Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
IDADE ANTIGA
Eva Castro Caridad Mar Llinares Garca
IDADE MEDIA
Esther Corral Daz Guillermina Domnguez Tourio Pilar Lorenzo Gradn M. Carmen Pallares Mndez Clara C. Rodrguez Nez
IDADE MODERNA
Carmen Alvario Alejandro Ofelia Rey Castelao Serrana Rial Garca Margarita Sanz Gonzlez
IDADE CONTEMPORNEA
Pilar Freire Espars Mercedes Gonzlez Gonzlez Isabel Rodicio Rodicio M. Xos Rodrguez Galdo
Textos para a historia das mulleres en Galicia / Mara Xos Rodrguez Galdo, (coord.). Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, Ponencia de Patrimonio Histrico, 1999. 606 p. : il ; 24 cm DL C-26-1999. ISBN 84-95415-04-6 1. Mulleres-Galicia-Historia. I. Rodrguez Galdo, Mara Xos, coord. II. Consello da Cultura Galega, Ponencia de Patrimonio Histrico. III. Ttulo. 396 (460.11) (091)
EDITA: Consello da Cultura Galega ISBN: 84-95415-04-6 D.L.: C-26/99 IMPRIME: Grficas ATV
NDICE
PRESENTACIN
....................................................................................................................................................................................
011
015
II. POCA PRERROMANA E ROMANA: DOS PRIMEIROS DOCUMENTOS SCULO III ..................................................................................................................... 021 1. As mulleres e a economa ...................................................................................................................................... 023 2. O matrimonio ........................................................................................................................................................................... 026 3. Parentesco e familia ........................................................................................................................................................ 030 4. O estatuto das mulleres ............................................................................................................................................ 032 5. A relixin ......................................................................................................................................................................................... 036 III. POCA DE TRANSFORMACINS: DO SCULO III SCULO X .......................................................................................................................... 049 1. A muller na lexislacin civil das Leges Visigothorum .................................................... 056 2. A muller na lexislacin eclesistica ........................................................................................................ 070 3. Personaxes singulares ................................................................................................................................................. 081 4. A muller en documentos de tipo notarial .................................................................................... 083 5. O santoral ....................................................................................................................................................................................... 087 6. A muller na vida cultural ....................................................................................................................................... 091 BIBLIOGRAFA
........................................................................................................................................................................................
099
...............................................................................................................................
111 113
..................................................................................................................................................................
II. OS DISCURSOS MASCULINOS DOS PAPEIS DE XNERO .................... 117 1. As leis .................................................................................................................................................................................................... 117 2. A Igrexa .............................................................................................................................................................................................. 123 3. A lrica galego-portuguesa ................................................................................................................................... 129 III. AS OPCINS DE VIDA DAS MULLERES ................................................................................. 177 1. O matrimonio e a maternidade .................................................................................................................... 177 2. A toma de conciencia ante a agresin masculina na Galicia do sculo XV ........................................................................................................................................................................................ 196 3. A vida conventual ............................................................................................................................................................. 202 4. A marxinacin ......................................................................................................................................................................... 214 IV. AS MULLERES NA PRODUCCIN E REPRODUCCIN DA VIDA MATERIAL E SOCIAL ........................................................................................................................... 227 1. O peso das mulleres na esfera domstica ..................................................................................... 227 2. O traballo das mulleres no mundo campesio .................................................................... 258 3. O traballo das mulleres nas cidades ..................................................................................................... 261 4. A participacin das mulleres no poder e a cultura ........................................................ 265 BIBLIOGRAFA
........................................................................................................................................................................................
273
289
II. REPRODUCCIN HUMANA E SOCIAL ................................................................................ 297 1. Rxime xurdico do matrimonio ........................................................................................................... 297 2. Os comportamentos demogrcos .................................................................................................... 301 III. AS MULLERES E A ECONOMA .......................................................................................................... 311 1. O patrimonio ........................................................................................................................................................................ 311 a) O dote ..................................................................................................................................................................................... 311 b) A tutela ................................................................................................................................................................................. 317 c) A transmisin patrimonial ...................................................................................................................... 319 2. O traballo ................................................................................................................................................................................... 323 a) O mundo rural .......................................................................................................................................................... 323 b) O mundo rural costeiro .............................................................................................................................. 329 c) O mundo urbano ................................................................................................................................................... 331
3. Outras actividades econmicas .............................................................................................................. 346 4. A actividade econmica das institucins femininas ............................................... 354 IV. MULLERES E DESORDE SOCIAL........................................................................................................ 359 V. ACTUACINS POLTICAS DAS MULLERES VI. CULTURA E EDUCACIN FEMININAS
.......................................................
369 373
................................................................................
VII. A RELIXIOSIDADE ....................................................................................................................................................... 379 1. Postura diante da morte .................................................................................................................................... 380 2. O estado relixioso: as monxas ................................................................................................................... 382 3. As transgresins relixiosas ............................................................................................................................. 384 a) O mundo da confesin ................................................................................................................................. 384 b) As mulleres feiticeiras ................................................................................................................................... 386 VIII. A VISIN DA ILUSTRACIN .................................................................................................................. 389 ABREVIATURAS ARQUIVSTICAS .................................................................................................................... 393 BIBLIOGRAFA
........................................................................................................................................................................................
395
411 421
..................................................................................................................................................
I. A CONSTRUCCIN DOS PAPEIS DE XNERO ....................................................... 423 1. Corpos, natureza, bioloxa .............................................................................................................................. 423 2. Matrimonio e maternidade ........................................................................................................................... 431 3. Mulleres e educacin .............................................................................................................................................. 440 II. PROCESO DE CONCIENCIACIN DAS MULLERES .................................... 459 1. Escritos de mulleres .................................................................................................................................................. 459 2. Protestas e formas de resistencia .......................................................................................................... 471 3. Preparacin intelectual e actividade profesional ......................................................... 473
III. OS TRABALLOS E A REALIDADE SOCIAL DAS MULLERES 1. Realidade social e demogrca 3. Mulleres e traballo remunerado 4. Mulleres e emigracin 2. As mulleres na economa campesia
.......
.............................................................................................................. .............................................................................................
............................................................................................................
...........................................................................................................................................
........................
1. Participacin poltica ............................................................................................................................................... 495 2. Mulleres e cristianismo ........................................................................................................................................ 498 3. Mulleres e masonera .............................................................................................................................................. 499 TEXTOS DO SCULO XX (1900-1950) ................................................................................................................. 505 I. A CONSTRUCCIN DOS PAPEIS DE XNERO 1. Mulleres, imaxes e representacins 3. Mulleres e educacin
.......................................................
..................................................................................................
II. PROCESO DE CONCIENCIACIN DAS MULLERES E AVANCES DO FEMINISMO ......................................................................................................................... 537 III. OS TRABALLOS E A REALIDADE SOCIAL DAS MULLERES 1. As mulleres na agricultura familiar galega 2. Traballo a domicilio e na fbrica 4. Mulleres e emigracin
.......
..........................................................................
........................................................................................................... .........................
...........................................................................................................................................
5. Hixienismo, maternoloxa, aborto e control dos nacementos .................. 566 IV. RELIXIN, POLTICA E ACTIVIDADES ASOCIATIVAS 1. Mulleres e relixin
........................
......................................................................................................................................................
2. Mulleres e galeguismo .......................................................................................................................................... 575 3. Mulleres e dereitos polticos e civs 4. A Falange e as mulleres BIBLIOGRAFA
................................................................................................. ......................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................................
PRESENTACIN
Esta obra, Textos para a historia das mulleres en Galicia, o resultado do proxecto desenvolvido por un conxunto de investigadoras que, desde distintos mbitos -historia, economa, loloxa- e dos campos da docencia universitaria e do ensino medio, tentabamos cubri-lo baleiro de publicacins especcas comprensivas de tdolos perodos histricos; e unha vez que propostas semellantes, desenvolvidas para un mbito xeogrco mis amplo, que comprende o conxunto de Espaa, xa foran ensaiadas con xito coa publicacin en 1994 pola editorial Ctedra de Textos para la Historia de las Mujeres en Espaa. A seleccin e estructuracin de materiais documentais tan diversos que achegamos responde preocupacin de devolverlles s mulleres o lugar que lles corresponde na historia; unha historia da que foron esquecidas, cando mis da metade da humanidade est constituda precisamente por mulleres. Rescatalas da invisibilidade que as oculta, reivindica-lo papel da sa traxectoria vital na construccin da nosa historia colectiva como pobo diferenciado o propsito que nos move. As fontes escritas ou iconogrcas das que nos servimos moi rara vez recollen a voz directa das mulleres. Na sa maior parte son textos de mulleres representadas. Ns quixemos, na medida do posible, deixar falar s propias mulleres, darlles voz sa experiencia social, s seus logros e mltiples atrancos educativos e legais que rabaaron o seu desenvolvemento como seres humanos. Con estas premisas coidamos que o material aqu reunido permite revisa-lo paradigma histrico dominante, que esquece s mulleres como axentes e suxeitos de transformacin social. Permite, en denitiva, achegar novos documentos para unha comprensin mis ampla e integrada do noso pasado, ofrecer unha visin mis global da historia dos homes e das mulleres que viviron en Galicia desde a antigidade ata o presente. 11
Aspiramos a que este traballo sirva para dar pulo s Estudios das Mulleres nos centros de ensino medio e universitario e tamn que sexa unha achega mis que destaque as contribucins metodolxicas que a historia das mulleres como disciplina histrica vn signicando nas ltimas dcadas.
(*) O seu carcter de obra colectiva imprimiu distintos ritmos realizacin dos traballos. A parte de Historia Medieval foi nalizada en 1995 e as restantes na primavera de 1997.
12
IDADE ANTIGA
Eva Castro Caridad Mar Llinares Garca*
O texto correspondente a Mar Llinares Garca foi realizado dentro do proxecto Las sociedades prerromanas del NO. peninsular a travs de los textos clsicos: Estudios de aplicacin del mtodo comparativo, XUGA 21003A95.
I. INTRODUCCIN
iniciar esta exposicin sobre os textos que poden contribur a perla-la historia das mulleres na Gallaecia, hai que sinala-los problemas que se nos presentan para determina-los lmites da rexin, tanto territoriais coma temporais. En primeiro lugar, necesario recoecer que os lmites territoriais da Galicia actual son de establecemento recente, e nin sequera se podan enxergar na poca que nos atinxe. O cuadrante noroccidental da Pennsula foi unha rexin mis, que formou parte da Lusitania, cando Augusto, no ano 27 a.C., estableceu a separacin entre esta ampla rexin e a Hispania Ulterior. Entre os anos 16 e 13 a.C., a Lusitania foi transferida Hispania Citerior. Pouco mis se sabe deso ata que Plinio o Vello, a mediados do sculo I d.C., describe por primeira e nica vez nas fontes romanas a divisin da Pennsula Ibrica en conuentus. Na Hispania Citerior: Carthaginiensis, Tarraconensis, Caesaraugustanus, Cluniensis, Asturum, Lucensis e Bracarum. Os tres conventos do noroeste foron o Lucensis, con capital en Lucus Augusti (Lugo), o Asturum, con capital en Asturica Augusta (Astorga) e o Bracarum, coa capital en Bracara Augusta (Braga). Estas divisins administrativas puideron ocupa-las actuais provincias da Corua, Lugo, o norte de Pontevedra (o convento lucense), Asturias, Len, oeste de Zamora, o leste de Ourense e o ngulo noroccidental de Portugal (o asturicense), e o norte de Portugal dende o Douro, case todo Ourense e o sur de Pontevedra (o bracarense). Na poca do emperador Caracala creouse, arredor do ano 214 d.C., unha nova provincia que recibiu o nome de Hispania Noua Citerior Antoniniana, segundo testemuan tres inscricins. A dbida con respecto a isto saber se esta denominacin fai referencia a unha nova provincia que tera reorganizado s os conventos do noroeste ou tdolos da Hispania Citerior. Tampouco sabemos nada da extensin xeogrca desta provincia nin do tempo que durou a reforma. 15
Textos para a historia das mulleres en Galicia As primeiras novas sobre a provincia da Gallaecia como tal proceden do reinado de Diocleciano, xa que este emperador realizou unha nova reordenacin do territorio peninsular. A Gallaecia constituuse entre os anos 284 e 288, e abarcou os conventos lucense, asturicense, bracarense e, segundo parece, parte do cluniacense. Esta divisin foi xa mis estable, como se desprende da descricin da administracin civil e militar da Hispania contida na Notitia Dignitatum. Segundo este texto, elaborado entre os anos 425 e 430, a Gallaecia, xunto coa Btica, Lusitania, Tarraconensis, Carthaginensis, Trigitania e Balleares, era unha das sete provincias que compoan a Diocese das Espaas. A autoridade romana desta diocese era o prefecto do Pretorio das Galias, que delegaba o poder executivo nas mans do Vicarium Hispaniarum. Con todo, os problemas sobre os lmites territoriais da Gallaecia non rematan aqu, pois seguen a ser obxecto de discusin as fronteiras fsicas de cada un dos conventos galaicos. O historiador Tranoy (1981: 145 ss.) apunta que o lmite meridional da Gallaecia foi o curso do ro Douro, que valeu para xa-la fronteira coa Lusitania; en canto s lmites orientais, apunta que estes puideron se-lo ro Sella e a ra de Ribadesella. A fronteira ira paralela ro Esla, ata a conuencia do Esla e o Douro. Sen embargo, noticias posteriores levan a confusin. As, Orosio no sculo IV arma que os astures e os cntabros forman parte da Gallaecia (Ad. pag., VI, 21, 2), e coloca Numancia no lmite oriental desta provincia (Ad. pag., V, 7, 2). A Notitia Dignitatum tamn coloca unha cidade cntabra, en concreto Iuliobriga, na Gallaecia. Pola sa banda, Hidacio e Zsimo coinciden en sinalar que a soriana cidade de Coca pertenca tamn a esta provincia. Anda recoecendo todas estas dicultades, a nosa exposicin vaise centrar nun primeiro momento nas noticias e textos que remiten s tres conventos do noroeste. Na segunda parte desde traballo monos limitar a recompila-la informacin relativa zona xeogrca que hoxe Galicia. En canto s lmites temporais, necesario facer tamn unha serie de puntualizacins. De acordo coa distribucin por perodos feita polo grupo de traballo responsable desde volume colectivo, a poca antiga presenta uns lmites cronolxicos pouco convencionais polo que se rere nal deste perodo, pois cobre desde as primeiras mencins rexistradas na poca romana ata o sculo X, inclusive. Somos conscientes de que o nal da poca antiga aditase xar mediante diversos tos histricos, que se sitan entre o progresivo debilitamento do poder romano, a lenta feudalizacin do reino visigodo e a invasin musulmana do ano 711. Os puntos de inexin no devir histrico que se sinalan tradicionalmente son os seguintes: a crise do sculo III, na que tiveron lugar as reformas administrativas de Diocleciano; a lenta descomposicin das estructuras romanas, ou a primeira onda de invasins brbaras na Pennsula durante o sculo III. Outros momentos crticos utilizados nesta periodizacin como termos ante quem son a cada do Imperio Romano de Occidente, as invasins br16
Idade Antiga. INTRODUCCIN baras do ano 409, a unicacin do territorio peninsular baixo a monarqua visigoda, etc. Sen embargo, debido mantemento das estructuras debilitadas, tanto romanas como visigodas, na organizacin social da Gallaecia ata o sculo X, aceptamos por razns prcticas de todo o grupo este lmite temporal, xa que o sculo XI si que supn un cambio radical na historia desta rexin, como se ver mis adiante. Con todo, optamos por dividir este amplsimo perodo en das seccins. A primeira abrangue desde as primeiras noticias da vida das mulleres na Gallaecia nas fontes romanas ata a crise do sculo III. A segunda estndese desde o establecemento do reino suevo en Galicia ata a crise poltica do reino leons do sculo XI. As fontes. Se o ton xeral das fontes histrico-literarias a sobriedade en novas sobre a Gallaecia en xeral, este ton acentase se nos propoemos tomar delas datos sobre a vida das mulleres nesta rexin durante este amplsimo perodo. Entre tdolos autores do perodo romano que fan algunha referencia a esta provincia, como Csar, Salustio, Tito Livio, Marcial, Ptolomeo, etc. (Romero e Pose, 1988), cabe destacar pola sa signicacin a dous deles: Estrabn e Plinio. Estrabn (64 a.C.-19 d.C. aprox.) era un cidadn grego de orixe aristocrtica, que se adicou historiografa. Da sa amplsima obra titulada Comentarios histricos chegronnos s algns fragmentos; sen embargo, a sa Xeografa conservmola completa. Este tratado, redactado entre os anos 29 a.C. e 7 d.C, e revisado no 18 d.C., un dos documentos grecorromns mis importantes sobre a Pennsula Ibrica, xunto coas tboas de Ptolomeo (ca. 100-170 d.C.). Polo que se rere Gallaecia e en concreto vida das sas mulleres, o testemuo antigo mis rico, xa que proporciona datos concretos moi curiosos, como o traballo das mulleres no ro para recoller metais arrastrados polas augas (III, 2, 9), os tipos de comidas e bebidas da poboacin, as celebracins festivas cos seus bailes e os vistosos vestidos das mulleres (III, 3, 7), as medidas hixinicas do lavado dos dentes (III, 4, 16), ou as distintas formas de parir (III, 4, 7). Os datos referentes Gallaecia atpanse no libro III da sa obra. Estrabn endexamais se desprazou a esta rexin, polo cal tivo que utilizar distintos tipos de fontes para confeccionar este libro. Sabemos que consultou as obras de escritores anteriores a el, todos eles gregos, como Posidonio, Artemidoro e Polibio. Pero ademais valeuse das novas transmitidas oralmente por funcionarios, viaxeiros ou comerciantes que estiveran nesta rexin. Esta forma de recoller informacin de forma directa faise mis evidente, se cabe, no que atinxe zona noroccidental peninsular, dado que son datos de carcter anecdtico, e non tcnico, que non obstante son os que agora nos resultan mis tiles. A partir de Estrabn, as novas sobre os costumes da futura Gallaecia fanse cada vez mis escasas, e as poucas que conservamos estn inspiradas neste 17
Textos para a historia das mulleres en Galicia autor. Estes apuntamentos farn ncap, sobre todo no que se rere s mulleres, no seu valor, enerxa e capacidade de traballo, tanto nas tarefas do campo como nas batallas contra os romanos beira dos seus homes, de onde nunca fuxan, preferindo mata-los seus llos e morrer antes de caer presas (Apiano, nais do sculo I, Iber., 73-73, Silio Itlico, 25-101 d.C., Punica, II, 602 e III, 344453; Romero e Pose, 1988: 58, 86 ss.). Como se ten sinalado mis arriba, Plinio o Vello (23-79 d.C.) o autor antigo que proporciona informacin de importancia excepcional para comprende-la divisin administrativa de Hispania. Estes datos atpanse na sa ampla obra erudita titulada Naturalis Historia, na que as referencias a esta provincia se localizan sobre todo nos libros III e IV. Sen embargo, Plinio non achega novas concretas de carcter antropolxico que poidamos utilizar aqu. As referencias de pocas posteriores non proporcionarn xa ninguha caracterizacin da muller galaica xeito dos autores de Antigidade clsica; mis, nin sequera haber unha referencia signicativa s mulleres da Gallaecia. As fontes literarias a partir do sculo IV son tamn historiogrcas. Entre elas hai que destacar, pola sa informacin sobre a poca do reino suvico, as obras de Paulo Orosio e Hidacio. Os Historiarum aduersos paganos libri VII de Orosio (ca. 390-418) incianse coa creacin de Adn e chegan ata as invasins brbaras de Hispania do ano 417. Pola sa parte, o Chronicon ou Continuatio Chronicorum Hyeronimianorum de Hidacio (ca. 380-479) foi concibido como unha continuacin da obra de San Xerome. A narracin cntrase nos acontecementos acaecidos entre os anos 378 e 469, e presta unha especial atencin s feitos do territorio hispnico. O valor destas das obras dbese a que mbolos autores viviron persoalmente as peripecias que relatan; pero, como xa temos sinalado, o interese polarzase na historia poltica e social en xeral, e non hai referencias concretas que nos poidan ser tiles na historia da vida das mulleres. Debido sobriedade da informacin, temos recorrido a extraer informacin doutro tipo de fontes, sobre todo epigrcas, xurdicas, documentais, etc. A pesar da sa relativa abundancia e a sa importancia como fonte para o coecemento da sociedade e as mentalidades do Noroeste, a utilizacin da documentacin epigrca polo historiador non doada. En primeiro lugar, a natureza do material sobre o que estn as inscricins supn problemas dabondo. A grande maiora estn sobre granito, e este gravado est normalmente mal conservado, non s polo desgaste debido tempo e s condicins de conservacin, senn tamn pola reutilizacin das pedras. As pedras calcreas e o mrmore son raros. As pedras estn frecuentemente moi deterioradas e son difciles a sa lectura e datacin. En segundo lugar, as lecturas antigas requiren unha revisin que afortunadamente xa est en curso, alomenos para as provincias galegas actuais 18
Idade Antiga. INTRODUCCIN (novas IRG). E, en terceiro lugar, os propios textos. Existen poucas inscricins relativas s estructuras ociais romanas (ou indxenas) do Noroeste, e as grandes ordes da sociedade romana estn case ausentes. A grande maiora das inscricins son dedicatorias funerarias modestas, que pola sa vez teen vantaxes e inconvenientes. En canto s vantaxes, destaca o feito de que permiten unha aproximacin estudio das estructuras familiares, a sociedade e a onomstica. Pero presentan os inconvenientes de seren demasiado breves, polo que a sa utilizacin resulta delicada. No caso das divindades indxenas, por exemplo, son o nico testemuo, pois non se conserva ningn mito. E na maiora dos casos s coecmo-lo nome das divindades. O groso das fontes epigrcas concntrase nos sculos I e II d.C., comezando a minguar a partir do sculo III. En canto a outros tipos de documentacin, a situacin vara moito no amplo abano de tempo que abranguemos. No caso das pocas prerromana e romana, non se conserva ningunha fonte de tipo xurdico como unha lei municipal similar Lei Municipal de Segovia, por citar algn lugar mis ou menos prximo zona de estudio, ou s da Btica. Nin tampouco documentacin privada: contratos de matrimonio, testamentos, etc. O nico asimilable a unha fonte xurdica seran os pactos de hospitalidade, e non din gran cousa con respecto vida das mulleres (excepto se considermo-la teora de A. Rodrguez Colmenero sobre a inscricin de Vilar de Perdizes, ver infra). Por outra banda, a partir da poca sueva, temos recorrido fundamentalmente a dous tipos de fontes. En primeiro lugar, revisronse as de tipo ocial; dicir, a lexislacin civil das leis dos visigodos, e a lexislacin eclesistica dos canons dos concilios, ben galaicos, celebrados na sa s metropololitana de Braga, ben hispnicos, sobre todo os de Toledo, nos que estiveron presentes os bispos das dioceses galegas. As referencias destes textos son sempre xerais, anda que serviron sen dbida para regula-la vida das mulleres e as sas relacins sociais. O grao de aplicacin destas disposicins difcil de establecer na maiora dos casos, pero o eco dalgunhas delas en documentos particulares galaicos permite conxecturar que tiveron certa repercusin na organizacin social da Gallaecia. Con respecto a outras fontes, a arqueoloxa a penas ofrece datos sobre a vida das mulleres. Quizais poderan axuda-las representacins en estelas ou estatuas, tanto de mulleres como de deusas. Pero lamentablemente non son nin demasiado abundantes nin ricas dabondo como para ofrecer unha visin adecuada. Tamn se estudiaron fontes de moi distinta natureza, nas que se puidera rastrexa-la presencia feminina, como os fondos documentais de tipo notarial procedentes, sobre todo, dos grandes mosteiros galegos, as alusins de escritores antigos a mulleres insignes, o santoral galaico e a tradicin erudita e literaria. Neste tipo de fontes as mulleres teen xa nome propio, e presntansenos como membros activos da sociedade daquela poca. 19
En primeiro lugar, as fontes textuais para o estudio tanto da poca prerromana como da romana son as mesmas, e ademais son da poca romana, o que supn certos elementos a ter en conta. Poderiamos consideralas sen ningunha dbida fontes coloniais, que buscan, alomenos no caso de Estrabn, que a nosa fonte principal para o estudio dos pobos do Norte no momento e inmediatamente despois da conquista, sinala-la importancia da accin civilizadora de Roma sobre estes pobos brbaros, como imos ver comenta-lo texto seguinte. A vida dos montaeses, o nome xenrico que utiliza Estrabn, descrita con certo detalle de xeito xeral en III, 3, 7. Como contexto en que se inscribe a vida das mulleres, ofrecmolo completo:
Tdolos montaeses levan unha vida sinxela, beben auga, dormen no chan e levan o pelo solto igual cs mulleres, anda que antes de entrar no combate cinguen o pelo na fronte. Comen carne de cabra sobre todo, e sacrican a Ares un macho cabrn e tamn prisioneiros de guerra e cabalos; e tamn ofrecen hecatombes segundo o xeito grego - como o propio Pndaro di, sacricar cen de cada. Tamn celebran concursos, de soldados con armamento lixeiro e pesado e cabalera, de puxilato, carreiras, combate en escaramuzas e en bandas. E os montaeses durante os dous tercios do ano comen landras, que antes secaron e trituraron, e logo moeron, e fan con elas un pan que se pode gardar durante moito tempo. Tamn beben cervexa; pero estn escasos de vio, e todo o que teen bbeno rapidamente en ledas celebracins cos seus parentes; e no canto de aceite de oliva utilizan manteiga. Comen sentados, pois teen asentos xos construdos arredor da habitacin, anda que sentan segundo a idade e o rango. A comida psase duns a outros e mentres beben bailan acompandose de frautas e trompetas, bailando a coro, asidos polas mans. Pero en Bastetania as mulleres tamn bailan mesturadas
21
Esta descricin complemntase con algns apuntamentos mis sobre pobos mis concretos, e con comentarios que destacan o salvaxismo (desde o punto de vista de Roma) destas xentes: [...] O Norte de Iberia, ademais da sa rudeza, non s extremadamente fro, senn que est da outra banda do Ocano, e polo tanto ten adquirido a sa caracterstica de falta de hospitalidade e aversin cara s relacins con outros pases (Estrabn, III, 1, 2). Ou tamn: (Os habitantes da ribeira do Ocano Atlntico) viven nun baixo plano moral, dicir, buscan non un xeito de vida racional, senn mis ben satisface-las sas necesidades fsicas e instintos bestiais... (III, 4, 16). Todas estas descricins estn a insistir na barbarie dos pobos do Norte da Pennsula. En efecto, os montaeses viven na anomia. A pobreza do solo fai que abandonen a agricultura (o certo que o propio Estrabn sinala que si hai agricultura, traballo realizado polas mulleres, e as fontes arqueolxicas as o demostran), e polo tanto teen que se adicar bandidaxe para se apropiar dos bens doutros pobos. Son pobos salvaxes, belicosos e lacazns. Como non teen cidades, que o que civiliza os pobos, a sa vida semellante dos animais. Ese salvaxismo amsase tamn na sa dieta: pan de landras, cervexa e manteiga, que son a contraposicin do trigo, o vio e o aceite. O consumo de landras considerado polos autores clsicos como caracterstico das etapas anteriores aparicin da cultura (Bermejo, 1986: 23, n. 8). A introduccin da agricultura dos cereais a unida lume para a sa coccin, matrimonio regulamentado e s leis (Bermejo, 1982, cap. V). Na mentalidade grega, a unin de trigo, bo matrimonio e orde social tan forte que a alteracin dun dos elementos produce un cambio nos demais: un pobo que non come trigo non un pobo civilizado, e polo
1 As edicins de Estrabn utilizadas foron: A. Schulten, Fontes Hispaniae Antiquae, Fasc. VI, Barcelona, Bosch, 1952; The Geography of Strabo, ed. H.L. Jones, Londres-Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1969; A.M. Romero e X.M. Pose, Galicia nos textos clsicos, A Corua, Padroado do Museo Arqueolxico Provincial, 1988, ademais dalgunhas traduccins puntuais tomadas de J.C. Bermejo, Mitologa y mitos de la Hispania prerromana II, Madrid, Akal, 1986.
22
Idade Antiga. POCA PRERROMANA E ROMANA tanto os seus costumes matrimoniais sern estraos, como veremos mis adiante. O mesmo sucede co uso da manteiga no canto do aceite (regalo de Atenea, deusa civilizadora por excelencia) e coa cervexa (anda que Estrabn admite que algns pobos mis civilizados, como os exipcios, tamn a consuman). Outro elemento ambiguo o vio: s brbaros gstalles, e consmeno en banquetes, pero o aspecto negativo o xeito de facelo: a correr, no medio da comida. O pelo longo e os vestidos estraos como as capas, os vestidos de pel ou os pantalns (dos galos, Estrabn, IV, 4, 3) son tamn indicios de barbarie. Toda esta ideoloxa est enchoupando as descricins de Estrabn, e, polo tanto, hai que tela en conta hora de aproximarnos xeito de vida dos pobos do Norte.
1. As mulleres e a economa
Entrando xa na seleccin de textos referidos concretamente vida das mulleres, hai dous aspectos que resaltan a primeira vista na documentacin, sobre todo literaria: o traballo feminino e o estatuto das mulleres. Vexamos en primeiro lugar os textos referidos traballo das galaicas (Romero-Pose, 1988):
A laboriosidade da muller [da Callaecia] fai o resto; sementa no suco da terra e ara co arado, estando inactivos os homes. Todo o que haxa que facer, non sendo a dura guerra, afrntao a esposa do home callaico sen parar. Silio Itlico, III, 350-353. As mulleres levan as cousas da casa e os cultivos do campo, estes [os homes] adcanse s armas e rapinas. Xustino, XLIV, 3, 7. Pero entre os rtabros, que viven moi afastados no Noroeste de Lusitania, o chan orece, di Posidonio, con prata, estao e ouro branco (porque est mesturado con prata). Este solo, sen embargo, engado, treno os ros; e as mulleres rabano con encios e lvano en peneiras tecidas como cestos. Estrabn, III, 2, 9. Aquelas mulleres cultivan a terra. Estrabn, III, 4, 17. Os homes dan o dote s mulleres, as llas son as que herdan. Estrabn, III, 4, 18.
Nas inscricins da poca romana aparecen tamn referencias traballo feminino, pero moito mis escasas, debido propia natureza das fontes, breves e con pouca informacin2.
2 As autoras queren agradece-la axuda prestada nas lecturas das inscricins Profesor Pedro Lpez Barja de Quiroga.
23
Como xa sinalabamos, as fontes fan que as nosas informacins se limiten practicamente situacin indxena. Curisamente, a penas temos informacins sobre o traballo das mulleres do mbito romano ou romanizado, exceptuando as exiguas mencins que acabamos de recoller. Non existe unha soa nova que permita sequera enxerga-la presencia de ocios femininos, nin na cidade nin no campo, como sucede noutras zonas de Hispania (Martnez Lpez, 1994: 28 ss.; Bravo, 1991: 257 ss.). Tampouco temos xeito ningn de comprobar se as teoras sobre o coidado e a explotacin das villae e a participacin das mulleres neste terreo eran aplicadas no Noroeste, onde o desenvolvemento deste tipo de explotacin parece ser relativamente tardo (Prez Losada, 1987 e en prensa; Columela, De agr.). Non aparecen as grandes propietarias da Btica, que posen terras e capitais abondo para custear xogos e edicios pblicos, e nin sequera as inscricins que falan de escravas ou libertas son demasiado numerosas. S conseguimos atopar unha inscricin na que unhas mulleres aparecen como patroas dun liberto. E s noutra inscricin se recolle a gura dunha herdeira. Isto non unha situacin anmala, pois o dereito romano permita herdar tamn s mulleres. Anda que nun primeiro momento as mulleres non podan 24
Idade Antiga. POCA PRERROMANA E ROMANA facer testamento nin ser nomeadas herdeiras, co tempo entrou en uso o testamento per aes et libram, que non as exclua. E para permitirlles facelo inventouse o sistema da coemptio duciaria ou testamento faciendi gratia, mediante o cal as mulleres podan elixir un titor do seu agrado, o que de feito lles permita dispoer dos seus bens seu antollo (Cantarella, 1991). Con respecto situacin que poderiamos denominar prerromana ou indxena, os datos son mis abundantes, e sempre no mesmo sentido: as mulleres traballan a terra (e ademais posena e hrdana, segundo Estrabn, ver infra), mentres que os homes adcanse guerra e pillaxe. Isto contrasta coas armacins de Estrabn sobre a carencia de agricultura dos pobos do Norte. Evidentemente, Estrabn non mente. O que fai destacar en cada momento (condicionado ademais polas fontes das que copia) os aspectos que lle interesan cara a deixar claro que necesaria a presencia das lexins romanas como elemento civilizador e controlador das actividades de bandidaxe. As fontes arqueolxicas, anda que non permiten comproba-las armacins de Estrabn sobre o traballo feminino (que por outra parte non sera nada estrao se pensamos noutras sociedades guerreiras da poca ou da actualidade), fannos ver que na poca prerromana exista unha agricultura bastante desenvolvida, posiblemente co uso do arado, alomenos nalgunhas reas, aparecendo sementes de trigo e millo mido, as como restos de fabas e chcharos. Tamn se comproba arqueoloxicamente o uso de landras do xnero Quercus. Pero non hai nada nas fontes de tipo arqueolxico que permita conrma-la prctica ausencia de varns da actividade agrcola (Vzquez Varela, 1986). En canto s aspectos econmicos do texto de Estrabn (III, 3, 7), encablganse co sistema matrimonial, que imos ver a continuacin. O texto de Estrabn sinala que os homes dan o dote s mulleres (non que o esposo dea o dote esposa, como traducen algns autores). Para Estrabn, que un grego, o dote constiteno os bens que circulan entre dous grupos sociais no momento dun matrimonio. No seu caso, estes bens entrgaos un pai esposo da sa lla. Pero no caso dos cntabros, Catn (ver infra) sinala que as dotadas non son as llas. Mis adiante comentarmo-las posibilidades existentes vistas as fontes. Neste momento, consideraremos estrictamente os aspectos econmicos. En efecto, se os homes dan o dote s mulleres, pero son as mulleres as que herdan e posen a terra, que clase de bens son os que os homes posen para podelos entregar como dote? Se os homes efectivamente se dedican pillaxe e guerra, como indican as fontes, sen dbida esta actividade permitalles obter bens ou obxectos de valor, necesariamente mobles, quizais gando, co que reuniran o dote necesario para achegar a unha muller (xa veremos a cal) hora do matrimonio. 25
Textos para a historia das mulleres en Galicia Con respecto que sinala Estrabn sobre a herdanza, a importancia deste texto reside no feito de que as mulleres poidan posu-la terra e herdala, o que deu lugar a toda unha serie de confusins sobre a importancia econmica da muller, que tivo repercusins todo longo da historia de Galicia. Este feito de posu-la terra, chamativo para un grego como Estrabn (recordemos que en Grecia as mulleres non tian capacidade xurdica para ser propietarias, anda que si en Roma), dervase non do feito de que exista unha xinecocracia en Galicia, senn do feito de que existe unha divisin sexual do traballo. Os antigos galaicos varns adicbanse a outro tipo de actividades (guerreiras e quizais posiblemente gandeiras), polo que o feito de posur e traballa-la terra non tia porque supoer un status superior. Se o poder est nas mans dos varns, e non hai nada nas fontes que permita supoe-lo contrario, o prestixio vai proceder sempre das actividades dos varns. Esta mesma confusin pdese dar (e de feito deuse) en autores modernos cando falan por exemplo de comunidades costeiras galegas actuais, onde as mulleres herdan e traballan a terra mentres que os homes van mar e herdan os barcos. A importancia econmica da actividade feminina moi grande, evidentemente, pero iso non quere dicir que a posesin da terra, sobrevalorada na concepcin tpica de Galicia, sexa o que determina, nestes casos concretos, o control social.
2. O matrimonio
Outro aspecto que destaca claramente nas fontes o referido estatuto das mulleres e sa posicin dentro dos sistemas matrimoniais e de parentesco, que ten dado orixe a numerosas controversias e tpicos que lastran anda na actualidade a imaxe das mulleres da antiga Gallaecia.
Casan como os gregos. Estrabn, III, 3, 7. Por exemplo, entre os Cntabros os homes dan o dote s mulleres, as llas son as que herdan e dan esposa s seus irmns. Isto parece ser unha especie de xinecocracia. Isto non moi civilizado. Estrabn, III, 4, 18. Non dotan s sas llas. Catn, Origenes (Prisciano, VII, p. 293, H, en Fontes, III, 186). s deuses Manes, Flaccinia Severa seu home piadossimo Gaio Arruntio Severo. IRPLC, 6 (A Corua).
26
De novo as informacins mis amplas son as referentes s pobos indxenas. O texto de Estrabn o mis amplo e o mis comentado, e ademais ten dado lugar a toda unha serie de teoras sobre un suposto matriarcado entre os pobos do Norte, teoras que imos ver mis adiante. Como temos sinalado anteriormente, Estrabn di que os homes dan o dote s mulleres. Xa vimos en que podera consistir este dote. Pero Catn sinala tamn que non dotan s sas llas. E o texto de Estrabn engade ademais que as irms dan esposa s seus irmns. Que implican todas estas informacins? Se partimos da base de que para Estrabn o dote son o conxunto de bens que circula entre dous grupos familiares no momento dun casamento, e que no caso grego un matrimonio unha transaccin privada entre un pai e o futuro home da sa lla, o feito de que as irms dean esposa s seus irmns ten unha consecuencia clara: o acordo matrimonial non se concle entre dous varns, coma no caso grego ou romano, senn posiblemente entre das mulleres ou grupos de 27
Textos para a historia das mulleres en Galicia mulleres. O lxico, vistas as fontes, pensar que as mulleres de dous grupos familiares se poen de acordo para celebrar matrimonios mediante o intercambio de homes e de bens. posible un sistema matrimonial deste tipo? Sen dbida, a realidade era moito mis complexa do que presenta Estrabn, e fltannos elementos na descricin. J.C. Bermejo reconstruuna do seguinte xeito (1986: 35 ss.): as mulleres dunha serie de grupos sociais diferentes acordan a realizacin de matrimonios. Estes matrimonios podan realizarse por medio do intercambio directo ou do intercambio indirecto. Nun sistema de intercambio directo, unha muller a dun grupo A dara un home a unha muller b dun grupo B, para ela mesma ou para a sa lla, e recibira outro a cambio. Nun sistema de intercambio indirecto, a de A dara unha muller a b de B, pero non recibira outro do grupo B, senn doutro grupo C, ou N. A cadea de intercambio sera ABC...NA. Pero nin os textos nin as xenealoxas que se poden establecer mediante a epigrafa permiten saber que tipo de sistema era o utilizado polos cntabros. Para completa-lo estudio do sistema matrimonial dos pobos do Norte, deberiamos posur datos de importancia esencial, como o funcionamento da exogamia, a terminoloxa de parentesco, ou a relacin entre os grupos de filiacin e os grupos de residencia. Pero lamentablemente non posumos mis que algns indicios, que imos ver a continuacin, que segundo algns autores estn a sinala-la existencia dun sistema de filiacin matrilineal, ou alomenos dun sistema non estrictamente patrilineal. Pero independentemente do sistema utilizado, sguese a presentar un problema con respecto dote. Se os homes dotan s mulleres, pero esas mulleres non son as sas fillas, o mis lxico supoer que os irmns dotan s sas irms, o que supora un certo equilibrio: se ben as irms buscan esposa s seus irmns, pola sa vez necesitan o dote que estes lles achegan para poder realiza-lo seu matrimonio. Estrabn tamn di que casan coma os gregos. Que quere dicir isto? Segundo A. Schulten (1943: 43), Estrabn estase a referir a un matrimonio monogmico, o que segundo el sera unha segunda etapa da historia do matrimonio destes pobos. Nun principio, ou ben non exista ou tera unha forma polindrica. Schulten parte da base da existencia dun matriarcado no Norte de Hispania, e segundo el a ignorancia da paternidade (derivada da famosa promiscuidade primitiva dos evolucionistas clsicos) unha das sas condicins. Por outra banda, non est nada claro que Estrabn queira indica-la existencia dun matrimonio mongamo. Se tivese existido un matrimonio polgamo, sen dbida o tera destacado como indicador de salvaxismo. Pode estar a facer referencia a algn aspecto do ritual (Caro Baroja, 1970: 49), ou pode que se estea a referir feito de que utilizan o dote, como efectivamente fan os gregos. 28
Idade Antiga. POCA PRERROMANA E ROMANA En canto situacin da poca romana, os datos son moi escasos. As inscricins, como vimos, soamente indican a existencia de matrimonio, sen que poidamos coecer que tipo de ritual ou de lexislacin se aplicaba. As inscricins son moi breves, e a utilizacin de palabras como uxor ou maritus simplemente indican o feito de que a relacin entre esas das persoas tia un recoecemento social. De tdolos xeitos, imos expoer a continuacin un breve resumo das leis romanas sobre o matrimonio, pois evidentemente os cidadns romanos e os latinos rexanse sen dbida por estas leis. O matrimonio mis antigo era cum manu: arredor dos sete anos, o pai prometa sa lla. s veces incluso viva na casa do seu futuro esposo. Ata os doce anos non se consideraba legalmente casada. Atopbase loco liae na casa da familia do seu marido (ou do seu sogro se o futuro marido non era sui iuris, dicir, se anda dependa da autoridade de seu pai). Este tipo de matrimonio foi caendo en desuso, e foi substitudo a ns da Repblica polo matrimonio sine manu, que se estableca cando das persoas dotadas de conubium establecan unha convivencia acompaada de maritalis affectio, ou sexa, a intencin de ser home e muller. Pero o feito que tamn era necesario o consentimento dos respectivos paterfamilias, sobre todo no caso do primeiro matrimonio, cando a idade da muller roldaba os doce anos. Para as mulleres sui iuris ( dicir, que non estaban sometidas poder do seu paterfamilias), a liberdade era maior, e ademais parece que a utilizaban amplamente. Augusto comezou entre as clases altas unha poltica de incentivo do matrimonio e da natalidade (que caera dun xeito preocupante polo aumento do celibato) que se plasmou en varias leis: a Lex Iulia de maritandis ordinibus, a Lex Papia Poppaea e a Lex Iulia de adulteriis, todas entre o 18 e o 19 a. C. Segundo estas leis, tdolos homes entre 25 e 60 anos e tdalas mulleres entre 20 e 60 anos tian que contraer matrimonio. De non facelo, perdan a capacidade de recibir mandas e legados; os que non tian llos s recibiran a metade do que lles corresponda por testamento; as mulleres libres que tiveran tres llos e as libertas que tiveran catro quedaban exentas da tutela; as leis contra o adulterio convertan o que ata entn era un asunto familiar nun crimen, dicir, nun delicto pblico, que calquera poda denunciar se nun prazo de 60 das non o facan o pai ou o home da muller culpable (Cantarella, 1991). No caso de seren sorprendidos in fraganti, o pai ou o home podan seguir a exerce-lo ius occidendi, ou dereito a matar, con algunhas limitacins. O pai poda mata-la sa lla e o seu cmplice como consecuencia da sa furia momentnea, pero non poda perdoa-la lla e mata-lo amante. O home s poda mata-lo amante e s se era dunha clase social inferior: escravo, liberto ou infamis (gladiador, bailarn, condenado...). En canto disolucin do matrimonio, parte de pola morte dalgn dos cnxuxes, poda realizarse por outras razns. En primeiro lugar, pola vontade dos cnxuxes, orixinariamente s do home: en caso de aborto sen permiso do 29
Textos para a historia das mulleres en Galicia marido, de adulterio (evidentemente da muller) e de substitucin das chaves das dependencias da casa. Se non haba xusticacin, a metade do patrimonio do home ira parar esposa e a outra metade deusa Ceres (todo iso no caso de matrimonio cum manu). Con ocasin do divorcio de Carvilio Ruga no 230 a.C, produciuse unha modicacin. Este home divorciouse da sa esposa porque esta era estril. Teoricamente non se poda divorciar, e se o faca deba paga-la multa. Pero non o xo, e supuxo un escndalo que unha esposa repudiada sen culpa non recibise compensacin. O remedio foi dictar que o marido se comprometese no momento do matrimonio a devolve-lo dote no caso dun divorcio inxusticado. Mis tarde nin sequera foi necesaria esta promesa, porque quedaba obrigado restitucin. Na poca clsica, para que un matrimonio se disolvese abondaba que os cnxuxes deixasen de convivir unha vez desaparecida a maritalis affectio. A liberdade de divorcio era total e en abstracto homes e mulleres eran iguais. Pero tamn poda existi-lo divorcio independentemente da vontade dos esposos. En primeiro lugar, pola desaparicin do consentimento dos pais. E, en segundo lugar, pola perda do conubium, xa fose pola perda do estado de liberdade, pola perda da liberdade por unha condena penal ou pola perda da cidadana romana, se non se adquira outra que levase consigo o conubium.
3. Parentesco e familia
As novas de Estrabn sobre a xinecocracia dos cntabros deron lugar por unha banda a unha serie de teoras sobre o matriarcado (Bachofen 1987), que evidentemente se poden rexeitar, e por outra a intentos de reconstru-lo sistema matrimonial e social dos pobos do norte como un sistema matrilineal. Os apoios atpanse basicamente nas inscricins.
Apronia Rufa procurou que se xera [esta lpida] para Dovecia, lla de Paterna e Talavia, lla de Flavinia. IRG, IV, 116 (Santa Eulalia de Castro, Escuadro). Seguia, lla de Catulia e esposa de Severino, de 23 anos. IRPL, 80 (Xerdiz, Ourol). s deuses Manes, Victorina, lla de Serania, de 60 anos3. IRPL, 83 (Vilalba).
3 Estas tres inscricins teen diversas lecturas segundo os diferentes autores, polo que ofrecmo-los orixinais: Apronia Rufa / Dovaeciae / Paternae F / et Talaviae / Flaviniae F / F C. Calutiae f / Severini / Seguia ano/ru XXIII. D M /Seranie / Victori/na anno/rum LX.
30
J. Lomas Salmonte (1989: 99-111) analizou o texto de Estrabn sobre o dote e a herdanza que vimos anteriormente, e completa o seu estudio coa mencin de tres inscricins: CIL II, 2668 (D M / LVCRETIO PR/OCVULO, ARM/ORVM. CVS. / AN XXXV ET / VAL. AMME /VXS ANXXV / LVCRETIO. PRO/... IO. EORVM. / AN.I....POSVIT / SOCER. PATER / AVVS. VAL. M/ARCELLINVS); CIL II, 2657 (PELLIAE VISALI F.AN. XXX/ VISALIEA VISALI F.AN. XXV / SORORIBUS / CAESIAE CLVTAI F.AN. XXV / COPORINO COPORI F.AN. XII / SOBRINIS / DOMITIVS SENECIO F.C.); e CIL II, 6299, que dobre (D M /POSVI AN/NNAE CALE/DIGE MATE/RTERE PIA/E QVE VI/CSIT A/NNIS / LXXX / ANINVS / NTISIMI e D M /ANINVS FILIVS / DIVIDE/NAE CA/LEDIGE MATRI P/IAENTI/SIME QV/AE VIXSIT ANNIS /INDVLGE/S POSVIT / XXV ). A partir destas inscricins, Lomas tenta demostrar por unha banda a existencia dun matrimonio entre primos cruzados, e por outra a importancia do avunculus (irmn da nai) e a liacin matrilineal. En canto primeiro aspecto, a primeira inscricin que considera o autor non conclunte, pois o dedicante simplemente pai da esposa, sogro do esposo e av materno do llo de mbolos dous. A inscricin non sinala de xeito ningn que o dedicante sexa vez to materno do seu xenro. E o mesmo sucede coa segunda, na que un individuo 31
Textos para a historia das mulleres en Galicia adica unha inscricin s sas irms e s seus primos irmns (sobrios segundo Lomas), e na que tdalas liacins son patrilineais. En canto terceira, aparece por un lado o termo matertera (irmn da nai), e tamn, na segunda lia da segunda parte da inscricin dobre, unha liacin matrilineal mis ou menos directa: Aninus llo de Dovidena. Na zona de onde proceden a primeira e a terceira destas inscricins (as famosas estelas vadinenses) e nas estela do Alto Pisuerga (que xa estara fra da rea que ns marcamos, anda que entraran de cheo na zona que Estrabn considera similar), segundo A. Barbero e M. Vigil (1971) produciuse unha pervivencia do sistema de parentesco indxena ata o perodo altomedieval. Segundo estes autores, a meirande parte destas inscricins son de nais a llas e llos e de llos e llas a nais, cun escaso nmero de dedicatorias a pais ou de pais, sen liacin paterna. E tamn hai inscricins abondas de to e ta maternos (avunculus e matertera) a sobrios e viceversa. Teriamos entn dous modelos de liacin matrilineal, un directo, representado polas inscricins do Alto Pisuerga, e outro indirecto, nas estelas vadinenses. De tdolos xeitos, nas inscricins dentro dos tres conventos do Noroeste non sucede o mesmo. Fronte a algunhas liacins matrilineais, algunhas discutidas, como sinalamos indica-los textos, as liacins son maioritariamente patrilineais, anda que poderiamos sinalar en favor dunha meirande importancia da matrilinealidade que o nmero de mulleres dedicantes moi alto con respecto a outras zonas do Imperio: practicamente a metade, cunha especial incidencia nas zonas menos romanizadas. Este elevado nmero de dedicantes femininas fora posto de manifesto, dun xeito breve e pondoo en relacin precisamente coas novas de Estrabn sobre a xinecocracia da zona, por R. P. Saller e B. D. Shaw (1984). Non se pode armar entn con rotundidade que na Gallaecia antiga existise un sistema matrilineal claro, pero alomenos resulta chamativa a ausencia de liacin paterna en inscricins de nai a lla/o nas que a nai d a sa propia liacin (paterna), pero non a dos seus llos.
33
Textos para a historia das mulleres en Galicia Como xa sinalamos anteriormente, o rxime social dos cntabros, astures e galaicos cualicado desde a antigidade como unha xinecocracia ou matriarcado. Xa J. J. Bachofen (1987), o primeiro que desenvolveu unha teora do matriarcado como etapa da evolucin da humanidade temporal e loxicamente anterior patriarcado, utiliza o texto de Estrabn como apoio para as sas teoras. Os termos xinecocracia e matriarcado indican literalmente que nas sociedades constitudas deste xeito dse un dominio poltico, econmico e xurdico das mulleres. Sen embargo, non hai nada nas fontes que permita falar dun dominio feminino. En efecto, o que a Estrabn lle parece unha xinecocracia resultara ser un tipo de liacin, e unha capacidade econmica feminina allea para un grego (capacidade, e non dominio, porque vimos que as mulleres tamn dependan de seus irmns para realiza-los seus matrimonios), pero que non ten por que levar canda si dominio poltico. Con respecto aspecto poltico, non existen nas fontes epigrcas, sobre todo nos pactos de hospitalidade, pegadas dunha posicin feminina fronte das organizacins indxenas: os representantes das gentilitates son homes4. Os textos tamn destacan a actividade guerreira das mulleres, como signo dun amazonismo que ira parello coa xinecocracia. Sen embargo, o que se desprende deles mis ben o feito, que non parece estrao, de que as mulleres participan dun xeito non institucionalizado, colaborando en momentos especialmente difciles (o que por outra banda tamn sucedera en Grecia, ver Plutarco, Gynaikn Aretai), o que estara en consonancia co papel das divindades femininas relacionadas co combate, que imos ver no apartado seguinte. Soamente no caso da inscricin de Cacabelos atopamos unha muller falando en representacin dunha comunidade. A frmula utilizada (in honorem) parece darlle texto un certo aire ocial. Pola falla de documentacin sobre cultos indxenas que non sexa epigrca, non se pode ir mis al, pero quiz Flavia, lla de Flavio, estea actuando como intermediaria da sa comunidade, co que podera, con toda prudencia, ser denominada sacerdotisa (Tranoy, 1981: 298). Outro indicio do posible estatuto feminino no mbito indxena a onomstica. Segundo Tranoy (Ibd.: 366 ss.), cando aparecen nomes indxenas ss
4 A. Rodrguez Colmenero (1987) cita a famosa inscricin de Vilar de Perdizes, sendo o nico autor que considera que o primeiro nome que aparece nela unha muller. A sa lectura controvertida, e optamos por inclula nunha nota, deixando constancia da posibilidade que ofrece esta inscricin: unha muller fronte dunha comunidade de tipo poltico: Callida, lla de Reburro, rogo deus protector dos Oicnicos que nos axude a observar elmente o pactado, de tal xeito que se algun nos acusara a min ou s meus de perdia en relacin cos nosos actos acordados, proclamar en xuzo que se rompeu algunha condicin. Neste caso tratar de liberarse ante un tribunal do seu compromiso cos meus se capaz de demostralo, se se axusta a dereito, se pode. Estando ela presente ofreceron o seu voto co nimo alegre e por propia vontade os compoentes da xentileza dos Ranceros e da dos Oicnicos.
34
Idade Antiga. POCA PRERROMANA E ROMANA ou asociados con nomes latinos, o 70% trtase de dedicatorias a persoas tamn con nome indxena. No 17% dos casos o pai leva un nome indxena, mentres que o llo ou a lla o levan latino. E, por n, nun 9% dos casos, o pai ou a nai levan un nome latino mentres os seus descendentes o levan indxena. Estes casos son interesantes porque neles o nmero de mulleres moi importante (algo mis da metade), mentres que no caso contrario (pai/nai indxena - descendente latino) as mulleres son soamente o 10%. Sera un pouco arriscado interpretar estes datos, pero quiz esta forte proporcin de conservacin do nome indxena das mulleres se deba a que, se se hai que adaptar nova situacin, son os homes os que o fan.
Balaesina Severa, lla de Rufo, campaniense?, de 22 anos, aqu est enterrada. IRPL, 77 (Pontegaos). Apronia Rufo procurou que se xera [esta lpida] para Dovecia, lla de Paterna e Talavia, lla de Flavinia. IRG, IV, 116 (Escuadro). A Tridia, lla de Modesto, Seurra Transminiense, do castellum Serante, de 20 anos, Valerio xo [esta lpida] para a sa esposa. AP (Moncorvo, Portugal). Domicio Senecio ocupouse de que se xera [esta lpida] para as sas irms Oelia, lla de Visalio, de 30 anos, Visalia, lla de Visalio, de 25 anos, e os seus primos irmns Cesia, lla de Cloutai, de 25 anos, e Coporino, llo de Coporo, de 12 anos. CIL II, 2657 (Astorga). Aqu est [soterrada] Pictelancea, lla de Pictelancio, de 40 anos, Xemelo ocupouse de que se xera [esta lpida] pola conta do erario. Pxoa o seu irmn Modesto. Aquae, 237 (Chaves, Portugal). Camala, lla de Camalo, ocupouse de que se xera [esta lpida] para a sa nai Pinarea, lla de Triteo, de 45 anos; Vexeto e Flaco ocupronse de que se xera [esta lpida] para a sa nai Pauxenta, lla de Triteo, de 30 anos. CIL II, 2445 (Braga).
E de novo atopmonos con que os datos para a situacin non indxena son anda moito mis escasos. parte do dereito romano, que se aplicaba s cidadns romanos e latinos, non temos medios para investiga-la extensin das leis romanas que excluan as mulleres da actividade pblica e as sometan poder masculino. Os nicos indicios da posicin pblica (ou cvica) das mulleres son as aminicas, que aparecen curiosamente s no convento bracaraugustano (a 35
Textos para a historia das mulleres en Galicia terceira que aparece reside en Tarraco, anda que a inscricin recolle a sa orixe). Estas mulleres son cidads romanas, e posiblemente con cartos. Presntase a dbida se o seu sacerdocio efectivo ou son simplemente esposas de mines. No caso de Nigrina, o seu home non nos coecido, pero no caso de Pompeia Maximina si: trtase de Marcus Ulpius Cai lius Quirina Reburrus, que amen. J. del Hoyo (1987), apoindose en R. Etienne, inclnase polo sacerdocio efectivo e non simplemente honorco. O obxecto de culto das aminicas descoecido. Posiblemente seran as emperatrices divinizadas, ou asumiran os sacricios realizados no nome da provincia. Segundo a Lex Concilii Provinciae Narbonensis, as aminicas teran certos privilexios, como levar un vestido branco ou prpura os das de festa, ter praza reservada nos espectculos pblicos que acompaan o culto, non poderan ser obrigadas a xurar... Tamn teen obrigas, como pagar xogos ou construccin de monumentos, ou repartir comida e cartos. Na Tarraconense non se coecen estes datos, pero na Btica pagaban estatuas de prata, templos, prticos de baos, banquetes, etc. O caso de Lucrecia Fida sera o nico no que aparece unha sacerdotisa do culto imperial dun convento. Ademais, nos conventos do Noroeste non aparece ningunha aminica municipal.
Consagrado a Isis Augusta, adcao Lucrecia Fida, sacerdotisa perpetua de Roma e Augusto, do convento bracaraugustano. CIL II, 2416 (Braga). Consagrado s deuses Manes, Pro... Nigrina, de 50 anos, aminica da provincia de Hispania Citerior, puxeron [esta lpida] o(s) seu(s) herdeiro(s) porque o mereca. CIL II, 2427 (Braga). A Pompeia Maximina, aminica, do convento bracaraugustano, esposa de Ulpio Reburro, amen da provincia Hispania Citerior. CIL II, 4236 (Tarragona).
5. A relixin
Case o nico material referente relixin epigrco, excepto unhas lias en Estrabn. Recollronse as inscricins referentes a divindades femininas e aquelas en que aparece unha dedicante, anda que sen nimo de sermos exhaustivas, pois non se inclen inscricins de lectura difcil que obrigaran a comentarios de tipo tcnico que achegaran pouco ou nada asunto que nos ocupa. Os textos presntanse clasicados seguindo un criterio de orixe: divindades indxenas, divindades clsicas con sobrenomes indxenas, e divindades romanas e orientais. 36
Abna:
Fuscino llo de Fusci, deusa augusta Abna, puxo esta ara libremente. ILER, 704 (Guimares).
Bandua:
A Bandua Calaico, Terencia Runa cumpriu o voto libremente. IRG IV, 88 (Vern).
Cohvetena:
A Cohvetena, conforme resposta da divindade? IRPL, 57 (Miraz, Friol). A Cohvetena Berralogecu Flavio Valeriano por un voto... IRPL, 58 (Paradela).
Coso:
[noso] seor Coso, Aebura, lla de Atio, cilena, puxo [este altar] por un voto. IRPLC, 22 (Negreira).
Crougintodadigo:
Rufonia Severa a Crougintodadigo. IRG IV, 91 (Xinzo de Limia).
Deganta:
deusa Deganta, Flavia, lla de Flavio en honor dos Argaelos, por un voto. ILER, 799 (Cacabelos).
Durbedico:
Celea, lla de Clouto, deus Durbedico, por un voto. CIL II, 5563 (Guimares).
Larauco ou Laroco:
deus Laroco, Ama, lla de Pitilo, cumpriu libremente o voto polo seu home. Aquae, 109 (Chaves, Portugal).
37
Mandica:
L. Pompeio Paterno cumpriu este voto a Mandica. CIL II, 5669 (Ponferrada).
Matres:
Terencio Fraterno cumpriu este voto libremente s Matres Galaicas. CIL II, 2776 (Clunia).
Mocio:
Xulia Praenia a Mocio libremente. CIL II, 5621 (Limia).
Munidia:
Manio Varecro a Munidia por un voto. ILER, 883 (Chaves).
Nabia6:
Consagrado a Navia, Publio (ou Publicio) Flavio (ou Flaco) procurou que se xera [este altar] libremente por un voto. IRPL, 71 (Guntn). Runa cumpriu este voto libremente a Nabia. HAE, 1950-55, 473 (Braga). Sulpicio Mximo a Navia Arconunieca por un voto. IRPL, 72 (Guntn). Consagrado a Nabia Elaesurraeca, a cargo de Viccio Siln. Aquae, 115 (Castro Caldelas, Ourense). excelente virxe protectora (ou cornuda) e Ninfa dos Danigi, Nabia Corona, unha vaca, un boi; a Nabia un ao; a Xpiter un ao, un pucho; a [urgo], un ao; a Lida, unha cerva (ou unha cabra). Realizaranse os sacricos para o ano e no santuario, o quinto da dos idos de abril do consulado de Largo e Mesallino, Lucrecio Vitulino e Lucrecio Sabino Patumo Peregrino son os que os fan. Tranoy, 1981: 282 (Marecos, Portugal).
5 Nesta inscricin en concreto falta o nome do deus, pero atpase no contexto do facho de Donn. Ver IRPP, nmeros 1-14. 6 Tdalas dedicatorias a Nabia atpanse recollidas en Garca Fernndez-Albalat, 1990. As inscricins en mal estado ou moi dubidosas non se incluron, e pdense consultar, xunto coas referencias bibliogrcas, nesta obra.
38
Netaciveilebrica:
Sulpicio Severo cumpriu este voto libremente a Netaciveilebrica. IRPL, 18 (Lugo).
Ocaera:
Anicio, llo de Arqui, cumpriu este voto libremente a Ocaera. CIL II, 2458 (Braga).
Rea:
Valerio Optano cumpriu este voto libremente a Rea. IRPL, 7 (Lugo).
Reva:
Perecrino, llo de Apro, a Reve Velsuto (ou Eisuto-Veisuto, Tranoy 1981: 285). Aquae, 101 (Baltar, Xinzo).
Reva Laraucus:
Vallio Aper a Reve Larauco por un voto. Aquae, 11 (Mosteiro de Ribeira, Xinzo).
Revve Reumirago:
Fronto, llo de Vaucani, cumpriu libremente este voto a Revve Reumirago. Aquae, 100 (Vilardevs, Vern).
Suleae Nantugaicae:
Flavino Falus cumpriu libremente este voto s Suleae Nantugaicae. Aquae, 134 (Condado, Padrenda).
Vestioalonieco:
Severa puxo este altar deus Vestioalonieco. IRPP, 107 (Pontevedra).
En primeiro lugar, resulta evidente, visto o material epigrco, que a nova de Estrabn sobre un suposto atesmo dos galaicos non resulta certa. Algns autores supuxeron que esta armacin se deba ben a que se rendira culto a un 39
Textos para a historia das mulleres en Galicia deus annimo, cun tab sobre o seu nome; ben a que non representaban gurativamente as sas divindades; ou ben, por ltimo, a que estes deuses non seran persoais, senn que seran simplemente potencias relativas s esferas da vida natural e social, e polo tanto non teran nome (ve-las teoras e ou autores en Bermejo, 1982: cap. I). O sentido que tera este suposto atesmo dos galaicos sera simplemente que os gregos denominaban ateos a aqueles pobos que adoraban unhas divindades distintas das sas e que ademais non eran asimilables seu panten. Esta armacin concorda perfectamente coa caracterizacin que Estrabn fai dos demais costumes dos pobos do Norte. E, ademais, o propio Estrabn fala dos sacricios a Ares. Que sentido ten falar de Ares? Evidentemente, non se trata do deus grego, pero sen dbida unha divindade que comparte algunhas das caractersticas deste deus: furor no combate (oposto guerra civilizada e ordenada representada por Atenea), amigo da discordia e do combate desordenado. Estas caractersticas do Ares grego serviran perfectamente para cualica-la forma de loita dos indxenas do Norte da Pennsula Ibrica. Pero esta caracterizacin etnogrca pode te-la sa correspondencia no terreo histrico, alomenos no referente existencia dun gran nmero de divindades guerreiras, algunhas asociadas co Marte romano, equivalente Ares grego, como imos ver a continuacin a travs da epigrafa (Bermejo, 1986: cap. IV). Como se pode ver, no caso das divindades do Noroeste practicamente os nicos testemuos son epigrcos. Non se conservaron relatos mticos que poidan axudar a establece-las caractersticas de cada divindade, polo que na meirande parte dos casos moi poco se pode dicir. Excepto nalgns casos, a maiora das dedicatorias son nicas, e as resulta moi difcil falar das caractersticas da divindade (nalgns casos incluso hai dbidas sobre se son masculinas ou femininas). Aquelas divindades que reciben varias mencins son Bandua, Coso, Larauco, Lariberus Breus, Nabia e Reva. Delas, Bandua, Coso, Nabia e Reva son divindades relacionadas coa guerra, as das primeiras masculinas e as das ltimas femininas. No caso de Bandua, unicamente existe unha dedicante feminina. En canto s demais, mis ou menos a metade son dedicantes indxenas ou en vas de romanizacin pero cunha orixe indxena moi clara. Trtase dunha divindade masculina, os seus eptetos responden a varios criterios: vinculado a determinadas comunidades humanas, que seran comunidades de guerreiros de tipo indoeuropeo, segundo Garca Fernndez-Albalat (1990: cap. I), signicado guerreiro e relacionado coa soberana. Coso, cunha nica inscricin dedicada por unha muller, aparcese tamn como unha divindade vinculada coa guerra, con eptetos que sinalan advocacins de carcter local e vinculacin con lugares ou grupos humanos concretos. 40
Idade Antiga. POCA PRERROMANA E ROMANA Este deus vai ser invocado tamn asociado Mars romano, e mis tarde vai ser completamente asimilado divindade romana. A sa asociacin con Mars expresa con claridade o seu carcter primordial de divindade da guerra, o que non sera de estraar visto o carcter da sociedade indxena que expresan tdalas fontes (Bermejo, 1986: cap. IV). As outras das grandes deusas de carcter indxena son Nabia (ou Navia) e Reva. No caso de Reva, ningunha das sas dedicatorias dunha muller. No caso de Nabia, soamente unha. Rodrguez Colmenero (1987: n. 116) presenta outra dedicatoria a Nabia dun home por un voto que realizara a sa muller. Pero a sa lectura dubidosa. Na descricin do carcter destas divindades imos segui-las teoras de Garca Fernndez-Albalat na sa obra xa citada. Esta autora rexeita as teoras ata entn mis aceptadas, que consideraban a Nabia unha deusa acutica, ou ben de tipo csmico, asimilable a Diana. Segundo esta nova interpretacin, Nabia estara relacionada coas divindades soberanas. Os seus eptetos vincularana con unidades tnicas e co exercicio do mandato sobre os grupos de guerreiros. A sa relacin coas augas (sobre todo cos ros) vira dada polo papel dos ros como entradas mis al nas mitoloxas clticas. Esta serie de deuses e deusas de carcter guerreiro compltase con Reva, con ningunha dedicante feminina. Os seus eptetos teen connotacins de xeografa mtica relacionada por unha banda coa soberana, e por outra cos campos de batalla. A derradeira das divindades con varios epgrafes Lariberus Breus, presente en varios altares no castro de Donn (O Ho, Pontevedra), do que se ignora o carcter. Toda esta serie de divindades expresan por unha banda o carcter guerreiro da sociedade indxena, e por outra a vinculacin de certas divindades femininas con esta actividade guerreira, o que casara ben coas descricins das fontes do carcter belicoso das mulleres norteas. Sen embargo, resulta evidente que son moi escasas as dedicatorias realizadas por mulleres, o que tamn parece casar co feito de que a guerra indubidablemente era unha actividade predominantemente masculina.
Lares Burici:
Bloena cumpriu este voto s Lares Burici. AE, 1973, 320 (Amars, Portugal).
41
Ninfas Silonsaclus:
Procurou que se xera por un voto s Ninfas Silonsaclus. CIL II, 5625 (Alongos)7.
Nesta categora de deuses e deusas destacan sobre todo as dedicatorias a divindades tutelares, sobre todo s Lares con sobrenomes indxenas, anda que de novo a presencia de dedicantes femininas moi pequena. evidente que esta asociacin entre divindades clsicas e divindades indxenas nunha mesma denominacin est ilustrando o comezo da asimilacin da relixin (ou alomenos do panten) indxena dentro da cultura dominante. Imos deixar para o apartado seguinte o estudio das mis numerosas das dedicatorias cando vexmo-lo carcter dos Lares Viales.
Cibeles:
Gelasio e Cesaria Nai dos Deuses. Aquae, 22 (Chaves, Portugal). Abulia Paterna cumpriu este voto Nai dos Deuses. G y Bellido, n. 15 (Marco de Canaveses, Ourense). Consagrado Nai dos Deuses, por un voto,... e Val... IRPLC, 71 (Fisterra).
7 Tranoy (1981) le: Nimphis Silonia Cloutiana (ou Cloutana), que sera a dedicante, co que entrara no apartado seguinte anda que o signicado da divindade non variara.
42
Diana:
A Diana Cazadora puxeron esta ara Urso e Faustino segundo as instruccins de Vctor pola sa sade. IRPLC, 76 (Baroa). Capito Severo, poo este altar a Diana santa. Aquae, 69 (A Mezquita). A Diana, puxo [este altar] Fabio Saturnino por un voto. Aquae, 70 (Ourense). Consagrado a Diana, Quinto Tulio Mximo, legado de Augusto, Lexin VII Gemina Felicis. CIL II, 2660 (Len).
Esculapio e Hygia:
Marco a Esculapio e Hygia por un voto. CIL II, 2411 (Braga).
Fortuna:
O optio Valerio Lupo cumpriu libremente este voto a Fortuna. IRPLC, 31 (Cidadela). Marco Se... Agatn a Fortuna por un voto. IRPLC, 40 (Brandomil). Consagrado a Fortuna. Astorga, 3. boa Fortuna Redux, Publio Ulpio Mximo, procurador de Augusto coa muller e o llo. Astorga, 5. Fortuna Redux Santa, Gaio Otacilio Octavio Saturnino, varn egrexio, procurador de Augusto, adicou [este altar] coa lla e o neto. Astorga, 6. T. Pompeio Peregriano adicou [este altar] a Fortuna Balnearis pola sa sade e a dos seus. ERA, 6 (Pumarn, Xixn).
Isis:
Cornelia Saturnina a Isis por un voto. Aquae, 73 (Chaves, Portugal).
43
Lares Viales:
Placidina levantou [este altar] s Lares Viales por un voto. IRPL, 62 (Penarrubia, Baralla).
Marte:
Martia Flacila a Marte por un voto. Aquae, 47 (Baos de Bande).
Minerva:
A Xpiter ptimo Mximo, a Xuno Raa, a Minerva Vencedora, Publio Helio, llo de Publio, Hilariano, procurador de Augusto, cos seus llos pola sade [do emperador Csar] Augusto Po Flix [Commodo]. Astorga, 10.
Ninfas:
Reburrio Tertio s Ninfas por un voto. IRPLC, 38 (S. Vicente de Prsaras, Vilasantar). Caio Antonio Floro s Ninfas. IRPP, 124 e 125 (Cuntis). Calpurnia Abana cumpriu libremente este voto s Ninfas por unha visin. IRG IV, 74 (Ourense). Aurelio Flavio Tamagano, Tacamo, s Ninfas por un voto. Aquae, 55 (Baos de Molgas, Ourense). Sulpicia Saturnina s Ninfas da sade por un voto. Aquae, 59 (Amoeiro, Ourense). Accilio Catulo, asturaugustano, cumpriu libremente este voto s Ninfas marias. Aquae, 60 (S. Miguel de Canedo, Ourense).
44
Pietas: Xunio Flacco, veterano da Lexin VII Gemina cumpriu libremente este voto
a Pietas. IRPLC, 51 (Ames).
Poemana:
Consagrado a Poemana, o Colexio... IRPL, 6 (Lugo).
Selene:
Adaeso... adicou [este altar] a Selene. Aquae, 66 (Chaves, Portugal).
Tellus:
Gaio Sulpicio Flavo a Tellus por un voto. IRG IV, 73 (Ourense).
Tutela:
A Tutela, Silonio cumpriu este voto libremente. IRPL, 10 (Lugo). Lucio Tertio, llo de Capitonis, cumpriu libremente este voto a Tutela. Aquae, 62 (Ourense). Berisilo, llo de Silonis, cumpriu libremente este voto a Tutela. Aquae, 64 (Paderne). deusa Tutela, Lucio Antonio Avito cos seus llos e Zsima, liberta, por un voto. IRPL, 73 (Lugo).
45
Xenio Castelli:
Bloena, lla de Sabino, cumpriu libremente este voto Xenio Castelli. IRPLC, 67 (Ponteceso).
Xuno:
A Xpiter ptimo Mximo?, s numina dos Augustos, a Xuno Raa, a Venus Victoriosa, a frica Caelestis, a Frugifer, a Augusta Emrita e s Lares dos galaicos, Saturnino, liberto de Augusto. IRPL, 23 (Lugo).
Xpiter:
Flavia Materna cumpriu estes votos a Xpiter ptimo Mximo. Aquae, 10 (Vern). A Xpiter Expiatorio, Durmia Pussina puxo [este altar] por un voto. CIL II, 2414 (Braga). A Xpiter ptimo Mximo, Lovessa puxo libremente este altar por un voto. CIL II, 2467 (Chaves).
Na meirande parte dos casos trtase de novo de mencins nicas, nas que os dedicantes non pertencen medio indxena. Algunhas destas divindades estn simplemente marcando a presencia de funcionarios relacionados co servicio imperial, algo especialmente claro para Astorga. O culto a Xpiter ofrece numerossimos testemuos (uns cen, dos que soamente tres son de mulleres), e tamn son abondas as dedicatorias s Lares Viales e s Ninfas. Diana soamente ten dedicantes masculinos, e segundo Tranoy (1981: 313-14) o medio indxena no que aparecen as inscricins supn que esta divindade asociada coa caza poda estar superposta a unha divindade indxena protectora desta actividade. A escaseza de dedicatorias Marte romano sen sbida se explica pola vitalidade das divindades indxenas cun contido que coincide co de Marte, como vimos cando falamos delas. 46
Idade Antiga. POCA PRERROMANA E ROMANA En canto a Xpiter, ademais de sinalar que o nmero de mulleres dedicantes moi escaso, pdense indicar varios aspectos. Por un lado, a ocialidade do culto no convento de Astorga. Por outro, a difusin mis xeneralizada e de carcter mis rural no convento de Braga. E unha situacin intermedia no convento de Lugo. Xpiter aparece asociado tamn a eptetos indxenas (Larouco, Ladio, Candamio), o que servira como medio de cohesin entre indxenas e romanos (Penas Truque en Bermejo, 1986: cap. V). Fortuna, Xenio e Tutela non parece que tivesen demasiada implantacin no Noroeste. Non sucede o mesmo coas Ninfas e os Lares Viales. As dedicatorias s Lares Viales son 22, todas excepto unha de persoas orixinarias do Noroeste, e soamente unha dunha muller. Os Lares Viales, divindades escasamente coecidas con esta denominacin no Imperio romano, concntranse na Pennsula Ibrica, e dentro dela nos conventos do Noroeste. Esta localizacin tan denida levou a algns autores a supoer que trala denominacin romana agchanse divindades indxenas. Realmente, non este o lugar para realizar unha anlise detallada destas divindades (ver Bermejo, 1986: cap. VII). Os datos que se posen s parecen indicar, en primeiro lugar, que as divindades indxenas que poderan estar baixo a denominacin latina deberon ser diferentes do Mercurio romano, pois non foron asimiladas con este. E, en segundo lugar, que deberon ser deuses populares, que non se integraron no panten romano, relacionados cos aspectos relixiosos do camio e a encrucillada. En canto s Ninfas, son as divindades en que a proporcin de mulleres dedicantes mis grande, anda que de tdolos xeitos non pasan da terceira parte. Segundo Tranoy (1981: 324-5), as Ninfas representaran un aspecto da romanizacin dos cultos locais, anda que non coecmo-la divindade ou as divindades s que as Ninfas substiten ou recobren. A sa relacin coas fontes ou as augas en xeral non permiten supoe-lo seu carcter, co que o papel que poderan representa-las mulleres no seu culto tamn queda nas sombras. Quedaranos por ve-lo papel das divindades orientais, que en xeral estn fortemente relacionadas cos medios ociais. As mulleres estn presentes soamente nas dedicatorias a Cibeles e Isis, e tampouco nun grande nmero (do total de 82 inscricins a divindades orientais en Hispania, 23 son de mulleres e soamente 5 estn no Noroeste. Ver Alvar en Garrido, 1986: 245-7; Mangas en Duby e Perrot, 1991: 599-613). As que o que poidamos dicir do papel das mulleres neste culto non pasa de xeneralidades asociadas carcter das divindades implicadas.
47
A vida das mulleres en Galicia non foi allea s avatares histrico-culturais que viviu a provincia desde o asentamento dos pobos xermnicos a comezos do sculo V ata o sculo X. Esta ltima fronteira temporal non est determinada por ningn feito obxectivo, senn por razns de distribucin cronolxica xada polo grupo de traballo da Universidade de Santiago de Compostela que levamos a cabo este estudio. Pidose ter xado outro lmite calquera, pero o sculo X un to na historia de Galicia, pois a partir dese momento xurdiron intensas loitas polticas que propiciaron a emancipacin do condado de Galicia en tempos de dona Urraca, lla de Alfonso VI (m. 1109), esposa de Raimundo de Borgoa. O retrato da vida da muller galega desas pocas ten que ser necesariamente parcial, debido tipo de fontes conservadas e escaso interese das mesmas en xeral pola gura feminina. Moitos aspectos da sa vida son hoxe descoecidos; pero, con todo, os datos illados, recollidos aqu e acol, permiten enxergar unha presencia moito mis signicativa do que se puidera pensar. A poboacin da Gallaecia experimentou longo dos cinco sculos que van do V X cambios notables. Esta zona vivira xa invasins xermnicas no sculo III, pero foi no ano 411 cando os suevos do rei Hermerico e os vndalos asdingos do rei Gunderico ocuparon esta rexin en virtude do famoso sorteo de provincias, ata que finalmente os suevos asentaron o seu reino nesta rexin. Hidacio afirma que cara ano 430 coexistiron en Galicia das poboacins: a galaica, integrada por indxenas e hispano-romanos, e a suvica. A plebs galaica era un grupo con personalidade propia e ben cohesionado, que retivo no seu poder as urbes e fortalezas mis importantes arredor dos seus bispos. Este sector da poboacin estaba dirixido por autoridades locais, que constituron un 49
Textos para a historia das mulleres en Galicia poder autnomo e paralelo dos suevos. Estes, pola sa banda, asentronse preferentemente nas zonas rurais. A coexistencia non implicou unha convivencia pacfica, senn o contrario, como describe Hidacio na sa crnica. Os enfrontamentos entre galacios e suevos sucedronse ata o ano 468, no que, gracias mediacin do rei visigodo Eurico, da corte de Tolosa (Francia), estableceuse un tratado de paz entre xermanos e galaicos, a partir do que os suevos quedaron recludos na Gallaecia sen deixar a penas pegada da sa existencia8. O declive definitivo do reino suevo tivo lugar un sculo despois, cando o rei Miro se viu obrigado a asina-la paz coa monarqua visigoda toledana do rei Leovixildo, o cal no ano 585 anexionou definitivamente o reino suevo hispano-visigodo. Ademais da poboacin xermnica dos suevos, na costa noroeste de Galicia, entre Ferrol e o ro Eo, estableceuse no sculo VI unha colonia de bretns, que foran expulsados das sas terras da Britania insular polas invasins anglosaxonas do sculo V. Este grupo minoritario constituu un ncleo popular delimitado que tivo a sa propia diocese. Un dos trazos mis chamativos desta poca, a xuzo dos historiadores, a heteroxeneidade da poboacin galaica, xa que coexistiron sen chegar a se fusionar grupos indxenas (como os auronenses e os arexenses), os hispano-romanos e os pobos xermnicos suvico e bretn. Esta heteroxeneidade incrementarase trala invasin rabe do ano 711, xa que pouco despois chegaron nosa rexin cristins do sur da Pennsula ou mozrabes e escravos musulmns. Dous anos despois da invasin, os rabes chegaron Gallaecia guiados por Musa, que dirixiu as expedicions dos anos 713-714 ata Lugo. A Gallaecia as como o val do Douro foron ocupados, de contado polos brberes, que se viron obrigados a abandona-la zona cara ano 714 debido s conictos xurdidos cos rabes. Esta ausencia dun grupo dominador forte foi aproveitada pola monarqua astur-leonesa, que, gracias accin de Alfonso I (739-757), iniciou a ocupacin cristi do norte peninsular e as primeiras ofensivas da Reconquista. Desta poca temos xa os primeiros documentos que fan referencia chegada de inmigrantes mozrabes e escravos musulmns Gallaecia para realiza-la colonizacin agraria da zona. As, unha escritura de fundacin, datada o 28 de febreiro do ano 757, sinala que un matrimonio, chegado do norte de frica cos seus llos, funda unha igrexa na diocese ourens sobre a que exercer a sa autoridade o bispo. A dotacin do templo faise con inmobles, gando e tdolos bens necesarios para o mantemento da igrexa; dicir, altares, vestidos litrxicos, a cruz, o sagrario, clices e libros (Linage Conde, 1973: II, 279). No mesmo
8 Recrdese que as fontes para coece-los comezos do reino suvico son as obras de Paulo Orosio (c. 390418) e Hidacio (c. 380-470). As do nal deste reino son as Historias de Gregorio de Tours e Isidoro de Sevilla, as como as novas contidas tanto nas actas dos dous primeiros concilios de Braga como na biografa e escritos do apstol dos suevos, san Martio de Braga. Sobre este perodo ver C. Torres (1977) e J. Orlandis (1988).
50
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS senso, o documento orixinal mis antigo conservado en Hispania, a famosa doazn do rei Silo a Lucis, datado o 23 de agosto do ano 775, fai referencia inmigracin mozrabe en Galicia (Ibd.: II, 730). Durante esta primeira etapa da ocupacin cristi da Gallaecia houbo novos momentos de tensin (para todo o que segue, ver Gerbet, 1992), debido revolta dos galaicos contra os sucesores de Alfonso I, dicir, Fruela I (757-768), Aurelio (768-774) e Silo (774-783). Este debilitamento poltico e social facilitou novos ataques musulmns, que foron espordicos e sen consecuencias, xa que a monarqua cristi iniciou denitivamente a ocupacin desta rexin en diversas etapas. O rei Silo conquista denitivamente a zona de Lugo no ano 780; no 800 a zona de Santiago entra baixo esta esfera de inuencia gracias obra de Alfonso II (792-842), que impulsou o culto de Santiago mandando levanta-la primeira igrexa no que ser a cidade de Santiago de Compostela. Entre os anos 823 e 825 teen lugar as expedicins do caudillo musulmn Abd al-Rahman II (822852) en Galicia, pero vintecinco anos mis tarde Ordoo I ((50-866) emprende a ocupacin, forticacin e repoboacin da zona sur desta rexin, conquistando denitivamente Tui no ano 854. O reinado de Alfonso III (866-910) foi decisivo neste sentido, porque durante os anos 866 844 combateu cos musulmns, liberando Porto e o territorio entre o Mio e o Douro. Ordenou a repoboacin de Ourense e de toda a zona sur de Galicia, completndose as a consolidacin do reino cristin desta rexin. As accins do monarca provocaron as represalias dos musulmns cos seus ataques sobre Galicia no ano 878, anda que sen consecuencias. longo deste perodo a repoboacin seguiu correndo a cargo de inmigrantes procedentes do sur da Pennsula, como demostran os seguintes documentos. O 28 de abril de 787, o dicono Rodrigo declara ter sado de Crdoba e chegado a Galicia, onde funda un mosteiro dplice (masculino e feminino), dotndoo de todo o necesario para a sa existencia (Linage Conde, 1973: II, 731). Pola sa banda, o rei Ordoo I conrmou bispo Fatal na posesin do mosteiro de San Xin de Samos e de tdolos bens que foran do abade Arxerico nun documento datado o 13 de xullo de 853. Esta posesin xa fora concedida abade por Ramiro I (842-850), cando aquel chegou a Samos procedente de Al-Andalus (Lucas, 1986, n. 41; Linage Conde, 1973: II, 719). O propio Ordoo I, algns anos despois, nunha escritura do 17 de abril de 857, cede presbtero Vicente e monxe Audofredo, mbolos dous vidos de Crdoba, o mosteiro de Samos coas sas antigas pertenzas (Lucas, 1986: n. 1; Linage Conde, 1973: II, 719). O 25 de xullo de 872, o abade Oln, a monxa Mara e o presbtero Vicente, antes mentado, cidadns cordobeses, nados naquela cidade, que se viron obrigados a emigrar como eles mesmos declaran 51
Textos para a historia das mulleres en Galicia (nos nationes fuimus et ciues cordouenses patria properauimus), confeccionaron un inventario dos bens que trouxeran de Crdoba, dos que toparon no mosteiro e dos que conseguiran (Lucas, 1986: n. 5). Este documento de grande interese, non s pola participacin activa dunha monxa no labor de catalogacin, senn tamn pola relacin de bens procedentes do sur da Pennsula, entre os que destacan libros litrxicos e eclesisticos que trouxemos con ns desde aquela rexin (libros speciales et eclesiasticos quos nobiscum ex ipsa regione adtulimus). No ano 910, os llos de Alfonso II destronan a seu pai. Este repartira o goberno dos seus territorios entre os seus llos, sen ter feito reinos distintos, correspondndolles a Garca Len, a Ordoo Galicia e a Fruela Asturias. Inciase entn un perodo de crise, como pon de manifesto a sucesin vertixinosa de monarcas: Garca I (910-914); Ordoo II (914-924); Fruela II (924-925); Alfonso IV (925-931); Ramiro II (931-951); Ordoo III (951-956); Sancho I (956-966); Ramiro III (966-984); Vermudo II (984-999) e Alfonso V (999-1028). Como se ten sinalado mis arriba, durante o sculo XI volvronse vivi-las intensas loitas polticas que nalizaron coa emancipacin de Galicia da corona leonesa durante o reinado da raa Urraca (1109-1126), lla de Alfonso VI de Len. A desunin entre os reinos cristins do norte peninsular xo posible que no ano 997 Almanzor chegase coas sas tropas ata Santiago de Compostela, saqueando a cidade, e incluso ata San Cosme, anda que sen repercusins posteriores. O ordenamento xurdico da Gallaecia ata a sa anexin reino visigodo difcil de determinar, pois coexistiron varios tipos que rexiron a vida das sas respectivas comunidades. A penetracin romana na Pennsula Ibrica levou parello o proceso de romanizacin xurdica, que foi lento e gradual, e a culminacin produciuse coa concesin da cidadana romana por Caracala a tdolos sbditos do Imperio no ano 212, como se sinalou na primeira parte deste traballo. Mentres tanto, debido concepcin personalista do dereito pola parte de Roma, a metrpole respectara os costumes dos pobos dominados, dando por resultado que o ius ciuile romano s tivo aplicacin entre os cidadns establecidos en colonias ou municipios. A partir do 212, o dereito romano foi o que rexeu a toda a poboacin, que legalmente se denominaba hispano-romana, e na que xa tian cabida os pobos indxenas, s que se lles favorecera co ttulo de cidadns do Imperio. Sen embargo, a aplicacin deste dereito na vida provincial tivo que dar cabida s prcticas e costumes autctonos, que foron adaptados para constitur as o que se coece como dereito romano vulgar, do que hai poucos vestixios. O declive da autoridade romana favoreceu que moitas poboacins indxenas recobrasen certo grao de independencia e volveran polo tanto vivir e rexerse por si mesmos, anda na poca suvica. Este foi o caso, por exemplo, dos 52
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS auronenses na zona de Tui, que no ano 465 tian autonoma abonda para enviar legados ante outras monarquas, facan a guerra e concertaban acordos de paz; ou dos habitantes dos montes Arexenses, situados en terras do oeste de Ourense e norte de Portugal, que no ano 573 xeron a guerra contra o rei visigodo Leovixildo, que os derrotou, facendo prisioneiros caudillo indxena Aspidio, sa muller e s seus llos, e incautndose de tdolos seus bens. A instauracin do reino suevo na Gallaecia deu lugar a unha organizacin social moi diversa. Por unha parte a estructura hispano-romana mantvose non s durante este perodo, senn tamn na poca visigoda, e o seu sistema xurdico non foi anulado, senn que, a medida que se a extinguindo, foi substitudo por novas institucins. Este xeito de proceder, tpico das monarquas brbaras de Occidente, permitiu que no sculo X anda existira en Galicia o chamado tributum quadragesimale, un antigo imposto romano sobre poboacin rural. Ademais da aplicacin do dereito romano vulgar pouco se sabe do ordenamento xurdico das poboacins indxena e suvica, xa que o seu dereito foi de tipo consuetudinario, baseado pois no uso e no costume, que non tivo afn de permanencia, xa que non foi xado nun cdigo escrito. A anexin da Gallaecia reino visigodo de Toledo supuxo a gradual aplicacin do grande ordenamento xurdico levado a cabo polos reis visigodos, desde Eurico -que promulgou un cdigo de leis, coecido como Codex Euricianus, arredor do ano 476- ata as derradeiras adicins posteriores ano 702, feitas polo penltimo rei visigodo Witiza. O derrubamento do estado visigodo levou parello un proceso semellante ocorrido co romano, pois cada grupo social ou poltico, mis tarde constitudo en reino, seguiu unha traxectoria propia e independente na estructuracin da sa organizacin xurdica. As, xunto co Liber visigodo, a vixencia do cal foi mis ou menos efectiva segundo os territorios - igual que pasara tempo atrs co dereito romano-, desenvolveuse un usus terrae popular e consuetudinario, que responda non s dereito posterior implantacin do visigodo, senn tamn s novas circunstancias ocasionadas pola reconquista e colonizacin do pas. Este novo dereito supuxo, pois, unha combinacin de usus terrae, privilexios reais ou seoriais e decisins de xuces, todo o cal cristalizou durante o sculo X en textos legais denominados Foros Municipais, Cartas de Franqua, etc. As orixes do cristianismo na Pennsula permanecen escuras, xa que as tradicins sobre a presencia apostlica de Santiago o Maior son de poca tarda (sculos VII-VIII), anda que as novas sobre a estada de san Paulo entre os anos 62 e 63 parecen mis ables, o mesmo que o establecemento das Igrexas de Hispania, s que alude santo Irineo a ns do sculo II. Durante o sculo III teen lugar as primeiras persecucins contra os cristins hispanos, s que cantou Prudencio 53
Textos para a historia das mulleres en Galicia no sei Peristefann. A ns deste sculo e comezos do IV tivo lugar a penetracin do cristianismo no noroeste. Boa proba disto que no primeiro concilio da Igrexa hispana, celebrado en Elvira (Illiberis) entre os anos 300 e 314 atopbanse Decencio, bispo da Gallaecia, con s en Len, e o presbtero Luxorio de Braga. A relixiosidade galaica destes primeiros sculos caracterzase polo mantemento de vellos cultos indxenas, polo marcado carcter rural do cristianismo desta rexin, e pola forza coa que se asentou nela a herexa do priscilianismo, xurdida a partir da gura de Prisciliano, bispo de vila, que morreu axustizado en Trveris no ano 385. O priscilianismo, que se estendeu ata o ano 400 polas Galias e Hispania, tivo unha enorme importancia na difusin do cristianismo na Gallaecia a travs da consagracin de bispos. Este feito consttase no Concilio I de Toledo, celebrado poucos anos antes das invasins xermnicas, dicir, entre os anos 397 e 400, co obxectivo de tentar rematar con esta herexa. O snodo contou coa presencia de doce bispos galaicos, un nmero que contrasta coa nica presencia de Decencio no Concilio de Elvira, reunido un sculo antes. O priscilianismo non foi s un movemento relixioso, senn tamn social e popular, que tivo unha grande acollida entre as comunidades campesias do interior de Gallaecia, de onde foi difcil de arrigar. Sulpicio Severo asegura que as comunidades galaicas reclamaron o corpo de Prisciliano para soterralo con grandes honores e funerais debido sa fama de mrtir. Unha das razns polas que esta herexa tivo tanto pulo na rexin dbese a que o ascetismo priscilianista encaixaba perfectamente na relixiosidade popular desta zona, e contrastaba coa rapacidade dalgns bispos catlicos, contra os que se pronunciaron algns canons dos Concilios de Braga I (c. 572)9, Toledo IV (c. 633)10 e sobre todo Toledo VII (c. 646), onde se fai unha referencia explcita avaricia dos bispos galaicos11. Durante o sculo V Gallaecia estivo en contacto con outras herexas, debido s suevos. Estes eran un pobo pagn cando chegaron Pennsula no 409, pero convertronse catolicismo no ano 499 baixo o reinado de Reckiario. Sen embargo, no ano 465 convertronse do catolicismo arianismo nos tempos do rei Remismundo debido predicacin do bispo apstata Aiax, prelado de orixe oriental. Por n, volvronse converter catolicismo no ano 599 baixo o reinado de Teodomiro gracias labor doutro bispo de orixe oriental, o futuro san Mar9 Vives, 1963: 81 ss.: Canon 2: Que o bispo que visita unha freguesa reciba s dous soldos. E non reclame a terceira parte das oblacins e que os cregos non se vexan tratados coma escravos; Canon 3: Que o bispo na ordenacin dos cregos non reciba ningn honorario; Canon IV: Que o bispo non reciba nada polo crisma; Canon 5: Que o bispo non esixa nada pola consagracin dunha baslica. 10 Vives, 1963: 204: Canon 32: Que o bispo non tome nada dos bens das igrexas, fra da terceira parte das ofrendas. 11 Vives, 1963: 254-55: Canon 4: Da tributacin nas igrexas da provincia de Galicia.
54
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS tio de Braga (520-580). Con todo, o arianismo non supuxo nunca un grave perigo no seo da Igrexa, xa que non provocou as discrepancias e tensins que ocasionara o priscilianismo. San Martio de Braga, abade e bispo da diocese da Bracarense, nacera en Panonia, actual Hungra, e peregrinou a Terra Santa, onde levou unha vida monstica. Foi un home instrudo, coecedor do grego e do latn, que tomou a decisin de ir a Occidente e predica-la fe. San Martio a gura clave que consolida os estreitos e frecuentes contactos que mantivo Galicia con Oriente, xa desde o sculo IV. A el debmoslle, por exemplo, o coecemento e difusin dos canons dos concilios orientais nesta rexin. longo do sculo V, e incluso xa no sculo anterior, hai pegadas dunha incipiente vida monstica, incluso feminina, xa que Baquiario no seu tratado De reparatione lapsi, titulado tamn Epistula ad Ianuarium, d a nova de que un amigo seu, monxe nun mosteiro dirixido por Ianuario, sara del para vivir cunha muller consagrada a Deus. O propio Hidacio no captulo 174 do seu Cronicn fai referencia s comunidades de virxes consagradas a Deus, a unha das cales puido pertencer Exeria, xa que non s esta insigne peregrina de nais do sculo IV destinou o seu libro de viaxes a Terra Santa (o Itinerarium, tamn coecido como Peregrinatio) s sas sorores, senn que Valerio do Bierzo no sculo VII na sa epstola a Donadeus designa a Exeria como beatissima sanctimonialis. A vida relixiosa da Gallaecia estivo tamn marcada pola vitalidade da vida monstica, que empezou a orecer en Hispania durante o sculo VI, gracias labor fundador de san Martio no reino suevo, san Victoriano nos Pireneos, san Fortunato, san Milln, san Donato ou san Leandro en Sevilla. longo da Alta Idade Media, o monarquismo galaico tivo uns trazos moi peculiares debido gura de san Fructuoso de Braga. Este ilustre varn do sculo VII, un godo de orixe nobre, foi bispo-abade de Dumio, antes de ser nomeado metropolitano de Braga. Fundou sete mosteiros en Galicia e tres na Btica. Un dos trazos caractersticos das sas fundacins era a liberdade que se lle conceda a cada abade para elixir ou elabora-las regras que rexisen a vida comunitaria. Trala sa morte, e debido diversidade de normas, decidiuse redactar unha regula communis, que agrupou os diferentes mosteiros nunha especie de congregacin, rexida pola asemblea de abades. Outro dos particularismos da regra fructuosiana foi o de que se permita a familias enteiras profesar no mesmo mosteiro; dicir, constituronse mosteiros familiares dplices (masculinos e femininos), que proliferaron en toda Hispania e non s na Gallaecia. A vida rexase por unha especie de pacto ou contrato nos que se xaban os dereitos e obrigas do abade e da comunidade. Ademais, os mosteiros podan interferir uns nos asuntos dos outros. 55
Textos para a historia das mulleres en Galicia Estas fundacins familiares, que coexistiron a carn de congregacins regulares que s dependan da autoridade eclesistica das dioceses (bispos e abades), tomaron forza longo dos sculos VIII e IX (David, 1967). A familia que fundaba un mosteiro e se trasladaba al con tdolos seus escravos e bens tia ese cenobio coma un ben patrimonial, suxeito a sucesin hereditaria, de tal xeito que fronte da comunidade anse sucedendo pais e llos. Estes pseudomosteiros foron doados con frecuencia a bispos e abades (como poen de manifesto os numerossimos documentos deste tipo conservados nos tombos dos grandes mosteiros galegos de Sobrado, Samos ou Celanova), de xeito que foron pasando progresivamente a se converter en mosteiros regulares e a se rexer de acordo coas sas leis.
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS No ano 681 o cdigo de Recesvinto foi revisado por Ervixio (680-687), e duselle a organizacin que hoxe coecemos; dicir, dividiuse o corpo legal en doce libros, que se organizaron en captulos. Estes pola sa vez subdividronse en clusulas cos seus respectivos ttulos. En tempos de Exica (689-702) realizouse a redaccin Vulgata, que a que hoxe coecemos. O derrubamento do estado visigodo ocasionou un proceso semellante ocorrido en poca romana, pois cada grupo social, mis tarde constitudo en reino, seguiu unha traxectoria independente na organizacin da sa vida xurdica. Un dos trazos mis sobresalientes do conxunto das leis contidas no Liber Iudiciorum a mellora da situacin legal da muller libre, salvo no cdigo de comportamento sexual, que segua a ser mis estricto que o masculino. A mellora faise patente non s na igualdade recoecida pola lei entre varns e mulleres, por exemplo para presentar demandas e preitos e para herdar, senn tamn na libre disposicin dos bens propios da muller, no respecto s clusulas contractuais do matrimonio, e na salvagarda da muller contra o matrimonio forzoso imposto por calquera estrao. Ademais, esta lexislacin prestou unha especial atencin proteccin da infancia con dursimas leis, por exemplo contra o aborto ou contra a violacin dos dereitos dos menores de idade que quedasen orfos. A muller libre: o matrimonio e o dereito de herdanza (King, 1981). Un dos momentos mis importantes na vida dunha muller era o matrimonio (coniugum), que era o resultado nal dun longo proceso. Os preliminares inicibanse coa peticin de man (petitio); continuaban cos esponsais (disponsatio), e nalizaban coa voda (nuptia). A lexislacin visigtica describe con precisin e detalle a relacin legal que se estableca a travs do matrimonio. A peticin parta do varn ou da sa familia, e nese acto establecanse as previsins econmicas do futuro matrimonio, a data da voda, etc. Se se chegaba a un acordo, tian lugar os esponsais, mediante os que xa se contraan obrigas legais. Este compromiso rubricbase coa entrega ou promesa de entrega noiva, pola parte do noivo, do dote ou arras establecidas na peticin. O contrato vinculante dos esponsais non se poda romper unilateralmente sen sufrir certas sancins. O dote era o sinal que serva para distingui-lo matrimonio legal doutras relacins menos vinculantes, e, anda que non era condicin esencial para dar validez unin, Ervixio considerou a omisin da sa entrega como totalmente inadecuada. Foi este monarca o que sinalou o mximo permitido de bens que podan compoe-lo dote ( dicir, a dcima parte dos bens que o prometido posua ou poda herdar. Ademais, s nobres permituselles engadir dez escravos, 57
Textos para a historia das mulleres en Galicia dez escravas, vinte cabalos e adornos por valor de mil solidi). Estes bens, xunto cos que a muller puidera achegar matrimonio por medio da herdanza familiar, an constitu-lo patrimonio persoal da esposa. A lei recoeca o dereito do home a realizar despois do matrimonio novas doazns esposa, denominadas extradotem. A voda era a derradeira fase do matrimonio, da que non hai datos concretos, pero que posiblemente consista na conduccin solemne da noiva casa do esposo. Descocese se era prctica ocasional ou usual que este momento nal se celebrase cunha cerimonia relixiosa. O esposo non exerca sobre o dote mis autoridade que a que tia sobre os demais bens achegados pola esposa ou gananciais. Con todo, por razns de conveniencia, o esposo controlaba as sas posesins e as da sa esposa como un todo. Os dereitos da muller a dispor do dote e das doazns extradotem realizadas polo home estaban limitados morte deste pola existencia de llos do matrimonio. A falta de descendencia directa dballe muller a posibilidade de dispor con absoluta autonoma de tdolos bens, a non ser que morrese sen facer testamento, o que implicaba que o dote e as doazns do esposo volvan a este ou s seus familiares. En calquera caso, tia a posesin da totalidade dos bens do matrimonio de por vida, a non ser que tivera un comportamento deshonesto durante ou despois do matrimonio. A lei estableca, ademais, que a muller poda decidir libremente sobre unha cuarta parte do dote e sobre a quinta parte tanto das doazns posteriores do home como dos bens achegados por ela matrimonio ou que herdou despois do matrimonio. A infancia. Outro factor destacable das Leis Visigodas a proteccin infancia. O llo estaba protexido por lei xa dende o seo materno, pois o aborto estaba severamente castigado, sobre todo a partir de Chindasvinto, que tentou acabar co terrible costume do infanticidio de nenas acabadas de nacer. Tanto os llos coma as llas tian o dereito, asegurado por lei, de herda-los bens dos seus pais, xa que segundo Chindasvinto non poda haber discriminacins en razn do sexo (Lex IV.2.9). A lei xaba tamn as obrigas e os dereitos dun pai ou unha nai vivos cos seus llos, xa que estaban obrigados a conservar intactos os bens maternos ou paternos, segundo os casos, para os llos. Non se producan cambios nas obrigas do pai se volva casar; sen embargo, se era a nai a que o faca, a lei obrigballe a cede-lo control deses bens a outros familiares. En tempos de Ervixio, os llos que se comportasen axeitadamente cos seus pais tian garantida a maior parte da herdanza, independentemente da vontade dos pais; mis, os llos pstumos tian os mesmos dereitos sobre a herdanza dos seus pais que os seus irmns e irms. 58
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS As infraccins do cdigo sexual eran castigadas de xeito moi severo, sobre todo se eran cometidas polas mulleres, xa que as sas faltas non s an contra o orgullo de seus pais, senn contra o honor familiar. As leis sinalaban que eran os pais ou os parentes os encargados de castiga-la muller que cometera algn delicto estando solteira, prometida ou casada. O caso mis grave era cando o pai sorpenda sa lla realizando o acto sexual no fogar familiar. Nestas circunstancias o pai poda matar sa lla e amante dela, ou ben, se optaba por perdorlle-la vida, poda tratalos seu antollo. Despois da morte do pai, o castigo corra a cargo dos irmns varns ou dos tos paternos da muller. Estes delictos eran os nicos que privaban do dereito a herdar. As escravas. A sociedade visigoda organizouse arredor dunha rxida estraticacin de clases, congurada polas persoas libres importantes ou nobres (potentiores, honestiores), por persoas libres correntes (ingenuus) e polos escravos (serui, ancillae, mancipia). Esta ltima clase social non era homoxnea, senn que formaban parte dela os colonos que serviran a amos romanos, os rapaces expsitos, os escravos mercados, os libertos que perderan o seu status por cometer delictos contra a familia do seu patrn, os que foran castigados pola lei coa perda de liberdade, ben polos delictos cometidos ben porque non puideran facer fronte s sas dbedas. Tampouco foi uniforme a sorte de tdolos escravos, xa que algns tiveron enorme poder, como por exemplo os escravos da coroa, que levaron a cabo importantes tarefas de administracin e goberno, ou como os serui idonei, dicir, os escravos da familia que desempearon tarefas de conanza. Estes eran os administradores dos demais escravos da casa, a criada da dona, o substituto xudicial, a concubina, etc. Os menos favorecidos foron os serui uilissimi ou inferiores, s que lles correspondan as tarefas mis duras domsticas ou agrcolas. Moitos escravos, sobre todo o grupo congurado polos antigos colonos, traballaban a terra sen estar suxeitos control directo do seu seor; incluso podan te-lo seu propio peculium, consistente en terras, casas, animais e outros escravos, que podan ter adquirido por ganancias persoais ou por medio de herdanzas. Sen embargo, non tian o dereito de dispor libremente dos seus bens, senn que estaban suxeitos decisin dos seus amos. Os escravos tian unha personalidade xurdica independente contemplada pola lei, que castigaba severamente os delictos contra os escravos e o seu peculium, anda que foran cometidos por homes libres. A razn dbese a que en realidade eran considerados unha posesin mis do seu seor. A Igrexa xamais se manifestou en contra da escravitude, pois estaba dominada por un forte prexuzo moral que consideraba a depravacin moral do escravo como consubstancial 59
Textos para a historia das mulleres en Galicia sa condicin. Esta idea subxace nas leis que prohiban escravo prestar testemuo, ou que castigaban tanto a insolencia non provocada dos escravos cos libres, coma as relacins sexuais entre membros das das clases (nas que sen embargo non se penaba a relacin do amo cunha das sas propias ancillae). A lei preva a manumisin dun escravo; dicir, que se lle puidera outorgala liberdade. Esta condicin de libertus podase conseguir porque se castigaba seu amo con esta sancin debido a algn delicto cometido, porque se recompensaba escravo por algn servicio prestado, ou pola simple vontade do seu amo. Neste ltimo caso, a manumisin s poda ser exercida polo amo que posura dereitos exclusivos sobre o escravo. A liberacin realizabase a travs de disposicins testamentarias, ben por medio dunha escritura, ben ante testemuas, de xeito que estas tian efecto trala morte do amo; ou anda a travs do outorgamento dunha escritura de manumisin, que o amo lle entregaba escravo en presencia dun sacerdote ou dicono e de das ou tres testemuas. Deste ltimo procedemento consrvanse dous interesantes documentos de Celanova de manumisin de escravas musulmanas. A manumisin reportaba liberto o dereito de dispoer libremente dos bens que se adoitaban conceder no momento da liberacin, a non ser que houbera algunha clusula restrictiva no documento. Con todo, a manumisin poda ser revogada polo antigo amo, alegando ingratitude ou incumprimento das condicins pola parte do seu liberto.
Disposicins xerais sobre a muller Neste pargrafo proporcionaremos s a traduccin do enunciado dos libros, ttulos e clusulas que fan referencia muller, tanto libre coma escrava. Como se poder comprobar, estas disposicins regulaban tdolos aspectos da vida coti, xa que van desde o dereito a presentarse a xuzo ata a proteccin do honor da muller na visita do mdico. A edicin do texto latino que se segue de Zeumer (1973).
TTULO 3: Sobre os demandantes e os demandados Clusula 6: Que unha muller non emprenda unha causa por encargo; sen embargo lcito que poida expoe-la sa propia. Libro II: Sobre os procesos das causas. TTULO 1: Sobre as disposicins nupciais Clusula 1: Que sexa lcito unirse en matrimonio tanto a unha romana cun godo como a unha goda cun romano.
60
61
62
63
64
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS Leges Visigothorum e documentos galaicos sobre o matrimonio e o dote Neste captulo darmo-la traduccin das leis visigodas referidas s bens que lle entregaba o marido esposa (Leg. III, 1, 5 e V, 2, 4), as como os documentos galegos que fan referencia implcita ou explcita s mesmas. Este feito implica a vixencia do cdigo lexislativo visigodo entre a nobreza galega alomenos ata o sculo X. A edicin do texto latino das leis de Zeumer, 1973.
Posto que con frecuencia xorden opinins contrarias sobre o dote entre os que se van desposar, fgase un decreto para a utilidade de todos, de xeito que a disposicin evidente deste asunto non deixa xa nada na incerteza. Resolvemos e determinamos, pois, por medio da sancin desta lei, que ha de gardarse no futuro, que calquera entre os primados do noso pazo ou seores do pobo godo que pedira para o seu llo a lla doutro ou unha orfa, para ser unida en matrimonio, ou ben algunha das mencionadas ordes a elixira para si desexndoa como esposa, que ningun dea ou escriture no documento de dote o nome da moza ou muller mis do que constite a dcima parte de tdolos seus bens. Ademais, se acontecera que calquera dos pais escriturase o dote en favor do seu llo a nome da nora, que dea como dote muller ou moza que vai ser entregada en matrimonio a dcima parte do que lle puidera corresponder llo despois da morte dos seus pais; e ademais deber dar dez escravos, dez escravas, vinte cabalos e a suma de mil soldos para o seu adorno13. Se a muller tomada en matrimonio non deixara llos, ha saber que ten licencia para face-lo que queira libremente con todos estes bens; pero se morrera sen facer testamento, esta doazn ha volver seu home ou s parentes do seu home. Non ser lcito en diante s pais das mozas, nin tampouco moza ou esposa pedir esposo ou s pais do esposo, nin desexalo, que se escriture seu nome, a non se-lo que agora a institucin desta lei determina. Segundo o que recoecemos que foi decretado polas leis romanas, a moza ou muller poder dar esposo tantos bens cantos ela mesma reclama que lle sexan dados14 [...]. Certamente se o varn, unha vez transcorrido un ano de matrimonio, quixera doar algo esposa por amor ou por regalo de matrimonio, ter licencia absoluta para facelo. As pois, antes de transcorrido un ano de matrimonio nin o home muller, nin a muller home, podern facer documento de ningunha outra doazn a non se-lo do dote, como se sinalou mis arriba, a non ser que sospeitaran un inminente perigo de morte por unha grave enfermidade [...]. Dada e conrmada a lei o da 13 de xaneiro do ano 68915. LEI III, 1, 5: Sobre a cantidade de bens que han compoe-lo dote16 (Zeumer, 1973: 126-130).
13 Esta mesma restriccin recollida pola Formula Visigotica, n. 20, titulada Dotis formula exametris conscripta. Vxase Gil, 1991: 92. 14 Ervixio recoece que se poda supera-lo lmite de regalos establecidos pola lei se a prometida faca unha doazn noivo, equivalente valor dos bens que superaban o lmite xado. 15 A promulgacin de Recesvinto leva data do 13 de xaneiro do ano 645. 16 Esta lei foi promulgada por Recesvinto e corrixida posteriormente por Ervixio.
65
Escritura de doazn feita por Sisnandus en favor da sa esposa Eldontia o 29 de abril do ano 887. Entre as testemuas que asinan o documento hai varias mulleres. O texto latino sintacticamente escuro, pero os tpicos preliminares son un trazo caracterstico, como poen de manifesto non s as Frmulas visigticas de entrega do dote (Gil, 1991: nos. XIV-XX), senn tamn os dous documentos de Celanova recollidos mis adiante.
No nome de Deus. Eu, Sisnandus, a ti docsima esposa mia. Conseguindo para min o teu matrimonio por gracia divina, segundo os costumes da futura esposa, e desexando ardentemente vivir contigo e facerte unha esposa feliz, prefern prometerme cunha nobre familia e elixi-lo teu amable consentimento, na liaxe onde brilla o esplendor da sa nobreza e resplandece a beleza na fermosa honestidade dos homes. Por todo iso, a causa do extraordinario de tan grande solemnidade, elixn o inviolado pudor da ta virxindade. Damos e concedemos ta dozura a ttulo de dote dez mozos, que son: Fromarigus, Petrus, Betotus, Recaredus, Malulus, Feles, Marcitus, Exela, Severinus e Lopellus; tamn dez mozas, que son: Teodesinda, Malucca, Exilo, Gonza, Rosala, Domnina, Guncina, Oihenia, Ansoi e Pinniola; vinte cabalos e unha besta coa sa sela e o seu freo adornado, cincuenta eguas, cen vacas, vinte parellas de bois e cincocentas ovellas comns; para adornos e vestidos catrocentos soldos; ademais de trinta vilas, que son: no termo de Nemitos, Genrozo, Viventi, Caliobre, Vendabre, Pontelia, Teoderici, Heletos, de sobrenome Limenioni, Crendes e Vilar-Porcimilio; no termo de Montanos, Laureda de San Pedro, Vilar-
66
Escritura de doazn de dote feita polos que van se-los pais de san Rosendo, dicir, o conde Gutier e a sa esposa Ilduara o da 18 de agosto de 916. Neste caso, o prometido fai entrega dun dote maior que o recoecido pola lei, como se di expresamente no documento. O texto ademais un bo testemuo do perodo da Reconquista, xa que tamn se alude s batallas que se van librar contra os rabes.
No nome de Deus. Eu, Gutier, a ti esposa mia, Ilduara, no nome de Deus sade eterna. Importante o documento de doazn polo que ningun pode rompela promesa do regalo que se fai nel; pero se ademais se ofrece con nimo ben disposto e vontade favorable, sempre aceptado de mellor grao. Por iso doche a ti, a mencionada Ilduara, eu, o mencionado Gutier, a vila completa que chaman Cordovarium, no territorio astur, que foi fundada nas ribeiras do ro Arancun, con tdolos seus arredores e tdolos seus tributos. No territorio galaico, doche a vila que chaman de Portomarn, nas mesmas condicins que a anterior, con tdolos
18 Con esta palabra latina indcase que detrs do nome atpase a sinatura.
67
Escritura de doazn de dote feita por Gunterigo en favor da sa esposa Gontrode o 24 de setembro de 926.
No nome de Deus. Eu, Gunterigo, a ti docsima esposa mia, Gontrode, sade no Seor. Dado que todo o humano, que nace da boa vontade, recocese como inspirado polo pensamento de Deus; por iso ben sabido que por divino mandato hase manifesta-la boa disposicin dos contraentes. As, consentndomo os meus en calidade de persoas libres, pedn que ti, docsima mia, te uniras a min en matrimonio. Por tal motivo, a causa do meu amor cara ta dozura e pola gracia e o pacto conxugal, douche o concdoche neste ttulo de doazn dez mozos, cos nomes Airigo, Argemiro, Muza, Grasulfo, Agilano, Honorigo, Ceto, Gresulfo, Vilieulfo y Ermiario; dez mozas: Xulia, Asiulz, Adosinda, Gundina, Amira, Aragonti, Buzaaca, Berildi, Teodili e Placia; dez cabalos, un dos cales [...]20. Sendo rme e permanente este ttulo de dote no seu valor e perpetua validez. Feita a escritura de dote e doazn o da oito das calendas de outubro. Era de 964 (24-setembro-926). Gunterigo, feita por min esta escritura de dote e doazn. Munio, confesor; Eldontia, confesor; Ero Fredenandi, confesor; Gundesindus Didaci, confesor; Armentarium Siloni. Documento de Celanova n. 577 (Andrade, 1995: 665-66).
19 A partir deste punto o texto est incompleto, pero gracias a algunhas palabras e frases soltas desprndese que por unha banda Gutier lle concede sa esposa, de acordo coa lei, a potestade de dispor libremente dos bens do dote, e por outra, que ameaza con penas de excomun a calquera que tentara invalidar este documento, como era usual nas frmulas nais. 20 A partir de aqu o texto ofrece moitas lagoas a causa do mal estado do pergameo. O contido desta parte nal inclua a enumeracin das vilas doadas, a conrmacin da posesin dos bens entregados muller e as frmulas nais da escritura.
68
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS Ermexildo e a sa muller Eldonza doan abade de Samos, Mandino, e sa comunidade o mosteiro familiar de San Salvador de Rarxa, fundado por eles, as como outras vilas e igrexas. Un dos motivos alegados para facer esta doazn a falta de descendentes directos (llos e llas), polo cal recorren Lei Visigoda, que citan textualmente, para recordar que careceren de herdeiros, a lei permitalles dispor libremente de tdolos seus bens.
s seores invictos e triunfadores, s santos mrtires san Xin e Basilisa; a santa Mara sempre virxe; e a santa Eufemia virxe e s seus compaeiros e reunin de tdolos Apstoles e Santos, a quen foi adicada a baslica de Samos, no territorio de Galicia, por onde pasa o ro Sarria, na diocese lucense. Eu, o voso humilde servidor Ermexildo, de apelido Menendus, e a mia esposa Eldonza, mentres estivemos unidos en matrimonio durante moitos anos, dispuxemos entre ns dos nosos bens, pero, dado que non tivemos llos que herdasen tdalas nosas pertenzas, por este motivo as vilas, os servos e servas, o ouro e a prata, as igrexas e tdolos nosos bens, que estn en prstamo para os homes, e dos que gozamos longo da nosa vida, decidimos que despois da nosa morte tdalas nosas posesins pasen mosteiro de Samos, como ensina a lei gtica, que no libro III, ttulo II, captulo XX di: Que o que non deixase llos, tea a potestade de facer cos seus bens o que desexe (Zeumer, 1973: 189); e no libro V, ttulo II, captulo IIII, dise do mesmo xeito: Se o home desexara facer sa esposa doazn de calquera persoa ou cousa, tea a libre potestade de facelo (Zeumer, 1973: 211). Segundo isto, fxoseme un documento para que eu dispora desas vilas e igrexas, as como de tdalas nosas posesins, como fora a mia vontade [...]. Por todo isto, ns, os mencionados Ermexildo e Eldonza, pois estamos oprimidos polo peso dos nosos pecados, e aspiramos esperanza e a fe dos santos, para que merezamos reconciliarnos cos santos de Deus a travs de vs, ofrecemos mosteiro xa mencionado de Samos as vilas antes sinaladas, que estn no val do Sarria, e que foron dos nosos pais, dos nosos avs e dos nosos bisavs, e que ns puidemos aumentar, dicir: a vila de Varzena, onde fundmo-lo noso mosteiro e coa axuda de Deus dotamos cos nosos bens [...]. Por todo isto, eu Menendus Roderici e a mia esposa Eldonza, en plenas facultades mentais, movidos pola nosa propia vontade e o medo inferno e gran xuzo do derradeiro da, concedemos tdolos nosos bens, dicir, vilas, escravos, ouro, prata, gando, o mosteiro familiar de Varzena con tdolos seus arredores, como xa se dixo mis arriba neste testamento. Ofrecemos todo o antedito mosteiro de Samos en favor da salvacin das nosas nimas, dos nosos pais e parentela, para que sirvan de axuda dos irmns e monxes que al viviran en vida santa ata o nal dos seus das; e os propios prncipes e pontces que o leran en pblico reciban unha mercede semellante diante da clemencia de Deus. Por este motivo, calquera de entre os nosos parentes de tempos vindeiros, de entre os cregos ou os laicos, ou calquera home de calquera condicin, que tentara vir manifestarse contra a escritura deste testamento, en primeiro lugar que sexa excomungado do corpo e o sangue do Noso Seor Xesucristo, e perda as das luces do seu rostro, e purgue a sas penas no inferno con Xudas o traidor; e ademais pague como castigo temporal das libras de ouro. Este testamento ha ter unha rme validez polos sculos.
69
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS O Concilio de Elvira (ca. 300-306) celebrouse pouco despois do Concilio de Nicea, con canons que inspiraron as actas emanadas deste primeiro concilio hispnico. Estiveron presentes dezanove bispos, un dos cales foi Decencio, bispo de Len, metropolitano da Gallaecia, e vinteseis presbteros, entre os que se atopara Luxorio de Braga. Neste snodo, no que se promulgaron oitenta e un canons, prestouse unha especial atencin erradicacin da idolatra pag e das prcticas herticas. Con todo, chama a atencin o elevado nmero de disposicins que afectan vida das mulleres. Imos da-lo ttulo dos devanditos canons, pero s imos desenvolver tres, que poden resultar mis curiosos: o 27, o 35 e o 81.
Canon 5: Se a dona alporizada matase sa escrava. Canon 8: Das mulleres que abandonan s seus homes e casan con outros. Canon 9: Das mulleres que abandonaron s seus homes adlteros e se unen con outros. Canon 10: A abandonada por un catecmeno se casase con outro. Canon 11: Da catecmena que enfermase repentinamente. Canon 12: Das mulleres que exercen o lenocinio. Canon 13: Das virxes consagradas a Deus, se cometesen adulterio. Canon 14: Das virxes segrares que fornicasen. Canon 15: Do matrimonio con aqueles que proceden da xentilidade. Canon 16: Que as mozas eis non casen con ineis. Canon 17: Daqueles que casen os seus llos con sacerdotes xents. Canon 27: Os cregos non tean nas sas casas mulleres estraas. O bispo ou calquera outro crego s tea consigo a irm ou a lla consagrada a Deus; muller estraa non tea consigo de xeito ningn. Canon 33: Que os bispos e ministros se abstean das sas esposas. Canon 35: Que as mulleres non velen nos cemiterios. Prohbese que as mulleres velen nos cemiterios, pois moitas veces baixo o pretexto da oracin comtense ocultamente graves delictos. Canon 45: Das meretrices pags que se converten. Canon 63: Das mulleres que dan morte s llos adulterinos. Canon 64: Daquelas mulleres que ata a hora da morte viviron cos homes doutras. Canon 65: Das mulleres adlteras dos cregos. Canon 67: Do matrimonio dos catecmenos. Canon 68: Da catecmena adltera, que mata o seu llo. Canon 70: Das mulleres que sabndoo os seus homes cometen adulterio. Canon 72: Das vivas pecadoras se casan con aquel co que pecaron. Canon 81: Das cartas das mulleres. Que as mulleres non se atrevan a escribir s segrares no nome propio, senn mis ben no dos seus maridos. E as que estn bautizadas, non reciban cartas de amizade de algun, dirixidas a elas soas. Concilio de Elvira, ca. 300-306. (Vives, 1963:1-15).
O Concilio de Toledo I (ca. 397-400) contou coa presencia de dezanove bispos, un dos cales foi Exuperancia de Galicia, do distrito lucense, municipio de 71
Textos para a historia das mulleres en Galicia Celenis. O obxectivo do concilio foi dobre, xa que, por unha banda, tentouse unicar criterios hora de ordenar cregos, seguindo os decretos do concilio de Nicea; e, por outra, promulgouse unha sentencia contra os seguidores de Prisciliano e os seus escritos herticos. Imos da-lo ttulo de tdolos canons referidos s mulleres, pertencentes primeira acta do concilio, desenvolvendo s aqueles que poidan resultar mis curiosos, como a prohibicin dos canons 6 e 9, que pode estar remitindo s priscilianistas, ou a autoridade do esposo crego sobre a esposa adltera, recoecida polo canon 7. As disposicins concretas referidas priscilianismo resrvanse para o apartado correspondente a esta corrente hertica.
Canon 3: Daqueles que casaron con vivas, que non sexan nomeados diconos. Canon 4: Que o subdicono, se morta a esposa casare con outra, sexa reducido a ostiario21. Canon 6: Que a relixiosa nova non tea familiaridade cos varns. Tamn se estableceu que a moza consagrada a Deus non tea familiaridade con varn relixioso, nin con calquera outro segrar, sobre todo se non parente seu, nin asista soa a convites a non ser que se atopen presentes ancins ou persoas honradas, ou vivas e mulleres honestas, e onde calquera relixioso poida asistir honestamente convite en presencia de moitos. E respecto dos lectores22, mandamos que non deben ser admitidas nas casas destes, nin sequera de visita, a non ser que sexa irm sa, consangunea ou uterina. Canon 7: Que o crego cunha esposa que tea pecado, tea potestade de castigala sen lle causa-la morte, e que non se sente con ela mesa. Tvose por ben que se as mulleres dos cregos pecasen con algn, para que en diante non poidan pecar mis, os seus homes poden, sen lles causa-la morte, reclulas e atalas na sa casa, obrigndoas a xexns saudables, non mortais, de tal xeito que os cregos pobres se axuden mutuamente se acaso carecen de servidume, pero coas esposas mesmas que pecaron, non tomen nin sequera o alimento, a non ser que feita a penitencia volvan temor de Deus. Canon 9: Que ningunha profesa ou viva, en ausencia do sacerdote, cante na sa casa o ocio sacerdotal ou o lucernario23. Ninguha profesa ou viva, en ausencia do bispo ou do presbtero, cantar na sa casa as antnas con ningn confesor ou servo seu, e o lucernario non se lea se non na igrexa, e se se le nalgunha casa lase en presencia do bispo, do presbtero ou do dicono. Canon 16: Que se cometese adulterio a muller consagrada a Deus, faga penitencia durante dez anos. E se tomase marido, non sexa admitida a penitencia ata que non se tea separado do seu marido. Canon 18: Se a viva dun sacerdote ou do levita volvera casar, s recibir a comun nal da sa vida. Canon 19: Se a viva relixiosa do sacerdote ou do dicono pecase, s recibir a comun nal da sa vida. Concilio de Toledo I, ca. 397-400. (Vives, 1963: 19-33).
21 Orde menor, encargada de vixia-las portas e doutros traballos inferiores. 22 Segunda das ordes menores, a quen lle corresponda face-las lecturas na igrexa. 23 Refrese ocio da tarde, de Vsperas.
72
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS O Concilio de Braga do ano 561 reuniuse por mandato do rei suevo Teodomiro, e nel estiveron presentes oito bispos da provincia eclesistica da Gallaecia: Lucrecio, Andrs, Martn, Cota, Hilderico, Lucecio, Timoteo e Malioso. Os obxectivos deste concilio, segundo o expresado por Lucrecio, bispo da s metropolitana bracarense, foron tres: por unha banda, tentouse xuntar criterios entre tdolos bispos e robustece-los vnculos de caridade fraterna entre eles; por outra, expuxronse os catorce artigos da fe catlica para contrarresta-la herexa priscilianista (vxase o pargrafo correspondente); e, por ltimo, redactronse vintedous canons sobre os ocios clericais, nos que hai s unha nica referencia indirecta participacin das mulleres.
Canon 13: Onde se debe comungar. Ordnase que nin os segrares nin as mulleres comunguen dentro do altar. Tamn se tivo por ben que non se permitira s segrares entrar dentro do santuario do altar para recibi-la comun, nin s homes nin s mulleres, senn soamente s cregos, conforme est establecido nos antigos canons. Concilio de Braga I, a. 561. (Vives, 1963: 73-74).
O Concilio de Braga II do ano 572 tivo lugar durante o reinado do rei suevo Miro, e a el acudiron doce bispos da provincia da Gallaecia, tanto os do distrito bracarense como os do distrito de Lugo, cos seus metropolitanos: Martio de Braga, Nitixio de Lugo, Remisol, Aechs, Lucecio, Adorico, Bitimer, Sardinario, Viata, Anila, Polimio e Mailoc. As actas recollen en total oitenta e catro canons, inspirados nas disposicins dos concilios dos pais da Igrexa de Oriente, para facelas efectivas nesta rexin. As, os canons referidos expresamente situacin das mulleres proceden das disposicins orientais recollidos e seleccionados polo bispo Martio de Braga. A razn argumentada no prefacio que antecede a estes canons a de facer mis intelixibles os textos antigos, que foran incorrectamente traducidos ou que contian erros debido longo proceso de transmisin: Canons dos concilios dos primitivos Pais orientais seleccionados polo venerable bispo Martio e por todo o concilio bracarense, ou captulos corrixidos onde se restauran as decisins arredor dos cregos e dos segrares separadamente a n de que todo aquilo que os traductores do grego latn expresaron escuramente e o que a neglixencia dos copistas cambiou ou corrompeu, apareza reunido neste lugar mis clara e exactamente e as poida calquera atopar no captulo correspondente o que se quixera saber.
Canon 26: Daqueles que casan con vivas ou divorciadas, ou se mesturan en malos consellos. Se algn casase coa viva ou divorciada doutro, non ser admitido clero, e se se introduciu clandestinamente sexa botado. Do mesmo xeito, se fora consciente despois do bautismo, de homicidio ou por obra ou por mandato ou por consello, ou por consentimento, e chegase clericato de xeito subrepticio, ser expulsado e recibir a comun nal da sa vida. Canon 28: Daqueles con esposas que cometeran adulterio.
73
74
O Concilio de Toledo III (a. 589) reuniuse por mandato do rei visigodo Recaredo, e a el asistiron sesenta e dous bispos procedentes de toda Hispania e das Galias, para celebra-la conversin fe catlica dos visigodos e o abandono da doutrina ariana. Os bispos e cregos galaicos presentes no concilio foron: Pantarde, bispo de Braga, que asinou en nome de Nitixisio, bispo de Lugo; Nela, bispo de Tui; Xon, bispo de Dumio; Domingos, bispo de Iria; Becila, bispo de Lugo; Gardingo, bispo de Tui; Posidonio, bispo de Minio; Talasio, bispo de Astorga; e Hildemiro, arcipreste da igrexa de Ourense. A reunin brese cun discurso do monarca no que nun momento dado se fai alusin expresa Gallaecia: Non s a conversin dos godos se atopa entre a serie de favores que recibimos; mis anda, o xento innito do pobo dos suevos, que con axuda do Ceo sometemos noso reino, anda que levada herexa por culpa allea, foi trada pola nosa dilixencia orixe da verdade (Vives, 1963: 110). Despois das verbas do rei copironse as frmulas de fe redactadas polos concilios de Nicea, Constantinopla e Calcedonia, que asinaron o rei Recaredo e a raa Bado. Os bispos procedentes da provincia galaica asinaron a sa condea expresa da herexa ariana. As rbricas recollidas foron as de Sunila, bispo de Viseo; Gardingo, bispo de Tui; Becila, bispo de Lugo, e Arvito, bispo de Porto. Ademais da conversin solemne do pobo godo, o concilio promulgou vintetrs canons, catro deles referidos vida das mulleres que estn xa en sintona coas disposicins civs das Leges Visigothorum.
Canon 5: Que os sacerdotes e levitas vivan castamente coas sas esposas. Canon 10: Que ningun violente a castidade das vivas, e que ningun case muller contra a sa vontade. Mirando pola castidade debe de brillar sobre todo polas exhortacins do concilio, e de acordo co gloriossimo e seor rei noso Recaredo, declara este santo concilio que non se force con ningunha violencia as vivas que quixeran garda-la
75
O Concilio de Toledo VI (a. 638) foi reunido polo rei visigodo Khntila, e asistiron corenta e oito bispos de Hispania e das Galias, entre os que se atopaban cinco bispos galaicos: Xin de Braga, David de Ourense, Anastasio de Tui, Basconio de Lugo e Osancdo de Astorga. O obxectivo do concilio no s foi de carcter eclesistico, senn tamn poltico, debido s numerosos canons que castigaban os atentados contra o rei e a sa familia. A partir deste momento as disposicins referidas s mulleres van ser cada vez mis escasas, porque foron sendo asimiladas s disposicins do cdigo civil.
Canon 6: Dos varns e mulleres consagrados a Deus, que violan os seus santos votos. Canon 8: Que a algns penitentes se lles permita vivir no seu anterior matrimonio. Concilio de Toledo VI, a. 638 (Vives, 1963: 233-248).
24 O ttulo do canon, as como o desenvolvemento da disposicin fan mencin dos xuces e a lexislacin civil das Leges Visigothorum, que recollen a condena do aborto no libro V, ttulo 3, Sobre os que provocan partos humanos.
76
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS O Concilio de Toledo X (a. 656) reuniuse sendo rei Recesvinto, e a el asistiron entre outros catro bispos galacios: Fructuoso de Braga, Hermefredo de Lugo, Elpidio de Astorga e Flavio de Porto. Na sesin leuse unha carta remitida por Potamio, bispo de Braga, na que se faca confesin pblica do seu pecado de fornicacin. Os bispos reunidos decretaron que Fructuoso, bispo de Dumio, ocupara tamn a s episcopal de Braga, metrpole da provincia da Gallaecia.
Canon 4: Da profesin e hbito das vivas relixiosas. Podemos dicir con razn, mediante o Esprito de Deus e en unin do santo Apstolo, que non ignormo-las astucias de Satans, porque nos sentimos inclinados a nos abrasar co lume do celo da casa do Seor. Vemos, pois, que a maldade crecente chegou a unha tal propensin fraude que algns cren poder burlarse da primitiva lei dos Pais e xulgan poder burla-la crecente disposicin dos xuces, pois atpanse algunhas vivas que, cubrndose con diversos pretextos, chegan a convencerse a si mesmas de que non estn obrigadas polas normas dos pais, tan enchoupadas de piedade. Polo que permanecendo intactas as antigas regras, engdese agora o seguinte precepto: Que a viva que quixese obte-lo santo estado de relixin faga profesin de fe ante o bispo ou ante o ministro que ela acudise ou se presentase a ela, por escrito e asinada por ela, sexa por medio do seu signo ou coa sa sinatura, na que se diga que abraza o estado de relixin e que o vai observar perpetua e invioladamente, e entn recibindo do bispo ou do ministro o hbito adaptado s costumes da relixin, usarao continuamente, sexa mentres est a descansar no leito, sexa andando por calquera lugar. E este hbito peculiar non ser de varias cores ou de varios panos, senn un hbito relixioso, e non confundible, que careza de variedade na cor e diversidade no xnero, de xeito que sen deixar lugar a dbida polo seu traxe, este sexa sempre soamente o propio da santa relixin e axeitado seu sexo, para testemuo da sa honradez. E con obxecto de que en diante non quede ningunha dbida, cubrir a sa cabeza cun veo de cor encarnada ou negra desde o mesmo instante en que abrazara a relixin, para que mentres leve posto este signo de santidade probada, al onde ningun poida deixar de velo, en ningures se cometan ousadas detestables. Canon 5: Que se deixen de lado tdalas excusas das vivas que abandonan a relixin. Concilio de Toledo X, a. 656 (Vives, 1963: 308-324).
O Concilio de Braga III (a. 675) celebrouse sendo rei Wamba, e a el acudiron Xin de Braga, Xenitivo de Tui, Proarico de Porto, Isidoro de Astorga, Vela de Britania, Hilario de Ourense, Rectxenes de Lugo e Idulfo de Iria. Os ns do concilio foron recupera-la ortodoxia das crenzas expresadas no concilio de Nicea e corrixir certas prcticas moi difundidas como facer ofrenda de leite ou acios de uvas no canto de vio, dicir misa sen estola, poer reliquias de mrtires no colo o da da sa festividade, convivir con mulleres, castigar con azoutas s seus irmns, practica-la usura ou servirse dos servos da igrexa para o seu benecio persoal. 77
O Concilio de Toledo XII (a. 681) reuniuse por mandato do rei Ervixio, e nel participaron cinco bispos da Gallaecia: Liuva de Braga, Xenitivo de Tui, Froarico de Porto, Fiz de Iria e Eufrasio de Lugo. O concilio foi convocado polo monarca para que os bispos corrixisen, se fora necesario, e sancionaran as leis promulgadas no seu novo cdigo civil. Respecto do canon aqu recollido, vxanse mis arriba as Leges Visigothorum, en concreto o libro III, ttulo 6, Sobre os divorcios de esposos e separacin de desposados.
Canon 8: Daqueles que abandonan s sas esposas por medio do divorcio. mandato do Seor que a esposa non debe ser abandonada polo esposo, a non ser en caso de fornicacin, e polo tanto, calquera que fra deste caso deixara a sa esposa con calquera pretexto, porque decidiu separar el o que Deus unira, privado da comun eclesistica permenecera alleo asemblea de tdolos cristins, ata que volva compaa da esposa abandonada, e abrace e protexa a outra parte do seu corpo coa honesta lei do matrimonio. Pero aqueles que amoestados polo bispo unha, das ou tres veces para que se corrixan, non quixeran volver amor e cohabitacin coa sa esposa, eles mesmos se apartarn pola sa culpa do ocio da dignidade palatina, e ademais todo o tempo que permanecesen no seu pecado perdern os dereitos da sa alta dignidade, porque entregaron a sa carne pual da discordia. Concilio de Toledo XII, a. 681 (Vives, 1963: 380-410).
As disposicins contra o priscilianismo: O Concilio de Zaragoza, reunido un ano antes de que Prisciliano fora nomeado bispo de vila (381-385), emite oito canons contra os priscilianistas, pero non condenou a ningun expresamente, anda que Sulpicio Severo sinalou no seu Chronicon II, 47, 4, que o snodo foi promovido contra os bispos Instancio e Salviano, e contra o laico Prisciliano.
Canon 1: Que as mulleres eis non se mesturen nos grupos doutros homes que non sexan os seus maridos.
78
Tralos vinte canons promulgados polo Concilio de Toledo I25, as actas recolleron tamn os dezaoito artigos da fe catlica contra os priscilianistas, as como diversas profesins de fe de priscilianistas que renegan publicamente desta herexa. Os que as o xeron foron o presbtero Comasio e os bispos Sinfosio e Dictino de Astorga, os cales confesan ante a asemblea ter ordenado a outros (priscilianistas) para diversas igrexas onde faltaban bispos, estando seguros de que a maiora do pobo de toda Galicia senta case do mesmo xeito ca eles (Vives, 1963: 31). Acompaaron na sa renuncia a estes dous prelados os bispos galaicos Paterno de Braga (o primeiro que se recoeceu abertamente seguidor de Prisciliano), Isonio e Vexetino; mantivronse en cambio nas sas ideas priscilianistas herticas Herenas, Donato, Acurio e Emilio.
25 Durante moito tempo considerouse a hiptese da existencia dun concilio toledano, reunido a mediados do sculo V, para abordar de novo a cuestin priscilianista; sobre este particular vxase C. Cardelle, 1994.
79
Textos para a historia das mulleres en Galicia Os dezaoito anatemas fan referencia s crenzas teolxicas priscilianistas (por exemplo, sobre a Trindade, a natureza de Cristo e da nima humana, a resurreccin da carne, etc.), s aspectos doutrinais (como a lectura de obras apcrifas e crenza en astroloxa e matemticas), e s aspectos morais (como o rexeitamento a comer carne), entre os que se atopan as referencias mis directas s mulleres.
Artigo de fe 16: Se algn dixese ou crese que os matrimonios dos homes que se reputan lcitos segundo a lei divina son execrables, sexa anatema. Concilio de Toledo I, a. 400. (Vives, 1963: 19-33).
Antes de promulga-los canons do Concilio de Braga I (a. 561) condenouse o priscilianismo mediante dezasete anatemas, que son semellantes s do concilio toledano. Sen embargo, no de Braga especifcase con maior detemento a presencia das mulleres naquela herexa.
Artigo de fe 11: Se algn condena os matrimonios humanos e aborrece a procreacin dos que van nacer, como armaron Maniqueo e Prisciliano, sexa anatema. Artigo de fe 15: Se algn crego ou monxe ten na sa compaa algunhas outras mulleres como adoptivas que non sexan a nai, irm, ta ou outras unidas a el con parentesco prximo, e convive con elas, como ensinou a secta de Prisciliano, sexa anatema. Concilio de Braga I, a. 561. (Vives, 1963: 65-67).
Sulpicio Severo (363-425) foi un mestre de retrica aquitano, que mis tarde tomou os hbitos. A el debmoslle unha serie de obras entre as que se atopan a Vida de san Martio de Tours e unha Crnica (Halm, 1866). Esta ltima foi redactada no ano 400, dicir, quince anos despois da morte de Prisciliano en Trveris (a. 385); polo tanto, hai que supoer que estaba ben informado dos pormenores da herexa priscilianista. Sinalouse en moitas ocasins que o retrato que xo Sulpicio Severo do protagonista, dos seus seguidores e da turbulencia provocada por eles est inspirado no texto da Conxuracin de Catilina de Salustio (Fontaine, 1975). A descricin que fai Sulpicio Severo das priscilianistas est inspirado en feitos reais, se ben puido servirse na sa narracin non s da gran personaxe feminina da conxura de Catilina, senn tamn da literatura patrstica antifeminista, que consideraba muller como a causante de moitos dos males da vida do home.
As mulleres, desexosas de novidades, de fe uctuante e de esprito curioso por natureza, acudan en bandadas ata el, pois servndose da apariencia de humildade do seu rostro e aspecto, infunda consideracin e respecto cara a si. Chron. II, 46, 6.
80
3. Personaxes singulares
A revisin de obras excepcionais pon de manifesto a sobriedade da informacin existente sobre a historia das mulleres. As ocorre coa impresionante coleccin da Espaa Sagrada do padre Henrique Flrez, onde se recollen as novas proporcionadas por Estrabn arredor da vida e costumes das mulleres galaicas (pp. 29, 66). Agora ben, salvo a monxa Exeria, que dedica a derradeira seccin do captulo titulado Varones Ilustres Bracarenses (pp. 305-364, esp. 360-364), o resto das mencins a personaxes femininas non teen relacin directa coa Gallaecia, como sucede coa nobilsima doncella Benedicta, que se xo anacoreta seguindo os pasos da predicacin de san Froitoso polas terras de Sevilla (pp. 146, 460); ou coas santas Engracia (p. 84) e Susana (p. 284), s que alude para amosa-lo erro de consideralas naturais da provincia galaica. O mesmo ocorre cunha fonte mis antiga como a famosa Historia Compostelana (Falque, 1994), que un relato dos feitos do bispo don Diego Xelmrez, desde o ano 1100 ata o ano 1139, anda que os captulos introductorios do libro I (I, 1-3), que foron engadidos posteriormente corpo da obra, inician o relato algns anos antes cos distintos bispos da s compostel anteriores a Xelmrez, para dar as proxeccin histrica seu bispado. As das nicas mencins a mulleres en pocas anteriores a Xelmrez pertencen mbito da lenda e son utilizadas para pr de relevo a maldade dos protagonistas masculinos. A primeira referencia a da esposa do conde Alvito, nai do impo bispo Gundesindo Aloitiz (Hist. Comp., I, 2, 4, p. 73), quen, segundo o relato, con mis fervente desexo aspiraba s cousas seculares que s celestiais; dise que este viva nal da sa vida incluso menos relixiosamente que principio, e que foi arrincado violentamente do habitculo corporal. A sa nai que, moi afectada pola tristura, peda por el insistentemente da e noite clemencia da piedade divina pola salvacin da sa nima, entregou s pobres todo canto tia, e durante moito tempo permaneceu diante do altar de Santiago en vixilias e oracins, para que pola inmensa misericordia de Deus omnipotente e a intervencin do santsimo Santiago se reunira cos habitantes do ceo, pois cra que estaba sufrindo tormentos de distinto tipo. Entretanto, con mente desexosa da contemplacin da patria celeste e con moi solcita devocin tocou nalmente na porta da misericordia 81
Textos para a historia das mulleres en Galicia divina podendo saber se os seus rogos foran recibidos en presencia da divina maxestade, mediante algunha santa revelacin que sorte correra o seu llo. Cando pasaba, pois, unha noite na igrexa deste sacrsimo apstolo, quentndose s cos seus sentimentos de amor, a media noite rendeu momentaneamente os ollos, xa cargados polas frecuentes vixilias, sono. E mentres dorma pareceulle que os libros que adoitaban gardarse no armario para o servicio da igrexa foran queimados por un venerable varn e que ela, esperta polo lume, se levantara. E despois de recostarse asombrada, escoitou unha voz que lle dica: Ten por sabido que esta noite o teu llo foi admitido na compaa dos elixidos. A segunda referencia a dunha viva que tivo que soporta-las inxustizas do bispo Hermenexildo, sucesor de Gundesindo (Hist. Comp., I, 2, 5, pp. 73-74). Segundo o relato, pouco antes da sa morte, o bispo nun ataque de vehemente ira, ordenou quitar a unha viva a nica vaca co leite da cal se alimentaban ela e os seus llos. da seguinte, pois, o seu mordomo serviulle a el, sentado mesa cos seus cabaleiros, nunha escudela de prata un dos intestinos daquela vaca que en galego chaman callos. El, xa cheo pola diversidade dos manxares e enchoupado pola dozura do vio, co primeiro bocado dos callos que lle ofreceran, quixo comer, e estoupou pola metade do ventre ante a vista dos que al estaban. Foi logo sepultado; temos odo a moitos que o seu sepulcro foi queimado e vimos cos nosos propios ollos os sinais do incendio. No que respecta a este captulo titulado Personaxes ilustres, darase conta da existencia de tres mulleres da nobreza, que ben puideran ter nacido nesta rexin, pero pasaron a sa vida fra dela, viaxando por Oriente, como o caso de Poemenia, contempornea doutra gran viaxeira galaica, Exeria, ou ben poden ser consideradas galegas de adopcin, como a misioneira gala Cesaria ou a raa sueva Siseguntia. Poemenia. Esta personaxe (sculos IV-V) foi estudiada por P. Devos (1969, 1973), que asegura que tivo que ser hispana, como o seu pai o emperador Teodosio, e anda galega. Foi unha peregrina, contempornea da monxa Exeria, que realizou viaxes acompaada dun gran squito de personalidades civs e militares. Sbese que chegou ata o Monte das Oliveiras, donde xo unha fundacin monstica. Mis tarde xo unha viaxe coa sa propia ota ata Exipto, e desde al, Nilo arriba, ata Tebas, para consegui-la curacin do taumaturgo Xon de Licpolis. Unha vez recuperada a sade, regresou de novo a Xerusaln, onde manda levantar e rodear de construccins a igrexa da Ascensin como accin de gracias. Cesaria. Trala anarqua que supuxo a invasin brbara do ano 409, a convivencia entre romanos e xermanos en solo hispnico estabilizouse, dando lugar a unha poca de relativa normalizacin da vida coti. Nesta poca sitanse as 82
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS empresas apostlicas da nobre relixiosa de orixe franca Cesaria (Orlandis, 1988; Courcelle, 1964), que se rere o presbtero Eutropio no seu tratado De simulitudine carnis peccati. Segundo Pierre Courcelle, esta dama emprendeu a evanxelizacin dos brbaros pagns instalados en Hispania, aprendendo as sas linguas xermnicas, especialmente a dos suevos. Un dos resultados da sa actividade nestas terras foi a conversin fe catlica do rei suevo Rekhiario. Siseguntia. Foi a esposa do derradeiro grande rei suevo Miro (570-583). Trala morte do monarca, accedeu trono o seu llo Eborico, que foi deposto ano seguinte polo seu cuado Eudeca, que tomou por esposa a Siseguntia (Reinhart, 1952), quen tivo unha importancia capital no derrocamento de Eborico, que foi feito monxe forza e recludo nun mosteiro.
Textos para a historia das mulleres en Galicia Lugo), onde morreu. O documento notarial relata como Gunterode se dirixiu cum fratribus et sororibus suis mosteiro cedido de Ribeira, saquendoo e expulsando de al comunidade. Pasado algn tempo, a comezos do sculo XI, Aloito, unha das descendentes da familia fundadora, denunciou a Ilduara, a actual abadesa de Palatiolo, para que restituse o mosteiro usurpado; que accedeu Alfonso V, que asina o documento que nos referimos. Os documentos, polo xeral, son parcos en novas de carcter privado; sen embargo recollemos aqueles que teen algn valor engadido. Ademais dos documentos utilizados no captulo adicado s Leis Visigodas, sobre o dote matrimonial, hai que engadir agora os documentos de Letasia, acusada de adulterio e roubo; os das escravas rabes manumitidas de Celanova, e a escritura de doazn outorgada por Fernanda Tedoniz mosteiro de Samos e seu abade Mandino, por axudala nun preito contra a sa cuada Astotia. Documento do mosteiro de Sobrado dos Monxes asinado por Letasia o 25 de agosto de 858, acusada de roubo e adulterio cometido con Ataulfo, servo do seu home, Hermenexildo, que ter que recompensar. Convn sinalar que na sentencia se castiga o roubo, pero non o adulterio. Chama a atencin o emprego do estilo directo, no que a acusada se expresa directamente, facendo confesin pblica. A lingua e o estilo do documento son rudos, cheos de repeticins, tpico do latn notarial desta poca no mbito rural.
No nome de Deus. Eu, Letasia, que son ben coecida e que moitos saben que cometn adulterio co servo de Hermenexildo, de nome Ataulfo, e que mbolos dous cometmo-lo roubo de catro vacas da gandera do meu home e de sesenta queixos, e que me levaron ante o xuz, o bispo Froarengo. Este xuz determinou que pagara o dobre das vacas e queixos roubados; dicir, oito vacas e cento vinte queixos; sentencia coa que estou de acordo. Pois estou de acordo con isto, eu, Letasia, a causa do roubo que declarei ante o xuz, pgoche a ti, con toda a mia herdanza completa; dicir, a que teo na vila onde viviu o meu pai, Cristovalus, e onde viviron os meus tos Abolinus, Deodatus e Iulicus, no distrito de Tamarense: isto , as terras, as hortas con tdolos seus froitos, os prados, os pastos, as lagoas, as augas que corren por al, os cercados con tdalas sas entradas e sadas, e tdalas edicacins que haxa, en resumo, todo o que fai proveito para o home. De xeito que desde hoxe en diante, arrebatado todo isto da mia propiedade, che sexa entregado e concedido ta, e teas pleno poder sobre isto no nome de Deus. Se algn home se viera manifestar en contra do que acabo de facer -cousa que non creo-, que che pague das libras de ouro, que ters para sempre. Feito este documento de liquidacin e sentencia o oito das calendas de setembro da era 896 (25-agosto-858). Letasia asinei coa mia propia man nesta escritura de liquidacin e sentencia [signum]. Sisebertus, testemua; Savarigus, testemua; Assiulfus, testemua; Dacoi, testemua; Ebrefulgus, testemua; Mirellus, testemua; Ostauredus, testemua; Guiricus, testemua; Ermoricus, testemua. Sobrado dos Monxes. (Loscertales, 1976, n. 76).
84
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS Documento de manumisin da escrava rabe Muzulha outorgada por san Rosendo o 22 de setembro de 934. A concesin de libertade axstase s prescricins contidas nas Leges Visigothorum. As, de acordo coa lei V, 7, 1 (Se os escravos son manumitidos por escritura ou diante de testemuas), a liberdade concdese a travs dun documento de manumisin. Do mesmo xeito, o manumisor fai entrega de numerosos bens, que congurarn o peculium da liberta, sobre o que ter total autoridade, segundo se recoece en diversas leis (IV, 2, 18; V, 1, 2; V, 6, 6; V, 7, 1; V, 7, 13 e V, 7, 14). Por ltimo, san Rosendo, segundo a lei V, 7, 14 (Sobre as condicins xadas polos manumisores na escritura de manumisin), imponlle unha serie de condicins e obrigas a Mulzulha. Entre as primeiras sinlase o xeito en que poder vende-los seus bens, e entre as segundas as ofrendas que ter que realiza-la interesada o da de Nadal. Hai que destaca-lo feito de que entre as testemuas se atopa Ilduara, nai de san Rosendo. A presencia de escravos de orixe rabe en Celanova tivo que ser importante, xa que a eles se rere o conde Gutier no documento de doazn do dote a Ilduara, visto mis arriba. Ademais, a escritura de manumisin de san Rosendo non a nica conservada no tombo deste mosteiro, senn que se conservan outros como o documento de liberdade outorgado por Goldregoto e os seus llos sa escrava Xulia (Andrade, 1995: n. 361).
No nome de Deus. Eu, o bispo Rosendo, sadote Muzulha, a mia liberta. O tempo da vida inseguro -por iso se denomina mortal-, xa que descoecmo-lo momento do nacemento e non podemos coecer tampouco o seu nal, deixar rapidamente a luz do da, segundo as profticas palabras do sabio que di: Desamarra as ataduras da impiedade; libera os oprimentes lazos; solta s libres que foron... e devlvelles todo honor. Atendendo pois a estas advertencias tanto en honor do noso piadoso Redentor, polo sangue do cal todos recoecemos ter sido redimidos, como en obediencia esprito dos meus pais Gutier e Ilduara, e mesmo tempo pola redencin dos meus pecados, libermoste de toda atadura da escravitude, de xeito que, limpa da escuridade da escravitude, resplandezas clara na condicin de libre, e non te declaro libre entre os libres, senn que che concedo a licencia entre os idneos26 de acada-lo privilexio dos cidadns romanos. E para impoer sobre a ta cabeza o resplandor da inxenuidade, concdoche todo o peculio e todo o que poidas incrementar e aumentar teu peculio coa axuda de Deus. Ademais entrgoche unha xata e un boi, e unha parte semellante [...] nas seguintes vilas: en Caldelas medio pinar; en Sallar das partes de Geneto; en Bubal Mauregati e Vizamondi; e os campos froiteiros de Viduas e Fraxeneto; en Portugal a vila de Leza. Baixo esta condicin habern ser gardadas: se obrigada pola necesidade a vontade do teu nimo te obrigara a vender parte desta herdanza, que non a vendas a non ser s teus herdeiros, que canda ti son manumitidos por min mesmo tempo, ou s confesores do mosteiro de Celanova, que che habern de pagar un
26 Os serui idonei eran un grupo minoritario entre a poboacin escrava; denominbanse as aqueles que gozaban dun cargo de conanza en razn das sas habilidades, favores ou conanza especial concedida polos amos.
85
Fernanda Tedoniz e o seu home, Froila Franqulaz, danlles mosteiro de Samos e seu abade Mandino unha vila no territorio de Mao, lugar de Santa Mara de Mao, por axudalos nun preito contra a sa cuada Astotia. O documento indica que o matrimonio manter estas posesins mentres vivan e que despois da sa morte pasarn a Samos.
s seores invencibles e triunfadores san Xin, santa Basilisa, santa Mara e santa Eufemia, a quen est adicada a baslica situada no territorio de Galicia, nas ribeiras do ro Sarria, p do monte Eribio. Eu, indigna e misrrima Fernanda Tedoniz dou e doo para a salvacin da mia nima e a do meu esposo Froila Franqulaz, a vs, abade don Mandino e demais irmns de Samos, a mia propia vila, que teo no territorio de Homano, no lugar de Santa Mara de Homano. Douvos toda a parte que me corresponde nesa vila, as casas, as terras, as rbores, os prados, os pastos, os montes, as fontes, os toneis, as barricas, os lagares, os bois, as vacas e demais gando que houbera na sa demarcacin e que puiderades atopar nela. Duvola e concdoa para que tean os servos de Deus sustento e alimento, en favor da salvacin das nosas nimas, e porque nos axudastes no preito contra a mia cuada dona Astotia, aqu en Samos, ante o xuz Diego Diguez, por medio da palabra do defensor Leodefredo Adrianiz, sendo o de dona Astotia Gundisalvo Cristvaliz, e por man do alguacil Mondini Baldemariz. Dicindo dona Astotia que tia unha parte daquela vila, armaba pola sa parte Froila Franqulaz que dera aquela parte sa esposa como dote ante testemuas, e compensara sa irm con outra vila con territorio de Formicarios sobre a casa de Nuo Suariz; e por mediacin do abade e dos seus irmns aqueles xuces dictaminaron que o propio Froila Franqulaz e dona Fernanda xeran o cambio e mantiveran as sas posesins. Por tal accin facmo-los antes mencionados esta escritura de testamento a este santo lugar de xeito que manteamos esa vila no noso poder durante a nosa vida, e despois da nosa morte devolvamos esa vila mosteiro con canto nela poidades atopar para sustento de llos e netos; e que non dean a vila a ningun por medio dun ador.
86
5. O santoral
Nun primeiro momento foi cada comunidade co seu bispo e clero a que tributaba a condicin de santo a calquera persoa falecida que levara unha vida honesta e virtuosa. Pero, debido s irregularidades detectadas nas canonizacins populares, algns bispos decidiron solicita-lo visto e prace de Roma a partir do sculo X. Foi s a comezos do sculo XVII, a travs do decreto do papa Urbano do 13 de maio de 1625, cando Roma determinou que as canonizacins s seran ociais se as realizaba ela. Esta disposicin motivou a depuracin e reordenacin do santoral, de xeito que moitos santos que foran venerados polo pobo quedaron sen culto no Martiroloxio Romano. As sucedeu con algns santos e santas populares galegos dos sculos VIII X, como Trahamunda, Ilduara, Aragonta ou Siniorina. Este captulo vai recolle-las lendas destas santas galegas, pero non as daqueloutras que a tradicin popular considerou galegas sen selo, como foron santa Engracia e santa Susana (estudiadas polo Padre Flrez, segundo se indicou mis arriba), santa Fara de Meln (santa de invencin popular que a lenda xo nacer cerca de Tui), as mrtires orientais de Calcedonia, santa Eufemia e as nove irms, ou santa Maria de Augas Santas, orixinaria de Antioqua. Esta apropiacin de santos estranxeiros, sobre todo orientais, por parte do santoral galaico, hai que entendela como reexo da estreita conexin que mantivo Galicia con Oriente a partir do sculo V. Gil Atrio (1962: 14-15) d outras razns, recollendo as hipteses tradicionais que falan de cultos naturalistas e de supervivencias de elementos pagns. Santa Trahamunda (sculo VIII). Esta santa pode que fose natural do lugar de San Martio, parroquia de San Xon de Poio. A lenda conta que, sendo monxa do mosteiro de San Martio, foi raptada polos mouros, en tempos de Abderramn II, e levada ata Crdoba, onde foi martirizada. A santa permaneceu rme nas sas crenzas. Estivo encarcerada durante once anos, ata que, na 87
Textos para a historia das mulleres en Galicia vspera da festa de san Xon Bautista, foi liberada por obra de Deus e trasladada de novo ata Poio. A sa tumba no mosteiro de san Martio converteuse nun lugar de peregrinacin moi coecido. O seu corpo descansou no mosteiro onde fora monxa, ata o seu traslado denitivo igrexa parroquial de San Xon de Poio, por intercesin da Orde Benedictina. A lenda que coecemos hoxe en da un texto en galego redactado polo padre Jos Santiago Crespo (1953; Gil Atrio, 1968: 177).
Nun dos moitos asaltos que facan os mouros polas costas cristis, chegaron illa de Tambo, onde tian as monxas unha capela e adoitaban levar unha maneira de vida senlleira as mis adiantadas nos camios da virtude; al colleron tamn a Tramunda, a quen non lle valeron bgoas nin saloucos, pois os mouros botndoa enriba da nave cos demais coitados cativos, levrona para Crdoba. Al namorouse dela o Califa, mais para ela non teen feitizos nin os pazos, nin os tesouros, nin as festas, nin os rebulicios, nin quere outra coroa que a que ten xa da virxe de Cristo. Cando o rei dos mouros cambia o amor en asaamento, Tramunda ten que atura-los ferros e cadeas dos crceres; e chorosa non tanto por iso senn por se ver entre xentes renegadas, ergua ceo as fontenlas dos seus ollos, maiormente chegar despois de moitos anos unha vspera de San Xon, escoitando as ledas cantigas dos mouros, ollando as labazadas das fogueiras acendidas nas ras, e lembrndose do seu nio al en terras cristis e da festa de San Xon de Poio. E Deus oulle os rogos e fxoa voar cara s seus eidos polo ceo estrelecido da noite, dndolle en proba do milagre unha pla de palmeira; tal cousa volven na primavera as andorias de ledos rechouchos, na procura dos nios que deixaron pendurados nos cantos e recunchos das nosas solainas. pr ps no adro e pousar coa palmeira a terra, trocouse a milagreira pla nunha rbore bandeante vento, coroado dunha aposta cimeira, que non secou ata os anos derradeiros do sculo dezaseis. Pouco tempo despois, Tramunda, xa no seu mosteirio pequeneiro, voaba outra vez polos ceos por un camio de estrelas, levando tamn nas mans outra palmeira, na procura da patria verdadeira, deixando o val enchido co arrecendo dos seus feitos e milagres. Gil Atrio, 1968: 177.
Santa Ilduara (m. 948). Ilduara xa unha personaxe coecida para ns a travs da documentacin do mosteiro de Celanova, pois a beneciaria da escritura de dote e doazn feita polo conde don Gutier (vxase mis arriba), e asina como testemua na carta de manumisin da escrava moura Muzulha, feita por san Rosendo, o seu llo. Foi lla de Ero Fernndez e de Adosinda, e casou con Gutier, llo de Hermenexildo Gutirrez e de Hermesinda Gatez. O matrimonio tivo cinco llos: Munio, que casou con Elvira Gutirrez e foi pai de don Arias Nez, bispo de Mondoedo; San Rosendo, bispo e abade de Celanova, que foi o preferido de Ilduara, que educou con esmero, e que chamaba o llo da promesa ou da bendicin; Froila, que despois de quedar vivo da sa esposa Sarracina, se retirou como frade mosteiro de Celanova, rexido polo seu irmn Rosendo; Adosinda, que casou con Ximeno Daz e doou, igual que o 88
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS seu irmn Froila, diversas propiedades a Celanova; e Hermesinda, que casou con Paio Gonzlez e foi nai de Arias Pelez, futuro bispo de Mondoedo. Ilduara viviu en distintas vilas, como as de Salas, Portomarn e Vilanova; durante o seu matrimonio realizou numerosas viaxes por Galicia, Portugal, Asturias e Len, xa que en todas estas rexins o matrimonio tia posesins. enviuvar, ingresou como monxa no mosteiro de Vilanova, onde foi abadesa. Sucedeulle no cargo a sa lla Hermesinda, que tamn ingresou como monxa despois de quedar viva. mbalas das foron enterradas naquel mosteiro, onde Ilduara recibiu culto como beata. Ademais das referencias a Ilduara contidas en diversos documentos de Celanova, onde retratada como unha muller humilde, penitente e piadosa, conservmo-lo texto da inscricin sepulcral que mandou grava-lo seu llo Rosendo.
Aqu xace inhumado o corpo santo de Ilduara profesa, soterrado por Rosendo, bispo, o seu llo, o 13 das calendas de xaneiro da era 986 (20-xaneiro-948). Gil Atrio, 1968: 180-82.
Santa Aragonta (sculo X). Esta dona tivo culto na Orde Benedictina e na rexin do Baixo Mio. Era sobria de santa Ilduara pola parte da sa nai, xa que era lla de Gonzalo Betote, descendente dos condes de Deza, e de Teresa Eriz, ta de san Rosendo. Foi a segunda esposa do rei de Len, Ordoo II, pero foi repudiada polo monarca pouco tempo despois, segundo relata a crnica latina de Sampiro. Aragonta retirouse mosteiro de Salceda, cerca de Tui, que mandou restaurar, dotndoo de numerosas doazns feitas por ela, como describe o mestre santo Estevo, bigrafo de san Rosendo. A sa xenerosidade non s se centrou no mosteiro de Salceda, senn tamn naqueloutros fundados ou rexidos polos seus parentes. Aragonta tivo como director espiritual seu parente san Hermenexildo, e mantivo unha estreita relacin co seu curmn san Rosendo; tanto as que a biografa de san Rosendo sinala que pouco antes de morrer, Aragonta enviou a Celanova uns monxes para que o seu curmn a acompaara no momento da sa morte.
Pxose inmediatamente o Santo en camio, non sen ter feito antes oracin, como acostumaba; e comezar a subi-la costa de Sandn ou Sendn cerca de Franqueira (A Caiza) percibiu voces celestiais que entoaban o Gloria in excelsis Deo. Apeouse e despois de facer oracin por algn tempo, despediuse dos monxes de Salceda dicndolles: Continuade, irmns, o voso camio. A Raa rematou xa a carreira deste vida e mereceu obter de Deus a palma do triunfo. Chegados os monxes a Salceda, viron que era as como dixera san Rosendo, e disto enviaron aviso a Celanova. Lpez Ferreiro, 1907: 57.
89
Santa Seniorina (sculo X). A vida desta muller est ligada, como no caso de Ilduara e Aragonta, de san Rosendo, do que foi prima carnal pola parte do pai, xa que Seniorina foi lla de Aris Menndez, destacado gobernador en Galicia e Portugal, irmn de Gutier Menndez, pai de Rosendo. Seniorina ingresou no mosteiro de San Xon de Venaria (Vieira, Portugal), situado entre os ros Mio e Douro, do que foi elixida abadesa. Neste cenobio san Rosendo realizou algns milagres a peticin da sa curm, quen, o da da morte do abade de Celanova, tivo a visin da sa entrada no ceo. A festa da santa celbrase o 2 de abril no calendario litrxico portugus. Os datos mis destacados da sa vida foron recollidos por Lpez Ferreiro a partir da biografa sobre san Rosendo do mestre Estevo (Lpez Ferreiro, 1907: 56-57 e 65-66).
Atopndose o santo visitando en Portugal os mosteiros dependentes de Celanova, foi convidado con grandes instancias pola sa curm santa Seniorina, para que se detivese algn tempo no mosteiro de Venaria, do que ela era abadesa. Tan satisfeita estaba a santa con ter a san Rosendo na sa casa que todo lle pareca pouco para obsequialo. Estaban entn varios obreiros traballando no tellado da casa, e dous deles, que viron conferenciando con tanta afabilidade s dous santos, concibiron maliciosa sospeita desta conversa. instante caeron precipitados do alto do tellado chan e quedaron exnimes e sen movemento. Algns dos que estaban presentes, crndoos xa cadveres, introducronos na igrexa e todos, comezando por santa Seniorina, dirixronse a san Rosendo rogndolle que tivese a ben interceder por aqueles dous desgraciados. Entrou o santo na igrexa, e despois de estar un longo espacio de tempo en oracin, tomou leo bendito e unxulle-la boca e os ollos dicindo mesmo tempo: No nome da Santsima Trindade, Pai, Fillo e Esprito Santo, levantdevos sans e libres do sono da morte. Aquelas verbas foron como un resorte que instantaneamente puxo en p s dous infelices; os que non se amosaron ingratos benecio recibido e manifestaron a causa que ocasionara a sa desgracia [...]. A esta mesma hora, estando tamn a ser cantadas Completas no convento de Venaria, a abadesa, santa Seniorina, sentiu unhas voces celestiais que entoaban o Te Deum laudamus. Preguntou a abadesa s monxas se percibiran algo de voces extraordinarias. Como lle contestaran negativamente, chamou a santa a unha nena e fxolle a mesma pregunta. A nena contestou que ora voces como do Ceo, pero que non saba o que queran dicir. Entn a abadesa, dirixndose s monxas: Sabede -dxolles- que o noso seor, o bispo Rudesindo, sau deste mundo e acompaado de anxos penetra nas celestiais alturas. As monxas enviaron mensaxeiros a Celanova para saber o que pasara; e viron que san Rosendo falecera na mesma hora que dixera a venerable abadesa. Gil Atrio, 1968: 184-85.
90
Textos para a historia das mulleres en Galicia cognita, Epist. 5)27. Outro argumento o da onomstica, xa que Exeria foi un nome propio inusual nas comunidades cristis; sen embargo, nun documento asinado en Oviedo no ano 889, entre as testemuas atpase unha Exeria, Deo uota ou conversa. Por ltimo hai que sinalar que a obra de Exeria circulou pola rexin noroeste desde moi pronto. Este feito confrmase non s porque Valerio tivo presente o texto de Exeria escribi-la sa epstola, senn tamn porque no documento de fundacin do mosteiro de san Salvador de Celanova, feito por san Rosendo no ano 935, entre outros moitos bens entregados, dise que un dos libros que van formar parte da biblioteca monstica un ingerarium geriae, expresin que se entendeu como referencia Itinerarium Egeriae. Outra das dbidas suscitadas arredor da personalidade desta muller foi a sa condicin social. posible que fora membro dunha comunidade relixiosa, incluso a abadesa. Non hai que esquecer que Exeria redactou o seu libro de viaxes para as sas sorores, termo que fai referencia s membros femininos dunha comunidade relixiosa, s que se dirixe con amable autoridade. As referencias posteriores tamn inciden nesta condicin, xa que non s Valerio do Bierzo no captulo 1 da sa Epistola a designa beatissima sanctimonialis Egeria (a benaventurada monxa Exeria), senn tamn un catlogo da biblioteca do mosteiro de san Marcial de Limoges, que sinala, por medio dunha man posterior sculo VI, que a autora do Itinerarium foi a abbatissa Exeria. Non se descarta que Exeria fora simplemente membro dun crculo de mulleres piadosas, pero non relixiosas no sentido estricto, que tanto proliferaron longo do sculo IV por todo Occidente, e que posteriormente evolucionaron cara a congregacins monsticas. Son ben coecidas as reunins das nobres romanas arredor de Marcela e Paula, ou o crculo de Macrina e a sa nai no Ponto. Estes grupos, constitudos fundamentalmente por crculos intelectuais da nobreza que levaban unha vida asctica, lonxe de todo luxo e vaidade, foron favorecidos e alentados non s pola ortodoxia cristi encabezada por san Xerome ou santo Agostio, senn tamn por sectas herticas como o priscilianismo, con que se ten posto en relacin a Exeria (Chadwick, 1976; Lpez, 1989). Ademais, non se pode esquecer que esa organizacin social baseada en mosteiros familiares estivo moi arraigada en Galicia e que se mantivo durante moito tempo, anda despois de desaparecer noutras rexins. Exeria, xa fora monxa dun mosteiro regular ou familiar, xa fora simplemente membro dun crculo piadoso, non cabe dbida de que tivo que ser dunha
27 Esta expresin entendeuse como unha referencia tcnica Gallaecia, xa que foi utilizada case nos mesmos termos por Hidacio na sa Crnica, vxase M. Daz (ed.), 1982.
92
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS familia nobre e acomodada, que gozou dunha total autonoma para toma-las sas propias decisins. A pesar do carcter piadoso da sa viaxe e da nula mencin s condicins materiais do mesmo, Exeria tivo que ir acompaada dun squito que indicase a sa categora social, o cal lle permitiu ser recibida, acompaada e agasallada por bispos, sacerdotes, monxes e anda soldados, naquelas zonas mis conictivas e difciles. O caso da viaxeira Exeria non o nico na historia do sculo IV; ben contrario, ela foi unha mis das moitas mulleres piadosas, sempre da nobreza, que realizaron extraordinarias peregrinacins a Terra Santa. Temos novas de viaxes realizadas tanto por monxas como por laicas. Entre as primeiras hai que lembrar boa amiga de Exeria, a diaconisa Marthana, que coece estando mbalas das de peregrinacin en Xerusaln; a aquela virxe de rango senatorial que foi de Roma a Exipto para atoparse co abade Arsenio; s reclusas Marana e Cira que foron en peregrinacin ata Xerusaln e Seleucia; monxa Mara de Amida que a tdolos anos de visita cidade santa; e s monxas de Capadocia, s que se lles recrimina que tdolos anos viaxen a Xerusaln e outros santos lugares (Maraval, 1982: 24 ss.). Entre as segundas cabe destacar a xa coecida Poemenia, que pouco despois de Exeria, arredor do ano 394, vai a Exipto visitar a Xon de Licpolis e despois regresa a Xerusaln. Gracias a san Xerome temos novas da peregrinacin de Fabiola ata Xerusaln e Beln en 394-395 (Xerome, Epist. 77, 7), e da de Artemia, esposa de Rstico, que no ano 407 visitou Terra Santa (Epist. 122, 1). Por ltimo, pdese lembra-la viaxe a Palestina realizada polas damas romanas Paula e as das Melanias para vivir al a vida monstica e asctica que aspiraban. A experiencia de Exeria, pois, formou parte dun movemento asctico e piadoso moi arraigado entre as clases nobres da sociedade occidental do sculo IV; pero a relevancia da nosa protagonista dbese feito de deixarnos unha importantsima obra escrita na que relatou as sas experiencias e impresins. O Itinerarium en realidade unha longa epstola que enva Exeria s sas sorores para describrlle-las visitas s lugares da Terra Santa. A obra chegounos incompleta, xa que se perdeu o comezo da narracin, onde estara especicado o ttulo da mesma e o nome da autora, as como as peripecias da viaxe ata a sa chegada a Xerusaln, a primeira viaxe realizada a Exipto con excursins a Xudea, Galilea e Samaria, e o inicio da viaxe monte Sina. O texto foi escrito durante a sa estada en Constantinopla, antes de partir para feso, como ela mesma sinala (Itin. 23, 10). O relato conservado abrangue un perodo de tres anos, en concreto desde a Pascua do ano 381 ata a Pascua do 384. O contido da obra divdese en das grandes seccins, a primeira delas relata as sas visitas desde Xerusaln monte Sina, monte Nebo (onde se cra que estaba o sepulcro de Xob), a Mesopotamia, e o seu regreso a Constantinopla. 93
Textos para a historia das mulleres en Galicia A segunda parte consiste na descricin coidadosa e detallada da liturxia de Xerusaln. O Itinerarium considerada unha das obras claves para coece-lo latn daquela poca, utilizado por unha persoa culta, formada na escola e na tradicin literaria. Sabemos que Exeria coeca o grego e que la asiduamente a Biblia, na sa versin da Vetus latina, e outros textos do mesmo tipo como a correspondencia de Xess e Abgar (Itin. 19, 16), Feitos de santo Toms (Itin. 19, 2), e Feitos de santa Tegra (Itin. 23, 5). posible que lera tamn a obra doutros autores cristins e que incluso coecera a escritores clsicos pagns. O seu latn pois o resultado de unir diversas inuencias: por unha banda Exeria srvese do sermo cotidianus, dicir, o latn falado entre persoas instrudas do sculo IV, latn que se identica como latn vulgar (termo que non pexorativo, senn que indica ben o latn popular durante e despois do perodo clsico romano, ben o latn posclsico). Por outra, Exeria deixa constancia das sas lecturas e formacin; por iso, o seu latn ten moitos trazos do latn dos cristins (xa que esas foron as sas lecturas predominantes), pero tamn ten certo sabor clsico. Algns autores, como Pierre Maraval (1982), sinalan que estes tres trazos atopbanse na Vetus latina, que foi seu xuzo a obra que mis inuu na lingua e o estilo da nosa autora. Neste captulo imos recoller tan s algns fragmentos da obra que permitan comprobar aspectos diversos do carcter de Exeria: o seu valor, a sa paixn pola lectura, o seu recoecemento social e a sa relacin coas sas sorores. Vaise utiliza-la traduccin galego de J. E. Lpez Pereira (1991).
O sbado pola tarde entramos na montaa e, en chegando a certos eremitorios, recibronnos os monxes que moraban neles, ofrecndonos toda clase de hospitalidade. Hai tamn al unha igrexa cun presbtero. Al pasamos aquela noite; e o domingo moi de ma, co presbtero e cos monxes que moraban naquel lugar comezamos a subi-los montes un por un. Con enorme esforzo subimos, pois non os sobes pouco a pouco, dando a volta, como se dixesemos en caracol, senn que has de facelo todo dereito, igual ca se foses por unha parede, e hai que baixalos directamente un por un, ata chegar xusto p mesmo do do medio, que propiamente o Sina. As, pois, por vontade de Cristo noso Deus, polas oracins dos homes consagrados a Deus que me acompaaban e con grande traballo, porque tia que subir a p, xa que de ningunha forma era posible subir nunha montura, comecei o camio. Itin. 3, 1-2 . (Subida Sina; domingo, 17 de decembro do 383). Unha vez que comungamos e nos deron as eulogias28 os homes consagrados a Deus, e logo que samos fra da porta da igrexa, comecei a pedirlles que
28 Eulogiae designaba nun primeiro momento os pancios ofrecidos polos eis para os sacricios, que despois de seren bendicidos se repartan entre os asistentes misa. Logo pasou a signica-los presentes que se intercambiaban os bispos e os que ofrecan os monxes s seus visitantes.
94
95
A raa Leodegundia. Temos poucos datos arredor desta princesa asturiana, que viviu a mediados do sculo IX. Foi lla de Ordoo I e casou cun prncipe de Navarra, ben con Fortn Garcs, irmn de Fortuo o Monxe, ou ben co propio Fortuo. Con motivo da sa voda foi composto un fermoso epitalamio
32 Segundo esta lenda, o rei Abgar foi un dos primeiros en crer que Cristo era o Fillo de Deus. Os seus rogos xeron que a proteccin divina o librase do asedio que o sometan os inimigos persas. Esta lenda arma, as mesmo, que entre Xess e Abgar houbo unha correspondencia epistolar; de feito, durante a Idade Media circularon cartas que se consideraban autnticas. 33 o templo erixido en Xerusaln sobre a tumba de Cristo.
96
Idade Antiga. POCA DE TRANSFORMACINS ou canto de vodas, que anda conservamos e que unha excelente mostra da himnodia visigtica (Lacarra, 1945). Os historiadores identican a esta princesa coa Leodegundia que se retirou mosteiro de Bobadilla, cerca de Samos, e que no ano 912 asina o cdice que ela mesma copiou. Este cdice, conservado en El Escorial (ms. a-I-13), contn unha recompilacin das regras monsticas. Como mostra da inquietude intelectual da raa Leodegundia recollmo-lo colofn, que cerra o cdice. O substantivo colofn un termo tcnico do mundo editorial, que designa aquela anotacin posta nal dun cdice manuscrito ou dun libro impreso, na que se proporcionan os datos sobre o nome do copista (ou impresor), o lugar e a data da confeccin (ou impresin), e en ocasins algns datos mis. No caso que nos ocupa, o colofn , ademais, unha splica para que o lector ore pola nima da copista. A revisin da magna obra realizada polos monxes benedictinos de Bouveret, na que se recompilaron os colofns localizados en manuscritos occidentais ata o sculo XVI, pon de manifesto que a actividade intelectual de Leodegundia como amanuense foi un feito inusual en toda a historia da transmisin manuscrita latina. Antes de Leodegundia s temos constancia de dous casos: o primeiro o da amanuense Dulcia, que viviu no sculo VIII. O segundo o das copistas dun cdice confeccionado entre os anos 795 e 819 nun mosteiro xermano. O colofn proporciona unicamente a relacin dos seguintes nomes: Xiralda, Xislilda, Agleberta, Adrunia, Altisdis, Xisledrudis, Eusebia, Vera e Agnes (Bnedicts du Bouveret, 1965-82). Despois de Leodegundia cabe sinalalo colofn redactado no ano 975 polo miniaturista do mosteiro de San Salvador de Tvara ( norte de Zamora), Emeterio. Este colofn, que pon o punto nal a un cdice do Apocalipsis do Beato de Libana, copiado nun mosteiro adicado a san Miguel, sinala que contriburon a realiza-la copia o presbtero Xon e a monxa pintora (pintrix) Ende (Prez de Urbel, 1952: 30 e 108). Sen embargo, ningn dos colofns mencionados pode ser comparado coa elaboracin do texto da raa retirada mosteiro galego de Bobadilla.
Vs, todos aqueles que leades este cdice, lembrade humilde serva Leodegundia, que escribiu isto no mosteiro de Bobadilla, sendo rei o prncipe Alfonso no ano 912. Todo aquel que ore por outro, encomndase a si mesmo ante Deus. Escorial, a-I-13, f. 186v.
97
BIBLIOGRAFA
AE LAnne Epigraphique, Pars (desde 1888). AP O arqueologo portugues, XXIX, 1930-31, pp. 157-163. Aquae A. Rodrguez Colmenero, Aquae Flaviae, Chaves, Cmara Municipal, 1987. Astorga T. Maanes Prez, Epigrafa y Numismtica de Astorga romana y su entorno, Len, Museo de los Caminos de Astorga, 1982. CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, Berln, Walter de Gruyter. ERA F. Diego Santos, Epigrafa romana de Asturias, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1959. G. y Bellido A. Garca y Bellido, Les religiones orientales dans lEspagne romaine (EPRO V), Leiden, J. Brill, 1967. HAE Hispania Antiqua Epigraphica, Madrid, 1950-69. ILER Jos Vives, Inscripciones latinas de la Espaa romana, Barcelona, Universidad, 1971. IRG Inscripciones romanas de Galicia, IV (provincia de Ourense), Santiago, Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, 1968. IRPL F. Arias Vilas, P. Le Roux, A. Tranoy, Inscriptions romaines de la province de Lugo, Pars, Centre National de la Recherche Scientique, 1979. IRPLC Corpus de Inscripcins Romanas de Galicia (G. Pereira Menaut, dir.), Tomo I, Provincia da Corua, G. Pereira Menaut, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1991. IRPP Corpus de Inscripcins Romanas de Galicia (G. Pereira Menaut, dir.), Tomo II, Provincia de Pontevedra, G. Pereira Menaut, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994. 99
Estudios
AGUADO, A. M. e outras, Textos para la historia de las mujeres en Espaa, Madrid, Ctedra, 1994. ALVAR EZQUERRA, J., Las mujeres y los misterios en Hispania, en Elisa Garrido Gonzlez (ed.), La mujer en el mundo antiguo, Madrid, Universidad Autnoma, 1986. ANDRADE, J. M., O Tombo de Celanova, I-II, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1995. ARIAS VILAS, F., P. LE ROUX, A. TRANOY, Inscriptions romaines de la province de Lugo, Pars, Centre National de la Recherche Scientique, 1979. BACHOFEN, J. J., El matriarcado, Madrid, Akal 1987 (ed. Mar Llinares). BAOS RODRGUEZ, G., Corpus de Inscricins Romanas de Galicia (G. Pereira Menaut, dir.), tomo II, Provincia de Pontevedra, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1994. BARBERO, A. e M. VIGIL, La organizacin social de los cntabros y sus transformaciones en relacin con los orgenes de la Reconquista, Hispania Antiqua, I, 1971, 197-232. BNDICTINS DU BOUVERET, Colophons de manuscrits occidentaux des origins au XVIe sicle, 6 vols., Friburgo, Universit, 1965-1982. BERMEJO, J. C., Mitologa y Mitos de la Hispania prerromana I-II, Madrid, Akal, 19821986. BRANNAN, P. T., (ed.), Classica et Iberica: A Festschrift in Honor of the Rev. Joseph M.F. Marique, S.J., Worcester, 1975. BRAVO, G., La mujer en la economa de la Hispania romana, en George Duby y Michelle Perrot (eds.), Historia de las mujeres en Occidente, Madrid, Taurus, 1991. CANTARELLA, E., La mujer romana, Santiago de Compostela, Universidade, 1991. CARDELLE, C., El supuesto concilio de Toledo del ao 447, Euphrosyne, 22 (1994), 207-214. CARO BAROJA, J., Organizacin social de los pueblos del Norte de la Pennsula Ibrica en la Antigedad, en Legio VII Gemina, Len, 1970, 49. COURCELLE, P., Histoire littraire des grandes invasions germaniques, Pars, tudes Augustiniennes, 1964 (3 ed.). CHADWICK, H., Priscillian of Avila. The occult and the charismatic in the early church, Oxford, Clarendon Press, 1976. 100
Idade Antiga. BIBLIOGRAFA DAVID, P., La mtropole ecclsiastique de Galice du VIIIe au IXe sicle, Coimbra, Facultade de Letras, 1967. DEVOS, P., La servante de Dieu. Poemenia daprs Pallade, la tradition copte et Jean Rufus, Analecta Bollandiana 87 (1969), 189-212. DEVOS, P., Saint Jerme contre Poemenia, Analecta Bollandiana 91 (1973), 117120. DAZ, M. (ed.), Valrius du Bierzo. Lettre sur la Bse. Egrie, en Egrie. Journal de Voyage, P. Maraval (ed.), Pars, ditions du Cerf, 1982. DIEGO SANTOS, F., Epigrafa romana de Asturias, Oviedo, Instituto de Estudios Asturianos, 1959. DUBY, G. e M. PERROT (eds.), Historia de las mujeres en Occidente, Madrid, Taurus, 1991. FALQUE, E., Historia Compostelana, Madrid, Akal, 1994. FROTIN, M., Le vritable auteur de la Peregrinatio Silviae, la vierge espagnole Ethria, Revue des questions historiques, 74 (1903), 367-97. FERREIRO, A., Sexual Depravity, Doctrinal Error and Character Assassination in the Fourth Century: Jerome against the Priscillianists, Studia Patristica, vol. XXVIII, Lovaina, 1993, 29-38. FLREZ, H., Espaa Sagrada. Vol. XV, De la Provincia Antigua de Galicia, Madrid, 1906, Antonio Martn (1 ed. 1759). FOCIO, Bibliothque, t. II, pp. 142-143, Ren Henry (ed.), Pars, Les Belles Lettres, 1959. FONTAINE, J., Laffaire priscillien ou lre des nouveaux Catilina. Observations sur le sallustianisme de Sulpice Svre, Classica et Iberica: A Festschrift in Honor of the Rev. Joseph M.F. Marique, S.J., Worcester, 1975, 355-92. FONTAINE, J., Culture et spiritualit en Espagne du IVe au VIIe sicle, Londres, Variorum Reprints, 1986. GARCA FERNNDEZ-ALBALAT, B., Guerra y religin en la Gallaecia y la Lusitania antiguas, Sada, Edicis do Castro, 1990. GARCA Y BELLIDO, A., Les religiones orientales dans lEspagne romaine (EPRO V), Leiden, E. J. Brill, 1967. GARRIDO GONZLEZ, E. (ed.), La mujer en el mundo antiguo, Madrid, Universidad Autnoma, 1986. GERBET, M.C., LEspagne au Moyen ge, Pars, Armand Colin, 1992. GIL ATRIO, C., Santos gallegos, Orense, Tanco, 1968. GIL ATRIO, V., Contrabando de santos, Caracas, Prensas Venezolanas, 1962 (2). 101
Textos para a historia das mulleres en Galicia GIL, J. (ed.), Miscellanea Wisigothica, Sevilla, Universidad, 1991 (2 ed.). HERRERO, V.J., Peregrinacin de Egeria, Madrid, Gredos, 1963. HOYO, J. del, La importancia de la mujer hispanorromana en la Tarraconense y Lusitania a la luz de los documentos epigrcos. Aspectos religiosos y socioeconmicos, Tese de doutoramento, Universidad Complutense, 1987. INSCRIPCIONES romanas de Galicia, IV (provincia de Ourense), Santiago, Instituto Padre Sarmiento de Estudios Gallegos, 1968. JONES, H. L. (ed.), The Geography of Strabo, Londres-Cambridge (Mass.), Harvard University Press, 1969. KING, P. D., Derecho y sociedad en el reino visigodo, Madrid, Alianza, 1981. LACARRA, J. M., Textos navarros del cdice de Roda, Zaragoza, Diputacin, 1945. LINAGE CONDE, A., Los orgenes del monacato benedictino en la Pennsula Ibrica, 3 vols., Len, Centro de Estudios e Investigaciones San Isidoro, 1973. LFSTEDT, E., Philologischer Kommentar zur Peregrinatio Aetheriae. Untersuchungen zur Geschichte der lateinschen Sprache, Uppsala, Universidad, 1911. LOMAS SALMONTE, J., Asturia Prerromana y Altoimperial, Gijn, Silverio Caada, 1989 (2a. ed.). LPEZ FERREIRO, A., Biografa de san Rosendo, Mondoedo, Edicins Xerais, 1907. LPEZ PEREIRA, J. E., Exeria. Viaxe a Terra Santa, Vigo, Edicins Xerais, 1991. LPEZ PEREIRA, J. E., O primerio espertar cultural de Galicia. Cultura e literatura nos sculos IV e V, Santiago de Compostela, Universidade, 1989. LOSCERTALES, P. (ed.), Tumbos del monasterio de Sobrado de los Monjes, Madrid, Direccin General de Patrimonio, 1976. LUCAS, M., El tumbo de San Julin de Samos (siglos VIII-XII), Santiago de Compostela, Caixa Galicia, 1986. MANGAS, J., Mujer y religin en Hispania, en Georges Duby y Michelle Perrot (eds.), Historia de las mujeres en Occidente, Madrid, Taurus, 1991. MAANES PREZ, T., Epigrafa y Numismtica de Astorga romana y su entorno, Len, Museo de los Caminos de Astorga, 1982. MARAVAL, P. (ed.), Egrie. Journal de Voyage, Pars, ditions du Cerf 1982. MARTNEZ LPEZ, C., Textos para la historia de las mujeres en la Antigedad, en Ana Mara Aguado e outras, Textos para la historia de las mujeres en Espaa, Madrid, Ctedra, 1994. ORLANDIS J., Historia del reino visigodo espaol, Madrid, Rialp, 1988. 102
Idade Antiga. BIBLIOGRAFA PENAS TRUQUE, M.A., Los dioses de la montaa, en Jos Carlos Bermejo, Mitologa y Mitos de la Hispania prerromana II, Madrid, Akal, 1986. PEREIRA MENAUT, G., Corpus de Inscricins Romanas de Galicia (G. Pereira Menaut, dir.), Tomo I, Provincia da Corua, Santiago, Consello da Cultura Galega, 1991. PREZ DE URBEL. J., Sampiro. Su crnica y la monarqua leonesa en el siglo X, Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Cientcas, 1952. PREZ LOSADA, F., Sobre o concepto de villa no mundo romano, Cadernos de Arqueologa, Serie II, 4, 79-110. PREZ LOSADA, F., Arqueoloxa e arte no mundo rural: hbitat e arquitectura das villae galaicorromanas, A Corua (en prensa). REINHART, W., Historia general del Reino Hispnico de los suevos, Madrid, 1952. RODRGUEZ COLMENERO, A., Aquae Flaviae, Chaves, Cmara Municipal, 1987. ROMERO, A.M. e POSE, X.M., Galicia nos textos clsicos, A Corua, Padroado do Museo Arqueolxico Provincial, 1988. SALLER, R.P. e SHAW, B. D., Tombstones and Roman Family Relations in the Principate: Civilians, Soldiers and Slaves, Journal of Roman Studies, 74 (1984), 124-56. SANTIAGO CRESPO, J., Santa Trahamunda de Poio ten unha imaxe, Logos 46 (1935), 65-69. SCHULTEN, A., Fontes Hispaniae Antiquae, fasc. VI, Barcelona, Bosch, 1952. SCHULTEN, A., Los Cntabros y los Astures y su guerra con Roma, Madrid, EspasaCalpe, 1943. SULPICIO SEVERO, Opera, Corpus Scriptorum Ecclesiaticorum Latinorum, n. 1, C. Halm (ed.), Viena, C. Geroldi, 1866. TORRES, C., Galicia sueva, La Corua, Fundacin Barri, 1977. TRANOY, A., La Galice Romaine, Pars, Diffusion de Boccard, 1981. VZQUEZ VARELA, J.M., Dieta real y dieta imaginaria, en Jos Carlos Bermejo, Mitologa y Mitos de la Hispania prerromana II, Madrid, Akal, 1986. VIVES, J. (ed.), Concilios Visigticos e Hispano-Romanos Madrid, Enrique Flrez, 1963. VIVES, J., Inscripciones latinas de la Espaa romana, Barcelona, Universidade, 1971. ZEUMER, K. (ed.), Leges Visigothorum, Monumenta Germaniae Historica. Legum sectio I. Legum nationum germanicarum, tomus I, Hannover-Leipzig, Weidmann, 1973 (1 ed. 1902). 103
NDICE DE TEXTOS
II. POCA PRERROMANA E ROMANA: DOS PRIMEIROS DOCUMENTOS SCULO III Sobre a vida dos montaeses, Estrabn, III, 3, 7. 1. As mulleres e a economa O traballo das mulleres galaicas: Silio Itlico, III, 350-353; Xustino, XLIV, 3, 7; Estrabn, III, 2, 9; Estrabn, III, 4, 17. O dote entre s cntabros, Estrabn, III, 4, 18. Inscricin funeraria de Philtate, peiteadora, IRPL, 32. Inscricin funeraria de Valeria Frontila, IRPL, 33. Inscricin funeraria de Grace, escrava, IRPLC, 59. Inscricin a Tutela de Lucio Antonio Avito e a sa liberta, IRPL, 73. Inscricin funeraria de Tito Cananio Marceliano dos seus libertos, IRPP, 13. Inscricin funeraria de Flavia Leona e Flavio Floro dos seus libertos, Astorga, 62. Inscricin funeraria de Severa, da sa herdeira, IRPLC, 37. 2. O matrimonio O matrimonio entre os norteos: a forma: Estrabn, III, 3, 7. o dote: Estrabn, III, 4, 18; Catn, en Prisciano, VII, p. 293 H. Inscricin funeraria de Gaio Arruntio Severo da sa esposa, IRPLC, 6. Inscricin funeraria de Caio Xulio Severo da sa esposa, IRPLC, 11. Inscricin funeraria de Numeria Vitalia do seu esposo, IRPLC, 49. Inscricin funeraria de Flavia do seu esposo, IRPLC, 79. Inscricin funeraria de Cassia Antipatra do seu esposo, IRPL, 27. Inscricin funeraria de Caio Licinio Flix, Plcido e Felicula, do seu llo, irmn e contubernal, Astorga, 42. Inscricin funeraria de Lide do seu contubernal, Astorga, 43.
105
106
107
108
109
110
I. INTRODUCCIN
A necesidade de dar a coecer a un pblico amplo a presencia das mulleres na sociedade medieval galega xo necesaria a posta en comn de investigadoras procedentes de diversos campos do coecemento para ofrecer deste xeito unha visin o mis completa posible do mundo feminino da Galicia da idade media. O obxectivo do traballo non foi tanto o de presentar unha coleccin de textos segundo a sa tipoloxa, senn que consistiu na elaboracin dun esquema previo no que se recolleron aqueles aspectos que se consideraron mis salientables para o coecemento do papel das mulleres. Tendo en conta este punto de partida, a presentacin do estudio ten dous niveis: a imaxe da muller proxectada dende as capas cultas da sociedade (leis, igrexa, trobadores e xograres) e o papel persoal (matrimonio, convento e marxinacin) e social (traballo, poder e cultura) das mulleres na sociedade feudal. A ningun se lle escapa a dicultade que o obxectivo proposto presenta. O tema das mulleres sempre unha cuestin complexa e dicultosa. G. Duby no seu libro A historia contina, reexionar sobre a sa traxectoria como medievalista, fai a si mesmo das preguntas moi relacionadas entre si:
A idade media era tan masculina como parece?, Como pretenda eu emitir unha opinin global seria sobre unha poboacin da que os costumes e crenzas teo o empeo de descubrir, desde hai 50 anos, se esqueca observar de cerca a sa metade? estrao que tardase tanto tempo en preocuparme pola historia das mulleres. Por que?
113
O mesmo inconveniente presntano os textos normativos, os cdigos e a lrica trobadoresca, que enmascaran a realidade concreta baixo o veo da ideoloxa. Para o conxunto do Occidente cristin podemos armar que as fontes, eminentemente androcntricas, son moi irregulares no que se rere tipo e cantidade de informacin relativa situacin das mulleres, variando segundo a poca, o status ou a forma de vida destas. Resulta difcil atopar armacins procedentes da man ou da boca das propias mulleres; agora ben, esta situacin evoluciona longo dos sculos medievais. A escuridade dos primeiros tempos vaise aclarando progresivamente, e a luz mis intensa nos ltimos sculos do medievo. En primeiro lugar, porque as propias mulleres comezaron a escribir sobre si mesmas; neste sentido, sobresae e resulta particularmente signicativa a gura da escritora franco-italiana Cristina Pizan, que no primeiro captulo da sa obra A cidade das damas, explica como toma conciencia da desgracia de ter nacido muller e descobre que aqueles que cualicaron s mulleres como esencialmente malas e inclinadas vicio son os homes. En segundo lugar, porque, a partir do sculo XII, se d un importante incremento da produccin escrita e da participacin das mulleres na vida espiritual e intelectual, cun aumento da sa participacin na vida medieval como ontes, lectoras, mecenas e tamn como donas e transmisoras de grandes herdanzas, en tanto que vivas e titoras. Nada disto debe facer esquecer, sen embargo, que as mulleres seguen sometidas hexemona masculina. Se para o conxunto do Occidente cristin resulta moi difcil atopar armacins autnticas procedentes das propias mulleres nas fontes medievais, no caso de Galicia ese problema anda maior. Non contamos con fontes nin extraordinarias nin especcas para o estudio das mulleres, capaces de achegarnos mundo feminino da man das sas protagonistas. Nin sequera podemos dispor de obras escritas por homes, nas que o papel das mulleres sexa tratado con certo detalle. As nosas fontes son, xa que logo, humildes. Os testamentos realizados tanto por homes como por mulleres, os contratos de foro, as transmisins de bens, os foros urbanos, as ordenanzas municipais, as disposicins dos snodos
1 G. Duby, La historia contina, Madrid, 1992, pp. 170-171 (traducida galego).
114
Idade Media. INTRODUCCIN celebrados nas distintas dioceses galegas, a lrica galego-portuguesa compoen a base da nosa informacin sobre o espacio galego. A estes testemuos, que podemos considerar especicamente de Galicia, engadmo-los que ofrecen textos normativos, principalmente o Cdigo de las Siete Partidas de Afonso X o Sabio, que atinxen a todo o reino casteln-leons.
115
A muller en abstracto, como ben coecido, e con carcter xeral, non goza dunha cmoda posicin nin nas obras de pensamento nin nas disposicins legais da Idade Media -tanto as referidas mundo eclesistico como mundo laico-, onde se mostra con claridade o peso do masculino. A dependencia, a inferioridade son os trazos dominantes con que a imaxe da muller ofrecida mentalidade colectiva desde os ambientes mis cultos da sociedade.
1. As leis
M. Carmen Pallares As leis son pensadas por homes e aplicadas tamn por homes. Non importa a muller, importa o home. A muller, contemplada como inferior e obxecto de proteccin, elevada rango dos homes s no momento en que sexualmente inofensiva, cando alcanza a vellez e non pode xa procrear. Son os puntos de vista que reicten as obras de Afonso X (1252-1284): El Cdigo de las Siete Partidas, El Fuero Real e El Espculo. O conxunto de textos recollidos nestas obras son dunha especial importancia, posto que expresan, mis que unha imposicin legal, unha reexin 117
Textos para a historia das mulleres en Galicia moral, unha meditacin sobre diversos temas, tamn sobre o tema das mulleres. Son reexins ou meditacins que seguramente responden sentir dun espectro social. A inferioridade abstracta da muller alcanza manifestacins concretas, sobresaen das: o engano e a debilidade. En relacin coa primeira, est a exclusin das mulleres da capacidade de testicar. A debilidade encontra expresin legal na institucin da titora, exercida polo sexo masculino sobre o feminino. A muller aparece sometida continuamente tutela dos pais, irmns ou parentes. O seu permiso indispensable para poder contraer matrimonio. contraer matrimonio, a muller abandonaba a tutela dos pais, irmns e parentes, pero para entrar, nese mesmo momento, na tutela do seu home. S a situacin de viuvez signicaba para as mulleres o acceso, polo menos desde o punto de vista da eleccin de esposo, a un maior grao de liberdade. A vida da muller cambia radicalmente co matrimonio e a maternidade. Matrimonio e maternidade indisolublemente unidos na mentalidade medieval, posto que, como sancionan tanto as leis civs como as eclesisticas, o n do matrimonio a procreacin. Dselle tanta importancia ingreso das mulleres nesta nova etapa da sa vida que, incluso externamente, debe quedar reectido. A razn fundamental que o que est en xogo o prestixio do seu home. O matrimonio vincula a muller familia do seu home e somtea autoridade deste. Na lei medieval, a muller considerada inferior varn, depende del, est unida a el; , en realidade, a sa prolongacin. Ata tal punto isto as, que a muller alcanza a honra e a proteccin cando ten relacin co varn, anda que esa relacin non sexa lextima.
Seleccin de textos
Inferioridade da muller con relacin home. Otrosi de mejor condicion es el varon que la mujer en muchas cosas e en muchas maneras, asi como se muestra abiertamente en las leyes deste nuestro libro que fablan en todas estas razones sobredichas. Partida IV, 23, 2. Como deben situarse as mulleres na confesin Otrosi, deve el confesor mandar al que se le confiessa, que quantas vegadas viniere a penitencia, se siente a los pies del clerigo, que lo confessare, omildosamente. Pero si fuere muger deve la castigar, que se asiente a un lado del confessor, e non muy cerca, nin delante: mas de guisa, que la oyga, e non le vea la
118
119
8 7 6 5 4 3 2 1 0
Sculo X
Sculo XIII
A esencia de muller, obstculo insalvable na admisin do seu testemuo Hermafroditus en latin, tanto quier dezir en romance, como aquel que ha natura de varon, e de muger. E este atal dezimos, que si tira mas a natura de muger que de varon, non puede ser testigo en testamento, nin en todas las otras mandas que ome ziesce. Mas si se acostasse mas a natura de varon, entonces bien puede ser testigo en testamento, e en todas las otras mandas que ome ziere. Partida VI, 1, 10. Validez xeral do testemuo masculino En todo pleyto vala testimonio de dos omnes buenos. Fuero Real, II, 8, 1. O testemuo da muller limtase a aqueles mbitos que se considera que lle son propios Toda mugier vezina o fiia de vezino pueda testiguar en cosas que fueren fechas o dichas en banno o en forno o en molino o en ro o en fuente o sobre filamientos o sobre teximientos o sobre partos o en casamientos de mugier o en otros fechos mugeriles e non en otras cosas sinon en las que manda la ley. Si fuere mugier que ande en semeiana de varn, non queremos que testimonie, sinon en cosa que sea contra rey o contra su sennoro. Fuero Real, II, 88. As mulleres testican en fechos mugeriles Mugier dezimos otross que non deve testiguar en las cosas que aqu diremos, ass como en testamento que ffaga alguno por carta quando ffinasse, o manda que ffaga por palabra estando en tal manera que non podiesse ffazer testamento. Pero ssi acaesiesse, que alguno oviesse a ffazer ssu manda con cueyta en tal lugar que non podes aver varones para testigos., ffazindola ante dos buenas mugieres o ms, en tal manda como esta dezimos que bien pueden testiguar las mugieres. Otrossi dezimos que non pueden testiguar en pleito que ssea de iustiia de muerte nin de lissin en cuerpo de omne o de mugier o porque perdiesse lo que
120
121
122
2. A Igrexa
M. Carmen Pallares A mesma inferioridade da muller obsrvase nas disposicins do dereito cannico ou nas elaboracins doutrinais dos eclesisticos. Tamn a disciplina da Igrexa e a sa doutrina foron elaboradas por homes elevados poder na sociedade e responsables da sa orientacin. Mudables de corpo e inquietas de alma, as mulleres necesitan custodia. A custodia signica, en primeiro lugar, indicar todo o que pode e debe facerse para educa-las mulleres nos bos hbitos e para salva-la sa alma: reprimir, vixiar, enclaustrar, pero tamn protexer, preservar e coidar. Esta serie complexa de intervencins debe prse en prctica desde a infancia e acompaar muller, xa sexa laica, xa relixiosa, durante tdalas fases da sa vida. Os autores medievais aborrecen a idea de novidade. Cando innovan, protxense mis que nunca trala tradicin e pretenden volver s fontes. Padres da Igrexa, telogos e canonistas, apoiados nos textos bblicos -o relato da Xnese e a Primeira Carta de san Paulo s Corintios, fundamentalmente-, interpretan o tema da muller redor de dous argumentos principais: a primaca da creacin do home e a prioridade culpable da muller no primeiro pecado. Fronte a estas lecturas dos relatos bblicos, onde os comentaristas recollen a conviccin de que a muller foi creada nunha posicin de subordinacin e respecto home, encntrase tamn o principio evanxlico da igualdade de tdolos seres humanos ante Deus; a concepcin cristi, a concepcin evanxlica, segundo a cal home e muller son membros iguais da Igrexa invisible. Pero esto 123
Textos para a historia das mulleres en Galicia non ten consecuencias prcticas inmediatas; no cadro da Igrexa visible e terrestre, o home e a muller non son iguais. S o home membro perfecto da Igrexa; a muller non pode recibi-las ordes sagradas, est excluda do ministerio e, particularmente, do ministerio da palabra. As leis e os pensadores conformaron, sen ningunha dbida, unha mentalidade colectiva con amplo peso do masculino, xando un sistema de valores onde a muller aparece subordinada home e onde se establece a reproduccin como funcin principal da muller. Ademais, nos sculos centrais da idade media, xorde o que pode denirse como sentimento de medo que as mulleres producen s homes. Tmese muller porque descoecida. Na xacin deste sentimento de temor ante as mulleres, o papel dos eclesisticos foi denitivo a partir de nais do sculo XI; desde entn, o establecemento do celibato clerical foi acompaado do crecemento da misoxinia entre os membros das institucins eclesisticas. Descoecemento e temor contriben tamn a perla-la imaxe da muller medieval e a condiciona-la vida das mulleres concretas da idade media.
Seleccin de textos
Primaca da creacin do home e prioridade culpable da muller no primeiro pecado. E o Seor Deus formou un home do po da terra, soproulle no nariz o alento da vida e tornouse o home persoa viva... O Seor Deus pensou: -Non est ben o home s. Vou facer para el unha axuda seu xeito. O Seor Deus formou de terra as feras do monte e os paxaros do ceo, e presentoullos home, para ver que nomes lles pua. Cada ser vivo levara o nome que o home lle puxese. O home pxolles nomes s animais domsticos, s paxaros do ceo e s feras do monte. Pero entre eles non haba unha axuda seu xeito. Entn infundiu o Seor Deus un sono profundo no home, e este adormeceu. Tirou unha costela e cerrou con carne o sitio. Da costela do home formou unha muller e presentoulla home. O home exclamou: -Agora esta coma min, o mesmo so, a mesma carne. Chamarase muller, porque foi tirada do home. Por iso deixa o home seu pai e sa nai para xuntarse coa sa muller e faceren un mesmo corpo. Estaban os dous espidos, o home e a muller, pero non sentan vergoa. ... O Seor Deus dxolle muller: -Que o que xeches? E a muller respondeu: -A serpe enganoume, e comn. Entn o Seor Deus dxolle serpe: -Porque xeches iso, maldita sexas entre os animais e as feras todas do monte. Andars arrastrada e comers po toda a ta vida. Poo hostilidade entre ti e a muller, entre a ta liaxe e a dela. Ti tentars de atinxirlle o calcaar pero ela esmagarache a cabeza.
124
125
Reaccin eclesistica, recollida no snodo de Mondoedo do ano 1541, ante o medo que os homes tian malecio que as sas mulleres lles podan ocasionar. Item nos consto por la visita de muchos hombres, que temenpoco a Dios, teniendo sospecha que sus mugeres o sus amigas les hazen malecio y que, para certicarse, quando paren, si paren de ellos, las llevan a la iglesia a hazer, sobre el Santo Sacramento, juramento; y, otras vezes, les hazen poner las manos sobre una barra de hierro ardiendo; y, otras vezes, les hazen mojar las manos y meterlas en un escrio de harina, diciendo que, si se apega la harina a las manos mojadas, le hizo malecio y, si no, no. Y como esto sea contra el mandamiento de no tentar a Dios y supersticion diabolica, anathematizamos, maldecimos y descomulgamos a todos los hombres que tal mandaren y a todas las mugeres que tal consintieren, so pena que cada uno de ellos y de los que fueren testigos pague cada uno de ellos dos mill maravedis y hagan una penitencia pblica un dia de esta en la missa maior. Snodo de Mondoedo de 1541.
126
127
Stock Concentrac.
128
3. A lrica galego-portuguesa
Esther Corral Daz e Pilar Lorenzo Gradn As modalidades poticas que os trobadores galego-portugueses puxeron en prctica dende nais do sculo XII ata mediados do sculo XIV intgranse en dous grandes bloques: por unha parte, est a poesa de carcter narrativo, representada polas 356 Cantigas de Santa Mara (non se inclen neste grupo as denominadas cantigas de loor, dedicadas a loa-la Virxe, do mesmo xeito que os trobadores cantaban sa dama), e, por outra, a poesa lrica profana distribuda nos tres grandes xneros que conforman o sistema literario peninsular: cantigas de amor, amigo, escarnio e maldicir. Mentres que os textos do rexistro amoroso presentan unha estilizacin literaria da gura feminina, as cantigas marianas e os textos satricos, a pesar de desenvolver unha serie de temas que se reducen a un nmero limitado de situacins bsicas, ofrecen unha imaxe das mulleres mis variada, que reicte, en boa medida, as lias do pensamento medieval (relixioso e laico) sobre a dona. Pero, en calquera caso, convn lembrar que a visin que a lrica galego-portuguesa proporciona das mulleres unha visin sempre mediatizada pola ptica masculina, xa que, como se recordar, s os homes participaron como suxeitos activos naquela manifestacin literaria. Os substantivos domna e midons na lrica occitana remiten claramente a unha muller casada pertencente alta nobreza, muller que se converte nun smbolo para todos aqueles llos segundoxnitos, prexudicados polo sistema de liaxes instaurado denitivamente en Francia a partir do sculo XI e no que se favorece primoxnito. Polo contrario, na lrica galego-portuguesa a situacin amsase menos homoxnea, xa que, como conrma a documentacin da nobreza medieval peninsular, a palabra senhor ten unicamente un sentido feudal, sendo empregada en consecuencia para referi-la autoridade, o poder e o 129
Textos para a historia das mulleres en Galicia dominio. Na cantiga de amor, polo tanto, o substantivo funciona de xeito metafrico e serve para pr de manifesto o sometemento do trobador ante a sa senhor; este valor determina que o termo sexa vlido tanto para ser aplicado a unha muller casada como solteira. A maior parte dos textos amorosos non son explcitos con respecto condicin da muller e s un nmero reducido deles deixa entrever que a paulatina alteracin das estructuras de parentesco e a lenta posta en marcha do sistema agntico -que se consolida en Castela e Portugal nos primeiros anos do sculo XIV- provocan unha certa crise social. Pero o que si se percibe nalgunhas cantigas o papel central (e vez pasivo) que se lle conre muller no sistema seorial, xa que un instrumento fundamental na poltica de acordos matrimoniais levada a cabo polos patri familias. Xunto co modelo de escritura aristocratizante, as cortes de Portugal, Len e Castela impulsan outro xnero literario de tipo tradicional, a cantiga de amigo, na que o sistema dual masculino/feminino da cancin corts se inverte, pois, nesta ocasin, os trobadores concdenlle a voz a unha moza namorada que funciona como suxeito do enunciado lrico. Anda que o tema que predomina , coma na cantiga de amor, o sufrimento amoroso, amosan os textos deste xnero unha maior vivacidade expresiva, que vn determinada tanto polo uso mis frecuente do dilogo con outros personaxes (nai, irm, condente, amigo, elementos da natureza), coma pola riqueza de matices que presenta a protagonista. Esta unha rapariga solteira como indican non s o emprego dos sintagmas donzela e dona-virgo, senn tamn todas aquelas cantigas que poen en escena unha moza que depende da tutela materna. Na cantiga de amigo quedan a mido descuberto os valores de virxindade e fecundidade femininas, as como a virilidade do amante e a concupiscentia que nel esperta a visin da rapaza. Nos textos satricos a muller deixa de se-la protagonista do cantar para converterse, en moitas ocasins, no albo da crtica do trobador. O espectro feminino que se rexistra nestas cantigas amplase notablemente. s tpicas senhor e amiga, sempre perfectas e uniformes, smase un variado conxunto de donas, que mostran indicadores de diferentes idades (velha, moa, manceba ou pastorinha), de estado civil (donzela, solteira, casada, barraga ou viuva), de nivel social (reinha, ricas donas, infanas ou coteifas), de profesin (ama, tecedor, manceba, malada, covilheira, soldadeira ou puta) ou de estamento relixioso (abadessa, prioressa, monja, touquinegra). Entre as mencionadas ocupa un lugar de especial relevo a gura das soldadeiras. O corpus mariano presenta unha diferenciacin moi clara entre o tratamento que recibe Mara e o que se lles conre s outras mulleres que aparecen nos textos. As cantigas narrativas revelan un universo feminino amplsimo, comparable referido nas cantigas de escarnio. No proxecto afonsino a presencia da 130
Idade Media. OS DISCURSOS MASCULINOS DOS PAPEIS DE XNERO muller est determinada en funcin de caractersticas externas (deslan ante o lector unha extensa serie de tolleitas, enfermas, accidentadas, etc.) ou a travs de criterios de diferenciacin social (raas, infantas, donas de alta condicin, alcaldesas, serventas, etc.), sublindose de xeito particular nos textos os valores relixiosos e morais das protagonistas (xustas /vs/ rprobas) e a sa condicin civil. A faceta da muller-nai e a castidade son especialmente destacadas como modelos femininos neste xnero. Na obra de Afonso X as frmulas laudatorias dirixidas a Mara representan unha Virxe humana, dotada dos atributos e esixencias que a poca reclamaba. Ela constite un modelo de maternidade virxinal, un to de referencia para casadas e relixiosas, mesmo tempo que se conforma como un arquetipo de noiva e de senhor, impoendo o retrato ideal da muller dos sculos XII e XIII. I. A concepcin do servicio amoroso: a coita do vasalo e a intransixencia da senhor
De tal guisa me ven gran mal que nunca de tal guisa vi v~ iir a outro, pois nasci. E direi-vus ora de qual guisa, se vus prouguer, me ven: ven-me mal, porque quero ben mia senhor e mia natural, Que ameu mais ca min nen al, e tenho que ei dereiti damar tal senhor mais ca mi. E seu torto x, se me fal, ca eu non devia perder por mui gran dereito fazer; mais a min dereito non val. E pois dereito nen senhor non me vali, e que farei? Quen me conselho der, terrei que muit bon conselhador. Ca ela non mi-o quer i dar, nen mi-ar posseu dela quitar. E qual conselh qui melhor? Esforar-men soffrer pavor o melhor conselh que sei, e en lhe dizer qual tortei e non lho negar, pois i for. E ela faa como vir, de me matar ou me guarir: e averei de qual quer sabor. Martin Soarez, Ajuda 53.
131
Senhor fremosa, por Nostro Senhor, e por mesura, e porque non en min se non mort (e cedo ser), e porque so vosso servidor, e polo ben que vos queroutrossi, ay meu lume, doede-vus de mi! Por merc que vus venho pedir e porque so voss(o), e porque non cato por al, nen seria razon, e porque sempre vus ei a servir, e polo ben que vus queroutrossi, ay meu lume, doede-vus de mi! Porque vus nunca podedes perder en aver doo de min, e por qual vos fezo Nostro Senhor, e por al: porque soubeu qual sodes, conhocer, e polo ben que vus queroutrossi, ay meu lume, doede-vus de mi! Por quan mansa e por quan de bon prez, e por quan aposto vus fez falar Nostro Senhor, e porque vus catar fez mais fremoso de quantas el fez, e polo ben que vus queroutrossi, ay meu lume, doede-vus de mi! Pai Gomez Charinho, Ajuda 254.
132
A rem que mh-a mi mays valer devya contra mha senhor essa mi faz a mi peyor servi, muy gram ben querer e muy grandomildade; non me vos podal apoer, que seja con verdade, nen ar dal despagada. Nunca lhoutro pesar busquey senon que lhi quero gram ben e por est(o) en coita me ten, tal que consselho non me sey; se lheu mal merecesse, o que lhi non merecerey, hu eu pouco valesse, non mi daria nada.
133
Este o Prologo das Cantigas de Santa Maria, ementando as cousas que mester eno trobar. E o que quero dizer loor da Virgen, Madre de Nostro Sennor, Santa Maria, que sta mellor cousa que el fez; e por aquesteu quero seer oy mais seu trobador, e rogo-lle que me queira por seu Trobador e que queira meu trobar reeber, ca per el quereu mostrar dos miragres que ela fez; e ar querrei-me leixar de trobar des i por outra dona, e cuida cobrar per esta quantenas outras perdi. Ca o amor desta Sen[n]or tal, que queno sempre per i mais val; e poi-lo gaannad, non lle fal, senon se per sa grandocajon, querendo leixar ben e fazer mal, ca per esto o perde per al non.
134
I.1. As parentes amadas Dende o sculo XII, a Igrexa establece que para contraer matrimonio necesaria a ausencia de vnculos de parentesco entre os cnxuxes ata o stimo grao cannico (a partir de 1214 a prohibicin limtase cuarto grao). As cantigas que a seguir se reproducen reflicten, non sen certa dose de irona, amores consanguneos que en certos sectores da aristocracia se consideraban solidarios para a liaxe.
Eu so tan muitamador do meu linhagen, que non sei al no mundo querer melhor d ua mia parenta que ei. E quen sa linhagen quer ben, tenheu que faz dereite sen; e eu sempro meu amarei. E sempre servie amor eu a meu linhagen farei, entanto comeu vivo for: esta parenta servirei, que quero melhor doutra ren, e muito servien mi ten, se eu poder -e podereiPero nunca vistes molher nunca chus pouc(o) algo fazer a seu linhagen, ca non quer en meu preito mentes meter: e poderia-me prestar, par Deus, muit, e non lhe custar a ela ren de seu aver!
135
II. O ideal de abstraccin e perfeccin femininas. A representacin da muller Considerando os centros de produccin e asimilacin da cultura trobadoresca (cortes rexias e feudais), pdese conclur que a protagonista dos textos do rexistro amoroso unha muller nobre, condicin que corroboran a utilizacin do substantivo dona ou a dos espordicos sintagmas dona-dalgo, lha dalgo, que implican un tratamento honorco e respectuoso. Pero a muller cantada s un admirable estereotipo no que se concentran as mis altas calidades do cdigo corts (mesura, sen, prez, bondade, valor...). A descricin feminina presenta a mido carcter indenido e reslvese xeralmente en hiprboles totalizadoras do tipo a melhor dona de quantas fez Nostro Senhor, a mais fremosa dona de quantas sei, etc. Fronte a este retrato ideal, o discurso satrico cambia completamente de ton e ofrece unha serie nutridsima de detalles do corpo humano, dos productos cosmticos con que se enfeitaba ou, incluso, de obxectos do seu vestiario.
Quando me nembra de vos, mia senhor, en qual affan me fazedes viver, e de qual guisa leixades Amor fazer en mi quanto xel quer fazer, enton me cuideu de vos a quitar. Mais, pois vus vege vus ouo falar, outro cuidadar ei loga prender.
136
Senhor, que ben parecedes! se mi contra vs valvesse Deus, que vos fez, e quisesse do mal que mi [vs] fazedes mi fezessedes enmenda e, vedes, senhor, quejenda que vos visse vos prouguesse. Ben parecedes sen falha que nunca vyu homen tanto, por meu mal e meu quebranto, mays, senhor, que Deus vos valha por quanto mal ey levado por vs aja en por grado veer-vos siquer j quanto. Da vossa gram fremusura, ondeu, senhor, atendia gram ben e grandalegria, mi ven gram mal sen mesura, e, poys ei coyta sobeja, praza-vos j que vos veja no an(o) h ua vez dun dia. Don Denis, Amor 90.
137
Rosa das rosas e Fror das frores, Dona das donas, Sennor das sennores. Rosa de beldade de parecer e Fror dalegria e de prazer, Dona en mui piadosa seer, Sennor en toller coitas e doores. Rosa das rosas e Fror das frores... Atal Sennor devome muitamar, que de todo mal o pode guardar; e pode-llos peccados perdar, que faz no mundo per maos sabores. Rosa das rosas e Fror das frores... Cantigas de Santa Mara 10, vv. 1-14.
138
Idade Media. OS DISCURSOS MASCULINOS DOS PAPEIS DE XNERO II.1. A cantiga da ama de don Johan Soarez Coelho e a sa polmica O nobre portugus don Johan Soarez Coelho dedicoulle unha cantiga de amor a unha ama de cra en lugar de tradicional dama nobre, polo que vai recibi-las crticas dos seus compaeiros poetas (Airas Perez Vuitoron, Fernan Garcia Esgaravunha, Johan Garcia de Guilhade, Loureno e Juio Bolseiro), que lle van reprocha-lo envilecemento do canto e a falta de respecto cara a un tpico establecido na tradicin literaria.
Atal vejeu aqui ama chamada que, d-lo dia en que eu naci, nunca tan desguisada cousa vi, se por ua destas duas non : per aver nomassi, per ba f, ou se lho dizen porque est amada, Ou por fremosa, ou por ben-talhada. Se por aquestama deva seer, o ela, podede-lo creer, ou se o pola eu muitamar, ca ben lhe quere posso ben jurar: poi-la eu vi, nunca vi tan amada. E nunca vi cousa tan desguisada de chamar ome ama tal molher tan pastorinh, e se lho non disser por todesto que eu sei que lhaven: porque a veja todos querer ben, o[u] porque do mund a mais amada. E o[]de como vus eu disser, que, pero me Deus ben fazer quiser, sen ela non me pode fazer nada! Johan Soarez Coelho, Ajuda 166. Desmentido m qui un trobador do que dixi da ama sen razon, de cousas pero, e de cousas non. Mais u menti, quero-mi-o eu dizer: u non dixi o meo do parecer que lhi mui bo deu Nostro Senhor, Ca, de pran, a fez parecer melhor de quantas outras eno mundo son, e mui mais mansa, e mais con razon falar e riir, e todal fazer; e fezo-lhe tan muito ben saber que en todo ben mui sabedor.
139
Ai meu amigo, avedes vs por mi afam e coit e deseje non al, e o meu ben todo vosso mal, mais pois vos eu non posso valer i, pesa-mi a mi, por que paresco ben, pois enda vs, meu amigo, mal ven.
140
Ai mia lha, por Deus guisade vs que vos veja [e]sse fustan trager vossamigu, e toda vosso poder veja-vos ben con el estar en cos, ca, se vos vir, sei eu ca morrer por vs, lha, ca mui ben vos est. Se vo-lo fustan estevesse mal, non vos mandaria ir antos seus olhos, mais guisade cedo por Deus que vos veja, non faades endal, ca, se vos vir, sei eu ca morrer por vs, lha ca mui ben vos est. E, como quer que [a] vs el seja sanhudo, pois que vo-lo fustan vir, aver gran sabor de vos cousir, e guisade vs como vos veja, ca, se vos vir, sei eu ca morrer por vs, lha, ca mui ben vos est. Johan Airas, Amigo 286.
Par Deus, coitada vivo: pois non ven meu amigo: pois non vem, que farei? meus cabelos, con sirgo eu non vos liarei. Pois non ven de Castela, non viv, ai mesela, ou mi-o detem el-rei: mias toucas da Estela, eu non vos tragerei. Pero meu leda semelho, non me sei dar conselho; amigas, que farei? en vs, ai meu espelho, eu non me veerei.
141
Orraca Lpez vi doente un dia e preguntei-a se guareceria. E disse-mela, toden jograria: -So velha e cuida guarecer. E dixe-lheu: -Cuidades gran folia, ca i mais vejeu das velhas morrer.
2 Trtase da ruda silvestre, que se caracteriza por cheirar moi mal.
142
143
Textos para a historia das mulleres en Galicia II.4. As boas mulleres e o didactismo relixioso
Como h ua moller que era contreyta de todo o corpo se fez levar a Santa Maria de Salas e foi logo guarida. Ben saba que pode val sica celestial. Ca de seu Fill sabuda sica muitasconduda, con que nos sempre ajuda e nos tolle todo mal. Ben saba que pode val... Esta Sennor de mesura sica sobre natura mostrou e quis aver cura d ua moller, direi qual, Ben saba que pode val... Que era toda tolleita e das pernas encolleita; mas ela a fez dereita, ca ssa sica non fal. Ben saba que pode val... Esta t ia premudos os tales e metudos nas r ees e aprendudos ben como pedra con cal. Ben saba que pode val... Con este mal que sofria a Salas en romaria de Molina sse fazia levar, ca di natural Ben saba que pode val... Era. E pois na eigreja foi da que b eeita seja, gran maravilla sobeja mostrou a Sennor leal. Ben saba que pode val... Ca mentra missa cantavan en que a Virgen loavan, os nervios llassi savan como carren pedregal. Ben saba que pode val...
144
Esta como Santa Maria guardou h ua moller do fogo, a que querian queimar. Quen na Virgen santa muito ar, se o vir en coita, acorre-lo-. E destun miragre quero retraer que Santa Maria fez por acorrer a h ua dona que ouvera darder, se lle non valesse la que poder . Quen na Virgen santa muito ar... Aquesta dona casada era ben con marido que amava mais dal ren, e en Santa Maria todo seu sen avia ena servir por sempre ja. Quen na Virgen santa muito ar... O marido a amava mui mais dal; mais ssa sogra lle queria tan gran mal, per que lle buscou morte descom ual, como vos per mi ora dito ser. Quen na Virgen santa muito ar... E un dia que dormindo a achou soa, a un seu mouro logo mandou deitar-sse con ela; e pois se deitou, foi a seu llo e disse: Ven ac; Quen na Virgen santa muito ar... A ta moller que amavas mais ca ti, se a visses como a ora eu vi t eer un mouren seu leito cabo si, ben tenno que muito chende pesar. Quen na Virgen santa muito ar... [...]
145
Como Santa Maria de Tudia sacou h ua manceba de cativo. Con dereita Virgen santa nome Strela do Dia, ca assi pelo mar grande come pela terra guia. [...] Na terra dAffrica ouve en Tanjar h ua cativa moller a que davan p ea cada dia muitesquiva con pouco pan e mui mao, e mui mais morta ca viva era, se lle non valvesse a Virgen Santa Maria. Con dereita Virgen santa nome Strela do Dia... [...]
146
147
Como Santa Maria acrecentou a far ya a h ua ba moller porque a dava de grado por seu amor. Quen polo amor de Santa Maria do seu fezer algun ben, dar-vo-ll- ela que d, se o non tever. Por esto devome sempre a servir e a guardar a Virgen Santa Maria e no seu ben conar; ca vos direi un miragre que quis pouqui mostrar a h ua sa amiga que era santa moller. Quen polo amor de Santa Maria do seu fezer... E[n] servir Deus e os santos avia mui gran sabor, e seu tempo despendia en servir Nostro Sennor; e se llos pobres pedian esmolna polo amor da Virgen Santa Maria, logo lles dava que quer Quen polo amor de Santa Maria do seu fezer... Que tevesse. En ssa casa un dia estandassi, muitos pobres vergonnosos pedir v eeron ali, e deu-lles h ua grandarca de farynna ch ea y; disseron: Santa Maria vos d ben, se llaprouguer. Quen polo amor de Santa Maria do seu fezer... A cabo d ua gran pea outra conpanna chegou de pobres, e ouve doo deles grande e chamou ante ssi h ua ssa lla e disso: Sse y cou ja que pouca de far ya, dade-lla que y ouver. Quen polo amor de Santa Maria do seu fezer...
148
II.5. A maternidade
Esta como Santa Maria de Tudia resorgiu u u menynno que era morto de quatro dias. A Madre de Jhesu-Cristo, o verdadeiro Messias, pode resorgir o morto de mui mais ca quatro dias. [...] Eno reino de Sevilla h ua moller ba era, en riba dAguadiana morava; mais pois ouvera marido, del neun llo aver per ren non podera, per sica que provasse nen per outras maestrias. A Madre de Jesu-Cristo, o verdadeiro Messias... E con gran coita dave-lo, foi fazer sa romaria aa eigreja da Virgen santa que en Tudia; e des que foi y chegada, teve mui ben sa vigia y con mui grandomildade e non mostrandhufanias. A Madre de Jesu-Cristo, o verdadeiro Messias... E os g eollos cados anto altar e chorando estevanta Virgen santa e muito lle demandando que llou lla lle dsse, e prometeu-lle que quando o ouvesse, llo levasse e tevessy sas vegias. A Madre de Jesu-Cristo, o verdadeiro Messias... Santa Maria seu rogo oyu daquela coitada. E logo con seu marido albergou, e foi prennada e ouve del uu llo, con que foi mui conortada; pero non quis a Tudia con el fazer romarias. A Madre de Jesu-Cristo, o verdadeiro Messias... Cantigas de Santa Mara 347, vv. 1-29.
Esta como Santa Maria guareceu en Tocha, que cabo Madride, un men yo que t ia h ua espiga de triigo no ventre. Tantaos peccadores a Virgen val de grado, per que seu santo nome deva seer mui loado.
149
150
151
A vs, Dona abadessa, de min, Don FernandEsquio, estas doas vos envio, por que sei que sodes essa dona que as merecedes: quatro caralhos franceses4, e dous aa prioressa. Pois sodes amiga minha, non quera custa catar, quero-vos j esto dar, ca non tenho al tan aginha: quatro caralhos de mesa, ~ burgesa, que me deu ua dous e dous ena bainha. Mui ben vos semelharan, ca se quer levan cordes de senhos pares de colhes; agora vo-los daran: quatro caralhos asnaes, ~ emanguados en coraes, con que colhades o pan. FernandEsquio, Escarnio 148.
152
153
154
155
Textos para a historia das mulleres en Galicia III. O segredo de amor En boa medida o carcter abstracto da descriptio feminina hai que relacionalo coa continuacin dun tpico procedente da lrica occitana, o motivo do segredo amoroso. No caso de que a muller cantada sexa unha dama casada, imponse o necesario silencio sobre a sa identidade; pero, tamn no caso da moza solteira, o home debe garda-la mxima prudencia, xa que doutro xeito a rapaza se ver sometida a unha estreita vixilancia, exercida case sempre pola nai. Os dictames e normas que marcaban o ambiente social esixan que non existise a mnima dbida sobre a moralidade daquela muller, que non s aseguraba a honra da familia que pertenca, senn que tamn garanta a lexitimidade da descendencia para a familia que nun futuro a recibise. No cdigo de escarnio a identidade da muller descbrese a mido ante o pblico por medio de diversos elementos identicadores, como o nome, apelidos, alcume, lugar de residencia, liaxe e outros pormenores signicativos que precisan a identidade feminina cunha nalidade claramente xocosa e burlesca.
Muitos vejeu que, con mengua de sen, an gran sabor de me dizer pesar: todolos que me v~ een preguntar qual est a dona que eu quero ben! Vedes que sandee que gran loucura! Non catan Deus, nen ar catan mesura, nen catan min a quen pesa muitn! Nen ar catan como perden seu sen os que massi cuidan a enganar; e non vo-lo poden adevinhar. Mais o sandeu, quer diga mal, quer ben, e o cordo dir sempre cordura, des i eu passarei per mia ventura; mais mia senhor non saberan per ren. E mui ben vejeu que perden seu sen aqueles que me van a demandar quen mia senhor; mais eu a negar a (a)verei sempr(e) assi me venha ben! Eu ben falar ei da sa fremosura, e de sabor; mais non ajan n cura, ca ja per min non saberan mais n. Fernan Gonalvez de Seabra, Ajuda 447.
156
Martin jograr, que gran cousa: j sempre con vosco pousa vossa molher! Ve[e]des mandar morrendo, e vs jazedes fodendo vossa molher! Do meu mal non vos doedes, e moireu, e vs fodedes vossa molher! Johan Garcia de Guilhade, Escarnio 207.
157
Do meu amig, a que eu quero ben, guardan-me del e non ouso per ren a Santa Maria ir, pois [mi non leixan ir]. Guardan-me del e que o non veja e non me leixan, per ren que seja, a Santa Maria ir, pois [mi non leixan ir]. Que o non visse, macar quisesse; por en guisaron que non podesse a Santa Maria ir, pois [mi non leixan ir]. Nen o visseu, nen o tantamasse, pois mi Deus deu quen me non leixasse a Santa Maria ir, pois [mi non leixan ir].
158
Non posseu, madre, ir a Santa Cecilia ca me guardades a noite o dia do meu amigo. Non posseu, madr, aver gasalhado, ca me non leixades fazer mandado do meu amigo. Ca me guardades a noite o dia; morrer-vos ei con aquesta pera por meu amigo. Ca me non leixades fazer mandado; morrer-vos ei con aqueste cuidado por meu amigo. Morrer-vos ei con aquesta pera, e, se me leixassedes ir, guarria con meu amigo. Morrer-vos ei con aqueste cuidado, e, se quiserdes, irei mui de grado con meu amigo. Martin de Ginzo, Amigo 486.
159
Bailemos agora, por Deus, ai velidas, so aquestas avelaneiras frolidas e quem fr velida como ns, velidas, se amigo amar, so aquestas avelaneiras frolidas verr bailar. Bailemos agora, por Deus, ai loadas, so aquestas avelaneiras granadas e quem fr loada como ns, loadas, se amigo amar, so aquestas avelaneiras granadas verr bailar. Johan Zorro, Amigo 390.
Ai meu amigo, meu, per ba f, e non doutra, per ba f, mais meu, rogueu a Deus, que mi vos oje deu, que vos faa tan ledo seer migo quam leda fui ojeu, quando vos vi, ca nunca foi tan leda, pois naci. Bon dia vejo, pois vos vejaqui, meu amigo, meu a la f sen al, faa-vos Deus ledo, que pode val, seer migo, meu ben e meu desejo, quam leda fui ojeu, quando vos vi, ca nunca foi tan leda, pois naci. Meu gasalhado, se mi valha Deus, e amigo meu e meu coraon, faa-vos Deus en alg~ ua sazon, seer migo tan lede tan pagado quam leda fui ojeu, quando vos vi, ca nunca foi tan leda, pois naci. Juio Bolseiro, Amigo 404.
160
IV.1. A indelidade O motivo da traizn aparece maioritariamente no cancioneiro de amigo, xa que no rexistro corts totalmente marxinal. Neste caso os tpicos revelan o carcter contradictorio do amor e poen de manifesto un sufrimento unvoco do que o amante non participa. Polo contrario, nas cantigas satricas a indelidade da muller vn utilizada dun xeito claramente burlesco para degrada-la honra do marido.
Con vossa graa, mia senhor fremosa! ca me quereu ir, e venho-me vus espedir, porque mi fostes traedor; c(a) avendo-mi vos desamor, u vus amei sempra servir, des que vus vi, e des enton mouvestes mal no coraon.
161
162
Dade-malvssara, PedrAgudo, e i-mais sodes guarido: vossa molher bon drudo5, baroncinho mui velido. Dade-malvssara, PedrAgudo, vossa molher bon drudo. Dade-malvssara, PedrAgudo, e cresca-vos ende gabo: vossa molher bon drudo, que fode j en seu cabo. Dade-malvssara, PedrAgudo, vossa molher bon drudo. Pero da Ponte, Escarnio 355, I-II.
Don Bernaldo, pois tragedes ~ tal molher, con voscua a peior que vs sabedes, se o alguazil souber, aoutar-vo-la querr, e a puta queixar-s, e vs assanhar-vos-edes. Mais vs, que todentendedes quantentende bon segrel, pera que demo queredes puta que non mester? Ca vedes que vos far: en logar vos meter u vergonha prenderedes.
163
V. O erotismo e a fertilidade femininas Os trobadores galego-portugueses ofreceron solucins textuais moi peculiares na elaboracin da temtica ertica, que remite unha e outra vez s valores da virxindade e fecundidade femininas, e virilidade do amante. Eses atributos manifstanse claramente no emprego metafrico do sintagma fazer ben, que ten na meirande parte das ocorrencias un sentido eufemstico baixo o que se agachan os favores carnais que o amigo solicita da sa namorada. As mesmo, introdcese o motivo da auga -que, como se lembrar, posua un poder fertilizante que as autoridades eclesisticas reprobaron durante sculos- para referilo encontro e os gozos co namorado. beira do mar, do ro ou da fonte as mozas lavan cabelos e camisas, dicir, poen descuberto a sa intimidade; inician o bao ritual, que indica que se est preparada para recibi-lo amante; rompen o brial, metfora depurada que rere a perda da virxindade, e, nalmente, pola fonte por onde pasa o cervo na produccin de Pero Meogo, na que o animal, smbolo ertico consolidado tanto na cultura pag coma cristi, funciona como personicacin do amigo.
O meu amigo que[i]xa-se de mi, amiga, porque lhi nom fao ben e diz que perdeu j por mi o sen e que o pos[s]eu desensandecer e non sei eu se el diz verdadi, mais non quereu por el meu mal fazer. Queixa-sel muito, porque lhi non z, amiga, bem e diz que pavor de mestar mal, se por min morto for, poi-lo posseu de morte guarecer, e non sei eu se el verdade diz, mais non quereu por el meu mal fazer. GonalEanes do Vinhal, Amigo 143.
164
Fui eu, madre, lavar meus cabelos a la fonte e paguei-meu delos e de mi, loua. Fui eu, madre, lavar mias garcetas a la fonte e paguei-meu delas e de mi, loua. A la fonte [e] paguei-meu deles, al achei, madr, o senhor deles e de mi, loua. Ante que m[e] eu dali partisse, fui pagada do que m[e] el disse e de mi, loua. Johan Soarez Coelho, Amigo 122.
165
166
-Digades, lha, mia lha velida: porque tardastes na fontana fria? os amores ei. Digades, lha, mia lha louana: porque tardastes na fria fontana? os amores ei. -Tardei, mia madre, na fontana fria, cervos do monte a augua volvian: os amores ei. Tardei, mia madre, na fria fontana, cervos do monte volvian a augua: os amores ei. -Mentir, mia lha, mentir por amigo; nunca vi cervo que volvesso rio: os amores ei. Mentir, mia lha, mentir por amado; nunca vi cervo que volvesso alto: os amores ei. dem, Amigo 419.
167
Textos para a historia das mulleres en Galicia VI. As mulleres e as romaras: o pretexto para o encontro
Pois nossas madres vam a San Simon de Val de Prados candeas queimar, ns, as meninhas, punhemos dandar con nossas madres, e elas enton queimen candeas por ns e por si e ns, meninhas, bailaremos i. Nossos amigos todos l iram por nos veer e andaremos ns bailandanteles, fremosas, en cs, e nossas madres, pois que al van, queimen candeas por ns e por si e ns, meninhas, bailaremos i. Nossos amigos iran por cousir como bailamos e poden veer bailar moas de [mui] bon parecer, e nossas madres, pois l queren ir, queimen candeas por ns e por si e ns, meninhas, bailaremos i. Pero Viviaez, Amigo 169.
Querir a Santa Maria de Rea e, irmas, treides migo, e verr o namorado de bon grado falar migo: querir a Santa Maria de Rea, u non fui mui gram pea. Se al foss, irma[s], ben sei que meu amigui verria, por me veer e falar migo, ca o non vi noutro dia: querir a Santa Maria de Rea, u non fui mui gram pea. Airas Paez, Amigo 342.
168
Queredes ir, meu amigu, eu o sei, buscar outro conselhe non o meu; porque sabedes que vos desejeu, queredes-vos ir morar con el-rei, mais idora quanto quiserdes ir, ca pois a mi avedes a viir. Ides-vos vs e co eu aqui que vos ei sempre muita desejar, e vs queredes con el-rei morar, por que cuidades mais valer per i, mais idora quanto quiserdes ir, ca pois a mi avedes a viir. Sabor avedes, a vosso dizer, de me servir, amigu, e pero non leixades dir al-rei; por tal razon non podedes el-rei e min aver, mais idora quanto quiserdes ir, ca pois a mi avedes a viir. E, amigo, querede-lo oir? non podedes dous senhores servir que ambos ajan rem que vos gracir. Johan Airas, Amigo 299.
Foi-so meu amigo a cas del-rei e, amigas, con grandamor que lhei, quandel veer, j eu morta serei, mais non lhe digan que morri assi, ca, se souber comeu por el morri, ser mui pouca sa vida des i.
169
170
Assaz meu amigo trobador, ca nunca some defendeu melhor [de] quanto[s] se torna[n or] en trobar do que sel defende por meu amor dos [muitos] que van con el entenar. Pero o muitos veen cometer, tan ben se saba todos defender, en seu [bo] trabar, per ba f que [o] nunca o[s] trobadores vencer poderon, tan [bon] trobador [el] . Muitos cantares feitos por mi, mais o que lheu sempre mais gradei [foi] de como se [mui] ben defendeu nas entenes que eu del o, [en que] sempre por meu amor venceu. E aquesto non [o] sei eu per mi, se non por que o diz quenquer assi que o en trobar [muito] cometeu. Loureno, Amigo 475.
171
172
Idade Media. OS DISCURSOS MASCULINOS DOS PAPEIS DE XNERO VIII.1. Os raptos Da importancia social que tian as ricas-donas vinculadas a xefes de liaxes consolidadas dan boa conta as das cantigas de escarnio que a seguir se reproducen. Nelas critcase con dureza e irona os raptos perpetrados contra damas de alta estirpe por membros da pequena nobreza, que logran deste xeito un ascenso social e maiores rendas econmicas. A incompetencia do porteiro Fiz, no primeiro caso, e o desleixo da familia do conde D. Mendo Gonalves de Sousa (av da dama raptada) no segundo, determinan o xito dunha empresa levada a cabo por ousados infanzns que perturban o sistema de alianzas establecido.
Levar-na Codorniz da casa de Don Rodrigo; mais quen dissesse a Fi[i]z aquesto que [or]eu digo: que guarde ben mia senhor, ca j eu [son] treedor, se se ela quer ir migo. Fiiz non se quer guardar [e] nen sol non pensado; e leixa-massi andar cabo si e namorado; pero querante molher, que queria volonter que fogisse non forado. O conde D. Gonalo Garcia, Escarnio 176.
Pois boas donas son desemparadas e nulho ome non nas quer defender, nonas quereu leixar estar quedadas, mais queren duas per fora prender, ou trs ou quatro, quaes meu escolher, pois non an j per que sejan vengadas: netas de Conde quereu cometer, que me seran mui poucacoomiadas! Netas de Conde, vivas nen donzela, essa per ren nna quereu leixar; nen lhe valr, se se chamar mesela, nen de carpir muito, nen de chorar, ca me non an poren a desar seu linhagem, nen deitar a Castela; e veeredes meus lhos andar netos de G[u]ede partir en Sousela!
173
174
175
No mundo medieval, as posibilidades que se ofrecen s mulleres de escolle-lo marco en que ha de desenvolverse o seu proxecto de vida persoal son fundamentalmente tres: o matrimonio, o convento ou a marxinalidade. Se ben se mira, a opcin s dobre: o matrimonio ou a marxinalidade; a marxinalidade, de connotacins positivas, que signica a vida no convento, ou a marxinalidade de connotacins negativas, na que se sitan o concubinato ou a prostitucin. Non cabe dbida de que a eleccin resultaba condicionada pola posicin econmica e social no punto de partida. Para as mulleres mis acomodadas, posto que na sociedade feudal a penas haba lugar para a muller solteira, as opcins eran o matrimonio ou, cando non se conta co dote necesario ou non se encontra o home axeitado, o convento; as mulleres de condicin social inferior dispoan de solucins menos graticantes: o traballo como criadas, cun nmero parece que moi abundante nesa poca, ou a marxinacin que, en Galicia, reviste das formas importantes: o concubinato, particularmente cando se establece con clrigos, e a prostitucin.
1. O matrimonio e a maternidade
M. Carmen Pallares En Galicia, coma no resto do Occidente, a organizacin da sociedade fundamntase no matrimonio e na casa. Unha casa na que a parella procrea e na que, alomenos a nivel terico, ten lugar un repartimento de papeis semellante da relacin feudal, un repartimento xerrquico entre o seor e a esposa. A instauracin da orde xerrquica no matrimonio, asegurada pola autoridade da Igrexa, forma parte da mentalidade colectiva. Incluso despois das mis difciles 177
Textos para a historia das mulleres en Galicia situacins, a restauracin da orde ten que facerse de acordo coas normas: o compromiso de facer vida en comn como Deus e a Santa Igrexa mandan. No matrimonio medieval convn distinguir entre, dunha parte, os contratos ou acordos de casamento, asunto preferentemente dos laicos, das familias, no que se dilucidan as alianzas e a sa plasmacin material en forma de dote e arras, e, doutra, as vodas, onde a inuencia dos clrigos dominante e manifstase nun conxunto de normas que preceden e suceden acto sacramental mesmo. As normas precedentes atenden, en primeiro lugar, preparacin dos futuros esposos no coecemento de as cousas da fe. A preparacin do sacramento atende, en segundo lugar, cumprimento da esixencia de publicidade, o requirimento eclesistico de que o matrimonio non sexa un acto clandestino ou simplemente privado, senn que, pola contra, sexa ben coecido pola comunidade. A comunidade debe, polo tanto, coecer e coecer con antelacin a realizacin do casamento, co n principal de establece-la existencia ou non de impedimentos; ese o obxectivo perseguido polas amoestacins. Despois da realizacin do sacramento a Igrexa vixa a sa indisolubilidade, a sa perduracin, reservando para si a capacidade de anulalo. A distincin deses dous tempos matrimoniais -o contrato de casamento e as vodas- permite que a preparacin do matrimonio se poida realizar desde a nenez dos contraentes, como ocorre con frecuencia entre os nobres. Confrmase o sabido, o amor non un elemento bsico no matrimonio. As alianzas, os intereses econmicos tian mis importancia. Esa concepcin do matrimonio deixa sen solucin os problemas suscitados pola falta de amor. A va da anulacin e a posibilidade de contraer novas nupcias estaba reservado incapacidade de procrear e relacin de parentesco entre os esposos. Moitos buscaban solucins na relacin extramatrimonial, dicir, fra da lei. A abundancia de alusins nos textos s llos bastardos e ilextimos a proba palpable. Claro que a resposta social existencia de relacins extramatrimoniais establece diferencias entre o home e a muller que as levaron prctica. Os homes non teen inconveniente en recoecer esas relacins, non teen inconveniente en recoecer que non amaron s sas mulleres como elas os amaban e tampouco teen reparos en encargarlles s seus herdeiros, a muller e os llos, a custodia do froito desas relacins. Fronte a isto, anda que na documentacin que utilizamos non quedara constancia de castigos fsicos, si temos indicios da represin da muller adltera. Defndese a honra, o honor do home. a mesma razn pola que se castiga duramente a violencia sexual, o forza-las mulleres, en especial as mulleres casadas. Concibir e educa-los llos o substancial do programa que a sociedade medieval encomenda s mulleres. Pxinas atrs refermonos xa as Partidas como o texto en que se recolla unha reexin moral sobre o matrimonio. denir o que era o matrimonio, expresbase tamn un recoecemento ocio de nai. Nas Cantigas de Santa Mara, 15 milagres versan sobre o papel da nai como nai e as relacins materno-liais. Neles salintase, sobre todo, o afecto da nai 178
Idade Media. AS OPCINS DE VIDA DAS MULLERES polo llo. O amor materno tamn aparece nas Cantigas de Santa Mara asociado dor que produce a falta de llos, esterilidade ou sa morte temper. Queridas, aceptadas ou non desexadas, as situacins de embarazo e parto signicaban para as mulleres da Idade Media, dado o escaso nivel de coecementos mdicos e das difciles condicins hixinicas, un serio perigo. Toma sentido a busca da axuda sobrenatural, en que se suplica Virxe un parto fcil ou para que non naza morto o neno que se espera. No plano natural, as mulleres contaban coa axuda doutras mulleres, as comadroas ou parteiras, s cales este mbito de nacemento lles estaba reservado exclusivamente.
Seleccin de textos
Denicin do matrimonio, segundo o snodo de Tui de 1528. El septimo sacramento es matrimonio, y debe ser hecho publicamente en cara de la yglesia entre el marido y la muger. Y la materia deste sacramento son los hechos matrimoniales del hombre y de la muger para hazer generaion; y la forma deste sacramento son palabras de presente ansi como se dize: Yo te me otorgo por tu marido, e yo me otorgo por tu muger, y las otras semejantes palabras; y la sealas por que se muestran es conrmaion matrimonial. El que haze este sacramento segun manda la santa Yglesia es el sacerdote. Y la obra deste sacramento es hazer la vida en uno marido y muger y aver hijos y generaion que sirvan a Dios. Snodo de Tui de 1528. Representacin das vodas. Inuencia dominante dos clrigos. Afonso X, Cantigas de Santa Mara, Biblioteca de El Escorial, cantiga CV, c.
179
Os que casan coecern a doutrina cristi e sern examinados dela. Es muy notorio y cada dia se vee por experiencia que las personas ya de edad adulta y llegadas a aos de discrecion con gran descuydo, siendo lo primero que havian de saber las oraciones que la sancta madre Yglesia manda por precepto que sepan, scilicet el Pater Noster, el Ave Maria, el Credo y la Salve Regina en romance o en latin, no lo saben ni procuran de lo saber, aunque por clrigos y rectores de las yglesias cada esta de guardar los enseen a los feligreses de cada coto y lugar. Por tanto, queriendo proveer en lo sobredicho, mandamos a todos los rectores, abbades, curas, beneciados, e a sus lugares tenientes, en todo este obispado, so pena de excomunion en la qual ipso facto incurran sin otra declaracion, y de un marco de plata, la mitad para la nueva camara episcopal y la otra mitad para el juez que lo sentenciare y el scal o otra persona que lo accusare por yguales partes, que ningun clerigo de los sobredichos sea osado a desposar ni casar a ningun hombre ni muger sin que primero sepa muy bien y tenga aprendido las suso dichas oraciones, y las diga ante el clerigo que estoviere y sirviere en la dicha feligresia antes que se desposen. E si alguno se desposare o casare clandestinamente o de otra manera y no por la mano del clerigo, allende de las penas en derecho y constituciones establecidas, mandamos al abbad, rector o clerigo,o sus lugares tenientes, que no admitan a los tales desposados a las oras e officios divinos, ni sean absueltos de la descomunion en que cayeron hasta tanto que sepan las dichas horaciones, e siendo rebeldes lo notiquen a nos o a nuestro provisor, e que se proceda contra ellos por todas censuras e rigor de derecho hasta invocacion del brao seglar. Snodo de Ourense de 1543-44. Prohibicin de matrimonios clandestinos e obrigacin de amoestacins previas. Item, por quanto de los matrimonios clandestinos se siguen y suceden muchos inconvenientes y escandalos, ordenamos y mandamos que ningun clerigo ni otra persona alguna sea osado de aiuntar por matrimonio a ningunas personas sin que primeramente se hagan amonestaziones que, conforme a derecho y costumbre de esta nuestra diocesis, se suelen hazer o para ello intervenga nuestra licencia o de nuestro provisor, so pena de seis ducados, aplicados ut supra. Esso mismo mandamos que ninguno de nuestro subditos sea osado de contraer el tal matrimonio clandestino, so la misma pena; y la misma aian los clerigos que a ello fueren presentes. Snodo de Mondoedo de 1534.
180
181
182
183
Tareija Lopiz, dona e viva, escolle marido. Poren Tareija Lopiz non quer Pero Marinho; pero xel e mancebo, quer-xela mais meninho. Non casar con ele nen polos seus dinheiros; e esto saben donas e saben cavaleiros, ca dos escarmentados se fazen mais ardeiros. Poren Tareija Lopiz non quer Pero Marinho; pero xel e mancebo, quer-xela mais meninho Non casara con ele, pola cobrir dalfolas, nen polos seus dinheiros velhos, que ten nas olas o que perdeu nos alhos quer cobrar nas cebollas. Poren Pareija Lopiz non quer Pero Marinho; pero xel e mancebo, quer-xela mais meninho. Non casar con ele por ouro nen por prata, nen por panos de seda, quant por escarlata, ca ome de capelo de todo mal se cata Poren Tareija Lopiz non quer Pero Marinho; pero xel e mancebo, quer-xela mais meninho. Escarnio, 67, de A. Soarez Sarraa. 1459, xaneiro, 13. Preparacin do matrimonio de Ysabel Fernandes de Figueroa e Afonso Fernandes de Oviedo. Sabado, trese dias do mes de janeyro do ano suso dito, eno mosteiro de Sant Franisco de Orense, ante altar de San Franisco, en presena de mi notario e testigos infrascriptos, paresieron frey Gonalo, monje de San Pedro de Rocas, et outros estando ende presente Afonso Fernandes de Oviedo. Et logo o dito frey Gonalo diso que, por rasn que era tratado casamento entre o dito Afonso Fernandes e Ysabel Fernandes de Figueroaa, sua lla, moa en cabelo. Et por quanto
184
1400, decembro, 4. Doazn de Diego Fernandes, vecio de Allariz, sa muller Aldona Esteves, do casal de Requeixo en arras e en conpra do seu corpo. [...] Ano Domini m CCCC, quatro das do mes de desenbro, Sabean etc. como eu Diego Fernandes, peliteiro, morador ena villa de Allariz, que so presente, non contregido por fora nen enduzido por outro engano algun, mays de meu prazer e de mia propia, libre voontade, dou e outorgo en doaon e en arras e en conpra de voso corpo vos Aldona Esteves, mina muller, que estades presente, con quen eu o dito Diego Fernandes oje dia fao vodas, conbn a saber, que vos dou en arras e en compra de vosso corpo o meu casal de Riquixo, que he de dzemo Deus, o qual e na freyguesa de San Bryxemo de Queiros, o qual foy e me a min leixou Mara Peres de Riqueixo o qual vos dou por dzemo Deus,a montes e a fontes, con todas suas entradas e seydas e jures, dereitos e perteensas, por u quer que as ha e de dereito deva aver. Et por esta carta vos dou poder conprido que por vossa autoridade o possades logo entrar e reeber e usar e esfroytar. Et todo jur e seoro e propiedade e vos e auon que eu ey eno dito casal todo o tollo e parto de min e pooo en vos a dita Aldona Esteves mia moller. O qual casar vos dou con esta condin, que morrendo eu o dito Diego Fernandes primeiro que vos, que vos a dita Aldona
185
1461, setembro, 6. Discusins acerca das arras de Beringuela Lopes. Ano suso dito do LXI, seys dias do mes de setembro, enas casas de Pero Lpes da Barrera, estando Beringuela Lopes, lla de Pero Lopes da Barrera, novia en taanbo, que cas con Gonalo Cardoso, despoys de moytas alteraoes entre o dito Pero Lopes e Aldona Afonso, padre e madre da dita novia, con o dito Gonalo Cardoso, novio, concluy a dita Aldona que o dito Gonalo Cardoso diese en arras e dote do seu corpo aa dita Beringuela Lopes inquenta doblas douro da Vanda, quer aja llos quer non, quer morrese quer bivese. Et o dito novio diso que quanto desia e demandava a dita Aldona Afonso que tanto outorgava. Et logo Fernn Vazques, padre do dito novio, que estava presente, diso ser segundo costume da terra. Testigos:Juan Gonales, arcediano de Baroncelle, Ares Fernandes, cannigo, Afonso Yanes de Palmou, mestrescola, Ares de Prado, juis, e outros moytos. X. Ferro Couselo, A vida e a fala..., I, p. 143.
1402, agosto, 4. Gonzalo de Ozores recoece os seus varios bastardos hora de redacta-lo seu testamento. [...] E sostituyo esta manda e herencia dos ditos meus llos e lla e subcesion por tal maneyra, que morrendo ditto Lopo meu llo menor de ydade e sin semeda, que se torne a sua partion e herena sobredita a o dito Gonzalo meu llo. E morrendo Gonzalo menor de ydade e sin semeda e antes que o dito Lope, que se torne a dita partizon e herencia sobreditta coa dita clausula de herencia da dita Isabel ao dito Lopo. E morrendo ambos hos ditos Lopo e Gonzalo menores de ydade e sin semeda que se tornen os ditos bes e terras e seorios e cassas que les leyjo a dita Isabel. E morrendo a dita Isabel sin semeda e menor de ydade e hos ditos Lopo e Gonzalo como dito he, que todos estos dittos bes tierras e seorios que se tornen
186
1469, novembro, 14. Contrato de amancebamento entre Roy Gomez, prateiro de Santiago, e Catalina, viva de Pero Frans. Ano do nasemento de Noso Seor Jhesu Christo de mill e quatroentos e sasenta et nove anos, quatorse dias do mes de novembro. Sabean quantos este contrauto de yguala, aviina e conposion vyren a qual he feyta mediante Noso Seor Deus, entre nos Roy Gomez prateiro, bisio da idade de Santiago, da hua parte, e eu Catalina Garia, moller que foy de Pero Frans, defunto, que Deus aja, da outra parte, a qual aviina e yguala e conposion he de nosas propias e livres voontades a qual he en esta maneira seginte: Que nos os sobreditos Roy Gomes e Catalina Garia bivamos de consuun en todas nosas bidas e non se possa partir nen parta o tal ajuntamento asy de parte de min o dito Roy Gmez como de parte de min Catalina Garia ata n e falesemento de cada hun de nos e queremos e nos pras que ao falesemento de cada hun de nos que todos los bees moveles, ouro, prata, maraveds, roupas de cama e axuares de casa, bios, paos e outros quaesquer bees moveles que ao tal tempo ouveremos e pesoyremos anbos e dous de consuum en qualquer maneira e por qualquer rason que seja que ao tal falesemento de cada hun de nos se partan de por medio con o tal herdeiro ou herdeiros que do postreiro de nos car a qual partion prometemos e nos pras que seja sen error e engano algun que sobre elo seja feyto e sen enbargo de nos e de cada hun de nos e prometemos e demays queremos e nos pras nos as sobreditas partes conven a saber eu o dicto Roy Gomes de non leixar a vos a dita Catalina Garcia en toda vosa bida por outra moller que seja e eu a dita Catalina Garcia eso meesmo prometo de non leixar a vos o dito Roy Gomes por outro marido nen home que seja en toda vosa bida e acaesendo que falesendo desta presente bida Yns Gomes, moller de min o dito Roy Gomes, que eu o dito Roy Gomez case con bos a dita Catalina Garcia por palavras de presente, segundo mande Deus e Santa Iglesia e ontre tanto que asy non se faa o dito casamento que nos os sobreditos faamos boa conpanya amigavell hun ao outro e ho outro ao outro, asy e en tal maneira como se fosemos marido e moller de legitimo matrimonio e boa fe e sen maao engano en todas aquelas cousas que a servio de Deus e a prol de nos os sobreditos, foren o qual todo
187
188
189
Milagre que recolle a alegra polo nacemento dun llo e a dor que produce a sa perda. Santa Maria grandes faz miragres e saborosos, e guarda aos que lle praz de seeren perdidosos. E desto vos quero contar un gran miragre que oy que fez a Reya sen par en Salas, e faz muitos y pera as gentes aduzer que sejan muitaguosos de ben en seu Fillo ceer, e manssos e omildosos. Santa Maria grandes faz... Un ome non podiaver llo, per quanteu aprendi, de sa moller, e prometer foi dir a Salas;e des i quis Santa Maria guisar, que faz miragres fremosos, que lles foi logun llo dar, ondambos foron goyosos. Santa Maria grandes faz...
190
191
Prgase a axuda da Virxe para un parto fcil. A Madre de Deus onrrada chega sen tardada u con fe chamada.E un miragre disto direi que fez a groriosa Madre de Jhesu Cristo a Reya mui piadosa, por ha jude astrosa que era coitada e a morte chegada. A Madre de Deus onrrada...
192
193
194
Solictase a intercesin mariana para que non naza morto o llo que se espera. Fazer pode doutri vive-los seus llos aquela que Madr de Deus. Dest un miragre direi que oy, que fez a Virgen, per com aprendi, en Saragoa da moller y que paria morto-los llos seus. Fazer pode doutri vive-los seus... con seu marido barallava mal muitas vezes sobr este preito tal; poren de cera omagen, non d al, fez de menyo dos dyeiros seus, Faez pode doutri vive-los seus... Que prometeu aa Virgen de prez. Pero tal parto tres vegadas fez; e quando vo outro, chorando dos seus Fazer pode doutri vive-los seus... Ollos, dizendo: Sennor, que farey? Pois este morto, nunca vivirey con meu marido; mas a ti yrei que a teu Fillo rogues que dos seus Fazer pode doutri vive-los seus... Miragres mostre por ti, ca sei ben que o far, desto non dulto ren; pois faa esto por ti, ca ben ten meu marido que ambos somos seus, Fazer pode doutri vive-los seus... Eu e ele. E tan muito chorou en dizend esto, e tanto rogou que o menyo enton viv achou. E fez chamar y dous omes seus Fazer pode doutri vive-los seus...
195
Idade Media. AS OPCINS DE VIDA DAS MULLERES Fronte a estes polos opostos, e se cadra un pouco esquemtico, imprtanos, como diciamos, sublia-la riqueza da realidade; poer de manifesto actitudes que poderan considerarse, en certo sentido, intermedias, pero que son, no fondo, profundamente diferentes, porque nacen ante todo da conciencia, individual e social, da inxustiza cometida contra a muller agredida polo home. Sen ningunha dbida, os feitos que imos expor son excepcionais; son aqueles que conrman as regras dunha sociedade na que o peso do masculino se fai notar constantemente. A dependencia, a debilidade, a inferioridade son os trazos dominates con que a imaxe da muller ofrecida mentalidade colectiva desde os ambientes mis cultos da sociedade medieval. Pero, por debaixo desta muller abstracta -anda que non irreal nin carente de inuencia- imos ver tamn as mulleres concretas defendendo os seus dereitos ante os tribunais pblicos, demostrando que non admiten de bo grado o dominio dos homes, camiando cara meta anda non alcanzada.
Seleccin de textos
1441, abril, 12. Violacins das que se acusa a Ruy de Sandoval. ... Que forou hua moa virgen en cabelo e dormo con ela por fora, andando ela en hua via de sua ama Elvira Dias, muller que foy de Afonso Rodrigues das Camoyras, a qual moa via con ela... Iten, a quatro dias de abril dormo por fora et contra dereito con Maria Patia, por engano, e levou Tareija Nunes sua casa, et des que lle arrou a porta da ra et que os enarrou anbos en sua casa, de Tareija Nunes, que est aos Fornos, et que lle derrubou as toucas e que a deitou eno tarreo, et que a non quiso leixar ata que lle jurou que fose dormir con l a outra casa. Et a dita Maria Patina as o dou por querella a meestre Fernando e a Meendo de Seabra, a XII de abril de XLI. Testemuyas: Afonso e John e Gonalvo, omes de os juises, e Garia Fernandes de Cobreiros. X. Ferro Couselo, A vida e a fala, II, pp. 268-269.
1458, abril, 29. Tareija Gmez denuncia ante os rexedores da cidade de Ourense e ante o procurador da mesma cidade a John de Noboa, por un intento de violacin. Ano de LVIII, a viinte et nove dias do mes de abril, en Ourense, ena praa do Canpo, Tareija Gomes, lla de Gomes do Toyllo, deu querella a Vaasco Gomes et Martin do Cabo et Gonalvo de Reqeixo e a John Cortydo, rejedores, et a Nuno dOusende procurador do conello, de John, criado de John de Nboa, que agora vive con Gonalvo da Beiga, provisor, disendo que en como o dia donte, a mdeo dia, estando ela mansa et segura no Seixo, cabo da via de Roy Gomes e de Roy Gonalves, e non fasendo mal nen nojo a persoa alga, por que mal devese reeber, que o dito John aderenara a ella et que a tomara por los cabellos e a leva
197
1458, abril, 30. O cengo Roy Garcia, que presta declaracin baixo xuramento, conrma o testemuo de Tareija Gomez e relata o intento de violacin. Despois desto, ena dita idade dOurense, triinta dias do mes de abril do dito ano, Nuno dOusende presentou por testigo ante Afonso Gonalves, bachiller et vigario do seor obispo, a Roy Garia, cannigo ena iglesia dOurense, do quela o dito vigario sacou juramento en forma devida por las ordees que aya reebidas de San Pedro et de San Payllo, por lo qual prometeu de diser verdade. Et, feito o dito juramento, diso et declarou que, dia sesta feira, l fora veer a sua via de Pousada, onte l e seu moo Gonalvo, et, andando asy de tras Outeiro da dita via, que oya dar voses disendo Ay del Rey, acorreme. Et quando oyra as voses que seiran aima, eno chao da via, e que vira ao dito John, ome do dito provisor, jaser enima da dita Tareija do Tyollo et ela que tia as pernas encrusilladas, descobertas, enima fasta o ventre, ben brancas, et el que pona en ela as pernas e as maaos por las abryr et non poda, et por que as non quera abrir, que lle daba bofetadas et ela, descabellada, jasendo en terra, et disendo Ay del rey, ay del Rey. Et l e seu criado, quando a asy vyron jaser et que lle o dito John dava paancadas, por que lle non quera estar quedada que dormise con l, que vira que era mal feyto, et que diseron ao dito John andar pera vylaao, treidor, leyxade a moller, et non a desonrredes, non lle faades mal. Et l estones que se fora et ela que se cobrera do seu pelote et se entoucara. Et que asy o desa por lo dito juramento que feyto avya. Testigos: John Gonalves, arediano, Gomes de Mugares, John Paas, notario, Fernando Afonso da Torre. X. Ferro Couselo, A vida e a fala, II, pp. 336-337.
1465, abril, 3. Juan Afonso de Tenorio, comerciante e vecio da cidade de Ourense vese obrigado a facer confesin pblica, ante o notario e as testemuas pertinentes, dos malos tratos que proporcionara sa muller Elvira Rodrguez. Esta, ferida, abandonara o seu domicilio e refuxirase na casa do rexedor e xuz da cidade para facer vale-los seus dereitos ante a lei. Ano do nasemento do nosso seor IHu Xpo de mill e quatroentos sessenta e cinquo anos, tres dias do mes de abril, ena cibdade de Ourense, en presencia de mi notario e testigos infrascritos, paresio Juan Afonso de Tanorio, mercador, vecio da dita ibdade dOurense, et diso que por quanto l, procurante el enemigo do linaje humanal, ouuvera enojos e refera con sua moller Elvira Rodriguez, por lo
198
1434, novembro, 1. Pero de Montes realiza, ante o notario da cidade de Pontevedra, un contrato de perdn, dirixido sa esposa Tareixa Montes, que se ausentara do domicilio conxugal e cometera adulterio, a condicin de que volva con el antes do prximo mes de abril. O primeiro dia do mes de novembro. Sabean todos que eu Pero de Montes, natural do moesteiro de Santa Maria dAsiveiro que soo presente, quero et outorgo que por quanto vos Tareija de Montes ma moller, lla de Juan Branco et de Moor Gomes sua moller, que sodes absente, vos absentastes de ma casa et poder sen meu mandado et lienia a outra parte a donde vos quisestes, por lo qual vos non queredes tornar a mia casa et poder, nen eso mesmo ousades de andar seguramente por la terra donde sodes natural, nen pareser ante m nen lugar donde eu de vos aja notiia et parte de vos posa costrenjer por rigor de dereito, reeando vos que por lo dito absentamento que ay fezestes que eu vos queira demandaret acusar por rason que avedes cometido pecado de adulterio; por ende eu o dito Pero de Montes que asi soo presente, non costrengudo por fora nen por engano rescebido, mas de ma livre et propia voontade et por lo amor de Deus, perdoo a vos a dita de Montes ma moller, que sodes absente asi como se fosedes presente, todo erro et mal et dano et interese que eu resebese et ouvese por rason do dito absentamento que asi fezestes, et eso mesmo todo pecado de adulterio que vos fezesedes et cometesedes et fezestes et cometestes des lo tenpo que sodes ma moller et comigo casastes ata este presente dia et que fezerdes et cometerdes, o que Deus non queira,
199
1457, setembro, 12. En audiencia pblica ante Vasco Prez, rector da igrexa de Santo Tom de Maside, e de Joan Gonalves, notario pblico, presentan unha peticin de anulacin matrimonial por mutuo consenso Lopo Nunes e Tareija Lourena. Enno lugar de Parrazia que he en fregesia de Santo Andre de Canpo Redondo da dioese dourense dia lues doze dias do mes de setenbro anno do naemento do noso Sennor Ihesu Cristo de mill e quatroentos e inqoeenta e sete annos seendo ende sentado en abudienea publica Vaasco Peres clerigo reytor da iglesia de Santome de Maside vigario e lugar tenente por onrado descreto varon don Fernan Anes Rapado arediano do aredianadego de Castella enna iglesia dourensee
200
201
3. A vida conventual
Clara C. Rodrguez Nez Contamos en Galicia con fontes documentais sobre vida monstica feminina xa dende a alta idade media. Nos primeiros sculos do medievo atopamos pequenos mosteiros familiares, moitas veces dplices, que s a partir de nais do s. XI irn adquirindo unha verdadeira disciplina regular. A isto refrese a carta de Pascual II prelado composteln Diego Xelmrez, de principios do s. XII, documento que reicte o tempern coidado por mante-las relixiosas illadas do mundo -e sobre todo dos homes-. 202
Idade Media. AS OPCINS DE VIDA DAS MULLERES Pero a meirande parte dos textos escollidos son baixomedievais, proceden dos propios arquivos dos mosteiros e ilstrannos sobre aspectos diversos da vida no claustro. Neles vemos como o ingreso das mulleres nestas comunidades pdese deber en ocasins presin familiar, sobre todo no caso de llas ilextimas, ou ben a unha decisin voluntaria, moi estendida entre as vivas -anda que exista unha presin social, menos evidente, que condicione estas determinacins-. Para Galicia, as referencias a mulleres que son forzadas a ingresar no convento sen vocacin ningunha son unicamente literarias. Pero este feito, ben documentado noutras rexins, co ingreso de nenas pequenas contrario propia lexislacin das ordes relixiosas, tamn se debeu dar nos conventos galegos, a xulgar polo elevado nmero de anos que algunhas monxas viven no claustro. Varios documentos cntranse no problema da clausura, preocupacin constante para as autoridades relixiosas, para o pobo que teme incorrer en excomun se vulnera as prohibicins e para as propias monxas que se conciben e denen a si mesmas como pechadas. Nas cantigas de escarnio, nembargantes, os contactos das relixiosas cos homes son un dos temas preferidos de burla e crtica social. Ningunha infraccin das caractersticas que a literatura ironiza ten transcendido documentalmente nas comunidades galegas, anda que sabemos da existencia de monxas externas, exentas do voto de clausura. De forma illada, flase tamn nalgns documentos sobre o noviciado, perodo de proba de duracin variable que culmina coa solemne cerimonia da profesin da relixiosa nas mans da superiora. Esta superiora (abadesa ou priora segundo as ordes), ser a cspide dunha xerarqua interna que, pasando por porteiras, mestras de novicias, procuradoras, etc., chegara ata as monxas serviciais que ocuparan o ltimo grao da escala. Un tema de enorme interese, pero mis difcil de investigar posto que a penas deixa pegadas na documentacin, o da vida en comn das monxas. A vida comunitaria, como sucede en calquera grupo organizado, provocou s veces friccins entre as reclusas, chegando mesmo expulsin ou abandono da orde para algunhas. Recollemos ademais algunhas mencins a actividades cotis como o traballo manual ou a atencin a ancis e doentes e, por suposto, a oracin. Por ltimo, podemos sinalar que dentro do convento, mesmo entre as monxas mendicantes, mantense a existencia da propiedade privada individual, e que as monxas poden dispor dos seus patrimonios como lles pareza, contando -alomenos na teora- coa autorizacin da orde e respectando as leis referidas s dereitos dos parentes. A necesidade de xestionar estas propiedades, tanto particulares coma comunitarias, a que nos achega a meirande parte dos documentos utilizados, concibidos na sa orixe cunha nalidade econmica. 203
204
Cantiga de Santa Mara n. XXII: ingreso dunha nena nun convento, contrario lexislacin das ordes pero probablemente moi habitual na Idade Media. Recollida do libro de M. Carmen Pallares: A vida das mulleres na Galicia medieval (1100-1150), Santiago de Compostela, Universidade, 1993.
205
1375. Diversas medidas sobre o control da clausura para as clarisas da provincia de Santiago. Acerca da reforma das irms de Santa Clara, na dita Provincia de Santiago, ordenan a mido os ditos Visitadores que en cada mosteiro destas irms, as gradicelas superiores, e tdalas outras que sexan sospeitosas, sexan duplicadas; as gradicelas inferiores que estn na igrexa, ou en calquera outro lugar visible, sexan forticadas e restauradas; e as portias que estn nas gradicelas, polas que reciben o corpo de Cristo, sexan diminudas ou dispostas honestamente, arbitrio dos Visitadores; e os tornos sexan abreviados, e se dispoan de tal forma que ningunha parte maior de cinco aneis se poida introducir por eses tornos. E fagan pequenos tornos nas igrexas, polos cales administren as vestimentas e outras cousas sagradas, para a celebracin da Misa e os ocios divinos... E calquera frade que estivese a soas cunha monxa, coa porta pechada, pechado dentro dalgunha casa ou nun lugar oculto e moi secreto, tanto o frade como a monxa coa cal estivese, incorran en sentencia de excomun. E se en tal delicto mbolos dous fosen descubertos, sexan enviados crcere. Lpez, A. e Nez, L. M. Constitutiones pro reformatione..., p. 272.
1324. Permiso do cardeal Protector dos Franciscanos a tres bispos galegos para entrar no convento de Santa Clara de Pontevedra. Arnaldo, pola gracia de Deus cardeal dicono legado pola s apostlica en Santa Mara in Porticu, protector da orde dos frades menores e de Santa Clara, s dilectas llas en Cristo abadesa e convento do mosteiro de Pontevedra da Orde de Santa Clara, sade no Seor. Desexosas vosoutras de ser consoladas no Seor co afecto paterno... decidimos concede-lo presente teor, na medida que os venerables pais en Cristo o arcebispo Composteln don Rodrigo Eanes, o bispo de Lugo e o bispo de Ourense, dos cales o voso mosteiro recibiu moitos bens, poidan entrar na clausura interna do voso mosteiro, e vs licitamente os poidades recibir e admitir nela, co consentimento da comunidade ou da meirande parte dela, das veces no ano, por motivo de devocin, con catro ou dous frades menores polo menos, os cales pola sa idoneidade e
206
1356. Temor dos pontevedreses a entrar no convento de Santa Clara. Don Guillen, por la gracia de Dios, en sancta Maria de Incosmedin Diacono Cardenal Legado de la santa Sede de Roma. A todos los clerigos et llegos de la villa de Pontevedra et de su termino, que es en el arobispado de Santiago et a todos los otros a que este negoio pertenese, que esta nuestra carta vieredes o della sopierdes, salut et gracia. Sepades que la Abadesa et el conuento del monesterio de sancta Clara del dito logar de Pontevedra se nos querellaron desiendo que era murmuraon et fama en la dita villa de Pontevedra que Nos, o nuestro Peniteniario de nuestro mandado, que descomungaramos a todos aquellos et aquellas que en qualquier manera fuessen al dito monesterio a fablar con las religiosas del dito monesterio. Et por esta rason que non auian aquellas personas que lles eran conplideras para faser sus neessidades, et que reebian grand danno por ende; et pedieron nos que las socorriessemos de remedio conuenible. Porque vos fasemos saber que Nos, por Nos nin nuestro Peniteniario o otro de nuestro mandado, non descomunguemos nin mandemos descomungar algunos o algunas por esta rason, nin entendemos por Nos, nin por otros por Nos, nueuamente descomulgar, nin entendemos a deffender a aquel o aquellas perssonas honestas que para las neessidades de las ditas religiosas, de lienia de aquellos a que pertenese, non puedan entrar en los ditos monesterios, nin entendemos a faser otros estableimientos sobreste fecho, si non los que eran ante de nuestro auenimiento estableidos de los sanctos padres et de la dita Ordem, los quales es nuestra entenon que se sepan et que se guarden. Lpez, A. Carta del Cardenal..., pp. 138-139.
1345. Constanza Pez entra como novicia en Santa Mara de Belvs, podendo profesar cando desexe. Et nos Johana Estevees priora et o convento do dito moesteiro seendo ajuntadas por canpaa tannida aa grade do dito moesteiro segundo que he de custume... prometemos et outorgamos a vos Pay Fagundez sobredito de reeber a dita Costana Pays por nossa frayra ensarrada a vida et a morte et que a reebamos a fazer profesom enno dito moesteiro quando ella demandar. Rodrguez Nez, C. El convento de dominicas..., p. 91.
207
1411. Profesin de Ins Prez en Santa Clara de Pontevedra. Et logo en esta ora a dita doa abadesa a pedimento de Ynes Perez diso que pois ela desajaba servir a Deus ena dita ordre de Santa Clara et era ja capas e sabidora das regulidades da dita ordre e desia que as entendia sofrer e continuar que ela que a resevia logo a dita profesion para o qual lle recebeu logo juramento en suas maos e por lo juramento dos Santos Ebangelios que ela daqui endiante continuase o dito abito de Santa Clara e mantubese en ela prouesa, castidade e obediencia con todas selepridades e cousas a dita ordre necesarias acerca destas tres. Et a dita Ynes Perez asi o jurou e prometeu. Rodrguez Nez, C. Los conventos femeninos..., p. 338.
1298. Expulsin de Maior Eanes de Santa Clara de Santiago. A sobredita abadesa e o mencionado convento producronme moitas incomodidades, infrinxndome perversos oprobios sen culpa mia nin dereito, e expulsronme indebidamente fra do mosteiro contra a mia vontade. Por todas estas incomodidades e outras que me resulta vergooso dicir ou narrar, por este presente escrito en presencia deste notario e as testemuas infraescritas por min chamadas e rogadas para isto, revogo aquela doazn que eu xera s anteditas abadesa e convento. Castro, M. El Real monasterio..., p. 47.
1301. Testamento dunha monxa de Ramirs a favor da sa sobria coa condicin de que esta non deixe a orde. Mando o meu herdamento de Beyto todo a moesteyro sobredito de Ramiraes, per condiom que tena este herdamento en toda sua uida Mayor Nunez mia sobrina, en toda sua uida estando ela en a ordim de Ramiraes, e se esta Mayor Nunez sayr da ordim en que estam as donas desse moesteyro sobredito, ainda mando e quero que aia o moesteyro sobredito de Ramiraes quanto lle perteeia de parte de mia lla Maria Cantia do herdamento que a ela perteeia de parte de seu padre Fernan Cantino. Lucas lvarez, M. e Lucas Domnguez, P.P. San Pedro de Ramirs..., p. 452.
208
209
1265. Venda que fai Maior Fernndez, monxa de Orrea, de bens particulares a seu irmn Gmez Fernndez. Saiban tdolos homes tanto presentes coma futuros que eu Maior Fernndez, monxa do mosteiro de Santo Andrs de Orrea, con consentimento e vontade de dona Azenda Arias, abadesa, e todo o convento deste mosteiro, vendo a vs don Gmez Fernndez, milites, meu irmn, dito Brendes, toda a mia herdade e bens que teo e debo ter tanto eclesistica como laica, toda canta teo por herdanza de dona Mara Fernndez, mia nai, en toda a terra de Lemos e de Quiroga e de Caldelas, cos seus coutos, dereituras, dereitos e pertenzas por onde queira que vaian de parte da mia nai, vndovolas como dito por cincocentos soldos leoneses. Fernndez de Viana y Vieites, J. I. San Andrs de Orrea..., p. 29.
1295. Testamento de Teresa Surez, abadesa de Ramirs. Primeiramente dou alma a Deus e a sua madre sancta Maria et mando suterrar meu corpo en san Pedro de Ramiraes; et mando conmigo o mey leyto con na coedra grande et con dous chumaos et con huna colcha noua cardea et dous laoes et hun faeyroo. Et mando sobre mia coua a quantos clerigos y veeron III soldos a cada huun; et mando as donas mil soldos et V moyos de pan; et mando o meu erdamento de san Cristouoo as donas per a sua vistiaria; et mando dous vasos que tenen en cas Johan Sanchez dAlariz et hun que aqui tenno pera deus calizes pera o altar de san Pedro. Et se en cas Roy Perez dOurense hun destallo, o cendal pera manto et pera guardar o Corpo de Deus por dia de Corpus. Et fao Constana Yanes voz do casar de Santa Crux con suas pertiias et mandole o meu erdamento dOsamo et a vina de Beran et o meu erdamento da Ponte Amaaraes con o de Linares, per tan condion que o tena en sua uida et a sua morte que a san Pedro de Ramiraes. Et mando a Meen Suarez o meu erdamento de Mira et o de Belle et que que a sua morte a Ramiraes. Et mando a Maria Suarez huna coedra et hun chumaon et huna colcha et VI varas de vallatina para urame et pera saya, per tan condion que se a leuare do moesteiro ou morer que que a o moesteiro. Et mando a Sancha Fernandez a mina coedra que se en Cellanoua et doze afusaes de lio que ela ten; et mando a Maria Uasques X morauedis; et mando a Costana Yanes a mia mua con sua folla et CC marauedis; et mando a Lourence Anes o meu uaso da noz; et mando a Loureno Suarez CCC soldos pera as escolas; a Nuno Pelaz X marauedis; a Loureno L soldos; a Ponte de Deua C soldos; a Santiago de Ruuaas C soldos para fazer a eiglesia; a os pregadores de Ribadauia CC soldos; a os frades de san Franisco dOurensse CC soldos; a Iohan Gonzalez nenio L morauedis et quitole todo o que de min ouuo et o que me deue; et
210
1301. Mantemento dos 4/5 da herdanza que corresponden por lei s llos dunha monxa de Ramirs E mando e quero que se meu llo ou meu neto ou outre de mia lignagem contra estas cousas sobreditas quisser passar ou minguar en qual maneyra quer, mando que aia o moesteyro sobredito o quinto de todos meus bees mouil e rayz liuremente. Lucas lvarez, M. e Lucas Domnguez, P.P. San Pedro de Ramirs..., p. 452.
1346. Mantemento dos 4/5 de herdanza que corresponden por lei s llos dunha monxa de Belvs. Et esto vos outorgamos para entrada que a dita Thareiga Perez agora entende a entrar ena dita orden por razon do quinto dos benes que ella avya daver a tenpo de sua morte. Rodrguez Nez, C. El monasterio de dominicas..., p. 94.
1407. Anulacin dun testamento anterior a favor da nora dunha monxa de Santa Clara de Santiago. Et especialmente reuogo e quero que non ualla o testamento, manda et postromeira uoontade por qualquer nome que seia chamada que eu ge et outorgey por este dito notario Aras Gonales de Noya ou per qual quer outro que eu ge a Tareiya Alvares, mina nuera. Castro, M. El Real monasterio..., p. 59.
1345. Revogacin da doazn a unha sobria feita por unha monxa de Belvs. Sabean todos que en presenza de min Afonso Mouro notario de Santiago et das ts. adeante scriptas Maria Dominges Foinos frayra do moesteiro de Santa
211
Cantiga de escarnio de Afonso Eanes do Coton contra unha abadesa que un trobador acabado de casar quere tomar como mestra na ciencia do amor. Abadessa, o dizer que rades mui sabedor de todo ben; e, por amor de Deus, querede-vos doer de min, que ogano casei, que ben vos juro que non sei mais que un asno de foder. Ca me fazen en sabedor de vs que avedes bon sen de foder e de todo ben; ensinade-me mais, senhor, como foda, ca o non sei, nen padre nen madre non ei que mensin, e qui pastor. E se eu ensinado vou de vs, senhor, deste mester de foder e foder souber per vs, que me Deus aparou, cada que per foder direi Pater Noster e enmentarei a alma de quen mensinou. E per i podedes gaar, mia senhor, o reino de Deus: per ensinar os pobres seus mais ca por outro jajuar, e per ensinar a molher coitada, que a vs veer, senhor, que non souber ambrar. Cantigas de Escarnio. Ed. Rodrigues Lapa, n. 37.
212
Cantiga de Santa Mara n. LV: representacin do que podera se-lo cortexo dunha monxa. Recollida do libro de M. Carmen Pallares: A vida das mulleres na Galicia medieval (1100-1150), Santiago de Compostela, Universidade, 1993.
213
4. A marxinacin
Esther Corral Daz e Pilar Lorenzo Gradn Fronte s opcins do convento e do matrimonio, atopmo-lo mundo da marxinacin, que est representado por un espectro variado de mulleres, tales como concubinas, prostitutas, pobres, meigas e outro tipo de guras femininas. A gura da concubina encarnaba nesa poca unha forma de vida bastante usual. A barregana medieval comportbase como un sucedneo do matrimonio, un casamento temporal, disoluble e fundado na exclusiva vontade das partes, e que lles daba dereito de herdanza muller e s llos. A Igrexa ser a institucin mis afectada por esta actividade. Numerosas mulleres barreganas comparten a vida con clrigos, feito no que insisten mltiples concilios e snodos celebrados longo da Alta Idade Media e que constite un problema aberto durante todo este perodo. A partir do combate gregoriano defenderase o celibato dos clrigos e prohibirase expresa e duramente toda unin libre. S se permite a relacin baixo o signo do matrimonio, contrado legalmente mediante a autoridade da Igrexa. A literatura e a documentacin conservadas reparan en diversas ocasins na gura dos clrigos amancebados ou na dos llos nacidos de relacins entre a barregana e o seu acompaante. Un segundo grupo marxinal feminino est formado polas mulleres que viven da caridade, anda que non se coece con exactitude a sa situacin na Galicia medieval, debido s exiguos testemuos documentais existentes sobre este particular. O sector mis representativo e mellor documentado da marxinacin feminina est constitudo pola opcin da prostitucin, unha imposicin que se abre para as mulleres sen recursos, que non podan nin casar nin entrar no convento. No sculo XIII este fenmeno da prostitucin ocupa un primeiro plano, debido consolidacin do espacio urbano. Ser tolerado como un mal necesario para o bo funcionamento social, segundo se demostra nos textos que regulamentan a sa colocacin, dado que evita adulterios e actos de violencia sexual. A actividade das prostitutas sitase nas aforas das cidades, en feiras e mercados, ou en calquera lugar onde se xunten grupos de homes, como nas expedicins militares ou nas cruzadas. Algns testemuos textuais reicten a existencia de espacios marxinais reservados s mulleres pblicas e de espacios integrados na cidade nos que moraban as mulleres do mundo. Unha magnca ilustracin da prostitucin medieval non organizada ofrcese nas cantigas de escarnio dedicadas s famosas soldadeiras, mulleres cantantes e bailarinas, que exercan moitas veces de simples prostitutas, segundo se 214
Idade Media. AS OPCINS DE VIDA DAS MULLERES desprende dos cantares. Adoitaban vivir na corte, en casas reais ou de nobres, cerca das esferas do poder. O nmero de soldadeiras que deslan nos cancioneiros considerable. Certamente que a mis famosa de todas Mara Balteira, da que se teen evidencias de que era de familia nobre e con propiedades en Armea (A Corua). Tamn se citan bastantes Marinhas (Marinha Mejouchi, Marinha Lopes, Marinha Sabugal, Marinha Crespa, Marinha Foa), pero non se pode establecer con exactitude se tales nomes lles corresponden a diferentes mulleres ou se algns destes lle pertencen mesma persoa. Outras soldadeiras identicadas e, s veces, con alcumes ben signicativos son Dominga Eanes, Mara Mateu, Orraca Lopes, Maior Moniz, Elvira Lopes, Ouroana, Mara Aires, Mara do Grave ou Mara Negra. Os trazos descritivos s que aluden os poetas cntranse habitualmente en referencias sa vida sexual, a travs de expresins que buscan o equvoco ou de termos explcitos (groseiros as mis das veces), pecunia que cobraban polos seus servicios e vellez que lle pon n sa vida alegre co esmorecemento da beleza e a aproximacin morte. Por ltimo, non pode falta-la mencin mbito dos agoiros e da maxia, moi presentes na sociedade medieval. As crenzas en artes diversas e en signos que anuncian eventos son encarnados na maiora dos casos pola adiviadora, coecedora do futuro, ou da meiga sabedora de malas artes para os seus ns, que se lle consultan todo tipo de males. 1. Representacin da convivencia entre clrigos e concubinas:
Con gran coita, rogar que majudasse a~ ua dona fui eu noutro dia sobre feito d~ ua capelania; e disso-mela que me non coitasse: - J sobre min lhei o capelan, e, poi-lo sobre min lhei, de pran mal fazia, se o non ajudasse. E dxi-lheu: -Mui gran za tenho, pois que en vs lhastes o seu feito, de dardes cima a todo seu preito. E dissela: -Eu de tal logar venho, que, poi-lo capelan, per ba f, sobre min lh, e seu feiten min , ajud-l-ei, poi-lo sobre min tenho. Escarnio 250 de Johan Vello de Pedrogaez, vv. 1-146.
6 Represe no sentido equvoco de lhado sobre si.
215
~ cousa soo maravilhado Dua que nunca vi a outre conteer: de Pedro Boo, que era arriado e ben mancebassaz pera viver, e foi doente non se confessou, deu-lho peer, e peeu, e cou seu aver todo mal desemparado.
216
217
Textos para a historia das mulleres en Galicia Descricin das xentes que os peregrinos atopan longo do camio de Santiago e entre as que se atopan as prostitutas:
As criadas das hospedaxes do camio de Santiago que por motivos vergonzosos e para gaar cartos por instigacin do diao achganse leito dos pelegrns, son completamente dignas de condenacin. As meretrices que por estes mesmos motivos entre Portomarn e Palas de Rei, en lugares montaosos, adoitan sar encontro dos pelegrns, non s deben ser excomungadas, senn que ademais deben ser desposudas, presas e avergonzadas, cortndolle-los narices, expondoas vergonza pblica. Soas acostuman a presentarse a ss. De cantas maneiras, irmns, o demo tende as sas malvadas redes e abre o antro de perdicin s pelegrns, dme noxo describilo. Liber Sancti Iacobi. Codex Calixtinus, Santiago de Compostela, 1951, pp. 215-216.
2. A organizacin da actividade da prostitucin no mbito urbano no sculo XV referida nun documento do concello de Pontevedra no que se lle d en foro a Xcome Rodrguez, rexedor da cidade, un terreo fra das murallas:
as ditas molleres del partido, en que viven e moren e usen de sus personas como elas quiseren; las casas habrn de ser construidas en el plazo de diez meses y, una vez concluidas, el regidor las podr alugar haas ditas molleres del partido como vos quiserdes e por bien toverdes por el precio que a vos vien visto, como de vosa cousa propia.
En Santiago de Compostela, en 1366, o prior do mosteiro de Sta Mara do Sar arrndalles a Domingo Eans e sa muller Marina Prez:
aquelas casas que estan ena rua do inqeello que perteeen aa dita ovena enas quaes agora moran et teen as molleres do mundo et as quaes casas se teen por parede con as casas en que agora mora Johan Sen Mal, coengo de Santiago.
218
Mentres a muller vende o seu corpo e leva cartos casa, o home espera a chegada desta e coida, ademais, os llos doutros:
Pois ela trage camisa de sirgo tan ben lavrada, e vai a cada pousada por algo, non sen guisa de trager, por seu pediolo, o lho doutro no colo. Como Pero da Arruda foi da mulher ajudado, non mui desaguisado, pois lhesta faz tal ajuda, de trager, por seu pediolo, o lho doutro no colo. Escarnio 106 de Estevan da Guarda, vv. 7-18.
219
Textos para a historia das mulleres en Galicia Unha cantiga, de signicado non moi difano, parece aludir mundo das soldadeiras, acompaadas normalmente de criadas, e a un prostbulo organizado na Moeda Velha:
Direi-vos ora que o dizer de Maria Leve, assi aja ben, pola manceba, que se desaven dela; e, pois lhali non quer viver, ena Moeda Velha vai morar Dona Maria Leve, a seu pesar; Ca atal dona comela guarir non podali, se manceba non ; e vedes que o, amigos, j: que, pois que se lha manceba quer ir, ena Moeda Velha vai morar Dona Maria Leve, a seu pesar; Ca diz que morava ali mal e alhor, poi-la manceba sigo non ouver, e contra San Martinho morar quer; pola manceba que xi lhora for, ena Moeda Velha vai morar Dona Maria Leve, a seu pesar; Ca non poda manceba escusar, se na Moeda Velha non morar. Escarnio 244 de Johan Vasquiz de Talaveira.
220
Idade Media. AS OPCINS DE VIDA DAS MULLERES A prostituta, nas Cantigas de Santa Mara, digna de perdn, seguindo o modelo da Madalena e sempre que sexa devota dos preceptos cristins:
Como Santa Maria fez en Portugal na Vila de Santaren a h~ ua moller peccador que non morresse ta que fosse ben confessada, porque avia gran ana en ela e juj~ uaba os sabados e as sas festas a pan e agua. Se ben ena Virgen ar o peccador sabudo, querr-o na morte guardar que non seja perdudo. E desta conana tal vos direi, se quiserdes, que ouve grandh~ ua moller; e pois que o souberdes loaredes a Madrenton de Deus, se me creverdes, e averedes des ali o demavorreudo. Se ben ena Virgen ar... Esta moller en Santaren, comaprendi, morava, e pero sa fazenda mal fazia, conava na Madre do mant~ eedor do munde jaj~ uava o dia da Encarnaon, que stabeliudo. Se ben ena Virgen ar... As cinque festas da Sennor, Reynna corada, jaj~ uava esta moller e non comia nada senon pan e agua, pero seendo denodada muiten seu corpabaldar; estera connoudo. Se ben ena Virgen ar... Outro costumesta moller vos direi que avia: missa cada sabadoyr da Madre de Deus ya, e en aquel dia fazer maldade non queria por aver nen por outra ren, assi ey aprendudo. Se ben ena Virgen ar... Vivendesta moller assi, estanden tal estado como vos retra y anteu, tevassi por guysado dir a ssa terra; e enton vestiu-sse ben privado e ssayu-ssenton daly, e non muitascondudo. Se ben ena Virgen ar... Mais aquel dia que sayr avia sabadera, e foi missa oyr enton, ca tal costumouvera senpre tal di; e un garon seu ouv en coita fera, e con outros pos ela foy como loucatrevudo. Se ben ena Virgen ar...
221
222
Outras supersticins populares son tamn recollidas nos textos satricos. As, as mulleres que asistan casamento auguraban, cuspindo, un enlace pouco venturoso (seguramente porque a muller a traizoa-lo marido):
U, con Don Beeito, aos preitos veeron, cuspiron as donas e assi disseron: -Talhou Don Beeito aqui o feito. E, pois que ouveran j feita sa voda, cuspiron as donas, e diz Dona Toda: -Talhou don Beeito aqui o feito. Todas se da casa con coita saan, e ian cospindo todas e dizian: -Talhou don Beeito aqui o feito. Escarnio 184 de Johan Airas.
As mulleres, en vez de executoras, poden ser vctimas dos sortilexios. O den de Cdiz exerca a arte de face-lo amor a travs dos feitizos dos libros:
Ao daian de Clez eu achei livros que lhe levavan daloguer; e o que os tragia preguntei por eles, e respondeu-mel: - Senher, con estes livros que vs veedes dous e conos outros que el ten dos sous, fodel per eles quanto foder quer. E ainda vos endeu mais direi: macar no leito muitas [el ouver], por quanto eu [de] sa fazenda sei, conos livros que ten, non molher a que non faa que semelhen grous os corvos, e as anguias babous, per fora de foder, se xel quiser. Escarnio 23 de Afonso X, vv. 1-14.
9 Ntese que o corvo, subrepticiamente, agacha a identidade do amante.
223
Textos para a historia das mulleres en Galicia A curandeira dos males do corpo:
Direi-vos eu dun ricomen de comaprendi que come: mandou cozer o vil omen meio rabo de carneiro, assi como cavaleiro; E outro meio lhou e peite-lo mandou, ao colo o atou, en tal que o non aolhasse quen no visse e o catasse. E pois ali o liou, estendeu-se e bucijou; por ~ ua velha enviou, que o veesse escantar dolho mao de manejar. A vella en dissatal: -Daquesto foi, que non dal: de que comestes mui mal. E comeou de riir muito del e [e]scarnir. Nunca vos diss[e] assi: f~ ida mester i. Don Afonso dissatal: -Faa-xo quen faz o al. Escarnio 31 de Afonso X.
A muller de Merln, coecedora dos segredos mxicos a travs do seu home, envelena a este:
Comav~ eeo a Merlin de morrer per seu gran saber, que el foi mostrar a tal molher, que o soubenganar, per essa guisa se foi cofonder Martin Vsquez, per quanto lheu o que o ten mort~ ua molher assi, a que mostrou por seu mal seu saber. Escarnio 123, I de Estevan de Guarda.
224
225
226
Textos para a historia das mulleres en Galicia pan ou o ir pola auga entrara mis nun espacio de fra que de dentro, o que pasa que nin se tia nin se ten en conta como traballo. No mundo urbano, no que se rere eido privado, as mulleres galegas, dende o sculo XII, compartrono co do eido pblico. As hai lexislacins que fan referencia traballo das mulleres en diferentes ocios, anda que hai algns destes que constituron case un monopolio feminino. A sa incorporacin fxose nun principio a travs da familia ou ben quedar vivas. Sen embargo, hai un grupo de mulleres que a penas teen nada que ver, ou moi pouco, co mundo pblico e moita importancia no mundo privado; son as mulleres do estamento nobre, anda que poucas e non extrapolables resto das mulleres. Tian, estas, en xeral unha adicacin complexa dentro dese mundo, o domstico. O controlar, administrar, supervisar e dirixir a todo un conxunto de criados e criadas as como a organizacin de todo o que levaba consigo un pazo seorial, supoa un traballo complexo anda que pouco ou nada recoecido pois segue a ser un traballo considerado improductivo. De tdolos xeitos son testemuos escasos e pouco extrapolables posto que estas mulleres eran escasas, non a maiora. Todo esto pode levarnos a conclur que as mulleres do mundo medieval teen un peso especco na esfera do privado, o que fai que no espacio pblico estean pouco ou nada representadas ocialmente, e, pola sa vez este peso impdelles adicarse seu mundo persoal e seu cultivo como individuos; a falta de tempo de ocio e de medios econmicos, ou alomenos do poder de decidir que facer con eles, ser a razn fundamental para explica-lo atranco que supuxo para o mundo feminino no mbito do desenvolvemento persoal, na cultura, nas artes, na ciencia, e en denitiva para a sociedade en xeral por eliminar metade no seu percorrer histrico.
Seleccin de textos
1446, abril, 18. Biatrs Gonzalves vende ao concello da cidade de Ourense a metade de unha casa e curral con sua orta ena Rua Nova. Sauean quantos esta carta de venda viren como eu Bietrs Gonales, muller que foy de Esteuo Fernandes da Praa, regidor que foy da ibdad dOurense, vezia e moradora ena dita ibdad, vendo rmemente por min e por toda mia voz e de dzemo a Deus pera por senpre et logo por esta presente carta entrego a vos o Conello, jueces et regidores e procurador e omes boos do conello da ibdad dOurense et a vos Loys Gonales das Tendas, Vasco Gomes, Afonso Yaes da Lagea, Martn do Cabo, Gomes Peres, Aluaro Afonso da Fonteya, regidores da dita ibdad, que soos presentes et a vos Afonso Enrriques, procurador general do dito conello, que eso mismo estades presente, en nome do dito conello et a todas las
228
229
10 Documento en papel con recto e volto, procedente da extinguida Colexiata de Sar (Santiago).
230
11 Por mis dun captulo importante este documento. Instrenos con respecto mobiliario, vaixela e indumentaria domsticas, e en xeral das riquezas dun mestre canteiro do sculo XV en Compostela. Ademais ponnos da sobre o nmero, clase e tcnicas, denominacins dos instrumentos que usaban os que como o noso Lopo Gonalves, traballaron sen dbida ningunha nas fermossimas obras do Claustro da Catedral e do Hospital Real de Santiago.
231
232
233
234
12 Cremos que a ida a Flandres, da que aqu se fala, a viaxe que en 1496 xo a princesa D. Juana para casar co archiduque D. Felipe. Nesta expedicin acompaaron a D. Juana o marqus de Astorga e o bispo de Xan, mbolos dous cuados de D. Urraca. O llo que aqu esta seora menciona tal vez sexa D. Alonso, morto de peste (?) en Flandres coma seu to o bispo de Xan.
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
Idade Media. AS MULLERES NA PRODUCCIN E REPRODUCCIN DA VIDA evidente que esa corresponsabilidade se converte en individual cando a muller queda viva. Pdese dicir que o traballo das mulleres galegas no eido campesio non exclusivamente o relacionado co mundo privado ou domstico, senn que traspasa mundo do pblico e comparte tarefas de produccin extradomstica cos homes. Da mesma maneira parece o mis probable que haxa distincin entre os labores feitos por homes ou por mulleres, probablemente por criterios de forza fsica. Tamn hai que ter en conta que a tdalas tarefas sinaladas hailles que engadi-lo labor da reproduccin biolxica e da crianza dos llos e llas. Con todo as mulleres campesias tian unha sobrecarga de traballo que nin sequera era recoecido cando vendan a sa forza de traballo, pois os seus salarios, cando existen, son a metade dos dos homes (hai exemplos no traballo das vias). As mulleres campesias son traballadoras a tempo compartido, dicir, dende pequenas axudan nas tarefas do campo, logo cando casan convrtense en forza de traballo da unidade familiar que forman e mesmo tempo levan todo o peso do mundo interior, ademais do traballo da procreacin e crianza dos llos e llas. Por iso, pdese pensar que no mundo campesio non moi doado diferenciar estes dous mbitos. Si poderiamos facelo se falamos de poder; explcome, o poder econmico ou de decisin en canto productividade segue a estar nas mans dos varns, dicir, elas limtanse a administra-lo que os varns deciden achegar eido domstico ou privado. s veces pdenos levar a unha certa confusin este aspecto, pois o administrar podera parecer en si mesmo un poder, mais o verdadeiro poder reside na decisin dos varns. Polo tanto, no mundo campesio as mulleres teen o dominio case absoluto do traballo domstico, pola sa vez compartido co extradomstico, que neste caso son as duras tarefas do campo. En Galicia, os contratos de Foro, dende o sculo XIII, dan a mesma importancia a homes que a mulleres na direccin das explotacins cedidas. Nin que dicir ten que esta corresponsabilidade d un autntico protagonismo s mulleres, sobre todo quedar vivas, pero eso non quere dicir que non tiveran que levar mesmo tempo todo o peso do traballo que os homes non compartan, o estrictamente privado, domstico, que abranguera dende as tarefas cotis dunha casa labrega, diferentes s de hoxe, ata a administracin da mesma ou a crianza dos llos e llas. Poderiamos, polo tanto, dicir que no mundo campesio o valor econmico das mulleres non o estrictamente domstico. Os textos escollidos son contratos de foro ou ben concedidos s cnxuxes ou ben concedidos por algunha muller viva, co cal queda demostrada a sa capacidade para poder recibir ou dar un foro. 259
260
Textos para a historia das mulleres en Galicia Son tamn frecuentes os ocios artesns, caso das tecedoras e andeiras, podendo as mulleres a ns da idade media ser confrades dalgns gremios en igualdade de condicins cs homes, como no de acibecheiros de Santiago. Non faltan referencias a mulleres que se dedican comercio en moi diversas formas; tmo-las denominadas regatoas, que mercaran bens de primeira necesidade directamente s productores, para logo revendelos mis caros na vila -polo que as sas actividades tentan ser estrictamente controladas polos rexedores urbanos-; as vendedoras de alimentos como pan, castaas, verduras, etc., e mesmo de mercadoras especializadas como as especias ou productos de botica. Unha actividade na que destaca a participacin feminina a da atencin necesitado, como empregadas en hospitais e albergues. Son en ocasins as denominadas frairas as encargadas de realizalo, unhas mulleres cun estatuto intermedio entre monxas e laicas, moitas veces vinculadas coas Ordes Terciarias de franciscanos e dominicanos. As mulleres laicas aparecen tamn fronte de pousadas privadas e tabernas, ocupacins en que son a mido criticadas -o mesmo que os homes- polos abusos cometidos cos clientes.
Seleccin de textos
1490. A lla do zapateiro Pedro Rodrguez entra como criada servicio do comerciante composteln Gonzalo Fandio. Pero Rodriguez, apateiro, morador enna frigresia de San Giaao de Romay, que era presente, asoldadou a Gonalvo Fandio, mercador, vesio da ibdad de Santiago, que era presente, conven a saber, a una lla del dicho Pero Rodrigues, para que o syrva a el e a sua moller de o primeiro dia do mes de setenbre primeiro que vier fasta quatro annos conplidos primeiros logo seguintes; eno qual dito tenpo dos ditos quatro annos o dito Gonalvo Fandio lle ha de dar de comer e de beber segundo seu estado, et mays de soldada en cada un anno huna saya nova feyta et coseyta de morilla, et mays huna saya de corpo et dous pares de apatos et un par de camysas et huna doa de plata para a garganta que pese un rayal de plata; enno qual dito tenpo o dito Pero Rodrigues non lle ha de tomar nin quitar a dita moa por mays nin por menos. Et dou poder conplido ao dito Gonalvo Fandio para que sy a moa se absentar de seu poder para que a posa tomar. Armas Castro, J. Pontevedra..., p. 376. 1498. Legados de dona Urraca de Moscoso a varias criadas para o seu casamento. Iten mando a mi criada Leonor para casamiento dies mill mrs. e que gelos paguen bien e mandole mas para el dia de su boda quando Dios le diere marido que le den vnas faldillas e vn brial e vn mongil e vna mantilla, qual ella mas quisiere, segun que pertenece a quien ella es. Iten mando a mi criada Orraqua ocho mill mrs. pares de blancas para ayuda de su casamiento e otra tanta Ropa.
262
263
264
Textos para a historia das mulleres en Galicia E, por ltimo, lembrar que a Igrexa lle ofreceu muller, por medio dos mosteiros, a posibilidade de exercer unha autoridade colexiada sobre un importante nmero de labregos sometidos institucin. No que se rere cultura, moi difcil determina-lo grao de acceso educacin que tiveron as mulleres do medievo en Galicia. Entre os grupos inferiores, campesios ou mesteirais urbanos, a sa situacin sera semellante dos homes, dicir, un analfabetismo da case totalidade da poboacin. Para a burguesa e a nobreza poucos son os datos con que contamos. As mencins de libros son escasas, trtase dun ben caro e preciado, susceptible de ser empeado coma unha xoia, e cunha funcin case exclusivamente relixiosa -libros de misa ou de oracin particular-. Tan s no testamento de dona Ana de Toledo, xa entrando no s. XVI, atopamos unha relacin que incle lecturas de lecer. A necesidade dunha mnima educacin para as relixiosas un aspecto que as diferencia das laicas. Dentro do mosteiro podemos distinguir das categoras de monxas: por unha parte as letradas ou monxas de coro, capaces de le-lo salterio nas distintas Horas Cannicas, e por outra as iletradas ou monxas serviciais, destinadas a exercer traballos manuais e a actuar fra do convento. Pero a preocupacin polo estudio resulta claramente secundaria no caso das mulleres -basta con que saiban ler-, contrastando por exemplo coa preparacin intelectual esixida neses mesmos anos s frades mendicantes. Anda que as fontes non sexan mis explcitas nos seus datos, o feito de que algunhas mulleres desempeen, como vimos, unha serie de profesins especializadas -especieira ou boticaria, carteira...- ou que leven persoalmente a administracin da sa casa en libros de contas implicara a posesin dunha cultura equivalente dos homes da sa mesma posicin.
Seleccin de textos
1365. Pacto entre Teresa lvarez da Ponte, por parte da liaxe Da Ponte, e varias familias inuntes de Pontevedra sobre a designacin de cobres e alcaldes. Sabbean todos que nos Affonso Rodrigues Seixio, Afonso Gonalves, Afonso Martines, criado de Pero Martines Pardo, Nuno Fernandes Mourio, Garia Peres Boo, Juan Affonso Dardan, por nos e por todas nosas vozes, de nosos grados e de nosas propias livres vootades, por quanto vos, Tareiga Alvares, moller que foste de Bernal Martines Faria, juyz que foy de Ponte vedra, sodes boa e de boo entendemento, e por que voso padre e vosos parentes e aqueles onde vos deendedes fforon homes boos e de grande sangue, et ouveron en esta vila de Ponte vedra lugar et onrra para daren e pasaren as onrras do dito conello; et por que vos sodes a mayor e mellor do dito linaxe. Por ende, queremos et outorgamos que vos e todas vosas vozes et aqueles que de vos veeren para senpre que feseren justia
266
267
268
269
270
271
BIBLIOGRAFA
A) Fontes
LVAREZ CARBALLIDO, E., Un hospital de peregrinos en Galicia, Galicia Diplomtica, III, p. 68. AFONSO X, O Sabio, Las Siete Partidas, glosadas polo licenciado Gregorio Lpez, Salamanca, 1555. Publicadas en Madrid, 1974, 3 vols. AFONSO X, O Sabio, El Espculo. Edicin e anlise crtica de G. Martnez Dez, vila, 1985. AFONSO X, O Sabio, El Fuero Real. Edicin e anlise crtica por G. Martnez Dez, vila, 1988. APONTE, Vasco de, Recuento de las casas antiguas del reino de Galicia. Introduccin e edicin crtica con notas de M. C. Daz y Daz e equipo, Santiago, 1986. ARMAS CASTRO, J., Pontevedra en los siglos XII a XV, Pontevedra, 1992. CORTES de los antiguos Reinos de Len y Castilla. Publicadas pola Real Academia da Historia, Madrid, 1861-1883, 4 vols. DOCUMENTOS I, Boletn de la Real Academia Gallega, 1915. DOCUMENTOS II, Boletn de la Real Academia Gallega, 1931. DURO PEA, E., El monasterio de San Salvador de Sobrado de Trives, Archivos Leoneses, XXI, 1-75. FERNNDEZ DE VIANA, J. I., San Andrs de Orrea, monasterio benedictino, Yermo, 15 (1977). 273
Textos para a historia das mulleres en Galicia FERRO COUSELO, X., A vida e a fala dos devanceiros, Vigo, 1967, 2 vols. HISTORIA Compostelana. Hechos de Don Diego Gelmrez, primer arzobispo de Santiago. Traduccin do R. P. Fr. Manuel Surez. Introduccin e notas do R. P. Fr. Jos Campelo, Santiago, 1950. JUSTO MARTN, M. X. e LUCAS LVAREZ, M., Fontes documentais da Universidade de Santiago de Compostela. Pergameos da serie bens do Arquivo Histrico Universitario (anos 1237-1537), Santiago, 1991. LIBER Sancti Jacobi. Codex Calixtinus. Traduccin polos profesores A. Moralejo, C. Torres e J. Feo; dirixida, prologada e anotada polo primeiro, Santiago de Compostela, 1951. LIBRO de Tenzas da catedral de Santiago. Transcricin de B. Vaquero (indito). LPEZ, A., Carta del Cardenal de Santa Mara in Cosmedn, legado apostlico en los reinos de Espaa a favor de las monjas de Santa Clara de Pontevedra, Archivo Ibero Americano, 2 (1914), 138-139. - , El convento de Santa Clara de Pontevedra, Estudios Franciscanos, XII (1914), 48-49. - , El convento de San Francisco de la Corua (siglos XIII-XV), Boletn de la Real Academia Gallega, VIII (1914), 3-7. LPEZ A. e NEZ, L. M., Constitutiones pro reformatione sororum Sanctae Clarae in Provincia Sancti Jacobi e Ordinationes factas in Capitulo provinciali apud Taurum celebrato, an. 1382, per Fratrem Petrum Segundes, ministrum Provinciae Sancti Jacobi, en Descriptio codicum Franciscalium Bibliothecae Ecclesiae Primatialis Toletanae, en Archivo Ibero Americano, 7 (1917), 271-275. LAPA, M. R., Cantigas descarnho e de mal dizer dos cancioneiros medievais galego-portugueses, Vigo, 1970 (2 ed.). LPEZ CARREIRA, A., Ourense no sculo XV. Economa e sociedade urbana na Baixa Idade Media, Vigo, 1991. - , A cidade de Ourense no sculo XV. Sociedade urbana na Galicia baixomedieval (no prelo). LPEZ FERREIRO, A., Coleccin diplomtica de Galicia Histrica, Santiago, 1901. - , Fueros municipales de Santiago y de su tierra, Santiago, 1885, Ed. Facsimilar, Madrid, 1975. 274
Idade Media. BIBLIOGRAFA LUCAS, M. e LUCAS P., San Pedro de Ramirs. Un monasterio femenino en la Edad Media, Santiago, 1988. MANSO PORTO, C., El cdice de Santo Domingo de Santiago, Archivo Dominicano, IV e V. METTMANN, W., Alfonso X, el Sabio. Cantigas de Santa Mara, Madrid, 1986, 3 vols. NUNES, J. J., Cantigas dAmor dos trovadores galego-portugueses, Lisboa, 1972 (2 ed.). , Cantigas dAmigo dos trovadores galego-portugueses, Lisboa, 1973 (2 ed.). PARDO DE GUEVARA, E., Notas para una relectura del fenmeno hermandino de 1467, Seoro y feudalismo en la Pennsula Ibrica, ss. XII-XIX, Zaragoza, 1989. RODRGUEZ, A. e ARMAS, X., Minutario notarial de Pontevedra (1433-1435), Santiago, 1992. RODRGUEZ NEZ, C., El convento de dominicas de Belvs de Santiago de Compostela, Ferrol, 1990. -, La coleccin documental de Santa Clara de Santiago, Liceo Franciscano, (1993), 136-138. SANTA Clara de Allariz. Sptimo centenario da fundacin, Boletn Auriense, Anexo V, Ourense, 1986, p. 13. SYNODICON Hipanum, I. Galicia, Madrid, 198l. VASCONCELOS, C. Michalis de, Cancioneiro da Ajuda, Halle, 1904, 2 vols. (reimpresin Lisboa, 1990, 2 vols.).
B) Estudios
ACTAS del Coloquio La condicin de la mujer en la Edad Media (Casa Velzquez, 5-7 noviembre 1984), ed. por Y. R. Fonquerne e A. Esteban, Madrid, 1986. ACTAS del IX Simposio de la Sociedad Espaola de Literatura General y Comparada (Zaragoza, 12-21 nov. 1991), I: La mujer: elogio y vituperio, Zaragoza, 1994. ALVAR, C., Mara Prez, Balteira, Archivos de Filologa Aragonesa, 36-37 (1958), pp. 11-21. ANTUNES-RAMBAUD, M. de F., Mre et lle dans les chansons dami galiciennesportugaises, Les relations de parent dans le monde mdivale, Sneance, 26 (1989), pp. 133-141. 275
Textos para a historia das mulleres en Galicia ASENSIO, E., Potica y realidad en el cancionero peninsular de la Edad Media, Madrid, 1970 (2 ed.). BARAT, M., La mujer y la moral en las cantigas, Historia 16, 29 (set. 1978), pp. 117-121. BELTRN, V., A cantiga de amor, Vigo, 1995. BRANCO, A. M., A mulher e o homem na poesia obscena de D. Afonso X, Actas do IV Congreso da Asociacin Hispnica de Literatura Medieval, Lisboa, 1993, vol. II, pp. 151-154. BREA LPEZ, M., Dona e senhor nas cantigas de amor, en Homenaje al Prof. Dr. D. Luis Rubio. Estudios Romnicos, IV (1987-89), pp. 149-170. DHEUR, J. M., Recherches internes sur la lyrique amoureuse des troubadours galiciensportugais (XII-XIVe sicles), s.l., 1975. DIOGO, A. LINDEZA, Stira galego-portuguesa: textos, contextos e metatextos, Tese de doutoramento indita, Braga, 1992, 2 vols. DUBY, G., El caballero, la mujer y el cura, Madrid, 1982. , El amor en la Edad Media y otros ensayos, Madrid, 1990. DUBY, G. e PERROT, M., Historia de las mujeres. La Edad Media, Madrid, 1992, vol. II. ESTUDIOS GALEGOS EN HOMENAXE PROFESOR GIUSEPPE TAVANI, coord. por E. Fidalgo e P. Lorenzo Gradn, Santiago de Compostela, 1994. GONZLEZ VZQUEZ, M., Las mujeres en la Edad Media y el Camino de Santiago, Santiago, 1989. HISTORIA de la Familia. I. Mundos lejanos, mundos antiguos, Madrid, 1988. HISTORIA de la vida privada. De la Europa feudal al Renacimiento. Dirixida por G. Duby e M. Perrot, Madrid, 1992. LANCIANI, G. e TAVANI, G., Dicionrio da literatura medieval galega e portuguesa, Lisboa, 1993. -, As cantigas de escarnio, Vigo, 1995. LEMAIRE, R., Passions et positions. Contribut une smiotique du sujet dans la posie lyrique mdivale en langues romanes, Amsterdam, 1988. LOPES, G. VIDEIRA, A stira nos cancioneiros medievais galego-portugueses, Lisboa 1994. 276
Idade Media. BIBLIOGRAFA LORENZO GRADN, P., La cancin de mujer en la lrica medieval, Santiago de Compostela, 1990. LUCAS, A. M., Women in the Midle Ages. Religion, Marriage and Letters, 1983. MARTNEZ, G., Los monasterios de monjas en Galicia, Yermo, 51-57. MATTOSO, J., Identicao de um pais. Ensaio sobre as origens de Portugal (1096-1325), Lisboa, 1988, 2 vols. , A nobreza medieval portuguesa. A famlia e o poder, Lisboa, 1981. METZ, R., La femme et lenfant dans le droit canonique mdival, Londres, 1985. MORALES BLOUIN, E., El ciervo y la fuente. Mito y folklore del agua en la lrica tradicional, Madrid, 1981. LAS MUJERES medievales y su mbito jurdico, Madrid, 1983. LAS MUJERES en las ciudades medievales, Madrid, 1984. LAS MUJERES en el cristianismo medieval, Madrid, 1989. NEWMANN, P., Mia madre velida: a gura da nai nas cantigas de amigo e nas jarchas, Grial, 55 (1977), pp. 64-70. OLIVEIRA, A. RESENDE DE, A mulher e as origens da cultura trovadoresca no Ocidente peninsular, en A mulher na sociedade portuguesa (Coimbra, 20-22 de maro 1985), Coimbra, 1986, pp. 5-18. OLIVEIRA, A. RESENDE DE, Trobadores e xograres. Contexto histrico, Vigo, 1995. PALLARES MNDEZ, M. C., Las mujeres en la sociedad gallega bajomedieval, Relaciones de poder, de produccin y de parentesco en la Edad Media y Moderna. Aproximacin a su estudio (compiladora Reyna Pastor), Madrid, 1990. -, Los espacios cotidianos de las mujeres de la ciudad en la Galicia medieval, Concepcins espaciais e estratexias territoriais na historia de Galicia, Santiago de Compostela, 1993, pp. 95-117. -, A vida das mulleres na Galicia medieval (1100-1500), Santiago de Compostela, 1993. , Conciencia y resistencia: la denuncia de la agresin masculina en la Galicia del siglo XV, Arenal, 2-1 (1995), pp. 67-79. PALLARES, M. C. e PORTELA E., El sistema antroponmico de las mujeres en la Galicia medieval. Tumbos de Sobrado, A muller na Historia de Galicia (X. Castro e J. de Juana, dirs.), Ourense, pp. 43-67. 277
Textos para a historia das mulleres en Galicia , Los mozos nobles. Grandes hombres, si fueran hijos solos, Fer-se grans. Els joves i el seu futur al mn medieval (Enric Guinot, coord.), Revista dHistria Medieval, n. 5 (1994), pp. 53-74. PARISSE, M., Les Nonnes au Moyen ge, Le Puy, 1983. POWER, E., Mujeres medievales, Madrid, 1979. , Gente medieval, Barcelona, 1987. RODRGUEZ, J. L., A mulher nos Cancioneiros. Notas para um anti-retrato descortes, Simpsio Internacional Mulher e Cultura (Compostela, 27-29 febr. 1992), Santiago de Compostela, 1993, pp. 43-67. RODRGUEZ NEZ, C., Los conventos femeninos en Galicia. El papel de la mujer en la sociedad medieval, Lugo, 1993. ROSSIAUD, J., La prostitucin en el medievo, Barcelona, 1986. SCHOLBERG, K. R., Stira e invectiva en la Espaa medieval, Madrid, 1971. TAVANI, G., A poesa lrica galego-portuguesa, Vigo, 1986. EL TRABAJo de las mujeres en la Edad Media Hispana, Madrid, 1988. VIEIRA, Y. F., O escndalo das amas e tecedeiras nos cancioneiros galego-portugueses, Coloquio-Letras, 76 (nov. 1983), pp. 18-26. VILHENA, M. da C., A amada das cantigas de amor: casada ou solteira?, Estudios portugueses. Homenagem a Luciana Stegagno Picchio, Lisboa, 1991, pp. 209-221. WADE LABERGE, M., La mujer en la Edad Media, Madrid, 1988. WOMEN of the Medieval World, Oxford, 1987. ZAID, R., Adverse Criticism of Women in the Cantigas de Santa Mara, Bulletin of the Cantigueiros de Santa Mara, 2 (1988-89), pp. 79-88.
278
NDICE DE TEXTOS
II. OS DISCURSOS MASCULINOS DOS PAPEIS DE XNERO 1. As leis Inferioridade da muller con relacin home Como deben situarse as mulleres na confesin Exclusin das mulleres da testicacin As mulleres, excludas da testicacin A esencia da muller, obstculo insalvable na admisin do seu testemuo Validez xeral do testemuo masculino O testemuo da muller limtase a aqueles mbitos que se considera que lle son propios As mulleres testican en fechos mugeriles Titora exercida polo sexo masculino sobre o feminino Eleccin de esposo A muller viva, que contrae novas nupcias, sen consentimento dos seus parentes, non debe ser desherdada A muller viva non necesita consentimento dos seus parentes para contraer novas nupcias mbitos e obxectivos de educacin diferentes para nenos e nenas Argumentos de Afonso X para explicar por que o casamento nomeado matrimonio e non patrimonio Afonso X explica por que amor, honra e custodia deben ir sempre xuntos A muller alcanza a honra e a proteccin cando ten relacin co varn, anda que esa relacin sexa ilextima 2. A igrexa Primaca da creacin do home e prioridade culpable da muller no primeiro pecado A muller, excluda do ministerio da palabra
279
280
281
282
283
284
285
286
IDADE MODERNA
Carme Alvario Alejandro Ofelia Rey Castelao Serrana Rial Garca (coordinadora) Margarita Sanz Gonzlez
I. INTRODUCCIN
Ofelia Rey Castelao
Universidade de Santiago
Segundo o censo de poboacin denominado do Conde de Floridablanca, no conxunto espaol haba 99 varns por cada 100 mulleres en 1787, pero esa proporcin estaba lonxe de acadarse en Galicia, onde se contabilizaron 698.990 mulleres e 641.202 varns, dicir, unha relacin de masculinidade de 91,7/100, anda que sen dbida era mis baixa se se ten en conta que o censo d por presentes a tdolos varns casados, o que claramente irreal. Lamentablemente, non existen fontes globais e de abilidade semellante que nos permitan facer avaliacins para etapas anteriores, pero os datos de 1787 dannos unha idea de que a emigracin masculina marcaba unha diferencia co resto do pas e, sobre todo, permiten supo-la importancia das mulleres na sociedade galega de ns do Antigo Rxime e o grao de responsabilidade que alcanzaron, mis al de moitas convencins legais e de moitas limitacins mentais desa sociedade, en especial na Galicia occidental, onde o dcit estructural de homes era anda maior -86/100 nas provincias de Tui e de Santiago en 1787- e mis tempern. Pero, anda constitundo a maiora da poboacin, a investigacin sobre as mulleres vese constrinxida non tanto pola escaseza da informacin dispoible, como polas sas descontinuidades, os seus desequilibrios internos e polos riscos de nesgo facilmente presumibles pero non facilmente eludibles. En efecto, a documentacin especca escasa, polo que se require o uso das fontes histricas comns a outros campos de estudio, pero, ademais, a informacin moi irregular no tempo -as dicultades de estudio para o sculo XVI son especialmente graves e non comezan a resolverse ata moi avanzado o XVII- e no espacio - 289
Textos para a historia das mulleres en Galicia indubidable que a Galicia occidental est mellor provista c resto de Galicia neste tema-. Mis relevantes anda son os desequilibrios que se producen entre a informacin referida s mulleres segundo a sa residencia -o sector urbano est representado por riba do seu peso demogrco real-, a sa idade -sabemos moi pouco de nenas e adolescentes-, o seu estado civil -as casadas aparecen difuminadas no seu contexto matrimonial, polo que solteiras e vivas autnomas xeran mis datos-, e, sobre todo, a sa orixe social; os diferentes niveis sociais aparecen representados dun modo moi desequilibrado, de maneira que, por exemplo, as monxas, sendo unha minora moi restrinxida -eran s 553 en toda Galicia en 1800-, deixaron un volume de documentacin moi superior que lles correspondera polo seu nmero, merc s fondos documentais dos seus conventos e ordes. Habera que engadir anda que os posibles campos de observacin histrica das mulleres dipoen de informacin desigual en cantidade e calidade, o que supeditou a evolucin dos estudios verbo diso: o comportamento demogrco sen dbida un aspecto privilexiado, xa que os censos de poboacin, os rexistros parroquiais e outras fontes estatsticas permiten achegas comparativamente precisas; o comportamento econmico, gracias s fontes scais e s actas notariais, est sendo sen dbida unha faceta fructfera e reveladora, xunto coa insercin social da muller, pero, mis al, no terreo poltico ou no mental e cultural, as dicultades son con frecuencia insalvables. As posibilidades da investigacin veen dadas, pois, pola carencia de fontes especcas para o estudio da muller, o que conduce relectura e reinterpretacin das existentes, e pola imposibilidade dun mtodo concreto para o seu tratamento, o que pola sa vez conduce emprego dos mtodos da demografa histrica ou da historia econmica ou social, combinacin coa que se conseguiron xa moi slidos resultados. Descendendo concreto, nas investigacins mis recentes utilizronse basicamente as fontes de carcter scal, como o Padrn de 1708 ou o Catastro del Marqus de la Ensenada (1752), para averigua-lo peso da poboacin feminina no total, o nmero e caractersticas dos fogares rexentados por mulleres e o nmero e situacin das mulleres dependentes doutras xefaturas, datos que polo xeral se conplementan cos mis puramente estatsticos dos censos do Conde de Aranda de 1768 e o xa mencionado de 1787 ou o de 1797 e outros mis fragmentarios, e cos arquivos parroquiais para obte-las claves do comportamento demogrco; os rexistros de bautismos, matrimonios e defuncins foron e son a base documental do mtodo de reconstruccin de familias a travs do que se puideron calcula-la idade de matrimonio da muller, as taxas de fecundidade e o nmero de llos, os intervalos interxensicos, a idade do ltimo 290
Idade Moderna. INTRODUCCIN parto, etc., isto , un conxunto de parmetros bsicos da intervencin da muller na reproduccin biolxico/social das poboacins rurais e urbanas. Sen sar do mbito da documentacin cuanticable e para coece-los niveis de ocupacin laboral feminina, empregronse con xito considerable as fontes scais xa mencionadas, anda que os funcionarios que as elaboraron foron moi pouco coidadosos con este aspecto clave para calibra-la participacin das mulleres no proceso de reproduccin de bens e rendas. A pesar deste descoido, non sera posible estudia-las actividades econmicas das mulleres, en especial das residentes en vilas e cidades, sen recorrer s interrogatorios e s libros persoais e reais do Catastro del Marqus de la Ensenada, nos que se informa dos tipos de dedicacin profesional das mulleres -en especial, as empregadas do servicio domstico- e a sa avaliacin en termos salariais, datos combinables coa sa idade, o seu estado civil e a medida e caractersticas das sas familias; debe terse en conta, ademais, que esta fonte identica, xunto con outras un pouco mis tardas como a enquisa realizada polos bispos en 1768/69 sobre a pobreza, s mulleres cualicadas como pobres de solemnidade e que, polo tanto, permite unha aproximacin a un amplo sector marxinal. A medio camio entre a informacin cuantificable e a cualitativa, sen dbida ningunha foron e seguirn sendo esenciais as escrituras notariais, en especial dotes, melloras, seguros de lextima, testamentos, inventarios post mortem e compra-vendas, que permitiron un coecemento mis preciso e expresivo da condicin feminina no seu medio domstico, social, econmico e mental, anda que esixen un esforzo de busca e de recompilacin sumamente gravoso, baseado en enquisas difciles de levar a cabo de modo individual; o perfeccionamento das frmulas de mostraxe para evitar desequilibrios na sa representatividade, logro fundamental dos historiadores sociais da Idade Moderna, sen dbida a clave para a correcta contextualizacin e a interpretacin obxectiva deste tipo de fontes que, sen ser estatsticas, son susceptibles de tratamento cuantitativo. Por esta va e mediante o emprego de inventarios post mortem establecronse as caractersticas bsicas dos fogares e o seu equipamento por perodos, zonas e sectores sociais avaliando o enxoval, o mobiliario, os tiles domsticos, o vestiario, etc.; tamn, e mediante o uso de escrituras de dote, fixronse do mesmo xeito a extensin da prctica dotal e os seus compoentes bsicos, as sas variantes temporais, zonais e sociais; a travs do baleirado masivo de testamentos, escrituras de mellora, seguros de lextima, doazns e outras actas notariais referidas transmisin do patrimonio familiar, pidose face-la avaliacin correcta da recepcin -ou cesin no seu caso-, dese patrimonio por parte das mulleres, desmentindo moitos tpicos tradicionalmente dados por bos. 291
Textos para a historia das mulleres en Galicia As fontes institucionais, de conventos e abadas, colexios, hospicios e hospitais, remtennos a realidades -vocacins relixiosas, educacin feminina, abandono de nenos, etc.- e grupos concretos -monxas, enfermeiras, amas de cra, etc.do mximo interese, e as fontes propiamente cualitativas, como a lexislacin xeral da Coroa de Castela, as especicidades xurdicas ou consuetudinarias de Galicia, as ordenanzas sinodais e os testemuos literarios permtennos pola sa vez observa-la formulacin e os modos de resolucin de problemas de comportamento desde a perspectiva das autoridades civil e eclesistica e da opinin das elites. Esta enumeracin non esgota as fontes de posible uso, dado que deixa fra, por exemplo, os preitos de tribunais laicos e relixiosos, absolutamente imprescindibles para coece-las crebas e rupturas na vida normal da muller. Sen tratar de facer un elenco exhaustivo, queremos, sen embargo, insistir no perigo de nesgo que ameaza o seu correcto estudio, en especial cando estes datos se separan do contexto en que se produciron, e o perigo non menor de esquecer que o ms identicativo da vida coti escapa indefectiblemente control do historiador, xa que pola sa mesma normalidade non rexistrado pola documentacin. Con estes fundamentos documentais e coas prevencins metodolxicas apuntadas, a investigacin sobre as mulleres da Galicia da Idade Moderna incrementouse considerablemente nos ltimos anos, en especial en campos histricos nos que a muller ten un rol transcendental e que xa foron apuntados, isto , a reproduccin humana, a reproduccin social e a reproduccin econmica. Non hai dbida de que os estudios de demografa histrica iniciados en Santiago desde 1968 permiten coecer hoxe en da case tdalas claves e mecanismos da poboacin galega do Antigo Rxime e calibra-la participacin, efecto activo e efecto pasivo da muller nese proceso; isto podera ter conducido valoracin asptica das variables demogrcas, se non se introducisen correctivos de interpretacin social: por exemplo, a idade do matrimonio un dos mis socorridos mecanismos de control consciente do crecemento demogrco por simple reduccin ou expansin do perodo de reproduccin na muller, pero tamn sntoma e consecuencia dunha estratexia familiar tendente conservacin e aumento do patrimonio. Por esta va, como por medio da reinterpretacin social de tdolos compoentes da anlise demogrca, derivouse no que hoxe prctica comn, a demografa social, vinculada a un campo especco de actuacin, a familia e todo o que a familia carrexa -estratexias matrimoniais, mecanismos de transmisin do patrimonio, conictividade, etc.- e que nos permite situar muller na microsociedade domstica e no proceso de reproduccin da sociedade no seu conxunto. Polos mesmos anos, 1968/70, inicibase a andadura dos estudios de economa agraria e pouco despois os de economa urbana, nos que, en efecto, non 292
Idade Moderna. INTRODUCCIN se apreciaba a simple vista atencin ningunha participacin da muller no proceso de reproduccin de bens e rendas porque, sinxelamente, considerbase integrada nel. Resulta obvio que no mundo rural, onde as casas son meros refuxios nos que se carece de espacio e s hai uns tiles elementais, a muller ten unha vida virada cara a fra, implicada totalmente nas tarefas agrcolas e na produccin dalgns elementos especcos -txtiles, lcteos e outros-, e os nenos e os vellos permiten que a muller estea mis responsabilizada das tarefas agrcolas descargala de angueiras menores. Por outra banda, a elaboracin de alimentos, dentro dun men tan restrinxido e reiterativo como o das familias campesias, non esixa grande investimento de tempo. S a medida que nos introducimos na observacin dos grupos mis elevados ou nos internamos na cidade, a casa e o mbito domstico no seu conxunto convrtense nunha rbita esencial muller. No contexto das economas agrarias e urbanas, polo tanto, a presencia da muller intuase mis que se constataba, de modo que na actualidade abriuse unha va especca de investigacin sobre a participacin da muller na vida econmica. Nesta lia, as recentes investigacins sobre protoindustrializacin ofrecen unha interesante perspectiva referida produccin txtil en mans femininas, que vn unirse a un campo mellor coecido, o do servicio domstico e o traballo asalariado, e a outro de menor relevo, o da actividade mercantil a pequena escala, tan propio das mulleres da cidade. Se nos tres mbitos bsicos antes sinalados o nivel de informacin abundante e revela unhas pautas precisas de comportamento, noutros dous dos que se podera falar predomina a dbida. No da situacin poltica da muller, debido a un punto de partida pouco cuestionable, a exclusin total da muller dos cargos pblicos, de goberno, administracin, xustiza ou milicia, o que, sen embargo, permite matices por canto a muller pode participar por va indirecta, xa que nunha administracin patrimonializada, como a dos sculos XVII e XVIII, podera recaer nela por testamento, doazn, dote, etc., calquera cargo venal e xa que a exclusin legal non impeda que a muller fose utilizada como ponte social entre grupos de poder; tamn por va hereditaria unha muller poda situarse cabeza dun seoro, sen que tivese nese caso menos prerrogativas cs varns. No mbito da situacin cultural e mental da muller, a dbida deriva das carencias documentais que conducen a unha cuestin exclusin real da muller galega no proceso de elaboracin cultural ou simple exclusin nas fontes? A informacin da que se dispn non permite responder por agora mis que con algns datos comprobados: as baixsimas taxas de alfabetizacin obtidas para o sculo XVIII e primeiras dcadas do XIX -abonde dicir que en 1860 s o 2,1% da poboacin feminina saba ler e o 3,6% ler e escribir-, a serodia e ocasional instauracin de escolas femininas e mixtas, que s aparecen na segunda metade 293
Textos para a historia das mulleres en Galicia do sculo XVIII, a escasa preocupacin educativa das ordes relixiosas femininas, restrinxida educacin das llas dos sectores privilexiados e acomodados, e a ruptura desta lia mediante o verdadeiro revulsivo que supuxo a chegada das monxas da Compaa de Mara a Santiago en 1759 e a apertura dunha escola primaria gratuta e un pensionado co que pretendan cubri-las enormes carencias na educacin feminina basendose nun programa inspirado na ratio studiorum xesutica, que consista en lectura, escritura, clculo elemental e doutrina. Debe terse en conta que unha sociedade conservadora e patriarcal como a galega trataba de fomenta-las virtudes domsticas mediante a formacin relixiosa e que s no sculo XVIII e baixo as luces da Ilustracin se produciu un tmido cambio nas ideas sobre a educacin da muller: nos anos trinta, o P. Feijoo manifestouse en favor do progreso que signicara a educacin feminina, e en 1801, Vicente do Seixo publicou o seu Discurso losco sobre a capacidade das mulleres para as ciencias e as letras, no que segua a mesma lia c benedictino e consideraba que a educacin de homes e mulleres debera ser idntica no bsico, pero nin estas ideas nin a lexislacin educativa ilustrada tiveron unha transcendencia prctica na medida en que non houbo vontade nin medios para iniciar un proceso educativo. Excluda virtualmente do acceso a un sistema educativo xa de por si precario, non estaba a muller excluda de pensar ou de ter inclinacins ou inquietudes relixiosas. Son poucas as vas de penetracin universo mental das mulleres do Antigo Rxime galego porque non deixaron testemuos literarios especcos e s podemos empregar indicadores indirectos, s veces susceptibles de dobres lecturas. O primeiro, a actitude ante a morte e tdolos seus rastros observables -a travs de testamentos, participacin en confraras e asociacins relixiosas, encargos de mandas piadosas, etc.-, permitiron ver ata agora unha relixiosidade basicamente similar dos homes, con s unha leve acentuacin de riscos que estn, en denitiva, supeditados s dictados da Igrexa co Concilio de Trento como punto clave. O segundo indicador utilizado son as vocacins relixiosas femininas: atopmonos en Galicia cun nmero escaso de conventos femininos, 25 fronte a 72 masculinos a ns do XVIII, despois de que a febre fundacional do Barroco fose comparativamente suave. Obviamente, era un sector moi minoritario que viva encerrado nos claustros e tia un contacto nesgado co resto da sociedade; pero dentro dos conventos, era un grupo caracterizado pola sa feble prctica relixiosa e pouco receptivo s indicacins de piedade e moderacin no vivir que lles facan os seus superiores masculinos. As casas das relixiosas eran, ante todo, entidades rendistas, con economas baseadas nun amplo patrimonio rural, urbano e crediticio, nas que se acollan as llas da dalgua e a nobreza locais, de rexedores e ociais e dalgns burgueses. Era un destino asumido sen grandes problemas, porque a vida nos conventos era cmoda e segura, e era un destino til familia de orixe por canto serva para colocar a unha lla 294
Idade Moderna. INTRODUCCIN e evita-lo cuantioso gasto dun dote matrimonial; pero unha falacia soster que as mulleres de boa posicin social que non accedan matrimonio por escaseza de dote ou de pretendente socialmente equiparable tian como solucin digna a entrada nun convento, dado que a oferta de prazas con frecuencia non chegaba a satisface-la demanda. Indubidablemente, a entrada dunha lla en relixin daba apresto social e abra amplas posibilidades de intervir nas economas monsticas: ben sabido que os excedentes monetarios destas transformbanse en operacins de crdito, censos, que, a baixsima taxa de interese e practicamente a fondo perdido, revertan a favor dos seus grupos de orixe e, por outro lado, estes facanse co control dunha parte do patrimonio e convertanse en intermediarios das rendas. En denitiva, a vida en relixin era, ante todo, un mecanismo social pero de espectro restrinxido, dada a escaseza de posibilidades de acceso, que non pode, sen mis, interpretarse desde o punto de vista da inclinacin relixiosa. En denitiva, podemos dar unha visin optimista con respecto grao de informacin que actualmente temos sobre a muller galega do Antigo Rxime, do que boa mostra a seleccin de textos que segue. Con lagoas, claro est, poden obterse conclusins rmes a partir de investigacins de historia rural e urbana, demogrcas e familiares, de institucins, colectivos e problemas que permiten facer unha lectura sucientemente fundamentada. Por outra parte, a documentacin existente obriga a eludir tanto unha visin triunfalista dunha muller con plena autonoma como a oposta, dicir, a da muller sometida frula do varn en tdolos planos da sa existencia; debe terse en conta que o tratamento legal da muller no ordenamento casteln imperante en Galicia era, comparativamente, pouco discriminatorio e que pecaba mis de paternalista que de autoritario, e que, por outra parte, a realidade demogrca e econmica galegas outorgaron muller unha marxe de accin non desprezable, en especial al onde os efectos da emigracin se xeron notar mis.
295
A introduccin da categora de xnero como un elemento central na reexin histrica conduce, en primeiro lugar, a considerar s mulleres non como obxectos senn como suxeitos da historia nun marco de relacins intersexuais no que a desigualdade unha constante, e, en segundo lugar, proxecto metodolxico de conecta-las sas experiencias con tdalas dimensins da anlise histrica. Neste sentido, un lxico fo conductor lvanos a iniciar este traballo observando s mulleres no escenario da reproduccin biolxica e social. Ilustrar documentalmente esta perspectiva histrica presenta notables dicultades porque, se manifesta a sistemtica marxinacin das mulleres nos documentos ociais, facelas visibles no universo domstico, nese terreo que unha divisin de espacios fundada no sexo lles consagrou, unha tarefa case mproba. Carecemos de testemuos directos con respecto a cuestins como o traballo estrictamente domstico, a indubidable cooperacin laboral das esposas co xefe de familia, a sa mis que probable participacin na xestin da economa domstica, etc. En calquera caso, si podemos articular consistentemente os dous aspectos que se desenvolven a continuacin.
Textos para a historia das mulleres en Galicia matrimonio clave para entende-la sa posicin de subordinacin. En Galicia, a lexislacin castel completbase cun dereito consuetudinario sumamente flexible en temas tan importantes como a transmisin hereditaria, e coa praxe do tribunal superior, a Real Audiencia de Galicia. As Leyes de Toro promulgadas polas Cortes no ano 1505 e que supoen a mis importante renovacin do Dereito privado dos territorios de Castela, ordenan as relacins entre marido e muller, fortalecendo notablemente a institucin do matrimonio; son o fundamento do rxime xurdico das mulleres casadas, regulando a sa capacidade patrimonial e o alcance da autoridade marital. Trtase, por outra parte, dunha subordinacin legal da que estaban exoneradas as mulleres vivas e as solteiras maiores de 25 anos, que gozaron ante a lei dun rango similar do varn. Nos textos expense algunhas destas Leyes de Toro. Pola sa orde de aparicin, a primeira a Lei 55, que categoricamente considera s mulleres casadas inhbiles se non teen concedida a licencia marital. A seguinte, a Lei 56 de Toro, regula a necesaria licencia marital para que as mulleres casadas puideran actuar en todo aquilo que lles estaba prohibido -outras tres leis abordan a regulacin xudicial desta licencia-. Por ltimo, inclese a Lei 61 de Toro, que lles prohibe s mulleres obrigarse como adoras dos seus cnxuxes, lei densa e un tanto ambigua e obxecto de non poucas controversias por parte dos especialistas do dereito. Con respecto rxime econmico do matrimonio, a lexislacin castel admita tan s unha obrigatoria comunidade de bens gananciais unida institucin dotal -do dote ocupmonos no seguinte captulo-, que non inclua os bens que cada cnxuxe posura antes do matrimonio. Anda que se buscaba protexe-la propiedade das mulleres casadas, de maneira que quedara explicitamente separada da do marido e, en ningn caso, a disposicin del, todo tende a indicar que os cnxuxes gozaron de bastante liberdade na sa administracin. Se as elaboracins tericas emanadas do Estado converxan no fortalecemento da institucin matrimonial, outro tanto pode dicirse con respecto accin da Igrexa, que defendeu doutrinalmente o matrimonio, en primeiro lugar, como lextimo marco da reproduccin humana e social e, por outra parte, presentndoo como o antdoto contra a inmoralidade e, xunto convento, como o estado perfecto para as mulleres, por el convertidas en abnegadas e nunca folgadas nais e esposas. Os tres ltimos textos deste epgrafe inciden, precisamente, niso. 298
299
300
2. Os comportamentos demogrcos
As investigacins desenvolvidas en Santiago desde hai mis de 25 anos sobre a demografa histrica e social da Galicia do Antigo Rxime brndannos 301
Textos para a historia das mulleres en Galicia actualmente tdalas claves necesarias para coece-lo funcionamento interno dos procesos de reproduccin humana e social, nos que as mulleres, obviamente, son o elemento esencial. Poderiamos achegar as unha chea de tboas, pero iso levaranos moi lonxe, de maneira que procuraremos trazar cunhas poucas os caracteres estructurais esenciais. O mecanismo bsico para o control do crecemento da poboacin nun rxime demogrco antigo como o galego constiteo a nupcialidade. Existen, sen embargo, importantes variables intrarrexionais e, en xeral, semellante comportamento nupcial no campo e na cidade. O profesor Eiras Roel identicou ata seis modelos diferentes de nupcialidade, sendo o mis evolucionado o que se detecta oeste de Galicia, sobre todo nas antigas provincias de Santiago e Tui practicamente tdalas comarcas das tboas 1 e 3 englbanse nel-, abarcando 44% da poboacin galega*. Caracterzase por unha elevada idade de acceso matrimonio para as mulleres, que nalgunhas zonas casan incluso mis serodiamente cs homes -tboa 1-. A soltera feminina denitiva alta -as, segundo o censo de 1787, o 16,3% na provincia de Santiago e o 19,2% na de Tui-, e o perodo de reproduccin curto -arredor de 15 anos fecundos-, de maneira que a fecundidade lextima , en xeral, baixa, e iso en toda a Galicia moderna. O matrimonio, polo tanto, presntase como certamente selectivo, dado que o crecemento poboacional se regulaba atrasando e incluso impedindo o acceso das mulleres mercado matrimonial e, de modo complementario, co apoio da emigracin masculina, que propiciou nas zonas mis afectadas unha ratio sexual favorable s mulleres. A tboa 2, que recolle relacins de masculinidade morrer en catro comarcas galegas de importante xodo, constata, en xeral, un signicativo desequilibrio intersexual. A media de llos por familia baixa -tboa 3-, o cal, entre outras cousas, signica que, se exceptuamos s ancins e enfermos, a atencin dos cales recaeu, seguramente, nas mulleres, son poucos os individuos incapaces de coidar de si mesmos, en denitiva, de provelo seu propio sustento. Isto importante dado que para a gran maiora das mulleres do campo e da cidade dispor de tempo para o traballo dentro e fra do fogar e/ou da explotacin era unha necesidade urxente, sen prexuzo, obviamente, de que a crianza da sa prole fose unha preocupacin comn a tdalas nais; as condicins econmicas en que se desenvolvan as sas vidas impoan patrns de comportamento moi diferentes s mulleres, que por forza tiveron que traducirse nun repartimento desigual do tempo que era posible dedicar a cada unha das sas responsabilidades domsticas e familiares. Que estratexias matrimoniais adoptaban as familias para actuar sobre o acceso das mulleres mercado matrimonial? Nesta regulacin a endogamia socio-econmica e xeogrfica e o nivel de segundas nupcias son as frmulas
* Para o resto dos modelos, vxase o seu artigo citado na bibliografa.
302
Idade Moderna. REPRODUCCIN HUMANA E SOCIAL mis habituais; a elas habera que engadi-la emigracin masculina, que non unha estratexia propiamente dita pero que, polas sas evidentes implicacins, actuou nesta mesma direccin. Sen embargo, os matrimonios entre consanguneos e o matrimonio de troco -anda que con variables, este supn un acordo entre das familias, cada unha delas con dous fillos de diferente sexo en idade nupcial que, tras casar, intercambian as esposas dunha casa a outra, de maneira que as lextimas femininas permanezan na casa paterna e o patrimonio familiar non se desmembre -constiten das frmulas efectivas e ben estudiadas en Galicia -tboas 4 e 5-. Anda que volveremos sobre isto, hai que ter presente que a lexislacin castel, xunto dote, recoeca igualdade legal a homes e a mulleres para a recepcin das sas herdanzas, e que en Galicia a estructura da propiedade aparece caracterizada por unha extrema divisin das explotacins agrarias. As, tdalas frmulas matrimoniais parten dun principio, o equilibrio entre das explotacins agrarias e a sa conservacin, e, polo tanto, de mutuo coecemento e de negociacins entre as familias implicadas sen intervencin dos contraentes. Tanto o mecanismo do parentesco como o do troco dependen na sa frecuencia da conxuntura econmica e da presin demogrfica, de modo que escasean en perodos de satisfactoria relacin entre a poboacin e os recursos e proliferan en caso contrario. Este restrinxido mercado matrimonial e a conseguinte elevada proporcin de soltera feminina, apoiada na cidade pola inmigracin de mozos do campo, tradcese, sobre todo no occidente galego, nunha distribucin das xefaturas familiares na que son porcentualmente considerables as solteiras autnomas, as como as vivas, en funcin estas ltimas da sobremortalidade masculina entre os 50-60 anos e de que contraen segundas nupcias en moita menor medida cs vivos -tboas 6 e 7-. Nas comarcas orientais, en termos xerais, infrecuente que a nai viva exerza a xefatura da casa e da explotacin -faino o llo beneciado coa mellora-, mesmo tempo que as prcticas hereditarias tendan a reter na casa s solteiros/as; un maior control da comunidade alde e as propias posibilidades do sistema agrario dicultaron aqu, en denitiva, a existencia independente de mulleres fronte dun fogar. Finalmente, as tboas de ilexitimidade -8 11- conrman que a reproduccin humana tia lugar, sobre todo, no marco do matrimonio. A fecundidade ilextima baixa na Galicia moderna -tamn o son as concepcins prenupciais- e o resultado, sobre todo, de condicionamentos xeogrcos e econmicos -volveremos sobre os aspectos sociais e relixiosos do problema-. O seu incremento vertixinoso prodcese no ltimo tercio do XVIII como consecuencia, sobre todo, dos efectos da emigracin masculina. En termos xerais, e anda que complexo explica-las diferencias no tempo en cada zona, a ilexitimidade vinclase, directamente, idade de acceso das mulleres matrimonio -canto mis alta esta tamn o aquela-, porcentaxe de celibato feminino denitivo e ampliacin ou restriccin do mercado matrimonial. 303
304
Fontes: vxanse os correspondentes estudios comarcais e parroquiais citados na bibliografa. Tboa 2: Relacins de masculinidade en defuncins de adultos. A Caiza 1670/9 1680/9 1690/9 1700/9 1710/9 1720/9 1730/9 1740/9 1750/9 1760/9 1770/9 1780/9 1790/9 1800/9 1810/9 1820/9 1830/9 1840/9 84 92 86 81 92 70 70 68 66 73 74 66 60 76 79 67 68 75 Terra de Montes Caldas de Reis 72,7 123,3 71,9 65,6 66,9 81,9 72,8 69,2 67,9 75,2 66,6 71,0 90,0 78,1 67,0 68,1 63,5 71,1 A Ulla
91,7 96,5 66,5 67,4 76,3 64,3 72,9 87,0 75,4 68,6 94,7 81,2 87,5 73,0 70,6
85 77 80 81 85 78 89 68 79 88 93 77 76 79 75
Fontes: Rey Castelao, O. e Prez Rodrguez, F., (1992), Fernndez Cortizo, C., (1992), Valle Gonzlez, M.S., (1992); Rey Castelao, O. e Turnes Mejuto, R., (1989).
305
A: total familias; B: familias completas (aquelas en que a muller alcanza ou supera os 45 anos en situacin matrimonial). Fontes: vxanse os correspondentes estudios citados na bibliografa. Tboa 4: Matrimonios efectuados con dispensa en tres freguesas da Caiza segundo as actas de matrimonio dos arquivos parroquiais. Parada de Achas Mtrs. Disp. % 16 0 0,0 20 2 10,0 44 3 6,8 81 8 9,9 66 3 4,5 73 6 8,2 99 0 0,0 66 0 0,0 98 0 0,0 87 1 1,1 84 0 0,0 63 0 0,0 68 1 1,5 88 2 2,3 89 19 21,3 94 21 22,3 103 23 22,3 123 39 31,7 107 41 38,3 110 31 28,2 77 20 26,0 110 30 27,3 90 15 16,7 66 6 9,1 Deva/Petn Mtrs. Disp. % A Franqueira Mtrs. Disp. %
1600/9 1610/9 1620/9 1630/9 1640/9 1650/9 1660/9 1670/9 1680/9 1690/9 1700/9 1710/9 1720/9 1730/9 1740/9 1750/9 1760/9 1770/9 1780/9 1790/9 1800/9 1810/9 1820/9 1830/9
12 32 29 24 26 47 40 45 47 65 47 55 40 37 63 44 48 71 40
0 2 0 1 0 3 3 6 3 2 2 1 6 2 14 15 13 6 3
0,0 6,3 0,0 4,2 0,0 6,4 7,5 13,3 6,4 3,1 4,3 1,8 15,0 5,4 22,2 34,1 27,1 8,5 7,5
16 38 16 70 25 40 45 28 50 38 32 44 28 20 46 23 40
0 1 0 2 2 5 17 11 23 7 10 16 9 6 12 4 4
0,0 2,6 0,0 2,9 8,0 12,5 37,8 39,3 46,0 18,4 31,2 36,4 32,1 30,0 26,1 17,4 10,0
306
1640/9 1650/9 1660/9 1670/9 1680/9 1690/9 1700/9 1710/9 1720/9 1730/9 1740/9 1750/9 1760/9 1770/9 1780/9 1790/9 1800/9 1810/9
% 0,0 18,9 27,5 14,7 29,6 25,5 29,0 16,1 29,0 28,3 17,1 17,1 3,7 6,1 13,1 17,4
Mtrs. 55 23 17 60 41 79 81 55 77 93 80 74 64 88 52 64 36 60
% 36,4 30,4 35,3 31,7 12,2 27,8 37,0 14,5 27,3 31,2 32,5 39,2 31,2 21,6 23,0 18,9 5,6 10,0
Tboa 6: Estado civil (%) dos cabezas de familia na Galicia urbana de mediados do sculo XVIII. Santiago 66,1 5,0 16,2 3,7 9,0 100 4.177 Padrn 67,8 6,3 18,1 2,5 5,2 100 733 Ourense 60,7 6,7 19,4 6,1 7,1 100 867 Lugo 69,7 7,3 12,0 1,3 9,4 100 678 Monforte 69,5 7,7 14,0 3,6 6,2 100 465
307
Parella casada 54,9 54,5 56,3 74,6 67,9 70,5 56,0 72,7 72,5 74,9
Vivos 5,7 4,0 9,0 11,0 8,2 8,1 6,3 8,7 5,7 5,5
Vivas 24,6 18,7 29,0 10,6 17,9 16,1 20,1 6,1 12,0 10,2
Solteiros 1,7 8,2 2,1 1,1 4,3 1,3 2,5 6,4 5,4 1,5
Solteiras 13,1 14,6 3,6 7,7 1,7 4,0 15,1 6,1 4,4 7,9
Calo, S. Xon ................................ Bueu, S. Martio ....................... (1)............................................................. (2)............................................................. Antas, Santiago ..........................
(1).- Varias freguesas de Agolada: Vilario, Sta. Mara; Orrea, S. Andrs; Sta. Comba, S. Xon; Baia, S. Pedro; Val, Sta. Mara; Borraxeiros, S. Cristovo; Artoo, Sta. Eulalia; Eidin, Santiago. (2).- Varias freguesas de Cesuras: Mandaio, S. Xulin; Borrifns, S. Pedro; Loureda, S. Estevo; Filgueira, S. Pedro; Filgueira, S. Miguel; Cutin, Sta. Mara. Fonte: elaboracin propia a partir de AHRG, Serie Catastro, L. 1680, 449, 1623, 1215, 1220, 981, 2470, 550, 2127, 591. APP, Serie Catastro, L. 592, 556, 643, 558, 584, 614, 649, 568, 598, 561, 570, 552.
Tboa 8: Ritmo da ilexitimidade na orla costeira occidental durante Antigo Rxime (%). C. Lanzada 1600-49 1650-99 1700-49 1750-99 1800-49 7,8 4,4 4,9 5,2 C. Ulla 7,1 3,5 2,9 3,0 6,3 C. Bergantios 1668-1711 1712-1755 1756-1799 1800-1842 2,1 3,4 5,3 8,5
308
Tboa 10: Ilexitimidade nas reas de interior-montaa. Centro de Lugo Montaa do Courel Montaa do Burn 9,5 11,3 8,5
Tboa 11: Ilexitimidade en medio urbano e semi-urbano. Mondoedo Monforte de Lemos Muros 5,7 a 7,6 8,3 6,1
Monforte de Lemos 1605-49 1650-99 1700-49 1750-99 1800-49 13,2 14,0 17,0 19,3 12,9
Para fontes sobre os ritmos da ilexitimidade vxase: Dubert Garca, I., (1991).
309
Este epgrafe remtenos asuncin da necesaria reinterpretacin da estructura econmica da Galicia do Antigo Rxime luz da participacin das mulleres no complexo de relacins que a conguran. As, a funcin econmica da poboacin feminina vaise manifestar na recepcin e xestin patrimoniais, no traballo productivo propiamente dito, no mbito das transaccins sobre a propiedade e as operacins mercants, e, evidentemente, no conxunto das sas responsabilidades domsticas e familiares, dominantes no cotin das mulleres pero, a pesar diso, practicamente invisibles nas fontes.
1. O patrimonio
a) O dote As mulleres tiveron un rol fundamental en todo o concernente patrimonio familiar, sa xestin, repartimento e transmisin s xeracins futuras. O dote, o sistema dotal, vigorosamente difundido na estructura social, econmica e mental da poca, constituu para elas unha forma peculiar de acceso patrimonio, nun marco normativo que completaba esta institucin cun rxime matrimonial de bens gananciais que non inclua os que cada un dos cnxuxes posuse antes do matrimonio e, as mesmo, nun contexto de xeral transmisin post mortem das herdanzas. Anda que na sociedade rural galega non sexan infrecuentes os dotes dobres, este simbolizou, e por denicin, a contribucin das mulleres conformacin das bases materiais do novo fogar -obsrvese nas escrituras como 311
Textos para a historia das mulleres en Galicia o seu propio importe e composicin internos son sumamente reveladores dunha concreta posicin social- e permaneceu como o seu patrimonio persoal, anda que era o marido quen o administraba baixo a obrigacin de conservalo intacto. Institucin polivalente, que facilitou a redistribucin dunha parte do patrimonio familiar no marco de complexas negociacins e alianzas entre os proxenitores de mbos contraentes, o dote suscitou, mesmo tempo, unha densa conictividade, as chamadas terceras dotais -abundantes nos arquivos da Real Audiencia de Galicia-, que permiten intu-la sa conversin nunha sorte de nanciador para as precarias economas familiares, sempre amparo das disposicins legais que protexan s mulleres para reclama-la restitucin do seu dotal ante a eventual malversacin do mesmo por parte do marido. A grca da paxina 315 sinala unha evolucin desta litixiosidade vinculada, por un lado, conxuntura demogrca e econmica, e por outro progresiva perda de importancia do dote, sobre todo desde o sculo XVIII. Os dotes que se pagaban s conventos e mosteiros femininos para a entrada das mulleres en relixin, anda que elevados e por iso practicamente s asequibles s elites econmicas, son con todo inferiores s que esixe para estes grupos a concertacin de axeitados matrimonios. Para conservar intactas as fortunas aristocrticas, o ideal era que casase unha soa lla, en tanto que as demais se colocaban en conventos elitistas, previa renuncia das sas herdanzas en favor de seus pais ou irmns. Deixamos constancia, por ltimo, dunha terceira vertente do dote, cun innegable signicado socioasistencial. Tase en conta que para as familias humildes da cidade ou do campo o compromiso econmico de dotar a unha ou a varias llas poda resultar, con frecuencia, inabordable. Isto propiciou que o dote transcendese mbito privado e se convertera nun elemento integrante da trama caritativa e social. lantropa eclesistica -estamento sempre perseverante na sa defensa do matrimonio e no eloxio da virtude e honestidade femininas- para dotar doncelas pobres, engadiranse tamn asociacins e institucins caritativas, particulares, ou a propia administracin municipal.
Seleccin de textos
Denicin do dote no Cdigo de Partidas. El algo que da la muger al marido por razn de casamiento es llamado dote: e es como a manera de donacin fecha con entendimiento de se mantener e ayuntar el matrimonio con ella: e segund dizen los Sabios antiguos es como propio patrimonio de la mujer. Las Siete Partidas, Partida IV, Ttulo XI, Lei I.
312
313
Frecuencia de aparicin no dote campesio de cada un dos elementos que o compoen. 1640-49 % 95,2 40,0 92,8 45,2 42,8 12,6 76,0 1750-59 % 84,3 44,3 46,8 19,4 15,2 23,0 60,3
314
Fonte: Dubert Garca, I., 1992, Historia de la familia en Galicia durante la poca moderna, 15501830. (Estructura, Modelos hereditarios y Conictividad), A Corua, p. 346.
315
Unha disposicin lexislativa ordena inclur entre as mandas forzosas dos testamentos a de casar doncelas pobres. Que entre las dems mandas forzosas de los testamentos entre de aqu adelante la de casar mugeres hurfanas y pobres, y que haxa obligacin de dexar alguna cantidad para esto: y encargamos a los Prelados el recoger y poner a buen cobro y recaudo y emplear las dichas mandas y asimismo la execucin [...]; y por s mismos en lo que pudieren, examinando las obras pas que hubiere en sus obispados, apliquen las que hallaren menos tiles a casamientos de hurfanas y pobres, pues es obra tan meritoria [...] pues en lo regular ninguna hay que sea tan del servicio de Dios y bien de este Reyno, y socorro y remedio de los pobres. Novsima Recopilacin, Libro X, Ttulo III, Lei VII (Pragmtica de Felipe IV de 11 de febreiro de 1623).
{1560 e 1537}, Santiago. Obras pas para casar doncelas fundadas polos Cardeais D. Pedro Varela de Mella e D. Juan Tabera. [...] Que se casen en cada un ao dos mozas hurfanas y a cada una den de dote 15428 maraveds y medio las quales sean doncellas mozas pobres mayores de 14 aos de buena fama naturales de esta ciudad e su giro e hijas de hombres casados pobres que no tengan con que dotallas cmodamente sin que queden en notable pobreza y aviendo alguna hija de algn ligrs de la fra. de Santa Mara de Sada donde fui baptizado en quien concurran las qualidades de fama vida e pobreza y edad que arriba digo es mi voluntad se preeran... ACS, leg. 154.
316
b) A tutela A patria potestade, que as Sete Partidas denen, recibida esta institucin case directamente do dereito romano, constite, xunto coa autoridade marital, a principal prerrogativa legal do pai e o esposo. Anda que o obxectivo das tutelas sexa a defensa dos menores en relacin integridade do seu patrimonio, se a falecida a nai exercida de modo automtico polo pai, pero, en caso contrario, se o seu defunto esposo non a nomea como tal no testamento -velando, con frecuencia por preservala da codicia da sa prole-, a viva ten que solicitala tutela ante a xustiza e achega-las oportunas anzas. En calquera caso, e sen prexuzo desta agrante desigualdade xurdica, se as mulleres non contraen segundas nupcias, nada impide s nais exerce-la tutela dos seus llos: na lexislacin visigtica e noutras leis do noso Dereito histrico como o Fuero Juzgo e o Fuero Viejo de Castilla consgranse principios que servirn para que, na prctica, se chegue recoecemento da potestade materna, sempre limitada caso de falecemento do pai. Seleccin de textos
Denicin da Patria Potestade no Cdigo de Partidas. Poder e seoro han los padres sobre los jos segud razn natural e segud derecho [...] Patria potestas en latn, tanto quier dezir en romance, como el poder que han los padres sobre los jos. E este poder es un derecho [...] e ha lo sobre sus jos e sobre sus nietos e sobre todos los otros de su linaje que descienden dellos, por la lia derecha que son nascidos del casamiento derecho. Las Siete Partidas, Partida IV, Ttulo XVII, Lei I.
1708, 18 de setembro. Testamento outorgado por Joseph da Costa, labrador, casado, vecio de Santa Mara de Cela. En el nombre de Dios y de la Emperatriz del cielo la Virgen Santsima [...] spase como yo Joseph da Costa da Morqueyra labrador vezino de la feligresa de Santa Mara de Cela [...] he acordado de disponer mi testamento que es el presente
317
1789. Demanda xudicial de D. Michaela Villar Prego, viva, vecia de Santa Elena de Viris, para solicita-la tutela dos seus llos e o relevo de anzas. D Michaela Villar Prego viuda de Dn. Joaqun Pimentel y Espinosa dueo que ha sido de la Casa y Torre de Viris vezina de esta jurisdicin como ms haya lugar digo que por muerte de dho. mi marido previno Vmd. el requento de su nca la qual consiste slo en dha. casa con algn mueble de mui poco valor y en sesenta y seis anegas de pan de renta [...] lo qual conoce Vmd. no alcanza ni con otro tanto para el alimento mo el de tres hijos menores que me han quedado adems del que con la voluntad de Dios espero dar a luz [...] Con atencin a esto y a que no hay sobre que pueda recaer la anza de la tutela maiormente quando sobre serme moralmente inposible hallarla por mi notoria pobreza tampoco por la misma razn tienen dhos. mis hijos parientes que della se quieran hacer cargo, suplico a Vmd. que informando de esta verdad [...] discernirme dha. tutela relevndome de la citada anza con obligacin que constituir de mantener y conserbar los vienes y rentas sin causar en ellos la menor dicipacin... AHRG, Pleitos, leg. 24234/40.
1751, 20 de xaneiro. Tutela xudicial outorgada a Lorenza de Castro, viva, vecia de San Clemente de Csar, coa obriga de anzas. En la feligresa de San Clemente de Csar a veinte das del mes de henero ao de mil setezientos cinquenta y uno ante su mrd. [...] juez hordinario y de mi escribano y testigos pareci presente Lorenza de Castro viuda desta dha. vecindad diciendo que abr quatro meses se halla tal viuda de cuio matrimonio tiene y le qued por su hija lextima a Francisca Paula Boceta que trahe en los brazos y est criando al pecho con hedad de unos nuebe meses y por quanto su mrd. dho. juez
318
c) A transmisin patrimonial En Galicia, os homes e as mulleres accedan s herdanzas dos seus ascendentes en condicins de igualdade, e incluso, nalgunhas zonas da orla occidental atlntica castigadas pola emigracin masculina -vxase a carta de dote outorgada na vila de Cangas-, os pais preferan mellorar coa casa e as sas dependencias s llas, e non s llos, dado o seu carcter de elemento estable no contorno familiar e das conseguintes expectativas laborais e asistenciais que nelas os patrucios depositaban. Os dotes entregbanse a conta da lextima, de maneira que non supoan a exclusin feminina da herdanza, anda que con frecuencia se determinase que deban traerse a montn no momento da partilla de bens. A esta equiparacin na recepcin corresponderanse roles semellantes na transmisin patrimonial -herdanzas e dote, acompaados, se o caso, por bens adquiridos, pola metade dos gananciais e polo usufructo dos bens do marido-, sen prexuzo de que a poboacin feminina, globalmente considerada, se benecie dunha capacidade econmica inferior masculina no seu conxunto. As o testemuan testamentos e doazns -bens que as mulleres, en calquera momento da sa vida, deciden traspasar a un herdeiro-, nas que se patentiza como son as diferentes xerarquas socioeconmicas das implicadas as que introducen as variantes fundamentais e, as mesmo, as relacins sociais nas que as mulleres se inscriben. Con respecto a isto ltimo, hai que ter en conta que era pertinaz a desproteccin econmica e social que tian as mulleres que, ademais de pobres, eran solteiras, e que as vivas, pola sa parte, e sobre todo na Galicia occidental, adoitaban exerce-la xefatura da familia, anda que convivisen cun llo adulto e casado. 319
Fonte: Gonzlez Lopo, D., (1995). 1797, 12 de novembro. Testamento outorgado por Benita de Matos y Surez, viva, vecia de Cangas. En el nombre de Dios amn sepan quantos esta mi carta de manda y testamento ltima y postrimera voluntad vieren como yo Benita de Matos y Surez viuda de Manuel Prez vezina de la villa de Cangas [...] a doze das del mes de noviembre ao de mil setezientos noventa y siete [...] otorgo y ordeno este dho. mi testamento en la manera siguiente [...] Declaro que del matrimonio contrahdo con el expresado mi marido hemos procreado y tengo por hijos a Manuel que se halla casado con Manuela Solio, a Josef viudo de Manuela Martnez y a Teresa que haviendo viudado igualmente de Francisco Romero quedndoles de su consorcio por su lextima hija Manuela Romero, cas de segundas nupcias de Josef de Lemos. Declaro que Lorenzo Franco vecino de la feligresa de Hio mi cuado me est debiendo de resultas de haverle bendido parte de mi capital la cantidad de trescientos reales [...] Declaro que la precitada mi hija Teresa me tiene en su poder trescientos veinte reales que le di en confianza para que me los tuviese reservados hasta tanto que poquito a poco se los fuese pidiendo para remedio de mis urgencias de los quales hasta aora ni un maraved he expendido por no haverlo necesitado, y que tambin me est deudora de doscientos reales procedentes de venta de ganado que con ella he tenido a parcera sin que tampoco de ellos me hubiese satisfecho la menor cosa. Declaro que al bito de el enunciado mi hierno Francisco Romero fincaron unos tojares [...] que hered la prenotado su hija y mi nieta Manuela Romero los quales reduge a mis propias expensas a perfecto estado de fructificar [...] expendiendo la cantidad de mil reales de velln, y respecto de estos perfectos se hallan sabedores mis hijos a evitar toda cavilacin mando que de ningn modo se lo repitan por ser mi voluntad condonrselos [...] Declaro que aunque mi hijo Josef Prez me ha entregado quatrocientos reales que agenci sirviendo a S.M. en sus Reales Baxeles y se han invertido en los menesteres de casa de nada de ellos le soy deudora porque para pago y satisfacin de dha. cantidad le consign hasta mi fallecimiento el usufructo de una via [...] Dejo dono y legato a la enunciada mi hija Teresa Prez esta casa alto de suetano y sobrado en que actualmente vivo para que a mi fallecimiento la lleve adems de su lextima. Dejo dono y legato a los prenotados mis hijos Manuel y Josep Prez por iguales partes dos ferrados de terreno labrado [...] adems de la lextima que respectivamente pueda correspon-
320
1709, 15 de marzo. Doazn de bens efectuada por Mara Alonso, solteira, vecia de San Martio de Borreiros. En la feligresa de San Martn de Borreiros jurisdicin de la villa de Bayona a quince das del mes de marzo de mil setecientos y nueve aos por ante mi escribano y testigos pareci presente Mara Alonso muger soltera vecina desta dha. feligresa y dijo que por quanto ella se alla maior de hedad sin hijos ni herederos y tiene mucho amor cario y acin a Ana Rodrguez muger de Agustn de Morgadans que est presente vecina desta feligresa por le aver servido y asistido a sus menesteres y necesidades [...] y le ha echo y ace otras buenas obras y leales servicios todos ellos dignos de remuneracin y as por ello [...] le haze gracia y donacin [...] aqulla que el derecho llama entrevivos de todos sus vienes as muebles como races [...] y con las condiciones y calidades siguientes. Primeramente con calidad y condicin de que durante los das de la vida de la otorgante ha de gozar y llevar el usufructo de los vienes que tiene y si acaso subcediere estar enferma o inpedida le an de tener en su casa y compaa vestirla y calzarla conforme a su calidad y posibles y sustentarla y no lo haciendo sea visto ser nula esta donacin y poder usar la otorgante de sus vienes. Y con calidad de que si Dios fuere servido llevarle desta presente bida le an de hacer amortajar darle sepultura y hacerle el bien del alma conforme a su calidad y
321
1796, 29 de outubro. Codicilo outorgado pola Marquesa de Bendaa, viva, vecia de Santiago. En la ciudad de Santiago a veinte y nueve das del mes de octubre ao de mil setecientos noventa y seis, Yo D Andrea de las Casas y del Aguila Herrera y Loaisa Marquesa de Bendaa viuda del Seor D. Gregorio Mara Pieiro Ulloa y Maldonado marqus que ha sido de dho. ttulo vecino que fue y yo lo soy de esta dha. ciudad [...] por va de codicilio ordeno y mando lo siguiente [...] Declaro que aunque de los alleres que se han capitulado a mi favor al tiempo de mi casamiento que han sido quatro mil reales anuales slo cobr el primer tercio es mi nimo y voluntad que mis hijos y herederos no pretendan por este captulo pedir cosa alguna contra la herencia de mi marido y ms que deviesen pagarlos a cuio benecio desde luego cedo todo lo que por esta razn se me deviese. As mismo declaro que de todas las alhajas y diamantes que tengo se encontrar una razn individual con mi rma que conservo entre mis papeles y si alguna de dhas. alhajas se hallare menos a mi muerte es seal de haver dispuesto de ellas segn he hallado por conveniente, con advertencia de que si tambin se encontrasen alguna o algunas en poder de mis hijas, ser porque se las hubiese yo regalado por consideracin a lo mucho que me haigan acompaado servido y ayudado [...] y quiero que no se les heche en quenta de su lextima. Declaro que mi querido hijo Don Joaqun que asiste en mi compaa sirvindome con todo amor y cario tiene unas capellanas de sangre y tambin una racin del Real Colegio de Sancti Spiritus por nombramiento de S.M. y del sobrante de sus frutos como buen hijo me quiere hacer su depositaria para que lo guarde a su disposicin para sus urgencias todo lo qual conservar con separacin [...] por no ser mo ni de mi herencia. Declaro haver otorgado con mi muy amado hijo el Marqus actual de Bendaa unas escrituras de consigna para las dotes de mis hijas, y para el reembolso de cantidades que de caudal mo y del de mi muy querido hijo Don Joaqun con su consentimiento se anticiparon al mismo marqus segn que de dhas. escrituras consta a que me reero, para cuia cobranza ha consignado las partidas que ellas expresan concedindome las facultades de su administracin y cobranza [...] y usando de las mismas facultades nombre para que despus de mi muerte corra con la misma administracin hasta ser extinguidos dhos. dotes y crdito al citado mi hijo Don Joaqun [...] Declaro que para las Bulas y pago de pasages de mis dos hijos Don Jernimo y Don Santiago en la regin de Malta se hicieron los gastos que ascendieron a cinquenta y cinco mil novecientos once reales [...] cuia cantidad fue pagada de mi dote y capital y quiero y mando que della en qualquiera acontecimiento se les impute en la legtima que deven heredar por mi y no en la de su padre [...] Que las setezientas cinco
322
2. O traballo
O esforzo productivo das mulleres galegas, esencial tanto no campo coma na cidade para unhas economas familiares que, maioritariamente, malvivan nos lmites da subsistencia, constite un claro expoente da disociacin entre os discursos normativos e a realidade feminina, e unha canle que, dalgunha forma, gretou a subordinacin. a) O mundo rural En Galicia a asociacin econmica e de forza de traballo entre marido e muller, no marco dunha complementariedade mis ou menos difusa polo solapamento, de feito, de moitas tarefas, constitua non s un imperativo, senn tamn a principal garanta para a supervivencia e reproduccin dunhas explotacins campesias insucientes e lastradas polo minifundio, nun frecuente contexto demogrco de altas densidades, e cunha case exclusiva man de obra familiar. Rol histrico preponderadamente activo das campesias galegas, tamn explicable pola longa tradicin migratoria da poboacin masculina, que colocou s mulleres fronte da casa, da familia e da explotacin, pero que non se esgota nela. Segundo A. Mejide Pardo, as mulleres poderan ter constitudo nalgns momentos un tercio da emigracin estacional de segadores. As disposicins do Real Acuerdo como a que inserimos, que se reiteran nos mesmos termos con certa asiduidade, se ben son boa proba da preocupacin dos poderes gobernativos galegos pola promiscuidade laboral e social imperante, serven, as mesmo, para documentar de maneira dedigna a concorrencia das mulleres s labores de sega. Tamn debe consignarse a sa contratacin como xornalei323
Textos para a historia das mulleres en Galicia ras e as chamadas economas femininas -comercializacin de certos excedentes (ovos, leite, verduras), elaboracin de derivados lcteos-. O traballo diario das campesias galegas pasaba, as mesmo, polo ado do lio. Era esta unha actividade considerada especicamente feminina, pero auxiliar na esfera da economa familiar, de maneira que non aparece reectida nas enquisas scais. Fibase co fuso e coa roca porque o carcter porttil de mbolos instrumentos permita compaxina-lo ado con outras tarefas como, por exemplo, o coidado do gando. Como resultado, a productividade do traballo era moi baixa, a calidade do mesmo escasa, e a sa remuneracin nma. As mulleres da familia aban todo a ano para manter en funcionamento o tear durante tres ou catro meses ano. O tecido, pola sa parte, era un ocio desempeado por homes e por mulleres, anda que o cartografado revele contrastes entre as diferentes provincias galegas, e anda que nas cidades unha arte sobre todo masculina -a maior ecacia nas urbes das regulacins gremiais, moito mis difusas, anda que non inexistentes, no medio rural, permiten explicalo en boa medida-. As mulleres tecedoras son maiora nas antigas provincias de Tui, Mondoedo e Ourense, existe un certo predominio masculino na importante cunca lenceira da Baixa Ulla e, en xeral, en toda a antiga provincia de Santiago, e unha grande diversidade no resto. En calquera caso, tratbase dunha actividade a tempo parcial, complementaria da agricultura, e que non s cubriu as demandas familiares senn que tamn xerou excedentes para a sa comercializacin en mercados rexionais e extrarrexionais. No sector das actividades comerciais posible documentar outra va laboral signicativa que se ofreceu s mulleres do campo -e tamn s das cidades-, isto , a de taberneiras. A distribucin xeogrca testemua a sa maior presencia, sobre todo, en reas de altas densidades demogrcas e con importante produccin vitcola: A Estrada, Pontevedra, Gondomar... -tase en conta que na provincia de Ourense as tabernas eran comunais, de a o escaso nmero de taberneiras que se contabilizan-. Foi esta, en termos xerais, unha adicacin feminina que xerou unha considerable conictividade de cun dobre carcter: causas que se inician en virtude de axustes de conta co seu empregado, e causas por escndalo pblico e prostitucin encuberta amparo da taberna. Seleccin de textos
Un testemuo da importancia do traballo das mulleres campesias. La mujer gallega es generalmente estimada. As como un da segua a su esposo a la guerra, hoy le ayuda en el trabajo: ella labra, escarda, estercola las tie-
324
325
Escasa productividade e carcter auxiliar do ado. No hay hilanderas de profesin {provincia de Orense} por ser tan corto el estipendio que sacan al da, con el cual no pueden mantenerse, y slo usan de esto ms a la continua algunas mugeres ancianas, y otras que no pueden trabajar en cosas pesadas: las dems hilan a horas desocupadas y por la noche, y las pastoras durante estn en el monte: si una muger se empleara en hilar todo el da slo despachara media libra de estopa o una cuarta de lino, y pagndose ste regularmente a 2 reales y la estopa a 8 cuartos la libra, sacara el jornal de 16 a 17 maraveds. Las dems maniobras en que se emplean las mugeres de mondar, ripar, espadelar, y otras maniobras, se les paga a 6, 7 y 8 cuartos, dndoles de comer; y si lo executan los hombres se les da real y medio y la comida. E. Larruga, Memorias polticas y econmicas sobre los frutos, comercio, fbricas y minas de Espaa, Madrid, 1798, tomo XLII, p. 178. {1635}. Demanda xudicial presentada por Francisco de Varros e outros, vecios de Santabaia de Oeste e San Miguel de Catoira, por si e no nome das sas esposas e llas privadas de liberdade a causa dunha ada. [...] en nombre de Francisco de Varros, Caetano de Canabal, [...], vecinos de Santabaia de Oeste y de San Miguel de Catoira, digo que avindose pedido execucin contra Alonso Cerneira, vecino de la feligresa de Catoira por crecida cantidad de maraveds en ao pasado de mil seiscientos treinta y cuatro pas a tratar con mis partes como vecinos inmediatos deel a n de que sus mugeres e yjas concurriesen a su casa a hilarle un poco de lienzo y estopa que tena para poder hacer con presteza dos telas [...] y por este medio satisfacer el crdito [...] y con efeto mis
326
O tecido do lio, unha actividade complementaria da agricultura. No obstante a fuerza del excesivo nmero de texedores rinde este ramo inters considerable. No hay fbrica asociada. Se exercitan en este ocio ms mugeres que hombres. No ocupan todo el tiempo en l porque asisten a sus labranzas. En la jurisdiccin de Ribadeo los labradores del pas se dedican a beneciar a costa de los linos de su cosecha y estrangeros algunos lienzos ordinarios que emplean en el uso de sus casas, alio de sus personas y parte de ellos benecian para los reinos de Castilla. Los texen en sus respectivas casas por medio de sus
327
328
b) O mundo rural costeiro Galicia era a mediados do sculo XVIII a primeira rexin pesqueira de Espaa non s porque moitos homes se dedicaban pesca, senn tamn porque moitas mulleres transformbana mediante o escochado e salgado para 329
Textos para a historia das mulleres en Galicia que se puidese comercializar en puntos distantes. Era este, como o ado, un labor de moi baixa productividade, complementario da agricultura, estacional, e que se simultaneaba, as mesmo, coa venda de peixe fresco e coa reparacin das redes de pesca. Tamn na fachada atlntica numerossimas palilleiras elaboraban encaixes e moitas calceteiras producan incluso para fra da rexin. Neste escenario martimo non s a emigracin, senn tamn o traballo no mar, afastou s homes do fogar e da explotacin, o cal, sen dbida, derivou nun necesario reacomodo dos equilibrios existentes.
Seleccin de textos
A venda do peixe fresco e a salga da sardia, das actividades femininas no mundo rural costeiro. La industria principal de Mugardos es la pesca de la sardina que se extrae para varios puertos de la pennsula. [...] Las mujeres se dedican tambin a su venta en fresco, y a la construccin y composicin de las redes. [] En esta villa {Rianxo} no hay absolutamente fbrica alguna. [...] La mitad de los vecinos son matriculados y su continuo ejercicio es en la mar a la pesca; la otra mitad se ocupan en la agricultura a excepcin de unos pocos que tienen diferente destino; su profesin u ocio es comprar a los marineros el pescado para dirigirlo en caballeras a la ciudad de Santiago. En este ramo de industria se ejercitan ms de cien mujeres de matriculados y terrestres de la Villa en esta forma: unas al destino de lavar, preparar y componer en cestas el pescado que ha de extraerse para fuera de la villa; otras en conducir por s mismas y en cestas pequeas el pescado menudo como sardinas, panchoces, etc., a las parroquias o pueblos inmediatos, vendindolos por las aldeas, y an llegando con l hasta la villa del Padrn que dista de aqu tres leguas. [] Las mujeres de la villa {Carril}, como puerto de mar, se ejercitan en el acopio y venta de mariscos que pescan sus maridos, hermanos, hijos y familia, y suelen ir a vender alguna parte de ellos a la villa del Padrn y ciudad de Santiago especialmente en tiempos de cuaresma. [] En Vila-Garca se cogen anualmente ocho mil millares de sardina, en cuya salazn se ocupan la mayor parte de las mujeres del pueblo; las cuales y las ms de las aldeas inmediatas se emplean tambin en hilar. [] En Vila-Xon hay catorce catalanes que costean la pesca y salazn de sardina, en cuya maniobra se ocupan al tiempo de la cosecha 112 mujeres y 28 hombres; y aqullas emplean en hilar el resto del ao. Lucas Labrada, Descripcin econmica del Reino de Galicia, escrito en 1804, Vigo, 1971, pp. 34, 60-61 e 63. Calcetar e palillar, das opcins de traballo para as mulleres do litoral. [...] y que en toda la jurisdiccin {de la villa de Camarias} se dedicarn unas trescientas mujeres a la fbrica de encajes ordinarios de hilo, que benecian dentro y fuera del pas.
330
c) O mundo urbano Anda que a ociosidade das mulleres fose, practicamente, unha excepcin, as fontes scais proporcinannos un coecemento parcial da autntica envergadura do traballo feminino, dado que o remunerado en sentido estricto, desempeado sobre todo por mulleres vivas e solteiras, o que mis e mellor se recolle. As opcins laborais no medio urbano, que exemplicamos na tboa que se acompaa coa estructura ocupacional feminina de Santiago de Compostela, conguran un mercado de traballo non s segregado sexualmente senn tamn profundamente asimtrico. De modo maioritario, as mulleres estn ausentes de calquera profesin que implique o exercicio do poder poltico ou econmico. Os empregos s que acceden, vinculados sobre todo subministracin de alimentos, txtil e prestacin de servicios, demandan unha escasa ou nula cualicacin profesional -tase en conta a relativamente informal aprendizaxe feminina, sobre todo no seo da familia-, resultan moi mal remunerados e moitos deles prolongan no exterior as sas cotis responsabilidades domsticas. Este deprimido horizonte ocupacional consttase, inequivocamente, en tdolos sectores da actividade. O traballo artesn feminino bifrcase en dous sectores ben concretos: o alimentario, estreitamente controlado polas autoridades 331
Textos para a historia das mulleres en Galicia locais dado que a regulacin dos abastos foi un lugar comn na actividade dos concellos urbanos, e o txtil. Os obstculos traballo feminino, impostos polas polticas estatais e municipais e polas regulacins gremiais, relegronas s chanzos artesns menos permeables s restriccins e prohibicins. Ser anda no ltimo tercio do sculo cando os gobernantes ilustrados avoguen, e lexislen en consecuencia, pola imprescindible incorporacin das mulleres traballo productivo. O sector comercial engloba realidades socioeconmicas e profesionais moi dispares. Dun lado, sen dbida minoritario, posible observa-la actividade de mulleres da burguesa comercial, case sempre vivas que continuaban fronte do negocio familiar. O seu dote e gananciais, e a moi probable condicin de usufructuarias do corpo total da herdanza, aseguraban a estas mulleres a independencia econmica necesaria para soste-las sas iniciativas comerciais, cal hai que engadi-la autonoma legal e persoal de que carecan na sa condicin de esposas. Doutro, a inmensa maiora das mulleres enroladas neste sector conforman un verdadeiro proletario comercial, o smbolo mis emblemtico do cal , seguramente, a gura da regateira. Involucradas nun modelo de trco pouco ou nada lucrativo, pero que incidiu considerablemente na formacin do mercado local, e que non debe ser trivializado no mbito da economa e do abastecemento urbano do da a da, foron obxecto dunha estreita vixilancia e de frecuentes sancins por parte das autoridades locais, non s polas sas prcticas certamente especulativas, senn tamn pola sa asidua asimilacin a mulleres de mal vivir. Pero, seguramente, un dos signos mis esclarecedores do psimo contexto laboral feminino concrtase no feito de que fose o servicio domstico a opcin de traballo maioritaria entre as mulleres urbanas. Para moitas mozas solteiras das cidades e do campo -a domesticidade nutrase, en boa medida, con mulleres inmigrantes dun contorno rural mis ou menos prximo- que non podan ser dotadas polos seus pais, era este o primeiro medio, senn o nico, que se lles ofreca para reunir un dote. Constitua, por outra parte, unha vlvula de escape para un mercado matrimonial con desequilibrios, e unha ocupacin perfecta para as mozas s ollos de contemparneos e moralistas. As criadas, ademais de ter dereito teito e comida, contratbanse por unha soldada anual anda que podan transcorrer anos sen que percibisen ningunha cantidade, como testica con profusin a documentacin-, que poda completarse con mandas ou legados. Inmersas nunha tesitura de desarraigamento ou indefensin, as domsticas proporcionaron un numeroso continxente de nais solteiras, do cal son boa proba as escrituras de apartamento autor do preazo. Xunto s criadas, as parteiras, enfermeiras, amas de cra, engrosan o elenco de servicios prestados polas mulleres, das que cerrmo-la ilustracin documental cunha especial atencin Hospital Real de Santiago, como exemplo de emprego feminino institucional e cun certo grao de cualicacin profesional. 332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
Series de salarios correspondentes s tres empregos femininos fundamentais da institucin. Enfermeira Maior: Ano 1700 1701 1702 1703 1756 1757 1758 1759 1792 1793 1794 1795 Salario metlico 88,8 rs 88,8 rs 88,8 rs 88,8 rs 462,8 rs 462,8 rs 462,8 rs 462,8 rs 850,0 rs 850,0 rs 850,0 rs 850,0 rs Salario especie (50 f trigo) 213 rs ? 237 rs 350 rs 479 rs 550 rs 423 rs 423 rs 600 rs 825 rs 773 rs 725 rs ndice: S. esp./S. met. 2,4 2,7 3,9 1,0 1,2 0,9 0,9 0,7 1,0 0,9 0,8
344
Ano 1700 1701 1702 1703 1756 1757 1758 1759 1792 1793 1794 1795
Salario metlico 44,4 rs 44,4 rs 44,4 rs 44,4 rs 244,4 rs 244,4 rs 244,4 rs 244,4 rs 244,4 rs 244,4 rs 244,4 rs 244,4 rs
Ama Maior: Salario especie (50 f trigo) 213 rs ? 237 rs 350 rs 479 rs 550 rs 423 rs 423 rs 600 rs 825 rs 773 rs 725 rs ndice: S. esp./S. met. 3,7 4,1 6,0 0,8 0,9 0,7 0,7 0,6 0,8 0,7 0,7
Ano 1700 1701 1702 1703 1756 1757 1758 1759 1792 1793 1794 1795
Salario metlico 58,28 rs 58,28 rs 58,28 rs 58,28 rs 608,28 rs 608,28 rs 608,28 rs 608,28 rs 1010,00 rs 1010,00 rs 1010,00 rs 1010,00 rs
Elaboracin propia a partir das seguintes fontes: para os salarios, AUS, Fondo Hospital Real, Cdulas Reais, carpetas 24, 26 e 27; para os prezos do gran, Eiras Roel, A. e Usero Gonzlez, R., (1977), pp. 268-273.
345
Seleccin de textos
1708, 13 de febreiro. Venda dunha leira outorgada por Francisca de Verdeal, casada, marido ausente, vecia de San Martio de Moaa. En la villa de Cangas a trece das del mes de febrero de mil setecientos y ocho aos por ante mi escribano y testigos paresci presente Francisca de Verdeal
346
347
348
349
350
351
352
1709, 15 de novembro. Felipa Fernndez Mallo, casada, vecia de Cangas, avala seu esposo para a administracin dos Reais Alfolns do sal de Vigo. En la villa de Cangas a quince das del mes de nobiembre de mil setecientos y nuebe aos por ante mi escribano y testigos pareci presente Bartolom de Godoy y Felipa Fernndez Mallo su muger vecinos della [...] e digeron la sobredha. que a su marido se le pretende encargar el cuydado de la benta de sal en los reales alfoles de la de Vigo [...] y para el seguro de la Real Hacienda en el tiempo que estubiere a su cargo da todo su poder cumplido a su marido para que en su nombre la pueda obligar en anza aanzando los derechos de la sal de dho. alfol que le fuere entregado ypotecando todos los que tiene y a heredado por bito del regidor Rodrigo Mallo su padre como Antonia Fernndez su madre y por otros qualesquier ttulos que le pertenescan. APP, leg. 1162(4), f. 103v.
353
Ingresos do Mosteiro de Santa Clara de Santiago no ano 1812. Ferrados de trigo ............................................ 4.229 Ferrados de centeo ........................................ 3.290 Ferrados de pan mediado...................... 107 19 Ferrados de millo mido ........................ Reais ............................................................................ 6.610 Galias e capns ............................................. 340 Ducias de ovos.................................................. 180 23 Cabritos .................................................................... 4 Carneiros ................................................................ Fonte: Alvario Alejandro, C., 1976. Porcas ......................................................................... 5 Carros de palla.................................................. 3 Cuartillos de manteiga ............................. 4 Azumes de vio .............................................. 4 Mollo de vio ..................................................... 1/2 Lampreas ................................................................ 39 Fadas..................................................................... 200
1753, 17 de agosto. Arrendos de froitos decimais e eclesisticas derechuras de varias sinecuras que efecta Mosteiro de Santa Clara de Santiago, polos que se obrigan s correspondentes tomadores. En la ciudad de Santiago a diez y siete das del mes de agosto de mil sietecientos cinquenta y tres ante mi escribano y testigos parescieron presentes Reymundo y Matheo de Neyra vezinos de la feligresa de San Vicente de Berres y juntos de mancomn a voz de uno y cada uno de ellos de por s [...] dixeron se obligaban y obligaron con sus personas y vienes muebles y razes de dar y pagar a la Madre Abadesa y religiosas del Real Monasterio de Santa Clara de esta dha. ciudad [...] un mil doscientos ochenta y siete reales de velln los mismos en que este presente ao por dha. Madre Abadesa y religiosas se remataron en el expresado Reymundo de Neyra la renta y sinecura que gozan en la feligresa de San Salvador de Baloyra en dos pagas por mitad... [...] Juan de Otero principal y Manuel de Pazos su ador vecinos de San Martn de Rioboo [...] seis mil ciento y cinquenta reales en dos plazos por mitad [...] los mismos en que este presente ao se remataron por dha. Madre Abadesa y
355
356
357
Xunto vehemente defensa da institucin matrimonial como baluarte da orde social, os discursos dominantes que falan das mulleres, tanto laicos como eclesisticos, conctanse moi estreitamente coa moral sexual. En termos xerais, as mulleres son contempladas como potenciais factores de disolucin social; o seu honor unha valiossima pero frxil calidade da que imprescindible a defensa, que compete, por iso mesmo, sobre todo s varns. Os Snodos da igrexa galega as como as Visitas Pastorais -seguramente, os mis poderosos discursos que prescriban os ideais de xnero provian da relixin-, xa desde os inicios da idade moderna e incluso con anterioridade a Trento, avogan reiteradamente por evitar e previr, xusticndoo doutrinalmente, tdalas formas de sociabilidade nas que a promiscuidade intersexual era un feito, isto , adas, velorios, romaras, o propio escenario do traballo agrcola. En calquera caso, esta imaxe ideal, paternalista, rxida e condenatoria, adoitaba oporse exibilidade e pluralidade en que discorran as vidas das mulleres. Desde o punto de vista da sa normal insercin social e familiar, a ilexitimidade supoa unha evidente ruptura, pero necesario efectuar algunhas matizacins. Antes que nada, hai que ter presente que aproximadamente o 90% das nais solteiras en Galicia sono dun llo. Moitas delas espontanebanse ante a xustiza alegando que no seu embarazo mediara unha promesa de matrimonio, ou, se procesaban por esa mesma razn autor do preazo, apartbanse das sas pretensins de voda tras recibir un modesto dote, desenlace que, en 359
Textos para a historia das mulleres en Galicia calquera caso, propiciaba a frecuentemente deciente extraccin socioeconmica das afectadas, e en resumo a indefensin en que se debatan. Obsrvase que esta alegada promesa de matrimonio era dicilmente demostrable, de maneira que tanto s ollos da xustiza como s da comunidade, a honestidade, a reputacin, constitua o seu principal activo. Anda que s moi raramente estas relacins conduciron s nais solteiras s altares, a aldea ou a vecianza non dramatizaba en exceso unha falta desta ndole, mis ben contrario, era un fenmeno social e cultural bastante aceptado; por outra parte, dado que a soltera feminina se comportou como unha variable demogrca de vasto alcance, moitas mulleres, perdidas as esperanzas de contraer matrimonio, buscaron no llo ilextimo unha garanta asistencial para a sa vellez. Nun plano moi diferente fronte condena social e xudicial situbanse as mulleres sospeitosas de escndalo pblico, de incontinencia, ou de prostitucin, explcita ou encuberta, porque coas sas conductas atacaban xa non s familia e moral cristis, senn tamn paz social na sa mis ampla acepcin. Situadas nas marxes do sistema, anda que a sa marxinalidade naza do seu propio centro, privadas de nexos familiares, de medios econmicos e de calquera consideracin social, estas mulleres foron fustrigadas pola Igrexa e pola xustiza, e non poucas veces sufriron pena de desterro - a predilecta para esta tipoloxa delictiva-, sancin que, deste modo, potenciou en certa medida a mobilidade xeogrca que xa se daba de maneira estructural, sobre todo entre as solteiras, das que o destino ltimo podera moi ben se-la cidade, escenario con maiores posibilidades de anonimato. precisamente na mis populosa das urbes galegas durante a maior parte da idade moderna, Santiago de Compostela, onde se fundou no ltimo tercio do XVIII, a pedimento do arcebispo Raxoi, a Casa da Galera. A pesar de que Compostela era unha cidade cun marcado carcter levtico e cun bo nmero de institucins que exercan a caridade, o problema da prostitucin adquirira unhas dimensins considerables e non deixou de preocupar s autoridades laicas e relixiosas. Intentando concilia-la moral coas leis do Estado, impregnada, na sa concepcin terica, do pragmatismo e afn pedagxico propios da Ilustracin, a Galera era antes que nada un lugar de reclusin de mulleres forzadas ou penadas, as segregadas do corpo social. O internamento, o traballo e a capacitacin profesional, e a doutrina cristi, constituan as autnticas panaceas para a rexeneracin e posterior insercin social das mulleres. Na prctica, a Galera de Santiago converteuse nunha continuacin ou substituto do crcere pblico e tivo un moi escaso funcionamento: a falta de recursos econmicos, a escaseza de espacio fsico, a carencia dunha adecuada formacin profesional, as utpicas aspiracins de rexeneracin dicilmente compatibles coa dureza do rxime carcerario, ou as dubidosas perspectivas reais que se ofrecan para unha 360
Idade Moderna. MULLERES E DESORDE SOCIAL adecuada reinsercin social -e seguramente outros factores adicionais-, conxugronse para invalida-las metas que alentaron a sa fundacin.
Seleccin de textos
Na moral cristi da Contrarreforma binomio esprito-eternidade contrapese da carnemorte. Hai unha constante identicacin da muller co pecado, prodcese un total rexeitamento do corpo feminino, a muller a tentacin*. [] en abstenenrse las mugeres de los demasiados alios, y galas, tienen muchas conveniencias, y verdaderas comodidades, pues con la moderacin en los adornos se rescatan de aquella servidumbre, a que muchas se condenan, gastando en aliarse, prenderse y afeytarse muchas horas cada dia. De que cuidados no se libran con solo moderarse en los adornos? De que sustos, y afanes no se rescatan asi, y a sus criados con la modestia, y templana en el adorno? Quien podra contar el aparato de botes, de salserillas, de aguas de rostro, y otras trescientas invenciones de que han de cuidar para sutentar eses demasiados alios? Pues que dir del martirio que dan a su cuerpo para estrechar la cintura, y ajustar el talle? Que de la morticacin indecente a que se sugetan por mostrar las manos blandas, y suaves, atormentando los sentidos propios por recrear los ajenos? Muchas vezes con el albayalde queman la tez natural; otras con las intenciones de curar el pelo acortan la vida. Y assi Galeno testica aver muerto muchas mugeres por razn de demasiado fro, que se les entr en el celebro con los azeytes con que curarse el pelo. No pocas para andar lucidas se quitan gran parte del sustento necessario, cercenando lo decente en la mesa, por conservar los superuo en la gala y atavo; otras trabajan das y noches, y se desentraan solo por salir muy lucidas los dias de esta. Que dao no se ocasionan en las haziendas y patrimonios los demasiados adornos? De un Cavallero, se yo, que se quexava de que su muger solo en el albayalde se gastava cada ao mas de cien ducados para blanquear tanta parte de su cuerpo como se descubre con los jubones degollados. Y aunque el maior gasto no se haze en los colores, y aguas, sino en la variedad, y precio de las telas, de las puntas y bordados, comunmente una vanidad anda junta con otra; porque las que con demasa se afeytan, de ordinario no tienen moderacin en las galas. Quantas vezes obligan a sus maridos, o padres a buscar por medios ilcitos lo que han menester para sustentar su fausto? Quantas por vestir sus galas que los suyos, o no pueden, o no quieren darles, se desnudan a la verguena, y venden la honra? Por esso el otro Autor ingenioso, queriendo explicar su symbolo, en la que se mirava la cabea de una muger llena de adornos, puso al pie del symbolo esta nota: la ofensa de Dios, la esperana de los amantes, y la ruina de los maridos. Freiz Pineiro, A.: Respuesta theolgica acerca del abuso de los escotados, Santiago, 1673, pp. 29-30. Os cambios na moda o uso dos escotados, xeran a reaccin da Igrexa*. [] Pongamos dos Ciudades llenas de hombres y mugeres de un mismo gnero, y natural: anden en la una las mugeres con gran decencia, y honestidad, con los jubones hasta el cuello, sin afeytes postizos, ni galas demasiadas, y superuas;
* Estes textos foron seleccionados por Carme Alvario Alejandro.
361
362
363
364
365
366
367
368
Anda que tdalas evidencias apuntan a que a participacin directa das mulleres neste mbito careceu de relevancia, convn polo menos considerar certos modos de actuacin que, se ben non desmenten esta certeza, si a matizan. En primeiro lugar, a travs das alianzas matrimoniais de sectores sociais da elite e con frecuencia instalados no poder, que se verican no marco dunha estreita endogamia, as mulleres funcionaron como instrumentos para a creacin de relacins sociais susceptibles de transformarse en resortes propiamente econmicos. En segundo lugar, mediante legado testamentario, doazn ou dote, podan recaer na posesin de ocios pblicos patrimonializados, anda que non exercelos por si mesmas, de modo que os cedan en arrendo. Finalmente, as mulleres da nobreza, sobre todo as vivas, foron seoras xurisdiccionais, igual cs seus homlogos masculinos, e como tales frecuentemente percibiron certos gravames e gozaron de atribucins no nomeamento dos ociais do Concello.
Seleccin de textos
1709, 3 de febreiro. D. Alonso Ribera y Taboada e a sa esposa, vecios de Baiona, outorgan escritura de dote a favor da sa lla D. Antonia na que se incle o ocio de rexedor da vila exercido por aquel. En la villa de Bayona a tres das del mes de febrero de mil sietecientos y nuebe aos por ante mi el presente escribano y testigos parecieron presentes Don Alonso Ribera y Taboada regidor y fiel executor por Su Magestad en esta villa y su jurisdicin real y Doa Benita Varela y Matienzo su muger vezinos desta dha.
369
370
371
372
Un exemplo de educacin feminina en Galicia Habr, al menos, dos clases en cada Casa o Colegio de Nuestra Seora, y, a lo ms cuatro, pero generalmente, tres. La primera de lectura bajo el ttulo de Santa Ana. La segunda de escritura bajo el ttulo de Santa Catalina, la tercera de costura bajo el de Santa Isabel, la cuarta de labores bajo el de Santa Magdalena. En todas ellas se ensear, a ms de lo dicho, todo lo concerniente a la piedad y virtud, segn la capacidad de cada una. Se ensear primeramente a leer latn, despus romano, y la letra de mano, a placer y tirada, bastarda o de notario, si parece bien. Las reglas del alfabeto y las slabas se aprendern en un tablero grande, donde estarn pintados los caracteres en gran tamao. Con un puntero se ensear a diez o doce nias juntas. (Las clases estarn organizadas en tres las) La primera de las que aprenden las letras. La segunda de las que aprenden las slabas y cuentan o unen. La tercera de las que aprenden las palabras enteras y las que leen completamente. Con un puntero, se ensear a diez o doce nias juntas, y luego se reconocer cada letra en el libro, poniendo como gua una de las que leen bien, a cada una de las que aprenden las letras. Se dar tambin, una ayuda a las que silabean, y se har que diez o doce juntas digan su leccin.
En 1759 a Compaa de Mara (Bordeaux, 1607) instalouse en Galicia abrindo en Santiago de Compostela a sa primeira escola pblica, totalmente gratuta, para nenas de toda idade e condicin. Desta forma, anda que con mis de cento cincuenta anos de atraso, puxronse en prctica as ideas e os mtodos que foran deseados por Juana de Lestonnac en Francia a comezos do sculo XVII, plasmados nas Constitucins da Orde (Bordeaux, 1638). En concreto os fragmentos que aqu reproducimos pertencen Frmula das Clases ou Escolas, contida nas Constitucins publicadas en Zaragoza en 1745 (traduccin das de 1638). 373
Textos para a historia das mulleres en Galicia Estas indicacins para as mestras son o reexo da mentalidade pedagxica imperante na Francia do XVII, que salientaba os aspectos memorsticos e repetitivos do mtodo. Tamn establece unha aprendizaxe sucesiva da lectura e a escritura, tal e como se entenda na poca. dicir, s cando a alumna dominaba a lectura pasaba clase de escritura, e cando lograba escribir correctamente progresaba de costura, etc. Anda as resultan renovadores no referente s prioridades, xa que na educacin feminina o mis frecuente era antepor a doutrina cristi e os labores a todo o demais. Para Juana de Lestonnac o primeiro que deben aprendelas nenas a ler e escribir, anda que sen descoida-lo ensino relixioso e moral. Esta interrelacin entre os aspectos culturais da lectura e a escritura cos aspectos puramente relixiosos do ensino da doutrina cristi un dos elementos tpicos do ambiente contrarreformista no que xorde a orde, pero que en calquera caso serviron como evidente vehculo de alfabetizacin das mulleres. Cmpre sinalar que non tdalas instruccins de Frmula das Clases eran seguidas p da letra en Santiago, como a referida aprendizaxe da lectura en latn antes que na propia lingua materna, prctica xa en desuso na Espaa do XVI; pero isto non bice para armar que estas Constitucins foron sen dbida unha clara orientacin pedagxica para as relixiosas de Santiago, tendo en conta a falta de interese xeral pola formacin intelectual das mulleres das clases populares nesta poca.
A ensinanza en cifras
ESCOLAS (1804) NENOS N. ESCOLAS MESTRES ALUMNOS 561 567 14.533 NENAS N. ESCOLAS MESTRAS ALUMNAS 89 94 1.699
ESCOLAS (1848) PBLICAS A Corua Lugo Ourense Pontevedra Galicia PRIVADAS CONCORRENTES Nenos 13.382 14.830 16.563 16.705 41.480 Nenas 2.993 1.403 2.647 1.745 6.788 Nenos Nenas Mixtas Nenos Nenas Mixtas 32 18 151 161 27 195 36 11 116 1 32 126 11 375 116 13 12 14 168 112 15 103 81 13 510 201 35 324 DOCENTES (1840) MESTRES A Corua Lugo Ourense Pontevedra Sen Ttulo 346 101 293 190 Con Ttulo 137 114 190 191 MESTRAS Sen Ttulo Con Ttulo (incle mbolos sexos) 1 3 5 6
374
Idade Moderna. CULTURA E EDUCACIN FEMININAS Estas tboas, que ofrecen informacin sobre a Instruccin Pblica a ns do sculo XVIII, foron elaboradas a partir de datos tomados respectivamente da Descripcin Econmica del Reino de Galicia de Lucas Labrada (1802) e do Diccionario de Pascual Madoz (1847). Achegan interesantes datos sobre as taxas de escolarizacin en mbolos sexos e sobre a dotacin escolar que supostamente teen acceso as nenas. Paralelamente ofrcese informacin sobre a presencia de mulleres docentes e sobre a sa cualicacin laboral. A pesar de que a tboa correspondente a ns do XVIII -anda que a Descripcin foi publicada en 1804, os datos que contn corresponden a nais do sculo XVIII- s achega datos globais correspondentes a toda Galicia, permtenos comproba-lo incremento de alumnado feminino, mis que moderado, que se producir durante a primeira metade do sculo XIX. De feito, a porcentaxe de nenas escolarizadas incremntase dun 10,46% a un 12,33%, e a relacin entre nenas e nenos pasa de 8,5 nenos por cada nena a nais do XVIII a 6,1 nenos por cada nena segundo a Estatstica de Instruccin Pblica de 1847. A segunda tboa permtenos observa-las notorias diferencias xeogrcas, tanto no que concirne a este aspecto concreto da distribucin por sexos dos alumnos -na Corua as nenas supoen o 18,27% da poboacin escolar, mentres en Lugo non chegan a acada-lo 8%-, como no referente dotacin de escolas femininas -soamente 48 das 1.164 existentes na totalidade de Galicia, fronte s 282 exclusivamente masculinas-.
A alfabetizacin das mulleres galegas segundo o Censo de 1860 PART. XUD. Prov. da CORUA: Arza Betanzos Carballo Corcubin Corua, A Ferrol Muros Negreira Noia Ordes Ortigueira Padrn Pontedeume 1,72 % 1,26 % 1,28 % 2,00 % 3,54 % 3,53 % 1,17 % 2,01 % 1,61 % 0,31 % 0,72 % 7,76 % 3,57 % 1,42 % 3,68 % 1,27 % 4,53 % 12,32 % 11,36 % 3,06 % 1,44 % 3,18 % 0,43 % 1,78 % 5,32 % 3,33 % 96,84 % 95,04 % 97,43 % 93,45 % 84,13 % 85,10 % 95,75 % 96,53 % 95,20 % 99,25 % 97,48 % 86,91 % 93,09 % LEN LEN E ESCRIBEN NON SABEN LER
375
0,75 % 1,13 % 0,14 % 2,80 % 1,90 % 3,44 % 0,51 % 0,96 % 1,44 % 1,24 %
1,40 % 1,59 % 0,76 % 4,72 % 4,17 % 3,27 % 1,03 % 6,48 % 2,17 % 2,08 %
97,83 % 97,26 % 99,08 % 92,47 % 94,12 % 92,26 % 98,44 % 92,55 % 96,42 % 94,42 %
2,89% 1,44% 1,62% 2,53% 1,76% 5,05% 1,72% 2,50% 1,58% 0,36% 1,38%
2,02% 1,26% 1,52% 1,75% 1,25% 5,20% 1,46% 3,96% 3,92% 1,61% 2,04%
95,07% 97,29% 96,85% 95,72% 96,97% 89,73% 96,69% 93,53% 94,49% 98,01% 96,57%
1,65 % 1,71 % 4,25 % 1,46 % 1,74 % 1,21 % 2,10 % 1,48 % 3,98 % 2,50 % 2,62 % 1,85 % 2,30 % 2,10 % 2,26 %
2,26 % 4,39 % 2,39 % 1,73 % 4,50 % 2,61 % 2,95 % 1,84 % 1,77 % 5,48 % 5,37 % 3,22 % 2,50 % 3,60 % 3,85 %
96,07 % 93,89 % 93,32 % 96,80 % 93,75 % 96,16 % 94,94 % 96,67 % 94,29 % 92,01 % 92,00 % 94,92 % 95,18 % 94,20 % 93,87 %
376
Idade Moderna. CULTURA E EDUCACIN FEMININAS A tboa que se ofrece unha elaboracin propia a partir dos datos do Censo de Poboacin de 1860. As porcentaxes refrense unicamente poboacin feminina e estn organizadas por partidos xudiciais. Inclense tamn os datos provinciais e globais de Galicia. necesario precisar que as porcentaxes expresadas na tboa calculronse sobre o 100% da poboacin feminina, co que as taxas de analfabetismo se ven incrementadas polo natural analfabetismo infantil. chamativa a grande uniformidade dos datos, que permite escasas diferenciacins xeogrcas. A cifra de mulleres analfabetas supera o 90% en calquera das catro provincias galegas e alcanza o 93% para o conxunto de Galicia. Unicamente aqueles partidos xudiciais nos que hai un centro urbano de certa entidade (A Corua, Ferrol, Ourense, Santiago, etc.) conseguen rebaixar estas diferencias con maior claridade. Os datos da primeira columna que se reren s mulleres que slo leen, son expresivos dunha escolarizacin incompleta, con cifras que estn moi prximas, anda que na maiora dos casos son inferiores, s taxas de alfabetizacin completa. En canto s cifras das mulleres que saben ler e escribir, o total de Galicia non supera o 4% (en cifras absolutas, s 37.855 mulleres das 982.508 censadas).
377
VII. A RELIXIOSIDADE
Carmen Alvario Alejandro
I. E. S. de Sar (Santiago)
A relixin que sae triunfante coa Contrarreforma a do medo. O gusto polo sensible, polo visual, o que entra polos ollos, o mellor recurso; as propias imaxes, haxiografas son utilizadas neste sentido. Os sermns van adquirir unha grande importancia, especialmente nas zonas rurais, onde a maiora da poboacin non sabe ler nin escribir. A nalidade dos mesmos, especialmente das Misiones, xa non tanto a de facer crer senn que, cheos de cargas morais, pretenden incidir no xeito de actuar. Van utilizar unha serie de recursos moi prximos mundo do teatro: fontica coidada, palabras en latn, escenicacins coidadas. Ata o sculo XIX, co triunfo da burguesa, non parece haber unha gran diferencia entre a relixiosidade feminina e a masculina. Homes e mulleres van se-los responsables da sa salvacin; a prctica do culto e a devocin s santos sern os principais auxilios para conseguila durante a vida e as recomendacins recollidas nos testamentos unha axuda despois da morte. A travs da anlise dos acordos dos Snodos, das Pastorais, dos Sermns que se conservan podmonos aproximar, coas prevencins necesarias, relixiosidade da poca en Galicia; neles recllense unha serie de normas e consellos encamiados a corrixir certas prcticas do clero e dos seus fregueses. Mis difcil penetrar nos sentimentos relixiosos, como viven a relixin as mulleres do Antigo Rxime. As fundacins e obras pas, as como as confra379
Textos para a historia das mulleres en Galicia ras e testamentos, poden ser medios de achegamento mesma, se ben hai que ter en conta que estas prcticas non eran universais.
1. Postura diante da morte Nunha relixiosidade presidida polo medo, especialmente morte e a posible condena, os testamentos son unha fonte imprescindible de estudio. Gonzlez Lopo, na sa anlise dos mesmos, non advirte grandes diferencias entre homes e mulleres. Incianse cunha invocacin (unha oracin e mesmo tempo un consolo, como medio tranquilizador diante da morte), conteen unha serie de normas para o momento do enterro (onde enterrala, con que hbito ou mortalla, como ten que se-lo funeral), nmero de misas e fundacins (como elementos de axuda entre vivos e mortos), as como outras mandas.
Seleccin de textos
Testamento de Menca de Mareque, viva, vecia de Santa Mara de Conxo. In dei nomine. Sepan quantos esta carta de testamento ltima y postrera voluntad bieren como yo Menca de Mareque biuda de Gregorio Prez vecina del lugar de Combarro feligresa de Santa Mara de Conxo allndome enferma en cama de enfermedad que nro. Seor fue servido darme y en mi sano juyzio y entendimiento natural y creyendo como rmemente creo en el misterio de la Ssma. Trinidad, padre, hijo y Spiritu Santo tres personas distintas y un solo Dios verdadero y en todo lo que manda la Santa madre Iglesia cathlica romana en cuya fee y crencia protesto bivir y morir como el xptiana y para que mis cossas queden dispuestas y hordenadas al servicio de Dios ntro. Ssor y celosa de la hora de mi muerte que es natural y tomando como tomo para ello por mis yntercessores y abogados a Mara Ssma. Madre de nuestro redentor Jesuxpto y a los santos apstoles San Pedro y San Pablo, Santiago el mayor y a todos los dems santos y santas de la corte celestial para que yntercedan a su Divina Magd. por mi alma que se sirva colocarla en su santa Gloria y no entre con ella en rigurosos Juicio debajo de cuio amparo ago y hordeno este misterio en la manera siguiente: Primeramente mando mi alma a Dios ntro. Seor que la compr y redimi con su preciossima sangre, muerte y pasin. Y el cuerpo a la tierra de que forma parte y que sea sepultada dentro de la Iglesia del convento de esta F de Sta. Mara de Conxo en la sepultura que pareciere a mis cumplidores pagndose por ello lo que se acostumbre y que sea amortajada en vito de picota del serco Padre San Francisco y que se digan por mi alma tres actos de mi entierro, honras y cavo de ao, veynticuatro misas rezadas en cada uno y ocho por una vez adems de las contadas de dichos actos y otra rezada en la capilla y altar privilexiado de nimas de la Ssa. Igl de Santiago, luego que yo fallesciere pagando e por cada una de dichas
380
381
Seleccin de textos
O estado ideal para as mulleres: as relixiosas. [...] El teatro del mundo, hija ma, es un campo muy ruidosos, y en l no se percibe fcilmente la voz de Dios. Hay mil embarazos, que ofuscan y turban el odo, impidiendo el que la voz de Dios penetre adentro; y as es una especialsima gracia de su Majestad, el retirar a una criatura de esos peligros. La Religin es el Arca de No, donde todos los que en ella se abrigan, se preservan de las tempestades del siglo. Fuera de esta nave bien se pueden salvar tambin los que en ella no entran; que la vida comn tiene tambin sus auxilios, y no convena ni poda ser que todos fuesen Religiosos; pero cuntas dicultades cuesta a esta alma salvarse?; qunto tienen que vencer, peleando con las olas de las ocasiones que ofrece el mundo? A ms de eso, aunque lo logren, no es tanto mrito como los que se han acogido a tan seguro asylo. En l la oportunidad de servir a Dios es muy grande; los embarazos ningunos. Antes bien en lugar de estorvos se multiplican las ocasiones, y sirven para la emulacin de los buenos exemplos. [...] las dems Religiosas sirven mucho a Dios, no se puede dudar; siguen un estado perfectsimo [...] pero el que tu has elegido, hija ma, hace tambin los ocios de Marta. Y de qu suerte? Ocupndose en el exterior ministerio de ensear y educar en tu sexo las dos impertinentes edades, juvenil y pueril, a costa de
382
383
3. As transgresins relixiosas
a) O mundo da confesin: os solicitantes A solicitacin unha transgresin do celibato eclesistico; trtase de accins efectuadas por un clrigo, a maiora das veces pertencente a unha orde relixiosa, para seducir a unha penitente. A raz da Contrarreforma, non s se vai reprimi-lo sexo a travs das Pastorais e manuais de teoloxa, senn que se obriga a falar sobre o mesmo. Verbaliza-lo sexo, anda que sexa dun xeito escuro, est ligado crenza postridentina de que a carne (o corpo) unha das fontes fundamentais do pecado. O lugar principal onde falar do sexo vai se-lo confesionario. Hai que ter presente que a confesin adquire o carcter de dogma e a obrigatoriedade de confesar unha vez ano est moito mis controlada. 384
Idade Moderna. A RELIXIOSIDADE Se ben moitas mulleres se resistiron a presentar denuncia, algunhas chegaron Tribunal da Inquisicin. No caso do de Santiago foron menos (40 segundo Jaime Contreras) ca noutros tribunais estudiados por Adelina Sarrin Mora. preciso subliar que en Galicia a Inquisicin foi menos activa e que o clero regular, mis proclive prctica da solicitacin, foi menos requirido que o secular. A Igrexa tratou de remediar estas desviacins; a travs das sas Constitucins fai ncap en que se confese s mulleres nos confesionarios, fuxindo daqueles lugares que puideran signicar un perigo.
Seleccin de textos
Mandatos sinodais para previ-la solicitacin en confesin. Ningn confessor de nuestro Obispado, aunque sean los curas, o escusadores, se assienten a confessar ni conessen a ninguna persona (sino es quando los llama a los enfermos en las casas) en las sacristas, o ermitas, sino patentemente en el cuerpo de la Iglesia, so pena de quatro reales cada vez. Y los Visitadores hagan desto particular pregunta, y executen esta pena. Pero si huviere concurso de gente, o Romera en alguna ermita, bien se podrn en ella confessar mugeres y hombres, con que no sea a solas, sino que por lo menos aya ocho, o diez personas circundantes, quando se conessan mugeres y no de otra manera. [] Tengan los confessores grande cuydado en que despus de averse puesto a sus pies el penitente, hombre o muger, ni le pregunte, ni oyga de otros negocios ni de salud ni de enfermedad, ni de su hazienda, ni de ninguna cosa que no fuere endereada a la salud del alma, de que all slo se ha de tratar, sino que luego al punto les haga comenzar su acusacin; y despus de hecha, y de averle dado la doctrina, y penitencia saludable, se levante del confessionario, o llame a otro, so pena de excomunin mayor. Y si provara aver intervenido risas, o conversacin impertinente, incurra de ms desto el confessor en mil maraveds para pobres. Constituciones Synodales del Obispado de Mondoedo, 1617 (B.D.S.). Reitrase nos snodos a condena desta transgresin relixiosa. Los rectores y confessores no conessen persona alguna en su casa (si no fuese estando enferma). Y que a ninguna muger estando sana, de qualquier qualidad que sea, conessen si no fuere en la Iglesia, y en los confessionarios que para ello mandamos hazer, ni despus de la Oracin, ni en las Sacristas, ni en otros lugares secretos. Constituciones Synodales de Santiago, 1576 (B.X.S.). A mediados do sculo XVIII esta desviacin contina preocupando s autoridades eclesisticas. Los rectores y confessores no confessarn en las casas a los Penitentes, especialmente a mugeres, sino estando enfermas. Podrn confesar a hombres en sacris-
385
b) As mulleres feiticeiras A bruxera parece que non estivo tan estendida en Galicia como a tradicin e as lendas parecen indicar. No estudio de Contreras sobre o Santo Ocio en Galicia, das fontes manexadas para o sculo XVI e XVII, chega a conclusin de que s nun 6,4% dos casos a actividade penal est orientada prctica desta heterodoxia. En canto perl dos procesados, trtase maioritariamente de mulleres (92 fronte a 48), de ambiente rural e solteiras ou vivas: mis que bruxas, son feiticeiras que actan como curandeiras con poderes mxicos para curar enfermidades fsicas e/ou psquicas.
Seleccin de textos
Condena sinodal fronte a certas supersticins e feiticeras. [...] nos consta por la visita que algunas mugeres hechizeras toman a los nios el primero da de la luna y los ponen de pies en el suelo, el qual ha de estar
386
387
388
Durante o sculo XVIII polticos, lsofos e moralistas coinciden en teorizar sobre o estado de ignorancia en que se debatan as mulleres e sobre a necesidade de prlle remedio. Sen rexeitar evidentes contradiccins e limitacins, o certo que longo da centuria foise abrindo paso con rmeza a conviccin de que a suposta inferioridade das mulleres non estaba enraizada na bioloxa senn que era producto da sa inaccesibilidade educacin. En calquera caso, continase considerando o fogar e a familia como o principal escenario feminino de maneira que, xunto nfase na necesaria apertura das mulleres educacin, mrcase o acento no seu rol fundamental de perfecta ama de casa, e todo isto sen perder de vista os privilexios e as diferencias de clase. A ilustracin galega, profundamente preocupada por capta-la realidade socioeconmica do seu tempo e por ofrece-lo diagnstico e as solucins atraso que esta realidade tia -xa foron presentados textos dalgns escritores como Lucas Labrada, Somoza de Monsoriu ou P.A. Snchez-, tivo entre os seus precursores a dous monxes benedictinos de grande erudicin, Benito Feijoo (16761764) e Martn Sarmiento (1695-1772). O primeiro , pola sa vez, se non o primeiro, si un dos pioneiros en abordar sagaz e valentemente o problema da ignorancia das mulleres. A travs dun discurso artellado mediante das lias de forza esenciais, a cuestin da virtude e a do entendemento, Feijoo concle que son razns histricas e culturais as que coartaron e impediron o acceso das mulleres educacin. Con respecto P. Sarmiento, o texto que se ofrece abonda na sa defensa do que era, en calquera caso, prctica case sen excepcin entre 389
Textos para a historia das mulleres en Galicia as nais de Galicia, a prolongada lactancia dos seus llos que, mis al doutros bencos efectos, desde o punto de vista demogrco contribuu a distancia-los embarazos e a diminu-la mortalidade de prvulos. Vicente do Seixo tivo na realidade agropecuaria o seu ncleo central de preocupacins. O fragmento que reproducimos pertence a un Discurso que, en realidade, foi o froito dunha discusin sobre se as mulleres tian ou non capacidade intelectual para recibir unha educacin cientca. Manifstase claramente a favor, estimando que a desigualdade entre os sexos ten a sa raz na discriminacin educativa, estratexia masculina premeditada, pois as mulleres instrudas distraeranse facilmente das sas ocupacins. En calquera caso, o seu discurso non deixa de incorrer nas contradiccins xa comentadas, e a sa defensa acaba concentrndose, sobre todo, en recuperar s mulleres para o fogar, sen prexuzo de admitir que en virtude da sa potencia intelectual poidan ter outras preocupacins mis al de la rueca, la calceta y la aguja. Francisco de Bocanegra foi arcebispo de Santiago entre os anos 1773-1782. O documento que inclumos incardnase nas sas coordenadas intelectuais totalmente opostas s perniciosas y envenenadas doutrinas e modos da Ilustracin, que vituperada na sa oratoria como el siglo del libertinage, el siglo de la oscuridad, el siglo de la disolucin y del desorden, el siglo en que se entroniza el bien y se destierra la virtud.
Seleccin de textos
Sarmiento, F.M., Tratado de la educacin de la juventud en La educacin de la juventud en Fr. Martn Sarmiento, Xunta de Galicia, 1985, pp. 48-51.* Si 50 ovejas recin paridas tienen 50 corderitos, se observa que ningn corderito ir a mamar de madre agena, sino de la propia oveja que le pari. De esto debo inferir, que en la hypthesi, de que en un monte huviesse 30 mugeres recin paridas, y con 30 nios, ningn ir a mamar sino de su legtima madre. Omito referir los muchos inconvenientes que resultan de tolerar tantas amas de leche. El primero es que muchas, para poder lograr ese til empleo, abandonan su cuerpo hasta parir. Y como ya estn viciadas, se debe temer que repitan la misma comedia, en notable dao de la vida de el nio al qual dan leche. Si la ama es enfermiza o est enferma, es preciso, que la leche enferme tambin. Y no s como aguantan los linajudos, que den leche a sus hijos, unas amas de baxssima extraccin por lo comn, y tal vez de sangre infecta en lo physico, y acaso en lo moral. No debo desamparar la comparacin de la primera crianza de los nios en lo physico, con su primera crianza en lo cientco y moral. Supongo que los interesados en que al nio se le ponga una ama de leche, sin los inconvenientes dichos, harn averiguaciones para el acierto; y tambin supongo que se piensa poco en hazer averiguaciones para el acierto en la eleccin de un buen ayo, pedagogo y maestro, para la educacin del
390
391
392
ABREVIATURAS ARQUIVSTICAS
AHRG: Arquivo Histrico do Reino de Galicia AUS: Arquivo Histrico da Universidade de Santiago APP: Arquivo Provincial de Pontevedra ACS: Arquivo da Catedral de Santiago AMS: Arquivo Municipal de Santiago ADS: Arquivo Diocesano de Santiago BDS: Biblioteca Diocesana de Santiago BNM: Biblioteca Nacional de Madrid BXUS: Biblioteca Xeral da Universidade de Santiago ASP: Arquivo do Mosteiro de San Paio de Antealtares de Santiago
393
BIBLIOGRAFA
ALONSO LVAREZ, L., 1976, Industrializacin y conictos sociales en la Galicia del Antiguo Rgimen, Madrid. ALVARIO ALEJANDRO, M.C., 1976, El dominio de Santa Clara antes de la Desamortizacin, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. AZPIAZU, J.A., 1995, Mujeres vascas. Sumisin y poder. La condicin femenina en la Alta Edad Moderna, San Sebastin. BARREIRO, B. e REY, O., 1999, Pobres, peregrinos y enfermos. La red asistencial gallega en el Antiguo Rgimen, Santiago. BARREIRO MALLN, B., 1977, La Jurisdiccin de Xallas en el siglo XVIII: Poblacin, sociedad y economa, Santiago. BARREIRO MALLN, B., (1993), El monacato femenino en la Edad Moderna: demografa y estructura social en I Congreso Internacional del Monacato femenino en Espaa, Portugal y Amrica, 1492-1992, Len, vol. II, pp. 57-74. BARREIRO DE VZQUEZ VARELA, B., 1973, Brujos y astrlogos de la Inquisicin de Galicia, Madrid. BRAVO CORES, D., 1978, El Barbanza meridional en el Antiguo Rgimen, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. BUGALLO VIDAL, E., 1981, La antigua Jurisdiccin de Caldevergazo: un estudio socioeconmico, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. BURDIEL, I., 1994, Edicin e introduccin de Vindicacin de los derechos de la mujer escrito por Mary Wollstonecraft, Madrid. BURGO LPEZ, M.C., (1982), Grupos sociales y alianzas matrimoniales en la comarca compostelana en los siglos XVII y XVIII en Estudis histrics i documents del arxius de protocols, Barcelona. BURGO LPEZ, M.C., (1984), Niveles sociales y relaciones matrimoniales en Santiago y su comarca (1640-1750) a travs de las escrituras de dote en Eiras 395
Textos para a historia das mulleres en Galicia Roel, A. (ed.), La Documentacin Notarial y la Historia, Santiago, vol. I, pp. 177-199. BURGO LPEZ, M.C., 1986, Un dominio monstico femenino en la Edad Moderna. El Monasterio de San Payo de Antealtares, Tese de Doutoramento indita, Santiago. BURGO LPEZ, M.C., (1990), La economa del Monasterio de San Payo de Antealtares en el siglo XVII en Obradoiro de Historia Moderna. Homenaje al Prof. Eiras Roel en el XXV aniversario de su ctedra, Santiago, pp. 47-72. CALVI, G., 1995, La mujer barroca, Madrid. CARMONA BADA, J., 1990, El atraso industrial de Galicia. Auge y liquidacin de las manufacturas textiles (1750-1900), Barcelona. CONTRERAS, J., 1982, El Santo Ocio de la Inquisicin de Galicia, Madrid. DUBERT GARCA, I., 1987, Los comportamientos de la familia urbana en la Galicia del Antiguo Rgimen. El ejemplo de Santiago de Compostela en el s. XVIII, Santiago. DUBERT GARCA, I., (1989), Estudio histrico del parentesco a travs de las dispensas de matrimonio y los archivos parroquiales en la Galicia del Antiguo Rgimen en Parentesco, familia y matrimonio en la Historia de Galicia, Santiago, pp. 167-192. DUBERT GARCA, I., (1991), Los comportamientos sexuales premaritales en la sociedad gallega de Antiguo Rgimen. Studia Storica. Historia Moderna, IX, pp. 117-142. DUBERT GARCA, I., 1992, Historia de la familia en Galicia durante la poca moderna 1550-1830, A Corua. DUBERT GARCA, I. e FERNNDEZ CORTIZO, C., (1994), Entre el regocijo y la bienaventuranza: Iglesia y sociabilidad campesina en la Galicia del Antiguo Rgimen. Semata, 6. El rostro y el discurso de la esta, pp. 237-261. EIRAS ROEL, A., (1990), Mecanismos autorreguladores, evolucin demogrca y diversicacin intrarregional. El ejemplo de la poblacin de Galicia a nes del siglo XVIII. Boletn de la Asociacin de Demografa Histrica, VIII, 2, pp. 51-72. EIRAS ROEL, A. e USERO GONZLEZ, R., (1977), Precios de los granos en Santiago de Compostela y Mondoedo: siglo XVIII en Las fuentes y los mtodos. 15 trabajos de historia cuantitativa serial de Galicia, Santiago, pp. 243-288. FARGE, A. e ZEMON, N., 1992, Historia de las mujeres. Del Renacimiento a la Edad Moderna, Madrid. FERNNDEZ CORTIZO, C., 1979, La Jurisdiccin de Montes en el Antiguo Rgimen, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. FERNNDEZ CORTIZO, C., (1991), Estrategias familiares y pequea explotacin campesina en la Galicia del siglo XVIII en Seores y campesinos en la Pennsula Ibrica, siglos XVIII-XX, Barcelona, 2 vols., vol. II, pp. 310-345. 396
Idade Moderna. BIBLIOGRAFA FERNNDEZ CORTIZO, C., (1992), Trabajar por sus ocios fuera del Reino: El xodo estacional en la Tierra de Montes (siglos XVII-XIX) en Aportaciones al estudio de la emigracin gallega. Un enfoque comarcal, Santiago, pp. 45-60. GARRIDO, E. (Ed.), FOLGUERA, P., ORTEGA, M. e SEGURA, C., 1997, Historia de las mujeres en Espaa. Madrid. GMEZ GARCA, M.C., 1997, Mujer y clausura. Conventos cistercienses en la Mlaga moderna, Mlaga. GONZLEZ LOPO, D., 1981, Mentalidades y grupos sociales en la Galicia de los siglos XVII y XVIII, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. GONZLEZ LOPO, D., (1995), La religiosidad femenina en la Galicia de la poca moderna en A muller na historia de Galicia. Actas das IX xornadas de historia de Galicia, Ourense, pp. 69-91. JIMNEZ MONTESERN, M., 1994, Sexo y bien comn. Notas para la historia de la prostitucin en Espaa, Cuenca. JIMNEZ MORALES, M.I. e QUILES FOZ, A. (Coords.), 1998, De otras miradas: reexiones sobre la mujer de los siglos XVII al XX, Mlaga. LPEZ-CORDN, M.V., 1994, Edicin e introduccin do Discurso sobre la educacin fsica y moral de las mugeres escrito por Josefa Amar y Borbn, Madrid. LPEZ-CORDN, M.V. e CARBONELL, M., 1997, Historia de la mujer e historia del matrimonio, Murcia. MARTNEZ RODRGUEZ., E., (1987), Un aspecto de la demografa urbana gallega: la nupcialidad en Santiago de Compostela durante el siglo XVIII en Jubilatio, Santiago, tomo I, pp. 375-389. MORANT, I. e BOLUFER, M., 1998, Amor, matrimonio y familia. La construccin histrica de la familia moderna, Madrid. NASH, M., DE LA PASCUA, M.J. e ESPIGADO, G., (Eds.), Pautas histricas de sociabilidad femenina. Rituales y modelos de representacin, Cdiz. PREZ COSTANTI, P., 1993, Notas Viejas Galicianas, Santiago. PREZ GARCA, J.M., 1979, Un modelo de sociedad rural del Antiguo Rgimen en la Galicia costera, Santiago. PREZ MOLINA, I., VICENTE, M. et alii, 1994, Las mujeres en el Antiguo Rgimen. Imagen y realidad, Barcelona. REY CASTELAO, O., 1981, Aproximacin a la historia rural en la comarca de la Ulla, s. XVII y XVIII, Santiago. REY CASTELAO, O., (1990), Mecanismos reguladores de la nupcialidad en la Galicia Atlntica. El matrimonio a trueque, en Obradoiro de historia moderna. Homenaje al Prof. Eiras Roel en el XXV aniversario de su ctedra, Santiago, pp. 247-268. REY CASTELAO, O., (1992), Las economas monsticas femeninas ante la crisis del Antiguo Rgimen en Congreso Internacional El monacato femenino en Espaa, Portugal y Amrica (1492-1992), Len, 2 tomos, tomo II, pp. 105-130. 397
Textos para a historia das mulleres en Galicia REY CASTELAO, O., (1994), Mujer y sociedad en la Galicia del Antiguo Rgimen. Obradoiro de historia moderna, 3, pp. 51-69. REY CASTELAO, O. e PREZ RODRGUEZ, F., (1992), Movimientos migratorios en el municipio de A Caiza, siglos XVII al XIX en Aportaciones al estudio de la emigracin gallega. Un enfoque comarcal, Santiago, pp. 33-44. REY CASTELAO, O. e TURNES MEJUTO, R., (1989), La emigracin a Amrica en la cuenca media del Ulla: un ejemplo de anlisis comarcal. Revista da Comisin Galega do Quinto Centenario, 4, pp. 177-222. RIAL GARCA, S., 1990, Estudio demogrco de las parroquias de Matalobos, Baloira, Ouzande y Figueroa desde 1700 hasta 1860, traballo indito, Santiago. RIAL GARCA, S., (1993), La actuacin de las mujeres de ausentes en el comercio de bienes races en el entorno de la Tierra de Santiago, 1700-1840 en I Conferencia Europea de la Comisin Internacional de Demografa histrica. Migraciones internas y medium-distance en Europa, 1500-1900, Santiago, 2 tomos, tomo II, pp. 403-420. RIAL GARCA, S., (1994), Casar doncellas pobres. Paradigma de la caridad eclesistica. Obradoiro de historia moderna, 3, pp. 71-85. RIAL GARCA, S., (1994), El control de la prostitucin en el siglo XVIII compostelano: la fundacin de la Casa de la Galera en VII Encuentro De la Ilustracin al Romanticismo. La mujer en los siglos XVIII y XIX, Cdiz, pp. 331-338. RIAL GARCA, S., 1995, Las mujeres en la economa urbana del Antiguo Rgimen: Santiago durante el siglo XVIII, A Corua. RODRGUEZ FERREIRO, H., 1981, Economa y poblacin en la Galicia Atlntica: La Jurisdiccin del Morrazo en los siglos XVII y XVIII, Tese de Doutoramento indita, Santiago. ROZADOS FERNNDEZ, M.A., 1986, Campo y ciudad: niveles materiales y mentalidades en el s. XVII a travs de los inventarios post-mortem, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. SAAVEDRA FERNNDEZ, P., 1994, La vida cotidiana en la Galicia del Antiguo Rgimen, Barcelona. SNCHEZ LORA, J., 1988, Mujeres, conventos y formas de religiosidad barroca, Madrid. SNCHEZ ORTEGA, M.E., 1992, La mujer y la sexualidad en el Antiguo Rgimen, Madrid. SNCHEZ ORTEGA, M.H., 1995, Pecadoras de verano. Arrepentidas en invierno, Madrid. SANZ GONZLEZ, M., 1990, Alfabetizacin y escolarizacin en la Galicia S.O. a nes del Antiguo Rgimen, Memoria de Licenciatura indita, Santiago. SANZ GONZLEZ, M., (1992), Alfabetizacin y escolarizacin en Galicia a nes del Antiguo Rgimen. Obradoiro de historia moderna, 1, pp. 229-249. SANZ GONZLEZ, M., (1992), La Compaa de Mara en Galicia desde nes del Antiguo Rgimen hasta la Primera Repblica en Congreso Internacional El monacato femenino en Espaa, Portugal y Amrica (1492-1992), Len, 2 tomos, tomo II, pp. 589-601. 398
Idade Moderna. BIBLIOGRAFA SANZ GONZLEZ, M., (1994), Notas sobre la educacin femenina en Santiago de Compostela. La Compaa de Mara 1759/1835. Compostellanum, XXXIX, n. 3-4, pp. 485-519. SARASA, C., 1994, Criados, nodrizas y amos. El servicio domstico en la formacin del mercado de trabajo madrileo, 1758-1868, Madrid. SARRIN MORA, A., 1994, Sexualidad y confesin. La solicitacin ante el Tribunal del Santo Ocio, Madrid. TEXTOS para la historia de las mujeres en Espaa, 1994, Madrid. EL TRABAJO de las mujeres. Pasado y presente, 1996, 4 vols., Mlaga. VALLE GONZLEZ, M.S. (del), 1988, Estudio demogrco a travs de los Archivos Parroquiales. San Juan de Botos, Santa Mara de Donramiro, Santa Eulalia de Dionsin, traballo indito, Santiago. VALLE GONZLEZ, M.S. (del), (1992), La emigracin, caracterstica estructural de la comarca de Caldas de Reis en Aportaciones al estudio de la emigracin gallega. Un enfoque comarcal, Santiago, pp. 61-66. VARELA PARDO, M. R. e RAMA PATIO, M.L., 1988, San Pedro de Soandres: comportamiento demogrco (1668-1860), traballo indito, Santiago. VILLAR GARCA, M.B., (Coord.), 1997, Vidas y recursos de mujeres durante el Antiguo Rgimen, Mlaga. ZEMON, N., 1999, Mujeres de los mrgenes. Tres vidas del siglo XVII, Valencia.
Fontes impresas
BOCETA, G. (Fr.), 1706, Sermones de Mission. (BXUS) BOCANEGRA Y JIBAGA, 1778, Instruccin Pastoral del Ilustrsimo Seor Arzobispo de Santiago en que expresa la saludable medicina para las dolencias del siglo (BDS). BOCANEGRA Y JIBAGA, 1780, Sermones del Ilustrsimo Seor Don Francisco de Bocanegra y Jibaga, Santiago. (BXUS) Constituciones con que ha de regir i governar la devota cofrada de Nuestra Seora del Rosario de la ciudad de Santiago, 1790. (BDS) Constituciones de Carlos V. (BXUS) Constituciones de Carlos II. (BXUS) Constituciones Sinodales del Arzobispado de Santiago, ano 1576, Santiago, 1601. (BXUS) Constituciones Sinodales del Arzobispado de Santiago, ano 1746, Santiago, 1747. (BXUS) Constituciones Sinodales del Obispado de Mondoedo, ano 1541. Constituciones Sinodales del Obispado de Mondoedo, ano 1617. (BDS) Constituciones Sinodales del Obispado de Orense, anos 1543 e 1544, en Synodicon, Hispanum. I Galicia, Salamanca, 1981. 399
Textos para a historia das mulleres en Galicia Constituciones Sinodales del Obispado de Orense, ano 1622, Ourense, 1843. (BXUS) Constituciones Sinodales del Obispado de Tui, dos anos 1627 e 1665, Santiago, 1761. (BXUS) Edicio espiritual, escrito por Me. Mara Antonia de Jess, A Monxia do Penedo, 1700-1760, edicin de M. Capn Fernndez, Santiago, 1954. FEIJOO, Fr. B., 1726, Discurso en defensa de las mujeres en Teatro Crtico Universal, Discurso XVI. FREIZ PIEIRO, A., 1673, Respuesta theolgica acerca del abuso de los escotados, Santiago. GARCA RAMOS, A., 1912, Arqueologa jurdico-consuetudinaria econmica de la regin gallega, Madrid. GUEVARA, A., 1542, Epstolas familiares, Madrid, 1732. (BXUS) HERBELLA DE PUGA, B., 1768, Derecho prctico y estilos de la Real Audiencia de Galicia, A Corua, 1975. LABRADA, L., 1971, Descripcin econmica del Reino de Galicia, Vigo. LARRUGA, J., 1798, Memorias polticas y econmicas sobre los frutos, comercio, fbricas y minas de Espaa, Madrid. (BNM) LAS SIETE Partidas. MEIJIDE PARDO, M. L., 1989, Vicente do Seixo (1747-1802). Reforma agrcola y emancipacin de la mujer, A Corua. MEMORIA de la vida [...] de la malograda D. Manuela Bermdez y Figueroa, legtima consorte de Don Jos Fernndez y Crespo [...] escrita por ste para su ejemplo y edicacin de su hija y prjimos en 1 de marzo de 1838. (BXUS) MIANO, S., 1826-1829, Diccionario geogrco-estadstico de Espaa y Portugal, Madrid. (BXUS) NOVSIMA Recopilacin. SNCHEZ, P.A., 1973, La economa gallega en los escritos de Pedro Antonio Snchez, Vigo. SARMIENTO, M. (Fr.), Tratado de la educacin de la juventud en La educacin de la juventud en Fr. Martn Sarmiento, Santiago, 1985. SOMOZA DE MONSORIU, 1775, Estorvos y remedios de la riqueza de Galicia, Santiago. (BXUS)
400
NDICE DE TEXTOS
II. REPRODUCCIN HUMANA E SOCIAL 1. Rxime xurdico do matrimonio Actos que o Dereito impide realizar s mulleres casadas sen licencia marital, regulacin desta licencia e prohibicin legal de obrigarse como adora do seu marido. Poder outorgado sa esposa polo Marqus de Camarasa, vecio de Santiago, para administrar bens e mis que contn. Obrigatoriedade legal do rxime econmico matrimonial de gananciais. Eloxio da laboriosidade e outras virtudes domsticas nas mulleres casadas. Disposicins eclesisticas na defensa da institucin matrimonial. Memoria de la vida [...] de la malograda D Manuela Bermdez y Figueroa, legtima consorte de Don Jos Fernndez y Crespo [...] escrita por ste para su ejemplo y edicacin de su hija y prjimos en 1 de marzo de 1838. 2. Os comportamentos demogrcos Idades medias de acceso matrimonio de homes e mulleres en varias comarcas galegas durante todo ou parte do sculo XVIII. (tboa) Relacins de masculinidade en defuncins de adultos. (tboa) Dimensin nal familiar (media de llos por familia) en varias comarcas galegas obtida mediante a reconstruccin de familias. (tboa) Matrimonios efectuados con dispensa en tres freguesas da Caiza segundo as actas de matrimonio dos arquivos parroquiais. (tboa) Matrimonios de troco en das freguesas das comarcas da Maha e A Ulla a travs dos datos parroquiais. (tboa) Estado civil (%) dos cabezas de familia na Galicia urbana de mediados do sculo XVIII. (tboa) Estado civil (%) dos cabezas de familia na Galicia rural de mediados do sculo XVIII. (tboa)
401
402
403
404
405
406
407
IDADE CONTEMPORNEA
M. Pilar Freire Espars Mercedes Gonzlez Gonzlez Isabel Rodicio Rodicio M. Xos Rodrguez Galdo
I. INTRODUCCIN
As voces illadas de Feixoo, Martn Sarmiento ou Vicente do Seixo, que se levantaran na Galicia da Ilustracin en defensa da capacidade intelectual das mulleres e do seu dereito educacin, non xermolaron no seu tempo e a penas conseguiron o eco que s sas rexas personalidades lles corresponda. A situacin de marxinacin das mulleres en tdolos mbitos, e non s no educativo, segua a se-lo ton dominante nos albores do sculo XIX. E non se a alterar no substancial ata moito tempo despois, ben avanzado xa o sculo XX. Tense insistido moito en que unha das achegas mis relevantes da actual historia das mulleres a aplicacin do concepto de xnero -en canto construccin cultural da diferencia biolxica entre os sexos- estudio e signicacin que a sociedade en cada momento histrico outorga singularidade sexual. O xnero as o valor, a signicacin atribuda sexo pola sociedade. O que implica que a cultura, e non a natureza, a que dene os roles de homes e mulleres; e o que, as mesmo, impide aducir determinismos biolxicos para mante-las mulleres nun papel subordinado. Toda a centuria decimonnica, nunha primeira visin de conxunto, amosa unha imaxe desoladora e sombra para a metade feminina da poboacin, que ve constrinxida a sa vida por un discurso de xnero solidamente elaborado, o discurso da domesticidade, que relega s mulleres mbito da casa, reforza a supremaca masculina e a divisin sexual do traballo. Un discurso que adquirira trazos propios arredor dos primeiros anos corenta e que enxalzaba, en consonancia cos valores burgueses da nacente clase media, o fogar como o nio onde a familia se illa das perversidades mundanas, segundo o modelo rousseauniano. muller, en singular, correspndelle a misin (segundo a terminoloxa empregada, de claras connotacins de tipo relixioso) de se-la alma da familia, o anxo 411
Textos para a historia das mulleres en Galicia do fogar; a ela pertncelle o mbito afectivo e moral e a reproduccin fsica e social da familia. home, como cabeza desa mesma familia, correspndelle a sa representacin na sociedade; , polo tanto, o que ten dereito voto (anda que coas limitacins do sufraxio censitario que se mantn, con breves interrupcins, ata 1890). As tentativas de cambio na perspectiva de vida das mulleres batan con serios obstculos, que se comprenden mellor se temos en conta as vicisitudes que marcaron a constitucin da sociedade burguesa, comns conxunto de Espaa pero agravadas en Galicia polo forte peso que conservaba a sociedade agraria tradicional fronte conseguinte debilidade da clase media rural e urbana. Unha sociedade que nacera marcada polos avances e retrocesos nos intentos de rachar coas vellas estructuras de antigo rxime e instaurar unha sociedade burguesa; despois, o triunfo da revolucin liberal en medio do estalido da primeira guerra carlista (1833-39) e o peso e protagonismo dos gobernos moderados subseguintes, salvo os breves parnteses de gobernos liberal-progresistas (1836-44; 1854-56; 1868-74), contriburon a reforza-los sectores mis tradicionais que encontraran acubillo entre os moderados, sempre en pugna por minora-los valores de liberdade e igualdade inherentes nova sociedade democrtico-burguesa. Pero, no medio de tdalas dicultades sinaladas, a modernidade, co seu correlato de cambios econmicos, polticos, sociais e culturais, terminar por facer aora-las contradiccins do discurso de cidadana. E dun xeito vagaroso, vacilante e lento, pero xa imparable, asistimos contestacin e progresiva desarticulacin dun discurso de xnero que consideraba muller esencialmente como un ser relacional, subordinado home -ser lla, esposa e nai eran as sas obrigas-, e que se lle asignaba como espacio propio os lmites do fogar. Ben o expresaba Emilia Pardo Bazn cando en 1892, en Contestacin al discurso del Marqus del Busto, escriba: ... El error fundamental que vicia el criterio comn respecto de la criatura del sexo femenino... es el de atribuirle un destino de mera relacin; de no considerarla en s, ni por s, ni para s, sino en los otros, por los otros y para los otros. De jo que el Sr. Marqus se tiene a s propio por espiritualista renado y amerengado, y, sin embargo, da en el grosero materialismo de considerar que el n de la existencia de un ser racional puede estar condicionado, en primer trmino, no por la racionalidad que le otorg el Creador para distinguirle de la bestia, sino por las consecuencias de la funcin de aparatos y rganos destinados a la reproduccin y conservacin de la especie, que nos son comunes con los irracionales. Pues, en efecto,... no otra cosa signica la sobada armacin... de que la mujer ha nacido para el amor como esposa y madre. En cierto sentido la armacin es palmaria, como lo sera la recproca del hombre; pues si la mujer naci para esposa de su esposo y madre de sus 412
Idade Contempornea. INTRODUCCIN hijos, no creemos que para esposo de la mujer y padre de esos mismos hijos haya nacido el caballo de Semramis o el toro de Pasifae.... Os avances da conciencia feminista recteos ben a obra de das destacadas autoras galegas como Concepcin Arenal e, acabamos de acudir sa cita, Emilia Pardo Bazn. A primeira considerada a pioneira dos estudios tericos e sociolxicos sobre as mulleres, e pdese armar que con ela se inicia a polmica feminista en Espaa, se por feminismo entendemos, con G. Fraisse e M. Perrot, tanto cambios estructurais importantes (traballo asalariado, autonoma do individuo civil, dereito instruccin) como a aparicin das mulleres na escena poltica. Coa sa actitude como estudiosa, profesional e escritora, no campo principalmente do dereito, achegou feminismo argumentos precisos para rebate-las principais teses que sustentaban o discurso da domesticidade. En La mujer del porvenir, publicada en 1869, defende acendidamente o dereito das mulleres a unha educacin plena, e anda que aqu non chega a cuestiona-lo fondo do discurso de xnero dominante si o far, e dun xeito radical, en 1883, en La mujer de su casa, como lle recoece a mesma Emilia Pardo Bazn: ... todo el libro La mujer de su casa tiene por objeto reclamar la accin directa de la mujer en la sociedad, reconociendo que no debe hallarse privada de derechos polticos, y que hasta en la guerra, y no en los hospitales, sino en el terreno estratgico, donde brilla el genio militar, puede prestar servicios tan eminentes como el de aquella ilustre miss Ana Carroll, emancipadora de esclavos en la Amrica del Norte -que seal el plan de campaa que convena seguir para vencer a los confederados, plan que en efecto llev a los federales a la victoria Al considerar la situacin actual de la mujer, el vigoroso talento analtico de la seora Arenal comprende y expresa de un modo perspicaz y admirable cul es el verdadero obstculo para que la mujer se transforme y se complete; obstculo serio y temible, como que lo forma un ideal, el ideal del ngel del hogar, de la llamada por excelencia mujer de su casa. Cuando el bien luche con el mal que es mal conocido por todos la victoria ser relativamente fcil... Ese mal, no slo ignorado, sino aplaudido y honrado -como bien explica doa Concepcin-, es el ideal errneo de la mujer de su casa, la mujer honesta, prudente, econmica, esposa y madre amante, cuyas perfecciones se resumen en una frase clsica ya: que no piensa ms que en su casa, en su marido y en sus hijos. A longa cita da escritora coruesa (e que tiramos do seu artigo de 1893 Concepcin Arenal y sus ideas acerca de la mujer) xustifcase nesta introduccin pola claridade da sa exposicin no tema que tratamos e pola precisin con que a nosa escritora desentraa e fustriga os fundamentos dun discurso que, en denitiva, impeda a realizacin das mulleres como cidads dunha sociedade democrtica. 413
Textos para a historia das mulleres en Galicia Na reivindicacin da cidadana, da consideracin das mulleres como seres individuais e sociais, a consecucin dunha educacin non discriminatoria con respecto dispensada s varns revelbase como a tarefa mis urxente. Todo posible avance nesta direccin bata cunha concepcin da educacin, a nica pblica e socialmente reservada s mulleres, que tia mis que ver coa salvagarda da moral e co adorno social que coa instruccin. En denitiva, unha educacin dirixida, segundo os canons da poca, corazn; fronte instruccin (entendida esta como adquisicin de coecementos), que se dirixa cerebro. Un discurso as elaborado mostra evidentes signos de desarticulacin na derradeira dcada do sculo, cando empeza a tomar corpo a idea de que as mulleres teen dereito educacin e a instrurse por si mesmas, e xa non s en relacin co coidadado dos demais, como defendera a primeira manifestacin da ideoloxa burguesa, ou en funcin do papel civilizador que estaban chamadas a desempear no seo da familia, no que coincidan os republicano-federais e os krausistas. Para mbalas formacins, competalles s mulleres, en canto que nais educadoras de cidadns libres, a transcendental misin de civiliza-la sociedade. E a pesar das connotacins de xnero do discurso progresista, cabe recoecer que a idea de que as mulleres tian unha inuencia vital sobre o progreso da sociedade foi decisiva para a lexitimacin gradual do feminismo. E no longo camio por conseguir unha educacin igualitaria, no decorrer do sculo XX anda se an alzar moitas voces (coa novidade da maior participacin pblica feminina, mais tamn notorias na defensa do tradicional discurso discriminatorio) que tratan de desvirtua-los logros nesta direccin. mgoa sinalar que entre estas teamos que inclu-la voz de Francisca Herrera Garrido, que sera acadmica numeraria da Real Academia Galega, e da que reproducimos, nos textos que presentamos, un fragmento da sa colaboracin na revista Nos (1924) sobre A muller galega. Se tiveramos, o que non o obxectivo dos textos que seguen, que singulariza-las voces de mulleres galegas que tamn se serviron da sa pluma na defensa dos dereitos das mulleres e na denuncia da vixencia duns ideais impostos que coutaban a sa realizacin na sociedade, teriamos que primeiramente remontarnos a Juana de Vega e, dun xeito moi especial, a Rosala de Castro; autora, esta ltima, daqueles desacougantes e radicais versos das sas Follas novas, que inclumos tamn como textos nunha difcil escolla das reivindicacins da voz das mulleres que fai explcita na sa obra: Daquelas que cantan as pombas y as frores Todos din que teen alma de muller, Pois eu que nas canto, Virxe da Paloma, Ay!, de qua terei? 414
Idade Contempornea. INTRODUCCIN E a estes nomes que levamos sinalado poderiamos sumar outros de mulleres galegas que tamn acadaron eco dabondo, na Espaa do seu tempo, no campo das sas respectivas profesins e que non dubidaran en aproveita-las suras abertas polos pequenos progresos da modernizacin para acceder a carreiras dispensadas nas Escolas Normais ou nas facultades de Medicina. Nesta direccin habera que salientar a Concepcin Siz Otero, pedagoga cunha notable participacin nos Congresos Pedagxicos de 1882 e de 1892, autora de artigos como El feminismo en Espaa (1897) e de obras mis extensas como a publicada en 1929, La revolucin del 68 y la cultura femenina: Un episodio nacional que no escribi Prez Galds. Por fortuna, na dcada do vinte e do trinta do novo sculo a voz das mulleres farase mis palmar e, de maneira especial na publicstica, amosarase na sa ricaz variedade hora de aborda-la sa situacin na sociedade. En contraste coas case omnipresentes reivindicacins educativas do feminismo, chama a atencin o escaso eco das voces que defenden o voto para as mulleres, tanto no sculo XIX (e non parece que a obra de Rafael M. de Labra La mujer y la legislacin castellana, aparecida en 1869, na que defenda unha reforma da lei electoral para concederlle-lo voto s mulleres, acadara resonancia ningunha en Galicia), como nas primeiras dcadas do XX, nas que, con todo, ser mis obxecto de debate. Si defenden os dereitos polticos das mulleres C. Arenal ou E. Pardo Bazn, pero desde instancias colectivas haber que esperar en Galicia s homes do partido republicano-federal, que en 1887 debaten en Lugo o seu Proyecto de Constitucin del Estado Gallego, para que presenten o dereito voto das mulleres. E farano coas limitacins que no artigo 23-2 se recollen textualmente: La mujer mayor de 21 aos cualquiera que sea su estado, que a la actitud legal y al domicilio aada la circunstancia de ser instruida en las materias que abarca la segunda enseanza o la tcnica o cuando muestre certicado de haber cursado o aprobado un grupo de asignaturas comprendido en la seccin de ciencias naturales, fsico matemticas. Pouco despois, o establecemento do sufraxio universal masculino (Lei do 26 de xuo de 1890) e, xa que logo, a inclusin entre os votantes dos varns do proletariado, agudizou as contradiccins da ideoloxa domstica, sustentada nun discurso legal que consideraba s mulleres suxeitos polticos diferentes por carecer da racionalidade necesaria para o exercicio da cidadana. As tensins, desaxustes e paradoxos producidos pola nova situacin foron ecazmente aproveitados polas mulleres no demorado percorrido a prol do recoecemento dos seus plenos dereitos polticos. As o xeron tamn mulleres de tendencias polticas conservadoras, como Mara de Echarri, que, nun artigo publicado en El Correo de Galicia de Santiago en febreiro de 1917, argumentaba: Eso de que la mujer, por ejemplo, una viuda o una soltera, que paga contribucin, una 415
Textos para a historia das mulleres en Galicia madre de familia, tutora de sus hijos, personas todas de capacidad, no tengan voto, no puedan intervenir, y en cambio lo tenga cualquier gan, que ni siquiera sabe poner su rma, slo porque es hombre, es una irona, es un absurdo, es un contrasentido.... Nestes anos, asumir o nacionalismo a defensa do voto para as mulleres dos emigrantes, que se suma a outras iniciativas colectivas e individuais en defensa do voto feminino en iguais condicins que o dos varns. O destacado poltico galeguista Lus Pea Novo avoga, en 1929, pola plena incorporacin das mulleres vida poltica e advirte das turbias ameazas do dictador Miguel Primo de Rivera de suprimi-lo sufraxio, moi restrinxido, para as mulleres que contemplaba o Estatuto Municipal de 1924 (co paradoxo de que ese dereito non o puideron exerce-las mulleres, como ningn cidadn, por ter suprimido as eleccins a Dictadura). El feminismo -advirte Pea Novo- nunca fue estudiado seriamente en Espaa; para todos los polticos fue tan solo un motivo galante y decorativo, y siempre secundario. Las derechas, orientadas por la tradicin, slo vean en la mujer a la clula familiar, a la sacerdotisa de la moral, cuya pureza poda peligrar en las turbulentas corrientes de la vida pblica; las izquierdas miraban con recelo los avances feministas porque suponan a la mujer espaola tendencias ultraconservadoras por su secular educacin clerical. Y as, por causas opuestas, todas las escuelas polticas repudiaban a la mujer como elemento peligroso... El Sr. Primo de Rivera, que antes de dictador ya era un poltico de derechas, es natural que desde el Poder tratase de robustecer la vida poltica con soluciones derechistas, y vi en las mujeres una fuerza colaboradora de su xito; por eso las exalt a los cargos pblicos, les otorg el derecho del sufragio, y ahora advierte su equivocacin. Cmo -contina- resolver entonces el Sr. Presidente? Suprimiendo los derechos otorgados a las mujeres? Eso -sinala- encierra dos peligros: el primero sera provocar la animosidad femenina contra ese rgimen... el segundo es que no sera resolver el problema, sino aplazarlo, sera aplazamiento y no solucin porque la mujer por ley inexorable de los tiempos reclama y necesita derechos polticos. O poltico galeguista, prevendo a inminencia de eleccins democrticas e defendendo a necesidad de la intervencin femenina en la vida pblica, urxa a educar y organizar a la mujer para ir sedimentando, estructurando y orientando su pensamiento poltico... todo Gobierno previsor debiera estimular las propagandas polticas, indispensables para encauzar esta fuerza desconocida. O sufraxio universal feminino tivo que esperar ata 1931, instauracin da Segunda Repblica. A relativa ausencia das mulleres na reivindicacin da sa plena participacin poltica non sorprende tanto se partimos da consideracin da fraxilidade do sistema poltico da Restauracin, asentado en Galicia nunha densa rede caciquil; a asociacin popular do seu nefasto funcionamento co propio sistema levou 416
Idade Contempornea. INTRODUCCIN desenvolvemento dunha cultura poltica que non identicaba necesariamente o progreso cos dereitos polticos. Nestas circunstancias, como sinala M. Nash con respecto conxunto de Espaa, non sorprendente que as mulleres estiveran tamn ausentes do mbito poltico e que entenderan que o sufraxio e a concesin dos dereitos polticos non constituan a sa reivindicacin principal. Que as representacins culturais mis tradicionais de anxo do fogar ou de muller domstica vaian deixando paso a versins mis actualizadas do prototipo feminino, exemplicado nas mulleres modernas (como recollemos no epgrafe do sculo XX A construccin dos papeis de xnero), non quere dicir tampouco que deixen de ter virtualidade. A relativa modernizacin do discurso de xnero que se contempla nos primeiros anos trinta non alcanza a cuestiona-la consideracin da maternidade como elemento bsico na denicin das expectativas femininas. Polo contrario, a maternidade, entendida no xeito restrictivo de mandato biolxico ineludible, representa un dos elementos decisivos no mantemento das pautas de continuidade na situacin das mulleres. Mesmo a integracin das mulleres na vida poltica tende a realizarse pola sa vez a partir das claves da sa denicin como esposas e nais de familia (e a este respecto son ben expresivos os chamamentos das mulleres galeguistas no perodo republicano que se inclen nesta seleccin de textos). Tamn as teoras cientcas de actualidade naquel momento reforzan o tradicional, e anda dominante, discurso de xnero. As, nun contexto en que a ciencia mdica defende a teora da diferenciacin e o carcter complementario dos sexos (non se trata de que as mulleres sexan inferiores, slo son distintas), Novoa Santos publica en 1929 unha obra de ttulo tan expresivo como La mujer, nuestro sexto sentido y otros esbozos. A teora da diferenciacin, sustentada tamn en Galicia por algns autores de procedencia anarquista que opoen a intelixencia masculina espiritualidade feminina, serve de sustento ideolxico das teoras que seguen a defende-la estricta divisin das esferas e a divisin sexual do traballo. A vixencia dos estereotipos dominantes, que ademais se vern reforzados co triunfo dos franquistas trala Guerra Civil de 1936-39, non puideron frea-los avances da conciencia feminista, como se manifesta de maneira singular nos campos da educacin e na sa paulatina incorporacin vida poltica, ata facerse mis patente no perodo republicano de 1931-36. O proceso de modernizacin da sociedade, anda cos atrancos que presenta en Galicia, obrigou a ir actualizando o discurso de xnero, o que non foi desaproveitado polas mulleres para arma-la sa presencia na vida econmica e social. Todo o anterior, que na nosa opinin responde situacin en que discorre en Galicia a vida das mulleres, non sera mis que unha achega parcial e 417
Textos para a historia das mulleres en Galicia fragmentaria se esquecemos que unha das contradiccins mis evidentes do discurso da domesticidade en Galicia precisamente que este non inclua, en aspectos fundamentais (como por exemplo o traballo), a totalidade do universo feminino. En realidade, se considermo-lo conxunto da poboacin feminina galega, e non nos limitamos consideracin das integrantes das clases medias, destinatarias naturais do discurso da domesticidade, temos que conclur armando que as mulleres galegas sempre tiveron un protagonismo destacado na vida econmica do pas. Non se sostn a invisibilidade das mulleres no traballo agrcola. Era moi patente a sa visibilidade. Salintano ben os escritores, xuristas, economistas e publicistas (todos varns) preocupados pola situacin da agricultura en Galicia. Por outra parte, xa Emilia Pardo Bazn, unha vez mis obrigado o recurso escritora coruesa, denunciara en 1890 a inaplicabilidade do discurso ocial realidade das mulleres campesias en Galicia, e faino con palabras contundentes: ... porque la igualdad de los sexos, negada en el derecho escrito y en las esferas donde se vive sin trabajar, es un hecho ante la miseria del labrador, del jornalero o del colono. En mi pas, Galicia, se ve a la mujer encinta o criando, cavar la tierra, segar el maz y el trigo, pisar el tojo, cortar la hierba para los bueyes. Tan duras labores no levantan protesta alguna entre los profundos tericos de la escuela de monsieur Prudhomme, que, apenas se indica el menor conato de ensanchar las atribuciones de la mujer en otras esferas, exclaman llenos de consternacin y santo celo que la mujer no debe salir del hogar, pues su nica misin es cumplir los deberes de madre y esposa. El pobre hogar de la miseria aldeana, escaso de pan y fuego, abierto a la intemperie y al agua y al fro, casi siempre est solo. A su duea la emancip una emancipadora eterna, sorda e inclemente: la necesidad. Anos despois, en 1920, tamn con paixn, pero desde outras perspectivas de anlise e nas que se exalta, pola va do traballo, a condicin feminista da raza, publicaba X. Montero, en A Nosa Terra, que A muller galega ven sendo afouta sempre no traballo como un home. Aquelo que piden as mulleres feministas dos povos mis adiantados, xa ten, dende a eternidade dos tempos da raza, unha existenza na rexin galega. E os campos, onde a raza vive a sa forte vida, onde Galicia veu desenrolando sin inuenzas estranas, ganan en fecundidade co esforzo da muller... Pero a muller quere os mesmos dereitos, e os mesmos deberes que o home. A muller feminista desea traballar en tudol-os ocios. Ser parlamentaria, ser labrega, ser sachadora, ser orfebre. A muller en Galicia tudo eso menos parlamentaria porque non hai Parlamento, que si o houbese tamn teria un posto nel. Esta natural maneira da muller galega que forte no fogar e no traballo, esta condicin feminista da nosa raza, ten a sa losofa. Non s cousa da vida, feito inconsciente. doutrina Galega. Sabemos ben que as mulleres sempre desempearan na nosa sociedade agraria tradicional un papel moi activo como productoras. E as se lles recoeca 418
Idade Contempornea. INTRODUCCIN mesmo no dereito civil de Galicia. E no longo perodo de mis de cento corenta anos que aqu abarcamos, o seu peso non far mis que aumentar como efecto da emigracin maioritaria dos varns; o que se traduce nunha maior feminizacin do traballo na explotacin familiar. Non pode estraar por iso a reivindicacin, xa comentada, do recoecemento do dereito voto das mulleres dos emigrantes en Amrica, ou a sa participacin nas loitas antiforais e anticaciqus das primeiras dcadas do XX. Claro que a participacin das mulleres no mundo laboral non se limitaba agricultura. Atopmolas como asalariadas nos escasos sectores industriais que precisaban da sa man de obra. Nos primeiros anos do sculo XX eran maioritarias na fbrica de tabacos da Corua (onde Pardo Bazn sita, antes, nos anos da primeira repblica, o traballo da sa protagonista na novela La tribuna) e na industria conserveira do litoral, en particular nas fbricas establecidas na ra de Vigo. E outros moitos pequenos obradoiros, ademais do servicio domstico, pequeno comercio, etc. requiriron o traballo das mulleres. O maior protagonismo da sociedade civil nos procesos de cambio que, no primeiro tercio do sculo XX, afectan conxunto do pas galego (que se manifestan dun xeito especial no pulo do asociacionismo agrario e, as mesmo, do asociacionismo poltico e sindical) converteuse tamn nun reto altamente positivo para as mulleres, que incrementaron a sa presencia na vida pblica, como a prensa peridica non deixou de recoller puntualmente. Dun xeito claro na dcada dos trinta (o que tamn vn explicado pola revitalizacin da participacin poltica en xeral e, non o podemos esquecer, a maior consideracin das mulleres como suxeitos polticos desde a inclusin do seu dereito voto na constitucin republicana de 1931), os partidos polticos integran, baixo as sas siglas respectivas, agrupacins especicamente femininas. o caso do Partido Socialista Obrero Espaol (segundo recolle o xornal ferroln El Obrero do 20 xullo de 1935, ou a Agrupacin de mujeres contra la guerra y el fascio, constituda en Ferrol e da que se d conta no mesmo xornal do da 23 de maio de 1936), da C.E.D.A. (e verbo disto recollemos un texto da sa agrupacin Accin Femenina de Ourense), e doutras s que tamn facemos referencia. Mencin especial merece a Seccin Femenina de Falange Espaola, creada en 1934, que polos avatares da guerra iniciada en 1936 converterase nunha organizacin de masas, imbuda dun exacerbado discurso da domesticidade. O punto sete, dos dezaoito dedicados muller de falanxe dictaba: No olvides que tu misin es educar a tus hijos para el bien de la Patria; e as Normas para elas establecidas en 1937, ademais de recoller no punto 3 S cada da ms mujer ou no 8 Busca siempre ser el exacto cumplimiento del hombre, recordballes que No es para ti la accin, pero si el aliento de obrar heroico (punto 4), ou no punto 5 No traiciones tu magnco destino de mujer, entregndote a funciones varoniles. 419
Textos para a historia das mulleres en Galicia Co triunfo do Movemento nacional o rxime franquista, ecazmente apoiado pola xerarqua eclesistica, articular un revitalizado discurso da domesticidade. A muller recuperaba o papel sublime que lle fora usurpado por tendencias feministas manipuladas por correntes de opinin alleas tradicin catlica do pas (en palabras do Consejo Diocesano de Ourense publicadas en La Regin en 1943). Facana depositaria das esencias eternas da familia e da patria, destino que se incorporaba no cumprimento da sa misin como esposa e nai. Pero o exacerbado do discurso de xnero, que devolva, ou mellor, reclua s mulleres no mbito domstico (acudindo mesmo a medidas lexislativas que dicultaron o acceso das mulleres traballo remunerado fra da casa, se non contaban coa autorizacin marital), non puido resisti-lo embate que lle a representar nalmente un fenmeno como o do descenso da fecundidade polo control consciente dos nacementos. imposible desligar un fenmeno desta natureza do complexo proceso de transformacin que experimentaron as sociedades occidentais e que se coece como modernizacin. Pero ningun discute que o fenmeno do descenso da fecundidade un aspecto esencial dese mesmo proceso, polo que ben pode servirnos (e nesa perspectiva abordmolo aqu) de fo conductor dos avatares polos que discorre a ideoloxa domstica. Hoxe sbese que o descenso da fecundidade en Galicia inicia unha lia descendente na dcada dos anos vinte, non se interrompe nos primeiros anos do franquismo (nin coa sa pretendida poltica pronatalista), e contina en todo este perodo, ata acelerarse coa transicin poltica (sen que por iso establezamos unha relacin de causalidade) e acada-los nmos niveis da actualidade. Anda que un fenmeno que na sa manifestacin esencial se sita fra xa do marco temporal que nos propuxemos nesta recompilacin de textos, o percorrido que foi debuxando ata chegar momento actual flanos das singularidades que reviste en Galicia a modernizacin. Inexplicable tamn sen a consideracin do papel desempeado polo cambio cultural e particularmente pola toma de conciencia dos seus protagonistas, o que lles conferiu tanto s mulleres como s homes un maior control consciente de aspectos bsicos da sa propia vida. A transformacin dos hbitos vitais dos individuos e dos grupos sociais mostrou a inadecuacin, xa denitiva, do discurso da domesticidade.
420
424
Idade Contempornea. SCULO XIX 2. Vestimenta e luxo Durante a invasin napolenica son frecuentes os ataques inuencia francesa, que relegaba a un escuro segundo plano os usos e costumes espaois. Este fragmento dun romance de 1808 deixa entreve-la postura patritica do autor, que emprega o sarcasmo para burlarse da imaxe afrancesada na vestimenta das mulleres, en lia coa crtica dezaoitesca luxo.
Quando un carnero en su lana Con el aquilon que sopla Est tan metido en si, Que tiembla todo y se azoga. Quando no basta un Vesuvio Para calentar la ropa, Y la linfa se le cae Sobre el bigote a las tropas. Nadie puede sino hacer Quien cruces, y quien mamolas, Al ver que ligeras andan Las mugeres rabicortas. Ellas son de carne al n, y muchas de carne momia; Pero esto poco interesa, Porque las mugeres sobran. Que quando yo busco el sol, Santo y bueno, a eso se dice Que con su pan se lo coma. Pero que al pblico en cueros Con gazas y con estofas Salgan a caza de gansos, Es desverguenza notoria. Esto no puede sufrirlo La gravedad espaola, Y as mugeres a casa, Que ahi va un chuvasco de coplas. Descocadisimas hembras, Que no cabiendo en la ropa, Sin verguenza nos mostrais Tras el mascaron la popa. Y sacando extravagancias Del arsenal de las modas Unas pareceis esquifes Las otras urcas tumbonas. Y con bandera francesa Siendo naves espaolas Andais en corso al atisbo Para interceptar la ota. PARDO DE ANDRADE, Manuel: Romance en que se ridiculiza la quinola, y trage misto de francs, italiano y espaol, con que sin temor de Dios, ni del nordeste corsean semidesnudas por esas calles y callejuelas. Semanario Poltico, Histrico y Literario de La Corua. A Corua. N. 13 (1808).
425
Textos para a historia das mulleres en Galicia 3. Beleza feminina e natureza A imposicin do papel asignado s mulleres no discurso da domesticidade explcase con argumentos pseudocientcos nos que se defende a funcin reproductiva como n primordial da vida feminina. Neste texto esta xusticacin faise utilizando aspectos como a sa identicacin coa natureza e a beleza para convencela da importancia da misin asignada: a fecundidade.
Yo no s la razn del inmenso atractivo que hay entre las mujeres y la naturaleza. Bien conozco que las razones dadas por eminentes lsofos explican hasta cierto punto que las mujeres sean apasionadas por las ores, y que se desdeen al mismo tiempo los frutos. Es indiscutible que lo bello es la aspiracin constante de la mujer, y de aqu que las ores, que son el smbolo de la belleza, constituyan en el sexo femenil un entraable y natural aliado. [...] pero los sabios modernos, gente curiosa y veces descomedida, pretende encontrar entre las ores y las mujeres, motivos ms fundados de simpatas, que los simples colores y agradables aromas. Amables lectoras: [...] ntrame tentacin de echarmelas de sabio y deseos de demostraros que mujeres y ores todas sois unas. Un naturalista de principios de este siglo ha dicho que el vegetal es un animal que duerme; y otros naturalistas fuerza de pacientes investigaciones han llegado demostrar que este sueo de las plantas no es eterno, y que pesar de su aparente quietud inmovilidad, ejecutan movimientos tan variados como sorprendentes. Pero, h aqu, amables lectoras, que esta superior vida de las plantas, esta sensibilidad y movimiento, que dan los vegetales ttulos de superior gerarqua, residen sabeis donde? En las ores. No he de citaros los mltiples y variados movimientos que las ores ejecutan. [...] Lo que es admirable no es el que se muevan, sino el fn porque se mueven. Estudiando las ores bajo este aspecto es cuando se advierte el gran parecido que tienen con el bello sexo. [...] Los poetas han presentido lo que la ciencia de hoy ha demostrado: los cantos de Goethe y Biron, Rioja y Espronceda, fueron el prlogo de los estudios naturalistas de Darwin, Calm, Morren y otros mil escritores que han demostrado que los colores y esencia de las ores, su sensibilidad y movimiento son todo por el amor. De aqu que el primero de estos naturalstas ha denido la or como el lecho nupcial de los amores. Comprendereis que siendo la or la sntesis de tan generoso sentimiento, no debe molestar al bello sexo el parecido que pretendemos demostrar. La vida afectiva, los dulces sentimientos y la realizacin del cario, son los nes principales de la muger: la belleza, la vida y el movimiento en la or respectan al amor. No son pues parecidas ores y mujeres? Y por que unas y otras sois tan cariosas? Qu alto n os proponeis? Por qu tanta afeccin, tanta dulzura y tan innita belleza?
426
4. Coquetera feminina
Este documento reduce a presencia social das mulleres das clases acomodadas a dous modelos contrapostos: a coqueta, a quen se lle asignan os valores positivos que lle permitirn consegui-la sa aceptacin social, e a frvola, que practica o coquetismo e que non rene as calidades sucientes para ser valorada socialmente. 427
5. Fisionoma e sioloxa feminina (A, B) Ramn Otero Acua, catedrtico de Patoloxa Cirrxica da Universidade de Santiago dende 1854, na sa obra principal -Galicia Mdica. Apuntes para servir al estudio de la geografa mdica de Galicia- pretende elaborar un verdadeiro cdigo hixinico para Galicia. Seguindo as novas correntes europeas de eclecticismo cientco, trata de estudia-los particularismos histricos, antropolxicos e sociais do pas coa nalidade de comprender mellor o seu temperamento e enfermidades especcas. Nesta lia, fai unha descricin das mulleres galegas que non dire da comunmente aceptada pola maiora dos pensadores, que ven na sioloxa feminina o obstculo fundamental para a equiparacin real dos sexos.
A [...] Es aqui notable en las mujeres de las localidades ribereas, el observar dominante el tipo heleno; que sea frecuente el ver ora guras Mesenias de esbelto talle, formas mrbidas, despejada blancura, iris azul y blonda cabellera; ora Espartanas de aire magestuoso, contornos redondeados, animado color trigeo, delicadas facciones, cabellos y ojos rasgados negros.
428
6. Disfuncins de sexos e leis naturais O prototipo de muller espaola de nais do sculo pasado e ata ben entrado o sculo XX responde a un modelo ideal de muller chamada a desempear na sociedade papeis marcadamente diferenciados dos reservados varn. 429
A asignacin das caractersticas que se lles atriben tradicionalmente queda reforzada polas argumentacins pseudocientcas que conciben s mulleres como inferiores home, e que arman que esta subordinacin obedece a supostas leis naturais derivadas das diferencias siolxicas e biolxicas entre mbolos sexos. No ton deste escrito pdese observa-la defensa da tradicional teora da complementariedade dos sexos, que reforza de por si a desigualdade real.
Quin ser tan poco curioso que no haya meditado alguna vez por qu razon somos unos hombres y otras mujeres? Qu hombre no habr discutido la superioridad sobre la mujer, ni qu mujer dej de protestar contra estas primacas que no constan en ningn cdigo sagrado ni profano? [...] Un escritor, que tiene crdito de ingenioso, ha dicho que la mujer era el ser ms perfecto de la creacin, puesto que era la ltima obra del Ser Supremo. Otro escritor, que quizs tena aciones a la Arquitectura, dijo: terminada la obra de la naturaleza, faltaba poner la veleta al edicio y cre Dios la mujer.
430
2. Matrimonio e maternidade
1. As mulleres e a institucin do matrimonio Neste fragmento da extensa obra de Jos Alonso Lpez y Nobal (Ferrol 1763-1824), destacado poltico liberal e notable economista e matemtico, fanse 431
Textos para a historia das mulleres en Galicia unha serie de observacins sobre a institucin do matrimonio e o papel subordinado que se lle apn s mulleres reivindicando a sa capacidade intelectual de la misma intensidad y fuerza que la del hombre, si se enrobustecen con la educacin.
Ciertas instituciones que se hallan convenientes en el matrimonio, y ciertos vicios de frmula, desguran muy a menudo las delicias y seriedad del estado conyugal, dndole un aspecto de contrato interesado, y nulidad o indecisin en el hecho. El hombre abusa de esta facultad y estilo; antes averigua la riqueza que la virtud, y desprecia lo segundo si no le acomoda lo primero, con perjuicio de la poblacin. La mujer est algo deprimida en su ser, y es la mitad de la existencia humana. La debilidad de la constitucin fsica de su sexo, no es una razn suciente para robarla este derecho, porque sus facultades intelectuales son de la misma intensidad de fuerza que las del hombre, si se enrobustecen con la educacin [...] ALONSO LPEZ Y NOBAL, Jos: Consideraciones generales sobre varios puntos histricos, polticos y econmicos a favor de la libertad y fomento de los pueblos, y noticias particulares de esta clase, relativas al Ferrol y a su comarca. Madrid, 1820. T. III, p. 60.
2. Funcin das mulleres no matrimonio Este texto de Xos Cao Cordido -case unha transcricin dos ideais da perfecta casada, peza bsica na construccin do discurso da domesticidade e do culto maternidade- resume as caractersticas da muller forte que aqueles homes con intenciones ms tiles a la sociedad deben buscar para a unin marital.
[...] Ocupmonos slo de los que con intenciones ms tiles la sociedad, buscan en unin marital a la muger fuerte, que benecio de una buena educacin, del retiro y castidad, sepa gobernar su casa, trabajar con sus manos la lana y el lino para vestir con limpieza y aseo sus hijos, y domsticos: preparar unos y a otros la comida, y ms necesario: duerma en su seno y comparta con l sus placeres y sus cuitas, levante su casa en una descendencia dichosa, cuanto permite la vida, hasta que colocada ya esta por sus afanes de fundar otras su vez, la abandone gran parte de sus cuidados, para entregrse la vejez que le aguarde. CAO CORDIDO, Xos: Espicilegio. El hombre. Reexiones loscas acerca del hombre considerado en general y en los diferentes estados de la sociedad culta. 1859, p. 14.
3. O matrimonio como destino Neste texto Concepcin Arenal (Ferrol 1820 - Vigo 1893) analiza as consecuencias de que as mulleres, por non teren instruccin proporcionada a su categora nin medios de gaaren a sa subsistencia, non tean outra carreira que 432
Idade Contempornea. SCULO XIX a do matrimonio, e denuncia que esixa delas fortaleza el que hace cuanto puede para que sea dbil.
El amante no slo tiene que temer las veleidades y caprichos pueriles de la que pretende hacer su esposa, y que le escuche por pasatiempo, y que le engae, engandose ella misma; en aquella unin a que l no lleva ms que amor, puede llevar ella nada ms que clculo. Puede no amarle, ni sentirse con vocacin para el matrimonio, y no obstante, casarse, porque las mujeres no tienen otra carrera. La joven mira su porvenir: muerto su padre, casados sus hermanos, le espera la pobreza, tal vez la miseria, o el amargo pan que le d una cuada; la soledad material y moral de quien recorre la triste escala de no ser necesaria, ser intil y ser estorbo; ve su destino de vestir imgenes y su apodo de solterona, y se casa sin amor, tal vez sintiendo aversin por el hombre que ha de ser su compaero hasta la muerte. Desdichado si la ama! Desventurados los dos si ella ama a otro algn da! Sucedera esto si la mujer tuviera medios de ganar su subsistencia, segn su clase, como el hombre? Si tuviese verdadera personalidad, y no esa mentira, que se pierde cuando concluyen los atractivos de la belleza y las simpatas del sexo? Si adquiriese instruccin proporcionada a su categora, ocupacin racional y lucrativa y adornase su alma con los encantos que no envejecen, vera al quedarse sola la pobreza, el abandono y el ridculo? Tendran los hombres que temer con tanta frecuencia que la mujer que quieren hacer su esposa por amor se una a ellos por [...] cuesta trabajo, pero es preciso decirlo, por comer? La mujer necesita en este caso, como en otros muchos, una especie de herosmo para no mentir, para no engaar, y la mujer miente y engaa. Con qu derecho exige de ella fortaleza el que hace cuanto puede para que sea dbil? ARENAL, Concepcin: La mujer del porvenir. Madrid: Eduardo y Flix Perie, 1869. Captulo VI: Consecuencias para el hombre de la supuesta inferioridad de la mujer.
4. Reivindicacin do matrimonio catlico fronte chamamento liberacin das mulleres Fronte s ideas disolventes da institucin do matrimonio contidas no poema Ultratumba, Alfredo Braas (Carballo 1859 - Santiago de Compostela 1900), el representante do ideario catlico e conservador, reivindica este sacramento da Igrexa cando ademais para el el poeta debe expresar la verdad, hija de Dios, en formas bellas y realizar el ideal moderno, instrur deleitando.
Mi querido Valdivia: he dicho en mi carta anterior, y no me arrepiento, que t podrias llegar causar admiracin con tus obras poticas. Tienes la ardiente fantasia que caracteriza los hijos de esa isla, perla de los mares equinociales: eres del pais de la rica vegetacin, del sol esplndido, de los bosques de ores, de ese pais que tanto quiero yo, que me es tan simptico y hoy ms que nunca, y tenias que gloriarte, adems de un buen talento, de una fantasia brillante. [...] Los primeros versos son una diatriba contra el matrimonio. Magnco! fuera el matrimonio! abajo la familia!... y, por consiguiente tronemos con la sociedad... Nihilismo puro. Pero todo eso, por qu?... Oigamos a Valdivia: ... pues yo miro casadas abusar del candor de sus maridos.
433
5. Matrimonio e dote A falta de recursos econmicos fai que, en moitas ocasins, as mulleres se vexan abocadas matrimonio como nica maneira de garanti-lo seu futuro. Pero as consideracins econmicas da unin non son prerrogativa exclusiva das mulleres: os homes tamn buscan un fortalecemento da sa posicin econmica co dote, costume que adquire en Roma a sa estructura tcnica e se estipula minuciosamente a sa normativa legal en Espaa no Cdigo Civil de 1889. Antes desa data existiron defensores do uso xermnico onde o dote era doazn do home muller, anda que o usual que, con modicacins, as lexislacins regulamentasen esta prctica segundo o modelo romano.
Desde que los espaoles dejaron de dotar de su propio caudal a la mujer que recibian en matrimonio, y empezaron a tomar de esta el funesto presente de una dote; con el premio del pudor y de la integridad, que antes la ofrecia su esposo, ces tambien la responsabilidad de llevar al tlamo unas prendas que dejaron de ser apreciadas, y por un efecto necesario de la humana condicin vino la mujer a considerarse menos obligada al marido que el marido a ella.
434
6. Contrato de dote A lexislacin liberal mantivo s mulleres como continuas menores de idade, sometidas tutela familiar do pai ou marido. No momento do matrimonio, o dote cumpra a funcin de compensacin econmica pola tutela que pasaba a exerce-lo marido sobre a esposa.
En la ciudad de Orense a diez y nuebe de Noviembre de mil ochocientos sesenta y dos: Yo Don Francisco Cuevas y Cambra escribano de nmero de la
435
7. A nai solteira O rexionalismo galego, contemporneo doutro rexionalismo peninsular que naceu con vocacin de supera-la organizacin centralista do Estado da Restauracin, ten en Manuel Murgua a un dos seus mximos tericos e defensores. Para Murgua as mulleres galegas presentan caractersticas diferenciadoras con respecto s espaolas. Diferencias que afunden as sas races na peculiar estructura socioeconmica do pas, cunha forte presencia da emigracin masculina. 436
8. A misin maternal Un dos piares fundamentais que sustentan a estructura de desigualdade entre os sexos a exaltacin do papel das mulleres como reproductoras na dobre vertente biolxica e social. encomendarlles s mulleres non s o futuro da especie, senn tamn a responsabilidade de educa-los llos e as llas, pretndese reproducir elmente o modelo de dominacin masculina, contribundo as supervivencia duns esquemas que as afastan da esfera pblica, mesmo tempo que lles ofrece a nica posibilidade de aceptacin social e de autoarmacin que s poden lograr a travs do papel de nai. difusin deste modelo feminino entregronse tamn mulleres escritoras, como ben pode ser exemplo o texto que reproducimos. 437
9. Nais e llos Canto de loanza do papel de nai para a cra da prole e de educadora para a primeira infancia, dentro da esfera privada do fogar. Este texto ofrece as as clsicas argumentacins dicotmicas que avalan a diferenciacin de papeis segundo o sexo, enxalzando a funcin biolxica da procreacin. Neste sculo XIX, as mulleres vense rodeadas de toda unha parafernalia (literaria, iconogrca, etc.) de exaltacin desa funcin. No nome deste alto destino, a sociedade ngalle-lo dereito sa individualidade.
Bien es cierto que se ha escrito y meditado ms acerca de la mujer que del nio; pero quien duda que la mujer es para el nio su esencia y su vida? quin desconoce que la humanidad pasa su infancia en el regazo de la madre que ve en su hijo el ngel de sus amores y el cielo de sus delicias? Resulta de aqu que nada nuevo hemos de decir acerca del nio, puesto que aquellos escritores, [...] se han ocupado ya de estudiar el nio en relacin con su madre, que es precisamente el punto fundamental de toda su investigacin cientca respecto de la niez.
438
10. A expresin do sentimento amoroso na literatura romntica Fragmento de Flavio, a segunda novela de Rosala de Castro (Santiago de Compostela 1837 - Padrn 1885), que pertence primeira etapa literaria da autora -escrita cando s tia vintecatro anos-, e foi cualicada, as mis das veces, como novela sentimental, romntica, xa que trata un asunto amoroso con nal desgraciado. Hoxe sbese que a autora era consciente do ambiente en que estaban situados os seus personaxes de ccin, e non est tan clara esta adscricin estilstica. No pargrafo escollido, Mara increpada pola sa actitude de tomar decisins nas relacins amorosas, porque infrinxe unha das leis do amor romntico: a servidume, que debe se-la actitude feminina. 439
3. Mulleres e educacin
1. A capacidade intelectual das mulleres O ilustrado Vicente do Seixo (nacido en Ourense en 1747) realiza unha acesa defensa da capacidade intelectual das mulleres apoindose en textos de pensadores clsicos e doutros homes da Ilustracin. Sen o recoecemento da capacidade intelectual das mulleres non se pode entende-lo seu papel na educacin dos llos.
Baxo ningun aspecto ha sido, ni es el hombre mas injusto, que baxo aquel que dice relacion con la hembra de su especie. No se puede pasar la vista por el sistema que han adoptado los hombres para con las mujeres, sin verter lgrimas de sentimiento y de horror. Los hay tan insensatos, que las niegan el talento y aptitud para las ciencias y las artes, y para el manejo de todos y qualesquiera ramos de la felicidad social: los hay tan embriagados en la inagotable sensibilidad del amor, que quieren hacerlas unos dioses materiales, sin otro destino que el de perpetuar y eternizar, digmoslo as, la sensualidad amorosa; tal vez fu Mahoma el xefe de estos partidarios: los hay, que queriendo tomar un trmino medio, han humillado la naturaleza preciossima de la mujer, queriendo sujetarla nicamente la rueca, la calceta, la aguja, y al mecanismo interior domestico; y los hay, en n, que pretenden negarlas hasta la capacidad espiritual. Qul sea el gnero de educacin mas propio para las mugeres, y qules sus lmites en el estado social, son puntos de disputa, en que no estn de acuerdo los polticos nin los lsofos, ni tampoco los hroes o campeones de la religiosidad. Loch, Buffon, Joly, Buchan, Astruc, Filancheri, y otros modernos: Scrates, Platon, Aristteles, y demas antiguos: San Pablo, San Agustin, San Gernimo, San Ambrosio, y casi todos los xefes de la doctrina ortodoxa, conocen y convienen en que la estructura y organizacin de la muger, es mas delicada, mas sutil, y mas sensible que la del hombre: que por el inuxo que esta constitucion tiene en la parte espiritual, y por el manejo exclusivo de las intrigas exteriores domsticas, es tan astuta como disimulada.
440
2. Argumentos cientcos da inferioridade intelectual das mulleres (A, B, C, D) Os textos que seguen, dous de R. Costales e outros dous de P. Catoira, recollen a controversia suscitada no Ateneo da Corua en agosto de 1859 a raz da intervencin do acadmico A. Garca Fuertes na que defendera o dereito das mulleres a ilustrar una inteligencia que calza los mismos puntos que la de los hombres. O que sera destacado poltico nas las do republicanismo federal galego, Ramn Prez Costales, ngalles esa facultade con argumentos cientcos e loscos de marcada inuencia comtiana. Recordemos que para A. Comte, quen dedicou moitas pxinas a dotar de fundamentos loscos o discurso da domesticidade das mulleres, a bioloxa armaba xa dun xeito terminante a xerarqua dos sexos, e calquera modicacin na orde da natureza era impensable: esta outorgaralle o afecto muller mentres que home o dotara co 441
Textos para a historia das mulleres en Galicia intelecto; de a o imperativo de limitar para o segundo sexo, que tamn denomina sexo afectivo, a sa educacin. Os textos de P. Catoira, na mesma lia, insisten ademais en argumentos teolxicos. A reivindicacin da educacin para as mulleres signicara torcer la lnea de direccin que Dios traz a ese bello Ser all en el Glgota y en el Edn, pois a misin que lles marcou o Creador s mulleres no es de ciencia sino de amor. O que lle permite conclur: Sea, pues, la ciencia para el hombre, y el amor para la muger.
A Seores: cumpliendo con el compromiso que contraje en la ltima sesion de examinar el grado de capacidad mental de la muger con objeto de ver la estension que deba drse su educacion, me separar de un modo notable, con disgusto mio, de la opinion del digno acadmico seor Fuertes, que en su bello discurso de la anterior sesion, intent probarnos que la muger es injustamente tratada en nuestra sociedad, que reclama con derecho ilustrar una inteligencia que calza los mismos puntos que la del hombre, que debia por lo tanto instruirsela en los misterios de la ciencia, y seria utilsimo dedicarla al estudio de muchas, principalmente de la higiene, siologia, matemticas, geograa, historia, etc. Para probar el Sr. Fuertes su opinion le vi con gran contentamiento mio abordar la cuestion por el mejor camino, que es el de la siologia, indudablemente el mas seguro para ventilar el asunto con acierto; le o con placer esponer algunas ideas sobre la organizacin de la muger, ideas en las que tal vez hubiera debido seguir avanzando y hubiera deducido con seguridad consecuencias mas verdaderas y exactas que las que obtuvo al apoyarse en la historia, y al acudir otro gnero de consideraciones, que en su buen deseo hcia el bello sexo le desviaron de la buena ruta por donde empezara caminar. En efecto, seores, solo con examinar la organizacion que el autor de la naturaleza plugo dar esta hermosa mitad del gnero humano, y deduciremos si la es necesario para el mejor cumplimiento de este objeto ese grado de ilustracion y cultura que el seor Fuertes quiere darla. Sola la siologia nos ha de decir si la organizacion de la muger es susceptible no de ese superior trabajo intelectual, de esa fuerte concentracion de espritu que exige el cultivo de las ciencias. Asi comprendereis, seores, si ha podido el seor Fuertes con razon asegurarnos la identidad de los dos sexos. Entrar, pues, de lleno en el fondo de la cuestion, intento probaros lo siguiente: El cultivo y estudio de las ciencias no est en armonia ni con la organizacion de la muger, ni con el objeto nal que naturaleza se propuso al crearla. [...] No voy, seores, molestaros detenindoos y detenindome intilmente en minuciosos detalles sobre lo que se diferencia anatmica y siolgicamente el hombre y la muger. No tengo tampoco necesidad de ellos, porque son tan notables las diferencias de organizacion, de estructura, de funciones y atributos que presentan los dos sexos, que aunque os las presente grandes trazos, no le ha de valer al seor Fuertes cuanto haya dicho en contrario; para advertirlas no se necesita ser mdico ni silogo; basta ser lsofo, ser observador. Acompaadme y os convencereis de esta verdad.
442
443
444
445
3. Educacin diferenciadora Dende a aprobacin en 1857 da Ley Moyano, que impulsa a implantacin do ensino primario elemental para tdolos espaois entre os seis e os nove anos, rebrese o debate sobre a conveniencia de educar s mulleres e de que maneira. Neste contexto, son maioritarias as posturas favorables a unha educacin diferenciadora que reforce os papeis de xnero, posicin defendida no presente texto por Ramn Otero Acua, catedrtico de Patoloxa Cirrxica da Universidade de Santiago de Compostela dende 1854.
[...] Cual es la situacin de Galicia bajo el punto de vista de la instruccin popular?... La enseanza elemental no es mejor que en otras provincias resultando mas generalizada entre los primeros (varones) que entre las segundas (mujeres). Pero es lo que debia esperarse, a poco que se reecsionara, atendiendo el abandono en que, para su desgracia y la de la sociedad, ha estado y se encuentra todavia la educacion de la mujer en ciertos puntos de Galicia especialmente en el campo. [...] La muger debe ser ignorante con relacion a lo que el hombre necesita aprender; pero debe saber con relacion a lo que a ella misma corresponde. Hay diferencia entre el hombre y la muger por que la hay entre el sol y la luna, por que las hay entre el mar y las montaas, por que las hay entre el que da el pecho a un nio y el que sale a buscar una piel de oso para abrigarlo. Por eso puede armarse que el que quiera saber lo que necesita una muger no tiene mas que buscar lo contrario de lo que necesita un hombre. Eduquemos al hombre y a la muger como Dios educ al sol y a la luna. [...] El es mas alto y mas grande, ella mas baja y mas pequea; el es fuerte y soberbio, ella debil y timida, l da una luz que deslumbra, un calor que abrasa, una fecundidad que engendra; ella en su luz es dulce, en su calor suave, en su fecundidad productora; l preside los trabajos del hombre, ella vela el alumbramiento de la muger. El sol y la luna quiza parecen en la tesis divina de lo absoluto, lo que el hombre y la muger en la tesis humana del pequeo mundo terrenal. Eduquemos al hombre y a la muger como Dios educ al sol y a la luna, demosle l todo el calor, toda la luz, toda la fuerrza, toda la actividad; hagamosle profundo en sus concepciones, vehemente en sus actos; que en el invierno hiele, que en el verano abrase; que el conjure la tempestad, que l rasgue la bruma, que l cultive la tierra, que l tirite y que sude, que trabaje, en n, todos los dias aunque duerma todas las noches. Demosle a ella toda la ternura, toda la suavidad, toda la gracia; su luz,
446
4. As mulleres como educadoras no fogar A educacin das mulleres antes da Revolucin de 1868 est enfocada en Espaa preparacin cara matrimonio e familia, salientando os coecementos domsticos e sociais, como as boas maneiras. Sern os krausistas, despois destas datas, os que criticarn a insuciencia da educacin tradicional das nenas, e propoern, mediante conferencias e escolas, un novo modelo educativo basendose no argumento de que a ignorancia non era garanta de submisin e, pola contra, a educacin das mulleres era o nico medio de rearma-la sa feminidade. Estas ideas conseguiron interesar a unha parte da opinin pblica e algns homes de leis as o arman. 447
Textos para a historia das mulleres en Galicia Nesta lia est este discurso de licenciatura, pronunciado na Facultade de Xurisprudencia de Santiago, por Juan Caldern, que gaba a preocupacin dos lexisladores por dar cabida a leis sobre a educacin das mulleres, xa que son as formadoras do home nas primeiras etapas da sa vida, dentro do mbito domstico, polo que inuirn tamn na marcha poltica das nacins.
Usando la palabra por primera vez ante un auditorio tan ilustrado y en un acto tan solemne. He escogido, por lo tanto, una proposicin que, aunque olvidada por mis predecesores, es muy interesante... Tal es la de que La mujer ejerce una inuencia notable en las costumbres y marcha poltica de las naciones. El jurisconsulto alegando, el juez sentenciando, y el legislador en el ejercicio de su poder, no pueden desentenderse de esa bella mitad del gnero humano que, creada para hacer mas agradable nuestra vida, yaca sumida hasta hace poco tiempo en la nulidad inaccin que la condenaban preocupaciones sociales y legislaciones harto severas. [...] Si examinamos el inujo que ejerce en la existencia del hombre en general, veremos que [...]. Ella le mece en la cuna cuidando de su vida incierta y vacilante, cuan dbil aun, apenas puede abrir sus ojos la luz del sol; guia en la infancia sus primeros pasos, asistiendo la formacin de sus ideas y dirigiendo sus raciocinios; es en la juventud el objeto de sus ilusiones, en la virilidad su compaera el, y su bculo en la vejez. No extraemos, pues, que las legislaciones modernas vayan ensanchando el crculo de su accin, que nunca lo harn demasiado, mientras lo mantengan dentro de los lmites del hogar domstico. Porque, as como el padre es en l el gefe nato de la parte material y econmica, puede decirse con fundamento que la parte moral, la educacin de la familia corresponde a la madre. La naturaleza la ha dotado de una paciencia y dulzura a toda prueba que, ayudadas de sensibilidad y tacto y de la penetracion que le es propia, la hacen la mas proposito para este objeto [...] La mujer por lo mismo, egerce en las costumbres una inuencia tanto mas grande, cuanta mayor ha sido la parte que tuvo en la educacin del individuo. [...] Corrmpanse las costumbres del sexo femenino y veremos corrompida la sociedad. [...] La mujer, pues, que tanto inuye en las costumbres y cambios polticos de los pueblos, no es estrao que inuya tambien en su legislacion. [...] Algunas (naciones modernas) han encontrado en la mujer todo lo noble y todo lo grande que la hace propsito para llevar cabo empresas colosales que hombre ninguno habria osado acometer. La Espaa misma ha derramado su sangre para defender la sabia y virtuosa Reina que ocupa el trono de San Fernando, [...] ya que no pudimos defender con las armas en la mano el trono de nuestra Soberana, podamos al menos levantar nuestra frente con orgullo y decir la nueva generacin que nos suceda: Nosotros hemos contribuido al bien de la Patria, bajo los auspicios de ISABEL II. He dicho. Br. Juan A. Caldern. (Pargrafos escollidos do discurso de graduacin de D. Juan A. Caldern, concedida o da 27 de xuo de 1852, na Facultade de Xurisprudencia de Santiago de Compostela).
448
Idade Contempornea. SCULO XIX 5. Estatstica de alfabetizacin (anos 1860, 1877 e 1900) Nos datos deste cadro, referidos a valores absolutos e relativos de alfabetizacin para Galicia e Espaa, podemos apreciar como a porcentaxe de alfabetizacin maior no conxunto espaol que no caso galego, sobre todo no referido s mulleres. Esta porcentaxe foi aumentando durante toda a segunda metade do sculo XIX para os dous sexos, anda que se seguen mantendo as diferencias, mis apreciables nos datos tocantes a Galicia.
Evolucin de la alfabetizacin, en valores absolutos y relativos.
1860 Leen y escriben Hombres Galicia Mujeres Hombres Espaa Mujeres 269.257 (32.97) 37.895 (3.86) 2.414.015 (31.09) 715.906 (9.05) Leen 35.632 (4.36) 22.285 (2.27) 316.557 (4.08) 389.221 (4.92) No leen Leen y ni escriben escriben 551.734 (62.66) 922.395 (93.86) 5.034.545 (64.83) 6.802.846 (86.02) 285.630 (34.20) 66.434 (6.56) 2.823.964 (37.72) 1.247.859 (14.68) 1877 Leen 26.753 (3.20) 32.284 (3.19) 210.930 (2.59) 368.048 (4.33) No leen Leen y ni escriben escriben 522.706 (62.59) 914.220 (90.25) 5.096.758 (62.66) 6.881.410 (80.96) 359.872 (40.41) 148.740 (13.64) 3.831.345 (42.16) 2.395.839 (25.14) 1900 Leen 33.504 (3.76) 54.215 (4.97) 178.615 (1.96) 317.138 (3.33) No leen ni escriben 496.833 (55.79) 886.777 (81.36) 5.068.056 (55.77) 6.806.834 (71.42)
GABRIEL FERNNDEZ, Narciso de: El acceso de la mujer gallega a la cultura escrita en el siglo XIX. Bordn. N. 253 (maio-xuo 1984).
6. Estatstica sobre o analfabetismo Este artigo contn datos estatsticos, referidos s anos 1860 e 1877, sobre porcentaxes de alfabetizacin nos dous sexos, na provincia da Corua. Para o xornalista derivarase deles a necesidade de educar s mulleres para seren nais e esposas, e reivindica tamn a mellora da situacin econmica das mestras.
Si comparamos la relacin numrica que existe entre el total de individuos de uno y otro sexo que en esta provincia guran en posesin de los conocimientos de lectura y escritura, tomando como trminos de esta comparacin los resultados que ofrecen las estadsticas de los aos 1860 y 1877, hallamos cifras bastante halagueas, pues resulta que, si en el primero de los aos citados se contaban un 30,07% de varones y un 5,32% de hembras que respectivamente saban leer y escribir, en la segunda fecha se eleva esa proporcin a un 32,73% y a un 8,45% respectivamente, tomando en cuenta el aumento de poblacin, que es de un 7,02%. Debemos, no obstante, registrar otras cifras: ascendiendo el censo ocial realizado en 31 de Diciembre de 1877 595.436 habitantes en la provincia, de los cuales son varones 263.340 y hembras 333.096, aparece que 168.036 de los primeros y 294.694 de las segundas ignoran completamente el alfabeto [...] Muy bien dice un publicista cuando asegura que instruir las nias equivale fundar una escuela en cada casa. Elevar en las aldeas el nivel intelectual de las mujeres, es, en efecto, habilitarlas para dirigir con discrecin los negocios interiores de su casa, y para educar por si mismas sus hijos: es volver las mujeres su inuencia, aquella inuencia vivicadora, principio civilizador de los pueblos.
449
7. Unha educacin diferente Non era habitual entre as mulleres que podan instrurse recibir unha educacin esmerada como a que recibe Juana de Vega (A Corua 1805-1872), condesa de Espoz y Mina, e que ela mesma describe nun libro autobiogrco. Fronte a unha educacin simplemente de adorno que as llas das familias acomodadas reciban na sa casa, a condesa lembra con agradecemento os desvelos paternos pola sa educacin, que era de todas las horas, de todos los minutos, e que tantos inmensos benecios lle procurou no curso da sa axitada vida en defensa dos ideais liberais e progresistas.
Cuidando mis padres con tanta asiduidad mi educacin, determinaron que viniesen maestros darme lecciones en casa y su vista. De este modo aprend las primeras letras, gramtica y aritmtica, francs, msica, baile, bordado y algo de dibujo, rapartiendo las horas metdicamente y asistiendo mi madre casi siempre la leccin. Mi tiempo estaba completamente ocupado, como puede suponerse, y por eso ni yo deseaba ni mis padres me habran permitido lo que generalmente se permite las nias: reunirse con otras. Contadas han sido las que yo he tratado en mi niez, y slo tuve una amiga que la casualidad trajo vivir una habitacin de la
450
8. Preparacin intelectual das mulleres da realeza Neste texto Juana de Vega describe a educacin que dispensa futura raa Isabel II e sa irm. Trtase obviamente dunha educacin moi especial, que procura a sa formacin integral e na que a condesa de Espoz y Mina reicte as sas preocupacins progresistas, sen esquecer por isto a instruccin en las labores delicadas y de adorno propias en su sexo y condicin.
Excmo. Seor: Honrada por V.E. con el encargo de Aya de S.M. y A., considero como uno de mis deberes el informar V.E. del estado en que he hallado las augustas Princesas, las observaciones que he podido hacer acerca de sus disposiciones, en el corto tiempo que hace que me hallo su lado, y el mtodo que, por mi parte, he adoptado para cooperar, hasta donde mis dbiles fuerzas alcancen, al plan general que V.E. los diversos ramos de estudio que hasta ahora se han dedicado las Princesas, y los que en adelante deben aprender, me limitar la parte moral que, como de ms inmediata inspeccin ma, por mi constante asistencia, est ms mi alcance. Dotadas las Princesas de tanta capacidad y penetracin como puede desearse en su edad, he visto con gusto desde los primeros das que pude observarlas que, si
451
452
9. Vantaxes das escolas de nenos sobre as de nenas Texto subscrito por varios labregos da Estrada (Pontevedra) dirixido rector da Universidade de Santiago no ano 1895, onde se percibe claramente o desexo do campesiado galego por escolariza-los seus nenos ante a perspectiva de incorporacin s movementos migratorios, especialmente no caso dos varns.
Que habiendo quedado vacante recientemente la escuela completa de nias de Fojo Corbelle, por haberse trasladado a otro punto la maestra que la desempeaba, se ven en la disgustosa necesidad de acudir a V.E. suplicndole que dicha escuela sea declarada de nios, porque sus hijos antes de tener quince aos cumplidos generalmente marchan a lejanos pases por ver si mejoran de fortuna, y los que as no lo hacen, al cumplir la edad reglamentaria, van al servicio militar, sin poseer stos ni aqullos los ms rudimentarios conocimientos de primera enseanza por no tener escuela donde puedan concurrir con comodidad. Sabido es, Excmo. Seor, que en los pueblos rurales, particularmente de Galicia, ofrecen ms ventajas las escuelas de nios que las de nias, porque stas rara vez salen del hogar domstico donde han sido creadas, dedicndolas sus padres a las faenas del campo para ayudarles en sus mltiples tareas, ocupndose muy poco de su instruccin; mientras que aqullos los mandan con inters a la escuela para que ms tarde sepan trepar honradamente por los speros senderos de la vida social. (Arquivo Histrico Universitario de Santiago. Instruccin pblica, atado 112. 1894. Texto asinado por varios labregos da Estrada (Pontevedra) dirixido rector da Universidade de Santiago no ano 1895). Tomado de GABRIEL FERNNDEZ, Narciso de: Emigracin y alfabetizacin en Galicia. Historia de la Educacin. N. 4 (1985), p. 333.
10. Situacin da educacin feminina en Galicia Neste texto de 1894 descrbese a educacin que reciben as mulleres galegas segundo a clase que pertenzan, e a que deberan recibir para cumpriren o seu papel de ngel del hogar, misin especialmente asignada a la mujer rica y aristocrtica. Trtase, en tdolos casos, dunha educacin diferenciada da que reciben os varns, e que garda mis relacin coa formacin moral que coa 453
Textos para a historia das mulleres en Galicia adquisicin de coecemento, mis coa educacin (que se dirixe corazn) que coa instruccin (dirixida cerebro). Unha educacin que limitaba claramente as sadas profesionais das mulleres: as, flase da opcin do maxisterio para as mulleres de clase media e das deciencias das escolas pblicas s que asiste la menestrala y la aldeana, das que sae la mujer que quiz en su da se ver en el caso de ser el sostn de la agricultura y por consiguiente de la fuerza productiva de la regin gallega.
No me propongo tratar este interesante y delicadsimo punto ni con la extensin que requiere trabajo de tanta trascendencia, ni menos darle amena y atractiva novedad, pues que carezco de las condiciones necesarias para un estudio de este gnero, si ha de resultar completo e instructivo. Mi aspiracin al escribir estas lneas gira en esfera mucho ms humilde y se reduce simplemente exponer la educacin que recibe la mujer de nuestra regin y la que, en mi concepto, debe drsele para que sea el ngel del hogar. Tres son las clases sociales que puede pertenecer la mujer de nuestra regin por su posicin social, especialmente la que vive en poblaciones grandes pequeas: 1 la mujer rica y aristocrtica que vive de sus rentas: 2 la mujer de clase media cuyo sostn depende de pequea fortuna, de un sueldo, de una orfandad, de los productos del comercio en pequea escala, veces de los que le proporcionan labores domsticas: la tercera clase la forman la hija del menestral y la aldeana. La mujer que pertenece la primera clase recibe su educacin en colegios especiales aprendiendo piano, francs, baile, canto, labores de lujo y Geografa, Historia, Gramtica, Geometra, Aritmtica, escritura al dictado, etc. Con esta educacin y algunos resabios del colegio se restituye al hogar domstico la mujer de la primera clase, siendo presentada luego en los salones, desde donde, al poco tiempo, pasa ser la compaera del hombre y ngel del hogar. La mujer de clase media no va colegios especiales instalados fuera de la regin y su educacin de colegio domstica consiste en piano, canto, bordado, hacer calceta, costura y labores, con algunas nociones de Gramtica, Geografa, Historia, Aritmtica y Geometra. Suele tambien dedicarse a la ciencia del Magisterio opteniendo un ttulo profesional en algunas de las escuelas normales que existen en la regin. La menestrala y la aldeana, todo lo ms, aprenden leer, escribir y coser. De esta educacin se encarga el Estado, pagando al efecto explndidamente una Maestra la fabulosa cantidad de 250 pesetas anuales, sin menaje ni casa las ms de las veces. Esta maestra admite en un mismo local nios de ambos sexos pues para eso reciben las escuelas el nombre de mixtas, que tal mixto resulta de milicia ignorancia. De dicha escuela sale la mujer, que quiz en su dia se ver en el caso de ser el sostn de la agricultura y por consiguiente de la fuerza productiva de la regin gallega. Expuesta ya la educacin que reciben las tres clases enumeradas, veamos lo que ella, segn mi modesta opinin, podra adicionarse suprimirse sin prejuicio alguno, antes bien con notoria ventaja. Respecto la mujer aristocrtica, ya que su posicion y sus recursos se lo permiten, aun podra aadirse su educacin la Pintura y la Literatura. La educacion que recibe la mujer de la clase media resulta incompleta y ms de incompleta ridcula, por no decir otra cosa, pues ridculo parece que d reu-
454
11. Contidos dos estudios de Maxisterio Neste resumo estatstico dos estudios de maxisterio (Escola Normal) aprcianse as materias dos tres anos e os datos das notas que sacaron nesa convocatoria as alumnas da cidade da Corua. Pdense observa-las materias que predominan, cales son as mis aprobadas, o nmero total de alumnas que logrou pasar dun curso seguinte, etc.
Resumen de los exmenes ordinarios de la escuela normal de maestras de esta ciudad en el presente curso: Sb PRIMER AO Catecismo de la doctrina cristiana......... 9 Prctica de lectura .................................... 5 Prctica de escritura................................. 1 Gramtica castellana ................................ 9 Aritmtica .................................................. 1 Labores....................................................... 4 Geografa ................................................... 11 Dibujo aplicado a las labores.................. 9 SEGUNDO AO Gramtica castellana ................................ Aritmtica .................................................. Historia de Espaa ................................... 2 TERCER AO Doctrina cristiana h sagrada .............. Lectura expresiva ..................................... Ejercicios caligrcos y redaccin de documentos............... Gramtica castellana ................................ Aritmtica .................................................. Higiene y economa domstica .............. Pedagoga .................................................. Labores de primor y adorno................... N 9 16 14 8 6 12 8 24 B 12 26 19 11 10 11 10 21 Ap 11 19 30 5 12 8 13 13 Tot 41 66 64 31 29 35 42 67
1 1 2
1 2
2 1 8
4 3 4 1 1 4 4
7 4 4 4 4 2 6 4
5 4 7 3 2 3 3 2
5 12 4 1 3 4 4 3
21 20 18 12 10 10 17 13
455
Textos para a historia das mulleres en Galicia 12. Dicultades para a profesin docente das mulleres Documento que reicte as dicultades que tian as mulleres para impoe-la sa autoridade e garanti-la disciplina escolar. Tales dicultades estaban motivadas pola proximidade das idades da mestra e dos alumnos, segundo se pode comprobar na documentacin escolar da poca (as mestras tian unha idade media de 38 anos aproximadamente, e os nenos asistan escola en idades moi avanzadas).
De aqu el que se haya dado el caso de que un discpulo galantease a la profesora al salir de la escuela, y que ofendido y despechado por los desaires de sta, le propinase por la noche, en unin de varios camaradas, algunas coplejas picantes, acompaando las canciones con secos y estridentes redobles dados a guisa de tambor en una lata de petrleo vaca, y que la profesora se viese obligada a ausentarse, abandonando as la enseanza. La instruccin primaria en la provincia. El Eco de Orense. Ourense. (2 de agosto de 1890). Citado por GABRIEL FERNNDEZ, Narciso de: Maestras, escuelas mixtas y moralidad en la Galicia del siglo XIX. Revista de Educacin. N. 285 (1988), p. 225.
13. Educacin infantil Con frecuencia aldese distancia xeogrca entre o lugar de residencia dos nenos galegos e as escolas como unha das causas explicativas da escasa asistencia s edicios escolares. Este fragmento dunha sesin celebrada polo Concello de Brin (A Corua) reicte os maiores problemas que teen as nenas para percorreren estas longas distancias.
Considerando: que en las aldeas cuyo vecindario se halla diseminado no asisten ni pueden asistir las chiquillas a las escuelas porque (sic) esto que tendran que hacerlo desde la edad de seis a diez aos lo ms, no las aventuran sus padres a transitar por correderas, montes y barrancos para ir a las citadas escuelas. Arquivo Histrico Universitario de Santiago. Instruccin pblica, atado 9. 1894. Citado por GABRIEL FERNNDEZ, Narciso de: El acceso de la mujer gallega a la cultura escrita en el siglo XIX. Bordn. N. 253 (maio-xuo 1984).
14. Unha denuncia de acoso sexual a alumnas Trtase dun informe emitido polo inspector provincial de primeiro ensino de Ourense, despois de realizar unha visita a unha escola mixta do concello de Gomesende, a peticin do rector, tralo seu coecemento do inmoral comportamento do mestre da escola.
[...] El acusado llamaba a las nias, sus discpulas, a su lado, las sentaba en sus rodillas y despus de envolverlas en su capa, para sustraer sus actos, aunque
456
457
Rosala de Castro
459
Textos para a historia das mulleres en Galicia A autora galega enlaza, desde as sas primeiras obras publicadas, coa aspiracin liberdade de autoexpresin e de autodeterminacin, como escribiu S. Kirkpatrick, que caracterizaran a obra literaria das mulleres de principios dos anos corenta do sculo XIX, correspondndolle ademais o mrito de elevar a novos niveis do discurso literario a expresin do seu eu persoal.
Antes de escribir la primera pgina de mi libro, permtase a la mujer disculparse de lo que para muchos ser un pecado inmenso e indigno de perdn, una falta de que es preciso que se sincere. Bien pudiera, en verdad, citar aqu algunos textos de hombres clebres que, como el profundo Malebranche y nuestro sabio y venerado Feijo, sostuvieron que la mujer era apta para el estudio de las ciencias, de las artes y de la literatura. Posible me sera aadir que mujeres como madame Roland, cuyo genio foment y dirigi la revolucin francesa en sus das de gloria; madame Stal, tan gran poltica como lsofa y poeta; Rosa Bonheur, la pintora de paisajes sin rival hasta ahora; Jorge Sand, la novelista profunda, la que est llamada a compartir la gloria de Balzac y Walter Scott; Santa Teresa de Jess, ese espritu ardiente cuya mirada penetr en los ms intrincados laberintos de la poesa mstica; Safo, Catalina de Rusia, Juana de Arco, M Teresa y tantas otras, cuyos nombres la historia, no mucho ms imparcial que los hombres, registra en sus pginas, protestaron eternamente contra la vulgar idea de que la mujer slo sirve para las labores domsticas y que aquella que, obedeciendo tal vez a una fuerza irresistible, se aparta de esa vida pacca y se lanza a las revueltas ondas de los tumultos del mundo, es una mujer digna de la execracin general. No quiero decir que no, porque quiz la que esto escribe es de la misma opinin. Pasados aquellos tiempos en que se discuta si la mujer tena alma y si poda pensar -se escribieron acaso pginas ms bellas y profundas, al frente de las obras de Rousseau que las de la autora de Lelia?- se nos permite ya optar a la corona de la inmortalidad y se nos hace el regalo de creer que podemos escribir algunos libros, porque hoy, nuevos Lzaros, hemos recogido estas migajas de libertad al pie de la mesa del rico, que se llama siglo XIX. Yo pudiera muy bien decir aqu cual fue el mvil que me oblig a publicar versos condenados desde el momento de nacer a la oscuridad a que voluntariamente los condenaba la persona que slo los escriba para aliviar sus penas reales o imaginarias, pero no para que sobre ellos cayese la mirada de otro que no fuese su autora. No es ste, sin embargo, el lugar oportuno de hacer semejantes revelaciones. Al pblico le importara muy poco el saberlo y por eso las callo. Pero como el objeto de este prlogo es sincerarme de mi atrevimiento al publicar este libro, dir, aunque es harto sabido de todos, que, dado el primer paso, los dems son hijos de l, porque esta senda de perdicin se recorre muy poco.
460
2. A muller escritora Unha reexin presente na obra literaria de Rosala de Castro a relacin entre o ideal comunmente aceptado de muller e o papel das mulleres como creadoras literarias, como literatas.
[Tener] esposa poetisa [], o novelista, es decir, lo peor que puede ser hoy una mujer [...] cmo creer que ella pueda escribir tales cosas? [] cosas que a ellos no se les han pasado nunca por las mentes y eso que han estudiado saben losofa, leyes y retrica y potica, etc.? Imposible; no puede creerse a no ser que viniese Dios a decirlo. Si siquiera hubiese nacido en Francia o en Madrid! Pero aqu mismo? Oh! CASTRO, Rosala de: Las literatas. Cartas a Eduarda. 1865.
3. Muller escritora e modelo cultural de feminidade Nun breve poema, Rosala de Castro expresa o ntimo desacougo dunha muller que coa sa obra de creacin se atreveu a exalta-la sa subxectividade, escribir como suxeito, indo mis al do modelo cultural da feminidade aceptado no discurso romntico. As mulleres, en efecto, conseguiran unha certa aceptacin social, unha autorizacin a escribir, sobre as tenras emocins propias da sa condicin feminina. Pero a obra de Rosala de Castro supera con moito non s os modelos romnticos espaois, como recoece a crtica literaria actual, senn que, ademais, a perspectiva feminina unha parte esencial da sa poesa. O seu logro potico, como analizaron destacadas investigadoras da sa obra, est fondamente arraigado na sa identidade sexual.
Daquelas que cantan as pombas y as frores todos din que teen alma de muller, pois eu que nas canto, Virxe da Paloma, ay!, de qua terei? CASTRO, Rosala de: Follas Novas. 1880.
461
Textos para a historia das mulleres en Galicia 4. A realidade social das mulleres na literatura No prlogo de Follas Novas, Rosala de Castro fala das mulleres do campo galego e de como se desenvolve a sa vida diaria.
[...] o que me conmoveu sempre, e polo tanto non poda deixar de ter un eco na mia poesa, foron as innumerables coitas das nosas mulleres: criaturas amantes para os seus i os estraos, cheas de sentimento, tan esforzadas do corpo coma brandas de corazn [...] No campo, compartindo mitade por mitade cos seus homes as rudas faenas; na casa, soportando valerosamente as ansias da maternidade, os traballos domsticos e as arideces da probeza [...] CASTRO, Rosala de: As viudas dos vivos e as viudas dos mortos. En Follas Novas.
5. A consideracin social das mulleres Nesta obra a autora, Concepcin Arenal (1823-1893), alude a unha serie de contradiccins, perfectamente constatables tanto na lei coma no costume, en relacin consideracin social das mulleres. Refrese en concreto a aspectos relixiosos, familiares e lexislativos para revela-lo papel das mulleres na sociedade nas derradeiras dcadas do sculo XIX.
Captulo I. Contradicciones: El error, tarde o temprano, acaba por limitarse a s mismo, y la primera forma de su impotencia es la contradiccin; si quisiera ser lgico, se hara imposible. La humanidad, que puede ser bastante ciega para dejarle sentar sus premisas, no es nunca bastante perversa o insensata para permitirle que saque todas sus consecuencias; le opone su razn, sus afectos o sus instintos, y l transige; podemos estar seguros de que donde hay contradiccin hay error o impotencia. Aplicando esta regla al papel que la mujer representa en la sociedad, por falta de lgica del hombre, vendremos a convencernos de su falta de razn, primero, y de justicia, despus. Una mujer puede llegar a la ms alta dignidad que se concibe, puede ser madre de Dios: descendiendo mucho, pero todava muy alta, puede ser mrtir y santa, y el hombre que la venera sobre el altar y la implora, la cree indigna de llenar las funciones del sacerdocio [...] Si del orden religioso pasamos al civil, las contradicciones no son de menor bulto. Cmo una mujer ha de ser empleada en Aduanas o en la Deuda, desempear un destino en Fomento o en Gobernacin? Slo pensarlo da risa. Pero una mujer puede ser Jefe de Estado. En el mundo ocial se la reconoce aptitud para reina y para estanquera; que pretendiese ocupar los puestos intermedios, sera absurdo. No hay para qu encarecer lo bien parada que aqu sale la lgica. En las relaciones de familia, en el trato del mundo, qu lugar ocupa la mujer? Moral y socialmente considerada, cul es su valor? Cul su puesto? Nadie es capaz de decirlo. Aqu es mirada con respeto, y con desprecio all. Unas veces
462
463
464
465
6. Preparacin intelectual e funcin domstica Neste texto, Concepcin Arenal (1823-1893) denuncia as arbitrariedades e contradiccins que encerra o discurso da domesticidade, que limita o horizonte de realizacin das mulleres mbito domstico privndoas mesmo da preparacin intelectual necesaria para o cumprimento dunha das misins, como a da educacin dos llos no fogar, que se lle asigna no discurso terico.
En el fondo del pensamiento de muchos hombres, de la mayor parte, hay una levadura de egosmo y poco aprecio de la mujer, que tiende a considerarla, no como n, sino como medio, y aun los que desean que se instruya, es raro que ni en extensin ni en intensidad quieran que sepa ms de aquello que al parecer de ellos necesita para regir bien la casa. As, verbigracia, el Ayuntamiento de Madrid quiere establecer un centro para enseanza superior de la mujer, que abrazar, entre otras cosas: Higiene y nociones de medicina domstica; moral, con aplicacin a los deberes de la mujer en la sociedad y en la familia; nociones de derecho y economa en sus relaciones con la familia; elementos de botnica y zoologa, con aplicacin a la agricultura, industria y comercio, y a la cra de animales tiles, etc. Despus de dominado el temor que inspira una medicina domstica practicada por personas que no tienen conocimiento alguno de siologa, al ver que la moral ha de tener aplicacin a los deberes de la mujer, ocurre preguntar: cmo ser la moral sin aplicacin? Puede que sea la que aprenden muchos hombres, que, en efecto, no suelen jams aplicarla. Prescindiremos de varias consideraciones a que da lugar el programa de estudios arriba mencionado, limitndonos a observar en l esa tendencia a no dar a la mujer sino aquellos conocimientos susceptibles de aplicarse inmediatamente, ni desarrollo en ella a otras facultades que a las que puedan ser tiles. A qu aprender botnica, sino para cultivar trigo, ni zoologa, sino para saber cmo se han de cebar los pavos? Aun los que consideran a la mujer ms que como hembra, y la tienen por un ser racional, y quieren para su inteligencia alguna cultura, suelen proponerse por principal, si no por nico objeto, el prepararla para que sea buena madre. Y en qu consistir que se instruye a los jvenes para que sean abogados, mdicos y
466
7. Educacin para o desempeo da actividade profesional Neste texto de 1892 Concepcin Arenal (1823-1893) segue coa teima da educacin das mulleres e defende o seu dereito a non seren excludas a priori de ninguna profesin, nun momento en que os Congresos Pedagxicos empezaban a cuestiona-lo modelo educativo de utilidade domstica e se estaban a producir en Espaa as primeiras incorporacins das mulleres ensino superior e o acceso a profesins que se consideraban como una prolongacin natural de su carcter.
Se alega que la frivolidad natural de la mujer es un obstculo insuperable para darle una personalidad slida, grave, rme. Confesamos humilde y razonablemente que todo lo que decimos todos respecto a la mujer debe tomarse, hasta cierto punto, a benecio de inventario, es decir, a recticar por el tiempo; porque, despus de los que han hecho los hombres con sus costumbres, sus leyes, sus tiranas, sus debilidades, sus contradicciones, sus infamias y sus idolatras, quin sabe lo que es la mujer, ni menos lo que ser? Su frivolidad es natural, dicen, pero la armacin parece ms fcil que la prueba. De todos modos, no por eso debe dejar de combatirse; natural es el robo y se pena; las cosas se calican por buenas o por malas, y la mayor propensin a estas solo indica la necesidad de medios ms enrgicos para corregirlas. Pero, hay que repetirlo, el natural de la mujer ha venido a ser un laberinto cuyo hilo no tenemos. Es un error grave, y de los ms perjudiciales, inculcar a la mujer que su misin nica es la de esposa y madre; equivale a decirle que por s no puede ser nada y aniquilar en ella su yo moral e intelectual, preparndola con absurdos deprimentes a la gran lucha de la vida, lucha que no suprimen, antes la hacen ms terrible los mismos que la privan de fuerzas para sostenerla: cualquiera habr notado que los que menos consideran a las mujeres son los que ms se oponen a que se las ponga en condiciones de ser personas, y es natural.
467
8. Crculo social e mulleres sabias Concepcin Siz, pedagoga e escritora, naceu en Compostela en maio de 1851. Foi mestra normal dado que, ata a dcada dos 90, Maxisterio era a nica carreira que tian acceso as mulleres. Chegou a exercer como profesora na Escola Superior de Maxisterio de Madrid. Consciente de que a educacin era un factor fundamental para a promocin das mulleres, desenvolveu moitas actividades relacionadas con esta preocupacin: colaboradora asidua de xornais e revistas, participou no Congreso Pedagxico de 1882, onde se discutiu o tema da educacin feminina, que pertence este fragmento da sa intervencin reclamando a instruccin para as mulleres (prctica e cientca a un tempo), tendo en conta o lugar fundamental que ocupan na familia. Estivo ligada Institucin Libre de Enseanza e, en 1908, comisionada polo Goberno viaxou a Londres cun grupo de mulleres para estudia-la Seccin Pedagxica franco-britnica, experiencia recollida nun libro posterior (Dos meses por las escuelas de Londres, 1911).
[...] la mujer que impulsada por la irresistible corriente de las ideas actuales [...] procura elevar su nivel intelectual, ilustrar su sentimiento y forticar su voluntad (ha de luchar con: la familia, que es la parte ms dura); el crculo social
468
9. Reivindicacin das mulleres galegas A problemtica feminina na sociedade espaola de nais do XIX intersalle profundamente a Emilia Pardo Bazn (A Corua 1851 - Madrid 1921), que participa activamente con escritos e conferencias na loita pola emancipacin das mulleres defendendo a sa incorporacin educacin e mundo laboral. A situacin especca das mulleres galegas, que contribuan activa e decisivamente economa familiar sen recibiren ningn recoecemento social, aparece reectida pola pensadora no presente artigo, publicado nunha das revistas dirixidas s emigrantes galegos en Cuba que serven como medio de difusin da cultura galega durante o perodo da Restauracin, no que se crearon o Centro Galego da Habana e o de Bos Aires.
No desmiente la mujer gallega las tradiciones de aquellas pocas lejanas en que dedicados los varones de la tribu a los riesgos de la guerra o a las fatigas de la caza, recaa sobre las hembras el peso total, no solo de las faenas domsticas, sino de la labor y cultivo del campo. Hoy como entonces, ellas cavan, ellas siembran, riegan y deshojan, baten el lino, lo tuercen, lo hilan y lo tejen en el gimiente telar; ellas cargan en sus fornidos hombros el saco repleto de centeno o maiz, y lo llevan al molino; ellas amasan despues la gruesa harina mal triturada, y encienden el horno tras de haber cortado en el monte el haz de lea, y enhornan y cuecen el amarillo torteron de borona o el negro mollete de mistura. Ellas, antes de que la pubertad desarrolle y ensanche su cuerpo, llevan en brazos al hermano recin nacido, que grita que se las pela; ellas, rusticas zagalas, apacentan el buey, y comprimen los gruesos ubres de la vaca para ordearla; y cuando ven colmado un tanque de leche cndida y espumosa, en vez de beberla, con sobriedad ejemplar y religioso cuidado colocan el tanque en una cesta de mimbres que acaban de llenar con un par de
469
470
Idade Contempornea. SCULO XIX 10. A emancipacin da muller labrega Unha das manifestacins mis claras da invisibilidade das mulleres na historia prodcese en todo o tocante traballo. Neste caso, E. Pardo Bazn (A Corua 1851 - Madrid 1921) realiza unha acesa defensa da realidade e natureza do traballo das mulleres labregas, e critica os tericos da revolucin social e da emancipacin das clases traballadoras que non consideran este problema e se escudan no tradicional discurso da domesticidade para non recoece-lo dereito traballo extradomstico das mulleres.
En gran proporcin del territorio espaol, la mujer ayuda al hombre en las faenas del campo, porque la igualdad de los sexos, negada en el derecho escrito y en las esferas donde se vive sin trabajar, es un hecho ante la miseria del labrador, del jornalero o del colono. En mi pas, Galicia, se ve a la mujer, encinta o criando, cavar la tierra, segar el maiz y el trigo, pisar el tojo, cortar la hierba para los bueyes. Tan duras labores no levantan protesta alguna entre los profundos tericos de la escuela de monsieur Prudhomme, que, apenas se indica el menor conato de ensanchar las atribuciones de la mujer en otras esferas, exclaman llenos de consternacin y santo celo que la mujer no debe salir del hogar, pues su nica misin es cumplir los deberes de madre y esposa. El pobre hogar de la miseria aldeana, escaso de pan y fuego, abierto a la intemperie y al agua y al fro, casi siempre est solo. A su duea la emancip una emancipadora eterna, sorda e inclemente: la necesidad. PARDO BAZN, Emilia: El Pueblo. La Espaa Moderna. N. XX (agosto de 1890).
471
2. Protestas das obreiras das industrias conserveiras de Vigo No cambio de sculo, Vigo unha cidade en expansin industrial, aparecendo na sa base de desenvolvemento as industrias dedicadas transformacin da pesca, especialmente as conserveiras.
472
Idade Contempornea. SCULO XIX Malia a tradicional marxinacin das mulleres da esfera das actividades pblicas, feito que ine na sa organizacin como traballadoras asalariadas, sern as protagonistas de duros e longos conictos por causa de alteracins puntuais das sas condicins de traballo, como son a resistencia disciplina fabril e o seu apoio sistema de traballo a destallo, que tera relacin co carcter complementario do seu salario.
El punto de partida de esta conictividad se puede situar a nales de 1899, cuando al calor del auge del movimiento obrero vigus, las obreras conserveras deciden organizar una sociedad de resistencia que no tarda en contar con ms de seiscientas asociadas. Como respuesta [...] los fabricantes deciden organizar su propio sindicato y promulgar un reglamento que agrava considerablemente las condiciones de trabajo: la jornada laboral, que inclua domingos y festivos, se jaba en diez y doce horas segn la poca del ao; fuera de este horario las mujeres y aprendices quedaban obligados a limpiar diariamente las factoras y se estipulaban, por ltimo, toda una serie de normas de conducta en las fbricas, cuya infraccin sera penada con multa o despido inmediato en caso de reincidencia. El mismo da en que se hace pblico el reglamento (15 de Noviembre) comienza la huelga en todas las factoras conserveras. [...] Transcurridos ya dos meses, cuando la huelga pareca abocada a un callejn sin salida, la decidida actividad de las obreras, al impedir violentamente el trabajo de esquiroles, lleva a los fabricantes a solicitar la mediacin del gobernador civil. Las negociaciones ponen punto nal al conicto; se suprime el reglamento y se implanta el sistema de trabajo a destajo vigente en otras factoras de la Ra. Se consigue adems que el trabajo nocturno y extraordinario sea objeto de una retribucin especial. [...] [Esta huelga] no supuso, por el contrario, la consolidacin organizativa de las obreras conserveras, cuya sociedad desaparece antes de un ao. Apreciacin de GIRLDEZ RIVERO, X.: Ver bibliografa: El trabajo de las mujeres en la industria conservera. Organizacin. Madrid: Universidad Autnoma, 1987.
473
2. Chamamentos a favor da formacin das emigrantes en Amrica Fragmento recollido dunha conferencia pronunciada por unha muller no Centro Galego da Habana, no que a conferenciante fai unha reivindicacin da necesidade de educa-las mulleres para aprender una profesin, una carrera cientca que la ennoblezca y la independice.
Necesito de toda vuestra indulgencia para animarme hablar en pblico. Yo no puedo expresarme con talento ilustracin, porque estoy convencida que no los poseo: solo me explicar con la elocuencia que dicta la razn, la experiencia de algo que he presenciado en diferentes pases y distintas costumbres donde el destino me ha llevado. Sus consecuencias han sido: la conviccin de que una de las grandes importantes reformas de este planeta, consiste en dar la mujer el lugar que le corresponde. [...] Las historias antiguas y modernas estn llenas de hechos gloriosos de sublimes mujeres que, con solo el instinto natural, se rebelan contra el despotismo de aejas leyes, en no cultivar tan fecunda y minuciosa inteligencia. Ahora os dir: dejad que la mujer se instruya, dejad que busque la luz del saber, pero no solo en la ciencia sino en la moral, que es el complemento de ella. Es necesario inuir poderosamente, poniendo todos nuestros esfuerzos, en educarla extensamente; no como hasta el presente, que no hay ningn adelanto, relativamente, con la mediana educacin que se nos d. Es posible que solo tratis de formar institutrices en cierta clase de la sociedad, y no os preocupis de la educacin general? [...] Muchas naciones europeas y americanas comprenden, hace algn tiempo, que no hay progreso, no hay regeneracin posible, sin el poderoso concurso de la mujer, cuya inuencia abraza la vida entera del hombre. S, seores, los tiempos han llegado y nuestra misin es grande, pero misin de caridad y de abnegacin. Nuestro principal deber es educar nuestros hijos y especialmente nuestras hijas, que un da debern reemplazarnos en la obra santa de regeneracin que est iniciada. [...] Deben, pues, crearse instituciones en que pueda la nia aprender una profesin, una carrera cientca que la ennoblezca y la independice, pero no la independencia que muchos tergiversan, ponindonos en ridculo. BARRA, Maipina de la: Discurso ledo en la Conferencia Concierto del Centro Gallego celebrado el 7 de julio.... El Gallego. La Habana. (5 de agosto de 1888), p. 63.
474
475
B Cuando vemos a una mujer, joven aun, sola en un lejano monte arrancando tojo o brezo, bajo los ardores de un sol de esto, sufriendo los fuertes aguaceros del invierno, pasarse all la mayor parte del dia para reunir un haz de aquel combustible colocarlo despues, ella misma sobre su cabeza; y agobiada con aquel peso, venir al pueblo venderlo, recibir en cambio una mezquina cantidad, que emplea en aceite, sal, algun pescado malo, y retirarse a su modesta choza para descansar hasta el siguiente dia, en que ha de volver al mismo trabajo [...] ; y todo esto sin
476
C [...] Al ver aquellas pobres nias de siete u ocho aos, o menos, cargadas con un haz de yerba de un volumen mucho mayor que el de su cuerpo, un sentimiento de compasin se apodera de nosotros, y mas de una vez nos entregamos a largas meditaciones sobre la triste condicin de ciertos seres. Parece que aquel peso, excesivo para sus pocos aos, ha de inuir perniciosamente en su desarrollo, y sin embargo, no sucede asi; robustas y de una estatura regular se las encuentra. [...] Mas tarde, y cuando la nia se ha hecho mujer, trabajos mas rudos constituyen sus habituales ocupaciones. Ya va al prado a segar yerba para el ganado o para venderla; ya ayuda a sus padres a cargar un carro; ya ordea las vacas para beneciar la leche en el vecino pueblo, del cual vuelve con una mezquina cantidad despues de haber andado, a pie y descalza, distancias largusimas; ya condimenta la pobre y frugal comida; ya se sube a los rboles a recoger las frutas; ya, en n, con el azadn en la mano, rompe la dura tierra, detras de un par de bueyes dirige
477
2. Estructura por idades da poboacin galega e relacins de masculinidade segundo o censo de 1860 (A, B) A comparacin das pirmides de poboacin galega e espaola para 1860 permtenos unha primeira achega s diferencias nas relacins de masculinidade e na estructura por idades. Diferencias que, no caso galego, estn claramente relacionadas coa presencia dunha forte emigracin masculina, principalmente de varns solteiros. Nunha gran parte isto explica a elevada porcentaxe de mulleres que en Galicia permanecen solteiras de por vida (en 1887, o 24,3% fronte 10,9% no que se sita a media espaola), e a elevada idade en que contraen matrimonio as mulleres (en 1887 a media galega sitase nos 26,1 anos fronte s 24,2 da media espaola). Os datos do cadro Relacin de masculinidade segundo o censo de 1860 inciden no forte desnivel entre os sexos, debido principalmente emigracin que, anda que afecta en maior medida s solteiros, ten tamn o seu reexo nas relacins de masculinidade dos casados. O que, por outra parte, nos achega realidade numrica das vivas de vivos tan dolorosamente sentidas por Rosala de Castro. 478
ESPAA GALICIA
H O M E S
M U L L E R E S 0% 2% 4% 6% 8%
8%
6%
4%
2%
Fonte: Elaboracin propia, a partir do censo de 1860. RODRGUEZ GALDO, M. X.: Galicia, pas de emigracin. Gijn, 1993, p. 126.
B Relacin de masculinidade segundo o censo de 1860 Relacin Relacin N. casados masmasculiniculiniHomes Mulleres dade Homes Mulleres dade 94,2 083.155 088.246 80,6 248.761 308.550 N. habitantes 201.773 175.088 816.649 230.743 194.050 249.232 982.575 87,4 90,2 76,6 83,1 061.263 057.642 063.913 265.973 062.327 059.576 071.034 281.183 98,3 96,8 90,0 94,6
Pontevedra 191.027
Fonte: RODRGUEZ GALDO, M. X.: Galicia, pas de emigracin. Gijn, 1993, p. 124.
3. Reclamacin de paternidade A investigacin da paternidade natural aparece xa na Idade Media como procedemento para liberar s municipios e parroquias das cargas que supoa o mantemento dos chamados llos naturais. No caso de que a paternidade quedase demostrada, o llo consegua o dereito alimento, pero non herdanza. 479
Textos para a historia das mulleres en Galicia No Cdigo de Napolen (1804) prohbense este tipo de investigacins co pretexto de rematar cos abusos das nais solteiras, pero pouco a pouco, a pesar do inuxo desta normativa en moitas lexislacins, tenderase a regulamentar e organizar legalmente estas reclamacins.
En la ciudad de Orense a siete de Mayo de mil ochocientos sesenta y dos ante mi Escribano de Numero y testigos Maria Cerreda vecina del Buen Jesus de Cebollino y Jacobo Salgado de Mende ambos del distrito de esta capital a quienes doy fe conozco y digeron: la primera que de Vicente Rodriguez de Puente Loa despues de tener relaciones amorosas con el tubo un hijo llamado Antonio, que reconoci ante el Cura Prroco de dicho Cebollino. Por razon de gastos y daos cree que es acreedora a la suma de tres mil reales que asi le es computado teniendo en cuenta el interes de lo que es duea la que habla. Para exigir esta pequea suma del Rodriguez tiene que balerse de los medios judiciales, pues que voluntariamente no lo hace a pesar de habersele reclamado varias veces y siendole imprescindible comparecer por si misma ante los tribunales ya que por el concepto de poca inteligencia o ya por los pocos recursos metlicos ha determinado por medio de la presente facultar cumplidamente al segundo compareciente para que en su nombre haga las gestiones conducentes en la mejor via de derecho a hacer realizable el cobro de dichos tres mil reales o lo que la Ley permita para tales casos afrontando el mismo lo que fuere necesario para el seguimiento del litigio que haya de promoverse; pues teniendo que balerse de procedimientos para ello, desde luego deja en su fuerza y vigor el poder que tiene otorgado en favor del que lo es D. Antonio Blanco de esta capital. Que por razon de su trabajo y dichos gastos que tenga que afrontar, le abonar la mitad de lo que consiga percibir de Vicente Rodriguez y no siendole posible tan solo la que dice le indegnizar tambin de la mitad de los suplementos que haya desenbolsado perdiendo tambien su trabajo o pasos que sobre el objeto diese que si el Rodriguez se redugese a cualquier transacion que merezca ser aceptable no podria tener efecto sin la coincidencia suya y del Salgado. Presencial como se halla el Salgado acepta el contenido de este combenio que por su parte ofrece cumplir. En tales terminos se obligan en forma y en que tenga fuerza de someterse a las Justicias ordinarias de esta capital. Asi lo otorgan y rman el Salgado y no la Cerreda por no saber de su ruego un testigo de los presentes que lo son D. Jose Bande de Moreiras D. Ramon Novoa Pieiro y Manuel Ramos de esta ciudad de lo que doy f. [Seguen sinaturas]. Combenio celebrado entre Maria Cerreda del Buen Jesus del Cebollino y Jacobo Salgado de Mende. Arquivo Histrico. Ourense. Protocolo 1862, pp. 129-130.
4. Mortalidade diferencial Este texto de Jos Alonso Lpez y Nobal (Ferrol 1763-1824), destacado poltico liberal e notable economista e matemtico, contn unha serie de observacins sobre a mortalidade diferencial entre homes e mulleres; diferencia que, por outra parte, irase incrementando longo da transicin demogrca e que na actualidade se acentuou anda mis. 480
Idade Contempornea. SCULO XIX J. Alonso Lpez elaborou as primeiras tboas de mortalidade de Espaa e ofreceu o distinto comportamento da mortalidade por sexos, mis ostensible, sinala, a partir de determinada idade. Incide tamn noutra caracterstica do Antigo Rxime demogrco: as maiores oportunidades de segundas nupcias por parte dos vivos fronte s vivas.
Aunque los contratiempos que experimentan las mujeres en su salud por la debilidad fsica de su sexo y por sus preazos y partos, apresura el trmino de su vida, es sin embargo ms rpido este trmino comparativo en los hombres, por las fatigas varoniles, cuidados serios, y riesgos frecuentes a que se exponen en las varias ocupaciones de la sociedad, y por eso la mortandad de los varones en igualdad de tiempos es ms grande que la de las hembras, como queda referido, lo que tambin se conrma por el reparo de que generalmente el nmero de viudos es al nmero de viudas como en la razn de tres a uno, bien que este exceso algo crecido debe disminuirlo el otro reparo, de que el nmero de viudos vueltos a casarse, es al nmero de viudas que vuelven a contraer matrimonio como cinco es a cuatro. ALONSO LPEZ, Jos: Consideraciones generales sobre varios puntos histricos, polticos y econmicos, a favor de la libertad y fomento de los pueblos, noticias particulares de esta clase, relativas al Ferrol y su comarca. Madrid, 1820. 4 tomos; p. 54 do T. III.
5. Control sanitario da prostitucin Nun ton irnico, o lector comenta a sa estraeza porque o Goberno Civil da provincia de Ourense lles cobre impostos s prostbulos, ser considerada a sa actividade como industrial, por riba dos impostos que xa deban satisfacer polo recoecemento mdico de cada prostituta, sen esquece-lo regulamento do persoal de servicio. Esta Carta al Director expresa a actitude das xentes deste momento, que consideraban como a forma correcta para aborda-la problemtica da prostitucin, a de regulamentala, pero cunha regulamentacin dirixida s a un control sanitario das enfermidades venreas e proteccin legal dos clientes.
Orense, 10 de Julio de 1882. Sr. Director de La Voz de Galicia. Mi estimado amigo: Los orensanos nos encontramos muchsimo mejor que queremos y deseamos. Con un apreciable gobernador que se apellida Lois (apellido vascongado) [...]. Una de las primeras medidas adoptadas por el seor Lois ms bien por su seor secretario, fu la reglamentacin de las mujeres non sanctas. Aqu estas seoras estaban ya reglamentadas, y a imitacin de otros pueblos de mayor importancia no se las impona ms gravmen que el precio del reconocimiento facultativo que ellos mismos pagaban al mdico que lo vericaba. Pero como sin duda esto no era bastante, ahora satisfacen cada ama de casa quince pesetas mensuales por su industria y dos semanales por el reconocimiento
481
2. As mulleres na Compaa familiar galega (I) A mediados do sculo XIX, co incremento da emigracin, o tradicional traballo das mulleres na explotacin agraria adquire unha maior relevancia. Nestes momentos a emigracin insrese como unha variable mis no proceso de desarticulacin do sistema agrario tradicional, aliviando a presin demogrca, por unha banda, e constitundose, por outra, nunha das fontes fornecedoras dos recursos precisos para satisface-las crecentes necesidades monetarias da economa galega. 482
Recoleccin da pataca
A forte emigracin, e a conseguinte escaseza de homes, vese temperada, para Gumersindo Bujn, polo apoio que representa para as mulleres dos emigrantes unha institucin de forte raizame en Galicia como a Compaa de familia.
El afan de la emigracin a remotos paises en busca de fortuna se ha desarrollado con tal incremento en los labradores gallegos, que existen pueblos enteros en donde apenas se encuentra un hombre casado de mediana edad. En algunos puntos es costumbre abandonar la mujer al da siguiente del matrimonio para acometer la aventura de la emigracin, pues el desequilibrio entre los gastos y la produccin no permite al marido sostener las cargas del nuevo estado. En esta situacin, mientras el marido corre azares y riesgos para encontrar trabajo y conseguir acumular el producto de sus humanos esfuerzos, la mujer queda en compaa de sus padres o suegros y hermanos, y en el seno de la familia vive conforme a sus condiciones morales rodeada de seres y elementos que la hacen tener siempre presente el cumplimiento del deber. Al par que encuentra quien le ayude en sus necesidades, quien le socorra en sus desgracias y le preste auxilio en sus trabajos, si no con el amor del esposo, con el cario del padre y del hermano, halla tambin el medio de cuidar sus pequeas propiedades, y si carece de ellas encuentra tambin el premio de su trabajo en el resultado de las ganancias obtenidas por la compaia de que forma parte. As, y merced a esta institucin de matiz autoctnico, cuando el esposo vuelve a reunirse con su mujer y le ofrece el producto de su actividad en la emigracin, recibe tambin de ella la ganancia que le correspondi en la compaia familiar BUJN Y BUJN, Gumersindo: Estudio jurdico sobre el contrato de Compaa de familia. Ourense, 1887, p. 74.
483
Textos para a historia das mulleres en Galicia 3. As mulleres na Compaa familiar galega (II) M. Montero Lois describe neste caso algunhas das vantaxes que a Compaa familiar galega achega s membros que a forman, e, dun xeito moi especial, destaca o apoio que representa para as mulleres cando o marido est ausente.
Basndose dicha compaa en el cario y en el inters, [...] consagra y eleva la dignidad de la mujer y del hijo en el seno de la familia; atiende ms que a las relaciones de bienes que, por supuesto, no olvida, a las personales y morales, proporcionando lenitivo y consuelo a los achaques y penas que son cortejo inseparable de la vejez y de la enfermedad; da seguro y generoso abrigo a la desgracia, impidiendo las resoluciones impremeditadas de los miembros de la familia que, contrariados por los azares de la suerte, emigran en aras de la esperanza en busca de un abismo de miseria, dejando tal vez a la espalda la segura base de un modesto bienestar; y, ultimamente, cuando necesidades apremiantes o reveses de la tornadiza fortuna obligan al marido a abandonar el hogar para dirigirse a la tentadora Amrica o a las extensas y abrasadas planicies castellanas, en busca de unos cuantos centimos amasados con su copioso sudor, sirve de protectora gida y de saludable sostn de la virtud de la esposa, rodeada de tiernos hijos, la que tambin, por su participacin en la sociedad familiar, suele poder manifestar, entre sculos de amor, al recien llegado marido los pequeos progresos realizados, a fuerza de privaciones, en la comn hacienda. MONTERO LOIS, M. : La compaa familiar gallega. A Corua, 1898, p. 99.
Idade Contempornea. SCULO XIX Roque Membiela y Salgado, argumentando motivos morais para xustica-la devandita separacin nos talleres.
Los autores de la ciencia social han recomendado que la mujer en los talleres debe trabajar sola, sin el concurso del hombre, fundndose en que la moral rechaza esa unin, que ya por palabras y hasta por hechos relaja las costumbres. Si fuesen a las fabricas obreras de edad madura esta circunstancia no sera tan extrema, pues los aos nos ensean la norma de nuestras acciones y el modo de conducirnos en sociedad, pero desgraciadamente se encuentran en esos centros del trabajo jvenes de cortos aos que despertndoles su inteligencia en la maldad, las hace mujeres abyectas y perder lo que deban tener siempre en ms estima: el honor. MEMBIELA Y SALGADO, Roque: Higiene Popular. La cuestin obrera en Espaa o el estado de nuestras clases necesitadas y medios para mejorar su situacin. Santiago: Imp. de Jess L. Alende, 1885, pp. 435-436. Citado por: GABRIEL FERNNDEZ, Narciso de: Maestras, escuelas mixtas y moralidad en la Galicia del siglo XIX. Revista de Educacin. N. 285 (1988), p. 220.
2. Condicins laborais das cigarreiras (A, B) O movemento obreiro galego est, a partir de 1882, en proceso de reestructuracin e os xornais dedican un espacio s conictos laborais. As, diarios como La Voz de Galicia prestan unha especial atencin tema, sobre todo cando xorden as folgas. A Fbrica de Tabacos da Corua, creada en 1804, era unha das mis importantes de Espaa, e agrupaba en 1890 a preto de 4.000 mulleres traballadoras. O salario que reciban era escaso e gabano por traballo feito; era inferior salario dun obreiro do mesmo sector, en das ou tres veces. A maior parte dos observadores da poca insisten nas penosas condicins laborais das cigarreiras. O mdico Jos Rodrguez Martnez atende as sas necesidades de sade, durante alomenos quince anos, e denuncia ante a opinin pblica tanto a situacin real de inferioridade destas traballadoras como a necesidade de introducir melloras hixinicas nos locais de traballo. As cigarreiras, anda sen se organizaren en sindicatos ata 1916, tiveron un fondo de irmandade para atender s operarias retiradas e hai constancia da creacin en 1899 dunha Sociedad de Socorro y Ahorro de las porteras, maestras y operarias de la Fbrica de Tabacos, con cotas iguais para todas.
A Sr. D. Marcelino Dafonte. Antiguo compaero y querido amigo: Para no hacer del todo estril el paro forzoso que me oblig una ebre grippal, postrndome 48 horas en el lecho, hube de dictar, incorrectamente y de prisa, como siempre, unas cuantas cuartillas refe-
485
486
487
3. Mulleres e lexislacin laboral En 1873, e por primeira vez, as Cortes Espaolas estudian o problema da regulamentacin do traballo fabril das mulleres, que tratarn xunto co traballo dos menores de idade. Tratamento serodio que est en relacin co conxunto de circunstancias socioeconmicas que acompaan o proceso de industrializacin espaol. Un proceso que, analizado dende a perspectiva de xnero, se traducir en experiencias laborais moi diferentes para mbolos sexos e esixir das mulleres adapta-la sa moi longa tradicin de traballo extradomstico s novas circunstancias laborais.
[...] la sociedad entera est interesada en la dignicacin de las clases que ms inmediatamente producen la riqueza nacional [...] Triste es decir que cuando todas las Naciones industriales tienen ya una legislacin especial que determina las
488
4. Mulleres e emigracin
1. Emigracin familiar Este documento, que trata dun contrato realizado por unha familia de Carril e un armador para o traslado da devandita familia ata Bos Aires, un tpico exemplo da emigracin de tipo familiar. Este carcter do uxo migratorio irase acentuando a medida que transcorra a segunda metade do sculo XIX, o que provocar un aumento progresivo da participacin das mulleres neste movemento. O documento, en casteln no orixinal, foi publicado en galego no libro que se cita nal do texto.
Escritura de obrigacin con hipoteca outorgada por Andrs Campaa e a sua muller Angela Prez a D. Ramn Francisco Pieiro. Na vila de Carril a 15 de Outubro de 1849. Ante min, escribn e testemuas, D. Andrs Campaa, e a sa dona Angela Prez, vecio da parroquia de Santa Colomba de Louxo ambos os dous xuntos de mancomn, cada un de por si e polo todo insolidum, con expresa renunciacin das leis da mancomunidade e mis caso tocante, dixeron, que estando para dar vela deste porto para o de Bos Aires, en Amrica, corbeta espaola Unin Compostelana da matrcula deste porto, o seu capitn, D. Pedro Garca Bravo por disposicin dos armadores da mesma, dos que encargado D. Ramn Francisco Pieiro, desta vila e comercio teen acordado os otorgantes pasar a Bos Aires con tres llas chamadas Josefa, Alejandra e Peregrina. Axustouse con dito Sr. Pieiro sobre o transporte das cinco persoas na adega de dito buque, mantndoos decentemente con todo o preciso, tanto comida como bebida, na cantidade de 6.060 rs., velln moeda espaola metlica ou o seu equivalente, os que se obrigan a pagar consignatario que tea ou elixa dito Sr. Pieiro naquel punto, dentro do termo dun ano, contando desde esta data baixo execucin dcima e custos sobre que otorgan a mis solemne obrigacin das sas persoas e bens, habidos e por haber, e sen que a obrigacin xeral derogue a especial, nin esta
489
2. Mulleres emigrantes na poesa galega Nestes fragmentos de A Gaita Gallega de J. M. Pintos (Pontevedra 1811 Vigo 1876), aprecimo-la presencia das mulleres emigrantes na poesa galega e os lazos familiares ou veciais que manteen no pas de destino. Fronte invisibilidade das mulleres emigrantes que se reicte na historiografa, o texto de J. M. Pintos convrtese nunha invitacin consideracin das mulleres como participantes directas na corrente migratoria.
Carta de Montevideo Mia querida Catuxa, recibn polo correo a carta que me mandaches, e me dou muito contento por saber que a ta hucha inda ten novio o fecho e que non ten outra chave mis que a que eu truien e teo. [...] Haba, pois, no peirao un valente reximento de nenos, homes, mulleres, caladios cal cordeiros. [...] Vaia, quedime varado cando no sitio tropezo co llo de Chinto Porro, neto de Bartolo Rengo; [...] Luca, a roxa da Esculca, con Sabelia de Hermelo; Andrea Cachada, a torta, Catria, a lla do Cego, Margarida de Beluso
490
3. Vivas de vivos Este coecido poema de Rosala de Castro, tal como o seu ttulo indica, fai unha especial referencia s mulleres dos emigrantes, as mulleres que can ou vivas de vivos. Sobre elas pesar unha parte importante do traballo agrcola adquirindo un maior protagonismo na conservacin da explotacin familiar.
Este vaise y aqul vaise, e todos, todos se van; Galicia, sin homes quedas que te poidan traballar. Ts, en cambio, orfos e orfas e campos de soledad,
491
4. Nais de emigrantes (I) Nesta poesa de Avelina Valladares (1825-1902) percbese o sentir da soidade dos emigrantes, que, neste caso, un lamento dos avatares sufridos na emigracin dirixido gura da nai.
Qun poidera, naicias da alma, Despacio contarvos solas O que pasa da mar entras olas, O que pasa da mar mais al! [...] Canto triste, mortal desengao! Canta doce ilusin polo vento! Cantos das damargo lamento! Cantas noites de negra suidad! VALLADARES, Avelina: El Eco de Galicia. A Corua. (1897).
5. Nais de emigrantes (II) Documento, publicado traducido galego no libro que se cita p, no que se transcribe o permiso outorgado por unha nai a un llo de 14 anos para emigrar Repblica de Bos Aires, onde xa ten outro llo.
Licencia concedida por Josefa Mougan seu llo [...] para ausentarse Repblica de Bos Aires. Na consistorial de Saiar a 14 de Xullo de 1879 ante o alcalde deste distrito, comparece Josefa Mougan viva de Cayetano Vzquez, vecia de Godos, manifestando que o seu llo Eulogio Vzquez e Mougan de idade maior de catorce anos ten proxectado ausentarse a Bos Aires para, en compaa dun irmn seu e llo respectivo, poder gaar a vida, entregndose comercio ou outro calquera trco lcito, pois que neste pas non ten bens de fortuna, e que para realizar dita viaxe concdelle todo o permiso necesario en dereito. As contestou a comparecente en presencia das testemuas D. Jos Manuel Cervio, Ramn Martnez e D. Jos Lpez Villaverde, un dos cales asinou seu rogo por dicer non saber facelo. Galegos: as mans de Amrica. Vigo: Nigra, 1992, T. I, p. 33.
492
Idade Contempornea. SCULO XIX 6. Cadro: Estructura por idades e sexo da emigracin galega Nas cifras deste cadro, que recolle a estructura por idades e sexo dos emigrantes galegos para o perodo 1887-1895, observmo-la maior participacin masculina nos movementos migratorios, caracterstica que perdurou durante moito tempo e que tamn podemos apreciar no cadro relativo distribucin por sexos dos emigrantes de Galicia.
-14 Homes 1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 09,6 12,1 16,4 12,2 09,3 06,2 00,8 08,3 07,7 Mulleres 3,4 4,3 8,8 4,8 3,3 1,7 2,4 2,1 0,2 Homes 69,7 610, 53,2 66,5 75,7 83,1 77,1 76,8 78,6 14-60 Mulleres 14,2 16,3 19,5 150, 110, 08,5 12,1 12,2 11,5 Homes 0,4 0,3 0,3 0,4 0,3 0,2 0,1 0,3 0,1 60 Mulleres 0,20 0,10 0,10 0,10 0,08 0,06 0,05 0,04 0,05
RODRGUEZ GALDO, M. X.; FREIRE ESPARS, M. P. e PRADA CASTRO, A.: Mulleres e emigracin na historia contempornea de Galicia, 1880-1930. Estudios Migratorios. (En prensa).
493
495
Textos para a historia das mulleres en Galicia 2. Voto de mulleres e frivolidade Este editorial publicado en La Voz de Galicia no vern de 1882 reicte a escasa preocupacin que espertaba nos medios de comunicacin o tema do sufraxio feminino, e que un eco da opinin xeneralizada en Espaa, que non consideraba necesaria a concesin de dereitos polticos s mulleres. Era unha poca en que noutros pases, como Gran Bretaa ou Estados Unidos, estaban en plena efervescencia as organizacins de mulleres feministas que loitaban por consegui-lo dereito voto e, polo tanto, a igualdade legal cos homes.
Desde Madrid. Si algn da se concede las mujeres el derecho de votar leyes, ya que el de inspirarlas nadie se lo niega, la primera seora que como diputado ministerial ir a sentarse en el Congreso va ser la moda. No hay quien como ella se preste decir todo que s, ni quien ms facilmente cambie de opiniones. Y sin embargo no es feliz. Del fro se ha creido reina: del calor se considera una vctima condenada perpetuo destierro. No hay sino ver lo que en Madrid sucede. En cuanto Junio acaba, la moda desaparece con la rapidez que varian las decoraciones de teatro cuando hay mgia con que se sustituye por otro un cuadro disolvente. Para verla estos das hay que buscarla en las estaciones de ferro-carriles. Aun sin tratarse de trenes de recreo este espectculo ofrece siempre escenas muy curiosas. La estacin convertida en un campamento; viajeros que protestan de no haber llegado hora de ocupar un asiento de ventanilla; maletas que se pierden; novios que se suspiran; familias que se despiden voces como si quisieran poner sus secretos en pregn; besos al aire; pauelos que sirven para decir adios! y algn marido miope que por abrazar su mujer abraza un empleado de la lnea. Hay algo ms noble que tener sangre azul cuando Septiembre llega. Volver con la cara tostada por el sol. Editorial. La Voz de Galicia. (4 de xullo de 1882).
3. O sufraxio feminino no Proxecto de Constitucin do Estado Galego O dereito das mulleres espaolas sa participacin plena na vida poltica non se recoecer ata a Segunda Repblica. En 1887 o Proyecto de Constitucin para el futuro Estado Gallego, elaborado polo Partido Federal de Galicia e que recolla no artigo preliminar unha declaracin dos dereitos individuais moi semellante do proxecto de Constitucin Federal de 1873, conceda o dereito voto s mulleres coas mesmas limitacins que se recollen no texto. 496
4. Debate arredor do sufraxio feminino Nas Actas do debate, que tivo lugar en Lugo en 1887, para a redaccin do Proyecto de Constitucin para el futuro Estado Gallego recllese a discusin sobre o voto feminino e a polmica levada a cabo por dous representantes do federo-rexionalismo, Aureliano Pereira, rexo defensor dos dereitos polticos das mulleres, e M. Leiras Pulpeiro.
Su posicin nada tiene que ver con la de aquellos graves telogos que se dignaron por un slo voto conceder alma a la mujer, sino que consideraba superiores incluso las aptitudes intelectuales de algunas mujeres a las de los hombres; ms, a pesar de ello, juzgaba peligroso nivelar al hombre y a la mujer en materias polticas, por ahora, fundado en que facilmente es la mujer arrastrada por aquellos que estn interesados en perderla y en perdernos [...] abrigando este temor por la mujer en general, pero ms que la gallega, fanatizada como ninguna, por lo que es preciso caminar con circunspeccin y cautela. (Intervencin de M. Leiras Pulpeiro) Nadie ignora que la mujer en general es vctima de la teocracia ultramontana que la explota y maneja, y claro es que, en este concepto, ser enemiga, no solamente de la Repblica, sino tambien de la libertad en todas sus formas. Al seor Moyron dir que no es digno de un partido expansivo y el ms avanzado de la democracia negar un derecho debido a la Ilustracin; que en la Repblica americana existen estados regionales donde la mujer vota para constituir las asambleas municipales. Al Seor Troncoso, que no tema porque la mujer vote, que en Inglaterra y Polonia la mujer sostiene la libertad y el sentimiento de la patria con una constancia y tesn admirables, que el pueblo judio conserva su tipo de raza, sus costumbres y sus creencias por la mujer, y hasta la Rusia desptica pugna por ilustrar y dignicar a la mujer, Cuanto ms nosotros que legislamos para el porvenir y para un pueblo que habr ya alcanzado a practicar todas las libertades y derechos? (Intervencin de A. J. Pereira) Actas del Proyecto de Constitucin para el futuro estado Gallego Formulado por su Consejo Ejecutivo el 24 de mayo de 1883, denitivamente discutido, votado y sancionado por la Asamblea Federal del territorio, reunida en la ciudad de Lugo el 2 de julio de 1887.
497
2. Mulleres e cristianismo
1. Rexeneracin moral e liberalismo Fronte s tmidos avances para conseguiren as mulleres un espacio pblico, o tradicionalismo catlico representa a mis rme defensa do discurso da domesticidade e do mantemento das mulleres na esfera domstica. Elas, a sa relixiosidade, a prctica das virtudes morais, son consideradas responsables do equilibrio e da felicidade familiar. Na orde moral a preeminencia dentro da casa correspondalles s mulleres, que non deban esquecer jams que los hombres son lo que quieren las damas.
Vosotras, Seoras, a quienes el liberalismo y la revolucin pretenden sumir en la degradacin y envilecimiento de que os sac la doctrina salvadora de la Iglesia, ayudadnos en nuestra obra [...] tcaos a vosotras principalmente regenerar a esta pobre patria que est pereciendo. No olvideis jams que los hombres son lo que quieren las damas. Discurso pronunciado por Ramn Farelo Veguillas na Academia de la Juventud Catlica de Santiago, en la Sesin Pblica celebrada el da 22 de mayo de 1870. En honor de su Santidad Po IX. Citado por SUREZ PAZOS, M.: Imagen socioeducativa de la mujer gallega en el sexenio revolucionario. En VI Coloquio de Historia de la Educacin Santiago de Compostela, 1990
2. Mulleres e cristianismo Joaqun Daz de Rbago (1837-1898), notable xurista e economista establecido en Compostela, unha gura destacada do catolicismo social en Espaa. Neste texto, escrito na sa xuventude, introduce unha reexin sobre o poder emancipador que representa o cristianismo para as mulleres fronte s ideais sansimonianos de igualdade do home e da muller no tocante patria potestade dos llos.
Y ya que el da de la libertad de la mujer est acaso cerca [...] voy a permitirme manifestar un pensamiento. Que tenga muy presente [la mujer] que el Cristianismo la ha levantado del fango en que la antigua edad la haba sumergido; que cuando aspiraba los ardientes vientos de la voluptuosidad pagana, se hallaba degradada, sometida a un podero deshonroso y hasta privada de las relaciones con sus hijos; que slo ms tarde comenz a adquirir dignidad e independencia desde que las virtudes destellaron de su frente y la envolvi un mstico, deleitoso perfume; que desde el fondo, pues, de sus entraas, eleve una plegaria de gratitud a la Religin, que la ha ennoblecido y devuelto sus fueros, restituyndola a su destino que el dedo de Dios haba trazado: a ser la eterna compaera del hombre. Dos caminos se la ofrecen, que escoja ahora: o la rehabilitacin de las pasiones, es decir la emancipacin Sansimoniana, o el ejercicio de las virtudes, la emancipacin Cristiana. DAZ DE RBAGO, Joaqun: Patria potestad de la mujer. En Obras completas. Santiago de Compostela, 1889-1901. T. VI, p. 48.
498
3. Mulleres e masonera
1. Mulleres e masonera (A, B, C) Na sa terceira e derradeira etapa, que inicia en 1888, a loxa masnica ferrol Luz de Finisterre, seguindo as indicacins da Gran Logia Regional Galaica, desenvolver unha notable actividade para difundi-la masonera entre as mulleres e tratar de integralas na mesma a travs das chamadas cmaras de adopcin, que se conguraban como organizacins femininas anexas e dependentes da loxa simblica que as creaba. A. Valn (1990) estudia a actuacin do grupo ferroln e a actividade desenvolvida con este mesmo n na Corua, e deu a coece-los textos que aqu ofrecemos en resumo. As preocupacins protofeministas da masonera galaica e da ferrol en particular dirxense, sen embargo, a busca-lo apoio das mulleres por considera-lo papel activo na loita contra o escurantismo que poden xogar no mbito domstico. Neste sentido, recrdanlle o seu papel de anxos do fogar, un dos eixes precisamente do discurso de xnero que relegaba s mulleres da vida pblica, reducndoas mbito da familia que actuaba como fronteira simblica entre a esfera pblica, reservada s varns, e a privada, esencialmente feminina.
A DISCURSO Del h. Riego 1, gr. 33, en la tenida de instruccin celebrada por la Resp. Log. Luz de Finisterre, al Or. del Ferrol, el 3 de abril de 1889, sobre el tema LA INTOLERANCIA. [...] Yo no quiero, hermanos mios, empuar aqu mi tosco pincel para dar color al cuadro de la Intolerancia en toda su horrible naturalidad porque esa pintura suda sangre; esa pintura produce el vrtigo del alma; esa pintura no la podis analizar sin que Vuestro pecho salte de dolor, y sin que todo vuestro organismo no se conmueva en santa indignacin para elevar en el altar de vuestra conciencia honrada, una protesta solemne contra la tirana, y ofrecer en ese altar toda la fuerza de vuestras energas en aras del progreso. Dichosos de nosotros, si podemos hacer algo en obsequio de esa pobreza fsica y esa pobreza moral, en que est sumido una gran parte de nuestro pueblo, y para esto necesitamos constancia en el estudio de todas las ciencias que dignican al hombre y nos hacen comprender la gran verdad y las elocuentes protestas de los ilustrados hermanos que han dejado oir su voz en este augusto recinto contra esos enemigos de la luz, explotadores de la ignorancia. Yo hago mas todas esas protestas: yo pido como ellos que tengamos valor para identicar con nuestros principios nuestras mujeres y nuestras hijas; que las traigamos aqu, para que se inspiren con nosotros en desterrar el fanatismo y la
499
500
501
502
503
504
Galicia unha muller, Galicia, nboa imprecisa; ro que nunca se lle ve o fondo; dor que nos manca; casa de cantera tan vellia, ten nome femenino, un nome moi fermoso de muller. Galicia, nosa nai, nosa dona, nosa irm, nosa amiga. Galicia noso desacougo e nosa vida. MANUEL MARA: En A muller tradicional: os galegos pintados por si mesmos. Edicin de Ricardo Poln. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, 1996, p. 63.
Textos para a historia das mulleres en Galicia primeiro tercio do sculo XX, de aqu que o papel que as mulleres desempean no seo desta sociedade vaia tamn en consonancia. Anda as, no 1917 aparecen intentos de dignica-lo traballo feminino, dende a proposta da reivindicacin da terra e a exaltacin romntica dos traballos tradicionais, coma o de encaixeira. Neste retrato sentimental, albase a sinxeleza da muller galega, en consonancia coa natureza, fronte s seoritas da cidade, que son o prototipo negativo da muller.
Aires da Terra E na costa irta, na fera costa da morte onde latexan ainda algns corazns celtas. E al na terra de Bergantios, berce do bardo, arrulada pol-o mar que brua e pol-os pinos que se queixan. E no chan dos cumes aspros e das gandras esquivas. E al onde a locomotora non trazou inda xamis a rbrica do progreso; al onde os poetas modernistas que cantan princesas escaidas e vicios reviventes ca morna que lles da s soos aparencias de realid, non poderan vivir porque os seus bofes estouparan feitos anacos podres aspirare o primeiro ar san; al onde a muller galega se sinte artista. Ioramos quen lles donou o arte de que son donas. Elo que illadas do mundo chegan mundo. Elo que sendo llas dun ambente fosco e dunha natureza salvaxe, fan milagres de nura, primores de sotileza. O mar ruxente, chega s penas e fai encaixe. A abella vive no monte e fai mel. Eis son, sin dbida, as mulleres da costa irta, da costa da morte. Nas crudas noites dinverna, texen as sotiles puntillas brancas, axuntadas en roda; e tintinean os pauios, namentras soan cntigas. Nos ledos serns da primaveira, nos belos crepsculos do vrn, baixo o apaxo das derradeiras rayolas do sol, fermosos nimbos douro bello, mentras o alal un meigo encaixe invisibre que se perdo lonxe, cal texido pol-as maus da Raza, de curuto en curuto, sbor dos vales verdes y-as froridas estradas, tamn fan aquelas barudas mulleres as velaias labores, mezcra de alma, brtema e nube, que logo se torna en brtema e se converte en fango cando adorna os baixos das outas sioras mundanas, mais traidores ainda que os da fera costa da morte. Coma Mistral cantou s raparigas desfolladoras da sua doce Provenza, nai dunha razada solar, cantemos nos s encaixeiras de Camarias, sirenas dunha terra baril. Son merecentes dun belo poema, que podera facer Cabanillas, que non souberon facer outros poetas da terra, cegos sempre para o galego. Traballade e cantade, homildes encaixeiras! Vosoutras lonxe do mundo, no n da terra, impoedes, sin as andrmenas da civilizacin, sin a axuda dos xornales, sin dereicin de ningn mestre, unha industria que suma mills de pesetas ano. A vosa industria, refrexa as tenruras xeniales da muller galega, que cando rsteca, fai o que facedes vos; e cando culta, o que xeron Rosala y-a Arenal. Traballade e cantade! Os pinos quixanse, brandidos pol-o vento, e fungan como mar. O mar tolo e fero somella o murmullo dos pinos, e somella as vosas
508
2. As mozas modernas O texto deixa entreve-la preocupacin dos sectores mis tradicionais ante o avance, moi vagaroso, dun novo prototipo de feminidade representado pola muller moderna, menos proclive a acepta-la formulacin tradicional do modelo decimonnico do anxo do fogar.
En nuestra patria la mujer distinguida, de abolengo, sigue siendo muy religiosa, religiosa de verdad Es muy cierto que el sentimiento religioso en la inmensa mayora de los seores espaoles est arraigado, que procede, dice un orador contemporneo, de una educacin persistente a travs de muchas generaciones. Pero lo triste, lo lamentable, es que la educacin religiosa que recibieron cuando eran nias esas jvenes actuales que, extranjerando nuestro hermoso idioma ha dado en llamarse jvenes Bien, se halle adulterada por una serie de intromisiones que alejan las prcticas de la religin del cauce evanglico... No hay duda que se practica la religin, pero con mucho de rutinario y de mecnico, por eso vemos a esas jvenes modernas pasar la vida alternando los viernes al sagrado corazn con los cines inmorales Es decir, que las mujeres de nuestra poca son piadosas mientras no medie ningn halago o inters para dejarlo de ser. Tan elegante y muy desaprensiva, en la prctica, su Mxima predilecta es lo que se llama la alegra de vivir... Mujeres cristianas? Por Dios, por vuestras almas y por el buen ejemplo, Sed moderadas! La Regin. Ourense. (12 de setembro de 1923).
3. Concursos de beleza feminina Durante a primeira metade do sculo XX, e sobre todo a partir de 1920, son frecuentes as crticas contra a falta de modestia e pudor das mulleres, e aparecen nos xornais abundantes noticias deste estilo, considerndoas execrables para o modelo ideal de muller. A falta de pudor relacinase cos bailes, as modas e os concursos de beleza. Estes aparecen en Europa nos anos 20, pero en Galicia haber que esperar s tempos da II Repblica para que se celebren os primeiros concursos. Adoitaban estar organizados pola prensa feminina e reciban duras crticas, non tanto por ser degradante para as mulleres senn por poeren en perigo o pudor e o decoro, consubstanciais xnero feminino. 509
510
Idade Contempornea. SCULO XX 4. Mulleres e pudor As numerosas asociacins relixiosas do primeiro tercio do sculo XX contan entre os seus membros cun gran nmero de mulleres, polo que non estrao que nos seus programas se insista no modelo de conducta feminina defendido polas autoridades eclesisticas, utilizando s veces unha linguaxe dogmtica e adoptando posicins claramente maniqueas.
Reina hoy da en la sociedad cristiana una especie de papisa, parecida a la papisa Juana, absurda y abominable ccin inventada por los protestantes. Su autoridad mundial es infalible para sus adeptos; sus decretos destruyen una parte de la legislacin cristiana: esa papisa es la moda. La mujer moderna en su incomprensible afn de atraer sobre si las miradas de los hombres, somtese sin el menor reparo a su nefasta y tirnica autoridad, pisoteando sin piedad todo principio de modestia en el vestir. No tengo yo la pretensin de creer que mis palabras hayan de tener mayor ecacia que las de los dignsimos Prelados y hasta la del mismo Soberano Pontce que justamente alarmados, con santa energa e incomparable elocuencia han lanzado sus anatemas contra ese escandaloso mal que tanto se ha generalizado; pero aunque slo sea para protestar indignado de un abuso que est causando los ms funestos estragos en las costumbres de nuestra querida Espaa, quiero yo tambin alzar mi desautorizada y dbil voz contra uno de los mayores escndalos de nuestra poca por medio del cual las hijas de Eva se empean en perpetuar la obra de perdicin de su desventurada madre. Qu se ha hecho del buen sentido y de la cordura de la mujer espaola, modelo siempre de honestidad y decoro? Pntase los labios de rojo carmn, lo que le da el aspecto de bestia feroz cuyas fauces aparecen todava tintas en la sangre de su vctima; ennegrcese los ojos, como si le hubiese servido de paleta el fondo de una olla; embadrnase las mejillas, cual los muros sepulcrales. En su ceguera no comprende la infeliz que su proceder convirtela en emisario de Satans para llevar la corrupcin y la muerte a las almas. Si se parase un momento y reexionase darase cuenta de que por su insensata vanidad non slo incurre en el juicio severo de Dios, sino que el juicio de los hombres es desfavorable; pues ese desatentado afn de agradar por los tintes y afeites, por las ms procaces y anti-estticas desnudeces no puede nacer en una conciencia sin mancilla. En tiempos no muy lejanos considerbase tamao desafuero exclusivo de ciertas mujeres que han abjurado de todo pudor; de las mujeres de vida equvoca. Y por si pareciese el concepto poco severo, he de recordar que tal era el sentir hasta de los mismos paganos. La antigua Esparta no permita ms que a las cortesanas el uso de ciertos trajes; y el emperador Augusto sola decir que un vestido inmodesto era el estandarte de la soberbia y el smbolo del libertinaje. Nadie sera capaz de calcular el prodigioso nmero de pecados que son triste fruto de esa falta de decencia en la actual indumentaria femenina. Inmensa ser por lo tanto la responsabilidad que pesar en el da tremendo de la justicia sobre las cabezas de aquellas que hayan contribuido en la prdida de tantas almas.
511
5. Cruzada contra a inmoralidade feminina O papel de nais educadoras, que segundo a Igrexa deben desempea-las mulleres no fogar, esprase que tea o seu reexo na sociedade, polo que elas sern fundamentais na autntica cruzada que os grupos catlicos emprenden dende principios de sculo contra os progresos do movemento obreiro reectidos nos avances do socialismo e do anarquismo. Deste xeito, provomerase a aparicin de numerosas asociacins femininas que exercen un frreo control sobre as sas aliadas, facendo ncap na necesidade fundamental de que as mulleres practiquen a virtude da modestia, manifestada sobre todo na decencia no vestido.
La Congregacin de Mara, de Orihuela, una de las muchas que orecen en nuestra querida y agitada patria, en los ltimos Ejercicios Espirituales, que celebr por el mes de Octubre prximo pasado, tuvo la inspiracin, venida sin duda de la virgen Santsima, de organizar una Cruzada con el nombre de la Modestia Cristiana, que tuviese por n oponerse la corriente avasalladora del lujo y de la moda que hoy por desgracia causa daos tan desastrosos. Y el plan fu desde un principio dar el grito sagrado de Dios lo quiere todas las jvenes espaolas para
512
513
6. Mulleres e moda A vixilancia da Igrexa Catlia sobre as mulleres rectese con claridade en mltiples artigos e publicacins referidas sobre todo moralidade. O corpo feminino unha fonte constante de tentacin e pecado, polo que se fan continuas advertencias sobre as modas que poidan resaltar ou descubri-la sa anatoma. Esta visin defendida por Mara de Echarri, destacada dirixente dos sindicatos catlicos, que desenvolveu unha intensa actividade no campo do asociacionismo confesional.
Pues he aqu, seoras bien de Madrid y de toda Espaa, que acabo de regresar de Pars. Del centro de la cultura, la civilizacin, del buen gusto, de la elegancia, de la cuna de la moda. Con verdadero asombro mo advert que las que llenaban las iglesias, vestan decentsimamente, sin lucir ni medias caladas, ni escotes, serias, elegantes, verdaderas seoras que gustaban de aparentarlo adems de serlo. Yo recordaba algunas elegantes que vuelven a comulgar con su escote y su falda estrecha que deja ver sus piernas a travs de las medias de gasa. La comparacin no fue nada favorable para mis compatriotas. Claro que a las extranjeras no les revel la equivocacin en que incurren nuestras damas al adoptar trajes que en Pars llevan otra clase de personas que no son propiamente seoras. Y as me lo dijeron los modistos que consult: Las seoras de Espaa se ponen los trajes que en Francia no usan las que realmente son seoras. Hace bien pocos das que vi volver de comulgar a una seorita con el escote desnudo, con medias de lo ms transparente y falda que apenas le llegaba a mitad de la pierna. As se acercan, sin el menor reparo, a recibir a Aqul que, ltigo en mano arroj del templo a los vendedores y que hoy, desde el Sagrario, debe mirar con tristeza divina a las almas que se dicen sus amigas y le ofenden, manchando su pureza con
514
7. Relixiosidade feminina e moral social No primeiro tercio do sculo XX son constantes as crticas feitas dende as institucins eclesisticas que consideran falta de pudor e crecente inmoralidade de moitas mulleres que se fai evidente no xeito de se divertiren e sobre todo no vestir. 515
Textos para a historia das mulleres en Galicia Os costumes modernos adoptados por parte das mulleres conduce, segundo este discurso, dexeneracin social, que s poder evitarse se se adoptan estrictamente as normas morais catlicas e se leva adiante unha autntica cruzada de rexeneracin na que as mulleres son fundamentais.
Aunque el nmero de plumas que se han ocupado en la defensa de la mujer, al menos en su disculpa, han sido muchas, no por eso algunas han dejado de ser vctimas de la censurable torpeza de algunos degradados seres, no s si por falta de talento si por vanidoso egoismo: pues han sido muchos los detractores que han tenido en todos los tiempos, y en todas las edades. Los primeros censuran la mujer en general y la calumnian por la ceguedad de sus resentimientos; pero sin duda dbiles del conocimiento de esa mitad del gnero humano. Los segundos la atacan parcialmente por espritu y condicin. Muchas virtuosas han sido vctimas de su honra por sensible romanticismo. El lazo que ms estrecha el alma tierna y apasionada de una mujer, es el amor y la religin, por lo tanto podemos decir, que, estos dos elementos, constituyen un slo sentimiento para ellas; el amor les hace sacricar todos sus afectos, y le inspira muchas veces sublimes acciones, y, en n, su heroismo y su abnegacin son siempre originados por el amor; luego el amor, mi manera de ver, no est circunscripto una sola persona objeto; una mujer apasionada ama sus padres ardorosamente, su esposo y antes que todos estos su religin, si le hacen conocer lo que vale. As que, rara vez se ver una mujer religiosa que sea mala hija, mala esposa mala madre; rara vez es vctima del coquetismo que tanto rebaja la dignidad de su sexo; es elmente gustosa de cumplir sus deberes y muy rara vez falta al decoro y la moral, que es su adorno principal y ms precioso. La mujer que sea religiosa es buena, dulce y consecuente, y sin duda, algunas veces se deja llevar por uno de esos raptos hijos, quizs, de la excesiva viveza de su imaginacin y caracter; pero tan pronto y noblemente se enmienda que, olvida con facilidad y sin esfuerzos, las ofensas que han podido causarle. Debe educarse con el mayor cuidado y delicadsimo esmero, n de que llegue el venturoso da que la veamos enaltecida y respetada de todos, entonces el mundo dar un paso por el angosto sendero de la civilizacin; el ms grande de cuantos se han dado hasta el da con la perfeccin y descubrimientos de la ciencia. Resta decir, nicamente, que la virtud y la religin estriban en la solidez de todos los triunfos humanos. GREMON VITUZAS, D.: La mujer y la religin. La Era. As Neves. N. 1 (20 de setembro de 1911).
8. Piedade feminina O escritor e poeta Salvador Cabeza Len, catedrtico de Dereito na Universidade de Santiago dende 1903 e alcalde da cidade entre 1910 e 1914, mantivo estreitas relacins con Murgua, Braas e outras guras do rexionalismo. Foi membro numerario da Academia Galega dende a sa fundacin, e presidente do 516
Idade Contempornea. SCULO XX Seminario de Estudos Galegos en 1925. A sa obra potica abundante. Na presente colaboracin fai un canto piedade feminina.
Cando che vin de xionllos, nena, pe daquel altar en quenloitada e chorosa a Nai de Xess est, coidei que a Virxe sorrindo escoitaba o teu falar. Inda non sei, mia xoya, se foi ou non foi verd. E questrano te sorrise a Virxe da Soled e amorosia escoitase teu inocente rezar se ts dos anxes do Ceo a pureza e carid? CABEZA LEN, Salvador: Poesa. Bodas de plata del Rosario Perpetuo. Barcelona. (10 de agosto de 1924).
9. Intelixencia masculina e espiritualidade feminina O movemento libertario mantivo posicins moi contradictorias no tocante papel asignado s mulleres na construccin dunha nova sociedade, que chocaban teoricamente co seu ideal de igualitarismo. O autor defende aqu a asignacin de papeis diferentes s dous sexos en funcin das sas diferencias biolxicas, tal como eran presentadas por correntes supostamente cientcas do momento. En denitiva, a sa argumentacin responde tradicional e decimonnico discurso de xnero, que tamn sera contestado vivamente dende as las anarquistas, principalmente por movementos de mulleres.
Diferente es su funcin y su misin, ambas complementarias de un todo [...] Mientras la mujer siga los caminos del hombre, sus xitos no sern sino relativos y de poca duracin, pues imitar no es producir. Porque, efectivamente, lo fsico corresponde al hombre, lo psquico a la mujer [...] Buena prueba de ello nos la da el hecho de que el sistema nervioso-cerebro-espinal con su sede en el cerebro, est mayormente desarrollado en el hombre y, en cambio, el circulatorio, con su sede en el corazn, lo est mas en la mujer. La inteligencia y la fuerza indican al hombre para la vida exterior. Es el organizador, el constructor, el intelectual, el artista, el protector. [...] Al papel de la mujer corresponde los dominios de lo espiritual, la conservacin de los objetos, la incrementacin de los sentimientos de belleza y equidad, que al hombre harn mucho bien y revalorarn su misin en la sociedad y en la vida. CUADRAS, Jos: Temas sexuales. La mujer y su misin libertaria. Brazo y Cerebro (xornal anarquista). A Corua. (1 de xullo de 1935).
517
Textos para a historia das mulleres en Galicia 10. Bioloxa e condicin feminina Cando Roberto Novoa Santos tia vintetrs anos publica o libro que pertence o texto que presentamos. O libro tia un subttulo as mesmo ben expresivo: Las pruebas anatmicas, siolgicas y psicolgicas de la pobreza mental de la mujer. Su explicacin biolgica. Moi inudo polas ideas de Moebius, autor dun famoso libro sobre a pobreza mental das mulleres, defende en esencia que a escasa intelixencia feminina un feito necesario para a especie pois entre as funcins sexual e cerebral hai antagonismo completo. O autor asigna aqu sexualidade unha funcin exclusivamente xensica. Posteriormente, en 1929 publica un libro de ensaios (La mujer, nuestro sexto sentido y otros esbozos) no que incle o titulado La posicin biolgica de la mujer, que matiza, en parte, as sas anteriores teoras e que abre coa seguinte autocrtica: Acsome de haber publicado hace ya muchos aos, en el albor de la mocedad, un pequeo libro sobre La indigencia espiritual del sexo femenino.
La pequeez de este cerebro en la mujer constituye una vlvula destinada a conservar la conservacin de la especie, mediante la fecundidad y procreacin de individuos robustos, hasta el extremo de que si la actividad mental de la mujer igualara nada ms a la del hombre, asistiramos inmediatamente a la despoblacin y ruina de la especie. NOVOA SANTOS, Roberto: La indigencia espiritual del sexo femenino. Valencia: F. Sempere, 1908.
11. Emancipacin feminina e misin domstica O modelo feminino proposto pola Igrexa un modelo dependente e subordinado: o seu mbito de accin ser o fogar, as sas armas a servidume e a bondade, e o seu n o de velar pola familia e servir de transmisora dos valores morais que defende o Catolicismo. As chamadas para que as mulleres se mantean neste papel son constantes na prensa do momento, sobre todo na relixiosa.
No abogamos por la emancipacin de la mujer. Espritu dbil, creemos que toda la fuerza de su sexo consiste en la bondad, en la virtud, en el amor. Creemos que la mujer necesita constantemente el amparo de un padre, de un esposo, de un hermano, de un hijo; pero tambin ella puede ser a su vez el apoyo moral de los suyos, el consuelo y alegra de los que la aman.
518
12. Feminismo e vocacin natural das mulleres Anda que en Galicia a polmica feminista escasa e parece interesar mis prensa catlica, nalgns peridicos progresistas resrvase un espacio para tratar temas considerados especicamente femininos. Este o caso do xornal ourensn La Zarpa (21 de xullo de 1921 - 18 de xullo de 1936), fundado polo lder agrarista Basilio lvarez, que unha vez semana publica a seccin La Mujer, la Moda y el Hogar.
Ahora bien: si el feminismo no pretende arrancar a la mujer de su vocacin natural, si lo que quiere y pide es una mayor proteccin para ella a n de que su misin aparezca en toda su grandeza y no como una servidumbre, garantizando a las mujeres derechos, para facilitar el cumplimiento de sus deberes, en ese caso el feminismo representar un anhelo de progreso. La Zarpa. Ourense. (26 de decembro de 1923).
13. Feminismo e tradicionalismo catlico A Asociacin Catlica de la Mujer nace en 1919, baixo a direccin do cardeal Guisasola, como reaccin s organizacins femininas de partidos de esquerdas e s movementos feministas autnomos que empezan a organizarse. Trtase de baleirar de contido poltico o concepto de feminismo, e de substitur estes movementos que propugnan a igualdade de dereitos por un chamado feminismo catlico que reivindica o fogar e a familia como reino da nova muller. Por iso fai unha crtica feroz feminismo progresista, por considerar que afasta s mulleres da relixin e do que se considera a sa misin como baluarte da familia e depositaria da moralidade social.
Si el reino de la mujer es el hogar, todo cuanto de lejos o de cerca se encamine a defenderlo ha de interesarle. Y entonces en nombre, no del pedante y cursi
519
14. Aldraxe s poubanas A piques de se cumprir un ano da aparicin de A Nosa Terra, como voceiro das Irmandades da Fala, moitos dos artigos publicados van establecendo unha doutrina nacionalista nos seus contidos, e combaten con acritude a todos aqueles que, dende dentro ou fra, insisten en despreza-lo idioma e en reduci-lo galeguismo a un rexionalismo de gaita e pandeiro. Na seccin Que nos oyan os xordos aparece este artigo en defensa das mulleres de aldea que van Corua toma-los baos de mar, na lia comentada arriba.
Pifartos un escritor de moi pouca chiripa que fai unha seucin nomeada Rimas prosaicas nun xornal da Crua [...] E agora aldraxa as modestas e coitadias baistas aldes que no uso dun perfeuto direito veen a pasal-o vran Crua e a deixar eiqu seus cartos [...]. O rexionalismo impn a defensa das xentes aldes, denantes que a de ningun. As pobres poubanas non teen a obriga de sere cultas, xa que estn orfas de todo insio; de todo apoio, de toda axuda. As pobres poubanas por mor do sioritazgo das vilas, carne descravitude caciquil, viven lonxe da cidadana, acochadas nas brtemas da iorancia, vtimas de todol-os deberes e alleas a todol-os direitos [...]. Pesi-a que co seu traballo sosteen os vilegos de credencial, librando da morte a persoalidade de Galicia, da que arrenegan os sioritos imbciles, axionllados os pes dos caciques, a coto. As pobres poubanas que viven do suor de seu, sin podere abranguer unha eisistenza doada por falla de camios vecins, estradas, granxas agrcolas, escolas, estabrecimento de creto, etc. son as que deixan mis cartos na Crua durante o vran [...]. Ns, chammol-a atencin dos xorns de Lugo pra que sallan defensa das peisanas de seu. Chamamos tamn a atencin do Centro lugus da Crua [...].
520
521
522
2. Xogos infants e vocacin maternal A exaltacin da maternidade, como eixe exclusivo da representacin cultural feminina, contina a ser un dos mis rmes piares nos que se sustenta o discurso de xnero nas primeiras dcadas do sculo XX. Na infancia, as nenas revelaran xa nos xogos coas monecas, e na tendencia do seu carcter, o seu papel futuro no mbito domstico e a sa disposicin a comportrense como nais amantes ou descoidadas.
La que siendo cariosa y cuidadosa de sus queridas muecas, maana ser madre, ser una madre amante, ser una madre modelo, la que de pequea las rompe las tira, suele llegar a ser una madre descuidada. La que de pequea muestra en su caracter tendencias a la vanidad y al orgullo, esa en vez de hacer de su hogar un nido venturoso, har del mismo un lugar desagradable, labrando la desgracia de los seres a que fuera llamada a hacer felices. ADURENG, J.: Las nias. Gaceta de Galicia. Santiago de Compostela. (1 de outubro de 1910).
3. Virtudes femininas e matrimonio No conxunto da prensa catlica de mulleres durante os anos da posguerra destacan as revistas editadas por Accin Catlica. Os seus editoriais propoen o modelo de muller que defende o nacionalsindicalismo: sa, alegre, austera, 523
Textos para a historia das mulleres en Galicia a sa vida ter como eixe a relixin, e o seu obxectivo principal ha se-lo de formar unha familia, para o que deber comportarse segundo as normas que as institucins polticas e eclesisticas propugnan.
No seas tontuela. No fes demasiado en tu palmito, ni en tu boca de fresa, ni en tus ojos parleros. Otras tan bonitas como t, tan graciosas como t, y con esa misma fragancia primaveral, que huele a albahaca, y a nardos, se murieron solteras. Este mes glorioso y verbenero, y alegre y perfumado; dorado y optimista, est de esta San Antonio. V a l y cuntale tus cuitas; y ofrcele tus oraciones y tus limosnas [...] Vers cmo te atiende y cmo te d un novio, bueno y carioso, que se mire en tus ojos serenos y soadores, y cante a tu oido esa dulce sonatina del amor, siempre fresca y armoniosa. No seas tontuela, no lo fes todo a tus encantos; que, con ser muchos, puede marchitarse tu pimpante y lozana primavera sin que llegue l. Pero cuando vayas ante el bendito San Antonio v con nimo de enmienda. Yo s que no eres mala. S que ests esclavizada por la tirana del ambiente que te obliga a seguir unas modas demasiado atrevidas, que pugnan con tu pudor. No te pedir San Antonio que seas gazmoa [...] Esto no lo pide nadie a una rapacia de diez y siete primaveras, que tiene derecho a exhibir y derramar sus gracias por esas ras de Dios. Pero esas gracias, que a El le debes, no deben someterse a la dictadura brutal de lo que llaman moda. Porque t, que no eres lerda, habrs observado que la mayor parte de las que viven tiranizadas por ella, lo hacen para disimular sus macas, o sus aos. Nadie te ha de impedir te recompongas y atildes; te engalanes y te adornes. Pero s discreta y s honesta. La belleza no est reida con el decoro, sino que, por el contrario, est resaltada por l: que el decoro y la honestidad, son en realidad, una forma de belleza. Y ahora en secreto te he de decir una cosa de la que quiz no te has percatado. A los hombres hay que entenderlos [...] Esas muchachitas tontas, que fuman; que toman en el caf un sanmartn o un coktel, que a penas pueden resistir sin que las lgrimas les denuncien su debilidad; que se solean semi desnudas en las playas, y que hacen otra innidad de tonteras e imprudencias; que irtean y coquetean creyendo que as estn irresistibles y fascinadoras, esas no encuentran jams un novio formal que las lleve al altar. Qui! Esas encuentran un amigo, que si puede, aprovecha la ocasin que se le brinda, para alegrar sus aburrimientos [...] Eso, en el mejor de los casos. T lo sabes. Esas desgraciadas, que aspiran a ser unas mujeres fatales no son ms que las vctimas propiciatorias del nefasto donjuanismo. Los hombres buscan para entretenerse, a las muchachitas tontas como esas que t y yo conocemos; pero para desposarse, como Dios manda, abandonan el
524
4. Acordos matrimoniais A obra de Nicols Tenorio La aldea gallega est estructurada en varias partes nas que o autor analiza aspectos consuetudinarios, lexislativos e econmicos da sociedade galega de principios do sculo XX. Este fragmento da parte relativa matrimonio mstranos unha detallada relacin dos pasos que implica a peticin dunha noiva para o matrimonio. 525
5. Matrimonio e dote Neste segundo texto Nicols Tenorio describe o conxunto de bens que forman o dote co que contribe a noiva matrimonio, costume que segundo o autor sufriu poucas variacins a travs do tempo.
Con respecto a la dote, cada padre da a su hija lo que puede con relacin a su capital; algn dinero, un pedazo de tierra y parte de casa para que la nueva familia viva y se mantega, y las ms veces, como todo es a voluntad de los padres, no les dan nada. Tampoco hay costumbre especial al hacer la entrega de esta clase de bienes. Suelen ser frecuentes los llamados matrimonios en casa, es decir que el hijo o la hija que se casan queden viviendo en la casa de los padres, si es mujer con su marido y si es hombre con su mujer. Adems de la dote, si la tiene, la novia lleva al matrimonio el ajuar; consiste ste en las ropas de su uso y otras para el de la casa. El ajuar de una labradora de padres acomodados se compone de media a una docena de cada prenda de ropa blanca de su uso, hechas de tela de hilo del pas; muchas veces la propia novia y
526
6. As mulleres casadas A. Garca Ramos enxalza o papel desenvolvido pola muller do labrego, a parenta, no referido toma de decisins familiares no obstante estar bajo la autoridad del marido.
A parenta, como en el dialecto regional llaman a la esposa los aldeanos, ocupa un lugar preferentsimo, no obstante estar bajo la autoridad del marido. Sin duda porque, como dijo la suprema maestra en estilo literario D Emilia Pardo Bazn, la mujer en Galicia es lo mejor de la raza, su consejo es valioso. Despierta, cauta, recelosa, reexiva, la mujer gallega goza en la familia de gran consideracin; su parecer se oye con respeto por el marido, y casi siempre su opinin prevalece, con ella consulta, y en todos los actos que se reeren a la familia: redencin de los hijos del servicio militar, mejora, nombramiento de petrucio, etc., proceden de comn acuerdo. GARCA RAMOS, A.: Estilos consuetudinarios y prcticas econmico-familiares y martimas de Galicia. Madrid: Imprenta del asilo de Hurfanas del S.C. de Jess, 1909, p. 9.
7. As mulleres casadas na Compaa familiar galega Este texto de M. Lezn Fernndez reicte unha das vantaxes que a Compaa familiar galega representa para as mulleres casadas que forman parte desa comunidade; esta pertenza reprtalles s mulleres a condicin de socios con iguais dereitos e obrigas. 527
Arranxando redes. Marn, 1924. Actividades asignadas s mulleres na economa da familia marieira
528
Idade Contempornea. SCULO XX 8. Mulleres abandonadas e recoecemento de paternidade O Cdigo de Napolen (1804) ine decisivamente nas lexislacins de moitos pases, entre eles Espaa. Nel prohbese a investigacin de paternidade co pretexto de frea-los abusos das nais solteiras, que, deste xeito, quedan desprotexidas, xunto cos seus llos, diante das leis. Manuel Martnez Sueiro, avogado e xuz ourensn, colaborador habitual do Boletn que publica periodicamente o inuente Crculo Catlico de Obreros de Ourense, critica esta situacin.
Investigacin de la paternidad. La unin ilcita de los sexos brinda los ms trascendentes problemas sociales. La mujer sacrica siempre su honor en esta aventura, las veces su juventud y su belleza; pero en todo caso su posicin social desciende las ltimas capas de la miseria. El producto de esta unin soporta en los primeros aos una nutricin deciente y una educacin defectuosa; ms tarde, suele ser un ente abandonado que va engrosar las las de los golfos, pobres gentes sin apellido, carne de presidio lupanar, victimas a nativitate de una tremenda injusticia social. Veamos las causas: Segn la vigente legislacin, no cabe la demanda de reconocimiento ms que cuando el padre voluntariamente reconoce su hijo por escrito indubitado, cuando le tiene en su compaa; es decir, cuando voluntariamente le ha reconocido de un modo expreso tcito. De suerte que el reconocimiento de un hijo natural, es facultad, no deber del padre. Esta merced, contraria la naturaleza, se la debemos al Cdigo de Napolen. Y como de mil hijos ilegtimos son reconocidos en Espaa unos cien por trmino mximo, quedan, segn dice Garca Goyena, novecientos desdichados sin apellido, sin familia, extranjeros la sociedad en que viven, sin otro patrimonio que el oprobio, sin ningn estmulo para la virtud; y quedan otros novecientos padres insultando la naturaleza y la Ley, haciendo vctimas de su seduccin en las mujeres y aumentando el nmero de hijos infelices con su brutal y escandalosa licencia. Y cuenta que este ultraje la naturaleza suele hacerlo la clase rica, pues rara vez se ve a Don Juan envuelto en la blusa del trabajo, que en todos los siglos preri vestir el arreo militar, la capa estudiantil el gabn del seorito. Por otra parte, cuanto manchan los hombres ricos son manchadas las mujeres pobres, quienes el hombre empuja y la codicia tienta; y as pueden contemplar con vergenza las honradas clases menestrales cmo la pureza del catorce por ciento de sus familias est siendo anticipadamente sacricada al deleite pasajero de las gentes ricas, protegidas por la ms absoluta impunidad. Porque, eso s, nuestros obreros son muy capaces de ejercer el boicotage contra algn patrono pour rire, de esos que tienen cuatro y cinco operarios; pero hasta ahora faltles coraje bastante para hacer una manifestacin colectiva de sus indignaciones, para ejercitar el lynchamiento con los que fueron osados manchar las fuentes de donde proceden las generaciones obreras. [...] Cuanto al Derecho cannico, fu siempre ms all. Un profesor de Derecho de la Universidad de Viena y socialista tan ilustre como Antonio Menguer, dice este propsito: Aqu tambin el Derecho cannico es de los ms favorables para la mujer seducida, y no se puede desconocer que en tan importantsima cuestin la Iglesia ha sostenido con ecacia los intereses de los pobres. Segn el Derecho cannico, el
529
9. Sexualidade libre A prensa anarquista en Espaa estaba bastante desenvolvida en canto nmero de publicacins e sa circulacin. Germinal era unha publicacin bimensual da Corua, desta orientacin. Unha constante de tdolos seus artigos era o respecto pola muller, as como a insistencia na igualdade dos sexos. Arma este texto o dereito das mulleres a busca-lo amor verdadeiro elixindo libremente diferentes compaeiros. Os anarquistas defendan o amor por libre eleccin, considerar que as unins libres eran moito mis morais que o matrimonio burgus, no que haba intereses materiais e que se baseaba na escravitude efectiva das mulleres. O corpo da muller pertncelle a ela, e a sa libre unin asntase nos sentimentos individuais e na liberdade de eleccin. Esta a muller natural. A maior parte dos artigos anarquistas sobre o amor e as unins libres tenden a ser tericos. Estas unins enmrcanse nunha sociedade futura, escasamente perlada, non tanto na sociedade actual.
La mujer, igual que el hombre, pueda hacer su eleccin de varios o varias para vivir, aunque libremente con ms estrechas relaciones jugando las anidades electivas un gran papel, dando al amor, a la cpula o acto reproductor toda la independencia posible. Que sta o ste se completen segn su voluntad deseo y con quienes les plazca, no hay cosa ms razonable... Amemos la libertad, y cuando queramos a una mujer con la tensin pasional de que es posible nuestro organismo, congratulmonos cuando sta goce con las caricias de otro, su goce es el mo, debe ser nuestro lema, en vez de esta restriccin estpida puesta en boga por la brutalidad humana, favorecida por los escritorzuelos aburguesados o burgueses, resumida en estas lacnicas frases solo a mi me pertenece. MARTNEZ, Miguel: El comunismo conyugal o el matrimonio exogmico. Germinal. A Corua. (28 de decembro de 1902).
3. Mulleres e educacin
1. Educacin para o fogar Nas primeiras dcadas do sculo XX asstese a un reforzamento do decimonnico discurso da domesticidade e da denicin dos papeis de xnero que buscaban frea-los tmidos avances sociais de mujeres que se creen rebajadas si se las reduce a lo que ellas entienden es su papel asaz humilde. As mulleres 530
Idade Contempornea. SCULO XX que demandaban igualdade e que se resistan construccin da sa identidade cultural a partir da maternidade non parecan conscientes, segundo Mara Castro Lago, de que esa igualdad no slo sera contraria a la naturaleza sino tambin al bienestar y a la armona de las fuerzas sociales.
[] la mujer debe ser educada perfecta y esmeradamente para el hogar, ensendole los deberes de una buena madre de familia, inculcndole la piedad, baluarte de su pudor, y el espritu de economa domstica, preparndola para que, en su da, sea buena esposa y una buena madre. As como el varn requiere una preparacin social, por la ndole de vida que est llamado a hacer, la nia acionada a vestir sus muecas y a correr por los jardines a la caza de mariposas, necesita que se le ensee a amar las tranquilas distracciones del hogar domstico con sus encantos y sus puras intimidades. Hay mujeres que pretenden olvidar estas verdades y se creen rebajadas si se las reduce a lo que ellas entienden que es su papel asaz humilde; pues bien, que no pierdan de vista que en el mundo en que aspiran a brillar es el primero en condenar su conducta en los momentos de sinceridad y buena fe. CASTRO LAGO, Mara: La mujer educadora y el progreso social. Tui: Tipografa Regional, 1919.
2. Peticin de escolas para nenas No sculo XX case non hai pensadores que se opoan educacin das mulleres, o que non quere dicir que defendan unha educacin igualitaria; pola contra, xa que o seu papel o de esposa e nai, cmpre preparala para tal destino. Hai iniciativas na prensa galega da poca para convencer opinin pblica da necesidade de facer escolas de nenas. Son escolas separadas as que se propoen. Tamn certo que hai falta de mestras coa axeitada preparacin e escaseza de presuposto para poelas en funcionamento. A falta de presuposto estatal, s veces, vese paliada en Galicia polas escolas de primeiras letras, nanciadas polos cartos da emigracin, que nalgns concellos se fan extensivas s rapazas, como investimento para os futuros casamentos entre emigrantes e as mozas do lugar.
Segn referencias autorizadas que recibimos de Madrid, el ministro de Instruccin Pblica, conde de Romanones, en vista de las continuadas peticiones que se le dirigen se est ocupando en estos momentos de ver si hay medio posible de disponer que los Ayuntamientos de ms de 1.500 almas, an cuando tengan la poblacin diseminada, sostengan adems de la escuela completa de nios de 625 pesetas, otra de nias de igual sueldo y grado, expidiendo por el respectivo rectorado el ttulo administrativo correspondiente la maestra de la escuela de nias que reside en la capital del Ayuntamiento, siempre que lleve cinco aos en propiedad y posea ttulo superior. Nuevas escuelas de nias. La Voz de Galicia. A Corua. (23 de abril de 1901).
531
3. Labor educativo dos emigrantes a prol das mulleres Nos trinta primeiros anos do sculo, os nosos emigrantes en Amrica realizan en Galicia un feito de singular importancia e transcendencia coa creacin de preto dun cento de fundacins escolares; parte delas daran lugar a varias realizacins escolares distintas. As escolas de americanos tian o seu destinatario principal nos varns anda que non en exclusiva. No texto defndese a maior incorporacin das mulleres a este ensino co obxectivo de poderen conseguir as luces e convertrense en ciudadanas propiamente tales que, adems, podrn ser dignas compaeras de estos aldeanos ilustrados que forja, cada vez con ms intensidad, el dinero que el patriotismo gallego enva desde Amrica.
Si es verdad que en todos los pueblos no nicamente en las regiones espaolas existe un maniesto malestar, no es menos verdad que, sin apurar gran cosa los conceptos, todo ello podra resolverse, acaso ms an que por una ecuacin gubernamental, por una ecuacin educativa. [...] Los gallegos ausentes, acaso porque ms pronto que ningunos otros padecieron los efectos de la insuciencia cultural [...] desde hace veinte aos estn sembrando de escuelas el suelo de Galicia. Fueron en un principio de primeras letras [...] Una admirable intuicin les ha permitido presentir el peligro de dignicar por la ilustracin al hombre, olvidando la educacin de la mujer. Substrado aquel al pas por la emigracin despus de los estudios, y a su clase social por su acceso a un ms elevado plano de cultura, al reintegrarse a su tierra se hallara defraudado
532
4. Mulleres labregas e educacin A condicin perifrica de Galicia e o seu escaso desenvolvemento econmico nas primeiras dcadas do sculo XX diculta grandemente o acceso das mulleres (sobre todo as da zona rural) mundo da educacin, que noutras zonas de Espaa se lles vai abrindo con grandes dicultades. Nun proceso paralelo da concienciacin de sectores laicos progresistas sobre a necesidade de facilita-lo acceso das mulleres educacin, algns ncleos confesionais catlicos empezan a darse conta da necesidade de cambia-los seus presupostos sobre esta cuestin, nun afn de reformar algo para que o fondo permaneza. Xorden, as, entre eles, voces que piden un certo grao de preparacin para as mulleres coa nalidade de capacitalas para o que se considera a sa funcin natural: esposa e nai.
Es sin disputa alguna, la que cosecha y produce las mieses de esta apartada regin, con prolongado martirio y santa resignacin digna de loa y mejor suerte. En la actualidad sucede un caso anmalo que requiere suma atencin, y un profundo estudio psicolgico y social, para compenetrarse del estado decadente en que se halla sumido el pas galaico. Se puede observar que la mujer por imprescindible necesidad tiene que dedicarse a las faenas del campo por existir carencia absoluta de hombres, por efecto de la emigracin, que tiende sus redes y entre sus mallas queda sujeto el hombre til, joven y robusto, desechando de su seno la vejez y senetud como objeto inservible.
533
534
5. Reivindicacin de educacin superior para as mulleres Johan Vicente Viqueira Lpez-Cortn (1886-1924) foi un persoeiro destacado do movemento galeguista, a pesar dunha vida curta e enfermiza. Pertecente a unha familia vinculada coa Institucin Libre de Enseanza, estudiou a licenciatura de Filosofa en Madrid, e foi a Alemaa e Francia a ampliar estudios. Como home dedicado docencia (catedrtico de Filosofa no Instituto de Santiago en 1917 e despois no Eusebio da Guarda da Corua) mostrou unha forte inquietude pola educacin en Galicia. Ser quen sente as bases da organizacin do ensino galego. Ligado Irmandade da Fala da Corua (en 1922 foi nomeado Conselleiro primeiro), conseguir un gran recoecemento intelectual. O fragmento seguinte parte dunha longa conferencia pronunciada na Corua en marzo de 1918, que foi publicada por entregas en A Nosa Terra. Reclama a creacin de institutos femininos, como corresponde s esixencias pedagxicas modernas. Estas ideas veen inudas polas modicacins que supuxo a Primeira Guerra Mundial na consideracin do papel das mulleres e a sa preparacin profesional.
O abandono da cultura da dona non s unha falla senn tamn unha injusticia. Quixera que vos lembrsedes dun proverbio ingls que d: A man que fa na roca e arrola o berce, goberna o mundo. Nil se exagera, mas tamn se expn unha gran verdade: a importanza social da muller! Na Galicia hay unha fonda tradicin de respeito e de veneracin pol-a tarea social da muller. de necesidade que dita calada tendencia dea un resultado positivo. Non poder ser doutro geito na terra que atopou sa cantora na inmortal Rosala de Castro a quen todos os galegos rendimos un verdadeiro culto. Anda mis; quedaremos retardados na historia do mundo senn nos preocupamos da educacin femenina. Denantes de reventar a guerra europeia o interese pol-a educacin femenina aumentaba de maneira notabre nos mis grandes pases. A guerra trouxo unha modificacin fonda na concepcin da misin social da muller e agudizou aquel problema. Proba dilo o ocurrido na Inglaterra onde desaprecendo unha vella e obstinada oposicin, as Cmaras concederon o direito ao voto s donas. Podern algns doerse de tales feitos, podern algns sentir saudades pol-a poca na que a muller inua nos destinos do mundo cuase somente cas verbas garimosas da nai e esposa ou con obras de bondade. Ca historia non vales saudades [...]
535
6. Educacin e emancipacin feminina No movemento anarquista as posturas sobre a problemtica feminina non son unitarias, anda que se poida armar que a maiora dos libertarios defenden a emancipacin das mulleres. Dentro deste sector prodcese unha profunda crtica patriarcado, sobre todo institucin do matrimonio e prostitucin, vez que propugnan o coecemento do propio corpo e a educacin como camio para a emancipacin. Anda que se insiste en que deben gozar dos mesmos dereitos e liberdades que os homes, as mulleres nunca deben esquece-la sa misin de nais e compaeiras do varn. Neste sentido aparecen en publicacins libertarias seccins dedicadas especicamente s mulleres. Este o caso do importante xornal corus Brazo y Cerebro.
Debemos procurar que los libros que podamos leer sean escogidos cuidadosamente para que nos proporcionen la instruccin necesaria a nuestra clase Teniendo buena educacin, seremos fuertes y capaces de cumplir con nuestra misin de madre y compaera del hombre. Procuraremos sustraernos a los prejuicios de esta falsa sociedad, y, en una palabra, seremos libres y no tendremos por que quejarnos de nuestro sexo, sino al contrario, nos enorgulleceremos de ser mujeres comprendiendo que sin nuestra emancipacin es imposible la felicidad. Libre nuestro espritu de las tonteras y pequeeces con que hoy la mujer se atava, podremos subir, por escarpada que sea, la cuesta del camino de la vida, pudiendo vencer con la mayor facilidad cuantos obstculos se nos presenten. CONSUELO JUAN: Seccin femenina. A la mujer. Brazo y Cerebro. A Corua. (15 de novembro de 1935), p. 2.
536
1. Asociacionismo laboral Testemuo dun mitin rexional celebrado na praza de touros da Corua. O obxecto deste mitin, que acoden representantes dos obreiros de Lugo, Betanzos, Ferrol, presionar Goberno central para consegui-la liberdade dos obreiros presos que participaran nos sucesos de maio, na folga xeral que se levou a cabo na Corua a nais deste mes. O da 31 paralzase case toda a produccin en protesta pola represin na Compaa Arrendataria de Consumos. proclamar folga xeral durante tres das, o Goberno Civil decretou o estado de guerra, o que permitiu s tropas militares sar s ras e cargar contra os manifestantes. Morreron sete persoas, entre elas, tres mulleres. Concepcin Miranda, de Ferrol, presentada no mitin como oradora polo presidente da mesa, Antonio Seoane. Pide que as mulleres apoien as accins dos seus maridos, en lugar de acudiren igrexa a rezar.
Se adelanta hacia el punto desde el cual los oradores hablan, una mujer. Su presencia produce rumores de curiosidad y sorpresa. Concepcin Miranda, de Ferrol, es presentada por el presidente, compaero Seoane, que reclama respeto para ella. En nombre de toda la humanidad pide la oradora que se proteste contra los atropellos que realizan los burgueses. Dice que est entablada la lucha entre el capital y el trabajo.
537
2. A Irmandade Feminina A conciencia da individualidade que se observa sobre a consideracin do traballo das mulleres fai que o obxectivo principal da Irmandade Feminina como seccin das Irmandades da Fala (movemento poltico que desenvolve unha intensa actividade no campo do nacionalismo galego dende a sa creacin en 1916 ata a sa integracin en 1931 no Partido Galeguista) sexa precisamente recoller datos estatsticos dos traballos das mulleres e os salarios que perciben. A crecente incorporacin das mulleres continxente emigratorio lvaas a propoe-la creacin de bolsas de traballo para as mulleres emigrantes.
A Irmandade Feminina Traballos patriticos. A direitiva da seicin feminina da Irmandade da Fala da Crua ven facendo traballos que at agora ningun escomenzara. A labor deste moderno orgaismo, honra da Terra, ter de ser moi fecunda e patritica.
538
3. Conferencia de Sofa Casanova s mulleres obreiras Sofa Prez Casanova (Culleredo 1861 ou 1862 - Poznan, Polonia, 1958) foi unha muller que tivo unha vida extraordinaria. Moi coecida na prensa da poca, foi testemua das das guerras mundiais en diferentes frontes de batalla, percorreu Europa dun extremo a outro en moitas ocasins e tivo, a partir de 1914, unha correspondencia de guerra, destacando polas sas crnicas sobre os desastres da Primeira Guerra Mundial, enviadas dende Polonia e Rusia. En 1923 foi proposta para o premio Nobel de Literatura e en 1952 foi nomeada Acadmica de Honor da Real Academia Galega. A conferencia na casa de ABC s obreiros forma parte da sa colaboracin con este xornal, ininterrompida dende 1914 ata 1944, e coincidindo co seu regreso a Espaa, case cega e na indixencia. Reicte a sa preocupacin pola clase media espaola e, dentro dela, polas mulleres traballadoras, asalariadas.
No ignoro tampoco que la situacin de nuestras obreras, especialmente las de ropa blanca y artculos de lujo, es lamentabilsima. Tres reales, cuatro, cinco: y diez horas de trabajo, a veces en locales sin luz. Y hay comercios donde a las vendedoras se les ofrece el 1 por 100 de la venta diaria de esa suma. Es decir, que se la explota y se la engaa. Urge remediar la situacin de las obreras, como urge que la Municipalidad revise viviendas y porteras, no slo de edicios pobres, sino tambin de casas acomodadas de Madrid, donde se hacinan, sin aire y sin luz, los porteros y donde, como en la casa que habito, un cobertizo en el patio encharcado alberga desde hace veinte aos a la pareja de los eles guardianes de la nca. Como pueden vivir en paz los rentistas que as tratan a sus empleados y trabajadores? No es comprensible. Pero al lado de tal monstruosidad del egosmo existen los ricos de corazn, los buenos patronos, como los de esta casa de ABC y Blanco y Negro, que han constituido la Sociedad del capital y el trabajo, ese indisoluble consorcio social, sobre las bases cristianas. (Delirante ovacin, que dura largo rato).
539
540
Idade Contempornea. SCULO XX 4. As mulleres e os seus dereitos En 1920, en A Nosa Terra, rgano do movemento poltico nacionalista Irmandades da Fala, publcase un extenso artigo sobre os dereitos das mulleres, no que se reivindica o seu dereito voto. Nos estatutos das Irmandades recollase no ttulo V, 4 a igualdade de dereitos para as mulleres casadas, polo menos no caso da emigracin dos maridos. O programa do Partido Galeguista en 1931 propn, nos mesmos termos, o voto para as mulleres.
Vislmbrase o proieuto dos dereitos da muller segn xa parz ouvirse comentando dito de certo poltico. Non poide menos de suceder porque xa lei nlgn estado pol-o que sempre os polticos do noso goberno guan os seus pasos. Hay proieutos mais ou menos liberaes que pide un sector da opinin hespaola e absurdo! iso unha idea demasiado liberal, e unha idea avanzada: mais ise proieuto feito ley por algunha nazn occidental dEuropa e daquela xa os nosos polticos van crndo na necesid disa ley e na razn dapricala; mais eiqu endexamais queremos ser os primeiros. Non sei como non se protestou tamn cando se levou a unha muller a certo centro docente hespaol! No programa nazonalista gura o conquerimento dos dereitos da muller. Non poda menos de gurare aspirando como ns aspiramos ao conquerimento dunha democracia por base realizacin de un ideal tan xusto que todo el asentado sobor disa base. Primeiro que a autonoma para Galicia debemos daspirar a ver a verdadeira democracia imposta pol-a razn en tdol-os galegos; , pois, lxico que no noso programa gure o conquerimento do voto para muller. Non se concibe como a muller estivo sin dereitos durante tantos sculos; qu razn hay para que ela, que un ser espritoalmente mais grande que-o home, estea considerada nisa inferioridade? Pensando nisto sacmol-a consecoencia de que o home considerouse sempre un ser superior muller. A razn da forza. Cantos anos de progreso perderamos, quizais, debido a sto! A forza, dicir, a razn dista, imperou sempre at hoxe en tdal-as crases sociaes, i-en tdal-as esferas dautivid humana. Espricmonos ben, pois, que o home, superior en forza muller, se creese tamn con superiorid en tdol-os ordes. Mais na intelixencia unha trabucacin (e refrome verdadeira intelixencia, natural), o coidare que a muller non est outura do elemento masculino. Non sei si feita unha comparacin teramos unha grande diferencia de resultado na nosa conta! O progreso do mundo dbese a maor parte ao elemento home; pois gurdevos donde estaramos si a muller recibise, sin escasez, unha educacin i-umha cultura igual d-os homes, cos mesmos deberes, cs mesmos direitos [...] Mais a falta disa educacin axeitadas s medios en que se desenrola a vida social de tdol-os ordes crear grandes dicultades, nos primeiros tempos, para realizacin normal dises dereitos que lle corresponden. Non importa, xa vir a normalid.
541
5. Razns para o feminismo Anda que na primeira metade do sculo XX non existen en Espaa movementos feministas organizados, non deixa de producirse unha introduccin de ideas que defenden os dereitos das mulleres. O avogado, xornalista e orador Portal Fradejas, utilizando o argumento da importante participacin das mulleres en actividades productivas, reivindica o seu dereito a seren consideradas cidads.
En la propaganda feminista deben alternar las razones prcticas con los considerandos especulativos. No hace falta mirar a los Estados americanos ni entrar en las grandes colmenas de la civilizacin contempornea para conocer el grado de capacidad de la mujer y su admirable energa asimiladora. No es necesario esperar a que el genio malco de la guerra arrastre las trahillas humanas por los campos de la gloria y de la muerte, para que la mujer acredite los quilates de su ciudadana y el oro puro de su patriotismo secular. [...] En los campos despoblados por la corriente emigratoria que nos lleva lo mejor de cada hogar aldeano, la mujer dirige y realiza las duras y penosas faenas agrarias con ms fuerte nimo que el varn; gobierna la hacienda y la conforta porque se guarda el cntimo y no se malgasta el ochavo en tertulias de taberna, corros de atrio y pugilatos de romera- y cuida a la bulliciosa pollada infantil, sin decaer nunca en la ternura ni claudicar jams en la severidad, uniendo a los rigores paternos el blsamo de las maternales caricias, sumando a las altiveces del poder las compensaciones del querer, siendo la ms bella encarnacin de la disciplina y la imagen ms clara y luminosa de la autoridad. En los puertos, llenos del alegre vocero del trabajo, la mujer tragina sin fatiga, pelea sin descanso, alternando las molestias de la carga con las inquietudes de la descarga, cosiendo redes a la puerta del zaquizam y tendindolas, con brazo gil, sobre el milagro del mar; voceando la mercanca con sonoro pregn y empujando la nave con esfuerzo gigantesco; esperando, con alma impaciente, al esposo
542
6. Consideracins arredor das sufraxistas Sofa Casanova (Culleredo 1861 ou 1862 - Poznan, Polonia, 1958), tratou a mido os problemas das mulleres, especialmente nos seus artigos xornalsticos. Dende Polonia enviaba colaboracins para o diario ABC, nas que desenvolve estes temas, como no fragmento seguinte, e nas que mantivo unha posicin positiva a favor da capacidade intelectual das mulleres en plena igualdade cos homes. E insistiu sempre no papel das mulleres para o equilibrio dos pobos e o funcionamento pblico de cada pas, anda sen se considerar unha escritora feminista.
[...] Las sufragistas han vencido. Quin no las recuerda obligando a manotear a los policmen londinenses, ellos, que solo con ademn automtico de la diestra o siniestra dirigen el movimiento enorme en las calles o llenando las prisiones? Se castig, se ridiculiz a las sufragistas, y en la guerra aprovech Inglaterra su ardor, su impetuosidad en la fabricacin de proyectiles y en servicios urbanos o militares. Han triunfado las sufragistas, que tienen la satisfaccin de colaborar con los hombres en la labor comn de la cual no puede excluirse la mujer, siendo asimismo comn a los dos sexos la Patria. Estas ligeras apreciaciones del feminismo actuante y otras de mayor contundencia son rechazadas por el antifeminismo legendario, y hasta Francia, republicana y antivaticanista, las rechaz, negando su Senado los derechos polticos a la mujer.
543
7. Defensa do dereito voto e traballo das mulleres Blanca Calvo Moraso, orixinaira de Ourense, foi, ademais de mestra, unha prolca escritora de artigos xornalsticos na segunda metade do sculo XX. Colaborou en varios xornais galegos, con artigos da actualidade do momento (Galicia, 1922; La Zarpa, 1924; El Compostelano, 1932, etc.), vez que desenvolveu o seu labor docente. O artigo, do que reproducimos un fragmento publicado en La Regin de Ourense, defende o dereito feminino voto e traballo. unha resposta discurso pronunciado en Madrid polo ex-deputado Vctor Pradera.
LA ASOCIACIN CATLICA DE LA MUJER. COMENTANDO UN DISCURSO [...] Muy acertado estuvo, es verdad, solicitando para la mujer ciertas reivindicaciones de carcter jurdico y econmino, pero ambas peticiones se reeren a la mujer mimada de la fortuna, y son muchas, muchsimas, las que se ven obligadas a ganarse el sustento, y estas si que necesitan apoyo, porque el trabajo femenino, escaso y mal retribuido, constituye un problema sin resolver. Adems, la idea de considerar a la mujer nicamente como miembro de la familia, hija, esposa o madre, no es del todo aceptable; tambin el hombre pasa por estas tres fases en su vida, y a nadie se le ha ocurrido por eso negarle la propia personalidad [...] Claro est, y yo soy la primera en reconocerlo, que el nico y exclusivo centro de accin de la mujer, considerada como madre, sobre todo durante la menor edad de sus hijos, debe ser el hogar, aunque muchas veces las necesidades de la vida le obliguen a abandonarlo en busca del sustento; pero como son numerossimas, quizs afortunadamente -an as dicen que son necesarias las guerras- las que por causas muy diversas no ostentan tan sagrado ttulo, nos exponemos, no dando a la mujer otro mejor objetivo de vida, ni otro alimento a su espritu que la funcin de hogar, a que cuando ste no absorba por completo su actividad, y hoy los progresos de la civilizacin han aliviado mucho su tarea, se haga frvola y vanidosa, cifrando su dicha galas costosas, o en ostentar unas uas bien pulidas, y otras ocupaciones impropias de un ser dotado de inteligencia racional, y menos mal, si su virtud las contiene en los lmites del honor y la honradez.
544
8. O papel das mulleres para o galeguismo Anaco dunha conferencia pronunciada por don Uxo Carr Aldao no Saln da Irmandade da Fala da Corua e que fora organizada pola seccin de Cultura e Fala. A nais do sculo XIX e comezos do XX, unha das lias de desenvolvemento historiogrco en Galicia a representada pola herdanza de Murgua. A esta lia pertencen autores que tamn estn comprometidos politicamente co galeguismo. Un deles foi o rexionalista liberal Uxo Carr Aldao, director da revista A Nosa Terra na primeira etapa (1907-08). Apoiou a creacin da Irmandade dos Amigos da Fala, coa que se inicia unha nova fase do galeguismo. Escribe a mido en A Nosa Terra, rgano ocial das Irmandades. Esta publicacin, nos comezos, cumpra ademais a funcin de aglutinador e instrumento de propaganda poltica, que contriben os textos galeguistas de Uxo Carr Aldao e outros moitos que buscaban unha actuacin propiamente poltica, non s unha dimensin cultural no galeguismo.
A LABOR DAS MULLERES. Non deixemos, pois, por Dios de seguir cuidando do noso horto, por cativo que lles pareza moitos, termando da nosa lengua e da nosa literatura. N-esta grande e meritoria obra tcalles ocuparen un dos primeiros lugares s heroicas, abnegadas, modestas e incomparabres mulleres da nosa raza.
545
9. As mulleres como salvagardas da lingua M. Luz Morales (A Corua 1898-1980) foi unha escritora prolca. Estudiou en Barcelona a carreira de Filosofa e Letras e iniciouse no campo do xornalismo no diario La Vanguardia, formando parte da sa redaccin a partir de 1924. Tamn colaborou noutros xornais como El Sol de Madrid ou El Diario de Barcelona. Foi representante elixida da Asociacin de Escritores Galegos, constituda en Compostela no ano 1936. Traballou no xnero narrativo, biogrco, 546
Idade Contempornea. SCULO XX ensastico e publicou unha antoloxa de poemas. Pertencente Partido Galeguista, enviou dende El Sol unha mensaxe s mulleres galegas en 1929, mensaxe de recriminacin s mulleres cultas de Galicia polo abandono do seu idioma.
Galega, para i-escoita!! Maria Luz Morales a tua irm na Patria dirixeche dende El Sol de Madri, onde colabora asiduamente, istas verbas que non debes esquencer. Por qu muller culta de Galicia, abandoaches a tua lingua, tan feita para t e por t, tan expresiva nos teus labres, tan doce no teu sentir? Que absurda ideia dunha nura falsa, dun aristocratismo postizo i-arbitrario te leva a desterrala da intimidade do teu fogar, onde sera caricia para o esposo, mimo e cann de berce para o llo? Como non ves que, vindo da terra, leva en s a mais rancia, a nica nobleza, e por ser tua -para t, en t- a mellor, mais graciosa e mais viva? Acaso non sabes que cada lingua que adeprendemos como un novo coran quadequirimos, e que posr duas linguas propias, nosas o mesmo que ter duas almas? MORALES, M. Luz: Sempre as ditosas saudades!. A Nosa Terra. A Corua. T. VI, (1 de setembro de 1929), n. 264, p. 5.
10. Dereitos das mulleres segundo a Accin Catlica Os avances dos partidos obreiros no primeiro tercio do sculo XX alarman s autoridades da Igrexa Catlica. Para contrarrestalos emprenden unha autntica cruzada na que as mulleres son fundamentais no seu papel de nais educadoras. Con este n de rexeneracin social fndase en 1919 a Asociacin Catlica de la Mujer, organizacin que, na dcada dos 20, para atraer s sas las o maior nmero posible de mulleres, defende un pseudo-feminismo conservador que reclama unha certa equiparacin entre os sexos (pero nunca a igualdade real), vez que propugna a defensa do papel tradicional que a Igrexa adxudica s mulleres como piares fundamentais da familia.
Ponencia de la seorita Delna Mediero Migulez.- Tema: Deberes y derechos civiles y polticos de la mujer. [...] La mujer gallega es una herona. La plaga de la emigracin, despoblando el hogar y llevndose a los jefes de familia, hace que aqulla tenga que ser con frecuencia vctima de tareas superiores a la misma abnegacin, asistiendo indemne a una pavorosa tragedia de hambre y de miseria. En la emigracin han inudo causas complejas, polticas, sociales y principalmente econmicas, contribuyendo tambin la posicin geogrca de las tierras gallegas. Y a ella se debe la desgracia que malaventuradamente cae sobre la pobre y solitaria mujer gallega, a cuyas lstimas quieren hoy enjugar las lgrimas los pretendidos, y ya en parte realizados derechos, civiles y polticos. Con abundancia de fuentes expone los derechos y deberes femeninos a travs de la historia, las leyes tutelares o inicuas que se han dictado contra ella y su
547
11. Requirimento galeguista s mulleres O papel das mulleres como organizacin autnoma dentro do galeguismo foi insignicante. Anda que existiron seccins femininas dentro dos partidos nacionalistas, o seu labor concretarase nunha funcin de apoio sobre todo en poca electoral. Nos chamamentos que se lles fan apelan sa condicin de galegas nais, quedando marxe a reivindicacin especicamente feminina.
Por qu non vos xuntades, como ns o temos feito, se levades dentro ise anceio que sentimos as donas galegas de poder vivir n-unha Terra ceibe, que hoxe est enlixada pol-a ambicin de xentes que non sinten coma ns, nin falan como ns, nin n-ela disfroitan como nos, porque a descoecen e nos caloan e persiguen sen nos escoitare? Por iso, ousamos dar iste paso coa seguranza de que non vos demoraremos en seguire o noso eixempro, formando un grupo femenino, e, podendo, con meirande nmero de aliadas que eiqu. Somos arredor de medio cento na cibdade e sabemos que se estn organizando outros grupos nos pobos da comarca. Adiante, mulleres patriotas da nosa Terra! Todo por Galiza, sen importarvos que comentarn os vosos aitos e que poidan censurarvos. Como se trata de traballar pol-a nosa patria, podedes levar a frente ergueita e por elo sertiredesvos orgulosas ao igoal das vosas irmns de Ourense. Actividades do partido. Grupo femenino de Ourense. A Nosa Terra. A Corua. (22 de setembro de 1935), p. 2.
548
549
550
Idade Contempornea. SCULO XX 2. As camareiras As camareiras responden a unha distinta tipoloxa de mulleres rurais. Por non posuren terras que lles permitisen enfronta-la subsistencia vanse na obriga de adoptaren pautas residenciais, productivas e reproductivas diferentes. Conformaban na Galicia tradicional un grupo residencial constitudo por unha muller, ou das irms, cos seus llos cativos, ou mesmo tres xeracins: avoa, nai, lla. A sa pauta de reproduccin era normalmente extramatrimonial e en moi poucos casos os seus llos gozaban do recoecemento do pai.
Antes as camareiras eran mulleres que vivan solas, arrendaban ou pedan unha casia, e andaban traballando a xornal na terra. Haba moito traballo para elas, tdalas casas collan xente a xornal. Algns pagaban en alimento, outros banlle labrar co gando... Testemuo oral dun vecio da parroquia de S. Martio de Castro, concello de Castro de Rei, Lugo, publicado por CARDESN, J. M.: Tierra, trabajo y reproduccin social en una aldea gallega (siglos XVIII-XX) Madrid: Mapa, 1992, p. 316.
3. Traballos considerados especcos de mulleres na explotacin campesia (A, B) As adas e as esfolladas en Galicia son traballos considerados por Alfredo Garca Ramos (Vila de Cruces, Pontevedra, 1877 Caldas de Reis, Pontevedra, 1934) como auxilios cooperativos entre vecias dunha aldea ou rueiro. Son mbalas das actividades tradicionalmente realizadas por mulleres e polas que non reciben ningn tipo de remuneracin econmica. As mesmas consideracins poden te-los procesos de semente, recollida e elaboracin do lio, basicamente realizados por mulleres, segundo a detallada descricin que nos ofrece Nicols Tenorio na sa obra La aldea gallega, escrita durante os dez anos que o autor residiu en Galicia, despois da sa chegada no ano 1900 procedente de Sevilla.
A [...] Unas veces la ada se hace repartiendo el labrador que cosech lino una libra o libra y media a cada moza del rueiro, con encargo de que lo hile, operacin que stas hacen cuando vigilan las vacas, van a la fuente o al molino y en casa, en las veladas invernales. Un da determinado, de acuerdo todas las hilanderas, concurren a hacer entrega de lo laborado, eligiendo generalmente un domingo, y el labrador las obsequia con una comida y esta de gaita o pandero solamente, a la que acostumbran a concurrir los mozos y hacen baile. Otras veces se reunen de noche las mozas del rueiro a hilar por su cuenta en casa de algn matrimonio joven, de alguna vieja soltera o viuda, en donde no haya petrucio, y all acuden los mozos a galantearlas, acompandolas hasta sus casas [...]
551
552
4. Contratos de seitura Nicols Tenorio, natural de Sevilla, chega a Galicia no ano 1900 como xuz do partido de Viana do Bolo. Publica na sa obra unha detallada descricin dos costumes agrcolas e familiares da aldea galega, das festas pblicas, das supersticins, etc. 553
Textos para a historia das mulleres en Galicia Este carcter detallista aprecimolo neste texto relativo contrato de seitura, no que primeiramente fai unha breve descricin do traballo desenvolvido polas mulleres labregas, e, de seguido, relata o modo en que se asociarn as mulleres para forma-las cuadrillas e levar a cabo o labor da seitura.
Las mujeres de la aldea intervienen muy directamente en las faenas agrcolas con su trabajo personal. Cualquiera que viaje por la regin gallega en las distintas pocas del ao en que los labradores hacen el cultivo de las tierras, podr haber observado cmo las mujeres ayudan a sus padres y maridos en las faenas del campo. Vestidas con muradanas y jubones de colores muy vivos, pauelo a la cabeza, zuecos a los pies, y casi siempre cantando, se las encuentra por los valles y laderas, unas veces conduciendo los bueyes y el arado; otras, extendiendo los abonos sobre la tierra, sembrando patatas, regando los prados y huertas, y muchas, con la guincha y la azada, removiendo el suelo con su propios brazos. Pero la ms interesante de todas las operaciones en que intervienen, por la forma como se organizan para efectuarla y los contratos que celebran es la siega del centeno, que llaman xeitura en el lenguaje de la aldea. As como los jvenes, en el tiempo de segar las mieses, se asocian y marchan juntos a buscar trabajo en las tierras de Castilla y Extremadura, las muchachas de la aldea hacen la siega del centeno unas veces solas y otras alternando con los hombres. Estas son las que trabajan en su propio campo; las primeras recorren el pas, organizadas en grupos. Cada grupo de xeitureiras lo forman ocho o diez mujeres, regidas por la mayorala, la ms prctica de todas en el trabajo y la ms conocedora de los pueblos en donde mejor se puede ganar el dinero. Cuando se acerca el tiempo de la siega, las mozas de la aldea que tienen pensamiento de salir a la xeitura, hablan entre s y se ponen de acuerdo acerca de quines son las que han de formar el grupo y cul ha de ser la mayorala: es raro que estando convenidas, falte despus alguna a su palabra. El viernes de la primera semana de Julio, que llaman viernes de Santa Maria, se reunen las de cada grupo en casa de la mayorala respectiva, y salen de la aldea todas juntas, provistas cada una de su hoz, y casi siempre cantando. A pie y cantando entran en la villa, que toman como centro para celebrar sus contratos, y a sta acuden a su vez los labradores que necesitan del trabajo. TENORIO, Nicols: La xeitura. En La aldea gallega. Cdiz: Imprenta de Manuel lvarez, 1914.
Idade Contempornea. SCULO XX Para o autor a escasa productividade do sector agrcola o factor que determina que os campesios busquen auxilio nestas industrias compatibles coa mesma actividade agraria.
No caso concreto das puntilleiras, nun primeiro momento unha actividade mis ben urbana pero que se foi estendendo cara s parroquias rurais. En calquera dos casos unha actividade complementaria que reporta un ingreso adicional para a economa familiar.
Una de las industrias tpicas en la regin es la de confeccin de puntillas en Noia: en 1850 haba alcanzado esta elaboracin un gran desarrollo, pues se dedicaban a este trabajo ms de un centenar de mujeres, que aprovechaban las horas que les dejaban libres los quehaceres domsticos; no eran grandes los rendimientos que obtenan, pues oscilaban entre 18 30 cntimos diarios, mas permita las jovenes, que eran las que principalmente se dedicban esta ocupacin, crear un modesto peculio atender a la compra de alguna gala para lucir en las estas clsicas [...] Pero la innovacin no se concret a la villa de Noya, sino que se extendi a las aldeas, y aqu las mujeres, mientras estn en el molino, en el monte en el prado cuidando el rebao el ganado mayor, dedcanse palillar. De la antigua industria de puntillas de crochet ya no quedan en Noya ms que dos operarias, que trabajando unas doce horas diarias obtienen un jornal de 85 cntimos; acuden a l como recurso, pues es trabajo que permite aprovechar todos los momentos que las labores domsticas las agrcolas no reclaman asistencia activa.
555
2. As misteiras da Corua Dende a primavera de 1901, as traballadoras e traballadores corueses que presentan as sas reivindicacins son cada vez mis numerosos e constitense en asociacins obreiras de resistencia. Neste ano hai noticias de moitas folgas, que afectan a ocios que ata agora se mantiveran marxe. Xorden diversas formas de manifesta-lo descontento: a folga organizada, coma no caso das misteiras, ou os mitins, nos que se exhorta s mulleres a apoia-las mobilizacins dos seus homes, para asegura-lo xito nal. O 31 de maio proclmase a folga xeral na Corua en protesta pola represin sufrida polos traballadores da Compaa Arrendataria de Consumos.
Por las obreras. El compaero Cebrin se adelanta y dice va hablar representando las operarias de la fbrica de fsforos, las que da gracias por el honor que le han hecho conrindole dicho encargo. La emocin me domina -dice- al hacer uso de la palabra, ms que por nada, porque me trae aqu la representacin de la mujer. (Aplausos) Quisiera tener la elocuencia de Castelar para deciros todo cuanto en este momento siento y pienso. No son solamente ya los hombres los que asocindose pretenden sacudir el yugo que les oprime; la mujer le secunda, pues empieza conocer que tambin es explotada. Dice que la mujer es madre de la sociedad. Contina pintndola como compaera del hombre, recomienda la unin de todos para protegerla, y dice que si el obrero pretende emanciparse debe primero emancipar la mujer que, cohibida como est, coarta la voluntad del hombre.
556
3. As cigarreiras da Palloza A comezos do sculo XX as mulleres traballadoras da Fbrica de Tabacos da Corua representaban a maior concentracin obreira de Galicia. Tian caractersticas singulares: eran obreiras dependentes de mandos masculinos e o seu traballo era inseguro, xa que estaban sometidas a mtodos de produccin baseados no contrato a traballo feito; todo isto non favoreca a sa organizacin nin a integracin noutras organizacins obreiras cara s reivindicacins fundamentais deste momento, a saber: horario e retribucins. Contaban coa forza numrica, pero como o seu patrn era o Estado, este poda recorrer a traballadoras doutras zonas en caso de conicto.
Las cigarreras, las infelices operarias que viven sufriendo vejaciones, soportando tiranas, callando prudentemente cuantas faltas de equidad y hasta de decoro les es fcil apreciar, que atentas solo a su labor y al deseo de ganar por su trabajo, sin inuencias ni recomendaciones, ni regalos, el jornal que les est asignado aguantan y no se deciden en ningn caso a reclamar contra los que las avasallan y dominan, [...] Una de las cosas que debe llamar su atencin (la del funcionario encargado por la Arrendataria de comprobar abusos e irregularidades en la fbrica de La Palloza) es lo que pasa con unas 50 operarias que har un mes fueron trasladadas del taller de Farias a un local reducido, hmedo, sin ventilacin y sin ninguna otra condicin higinica. No decimos que all estn hacinadas, porque sera exagerar, pero que estn muy mal, que el recinto, especie de antesala, es inadecuado, no puede negarse. Prueba de las apreturas que sufren, y de lo incmoda que les resulta su tarea, es que tienen que trabajar todas sosteniendo los cajones sobre las rodillas. [...]. Otra pequea queja [...] aunque para las perjudicadas no resulta tan pequea. Advirtese gran desigualdad en la forma de realizar los trabajos.
557
558
2. Mulleres casadas e traballo remunerado Nesta obra o seu autor reivindica a reforma do Cdigo Civil espaol, para que as mulleres casadas tean o dereito a percibi-lo seu salario como individuo en aplicacin dos seus dereitos civs. 559
4. Mulleres e emigracin
1. Mulleres e nais de emigrantes (A, B, C, D) Nas primeiras dcadas do sculo XX, os autores contemporneos amosan nos seus escritos, ademais dunha preocupacin polo tema migratorio en xeral, 560
Idade Contempornea. SCULO XX unha visin mis precisa do papel desenvolvido polas mulleres dentro desa sociedade afectada pola corrente migratoria. Nos tres textos que seguen, os autores (J. Vales Falde e P. Rovira) insisten basicamente no papel desenvolvido polas mulleres dos emigrantes na explotacin agraria realizando funcins tipicamente masculinas, consecuencia do elevado nmero de homes que se haban ausentado para Portugal algunos, y para Amrica los ms. Nun cuarto texto reproducimos propaganda do Partido Galeguista, publicada en A Nosa Terra en novembro de 1933, na que se relaciona o voto das mulleres e a posibilidade de rematar coa emigracin.
A Nunca podr olvidarme de la penosisima impresin que me produjo la asistencia a la misa parroquial en un pueblecillo de Pontevedra. La amplia iglesia romnico-bizantina estaba casi llena de mujeres, y solo en el presbiterio, entre unos cuantos ancianos, veianse tres jovenes, uno jorobado y dos cojos; los dems se haban ausentado para Portugal algunos, y para Amrica los ms. VALES FALDE, J: La emigracin gallega. Madrid: Tipografa Antonio Haro, 1902, p. 43. B [...] Recorriendo toda la zona media de Galicia, vense leguas y leguas, sin una vivienda, y donde existen estas son pocas, con escaso terreno cultivado y el cultivo imperfectsimo, efecto natural de que sobre las mujeres pesan todas las labores, ya que los hombres que no han emigrado son debiles, enfermos o deformes, y de ahi el raquitismo que comienza a delinearse en nuestra antes vigorosisima raza. VALES FALDE, J.: La emigracin gallega. Madrid: Ed. Tipografa Antonio Haro, 1902, p. 42. C Lo que ms vale en Galicia es la mujer. Ser porque la or de la poblacin viril busca en la emigracin camino para desfogar en otros paises las iniciativas que han dado tanta importancia a las colonias gallegas de Amrica; ser porque la participacin activa que toma en trabajos, por lo comn reservados al sexo fuerte, vigoriza en ella aptitudes que no ejercitan las hembras sedentarias y domsticas; ser por lo que quiera, pero es lo cierto que la mujer gallega, sobre todo en las clases rurales, es el alma del hogar, el pensamiento director, la voluntad dominante. ROVIRA, P.: El campesinado gallego. Ed. Lugar, 1903. Reedicin de DURN, J.A., 1986, p. 163. D Votaron en favor do voto da muller os diputados galeguistas. Pensaron en vs, mulleres e nais dos emigrados, viudas de vivos e mortos. O voso voto pode ser decisivo na redencin de Galicia, pero tamn pode ser un instrumento da vosa esclavit.
561
2. Testemuo de mulleres emigrantes Son moi poucos os testemuos directos que se conservan de mulleres emigrantes, o que lle d un valor especial a este documento. A presencia, fortemente maioritaria anda naqueles anos, dos varns nas correntes migratorias levou a restarlle atencin gura da muller emigrante e anda mis da muller do emigrante, a muller que ca na terra. O texto fora traducido galego pola editorial Nigra, de Vigo, para a sa publicacin.
Recordos da viva de Daval. No ano 1904 eu, Victoriana Martnez enviuvei do meu queridsimo esposo, Cndido Daval, idade de 31 anos. O meu esposo morreu da mesma idade, s 31
562
3. Mulleres emigrantes (A, B) Ramn Castro Lpez (Lugo 1871 - ?) alude a factores sentimentais para explica-la progresiva incorporacin das mulleres galegas uxo migratorio. Este proceso, que empeza a ter importancia nas primeiras dcadas do presente sculo, caraterzase pola sa lentitude pero mesmo tempo pola sa progresividade. 563
Textos para a historia das mulleres en Galicia Vales Falde apunta a condicin de nai solteira como un factor para incrementa-la emigracin feminina.
A Con la prdida de las colonias, en 1898, se inici en nuestro pas una muy extraordinaria corriente emigratoria que arrebat para Amrica a muchos miles de jovenes; ausente lo ms orido de nuestra juventud, se hizo un gran vaco y soledad en las aldeas de Galicia, y como los jovenes llevaban en sus corazones el de sus prometidas, estas se vieron en la necesidad de seguirlos, de amarlos ms de cerca, de emigrar. CASTRO LPEZ, R.: La emigracin en Galicia. A Corua: Tipografa El Noroeste, 1923, p. 45. B Cuando una joven soltera tiene un desliz, y no se casa por regla general su complice la abandona, y el fruto de sus desgraciados amores, y ella misma, con dolorosa frecuencia van a engrosar el contingente emigratorio, de tal manera que si poseyeramos una estadstica completa, quiz, quiz, el cincuenta por ciento de los emigrantes o son hijos naturales o jovenes que van a ocultar su deshonra allende los mares. VALES FALDE, J.: La emigracin gallega. Madrid: Ed. Tipografa de Antonio Haro, 1902, p. 86.
4. Os males da emigracin (A, B) Nas primeiras dcadas do presente sculo prodcese unha lenta pero progresiva incorporacin das mulleres s movementos migratorios. Nestes momentos empeza a existir documentacin en que se denuncian os perigos s que estn expostas as mulleres emigrantes e tamn as medidas que as autoridades deberan adoptar para evita-los sufrimentos daquelas. Este aspecto podmolo apreciar no primeiro destes textos, claramente orientado a realizar unha chamada de atencin sobre a situacin das mulleres emigrantes. O texto de Vicente Risco presenta unha relacin de aspectos en que a emigracin podera estar incidindo negativamente.
A Y lo ms sensible no es que los hombres el elemento fuerte y vigoroso para el trabajo, emigre, siguiendo el impulso de su imaginacin soadora; lo doloroso es que la pobre mujer gallega, nacida para las ternuras del hogar ms que para las fatigas de la emigracin, huye tambin de su patria persiguiendo una ventura ilusoria para dejar prendidos en las zarzas del arroyo hermosos girones de su inocencia, para sepultar en el arroyo las grandezas todas de su alma. Crimen espantoso es el tolerar que la mujer emigre; pero ya que ese mal tiene difcil remedio, porque lo alimentan las torcidas corrientes de nuestra sociedad, debe, al menos, procurarse, en la Amrica misma, que Galicia no siga dando
564
Fonte: M. J. Barreiro (1990) B Emigracin feminina (1885-1955) Anos 1885-95 1916-30 1951-55 A Corua 14,3% 25,7% 39,1% Lugo 13,8% 40,3% 45,5% Ourense 13,3% 27,8% 39,2% Pontevedra 20,0% 30,2% 40,4% Galicia 16,1% 29,8% 40,3% Espaa 23,2% 30,4% 40,5%
565
566
2. Maternoloxa e mortalidade infantil A Galicia dos anos 30 tia unha sociedade maioritariamente rural, xa que os dous tercios da poboacin activa traballaban no sector primario, e s unha sexta parte da poboacin activa viva nas sete cidades mis importantes. Nesta sociedade rural e tradicional algns erguan a voz para reclamar do Goberno asistencia mdica especializada nos partos, que axudara a mellorar non s as condicins hixinicas, senn tamn a diminu-las taxas de mortalidade.
Outra mis? [...] Quen tea morado na aldea sentir a sa importanza. O cadro: unha noite negra, dinverna, unha chouza alden e nela unha muller, unha santa muller celta, unha nai galega cas dores dun parto dicultoso. [...]. Por isto e por outras cousas morren no agro galego moitas nais que oxe, na tica mdica, non deban morrer, e deixan de vir o mundo nenos porparados pra elo. Iste mal soilo pode cortalo o Estado. A maneira (hai que facer xustiza sempre) foi prevista nun proieuto da Dictadura; estabrecer en cada concello un toclogo e un platicante co preciso instrumental. Soilo adicado a isto mdico especialista pode facer unha laboura salvadora. Coidamos importante iste punto no programa da nova Galiza. T. de A.: Unha door do agro. A Nosa Terra. A Corua. N. 271 (1 de maio de 1930), p. 2.
567
Textos para a historia das mulleres en Galicia 3. Mulleres sas e reproduccin Eliseo Sndez critica desde el punto de vista sanitario la literatura soez y mercantil anticoncepcionista, nun momento en que Galicia inicia xa claramente a sa incorporacin movemento espaol e europeo de reduccin da fecundidade.
Otro problema que sobre todo en nuestros das ha surgido en la vida matrimonial es el de la restriccin en la procreacin. No hemos de detenernos en examinar la gnesis de su generalizacin a nuestros usos, ni tampoco los motivos que en ltimo anlisis lo determinan. Tan slo es del caso enfocarlo desde el punto de vista sanitario y en tal sentido le dedicaremos las lneas precisas. Se haya demasiado extendida la literatura soez y mercantil anticoncepcionista. Constantemente somos solicitados los mdicos sobre ilustraciones que, claro est, nos obliga a soslayar la moral profesional, felizmente proverbial en la clase. Entendemos, pues, que en este captulo es oportuno sentar dos armaciones: Todos los medios practicados con tal n, son inciertos. Todos, sin excepcin, pueden ocasionar lamentables perjuicios a la salud de la mujer. El profesor Pinard, al preguntarse si la funcin de reproduccin es absolutamente necesaria a la mujer normal, formula la contestacin de esta manera: No dudo en responder armativamente despus de una observacin ininterrumpida que ha dudado medio siglo. Dir ms, no solamente la mujer normal, la mujer sana, debe desde el punto de vista biolgico, cumplir la funcin de reproduccin, sino que ha de hacerlo muchas veces si quiere conservar su estado de salud. No puedo, ni quiero, contina, enfocar esta cuestin de un modo completo y me limitar a concretar el resultado de mis observaciones en estas dos frases: 1 Toda mujer normal y sana que no es fecundada antes de los 25 aos, est expuesta a desrdenes funcionales y anatmicos de su aparato genital. 2 Toda mujer, a n de evitar la enfermedad ms frecuente que puede padecer, el broma, debe cumplir, al mnimo, de cuatro a seis funciones de reproduccin completas: gestacin y lactancia normales. An con riesgo de ser tachado de pretencioso dir, que estas dos frases renen, en cuanto al punto de vista social, para mi, dos leyes biolgicas. SNDEZ OTERO, Eliseo: Higiene corporal y moral de la mujer. A Corua, 1927, pp. 38-39.
4. Legalizacin do aborto e dereito das mulleres Dende posicins euxnicas e libertarias defndese no texto o dereito das mulleres aborto provocado en condiciones cientficas. A Generalitat de 568
Idade Contempornea. SCULO XX Catalua, a proposta do seu director xeral de Sanidade e Asistencia Social, sa vez mdico anarquista, regulara en decembro de 1936 o dereito das mulleres aborto.
El feto, mientras no salga del claustro materno, mientras no sea nio, no pertenece, ni a si mismo ni a la sociedad, forma parte integrante de la mujer, por lo tanto, slo a ella pertenece y slo ella debe decidir de su destino. El derecho al aborto parcenos ms natural que el derecho a amputarse un brazo, pues al hacer lo ltimo, la sociedad puede pretextar la carga que supone un intil, mas, el aborto, no priva a esta de algo que fuese suyo, ni incapacita a la mujer -provocado en condiciones cientcas- para el ejercicio de su profesin. No se argumente estpidamente diciendo que sino se priva a la sociedad de un miembro efectivo, se la priva de un miembro en potencia, porque entonces yo contestar: si la sociedad clama que tal feto la pertenece, encrguese entonces ella de su cuidado, de su educacin y sustento, pero si no hace esto, qu derecho arguye? Por muchas vueltas que se le d al asunto, siempre nos enfrentamos con estas dos soluciones: la mujer, si ha de ser ella quien cuide y eduque al futuro ciudadano, da a luz cuando le plazca, o de lo contrario, sta, la sociedad, de exigirla que lleve a trmino su obra procreadora, darle a la madre medios sucientes para su cuidado Si el feto es tuyo, t debes protegerle cuando sea nio. Slo una sociedad que garantice la vida en el amplio sentido de la palabra, al nio, tendra derecho a prohibir el aborto por causas sociales; pero es bien claro, que en una tal sociedad, ninguna mujer abortara -salvo caso de constituir una medida teraputica- porque ninguna madre estara condenada a ver morir de hambre y de fro a sus hijos, ni a sonrojarse de ser madre soltera. Cuando una perra pare, le matamos los cachorros, pues no podra alimentarlos a todos. Cuando una mujer no puede atender a sus criaturas, aborta si est embarazada. Algo ms que una fbrica debe ser la mujer. PARDO BABARRO, Jos: El derecho al aborto. Brazo y Cerebro. A Corua. (15 de febreiro de 1936), p. 3.
5. O inicio do control dos nacementos en Galicia e Espaa Os datos do seguinte cadro permtennos analiza-la evolucin da fecundidade matrimonial para Galicia e Espaa a travs dun ndice, o chamado Ig de Princeton, que mide a fecundidade das mulleres casadas en relacin s mulleres hutteritas, pertencentes a unha secta relixiosa que, en Estados Unidos, en 1920, alcanzaban os niveis mis altos coecidos de fecundidade matrimonial. Este indicador amsanos como en Galicia o descenso da fecundidade matrimonial antes de 1900 foi moi pequeno respecto nivel dun sculo antes e non revela a existencia dun control signicativo dos nacementos. no perodo 569
Textos para a historia das mulleres en Galicia seguinte, entre 1900 e 1910, cando se produce un descenso sensible do ndice Ig. Para os demgrafos, unha diminucin intercensual do 10% adoita interpretarse como un sinal do inicio do control da natalidade en capas numericamente signicativas da comunidade. O descenso nas dcadas seguintes moito mis lento, e s se alcanza un valor inferior a 0,60, signo inequvoco da existencia de control dos nacementos, na dcada de 1930. O descenso da fecundidade unhas das principais manifestacins de que as mulleres tomaron conciencia de que podan ter un control sobre o seu corpo e que a maternidade non era a nica xusticacin da vida feminina. Evolucin do ndice Ig de fecundidade matrimonial en Galicia e Espaa
Galicia Descenso relativo (%) Descenso respecto a 1787 (%)
5,4 10,2 1,9 5,2 11,8 22,6 12,2 Espaa Descenso relativo (%)
570
1. Mulleres e relixin
1. Crtica feminismo O xornal ourensn La Regin, que aparece en 1910, de tendencia conservadora, arma xa no seu primeiro editorial a suxeicin que manter xerarqua eclesistica, a pesar da autodeclaracin de independiente. O seu lema Todo por y para la Religin y la Iglesia Catlica, en primer trmino; todo por y para el orden social, en segundo lugar non ofrece dbidas sobre a sa orientacin. Neste contexto non son estraas as referencias a un dos problemas que durante o franquismo preocupan grandemente a autoridades civs e eclesisticas: a emancipacin feminina que pode conducir, segundo eles, destruccin dun dos piares fundamentais da sociedade: a familia nuclear e patriarcal. Por iso se ataca ferozmente s tendencias feministas que se presentan como manipuladas por correntes de opinin alleas tradicin catlica do pas.
Todas las parroquias de la capital y la provincia, organizarn en su da actos solemnes con estos mismos nes de reparacin y nuevas peticiones, para lograr de la mujer la necesaria renuncia a su frivolidad y desenvoltura, tan lamentables. La Accin Catlica, pues, en nombre de la Iglesia, cuyos afanes comparte tan de lleno, invita a todas las jvenes para la asistencia a estos cultos y confa en el valor inmenso de la oracin, cuando humanamente no se vislumbran soluciones fciles al pavoroso problema del feminismo que, so capa de independencia, convierte a la mujer en esclava de una moda inspirada en los antros masnicos, pagada con oro judo y, como consecuencia, anticristiana en su impudicia.
571
2. Utilizacin poltico-relixiosa das mulleres A defensa dos valores catlicos, exercida partidariamente polas organizacins de dereitas no perodo republicano, vivamente contestada por catlicos que se senten progresistas e republicanos, que denuncian tamn as manipulacins da xerarqua eclesistica neste sentido, no intento de captura-lo voto feminino con ocasin das eleccins de 1933.
Fuera Caretas CEENSES: Aqu en donde, por desgracia para algunos, todos nos conocemos, a ciertos seres inconscientes o malvados se les ha ocurrido invocar el sagrado nombre de Dios para hacer campaa poltica, valindose de seoras y seoritas, que van de puerta en puerta, no a llevarles un pedazo de pan al necesitado, no a facilitarle trabajo al obrero, sino a pedirles que voten por las derechas, amenazndoles si as no lo hacen con el inerno. Es posible que estos seres desaprensivos se valgan de medios tan reprobables para conseguir votos y mezclar en el fango de sus ambiciones personales el sagrado nombre divino. Qu hacis miembros de la Iglesia Catlica, que no desautorizis a estos insensatos, que tanto menosprecio [] al sagrado nombre de Dios? Protestemos como catlicos de esta indigna patraa y llamamos la atencin del Excmo. Sr. Arzobispo de Santiago, para que ordene a los ministros de la iglesia, cumplan debidamente con la Sagrada Religin Catlica a la que pertenecemos. Llamamos tambin la atencin del Sr. alcalde y dems autoridades locales para que impongan el debido correctivo, pues no estamos dispuestos como catlicos a que se nos divida en clases y castas. La religin Catlica, seoras y seores que os llamis derechistas, es y debe ser indivisible. Por tanto advertimos a todos los electores, mujeres y hombres del pueblo y de la aldea que hayan sido o sean coaccionados, denuncien los hechos, para si por las autoridades de aqu no se les castiga, dirigirnos al Excmo. Sr. gobernador de la provincia, para que ste imponga las sanciones a que estas coacciones sean merecedoras. Esta insidiosa campaa de los que se dicen derechas no sabemos a dnde van. De quin son estas derechas? Porque unos dicen que son republicanos. Otros que son partidarios del destronado Alfonso XIII. Otros que deenden los derechos de los descendientes de Carlos Chapa. Y los otros no saben a qu santo encomendarse. As que lo nico que sacamos en consecuencia es que lo que pretende este conglomerado de derechas, es el torpedearnos la Repblica. Pueden asegurar estos derechistas que todos sus candidatos son catlicos? No pueden asegurarlo, ni siquiera armarlo. Pero en cambio nosotros, vecinos de este Ayuntamiento, podemos sacaros la careta y deciros claramente lo que pretendis. Recordaros, directores del Ayuntamiento de Cee, que en las ltimas elecciones, los caciques que como siempre, laboran en la sombra, pues la luz no les conviene, procuraron por todos los medios, imponernos a su candidato el diputado
572
3. Relixin, patria e familia A Accin Femenina Gallega de Ourense unha agrupacin feminina de dereitas, organizada en 1932 e integrada, a partir de 1933, na Confederacin Espaola de Derechas Autnomas (CEDA), que xurdiu como resultado do reagrupamento de sectores monrquicos que desexaban un proxecto poltico presidido polos conceptos de orde, familia e fe catlica. A Accin Femenina foi dirixida principio por Sabina Albizu de Valcrcel, desenvolvendo un intenso labor social, anda que tdalas sas actividades se orientaban a tarefas subordinadas dentro do partido (a CEDA) e a sa propaganda. a dirixida s mulleres que eran nais, esposas e catlicas. Este un chamamento cara s eleccins de febreiro do 36, que busca o apoio para os candidatos da CEDA a travs de argumentos de tipo afectivo e utilizando unha linguaxe moi esaxerada para transmiti-lo sentimento de caos imperante. 573
4. Mulleres e nacional-catolicismo Durante o franquismo, a igrexa catlica ocpase da formacin das conciencias. O nacional-catolicismo transforma os razoamentos relixiosos en razoamentos sociais e polticos. Ser catlico identifcase con ser bo patriota, polo que a salvagarda da moral, da que se responsabiliza fundamentalmente s mulleres, converterase nun obxectivo prioritario para contribur benestar xeral do pas. 574
2. Mulleres e galeguismo
1. Chamamento das mulleres galeguistas Durante o perodo republicano os partidos nacionalistas galegos limtanse, con respecto s mulleres, a organizar nalgunhas zonas seccins femininas co n de animalas a participar no movemento nacionalista apelando sa condicin de nais educadoras. Non se preocupan dos problemas especcos das mulleres, polo que non promoven (a diferencia dos nacionalismos vasco e cataln) un asociacionismo feminino autnomo. Este o caso do grupo feminino do Partido Galeguista de Ourense, que no presente comunicado chama s mulleres galegas a traballar polos obxectivos nacionalistas, sen altera-los papeis de xnero establecidos.
Se oxe se levantara Napolen, xa non podera decir como naquel tempo, que as mulleres solo sirven pra remendalo-s calcetis; as mulleres doxe tanto guran no foro, como nas letras, como nas cenzas, como nas artes; a muller doxe en da, tan pronto atende os traballos do fogar como se pon o frente dun exrcito en
575
576
2. Mulleres e conciencia galeguista Co gallo da conmemoracin do Da da Patria Galega en 1934, ou noutros actos do Partido Galeguista, aparecen en A Nosa Terra escritos de propaganda e discursos dedicados s mulleres para que tomen conciencia dos valores galegos. Pdese observar que o papel reservado para elas segue a se-lo tradicional.
s mulleres galegas teen de ir adicadas, os nosos berros de futuro. Hoxe o da dos mortos. Vinde a ns, que tamn os guerreiros choran de emocin. Deitmolas bgoas no voso colo de santas, mulleres de Galiza, pra que sean o berce das futuras mocedades. Imos cara a revolucin? No intre supremo da partida prantemos un bico, no voso seo virxe, blidas rapazas de Galiza; non s pra que lembredes os herois, mrtires iorados, senn pra que arda no voso peito o lume fervoroso da galeguidade. E no camio: cando a revolta treidora nos vaia ocultar pra sempre da vosa presencia, nas azas dos ventos mandmolos bicos de adeus decisivo. E si os ventos vos rouban os bicos do noso cario pra facelos estrelas da Va Lctea, correde tras elas mozas de Galiza, ide cara as estrelas da nosa libertade, polos camios do Sant-Iago composteln. Terra nai! Patria! TABOADA TABANERA, Prudencio: Adicacin a muller. A Nosa Terra. A Corua. T. VIII, (25 de xullo de 1934), n. 341, p. 3.
577
Textos para a historia das mulleres en Galicia 3. Peticin do voto dende o galeguismo longo de toda a II Repblica, o Partido Galeguista pdelles en moitas ocasins s mulleres galegas o seu compromiso e lvanse a cabo chamamentos para que formen grupos femininos. Mercedes Docampo, pertencente grupo de mulleres ourenss, realiza un fondo labor de propaganda. Foi secretaria e voceira deste grupo feminino, e como tal intervir na III Asemblea do Partido Galeguista, celebrada no ano 1934 en Ourense. Nesta arenga pide o voto responsable para os homes do partido, pero segue a defende-los benecios que tal voto ter para os llos e o marido, sen ofrecerlles s propias mulleres ningunha mellora persoal, na idea tradicional da abnegacin feminina.
Teo ante os meus ollos o novo xornal das Mocedades Nacionalistas, Guieiro. O meu curazn relouca de ledicia e o meu peito nchese de gozo, ao lr estas pxinas cheas de fogo e coraxe; ao ver a nova xeneracin galega disposta a loitar deica verter o seu sangue, ese sangue que ferve n-uns corpos fortes e variles, pol-a redencin da Terra de Breogn. Mis ante esa nova xeneracin, que non se contenta coa protesta pasiva dos nosos pais, eu pregntome, cl a aititude d-eses pais que trouxeron ao mundo esa nova xeneracin diante da rebelda d-ela? Non sairn a ra para loitar cos seus llos, para morrer con eles ou para sair d-esa loita libres da escravitude a que estamos sometidos? Nai galega: Preprase unha gran loita e t ts unha arma moi poderosa para evitar que o sangue dos teus llos vrtase en loita sanguienta sobor da nosa Terra, sobor da nosa Nai tan queirda e tan aldraxada. Esa arma o teu voto. Tn concencia dos teus deberes de nai e de muller galega e cando vaias as furnas vota por aqueles homes que poidan limpar a nosa Terra de extranxeiros e rachar as pesadas cadeas da nosa escraviture. nimo, mozos galegos! Como o vello do conto, ddelle forte ao centralismo hasta que fenda. Mercedes do Campo. Ourense, Novembro de 1935. CAMPO, Mercedes do: Arenga. A Nosa Terra. A Corua. T. VII, (25 de xullo de 1933), n. 303, p. 3.
4. Exaltacin do voto feminino Artigo que reicte o entusiasmo dos galeguistas polos resultados conseguidos nas eleccins xerais de febreiro de 1936, onde conseguiron acta de deputados tres representantes. Os candidatos do Partido Galeguista presentronse formando parte das listas da Frente Popular, en coalicion en tres provincias, ags na de Lugo. A coalicin decidrase nunha asemblea extraordinaria do 25 de xaneiro de 1936 en Santiago, dado que a Frente Popular asumiu o compromiso 578
Idade Contempornea. SCULO XX de defender e levar a cabo o proceso autonmico. Estes resultados permtenlle manifesta-la sa conanza no labor poltico das mulleres galeguistas, tanto na propaganda previa s eleccins coma nas propias votacins.
Con fonda ledicia temos que facer destacar a gran intervencin que as nosas mulleres tiveron nas eleicins derradeiras. Refermonos concretamente s nosas mulleres labregas e peixeiras. Non s seoritas vilegas. Dbese a elas en gran parte, en considerabel proporcin o trunfo acadado pol-as candidaturas do Frente Popular. Pol-as noticias que temos de toda Galicia foi en toda a nosa Terra que as mulleres portronse maravillosamente ainda n-aqueles sitios e circunscripcins que, como Ourense e Lugo, as candidaturas do Frente Popular non trunfaron integramente. Na da Crua sabemos que actuaron con gran decisin en defensa dos postulados da candidatura popular manifestada non somentes na votacin sinn tamn na propaganda que xeron e o entusiasmo expresado nos mitins. En Pontevedra, que vivimos con todo detalle, a intervencin da muller labrega e peixeira foi fondamente maravillosa. Aos mitins celebrados pol-a coalicin acudiron as mulleres en cantidades inmensas, os oradores eran recibidos por elas con demostracins grandiosas de entusiasmo extraordinario e na votacin rural refrexouse craramente a infruencia da muller. Sabido por todos canto ao redor da concesin do voto muller tense dito. Chegouse a facela responsabel do resultado das eleicins do 33. Poidera ser que infruira moito pero mis certo ainda que entn o home non se conduxo millor que a muller. De todos xeitos, a intervencin da muller galega n-estas eleicins de reconquista da Repbrica redimea para sempre de canto na desviacin do Rxime poidera ter culpa. E compre agardar que no sucesivo, xa mis conscente da importancia que ela ten na vida pbrica, responda axeitadamente obra a realizar agora en defensa de Galicia que quer decir en defensa dos propios intreses labregos no que a muller ten como se sabe unha decisiva siicacin. Ns queremos rexistrar este feito de agora, que conamos sexa comenzo de novas actuacins da nosa muller na vida de Galicia, por das razns: a primeira pol-o que ela en s mesmo representa e a segunda porque no noso programa gura a concesin do voto que os nosos diputados nas constituintes defenderon con calor i-entusiasmo seguramente pensando que chegara un intre, que foi o d-estas elecins, no que a nosa muller deixara ben manifesto o dereito que ten a intervir na nosa vida pbrica. Fondamente satisfeitos deixamos constancia da nosa ledicia e conanza en que a muller galega ser un factor importantsimo i-ecaz na futura Galicia. A muller galega n-estas eleicins. A Nosa Terra. A Corua. T. IX, (7 de febreiro de 1936), n. 402.
Textos para a historia das mulleres en Galicia do momento (El Debate, etc.) e que trataba de neutraliza-lo movemento de mulleres sufraxistas, buscndolle novos signicados feminismo. A autora argumenta o benecio potencial desta innovacin poltica para a causa das dereitas espaolas e mira cara a outros pases europeos (Alemaa, Holanda,...) onde as dereitas piden a colaboracin poltica das mulleres. A cuestin central desta campaa amosa que o futuro voto feminino debe ser orientado pola dereita e ser preciso, polo tanto, poer en marcha novas vas de feminismo.
Eso de que la mujer, por ejemplo, una viuda o una soltera, que paga contribucin, una madre de familia, tutora de sus hijos, personas todas de capacidad, no tengan voto, no puedan intervenir, y en cambio lo tenga cualquier gan, que ni siquiera sabe poner su rma, slo porque es hombre, es una irona, es un absurdo, es un contrasentido... Mujeres diputados, mujeres en los Ayuntamientos, mujeres que se sienten en los escaos del Congreso... no las pido ni las deseo para mi patria: sera la muerte de los hogares esa actuacin intensa de la mujer en la vida pblica... He aqu mi opinin: el voto si: elegidas, no. Llevar al Congreso diputados que levanten a la patria de la postracin en que yace, si: pretender ser nosotras las que nos sentemos en las Cmaras, y tal vez en el banco azul, no. No es este el sentir de casi todas las mujeres de Espaa? ECHARRI, Mara de: El voto si, elegidas no. El Correo de Galicia. Santiago. (10 de febreiro de 1917).
2. Reivindicacin dos dereitos polticos das mulleres Ata ben entrados os anos 20 non houbo presins por parte das mulleres para conseguir dereitos polticos; houbo intentos por parte de polticos e homes de cultura de explicar publicamente a necesidade de concederlles certos dereitos s mulleres. As, na II Asemblea Nacionalista (Santiago, novembro de 1919) debtese este tema e aprbase por unanimidade a igualdade legal das mulleres cos homes. O nacionalismo, neste artigo, desculpa a falta de dereitos polticos das mulleres pola inexistencia dun Parlamento galego. Tamn deixa entreve-lo artigo o carcter agrarista que o nacionalismo contn nestas datas (1918-20). Nesta etapa as relacins entre nacionalismo e agrarismo son boas, especialmente na provincia da Corua e parte da de Pontevedra, situacin que durar ata o golpe de Estado de Primo de Rivera no ano 1923.
Por qe falamos das mulleres cando facemos unha divagacin sobre a psicoloxa galega? Porque no espirito galego as mulleres poen a sua persoalidade. Nada espiritual se pode facer nin decir en Galicia si as mulleres can esquecidas. Galicia a terra mis feminista do mundo. A pasin feminista que axita as nacins non ten chegado a Galicia porque non hai necesidade dela en Galicia. Cando os nazonalistas galegos facan concesins a femineidade na segunda das suas grandes asambleas - de Santiago- recollan o senso galaico. Galicia a rexin feminista por escelencia. Fortes son as mulleres como a muller feminista quere sel-o. A muller galega ven sendo afouta sempre e no traballo como un home. Aquelo que piden as mulleres feministas dos povos mis adiantados xa ten, dende
580
581
Textos para a historia das mulleres en Galicia 4. Sufraxismo e neurastenia A escritora coruesa Francisca Herrera Garrido (1869-1950) pertence alta burguesa da cidade e recibe unha cultura propia das mulleres da sa clase. Autodidacta, nunca realizar traballos remunerados, vive das rendas que herda dos seus pais. Primeira muller que ocupa un silln na Real Academia Galega (en 1945), na sa obra desenvolve unha temtica que xira en torno ruralismo, muller-nai galega e renuncia como virtude fundamental das mulleres. A sa postura ideolxica profundamente conservadora. Os seus ataques s sufraxistas son extremadamente virulentos, como se deduce claramente do texto.
E posto que levamos longa xeira de seriedade e a muller galega ha sorrir n-o pranto, e ha chorar n-as ledicias, ... acouguemos un istantio o noso viaxe pola alma da muller galega, e reviremol-a ollada por riba da verdadeira natureza mullereira, tocando as cunchas e o pandeiro n-a festa dise antroido quofresce a o mundo, un fato de atoladas revolteiras, que xogan a os homes, entoando a prpea diidade, ou trocndoa por un voto, de mis, ou de menos. Ramos das sufraxistas ingresas, aloumiando un curazn dhome, n-o seu endebre peito de muller. Ramonos dise espantapxaros, quergue os brazos n-o alto, e mvese, e se descadrila... e so palpades de preto, non mais quunha mscara armada sobre un menicreque de tboas, e cuberta por mal prendidas roupas de muller... Botemos: botemos a ollada n-ise fogar sen lume: n-ise nio valdeiro: n-o vivideiro dunha sufraxista. S solteira... mia almia de Deus! xntanse pecado e penitencia! A teteira ferver morno; pro non busquedes cousa que de preto, ou n-o aleixo, poida ablandar os ollos nin o rurazn. Ddelle aqu a bgoa, quos demanda a vella nai, abandoadia e tristeira: s frores que se muschan n-o quinteiro: s prendas de roupa sen bets... Poriamos sufraxista ingresa antreo nmero de vtimas que fai a neurastenia: segn o trato no meu conto O mal dhoxe. HERRERA GARRIDO, Francisca: A muller galega. Nos. 1924.
5. Defensa da incorporacin das mulleres vida poltica O destacado poltico galeguista Luis Pea Novo (1883-1967) avoga pola plena incorporacin das mulleres vida poltica ante os intentos de dar marcha atrs nas tmidas medidas emprendidas polo presidente do Directorio Miguel Primo de Rivera. Este, en efecto, chegara a inclur no Estatuto Municipal de 1924 un sufraxio moi restrinxido para mulleres, co paradoxo de que ese dereito non o puideron exerce-las mulleres, como ningn cidadn, por non se celebrar eleccins no perodo da Dictadura. 582
583
6. Chamamento da Repblica participacin das galegas nas eleccins Victoria Kent, directora xeral de prisins na II Repblica, alcanzou moita popularidade polos seus intentos de reforma das prisins, na tradicin iniciada por Concepcin Arenal. Foi deputada dende 1931. En 1933 asiste a un mitin galeguista que se celebra en Vilagarca, organizado por Izquierda Republicana e presidido por Manuel Azaa. Neste mitin, Victoria Kent dedica eloxios alcalde popular Elpidio Villaverde e fai un chamamento s mulleres galegas para que participen activamente na loita prxima, nas eleccins xerais de novembro do mesmo ano, ante o avance da CEDA.
En meio dunha gran emocin, rguese a ex Directora de prisins da Repbrica. Di que como foi iniciativa sa que o Alcalde elexido polo voto popular recobrase o seu mando por uns intres non pode deixar de decir unhas verbas, empezando por armar que est conmovida pola emocionante efusin do acto. Acaba de comprobar o gran valor e virtude do idioma propio pra comunicar e conmover os espritos. Sinto tamn non poder expresarme na vosa fala dulce e belida.
584
585
Textos para a historia das mulleres en Galicia 8. Escepticismo sobre a utilizacin do voto por parte das mulleres As eleccins de 1933 son as primeiras en que as mulleres poden exerce-lo dereito voto (que se conseguira no ano 1931, despois dun duro debate parlamentario). Non faltan na campaa electoral alusins incapacidade feminina para exercer xuizosamente este dereito.
Como la mujer espaola no tiene an capacidad poltica, que segn dicen algunos tienen los hombres espaoles suponemos que muchas de aqullas, al ejercitar por primera vez el derecho del voto, han de elegir aquellos candidados ms guapos y elegantes. Como en esta capital las electoras son ms que los electores, brindamos a los partidos que piensen luchar algunos nombres de conocidos y hermosos convecinos para incluir en las respectivas candidaturas, en la seguridad de que si nos hacen caso tienen ms de medio triunfo asegurado. Ah van algunos nombres: El hijo de don Eumenio. Mndez Gil Brandn (el elegante). Rafael del Ro. Arturo Rodrguez Yordy. Angel del Castillo. Ramitos. Pepito Dorrego. Idem Casteleiro. Abad Conde. Idem Sevilla. Luis Cortias. Antoito Carballo. Nadie dudar que candidaturas con estos nombres triunfarn en toda la lnea femenina, cosa que no podr ser si a algn partido se le ocurre presentar a Taboada Bayolo, Urbano Arzaga, Alfredo Surez Ferrn, Vzquez Gundn, Celso Romero, Csar Alvajar, Rodrguez Guerra, Villar Ponte, Garca Folla, Nicols Mguez, Martnez Mors y otros feos por el estilo. No cobramos nada por la idea y ah queda para los partidos que quieran aprovecharla. Candidatos para seoras y seoritas. La Draga: Semanario de crtica poltica. A Corua. N. 8 (28 de outubro de 1933), p. 2.
9. Peso do electorado feminino O dereito voto das mulleres, aprobado o 1 de outubro de 1931, fora un dos temas mis debatidos no novo parlamento republicano. A nova condicin das mulleres como electoras e elixibles signicou un considerable salto adiante 586
Idade Contempornea. SCULO XX na sa politizacin e incorporacin vida poltica. Os partidos polticos de esquerda teimaban coa facilidade de manipulacin do voto feminino por parte dos sectores mais tradicionais, e mis anda nun pas como Galicia, no que o peso porcentual das mulleres era mis elevado no censo debido fundamentalmente emigracin e sa menor integracin na vida cidad.
Por lo que toca a nuestra provincia, es en ella en donde con ms rigor se impone la propaganda entre el electorado del sexo femenino. La provincia de la Corua es, despus de Pontevedra, entre todas las de Espaa, la que proporcionalmente a la totalidad de su censo electoral, cuenta con mayor nmero de electoras. El porcentaje excede de un 21 por 100 en favor de las mujeres, con la agravante de que, debido al corto nmero de ciudades populosas, las cuatro quintas partes de las electoras residen en la poblacin rural, donde, como es fcil suponer, la abundancia de inconsciencia y zaedad proporciona al caciquismo mucho campo para su mangoneo. Nuestra propaganda intelectual con vistas a la conquista del voto femenino, debe comenzar en el propio hogar, continuarla entre los dems familiares y terminarla en aquellas amistades que por no tener denida idea alguna poltica, pueden ser inclinada hacia la parte contraria. La propaganda colectiva oral y escrita debe dirigirse a los pequeos pueblos y aldeas. Y en esto mismo podrn prestar ecaz ayuda las componentes de la Agrupacin Femenina acompaadas de la Juventud Socialista. La presencia de una mujer en una tribuna inspira conanza, despierta curiosidad en las de su sexo y asegura mayor concurrencia femenina a los mtines, que es lo que debemos buscar. La propaganda electoral y el voto femenino. El Obrero. Ferrol. (21 de outubro de 1933).
10. Propaganda socialista e voto das mulleres As vellas pantasmas que axitaran a discusin parlamentaria sobre a concesin do voto s mulleres en 1931 reavvanse con ocasin das eleccins de 1933. Neste caso unha publicacin socialista a que alerta s seus militantes da importancia do voto feminino e da urxencia de non perder de vista que les rodean muchos prejuicios religiosos ms que al hombre, y que nuestros enemigos las tienen sugestionadas.
Compaero! En las futuras elecciones la mujer tomar parte activa. Has convencido a tu compaera, a tu hija, a tu madre, o a tu hermana de la necesidad de que voten y trabajen en la candidatura del Partido Socialista y la Unin General de Trabajadores? No pierdas de vista que les rodean muchos prejuicios religiosos ms que al hombre, y que nuestros enemigos las tienen sugestionadas. Compaero!. El Momento. Viveiro. (1 de novembro de 1933).
587
Textos para a historia das mulleres en Galicia 11. As mulleres na poltica (A, B) A partir de 1931, os partidos polticos buscaron mobiliza-lo voto feminino en defensa das institucins que dican que perigaban coa poltica de reformas republicana. A isto responde a creacin polos homes de Accin Popular -ncleo orixinario da Confederacin Espaola de Derechas Autnomas (CEDA), liderada por Jos Mara Gil Robles-, da organizacin feminina de A.P. No texto a intervencin da representante luguesa no mitin celebrado en Santiago unha clara manifestacin da asuncin destes postulados como eixe da actuacin poltica das mulleres.
A La misin de la mujer en la poltica, como en todas las manifestaciones de la vida social, debe ser de amor, de armona, de paz; ms femenina que poltica, dulzura en el agraz, suavidad en la aspereza, freno y no impulso en la discordia. Declaracin de Blanca Calvo, da Unin Regional de Derechas de Pontevedra, recollida en Faro de Vigo. Vigo. (1 de agosto de 1935). B Acto de la Juventud de Accin Popular en Santiago El domingo se celebr en esta ciudad el anunciado acto organizado por la J.A.P. contra la revolucin y sus cmplices. Media hora antes de dar comienzo el acto en el Saln Teatro se hallaba totalmente lleno. En medio de una gran ovacin suben al escenario los oradores dejndose or ensordecedores gritos alusivos al gran movimiento nacional en contra de la revolucin y sus cmplices. El teatro lo ocupa una numerosa concurrencia que alcanza a unas dos mil personas. Fuera hay gran cantidad de pblico que no ha podido entrar por falta de sitio. En el saln se ven diversos carteles que en grandes titulares dicen: Espaa est en peligro, ayudad a salvarla. Ante los mrtires del ideal presente y adelante!, Contra la revolucin y sus cmplices, Espaa una, Espaa justa, Espaa imperio, El jefe manda, la Jap obedece, Gil Robles jefe, jefe, jefe. Y otros que en estos momentos sentimos no recordar. Jvenes de la Seccin Femenina de la J.A.P. piden para subvenir a los gastos de la campaa electoral. Los elementos de la J.A.P. lucen camisas pardas y brazaletes con las insignolas de la organizacin. El directivo de la J.A.P. don Lorenzo Lpez de Rego da lectura a la lista de los cados por el ideal que es contestada por el pblico con el Presente y adelante. Seguidamente hace uso de la palabra el ex-diputado y catedrtico de esta universidad don Felipe Gil Casares, quien despus de dirigir un saludo a los presentes y excitarles a que acten como un solo hombre a votar la candidatura contrarrevolucionaria, y dice que los elementos de orden estamos siempre con los valientes caballeros del tricornio (vivas a la Guardia civil). Hace la presentacin de los oradores y tiene para ellos palabras de elogio.
588
12. Mulleres na retagarda franquista (A, B) A propaganda dirixida mobilizacin das mulleres na retagarda franquista alentaba o seu esprito de servicio colaborando na confeccin de pezas de roupa para os soldados e na recadacin de fondos. Os textos, dirixido un s vecios de Cee e Corcubin, e o outro s mulleres coruesas, son un bo exemplo.
A No se duerman los convecinos de Cee y Corcubin en los laureles, y prosigan afanosamente su patritica labor de confeccionar ropas y recaudar fondos para soldados. Despus de haber hecho jerseys que remitieron en abundancia, con mantas y otros efectos, a La Corua, dedcanse ahora a calcetar febrilmente guantes y calcetines de lana. Pronto se har una remesa de estos artculos. Para arbitrar dinero recrrese a todos los medios, incluso rifas y funciones teatrales que producen excelente fruto. En el teatro instalado en la Fundacin Blanco de Lema, de Cee, actu hace pocos das un distinguido plantel de bellas seoritas y de muchachos, que lucieron realmente portndose como consumadas artistas: Manolita Mayn, Ins Lastres, Teresita Louro, Camila Rebordelo e Irma Trillo bordaron sus respectivos papeles,
589
590
4. A Falange e as mulleres
1. As mulleres na Falange Espaola (A, B) A Seccin Femenina de Falange Espaola crearase en 1934 seguindo as orientacins do seu fundador, Jos Antonio Primo de Rivera. A partir de 1936, e sempre desempeando un papel subordinado, irase convertendo nunha organizacin de masas de especial relevancia na conservacin e mantemento do rxime de Franco. O texto reproduce os dezaoito puntos de la mujer en F.E..
A 1 A la Aurora eleva tu corazn a Dios y piensa en un nuevo da para la patria. 2 Ten disciplina, disciplina y disciplina. 3 No comentes ninguna orden, cmplela sin vacilar. 4 En ningn caso ni bajo ningn pretexto te excuses de un acto de servicio. 5 A ti, ya que no te corresponde la accin, anima a cumplirla. 6 Que el hombre que est en tu vida, sea el mejor patriota. 7 No olvides que tu misin es educar a tus hijos para el bien de la patria. 8 La angustia de tu corazn de mujer compnsala con la serenidad de que ayudas a salvar a Espaa. 9 Obra alegremente y sin titubear. 10 Obedece y, con tu ejemplo, ensea a obedecer. 11 Procura ser tu siempre la rueda del carro y deja a quien debe, ser su gobierno. 12 No busques destacar tu personalidad, ayuda a que sea otro el que sobresalga. 13 Ama a Espaa ante todo, para que puedas inculcar a otros tu amor. 14 No esperes otra recompensa a tu esfuerzo que la satisfaccin propia. 15 Que haces que forman Falange estn cimentadas en un comn anhelo individual. 16 Lo que hagas, suprate al hacerlo. 17 T entereza animar para vencer. 18 Ninguna gloria es comparable a la gloria de haberlo dado todo por la patria. F.E. de las J.O.N.S. Los 18 puntos de la mujer de F.E.. El Eco de Santiago. Santiago de Compostela. (26 de outubro de 1936)
O 17 de marzo de 1937 os xornais galegos publican as seguintes Normas para las mujeres de Falange:
B 1.- Ofrendarte abnegadamente a una tarea.
591
592
Idade Contempornea. SCULO XX 2. Franquismo e mulleres Durante o franquismo, coa decidida axuda da xerarqua eclesistica, articlase unha rede de dominacin sobre as mulleres, da que ser instrumento a Seccin Femenina de Falange Espaola, coa nalidade de velar polos chamados bos costumes para as reconstru-la Patria. Exemplo disto o seguinte pargrafo dun discurso de Franco ante as mulleres da Falange, recollido na prensa galega do momento.
El Caudillo de Espaa habl ayer a las mujeres de la Falange en El Escorial. En su transcendental discurso, dijo, entre otras cosas: La Falange es la paz social; es el imperio de la Ley de Dios; es el engrandecimiento de la patria. La virtud principal de nuestro Movimiento es levantar y convertir en vivo lo que se encuentra como dormido o muerto. Uno de los aciertos de nuestro Movimiento es encuadrar a la mujer en la poltica sin matar ni mermar en lo ms mnimo su espiritualidad. Antes al contrario, despertndola y estimulndola al emplearla en mitigar los dolores, en redimir miserias y en despertar a la esperanza y a la ilusin a tantas otras mujeres vencidas y agotadas, que estaban en trance de perder esos tesoros de ternura y de espiritualidad, que son el mejor adorno de nuestras mujeres. Nuestro Movimiento constituye una era feliz en el resurgimiento de Espaa y arrollar incontenible a todo aquel que pretenda deternerlo. Asisti la delegada nacional de la Seccin Femenina y el ministro secretario general del Movimiento, camarada Arrese; el ministro del Ejrcito, Asensio Cabanillas, y otros miembros del Gobierno. El Caudillo fue frenticamente aclamado por la multitud. Al nal se impusieron varias condecoraciones a varios miembros de la Seccin Femenina. Habla el caudillo. La Regin. Ourense. (9 de xullo de 1944).
593
BIBLIOGRAFA
ALBERT ROBATTO, Matilde: Rosala de Castro y la condicin femenina. Madrid: Partenon, 1981. ARENAL, Concepcin: Escolma de escritos. Seleccin e limiar de M. Jos Lacalzada de Mateo. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 1994. ASTELARRA, Judith: Las mujeres podemos: otra visin poltica. Barcelona: Icaria, 1986. BARREIRO BARREIRO, Xos Lus (coord.): O pensamento galego na historia. Santiago de Compostela: Universidade, 1992. BARREIRO FERNNDEZ, Xos Ramn: El carlismo gallego. Santiago de Compostela: Pico Sacro, 1976. BARREIRO GIL, Manuel Jaime: Prosperidade e atraso en Galicia durante o primeiro tercio do sculo XX. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1990. BENSO CALVO, C. e NOGUEIRA BLANCO, P.: La mujer en el discurso del catolicismo. Anlisis de La Regin (1921-1923). En VI Coloquio de Historia de la Educacin: Mujer y Educacin en Espaa, 1868-1975. Santiago de Compostela: Universidade, 1990. BENSO CALVO, C. e NOGUEIRA BLANCO, P.: Mujer y prensa agraria en Galicia. Anlisis de La Zarpa, El Diario de los Agrarios Gallegos. En VI Coloquio de Historia de la Educacin: Mujer y Educacin en Espaa, 1868-1975. Santiago de Compostela: Universidade, 1990. BERAMENDI, Xusto G. e NEZ SEIXAS, Xos M.: O nacionalismo galego. Vigo: A Nosa Terra, 1996. (Historia de Galicia; 18). BLANCO, Carmen: O contradiscurso das mulleres. Historia do feminismo. Vigo: 595
Textos para a historia das mulleres en Galicia Nigra, 1995. (Ensaio). BLANCO, Carmen: Literatura galega da muller. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, 1991. BLANCO, Carmen: Nais, damas, prostitutas e feirantes. Vigo: Edicins Xerais de Galicia, 1995. CALDERN, J. A.: Discurso que en la solemne colacin de grados de Licenciado en la facultad de Jurisprudencia, celebrada el da 27 de Junio de 1852, pronunci el graduado... Santiago de Compostela: Impr. y Lit. de D. J. Rey Romero, 1852. CAPEL MARTNEZ, Rosa: El trabajo de la mujer en Espaa (1900-1930). Madrid: Ministerio de Cultura, 1982. CAPEL MARTNEZ, Rosa: El sufragio femenino en la Segunda Repblica Espaola. Madrid: Direccin General de la Mujer, 1992. CAPEL MARTNEZ, Rosa: Mujer y sociedad en Espaa (1700-1975). Madrid: Ministerio de Cultura, 1986. CARDESN, DIAZ, Jos Mara: Tierra, trabajo y reproduccin social en una aldea gallega (siglos XVIII-XX). Madrid: MAPA, 1992. CASTRO PREZ, Xavier: O galeguismo na encrucillada republicana. Ourense: Deputacin Provincial, 1985. 2 vols. COMISIN DE REFORMAS SOCIALES: Informacin oral y escrita publicada de 1889 a 1893. Ed. de S. Castillo. Madrid, 1985. 5 vols. COOK, Teresa A.: El feminismo en la novela de la Condesa de Pardo Bazn. A Corua: Deputacin Provincial, 1976. CORTADA I ANDREU, Esther: Escuela mixta o coeducacin en Catalua durante la Segunda Repblica. Madrid: Instituto de la Mujer, 1988. DOPICO, Fausto: Ganando espacios de libertad. La mujer en los comienzos de la transicin demogrca en Espaa. En DUBY, G. e PERROT, M. (dir.): Historia de las mujeres. El siglo XIX. Madrid: Taurus, 1993. EIRAS ROEL, Antonio: La emigracin gallega a las Amricas en los siglos XIX y XX. Nueva panormica revisada. En EIRAS, A. (ed.): Aportaciones al estudio de la emigracin gallega. Un enfoque comarcal. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1993. Los ESTUDIOS sobre la mujer: de la investigacin a la docencia. En Actas de las VIII Jornadas de Investigacin Interdisciplinaria. Madrid: Universidad Autnoma, 1991. FAGOAGA, Concha: La voz y el voto de las mujeres, 1877-1931. Barcelona, 1985. FERNNDEZ, Carlos: La guerra civil en Galicia. A Corua: La Voz de Galicia, 1988. 596
Idade Contempornea. BIBLIOGRAFA FOLGUERA, Pilar (comp.): El feminismo en Espaa: dos siglos de historia. Madrid: Editorial Pablo Iglesias, 1988. FREIRE LESTN, Xos V.: Lembranzas dun mundo esquecido. Muller, poltica e sociedade na Galicia contempornea 1900-1939. Santiago de Compostela: Laiovento, 1993. GABRIEL, Narciso de: Emigracin y alfabetizacin en Galicia. Historia de la Educacin. N. 4 (1985), pp. 321-336. GABRIEL, Narciso de: Maestras, escuelas mixtas y moralidad en la Galicia del siglo XX. Revista de Educacin. N. 285 (1988), pp. 217-228. GABRIEL, Narciso de: El acceso de la mujer gallega a la cultura escrita en el siglo XIX. Bordn. N. 253 (maio-xuo, 1984), pp. 437-448. GALEGOS: As mans de Amrica. Coordinacin e seleccin de textos Gonzalo Allegue. Vigo: Nigra, 1992. 2 vols. GALLEGO MNDEZ, M. Teresa: Mujer, Falange y franquismo. Madrid: Taurus, 1983. GARCA SABELL, Domingo: Roberto Novoa Santos. A Corua: Banco del Noroeste, 1981. GIRLDEZ RIVERO, Jess: El trabajo de las mujeres en la industria conservera. Organizacin y conictividad (Vigo, 1880-1917). En VII Jornadas de Investigacin Interdisciplinar sobre la Mujer. Madrid: Universidad Autnoma, 1987. LACALZADA DE MATEO, Mara Jos: Mentalidad y proyeccin social de Concepcin Arenal. Ferrol: Cmara Ocial de Comercio, Industria e Navegacin, 1994. LACALZADA DE MATEO, Mara Jos: Concepcin Arenal: un perl olvidado de mujer y humanista. Arenal. Vol. 1 (1994), n. 1, pp. 71-102. LAMELA GARCA, Lus: Crnica de una represin en la Costa da Morte. Sada: Edicis do Castro, 1995. MIZ, Ramn: O Rexionalismo galego: organizacin e ideoloxa (1886-1907). Sada: Edicis do Castro, 1984. MARCH, K.: De musa a literata. El feminismo en la narrativa de Rosala de Castro. Sada: Edicis do Castro, 1994. (Ensaio). MARCO, Aurora: As Precursoras. Achegas para o estudo da escrita feminina (Galiza 1800-1936). A Corua: La Voz de Galicia, 1993. (Biblioteca Gallega). 597
Textos para a historia das mulleres en Galicia La MUJER en la Historia de Espaa (siglos XVI-XX). En Actas de las II Jornadas de Investigacin Interdisciplinaria. Madrid: Universidad Autnoma, 1984. Las MUJERES espaolas, portuguesas y americanas. Madrid: Miguel Guijarro, 1873. NASH, Mary: Mujer y movimiento obrero en Espaa, 1931-1939. Barcelona: Fontamara, 1981. NASH, Mary: Mujer, familia y trabajo en Espaa, 1875-1936. Barcelona: Anthropos, 1983. NASH, Mary: Dos dcadas de historia de las mujeres en Espaa: una reconsideracin. Historia Social. N. 9 (inverno, 1993). NIELFA CRISTBAL, Gloria: Concepcin Arenal y la igualdad. Arenal. Vol. 1 (1994), n. 1, pp. 139-156. NEZ SEIXAS, Xos M.: Actitudes del nacionalismo gallego frente al problema de la emigracin gallega a Amrica (1856-1936). Studi Emigrazione. N. 102 (1991). NUEVAS perspectivas sobre la mujer. En Actas de las I Jornadas de Investigacin Interdisciplinaria. Madrid: Universidad Autnoma, 1981; vol. I. ORDENAMIENTO jurdico y realidad social de las mujeres. En Actas de las IVas Jornadas de Investigacin Interdisciplinaria. Madrid: Universidad Autnoma, 1986. OTERO, Ramn: Galicia mdica. Apuntes para servir al estudio de la geografa mdica de Galicia. Santiago de Compostela: Establecimiento de Tipografa de Jos Rubial, 1867. PEA SAAVEDRA, Vicente: xodo, organizacin comunitaria e intervencin escolar. La impronta educativa de la emigracin transocenica en Galicia. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1991. PEA SAAVEDRA, Vicente: As sociedades galegas de instruccin: proxecto educativo e realizacins escolares. Estudios Migratorios. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. N. 1 (1995). pp. 8-83. PEREIRA, Dionisio [et al.]: Os conquistadores modernos. Movemento obreiro na Galiza de anteguerra. Vigo: A Nosa Terra, 1992. (Historia de Galicia; 17). PREZ PAIS, M. do Carme: A participacin poltica das mulleres galegas durante a II Repblica. Encrucillada. N. 31 (1983). ROS, Isabel: Testimonio de la Guerra Civil. Sada: Edicis do Castro, 1986. 598
Idade Contempornea. BIBLIOGRAFA RISCO, Vicente, El problema poltico de Galicia, Madrid, 1930. En BOBILLO, J. F. (ed.): Vicente Risco. Obra completa. I. Teora nacionalista. Madrid, 1980. RODRGUEZ, Ana Rosa: La cuestin feminista en los ensayos de Emilia Pardo Bazn. Sada: Edicis do Castro, 1991. RODRGUEZ GALDO, Mara Xos: Galicia, pas de emigracin. Gijn: Archivo de Indianos, 1993. RODRGUEZ GALDO, Mara Xos: O uxo migratorio dos sculo XVIII XX. Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1995. RODRGUEZ GALDO, M. X., FREIRE ESPARS, M. P. e PRADA CASTRO, A.: Mulleres e emigracin na historia contempornea de Galicia, 1880-1930. Estudios Migratorios. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega. (En prensa). SANTALLA, Manuela: La condicin femenina en Concepcin Arenal. Arenal. Vol. 1 (1994), n. 1, pp. 103-115. SANTALLA, Manuela: La mujer y la esfera pblica en Concepcin Arenal. En II Coloquio Internacional de la AEIHM. Santiago de Compostela, 1994. SIMN PALMER, M. C.: Escritoras espaolas del siglo XIX. Manual bio-bibliogrco. Madrid: Castalia, 1991. (Nueva Biblioteca de Erudicin y Crtica; 3). SUREZ PAZOS, M.: Imagen socioeducativa de la mujer gallega en el Sexenio Revolucionario. En VI Coloquio de Historia de la Educacin: Mujer y Educacin en Espaa, 1868-1975. Santiago de Compostela: Universidade, 1990. TABOADA MOURE, Pablo: Crises de subsistencias e motns populares na Galicia costeira (1835-1836). Grial. N. 60 (1978), pp. 170-180. TORRES REGUEIRO, X.: Xon Vicente Viqueira e o nacionalismo galego. Sada: Edicis do Castro, 1987. (Documentos para a historia contempornea de Galicia). VALN FERNNDEZ, Alberto: Galicia y la masonera en el siglo XIX. Sada: Edicis do Castro, 1990. VICENTI, Alfredo [et al.]: Aldeas, aldeanos y labriegos en la Galicia tradicional. Ed. de Jos Antonio Durn. 2 ed. Madrid: Ministerio de Agricultura, Pesca y Alimentacin, 1986.
599
NDICE DE TEXTOS
SCULO XIX
............................................................................................................................................................................................................
421 423
.....................................................................................................
1. Corpos, natureza, bioloxa ................................................................................................................................................................... 423 1. Ideal de beleza feminina 2. Vestimenta e luxo
..................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................................ .............................................................................................................................
6. Disfuncins de sexos e leis naturais ..................................................................................................................................... 429 2. Matrimonio e maternidade ................................................................................................................................................................. 431 1. As mulleres e a institucin do matrimonio ................................................................................................................... 431 2. Funcin das mulleres no matrimonio 3. O matrimonio como destino
................................................................................................................................
432 432
........................................................................................................................................................
4. Reivindicacin do matrimonio catlico fronte chamamento liberacin das mulleres ................................................................................................................................................................................................ 433 5. Matrimonio e dote 6. Contrato de dote 7. A nai solteira
.................................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................................ ..................................................................................................................................................................................
8. A misin maternal
9. Nais e llos .................................................................................................................................................................................................... 438 10. A expresin do sentimento amoroso na literatura romntica
.................................................................
601
440 441 446 447 449 449 450 453 453 455 456 456 456
1. A capacidade intelectual das mulleres ............................................................................................................................... 440 2. Argumentos cientcos da inferioridade intelectual das mulleres (A, B, C, D) 3. Educacin diferenciadora 4. As mulleres como educadoras no fogar 6. Estatstica sobre o analfabetismo 7. Unha educacin diferente
........................
............................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................
8. Preparacin intelectual das mulleres da realeza ...................................................................................................... 451 9. Vantaxes das escolas de nenos sobre as de nenas 10. Situacin da educacin feminina en Galicia 11. Contidos dos estudios de Maxisterio 13. Educacin infantil
..................................................................................................
.............................................................................................................
............................................................................................................................... .........................................................................................
12. Dicultades para a profesin docente das mulleres 14. Unha denuncia de acoso sexual a alumnas
............................................................................................................................................................................... ...............................................................................................................
II. PROCESO DE CONCIENCIACIN DAS MULLERES .................................................................................... 459 1. Escritos de mulleres 2. A muller escritora 459 459 461 462 462 467 468
................................................................................................................................................................................... ................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
3. Muller escritora e modelo cultural de feminidade ................................................................................................ 461 4. A realidade social das mulleres na literatura 5. A consideracin social das mulleres
..............................................................................................................
....................................................................................................................................
6. Preparacin intelectual e funcin domstica ............................................................................................................... 466 7. Educacin para o desempeo da actividade profesional 8. Crculo social e mulleres sabias
...............................................................................
..........................................................................................................................................
9. Reivindicacin das mulleres galegas ................................................................................................................................... 469 10. A emancipacin da muller labrega ..................................................................................................................................... 471 2. Protestas e formas de resistencia 471 471 472 473 473 474
2. Protestas das obreiras das industrias conserveiras de Vigo 3. Preparacin intelectual e actividade profesional 1. As mulleres e as carreiras profesionais
......................................................................................................
............................................................................................................................ .......................................................
602
.................................................................................................................................................... ................................................................................................................
2. Estructura por idades da poboacin galega e relacins de masculinidade segundo o censo de 1860 (A, B) ....................................................................................................................................................................... 478 3. Reclamacin de paternidade 4. Mortalidade diferencial
.....................................................................................................................................................
479 480 481 482 482 482 484 484 484 484 488 489 489 490 491 492 492 493 495 495 495 496 496 497 498 498 498 499 499
................................................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................
.....................................................................................................................................
2. As mulleres na Compaa familiar galega (I) 3. As mulleres na Compaa familiar galega (II) 3. Mulleres e traballo remunerado 1. Separacin sexual nas fbricas 3. Mulleres e lexislacin laboral 4. Mulleres e emigracin 1. Emigracin familiar 3. Vivas de vivos
....................................................................................................................................................
2. Mulleres emigrantes na poesa galega 4. Nais de emigrantes (I) 5. Nais de emigrantes (II)
6. Cadro: Estructura por idades e sexo da emigracin galega IV. RELIXIN, POLTICA E ACTIVIDADES ASOCIATIVAS 1. Participacin poltica
.......................................................................
............................................................................................................................................................................... ........................................................................................
.................................................................................................................................................. ..............................................
3. O sufraxio feminino no Proxecto de Constitucin do Estado Galego 4. Debate arredor do sufraxio feminino 2. Mulleres e cristianismo
................................................................................................................................
........................................................................................................................................................................ ..................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................
603
505 507 507 507 509 509 511 512 514 515 516 517 518 518 519 519 520 521 523 523 525 526 527 527 529 530 530 530 531 532 533 535 536
I. A CONSTRUCCIN DOS PAPEIS DE XNERO 1. Mulleres, imaxes e representacins 2. As mozas modernas 4. Mulleres e pudor 6. Mulleres e moda 8. Piedade feminina
....................................................................................................
......................................................................................................................................... .......................................................................................................
..................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................... ...............................................................................................................
..................................................................................................................................................................................... ............................................................................................................................
................................................................................................................................................................................... ..............................................................................................
9. Intelixencia masculina e espiritualidade feminina 10. Bioloxa e condicin feminina 11. Emancipacin feminina e misin domstica 12. Feminismo e vocacin natural das mulleres 13. Feminismo e tradicionalismo catlico 14. Aldraxe s poubanas
...........................................................................................................................
................................................................................................................................................................
2. Matrimonio, maternidade e sexualidade 2. Xogos infants e vocacin maternal 3. Virtudes femininas e matrimonio 4. Acordos matrimoniais 5. Matrimonio e dote 6. As mulleres casadas
...........................................................................................................................
.........................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................................................
3. Mulleres e educacin
................................................................................................................................................. ................................................................................
.................................................................................................................................
604
537 538 541 542 543 544 545 546 547 548 549 549 549 551 553
3. Conferencia de Sofa Casanova s mulleres obreiras .......................................................................................... 539 4. As mulleres e os seus dereitos 5. Razns para o feminismo
...................................................................................................................................................
7. Defensa do dereito voto e traballo das mulleres 8. O papel das mulleres para o galeguismo 9. As mulleres como salvagardas da lingua 11. Requirimento galeguista s mulleres
.............................................................................................................................
III. OS TRABALLOS E A REALIDADE SOCIAL DAS MULLERES 1. As mulleres na agricultura familiar galega
........................................................
..................................................................................................................... ...............................
2. As camareiras ........................................................................................................................................................................................ 551 3. Traballos considerados especcos de mulleres na explotacin campesia (A, B) 4. Contratos de seitura
................
.............................................................................................................................................................................
2. Traballo a domicilio e na fbrica .................................................................................................................................................. 554 1. Puntilleiras ..................................................................................................................................................................................................... 554 2. As misteiras da Corua
.................................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................................
556 557 558 558 559 560 560 562 563 564 565
3. As cigarreiras da Palloza
3. Consideracins sobre o traballo das mulleres e dos nenos 2. Mulleres casadas e traballo remunerado 4. Mulleres e emigracin
........................................................................... ......................................................................
.......................................................................................................................
........................................................................................................................................................................... .................................................................................................................
1. Mulleres e nais de emigrantes (A, B, C, D) 2. Testemuo de mulleres emigrantes 3. Mulleres emigrantes (A, B) 4. Os males da emigracin (A, B)
....................................................................................................................................
605
566 566 567 568 568 569 571 571 571 572 573 574 575 575 577 578 578 579 579 580 581 582 582 584 585 586 586 587 588
...................................................................................................................
..................................................................................................................................
.....................................................................
1. Crtica feminismo
2. Utilizacin poltico-relixiosa das mulleres 3. Relixin, patria e familia 4. Mulleres e nacional-catolicismo 2. Mulleres e galeguismo
................................................................................................................................................................ .............................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................... ...........................................................................................................................
1. Chamamento das mulleres galeguistas 2. Mulleres e concienciacin galeguista 3. Peticin do voto dende o galeguismo 4. Exaltacin do voto feminino
................................................................................................................................ ..............................................................................................................................
......................................................................................................................................................
1. Participacin poltica fronte a funcin domstica 3. Estampa de Castelao sobre o voto das mulleres 4. Sufraxismo e neurastenia
....................................................................................................
6. Chamamento da Repblica participacin das galegas nas eleccins 7. Stira de Castelao sobre o chamado sufraxio universal dos homes 8. Escepticismo sobre a utilizacin do voto por parte das mulleres 9. Peso do electorado feminino 10. Propaganda socialista e voto das mulleres 11. As mulleres na poltica (A, B)
.........................................................
...................................................................................................................................................... ...............................................................................................................
................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................
606