Predmetni nastavnik: Mehmed Arnautovi

Stranica predmeta: http://projekti.edukat.org

Literatura: [1] Silberschatz A., Galvin P. B., Gagne G., Operating System Concepts, John Wiley & Sons, 7th ed., 2005. [2] Tanenbaum A. S., Modern Operating Systems, Prentice Hall, 3rd ed., 2007. [3]W. Stallings Operating Systems: Internals and Designs Principles, Fift ed., Prentice Hall, 2005. [4] R. Love, Linux Kernel Development, Second Ed., Novell Press, 2005.

Operativni sistemi

Prvo poglavlje: Uvod

ta operativni sistemi rade Organizacija raunarskih sistema Arhitektura raunarskih sistema Struktura operativnog sistema Operacije operativnog sistema Upravljanje procesima Upravljanje memorijom Upravljanje skladitenjem Zatita i bezbednost Distribuirani i paralelni sistemi Sistemi specijalne namene Raunarska okruenja
Operativni sistemi 2

ta je operativni sistem (OS)?

Program koji deluje kao posrednik izmeu korisnika i raunarskog hardvera. Ciljevi operativnog sistema:
Izvravanje korisnikih programa i lake reavanje korisnikih programa. Uiniti pogodnim za korisnika koridenje raunarskog sistema. Koridenje raunarskog hardvera na efikasan nain.
Operativni sistemi 3

Struktura raunarskog sistema

Raunarski sistem se moe podijeliti na etiri komponente: Hardver obezbjeuje osnovne raunarske resurse CPU, memoriju, I/O ureaje Operativni sistem - Kontrolie i koordinira koridenje hardvera izmeu razliitih aplikacija i korisnika Aplikacioni programi definiraju naine na koje se sistemski resursi koriste za rjeavanje raunarskih problema korisnika Word procesori, kompajleri, web browsers (itai), sistemi baza podataka, video igre Korisnici, ljudi, maine, drugi raunari

Operativni sistemi

etiri komponente raunarskih sistema

Operativni sistemi 5

Definicija operativnog sistema

OS alocira (dodjeljuje) resurse Upravlja svim resursima Odluuje izmeu konfliktnih zahteva uzimajui u obzir efikasnost i fer korienje resursa OS je kontrolni program Kontrolie izvrenje programa i preventivno deluje zbog greaka i neodgovarajueg korienja raunara Nema univerzalno prihvaene definicije Sve to prodavac isporui kada korisnik narui operativni sistem je samo dobra aproksimacija Program koji radi sve vreme na raunaru je jezgro (kernel) operativnog sistema. Sve ostalo je ili sistemski program (isporuen sa operativnim sistemom) ili aplikacioni program

Operativni sistemi

Istorijski pregled
Prva generacija (1945 1955) Elektronske cijevi, table sa prekidaima korisnik sam radi sa prekidaima, nema operativnih sistema Druga generacija (1955 1965) Tranzistori, sistemi sa grupnom-paketnom obradom sa automatskim procesiranjem poslova, gde je lista poslova smjetena na magnetskim trakama Trea generacija (1965 1980) Integrisana kola Rad sa vie programa interakcija korisnika (vremenska raspodjela) Spooling (Simultaneous Peripheral Operation On Line) OS/360 (IBM), Multics (MIT, Bell Labs, General Electric) etvrta generacija (1980 danas) Personalni raunari i radne stanice GUI (CP/M, MS-DOS, Windows, Mac OS, Unix) Mreni OS (Unix) Fajl servisi i raunarski servisi Web bazirani sistemi depni raunari, celularni telefoni, cloud computing, ...

Operativni sistemi

Migracija OS koncepata i karakteristika

Operativni sistemi

Startovanje raunara
bootstrap program se uitava kod podizanja sistema ili kod ponovnog startovanja (reboot) Tipino je uskladiten u ROM-u ili EEPROMu, generalno poznatom kao firmware (upravljaki softver smeten u ipu) Inicijalizira sve aspekte sistema Uitava (loads) kernel operativnog sistema i startuje izvrenje
Operativni sistemi 9

Arhitektura raunarskog sistema

Rad raunarskog sistema Jedan ili vie CPU-a, kontrolera ureaja povezanih zajednikom magistralom (bus-om) obezbjeuju pristup dijeljenoj memoriji Konkurentan rad CPU-a i ureaja koji se takmie za memorijske cikluse

Operativni sistemi

10

Rad raunarskog sistema

I/O ureaji i CPU mogu da rade konkurentno
treba voditi rauna da se termini konkurentno i paralelno razlikuju

Svaki kontroler ureaja ima lokalni bafer. CPU pomjera podatke iz/ka glavnoj memoriji ka/iz lokalnih bafera Kontroler ureaja informira CPU da je zavrio svoj rad prouzrokujudi prekid (interrupt).

Operativni sistemi

11

Zajednike funkcije prekida

Prekid u optem sluaju transferuje kontrolu interrupt servisnoj rutini, kroz interrupt vektor, koji sadri adrese svih servisnih rutina. Interrupt arhitektura mora da sauva adresu prekinute instrukcije. Dolazedi interrupti su onemogudeni dok se drugi interrupt procesira. Operativni sistem je interrupt-om pobuen (kontrolisan). Operativni sistem uva stanje CPU-a skladitedi sadraj registara i programskog brojaa. Trap je softverski generisan interrupt prouzrokovan ili grekom ili korisnikim zahtevom.

Operativni sistemi

12

I/O struktura
Sinhroni rad: Nakon startovanja I/O, kontrola se vrada korisnikom programu samo nakon kompletiranja I/O. Asinhroni rad: Nakon starta I/O, kontrola se vrada korisnikom programu bez ekanja na kompletiranje I/O.

Operativni sistemi

13

DMA Direct Memory Access struktura (Direktan pristup memoriji)

Koristi se za I/O ureaje velikih brzina koji su sposobni za prijenos informacija brzinom koja je blizu brzine memorije Kontroler ureaja prenosi blokove podataka iz bafera direktno u glavnu memoriju bez intervencije CPU-a.

Operativni sistemi

14

Struktura skladitenja
Glavna memorija jedini veliki medijum skladitenja kome CPU moe da pristupi direktno. Sekundarno skladitenje proirenje glavne memorije koje obezbjeuje vede kapacitete postojanog-nepromjenljivog skladitenja. Magnetski diskovi nesavitljiva metalna ili staklena ploa diska pokrivena magnetskim materijalom za snimanje
Povrina diska je logiki podeljena na staze, koje su podeljene na sektore. Kontroler diska odreuje logiku interakciju izmeu ureaja i raunara.
Operativni sistemi 15

Hijerarhija ureaja za skladitenje

Sistemi skladitenja organizovani su hijerarhijski po: brzini cijeni nepromjenljivosti

Operativni sistemi

16

Keiranje
Cache - rije se izgovara "ke" i izvedena je iz francuske rijei cacher to znai sakriti Vaan princip, koriten na mnogim nivoima u raunaru (hardver, operativni sistem, softver) Informacije koje se koriste privremeno se kopiraju iz sporije u bru memoriju. Prvo se provjerava da li su informacije u keu
Ako jesu, informacije se koriste direktno iz kea Ako nisu, podaci se kopiraju u ke i koriste odatle

Princip lokaliteta (prostorni i vremenski)

Operativni sistemi 17

Radna memorija i stek

Operativni sistemi

18

Kako rade suvremeni raunari

Operativni sistemi

19

Raunarski sistemi
Jednoprocesorski sistemi Multiprocesorski sistemi Sistemi sa vie procesora (paralelni sistemi) koji direktno komuniciraju, dijele magistralu, a ponekad i takt, memoriju i periferijske ureaje Simetrini i asimetrini Blejd serveri svaki procesor se podie nezavisno i ima vlastiti operativni sistem sastoje se od nekoliko nezavisnih multiprocesorskih sistema Klaster sistemi dijele prostor za uvanje podataka i blisko su povezani putem lokalne mree.

Operativni sistemi

20

Arhitektura simetrinih multiprocesora

Operativni sistemi

21

Dizajn procesora s dva jezgra

Intel Core i7-3920XM Processor Extreme Edition (8M Cache, up to 3.80 GHz)

Operativni sistemi

22

Struktura operativnog sistema

Multiprogramming (rad sa vie programa) je potreban zbog povedanja efikasnosti
Jedan korisnik ne moe da dri CPU i I/O ureaje zauzete sve vrijeme Multiprogramming organizuje poslove-zadatke (kod i podatke) tako da CPU uvijek ima jedan posao za izvrenje Jedan posao se selektuje iz podskupa svih poslova u memoriji i stratuje preko job scheduling-a Kada treba da eka (na primjer, na I/O), OS se prebacuje na drugi posao Timesharing (multitasking) je logiko proirenje gdje CPU prebacuje zadatke tako esto da korisnik moe da interaguje sa svakim zadatkom dok se on izvrava, kreirajudi interaktivno raunarsko izraunavanje Vrijeme odziva (response time) treba da bude to manje Svaki korisnik ima najmanje jedan program koji se izvrava u memoriji _proces Ako je vie poslova (jobs) spremno za startovanje u isto vrijeme _ CPU scheduling (rasporeivanje) Ako procesi ne mogu da stanu u memoriju, swapping (prebacivanje-zamena) ih pomjera van memorije i kasnije ih vrada u memoriju ponovo za izvrenje Virtual memory dozvoljava izvravanje procesa iji se dijelovi ne nalaze potpuno u memoriji

Operativni sistemi

23

Izgled memorije za 'multiprogrammed' sisteme

Operativni sistemi

24

Vrste operativnih sistema

Paralelni sistemi Jako spregnuti sistemi dijele zajedniku memoriju i sistemski sat Distribuirani sistemi Slabo spregnuti sistemi - skup fiziki razdvojenih, umreenih raunarskih sistema koji omoguduju pristup razliitim resursima Mreni operativni sistemi obezbjeuju okruenja u kojima korisnici sa svojih lokalnih maina mogu pristupati resursima drugih raunara Sistemi za rad u realnom vremenu Operativni sistemi sa vremenski definiranim radom procesora ili toka podataka Multimedijski sistemi Rade sa odreenim multimedijalnim podacima Sistemi za depne ureaje Lini digitalni pomodnik (PDA Personal Digital Assistant) Pametni mobilni telefon Ogranieni resursi Cloud sistemi pojednostavljeni operativni sistemi koji rade kao itai Weba i obezbjeuju pristup razliitim Web aplikacijama
Operativni sistemi 25

Operacije operativnog sistema

Interrupt pobuen hardverom Softverska greka ili zahtjev stvaraju exception ili trap
Dijeljenje sa nulom, zahtjeva servis operativnog sistema

Kod drugih problema sa procesima koji ukljuuju beskonanu petlju, procesi modifikuju jedni druge ili operativni sistem Rad u dual-mode-u doputa OS-u da zatiti sebe i druge komponente sistema User mode i Sistemski (kernel) mode Mode bit obezbeuje hardver
Pravi razliku kada sistem izvrava korisniki kod ili kernel kod. Neke instrukcije su oznaene kao privilegovane, izvravaju se samo u sistemskom modu Sistemski poziv postavlja mod na sistemski mod, a zavretak poziva resetuje mod na korisniki mod.

Operativni sistemi

26

Tranzicija od korisnikog ka sistemskom modu

Tajmer spreava pojavu beskonane petlje kada proces dri resurse Setuje interapt nakon odreenog perioda OS uvedava broja Kada je broja nula generie se interapt Postavlja se pre rasporeivanja procesa da bi se povratila kontrola ili zavrio program koji prelazi dodijeljeno vrijeme

Operativni sistemi

27

Upravljanje procesom
Proces je program u izvrenju. To je jedinica rada u sistemu. Program je pasivan entitet, proces je aktivan entitet. Proces treba resurse da bi izvrio svoj zadatak CPU, memorija, I/O, fajlovi Inicijalizacija podataka Zavretak procesa zahtijeva vradanje svakog resursa kako bi se ponovo mogao koristiti Proces sa jednom niti ima jedan programski broja koji odreuje lokaciju slijedede instrukcije koja se izvrava
Proces izvrava instrukcije sekvencijalno, u jednom trenutku jednu, do kompletiranja

Proces sa vie niti ima jedan programski broja za svaku nit Tipino sistem ima vie procesa, vie korisnika, vie operativnih sistema koji rade konkurentno na jednom ili paralelno na vie CPU-a
Konkurentnost multipleksira CPU izmeu procesa/niti

Operativni sistemi

28

Aktivnosti upravljanja procesom

Operativni sistem je odgovoran za slijedede aktivnosti kod upravljanja procesima: Kreiranje i brisanje i korisnikih i sistemskih procesa Suspenzija i nastavak procese Obezbjeivanje mehanizama za sinkronizaciju procesa Obezbjeivanje mehanizama za komunikaciju procesa Obezbjeivanje mehanizama za rukovanje deadlock-om(potpunim zastojem)
Operativni sistemi 29

Upravljanje memorijom
Svi podaci su u memoriji prije i nakon procesiranja Sve instrukcije su u memoriji u cilju izvrenja Upravljanje memorijom odreuje ta i kada je memoriji
Optimizuje CPU iskoridenje i odziv raunara prema korisnicima

Aktivnosti upravljanja memorijom

OS vodi rauna o tome koji dijelovi memorije se trenutno koriste i ko ih koristi Odluuje koji se procesi (ili dijelovi procesa) i podaci pomjeraju u i van memorije Alociranje (dodjela) i delociranje memorije

Operativni sistemi

30

Upravljanje skladitenjem
OS obezbeuje uniformni, logiki pogled na skladite informacija Apstrahuje fizike karakteristike na jedinicu logikog skladitenja fajl Svaki medijum je kontrolisan od strane ureaja (tj. disk drajv, tejp drajv) brzina pristupa, kapacitet, brzina transfera podataka, metod
pristupa (sekvencijalni ili sluajni)

Upravljanje fajl sistemom Fajlovi su obino organizovani kroz direktorijume Kontrola pristupa odreuje ko i gde moe imati pristup OS aktivnosti ukljuuju
Kreiranje i brisanje fajlova i direktorijuma Primitive za manipulaciju fajlovima i direktorijumima Mapiranje fajlova na sekundarno skladite Backup fajlova na stabilan (nepromenljiv) medijum skladitenja
Operativni sistemi 31

Upravljanje masivnim skladitenjem

Obino diskovi slue za skladitenje podataka koji ne mogu da stanu u glavnu memoriju ili podataka koji mora da se uvaju dui period vremena. Kompletna brzina rada raunara zavisi od diska i njegovih algoritama OS aktivnosti:
Upravljanje slobodnim prostorom Alokacija-dodeljivanje skladita Rasporeivanje diska

Neka skladita ne mora da budu brza

Tercijarna skladita ukljuuju optika skladita, magnetske trake
Operativni sistemi 32

I/O podsistemi
Jedna od svrha OS-a je da sakrije osobenosti hardverskih ureaja od korisnika I/O podsistem je odgovoran za
Upravljanje memorijom I/O ukljuujudi bafering (skladitenje podataka privremeno dok se ne transferuju), keiranje (skladitenje dela podataka u bre memorije), spooling (preklapanje izlaza jednog posla sa ulazom drugih poslova) Opti interfejs drajvera ureaja Drajvere odreenih hardverskih ureaja
Operativni sistemi 33

Zatita i bezbjednost
Zatita bilo koji mehanizam za kontroliranje pristupa procesa ili korisnika resursima definiran je od strane OS-a Bezbjednost odbrana sistema od unutranjih i spoljanjih napada
Ogroman opseg napada: denial-of-service, crvi, virusi ...

Sistemi generalno prave razliku izmeu korisnika da bi odredili ko moe ta da radi

Identiteti korisnika (user IDs, security IDs) ukljuuju ime pridrueni broj, jedan po korisniku Korisnikov ID se onda pridruuje svim fajlovima, procesima tog korisnika da bi se odredila kontrola pristupa Grupni identifikator (group ID) je definisan za grupu korisnika,takoe je pridruen svakom procesu, fajlu

Operativni sistemi

34

Raunarska okruenja
Tradicionalni raunari Kancelarijsko okruenje
PC-ji povezani u mreu, terminali povezani sa mainframe ili minicomputers obezbeujudi rad sa paketnom obradom (batch) i vremenskom raspodelom (timesharing) Portali dozvoljavaju umreenim i udaljenim sistemima pristup istim resursima

Mree u stanu
Koridene da bi bile usamljen sistem pa tek onda modemski povezane Firewall
Operativni sistemi 35

Raunarska okruenja
Klijent server sistemi
Obini terminali zamijenjeni pametnim PC-jima Mnogi sistemi sada serveri, odgovaraju zahtjevima koje generiu klijenti
Compute-server obezbjeuje interfejs klijentu koji zahtijeva servise (tj.bazu podataka) File-server obezbjeuje interfejs za klijente za skladitenje i ponovo pronalaenje fajlova

Operativni sistemi

36

Peer-to-Peer computing
Drugi model distribuiranog sistema P2P ne razlikuje klijente i servere
Svi vorovi imaju istu teinu Svaki vor moe da radi kao klijent, server ili oba vor mora da se pridrui P2P mrei
registruje svoj servis na centralnom serveru za pretraivanje na mrei, ili broadcast-uje zahtjev za servisom i odgovori na zahtjeve za servisom preko discovery protocol-a

Primjeri: Napster, Gnutella ...

Operativni sistemi 37

Web-bazirani computing
Web postaje svuda prisutan PC-ji su najrasprostranjeniji ureaji (?) Sve vie ureaja se umreava da bi im se omogudio pristup web-u Nova kategorija ureaja za kontrolu web saobradaja izmeu slinih servera: load balancers Koritenje operativnih sistema kao to je Windows 95, sa klijent strane, evaluirao je u Linux i Windows XP, koji mogu biti klijenti i serveri
Operativni sistemi 38

Open-Source operativni sistemi

Izvorni kod operativnog sistema je na raspolaganju Uklonjeni su zatita od kopiranja i Digital Rights Management (DRM) Fondacija Free Software Foundation (FSF), sa licencom GNU Public License (GPL) Primjeri: GNU/Linux, BSD UNIX (ukljuujudi jezgro od Mac OS X), i Sun Solaris
Operativni sistemi 39

DODATAK A

Operativni sistemi

40

Kako je Bill Gates postao bogat

1974: Intel je razvio 8080 procesor, za koji je bio potreban OS

Operativni sistemi

41

Kako je Bill Gates postao bogat...

Operativni sistemi

42

Kako je Bill Gates postao bogat

1980: IBM je dizajnirao IMB PC, za koji je traio OS

Operativni sistemi

43

Kako je Bill Gates postao bogat

Operativni sistemi

44

Kako je Bill Gates postao bogat

Operativni sistemi

45

DODATAK B

Operativni sistemi

46

Primjer: pretraivanje

Sloena interakcija

Operativni sistemi

47

Ugraeni raunarski sistemi

Operativni sistemi

48

Moore-ov zakon
Gordon Moore (suosniva Intela) je 1965 predvidio da e tranzistorna gustoa poluprovodnikih ipova se udvostruiti svakih 18 mjeseci. Mikroprocesori su postali manji, gui i moniji.

Operativni sistemi

49

ipovi sa vie jezgri

Intel 80-core multicore chip (Feb 2007) 80 jednostavnih jezgri dva FP-motora / jezgri Mesh-like network 100 miliona tranzistora

Intel Single-Chip Cloud Computer (August 2010) 24 ploice sa dvije jezgre/ploice 24-router mesh network 4 DDR3 kontroleri memorije Hardware podrka za messagepassing

Operativni sistemi

50

Svet je paralelan!
Intel Xeon E5-2660 Sandy Bridge EP 8 cores (16 hardware threads) 416mm die 2.263 billion transistors Caching L1: 32K Inst, 32K Data (3 clock access) L2: 256K (8 clock access) L3: 20MB

Operativni sistemi

51

Internet: .89 Billion Hosts

Operativni sistemi

52

Internet: preko dvije milijarde korisnika!

Operativni sistemi

53

Veza ka Internetu
izvoz pametnih telefona je nadmaio izvoz PCa 2011:
487M smartphones 414M PC clients 210M notebooks 112M desktops 63M tablets 25M smart TVs

Operativni sistemi

54

Povedanje sloenosti softvera

Operativni sistemi

55

Primer: robot na marsu(Pathfinder)

Pathfinder hardware: 20Mhz processor, 128MB of DRAM, VxWorks OS Kamere, nauni instrumenti, baterije, solarne ploe i naprave za kretanje Mnogo neovisnih procesa radi zajedno Dugme za reset se ne moe lako kliknuti Moe sam sebe iznova pokrenuti ako je potrebno Uvijek mora primati komande sa Zemlje Individualni programi se ne smiju mijeati Ako se pretpostavi da je MUT(Marsovski Univerzalni Prevodioc) modul u kvaru, softver za na primjer poziciju antene se ne smije pokvariti. Dalje, svaki drugi softver se moe pokvariti Automatski restart i problem se alje na Zemlju Periodini checkpoint se sauva Odreene funkcije uvijek rade: Mora stati prije nego udari u neto Mora traiti orbitu Zemlje za komunikaciju
Operativni sistemi 56

Virtuelne maine
Softverska imitacija apstraktne maine Daju programima iluziju da posjeduju mainu Hardver izgleda onako kako elite Dva tipa VM Sistemski VM: podrava izvrenje itavog OS-a i njihovih aplikacija (npr. VMWare Fusion, Parallels Desktop, Xen) Procesorski VM: podrava izvrenje jednog programa
Operativni sistemi 57