Kartografija I PDF

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji
KARTOGRAFIJA Kartografija (, hartes, lat. charta, list papira, karta; , grafo, piem, crtam), nauka o kartama. Prema definiciji koju je 1949. predloio Komitet strunjaka za pitanja kartografije pri Ujedinjenim nacijama, kartografija u irem smislu obuhvata geodeziju, topografiju, fotogrametriju, gravimetriju, geomagnetizam, hidrografiju, geoloko snimanje, snimanje nalazita prirodnih bogatstava, sastavljanje tematskih karata, izdavanje i reprodukciju karata ukratko, sve discipline koje uestvuju u izradi karata, ukljuujui sve operacije poevi od premjera do dobijanja tampanih primjeraka. Podjela. Prema zadacima i predmetu izuavanja kartografija se dijeli na teorijsku i praktinu. Teorijska kartografija obuhvata matematiku kartografiju ili teoriju kartografskih projekcija, geodetsku kartografiju (izraunavanje koordinata, uglova i duina u ravni i na zakrivljenoj povrini Zemlje), kartometriju, historiju i bibliografiju kartografije. Praktina kartografija bavi se sastavljanjem, izradom i umnoavanjem karata (reprodukcija karata). Zavisno od sadraja karata koje izuava kartografija se dijeli na astronomsku (kosmiku, satelitsku); izrauje karte nebeskog svoda i sazvijea, karte Mjeseca i planeta na osnovu snimaka nainjenih sa kosmikih letjelica, topografsku (geografske karte) i tematsku kartografiju (karte koje na topografskoj osnovi prikazuju razna stanja i pojave iji opis moe da bude sadraj raznih tema). Razvoj kartografije Stari vijek. Grafiko prikazivanje Zemljine povrine poelo je u davnoj prolosti. Njime su se bavili stari Babilonci, Egipani, Feniani i Kinezi, o emu govore sauvani crtei (babilonska karta dijela Mezopotamije, karta Babilona, egipatska karta rudnika zlata itd.). Prve naune osnove kartografije postavili su stari Grci, uzimajui u obzir pri izradi geografske karte sferni oblik Zemlje i vrijednosti njenih dimenzija koje su se malo razlikovale od dananjih (Eratosten). Po pisanju Herodota (V st. p.n.e.) i Strabona (6020 g. p.n.e.), filozof i matematiar
1
Anaksimandar (610-547. g. p.n.e.) iz Mileta dao je prvu projekciju (pravougaonu cilindrinu), pa se zbog toga smatra prvim grkim kartografom. Najvei procvat grka kartografija dostigla je u vrijeme Ptolemeja (II v.) koji je u djelu Uvod u geografiju (Geographica hyphegesis), pored ostalog, dao detaljna uputstva za sastavljanje geografskih karata i ukazao na neophodnost odreivanja taaka astronomskim putem. Rimljani su izraivali karte uglavnom za praktine svrhe. Za vladavine Cezara zapoelo je, a u vrijeme Augusta zavreno prikupljanje podataka o putevima, gradovima, odstojanjima izmeu njih i sl. u Rimskoj Imperiji; na osnovu toga, docnije je izraena karta puteva (Itinerer). U srednjem vijeku kartografija opada, dobrim dijelom i zbog stava hrianske crkve ijem je uenju bio protivrjean sferni oblik Zemlje, pa je zamijenjen ravnim diskom. Poto su karte tada raene uglavnom u manastirima, ovaj period u razvoju kartografije poznat je pod nazivom manastirska kartografija. - Arabljani su prijevodom Ptolemejevog djela (prva polovina IX st.) i precrtavanjem karata grkih kartografa sauvali za potomstvo kartografski materijal klasine prolosti. Novi vijek. Ptolemejevo djelo prevedeno je 1405. godine sa arapskog na latinski jezik. U poetku je prepisivano rukom, a od 1478. godine otiskuje se sa bakarnih ploa. Rasturano je po itavoj Evropi i imalo ogroman uticaj na dalji razvoj kartografije. Otkrie novih zemalja, njihova kolonizacija, nova trita u Indiji i Americi i sve bri razvoj pomorstva i trgovine izazvali su potrebu za novim kartama. Pronaeno je nekoliko novih kartografskih projekcija, od kojih je najznaajnija Merkatorova (1512-94). Vodeu ulogu u kartografiji u prvoj polovini XVI st. imali su Italijani. Najpoznatiji njihov kartograf bio je B. Anjeze (Balista Agnese) iz Venecije. Njegove lijepo izraene karte, bojene rukom, sauvane su do danas. Najvanije kartografsko djelo toga vremena je atlas A. Lafrerija (Antoine Lafrry, 1512-80), ije su karte gravirali graveri-umjetnici . Gastaldi (Giacomo Gastaldi) i P. Berteli (Pietro Berteli). Ubrzo zatim glavnu ulogu u kartografiji preuzimaju Nizozemci, tanije Flamanci, kroz ije su luke i gradove, zahvaljujui razvoju pomorske trgovine, prolazili trgovci i pomorci
svih naroda, pa su kartografi dobijali informacije iz prve ruke i razvili se u strunjake visokog kvaliteta. Otac flamanske kartografije bio je G. Merkator. On je ponovno postavio kartografiju na strogo naune osnove. Kritiki je ispitao sve poznate projekcije i bio prvi kartograf koji je znao da izbor projekcije uskladi s veliinom obuhvaene teritorije i namjenom karte. Pored dobrih karata (naroito svijeta iz 1569.), njegova djela sadre bogate opise i podatke o poloaju opisane zemlje, njenoj klimi, rijekama, jezerima, planinama, plodnosti i stanovnitvu (nain ivota, obiaji, vjera, dravno ureenje, gradovi, trgovina itd.). Merkatora niko nije prevaziao u kartografskim radovima sve do polovine XVII st. Karte flamanske kole, iji su predstavnici, pored Merkatora, bili A. Ortelijus (Abraham Ortelius, 1527-98), V. Blau (Willem Janszoon Blaeu, 1571-1638) i dr. predstavljaju vrhunac dotadanje kartografske vjetine. Posle osloboenja Holandije od panske vladavine (1579) novi centar kartografije postaje Amsterdam. Zlatno doba holandske kartografije poelo je sredinom XVII st. i trajalo preko 100 godina. Kartografska djela XVII st. sastoje se od sto i vie karata dvostranog formata i nekoliko stotina strana teksta, sa bogatim spiskom naziva naseljenih mjesta i drugih objekata. U XVIII st. poinje izrada karata zasnovanih na premjeru. To je izazvalo pronalazak novih kartografskih projekcija: La Irove (Philippe De La Hire, 1640-1718), Kasinijeve (1714-84), Ojlerove (Leonhard Euler, 1707-83), Bonove (Rigobert Bonne, 1727-95), Lambertove (Johann Lambert, 1728-77) i Lagranove (Joseph-Louis Lagrange, 1736-1813). Veliki broj matematiara angauje se u produbljivanju veze izmeu kartografije i astronomije, a kritiki se prouava sve ono to se nanosi na kartu. Sa karata iezavaju fantastine slike i poinje primjena uslovnih znakova (kartografski znaci). U kartografiji ovog vijeka najvie su se istakli Francuzi G. Delil (Guillaume Delisle, 1675-1726) i S. Kasini. Prvi je ispravio Ptolemejeve karte i Sredozemno more sveo na pravu veliinu, a drugi je uoio znaaj triangulacije za premjer i izradu karata velikih podruja. Kasini je 1746. zapoeo sistematski premjer i izradu karte Francuske u razmjeru 1: 86 400, zasnovane na poprenoj cilindrinoj projekciji koju je sam izmislio. Ovaj se poduhvat smatra prekretnicom u kartografiji, jer je istakao
2
vrstu vezu izmeu nje i matematike. Po ugledu na Francusku, uskoro su poeli premjeri i izrade karata krupnih razmjera i u drugim zemljama. U to vrijeme (kraj XVIII st.) V. Britanija kao pomorska sila, sa mnogim prekomorskim posjedima i razvijenom trgovinom, ima poseban interes za karte, pa London postaje kartografski centar koji nadmauje Amsterdam i Pariz. Savremena kartografija obuhvata period od kraja XVIII st. do danas. Za njega su karakteristini: velika gradusna mjerenja du pojedinih meridijana i paralela u Evropi, Aziji, SAD i Africi radi tanog odreivanja oblika i veliine Zemlje; pojava novih kartografskih projekcija - Gausove (1777-1855), Tisoove (Nicolas Tissot, 1835-95) i Hamerove (Ernst Hammer, 1858-1925); pronalazak naunih metoda za prikazivanje reljefa; sistematski premjeri velikih podruja i izrada vojnih karata krupnog razmjera; poetak izrade tematskih (specijalnih) karata; osnivanje geografskih instituta; veliki napredak u tehnici reprodukcije karata (pronalazak litografskog postupka, fotografije, ofset maina i listova od plastine mase); meunarodna saradnja na polju kartografije. Za razliku od shvatanja da je kartografija dio geografije, koje su zastupali jo stari Grci, poetkom XIX st. poinje se formirati miljenje da u razvoju kartografije matematika treba da zauzme prvo mjesto, a geografija da se potisne na drugo. Od tada sva mjerenja na Zemljinoj povrini svrstavaju se u posebnu matematiku nauku geodeziju. U poetku njome se bave astronomi, a zatim posebni strunjaci. Podjelom geodezije na viu i niu (topografiju), od kojih prva izuava oblik i veliinu Zemlje i izradu geometrijske osnove za premjer, a druga premjer i izradu karata krupnih razmjera na osnovu terenskih originala, kartografija se poinje smatrati dijelom vie geodezije koji izuava kartografske projekcije i konstrukciju mree meridijana i paralela. Sva ostala pitanja u vezi sa sastavljanjem i umnoavanjem karata ostala su po strani. Takvo shvatanje negativno se odraavalo na dalji razvoj kartografije kao nauke. Ono je vladalo itavih sto godina i tek je poetkom XX st. poelo ustupati mjesto miljenju da je kartografija posebna nauka. Ovom miljenju iao je u prilog i zahtjev za izradom mnogih tematskih karata (geoloke, pedoloke, ekonomske itd.) koje su poele uveliko da se upotrebljavaju za prouavanje zakonitosti u razmjetaju i povezanosti
mnogih fiziko-geografskih pojava, a za iju izradu nije bilo dovoljno samo poznavanje kartografskih projekcija. Definitivno osamostaljenje kartografije izvreno je tek tridesetih godina XX st. Krajem XIX st. osjetila se potreba za meunarodnom saradnjom u oblasti kartografije. Akciju za organizovanje takve saradnje pokrenuo je Nijemac A. Penk na V meunarodnom kongresu geografa u Bernu 1891. Saradnja je poela 1909, u cilju izrade Meunarodne karte svijeta 1:1 000000. Do II Svjetskog rata ovim poslom rukovodio je Centralni biro sa sjeditem u Parizu, a poslije ga je preuzeo Kartografski biro Organizacije ujedinjenih nacija. Znaajnu ulogu na unapreenju kartografije ima Meunarodna asocijacija za kartografiju (International Cartographic Association - ICA), osnovana u Bernu 1959. godine radi meunarodne naune saradnje na svim podrujima kartografije. Osim toga, postoje regionalne i nacionalne organizacije i institucije koje razvijaju kartografsku djelatnost za ua podruja. Vojna kartografija bavi se izradom karata za potrebe oruanih snaga. Sve do pred kraj XVIII st. karte su se u vojsci koristile, uglavnom, za dovoenje jedinica na odreeno bojite i registrovanje podataka po zavretku bitke radi vojno-historijske dokumentacije, za ta su bile sasvim dovoljne karte srednjih i sitnih razmjera. U Francuskoj je 1726. godine ustanovljeno zvanje vojnog inenjera-geografa ija je dunost bila snimanje logora, utvrenja i bojita (zajedno sa prikazivanjem pokreta armije do predvienog podruja). Zamah koji su dale ratnoj vjetini francuske revolucionarne armije izazvao je potrebu za tanim kartama krupnih razmjera, obavezno sa reljefom. Za izradu takvih karata potreban je veliki broj geodetsko-kartografskih strunjaka i ogromna finansijska sredstva, ime nisu raspolagale akademije nauka koje su u XVIII st. bile glavni izvoai tih radova. Zbog toga su krajem XVIII i poetkom XIX st. geodetskokartografski radovi za potrebe oruanih snaga preli u nadlenost armija, koje su za njihovo izvoenje vremenom stvorile posebnu, geodetsku slubu, iji je najvaniji organ i danas geografski institut.
Savremena definicija kartografije to je djelatnost koja se bavi prikupljanjem, preradom, pohranjivanjem i upotrebom prostornih informacija, te posebno njihovom vizualizacijom kartografskim prikazom. Pri tome se prostornom informacijom smatra svaki navod, kojemu uz iskaz o znaenju objekta pripada i poloajna odreenost u datom sustavu (Hake 1994). Zadaci kartografije - to je disciplina koja se bavi osmiljavanjem, izradom, promicanjem (unaprjeenjem) i prouavanjem karata (ICA 1995). Prema objektu prikaza kartografija se dijeli na: topografsku i tematsku. Topografska kartografija je dio kartografije koji prouava naine osmiljavanja, izrade, upotrebe i odravanja topografskih karata, Tematska kartografija se bavi osmiljavanjem, izradom, upotrebom i odravanjem tematskih karata i sadraja vezanih uz njih, Prema metodama izrade kartografija se dijeli na: klasinu (runu i fotomehaniku) i digitalnu. Prema namjeni kartografija se dijeli na: vojnu i civilnu (katastarska, planerska, kolska, atlasna i dr). Podjela kartografije koja odgovara procesu izrade i upotrebe kartografskih prikaza ima sljedee stavke: povijesna kartografija, opa kartografija, matematika kartografija, oblikovanje karata, sastavljanje karata, izdavanje karata, upotreba karata i odravanje karata. Metakartografija razmatra ope izraajne mogunosti karte i kartografskog prikaza. Bavi se teorijskim osnovama kartografije kao naune discipline i ima za cilj da objedini sve njene dijelove u loginu cjelinu, utvrujui istovremeno njenu poziciju u opem saznajnom (gnoseolokom) sistemu nauka.
MATEMATIKA KARTOGRAFIJA Matematika kartografija - bavi se izuavanjem tzv. matematike osnove karte, koju ine: geodetska osnova (geodetske i astronomske take koje se koriste za izradu karte), kartografska projekcija i razmjer. Poseban dio matematike kartografije je kartometrija, gdje se izuavaju naini koritenja karata, posebno mjerenje duina, uglova i povrina na kartama. U matematikoj kartografiji ponekad se izdvaja tzv. geodetska kartografija, u okviru koje se izuavaju kartografske projekcije koje se primjenjuju za glavne geodetske zadatke premjer veih podruja (dravnih teritorija) i, s tim u vezi, za obradu podataka mjerenja i izraunavanje koordinata trigonometrijskih taaka i uope taaka geodetske osnove. Predmet i zadaci matematike kartografije, veza sa drugim naukama - Karta nije prosta slika Zemljine povrine, ve predstavlja njenu sliku dobijenu (konstruisanu) na osnovu odreenih matematikih zakona. - Matematiki zakoni izrade karata, shematski uzimajui, predviaju dvije operacije za prijelaz od fizike povrine Zemlje na njen grafiki prikaz u ravni. - U prvoj od njih se prelazi sa fizike povrine Zemlje na uslovnu (matematiku) povrinu elipsoida (ili lopte), odnosno na nivosku povrinu srednjeg mora, zamiljeno produenu ispod kontinenta - tzv. geoid. - Ovaj prijelaz ostvaruje se ortogonalnim projiciranjem taaka fizike povrine, linijama upravnim na matematiku povrinu Zemlje, a odreuje ga i uslovljava mrea taaka geodetske osnove, koja obezbjeuje pravilan geografski smjetaj i orijentaciju sadraja karte u okviru neke koordinatne mree na elipsoidu i zatim na krati. - U drugoj operaciji (fazi) ostvaruje se prijelaz sa povrine elipsoida ili lopte na ravan, odnosno preslikavanje njihovih glatkih, zakrivljenih povrina u ravan karte, na
4
osnovu odreenih matematikih zakona. Ovim zakonom (kartografskom projekcijom) definie se funkcionalna veza (odnos) izmeu koordinata taaka na elipsoidu (lopti) i njima odgovarajuih koordinata u ravni. - Preslikane take geodetske osnove i presjeene take koordinatnih linija omoguuju konstruisanje odgovarajue kartografske mree, odnosno mree koordinatnih linija u ravni karte, neophodne za nanoenje ostalog sadraja karte i izradu karte uope. - Poto se zakrivljene povrine elipsoida ili lopte ne mogu razviti u ravan, njihovo prikazivanje redovno prate neizbjene deformacije, iji se raspored i iznosi mogu odrediti ako se poznaje funkcija (zakon) preslikavanja. Drugim rijeima, primjena kartografskih projekcija omoguuje izraunavanje deformacija i njihovo iskljuivanje iz podataka preuzetih sa karata, to znai da se na osnovu karata mogu dobiti ispravne informacije o poloaju, horizontalnim dimenzijama i obliku prikazanih objekata. - Pri izraavanju problema koje razmatra i iznalaenju njihovih analitikih rjeenja, matematika kartografija primjenjuje postavke mnogih matematikih disciplina, kao to su ravna i sferna trigonometrija, diferencijalna geometrija, diferencijalni i integralni raun, metode numerike analize itd. - Danas se upotrebljavaju kompjuteri i odgovarajui softverski paketi za izradu kartografskih projekcija. - Podatke o obliku i veliini Zemlje i koordinatama taaka geodetske osnove, kao i astronomskih taaka, matematika kartografija preuzima iz geodezije i geodetske astronomije. Prema tome, postoji odgovarajua uska povezanost i sa ovim naunim disciplinama.
Kratak pregled razvoja matematike kartografije - Razvoj matematike kartografije, iji se glavni dio odnosi na teoriju kartografskih projekcija, tekao je paralelno sa razvojem izrade karata i kartografije uope. - Razvoj brojnih nauka, tehnika dostignua i potrebe svakodnevnog ivota vremenom su inicirale sve ire zahtjeve za izradom raznovrsnih geografskih i drugih karata razliitog razmjera i namjene, to je iziskivalo i neprekidno poveavanje broja kartografskih projekcija i usavravanja matematike osnove karata. - Prve kartografske projekcije (iz grupe perspektivnih azimutnih projekcija) datiraju jo iz antikog perioda i pripisuju se starogrkim naunicima, koji su ih predloili za astronomske i druge karte. - Preduslovi za ovo i za dalji opi razvoj matematike kartografije stvoreni su sljedeim dostignuima antike nauke: saznanje da je Zemlja kriva povrina (Pitagora sa ostrva Samos, 6. v. p.n.e.); prvi dokazi o Zemlji kao lopti potiu od Aristotela (384-322. g. p.n.e.), koji smatra da je duina meridijana 400.000 stadija, odnosno 63.200 km i zastupa tezu o geocentrinosti svemira; odreivanje duine meridijana i utvrivanje radijusa Zemljine lopte; ove vrijednosti znatno tanije od Aristotela utvrdio je Eratosten iz Kirene (276-194), uveni astronom, geograf i upravnik aleksandrijske biblioteke, dimenzije Zemlje Eratosten odreuje mjerenjem meridijanskog luka izmeu Sijene i Aleksandrije u Egiptu. Njegovi rezultati, relativno gledano, znatno se pribliavaju dananjim vrijednostima (po Eratostenu duina meridijana iznosi 252.000 stadija ili 39.186 km); izrada prvog Zemljinog globusa pripisuje se Kratesu iz Malosa (2. v. p.n.e.); prijedlog da se poloaji taaka na povrini Zemljine lopte utvruju geografskim koordinatama - irinom i duinom - koji potie od Hiparha (160-125).
5
Najstarija kartografska projekcija (gnomonska ili centralna), pripisuje se Talesu Miletskom (639-548), a koritena je za kartu zvjezdanog neba. Zatim slijedi ortografska projekcija koju je predloio Apolonije iz Perga (262-190), pa stereografska projekcija koju je obradio Hiparh i koristio je za izradu svoje geografske karte. Hiparh je takoe, razradio ortografsku perspektivnu projekciju, kao i prostu konusnu projekciju, i ukazao na metod sastavljanja karata na osnovu astronomskih taaka. Iz rimskog perioda najznaajniji su radovi aleksandrijskog matematiara Klaudijusa Ptolemeja (90-168 g. n.e.) poznatog po djelu "Geografija" u ijem zavrnom djelu su predloene dvije nove kartografske projekcije koje se primjenjuju i danas (tzv. ekvidistantna konusna projekcija Ptolemeja i ekvivalentna konusna projekcija - Ptolemeja, ija je glavna svojstva, mnogo vjekova kasnije, iskoristio za razradu svoje projekcije francuski geograf Bonne - 1752. god.). U svojim radovima Ptolomej je takoe, opisao nain konstruisanja kartografske mree za ve postojeu i dobro poznatu cilindrinu, stereografsku i ortografsku projekciju. Tokom perioda dugog gotovo 13 vjekova, sve do pronalaska tamparije (J. Gutenberg, 1440. god.), gotovo da se nita znaajnije nije dogaalo kada je u pitanju saznanje o pravoj veliini i obliku Zemlje i o nainu prikazivanja njene povrine u ravni. Bri razvoj kartografija doivljava u XVI vijeku, to je u vezi sa velikim geografskim otkriima koja su proirila geografsku predstavu o Zemlji. Holandski kartograf Merkator (Gerhard Kremer-Merkator, 1512-1594) ve je objelodanio svoju konformnu cilindrinu projekciju, koja se, iako ima znatne deformacije povrina na srednjim i velikim irinama, zbog dobrih svojstava za navigaciju, i danas primjenjuje za izradu pomorskih i zrakoplovnih karata. Za karte ovog perioda primjenjuju se, takoe, ekvidistantne azimutne projekcije, stereografske, pseudokonusne i druge projekcije.
U historiji kartografije srednjeg vijeka, Merkatorovo ime zauzima istaknuto mjesto. Njime se, istovremeno, obiljeava i kraj druge etape razvoja kartografije. Treu etapu razvoja kartografije karakteriu intenzivni radovi na premjeru zemljita, odnosno na izradi krupnorazmjernih topografskih karata. Za stvaranje geodetske osnove premjera, u to vrijeme, ve se primjenjuje postupak triangulacije, koji je predloio M. Snellius (1615), kao i metodi astronomskog odreivanja geografskih koordinata. Topografske karte ovog perioda izrauju se u poprenoj ekvidistantnoj cilindrinoj projekciji Kasini-Zoldnera, odnosno u pseudokonusnoj Bonovoj projekciji. Na razradi teorije kartografskih projekcija u XVIII i XIX vijeku, pored izrazito kartografskih strunjaka, radio je i veliki broj drugih strunjaka, osobito matematiara, kao, na primjer: J. L. Lagrange (1736-1813), J. H. Lambert (1728 -1777), L. Euler (1707-1783) i dr. Lambertovi radovi osobito su znaajni za razvoj teorije konformnog preslikavanja. Ojler je u svojim radovima zahvatio teoriju ekvivalentnih projekcija, predlaui novu ekvivalentnu konusnu projekciju. Takoe se bavio teorijom konformnog preslikavanja lopte na ravan. Za ime Lagrana vezuje se opa teorija velike grupe tzv. krunih konformnih projekcija, kao i uopavanje teorije konformnog preslikavanja jedne povrine na drugu. Veliki osvajaki ratovi u toku XIX v., posebno su mnogo uticali na razvitak vojne kartografije i izradu krupnorazmjernih topografskih karata. Otuda su istraivanja kartografskih projekcija bila usmjerena u pravcu projekcija pogodnih kao matematika osnova krupnorazmjernih karata, odnosno projekcija u kojima bi se obraivale i raunale koordinate trigonometrijskih i drugih taaka geodetske osnove premjera. S tim u vezi treba posebno istai radove njemakog naunika Gausa (Carl Friedrich Gauss, 1777-1855), koji je
6
rijeio problem ope teorije konformnog preslikavanja jedne povrine na drugu i u okviru toga preslikavanje elipsoida (sferoida) na loptu. Ope rjeenje Gauss je kasnije razradio za praktinu primjenu u oblasti raunske obrade geodetskih mjerenja, primijenivi ga najprije za raunanje triangulacije razvijene na podruju Hanovera. Konformna, poprena cilindrina projekcija, koju je obradio Gaus (tzv. Gaus-Krigerova projekcija) nala je, u savremenim uslovima, primjenu u mnogim zemljama svijeta, kao osnovna projekcija, tzv. dravnog premjera. Konano, treba istai, da je pred kraj XIX vijeka francuski geograf Tiso (Auguste Tissot, 1824-1897) definitivno uobliio opu teoriju deformacija. Njegov rad ima fundamentalan znaaj za podruje matematike kartografije u kome se razmatraju deformacije koje neizbjeno nastaju pri preslikavanju Zemljinog elipsoida ili lopte u ravan. Tiso je, takoe, ukazao na nain izraunavanja priblino konformnih projekcija sa gledita optimalnog rasporeda prateih deformacija. Projekcija koju je u sklopu ovih radova predloio Tiso, tzv. kompenzativna projekcija, ima veliki znaaj pri izboru projekcije najmanjih moguih deformacija za kartografisanje relativno malog dijela Zemljine povrine.
PREDSTAVLJANJE ZEMLJINA TIJELA I POVRINE Pod stvarnom, fizikom povrinom Zemlje podrazumijeva se povrina koja odvaja tvrd i tean povrinski dio nae planete od njene atmosfere. Na ovoj povrini nalaze se i take geodetske osnove1 na njoj se vre mjerenja vezana za premjer zemljita, odnosno za tzv. inventarizaciju prostora, radi prikupljanja, evidentiranja i sreivanja informacija o prostoru iji je krajnji cilj da se dobijene informacije prikau (grafiki ili numeriki) u vidu raznovrsnih planova, karata, kataloga koordinata i drugih geodetsko - kartografskih dokumenata. Ovo se postie na taj nain to se sve take i mjereni podaci sa fizike povrine Zemlje svode, ortogonalnim projiciranjem, na neku pravilnu geometrijsku povrinu koja je oblikom i veliinom slina Zemlji. Za rjeavanje osnovnog zadatka kartografije - sastavljanje i izrada karata mora se poznavati oblik i veliina Zemlje kao planete. Do tih podataka dolazi se na osnovu rezultata geodetskih, astronomskih i gravimetrijskih mjerenja, a u novije vrijeme i opaanja vjetakih Zemljinih satelita. Najbolju aproksimaciju (slinosti Zemlji) u tom pogledu predstavlja tzv. ekvipotencijalna nivoska povrina, koja odgovara povrini srednjeg nivoa okeana i mora u stanju relativne ravnotee, zamiljeno produena ispod kontinenta. Ova povrina je, po definiciji, u svakoj svojoj taki upravna na pravac sile tee, a tijelo koje ona ograniava njemaki naunik Listing nazvao je geoid jo 1873. godine. Geoid je veoma pogodan za izuavanje polja sile Zemljine tee, ali je njegova povrina takoe nepravilna i matematiki se ne moe izraziti u cjelini, pa jednaine za odreivanje koordinata taaka, duina i uglova postaju neupotrebljive. Iako je povrina geoida glatka nije pogodna za ortogonalno projektovanje taaka sa zemljine povrine, a zatim na ravnu povrinu, tj. kartu. Zbog neregularnog rasporeda i gustine zemljinih masa geoid ima niz talasa (undulacija), tj. vrlo je sloenog oblika (slika 1, 1a); nesimetrian je u odnosu na obrtnu osu i uz to nedovoljno poznat, i jo uvijek se
1
ne raspolae podacima o polju gravitacije za velike dijelove Zemlje. To je razlog to se pri odreivanju taaka fizike povrine Zemlje kao referentna povrina koristi povrina tzv. obrtnog elipsoida, na koju se ortogonalno projektuju take sa fizike povrine i uvodi odgovarajui koordinatni sistem za analitiko izraavanje poloaja projiciranih taaka.
Take trigonometrijskih i poligonskih mrea sa odgovarajuim koordinatama, kao i take nivelmanski mrea sa nadmorskim visinama, koje ine osnovu premjera.
Parametri ovog elipsoida, njegov smjetaj i orijentacija u Zemljinom tijelu treba da to vie odgovaraju totalnom geoidu, pa se u procesu njihovog odreivanja postavljaju odgovarajui uslovi. Meu njima, uvijek su prisutni zahtjevi da se obrtna osa elipsoida i Zemljina osa poklapaju, kao i da se geometrijski centar elipsoida podudara sa centrom Zemljine tee. Ako se ovim uslovima doda zahtjev za jednakou zapremina elipsoida i geoida, kao i uslov da je zbir kvadrata odstojanja izmeu povrina geoida i elipsoida jednak minimumu, takav elipsoid predstavlja tzv. opi ili srednji Zemljin elipsoid. Jo i danas se koristi vei broj elipsoida iji su parametri odreeni u raznim vremenskim epohama i na temelju razliitih podataka. Svaki od njih predstavlja najpodesnije rjeenje za odreena podruja Zemlje, odnosno najprikladniji su geoidi u tim
7
oblastima i na njima kao referentnimelipsoidima izvrena je obrada i izraunavanje koordinata taaka trigonometrijskih mrea u raznim dijelovima svijeta. Geometrijske obrtne ose ovako usvojenih referentnih elipsoida gotovo po pravilu su, sa veim ili manjim odstupanjem, paralelne obrtnoj osi Zemlje; a geometrijski centri elipsoida pomaknuti su u odnosu na centar Zemljinih masa
Duine velike i male ose za neke elipsoide (m) Ekvatorski Polarni Izvor Godina polumjer (a) polumjer (b) Bessel 1841. 6 377 397,2 6 356 079,0 Hayford 1909. 6 378 388,0 6 356 911,0 Krassovsky 1940. 6 378 245,0 6 356 863,0 GRS 80 1980. 6 378 137,0 6 356 752,3141 WGS 84 1984. 6 378 137,0 6 356 752,3142
koje nastaje obrtanjem elipse oko njene male ose, za koju se pretpostavlja da se poklapa sa osom Zemlje (slika 2).
Za potrebe navedenih raunanja moraju se, prethodno, sva uglovna i linijska mjerenja, sa fizike povrine Zemlje, svesti (redukovati) ortogonalnim projiciranjem na povrinu odabranog referentnog-elipsoida. Primjena raznih elipsoida pri obradi i raunanju nacionalnih trigonometrijskih mrea, a osobito, velike razlike u njihovoj orijentaciji uzrokovane grekama mjerenih podataka i drugim uticajima, esto oteavaju objedinjeno koritenje numerikih i grafikih podataka i materijala (dokumenata) za odnosna geografska podruja i iziskuju dodatni posao oko uspostavljanja tzv. geodetsko-kartografskog kontinuiteta. Ovaj se problem rjeava pomou niza numerikih i drugih operacija kojima se stvara mogunost za meusobno uklapanje i objedinjavanje raznorodnih triangulacija izraunatih na razliitim elipsoidima, sa razliitom orijentacijom itd. U nekim sluajevima, osobito za kartografske potrebe, umjesto elipsoida moe se uzeti povrina Zemljine lopte za karte sitne razmjere. Elementi obrtnog zemljinog elipsoida U diferencijalnoj geometriji obrtnom povrinom smatra se povrina nastala obrtanjem neke krive oko zamiljene ose. Linije presjeka ove povrine sa ravnima koje prolaze kroz obrtnu osu, nazivaju se meridijani, a linije presjeka sa ravnima upravnim na obrtnu osu nazivaju se paralele. U geodeziji se pod obrtnim Zemljinim elipsoidom podrazumijeva geometrijsko tijelo
8
O centar elipsoida, Pn-Ps obrtna osa elipsoida sa sjevernim i junim polom, Ravnine koje prolaze kroz obrtnu osu nazivaju se meridijanske ravni i one povrinu elipsoida sijeku du slinih elipsa meridijanske elipse. Polovine meridijanskih elipsi od pola do pola nazivaju se meridijanske poluelipse, ili krae, meridijani (PnMNPs); analogno tome postoje i meridijanske poluravni ograniene meridijanom i obrtnom osom. Ravni upravne na obrtnu osu sijeku povrinu elipsoida po krugovima koji se nazivaju paralelni krugovi, ili krae, paralele (UwMUeM1). Ravan upravna na obrtnu osu i prolazi kroz centar elipsoida naziva se ekvatorijalna ravan. Ona presijeca elipsoid po najveem paralelnom krugu, koji se naziva ekvator (EwNEeN1). Meridijanska elipsa, a samim tim i obrtni elipsoid, odreuju se dvjema duinama, za obje poluose, ili duinom jedne od poluosa i odnosom izmeu njihovih duina. Polazei od veliina male i velike poluose izvodi se niz jednaina koje povezuju pojedine elemente elipsoida. Naveemo najkarakteristinije od njih, obiljeavajui ih na nain uobiajen u geodetskoj praksi: a - velika (ekvatorijalna) poluosa elipsoida, odnosno elipse, b - mala (polarna) poluosa, - spljotenost, - linearni ekscentricitet, e - prvi brojni ekscentricitet, e'- drugi brojni ekscentricitet.
presjek po meridijanu ili meridijanski presjek, koji obrazuje ravan u kojoj lei obrtna osa elipse. Popreni normalni presjek ili presjek po prvom vertikalu, koji obrazuje ravan okomita na ravan meridijana odnosne take (to je kriva ETW). Azimut prvog vertikala iznosi 90 ili 270. Svi ostali presjeci su kosi normalni presjeci. Radijusi (poluprenici) krivina glavnih normalnih presjeka su funkcije geografske irine odnosne take (slika 4).
prvi brojni ekscentricitet drugi brojni ekscentricitet
e=
e' =
2 = a 2 b2 ,
e2 = a 2 b2 a 2 b2 2 e = , ' a2 b2
druga spljotenost meridijanske elipse
spljotenost elipse
a b , a
'=
a b b
Poluprenici krivina glavnih normalnih presjeka Poluprenik krivine glavnog normalnog presjeka po meridijanu obiljeavamo sa M (radijus zakrivljenosti meridijana M za neku taku na meridijanu), a poluprenik krivine po prvom vertikalu sa N.
Spljotenost (WGS84): a b 6378137, 0 6356752,3142 = = = a 6356752,3142 1 = =0,00335281067 298,257222933 Ekscentricitet : a 2 b2 = 0,0066943800042608 e2 = a2 e2 = 2 2

Normalni presjeci, poluprenici krivina glavnih normalnih presjeka Ako povrinu elipsoida presijeemo ravninama koje prolaze kroz normalnu na elipsoid u nekoj taki, nastaju krive linije koje nazivamo normalnim presjecima. Kroz normalu bilo koje takve take moe se postaviti beskonano mnogo ravni i svaka e od njih imati odgovarajui normalni presjek. Izmeu bezbroj normalnih presjeka postoje dva koja su meusobno okomita (upravna), to su tzv. glavni normalni presjeci. Prvi je
9
M =
a 1 e2
(1 e
sin
2
. for. 1.
N=
(1 e
sin
2
. for. 2.
gdje je a - velika poluosa usvojenog Zemljinog elipsoida, e - njegov numeriki
a 2 b2 , a geografska ekscentricitet: e = a2
2
irina take T. Poluprenik krivine po meridijanu je najmanji, a poluprenik krivine po prvom vertikalu je najvei od svih normalnih presjeka poloenih kroz normalu N take T. Za taku T, koja lei na ekvatoru, tj. za = 0 , bie: M = a(1 e2 ), a N = a
To znai da je poluprenik krivine glavnog normalnog presjeka po prvom vertikalu jednak velikoj poluosi a elipsoida, poto je za = 0 , presjek po prvom vertikalu ustvari ekvator. Za taku na polu, tj. za = 90 , bie:
a jo jednostavnije je ako raunamo razliku:
( ) =
e2 ' sin 2 for. 5. 2
M=
a 1 e2
i N=
a 1 e2
, to znai, da
Maksimalna razlika izmeu geografske i geocentrine irine je za = 45 , i iznosi 11,5'.
su na polu poluprenici krivina glavnih normalnih presjeka meusobno jednaki, tj. svi normalni presjeci na polu su meridijani. To znai, da se sa poveavanjem irine , poveava i poluprenik krivine po meridijanu. Najvea njegova vrijednost je na polu, a najmanja na ekvatoru. Ako Zemlju smatramo kao loptu poluprenika R, onda su svi normalni presjeci veliki krugovi i njihovi poluprenici krivina jednaki polupreniku R lopte. Srednji poluprenik krivine Pri raunanju kartografskih projekcija potrebno je da se zna poluprenik srednje krivine ili srednji poluprenik krivine u zadatoj taki T elipsoida. Taj poluprenik krivine obiljeavamo sa Ro i on po Grunertovoj formuli iznosi: Ro = M N for. 3, tj. srednji poluprenik krivine jednak je geometrijskoj sredini iz poluprenika krivina glavnih normalnih presjeka u zadatoj taki (T) elipsoida. To znai, da se relativno mali dio povrine Zemljinog elipsoida moe smatrati kao dio povrine lopte poluprenika Ro u srednjoj taki toga dijela povrine na elipsoidu. U praksi se poluprenici krivina
Redukovana irina Ako iz centra elipse O opiemo kruni luk poluprenikom R = a i apscisu x take T produimo do presjeka sa krunim lukom, dobiemo taku T'. Ugao koji zaklapa poluprenik OT ' = a sa velikom poluosom OE elipse zove se redukovana irina take T i obiljeava se sa u, (slika 6).
M , K i Ro ne raunaju, ve se uzimaju iz
gotove tabele, po argumentu . Geocentrina irina Za kartografske projekcije kod kojih se take sa elipsoida prvo projektuju na loptu, pa tek onda sa lopte na ravan, moramo izraunati tzv. geocentrinu irinu , (slika 5). To je ugao koga zaklapa radijus vektor r dotine take T sa velikom osom elipse OE. Geocentrina irina rauna se kao i geografska od ekvatora na sjever i jug, tj. od 0 do 90. Geocentrinu irinu moemo izraunati po jednaini:
tan = (1 e 2 ) tan for. 4,

10
I redukovana irina rauna se od ekvatora u pravcu sjevera i juga, tj. od 0 do 90. Redukovanu irinu u moemo izraunati po jednaini: tan u = (1 e ) tan 2 for. 6, a jo jednostavnije je ako raunamo razliku: e2 ( u ) = ' sin 2 for. 7. 4 Maksimalna razlika izmeu geografske i redukovane irine je za = 45 i iznosi 5,8' .
2
Raunanje duine meridijanskog i paralelinog luka Pri raunanju kartografskih projekcija, esto puta je potrebno da se zna duina meridijanskog luka od ekvatora do neke paralele , kao i duina paralelinog luka izmeu dva meridijana. a) Na lopti Na slici 7, imamo loptu poluprenika R, na kojoj je potrebno izraunati duinu meridijanskog i paralelinog luka, kada je zadana irina i duina take B. Posmatrajui donju sliku moemo napisati proporciju: AB : EN = r : R, gdje je r poluprenik paralele, EN - luk ekvatora kome odgovara ugao . Kako je iz pravouglog r = R cos , trougla BC ' C : to je
Primjer: izraunati duinu luka paralele Sp, ija je irina = 44 izmeu meridijana, ije su duine 1 = 12 i 2 = 22.
AB : EN = R cos : R; odakle je:

EN R cos ; tj.: AB = EN cos . R Isto tako, ako luk ekvatora EN obiljeimo sa So, onda moemo napisati proporciju: So : 2 R = '' : 360 60 ' 60 '' , odakle je: 2 R '' So = = R '' . 360 60' 60 '' 180 60 ' 60'' Ako obiljeimo sa 1/ '' , gdje je AB =
180 60 ' 60 '' '' = 206.265 - broj sekundi u jednom radijanu,
'' R cos = '' ( ) 6370290m = 2 1 cos 44 = 206265'' (22 12) 6370290 m = cos 44 = 206265'' (10) 6370290 m = 0,719339800 = 206265'' 36000 '' 6370290 m 0,719339800 = 206265'' = 799.779,4726 metara. Sp =
Na isti nain dobiemo da je duina (Sm) meridijanskog luka EN:
Sm =
'' R for. 11. ''
dobiemo: S0 =
'' R for. 9. ''
Ako sada luk paralele AB obiljeimo sa Sp i u formulu 6 stavimo vrijednost za EN = S0 iz formule 9, dobiemo:
Sp =
'' R cos for. 10. ''

11
Primjer: izraunati duinu meridijanskog luka (Sm) od ekvatora do paralele, ija je irina = 44. '' R ( 2 1 ) 6370290 m = = Sm = '' 206265'' (44 0) 6370290 m (44) 6370290 m = = = 206265'' 206265'' 158400 '' 6370290 m = 4.892.026,936 metara. 206265''
b) Na elipsoidu Iako su na elipsoidu meridijani elipse, kod kojih jednakim uglovnim vrijednostima odgovaraju razliite duine lukova (uporedi lukove n i m na slici 8), ipak se, kada se ne radi o velikoj tanosti, relativno mali meridijanski luk na elipsoidu moe smatrati kao luk kruga poluprenika Mo i tada se koristi poznata formula 11, kada se u nju na mjesto poluprenika R lopte stavi poluprenik krivine Mo po meridijanu, uzet za srednju irinu
Prema tome, formule (12 i 13) dobijaju sada sljedei oblik: '' Sm = formula 14. (1) '' Sp = cos formula 15. (2) Pri raunanju paralelinog luka Sp veliina (2) uzima se za irinu dotine paralele, dok se pri raunanju duine meridijanskog luka Sm izmeu paralela 1 i 2, veliina (1) uzima 1 + 2 . za srednju irinu: 0 = 2 Primjer: izraunati duinu paralelinog luka od 1 du 44 paralele i duinu meridijanskog luka izmeu 44 i 45 paralele. Raunanje izvriti prvo na lopti poluprenika R = 6370290 metara, a zatim na Beselovom elipsoidu i uporediti sraunate duine na lopti i elipsoidu. Raunanje paralelinog luka
a) Na lopti '' R Sp = cos '' 1 6370290 m Sp = cos 44 = 206265 = 111182, 43 0, 7193398 = 79.977,947 metara. b) Na elipsoidu '' Sp = cos '' N S p = 80196,423 m.
o , tj.
Sm =
M o '' for. 12. ''
Kada se trai tanost vea od 1 cm, onda se duina meridijanskog luka Sm obavezno mora raunati po formuli: S m = M d ,
0
gdje je M d duina beskonano malog meridijanskog luka, a granica od 0 do oznaava interval od ekvatora pa do paralele . Poto su paralele i na elipsoidu krugovi, to za raunanje paralelinog luka izmeu dva meridijana vai formula 10, kada se u njoj poluprenik R lopte zamjeni sa poluprenikom N krivine po prvom vertikalu, '' N cos Sp = for. 13. pa je ''
Primjer izrauna paralelinog luka a= 6.377.397 b= 6.356.079 2 a= 40.671.192.495.609 2 b= 40.399.740.254.241 a2 b2 = e= e= sin2 44 = N= Sp =

2
271.452.241.368 0,006674312325544 0,081696464584115 0,482550 6387691,68654368 80.196,42258610768
M N i izraunate su i uzimaju se '' '' iz gotove tablice po argumentu . Ove veliine obiljeene su simbolikim oznakama i '' '' =(1) i = (2). to: M N
Veliine
12
3600 '' 6387691,6865436 m 0, 7193398 = 206265'' S p = 80196,423 metara. Sp =
Raunanje meridijanskog luka

'' R Sm = = '' 1 6370290 m = = 111182, 43 206265
Dio Zemljine povrine koji se moe smatrati kao ravan Sa matematike take gledita ni najmanji dio Zemljine povrine ne bi se mogao uzeti za ravan. Meutim, imajui u vidu dozvoljena odstupanja pri grafikim konstrukcijama, kao i deformaciju papira, ipak se izvjestan dio Zemljine povrine moe smatrati kao ravan, pa da greka koja se time ini bude manja od dozvoljene grafike tanosti razmjera. Postavlja se pitanje koliki se dio Zemljine povrine u zavisnosti od razmjera moe smatrati kao ravan? Uzmimo da je Zemlja lopta poluprenika R = 6370 km i u taki Z poloimo dodirnu ravan (slika 9).
a) Na lopti
b) Na elipsoidu '' = Sm = ''

M = 111.099,872
Primjer izrauna meridijanskog luka 1-e2 = 0,993325687674456 a(1-e2 ) = 6334832,260598012 sin2 44 = 0,482550 M= 6365559,7387362897 111.099,87181271976 Sm =
Duina Duina luka 1 meridijanskog na 44 paraleli luka izmeu 44 i 45 paralele 79.977,947 m 111182,430 111.099,872 + 82,558
Tijelo
Na lopti Na Beselovom 80.196,423 m elipsoidu Razlika -218,476
U vezi ovoga primjera postavlja se pitanje: da li pri izradi karte razmjera 1:1000 000 Zemlju treba uzeti kao loptu ili kao elipsoid? Poznato je da je tanost grafikih radova 0,1 mm i da ovome u razmjeru 1:1000 000 odgovara 100 metara u prirodi. Iz ovoga proizlazi da se pri izradi karte 1:1000 000 Zemlja mora uzeti kao elipsoid, a ne kao lopta.
Zatim, iz centra O povucimo poluprenike OA i OB i produimo ih do presjeka sa ravni u takama a i b. Jasno je, da e se luk ZB, predstaviti na projekciji pravom Zb. Na zadatak je da odredimo razliku izmeu luka ZB i prave Zb. Ako luk ZB obiljeimo sa S, a razliku ZB Zb sa S, onda je: S = Zb S for. 16. Iz pravouglog trougla ZOb imamo da je Zb = R tan . S druge strane znamo da je luk S = R , pa ako ove vrijednosti uvrstimo u formulu 16, dobiemo da je S = R tan( R ) = R (tan ) Ako sada tan razvijemo u red i zadrimo lanove zakljuno sa treim stepenom bie: S = R
3
3
13

3 3 S , to je S = R S 3 = S 2 , R 3R 3R
Kako je = odakle
je
S 3 = S 3 R 2
ili
ELEMENTI TEORIJE PRESLIKAVANJA POVRINA
S = 3 3R 2 S for. 17.
Ako u jednainu 17 mjesto S postepeno uvrstimo brojne vrijednosti grafike tanosti za pojedine razmjere, dobiemo odgovor na postavljeno pitanje. Usvojimo li da je grafika tanost 0,1 mm, onda grafika tanost razmjera iznosi: Razmjer Za Za Za 1:25.000 1:50.000 1:100.000 Grafika tanost (s) 2,5 m 5m 10 m
Izmeu dvije matematiki definisane povrine mogu postojati raznovrsni odnosi koji se izuavaju u teoriji povrina. Za nas je posebno interesantan takav odnos podudarnosti dvije povrine, kada svakoj taki jedne od njih odgovara potpuno odreena taka druge povrine, odnosno kada neprekidno kretanje take na prvoj povrini ima za posljedicu odgovarajue zakonito pomjeranje korespondentne take na drugoj povrini. U ovom sluaju kae se da se prva povrina preslikava (prikazuje) na drugoj, a pojedini elementi druge povrine (take, linije, figure) nazivaju se slikama odgovarajuih elemenata prve.
zakona preslikavanja bavi se teorija preslikavanja povrina. tome je vano uoiti da je, matematiki gledano, ovdje uvijek posrijedi podudarnost dviju povrina "po takama", odnosno da je u pitanju njihov odnos "taka sa takom". Ova podudarnost mora biti jednoznana i reciprona u isto vrijeme, tj. svaka taka na prvoj povrini moe imati samo jednu podudarnu taku na drugoj i obrnuto.
Stavimo li ove vrijednosti postepeno u jednainu 17, dobiemo: Za 1:25.000 da je S = 65 km. Za 1:50.000 da je S = 85 km. Za 1:100.000 da je S = 105 km. Dakle, dobili smo granine vrijednosti za pojedine razmjere, koje pri kartografskim radovima ne smijemo prei zamjenjujui povrinu elipsoida ravnom povrinom, ako elimo da nam tanost kartografskih radova bude vea od greke koju time inimo.
Istraivanjem Pri
Uobiajeno je da se prva povrina ona koja se preslikava - naziva zadatom ili originalnom povrinom, a druga je tzv. projekciona ili povrina slike. Treba, meutim, imati u vidu da potpuno prikazivanje neke zadate povrine na projekcionu povrinu najee nije mogue i da stepen potpunosti prikaza zavisi od svojstava jedne i druge povrine i njihove uzajamne prilagodljivosti.
14
U =P 1 ( u, v )
Proces preslikavanja moe biti propraen sljedeim pojavama:
V = P2 ( u, v )
f .3 i
u=P 1 (U , V ) v = P2 (U , V )
f .4
Neke od osobina originalne povrine ostaju nepromijenjene i na projekcionoj povrini; Neke druge osobine originalne povrine mogu pretrpjeti odreene promjene, ili sasvim nestati i ne pojaviti se na projekcionoj povrini; Prikaz originalne povrine na projekcionoj povrini moe poprimiti, odnosno sadrati i osobine koje ne postoje na originalnoj povrini. Kvalitetne promjene elemenata originalne povrine, nastale u procesu preslikavanja i sadrane u njenom prikazu na projekcionoj povrini, nazivaju se deformacije i redovan su pratilac gotovo svih preslikavanja. Pojmovi "preslikavanje" i "transformacija" koriste kao sinonimi, jer se zakonom preslikavanja, izmeu dviju povrina definie njihov odnos "po takama", tako da je prikaz (slika) na projekcionoj povrini, u svakom sluaju, izvjesna transformacija originalne povrine.
Ope jednaine preslikavanja (transformacija) Pretpostavimo sada da imamo dvije krive povrine P1, i P2 definisane odgovarajuim parametarskim jednainama, i to:
Ukoliko zamijenimo U i V iz jednaina f.3 u f.2. dobijaju se izrazi:
X = F 1 ( u, v )
Y = F 2 ( u, v ) Z = F 3 ( u, v )
f .5
koji se nazivaju opim funkcijama transformacije ili preslikavanja, pa je otuda glavni zadatak teorije preslikavanja razvijanje, odnosno konkretizacija izraza za funkcije F 1 , F 2 , F 3 , kojima se definie veza izmeu koordinata korespondentnih (odgovarajuih) taaka na originalnoj i projekcionoj povrini. Matematiko izraavanje zakona preslikavanja, odnosno iznalaenje eksplicitnih oblika funkcija f.5 i u sklopu toga odreivanje kvalitativnih i kvantitativnih karakteristika prikaza originalne povrine na projekcionoj povrini, predstavlja tzv. pravi zadatak teorije preslikavanja. esto je, meutim, potrebno rijeiti obrnuti zadatak ove teorije, kada na osnovu razvijenih izraza preslikavanja i prisutnih karakteristika prikaza, treba da se uspostave odgovarajui odnosi na originalnoj povrini. Oba ova zadatka i uope razvijanje novih sistema preslikavanja provode se uz zadovoljavanje nekih unaprijed zadanih uslova. Pri tome je uvijek prisutan zahtjev da funkcije (f. 5) budu jednoznane, neprekinute (zajedno sa svojim parcijalnim izvodima prvog i drugog reda) i konane u odreenoj oblasti. Treba istai da samo jednoznanost i neprekidnost funkcije (f. 5) obezbjeuje tzv. homeomorfno uzajamno jednoznano i neprekinuto preslikavanje.
Povrina P 1: x = f1 (u, v) y = f 2 (u, v) z = f 3 (u , v) f .1
Povrina P2 : X = F1 (U , V ) Y = F2 (U , V ) Z = F3 (U ,V ) f .2
Neka je P1 originalna povrina, a P2 projekciona povrina. U ovom sluaju sistem parametarskih krivih na projekcionoj povrini odnosi se na sistem krivih originalne povrine, tj. postoji matematika veza izmeu parametara (u, v) i (U, V), koja se u opem vidu izraava jednainama:
15
TEORIJA DEFORMACIJA Strogo uzevi, ni najmanji dio sferne Zemljine povrine ne bi se mogao razviti na ravan bez deformacija. Ako se povrina jednog globusa izree na uzane pojaseve du meridijana, pa se ti pojasevi poredaju jedan pored drugog, oni e se dodirivati samo du ekvatora, dok e se na svim ostalim mjestima razilaziti, i to sve vie s udaljavanjem od ekvatora. Tako dobijena slika ne bi predstavljala kartu neprekidne povrine. Da bi se dobila takva karta mora se na neki nain izvriti ravnomjerno istezanje svakog pojasa u obje strane od njegovog srednjeg meridijana. Kao posljedica toga nastupit e deformacije, duina, uglova i povrina na karti (slika 10).
Glavni razmjer predstavlja zamiljeno (ope) smanjivanje Zemljinog sferoida i moe biti ouvan samo na nekim mjestima karte. Oznaava se na svakoj karti kao simbol opeg smanjivanja. U matematikom smislu, pod glavnim razmjerama (C), podrazumijeva se odnos duine beskonano malog luka ( ds0 ) na globusu prema duini odgovaraju eg luka na Zemljinom sferoidu
( dS ) , tj.
C=
ds0 lim ds0 ili C = dS dS 0dS
Djelimini razmjer je stvarni razmjer na izvjesnom mjestu karte; njegova vrijednost se mijenja, tj. na svakom drugom mjestu karte je drugaija. U matematikom smislu, pod djeliminim razmjerom (c) podrazumijeva se odnos duine beskonano malog luka ( ds ) na karti prema odgovarajuoj duini istog luka na Zemljinom sferoidu ( dS ) : c =
ds . dS
Ukoliko na izvjesnom mjestu karte postoje deformacije, postoji i razlika izmeu glavnog i djeliminog razmjera. Ta razlika predstavlja deformaciju duine. Ukoliko je ona manja, utoliko je kartografska projekcija u kojoj je karta izraena bolja. Deformacija duine na kartografskoj projekciji izraena je odnosom djeliminog prema glavnom razmjeru, tj. =
c , koji se C
Slino se deava i kad se globus izree du paralela. To znai da karta, kao umanjena geometrijska slika izvjesnog dijela Zemljine povrine, predstavlja neravnomjerno deformisanu sliku, bez obzira na primijenjenu kartografsku projekciju. Nastale deformacije razliitih su veliina na raznim mjestima jedne iste karte, to znai da je karta na jednom mjestu tanija, a na drugom manje tana. S obzirom na razliite deformacije duina na raznim mjestima iste karte nemogue je obezbjediti jedan razmjer na njenoj cijeloj povrini. Zbog toga se na svakoj geografskoj karti razlikuju dvije vrste razmjera; glavni (opi) i djelimini (mjestimini).
naziva modul razmjera. To je, ustvari, broj kojim treba pomnoiti glavni razmjer (C) da bi se dobio stvarni (djelimini) razmjer (c) na odre enom mjestu karte. Djelimi ni razmjer na nekom mjestu karte moe biti jednak, ve i ili manji od glavnog. Ako se uzme da je C = 1, razlika izmeu djeliminog razmjera i jedinice (c 1) predstavlja deformaciju d (slika 11).
16
Primjer: ako je opa razmjera 1: 2 000 0000, a mjestimina razmjera u nekoj taki karte 1:16 000 000, onda e promjene razmjere, odnosno mjestimina razmjera izraena opom razmjerom kao jedinicom mjere, biti:
GEOGRAFSKA KARTA Geografska karta je specifinim znacima nacrtana, umanjena, generalisana i po odreenom matematikom zakonu na ravni najee papiru konstruisana slika cijele zemljine povrine ili nekog njenog dijela, koja ukazuje na geografski razmjetaj i uzajamne odnose odreenih fiziko-geografskih i drutveno-geografskih objekata, pojava i injenica. Elementi geografske karte Geografsku kartu sainjavaju tri grupe elemenata, i to: Matematiki. Tvore matematiku osnovu karte, a svrha im je da osiguraju geometrijski taan poloaj na karti svih objekata koji se tretiraju. Na taj nain se omoguava upotreba karte u praktine svrhe kao npr. mjerenje rastojanja, povrina, uglova, odreivanje koordinata, nadmorskih visina i druge kartometrijske zahtjeve. U ove elemente spadaju: - razmjera karte, - projekcija karte (kartografska mrea
uslovno projektovanih linija paralela ili nekih drugih linija), meridijana i
1 1 20000000 5 : = = = 16000000 20000000 16000000 4 = 1, 250 (uvijek sa tri decimale)

Praktinost davanja podataka o mjestiminim razmjerama u vidu promjena razmjere (u naem primjeru 1,250) je oigledna, jer se iz razlika mjestimine (1,250) i ope razmjere (1) odmah uoavaju veliine deformacija dui na raznim mjestima karte (npr. u naem sluaju 1, 250 1 = 0, 250 ). Pretvaranje mjestimine razmjere iz oblika uveanja ili smanjenja razmjere u oblik brojne razmjere vri se rjeenjem proporcije, npr.: 1 1 1, 250 :1 = : , odnosno x 20000000 1, 250 :1 = 20000000 : x odakle je x = 16000000, to znai da e mjestimina razmjera (1,250) biti izraena u vidu brojne razmjere
1:16 000 000.

Za projekciju neke karte razmjere
1: 20 000 000 kae se da joj razmjera raste

od centra projekcije prema krajevima od 1 do 2. To znai da se razmjera 1: 20 000 000 (opa razmjera) odnosi na centar projekcije, a da e se mijenjati prema krajevima projekcije (karte) do 1:10 000 000 (na krajevima).
geodetske take i okvir karte.
Geografski elementi karte. To su fizikogeografski, drutveno-geografski, ekonomski, kulturni i drugi objekti na zemljinoj povrini. Pored geografskih objekata na karti se mogu prikazati i drugi ne geografski objekti koji imaju opi drutveno-ekonomski znaaj. Geografski elementi karte su njeni tretirani ili sadrajni elementi odnosno elementi koji se prouavaju, analiziraju ili u bilo koje druge svrhe koriste. Dopunski elementi karte. Ovdje spadaju svi ostali ne matematiki i ne geografski elementi. Dopunski elementi karte slue da olakaju njeno koritenje, odnosno raspoznavanje ili objanjavanje matematikih i geografskih elemenata karte. U dopunske elemente karte spadaju: ispisani nazivi geografskih i drugih objekata, ispisani brojevi nadmorskih visina i drugih podataka, kao i sav okvirni i van okvirni sadraj karte (naziv karte, podatak o razmjeri karte, podaci o nainu koritenja i izradi karte).
17
Razmjer karte Zemlja je geometrijski nepravilno tijelo, tzv. geoid, iji oblik neznatno odstupa od geometrijski pravilnog tijela elipsoida (sferoida). Za konstrukciju karata zemljine povrine (dijela i cijele povrine) uzima se da je Zemlja u obliku elipsoida ili kugle. To je tzv. matematiki ili geometrijski (sferni, sferoidni ili elipsoidni) oblik zemljine povrine koji se razlikuje od njene topografske ili fizike povrine, koja je neravna odnosno reljefna. Karta kao umanjena slika dijela ili cijele povrine Zemlje ima ravnu povrinu za razliku od fizikog dijela zemljine povrine koji je sferoidan i reljefan. Ovakve razlike izmeu stvarne fizike povrine Zemlje i ravne povrine karte na koju se zemljina povrina, uopavajui, preslikava stvaraju neke probleme koji se ne mogu izbjei. Jedan dio ovih problema rjeava se geodetskim metodama odreivanja poloaja taaka na zemljinoj povrini i svoenjem tih taaka ortogonalnim projektovanjem sa fizike na matematiku (sfernu, sferoidnu) povrinu. To je tzv. prvi dio problema preslikavanja sa zakrivljene povrine na ravan, tj. kartu. Drugi dio tog problema, tj. kako projektovati take sa matematiki krive povrine na ravnu povrinu karte rjeava matematika kartografija. Vrlo mali dijelovi zemljine povrine mogli bi se projektovati na kartu bez deformacija zato to je karta smanjena slika zemljine povrine. Sva rastojanja izmeu taaka na karti nekog manjeg dijela zemljine povrine smanjena su u jednakom odnosu izmeu odgovarajuih taaka projektovanih na matematikoj zemljinoj povrini. Taj odnos u kojem stoje rastojanja izmeu taaka na karti prema ortogonalnim projekcijama odgovarajuih rastojanja u prirodi, naziva se razmjera ili razmjer karte. Nije mogue prikazati velike dijelove zemljine povrine na karti, a da pri tom ne doe do veih ili manjih deformacija. Najee deformacije koje se javljaju prilikom projekcije matematike sferoidne povrine Zemlje na ravnu povrinu karte su: istezanje, nabiranje i cijepanje. Iako je na karti slika zemljine povrine deformisana, ipak deformacije te slike nisu proizvoljne ve podlijeu matematikim zakonima odreene projekcije koja je primijenjena za projektovanje taaka sa matematike zemljine povrine na ravnu
18
povrinu karte. Oblik i veliina deformacija zavise od izbora projekcije. Projekcijom veeg dijela zemljine povrine na kartu nije mogue zadrati iste, srazmjerno umanjene, meusobne odnose geografskih objekata na povrini Zemlje i njihovih projekcija na karti. Zbog toga ni razmjera karte nije ista na cijeloj karti. Zato je neophodno poznavati vrstu projekcije u kojoj je karta raena da bi se znalo na kojim mjestima karte, u kojim pravcima iz neke take na njoj, i za koliko se mijenja razmjera oznaena na karti. Razmjer na karti moe biti prikazan na tri naina:
brojnim izrazom (u vidu razmjere ili razlomka), grafiki (u vidu razmjernika), opisno (objanjenje u tom smislu da se navede kolika je duinska mjera na karti umanjena u odnosu na istu u prirodi, npr. 1 cm na karti = 1000 metara u prirodi). Brojna razmjera
Odnos mjernih brojeva dviju veliina izmjerenih istom jedinicom mjere za duinu, uzimajui pri tome da je prvi faktor razmjere uvijek broj 1, naziva se razmjera karte. Razmjera se na kartama oznauje, najee u vidu odnosa, npr. 1:100 000, ili u vidu razlomka
1 , to je rijetko. 100 000
U oba sluaja broj 1 oznaava jedinicu mjere kojom se mjeri duina na karti (npr. milimetar ili centimetar), a broj 100 000 oznaava da toj jedinici mjere za duinu na karti odgovara 100 000 takvih (istoimenih) jedinica u prirodi. Brojna razmjera slui za preraunavanje horizontalnih rastojanja izmeu taaka na zemljinoj povrini u rastojanju izmeu odgovarajuih taaka na karti, i obrnuto. Ona je uvijek oznaena na svakoj karti. Primjeri: - na karti razmjere 1: 50 000 izmjerena je udaljenost izmeu dvije odreene take, i iznosi 10 cm. Kolika je udaljenost u prirodi izmeu tih taaka? Duini od 1 cm na karti ove razmjere odgovara 500 metara u prirodi, a 10 cm na karti odgovara 5 km u prirodi.
ako rastojanje izmeu dva objekta na zemljitu iznosi 5 km, na kolikom e rastojanju ta dva objekta biti nacrtana na karti 1: 75 000? Jednom centimetru duine na karti 1: 75 000 odgovara 75 000 cm , odnosno 750 m. Ako se rastojanje od 5 km odnosno 5000 m podijeli sa 750 m, dobie se rastojanje od 6,66 cm izmeu zadatih objekata na karti 1: 75 000.
Grafika razmjera (razmjernik) Grafikom razmjerom naziva se grafika konstrukcija (izdijeljena du) koja je u vidu razmjere nacrtana na karti i slui za direktno oitavanje i pretvaranje izmjerenih horizontalni rastojanja na karti u njihovu prirodnu veliinu i obrnuto. Prema tanosti oitavanja grafike razmjernike dijelimo na linijske (pruni, prosti) i transverzalne (popreni, sloeni). Linijski razmjernik predstavlja du koja je izdijeljena na jednake dijelove (duine). Ovi dijelovi nazivaju se osnovom razmjernika. Duina ovih podioka (osnova razmjere) treba da bude cijeli broj odreene jedinice za duinu (metar, kilometar, milja i dr.), koja se koristi za mjerenje udaljenosti na karti (slika 12).
Kada uporeujemo dvije razliite razmjere karte, krupniju razmjeru ima ona karta kod koje je modul razmjere manji. Npr. karta razmjere 1: 25 000 ima krupniju razmjeru od karte 1: 50 000. Izraunati vrijednost mjestiminog razmjera i deformacije duina na topografskoj karti razmjere 1:100 000, ako je vrijednost izmjerenog rastojanja na navedenoj karti ds = 24, 2 cm, a isto to rastojanje na elipsoidu ima vrijednost od dS = 24160 m.
242 mm 1 ds = = dS 24160000 mm 99800 c=
( 0, 242 m ) 100000
24160 m
= 1, 0017
dc = 1, 0017 1 = +0, 0017 ili + 0,17%
( 0, 242 m ) 100000 24160 m = +40 m

relativna deformacija: dc = 40 m = 0, 0017 24160 m
apsolutna deformacija:
S obzirom na razmjeru, sve se kopnene karte razvrstaju na:
karte krupnih razmjera ili krupnorazmjerne karte (od 1: 5 000 do 1: 200 000). Ovdje spadaju i planovi (od 1:100 do 1: 5000), ako imaju ucrtane geografske koordinate i topografske karte (od 1: 5000 do 1: 200000), karte srednjih razmjera ili srednjerazmjerne karte (od 1:200 000 do 1:1000 000), karte sitnih razmjera ili sitnorazmjerne karte, sve karte sitnije od 1:1000 000.
Ako grafika veliina (duina podioka) na linijskom razmjerniku nije pogodna za mjerenje na karti prevelika ili premala onda se za duinu osnove na razmjerniku uzimaju duplo manje ili duplo vee vrijednosti od okruglih brojeva (5, 50, 500, 5000, itd.). Ovo se radi sve u cilju lakeg i breg pretvaranja izmjerenih udaljenosti na karti u one prirodne i obrnuto (slika 13).
Na kraju desne crtice linijskog razmjernika obavezno treba navesti koja se jedinica mjere za duinu podioka na razmjerniku koristi (metar, kilometar, milja i dr.).
19
Brojne vrijednosti na razmjerniku koje se nalaze iznad ili ispod crtica podioka, a nalaze se lijevo ili desno od nule, imaju za cilj da olakaju praktino koritenje karte, odnosno pretvaranje oitanih udaljenosti sa karte u prirodne, i obrnuto. Pod tanou razmjernika podrazumijeva se ona duinska vrijednost u prirodi koja odgovara najmanjem podioku osnove razmjernika. Krajnje lijeva podjela na razmjerniku, koja je podijeljena na sitnije dijelove, je njegova osnova. Podjela osnove razmjernika ima za cilj da se povea tanost pretvaranja linijskih duina i rastojanje sa karte u duine i rastojanje u prirodi, i obrnuto. Tanost razmjernika poveava se sa poveanjem broja podioka, odnosno, to je na vei broj izdijeljena osnova razmjernika, to je vea njegova tanost. Primjer: ako osnova nekog razmjernika ima duinsku vrijednost u prirodi 1000 metara, a podijeljena je na deset dijelova, za takav razmjernik se kae da je njegova tanost 100 metara. Daljom, zamiljenom, diobom tako malog dijela ocjenom odoka moe za dva do deset puta poveati tanost pretvaranja rastojanje sa karte u rastojanje u prirodi, i obrnuto. Obino se nastoji da grafika veliina osnove ne bude kraa od 0,5 cm ni dua od 4 cm. Kraa od 0,5 cm teko bi se mogla jasno uoljivo crticama izdijeliti na vei broj od pet dijelova, a dua od 4 cm bila bi nepraktina i nepotrebna, jer se za sve razmjere moe odrediti grafika veliina osnove izmeu ovih dviju krajnjih veliina (izmeu 0,5 i 4 cm). Odreivanje osnove razmjernika Prvo se na karti odreene razmjere utvrdi koliko duini od 1 cm (na karti) odgovara metara u prirodi. Ako je taj broj neki od prethodno navedenih okruglih brojeva pogodnih za osnovu razmjernika onda e linijska duina od 1 cm biti grafika veliina osnove razmjernika. Ako to nije sluaj onda treba vidjeti izmeu kojih se brojnih vrijednosti okruglih brojeva nalazi broj metara koji odgovara duini od 1 cm na karti, pa usvojiti jednu od njih za odreivanje osnove razmjernika. U takvim sluajevima najee se usvaja za osnovu razmjernika vea okrugla brojna vrijednost, iako se u nekim
20
sluajevima moe, ili mora, usvojiti manja okrugla brojna vrijednost. Primjer. Odrediti grafiku veliinu (osnovu razmjernika) za kartu 1: 40 000 : Duina od 1 cm na karti navedene razmjere odgovara u prirodi duini od 400 metara. Poto se broj 400 nalazi izmeu pogodnih okruglih brojeva 100 i 1000, treba uzeti jedan od tih brojeva za odreivanje grafike veliine osnove razmjernika.
- prvi sluaj: ako se uzme broj 100 kao brojna vrijednost osnove, grafika vrijednost osnove dobie se iz proporcije:
1: 400 = x :100 x = 0, 25 cm.
Vidimo da je grafika veliina osnove razmjernika manja od 0,5 cm, tj. od usvojene najmanje mogue veliine. Oigledno je da se mora uzeti vea brojna vrijednost da poslui kao osnova razmjernika.
- drugi sluaj: ako se uzme broj 1000 kao brojna vrijednost osnove, grafika vrijednost osnove dobie se iz proporcije 1: 400 = x :1000 x = 2,5 cm, to je sasvim prihvatljivo za praktinu upotrebu razmjernika. Mogla je biti usvojena i vrijednost osnove razmjernika od 500 m, tj. njena grafika veliina od 1,20 cm, ali takav razmjernik nije praktian za pretvaranje izmjerenih duina na karti u prirodne i obrnuto. Na kartama moe biti konstruisan i tzv. dvojni linijski razmjernik, na kojem su nanijete podjele dviju razliitih osnova razmjernika da bi se preraunavanje rastojanja moglo vriti u dvjema vrstama jedinica mjere za duinu u prirodi. Ovakav dvojni razmjernik bio je prisutan na austrougarskim i danas na amerikim kartama (kilometri i milje). Neke karte, koje su izraene u konusnoj ili cilindrinoj projekciji, a obuhvataju vee dijelove zemljine povrine, mogu imati tzv. kombinirani razmjernik (slika 14).
Ovaj razmjernik konstruisan je od nekoliko vodoravnih, meusobno paralelnih linija, koje predstavljaju paralele, to se vidi iz brojnih vrijednosti napisanih kod svake horizontalne linije. Ove meusobno paralelne linije koje predstavljaju razmjeru za odreenu paralelu, povezane su krivim linijama, tako da na svakom razmjerniku veliina grafike osnove bude ista samo za odgovarajuu paralelu. Krajem 18. vijeka, pored grafike razmjere, poela se koristiti i numerika razmjera zbog toga to su metode premjeravanja zemljita bile tanije. Na nekim kartama postoji i tekstualno objanjenje razmjere karte, odnosno napie se koliko jednom milimetru ili centimetru odgovara metara ili kilometara u prirodi (npr. 1 cm na karti = 1000 metara u prirodi i sl.). Transverzalni (popreni, sloeni) razmjernik Ova vrsta razmjernika iako je vee tanosti od ostalih razmjernika nije nacrtana ni na jednoj karti, ve se koristi za kontrolu prilikom konstrukcije matematike osnove karte, u svim fazama izrade karte. Transverzalni razmjernik, u konstrukcijskom pogledu, predstavlja dodatak linijskom razmjerniku. Slui za precizno pretvaranje brojnih vrijednosti udaljenosti sa karte u odgovarajua prirodna i obrnuto. Zbog zahtijevane preciznosti transverzalni razmjernik se konstruie na metalnim ili drugim materijalima koji su manje podloni promjenama (skupljanje, rastezanje). Gornja linija predstavlja linijski razmjernik na osnovu kojega je izvrena konstrukcija ostalih linija. Tanost linijskog razmjernika je 100 metara (vrijednost jednog podioka osnove razmjernika), a tanost sloenog razmjernika 5 metara, tj. onoliko puta vea koliko on ima ekvidistantnih linija paralelnih linijskom razmjerniku. Povuene kose prave linije imaju za cilj da, umjesto ocjene od oka manjih dijelova podioka na linijskom razmjerniku, pokau u takama njihovih presjeka sa horizontalnim linijama na tane veliine tih dijelova. Grafike veliine tih dijelova vide se na horizontalnim linijama izmeu upravne i kose linije koje su povuene iz nulte take linijskog razmjernika. Grafika veliina na prvoj horizontalnoj liniji predstavlja tano dvadeseti dio podioka osnove linijskog razmjernika, na drugoj liniji deseti dio itd.
21
Prvo se konstruie linijski razmjernik, pa se u takama njegove podjele podignu upravne linije, iznad ili ispod linijskog razmjernika (svejedno), a zatim povue onoliko ekvidistantnih linija, paralelno linijskom razmjerniku, na koliko dijelova se zamilja tanost itanja sitnijih dijelova od onih na koje je izdijeljena osnova linijskog razmjernika. Horizontalne ekvidistantne linije povlae se na proizvoljnom (ali jednakom) odstojanju. Poslije toga se na donjoj (posljednjoj) horizontalnoj liniji izdijeli lijevi dio koji odgovara izdijeljenoj osnovi linijskog razmjernika, i to na isti broj dijelova. I najzad, povuku se kose linije onako kako je to na slici 15 uinjeno.
Grafika tanost razmjere karte. Najmanja linijska veliina koja se na karti moe izmjeriti naziva se grafika tanost razmjere. Ona iznosi 0,1 do 0,2 mm. Prema tome, greke mjerenja duina na karti uslijed grafike tanosti razmjere, na kartama krupnije razmjere bie manje, a na kartama sitnije razmjere bie vee. I kod najpreciznijih kartografskih konstrukcija matematike osnove karte mogue su greke od 0,1 mm. To je najmanja grafika veliina za koju se ovjekovo oko (bez pomoi lupe) moe uvijek prevariti prilikom uzimanja nekog rastojanja sa karte. I upravo ta grafika veliina greke ( 0,1 mm), koja je ujedno i mjerilo grafike tanosti kartografskih konstrukcija matematike osnove karte, preraunata po razmjeri karte u prirodnu veliinu, predstavlja grafiku tanost razmjere karte (npr. grafika tanost razmjere 1: 25 000 je 2,5 metra).
Elipsa deformacija Zbog postojanja deformacija, beskonano malom krugu poluprenika r = 1, koji bi bio opisan u presjeku meridijana i paralela na povrini sferoida, odgovara na karti beskonano mala elipsa sa spregnutim dijametrima ( m i n ) , gdje je: m - razmjer du meridijana, a n - razmjer du paralele, ija je jednaina
Odreivanje deformacije duina u nekoj taki kartografske projekcije svodi se na pronalaenje razlika izmeu poluosa indikatrise i poluprenika r beskonano malog kruga na sferoidu, tj. na pronalaenje odnosa:
c=
a b i c= . r r
x2 y2 + = 1. m2 n2
Ako se u tim izrazima poluprenik r beskonano malog kruga, izraen u glavnom razmjeru, uzme za jedinicu, poluose a i b indikatrise bie moduli razmjera du glavnih pravaca deformacija. Odreivanje poluosa a i b indikatrise i djeliminog razmjera (c) du proizvoljnog pravca Kada su poznati razmjer du meridijana (m) i razmjer du paralele (n), a ugao izmeu njih izmjeri na karti, posredstvom Apolonijevih teorema:
Tako dobijena elipsa predstavlja elipsu deformacija, poznatu kao Tisoova indikatrisa. Na osnovu njene jednaine moe se zakljuiti da svakom paru meusobno upravnih prenika beskonano malog kruga na povrini sferoida, na kartografskoj projekciji odgovara par spregnutih dijametara elipse (slika 16).
a 2 + b 2 = m 2 + n 2 i ab = m n sin
(predstavljaju vezu izmeu poluosa indikatrise i spregnutih dijametara m i n), dolazi se do
jednaina:
a + b = m 2 + n 2 + 2mn sin = k1 i a b = m 2 + n 2 2mn sin = k2 ,

na
a=
k1 + k2 k k i b= 1 2. 2 2
osnovu
kojih
se
dobija
da
je:
Razmjer du proizvoljnog pravca (c) povuenog iz neke take na karti odreuje se Od bezbroj meusobno upravnih prenika postoji samo jedan par kojem na indikatrisi odgovara, takoe, par meusobno upravnih dijametara a i b (ose elipse). Ti pravci na povrini sferoida, kojima na kartografskim projekcijama odgovaraju ose elipse, nazivaju se glavni pravci deformacija, pa je tada jednaina elipse: po jednaini: c = a 2 cos 2 0 + b 2 sin 2 0 , gdje je 0 ugao koji povueni pravac zaklapa sa pozitivnim smjerom glavnog pravca na sferoidu. Ugao 0 dobija se po formuli
tan 0 =
x y + = 1. a b
a tan , b
gdje
je
ugao
koji
Iz injenice da kod elipse ne postoji nijedan dijametar dui od velike ose a, niti krai od male ose b, izlazi da djelimini razmjeri du osa elipse imaju najveu i najmanju vrijednost razmjera u zadatoj taki (ekstremne vrijednosti). Meridijani i paralele na sferoidu bie glavni pravci deformacija samo kada se i na kartografskoj projekciji sijeku pod pravim uglovima, to kod mnogih kartografskih projekcija nije sluaj.
22
zaklapa proizvoljni pravac sa pozitivnim smjerom velike poluose (a) na kartografskoj projekciji. Orijentacija indikatrise. Odrediti orijentaciju indikatrise znai iznai ugao 0 , koji odreuje orijentaciju glavnog pravca deformacije na sferoidu, odnosno ugao koji odreuje orijentaciju velike poluose (a) na kartografskoj projekciji. To se ini po sljedeim jednainama:
a 2 m2 n2 b2 tan 0 = i = m2 b2 a 2 n2 b a 2 m2 b n2 b2 tan = . = a m2 b2 a a 2 n2
Prema tome, ako su u nekoj taki kartografske projekcije poznati razmjer du meridijana (m), razmjer du paralele (n) i ugao izmeu njih (), mogu se odrediti osnovni elementi deformacija (poluose indikatrise i njena orijentacija), to ini osnovu za izuavanje dotine kartografske projekcije (slika 17).
Deformacija povrina javlja se kao posljedica postojanja deformacije duina i uglova. Odnos povrine beskonano male elipse na kartografskoj projekciji prema povrini odgovarajueg beskonano malog kruga na sferoidu, naziva se razmjer povrina (p). Kako je povrina kruga poluprenika r = 1 jednaka , a povrina elipse sa spregnutim dijametrima (m i n) i uglom ( ) izmeu njih jednaka je p = mn sin , odnosno p = ab, ako je izraena s poluosama (a i b), razmjer povrina e biti
p = mn sin = ab.
Deformacija uglova zavisi u prvom redu od razlike u veliinama poluosa indikatrise, a zatim, u svakoj taki kartografske projekcije, i od poloaja krakova dotinog ugla u odnosu na glavne pravce deformacija (poluose indikatrise). Pravcu AM na sferoidu odgovarae pravac A1 M1 na kartografskoj projekciji. Da bi se vidjelo kako se pravac AM deformisao pri projektovanju na ravan mora se poznavati odnos izmeu uglova 0 (na sferoidu) i (na ravni). Ti uglovi mogu se dobiti po jednainama
Raspored i veliina deformacija za cijelu povrinu karte mogu biti prikazani u vidu tabelarnog ili grafikog pregleda. Linije koje na grafikom pregledu spajaju take jednakih deformacija zovu se izokole.
tan =
b a tan 0 i tan 0 = tan . a b a b koja daje maksimalnu a+b
Za male vrijednosti uglova bolje je da se taj odnos izrazi razlikom 0 = i primjeni formula sin =
deformaciju pravca AM uzetog u odnosu na veliku poluosu indikatrise. Maksimalna deformacija ugla na kartografskoj projekciji je 2 , jer se svaki ugao sastoji iz dva pravca, od kojih svaki moe biti deformisan za veliinu . Najveu deformaciju ima ugao iju simetralu obrazuje jedan od glavnih pravaca deformacija, odnosno jedna od osa indikatrise (slika 18).
23
a = b = c = m = n, 2 = 0 i p = a 2 = b 2 = c 2
KARTOGRAFSKE PROJEKCIJE Matematiki uslovljena konstrukcija mree meridijana i paralela (ili drugih linija) koja slui kao matematika osnova za izradu karte naziva se kartografska projekcija. Nauka koja izuava kartografske projekcije naziva se matematika kartografija ili teorija kartografskih projekcija. Njen zadatak u praksi svodi se na izbor, raunanje i konstrukciju najpovoljnije kartografske projekcije za kartu. Prve kartografske projekcije su se pojavile jo u starom vijeku i razvijale sa razvojem geografije, kartografije i karte. Poloaj izvjesne take na Zemljinom sferoidu najee je odreen geografskim koordinatama ( , ) , a njena projekcija na ravni pravouglim ravnim koordinatama ( x i y ) . Izmeu tih koordinata mora postojati Uslov slinosti beskonano malih figura omoguava koritenje fotografije i pantografa pri sastavljanju karata, a u praksi mjerenje tanih uglova na karti. Zbog te mogunosti sve se karte krupnih razmjera rade u konformnim kartografskim projekcijama. Tanost mjerenja duina zavisi od veliine domena uslovljenog projekcijom.
odreena veza, uslovljena izborom kartografske projekcije. Izraena u opem obliku ta veza glasi:
x = f1 ( , ) i y = f 2 ( , ) .
Ma kakav bio odreeni oblik tih funkcija, od njih se trai da obezbjede neprekidnost prikazane teritorije na karti i jednoznanost, tj. da svakoj taki sa Zemljinog sferoida odgovara samo jedna taka na karti. Podjela kartografskih projekcija Prema karakteru deformacija kartografske projekcije se dijele na konformne, ekvivalentne i proizvoljne (slika 19). Prema nainu projektovanja kartografske mree projekcije se dijele na: azimutne (perspektivne, zenitne), konusne, cilindrine, pseudokonusne, pseudocilindrine, krune, polikonusne, poliedarske i uslovne. Konformne (ortomorfne) kartografske projekcije sauvale su slinost beskonano malih figura (beskonano mali krugovi, opisani
na povrini sferoida, pojavljuju se i na kartografskoj projekciji kao krugovi ali razliitih povrina). Kod ovih projekcija indikatrisa se
Ekvivalentne (homolografske) kartografske projekcije su sauvale jednakost povrina (krugovi jednakih poluprenika, bez
obzira na veliinu, opisani na raznim mjestima sferoida pojavljuju se na projekciji kao elipse jednakih povrina). Zbog toga se kod ovih
projekcija razmjer duina mijenja ne samo pri prelasku sa take na taku, ve i u raznim pravcima na jednoj istoj taki. Uslov jednakosti povrina omoguava mjerenje planimetrom povrina na karti, bez obzira na veliinu objekta. Ovdje je: 1 1 p = ab = 1, a = , b = i 2 > 0, to znai b a da je najvei razmjer duina u bilo kojoj taki kartografske projekcije toliko puta vei od glavnog koliko je najmanji razmjer u istoj taki manji od glavnog, i da s udaljavanjem od linije nultih deformacija razmjer duina po jednoj osi elipse neprekidno raste, a po drugoj se smanjuje. U ekvivalentnim projekcijama rade se karte sitnih razmjera. Proizvoljne kartografske projekcije obuhvataju sve ostale projekcije koje nisu ni konformne ni ekvivalentne; obino se odlikuju jednostavnou konstrukcije. U podgrupi ekvidistantnih kartografskih projekcija je u svakoj taki razmjer po jednom glavnom pra24
pretvara u krug (jer je a = b), a razmjeri povueni iz jedne take u svim pravcima meusobno su jednaki. Razmjer u odreenoj taki ne zavisi od pravca ve se mijenja samo pri prelasku sa jedne take na drugu. Kod ovih kartografskih projekcija je:
vcu
glavnom razmjeru, tj. a = 1 ili b = 1, pa je razmjer povrina p = a ili p = b, a deformacija uglova
jednak
sin =
1 b a 1 ili sin = . 1+ b a +1
Ekvidistantne kartografske projekcije ine sredinu izmeu konformnih i ekvivalentnih, jer je deformacija povrina manja nego kod konformnih, a deformacija uglova manja nego kod ekvivalentnih.
Ope jednaine perspektivnih kartografskih projekcija glase: L R sin z = , = ; D + R cos z L R ( cos 0 sin sin 0 cos cos ) x= ; D R ( sin 0 sin + cos 0 cos cos )
y=
D + R ( sin 0 sin + cos 0 cos cos )

2
L R ( cos sin )
, b=
L ( D cos z + R )
1. PERSPEKTIVNE KARTOGRAFSKE PROJEKCIJE Zemlja se smatra kao lopta poluprenika R, a projektovanje se vri iz izabrane take Q po pravilima nacrtne geometrije i to neposredno na ravan S. Glavni projekcioni zrak spaja taku posmatranja Q i centar Zemlje C, a upravan je na projekcionu ravan u taki Zo koja je centar projekcije - srednja taka obuhvaene teritorije i koordinatni poetak. Projekciona ravan moe dodirivati loptu u taki Z0 ili prolaziti kroz centar C. Svi veliki krugovi sa povrine lopte, ije ravni prolaze kroz normalu take Z0, javljaju se na projekciji kao prave linije koje se u centru projekcije sijeku pod istim uglovima pod kojima se sijeku i na povrini lopte (slika 20).
( D + R cos z ) L2 ( D cos z + R ) p= 3 ( D + R cos z )
L , D + R cos z a b , a+b
i sin =
gdje su ( i ) polarne koordinate, ( x i y ) pravougle koordinate take t na projekciji, z zenitno rastojanje, a (0 i 0 ) geografske koordinate take Z0,
( i )
geografske
koordinate take T, L udaljenje projekcione ravni S od take posmatranja Q, a D udaljenje take posmatranja od centra lopte. Veza izmeu sfernih koordinata ( z i ) i geografskih jednainama
( i )
odreuje
se
po
cos z = sin 0 sin + cos 0 cos cos ,
sin z sin = sin cos i sin z cos = sin cos 0 cos sin 0 cos .
Zavisno od veliine D perspektivne kartografske projekcije se dijele na ortografske, stereografske, centralne i spoljne. 1.1. Ortografske projekcije Ove kartografske projekcije pronaao je grki matematiar Apolonije (III v. p.n.e.). Kod njih se taka posmatranja Q nalazi na beskonanom udaljenju od centra lopte, tj. D = . Projektovanje se vri paralelnim zracima, upravnim na projekcionu ravan S, poloenu kroz centar lopte. Osnovne jednaine dobijaju se kad se u ope jednaine perspektivnih kartografskih projekcija stavi L = D = i glase: = , = R sin z
x = R ( cos 0 sin sin 0 cos cos ) , y = R cos sin , a = 1, b = cos z , p = ab = cos z z sin = tan 2 . 2
25
Deformacije zavise samo od zenitnog rastojanja (z). Udaljavanjem od centra projekcije deformacije naglo rastu i dobijaju velike vrijednosti. Zato se ortografske projekcije primjenjuju samo za teritorije ogranienog protezanja oko centralne take Zo. Najpodesnije su za izradu karte Mjeseca. S obzirom na to da je razmjer du jednog glavnog pravca jednak jedinici, ortografske projekcije su ekvidistantne. Prema poloaju projekcione ravni prema obrtnoj Zemljinoj osi dijele se na polarne, ekvatorijalne i horizontne. 1.1.1. Polarna projekcije Taka Zo poklapa se sa polom Zemlje, a projekciona ravan s ekvatorom. Kad se u ope jednaine ortografskih projekcija stavi dobijaju se 0 = 90, = i z = 90 , jednaine:
Paralele su prave linije paralelne s ekvatorom ija se rastojanja udaljavanjem od ekvatora smanjuju. 1.1.3. Horizontna kartografska projekcija Ima ope jednaine ortografskih projekcija: kod nje je 0 < 0 < 90. Meridijani su elipse ije su velike poluose a = R, a male b = R cos 0 sin su razliitih duina, zavisno
od geografske duine . Paralele su, takoe, elipse sa poluosama a = R cos i b = R sin 0 cos . Njihovi centri lee na X - osi. 1.2. Stereografske projekcije Projekcije je pronaao grki astronom Hiparh (180-125. g. p.n.e.). Kod njih se taka posmatranja Q nalazi na povrini Zemljine lopte, a projekciona ravan prolazi kroz centar lopte. Osnovne jednaine dobijaju se kad se u ope jednaine perspektivnih projekcija stavi L = D = R i glase: = , = R tan ,
= , = R cos , x = R cos cos , y = R cos sin , n = a = 1, m = b = sin , p = ab = mn = sin sin = tan 2 45 .

2
Meridijani su prave linije koje se zrakasto razilaze iz centra projekcije pod uglom , jednakim uslovljenoj razlici geografskih duina. Paralele su koncentrini krugovi sa centrom u polu. Izokole se poklapaju sa paralelama. Ova projekcija koristi se pri izradi karata polarnih predjela. 1.1.2. Ekvatorijalna projekcija Projekciona ravan poklapa se sa ravni meridijana, upravnoj na glavni projekcioni zrak. Taka Z0 nalazi se na ekvatoru, pa je 0 = 0. Kad se u ope jednaine ortografskih projekcija stavi 0 = 0, dobijaju se jednaine: = , = R sin z , x = R sin , y = R cos sin z a = 1, b = cos z , p = ab = cos z i sin = tan 2 . 2 Meridijani su elipse ije su velike poluose meusobno jednake i jednake polupreniku R lopte, a male b = R sin . Meridijan take Zo je prava linija, a meridijan udaljen od take Zo za =90 je krug poluprenika b = R. Udaljavanjem od srednjeg meridijana ( =0 ) smanjuju se rastojanja izmeu meridijana.
26
x= y=
R ( cos 0 sin sin 0 cos cos ) 1 + sin 0 sin + cos 0 cos cos R cos sin , 1 + sin 0 sin + cos 0 cos cos
z 2
z 1 z a = b = sec 2 , p = sec 4 i 2 = 0. 2 4 2
Stereografske projekcije su konformne, ali se kod njih javljaju kao krugovi ne samo beskonano mali krugovi ve i svi drugi, bez obzira na veliinu. Primjenjuju se za izradu karata sitnih razmjera (astronomskih, radionavigacijskih) i onih krupnih razmjera koje obuhvataju relativno male teritorije priblino krunog oblika. Prema poloaju projekcione ravni u odnosu na obrtnu Zemljinu osu, mogu biti polarne, ekvatorijalne i horizontalne. 1.2.1. Polarna projekcija Taka posmatranja nalazi se u jednom od polova, a projekciona ravan poklapa sa ravni ekvatora. Centar projekcije je projekcija pola. Jednaine ove projekcije dobijaju se kad se u osnovne jednaine stereografskih projekcija stavi 0 = 90, = i z = 90 . One glase:
= , = R tan 45 2
R cos cos R cos cos , y= x= 1 + sin 1 + sin
= , = R tan ,
x= y=
z 2 R ( cos 0 sin sin 0 cos cos ) 1 + sin 0 sin + cos 0 cos cos
1 a = b = m = n = sec 2 45 , 2 2 1 p = sec 4 45 i 2 = 0. 4 2
Meridijani su prave linije koje se zrakasto razilaze iz centra projekcije pod uglovima jednakim uslovljenoj razlici geografskih duina, a paralele su koncentrini krugovi sa centrom u projekciji pola. Rastojanja izmeu susjednih paralela poveavaju se udaljavanjem od pola. Ekvator je osnovni krug projekcije. 1.2.2. Ekvatorijalna projekcija Taka posmatranja nalazi se na ekvatoru, a projekciona ravan poklapa sa ravni meridijana upravnoj na glavni projekcioni zrak. Jednaine ove projekcije dobijaju se kad se u osnovne jednaine stereografskih projekcija stavi 0 = 0. One glase:
R cos sin , 1 + sin 0 sin + cos 0 cos cos
z z 1 a = b = sec 2 , p = sec 4 i 2 = 0. 2 4 2
1.3. Centralne (gnomonske) projekcije To su najstarije projekcije koje je pronaao grki filozof Tales (624 - 547). Taka posmatranja Q poklapa se sa centrom Zemljine lopte, a projekciona ravan dodiruje loptu u taki Zo. Osnovne jednaine dobijaju se kada se u ope jednaine perspektivnih projekcija stavi D = 0 i L = R i glase:
= , = R tan z , R ( cos 0 sin sin 0 cos cos ) x= , ( sin 0 sin + cos 0 cos cos )
y= R cos sin , ( sin 0 sin + cos 0 cos cos )
a = sec 2 z, b = sec z , p = ab = sec3 z i z sin = tan 2 . 2 Za z = 0 (u centru projekcije) sva tri razmjera jednaka su jedinici. Udaljavanjem od centra, deformacije naglo rastu, tako da su na krajevima projekcije ( z = 90) sva tri razmjera beskonano velika. Kod ovih projekcija lukovi velikih krugova, kao najkraa rastojanja izmeu dviju taaka na Zemljinoj lopti, javljaju se kao prave linije - ortodrome. Zbog toga centralne projekcije imaju veliku primjenu u izradi pomorskih i zrakoplovnih karata i karata zvjezdanog neba. Prema poloaju projekcione ravni u odnosu na obrtnu Zemljinu osu, dijele se na polarne, ekvatorijalne i horizontne.
1.3.1. Polarna projekcija Projekciona ravan dodiruje loptu u jednom polu, pa je pol centar projekcije. Jednaine projekcije dobijaju se kad se u osnovne jednaine centralnih projekcija stavi 0 = 90, = i z = 90 . One glase:
z = , = R tan 2 R sin R cos sin , y= . x= 1 + cos cos 1 + cos cos

Meridijani i paralele su lukovi ekscentrinih krugova, izuzev srednjeg meridijana i ekvatora koji su prave linije i ine ose pravouglog koordinatnog sistema. Rastojanja izmeu meridijana poveavaju se udaljavanjem od srednjeg meridijana, a rastojanja izmeu paralela udaljavanjem od ekvatora. 1.2.3. Horizontna projekcija Kod nje je 0 < 0 < 90. Meridijani i paralele su lukovi ekscentrinih krugova, izuzev meridijana koji prolazi kroz taku Zo ( 0 = 0 ) - on je prava linija prema kojoj ostali meridijani stoje simetrino. Ima osnovne jednaine stereografskih projekcija:
27
= , = R cot , x = R cot cos , y = R cot sin

a = m = co sec2 , b = n = co sec
1.4. Spoljne projekcije Taka posmatranja Q nalazi se izmeu beskonanosti i povrine lopte ( R < D < ) . Zbog toga se ovim projekcijama moe obuhvatiti dio Zemljine povrine vei od polulopte. Njihova projekciona ravan obino dodiruje Zemljinu loptu u izabranoj taki Zo. Spoljne projekcije predstavljaju opi sluaj perspektivnih projekcija, zbog ega i za njih vae ope jednaine tih projekcija, poto se stavi da je L = D + R. Prema nainu odreivanja odstojanja D, postoji vie spoljnih projekcija. Svaka od ovih projekcija moe biti polarna, ekvatorijalna i horizontna. Najee se primjenjuju La Irova (Philippe De La Hire, 1640-1718) i Tisoova (Nicolas Tissot, (1835-95). 1.4.1. La Irova projekcija To je najjednostavnija spoljna projekcija. Projekciona ravan prolazi kroz centar Zemljine lopte, a veliina D se odreuje tako da projekcija take T sa zenitnim rastojanjem z = 45 padne u taku t koja polovi radijus CE, pa je L = D = 1, 707 R. Najee se primjenjuje polarna, za izradu karata polarnih predjela (slika 21).
p = ab = co sec3 i sin = tan 2 45 . 2 Meridijani su prave linije koje se iz pola razilaze pod uglovima jednakim uslovljenoj razlici geografskih duina, a paralele su koncentrini krugovi sa centrom u taki pola. Udaljavanjem od centra projekcija rastojanja izmeu susjednih paralela naglo se poveavaju.
1.3.2. Ekvatorijalna projekcija Projekciona ravan dodiruje Zemljinu loptu na ekvatoru u izabranoj taki Zo, koja je centar projekcije. Jednaine se dobijaju kad se u osnovne jednaine centralnih projekcija stavi 0 = 0, = , = R tan z
x = R tan sec i y = R tan . Meridijani su prave linije, paralelne sa X osom i na rastojanju R tan od nje, a paralele su hiperbole, simetrine u odnosu na ekvator koji je prava linija.
1.3.3. Horizontna projekcija. Projekciona ravan dodiruje u izabranoj taki Z0 koja se izmeu ekvatora i pola; 0 < 0 < 90. Za tu projekciju jednaine centralnih projekcija = , = R tan z, Zemljinu loptu nalazi negdje kod nje je vae osnovne
x= y=
R ( cos 0 sin sin 0 cos cos ) , ( sin 0 sin + cos 0 cos cos ) R cos sin , ( sin 0 sin + cos 0 cos cos )
a = sec 2 z , b = sec z , p = ab = sec3 z i z sin = tan 2 . 2 Meridijani su prave linije koje se zrakasto razilaze iz projekcije pola pod jednakim uglovima proporcionalnim razlici geografskih duina. Paralele irine > 90 0 su elipse, dok su one irine < 90 0 hiperbole. Paralela irine = 90 0 je parabola. Ekvator, kao veliki krug, javlja se na projekciji kao prava linija.
28
Ona je proizvoljna; meridijani su prave linije koje se zrakasto razilaze iz pola (centar projekcije) pod uglovima jednakim uslovljenoj razlici geografskih duina, a paralele koncentrini krugovi sa centrom u polu. 1.4.2. Tisoova projekcija Odstojanje D take posmatranja Q od povrine Zemljine lopte odreuje se zavisno od zenitnog rastojanja krajnjih taaka segmenta Zemljine lopte, koji treba predstaviti tako da razmjer b na kraju projekcije bude jednak jedinici. Veliina D odreuje se po jednaini
D= R 1 + 5 + 4 cos z1 , gdje je z1 zenitno 2
2. ZENITNE PROJEKCIJE Zemlja se uzima kao lopta odreenog poluprenika R. Projektovanje se vri ortogonalnim zracima neposredno na projekcionu ravan koja dodiruje Zemlju u izabranoj taki Zo. Zbog toga su sve take koje se na povrini lopte nalaze na jednakom zenitnom rastojanju z od dodirne take i na projekciji na jednakom rastojanju od centralne take. To znai da je = f ( z ) . Svi lukovi velikih krugova, koji prolaze kroz dodirnu taku Z0 pojavljuju se na projekciji kao prave linije koje se sijeku pod uglovima jednakim odgovarajuim uglovima na povrini lopte, a svi mali krugovi opisani iz dodirne take Z0 na povrini lopte pojavljuju se i na projekciji kao koncentrini krugovi opisani iz centralne take projekcije. Zbog tih osobina zenitne projekcije sline su perspektivnim, pa ih neki autori nazivaju jednim imenom azimutne projekcije. Zavisno od poloaja take Zo prema obrtnoj Zemljinoj osi zenitne projekcije mogu biti polarne, ekvatorijalne i horizontne (slika 22), a zavisno od oblika funkcije = f ( z ) , mogu biti: konformne, ekvivalentne i proizvoljne. Osnovne jednaine zenitnih projekcija glase: d = , = f ( z ), x = cos , y = sin , a = , Rdz a b d b= , p= 2 i sin = . R sin z R sin zdz a+b Od svih zenitnih projekcija najveu primjenu imaju Lambertova ekvivalentna i Postelova ekvidistantna projekcija.
rastojanje krajnje take projekcije. Ostale jednaine dobijaju se iz osnovnih jednaina spoljnih projekcija, poto se u njih prethodno stavi vrijednost za D, izraunata po navedenoj jednaini.
2.1.1. Lambertova ekvivalentna projekcija Prema njemakom matematiaru francuskog porijekla (Johann Lambert, 172877) koji ju je predloio 1772. godine. Zasnovana je na uslovu da je povrina loptinog segmenta jednaka povrini kruga na projekciji iji je poluprenik jednak tetivi
29
koja vezuje krajnje take segmenta sa 2 njegovim tjemenom, tj. = 2 RH , gdje je
= , =
z = 2 R sin , a H visina segmenta. Drugim 2 rijeima, luci velikih krugova koji prolaze kroz dodirnu taku Zo na lopti javljaju se na projekciji kao prave ije su duine jednake njihovim tetivama (slika 23).
Rz , x = cos , y = sin , z z z sin z a = 1, b = , p= i sin = . sin z sin z z + sin z
S obzirom na poloaj take Z0, i ova projekcija moe biti polarna ( 0 = 90 ) , ekvatorijalna horizontna (0 < 0 < 90). Njena osobina da prave koje spajaju pojedine take sa centrom projekcije predstavljaju stvarne pravce i rastojanja do njih (ortodrome), ini je pogodnom za izradu aero-navigacijskih, seizmikih i slinih karata.
( 0 = 0 )
Djelimini razmjer du malog kruga je z z a = sec , a du velikog kruga b = cos . 2 2 Razmjer povrina je p = ab = 1, a deformacija z 1 cos 2 2. uglova rauna se kao sin 2 = z 1 + cos 2 2 Najee se primjenjuju horizontna i poprena projekcija, i to za izradu karata sitnih razmjera i karata Zapadne i Istone polulopte. 2.1.2. Postelova ekvidistantna projekcija Prema francuskom matematiaru (Guillaume Postel, 1510-81). Zasnovana je na uslovu da svakom zenitnom rastojanju z na projekcionoj ravni odgovara rastojanje jednako ispravljenom luku z. Linijska vrijednost toga luka je Rz, pa osnovna jednaina
= f (z)
dobija
oblik
Rz .
Prema tome, za Postelovu projekciju vae jednaine:

30
3. KONUSNE PROJEKCIJE Projektovanje povrine Zemljinog sferoida ili lopte na ravan vri se posredstvom navuenog konusa (kupe) koji se, zatim, u mislima razreze du jedne izvodnice i razvije na ravan. Kad se osa konusa poklapa sa Zemljinom obrtnom osom, projekcija se naziva polarna, kad lei u ravni ekvatora ekvatorijalna, a kad zaklapa otar ugao sa obrtnom osom horizontna (slika 24).
Deformacije zavise jedino od geografske irine. Zbog toga te projekcije imaju iroku primjenu za izradu karata teritorija koje su izduene du paralela, a nalaze se na srednjim irinama. Od velikog broja konusnih projekcija najpoznatije su Lambertova, Ojlerova i Ptolemejeva. 3.1.1. Lambertova konformna projekcija Zasnovana je na uslovu da se ouva slinost beskonano malih figura, ili postojanost razmjera duina u datoj taki u svim pravcima, tj. da je m = n ili ( a = b ) i 2 = 0. Ako se uzme da je Zemlja lopta osnovne jednaine ove projekcije glase: = , = k tan 45 , x = cos ili 2 x = s cos , y = sin , m = n = i Rcos 2 2 p=m = , gdje su i k konstante. Rcos Pogodnim izborom vrijednosti za i k moe se, u izvjesnim granicama, uticati na raspored deformacija na obuhvaenoj teritoriji. Ova projekcija slui za izradu karata (srednjih razmjera) teritorija izduenih u pravcu zapad-istok i zrakoplovnih. 3.1.2. Ojlerova ekvivalentna projekcija Prema ruskom matematiaru i akademiku vajcarskog porekla (Leonhard Euler, 170783.), koji ju je predloio 1777. godine. Zasnovana je na uslovu da se ouva jednakost povrina, tj. p = mn = ab = 1. Kod nje se Zemlja uzima za loptu ili sferoid. Ako se uzme za loptu, jednaine za raunanje glase:
Od svih konusnih projekcija najee se primjenjuju polarne. Kod njih konus moe dodirivati sferoid (loptu) po izabranoj paraleli 0 ili ga sjei po dvjema izabranim paralelama ( 1 i 2 ) . U oba sluaja meridijani su prave linije koje se zrakasto razilaze iz tjemena konusa pod jednakim uglovima , proporcionalnim uslovljenoj razlici geografskih duina, a paralele su lukovi koncentrinih krugova opisanih iz tjemena konusa. Ako se za polarnu osu uzme srednji meridijan obuhvaene teritorije, jednaine za polarne projekcije, izraene u opem obliku, glase:
= i = f ( ) , gdje je: polarni ugao, = konstanta = poluprenik paralele.
Odreeni oblik prednje funkcije zavisi od postavljenog uslova, tj. da li projekcija treba da bude konformna, ekvivalentna ili proizvoljna, odnosno ekvidistantna. Kod polarnih projekcija meridijani i paralele sijeku se pod pravim uglovima, to znai da se poklapaju sa glavnim pravcima deformacija i da razmjeri ( m i n ) imaju ekstremne vrijednosti. Ugao , pod kojim se meridijani razilaze na projekciji, naziva se zbliavanje ili konvergencija meridijana.
= , = R
2 ( k sin ) , x = cos ili , x = s cos , y = sin , n = Rcos 1 Rcos i p = mn = ab = 1, m= = n
gdje su i k konstante koje se odreuju dopunskim uslovima.
31
Osnovne jednaine za tu projekciju glase: 3.1.3. Ptolemejeva ekvidistantna projekcija Pronaao ju je u II v. grki naunik Ptolemej, a zasniva se na uslovu da se ouva razmjer du svih meridijana, tj. m = 1. To znai da su kod nje rastojanja izmeu paralela jednaka onima na povrini lopte. Projektovanje se zamilja na dodirnom konusu, gdje je dodirna paralela 0 = gdje su s i n irine krajnjih paralela obuhvaene teritorije (slika 25).
s + n , 2
= sin 0 , 0 = R cot 0 , = 0 , R = , x = cos ili x = s cos , sin 0 sin 0 y = sin , m = 1, n = , p = mn = i Rcos Rcos a b sin = . a+b
Meridijani i paralele se i na projekciji sijeku pod pravim uglovima, pa je m = b = 1, a n = a, to znai da razmjeri du meridijana i paralela imaju ekstremne vrijednosti. Du dodirne paralele nema deformacija. Udaljavanjem od nje, deformacije du paralela rastu. Jednostavna je za raunanje i konstrukciju, zbog ega se naziva i prostom konusnom projekcijom.
32
4.1.1. Merkatorova projekcija 4. CILINDRINE PROJEKCIJE Zamilja se da se povrina Zemljinog sferoida ili lopte projektuje na povrinu navuenog cilindra (valjka) koji se, zatim, u mislima razreze du jedne izvodnice i razvije u ravan. Prema poloaju ose cilindra u odnosu na obrtnu osu Zemlje, dijele se na uspravne, poprene i kose (slika 26), a prema uslovima projektovanja mogu biti konformne, ekvivalentne i proizvoljne. Ovo je konformna projekcija koju je 1659. godine predloio i primijenio za izradu svoje karte svijeta flamanski kartograf G. Merkator. Zasnovana je na uslovu slinosti beskonano malih figura i jednakosti razmjera u svim pravcima na jednoj istoj taki. Zbog toga su lukovi meridijana i paralela istegnuti u istom odnosu. Projektovanje povrine Zemljinog sferoida ili lopte zamilja se na cilindru koji dodiruje Zemlju du ekvatora. Meridijani stoje upravno na ekvator, na meusobnom rastojanju Se, jednakom ispravljenom luku ekvatora. Paralele su paralelne ekvatoru, na udaljenju D od njega. Ako se uzme da je Zemlja lopta, jednaine ove projekcije glase: R Se = , D = R ln tan 45 , m = n = sec , 2 p = sec2 i 2 = 0. Razmjer duina m = n = a = b naglo raste udaljavanjem od ekvatora, a razmjer povrina p jo vie. Ve na 60 paraleli ucrtani objekti skoro su etiri puta vei od prirodnih, a na 75, oko 15 puta. Zbog toga se tom projekcijom obuhvata teritorija najvie do 80 paralele. Da bi se smanjile deformacije, moe se uzeti umjesto dodirnog cilindra sijekui, koji sijee Zemljin sferoid ili loptu po dvjema paralelama simetrinim prema ekvatoru. Osim konformnou i jednostavnou konstrukcije, ova projekcija odlikuje se i time to se spiralna linija koja sijee sve meridijane pod istim uglom, tzv. loksodroma javlja na projekciji kao prava linija. Zbog te osobine Merkatorova projekcija primjenjuje se za izradu navigacijskih i aeronavigacijskih karata. 4.1.2. Izocilindrina (Lambertova) projekcija Ako se povrina cilindra koji dodiruju Zemljinu loptu po ekvatoru isjee ravnima poloenim kroz ravni meridijana i paralela, zatim cilindar rasijee du jedne izvodnice i razvije na ravan, dobie se ekvivalentna projekcija kod koje su meridijani meusobno paralelne prave na rastojanju L, jednakom ispravljenom luku ekvatora L = , a paralele meusobno paralelne i na meridijane
33
R
4.1. Uspravne projekcije Osa cilindra poklapa se s obrtnom Zemljinom osom, tako da cilindar dodiruje loptu po ekvatoru. Meridijani su paralelne prave na meusobnom rastojanju proporcionalnom uslovljenoj razlici geografskih duina, a paralele, takoe, meusobno paralelne prave, stoje upravno na meridijanima. Ako se srednji meridijan obuhvaene teritorije uzme za X-osu pravouglog koordinatnog sistema, a ekvator za Y-osu, onda su jednaine za te projekcije, izraene u opem obliku, x = f ( ) i y = , gdje je konstanta. Deformacije zavise jedino od geografske irine . Poto se i na projekciji meridijani i paralele sijeku pod pravim uglovima, glavni pravci deformacija poklapaju se sa meridijanima i paralelama, pa razmjeri m (du meridijana) i n (du paralela) imaju ekstremne vrijednosti. Ove projekcije mogu se smatrati specijalnim sluajem konusnih projekcija, kada je = 0, odnosno = . Pored ostalih, u tu grupu spadaju Merkatorova, izocilindrina (Lambertova) i kvadratna projekcija.
upravne linije na odstojanju D = R sin od ekvatora. Meridijani i paralele obrazuju mreu pravougaonika, ije se visine smanjuju udaljavanjem od ekvatora. Djelimini razmjer du meridijana je m = b = cos , du paralela n = a = sec , razmjer povrina
4.2. Poprene projekcije Osa cilindra lei u ravni ekvatora, tj. upravna je na obrtnu Zemljinu osu, a cilindar dodiruje Zemljin sferoid ili loptu du srednjeg meridijana obuhvaene teritorije (slika 27).
nm . n+m Ova projekcija se primjenjuje pri izradi karata razmjetaja ljudskih rasa, flore i faune. Podesna je i za izradu karata teritorija oko ekvatora, izduenih u pravcu zapad-istok. p = mn = cos sec = 1 i sin =
4.1.3. Kvadratna projekcija Jedna je od najstarijih i najjednostavnijih projekcija. Predloio ju je 1438. godine portugalski princ Henrik Moreplovac. Povrina Zemljine lopte, poluprenika R, projektuje se na cilindar koji dodiruje loptu po ekvatoru. Meridijani su meusobno paralelne prave, upravne na ekvator. Rastojanje izmeu meridijana jednako je ispravljenom luku ekvatora L = . Paralele su prave paralelne ekvatoru, na odstojanju D od njega, jednakom ispravljenim lukovima meridijana
R D = . Razmjer du meridijana iz ega proizlazi da je m = b = 1, R
je
to ekvidistantna projekcija. Poto su sve paralele na projekciji jednake ekvatoru, razmjer n je jednak jedinici samo du ekvatora, a na svim ostalim paralelama vei je od jedinice: n = a = sec , i to onoliko puta koliko je luk ekvatora vei od odgovarajueg luka paralele. Razmjer povrina je: p = mn = sec , a maksimalna deformacija
n 1 . n +1 Na polovima je n = p = , zbog ega polovi ne mogu biti ni prikazani. Ova projekcija primjenjuje se pri izradi karata teritorija oko ekvatora, izduenih u pravcu zapad-istok.
ugla: sin =
Projektovanje mree meridijana i paralela je sloeno, pa se za kartografsku mreu uzimaju presjeci po vertikalima i almukantaratima. Presjeci du vertikala pojavljuju se na projekciji kao meusobno paralelne i na srednji meridijan upravne linije, na meusobnom rastojanju jednakom ispravljenom luku srednjeg meridijana, a presjeci du almukantarata kao meusobno paralelne i na vertikale upravne linije, na meusobnim rastojanjima uslovljenim dotinom projekcijom. Srednji (dodirni) meridijan i ekvator su prave i meusobno upravne linije koje obrazuju pravougli koordinatni sistem, tako da je svaka taka na projekciji odreena pravouglim koordinatama ( x i y ) . Kako je taka na sferi odreena geografskim
34
koordinatama
( i ) ,
poprenom sistemu sfernim pravouglim koordinatama ( i ) , to se rjeenje problema svodi na pronalaenje veze izmeu sfernih i geografskih koordinata s jedne strane, i pravouglih i sfernih koordinata s druge strane. U opem obliku ta veza glasi:
= F1 ( , ) , = F2 ( , ) , x = f1 ( ) i y = f 2 ( ) .
Pravci vertikala i almukantarata kod tih projekcija poklapaju se sa glavnim pravcima deformacija, pa razmjeri du njih imaju ekstremne vrijednosti. S obzirom na mogunost regulisanja veliine deformacija po volji (ograniavanjem irine pojasa) i prednosti pravouglih koordinata, ove projekcije imaju iroku primjenu za dravni premjer i izradu karata krupnih razmjera. Najpoznatije iz ove grupe projekcija su Kasini-Zoldnerova, Gausova i Gaus-Krigerova projekcija. 4.2.1. Kasini - Zoldnerova projekcija Zemljina lopta projektuje se na dodirni cilindar, tako da na razvijenom cilindru presjeci paralelni srednjem meridijanu i presjeci po vertikalima obrazuju mreu kvadrata, zbog ega je poznata i kao kvadratna poprena cilindrina projekcija (slika 28). Veza izmeu geografskih koordinata ( i ) , i sfernih pravouglih glasi:
sin = cos sin i tan = tan sec .

Kako su ordinate y jednake ispravljenim lukovima vertikala, odnosno sfernih ordinata , tj. y = R , i predstavljaju stvarna udaljenja taaka od srednjeg meridijana, a apscise x jednake ispravljenim lukovima srednjeg meridijana, odnosno sfernih apscisa , tj. x = R , to su odstojanja taaka od ekvatora izduena u odnosu na njihova odstojanja na lopti. Prema tome, razmjer du ordinata bie m1 = b = 1, du apscisa m2 = a = sec , razmjer povrina p = m1m2 = sec i Ovu projekciju prvi je primijenio francuski kartograf S. Kasini, za izradu karte Francuske 1: 86400, a 1809. godine njemaki matematiar J. Zoldner (Johann Soldner, 1776-1833) prilagodio ju je za obradu osnove geodetskog premjera Bavarske. 4.2.2. Gausova projekcija Ovo je konformna poprena cilindrina projekcija na dodirnom cilindru. U stvari, to je Merkatorova projekcija okrenuta za 900. Njene osnovne jednaine, uzimajui da je Zemlja lopta poluprenika R, glase: x = R arctan ( tan sec ) , R 1 1 + cos sin y= log , M 2 1 cos sin y2 m1 = m2 = sec = 1 + 2 , p = sec 2 i 2 = 0. 2R
35
m2 m1 sec 1 = . m2 + m1 sec + 1 Iz toga proizlazi da je to ekvidistantna projekcija. Zbog poveanja deformacija du apscisa udaljavanjem od srednjih meridijana, primjena ove projekcije ograniena je na relativno uski pojas du srednjeg meridijana sin =
(za tanost
1 , vrijednost y ne smije biti 10000
vee od 90 km).
Ova projekcija moe se primijeniti za izradu karata sitnih razmjera vrlo velikog prostranstva (oba amerika kontinenta sa polarnim dijelovima), a onih krupnih razmjera samo kad teritorija ima oblik uskog pojasa izduenog u pravcu sjever-jug. Kod nje je zanemarena spljotenost Zemlje. Stoga je K. Gaus, autor ove projekcije, predloio da se Zemljin sferoid prvo projektuje na loptu, a zatim sa lopte na ravan. 4.2.3. Gaus-Krigerova projekcija Da bi dobio konformnu predstavu Zemljinog sferoida na ravni bez posredstva pomone sfere, njemaki geodeta J. Kriger izveo je za Gausovu projekciju jednaine za izraunavanje konformnih pravouglih
N 1. log y = log A cos + + A4 2. log = log ( A sin ) + + 6
y 5 3. log x X = log 2 2 + 2 2 4. x = (x X) + X gdje je : X = X 0 + X
5. m = n, 6. p = m 2 , 7. 2 = 0
gdje je:
i geografske koordinate take (T ) na elipsoidu, o geografska duina srednjeg meridijana
zone, l razlika geografskih duina take (T ) i srednjeg meridijana ( o ) = l ,
x i y neposredno iz geografskih i . Zato se Gausova koordinata

koordinata projekcija od 1912. godine naziva GausKrigerovom projekcijom (slika 29).
( x y ) ravne pravougle koordinate take (T ) ,

( x y ) ravne pravougle koordinate pomnoene linearnim modulom mo = (1 0, 0001) , tj. x = x mo , y = y mo ,
X duina meridijanskog luka od ekvatora do paralele ija je irina , geodetska konvergencija meridijana,
vrijednost radijana u sekundama,

l = 4, 6855749 l log = 4,3845449 2 log
= 107 M l 2 = ( 5, 230783) l 2 2 6 e '2 cos 2 = ( 7,5263) cos 2 2
= 2 cos 2 = ( 0,301030 ) cos 2
Kod nje je razmjer du srednjeg meridijana jednak jedinici. U ovoj projekciji moe se predstaviti, sa tolerantnim deformacijama, itava zona od sjevernog do junog pola, sa razdaljinom 3 - 6 po geografskoj duini. Svaka od tih zona projektuje se na poseban dodirni cilindar, koji dodiruje povrinu Zemljinog sferoida du srednjeg meridijana zone. Svaka zona ima svoj koordinatni sistem. Jednaine za direktno raunanje pravouglih iz geografskih koordinata, izraene u logaritamskom obliku, glase:
36
N - duina normale na Zemljin sferoid za irinu .
Osim pravouglih koordinata za svaku taku obavezno se rauna i zbliavanje (konvergencija) meridijana , po obrascu log = log(A sin) + + . Meridijani i paralele su krive linije i obrazuju okvire karata. Pravi su samo ekvator i srednji meridijan zone. Meridijani su simetrini prema srednjem meridijanu, a
paralele prema ekvatoru. Radi lakeg koritenja, na kartu u ovoj projekciji nanosi se pravougla kvadratna koordinatna mrea sa linijama paralelnim srednjem meridijanu i ekvatoru, a povuenim na odreeni broj cjelih kilometara. Linije koordinatne mree zatvaraju s okvirom karte (projekcijom meridijana i paralela) ugao zbliavanja meridijana, o emu se vodi rauna pri odreivanju azimuta, pa se obino na karti daje podatak o veliini konvergencije. y2 y4 Veliina deformacije duina d = 2 + 2R 24 R 4 zavisi najvie od udaljenosti take od srednjeg meridijana, zbog ega se ta projekcija i primjenjuje za uzane zone, izduene u pravcu meridijana. irina zone zavisi od veliine deformacija koje se, s obzirom na traenu tanost, mogu dozvoliti. Na primjer, ako se postavi uslov da tanost ne smije biti manja od 0, 0001 (1 dm na 1 km), irina zone ne smije biti vea od 3. Zbog iznijetih osobina, ova projekcija ima veliku primjenu za izradu karata krupnih razmjera, naroito za dravni premjer, pa je upotrebljava veina evropskih drava, meu kojima i biva SFRJ. Po osnovnoj ideji na kojoj je zasnovana, Gaus-Krigerova projekcija istovjetna je sa Merkatorovom okrenutom za 90, pa je zato u SAD nazivaju poprena Merkatorova projekcija.
razmjeru. To znai da su ouvani razmjeri du srednjeg meridijana i svih paralela.
Jednaine za raunanje ove projekcije glase: R cos = , 0 = R cot 0 , = 0 ,
R cos tan = sin , X = s cos , y = sin , m0 = 1, m = sec , n = 1, p = 1 i 1 tan , 2 2 gdje je razlika geografskih duina od srednjeg meridijana, duina meridijanskog luka izmeu dviju uzastopnih paralela, ugao izmeu meridijana i paralela na projekciji, a = 90. Ova projekcija danas se primjenjuje pri izradi karata kontinenata, a ranije je koritena i za izradu karata krupnih razmjera (karta Francuske 1:80 000, karta evropskog dijela Rusije 1:126 000 itd.). tan =
5. PSEUDOKONUSNE PROJEKCIJE Paralele su lukovi koncentrinih krugova iji je centar na srednjem meridijanu, a meridijani krive linije simetrine prema srednjem meridijanu, koji je prava linija. Prema karakteru deformacija mogu biti samo ekvivalentne i proizvoljne; najpoznatija je ekvivalentna Bonova projekcija. 5.1. Bonova projekcija Predloio ju je 1752. godine francuski inenjer hidrograf R. Bon (Rigobert Bonne, 1727-95.) za izradu karte Francuske. Kod nje je dodirna paralela 0 srednja paralela obuhvaene teritorije. Odstojanja izmeu uzastopnih paralela i lukova paralela izmeu uzastopnih meridijana jednaki su njihovim stvarnim veliinama, smanjenim u glavnom
37
6. PSEUDOCILINDRINE PROJEKCIJE Paralele su meusobno paralelne prave, a meridijani krive linije simetrine prema srednjem meridijanu koji je prava i na kojem paralele stoje upravno. Mogu biti ekvivalentne i proizvoljne. Najpoznatije su Sansonova, Molvajdeova i sinusoidna (Ekertova), sve iz grupe ekvivalentnih projekcija. 6.1. Sansonova projekcija Predloio ju je 1650. godine francuski geograf N. Sanson (Nicolas Sanson, 160067.). Svi su meridijani osim srednjeg sinusoide, pa je neki autori nazivaju i sinusoidnom (slika 31). Duine su ouvane du srednjeg meridijana i du svih paralela. Jednaine za raunanje su:
x = S0 , y = R cos , n = 1, m0 = 1,
polovini povrine Zemljine lopte. Ako se ekvator i paralele produe u obje strane od srednjeg meridijana za jo jednu svoju veliinu, na njih nanese odgovarajui broj podioka i kroz dobijene take izvuku elipse, onda e spoljnom elipsom, ije ose stoje u odnosu 1:2 , biti predstavljena itava Zemlja. Jednaine za raunanje Molvajdeove su: x = R 2 sin , y = 2 R 2 cos , cos sec 2 2 2 cos tan = tan , m = , n= , cos 2 2 cos
1 m 2 + n 2 2, 2 gdje se ugao koji odreuje poloaj paralela na karti, odreuje iz jednaine sin 2 + 2 = sin . Molvajdeova projekcija esto se primjenjuje pri izradi karte svijeta i karata pojedinih kontinenata. p = 1, tan =
m = sec , p = 1, tan = sin 1 tan = tan , 2 2 gdje je S0 = R duina luka srednjeg meridijana od ekvatora do paralele irine .
Ova projekcija esto se primjenjuje pri izradi karata ekvatorijalnih teritorija (Afrika, Australija, J. Amerika). 6.3. Sinusoidna (Ekertova) projekcija Predloio ju je 1906. godine njemaki geograf M. Ekert (Max Eckert, 1868-1938). Meridijani su sinusoide, simetrine prema srednjem meridijanu koji je prava linija. Razlikuje se od Sansonove projekcije to su joj manje deformisani uglovi izmeu meridijana i paralela. To je postignuto time to su meridijani, umjesto u dvije take, upereni u dvije polarne linije, paralelne ekvatoru. Veliina odreuje se iz jednaine
6.2. Molvajdeova projekcija Predloio ju je 1805. godine njemaki matematiar K. Molvajde (Karl Mollweide, 1774-1825.). Svi su meridijani elipse, osim srednjeg i onog koji je za 90 udaljen od srednjeg (slika 32). Oni dijele paralele, koje su meusobno paralelne prave, na jednake dijelove. Srednji meridijan je prava linija. Meridijan udaljen od srednjeg za 90 je krug (osnovni). Njegova povrina jednaka je
38
sin + =
+2
2
sin .
Razmjer du ekvatora i srednjeg meridijana jednak je jedinici. Razmjer n zavisi samo od irine, a m od irine i duine. Ekertova projekcija primjenjuje se pri izradi karte svijeta. Jednaine za raunanje ove projekcije glase:
2R 2 R , y = cos 2 , 2 +2 +2 2 tan = sin , n = sec cos 2 , 2 2 +2 x= m=
7. KRUNE PROJEKCIJE To su one projekcije kod kojih su meridijani i paralele krugovi ili njihovi lukovi. Kao prave linije javljaju se samo srednji meridijan i ekvator, koji su meusobno upravni. Na njima i njihovim produenjima nalaze se centri paralela, odnosno meridijana. Najpoznatije su Lagranova i Grintenova. 7.1. Lagranova projekcija Predloio ju je 1779. godine francuski matematiar Lagran (Joseph Lagrange, 1736-1813.) koji je dao i teoriju krunih projekcija uope. To je konformna projekcija kod koje se meridijani i paralele sijeku pod pravim uglovima. Jednaine za raunanje ove projekcije su:
+2
2 2 1 m 2 + n 2 2. tan = 2 2
cos sec 2
sec , p = 1,
x=
k cos sin ( ) k sin , y= , 1 + cos cos ( ) 1 + cos cos ( ) k cos , p = m2 , R cos 1 + cos cos ( )
m=n= 2 = 0,
gdje su k i konstante koje se odreuju po dodatnim uslovima. U pogledu deformacija ova projekcija ima prednost nad mnogim drugim. Primjenjuje se veoma esto pri izradi karte svijeta. 7.2. Grintenova projekcija Ovo je proizvoljna projekcija koju je 1904. godine predloio ameriki kartograf Grinten. Osnovni krug, koji prikazuje povrinu Zemljine lopte, opisan je prenikom k = R, tako da je razmjer du ekvatora jednak jedinici. Udaljavanjem od ekvatora razmjeri se jako poveavaju. Meridijani dijele ekvator na jednake dijelove. Srednji meridijan i ekvator su prave linije jednake duine, iako je ekvator u prirodi dva puta dui. Ostali meridijani i paralele su kruni lukovi, ali se ne sijeku pod pravim uglovima. Primjenjuju se pri izradi karte svijeta.
39
8. POLIKONUSNE PROJEKCIJE Povrina Zemljinog sferoida ili lopte projektuje se na vie konusa, i to obino tako da je svaka paralela dodirna paralela jednog konusa. Ekvator i srednji meridijan meusobno su upravne prave. Svi ostali meridijani su krive linije simetrine prema srednjem, a paralele su lukovi ekscentrinih krugova simetrini prema ekvatoru. Centri paralela nalaze se na produenju srednjeg meridijana. U praksi se, najee, upotrebljavaju proizvoljne polikonusne projekcije. 8.1. Prosta (amerika) polikonusna projekcija Razmjeri du srednjeg meridijana (m) i du paralela (n) jednaki su jedinici. Na svim ostalim meridijanima postoje deformacije koje zavise uglavnom od geografske irine ( ) , pa je ova projekcija pogodna za prikazivanje uzanih teritorija istegnutih u pravcu sjeverjug. Spada u grupu ekvidistantnih projekcija. Njene jednaine su:
4. Svaki trapez odgovara jednom listu karte. Od 64 do 80 geografske irine dimenzije listova po duini su 12, a iznad 80 geografske irine 24. Svi meridijani su prave linije, a paralele lukovi ekscentrinih krugova, iji se centri nalaze na produenju srednjeg meridijana. Razmjeri su jednaki jedinici du krajnjih paralela lista i onih meridijana koji su od srednjeg meridijana udaljeni za 2. Na srednjem meridijanu razmjer je neto manji, a na krajnjem neto vei od jedinice. Razmjer na paralelama unutar lista manji je od jedinice, a najmanji je na srednjoj paraleli (0,9994). Ova projekcija spada u grupu ekvidistantnih. Kod nje se mogu sastaviti najvie 4 lista, jer ako ih je vie nastaju rascijepi du meridijana ili paralela (slika 33).
x = M +
N2 sin cos , 2 N3 sin 2 cos , y = N cos 6
m = 1+
2
2
cos 2 i 2 ' = 0,52 ' 2 cos 2 .
Predloena je 1820. i sve do 1947. godine porimenjivana u SAD za dravni premjer i izradu karata krupnih i srednjih razmjera po meridijanskim zonama irine 6. 8.2. Kartografska projekcija za meunarodnu kartu svijeta Unekoliko je modificirana, amerika polikonusna projekcija. Modifikacija se odnosi na raunanje duine srednjeg meridijana u projekciji; kod projekcije MKS razmjer du srednjeg meridijana skrauje se za veliinu s = 0, 271 mm cos 2 . Predloio ju je njemaki geograf A. Penk, a usvojena je 1909. godine za izradu meunarodne karte svijeta 1:1000000. Povrina Zemljinog sferoida podijeljena je na trapeze veliine po geografskoj duini 6, a po geografskoj irini
40
9. POLIEDARSKA PROJEKCIJA Povrina Zemljinog sferoida projektuje se na bezbroj ravni, poloenih kroz tjemena sfernih trapeza koje obrazuju meridijani i paralele. Ravni mogu i dodirivati trapeze u sredinjoj taki. Skup projekcionih ravni obrazuje poliedar (slika 34).
10. USLOVNE To su takve projekcije kod kojih se djelimino, zbog specifinih uslova, mijenjaju karakteristike nekih od ranije navedenih grupa projekcija. U novije vrijeme karte u takvim projekcijama upotrebljavaju se u avijaciji, posebno za elektronsku navigaciju. iroko se primjenjuju i za prikazivanje kontinenata ili svijeta u specijalne, naune, istraivake i ostale svrhe. Jedna iz ove grupe projekcija je Aitova-Hamerova projekcija. Ukoliko su dimenzije trapeza manje, broj ravni je vei i poliedar se sve vie pribliava sferoidu. Projekcije sferoidnih trapeza su pravolinijski ravnokraki trapezi. Svaki trapez ini zaseban list karte. Dimenzije trapeza zavise od razmjera karte, ali ne mogu biti vee od 1 po duini i irini. Linijske duine njihovih strana raunaju se po jednainama: 10.1. Aitova-Hamerova projekcija Prema prijedlogu (1886) ruskog kartografa Aitova i dopuni koju je 1892. godine dao njemaki kartograf E. Hamer (Ernst Hammer, 1858-1925). Osnovna ideja pri njenoj konstrukciji bila je da se omogui prikaz cijele Zemljine sfere, ali tako da krivina paralela bude manja nego u zenitne Lambertove projekcije. To se postiglo zamjenom osnovnog kruga elipsom ije su poluose
cos 1 , b = cos 2 i c = , [ 2]1 [ 2] 2 [1] 0 gdje se veliine [1] i [2] uzimaju iz posebnih tablica po argumentu . Poliedarsku a=
projekciju predloio je 1821. godine pruski feldmaral K. Mifling. Ona je u mnogim dravama, pa i u Kraljevini Jugoslaviji, dugo sluila za izradu karata krupnih razmjera (zakljuno 1: 200 000). Ova projekcija je proizvoljna, ali za jedan list karte moe se smatrati i kao konformna i kao ekvivalentna. Nedostatak joj je to spajanjem veeg broja listova nastaju rascijepi du meridijana ili paralela, pa se dozvoljava spajanje najvie 9 listova (slika 35).
a = 2. b Mala osa prikazuje srednji meridijan 0 = 0, a = 2 2 R i b = 2 R, i imaju odnos

a vea ekvator. Veliku elipsu obrazuju meridijani duine = 180. Ovdje je
x=
2 R sin 1 + cos cos
, y=
2 2 R cos sin 1 + cos cos
2.
Tako dobijena projekcija je ekvivalentna i pripada grupi boljih projekcija za izradu karte svijeta.
41
Izbor kartografske projekcije zavisi prvenstveno od namjene karte, a u vezi s tim i od vrste i veliine deformacija koje karakteriu dotinu projekciju. Izborom konformne projekcije izbjegavaju se deformacije uglova, a izborom ekvivalentne projekcije - deformacije povrina. Ukoliko se ne postavlja ni jedan od ovih uslova, ili ako se trai neka sredina, najbolja je ekvidistantna projekcija du meridijana. Karte sitnih razmjera obino se rade u ekvivalentnim, a krupnih razmjera u konformnim projekcijama koje garantuju nepromjenljivost razmjera duina, u svim pravcima na istoj taki. Na izbor projekcije jo utiu veliina, oblik, geografski poloaj i pravac protezanja teritorije koja se eli predstaviti na karti. Konusne projekcije daju relativno male deformacije za teritorije izduene du paralela, uspravne cilindrine za teritorije oko ekvatora, polikonusne i poprene cilindrine za teritorije izduene du meridijana, a polarne zenitne i stereografske za teritorije oko polova. Konstrukcija kartografske projekcije za karte sitnih razmjera koje se mogu iscrtati na jednom listu papira obino se izvodi grafiki (estarom, lenjirom i transporterom), na osnovu izraunatih polarnih koordinata ( i ) , a za karte krupnijih i sitnijih razmjera koje se sastoje iz vie listova i gdje se trai vea tanost, najee se vri koordinatografom, na osnovu pravouglih koordinata ( x i y ) , izraunatih za svaku taku u kojoj se sijeku meridijani i paralele. Kartografska mrea - grafiki prikaz meridijana i paralela ili nekih drugih linija projektovanih sa Zemljinog sferoida na ravan karte. Slui za nanoenje taaka na kartu na osnovu njihovih geografskih ili pravouglih koordinata, odnosno za odreivanje takvih koordinata taka ucrtanih na karti. Na kartama se, uglavnom, daju dvije vrste kartografskih mrea - geografska i pravougla. Geografsku kartografsku mreu ine linije meridijana i paralela izvuene na jednakom uglovnom rastojanju, zavisno od razmjera i namjene karte. Za poetni meridijan veinom se uzima Griniki. Geografska kartografska mrea je jedinstvena za cijelu Zemlju, ali oteava rjeavanje praktinih zadataka, jer linijske
42
vrijednosti lunog sekunda nisu konstantne, a i linije meridijana i paralela nisu na karti uvijek prave linije. Osim toga, raunanja pomou geografskih koordinata zahtijevaju koritenje formula iz sferne trigonometrije. Geografska mrea se redovno iscrtava na kartama sitnog razmjera, dok se na kartama krupnog razmjera prednost daje pravougloj Koordinatnoj mrei. Pravougla kartografska mrea sastoji se od dva meusobno upravna sistema paralelnih pravih linija izvuenih na jednakom linijskom rastojanju, tako da obrazuju kvadrate jednakih dimenzija koje u prirodnoj veliini odgovaraju cjelom broju kilometara. Zbog toga je vrlo pogodna za rjeavanje raznih praktinih zadataka pomou karte, ali joj je nedostatak to ne moe da pokrije cijelu Zemljinu povrinu koja se zbog toga mora da dijeli na vee ili manje dijelove (zone), zavisno od tanosti koja se kartom eli postii, i da za svaku takvu zonu koristi poseban sistem navedenih linija. Ova mrea, kao uostalom i geografska, zavisi od projekcije karte, i s njom stoji u odreenom matematikom odnosu. U sluaju konformne poprene cilindrine projekcije (GausKrigerove ili poprene Merkatorove, kako se naziva u V. Britaniji i SAD) Zemljina povrina se dijeli na zone ograniene meridijanima, koje se proteu od jednog do drugog pola i po geografskoj duini najee iznose 3 i 6 , zavisno od razmjera, namjene i tanosti koja se zahtjeva od karte. Pravougla mrea u ovom sluaju dobija se kad se u okviru jedne zone Zemljin sferoid isijee ravnima koje su na meusobnom jednakom rastojanju i paralelne s ravni srednjeg meridijana; linije tih presjeka projektovane na ravan karte daju vertikalne linije pravougle mree. Ako se slino uradi s ravnima koje su upravne na ravan srednjeg meridijana i prolaze kroz dijametar ekvatora (prvi vertikalni) dobijaju se horizontalne linije pravougle kartografske mree. Kod konformne uspravne konusne projekcije (Lambertove) zone se ograniavaju paralelama, tako da svaka zahvata cio pojas izmeu dviju graninih paralela. Na vojnim kartama je sve do I Svjetskog rata nanoena samo geografska mrea, a tada su Francuzi poeli nanositi i pravouglu mreu (zasnovanu na Lambertovoj pravoj konusnoj konformnoj projekciji), kako bi na taj nain mogli prostije i bre dolaziti do elemenata za gaanje iz artiljerijskih orua. Za njima su poli i drugi.
Izmeu I i II Svjetskog rata sve drave na svojim topografskim kartama konstruiu pravouglu kartografsku mreu. U Francuskoj je ona i dalje vezana za Lambertovu projekciju, u Njemakoj, ex-Jugoslaviji i exSSSR nanosi se na gotove karte na osnovu Gaus-Krigerove projekcije, u V. Britaniji bazira najveim dijelom na Lambertovoj, a zatim na Gaus-Krigerovoj i Kasinijevoj projekciji, dok u SAD kao osnovu koristi ranije usvojenu polikonusnu projekciju. Na poetku II Svjetskog rata Britanci su za cijelu Evropu i sjevernu Afriku formirali jedinstven sistem pravougle kartografske mree na bazi Lambertove projekcije i u njega ukljuili karte pojedinih zemalja na osnovu malog broja zajednikih taaka. Nijemci su pristupili obrazovanju jedinstvenog evropskog sistema (Europischen Einheits-System) koji je, pored Evrope, trebalo da pokrije i Bliski istok i dijelove sjeverne Afrike; zbog zavretka rata taj posao ostao je nedovren. SAD su svojom pravouglom kartografskom mreom, na bazi polikonusne projekcije, pokrili sve dijelove svijeta koji nisu bili pokriveni britanskom pravouglom kartografskom mreom na bazi Lambertove projekcije (obje Amerike, azijski dio SSSR, Kinu, Japan i okeanske dijelove). Poslije II Svjetskog rata formirana su u Evropi dva glavna sistema kartografske mree jedan u okviru zemalja Varavskog ugovora, a drugi u okviru zemalja Sjevernoatlantskog pakta. Prvi je poznat pod nazivom Sistem 1942 (sovjetski), a drugi Sistem UTM (Universal Transverse Mercator Grid). Sistem 1942. ima za osnovu GausKrigerovu projekciju, elipsoid Krasovskoga, poetnu taku Pulkovo, objedinjenu triangulaciju i objedinjen nivelman svih zemalja uesnica. Zone su irine 6 po geografskoj duini i prostiru se od jednog pola do drugog; broje se od grinikogpoetnog meridijana na istok od 1 do 60, a svaka se poklapa sa jednom kolonom Meunarodne karte svijeta razmjera 1:1000 000, poevi sa 31. kolonom te karte. Razmjer du srednjeg meridijana je 1,000. Sistem je namijenjen za sjevernu Zemljinu poluloptu, te se horizontalne linije numeriu poevi od ekvatora na sjever, dok se vertikalne linije numeriu u odnosu na srednji meridijan kojem se daje vrijednost 500 km. Vrijednosti se biljee sa etiri cifre, od kojih su dvije prve sitnije i slue za opu orijentaciju.
43
Sistem UTM bazira na poprenoj Merkatorovoj projekciji, Hejfordovom elipsoidu, poetnoj taki Potsdam u Njemakoj i objedinjenoj triangulaciji svih zemalja uesnica. Zone su, takoe, irine 6 po geografskoj duini i prostiru se na sjever do paralele 84 sjeverne geografske irine, a na jug do paralele 80 june geografske irine. One se numeriu od 1 do 60, i to od meridijana 180 geografske duine u odnosu na griniki poetni meridijan, te se tako i po protezanju i po numerisanju potpuno poklapaju sa kolonama Meunarodne karte svijeta razmjera 1:1000 000. Razmjer du srednjeg meridijana je ravan 0,9996. Sistem je namijenjen za cijelu Zemlju, te se za sjevernu poluloptu horizontalne linije numeriu kao u Sistemu 1942. dok se za junu poluloptu numeriu tako da ekvator dobija vrijednost 10000 km, s tim da se vrijednosti prema jugu smanjuju; numerisanje vertikalnih linija je isto kao u Sistemu 1942. Vrijednosti linija se biljee sa etiri cifre slino kao i u Sistemu 1942. Za polarne dijelove Zemlje sjeverno od paralele 84 i juno od paralele 80 upotrebljava se pravougla kartografska mrea koja se zasniva na stereografskoj polarnoj projekciji i naziva Univerzalna polarna stereografska mrea (Universal Polar Stereographic Grid - UPS).
Na kartama SFRJ koje izdaje Vojnogeografski institut JNA kartografska mrea se bazira na Gaus-Krigerovoj projekciji, Beselovom elipsoidu, poetnoj taki Hermanskogel (Heermannskogel) u Austriji i jedinstvenoj triangulaciji. Zone su irine 3 po geografskoj duini; ima ih tri - sa srednjim meridijanima 15, 18 i 21 istone geografske duine. Razmjer du srednjeg meridijana je 0,9999. Vrijednosti linija se biljee sa 4 cifre.
Kartografija priredio Alija Sulji
Koordinate (lat. co, sa, zajedno, i ordinatus, odreen), brojni, linijski ili uglovni elementi koji odreuju poloaj neke take u ravni, na matematikoj krivoj povrini ili u prostoru. Na brojnom pravcu poloaj take odreen je jednom, u ravni sa dvije, a u prostoru sa tri koordinate. Pojam koordinata susree se ve kod starih Egipana koji ih upotrebljavaju u graevinarstvu. Nebeske koordinate spominju se u djelima grkog matematiara Euklida ( 380-270 god. p.n.e.), a grki astronomi Hiparh (, 180-125 god. p.n.e.) i Ptolemej (II v.) obiljeavaju njima na kartama poloaj nae planete. Ptolemej, pored toga, upotrebljava koordinate i za oznaavanje poloaja jedne take na Zemljinoj povrini (geografska irina - latituda i geografska duina - longituda). Grki i rimski kartografi upotrebljavaju, takoe, sistem koordinata za odreivanje poloaja neke take na karti ili planu. Stari matematiari upotrebljavali su koordinate vrlo ogranieno i bez naune analize njihove prirode. Uvoenje koordinata u matematiku zasluga je Francuza Dekarta (Ren Descartes, lat. Renatus Cartesius, 1596-1650), jednog od osnivaa analitike geometrije, po kojem se pravougle koordinate esto nazivaju Dekartove ili kartezijske. Inae, u prirodu koordinata jo ranije ulazi Francuz N. Orem (Nicole Oresme, 1322-82), koji poloaj neke take odreuje grafikiprenoenjem duina. iru primjenu koordinate nalaze u geodeziji zbog potrebe da se pojedini dijelovi Zemlje prikau na topografskim kartama za vojne svrhe ili za izvoenje javnih radova. To je prvi uinio njemaki astronom J. Zoldner (Johann Soldneer, 1776-1833), pri izradi karte Bavarske. Koordinatni sistem je skup fiksnih linija i ravni koje slue kao osnova za jednoznano odreivanje poloaja neke take njenim koordinatama. Prema elementima koji definiu takav sistem ili prema osnovi na koju se on odnosi, postoji vie vrsta koordinatnih sistema, pa prema tome i vie vrsta koordinata. U matematici najvaniji su koordinatni sistemi koji definiu poloaj take u ravni i u prostoru. Koordinatni sistemi u ravni mogu biti pravougli, kosougli i polarni.
Pravougli koordinatni sistem obrazuju dvije prave (koordinatne ose) koje se pod pravim uglom sijeku u jednoj taki (koordinatni poetak). Jedna od koordinatnih osa lei obino horizontalno i zove se osa X ili apscisna osa, a druga osa Y ili ordinatna osa. Pozitivan smjer ose X je nadesno, a ose Y nagore od koordinatnog poetka. Koordinatne ose dijele ravan koordinatnog sistema na etiri kvadranta koji se razlikuju znakovima koordinata i obiljeavaju se u smislu suprotnom kretanju kazaljke na satu. Poloaj take odreen je sa dvije pravougle koordinate (apscisa x i ordinata y) koje se mjere du koordinatnih osa od koordinatnog poetka.
Kosougli koordinatni sistem razlikuje se od pravouglog samo po tome to se koordinatne ose sijeku pod odreenim uglom koji je manji ili vei od 90.
Polarni koordinatni sistem obrazuju usvojeni koordinatni poetak O (pol) i orijentisana prava OP (polarna osa). Taka je odreena polarnim koordinatama (polarna razdaljina, radijus vektor, potez) i (polarni ugao, anomalija, amplituda). Polarna razdaljina uzima se uvijek kao pozitivna, a polarni ugao rauna se kao pozitivan u smislu suprotnom od kretanja kazaljke na satu od 0 do 360.
nekim drugim uglom. Ravnine odreene osama su koordinatne ravnine. Poloaj take u prostoru odreuju tri koordinate: apscisa x, ordinata y i aplikata z. Ovaj sistem moe biti desni - pozitivan ili lijevi - negativan (izmijenjene oznake osa X i Y). Cilindrini koordinatni sistem obrazuju polarni koordinatni sistem u ravni XY i smjer koordinatne ose Z. Cilindrine koordinate su , i z. Sferni koordinatni sistem obrazuju dva polarna sistema: u ravni XY i u ravni ZT. Sferne koordinate r, i nazivaju se zbog toga i polarne koordinate u prostoru. U astronomiji se koordinatni sistemi karakteriu primjenom polarnih koordinata na zamiljenoj pomonoj sferi (nebeska sfera). Pol koordinatnog sistema bira se tako da bude za 90 udaljen od uslovljene osnovne ravnine. Osim za odreivanje poloaja nebeskih tijela, slue i za odreivanje poloaja vjetakih leteih tijela (sateliti, kosmike rakete itd.) u odreenom trenutku. Zavisno od poloaja osnovne ravnine, postoji vie sistema. Horizontski koordinatni sistem osnovna ravan je horizont stojita (NQS), a pol je zenit take stojita (Z). Ovaj sistem obrazuju horizont mjesta posmatraa C (na sferi prikazan velikim krugom NQS) i nebeski meridijan ZSZ'. Poloaj nebeskog tijela E, u nekom trenutku odreuju dvije horizontske koordinate: zenitno rastojanje z, predstavljeno lukom velikog kruga ZE, izmeu take zenita i nebeskog tijela, i azimut , predstavljen uglom izmeu ravnine nebeskog meridijana i ravnine vertikala nebeskog tijela ZEZ'. Zenitno rastojanje rauna se od 0 do 180 od zenita Z do nadira Z'. Azimut se u astronomiji rauna od juga (S) ka zapadu (luk SQ) od 0 - 360 ili od sjevera (N) ka istoku i od juga ka zapadu od 0 - 180. U pomorskoj navigaciji umjesto zenitnog rastojanja kao koordinata se upotrebljava visina h = 90 z, a azimut se rauna od sjevera N u smjeru kretanja, kazaljke na satu od 0 - 360. Veliinom z ili h odreuje se na nebeskoj sferi mali krug KEK' nazvan almukantarat. Ovim koordinatama odreen je prividni poloaj nebeskog tijela na nebeskoj sferi. One se mijenjaju za pojedina stojita vrlo brzo, a u odreenom trenutku su razliite za razna mjesta.
2
Koordinatni sistemi u prostoru mogu biti pravougli (kosougli), cilindrini i sferni.
Pravougli (kosougli) koordinatni sistem obrazuju tri koordinatne ose (X, Y, Z) koje se meusobno sijeku pod pravim, odnosno
prikazana uglom izmeu kolura ravnodnevice i deklinacionog kruga nebeskog tijela. Rektascenzija se rauna na nebeskom ekvatoru od 0-24 h ili od 0 360 u suprotnom pravcu prividnog dnevnog kretanja zvijezda. Prednost ovih koordinata u odnosu na lokalne (mjesne) ekvatorske je u tome to na njih ne utie dnevno obrtanje Zemlje i nisu vezane za poloaj posmatraa.
Mjesni ekvatorski koordinatni sistem ima za osnovnu ravan nebeski ekvator (QRQ'), a za pol nebeski pol (P). Ovaj sistem obrazuju nebeski ekvator QRQ' i meridijan mjesta stojita PZP'. Mesne ekvatorske koordinate nebeskog tijela su: deklinacija , prikazana lukom deklinacionog (satnog) kruga PEP' izmeu ekvatora i nebeskog tijela, i satni ugao t, prikazan uglom izmeu meridijana mjesta posmatranja i deklinacionog kruga. Satni ugao proporcionalan je intervalu pravog vremena koje protekne od momenta gornje kulminacije i rauna se kao pozitivan u smjeru kretanja nebeskog tijela, tj. preko zapada 0 360. Deklinacija se rauna od ekvatora do sjevernog nebeskog pola od 0 do +90 i od ekvatora do junog pola od 0 do -90. Umjesto deklinacije upotrebljava se ponekad i polarno rastojanje p = 90 (rastojanje nebeskog tijela od sjevernog pola). Ono se rauna u ravni deklinacionog kruga od 0-180. U ovom sistemu samo je nezavisno od prividnog kretanja nebeske sfere. Nebeski ekvatorski koordinatni sistem. Osnovna ravan je ekvator (QRQ'), a pol, nebeski pol (P). Ovaj sistem obrazuju nebeski ekvator QRQ' i poetni deklinacioni krug P koji se zove kolur ravnodnevice. Ovaj krug sijee nebeski ekvator u taki (taka ovna, -taka ili taka proljetne ravnodnevice), u kojoj se nalazi Sunce u momentu proljetne ravnodnevice. Nebeske ekvatorske koordinate su: deklinacija i rektascenzija ,
3
Ekliptiki koordinatni sistem. Osnovna ravan je ekliptika (FMF'), a pol ekliptike ().
Ovaj sistem obrazuju ekliptika FMF' (veliki krug po kojem se Sunce u toku jedne godine prividno kree od zapada prema istoku) i krug
latitude koji prolazi kroz taku proljetne ravnodnevnice (kolur ravnodnevice). Poloaj nebeskog tijela E odreuju dvije ekliptike koordinate: latituda b, prikazana lukom EM kruga latitude EM, i longituda l, prikazana uglom izmeu kruga latitude nebeskog tijela i kolura ravnodnevice. Latituda b rauna se od ekliptike: sjeverna od 0 do +90 i juna od 0 do -90. Longituda l rauna se po ekliptici poevi od -take u smislu prividnog godinjeg kretanja Sunca od 0 360. Galaktiki koordinatni sistem primjenjuje se u stelarnoj astronomiji. Poloaj nebeskog tijela odreuju koordinate galaktika latituda i galaktika longituda. Latitude se raunaju od galaktikog ekvatora (veliki krug koji prolazi kroz Mlijeni PutGalaktika), a longitude od take presjeka galaktikog i nebeskog ekvatora za epohu 1900. godine. Heliografski koordinatni sistem odreuje poloaj take na povrini Sunca pomou koordinata latitude i longitude. U geografiji se primjenjuju dva koordinatna sistema: geografski i geocentrini. Geografski koordinatni sistem obrazuju ravan ekvatora i ravan meridijana. Poloaj take na Zemljinom elipsoidu ili sferi odreen je u ovom sistemu geografskim koordinatama - irinom i duinom. Geografska irina () neke take je ugao koji obrazuje normala u toj taki na povrinu elipsoida sa ravni ekvatora. Geografske irine raunaju se od o do 90 sa obje strane ekvatora, pa mogu biti sjeverne (pozitivne) i june (negativne). Geografska duina () je ugao koji obrazuje ravan meridijana posmatrane take sa ravni meridijana koji je uslovno uzet kao nulti ili poetni. Geografske duine se raunaju istono i zapadno od poetnog meridijana od 0 do 180, pa se razlikuju istone (pozitivne) i zapadne (negativne) duine. Sve take iste geografske irine nalaze se na jednom krugu paralelnom ekvatoru koji se naziva paralela. Take jednake geografske duine nalaze se na istom meridijanu. Linije meridijana i paralela prikazane na karti obrazuju tzv. osnovnu kartografsku mreu. Poetni ili nulti meridijan je meridijan neke konvencionalno
4
izabrane take na Zemlji. Ranije su pojedine drave uzimale za poetni meridijan jedan od onih koji su prolazili kroz sljedee take: ostrvo Fero (Ferro, p. Hierro, Ijero, najzapadnije u grupi Kanarskih ostrva), Astronomska opservatorija u Parizu, Astronomska opservatorija Potsdam kod Berlina i Astronomska opservatorija Pulkovo kod Lenjingrada. Sada se po meunarodnom dogovoru, gotovo u svim zemljama, za poetni meridijan uzima Griniki, koji prolazi kroz Astronomsku opservatoriju Grini (Greenwich) kod Londona. Razlike geografskih duina izmeu nekih od ovih meridijana iznose: Grini-Fero= 1739'46,05"; Pariz-Grini=
220'13,95"; Pulkovo-Grini = 3019'38,55" i Potsdam-Grini = 1304'01,15".
Geocentrini koordinatni sistem upotrebljava se za odreivanje poloaja take na elipsoidnoj povrini Zemlje u odnosu na njen centar. Za to slue polarne koordinate , r ili u, . Geocentrina irina neke take je ugao koji zaklapa poluprenik te take (OT) sa ravni ekvatora. Geocentrino rastojanje r = OT jednako je srednjem polupreniku zakrivljenosti zemljinog elipsoida u toj taki. Redukovana irina u je ugao koji zaklapa poluprenik take T' sa ravni ekvatora. Taka T' je taka presjeka krunog luka poluprenika (opisanog iz centra elipse meridijana) i produene ordinate y take T. Geocentrino rastojanje = OT' jednako je velikoj poluosi elipse. Geocentrine i redukovane irine raunaju se od ekvatora ka sjeveru, odnosno jugu od 0 do 90. Geocentrine irine upotrebljavaju se u astronomiji i kartografiji, a redukovane u geodeziji. Prema izloenom, za svaku taku Zemljinog elipsoida razlikuju se tri vrste irina: geografska, geocentrina i
redukovana. Dvije posljednje mogu se izraziti pomou geografske irine. Za razliku od geocentrinih, geografske koordinate ne zavise od visine take iznad povrine elipsoida.
geodeziji vaniji od svih drugih. esto se geodetske koordinate oznaavaju sa i , pa se kao i astronomski odreene irine i duine nazivaju geografske koordinate, to nije potpuno ispravno. Visina H odreuje se nivelmanom, kao vertikalno rastojanje od usvojene morske povrine (nulte nivoske povrine). Tako odreene visine nazivaju se apsolutnim. Pravougli koordinatni sistemi mogu biti dvojaki: na sferi i u ravni. Pravougli koordinatni sistem na sferi. Poloaj take odreuju dvije koordinate: sferna apscisa i sferna ordinata . Prva je luk proizvoljno uzetog velikog kruga (obino meridijan neke poetne take), a druga luk velikog kruga koji prolazi kroz zadatu taku i upravan je na veliki krug apscisa. Kao poetak koordinatnog sistema obino se uzima presjek poetnog meridijana i ekvatora, a moe se uzeti i neka druga taka, najee u sredini odreenog podruja. Apscise su pozitivne ka sjeveru, a ordinate ka istoku. Ovakav nain definisanja take moe se primijeniti na elipsoid.
U geodeziji koordinatni sistemi slue za tano definisanje poloaja taaka na Zemljinom sferoidu, Zemljinoj sferi ili u ravni na koju se projektuje Zemljina povrina. Razlikujemo dva: geodetski i pravougli. Geodetski koordinatni sistem. Poloaj take T na fizikoj povrini Zemljinog elipsoida odreuju tri koordinate: irina B ugao izmeu normale i ravni ekvatora, duina L - ugao izmeu meridijana te take i proizvoljno odreenog poetnog meridijana, i visina H - rastojanje od Zemljine povrine po normali do take T0 na povrini Zemljinog elipsoida.
Koordinate B i L nazivaju se geodetske koordinate i odreuju se na osnovu geodetskih mjerenja. Ovaj koordinatni sistem omoguuje povezivanje rezultata na cijeloj Zemlji u jednu cjelinu, i zato je u vioj
5
Pravougli koordinatni sistem u ravni slui za odreivanje poloaja take u ravni na koju se preslikava ili projektuje povrina Zemljinog elipsoida po izvjesnim matematikim zakonima. (Kartografske projekcije). Pravougle koordinate su apscisa x i ordinata y, koje predstavljaju najkraa udaljenja od izabranih koordinatnih osa. Izbor koordinatnih osa i nain raunanja koordinata zavise od naina preslikavanja elipsoida na ravan, uslova pod kojima se ono vri i veliine teritorije koja se preslikava. Koordinatni sistemi u geodeziji imaju obrnutu orijentaciju od onih u matematici.
Koordinatna osa oznaena u matematici sa +Y nosi oznaku +X, i obrnuto. Isto tako kvadranti se obiljeavaju, poevi od prvog, u smislu kretanja kazaljke na satu, ali znaci koordinata u njima ostaju isti. Neke drave (Francuska i SAD) imaju orijentaciju ovog koordinatnog sistema kao u matematici.
ekvatorom su koordinatni poeci. Apscise su uvijek pozitivne, a da bi se izbjegle negativne vrijednosti ordinata, dodaje im se 500000 m. Prema tome, take koje se nalaze istono od X ose imaju vrijednosti ordinata vee od 500000 m, a take zapadno od X ose vrijednosti ordinata manje od 500000 m. Uz ordinate se dodaju cifre 5, 6 ili 7 da bi se znalo na koji se koordinatni sistem odnose. Neke drave primjenjuju zone od 6, no nain raunanja je potpuno isti.
Dravni koordinatni sistem. Poloaj svake take jedne drave odreen je njenim pravouglim koordinatama - apscisom i ordinatom. Kako pri razvijanju sfere ili sferoida na ravan nastaju deformacije koje se mogu tolerisati samo do izvjesnih granica (odreenih tanou plana ili karte), to je teritorija koja se moe obuhvatiti jednim pravouglim koordinatnim sistemom ograniena. U ex-Jugoslaviji karte i planovi izraeni su u Gaus-Krigerovoj projekciji, koja omoguuje tano uglovno preslikavanje elipsoida na ravan. Prema zahtjevima koji vae za te karte i planove, dozvoljena deformacija duina ne smije prei 1 dm na 1 km, tj. 1:10 000. Zbog toga su za teritoriju exJugoslavije postoje tri koordinatna sistema u kojima se raunaju pravougle koordinate pojedinih taaka. Svaki sistem obuhvata zonu raspona (irine) 3 geografske duine (oko 240 km na irinama na kojima se nalazi BiH). Srednji meridijani zona su 15, 18 i 21 istono od Grinia. Svaki koordinatni sistem ima svoj broj (5, 6, 7) koji se dobija dijeljenjem stepena duina srednjeg meridijana sa 3. Za X osu koordinatnog sistema uzima se projekcija srednjeg meridijana zone, a za Y osu projekcija zemljinog ekvatora. Take presjeka srednjih meridijana sa
6
Lokalni (mesni) koordinatni sistem obuhvata manju teritoriju, a slui za odreivanje relativnog odnosa pojedinih taaka prema jednoj fiksnoj (poetak koordinatnog sistema) ukoliko ne postoji dravni koordinatni sistem. Takvi su bili, npr., tzv. dalmatinski, krimski, ekelberki, klotarivaniki i budimpetanski koordinatni sistemi po kojima je za vrijeme Austro-Ugarske vren premjer pojedinih oblasti. Odreivanje koordinata zvijezda. Ekvatorske koordinate ( i ) odreuju se iz mjerenja u trenutku prolaska zvijezde kroz meridijan, tj. u trenutku njene gornje ili donje kulminacije. Deklinacija zvijezde ( ) nalazi se mjerenjem zenitnog rastojanja (z) u trenutku gornje kulminacije ( = z ) , a zvjezdano vrijeme (astronomsko vrijeme) u tom trenutku (Tz) daje rektascenziju zvijezde ( = Tz ) . Ovako dobijene koordinate zvijezda, iz opaanja, osloboene za uticaj refrakcije, daju prividne koordinate i odreuju prividni poloaj zvijezda. Prividne koordinate osloboene za uticaj dnevne i godinje
aberacije daju prave koordinate i odreuju pravi poloaj zvijezde. Najzad, prave koordinate osloboene za uticaj nutacije daju srednje koordinate i odreuju srednji poloaj zvijezde. Prividne koordinate date su u astronomskim ili nautikim godinjacima, a srednje koordinate zvijezda u zvjezdanim katalozima (efemeride). Odreivanje geografskih koordinata. Geografska irina ( ) moe se odrediti na vie naina. Opi metod koristi se ekvatorskim koordinatama zvijezde ( i ) , uzetim iz astronomskog ili nautikog godinjaka i izmjerenim zenitnim rastojanjem zvijezde (z). Raunanje se vri po formuli: cos z = sin sin + cos cos cos(Tz + U ), gdje je Tz pokazivanje hronometra u trenutku posmatranja, a U stanje hronometra. Kod metoda prolaska zvijezda kroz meridijan mjesta opaano zenitno rastojanje popravlja se za uticaj refrakcije, pa je = + z ako je zvijezda juno od zenita, ili = z ako je sjeverno od zenita. Kod metoda opaanja zvijezda u blizini meridijana geografska irina moe se odrediti u svakom trenutku dana kad se vidi Sjevernjaa ili Sunce. Ovaj metod se upotrebljava u artiljeriji, pomorskoj navigaciji i geofizici. Opaanja Sjevernjae su jednostavnija, dok se prilikom opaanja Sunca moraju mjeriti zenitna rastojanja gornje i donje ivice Sunca, popraviti za refrakciju i paralaksu, i algebarski im dodati uglovnu vrijednost Suneva poluprenika. U geodetskim radovima primjenjuje se Talkotov metod: mjere se razlike prividnih zenitnih rastojanja dviju zvijezda u paru pomou okularnog mikrometra, pa se pomou deklinacije zvijezda u paru i izmjerene razlike prividnih zenitnih rastojanja izraunava irina. Ako je rezultat pozitivan, geografska irina je sjeverna (N), a ako je negativan - juna (S). Geografska duina
blizu prvog vertikala ili nekim drugim metodama, pa se iz tih opaanja dobija stanje hronometra Cpp. U isto vrijeme primaju se satni signali Grinikog vremena i dobija stanje signala Cps. Na osnovu toga nalazi se razlika = C ps C pp , koja algebarski dodata geografskoj duini Grinia daje geografsku duinu mjesta M. Ako je duina pozitivna, tj. zapadna (W), mjesto je na zapadu od Grinia, a ako je negativna, tj. istona (E), mjesto je istono od Grinia. Uope, ako je 1 poznata geografska duina mjesta M, a razlika vremena izmeu toga mjesta i mjesta N nepoznate geografske duine 2 , onda je 2 = 1 + .
Transformacija (preraunavanje) koordinata
omoguuje da se koordinate jedne ili vie taaka zadate u jednom koordinatnom sistemu izraze koordinatama drugog koordinatnog sistema, koji prema prvom stoji u odreenom odnosu. Transformacija polarnih koordinata u pravougle i obratno. Izmeu pravouglih x i y i polarnih i koordinata postoje sljedei odnosi: x = cos i y = sin , i obratno:
tan =
y x y ,= = i = x2 + y 2 . x cos sin
Transformacija cilindrinih i sfernih koordinata u prostorne pravougle i obratno. Izmeu prostornih pravouglih koordinata x, y i z s jedne strane, i cilindrinih , i z, odnosno (sfernih) koordinata r , i s druge strane, postoje sljedei odnosi:
x = cos i y = sin i z = z;
x = r cos cos , y = r sin cos i z = r sin , i obratno:
tan = r=
y z x y , tan = , = = , x cos sin
( )
odreuje se po
sljedeem obrascu: = 0 + , gdje je 0 geografska duina Grinia, kao poetnog meridijana, a razlika zvjezdanih ili srednjih vremena izmeu Grinia i zadanog mjesta M. U mjestu M odreuje se astronomsko vrijeme - metodom prolaska zvijezda kroz meridijan, metodom jednakih visina, metodom zenitnih rastojanja zvijezda
7
z = z 2 + 2 = x2 + y 2 + z 2 . sin
Transformacija astronomskih koordinata iz jednog sistema u drugi vri se na osnovu sljedeih veza (Gausova grupa obrazaca) koje slijede iz sfernog trougla ija su tjemena P (nebeski pol), Z (zenit mjesta) i E (poloaj datog nebeskog tijela):
cos z = sin sin + cos cos cos t ; sin z sin A = cos sin t i sin z cos A = cos sin sin cos cos t.
Da bi se ovi obrasci uinili pogodnim za logaritmiranje, uvodi se pomoni ugao tan .
imaju pravougle koordinate u oba sistema (za kontrolu i trea). Ugao jednak je razlici direkcionih uglova tih taaka, a koordinate koordinatnog poetka O nalaze se po obrascima: a = y ' x sin x cos i b = x ' x cos + y sin . Obrasci za transformaciju glase: y ' = a + x sin + y cos i x ' = b + cos y sin . Za a = 0 i b = 0 oblik ovih jednaina bio bi: y ' = x sin + y cos i x ' = cos y sin . Kada je = 0, te jednaine imaju oblik y ' = a + y i x ' = b + x. Poto je za = 0 preraunavanje jednostavnije, u artiljeriji se nastoji da se mjesni koordinatni sistemi orijentiu astronomskim opaanjem Sunca ili Sjevernjae.
tan N= i tan ( N ) = tan z cos A, cos t
pa
prelazne formule glase:
tan ( N ) tan t cos N tan A = , tan z = , sin ( N ) cos A tan A sin ( N ) tan = cos t tan N i tan t = . cos N
U astronomskoj pomorskoj navigaciji za prelazak iz jednog astronomskog koordinatnog sistema u drugi postoje razne formule, tablice, raunari i grafikoni.
Transformacija geocentrinih koordinata u geografske i obratno vri se na osnovu
sljedeih veza: tan = l e
) tan , gdje je
e=
a2 b2 i tan u = l e 2 tan . a2
Transformacija pravouglih koordinata iz jednog sistema u drugi. Da bi ovo bilo mogue, moraju biti poznate koordinate a i b starog koordinatnog poetka O u novom koordinatnom sistemu i ugao zaokreta (orijentacija) jednog koordinatnog sistema prema drugom. Za izraunavanje ovih veliina dovoljno je da se za dvije iste take
8
Transformacija koordinata iz jedne zone dravnog koordinatnog sistema u drugu (susjednu) vri se neposredno, pomou tzv. pomonih taaka, ili posredno, pomou tzv. Zoldnerovih koordinata. Za oba naina postoje posebni obrasci i odgovarajue pomone tablice. Katalozi koordinata su spiskovi u kojima su koordinate, radi lakeg koritenja, prikazane sistematizovano i na odreen nain. Po namjeni dijele se na ope i specijalne, a po nainu sreivanja na abecedne, predmetne i sistematske.
S obzirom na vrstu podataka razlikuju se katalozi koordinata trigonometrijskih taaka, katalozi koordinata zvijezda (v. Efemeride), katalozi koordinata taaka u dravnom koordinatnom sistemu, katalozi poligonometrijskih taaka, katalozi nivelmanskih repera, katalozi gravimetrijskih taaka i dr. Katalog trigonometrijskih taaka izrauje se na osnovu listova karte razmjera 1:25 000 i moe biti: skraen (sainjava ga list karte 1:25 000 sa nanijetim trigonometrijskim takama dravne triangulacije i spisak koordinata x, y i H za te take) i pun (osim navedenih podataka sadri i podatak o direkcionim uglovima na pojedine druge trigonometrijske take i opis poloaja dotine take). Za armiju (specijalno za potrebe artiljerije) od posebne vanosti su katalozi koji sadre ne samo koordinate trigonometrijskih nego i drugih markantnih taaka, zajedno sa poloajnim opisom, azimutima ili direkcionim uglovima na druge trigometrijske take. Koordinatograf, kartografski instrument za nanoenje taaka po njihovim koordinatama na kartu ili plan, i za oitavanje koordinata taaka sa karte i plana. Moe se upotrijebiti i za grafiko predstavljanje matematikih funkcija i izradu raznih dijagrama. Zavisno od toga s kojim koordinatama rade, razlikuju se pravougli i polarni koordinatograf. Pravougli (ortogonalni) koordinatograf slui za nanoenje taaka po pravouglim koordinatama. Prema tome na koji se nain ostvaruju pokreti, moe biti mehaniki i automatski. Mehaniki koordinatografi su dvojaki: veliki i mali. Veliki koordinatograf je stacionarnog tipa, univerzalan (njim se konstruie kartografska mrea i okvir sekcije, nanose trigonometrijske, poligonske, male i detaljne take) i tako konstruisan da obezbjeuje najveu tanost (1/100 mm). Glavni dijelovi su mu apscisni lenjir, ordinatni lenjir i igla. Apscisni lenjir je vrsto vezan za masivno postolje u obliku stola, a ostali dijelovi su pokretni. Kad se na ravnu povrinu postolja stavi papir u eljeni poloaj, ordinatni lenjir se pomjera du apscisnog sve dok se ne namjesti na vrijednost apscise; zatim se igla pomjera du ordinatnog lenjira do vrijednosti ordinate, pa se pritiskom na nju dobije traeni poloaj take. Kretanje po dva strogo upravna pravca ostvaruje se pomou
9
zupanika ili vijaka. Ovaj drugi nain je omoguio dalje usavravanje koordinatografa da bi se njime moglo rukovati sa jednog mjesta. Kad se umjesto igle stavi olovka ili pero, mogu se izvlaiti neposredno linije pravougle koordinatne mree (za izvlaenje apscisnih linija dre se konstantne vrijednosti ordinata, a ordinatnih linija - konstantne vrijednosti apscisa). Za oitavanje koordinata sa karte i plana umjesto igle stavlja se mikroskop iji se krst konanice zatim uklopi u koordinatni sistem karte na osnovu taaka sa poznatim koordinatama.
Mali koordinatograf je prijenosnog tipa (poljski), ograniene upotrebe (nanoenje detaljnih taaka, kvadriranje planeta u terenskim uslovima) i manje tanosti (1/10 mm). Automatski koordinatograf se sastoji od programskog i izvrnog ureaja. Programski ureaj ima pult za zapisivanje programa na perforisanim kartama, perforisanoj ili magnetskoj pantljici i servomotore za prenoenje ispisanog programa na izvrni ureaj. Izvrni ureaj je sam koordinatograf. S obzirom na princip rada izvrnog ureaja, automatski koordinatografi se dijele na elektro-koordinatografe i foto-koordinatografe. Elektro-koordinatograf automatski ubodom igle daje poloaj take na papiru za crtanje i okruuje je odnosnim znakom. Fotokoordinatograf je, u stvari, automatski ureaj za foto-slaganje, kojim se na papiru za crtanje automatski nanose uslovni znaci pojedinih objekata i ispisuju njihove kote ili nazivi. Automatizovanjem rada koordinatografa dobija se znatno u brzini nanoenja taaka. Dok se mehanikim koordinatografom mogu nanijeti 1-3 take u minutu, automatskim se
postie brzina od 10 do 30 taaka u minutu, zavisno od rastojanja izmeu taaka. Polarni koordinatograf slui za kartiranje detalja snimljenog polarnim nainom i prijenosnog je tipa. Linijske vrijednosti uzimaju se na lenjiru razmjerniku, a uglovne na krugu sa podjelom (kruni transporter) ili na tokicu (polarni koordinatograf sa krakom). Pri upotrebi koordinatograf se najprije postavi u odnosni koordinatni sistem, zatim se na lenjiru razmjerniku zauzme duina a na krugu ili tokicu uglovna vrijednost (pravac), pa se pritiskom na iglu dobija na papiru poloaj take. Tanost nanoenja uglova iznosi 1', a dui 1/10 mm.
Koordinatomjer (eng. coordinate scale, fr. equerre de lecture), pribor za oitavanje pravouglih koordinata taaka na karti ili planeti i nanoenje taaka na kartu i planetu na osnovu njihovih pravouglih koordinata. Izrauje se od metala, celuloida, astralona ili papira. Najee ima oblik kvadrata, na koji su nanesene dvije meusobno upravne i potpuno jednake skale - jedna za oitavanje (nanoenje) ordinata, a druga za oitavanje (nanoenje) apscisa. Duina skala jednaka je duini strane kvadrata pravougle kartografske mree na karti.
10

Kartografija I PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Kartografija I PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Spljotenost (WGS84): a b 6378137, 0 6356752,3142 = = = a 6356752,3142 1 = =0,00335281067 298,257222933 Ekscentricitet : a 2 b2 = 0,0066943800042608 e2 = a2 e2 = 2 2

gdje je a - velika poluosa usvojenog Zemljinog elipsoida, e - njegov numeriki

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

a jo jednostavnije je ako raunamo razliku:

e2 ' sin 2 for. 5. 2

Maksimalna razlika izmeu geografske i geocentrine irine je za = 45 , i iznosi 11,5'.

tan = (1 e 2 ) tan for. 4,

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

AB : EN = R cos : R; odakle je:

'' R for. 11. ''

'' R for. 9. ''

'' R cos for. 10. ''

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

M o '' for. 12. ''

Primjer izrauna paralelinog luka a= 6.377.397 b= 6.356.079 2 a= 40.671.192.495.609 2 b= 40.399.740.254.241 a2 b2 = e= e= sin2 44 = N= Sp =

271.452.241.368 0,006674312325544 0,081696464584115 0,482550 6387691,68654368 80.196,42258610768

3600 '' 6387691,6865436 m 0, 7193398 = 206265'' S p = 80196,423 metara. Sp =

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Raunanje meridijanskog luka

b) Na elipsoidu '' = Sm = ''

Na lopti Na Beselovom 80.196,423 m elipsoidu Razlika -218,476

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

ELEMENTI TEORIJE PRESLIKAVANJA POVRINA

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Ukoliko zamijenimo U i V iz jednaina f.3 u f.2. dobijaju se izrazi:

Povrina P 1: x = f1 (u, v) y = f 2 (u, v) z = f 3 (u , v) f .1

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

ds0 lim ds0 ili C = dS dS 0dS

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

1 1 20000000 5 : = = = 16000000 20000000 16000000 4 = 1, 250 (uvijek sa tri decimale)

1:16 000 000.

1: 20 000 000 kae se da joj razmjera raste

geodetske take i okvir karte.

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

dc = 1, 0017 1 = +0, 0017 ili + 0,17%

( 0, 242 m ) 100000 24160 m = +40 m

S obzirom na razmjeru, sve se kopnene karte razvrstaju na:

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

1: 400 = x :100 x = 0, 25 cm.

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

a + b = m 2 + n 2 + 2mn sin = k1 i a b = m 2 + n 2 2mn sin = k2 ,

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

b a tan 0 i tan 0 = tan . a b a b koja daje maksimalnu a+b

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

glavnom razmjeru, tj. a = 1 ili b = 1, pa je razmjer povrina p = a ili p = b, a deformacija uglova

D + R ( sin 0 sin + cos 0 cos cos )

( D + R cos z ) L2 ( D cos z + R ) p= 3 ( D + R cos z )

cos z = sin 0 sin + cos 0 cos cos ,

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji

= , = R cos , x = R cos cos , y = R cos sin , n = a = 1, m = b = sin , p = ab = mn = sin sin = tan 2 45 .

Matematika kartografija (kartografske projekcije) priredio Alija Sulji