Analiza Finansijskog Trzista CG PDF

SEKTOR ZA ISTRAIVANJA I STATISTIKU
Radna studija br. 10

ANALIZA FINANSIJSKOG TRITA U CRNOJ GORI
Autori : Prof. Dr, Saa Popovi, Doc. Dr Nikola Fabris, Mr Danijela Vukajlovi-Grba,
Mr Marijana Mitrovi-Mijatovi, Mr Ana Vlahovi, Goran Baki,
Vesna Savelji, Milica Vlahovi, Tanja Radunovi, Borko Boovi
Podgorica, 2007.
IZDAVA: Centralna banka Crne Gore
Bulevar Svetog Petra Cetinjskog, br. 6
81000 Podgorica
Telefon: +381 81 665 331
Fax: +381 81 665 336
WEB ADRESA: http://www.cb-cg.org
AUTORI: Prof. Dr. Saa Popovi, Ekonomski fakultet Podgorica
Doc. Dr Nikola Fabris, Ekonomski fakultet Beograd, Glavni ekonomista u CBCG
Mr Danijela Vukajlovi-Grba, Pomonik direktora Sektora za istraivanja i statistiku
Mr Marijana Mitrovi-Mijatovi, Pomonik direktora Sektora za istraivanja i statistiku
Mr Ana Vlahovi, Specijalni savjetniku Sektoru za kontrolu banaka
Goran Baki, Direktor sektora za platni promet
Vesna Savelji, ef odjeljenja za analizu realnog sektora, u Sektoru za istraivanja i
statistiku
Milica Vlahovi, ef odjeljenja za monetarne analize, u Sektoru za istraivanja i statistiku
Tanja Radunovi, Vii savjetnik u Odjeljenju za monetarne analize, Sektora za istraivanja
i statistiku
Borko Boovi, Savjetnik u Odjeljenju za skalne analize, Sektora za istraivanja
i statistiku
Ovaj materijal izraava stavove autora. Ovi pogledi ne moraju nuno predstavljati stavove
i politiku Centralne banke Crne Gore.
GRAFIKI
UREDNIK: Andrijana Vujovi
Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korienja podataka iz izvjetaja obavezno navedu izvor
AD Akcionarsko drutvo
AO Auto-odgovornost
BDP Bruto domai proizvod
BiH Bosna i Hercegovina
CBCG Centralna banka Crne Gore
CDA Centralna depozitarna agencija
CIDA Kanadska agencija za
meunarodni razvoj
CR Koecijent koncentracije
DEM Njemaka marka
EBRD Evropska banka za obnovu i razvoj
EMU Evropska monetarna unija
EU Evropska unija
EUR Euro
EZ Evropska zajednica
HHI Herndahl-Hirschmanov indeks
HNB Hrvatska narodna banka
HOV Hartija od vrijednosti
HTI Hall-Tidemanov indeks
IF Investicioni fondovi
IPO Inicijalna javna ponuda
ISIN Meunarodni identikacioni
brojevi hartija od vrijednosti
KDZ Kratkoroni dravni zapisi
KFW Kreditanstait fur Wiederaufau
KHOV Komisija za hartije od vrijednosti
KK Kratkoroni krediti
KM Konvertibilna marka
LA Likvidna aktiva
MFI Mikrokreditna nansijska
institucija
mil. Milion
mlrd. Milijarda
SPISAK UPOTRIJEBLJENIH SKRAENICA
MMF Meunarodni monetarni fond
MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore
MOSTE Indeks Montenegroberze
MVP Masovna vauerska privatizacija
n.a. Neraspoloivo
NBS Narodna banka Srbije
NEX 20 i NEX PIF Indeksi Next Montenegro berze
NFI Nenansijska institucija
NVO Nevladina organizacija
OECD Organizacija za ekonomsku
saradnju i razvoj
PAYGO Pay as you go (vrsta penzijskog
sistema)
PF Privatizacioni fondovi
PIF Privatizacioni investicioni fondovi
PIO Penzijsko i invalidsko osiguranje
RCG Republika Crna Gora
RI Rosenbluthov indeks
RS Republika Srpska
RTGS Real Time Gross System
SAD Sjedinjene Amerike Drave
SDI Strane direktne investicije
SD Stara devizna tednja
SFRJ Socijalistika Federativna
Republika Jugoslavije
SIDA vedska agencija za meunarodni
razvoj
SIT Slovenaki tolar
SRJ Savezna Republika Jugoslavija
UA Ukupna aktiva
UN Ujedinjene nacije
UNHCR Visoki komesarijat za izbjeglice
Ujedinjenih nacija
USD Ameriki dolar
SADRAJ
1. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT ZA RAZVOJ FINANSIJSKOG TRITA ........................................... 9
2. PLATNI SISTEM U CRNOJ GORI ............................................................................................................... 15
2.1. Uloga Centralne banke Crne Gore u platnom sistemu u Crnoj Gori ................................................ 19
2.2. Reforma platnog sistema ..................................................................................................................... 20
2.3. Funkcionisanje platnog sistema u Crnoj Gori .................................................................................... 20
2.3.1. Osnovne karakteristike MPS sistema ........................................................................................ 21
2.3.2. Uesnici u MPS sistemu ............................................................................................................. 21
2.3.3. Najvanije karakteristike procesiranje transakcija po RTGS principu .................................... 22
2.3.4. Najvanije karakteristike procesiranja transakcija po DNS principu ...................................... 22
2.3.5. Najvaniji primijenjeni tehniki standardi ............................................................................... 22
2.3.6. Platni instrumenti ...................................................................................................................... 23
2.4. Statistika platnog sistema u Crnoj Gori .............................................................................................. 23
2.5. Zakljuak .............................................................................................................................................. 25
3. BANKARSKI SISTEM U CRNOJ GORI ...................................................................................................... 25
3.1. Uloga banaka na nansijskom tritu ................................................................................................ 30
3.2. Razvoj u posljednjih pet godina (2002-IX 2006.) .............................................................................. 32
3.3. Ogranienja u razvoju i preporuke za dalji razvoj ............................................................................. 46
4. MIKROKREDITNE FINANSIJSKE INSTITUCIJE .................................................................................... 53
4.1. Pojam mikrokreditiranja ..................................................................................................................... 55
4.2. Razvoj mikrokreditiranja u Crnoj Gori .............................................................................................. 56
4.3. Aktivnost MFI u periodu 2002 septembar 2006. godine ................................................................ 57
4.4. Mikrokrediti kao dio bankarske ponude u Crnoj Gori ...................................................................... 60
4.5. Mikrokreditiranje u zemljama u okruenju ....................................................................................... 61
4.6. Zakljuak .............................................................................................................................................. 62
5. INSTITUCIONALNI OKVIR FUNKCIONISANJA TRITA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI .................. 65
5.1. Komisija za hartije od vrijednosti ....................................................................................................... 67
5.1.1. Ovlaenja Komisije za HOV ..................................................................................................... 67
5.1.2. Efekti izmjene Zakona o HOV na Komisiju za HOV ................................................................ 70
5.1.3. Nadlenosti Komisije za HOV u vezi sa radom berzi ............................................................... 72
5.1.4. Nadlenosti Komisije za HOV u vezi sa radom brokera i dilera .............................................. 72
5.1.5. Nadlenosti Komisije za HOV u vezi sa radom Centralnog depozitara i Centralnog registra 73
5.1.6. Nadlenosti Komisije u vezi sa radom investicionih fondova .................................................. 73
5.1.7. Ostale aktivnosti Komisije za HOV ........................................................................................... 74
5.1.8. Zakljuak i preporuke ................................................................................................................ 76
5.2. Centralna depozitarna agencija ........................................................................................................... 82
5.2.1. Pojam i uloga Centralne depozitarne agencije .......................................................................... 83
5.2.2. Struktura CDA ........................................................................................................................... 83
5.2.2.1. Centralni registar Centralne depozitarne agencije ....................................................... 84
5.2.2.2. Depozitarij za kliring i saldiranje ................................................................................. 85
5.2.3. Registri i depozitarne institucije u svijetu ................................................................................. 86
5.2.4. Zakljuak i prijedlozi ................................................................................................................. 87
6. UESNICI NA TRITU HARTIJA OD VRIJEDNOSTI ........................................................................... 89
6.1. Ovlaeni uesnici na tritu hartija od vrijednosti - brokeri i dileri ............................................... 89
6.1.1. Brokerski i dilerski posrednici na nansijskom tritu ............................................................ 93
6.1.2. Zakonski preduslovi za poslovanje ovlaenih posrednika na nansijskom tritu ............... 95
6.1.3. Problemi i ogranienja u poslovanju ovlaenih uesnika na nansijskom tritu ................. 97
6.2. Institucionalni investitori .................................................................................................................... 99
6.2.1. Investicioni fondovi u Crnoj Gori .............................................................................................. 99
6.2.1.1. Privatizacioni investicioni fondovi u Crnoj Gori ......................................................... 99
6.2.1.2. Regulativa rada investicionih fondova u Crnoj Gori .................................................. 104
6.2.1.3 Struktura portfolia investicionih fondova u Crnoj Gori .............................................. 108
6.2.1.4 . Zakljuak ..................................................................................................................... 110
6.2.2. Osiguravajua drutva u Crnoj Gori ........................................................................................ 112
6.2.2.1. Struktura proizvoda i prihoda osiguravajuih drutava u Crnoj Gori ....................... 114
6.2.2.2. Novi Zakon o osiguranju u Crnoj Gori ........................................................................ 119
6.2.2.3. Zakljuna razmatranja ................................................................................................ 122
6.2.3. Penzioni fondovi ....................................................................................................................... 131
6.2.3.1. Stanje u oblasti penzione i invalidske zatite u periodu 2001-2005. godina .............. 134
6.2.3.2. Reforma I stuba ........................................................................................................... 137
6.2.3.3. Planirano uvoenje II stuba ......................................................................................... 137
6.2.3.4. Zakon o III stubu penzijske reforme ............................................................................ 139
6.2.3.5. Zakonom denisane pretpostavke za III stub penzijskog i invalidskog sistema ......... 140
6.2.3.6. Drutvo za upravljanje penzijskim fondom ................................................................ 140
6.2.3.7. Mjesto, uloga i znaaj kapitalizovanih penzija u nansijskom sistemu Crne Gore ... 142
6.2.3.8. Rizici u penzijskoj reformi ........................................................................................... 143
6.2.3.9. Zakljuak ...................................................................................................................... 145
6.3. Mali investitori kao uesnici na tritu hartija od vrijednosti ......................................................... 155
6.3.1. Pojava individualnih investitora u Crnoj Gori ........................................................................ 156
6.3.2. Transformacija malih investitora u male akcionare ................................................................ 158
6.3.3. Zakonska zatita prava malih akcionara ................................................................................. 160
6.3.4. Zakljuak ................................................................................................................................... 162
7. TRITE HARTIJA OD VRIJEDNOSTI ..................................................................................................... 165
7.1. Trite novca u Crnoj Gori ................................................................................................................. 167
7.1.1. Zakonski i drugi preduslovi razvoja trita novca ................................................................... 168
7.1.2. Kratkoroni dravni zapisi kao jedini raspoloivi instrument trita novca .......................... 170
7.1.3. Investitori na tritu kratkoronih dravnih zapisa ................................................................ 173
7.1.4. Ostali instrumenti trita novca u Crnoj Gori ......................................................................... 175
7.1.5. Problemi i preporuke ................................................................................................................ 177
7.1.6. Zakljuak ................................................................................................................................... 180
7.2. Trite kapitala..................................................................................................................................... 180
7.2.1. Berzanske kotacije i slobodno berzansko trite ...................................................................... 183
7.2.2. Montenegroberza ...................................................................................................................... 184
7.2.3. NEX Montenegro berza ............................................................................................................ 185
7.2.4. Razvoj na crnogorskim berzama u periodu 2002-2006. godina ............................................. 186
7.2.5. Promet na crnogorskim berzama u periodu 2002-2006. godina............................................. 190
7.2.6. Primarna i sekundarna trgovina ............................................................................................. 191
7.2.7. Struktura trinog materijala u periodu 2003-2006. godina ................................................. 192
7.2.8. Druga kretanja vezana za vlasnike instrumente .................................................................... 194
7.2.9. Problemi i perspektive razvoja trita kapitala u Crnoj Gori .................................................. 195
8. ZAKLJUCI I PREPORUKE ZA RAZVOJ FINANSIJSKOG TRITA U CRNOJ GORI ......................... 213
LITERATURA ............................................................................................................................................ 221
1. MAKROEKONOMSKI AMBIJENT ZA
RAZVOJ FINANSIJSKOG TRITA
11
MAKROEKONOMSKI AMBIJENT ZA RAZVOJ FINANSIJSKOG TRITA
Biva Jugoslavija je prva socijalistika zemlja koja je poela da razvija nansijski sistem, jo sredi-
nom 60-ih godina prolog vijeka, kada je odvojeno komercijalno od centralnog bankarstva. Meu-
tim, raspad bive Jugoslavije, sankcije, hiperinacija, ratovi u okruenju i propadanje privrede su
uticali da krajem devedesetih godina nasijski sistem Crne Gore bude potpuno uniten. To je pe-
riod kada nansijske institucije i nansijski instrumenti gotovo da uopte nijesu postojali.
Stoga su prioritetni pravci u izgradnji nansijskog sistema bili uspostavljanje makroekonomske
stabilnosti, izgradnja nansijskih institucija i donoenje nove regulative.
Period devedesetih je period izrazite cjenovne nestabilnosti i period u kojem je zabiljeena jedna
od najviih hiperinacija u ljudskoj istoriji. Nepostojanje cjenovne stabilnosti je izazvalo duboke
anomalije u privredi i znailo je kreiranje cijena koje nijesu predstavljale mjerilo vrijednosti po-
nuenih dobara na tritu. Takoe, takav mehanizam nije stvarao okruenje u kojem ekonomski
subjekti mogu da donesu racionalne odluke o alociranju sopstvenih resursa. Najekasnija solucija
u takvim uslovima je bila supstitucija domae valute stranom konvertibilnom valutom, tj. nezva-
nina dolarizacija. Strana valuta je preuzela funkciju sredstva tednje, mjerila vrijednosti i pla-
tenog sredstva za vee transakcije. U takvom ambijentu ne postoji osnovni preduslov za razvoj
zdravog nansijskog sistema.
Stoga je strategija dolarizacije, to jest uvoenja prvo njemake marke, a potom eura kao zvaninog
platenog sredstva, bila ispravan put. Direktna neposredna prednost valutne supstitucije je sman-
jivanje premije rizika smanjivanje rizika valute i rizika zemlje. Inacija je relativno brzo svedena
na jednocifrenu i na taj nain su kreirani preduslovi za bri razvoj nansijskog sistema. Kretanje
inacije je prikazano na sljedeem graku.
Grafk br. 1.1 Kretanje infacije
Napomena: 2006. godina je procjena
24,8 24,8
28,0 28,0
9,4 9,4
6,7 6,7
4,3 4,3
1,8 1,8
22
--
20,0 20,0
1999 1999 2000 2000 2001 2001 2002 2002 2003 2003 2004 2004 2005 2005 2006* 2006*
12
ANALIZA FINANSIJSKIH TRITA
Za razvoj nansijskog sistema znaajna je i skalna stabilnost. Visok budetski decit i spoljni
dug su preduslovi koji oteavaju razvoj nansijskog sistema. U takvim uslovima mogue je oe-
kivati usporen ekonomski rast, pritisak drave za privilegovan pristup nansijskim resursima,
spor tok reformi, visoke kamatne stope, nestaicu slobodnih nansijskih resursa i dr. Stoga je izu-
zetno vano to je nakon budetskog decita koji je prelazio i nivo od 20% BDP krajem 90-ih, on
od 2004. godine u okviru granica predvidjenih Mastrihtskim kriterijumom, a u proloj godini je
ak ostvaren i sucit. Na sljedeem graku je prikazano kretanje budetskog decita u odnosu na
Mastrihtski kriterijum.
Grafk br. 1.2- Budetski defcit/sufcit i Mastrihtski kriterijum
Nasljeeni pravni propisi su u velikoj mjeri bili neadekvatni za razvoj nansijskog sistema u tri-
noj privredi. Stoga je poslije 2000. godine donijeta potpuno nova regulativa vezana za nansijski
sistem i institucije ovog sistema. Ipak smatramo da proces donoenja nove regulative nije zavren
i da bi trebalo donijeti: zakon o platnom prometu i podzakonska regulativa, zakon o Centralnoj
banci Crne Gore, zatim uraditi izmjene Zakona o tekuim i kapitalnim transakcijama (u cilju otk-
lanjanja nedostataka u dijelu regulative zatitnih mjera i uiniti je znatno operativnijom, propisati
obavezu izvjetavanja, kontrole tokova kapitala i zaduivanja u inostranstvu). Pored toga, potreb-
no je preispitati zakonska rjeenja i predloiti izmjene u cilju ekasnijeg sprovoenja steajnog
postupka nad onim preduzeima koja za to ispunjavaju uslove. Potrebno je regulisati i formiran-
je akreditacione institucije, koja bi bila zaduena za izdavanje licenci steajnim upravnicima i za
praenje steajnih postupaka, za vremensko ograniavanje maksimalnog trajanja steajnih proce-
dura, ubrzavanje okonanja ranije zapoetih steaja, sniavanje trokova steaja i drugo. Takoe,
potrebno je obezbijediti i implementaciju zakona o zatiti konkurencije).
Devedesete godine su period kada je zbog ekonomskih sankcija i sloene politike situacije stepen
ekonomske otvorenosti bio izuzetno nizak. Takav ambijent nije odgovarao Crnoj Gori, koja kao
mala zemlja mora da slijedi koncepciju visoko-otvorene ekonomije, a nije pogodovao ni razvoju
nansijskog sistema. Liberalizacija, medjunarodna integracija i konkurencija u poetku nosi pred-
nosti za naprednije aktere na trzitu, ali ujedno i otvara mogunosti za manje uspjene da otkriju
svoje anse. Visok stepen otvorenosti omoguava nansijsku integraciju i otvara pristup meuna-
rodom tritu novca i kapitala. Na ovaj nain se moe ublaiti nedostatak domae akumulacije i
13
smanjene likvidnosti, a strana konkurencija utie na domai nansijski sistem da posluje ekas-
nije. Pokazatelj otvorenosti ekonomije ukazuje da je crnogorska ekonomija poslednjih godina vi-
soko otvorena, jer su vrijednosti koecijenata iznad referentnih vrijednosti otvorenosti (grak br.
1.3).
Grafk br. 1.3. Otvorenost crnogorske privrede
Za uspjean razvoj nansijskog sistema vano je i smanjenje rizika zemlje. Smanjenje rizika zem-
lje znai laki pristup meunarodnim nansijskim tritima, niu cijenu nansijskih instrume-
nata, kao i pojavu stranih investitora u domaem nansijskom sistemu. Uspostavljena makroeko-
nomska stabilnost, progres u tranziciji, a naroito u razvoj bankarskog sistema, poboljani skalni
indikatori, razrjeenje dravnog statusa, veliki priliv SDI i drugi faktori su uticali na opadanje ri-
zika zemlje. Ovaj zakljuak je potvren i od strane rejting agencije Standard and Poors koja je
u 2004. godini izvrila prvu evaluaciju rizika u Crnoj Gori, a ve u narednoj procjeni je poveala
kreditni rejting Crne Gore.
Tabela br. 1.1 - Ocjena rejtinga Crne Gore
Istorija suverenog rejtinga Republike Crne Gore
Datum
Suvereni kreditni rejting nacionalna valuta
Dugoroni/perpektiva/kratkoroni
Suvereni kreditni rejting strana valuta
Dugoroni/perpektiva/kratkoroni
20.12.2004. BB/stable/B BB/stable/B
21.12.2005. BB/Positive/B BB/Positive/B
Izvor: Standard & Poors Ratings Services, 2006
Ipak postojei rejting treba nastojati jo vie poboljati, ime bi se dao i dodatni podsticaj razvoju
nansijskog sistema zemlje. Realno je oekivati da e se prilikom sljedee revizije rizika zemlje
rejting poboljati, a faktori koji bi mogli dodatno uticati na smanjenje rizika zemlje su: zavretak
14
procesa tranzicije, poboljanje ekasnosti funkcionisanja pravnog sistema, dalje snienje javnog
duga zemlje, visoke stope ekonomskog rasta i dr.
Takodje, za razvoj nansijskog sistema nije dovoljno da postoje institucije nansijskog sistema,
ve je potrebno da postoji i zdrava i jaka privreda. Bez jake privrede nema razvijenog nansij-
skog sistema, kao to i bez razvijenog nansijskog sistema nema uspjene privrede. Sa procesom
privatizacije i stranim investiranjem poeo je da se popravlja kvalitet preduzea, koja se javljaju
na nansijskom tritu.
Grafk br 1.4 Uee neto SDI u BDP za period 2001-2006
Proces stvaranja trita kapitala, kao dijela ukupnog nansijskog trita, zapoeo je sa privatizaci-
jom privrede. Privatizacija je bila jedna od kljunih poluga za razvoj trita kapitala, naroito tr-
ita akcija i drugih vlasnikih hartija od vrijednosti u Crnoj Gori.
Tabela br. 1.2 Uee privatnog kapitala u strukturi vlasnitva akcionarskih preduzea
na kraju 2005. godine
Uee privatnog
kapitala
Broj registrovanih
akcionarskih preduzea
% ukupnog broja registrovanih
akcionarskih preduzea
100% 272 70.47%
75%-99.99% 25 6.48%
50%-75% 37 9.59%
25%-50% 39 10.10%
manje od 25% 13 3.37%
UKUPNO 386 100.00%
Izvor: Savjet za privatizaciju Crne Gore
15
Ipak stie se utisak da je dolo do usporavanja procesa privatizacije u prethodnoj godini. Stoga bi
bilo znaajno da se ovaj proces ubrza, istovremeno sa restrukturiranjem velikih preduzea, koja se
nalaze u tekoj ekonomskoj situaciji. To bi znailo pojavu novih uesnika na nansijskom tritu i
dalo impuls njegovom brem razvoju.
Za uspjean razvoj nansijskog sistema od velikog znaaja je i adekvatan pravni sistem. Pravni sis-
tem treba da obezbijedi realizaciju ugovora na dogovoren nain, a u sluaju krenja dogovorenog
naina sankciju za prekrioca, odnosno obeteenje za oteenu stranu. I pored znaajnog prog-
resa u razvoju pravnog sistema, ipak se moe konstatovati da ekasnost sudskog sistema u rjea-
vanju privrednih sporova jo uvijek nije na zadovoljavajuem nivou i njeno poboljanje mora biti
jedan od prioriteta reformi u 2007. godini.
Na kraju ne treba izgubiti iz vida da ograniavajui faktor za razvoj nansijskog sistema predstavl-
ja i veliina zemlje, odnosno veliina privrede. To znai da nije realno oekivati pojavu najveih i
najrenomiranijih nansijskih institucija na domaem nansijskom tritu. U takvim uslovima je-
dino rjeenje je visok stepen otvorenosti i povezivanje sa Evropskim nansijskim tritem.
2. PLATNI SISTEM U CRNOJ GORI
19
PLATNI SISTEM U CRNOJ GORI
Siguran i ekasan platni sistem je od esencijalnog znaaja za dobro funkcionisanje nansijskog
sistema. Iako platni sistemi mogu biti koncipirani na vie razliitih naina, njihova svrha je uvijek
ista - da omogue transfer sredstava sa rauna u jednoj, na raun u drugoj (ili istoj) banci.
Dugi niz godina u prolosti, i u razvijenim trinim ekonomijama je poklanjana relativno mala
ili ak nedovoljna panja u odnosu na politiku funkcionisanja platnih sistema. Dinamian razvoj
nansijskih sistema, kako u razvijenim, tako i u zemljama razvoju, kao i snaan razvoj informaci-
onih i komunikacionih tehnologija, umnogome su doprinijeli jaanju svijesti o ulozi platnih siste-
ma kao jedne od kljunih infrastruktura privrednog ivota.
U posljednjih nekoliko decenija prisutan je znaajan rast intenziteta funkcionisanja platnih sis-
tema, kako sa aspekta broja tako i sa aspekta vrijednosti transakcija. U najrazvijenijim zemljama
ukupna vrijednost platnih transakcija, koje se za svega nekoliko dana obave u nekoj od njih, jed-
naka je godinjoj vrijednosti GDP-a te zemlje.
Bilo kakav poremeaj u radu platnih sistema brzo se prenosi, kako na domai, tako i na meuna-
rodni nansijski sistem i trita, to ilustruju brojni primjeri iz blie i dalje prolosti. Stoga su si-
gurnost i ekasnost meu najvanijim zahtjevima koji se stavljaju pred bilo koji platni sistem.
U skladu sa navedenim, ve u duem periodu problematici platnih sistema poklanja se posebna
panja od strane nadlenih institucija u dravama, prevashodno njihovih centralnih banaka, kao i
relevantnih meunarodnih organizacija i institucija.
Tokom protekle decenije uinjen je znaajan napor ka jaanju platnih sistema kroz promociju i
armaciju meunarodnih standarda, preporuka i najboljih dostignua iz prakse, kao poeljnog
okvira po pitanju dizajniranja i funkcionisanja platnih sistema.
2.1. Uloga Centralne banke Crne Gore u platnom sistemu u
Crnoj Gori
Za ekasan platni promet u Crnoj Gori, shodno Zakonu o Centralnoj banci Crne Gore, odgovorna
je Centralna banka Crne Gore (Centralna banka).
U domenu navedene odgovornosti Centralna banka ima ovlaenja da propisuje i sprovodi mje-
re, regulie i kontrolie platni promet, poravnanje i meubankarski obraun u Republici, kao i da
20
obavlja i kontrolie platni promet u zemlji i sa inostranstvom. Centralna banka takoe, moe biti
vlasnik i upravljati sa jednim ili vie platnih sistema, ukljuujui jedan sistem bruto poravnanja
velikih plaanja, a moe upravljati i sistemom neto poravnanja plaanja manjih vrijednosti. Cen-
tralna banka, pored toga, obezbjeuje novanice i kovani novac u koliinama koje su odgovarajue
za zadovoljenje potreba nansijskih transakcija u Crnoj Gori.
Bitno je napomenuti da ne postoje zakonska ogranienja za organizovanje platnih klirinkih obra-
unskih sistema, koji shodno tome, mogu organizovati i druga pravna lica osim Centralne banke.
U tom sluaju Centralna banka daje dozvolu i vri nadgledanje funkcionisanja takvih sistema.
2.2. Reforma platnog sistema
Svjesna znaaja koji platni sistem ima u Republici, Centralna banka je ve od svog osnivanja, 2001.
godine, pokrenula reformu platnog sistema. Na samom poetku rada na reformi platnog sistema,
izraena je svrobuhvatna strategija razvoja platnog sistema u Crnoj Gori.
Reforma je, imajui u vidu vrlo specian i funkcionalno kompleksan platni sistem koji je nasl-
jeen od bive SFRJ i SRJ, sprovedena fazno sa sljedeim prioritetima:
1. demonopolizacija poslova u platnom prometu u smislu da poslovne banke svojim klijenti-
ma ubudue pruaju sve usluge u platnom prometu;
2. izgradnja potpuno novog, modernog platnog sistema, uz maksimalno uvaavanje svih re-
levantnih meunarodnih preporuka i bankarskih standarda, kao i specinih potreba u
zemlji.
Sve ove aktivnosti sprovedene su u punoj koordinaciji sa poslovnim bankama, dravnim organima
i organizacijama i drugim relevantnim subjektima, te uz znaajnu konsultantsku pomo pojedinih
meunarodnih organizacija i pojedinih centralnih banaka zemalja iz okruenja.
Hronologija aktivnosti na izgradnji novog platnog sistema moe se saeti na sljedei nain:
- strategija razvoja platnog sistema u Crnoj Gori donesena je u etvrtom kvartalu 2003. go-
dine;
- meunarodni tender za nabavku IT rjeenja za novi meubankarski platni sistem (MPS)
raspisan u etvrtom kvartalu 2003. godine;
- izvrena nabavka IT rjeenja za novi MPS u julu 2004. godine;
- testiranje sistema u interakciji sa bankama otpoelo u oktobru 2004 godine;
- regulatorni okvir doneen u decembru 2004 godine;
- nalno testiranje obavljeno u decembru 2004 godine;
- zvanian rad novog platnog sistema poeo u januaru 2005. godine
21
2.3. Funkcionisanje platnog sistema u Crnoj Gori
Meubankarski platni sistem (MPS), iji je vlasnik i operater Centralna banka, predstavlja okosni-
cu platnog sistema u Crnoj Gori sa kojom su povezane sve druge platne infrastrukture.
Pojednostavljena ema funkcionisanja data je u sljedeem grakom prikazu:
2.3.1. Osnovne karakteristike MPS sistema
Meubankarski platni sistem MPS sastoji se od dva podsistema: RTGS i DNS podsistema:
RTGS podsistem za procesiranje plaanja velikih vrijednosti, pojedinano, po bruto princi-
pu i u realnom vremenu, i
DNS podsistem za procesiranje plaanja malih vrijednosti po neto principu i u odloenom
vremenu.
22
Od Juna 2005. godine cjenovna politika se zasniva na principu pokria operativnih trokova, bez
prota.
2.3.2. Uesnici u MPS sistemu
Prema Zakonu o Centralnoj banci Crne Gore uesnici u MPS sistemu su svi klijenti za ije potrebe
Centralna banka otvara i vodi raune, a to su dravni organi i organizacije, domae i strane poslov-
ne banke, meunarodne nansijske i humanitarne organizacije.
U MPS sistemu dozvoljeno je samo direktno uee, pri emu agent u platnom prometu nije i
uesnik u MPS-u. Uesnici, da bi ostvarili uee u MPS-u, moraju biti usklaeni sa regulatornim
okvirom kojim se ureuje rad MPS sistema, a koji se tiu kadrovskih, organizacionih i tehnikih
kriterija koje denie Centralna banka. Uee u MPS sistemu zasniva se na ugovornoj osnovi.
2.3.3. Najvanije karakteristike procesiranje transakcija po RTGS
principu
Od karakteristika procesiranja transakcija po RTGS principu, najvanije su sljedee:
- plaanja se procesiraju pojedinano, u realnom vremenu, na bruto osnovi i prema FIFO (sa
prioritetima) principu;
- nakon to je poravnato, plaanje je konano i neopozivo;
- postoji mogunost reprioretizacije plaanja u redu ekanja od strane vlasnika rauna;
- sva plaanja u redu ekanja ponitavaju se na kraju radnog dana;
- koriste se SWIFT MT202, MT103 poruke, i
- koristi se tzv. V ema procesiranja poruka.
2.3.4. Najvanije karakteristike procesiranja transakcija po DNS
principu
Od karakteristika procesiranja transakcija po DNS principu, najvanije su sljedee:
- banke su jedini uesnici u DNS podsistemu;
- koristi se multilateralna ema svoenja meusobnih obaveza na neto nivo;
- poravnanje neto pozicija vri se u RTGS podsistemu;
- realizuju se tri klirinka ciklusa u jednom danu;
- koriste se SWIFT MT102 poruke, i
- koristi se tzv. V copy ema procesiranja poruka.
23
2.3.5. Najvaniji primijenjeni tehniki standardi
Neki od najvanijih tehnikih standarda koji se koriste u crnogorskom bankarskom sektoru su:
- domai validacioni modul koji se koristi kod uplate javnih prihoda;
- SWIFT format platnih i neplatnih poruka;
- SWIFT identikacioni kodovi banaka (tzv. BIC kod);
- IBAN standard u konstrukciji rauna, i
- IP/MPLS VPN Ekstranet komunikaciona mrea Centralne banke banke.
2.3.6. Platni instrumenti
Kad je rije o platnim instrumentima, u platnom prometu u Crnoj Gori koriste se:
- nalozi za bezgotovinski prijenos ili naplatu;
- nalozi za gotovinske uplate ili isplate, i
- kreditne i debitne kartice.
2.4. Statistika platnog sistema u Crnoj Gori
U narednom grakom pregledu dati su podaci o obimu i vrijednosti ukupnog platnog prometa
u zemlji u 2006. godini:
Grafk br. 2.1- Obim i vrijednost ukupnog platnog prometa u 2006. godini
U poreenju sa 2005. godinom, obim, tj. broj transakcija se poveao za 56% a ukupna vrijednost
transakcija za 43%.
24
U poreenju sa 2005. godinom, obim, tj. broj transakcija povean je za 23%, a ukupna vrijednost
transakcija za 32%.
Kao jedan od najvanijih pokazatelja sigurnosti u radu nekog platnog sistema, koristi se pokaza-
telj raspoloivosti sistema koji se dobija tako to se ukupno vrijeme za koje je sistem bio stvarno
raspoloiv, podijeli sa ukupnim vremenom za koje je sistem trebao da bude raspoloiv. Iz nared-
nog grakog prikaza moe se vidjeti da je prosjena raspoloivost u 2006. godini bila vrlo visoka
- ak 99,98%.
Grafk br. 2.3 - Raspoloivost MPS-a
U narednom grakonu dati su podaci o obimu i vrijednosti meubankarskog platnog prometa
realizovanog preko MPS sistema:
Grafk br. 2.2 - Obim i vrijednoost meubankarskog platnog prometa u 2006. godini
25
2.5. Zakljuak
Na osnovu izloenog moe se zakljuiti da je u Crnoj Gori izgraena savremena, sigurna i ekasna
infrastruktura platnog sistema koja omoguava realizaciju buduih incijativa u cilju unaprjeenja
postojeih, kao i uvoenja novih platnih usluga od strane davaoca tih vrsta usluga.
Bitno je napomenuti i da je nedavna misija MMF-a i Svjetske banke, u okviru FSAP programa,
ocijenila da je MPS Meubankarski platni sistem, kao kljuna infrastruktura platnog sistema u
Crnoj Gori, generalno usklaen sa meunarodnim principima odnosno standardima za sistemski
vane platne sisteme.
Centralna banka Crne Gore je, u proteklom periodu, imala kljunu ulogu u reformi platnog pro-
meta, uspostavljanju stabilnog, ekasnog i regulatorno adekvatno ureenog platnog sistema, kao
i u promociji novih standarda u bankarskom sektoru.
Donoenjem Zakona o platnom prometu, ija je izrada u toku, ele se stvoriti regulatorne pre-
tpostavke za postizanje jo veeg stepena sigurnosti i ekasnosti funkcionisanja postojeih, kao i
potencijalnih novih, platnih i obraunskih sistema u Crnoj Gori, kao i omoguiti dalji progres u
domenu unaprjeenja platnih usluga u zemlji.
Platni i obraunski sistemi predstavljaju vrlo dinaminu kategoriju. Brojne inicijative na meuna-
rodnom planu, po pitanju daljeg unaprjeenja sistemski vanih platnih i obraunskih sistema su u
toku. Tu se naroito mogu istai projekti Evropske unije kao to su SEPA i TARGET2, kao i ubrzana
implementacija IBAN standarda u konstrukciji rauna. Postoje i brojne inicijative za dalje unapr-
jeenje komercijalnih usluga u platnom prometu, koje se tiu elektronskih platnih instrumenata,
elektronskog novca i sl, a koje su ujedno budui izazovi za Crnu Goru.
3. BANKARSKI SISTEM U CRNOJ GORI
29
BANKARSKI SISTEM U CRNOJ GORI
Naslijeeno stanje u bankarskom sistemu bi se moglo opisati haotinim. Njega je karakterisa-
lo potpuno odsustvo kredibiliteta bankarskog sistema, iroko rasprostranjena neperformansna
aktiva, nelikvidne i nesolventne banke, odsustvo odgovornosti za poslovanje banaka, prisustvo
piramidalnih banaka, imperfektni raunovodstveni standardi, dominacija dravne svojine, viso-
ki operativni trokovi, odsustvo protne motivacije, selektivnost u primjeni propisa i dr. tednja
nije postojala, a krediti su dodijeljivani privilegovanim korisnicima. Stambeni i potroaki krediti,
takoe, nisu postojali. Bankarska supervizija gotovo da nije ni postojala, ili je svojim delovanjem
doprinosila destabilizaciji nansijskog sistema.
Ovakvo stanje bilo je i osnovni razlog da je CBCG, na poetku svog rada, kao prioritetan cilj po-
stavila reformu bankarskog sistema. U procesu reforme bankarskog sistema preduzet je itav niz
mjera. Donijeta je kompletno nova regulativa, poevi od Zakona o bankama i Zakona o steaju
i likvidaciji banaka, kao i vei broj podzakonskih akata. Dozvola je oduzeta svim nesolventnim
bankama, odnosno zatvoreno je pet banaka, sve piramidalno-kreditne institucije, kao i sve lijale
srbijanskih banaka koje nijesu mogle da usaglase svoje poslovanje sa novom regulativom. Uvedeni
su meunarodni raunovodstveni standardi. Otklonjene su sve prepreke za strano investiranje u
bankarski sistem. U procesu supervizije usvojena je i primjenjena meunarodno prihvaena CA-
MELS metodologija i usaglaena je sa Bazelskim standardima supervizije. U toku su aktivnosti ka
implementaciji meunarodnih standarda supervizije poznatih kao Bazel II. Sprovedena je priva-
tizacija bankarskog sistema. U posmatranom periodu licencirano je est novih banaka uz veliko
interesovanje i domaih i stranih investitora. Takoe je rjeen i problem stare devizne tednje.
Ostvareni rezultati u reformi bankarskog sistema mogu se ocjeniti impresivnim, jer je kreiran mo-
deran bankarski sistem, koji je pokreta privrednog razvoja itave Crne Gore. Bankarski sistem ka-
rakterie diverzikacija i kontinuirani rast obima aktivnosti. U bankarskom sistemu u Crnoj Gori
danas dominira privatna svojina (96% kapitala bankarskog sistema) i to preteno strano vlasni-
tvo (80% kapitala bankarskog sistema). Evidentan je stalni rast depozita, tednje i bilansne sume
banaka. tednja je, krajem 2006. godine u odnosu na kraj 2000. godine poveana trinaest puta, a
aktiva banaka je poveana za skoro dvadeset puta.
U Crnoj Gori je na kraju 2005. poslovalo deset banaka: Atlas mont banka AD Podgorica, Crnogor-
ska komercijalna banka AD Podgorica, Euromarket banka AD Podgorica, Hipotekarna banka AD
Podgorica, Komercijalna banka AD Budva, NLB Montengrobanka AD Podgorica, Nikika banka
AD Niki, Opportunity bank AD Podgorica, Pljevaljska banka AD Pljevlja i Podgorika banka AD
Podgorica. U prvih devet mjeseci 2006. godine zabiljeeno je pripajanje Euromarket banke NLB
30
Montenegrobanci (od 1. januara), poetak rada Hypo-Alpe Adria banke AD Podgorica (april), kao
i preuzimanje-kupovina Pljevaljske banke od strane Atlasmont banke (jun).
Vea izloenost banaka rizicima uslovila je donoenje odgovarajue podzakonske regulative sa
ciljem obezbjeenja vee sigurnosti poslovanja banaka, prije svega smanjenjem kreditnog rizika,
s obzirom na poveanu kreditnu aktivnost banaka uslovljenu rastom tranje za kreditima u po-
sljednje dvije godine. U okviru ove regulative Centralna banka je donijela Odluku o minimalnim
standardima za upravljanje rizikom zemlje
1
, Odluku o minimalnim standardima za upravljanje
trinim rizicima u bankama
2
, Odluku o minimalnim standardima za upravljanje operativnim
rizikom u bankama
3
. Pored toga, doneene su Odluka o minimalnim standardima za upravljanje
rizikom likvidnosti u bankama
4
i Odluka o minimalnim standardima za upravljanje kreditnim ri-
zikom i poslovanju sa licima povezanim sa bankom
5
.
Banke su u obavezi da izdvajaju obaveznu rezervu u skladu sa Odlukom o obaveznoj rezervi bana-
ka kod Centralne banke Crne Gore
6
.
U 2005. godini, u sastavu Centralne banke poeo je sa radom Regulatorni kreditni biro, sa ciljem
boljeg praenja i ocjene kreditnog rizika u bankama, praenja prosjene ponderisane aktivne ka-
matne stope, kvalitetnije kontrole trinog i operativnog rizika. Pored toga, sa radom je poeo i
Fond za zatitu depozita i trenutno su osam banaka lanice ovog Fonda.
3.1. Uloga banaka na nansijskom tritu
Poslovi koje banke u Crnoj Gori mogu obavljati, a koji su denisani Zakonom o bankama obuhvataju: primanje
depozita; davanje kredita; kupovinu i prodaju HOV koje dospijevaju u roku od godinu dana ili u kraem roku, za
svoj raun; kupovinu, prodaju, isplatu i naplatu bankarskih mjenica; trgovinu mjenicama i drugim istrumentima
trita novca za svoj ili za raun komitenata; izdavanje, obradu i evidentiranje platnih instrumenata (ukljuujui
kreditne kartice, putne i bankarske ekove); promptno kupovanje i prodaju strane valute za svoj i raun komite-
nata; obavljanje poslova platnog prometa; uestvovanje u poslovima nansiranja lizinga; pruanje usluga uvanja
sredstava i HOV; otvaranje, ugovaranje, potvrdu i plaanje trgovakih i uslovnih akreditiva; izdavanje garancija za
nansijske obaveze; platni promet i devizne transakcije sa inostranstvom, kao i druge poslove koji proizilaze iz
poslovanja banke.
1
,,Sl. list RCG, br. 08/05
2
3
4
5
6
31
U periodu od 2000. do kraja 2005. godine, kao i tokom devet mjeseci 2006. godine, dominantne
aktivnosti banaka bile su odobravanje kredita i primanje depozita. Pojedine banke izdaju debit-
ne i kreditne kartice: Visa, Maestro i Mastercard, za zika i pravna lica. Na kraju 2005. godine u
Crnoj Gori bilo je instalirano 70 bankomata, pri emu tri banke nijesu imale bankomate, dok je
jedna banka imala instaliran 41 bankomat. Tokom prvih devet mjeseci 2006. godine banke su na-
stavile sa irenjem mree bankomata, tako da je na kraju septembra bilo instalirano ukupno 105
bankomata.
Banke u Republici, shodno Zakonu o bankama, mogu obavljati i poslove investicionog bankarstva.
Jedan dio aktivnosti koje obuhvata pojam investicionog bankarstva, a koje obavljaju crnogorske
banke, je dugorono kreditiranje investicionih projekata. Meutim, banke jo uvijek ne obavlja-
ju brokerske poslove
7
, a nerazvijena je i tzv. kastodi funkcija banaka, odnosno poslovi upravljanja
portfeljom hartija od vrijednosti i druge aktive klijenata. Takoe, crnogorske banke se ne bave ni
osnovnim poslom investicionih bankara preuzimanjem primarnih emisija akcija i drugih harti-
ja od vrijednosti. Poslovi preuzimanja obino obuhvataju otkup, dakle nansiranje primarne emi-
sije i dalji plasman otkupljenih hartija od vrijednosti na sekundarnom tritu. Osnovni razlog to
banke nijesu razvile ovu, zakonom dozvoljenu funkciju je taj to ne postoji tranja za ovom vrs-
tom bankarskih usluga. Privredna drutva su do sada u pribavljanju eksternih izvora nansiranja
uglavnom bila usmjerena na bankarske kredite. Primarne emisije akcija u posmatranom periodu
vrile su uglavnom banke. Veina emisije akcija privrednih drutava u Crnoj Gori, u posmatranom
periodu realizovana je uglavnom po osnovu usitnjavanja ili ukrupnjavanja akcija, kao i po osnovu
konverzije duga u vlasnitvo.
Banke u Crnoj Gori ne koriste emitovanje obveznica kao oblik pribavljanja sredstava. Razlog za
nekorienje ovog oblika nansiranja jeste visoka likvidnost domaih banaka koje pored osnov-
nih izvora za kreditnu aktivnost koriste i kredite iz inostranstva, odnosno kreditne linije od svojih
matinih banaka (sluaj banaka sa ueem stranog kapitala).
Tokom posmatranog perioda banke su ostvarile znaajno uee na tritu akcija (Tabela br. 3.1).
Visoka primarna emisija akcija banaka u 2002. i 2003. bila je uslovljena odrednicom iz Zakona
o bankama, da njihov osnivaki kapital treba da iznosi 5 miliona eura. Tako je putem primar-
ne emisije akcija banaka 2002. godine ostvaren promet od 5,7 miliona eura, dok je promet po
ovom osnovu u 2003. godini iznosio 8,8 miliona eura. Na visok ukupan promet akcijama banaka
u 2003. uticala je privatizacija Montenegrobanke kupovinom 10,5 miliona eura vrijednosti akcija
od strane Nove Ljubljanske banke dd Ljubljana, dok je u 2005. godini visok promet rezultat dalje
privatizacije dravnog kapitala u domaim bankama. Tokom devet mjeseci 2006. godine, ostvaren
je promet akcijama banaka u ukupnom iznosu od 5,5 miliona eura, pri emu nije bilo primarne
emisije akcija.

7
Osim u dijelu kupovine kratkoronih dravnih zapisa na aukcijama, za klijente banaka.
32
Tabela br. 3.1 Promet akcijama banaka na crnogorskim berzama, u milionima eura
Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005.
2006.
I IX
Ukupan promet 6,7 20,3 6,9 28,98 5,5
Primarna emisija 5,7 8,8 1,2 2,57 -
Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berza
Banke su u posmatranom periodu ulagale u kapital drugih pravnih lica, ali su ova ulaganja bila
neznatna u odnosu na ukupna sredstva banaka (1,39% ukupne aktive banaka na kraju 2005. god,
odnosno 1,89% na kraju septembra 2006. godine). Pored toga, banke su predstavljale znaajnog
uesnika na tritu dravnih zapisa, to je proizalo iz mogunosti date Odlukom o obaveznoj re-
zervi banaka kod Centralne banke Crne Gore, da dio izdvojene obavezne rezerve dre u dravnim
zapisima. Tako su banke tokom posmatranog perioda (2002 - 30.09.2006. godine) u dravnim za-
pisima drale od 2,1% do 24% izdvojene obavezne rezerve, u iznosu od 1,0 do 9,8 miliona eura.
Od ukupnog iznosa dravnih zapisa prodatih u 2005. godini, domae banke su kupile 68,9 mili-
ona eura ili 63,36%, dok su u prvih devet mjeseci 2006. godine domae banke bile jedini kupci dr-
avnih zapisa (11 miliona eura ili 100%). Kupljene dravne zapise banke su drale do dospijea, s
obzirom na to da sekundarno trite ovih nansijskih instrumenata u posmatranom periodu nije
postojalo.
3.2. Razvoj u posljednjih pet godina (2002-IX 2006.)
Reforma bankarskog sektora predstavlja znaajan element tranzicionog procesa jedne zemlje.
Razlog tome je to razvijen bankarski sistem sa razvijenom supervizijom banaka ini preduslov
za razvoj cjelokupne ekonomije i moe predstavljati pokreta za mnoge druge oblasti restrukturi-
ranja. Zdrav i stabilan bankarski sektor obezbjeuje povjerenje neophodno za ulaganje domaeg i
stranog kapitala. Kvalitetan bankarski sektor pored toga obezbjeuje poetni kapital za obavljanje
poslovnih aktivnosti, posebno za mala i srednja preduzea, koja su generator ekonomskog rasta.
U periodu 2002-2005. zabiljeen je znaajan razvoj i transformacija bankarskog sektora Crne Gore
kao rezultat uvoenja ekasne supervizije banaka, primjene propisa usklaenih sa meunarod-
nim standardima i praksama, privatizacije dravnog kapitala u domaim bankama, odnosno ulas-
ka stranog kapitala. Navedeno je, pored ostalog, uticalo na rast bilansne sume banaka, rast depo-
zita i drugih izvora kojima se obezbjeuje porast prihodonosne aktive banaka, visoku likvidnost
banaka, veu konkurenciju i poboljanje, odnosno proirenje ponude banaka. Tako je u etvoro-
godinjem periodu aktiva banaka porasla za 104,35%, ukupni depoziti za 137,39%, dok je porast
33
kreditnih potraivanja banaka iznosio 201,57%. Najvei porast zabiljeili su depoziti stanovnitva
koji su na kraju 2005. godine bili blizu osam puta vii nego na kraju 2002. godine (Tabela br. 3.2).
Tabela br. 3.2 Aktiva banaka, ukupni krediti i depoziti, 2002-2005.
Opis/Period
2002. 2003.
Promjena
20032002
2004.
Promjena
20042003
2005.
Promjena
20052004
Promjena
20052002
2005.
2004.
2005.
2002.
u 000 000 eura u %
Aktiva banaka 340,5 349,7 9,3 444,4 94,6 695,7 251,4 355,3 56,57 104,35
Ukupni krediti 124,7 200,6 75,9 281,5 80,8 375,9 94,4 251,3 33,56 201,57
Krediti privredi 78,7 126,6 47,8 175,6 49,0 230,1 54,5 151,3 31,04 192,20
Krediti
stanovnitvu
22,3 49,9 27,7 74,4 24,4 104,3 29,9 82,0 40,22 367,99
Ukupni depoziti 205,5 211,0 5,5 273,2 62,2 487,9 214,7 282,4 78,60 137,39
Depoziti
privrede
72,7 91,0 18,3 85,5 -5,5 143,9 58,4 71,1 68,34 97,77
Depoziti
stanovnitva
22,2 45,1 22,8 79,3 34,2 175,8 96,5 153,5 121,69 691,24
U prvih devet mjeseci 2006. godine nastavljen je rast navedenih pokazatelja. Tako je aktiva bana-
ka na kraju septembra bila za 58,4% via nego na kraju 2005. godine, odnosno za 223,7% ili preko
tri puta via nego na kraju 2002. godine. Istovremeno, ukupni depoziti kod banaka su uveani za
65,9% u odnosu na kraj prethodne godine, dok je porast u odnosu na kraj 2002. iznosio 293,8%.
Tranja za kreditima je rasla u posmatranom periodu pa su ukupna potraivanja banaka po osno-
vu odobrenih kredita na kraju septembra 2006. godine bila za 73,7% via nego na kraju prethodne
godine, odnosno preko pet puta via od stanja zabiljeenog na kraju 2002. godine.
Pokazatelj odnosa aktive bankarskog sektora i BDP koristi se kao pokazatelj stepena bankarskog
posrednitva. Iako je ovaj koecijent povean u posmatranom periodu (Tabela br. 3.3) i dalje je
nizak (za EMU ovaj odnos je iznosio 203,4% na kraju 2004, odnosno 224,4% na kraju 2005. godi-
ne).
Tabela br. 3.3 Odnos odabranih pokazatelja i BDP-a u Crnoj Gori, u %
Period/Opis
Aktiva
banaka
Kreditna potraivanja
banaka
Ukupni depoziti
Depoziti
stanovnitva
2002. 26,2 9,6 15,8 1,7
2003. 25,1 14,4 15,2 3,2
2004. 28,4 18,0 17,5 5,1
2005. 41,2 22,2 28,9 10,4
Meutim, iako je pokazatelj nepovoljan u poreenju sa prosjekom za Euro-zonu, vano je napo-
menuti da slino kretanje ovog pokazatelja karakterie i zemlje iz okruenja (Tabela br. 3.4).
34
Tabela br. 3.4 Odnos aktive banaka i BDP-a, u %
Slovaka Srbija Poljska Makedonija Bugarska BiH eka Hrvatska Rumunija Albanija
2002. n.a. 36,7 64,2 49,9 45,0 54,5 106,8 91,4 31,6 53,7
2003. 84,1 31,3 64,6 52,4 50,2 62,5 100,7 98,4 32,4 52,3
2004. 90,6 36,9 n.a. 56,6 65,1 69,6 95,4 105,9 38,3 54,9
2005. 100,5 46 n.a. 61,6 74,1 66,1 99,5 111,5 n.a n.a
Izvor: centralne banke i zavodi za statistiku navedenih zemalja
I pored toga to je pokazatelj najnii (Tabela br. 3.4), treba imati u vidu i broj banaka koje poslu-
ju u posmatranim zemljama i svojim aktivama utiu na veliinu ovog odnosa. Tako npr. na kraju
2005. godine u Hrvatskoj je poslovalo 37, u ekoj 36, Rumuniji 39, Bugarskoj 35, Srbiji 40, a u Cr-
noj Gori 10 banaka. Izvejsno je da je u 2006. godini zabiljeen znaajan porast aktive bankarskog
sistema u Crnoj Gori, tako da se moe oekivati da e ovaj pokazatelj u 2006. godini iznositi oko
dvije treine BDP.
Likvidnost banaka: Kretanje odabranih pokazatelja likvidnosti na agregatnom nivou ukazuje da
je likvidnost banaka tokom posmatranog perioda (2002-IX 2006.) bila zadovoljavajua.
Pokazatelj odnosa likvidne i ukupne aktive zabiljeio je rast tokom posmatranog perioda, a po-
kazatelj odnosa likvidne aktive i kratkoronih, odnosno ukupnih obaveza banaka bio je povoljan,
kao i odnos kratkoronih kredita i kratkoronih obaveza banaka (Tabela 3.5).
Tabela br. 3.5 Odabrani pokazatelji likvidnosti banaka, stanje na kraju perioda, u %
Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
LA/UA 41,32 27,46 24,21 38,39 34,81
LA/Kratkorone obaveze 67 42 41 59 58
LA/Ukupne obaveze 54 37 30 45 40
LA/Kratkoroni krediti 137 65 63 123 136
KK/Kratkorone obaveze 53 64 65 48 54
Izvor: CBCG Sektor za kontrolu banaka
O likvidnosti bankarskog sistema u posmatranom periodu govori i znatno vii nivo raspoloivih
likvidnih sredstava banaka u zemlji i inostranstvu od izvrenih plaanja banaka. Tako su na kra-
ju 2005. godine ukupna raspoloiva sredstva banaka za plaanja iznosila 239,9 miliona eura (79,6
miliona eura na kraju 2003.), dok su izvrena plaanja iznosila 6,6 miliona eura (22,7 miliona eura
na kraju 2003.), na osnovu ega je ostvaren sucit u iznosu od 233,3 miliona eura (56,9 miliona
35
eura na kraju 2003. godine). Slian odnos raspoloivih sredstava i izvrenih plaanja zadran je i
tokom prvih devet mjeseci 2006. godine, tako da su na kraju septembra ukupna raspoloiva sred-
stva banaka za plaanja iznosila 275,7 miliona eura, a izvrena plaanja 3,4 miliona.
U periodu 2003-IX 2006. znaajno je povean nivo sredstava banaka raspoloivih za plaanja, tako
da je prosjek ovih sredstava povean sa 88,8 miliona eura, koliko je iznosio tokom 2003. godine,
na 137,2 miliona eura u 2005. godini, dok je prosjek raspoloivih sredstava za prvih devet mjese-
ci 2006. godine iznosio 231,5 miliona eura. Istovremeno je zabiljeen i porast prosjenog iznosa
izvrenih plaanja banaka i to sa 14,8 miliona eura, koliko je iznosio u 2003, na 17,9 miliona eura
u 2005, odnosno 24,3 miliona koliko je iznosio za prvih devet mjeseci 2006. godine.
S obzirom na visoku likvidnost bankarskog sektora, posmatrano u cjelini, banke nijesu koristile
kredite Centralne banka za prevazilaenje kratkoronih likvidnosnih problema. Pojedine banke
koristile su izdvojena sredstva obavezne rezerve za likvidnost ukupno 21 dan tokom 2002. godine,
10 dana tokom 2003. i 20 dana tokom 2005. godine, dok u 2004, kao ni tokom prvih devet mjeseci
2006. godine nije bilo korienja sredstava obavezne rezerve za likvidnost.
Ako se nivo likvidnih sredstava banaka, koji je konstantno vii od propisanog nivoa
8
, posmatra u
kontekstu i dalje relativno visokih kamatnih stopa u Crnoj Gori, postavlja se pitanje o postojanju
uzrono-posljedine veze: da li je i viak likvidnosti kod banaka jedan od uzroka visokih kamatnih
stopa, kojima se kompenzira visok oportunitetni troak neangaovanja velikog iznosa nansijskih
sredstava? Osim toga, postoji realno mnogo vea tranja za kreditima, od one koja de facto biva za-
dovoljena plasiranim kreditima (to je naroito karakteristino za pravna lica), to takoe diktira
cijenu kredita. Ono to pravna lica i dalje ini nedovoljno kvalitetnim zajmotraiocima su nepos-
tojei, ili pak nedovoljno kvalitetni ili sumnjivi podaci o poslovanju. Sve dok se ne izmire unutra-
nja dugovanja izmeu preduzea, dok njihovi nansijski izvjetaji ne dobiju na kvaliteti i ne budu
objavljivani i javno dostupni veom frekvencijom, pravna lica, odnosno sektor privrede nee biti u
stanju da koristi velika raspoloiva likvidna sredstva crnogorskih banaka.
Depoziti: Depozite poloene kod banaka karakterie pozitivan trend tokom posmatranog peri-
oda, tako da su na kraju 2005. dostigli iznos od 487,9 miliona eura, to je bilo za 137,39% vie nego
na kraju 2002. godine. Depoziti poloeni kod banaka na kraju septembra 2006. godine, u iznosu od
809,4 miliona eura, bili su za 293,8% vii nego na kraju 2002. godine. Posebno ohrabruje injenica
da je evidentan konstantan rast oroenih depozita, koji su na kraju 2005. bili blizu etiri puta vii
nego na kraju 2002. godine, dok je nivo depozita na kraju septembra 2005. bio blizu est i po puta
vii od nivoa sa kraja 2002. godine.
8
Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama.
36
Grafk br. 3.6 Rona struktura ukupnih depozita kod banaka, stanje na kraju perioda, u %
Depoziti 2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Po vienju 66,81 55,75 55,46 53,44 55,44
Do tri mjeseca 3,45 16,31 11,40 8,97 6,98
Od tri mjeseca do jedne godine 19,29 25,87 29,19 28,05 34,73
Od jedne do tri godine 9,11 2,07 2,95 8,93 2,40
Preko tri godine 1,34 0,00 1,00 0,62 0,45
I pored rasta oroenih depozita, rona struktura ukupnih depozita i dalje je nepovoljna (Tabela br.
3.6), s obzirom na to da tokom cijelog posmatranog perioda pretean udio u ukupnim depozitima
ostvaruju depoziti po vienju, koji ne mogu predstavljati izvor za dugorono, razvojno kreditiranje
odreenih sektora.
Razlozi opstajanja i dalje nepovoljne strukture depozita u bankama su viestruki. Prije svega, i dal-
je je prisutna niska sklonost ka tednji, kako kod privrede, tako i kod stanovnitva. Pri tome, treba
imati u vidu da tek nekoliko godina unazad privredna aktivnost poinje da biljei znaajniji rast.
Privredni rast zahtijeva ulaganja u biznis, o emu svjedoi i visoka tranja za kreditima. Privredna
drutva koja posluju sa dobitkom, odluuju se da, umjesto uzimanja i dalje skupih kredita, rein-
vestiraju ostvarenu dobit. Osim toga, razlozi koji su uslovili nisku privrednu aktivnost uzrokovali
su i nizak ivotni standard. Zbog potrebe za poboljanjem ivotnog standarda, koji implicira i ku-
povinu luksuznih dobara, renoviranje i kupovinu stanova, stanovnitvo je i dalje sklonije troenju
nego tednji. Osim toga, visok rast cijena akcija na crnogorskim berzama u posljednje dvije godine
uslovio je preusmjeravanje slobodnih nansijskih sredstava na trite kapitala. Slaba putna i druga
infrastruktura razlog je to je i drava sklonija potronji nego tednji.
Posmatrano po nosiocima, najvee uee u ukupnim depozitima ostvarili su sektor stanovnitva
i privredna drutva u privatnom vlasnitvu, ije uee se od 2002. godine kontinuirano povea-
va usljed sprovoenja privatizacija dravnog vlasnitva. (Tabela br. 3.7) Smanjenje uea depo-
zita ovih transaktora u 2004. i 2005. godini posljedica je repatrijacije dividendi, kao i pomenutog
procesa investiranja u zemlji, podstaknutog kako privatizacijom, tako i poboljanjem investicione
klime.
37
Tabela br. 3.7 Struktura ukupnih depozita po nosiocima, stanje na kraju perioda, u %
Opis 2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Vlada RCG 24,54 10,77 3,91 4,15 2,47
Organi i organizacije RCG 8,84 7,84 0,19 1,51 0,96
Fondovi 0,00 7,62 12,09 6,86
Optine 3,18 4,33 4,81 1,75 2,26
Privredna drutva u veinskom
dravnom vlasnitvu
10,21 3,02 5,02 4,21 3,15
Privredna drutva u privatnom
vlasnitvu
30,91 40,23 28,44 27,79 29,67
Preduzetnici 0,18 0,59 0,39 0,3 0,56
Banke 4,48 1,62 6,70 3,68 2,81
Finansijske institucije 0,93 1,26 4,50 4,52 4,66
Neproftne organizacije 4,63 2,27 1,93 1,94 1,34
Fizika lica 8,12 21,12 29,02 36,02 43,46
Ostalo 3,97 6,96 7,47 2,03 1,80
Posmatrano po djelatnostima/granama, najvie depozita potie iz oblasti trgovine, nansija, ad-
ministracije i oblasti usluga, turizma i ugostiteljstva. (Tabela br. 3.8)
Tabela br. 3.8 Struktura ukupnih depozita po djelatnostima/granama, stanje na kraju
perioda, u%
Djelatnost/grana 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Poljorivreda, lov, ribolov i dr. 0,2 0,3 0,8 0,5
Rudardstvo 0,6 0,7 1,2 0,2
Energetika 4,6 1,3 0,4 0,2
Graevinarstvo 2,4 1,9 2,3 1,6
Trgovina 27,8 21,1 15,6 15,9
Usluge, turizam, ugostiteljstvo 6,2 7,8 6,4 5,7
Transport, skladitenje, komunikacije 2,0 3,6 4,7 7,2
Finansije 14,9 12,8 15,4 13,6
Trgovina nekretninama 0,0 0,3 1,1 0,9
Administracija 8,1 8,5 11,5 6,2
Stanovnitvo 21,1 29,0 35,9 43,5
Ostalo 12,0 12,7 4,7 4,5
38
Krediti: Kreditna aktivnost banaka je znaajno rasla tokom posmatranog perioda to je uzroko-
vano makro i mikro ekonomskim faktorima, koji su uticali i na ponudu i na tranju za kreditima.
Naime, na rast kredita uticala je stabilizacija ekonomskih prilika u zemlji, odnosno poslovanje ba-
naka u makroekonomskom okruenju koje karakterie umjerena ili niska inacija. Privatizacija i
restrukturiranje bankarskog sektora, kao i regulatorna reforma nansijskog sistema uticali su na
poveanje povjerenja u ove nansijske institucije, odnosno doveli do porasta tednje, koja pred-
stavlja znaajan izvor kreditne aktivnosti banaka. Reforma bankarskog sektora poveala je konku-
renciju i ponudu novih proizvoda, premda jo uvijek skromnu, a banke su se fokusirale na sektore
koji su bili manje usluivani u ranijem periodu (mala i srednja preduzea i stanovnitvo).
Nominalni porast kredita na kraju 2005. u odnosu na kraj 2002. godine iznosio je 251,3 miliona
eura, dok je odgovarajua stopa rasta iznosila 201,57%. Rast kredita je karakterisao i prvih de-
vet mjeseci 2006. godine, tako da je iznos kredita dostignut na kraju septembra bio ak pet puta
(423,86%) vii nego na kraju 2002. godine. U posmatranom periodu zabiljeena je promjena rone
strukture kredita u korist dugoronih kredita (Tabela br. 3.9).
Tabela br. 3.9 Rona struktura ukupnih kredita, stanje na kraju perioda, u %
Opis/Period 2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Kratkoroni krediti 78,9 74,9 60,5 49,2 43,3
Dugoroni krediti 21,1 25,1 39,5 50,8 56,7
Posmatrano po djelatnostima, banke su najvie kredita odobravale za trgovinu, usluge, turizam i
ugostiteljstvo, kao i za graevinarstvo (Tabela br. 3.10).
Tabela br. 3.10 Struktura kredita po djelatnostima/granama, stanje na kraju perioda, u %
Djelatnost/grana 2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Poljorivreda, lov, ribolov i dr. 2,20 2,75 1,69 1,87 1,33
Rudarstvo 2,65 1,96 0,46 0,72 0,50
Energetika 2,71 3,78 1,77 1,93 0,79
Graevinarstvo 6,03 5,22 5,06 5,01 7,99
Trgovina 25,60 36,40 41,52 34,38 28,97
Usluge, turizam, ugostiteljstvo 6,10 6,13 6,02 7,73 8,25
Transport, skladitenje, komunikacije 2,71 3,97 2,13 4,37 2,64
Finansije 6,70 7,89 3,38 3,00 2,86
Trgovina nekretninama 0,01 0,11 0,35 2,86 0,87
Administracija 12,38 2,95 4,60 5,33 3,54
Stanovnitvo 17,77 24,86 26,22 26,26 35,30
Ostalo 15,14 3,99 6,81 6,55 6,96
39
Podaci o ueu pojedinih kategorija rizikom ponderisane aktive u ukupno klasikovanoj aktivi
banaka, ukazuju na dobar kvalitet aktive s obzirom na to da tokom cijelog posmatranog perioda
dobra aktiva (A) ima dominantno uee. U posmatranom periodu dolo je do smanjenja uea
nekvalitetne aktive (C, D, E) u ukupnoj aktivi, kao i odnosa nekvalitetne aktive i ukupnog kapitala
i rezervi banaka (Tabela br. 3.11).
Tabela br. 3.11 Uee pojedinih kategorija klasifkacije u ukupnoj klasifkovanoj
aktivi, u %
2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Dobra aktiva (A) 81,71 78,02 64,93 62,91 68,45
Sa posebnom napomenom (B) 6,37 14,56 27,04 31,20 28,14
Substandardna (C) 3,64 4,64 4,24 3,53 3,00
Sumnjiva (D) 7,82 2,72 2,79 2,36 0,41
Gubitak (E) 0,46 0,06 1,00 0,26 0,18
Nekvalitetna aktiva (C, D, E) /
ukupan kapital i rezerve
22,43 16,95 22,80 19,96 18,83
Nekvalitetna aktiva (C, D, E) /
ukupna aktiva
6,06 4,79 5,53 3,60 2,65
Radi smanjenja kreditnog rizika banke vre izdvajanje rezervi za potencijalne gubitke, u skladu
sa Odlukom o kriterijumima i postupku klasikacije aktive i formiranju rezervi za potencijalne
gubitke po stavkama aktive
9
. Formirana rezervisanja za potencijalne gubitke na stavkama aktive
imala su neznatno uee u ukupnoj aktivi, koje je smanjeno sa 4,1% koliko je iznosilo na kraju
2002, na 2,2% na kraju 2005, odnosno na 1,65% na kraju septembra 2006. godine. Najvei dio ovih
rezervisanja inila su rezervisanja za potencijalne kreditne gubitke (88,8% na kraju 2005, odnosno
94,1% na kraju septembra 2006. godine), koja su, tokom posmatranog perioda, inila od 2,6% do
5,3% ukupnih kreditnih potraivanja banaka.
Procenat kredita koji kasne sa otplatom na kraju 2005. godine iznosio je 5,33% na agregatnom ni-
vou i povean je u odnosu na kraj 2004, kada je iznosio 5,17% ukupnih kredita. Najvei dio kredita
koji kasne sa otplatom odnosio se na kredite odobrene privrednim drutvima u privatnom vlasni-
tvu (46,56%) i stanovnitvu (43,71%). Devet mjeseci 2006. godine karakterisalo je dalje smanjen-
je kredita koji kasne sa otplatom, tako da je na kraju septembra njihovo uee iznosilo 4,61%. Pri
tome, 38% kredita koji kasne sa otplatom odnosilo se na kredite odobrene privrednim drutvima
u privatnom vlasnitvu, a 24% na kredite odobrene stanovnitvu. Takoe, struktura kredita, sa sta-
novita kategorije kanjenja, nije nepovoljna. Naime, 63% kredita koji su kasnili sa otplatom bilo je
u kategoriji kanjenja do 90 dana, 27% u kategoriji kanjenja preko 90 dana na koje se obraunava
kamata, a 10% u kategoriji kredita na koje se ne obraunava kamata.
9
40
Koecijent krediti/depoziti bio je povoljan za bankarski sistem u cjelini na kraju 2005. godine
kada je iznosio 0,77, odnosno 0,81 na kraju septembra 2006. godine (0,61 na kraju 2002, 0,95 na
kraju 2003. i 1,03 na kraju 2004. godine), kao rezultat nieg nivoa kredita od depozita. Pored toga,
kratkoroni krediti bili su u potpunosti pokriveni kratkoronim depozitima, pa je koecijent krat-
koroni krediti/kratkoroni depoziti iznosio 0,50 na kraju 2005. godine, odnosno 0,56 na kraju
septembra 2006. godine (0,62 na kraju 2004), dok je koecijent dugoroni krediti/dugoroni de-
poziti iznosio 2,75 na kraju 2005, odnosno 1,65 na kraju septembra 2006. godine (9,54 na kraju
2004). To znai da dugoroni krediti nijesu bili pokriveni dugoronim depozitima pa su banke, za
zadovoljenje tranje za dugoronim kreditima koristile pozajmice, najveim dijelom iz inostrans-
tva. Neadekvatan odnos dugoronih kredita i depozita trenutno ne predstavlja problem s obzirom
na visoku likvidnost banaka, ali moe predstavljati potencijalni problem ukoliko se ovakav odnos
bude zadrao, i ukoliko bude dolo do pogoranja likvidnosti banaka (npr. u uslovima smanjenja
depozita usljed poveane aktivnosti institucionalnih investitora, prevashodno penzionih fondova,
uz istovremeni pad aktivnih kamatnih stopa koji bi demotivisao strane banke za odobravanje kre-
dita domaim bankama).
Kapital banaka i vlasnika struktura kapitala: Posmatrano u apsolutnom iznosu, kapital ba-
naka je u posmatranom periodu (2002-IX 2006.) povean za 54,1 milion eura ili 69,4%. Na kraju
septembra 2006. godine, u iznosu od 132 miliona eura, ukupan kapital je inio 12% pasive bilansa
banaka.
Privatizacijom crnogorskih banaka, obavljenom putem meunarodnih javnih tendera ili berzan-
skom prodajom akcija, znaajno je smanjeno uee dravnog u ukupnom kapitalu banaka, sa
31%, koliko je iznosio na kraju 2002, na 6% na kraju septembra 2006. godine.
Tabela br. 3.12 Vlasnika struktura kapitala banaka, u %, stanje na kraju perioda
2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Drava 31 23 26 13 6
Privatni domai kapital 44 44 36 19 21
Inokapital 25 33 38 68 73
Na kraju septembra 2006. godine, dravni kapital je zabiljeio veinsko uee u kapitalu jedne
banke, dok je drava imala direktno uee u kapitalu dvije, a indirektno uee u kapitalu est ba-
naka. Kapital domaih privatnih lica imao je veinsko uee u kapitalu dvije banke, dok je strani
kapital imao veinsko uee u kapitalu sedam banaka. Pri tome, tri banke su bile 100% u stranom
vlasnitvu. Promjenom vlasnike strukture u kapitalu dvije banke (od kojih je jedna bila u vein-
skom dravnom vlasnitvu), koja je zabiljeena u novembru 2006. godine, dravno uee u kapi-
41
talu banaka smanjeno je na 4%, dok se na ino kapital odnosilo 80%, a na domai privatni kapital
16% ukupnog kapitala banaka.
Akcijski kapital banaka iz ino-izvora inio je 66,95% ukupnog akcijskog kapitala banaka na kraju
septembra 2006. Najvee uee, kada su u pitanju inoizvori kapitala, ostvarili su Societe Genera-
le, Hypo Alpe-Adria banka, Komercijalna banka Beograd, Opportunity Transformation Inv. INC
USA i FMO. Pored navedenih, u kapitalu domaih banka uee boljee i DEG, Nova Ljubljanska
banka dd Ljubljana, Koroka banka dd Slovenj Gradec, Cerera S.R.L. Italija, EBRD, Hemago Limi-
ted London, Bucom KFT Budapest, East capitalholding aktiebolag Stockholm, A Banka Ljubljana,
Podravska banka Hrvatska i Hrvatska potanska banka.
Koecijent adekvatnosti kapitala, kako za banke pojedinano, tako i za bankarski sistem u cjelini,
prevazilazi zakonski propisan minimum od 8%, denisan Odlukom o minimalnim standardima
kapitala banke
10
.
Tabela br. 3.13 Koefcijent adekvatnosti kapitala, u %, stanje na kraju perioda
2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Koefcijent adekvatnosti kapitala 42 39 31 28 17
Smanjenje ovog koecijenta na kraju 2005. u odnosu na kraj 2004. godine, kao smanjenje eviden-
tirano na kraju septembra 2006. godine, rezultat je porasta rizikom ponderisane aktive, usljed ras-
ta kreditne aktivnosti banaka. Posmatrano po bankama, koecijent adekvatnosti kapitala kretao
se od 16% do 90% na kraju 2004. godine, od 15% do 76% na kraju 2005. godine, odnosno od 8%
do 61% na kraju septembra 2006. godine. Korigovani koecijent solventnosti na kraju septembra
2006. godine iznosio je 21% za sve banke, dok se, posmatrano po bankama, kretao od 11-91%.
11

Rentabilnost, protabilnost i ekasnost banaka: U periodu 2002-2005. godine samo je u 2004.
zabiljeen negativan nansijski rezultat za bankarski sistem u cjelini, uzrokovan gubitkom koji je
zabiljeila samo jedna banka. Godinu 2005. banke su zavrile sa pozitivnim nansijskim rezulta-
tom u iznosu od 4,2 miliona eura, to je predstavljalo 3,9% ukupnog kapitala, dok je pozitivan -
nansijski rezultat na kraju septembra 2006. godine iznosio 6,4 miliona eura i inio 4,8% ukupnog
kapitala.
Tabela br. 3.14 sadri pregled pokazatelja protabilnosti i ekasnosti poslovanja banaka.
10
11
Izvor: CBCG - Sektor za kontrolu banaka; Korigovani koeficijent solventnosti se dobija ukoliko se na podatke sa krajem septem-
bra 2006. godine primijeni Odluka o izmjeni Odluke o minimalnim standardima kapitala banke (,,Sl. list RCG, br. 62/06), ko-
jom se pri obraunu rizine aktive izjednaavaju ponderi rizika za potraivanja obezbijeena hipotekom i fiducijom.
42
Tabela br. 3.14 Koefcijenti proftabilnosti i efkasnosti banaka, u %
2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
Povraaj na prosjenu aktivu 3,97 1,60 -0,29 0,81 1,11
Povraaj na prosjeni kapital 15,69 6,50 -1,24 4,16 6,78
Neto kamatni prihod/prosjena aktiva 4,04 5,83 6,11 5,39 4,62
Neto operativni prihod/prosjena aktiva 3,97 5,29 6,15 5,75 3,46
Trokovi za kreditne gubitke/prosjena aktiva 4,56 1,87 -3,75 -2,34 -1,14
Operativni trokovi/prosjena aktiva 5,62 7,63 -8,51 -7,78 -4,87
Porast kreditnih potraivanja i kamatonosnih depozita uzrokovao je porast ukupne prihodonosne
aktive banaka, koja je na kraju 2005. godine inila 73,9% ukupne aktive, odnosno 76,9% na kraju
septembra 2006. godine. Uee prihodonosne u ukupnoj aktivi banaka na kraju 2002. godine iz-
nosilo je 52,82%, na kraju 2003. godine 68,82%, a na kraju 2004. godine 76,91%
12
.
U 2005. godini zabiljeen je godinji porast osnovnih neto prihoda banaka (od kamata i naknada)
za 12%, pri emu su osnovni neto prihodi inili 9,45% prosjene aktive banaka (11,26% na kra-
ju 2004). Koecijent osnovni neto prihodi/prosjena aktiva iznosio je 8,19% na kraju septembra
2006. godine. Snienje ovog koecijenta rezultat je breg rasta prosjene aktive od rasta osnovnih
neto prihoda banke.
Godinji porast neto kamatnih prihoda na kraju 2005. godine iznosio je 18%. Koecijent kamatnih
neto prihoda u odnosu na prosjenu aktivu iznosio je 5,39% (6,11% u 2004), dok su nekamatni
prihodi (neto prihodi od naknada i ostali operativni prihodi) poveani u odnosu na prethodnu
godinu za 25,22%, a inili su 5,75% prosjene aktive (6,15% na kraju 2004.).
Trokovi za gubitke po stavkama aktive i vanbilansa, koji su porasli u jednogodinjem periodu za
16,60%, predstavljali su 2,34% prosjene aktive (3,76% na kraju 2004), dok su opti trokovi na
agregatnom nivou zabiljeili godinji porast za 22,54%, a inili su 7,78% prosjene aktive (8,51%
na kraju 2004).
Tabela br. 3.15 Ekonominost poslovanja kao odnos optih trokova prema osnovnim
prihodima
Opis/period 2004. 2005. IX 2006.
Ekonominost poslovanja (%) 75,52 82,33 79,38
12
43
Koncentracija u bankarskom sektoru: Odabrani indeksi koncentracije pokazuju porast koncen-
tracije u crnogorskom bankarskom sektoru u periodu 2002-IX 2006. godine.
Indeks trine koncentracije (CR)
13
pokazuje da je u posmatranom periodu dolo do porasta tri-
nog uea jedne banke prema aktivi, odnosno jaanja dominacije pet banaka na koje se na kraju
2002. godine odnosilo 75%, a na kraju septembra 2006. godine 85% ukupne aktive svih banaka.
Ukoliko se posmatra koncentracija prema depozitima i kapitalu, takoe se zapaa jaanje domi-
nacije jedne banke. (Tabela br. 3.16).
Tabela br. 3.16 - Koncentracija u bankarskom sektoru CG prema CR
2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
CRa: Prema aktivi
1 banka 0,22 0,27 0,31 0,43 0,42
3 banke 0,59 0,59 0,60 0,66 0,69
5 banaka 0,75 0,78 0,77 0,81 0,85
CRk: Prema kapitalu
1 banka 0,19 0,18 0,18 0,21 0,25
3 banke 0,53 0,50 0,47 0,50 0,56
5 banaka 0,71 0,74 0,65 0,68 0,73
CRd: Prema
depozitima
1 banka 0,30 0,33 0,37 0,50 0,47
3 banke 0,72 0,67 0,62 0,69 0,72
5 banaka 0,90 0,85 0,82 0,85 0,87
Vee zemlje i zemlje koje imaju razvijen nansijski sektor (sa veim ueem nebankarskih nan-
sijskih institucija) imaju manje koncentrisan bankarski sektor, s tim da je u zemljama u tranziciji
posljednjih godina evidentno smanjenje broja banaka, uz porast vrijednosti aktive. Stoga izuzetno
visoka vrijednost indeksa koncentracije prema indeksu CR za pet banaka u Crnoj Gori ne izne-
nauje, jer je njime obuhvaeno 50% ukupnog broja banaka. Koncentracija je blisko povezana sa
veliinom trita, tako da neke manje zemlje imaju vei stepen koncentracije zbog prisustva ne-
koliko velikih banaka.
Herndahl-Hirschmanov indeks (HHI)
14
za koncentraciju aktive na kraju septembra 2006. poras-
tao je u odnosu na kraj 2002. godine za 779 jedinica. Istovremeno, vrijednost HH indeksa za kon-
centraciju depozita i kredita porasla je za 746, odnosno za 312 jedinica. HHI za depozite i kredite
je smanjen na kraju septembra 2006. u odnosu na kraj 2005. godine, dok HHI za aktivu biljei po-
rast. (Tabela br. 3.17)
13
Prikazuje uee najveih (jedna, dvije, tri...) banaka u ukupnom bankarskom sistemu. Naglasak se stavlja na najvee banke,
dok se zanemaruje uticaj manjih banaka, pri emu se najvee banke mogu odrediti prema aktivi, depozitima, kapitalu, a inter-
val vrijednosti je 0<CR1.
14
Najpoznatiji pokazatelj koncentracije u nekom sektoru rauna se kao suma kvadrata trinih uea svih banaka prema akti-
vi, depozitima, kreditima. HH Index koncentracije (aktive, depozita, kredita) ukazuje na monopol ukoliko iznosi 10.000, odnos-
no savrenu konkurenciju ukoliko iznosi 0. Ukoliko index tei manjim brojevima, znai da postoji veliki broj banaka sa malim
trinim ueem. Naglasak se stavlja na najvee banke, jer se vri kvadriranje trinog uea banaka.
44
Tabela br. 3.17 - HH Index, crnogorski bankarski sektor
2002. 2003. 2004. 2005. IX 2006.
HHI aktiva 1.552 1.531 1.641 2.294 2.331
HHI depoziti 1.965 1.892 1.991 2.898 2.711
HHI krediti 1.950 1.526 1.699 2.336 2.262
Hall-Tidemanov indeks (HTI)
15
pokazuje da je najvea promjena u koncentraciji zabiljeena kada
se mjerenje vri prema aktivi banaka, dok je najmanja promjena zabiljeena kada je u pitanju kon-
centracija u sektoru prema kreditima. Rosenbluthov indeks (RI)
16
vei znaaj pridaje manjim ban-
kama, tako da smanjenje ukupnog broja banaka dovodi do porasta indeksa. (Tabela br. 3.18)
Tabela br. 3.18 HTI i RTI, crnogorski bankarski sektor
2002. 2005. IX 2006.
HTI
HTI aktiva 0,00143 0,001634 0,001735
HTI depoziti 0,00174 0,00181 0,001896
HTI krediti 0,001626 0,001685 0,001743
RI
RI aktiva 0,000667 0,000631 0,000617
RI depoziti 0,000617 0,000609 0,000599
RI krediti 0,000633 0,000624 0,000616
S obzirom na to da indeksi HTI i RI naglaavaju znaaj ukupnog broja banaka, razumljivo je to
pokazuju male promjene jer broj banaka u Crnoj Gori nije promijenjen u posmatranom periodu.
Na osnovu prikaza navedena etiri indeksa koncentracije, zakljuuje se da je za analizu koncentra-
cije u crnogorskom bankarskom sektoru najreprezentativniji pokazatelj koncentracije CR, s obzi-
rom na to da se ukupan broj banaka do sada nije mijenjao. Takoe, uoava se da koncentracija nije
bila ista kada su u pitanju krediti, depoziti i ukupna aktiva banaka.
Zakonom o zatiti konkurencije
17
, koji je doneen krajem 2005. godine, utvreni su nain, postu-
pak i mjere zatite konkurencije na tritu, kao i nadlenosti organa za zatitu konkurencije, s tim
da su odgovarajua podzakonska trebala biti doneena do sredine 2006. godine
18
. U veini zemalja
monetarne vlasti imaju aktivnu ulogu u zatiti konkurencije u bankarskom sistemu, odnosno od-
15
Naglaava znaaj ukupnog broja banaka prilikom mjerenja koncentracije, jer broj banaka moe biti pokazivati da li lak ulazak
novih banaka, s obzirom da se smatra da je tee ui na trite koje pokriva nekoliko najjaih banaka. HTI moe imati vrijed-
nost od 0 do 1, pri emu vrijednost 0 ima u sluaju postojanja beskonanog broja banaka jednake veliine, dok vrijednost 1 uka-
zuje na postojanje istog monopola.
16
Osnovna razlika izmeu indeksa HTI i RI je u rangiranju banaka: HTI najveoj banci dodjeljuje rang 1, dok po RI najmanja
banka ima rang 1.
17
18
Doneeno je Uputstvo o kriterijumima za utvrivanje relevantnog trita (,,Sl. list RCG, br. 77/05) i Uputstvo o obliku i sadri-
ni zahtjeva za izdavanje odobrenja za sprovoenje koncentracije (,,Sl. list RCG, br. 77/05)
45
govorne su za mjerenje koncentracije i konkurencije u ovom sektoru, kako bi se sprijeila preveli-
ka koncentracija i monopolsko ponaanje. Prema Zakonu o Centralnoj banci Crne Gore, Central-
na banka je nadlena za izdavanje i oduzimanje dozvola za rad banaka i nansijskih institucija, re-
gulisanje i kontrolu njihovog rada. Takoe, prema vaeem Zakonu o bankama, banka ne moe vr-
iti statusne promjene spajanja, pripajanja ili podjele bez prethodne saglasnosti Centralne banke. S
druge stane, prema Zakonu o zatiti konkurencije, zahtjevi za koncentracijom uesnika (u smislu
l. 23 ovog zakona) podnose se nadlenom organu
19
, ime dolazi do preplitanja uloge Centralne
banke i nadlenog organa za zatitu konkurencije prema Zakonu o zatiti konkurencije.
Oekuje se da e u perspektivi u Crnoj Gori, proces spajanja banaka biti nastavljen. Do sada je za-
biljeeno pripajanje Beranske banke Atlas mont banci u 2002. godini, zatim pripajanje Euromar-
ket banke NLB Montenegrobanci od 1. januara 2006. godine, kao i preuzimanje-kupovina Pljevalj-
ske banke od strane Atlasmont banke u junu 2006. godine.
Kamatne stope: U 2003. godini doneena je Odluka o jedinstvenom nainu obrauna i iskazivan-
ja efektivne kamatne stope na kredite i depozite
20
kojom su banke obavezane da prikazuju i no-
minalne i efektivne kamatne stope. Meutim, tek je poetak rada Regulatornog kreditnog biroa
Centralne banke obezbijedio podatke o prosjenoj ponderisanoj aktivnoj kamatnoj stopi banaka,
nominalnoj i efektivnoj.
U 2005. godini zabiljeen je pad aktivnih kamatnih stopa, koji je nastavljen i u prvih devet mjeseci
2006. godine. Tako je prosjena ponderisana nominalna aktivna kamatna stopa na kraju decem-
bra 2005. godine iznosila 10,76%, a odgovarajua efektivna kamatna stopa 12,11%, dok je krajem
septembra 2006. godine nominalna aktivna kamatna stopa iznosila 9,62%, a odgovarajua efek-
tivna kamatna stopa 10,81%. Pri tome, prosjena ponderisana kamatna stopa za kredite zikim
licima iznosila je 11,47% (nominalna), odnosno 12,72% (efektivna), dok je prosjena ponderisana
kamatna stopa za pravna lica iznosila 8,95% (nominalna), odnosno 10,09% (efektivna) na kraju
septembra 2006. godine.
Iako je zabiljeen pad kamatnih stopa (emu su doprinijeli stabilizacija makroekonomskog okru-
enja, pojaana konkurencija u bankarskom sistemu, ekonomski rast, dolazak kvalitetnih klijena-
ta kroz proces privatizacije i stranog investiranja, rast depozita kod banaka, liberalizacija tekuih
i kapitalnih tokova sa inostranstvom), kamatne stope su i dalje visoke, prije svega zbog: 1) i dalje
nepovoljne strukture depozita po ronosti, sa niskim ueem oroenih depozita na dui rok od
godine dana u ukupnim depozitima (2,84% na kraju septembra 2006. godine); 2) jo uvijek viso-
kog rizika zemlje, prije svega relativne politike nestabilnosti i neekasnosti sudskog sistema; 3)
izraenog kreditnog rizika, najvie zbog opteg stanja niske likvidnosti u kojem se nalazi crnogor-
ska ekonomija; 4) netransparentnosti poslovanja preduzea, kao i 5) jo uvijek visoke tranje za
kreditima.
19
U okviru Ministarstva za ekonomski razvoj formiran je Sektor za zatitu konkurencije. U planu je formiranje nezavisnog, au-
tonomnog organa.
20
46
3.3. Ogranienja u razvoju i preporuke za dalji razvoj
Banke u Crnoj Gori danas se u poslovanju jo uvijek susreu sa nizom rizika.
Kamatni rizik je jo uvijek umjereno izraen, prije svega zbog spore promjene faktora koji uslo-
vljavaju opstajanje visokih kamatnih stopa. Prvi meu tim faktorima odnosi se na nedostupnost
podataka o poslovanju preduzea, odnosno na nedovoljnu javnost njihovog poslovanja. Naime, u
Crnoj Gori ne postoje agencije za bonitet koje bi se bavile ocjenom boniteta pravnih lica. Takoe,
ne postoji ni kreditni registar koji bi bio javno dostupan svim zainteresovanim licima. Drugi fak-
tor odnosi se na nedovoljnu frekventnost objavljivanja podataka koji jesu dostupni, kao i njihov
nezadovoljavajui kvalitet, prevashodno nansijskih iskaza pravnih lica. Obaveza dostavljanja -
nansijskih iskaza Privrednom sudu u Podgorici postoji samo na godinjem nivou, dok u visoko-
razvijenim zemljama ta obaveza postoji ak i na kvartalnom nivou. U Crnoj Gori ne postoji adek-
vatno shvaanje vanosti izrade nansijskih iskaza, ve se to, kao i njihovo objavljivanje smatra
barijerom za poslovanje. Ovakvo stanje onemoguava banke u realnom procjenjivanju rizinosti
njihovih klijenata pravnih lica. Istovremeno, ono ini jedan od vanih faktora koji onemoguava
one koji stupaju u duniko povjerilake odnose pravna lica, u donoenju kvalitetnih poslovnih
odluka. Stoga se ovi faktori mogu smatrati i razlozima koji uzrokuju velika unutranja dugovanja
u Republici. Podaci iz obrade zavrnih rauna, koju je eksperimentalno realizovala Centralna ban-
ka, pokazuju da je samo dio ukupnih meusobnih (unutranjih) dugovanja privrednih drutava
u 2005. godini, koji se odnosio na potraivanja od kupaca
21
, iznosio 802,6 miliona eura i povean
je za 12,5% u odnosu na 2004. godinu. Opstajanje ovakvog stanja ini plasman bankarskih kredita
nesigurnim i jedan je od osnovnih uzroka koji uslovljava odravanje visokih aktivnih kamatnih
stopa.
Na ukupan trini rizik u poslovanju banaka znaajno utie nedovoljno ekasno funkcionisanje
sudstva. Ovo je osnovni inilac loe zatite povjerilakih prava, poto je formalna, zakonska zatita
obezbijeena donoenjem novog Zakona o izvrnom postupku
22
(premda se obligacioni odnosi
jo uvijek uspostavljaju shodno Zakonu o obligacionim odnosima SFRJ, koji datira iz 1978. godine,
a zadnji put je izmijenjen 1993. godine). Loa rjeenja iz ovog zakona, udruena sa neadekvatnim
funkcionisanjem sudstva drugi su osnovni razlog zbog kojeg banke u Crnoj Gori smatraju da se
od vrlo realne nemogunosti naplate vlastitih potraivanja sudskim putem, moraju tititi visokim
kamatnim stopama. A to je kredit skuplji, to je i mogunost njegovog pravovremenog vraanja
manja, pa se banke nalaze u poziciji da to to ih titi, uslovno reeno moe i da ih uniti. Meu-
tim, s obzirom na visok nivo naplativosti kredita, kako zikih, tako i pravnih lica, moe se smatra-
ti da banke uspijevaju dobro da procijene rizinost pojedinih zajmotrailaca, i da im shodno tome,
ili odbiju davanje kredita, ili pak odreu odgovarajue kamate. injenica je da se, bez obzira na
21
Bilansna pozicija Potraivanje od kupaca obuhvata potraivanja od dunika za prodate proizvode i izvrene usluge, avanse,
potraivanja zaposlenih, potraivanja za prodatu robu i meterijal, dospjela potraivanja od preduzea keri, dozvoljena sum-
njiva potraivanja itd.
22
47
visok rast kreditne aktivnosti banaka, tranja za kreditima ne smanjuje, bez obzira na i dalje vrlo
visoke aktivne kamatne stope.
Operativni rizik u bankama stvaraju kako interni uslovi poslovanja, tako i mogunost obezbjeen-
ja i odravanja dovoljnog nivoa sredstava u bankama, prevashodno depozita. Tako u razvoju ba-
naka ogranienje predstavljaju i visoki trokovi poslovanja. Znaajne trokove bankama su to-
kom posmatranog perioda generisale nabavke savremenih sofverskih rjeenja za potrebe poet-
ka obavljanja platnog prometa u bankama, osavremenjavanja poslovanja i uvoenja elektronskog
bankarstva. Crnogorsko bankarstvo i dalje je vrlo radno intenzivna djelatnost, to generie visoke
trokove poslovanja i takoe utie na nivo nominalnih kamatnih stopa. To e u perspektivi, u pre-
tpostavljenim uslovima otrije konkurencije, koju e bankama initi drugi nansijski posrednici,
zahtijevati ili poveanje produktivnosti ili pak smanjenje broja zaposlenih. Pored toga, likvidnost
crnogorske ekonomije (izuzimajui banke) nije na zadovoljavajuem nivou. To znai da je i pored
stalnog rasta depozita njihov nivo i dalje nezadovoljavajui, posebno sa aspekta rone strukture s
obzirom na to da se u uslovima postojanja manjeg nivoa oroenih od depozita po vienju, suava
prostor za dugorono kreditiranje od strane banaka i dalje irenje njihove ponude. ak ni drugi
administrativni trokovi, npr. trokovi platnog prometa sa Srbijom, ali i sa ostatkom inostranstva,
nee moi zadugo opstati na visokom nivou kao faktor pozitivnog uticaja na protabilnost bana-
ka.
Banke bi trebale adekvatno da se pripreme za ne tako daleku perspektivu u kojoj e se dogoditi
odliv depozita banaka, usljed kretanja vika novanih sredstava ka institucionalnim investitorima
prevashodno privatnim penzionim fondovima, zatim investicionim fondovima, a kako se bude
poveavao ivotni standard i ka osiguravajuim drutvima. U tim uslovima moe se oekivati da
banke ponu sa emisijom dunikih hartija od vrijednosti, u cilju prikupljanja sredstava za nan-
siranje kreditiranja. Takoe, moe se oekivati da banke ponu i same da se bave osnivanjem in-
vesticionih ili privatnih penzionih fondova. To je praksa koju su u namjeri da obezbijede sredstva
za vlastito poslovanje, iskusile banke u mnogim danas ve visoko razvijenim zamljama. Takoe,
ukoliko se pretpostavi stvaranje uslova za dalji pad kamatnih stopa na crnogorskom tritu, moe
se predvidjeti da e banke u svom poslovanju sve vei akcenat stavljati na bavljenje poslovima li-
zinga, na brokersko-dilerske poslove i investiciono bankarstvo. Ovi poslovi e se razvijati u onoj
mjeri u kojoj to budu omoguavali opti uslovi poslovanja i koliko to bude zahtijevala potreba za
obezbjeenjem novih izvora prihoda koji bi kompenzovali pad prihoda usljed smanjenja kamatne
mare.
U skladu sa realizacijom napora za pridruenje Crne Gore Evropskoj uniji, morae se ispuniti i niz
Direktiva EU. Jedna od njih je Osnovna Direktiva 2000/12/EZ (dopunjena direktivama 2000/28/
EZ i 2002/87/EZ) u dijelu koji se odnosi na mogunost banke da slobodno otvara lijale u drugim
zemljama. Po vaeem Zakonu o bankama, strane banke mogu osnovati samo alijaciju. Iz Tabele
br. 1 u Prilogu uoava se da prostora za usaglaavanje sa standardima EU ima kada je u pitanju
suma velike izloenosti banke. Standard EU dozvoljava da taj procenat iznosi do 800%, dok je va-
48
eim crnogorskim Zakonom o bankama predvieno da zbir velike izloenosti ne moe biti vei
od 300% kapitala prve klase.
Donoenje novog zakona o bankama treba da obezbijedi dalju implementaiju naprednih meu-
narodnih standarda i stvaranje prostora za postepenu implementaciju principa bankarskog poslo-
vanja sadanog u Bazelskim pricipima. Pored toga, novi zakon o bankama trebao bi da obezbijedi
i primjenu principa korporativnog upravljanja koje je donio OECD, u bankama. Ova nova rjeenja
treba da kreiraju uslove za dalji razvoj bankarskog sistema u Crnoj Gori, i njegovo prilagoavanje
specinostima crnogorskog nansijskog i ekonomskog sistema.
49
Prilog:
Komparacija zakonskih rjeenja sa zemljama u okruenju
Komparacija zakonskih rjeenja kojima je regulisano poslovanje banaka i analiza njihove usklae-
nosti za regulativnom EU uraeno je za Bosnu i Hercegovinu, Crnu Goru, Hrvatsku, Makedoniju,
Sloveniju i Srbiju. Tenja posmatranih zemalja da budu dio EU znai da moraju prihvatiti neke os-
novne vrijednosti i institucije EU. Iz Tabele br. 1 uoava se da su sve zemlje iz okruenja uskladile
osnovne elemente poslovanja banaka sa Direktivom 2000/12/EZ koja predstavlja minimum za-
konskog okvira za sve zemlje lanice EU, s tim da sve zemlje pojedinano imaju pravo da prihvate
i stroije uslove, to se ne preporuuje u cilju konkurentnosti u EU.
Tabela br. 1 Komparacija odreenih elemenata poslovanja banaka
EU Crna Gora Srbija Hrvatska Federacija BiH Makedonija Slovenija
Min. osnivaki kapital, u 000 5.000 5.000 10.000
I
5.475
II
7.669
III
3.500
IV
9.000
5.092
V
Maksimalna dozvoljena ulaganja
u kapital nefnansijskih institucija:
1. u jednu NFI
2. ukupno u NFI
1. < 15%
sopstvenih
fondova banke
2. < 60%
sopstvenih
fondova banke
2. < 25%
kapitala prve
klase
VI
1. < 10%
kapitala banke
2. < 60%
kapitala banke
VII

1. < 15% jamstvenog
kapitala banke
2. < 30% jamstvenog
kapitala banke
1. < 10% osnovnog
kapitala banke
2. < 25% osnovnog
kapitala banke
1. < 15% garantnog
kapitala banke
2. < 30% garantnog
kapitala banke
VIII
1. < 15% sopstvenih
fondova banke
2. < 60% sopstvenih
fondova banke
Adekvatnost kapitala
(koefcijent solvenosti)
Min. 8% Min. 8% Min. 12% Min. 10% Min. 12% Min. 8% Min. 8%
Velika izloenost riziku
10%
sopstvenih
fondova banke
10%
kapitala prve
klase
10% kapitala
banke
10% jamstvenog
kapitala banke
> 15% osnovnog
kapitala banke
10% garantnog
kapitala banke
10% sopstvenih
fondova banke
Ukupna suma velikih izloenosti
riziku
< 800%
sopstvenih
fondova banke
< 300%
kapitala prve
klase
400%
800%
kapitala banke
< 600% jamstvenog
kapitala banke
< 300% osnovnog
kapitala banke
< 8 puta iznosa
garantnog kapitala
< 800% sopstvenih
fondova banke
Maksimalna dozvoljena izloenost
riziku prema jednom licu (ili grupi
povezanih lica)
< 25%
sopstvenih
fondova banke
< 20%
kapitala prve
klase
< 25% kapitala
banke
< 25% jamstvenog
kapitala banke
< 40% osnovnog
kapitala banke
IX
< 25% garantnog
kapitala banke
< 25% sopstvenih
fondova banke
Izvor: zakoni o bankama koji se primjenjuju u posmatranim zemljama
I
Iznos je (zakonom) vezan za odnos dinara i eura (dinarska protivvrijednost 10 miliona eura prema zvaninom srednjem
kursu).
II
Zakon ne pominje da je ovaj iznos vezan za odnos kune i eura. Taan iznos je 40.000.000 kuna. Konverzija u iznos u
eurima je izvrena po srednjem kursu na dan 20.04.2006. godine.
III
Zakon ne pominje da je ovaj iznos vezan za odnos KM i eura. Taan iznos je 15.000.000 konvertibilnih maraka.
Konverzija u iznos u eurima je izvrena po zvaninom kursu KM/EUR.
IV
Dva propisana iznosa za osnivaki kapital banke, u zavisnosti od vrste i obima poslova za koje je banka dobila dozvolu.
Iznosi u denarima su (zakonom) vezani za odnos denara i eura (denarska protivvrijednost 3,5, odnosno 9 miliona eura
prema zvaninom srednjem kursu).
V
Zakon ne pominje da je ovaj iznos vezan za odnos tolara i eura. Taan iznos je 1.220.000.000 tolara. Konverzija u iznos
u eurima je izvrena po srednjem kursu SIT/EUR na dan 20.04.2006. godine.
VI
Za svako pojedinano ulaganje koje prelazi 5% kapitala prve klase, banka je duna da se Centralnoj banci obrati za
odobrenje.
VII
2. se odnosi na ulaganja banke u nefinansijske institucije i u osnovna sredstva banke.
VIII
2. se odnosi na ulaganja banke u druge banke, finansijske i nefinansijske institucije.
IX
Maksimalni iznos neosiguranog kredita odobrenog jednom licu ili grupi povezanih lica ne smije prei 5% osnovnog kapitala banke, dok
kredit iznosa veeg od 25% osnovnog kapitala banke mora biti osiguran lako utrivim kolateralom.
50
Propisani minimalni koecijent adekvatnosti kapitala je u skladu sa direktivom EU u svim po-
smatranim zemljama, s tim da je minimum ovog koecijenta u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i
Srbiji odreen na viem nivou (10%, odnosno 12%). I ostale zemlje (mimo navedenih) iz regiona
propisuju vei nivo koecijenta adekvatnosti kapitala, zbog nansijskih kriza koje su ih pogodile
tokom 1990-ih (npr. u Albaniji, Bugarskoj i Rumuniji propisano je da ovaj koecijent mora iznositi
minimalno 12%).
U nastavku je data uporedna analiza pojedinih pitanja poslovanja banaka denisanih vaeim za-
konima o bankama u posmatranim zemljama.
Pitanje osnivanja stranih banaka denisano je u svim zakonima. U Crnoj Gori strana banka moe
osnovati alijaciju i predstavnitvo, dok u Makedoniji strana banka moe osnovati lijalu (pred-
stavnitvo). Hrvatskim i slovenakim zakonom predvieno je da banka drave lanice EU moe
osnovati lijalu (predstavnitvo) u Hrvatskoj/Sloveniji ili neposredno obavljati bankarske i druge
nansijske usluge, dok strana banka, odnosno banka van Hrvatske/Slovenije i EU, moe u Hrvat-
skoj/Sloveniji obavljati bankarske i druge nansijske usluge jedino preko lijale (predstavnitva).
U BiH banka ije je sjedite van BiH moe otvoriti predstavnitvo i moe ...u svoje ime i za svoj
raun primati novane depozite i davati kredite... osnivanjem lijale. Takoe, navedeno je da ban-
ka sa sjeditem van BiH moe imati i svoje subsidijarno lice, koje moe biti i banka. U Srbiji strana
banka moe osnovati predstavnitvo.
Uglavnom se u vaeoj regulativi, u posmatranim zemljama, ne precizira broj lica koja mogu osno-
vati banku, osim u zakonima Crne Gore i Republike Srpske u kojima je navedeno da moraju biti
najmanje dva osnivaa. Meutim, o minimalnom broju osnivaa moda dovoljno govori injeni-
ca da je svuda predvieno da se banka osniva kao akcionarsko drutvo.
23
Takoe, iako je u veini
zakonskih rjeenja navedeno da osnivai mogu biti domaa i strana pravna i zika lica, nigdje
nije precizirano da li strana lica mogu samostalno osnovati banku (bez domaeg lica, kao suosni-
vaa).
Pored klasinih bankarskih poslova, banke u Hrvatskoj mogu trgovati za svoj raun ili za raun kli-
jenta nansijskim terminskim ugovorima i opcijama, upravljati penzionim ili investicionih fon-
dovima, kao i vriti posredovanje i zastupanje u prodaji polisa osiguranja, u skladu sa vaeim
propisima. Trgovanje nansijskim derivatima, uvanje i upravljenje hartijama od vrijednosti i
predmetima od plemenetih metala posebno su navedeni kao poslovi koje banka moe obavljati
u Makedoniji. Za banke koje posluju u Sloveniji takoe je posebno navedeno da mogu trgovati -
nansijskim derivatima, kao i da mogu posredovati u prodaji polisa osiguranja i u administriranju
penzionim fondovima, u skladu sa vaeim propisima za ove oblasti. Banke u Srbiji mogu obavljati
brokersko-dilerske poslove, kao i poslove zastupanja u osiguranju.
23
Prema crnogorskom Zakonu o privrednim drutvima (Sl. list RCG, br. 06/02), akcionarsko drutvo mogu osnovati najmanje
dva osnivaa.
51
Sa izuzetkom BiH, gdje dozvolu za rad bankama daje Agencija za bankarstvo Federacije BiH (od-
nosno Republike Srpske), u svim ostalim posmatranim zemljama centralna banka je institucija
nadlena za davanje dozvole za rad bankama.
Kada su u pitanju uslovi za dobijanje dozvole za rad, nadlene institucije iz posmatranih zemalja
uglavnom zahtijevaju istu dokumentaciju/potvrde: ugovor o osnivanju, prijedlog statuta, dokaz o
osposobljenosti banke za obavljanje poslova, poslovni plan banke za naredni period (uglavnom tri
godine), visini osnivakog kapitala, broju i nominalnoj vrijednosti akcija, podatke o akcionarima
banke kako bi se utvrdili povezani interesi i sl. Pored navedenog, hrvatski zakon obavezuje i na
dostavljanje miljenja ili saglasnosti nadzornog tijela banke drave lanice EU ili nadzornog tijela
strane banke o banci koja namjerava osnovati banku u Hrvatskoj, kao i pregled ostalih nansij-
skih usluga koje namjerava obavljati pored bankarskih usluga. U Srbiji, NBS zahtijeva i dokaz da
je nadleno regulatorno tijelo drave porijekla odobrilo stranoj banci ili drugom stranom licu iz
nansijskog sektora uee u osnivanju banke u Srbiji ili dokaz da takvo odobrenje nije potrebno
prema propisima te drave ako se banka osniva kao zavisno drutvo strane banke ili drugog stra-
nog lica iz nansijskog sektora.
U zakonima posmatranih zemalja propisani su naini na koje banka gubi dozvolu za rad. Kao raz-
lozi navode se: obavljanje nesigurnih i nesolidnih poslova, krenje zakona i propisa, navoenje
neistinitih podataka prilikom podnoenja zahtjeva za dozvolu za rad, nepotovanje rokova za pod-
noenje prijave za upis u sudski registar. Pored toga, banka moe izgubiti dozvolu za rad ukoliko
nije zapoela poslovanje u roku od 60 dana od dana upisa u sudski registar (12 mjeseci od izda-
vanja odobrenja u sluaju Hrvatske, 90 dana u Makedoniji), ukoliko ne obavlja poslove due od 6
mjeseci (jedne godine u Makedoniji i Sloveniji) ili ne ispunjava uslove na onovu kojih je dobijena
dozvola za rad. Takoe, dozvolu za rad banka gubi ukoliko vlasnici banke donesu odluku o likvi-
daciji banke (Crna Gora i BiH). Kao razlozi, u primjeru Srbije, navode se i onemoguavanje banke
da se sprovodi kontrola njenog poslovanja od strane NBS, povezanost aktivnosti banke s pranjem
novca, nansiranjem terorizma ili vrenjem drugih kanjivih radnji, kao i neplaanje premije za
osiguranje depozita u skladu sa propisima.
Uslovi koje mora ispuniti alijacija strane banke u Crnoj Gori da bi dobila dozvolu za rad isti su
kao i za domae banke, s tim da matina banka mora priloiti dokaz od nadlenog organa svoje
zemlje da nema smetnji za osnivanje alijacije. Takoe, propisano je da Centralna banka nee dati
dozvolu za rad alijacije ukoliko zakon ili drugi propisi zemlje osnivaa alijacije ne bilo koji na-
in sprjeavaju vrenje kontrolne funkcije Centralna banka. Narodna banka Hrvatske posebnim
lanom zakona propisuje nain odobrenja i oduzimanja dozvole za rad stranoj banci (van Hrvat-
ske i EU), odnosno lijali (predstavnitvu) strane banke. Strana banka da bi dobila za rad lijale
(predstavnitva) na teritoriji Hrvatske mora podnijeti istu dokumentaciju kao i domae banke pri-
likom traenja dozvole za rad, uz dodatno odobrenje nadzornog tijela strane banke za osnivanje
podrunice ili izjavu tog tijela da takvo odobrenje nije potrebno prema propisima drave strane
banke, kao i izjavu strane banke da e lijala (predstavnitvo) voditi svu dokumentaciju koja se
odnosi na njezino poslovanje na hrvatskom jeziku i uvati je u sjeditu lijale (predstavnitva) i da
52
e sastavljati nansijske izvjetaje u skladu sa zakonom HNB ili odgovarajuim podazakonskim
aktima. Pored toga, HNB moe, kao uslov za izdavanje odobrenja za rad lijale (predstavnitva)
strane banke, zahtijevati da strana banka poloi na podruju Hrvatske odreeni novani iznos ili
prui drugo odgovarajue osiguranje kao jamstvo za ispunjenje obaveza koje proizlaze iz poslova
zakljuenih na podruju Hrvatske. Za poetak rada lijale (predstavnitva) strane banke u Make-
doniji, strana banka, pored osnovne dokumentacije koja se zahtijeva od domaih banka, zahtijeva
jo i dokaz da je strana banka ovlaena za prikupljanje depozita i drugih izvora sredstava u ma-
tinoj zemlji, da ima saglasnost supervizorskog organa matine zemlje za osnivanje podrunice i
da supervizija strane banke obezbjeuje adekvatnu superviziju na konsolidovanoj osnovi. U BiH,
dozvola za osnivanje supsidijarnog lica sa sjeditem van BiH izdaje se samo ako banka posjeduje
dozvolu za obavljanje bankarskih poslova izdatu od strane institucije nadlene za izdavanje do-
zvola i superviziju te banke. Institucija BiH nadlena za davanje dozvole za rad, izdae dozvolu
nakon konsultacija sa institucijom nadlenom za izdavanje dozvola i superviziju banaka osnivaa
i prijema izvjetaja o izvrenoj kontroli banke osnivaa. Dozvola za rad e biti oduzeta ukoliko za-
koni ili drugi propisi koji se odnose na banke sa sjeditem van BiH na bilo koji nain sprjeavaju
ili ometaju uspjeno provoenje kontrolnih funkcija u BiH.
Pored toga to je propisan nain dobijanja i oduzimanja dozvole za rad banaka, osim u sluaju
Crne Gore i BiH, ijim propisima nije eksplicitno navedeno, u drugim zemljama su denisani i
razlozi na osnovu kojih centralna banka moe odbiti zahtjev za izdavanje dozvole za rad. Pored
toga, osim u sluaju BiH i Makedonije, gdje je predviena mogunost albe u roku od 8 dana od
dana donoenja odluke o neodobravanju dozvole za rad, u zakonima ostalih zemalja nije navede-
na ova mogunost.
4. MIKROKREDITNE FINANSIJSKE
INSTITUCIJE
55
MIKROKREDITNE FINANSIJSKE INSTITUCIJE
4.1. Pojam mikrokreditiranja
Mikrokreditiranje, kao pojam, nastalo je osamdesetih godina prolog vijeka, premda eksperimen-
talni poeci mikrokreditiranja datiraju jo od 70-ih godina prolog vijeka, a zabiljeeni su u Ban-
gladeu i Brazilu
24
. Mikrokreditiranje je nastalo kao propratna pojava razvoja malog preduzetni-
tva, odnosno kao odgovor nansijskih institucija na narastajuu potrebu za nansiranjem, ug-
lavnom malih, rastuih i relativno rizinijih biznisa. U februaru 1997. godine, na svjetskom sami-
tu mikrokreditiranja (Microcredit Summit) prihvaena je sljedea denicija mikrokreditiranja:
Mikrokreditiranje je program odobravanja malih zajmova vrlo siromanima, za projekte samoza-
poljavanja koji donose dohodak i omoguavaju samostalno osiguranje egzistencije pojedincima
i njihovim porodicama.
Mikronansiranje se esto mijea sa poslovanjem tradicionalnih banaka. Izmeu njih postoji ele-
mentarna razlika, koja se ogleda upravo u tome to su banke u slubi klijenata koji imaju kreditnu
istoriju i kolaterale, dok mikronansijske institucije, odnosno mikrokreditne organizacije, posluju
sa klijentima koji nemaju sredstva za kolateral, nemaju prihode ili imaju vrlo niske prihode. Mik-
ronansije su relativno nova oblast u nansijskom sektoru u svijetu i smatraju se jednom od naj-
veih inovacija sa kraja prolog vijeka
25
.
Mikrokreditiranje se u globalnim terminima irilo vrlo brzo, jer mikronansiranje nije speci-
nost samo nerazvijenih zemalja, ve je veoma popularno i u zemljama sa visokim ekonomskim
standardom. U SAD radi vie od 2 miliona mikro-preduzetnika
26
koji su pokriveni odgovarajuim
programima razvoja mikropreduzetnitva. Takvi programi pomau ljudima koji se ele baviti ne-
kim malim preduzetnitvom, a veinu tih programa realizuju organizacije iji je cilj privredni
razvoj, poveanje zapoljavanja i borba protiv siromatva. Organizacije koje realizuju ovakve prog-
rame su razvojne korporacije, kreditni fondovi, specijalizovane agencije, poslovni centri za ene i
drugi.
24
esto se o Gramin banci u Bangladeu, iji je osniva Dr. Muhammad Yunus, govori kao o vjesniku novog pokreta davanja
mikro kredita. Mikrokreditiranje se u globalnim terminima vrlo brzo irilo, jer mikrofinansiranje nije specifinost samo neraz-
vijenih zemalja, ve je veoma popularno i u zemljama sa visokim ekonomskim standardom.
25
Imajui na umu velik znaaj i potencijal mikrofinansijskog sektora, Ujedinjene nacije su 1998. godine proglasile 2005. godinom
mikrokreditiranja, radi promocije mikrokredita i mikrofinansijskih usluga.
26
I. Ostoja, Krediti izvan lihvarskog trita naziv lanka, magazin Croatiabiz, www.croatiabiz.com
56
4.2. Razvoj mikrokreditiranja u Crnoj Gori
Mikrokreditiranje u Crnoj Gori poinje da se razvija od 1998. godine donoenjem Uredbe o na-
inu odobravanja kredita nevladinih organizacija zikim i pravnim licima u Crnoj Gori
27
. Godi-
nu dana kasnije sa aktivnostima mikrokreditiranja otpoele su tri nevladine organizacije (NVO):
NVO Mikrokredit Montenegro, Agroinvest NVO i NVO Alter modus.
Izvor sredstava ovih mikrokreditnih organizacija bio je i ostao uglavnom inostrani kapital koji se
mikrokreditnim linijama usmjerava poljoprivrednim proizvoaima, preduzetnicima iz oblasti
usluga, sitne proizvodnje, trgovine i sl. Tako je Meunarodna organizacija Opportunitiy Interna-
tional, u saradnji sa NVO Mikrokredit Montenego, ponudila mikrokredite stanovnitvu sa cijele
teritorije RCG. Meutim, 2002. godine ova organizacija se transformisala i registrovala kao ban-
ka sa sjeditem u Crnoj Gori (sada Opportunity Bank). Meunarodna organizacija World Vision,
u saradnji sa NVO Agroinvest, uz podrku nacionalnih agencija za meunarodni razvoj Kanade
(CIDA) i vedske (SIDA), obezbijedila je izvore sredstava za nansiranje projekata mikrokrediti-
ranja koji su se odnosili na razvoj poljoprivrede na sjeveru Republike. Za NVO Alter modus, -
nansijsku podrku obezbjeuje Visoki komesarijat za izbjeglice Ujedinjenih nacija (UNHCR), ho-
landska Agencija za meunarodnu saradnju i razvoj (NOVIB), ameriki Odsjek za poljoprivredu
(USDA). Iz ovih sredstava NVO Alter modus odobrava mikrokredite stanovnitvu sa cijele terito-
rije Crne Gore, pri emu su, na poetku rada ove NVO, prednost pri kreditiranju imala izbjegla i
raseljena lica.
Poetkom 2003. godine, Centrala banka Crne Gore (Centralna banka) donijela je Odluku o mik-
rokreditnim nansijskim institucijama
28
. U skladu sa ovom Odlukom, od sredine 2003. godine
posluju NVO Agroinvest i Alter modus. Odlukom je ureeno osnivanje, izdavanje i oduzimanje
dozvole za rad, poslovanje i kontrola poslovanja, kao i nain izvjetavanja mikrokreditnih nansij-
skih institucija. Propisano je obavezno mjeseno, kvartalno i godinje izvjetavanje Centralne ban-
ke o nansijskom stanju. Pored toga, u skladu sa Odlukom o jedinstvenom nainu obraunavanja
i iskazivanja efektivne kamatne stope na kredite i depozite
29
, MFI su obavezne da objelodanjuju
efektivne kamatne stope na kredite, kao stvarne cijene kotanja kredita.
Prema Odluci o mikrokreditnim nansijskim institucijama, osnovna djelatnost MFI je odobra-
vanje (iz sopstvenih sredstava i sredstava pribavljenih na tritu novca) namjenskih kredita za
realizaciju razvojnih projekata privrednih drutava, namjenskih kredita zikim licima, kao i una-
prjeenje djelatnosti preduzetnika. Pored toga, MFI se mogu baviti investiranjem u kratkorone
hartije od vrijednosti koje emituje Vlada RCG, ulaganjem u druge visokokvalitetne kratkorone
instrumente nansijskog trita, pruanjem usluga nansijskog lizinga i uslugama konsaltinga. U
27
Sl. list RCG, br. 32/98
28
Sl. list RCG, br.01/03
29
57
skladu sa ovom Odlukom, MFI se osniva kao akcionarsko drutvo ili kao drutvo sa ogranienom
odgovornou, pri emu je minimalni novani iznos osnovnog kapitala MFI 100.000 eura.
Treba napomenuti, da MFI moe pojedinanom korisniku, odnosno grupi korisnika, odobriti kre-
dit iji iznos ne prelazi 10% kapitala. Krediti koje odobravuju MFI kreu se najvie do: 3.000 eura
zikom licu koje prvi put koristi kredit (s tim da nijedan naredni kredit koji mu se odobri ne
moe biti vei od 8.000), odnosno 5.000 eura, privrednom drutvu i preduzetniku koji prvi put
koristi (s tim da nijedan naredni kredit koji se odobri nekom od ovih korisnika ne moe biti vei
od 20.000 eura). Takoe, postoji i ogranienje po pitanju iznosa sredstava koje MFI pribavlja na
tritu novca, a koji ne moe biti vii od 300% njenog kapitala.
U oktobru 2005. godine, Centralna banka izdala je dozvolu za rad prvoj mikrokreditnoj nansij-
skoj instituciji Agroinvestu VFI, drutvu sa ogranienom odgovornou, koje su osnovala dva
pravna lica, Agroinvest NVO Pogorica (kao znaajni osniva MFI) i Vision Fund Agroinvest
DOO Podgorica. Poetak 2006. godine obiljeila je pojava novih mikrokreditnih nansijskih ins-
titucija na nansijskom tritu Crne Gore. U martu 2006. godine dozvolu za rad dobile su: OZ-
MONT d.o.o. Podgorica i , MONTENEGRO INVESTMENT CREDIT d.o.o. Podgorica .
4.3. Aktivnost MFI u periodu 2002septembar 2006. godine
Ukupna aktiva mikrokreditnih nansijskih institucija konstantno je rasla u periodu 2002 2006.
godina, i na kraju septembra 2006. godine dostigla je iznos od 26,2 miliona eura, to je bilo za 3,5
puta vie u odnosu na kraj 2002. godine. Istovremeno, iznos ukupne aktive na kraju treeg kvar-
tala 2006. godine predstavlja maksimum u posmatranom periodu. Pri tome, tokom posmatranog
perioda 2002-IX 2006. godine, aktiva Agroinvesta inila je od 63% do 70% ukupne aktive MFI u
Crnoj Gori.
Tabela br. 4.1 Ukupna aktiva MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura
Opis/Period
2002.* 2003. 2004. 2005. 2006.
XII XII XII XII III VI IX
Alter modus 2.092 2,800 4262 5,999 7,009 7,873 7,854
Agroinvest 5,428 8,452 9728 12,612 14,949 14,981 16,990
Monetenego Investment credit 596 981
Ozmont 342 411
Ukupno 7,520 11,252 13,990 18,611 21,958 23,792 26,236
* Poto su MFI poele sa izvjetavanjem Centralne banke tek u julu 2003. godine, izvor svih
podataka o MFI za 2002. godinu je Magistarski rad Uloga i znaaj mikrokreditiranja
S. Jankovia.
58
U aktivi MFI dominiraju potraivanja po osnovu odobrenih kredita, koja su u periodu 2002
septembar 2006. godine, inila od 84% do 98% ukupne aktive. Na kraju septembra 2006. godine,
ukupni krediti MFI dostigli su iznos od 25,4 miliona eura ili 96,8% ukupne aktive.
MFI su u periodu 2003 2005. godina odobravale kredite po nominalnim kamatnim stopama,
koje su na kratkorone kredite iznosile 18%, a na dugorone od 15% do 18% na godinjem nivou.
Nominalne godinje kamatne stope, na kraju septembra 2006. godine kretale su se od 9,6% do 18%
na kratkorone kredite i od 11,88 % do 18% na dugorone kredite. Efektivne godinje kamatne
stope (koje se iskazuju se od poetka 2004. godine) kretale su se u periodu 2003 - 2005. godine, u
intervalu od 31,6% do 39,48% na kratkorone, odnosno od 27,1% do 37,2% na dugorone kredite.
Na kraju septembra 2006. godine, efektivne kamatne stope kretale su se od 23,36% do 50,54 % na
kratkorone, a od 25,08% do 46,97% na dugorone kredite.
Ukupni kreditni portfolio MFI u periodu 2002 - 2006. godine povean je 4 puta, a broj klijenata sa
6,5 hiljada, na preko19 hiljada klijenata.
Tabela br. 4.2.- Ukupni krediti MFI, stanje na kraju mjeseca, u 000 eura
Opis/Period
2002. 2003. 2004. 2005. 2006.
Alter modus 1,753 2,728 4,237 5,885 6.859 7.841 7.586
Agroinvest 4,591 7,668 9,431 11,946 12.352 14.040 16.582
Monetenego Investment credit - - - - 564 837
Ozmont - - - - 300 403
Ukupno 6,344 10,396 13,668 17,831 19.211 22.745 25.408
Struktura ukupnih kredita MFI po djelatnostima, tokom posmatranog perioda, pokazuje domi-
nantno uee kredita za poljoprivrednu proizvodnju (u septembru 2006. godine, 66%).
Tabela br. 4.3 Struktura ukupnih kredita MFI po djelatnostima, stanje na kraju
mjeseca, u 000 eura
Opis/period
2002. 2003. 2004. 2005 2006
XII XII XII XII IX
Trgovina 892 1,360 1,875 2,222 3,050
Usluge 678 1,099 1,819 2,570 3,932
Proizvodnja 296 491 671 838 905
Poljoprivreda 4,478 7,446 9,303 12,201 16,781
Ostalo - - - - 740
Ukupno 6,344 10,396 13,668 17,831 25,408
59
Grafk br. 4.1 - Struktura kredita MFI po djelatnostima, stanje na kraju mjeseca, u 000
U ronoj strukturi kredita koje su odobrile MFI, dominiraju dugoroni krediti, koji su u posmat-
ranom periodu inili od 65% do 84% ukupnih kredita. Kreditni porfolio tokom posmatranog pe-
rioda uglavnom je pokazivao zanemarljivo uee kredita koji prekorauju rok vraanja, koje je
iznosilo manje od 1,0%.
Novana sredstva MFI iznosila su 0,7 miliona eura ili 2,6% ukupne aktive MFI na kraju treeg
kvartala 2006. godine, dok su ksna aktiva i ostala aktiva iznosile 440 hiljada eura i inile 1,7%
ukupne aktive.
U pasivi MFI ukupne obaveze (obaveze po uzetim kreditima i pozajmicama, kondicioni grantovi,
subordinisani dugovi i ostale obaveze), iznosile su 13,6 miliona eura ili 51,8% ukupne pasive MFI.
MFI u Crnoj Gori trenutno koriste kredite od: KFW, EFSE, NOVIB, EBRD, OIKO CREDIT, TRI-
ODOS-DOEN i drugih.
Ukupan kapital MFI u periodu od 2002. do kraja septembra 2006. godine, povean je za 2,4 puta i
na kraju treeg kvartala 2006. godine je dostigao iznos od 12,7 miliona eura ili 48,2% ukupne pa-
sive MFI. Od iznosa ukupnog kapitala na kraju septembra 2006. godine, 9,5 miliona eura ili 75%
odnosilo se na kapital iz donacija, 0,6 miliona eura
30
ili 5% na donacije, dok je nerasporeena dobit
(iz prethodne godine i tekueg perioda) iznosila 2,6 miliona eura ili 20% ukupnog kapitala.
30
Alter modus
60
Grafk br. 4.2 Struktura ukupnog kapitala MFI, stanje na kraju perioda, u 000 eura
Na kraju septembra 2006, MFI su ostvarile pozitivan rezultat poslovanja u ukupnom iznosu od 1,8
miliona eura.
Meutim, treba napomenuti da i pored znaajnog rasta kreditne aktivnosti MFI u posmatranom
periodu, odnosno poveanja znaaja ovog sektora kao dodatnog izvora kapitala, prvenstveno za
one klijente koji imaju ogranien pristup bankarskim kreditima, u nansijskom sistemu Crne
Gore, MFI i dalje imaju relativno mali znaaj u komparaciji sa bankama.
Tabela br. 4.4 - BDP , krediti banaka i MFI u Crnoj Gori , u milionima eura
Opis/period 2002. 2003. 2004. 2005.
BDP 1.301,5 1.392,0 1.565,0 1.690,0
Krediti MFI 6,3 10,4 13,7 17,8
Krediti banaka 124,8 200,6 281,5 375,9
% Krediti MFI/BDP 0.5 0.7 0.9 1.1
% Krediti banaka/BDP 9.6 14.4 18.0 22.2
% Krediti MFI/krediti banaka 5.0 5.2 4.9 4.7
4.4. Mikrokrediti kao dio bankarske ponude u Crnoj Gori
Uporedo sa mikrokreditnim nasijskim institucijama i nevladinim organizacijama koje se bave
mikrokreditiranjem, znaajnu podrku njegovom razvoju u Republici, u periodu od 2002 - 2006.
godina, pruala je i Opportunity Bank. Ova nansijska institucija je do maja 2002. godine po-
slovala kao nevladina organizacija Microcredit Montenegro (MCM), koja je kao uspjena mik-
ronansijska institucija, u periodu od jula 1999. do juna 2002. godine odobrila skoro deset hiljada
zajmova malim preduzetnicima, u vrijednosti preko 14,5 miliona USD. Nakon transformacije i
61
proirenja usluga na tradicionalne bankarske usluge, Opportunity banka je nastavila sa pruan-
jem snane podrke mikro-preduzetnicima, o emu govori konstantan rast ovih kredita u periodu
2002-2006. godine i dostignuti nivo 24,6 miliona eura na kraju treeg kvartala 2006. godine.
Uporedni pregled bilansne sume, ukupnih kredita i mikrokredita Oppportunity banke, pokazu-
je da mikrokrediti ine blizu 50% ukupno odobrenih kredita, odnosno 25,5% bilansne sume ove
banke na kraju septembra 2006. godine.
Tabela br. 4.5 Bilansna suma, ukupni krediti i mikrokrediti Opprtunity banke, stanje
na kraju mjeseca, u 000 eura
Opis/Period
2002. 2003. 2004. 2005. 2006.
XII XII XII XII IX
Bilansna suma 11,354 17,078 25,797 52,299 96,200
Ukupni krediti 7,268 13,379 20,877 33,368 51,767
Mikrokrediti 5,560 7,729 10,643 16,763 24,563
Mikrokrediti/Ukupni krediti 76.5% 57.8% 51.0% 50.2% 47.4%
Ako se ukupnim kreditima koje su odobrile MFI, dodaju mikro krediti koje je odobrila Opppor-
tunity banka, ukupan portfolio mikrokreditnog sektora u Crnoj Gori na kraju septembra 2006.
godine dostigao je iznos od 50 miliona eura.
Tabela br. 4.6 Portfolio mikrokreditnog sektora
31
u Crnoj Gori, u periodu 2002
sptembar 2006. godine, u 000 eura
Opis /period 2002. 2003. 2004. 2005. IX2006.
Mikrokreditni sektor 11.905 18.121 24.310 34,594 49,971
Godinja stopa rasta - 52,2% 34,2% 42,3% 44,5%
4.5. Mikrokreditiranje u zemljama u okruenju
Na prostoru bive Jugoslavije mikronansiranje se najvie razvilo u Bosni i Hercegovini koja se
ubraja meu zemlje u svijetu koje su najdalje otile u razvoju ove oblasti nansijske ponude. Mik-
rokreditni sektor Bosne i Hercegovine, u poslijeratnom periodu odigrao je znaajnu ulogu u sman-
jivanu siromatva i podrci razvoju malog i srednjeg preduzetnitva, meu socijalno ugroenom
populacijom, koja nema mogunost pribavljanja nansijskih sredstava kod tradicionalnih banka.
31
Krediti MFI i mikrokrediti Opportunity banke
62
BIH je ve 1996. godine, putem dravnog Projekta lokalnih inicijativa (LIP), podranog od strane
Svjetske banke, i putem podrke meunarodnih nevladinih organizacija, poela sa razvojem ovog
vida borbe protiv siromatva i razvoja preduzetnitva zasnovanog na trinim principima.
Krajem 2005. godine, u Bosni i Hercegovini je poslovao respektabilan broj od 50 mikrokreditnih
organizacija, sa kreditnim potencijalom od 316 miliona KM ili oko 161 miliona eura i 145 hiljada
aktivnih klijenata
32
. Kreditni potencijal MFI u BIH inio je 2,0% BDP ostvarenog u 2005. godini. U
junu 2006. godine aktivni porfolio MFI u BIH iznosio je 364 miliona KM ili oko 182 miliona eura,
a broj aktivnih klijenata povean je na160 hiljada.
Mikrokreditni sektor Kosova broji 22 mikrokreditne institucije sa kreditnim portfolijom od 52
milona eura u decemru 2005, to je inilo 2,1% od BDP, odnosno preko 55 milona eura u septem-
bru 2006. godine.
4.6. Zakljuak
U Crnoj Gori, u oblasti mikrokreditiranja u periodu 2002-septembar 2006. godine, ne moe se go-
voriti o znaajnom broju mikrokreditnih organizacija, ali se ne moe zanemariti uinak postojeih
mikrokreditnih nansijskih institucija, koje su poslovale u ovom periodu, sa kreditnim portfoliom
od 25,4 miliona eura (odnosno sa mikro kreditima Opotunity banke oko 50 miliona eura) i pre-
ko 19 hiljada klijenata. MFI daju doprinos razvoju poljoprivrede, preduzetnitva i sektora malih
preduzea kroz laki pristup nansijskim sredstvima neophodnim za otpoinjanje i razvoj poslo-
vanja. Mikrokreditiranje je takoe jedan od naina borbe protiv siromatva i nezaposlenosti, jer
nansiranjem novih biznisa ili proirenjem postojeih utie na obezbjeenje novih radnih mjes-
ta. Treba napomenuti, da pored pozitivnih ekomomskih promjena, MFI nastoje i da podstaknu
pozitivne drutvene promjene. Tako jedna od MFI daje posebne povlastice enama - klijentima i
uspijeva da odri preko 60% ena kao stalne i redovne klijente. To je posebno vano kad se zna da
je manje uee ena u ukupnom broju zaposlenih (oko 44% u 2005. godini)
33
, kao i injenica da
ene ine preko 51% radne snage.
Mikro krediti su namjenski krediti i moraju se uloiti u posao. Zbog ogromnog broja kredita koji
imaju malu vrijednost, a zahtijevaju veliko vrijeme da bi se ispitala osnova i opravdanost davanja
kredita, kao i namjenska upotreba kredita, mikrokreditne organizacije imaju visoke operativne
trokove, to utie na visinu efektivnih kamatnih stopa
32
Podaci AMFI Udruenja mikrofinansijskih organizacija u BIH/www.amfi.ba/ i iz izlaganja Kemala Kozaria, guvernera CB-
BIH, novembar 2006. godine - Finansijski sektor u BIH
33
Izvor: Zavod za zapoljavanje RCG
63
Kako je mikrokreditiranje relativno mlada nansijska grana, doneeni propisi koji reguliu fun-
kcionisanje mikrokreditnih nansijskih institucija imaju veliki znaaj, s obzirom da je njihovim
donoenjem u Crnoj Gori prvi put regulisana ova oblast. Kao i druge, i propise iz oblasti mikrok-
reditiranja je potrebno usavravati i mijenjati da bi pratili razvoj ove oblasti. Meutim, osim ovih
propisa, u cilju pruanja podrke mikrokreditiranju, neophodno je mijenjati i unaprjeivati pro-
pise i iz drugih oblasti, odnosno unaprjeivati uslove za poveanje nivoa uspjenosti preduzet-
nikih aktivnosti koje se nansiraju kreditima MFI. To se odnosi na oblast radnog zakonodavstva
i podrke zapoljavanju, na oblast poreske politike i poreskih olakica za preduzetnike, kao i na
oblast duniko-povjerilakih odnosa, odnosno obezbjeenje bolje zatite prava koja proizlaze iz
ovih odnosa. U vezi sa posljednjim, neophodno je, izmeu ostalog, obezbijediti javno dostupne
podatke o kreditnoj istoriji lica koja daju garancije za mikrokredite, kao i samih zajmotrailaca
(premda kredite MFI obino koriste lica bez kreditne istorije), na osnovu kojih bi MFI procjenji-
vale njihov kreditni bonitet.
S obzirom na dokazano veliki znaaj malih biznisa, odnosno preduzetnitva, u globalnim termi-
nima, mikrokreditiranju je neophodno posvetiti veu panju i obezbijediti uslove u kojima bi do-
bilo zamah. S obzirom da uslovi za razvoj mikrokreditiranja predstavljaju pretpostavke i razvoju
bankarstva, pa ak i cijelog nansijskog trita, u narednom periodu moe se oekivati njihovo
kontinuirano unaprjeivanje, koje e usloviti dalji razvoj sektora mikrokreditiranja. Za oekivati
je i osnivanje novih mikrokreditnih institucija, rast broja korisnika njihovih usluga, kao i irenje
okvira njihove djelatnosti, pored kreditiranja, na pruanje konsultanskih usluga u voenju i una-
prjeenju poslovanja njihovih klijenata.
5. INSTITUCIONALNI OKVIR
FUNKCIONISANJA TRITA HARTIJA
OD VRIJEDNOSTI
67
INSTITUCIONALNI OKVIR FUNKCIONISANJA TRITA HARTIJA OD VRIJEDNOSTI
5.1. Komisija za hartije od vrijednosti
Od 1989. godine regulatorni organ trita kapitala u Crnoj Gori bila je Komisija za hartije od vri-
jednosti bive SFRJ. Na osnovu Zakona o hartijama od vrijednosti
34
(Zakon o HOV), donoenog
novembra 2000. godine, Crna Gora je osnovala Komisiju za hartije od vrijednosti (Komisija za
HOV). Komisija je nezavisna i samostalna organizacija Republike Crne Gore, osnovana kao pra-
vno lice i formalno je autonomna u voenju svojih aktivnosti, a o svom radu podnosi izvjetaj
Skuptini Republike Crne Gore. Njena misija je da sprovodi Zakon o HOV, sa ciljem da zatiti in-
vestitore i odrava fer, poteno i ekasno trite hartija od vrijednosti. Navedenim Zakonom, Ko-
misija za HOV bila je oznaena kao regulatorni i nadzorni organ samo na tritu kapitala. Izmjene
i dopune ovog Zakona iz 2006. godine, oznaile su Komisiju za HOV kao regulatora i supervizora
i na tritu novca.
Nadzor posrednika na tritu kapitala u Crnoj Gori je kreiran u cilju postizanja zatite investito-
ra uspostavljanjem standarda za uesnike ovog trita. U svrhu realizacije te zatite, najvanije je
obezbijediti da trini posrednici tretiraju investitore na pravian i jednak nain, u skladu sa stan-
dardima utvrenim pravilima voenja poslovanja.
5.1.1. Ovlaenja Komisije za HOV
U vrenju prava i obaveza denisanih Zakonom o HOV, Komisija za HOV ima odreene kljune
odgovornosti. Tako je u skladu sa Zakonom, Komisija za HOV nadlena za:
1) donoenje pravila o sprovoenju ovog Zakona kada je za to ovlaena;
2) vrenje nadzora nad primjenom ovog Zakona i svih pravila donijetih na osnovu njega;
3) davanje odobrenja za javnu ponudu hartija od vrijednosti i evidentiranje emisija hartija od
vrijednosti ija se prodaja ne vri javnom ponudom;
4) vrenje nadzora nad sprovoenjem javne ponude hartija od vrijednosti;
5) davanje dozvola za rad i davanje saglasnosti na odgovarajua akta tritima hartija od vrije-
dnosti, ovlaenim uesnicima na tritu hartija od vrijednosti i Centralnoj Depozitarnoj
Agenciji;
34
Sl. list RCG, br. 50/00, 10/01, 43/05 i 28/06
68
6) davanje dozvola za rad i davanje saglasnosti na odgovarajua akta kolektivnih investicionih
ema osnovanih u skladu sa posebnim zakonom;
7) davanje saglasnosti na odluku o imenovanju izvrnih direktora licima kojima izdaje dozvo-
lu za rad;
8) voenje registara i drugih evidencija, u skladu sa odredbama ovog Zakona;
9) odreivanje optih uslova koje moraju ispuniti zika lica koja se profesionalno bave trgova-
njem hartijama od vrijednosti;
10) promovisanje i podsticanje visokih standarda zatite interesa investitora u hartije od vrije-
dnosti i integriteta ovlaenih uesnika;
11) kontrolu sprovoenja poslovanja lica koja se profesionalno bave trgovanjem hartijama od
vrijednosti, ukljuujui suspenziju i oduzimanje dozvola za rad;
12) preduzimanje mjera i obezbjeivanje funkcionisanja trita hartija od vrijednosti na redo-
van i poten nain uz transparentno informisanje;
13) utvrivanje naina i obima trgovanja na tritu hartija od vrijednosti;
14) utvrivanje najvie vrijednosti provizija i drugih naknada koje za svoje usluge naplauje ber-
za, kada ocijeni da njihova visina destimulie razvoj trita hartija od vrijednosti;
15) blie ureivanje emitovanja i prometa kratkoronih hartija od vrijednosti;
16) preduzimanje aktivnosti u cilju ouvanja interesa lica koja su uloila u hartije od vrijednosti
i sprjeavanje nezakonite, neasne i neispravne prakse u poslovima sa hartijama od vrijed-
nosti;
17) preduzimanje mjera, vrenje kontrole i istraivanja radi sprjeavanja zloupotreba na tritu
hartija od vrijednosti;
18) saradnja sa drugim srodnim institucijama u Crnoj Gori i van nje; i
19) preduzimanje ostalih mjera i obavljanje drugih poslova u skladu sa Zakon o HOV.
Kljune dunosti navedene pod 14) i 15) date su Komisiji za HOV izmjenom i dopunom ranije va-
eeg Zakon o HOV. Potreba da se Komisiji za HOV da mogunost limitiranja provizija i naknada
koje berze naplauju, javila sa sa njihovim pretvaranjem u protabilne organizacije, izmjenama i
dopunama Zakon o HOV. Ureivanje emitovanja i prometa kratkoronih hartija od vrijednosti je
takoe novo pravo i obaveza Komisije za HOV. Moe se smatrati pozitivnim to to je oblast emisije
i prometa kratkoronih hartija konano zakonski zaokruena, premda je ovo zaokruivanje moglo
biti rijeeno i na nain da ovu oblast regulie i kontrolie Centralna banka Crne Gore (Centralna
banka), to bi takoe odgovaralo svjetskoj praksi.
Komisija za HOV je ovlaena da donosi pravila, uz duno potovanje svih kljunih aspekata tri-
ta hartija od vrijednosti i ova pravila moraju biti objavljena u Slubenom listu Crne Gore. Komisija
za HOV je izdala niz pravila i uputstava iz razliitih oblasti, kao to su:
1) Pravila o izdavanju dozvole za rad berzi,
2) Pravila o izdavanju dozvole za rad Centralne Depozitarne Agencije,
3) Pravila o izdavanju dozvole za rad ovlaenih uesnika na tritu - brokera i dilera,
4) Pravila o poslovanju trinih posrednika,
5) Pravila o nadzoru i kontroli poslovanja sa hartijama od vrijednosti,
69
6) Pravila o voenju Registra eminenata kod Komisije za hartije od vrijednosti,
7) Pravila za prospekt (javnu ponudu),
8) Pravila za izdavanje hartija od vrijednosti bez javne ponude,
9) Pravila o informacijama dostupnim u Centralnoj Depozitarnoj Agenciji
Pored ovih, Komisija za HOV donijela je i niz pravila koja se tiu osnivanja i poslovanja privati-
zacionih, odnosno investicionih fondova, o kojima e biti rijei u dijelu analize koji se odnosi na
privatizacione investicione fondove.
Pored pravila za koje je drugim odredbama Zakon o HOV posebno ovlaena da ih donosi, Komi-
sija za HOV moe donositi pravila koja se odnose na:
1) podnoenje zahtjeva za dobijanje dozvole za rad, izdavanje dozvole i druga pitanja u vezi sa
tim;
2) registrovanje dozvola i izdavanje njihovih duplikata;
3) kvalikacije, iskustvo i obuku koja se zahtijeva od zikih lica kojima se izdaje dozvola za
rad, ispit koji podnosilac zahtjeva mora poloiti i okolnosti u kojima se ne moraju ispuniti
ovi zahtjevi;
4) sainjavanje godinjih i drugih periodinih izvjetaja Komisiji za HOV od lica koja su dobila
dozvolu za rad;
5) utvrivanje hartija od vrijednosti koje se mogu kotirati, kao i na uslove pod kojima se trgo-
vanje tim hartijama moe obustaviti;
6) detaljnije voenje rauna koji se mogu otvoriti u skladu sa Zakonom o HOV i utvrivanje
podataka koji obezbjeuju sainjavanje bilansa stanja i bilansa uspjeha;
7) informacije koje mora sadrati izvjetaj revizora sainjen u skladu sa Zakonom o HOV;
8) preuzimanje preduzea;
9) formu i sadraj reklamiranja koji se odnose na poslove sa hartijama od vrijednosti, uz mo-
gunost ogranienja lica koja se mogu reklamirati;
10) transakcije sa hartijama od vrijednosti kupljenim u skladu sa ugovorima o reprodaji i harti-
jama od vrijednosti prodatim u skladu sa ugovorima o reotkupu (REPO poslovi);
11) obavljanje kastodi poslova.
Shodno prethodnoj verziji Zakona o HOV, Komisija za HOV je, izmeu ostalog, bila zaduena i za
ureivanje oblasti preuzimanja privrednih drutava, na osnovu ega je i donijela Pravila o preuzi-
manju privrednih drutava. Izmjenama i dopunama Zakona o HOV, ova mogunost je ukinuta (u
meuvremenu, doneen je i novi Zakon o preuzimanju
35
).
35
70
5.1.2. Efekti izmjene Zakona o HOV na Komisiju za HOV
Shodno izmjeni i dopuni Zakona o HOV, Komisija za HOV je duna da nacrte pravila objavi na
svojoj internet stranici, najkasnije 14 dana prije usvajanja, sa pozivom zainteresovanim licima da
daju primjedbe, prijedloge ili sugestije (osim u sluaju kada se predloenim pravilima propisuju
aktivnosti koje zahtijevaju hitno postupanje, kada Komisija za HOV moe da utvrdi i krai rok).
Unoenje ove izmjene u Zakon o HOV doprinijelo je, makar formalno, poveanju javnosti rada
Komisije za HOV.
Nadalje, Komisija za HOV moe izdavati i uputstva, biltene, miljenja ili druge regulatorne izjave,
ukoliko ih smatra neophodnim ili poeljnim za sprovoenje Zakon o HOV. Komisija za HOV ima
Statut, koji je obavezna da objavi u Slubenom listu Crne Gore.
Pored navedenog, Komisija za HOV je zaduena da daje odobrenja emitentima za javno izdavanje
hartija od vrijednosti, odnosno verikovanje uslova i pojedinosti predloenog naina njihovog iz-
davanja, kao i vrenje registracija tih emisija. Komisija za HOV, takoe, obavlja nadzor nad vren-
jem javnih ponuda, u vezi sa im postoje striktni zahtjevi vezani za formu i sadraj prospekta.
Komisija za HOV je ovlaena i da pismenim putem zahtijeva od ovlaenih uesnika na nansij-
skom tritu (brokera, berzi, CDA i drugih) da joj dostavljaju informacije koje se odnose na njiho-
vo poslovanje
36
, a ima i ovlaenje da vri kontrolu njihovog poslovanja.
U vrenju kontrole Komisija za HOV, shodno Zakonu o HOV, ima obavezu da vodi rauna o pridr-
avanju zabrana od strane ovlaenih lica, u pogledu korienja povlaenih informacija do kojih
ta lica mogu doi, a koje mogu uticati na cijenu hartija od vrijednosti ili na davanje povlaenog
poloaja pojedinim uesnicima trita hartija od vrijednosti. Komisija za HOV je, takoe, zadue-
na da kontrolie i kanjava vrenje manipulacija na tritu hartija od vrijednosti, lairanje cijena
i korienje netanih i obmanjujuih izjava. Takoe, ona bi trebala da se stara o sprovoenju kaz-
nenih mjera, shodno Zakonu o HOV, u sluajevima nastajanja tete po kompanije iz registra emi-
tenata. Generalno, prekraji u okviru irokog spektra lanova u Zakonu o HOV, kanjivi su opseg-
om od 50-strukog do 300-strukog iznosa minimalne zarade u Republici Crnoj Gori, to znai od
2.600 do 15.600 eura.
Komisija za HOV takoe vodi evidenciju i o promjeni statusa glasakih prava na skuptinama ak-
cionara, od ega zavisi i koncentracija vlasnitva u akcionarskim drutvima
37
(do koncentracije
vlasnitva dolazi kupoprodajom hartija na tritu). Pored toga, Komisija za HOV vodi evidencije i
36
Ovo ovlaenje je proireno i ovlaenjem da obavee sljedea lica na objelodanjivanje informacija o pribavljanju, otuenju ili
dranju hartija od vrijednosti: lica registrovanog kao vlasnika hartije od vrijednosti; lica za koje opravdano smatra da je vlas-
nik hartije od vrijednosti; lica za koje opravdano smatra da ima prava iz hartija od vrijednosti; lica za koje opravdano smatra
da je pribavilo ili otuilo hartiju od vrijednosti, ili lica kome je izdala dozvolu za rad.
37
U cilju voenja aurne evidencije, CDA je duna da obavjetava emitenta hartija od vrijednosti i Komisiju za HOV, kada zbog
sticanja ili otuenja, srazmjerni broj glasova kojima raspolae fiziko ili pravno lice, postane vei ili padne ispod: 10% (deset
posto), 20% (dvadeset posto), 33% (trideset tri posto) ili 50% (pedeset posto).
71
o promjeni broja akcija po osnovu dijeljenja akcija u cilju poveanja ili smanjenja broja akcija pri
emisiji, na ta kompanije imaju pravo po Zakonu o HOV (pri emu ovaj postupak ne moe uman-
jiti prava akcionara ije su akcije prole kroz podjelu).
Izmjena i dopuna Zakona o HOV donijela je promjene vezano za lanove Komisije za HOV. Tako
njeni lanovi ne mogu biti lanovi organa upravljanja i rukovoenja, izvrni organi i sekretari
emitenata
38
. Meutim, brisano je rjeenje iz prethodne verzije Zakona o HOV po kojem lanovi
Komisije za HOV ne mogu biti ni lanovi nadzornih organa emitenata
39
, to se ne moe smatrati
pozitivnom promjenom. Ipak, pozitivno je to to lanovi Komisije za HOV ne mogu biti akcionari
(u prethodnoj verziji Zakona o HOV osnivai) i zaposleni berze, ovlaenog uesnika na tritu
hartija od vrijednosti i CDA. Ova izmjena bila je oekivana nakon to su navedeni trini uesnici
ve vie puta izmijenili strukturu akcionara, meu kojima ponegdje vie i nema njihovih osniva-
a.
Izmjene Zakona o HOV donijele su jo jednu nepoeljnu promjenu, u vezi dozvole da sadanji ili
bivi lanovi, odnosno bivi i sadanji zaposleni ne smiju davati savjete u vezi sa investiranjem u
hartije od vrijednosti, odnosno davati miljenje o povoljnosti i nepovoljnosti kupovine ili prodaje
hartija od vrijednosti. U prethodnoj verziji Zakona o HOV, postojalo je ogranienje shodno kojem
se pomenuta lica ne smiju baviti opisanim konsaltingom u roku od godinu dana nakon prestanka
rada u Komisiji za HOV. Shodno izmjenama Zakona o HOV, ova lica se konsaltingom mogu bavi-
ti odmah po prestanku rada u Komisiji za HOV. Ovakvo rjeenje moe se smatrati spornim, ali je
oekivan ako se ima u vidu da je izmjena Zakona o HOV doneena u godini koja prethodi reizboru
elnih ljudi Komisije za HOV.
Shodno izmjenama Zakona o HOV, jedno od pozitivnih rjeanja je i to to je formalizovana obave-
za Komisije za HOV da dostavlja neophodne podatke i informacije dravnim organima nadlenim
za nadzor poslovanja sa hartijama od vrijednosti, domaim i/ili stranim. Jo jedno od pozitivnih
rjeenja koje su donijele izmjene Zakona o HOV, je uvoenje obaveze Komisiji za HOV da, uz go-
dinje nansijske iskaze, Skuptini dostavlja i izvjetaj revizora. Meutim, da li u cilju obezbjeen-
ja nezavisnosti Komisije za HOV ili pak da bi se obezbijedila sredstva za podizanje kvaliteta usluga
koje Komisija prua (kako je navedeno u izmjenama i dopunama Zakona), izmjenom Zakona, vi-
ak prihoda Komisije za HOV vie se ne uplauje dravnom budetu ve ga moe koristiti iskljui-
vo Komisija za HOV. S obzirom na to, u budunosti vjerovatno moemo oekivati vie javnih kam-
panja na edukaciji javnosti u vezi sa funcionisanjem trita hartija od vrijednosti, vie okruglih
stolova na tu temu, kao i obezbjeenje kvalitetnijih predavaa, prije svega inostranih, za realizaciju
obuke koju Komisija za HOV organizuje za budue ovlaene uesnike na tritu hartija od vri-
jednosti. Shodno zakonskom rjeenju, po kojem Komisija za HOV vie ne dostavlja Vladi suviak
svojih prihoda nad rashodima, Vlada ne daje saglasnost Komisiji niti prilikom izbora revizora, pa
u skladu s tim, Komisija za HOV vie ne mora dostavljati Vladi kopiju revizorskog izvjetaja. Iako
se ovo rjeenje ini loginim, ono se moe smatrati loim, jer je Vlada jedne drave njena najvia
38
Ovo je uvedeno zbog regulacije trita kratkoronih hartija od vrijednosti koja je dodijeljena Komisiji za HOV.
39
Nadzorne organe imaju npr. investicioni fondovi.
72
izvrna vlast i realno je da bude upoznata sa nainom na koji najvii nadzorni organ trita hartija
od vrijednosti, koji je pod ingerencijom dravnog parlamenta, troi nansijska sredstva koja pri-
hoduje vrei nadzor nad tritem hartija od vrijednosti, kao vanog segmenta ekonomije.
5.1.3. Nadlenosti Komisije za HOV u vezi sa radom berzi
Komisija za HOV, izmeu ostalog, ima ingerencije i u vezi davanja odobrenja za osnivanje i po-
etak rada berzi, kao i u vezi kontrole njihovog poslovanja i odvijanja trgovanja na njima. Naime,
prema Zakonu o HOV, trgovanje hartijama od vrijednosti se moe voditi samo na tritima koja su
osnovana sa ciljem kreiranja uslova za spajanje ponude i potranje za hartijama od vrijednosti. Po-
slove trita hartija od vrijednosti obavlja berza, odnosno vanberzansko trgovanje nije dozvoljeno.
Prije davanja odobrenja za osnivanje berze, Komisija za HOV vri kontrolu ispunjenosti Zakonom
o HOV propisanih uslova, koji se odnose na obezbjeenje: propisanog minimalnog osnovnog ka-
pitala, tehniko-tehnoloke osposobljenosti, barem tri lana (brokera) koji e na njoj trgovati, i
na usvajanje prijedloga pravila i procedura za obavljanje redovnog poslovanja i za razrjeavanje
spornih situacija. Takoe, potrebno je da osnivai predloe aktivnosti vezane za saldiranje trans-
akcija, istraivanje trita i ekasan nadzor.
Komisija za HOV odobrava sva pravila kojima je denisan rad berze i trgovanje hartijama od vri-
jednosti, njihove izmjene, kao i druge akte koje berza donosi, pri emu Komisija za HOV moe da
zahtijeva izmjene i dopune pravila.
Komisija za HOV takoe odluuje i o suspenziji i oduzimanju dozvole za rad na berzi prilikom
nastanka zakonom propisanih tetnih dogaaja, nepostupanja shodno odredbama Zakona o HOV,
kao i nepotovanja i neprimjenjivanja naloga Komisije za HOV za korigovanje ustanovljenjih pro-
pusta.
5.1.4. Nadlenosti Komisije za HOV u vezi sa radom brokera i dilera
Komisija za HOVb zaduena je za davanje dozvola svim uesnicima na tritu hartija od vrijed-
nosti, bez koje oni na tritu ne mogu poslovati. Zakon sadri detaljne zahtjeve u pogledu visine
osnivakog kapitala, odobrenja zahtjeva za dobijanje dozvole, oduzimanju i suspenziji, etikog ko-
deksa, poslovanja i rada samoregulatornih organizacija.
Komisija za HOV izdaje dozvole za rad uesnicima na tritu hartija od vrijednosti ukoliko su
ispunjeni uslovi propisani Zakonom o HOV. Oni se odnose na obezbjeenje informacija od strane
osnivaa, u pogledu planiranog spektra usluga, vrsti poslova, licima koja planira da uposli, kao i
informacija o planiranom tehnikom i tehnolokom osposobljavanju. Pored toga, osnivai Komi-
siji za HOV dostavljaju i ugovor o osnivanju, statut, dokaz o postojanju neophodnog osnivakog
73
uloga, kao i ostale dokaze shodno Zakonu o HOV. Osim samog berzanskog, odnosno dilerskog po-
srednika kao ovlaenog uesnika na tritu, Komisija za HOV daje dozvolu za rad i ovlaenim
uesnicima zikim licima. Komisija za HOV takoe donosi odluku i o oduzimanju dozvole za
rad date ovlaenom uesniku - pravnom i zikom licu, u situacijama predvienim Zakonom o
HOV. Komisija za HOV, pored toga, vodi i registar izdatih dozvola za rad, a podaci iz ovog registra
su javni, osim onih koji su oznaeni kao tajni. Komisija za HOV kontrolie i potovanje odredbi
Zakona o HOV koje se odnose na etiki kodeks i standarde ponaanja.
5.1.5. Nadlenosti Komisije za HOV u vezi sa radom Centralnog
depozitara i Centralnog registra
Zakon o HOV propisuje osnivanje Centralnog depozitara i Centralnog registra, shodno emu je i
osnovana Centralna depozitarna agencija (CDA). Komisija za HOV je zaduena za izdavanje do-
zvola za rad, kontrolu poslovanja i oduzimanje dozvola za rad ove institucije.
Komisija za HOV moe da izda dozvolu za rad CDA na osnovu podnijetog zahtjeva, kada ocijeni
da podnosilac zahtjeva ispunjava uslove propisane Zakonom o HOV. Ti uslovi odnose se uglavnom
na obezbjeenje propisanog minimalnog osnovnog kapitala, tehnikotehnoloke opremljenosti
neophodne za obavljanje kliringa, saldiranja i registracije dematerijalizovanih hartija od vrijed-
nosti.
Komisija za HOV moe, u cilju zatite investitora, izdavati i uputstva u vezi sa nainom poslovanja
CDA. U procesu nadzora CDA, Komisija za HOV moe kontrolisati: pridravanje Zakona o HOV,
Pravilnika CDA i ostale regulacije, nain otvaranja posebnih rauna za posebne hartije od vrijed-
nosti, voenje operacija kliringa i saldiranja, registraciju hartija od vrijednosti, prijenos vlasnitva
s jednog raun na drugi, fakture, takse i ostale naplate plaene CDA, organizaciju i unutranje pro-
cedure.
Komisija za HOV je ovlaena, shodno zakonu, da oduzme ili suspenduje dozvolu za rad CDA u slu-
aju da ova institucija: prestane da obavlja poslove za koje je dobila dozvolu za rad; ne obezbjeuje
ispunjavanje uslova propisanih za davanje dozvole za rad; ili posluje suprotno odredbama Zakona
o HOV. Komisija moe suspendovati dozvolu za rad za odreeni period ili do promjene okolnosti
koje su dovele do suspenzije.
5.1.6. Nadlenosti Komisije u vezi sa radom investicionih fondova
Komisija, shodno Zakonu o investicionim fondovima, ima ovlaenja u vezi sa davanjem dozvola
za rad investicionih fondova i drutava za upravljanje fondovima, davanjem saglasnosti na njihove
akte, vrenjem nadzora nad ovim institucijama i kontrolom njihovog poslovanja. Komisija, moe
74
da vri i kontrolu depozitarne banke u okviru poslova koje ona obavlja u skladu sa ovim zako-
nom.
Komisija za HOV daje saglasnost na: ugovor o osnivanju i statut drutva za upravljanje i njihove
izmjene, statut investicionog fonda i njegove izmjene, ugovor o upravljanju investicionim fondom
i njegove izmjene i druge akte utvrene ovim Zakonom o HOV.
U vrenju nadzora Komisija moe da ima ovlaenja da pregledava i razmatra: izvjetaje i infor-
macije o poslovanju drutva za upravljanje, odnosno investicionog fonda, kao i izvjetaje i dodatne
informacije o obavljenoj reviziji ovih drutava, da zahtijeva vanrednu reviziju poslovanja drutva
za upravljanje, odnosno investicionog fonda, kao i izmjenu ili dopunu ugovora o upravljanju in-
vesticionim fondom.
Ako Komisija za HOV, u vrenju nadzora, utvrdi nezakonitosti ili nepravilnosti u poslovanju dru-
tava za upravljanje i investicionih fondova, ona u formi rjeenja nalae da se utvrene nezakoni-
tosti, odnosno nepravilnosti otklone u odreenom roku.
Ako drutvo za upravljanje investicionim fondom ne otkloni utvrene nezakonitosti, odnosno ne-
pravilnosti u predvienom roku i o tome ne obavijesti Komisiju za HOV, uz podnoenje odgovara-
juih dokaza, Komisija za HOV moe preduzeti niz mjera. Te mjere obuhvataju davanje naloga za
razrjeenje lanova nadzornog odbora investicionog fonda i/ili za promjenu drutva za upravljan-
je. Pored toga, Komisija za HOV moe pismeno upozoriti, privremeno suspendovati ili oduzeti do-
zvolu investicionom menaderu, privremeno zabraniti raspolaganje imovinom drutva za upravl-
janje i investicionog fonda i/ili oduzeti dozvolu za rad drutvu za upravljanje. Takoe, Komisija za
HOV moe preduzeti druge mjere neophodne za otklanjanje nezakonitosti i nepravilnosti u po-
slovanju drutva za upravljanje i investicionog fonda. Komisija za HOV moe izrei jednu ili vie
od navedenih mjera, zavisno od prirode i teine utvrenih nepravilnosti.
Komisija za HOV, takoe, ima ovlaenje da oduzme dozvolu za rad drutvu za upravljanje, uko-
liko utvrdi da je drutvo u postupku pribavljanja dozvole navelo neistinite podatke. Dozvolu dru-
tvu za upravljanje Komisija za HOV moe da oduzme i u sluaju da ustanovi da drutvo vri ula-
ganja sredstava investicionog fonda ili na drugi nain postupa suprotno Zakonu o HOV, ukoliko
drutvo u propisanom roku ne dostigne propisani nivo kapitala, ako ometa vrenje nadzora nad
njegovim poslovanjem, ako donese odluku o likvidaciji, prestane da ispunjava uslove propisane za
dobijanje dozvole za rad, kao i u drugim sluajevima kad Komisija za HOV ocijeni da drutvo ne-
zakonitim upravljanjem investicionim fondom ugroava interese vlasnika investicionog fonda.
5.1.7. Ostale aktivnosti Komisije za HOV
Pored navedenih aktivnosti, Komisija za HOV od svojeg osnivanja realizovala je i obuku za bro-
kere i dilere, kolu za menadere investicionih, kao i kolu za menadere penzionih fondova. Sve
75
ove obuke do kraja 2006. godine zavrilo je vie desetina polaznika, od kojih je dozvolu za brokera
dobilo 216, za dilera 145, za investicionog menadera 141, a za menadera penzionih fondova 20
polaznika
40
. Na ovaj nain, Komisija za HOV izvrila je elementarno osposobljavanje operativaca
koji treba da rade kod nansijskih posrednika u Republici. Tranja za slobodnim mjestom na po-
menutim kursevima bila je uvijek velika, naroito posljednjih godina, meutim, broj polaznika
je uvijek bio ogranien. Da ta praksa nije bila ba najpoeljnija, pokazuje i nedostatak brokera i
dilera sa poloenim brokerskim ispitom, koji je nastao polovinom 2006. godine. Postavlja se pi-
tanje, ta je u stvari bilo razlog za ograniavanje broja polaznika ovih kurseva? Da li raspoloivost
nansijskih sredstava za plaanje predavaa, to je mogao biti razlog da obuku na kursevima ni-
jesu vrili iskusni i renomirani domai i strani predavai (osim asnih izuzetaka), ve ljudi koji
su nerijetko istovremeno bili i polaznici tih istih kurseva? Prihodi Komisije za HOV u periodu do
usvajanja izmjena i dopuna Zakona o HOV nijesu poticali samo iz naknada koje Komisija za HOV
naplauje, ve je drava bila duna da Komisiji za HOV iz budeta uplati nedostajua sredstva za
rad. Znai, novac nije bio problem. Da li broj polaznika bio ograniavan iz bojazni da e preveli-
ki broj licenciranih brokera, dilera i investicionih menadera, sam po sebi devalvirati znaaj ove
profesije? Ili je iza ovog ograniavanja stajala namjera izvjesnih krugova, da pristup znanju o in-
vestiranju na ovom tritu, dozvole samo odabranima, koji e iz dune zavalnosti, svoje znanje pri-
likom trgovanja stavljati u funkciju onih koji su im dozvolili da uu u krug odabranih polaznika
kurseva Komsije za HOV?
Box br. 5.1 - Regulativa i nadzor trita kapitala u drugim
zemljama
Nain obezbjeivanja regulative i nadzora nad tritem kapitala, razlikuju se od drave do drave,
pri emu rjeenja ovog pitanja obino impliciraju postojanje posebnih institucija, odnosno integ-
risanje nadzora nad tritem kapitala zajedno sa regulacijom i nadzorom nad ostalim dijelovima
nansijskog trita. Pri tome posebne institucije za regulaciju trita kapitala postoje obino u
zemljama koje imaju veliko, razvijeno i diverzikovano trite kapitala, koje zahtijeva specijaliza-
ciju unutar regulatornog i nadzornog organa za pojedine segmente trita (trite akcija, trite
obveznica, trite hedinga i sl). Pri tome nije presudna ni veliina drave i ekonomije, jer jedna
Njemaka, iako ekonomski visoko razvijena, ima nansijski sistem koji u veoj mjeri poiva na
bankama i njihovim uslugama, nego na nansiranju dugovnim i vlasnikim hartijama od vri-
jednosti. Tako je u Njemakoj, kao i u ekoj, izmeu ostalih, regulacija i nadzor svih institucija
nansijskog trita koncentrisana u centralnoj banci Njemake, odnosno eke. Slino rjeenje
usvojeno je u Srbiji, gdje Narodna banka Srbije regulie i kontrolie osim banaka i oblast nansij-
skog lizinga, zatim oblast osiguranja, a u okviru njega trite osiguranja i drutva za upravljanje
40
Izvor: www.scmn.cg.yu
76
dobrovoljnim penzijskim fodnovima, dok je za oblast regulative trita hartija od vrijednosti, od-
nosno berzi i berzanskih ovlaenih uesnika, izdvojena kod Komisije za hartije od vrijednosti
Republike Srbije. U Hrvatskoj, Narodna banka Hrvatske regulie banke i tedionice, dok Hrvat-
ska agencija za nadzor nansijskih institucija regulie rad berzi, ovlaenih drutava i emitenata
vrijednosnih papira, drutava za upravljanje institucionalnim investitorima, zatim samih institu-
cionalnih investitora, hrvatske CDA, centralnog registra osiguranika, brokerskih i dilerskih dru-
tava i pravnih lica koja se bave poslovima lizinga i faktoringa.
5.1.8. Zakljuak i preporuke
Osnivanje Komisije za HOV, u periodu neposredno prije sprovoenja procesa MVP, iji je rezultat
bilo stvaranje elementarnog trinog materijala, bio je jedan od osnovnih koraka u instituciona-
lizaciji trita kapitala u Crnoj Gori. Izradom, u to vrijeme i u periodu sve do kraja 2006. godi-
ne, nedostajue zakonske i podzakonske regulative, Komisija za HOV obezbijedila je elementar-
ne uslove za funkcionisanje i razvoj trita kapitala u Crnoj Gori. Elementarne iz razloga to je ta
regulativa nerijetko sadrala rjeenja koja nijesu dozvoljavala bri razvoj pojedinih segmenata
trita kapitala (kao npr. u sluaju pravila o radu privatizacionih investicionih fondova koja ovim
nansijskim posrednicima nijesu dozvoljavala prikupljanje dodatnih nansijskih sredstava, ime
im je bila onemoguena aktivnija uloga na nansijskom tritu). Ovaj i drugi problemi koji su
proizlazili iz podzakonske regulative, doneene jo 2000-te godine, vezani za rad privatizacionih
investicionih fondova, rijeen je tek donoenjem Zakona o investicionim fondovima 2005. godine,
ali koji je opet otvorio niz drugih spornih pitanja. Sporna zakonska rjeenja predugo su opstaja-
la neizmijenjena, a jedan od eklatantnih primjera je i izmjena i dopuna Zakona o hartijama od
vrijednosti, koja je usvojena tek 2006. godine. Tek time je u ovom Zakonu uvedeno i regulisano
trite kratkoronih hartija od vrijednosti, i uspostavljena razlika izmeu dugoronih vlasnikih
i dugovnih hartija od vrijednosti. Takoe, tek tada je regulisano i pitanje poslovanja inostranih
ovlaenih uesnika na domaem tritu hartija od vrijednosti, iako je interesovanje za to poelo
da se javlja od sprovoenja procesa MVP. S obzirom da je sve do 2005. godine obim trgovanja na
crnogorskom tritu kapitala bio relativno mali, na njemu je takoe bio i mali broj uesnika, pa je
posao nadzora nad ovim tritem zahtijevao manje napora nego to je to sluaj danas. Taj je period
trebao biti iskorien produktivnije u smislu bre izmjene postojeih i usvajanja novih zakonskih
i podzakonskih rjeenja.
Do rjeavanja ovog i slinih pitanja dolo je tek sa aktuelizacijom pristupanja Crne Gore Evropskoj
uniji koja je nametnula i potrebu usklaivanja sa direktivama EU, odnosno sa pozitivnom svjet-
skom praksom i standardima i u oblasti poslovanja sa hartijama od vrijednosti. Meutim, samim
usvajanjem i ugradnjom direktiva EU i meunarodnih standarda poslovanja na tritima hartija
od vrijednosti, u domae propise iz ove oblasti, nije i ne moe biti obezbijeena i njihova primjena
77
u praksi. Za to treba da se stara Komisija za HOV, meutim, jedan od veih problema na domaem
tritu hartija od vrijednosti predstavlja upravo nekonzistentna primjena doneene zakonske i
podzakonske regulative.
U Zakonu o HOV, u l. 8, stav 1 pod 15), stoji da je Komisija HOV nadlena za preduzimanje aktiv-
nosti u cilju ouvanja interesa lica koja su uloila u HOV i spreavanje nezakonite, neasne i neis-
pravne prakse u poslovima sa HOV. Ipak, deava se, da se upravo u ovakvim situacijama, Komisija
za HOV proglasi nenadlenom, pa se postavlja pitanje svrhe postojanja Zakona o HOV, odnosno
ko treba da zatiti investitore od nepostupanja same Komisije za HOV? Da li bi uvoenje interne
revizije u Komisiju za HOV uopte moglo da doprinese njenom savjesnijem postupanju, imajui u
vidu dosadanju praksu u radu Komisije za HOV?
Te propuste je ponekad lako uoiti, itanjem novinskih natpisa i sluanjem izjava onih koji su lino
vlasnici velikih udjela u privrednim drutvima koja se nalaze u procesu privatizacije, ili su lanovi
nadzornih i upravnih odbora onih pravnih lica koji takve velike udjele posjeduju. Najave velikih
investitora i velikih potencijala pojedinih privrednih drutava obino postaju signal za veu tra-
nju akcija takvih perspektivnih privrednih drutava. Meutim, ovakve informacije obino slue
velikim igraima da svoje akcije skupo prodaju, najee malim investitorima, koji nemaju
dovoljno znanja i informacija da prepoznaju prave od lanih signala. Za kupovinu takvih akcija
mali investitori nerijetko podiu i kredite, koje nakon drastinih padova cijena, do kojih nemi-
novno dolazi, na kraju moraju da vraaju. Ovo je samo jedan od primjera neasnog postupanja,
koje je pri tome i javno, i nekanjeno. Praenje ovakvih pojava nesavjesnog postupanja, obavezno
je i shodno Direktivi br 2003/6/EC Evropskog parlamenta i Savjeta od 28. januara 2003. godine u
vezi sa denicijom i javnim objavljivanjem insajderskih informacija i zloupotreba na tritu kapi-
tala
41
. Ovu Direktivu Komisija za HOV objavila je na svojem zvaninom web sajtu, kao jednu od
Direktiva koju primjenjuje.
Komisija za HOV trebala bi, u cilju razvoja trita kapitala, izmeu ostalog da razmotri i mogu-
nost smanjenja naknada koje naplauje za svoje usluge, pogotovo u uslovima narastajuih aktiv-
nosti iz njenog domena, koje bi joj svakako obezbijedile dovoljne prihode i uz nie iznose nak-
nada. Naime, ukoliko Komisija za HOV u perspektivi bude svoje prihode koristila za podsticanje
razvoja trita hartija od vrijednosti u mjeri u kojoj je to do sada inila, to e biti u stanju da obez-
bijedi i sa sredstvima manjim od onih koja je do sada prihodovala.
41
U okviru Direktive br. 2003/6/EC Evropskog Parlamenta i Savjeta od 28.januara 2003. godine u vezi sa definicijom i javnim ob-
javljivanjem insajderskih informacija i zloupotreba na tritu kapitala, u lanu 1, Stav 2, paragraf C, pod pojmom manipulaci-
je (zloupotrebe) na tritu kapitala smatra se:
irenje informacija putem sredstava medija, ukljuujui Internet, ili bilo kojim drugim sredstvima informisanja, za koje posto-
ji mogunost da daju lane ili obmanjujue informacije o finansijskim instrumentima, ukljuujui irenje glasina i lanih odnos-
no obmanjujuih informacija, gdje je osoba koja je ivrila irenje informacija, znala ili je morala znati, da je informacija bila
lana ili obmanjujua.
78
S obzirom da Crna Gora ima i malu ekonomiju i malo nansijsko trite, ini se vrlo racionalnom
preporuka Evropske komisije, data u njihovom izvjetaju nakon odravanja Unaprijeenog stal-
nog dijalog u II polovini 2006. godine, o potrebi budue racionalizacije institucija za regulativu i
nadzor nansijskog trita. Ova preporuka ima osnovu u Direktivi EU (2002/87/EC) od 16. de-
cembra 2002, u vezi sa dodatnom supervizijom kreditnih institucija, osiguravajuih kua i inves-
ticionih institucija u nansijskim konglomeratima. Ova racionalizacija trebala bi biti realizovana
na nain da takva znaajna uloga regulatora i kontrolora bude povjerena instituciji koja ima doka-
zane sposobnosti za vrenje ovih poslova.
79
Prilog:
Regulativa nansijskog trita u Crnoj Gori
Zakon o hartijama od vrijednosti (Sl. listu RCG, br. 59/00, 10/01)
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o hartijama od vrijednosti (Sl. listu RCG, br. 28/06)
Zakon o preuzimanju akcionarskih drutava (Sl. list RCG, br. 81/05 od 29.12.2005)
Zakon o privrednim drutvima (Sl. list RCG, br. 06/02)
Zakon o privatizaciji privrede (Sl. list RCG, br. 23/96, 6/99, 59/00)
Zakon o svojinskoj i upravljakoj transformaciji (Sl. list RCG, br. 2/92, 17/92, 59/92, 4/93, 27/94,
30/94, 23/96)
Zakon o investicionim fondovima (Sl. list RCG, br. 49/04 od 22.07.2004)
Zakon o Centralnoj banci Crne Gore (Sl. list RCG, br. 52/00, 53/00 i 47/01)
Zakon o bankama (Sl. list RCG, br. 52/00, 53/00, 47/01)
Zakon o raunovodstvu i reviziji (Sl. list RCG, br. 69/05 od 18.11.2005)
Zakon o insolventnosti privrednih drutava (Sl. list RCG, br. 06/02)
Zakon o zalozi kao sredstvu obezbjeenja potraivanja (Sl. list RCG, br. 38/02)
Zakon o ducijarnom prenosu prava svojine (Sl. list RCG, br. 23/96)
Zakon o povraaju oduzetih imovinskih prava i obeteenju (Sl. list RCG, br. 21/04 od
31.03.2004)
Zakon o spreavanju pranja novca (Sl. list RCG, br.55/03 I 58/03)
Zakon o tekuim i kapitalnim poslovima sa inostranstvom (Sl. list RCG, br. 45/05 od
28.07.2005)
Zakon o regulisanju obaveza i potraivanja po osnovu ino duga i devizne tednje graana
(Sl. list RCG, br. 55/03 od 01.10.2003, 11/04 od 20.02.2004)
Uredba o konverzije stare devizne stednje u obveznice (Sl. list RCG, br. 42/04 od 22.06.2004)
Uredba o nainu izdavanja obveznica i postupku ostvarivanja prava na refundaciju bivih
vlasnika (Sl. list RCG, br. 10/06 od 22.02.2006)
Odluka o emisiji obveznica Republike Crne Gore po osnovu devizne stednje graana
(Sl. list RCG, br. 42/04 od 22.06.2004)
Odluka o emisiji obveznica Republike Crne Gore po osnovu obeteenja bivih vlasnika
(Sl. list RCG, br. 17/06 od 20.03.2006)

Pravila koja se odnose na sprovoenje Zakona o hartijama od vrijednosti

Pravila o izdavanju dozvole za rad Centralnoj Depozitarnoj Agenciji (Sl. list RCG , br. 02/01)
Pravila o nainu upisa i voenja registra emitenata hartija od vrijednosti kod komisije za hartije
od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 6/01, 57/01)
Pravila o sadrini prospekta za javnu ponudu emisije hartija od vrijednosti (Sl. list RCG, br.
6/01, 23/03)
Pravila o izdavanju dozvole za rad berzi ( Sl. list RCG, br. 16/01, 45/01, 68/03)
Pravila o evidentiranju emisija hartija od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 16/01, 23/03)
80
Pravila o izdavanju dozvole za rad ovlaenim uesnicima na tritu hartija od vrijednosti
(Sl. list RCG, br. 16/01)
Pravila o dopunama Pravila o izdavanju dozvole za rad ovlaenim uesnicima na tritu hartija
od vrijednosti (Sl list RCG, br. 59/00)
Pravila o kontroli poslovanja sa hartijama od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 16/01, 18/03)
Pravila o nainu voenja poslova ovlaenih uesnika na tritu hartija od vrijednosti
(Sl. list RCG, br. 57/01, 23/03, 64/03)
Pravila o trgovanju blokom akcija (Sl. list RCG, br. 67/06)
Pravila koja se odnose na poslovanje investicionih fondova
Pravila o izdavanju dozvole za rad drutvima za upravljanje investicionim fondovima i
investicionim fondovima (Sl. list RCG, br. 68/04 od 05.11.2004, 78/04 od 22.12.2004, 05/05 od
07.02.2005, 72/05 od 01.12.2005)
Pravila o sadrini prospekta osnivake emisije akcija investicionog fonda
Pravila o blioj sadrini ugovora o upravljanju investicionim fondom (Sl. list RCG, br. 68/04)
Pravila o metodologiji za obraunavanje neto vrijednosti imovine investicionih fondova
Pravila o izvjetavanju o dranju novanih sredstava investicionih fondova
Pravila o bliim uslovima i nainu promocije poslovanja investicionih fondova
Pravila o sadrini i objavljivanju izvjetaja o poslovanju drutava za upravljanje investicionim
fondovima i investicionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04)
Pravila o bliim uslovima, nainu i postupku vrenja nadzora poslovanja drutava za upravljanje
investicionim fondovima i investicionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04)
Uputstvo o obraunu i naplati naknade drutava za upravljanje investicionim fondovima
Nacrt pravila za javnu raspravu (januar 2007. godine)

Nacrt pravila o sadrini prospekta za javnu ponudu emisije vlasnikih i dugoronih dunikih
hartija od vrijednosti
Nacrt pravila o sadrini skraenog prospekta i o nainu i postupku evidentiranja zatvorenih
ponuda vlasnikih i dugoronih dunikih hartija od vrijednosti
Nacrt pravila o evidentiranju emisija hartija od vrijednosti kada je emitent Republika Crna Gora
i kada se hartije od vrijednosti izdaju unaprijed poznatim sticaocima
Nacrt pravila o utvrivanju bliih uslova emitovanja, registrovanja i trgovanja kratkoronim
dunikim hartijama od vrijednosti
Nacrt pravila o utvrivanju bliih uslova za sticanje zvanja brokera, dilera i investicionog
menadera
81
Nacrt pravila o kontroli poslovanja sa hartijama od vrijednosti
Odluke Komisije

Odluka o visini naknada za rad Komisije za hartije od vrijednosti (Sl. list RCG, br. 73/04 od
03.12.2004, 27/05 od 28.04.2005, 65/05 od 03.11.2005, 80/05 od 28.12.2005)
82
5.2. Centralna depozitarna agencija
Proces privatizacije privrede i formiranje trita kapitala u Crnoj Gori uticali su na osnivanje novih
nansijskih institucija. Izmeu ostalih, 2000. godine osnovana je i Centralna depozitarna agenci-
ja (CDA), na osnovu Zakona o hartijama od vrijednosti
42
(Zakon o HOV). U razvijenim trinim
ekonomijama agencije ovog tipa imaju posebno mjesto i ulogu, i razvijen asortiman usluga koje
nude, ime daju doprinos funkcionisanju nansijskog trita.
Centralna depozitarna agencija je institucija koja obavlja poslove registrovanja dematerijalizo-
vanih hartija od vrijednosti, poslove kliringa i saldiranja sklopljenih transakcija s tim hartijama i
druge poslove u vezi sa dematerijalizovanim hartijama od vrijednosti. Prema Zakonu o HOV), za
rad CDA nadlena je Komisija za hartije od vrijednosti (Komisija za HOV). Ona izdaje dozvolu za
rad CDA, odobrava uputstva u vezi sa nainom poslovanja CDA, odobrava njen cjenovnik i oduzi-
ma ili suspenduje dozvolu za rad.
Centralna depozitarna agencija je osnovana 2000. godine u formi akcionarskog drutva. U maju
2001. godine je od Komisije za HOV dobila licencu za obavljanje poslova Centralnog registra, a u
februaru 2002. godine i dozvolu za obavljanje kliringa i saldiranja.
Centralna depozitarna agencija je institucija tehnikog karaktera. ini je baza podataka u kojoj su
zapisane informacije o akcionarskim drutvima, hartijama od vrijednosti i vlasnicima tih hartija,
kao i sve promjene koje se deavaju na njihovim vlasnikim pozicijama - raunima. Podaci su ob-
jedinjeni i nalaze se na jednom mjestu, ime je prekinuta dosadanja praksa voenja knjiga akci-
onara od strane akcionarskih drutava i izbjegnut konikt interesa.
Do kraja 2006. godine je u CDA bilo registrovano 399 emitenta, koji su javno realizovali 443 emi-
sije, dok je svih emisija ukupno
43
, bilo 1.485. Meu emitentima su bila skoro sva akcionarska dru-
tva koja su bila u programu MVP, kao i centralna i lokalne Vlade, odnosno optine. Oko 410.000
akcionara ima otvorene individualne raune, a ukupna nominalna, odnosno inicijalna vrijednost
emitovanog kapitala na dan 29.12.2006. godine iznosila je 5.127.020.458,44 eura
44
, to predstavlja
poveanje od oko 903 miliona eura u odnosu na kraj prethodne godine. Svaki akcionar, bilo da je
ziko ili pravno lice, kome je otvoren individualni raun hartija od vrijednosti, identikovan je
imenom i prezimenom, odnosno, nazivom rme, matinim brojem i adresom. Centralna depozi-
tarna agencija odigrala je znaajnu ulogu u sprovoenju procesa masovne vauerske privatizacije,
tokom kojeg je otvoreno 430.000 rauna sa vauerima.
42
Sl. list RCG, br. 50/00, 10/01, 43/05 i 28/06
43
Ukljuujui i tipove emisija poput usitnjavanja i ukrupnjavanj akcija, zamjene duga za kapital, dokapitalizacije i slino.
44
Izvor: CDA, Lista emisija i ukupan kapital, na dan 29.12.2006.
83
5.2.1. Pojam i uloga Centralne depozitarne agencije
Funkcije koje Centralna depozitarna agencija obavlja daju joj posebno mjesto i znaaj na tritu
kapitala Crne Gore. Ona obezbjeuje kvalitetnu evidenciju podataka o akcionarima, akcijama i
emitentima. Unos podataka i promjene na raunima obavlja zaposleno osoblje koje je obueno za
ovaj posao i koje je Pravilima CDA obavezno da uva u tajnosti podatke za koje sazna pri obavlja-
nju svojih poslova. Hartije od vrijednosti su dematerijalizovane, vode se u elektronskoj formi, to
rezultira mnogo niim trokovima emisije, registracije i manipulacije hartijama od vrijednosti.
Takoe, ne postoji rizik od gubitka HOV. Kada je HOV u elektronskoj formi, ona ima oblik elek-
tronskog zapisa u Bazi podataka CDA. Svakodnevno se radi back up podataka, odnosno podaci
se smjetaju na dva zatiena mjesta izvan prostorija CDA.
Poslovni model CDA ukljuuje sljedee usluge kreirane u cilju zadovoljavanja potreba eminenta,
investitora i ovlaenih uesnika:
usluge registra koje se odnose na odravanje i saldiranje dematerijalizovanih hartija od vri-
jednosti (akcije i obveznice) koje se dre na individualnom ili zajednikom raunu;
usluge korporativnih aktivnosti u pogledu sprovoenja razliitih prava od eminenta do
vlasnika hartija od vrijednosti;
usluge kliringa i saldiranja transakcija izvrenih na berzi po instrukcijama odgovarajuih
ovlaenih uesnika;
usluge upravljanja rizikom u vezi sa evidentiranjem, kliringom i saldiranjem trgovina i
transakcija hartija od vrijednosti obavljenih u Crnoj Gori;
usluge odreivanja Meunarodnih identikacionih brojeva hartija od vrijednosti (ISIN) u
Crnoj Gori;
unutar-depozitarne usluge saldiranja u ime uesnika crnogorskog trita koji trguju na
stranim tritima, kao i uesnika stranih trita koji trguju na crnogorskim;
usluge pruanja informacija vezanih za sve hartije od vrijednosti u Crnoj Gori.
Trokove poslovanja Centralna depozitarna agencija nadoknauje naplatom usluga koje nudi emi-
tentima, vlasnicima hartija od vrijednosti i ostalim uesnicima na tritu kapitala Crne Gore. Ko-
misija za HOV daje saglasnost na cjenovnik, kao to daje saglasnost na Ugovor o osnivanju, Statut
i Pravila CDA. Detaljan pregled cijena usluga dat je u Cjenovniku CDA, koji je prvi put objavljen u
junu 2001. godine
45
, a koji se aurira shodno izmjenama cijena.
Centralna depozitarna agencija je, prilikom osnivanja, bila neprotna organizacija, da bi kasnije,
izmjenama i dopunama Zakona o HOV 2006. godine postala protna organizacija.

45
Sl. list RCG, br. 28/01.
84
5.2.2. Struktura CDA
Centralna depozitarna agencija se sastoji iz dva osnovna organizaciona dijela i to: Centralnog re-
gistra i Depozitarija za kliring i saldiranje. Centralni registar prua usluge emitentima hartija od
vrijednosti i vlasnicima hartija od vrijednosti, dok Depozitarij prua usluge ovlaenim uesnici-
ma na tritu, a to su brokeri i berze.
5.2.2.1. Centralni registar Centralne depozitarne agencije
Centralni registar CDA predstavlja bazu podataka o emitentima, hartijama od vrijednosti i akci-
onarima. Podaci se vode u obliku elektronskog zapisa iz kojeg je vidljivo ko je vlasnik, o kojoj vrsti
hartija od vrijednosti se radi, koji je broj hartija, kakav je status otplate (otplaene i neotplaene),
jesu li hartije slobodno prenosive ili su optereene zalogom ili ducijom, kao i detaljan istorijat
transfera. Svaki vlasnik hartija od vrijednosti mora da otvori raun hartija od vrijednosti kod
CDA. Takoe, vlasnik rauna ima pravo uvida u svoj raun. To pravo ostvaruje putem Izvoda iz
registra CDA. Izvod iz registra je, prema Zakonu o HOV, jedini i iskljuivi dokaz o vlasnitvu nad
hartijama od vrijednosti. Takoe, svi akcionari jednog privrednog drutva imaju pravo na uvid u
listu njegovih akcionara tog preduzea.
Centralni registar svoje poslove obavlja preko dva odjeljenja: Odjeljenja za rad sa emitentima i Od-
jeljenja za rad sa akcionarima. U Odjeljenju za rad sa emitentima se kreira i odrava registar emi-
tenata i hartija od vrijednosti, i obavlja se niz korporativnih aktivnosti. Od korporativnih aktiv-
nosti CDA je do sada obavljala i/ili obavlja sljedee: podjelu, spajanje, usitnjavanje, ukrupnjavanje
akcija, zatim registraciju nove emisije (smanjenje i poveanje kapitala), kao i promjenu podataka
o emisiji ili emitentu. Uz ovo se, na zahtjev emitenta, pripremaju i tampaju kopije registra, razni
standardni i nestandardni izvjetaji u skladu sa Pravilima CDA.
Odjeljenje za rad sa akcionarima nudi usluge registrovanim, zikim i pravnim, licima i privati-
zacionim fondovima. Te usluge se odnose na otvaranje individualnih rauna i promjene podataka
na njima, zatim prenose vlasnitva, u sluaju: poklona, nasljedstva ili drugih pravnih prenosa u
skladu sa zakonom. Ovdje se, takoe, rade usluge blokiranja i deblokiranja akcija na zahtjev regis-
trovanog lica i izdaju izvodi o vlasnitvu, izvjetaji o promjenama na raunu za odreeni period
vremena i spiskovi akcionara preduzea na zahtjev vlasnika hartija od vrijednosti koji ima pravo
da dobije uvid u spisak.
Koristi od postojanja registra za emitente i akcionare su viestruke:
- u Centralnom registru radi osposobljen kadar, iji je jedini posao da vodi registar u skladu
sa zakonskim propisima i koji konstantno usavrava svoja znanja i aktivnosti. Privredno
drutvo, ije hartije su registrovane kod Centralnog registra, ne mora samo da zapoljava i
plaa pravnike i informatiko osoblje za obavljanje ovog posla;
85
- Centralni registar i CDA u cjelini radi pod strogom zatitom protiv mogue zloupotrebe po-
vjerljivih podataka, to omoguava preduzeu da obezbijedi povjerljivost podataka;
- koriste se kompjuterski sofver i oprema koja je testirana, instalirana i voena od strane
strunih lica iz ove oblasti;
- akcije kompanija su dematerijalizovane i manje podlone moguem gubitku;
- Centralni registar kreira i vodi zvaninu evidenciju akcija kompanije, i u stanju je da kreira
niz standardnih i nestandardnih izvjetaja na zahtjev emitenta;
- Centralni registar, pored korporativnih aktivnosti koje ve obavlja, moe pomagati predu-
zeima u ostvarivanju mnogih drugih korporativnih aktivnosti kao to su: priprema skup-
tine akcionara, priprema i sprovoenje glasanja putem punomoja, distribucija dividendi
i dr.
S obzirom na to da meunarodna praksa i svjetski standardi na tritima kapitala podrazumijeva-
ju postojanje registra, formiranje Centralnog registra je od posebnog znaaja i za Republiku Crnu
Goru. Razlog tome je to kvalitetan registar hartija od vrijednosti predstavlja jedan od vanih
preduslova za privlaenje investitora, domaih, a naroito inostranih. Svi investitori ele da budu
sigurni da e im, nakon ulaganja, biti garantovana vlasnika prava nad akcijama, da e njihovi ra-
uni biti voeni pravilno i u skladu sa odgovarajuim zakonom.
Postojanje registra omoguava da berzanska trgovina u Crnoj Gori funkcionie sigurnije i ekas-
nije, jer su sve akcije registrovane na jednom mjestu. Registar je direktno povezan sa berzama
i drugim licenciranim uesnicima trita kapitala, tako da se trgovine hartijama od vrijednosti
obavljaju bezbjedno i pravovremeno.
Konano, Centralni registar automatski poveava ekasnost procesiranja i povjerljivost, dok s dru-
ge strane smanjuje rizike i trokove prenosa vlasnitva.
5.2.2.2. Depozitarij za kliring i saldiranje
Depozitarij za kliring i saldiranje je drugi organizacioni dio CDA. U Depozitariju se obavlja kliring
i saldiranje trinih transakcija. Kliring se denie kao postupak pripremanja transakcije za saldi-
ranje (naplatu). Proces kliringa podrazumijeva izvjetaje o trgovini, ispravke trgovine, ponitenje
trgovine i odreivanje konanih obaveza za saldiranje (naplatu).
Saldiranje je ,,zamjena hartija od vrijednosti za novana sredstva, shodno pravima i obavezama iz
sklopljene transakcije, pravilima koja se odnose na saldiranje i uputstvima
46
.
Kljuni principi funkcionisanja kliringa i saldiranja su:
- ,,delivery vs. payment, isporuka plaanje; hartije od vrijednosti se prenose na raun kup-
ca istovremeno kada se novac prenosi na raun prodavca;
46
Pravila Centralne depozitarne agencije, Sl. list RCG, br. 28/01.
86
- ,,trade for trade saldiranje - svaka trgovina se saldira pojedinano;
- ,,T+3 ciklus saldiranja - trgovine se u ciklusima saldiraju trei dan nakon obavljene trans-
akcije na berzi.
Pored usluge kliringa i saldiranja berzanskih trgovina, u Depozitariju se otvaraju, uvaju i odra-
vaju rauni brokera i podrauni njihovih klijenata, odnosno vlasnika hartija od vrijednosti koji
ve imaju svoje raune u registru. Na zahtjev brokera, uz priloen ugovor koji je zakljuen izmeu
brokera i njegovog klijenta, vri se prijenos hartija od vrijednosti iz registra u depozitarij (tj. trans-
fer ,,to street name), prijenos hartija na registarski raun (transfer ,,from street name) i transferi
izmeu podrauna u depozitariju.
Treba napomenuti da pristup registru imaju samo zaposleni u Registru. Uvid u depozitarij je in-
ternet vezom dozvoljen brokerima. Na taj nain je brokerima omoguen uvid u podraune klije-
nata i broj akcija koje su predmet kupoprodajnog ugovora izmeu klijenata i brokera.
5.2.3. Registri i depozitarne institucije u svijetu
Centralna depozitarna agencija Crne Gore je koncipirana po uzoru na sline institucije u svijetu,
prije svega po uzoru na ameriki model. Zbog specinosti crnogorskog trita kapitala (malo tr-
ite, nerazvijeno), Agencija je osnovana pod okriljem drave. Centralna banka Crne Gore i repub-
liko Ministrastvo nansija su prilikom osnivanja CDA bili veinski akcionari, ali ve tada je dat
prijedlog da se Agencija u roku od tri godine u potpunosti privatizuje. Privatizacija je i izvrena
tokom 2006. godine, tako da su sada najvei akcionari Centralna banka Crne Gore i jedan investi-
cioni fond iz Hrvatske. Poto je jedina institucija trita kapitala koja se bavi poslovima registro-
vanja akcionara, kliringa i saldiranja, dobila je ime Centralna depozitarna agencija.
U svijetu agencije ovog tipa obino nijesu centralizovane, to znai da u jednoj zemlji moe da ih
ima vie. Na teritoriji Evropske unije postoje dvije vodee institucije koje obavljaju poslove regis-
tracije i saldiranja hartija od vrijednosti. To su: Euroclear grupa i Clearstream.
Box br. 5.2 - Euroclear svjetski sistem za saldiranje
Euroclear
47
je glavni svjetski sistem za saldiranje i obuhvata kako domae tako i meunarodne
transakcije akcija, obveznica i akcija investicionih fondova. Euroclear prua svoje usluge vanim
nansijskim institucijama u preko 80 zemalja. Pored uloge vodee meunarodne institucije za
saldiranje (International Central Securuties Depositary - ICSD), Euroclear grupa takoe obavlja
47
Vidjeti internet stranicu www.euroclear.com
87
poslove registracije hartija od vrijednosti za etiri evropska trita, preko odgovarajuih tijela
koja su dio Euroclear grupe, a to su:
- Euroclear France registar za francusko trite,
- Euroclear Netherlands registar za holandsko trite,
- CRESTCo registar za trite Velike Britanije i Irske.
Uskoro e se ovoj grupi prikljuiti i Belgija. Entiteti koji su dio Euroclear grupe obezbjeuju uslu-
ge uvanja i saldiranja hartija od vrijednosti na lokalnim tritima, a u skladu sa lokalnom prak-
som i regulativom.
Meunarodni depozitarij za kliring i sadiranje (ICSD) ili Euroclear banka, nudi direktan pristup
uslugama depozitarija na preko 25 trita akcija i preko 30 trita obveznica irom svijeta.
Euroclear namjerava da restrukturira Euroclear grupu radi maksimiziranja zatite klijenata od
sistematskog rizika, unaprijeenja transparentnosti i alokacije trokova i poveanja eksibilnos-
ti korporativne strukture zbog buduih udruivanja ili spajanja. Ta nova kompanija bi se zvala
Euroclear SA/NV i posjedovala bi i obavljala posao preko jedinstvenog operatora za saldiranje
(Single Settlement Engine). Takoe je predloeno da Meunarodni depozitarij (ICSD) i svi lokal-
ni Registri (CSD CRSTCo, Euroclear France i Euroclear Netherlands) postanu sestrinske rme
Euroclear SA/NV.
Clearstream
48
je sastavni dio Deutsche Borse grupe i nudi usluge uvanja hartija od vrijednosti,
kliringa i saldiranja akcija i obveznica kojima se trguje na njemakom, luksemburkom i na meu-
narodnim tritima. Clearstream je povezan sa 39 lokalnih trita, obezbjeujui pravovremen i
siguran transfer vlasnitva nad hartijama i novcem. Obavlja saldiranje za preko 500.000 transak-
cija dnevno. Izmeu 14. i 17. novembra 2003. godine, Clearstream je implementirao novi njema-
ki model za saldiranje koji e obezbijediti stabilni, vii nivo likvidnosti njemakog trita.
Osnovni razvojni trend u Evropi je integracija evropskih trita kapitala. Integracija omoguava
uesnicima u transakcijama hartijama od vrijednosti, da plate istu cijenu za proizvod ili uslugu
bez obzira na mjesto trgovine i saldiranja. Nii trokovi i ekasnost poslovanja su osnovni motivi
integracija, dok se kao konice ovog procesa vide sukobi interesa, nacionalni ponos i potreba za
potpuno novom regulativom.
5.2.4. Zakljuak i prijedlozi
Bez obzira na dostignut stepen privatizacije u Crnoj Gori, na relativno loe performanse tranzici-
one privrede i nizak obim prometa hartijama od vrijednosti, Centralna depozitarna agencija je u
osnovi opravdala svoje postojanje. To potvruju sljedee injenice:
48
Vidjeti internet stranicu www.clearstream.com
88
- kontinuitet aktivnosti koje obavlja ova institucija;
- raznovrsnost trinog materijala koje obrauje (obine akcije, preferencijalne akcije, obvez-
nice stare devizne tednje, obveznice restitucije, optinske obveznice);
- raznovrsnost aktivnosti (izdavanje izvjetaja, transferi po raznim osnovama, korporativne
aktivnosti);
- centralizovan sistem, koji ujedno obavlja kliring i saldiranje, pokazao se kao dobro reenje
(odgovara malom tritu HOV Crne Gore);
- pruanje usluga velikom broju klijenata i graana;
- pozitivan nansijski rezultat.
U buduem periodu potrebno je razmotriti mogunost za smanjenje trokova saldiranja i dru-
gih trokova CDA, u cilju poveanja konkurentnosti domaeg trita kapitala za domae i strane
investitore. Trokovi CDA jedan su u nizu trokova koje investitor treba da plati da bi realizovao
svoju transakciju (ostali trokovi obuhvataju trokove brokera, berze, Komisije za HOV, banke
troak platnog prometa prilikom plaanja po investiciji). Centralna depozitarna agencija ve je
izvrila jednokratno smanjenje cijena svojih usluga, koje je, iako prilikom uvoenja najavljeno kao
privremeno, ipak dobilo trajan karakter. Razlog tome bilo je uglavnom poveanje obima transak-
cija na crnogorskim berzama, kao i vanberzanskih poslova, koje je kompenzovalo smanjenje cije-
na usluga CDA, i time obezbijedilo prihode neophodne za normalno funkcionisanje CDA. Poto
je Ministarstvo nansija donijelo odluku o ukidanju poreza na prihode od investiranja i na kapi-
talnu dobit, da bi, kako je objanjeno podstaklo razvoj trita kapitala i dalo podsticaj malim
investitorima, i od CDA, kao i ostalih uesnika realno je za oekivati da snienjem cijena svojih
usluga daju podrku razvoju ovog trita. injenica je, meutim, da privatni vlasnici, kojima CDA
sada pripada, imaju veu sklonost ka protu, nego ka obezbjeivanju podrke razvoju trita, pu-
tem smanjenja svojih prihoda. U tom smislu, inicijativa za smanjenje trokova CDA treba da doe
od Komisije za HOV.
Osim smanjenja trokova, u skorijoj budunosti neophodno je izvriti modernizaciju opreme i
unaprijediti postojei sofver, upravo iz razloga to narasli broj transakcija na berzama zahtije-
va kvalitetnu i brzu sofversku podrku, koju postojea oprema i sofver CDA ne mogu da prue.
Jedan od pokazatelja neadekvatnosti postojeeg sofvera je npr. to to ne postoji mogunost inte-
raktivnog pristupanja sistemu po najnovijim standardima i tehnologijama, odnosno ne postoji
direktna veza izmeu informacionog sistema brokerskih kua i berzi, s jedne strane i informaci-
onog sistema CDA, s druge strane. Dalje, sistem nema mogunost direktne i automatske verika-
cije ugovora izmeu brokera i klijenta, kao ni otvaranja depo rauna za klijenta u depozitariju, ve
se to radi runo, pri emu korisnici, odnosno brokeri nemaju nikakvu notikaciju da li su ti rau-
ni otvoreni ili ne. Runo otvaranje brojeva rauna prati mogunost velikih manipulacija koje su
teko dokazive. Nadalje, sistem nema potrebnu integrabilnost mogunost povazivanja broker-
skih i berzanskih sofvera sa informacionom sistemom CDA praktino ne postoji. Takoe, brokeri
nemaju mogunost dobijanja informacija u elektronskom formatu o izvrenom saldiranju. Ove
probleme neophodno je to prije otkloniti, da bi se obezbijedili kvalitetniji uslovi za razvoj trita
hartija od vrijednosti u Republici.
89
Osim toga, u budunosti je neophodno primijeniti tzv. ugovorno saldiranje (forma saldiranja po
kojoj CDA postaje druga strana, za prodavca i za kupca, u svim transakcijama; znai da na dan sal-
diranja CDA prihvata sve obaveze saldiranja druge strane u transakciji).
Potrebno je uvesti i Neting, koji podrazumijeva obraun konanih obaveza klijenata kroz kompe-
zaciju sa njihovim suprotnim obavezama prema drugim klijentima (na ovaj nain se postiu man-
ji transakcioni trokovi i proces saldiranja je mnogo bri nego kada se svaka transakcija saldira
pojedinano). Nadalje, neophodno je obezbijediti skraenje vremena saldiranja sa T+3 na T+0.
Svi navedeni prijedlozi preduslovi su koje je neophodno ispuniti da bi CDA bila u stanju da prui
puni doprinos povezivanju sa tritima u okruenju i irim integracijama.
6. UESNICI NA TRITU HARTIJA OD
VRIJEDNOSTI
93
UESNICI NA TRITU HARTIJA OD VRIJEDNOSTI
6.1. Ovlaeni uesnici na tritu hartija od vrijednosti -
brokeri i dileri
U ovlaene uesnike na nansijskom tritu, shodno Zakonu o hartijama od vrijednosti
49
(Za-
kon o HOV), ubrajaju se brokerski i dilerski posrednici, investicioni savjetnici, kao i drutva koja
se bave poslovima preuzimanja emisija hartija od vrijednosti. Kako su od ovlaenih uesnika na
nansijskom tritu najbrojniji brokerski i dilerski posrednici, to se najvei dio analize ovlaenih
trinih posrednika odnosi upravo na brokerska i dilerska drutva.
6.1.1. Brokerski i dilerski posrednici na nansijskom tritu
Brokerska i dilerska drutva su pravna lica koja obavljaju brokerske, tj. dilerske poslove, preciz-
no denisane Zakonom o HOV. Shodno ovom Zakonu, brokerska i dilerska drutva nazivaju se
ovlaenim uesnicima na nansijskom tritu.
Prva brokerska i dilerska drutva u Crnoj Gori osnovana su 1995. godine, ubrzo nakon poetka
sa radom prve berze u Crnoj Gori Montenegroberze a.d. Podgorica. Ovi nansijski posrednici
u to vrijeme dozvolu za rad dobijali su od Savezne komisije za hartije od vrijednosti i nansijsko
trite (savezna komisija na nivou tadanjeg Saveza drava SRJ). Nakon usvajanja i stupanja na
snagu crnogorskog Zakona o hartijama od vrijednosti 2000. godine, svi ovlaeni uesnici su mo-
rali dobiti dozvolu za rad od Komisije za hartije od vrijednosti Republike Crne Gore (Komisija za
HOV), koja je takoe ustanovljena ovim Zakonom. Tako su etiri brokerska drutva i jedno diler-
sko drutvo dobili nove dozvole za rad 14.12.2000. godine
50
. Do kraja 2006. godine u Crnoj Gori je
poslovalo etrnaest brokerskih, i dva brokersko-dilerska drutvo. Broj brokerskih i dilerskih kua
znaajno je porastao 2005. i 2006. godine, voen rastom tranje na crnogorskim berzama.
Rast crnogorskog trita kapitala zapoeo je 2000.-te godine, ali se naroito intenzivirao nakon
2002. godine kad je sprovedena Masovna vauerska privatizacija. Tako je vrijednost prometa har-
tija od vrijednosti u 2006. godini bila 766% vea u odnosu na promet 2002. godine, a indeksi MOS-
TE i NEX 20 su krajem 2006. godine bili za 818,883%, odnosno za 1.705,089% vei u odnosu na
njihove vrijednosti od dana uvoenja (index NEX 20 formiran je 2003, a index MOSTE 2004. go-
dine). Rast tranje i prometa na crnogorskim berzama bio je naroito podstaknut realizovanjem
49
Sl. list RCG, br. 59/00, 10/01, 43/05 i 28/06
50
Krajem 2001. godine dozvolu za rad dobila je jo jedna berza hartija od vrijednosti, Nex Montenegro berza.
94
procesa privatizacije nekoliko veih privrednih drutava, odnosno prilivom stranih investicija po
ovom, kao i po osnovu greeneld investicija, naroito u nekretnine. Iz ovih sredstava, domai re-
zidenti, do jue vlasnici akcija privatizovanih privrednih drutava, ili vlasnici nekretnina, vrili su
investiranje na domaem tritu kapitala.
Imajui u vidu veliinu crnogorskog trita hartija od vrijednosti, moglo bi se smatrati da je ovaj
broj brokerskih i dilerskih posrednika prevelik, meutim injenica je da su to protne organizaci-
je, koje oigledno uspijevaju da nau protni interes, jer bi u protivnom dolo do gaenja nekog od
njih ili njihovog spajanja. ini se da brokerski posao postaje upravo sve unosniji sa realizovanjem
privatizacija velikih preduzea, to je djelimino i uslovilo osnivanje novih ovlaenih uesnika
tokom 2005. i 2006. godine, a ima i najava osnivanja novih brokerskih i dilerskih posrednika. Sva
brokerska i dilerska drutva do sada su bila lanovi obje crnogorske berze, to je preduslov za pru-
anje kvalitetnih usluga njihovim klijentima investitorima i prodavcima hartija od vrijednosti
na tritu kapitala.
Tabela br. 6.1 - Trina pozicija brokerskih i dilerskih drutava, u periodu 01.01-
28.02.2006. godine posljednji podaci sa zvaninog sajta Komisije za HOV, raspoloivi
u januaru 2007. godine (rangiranje je izvreno prema prosjenom ueu u ukupnom
prometu hartijama od vrijednosti)
Pozicija Naziv brokerskog ili dilerskog drutva*
Uee u ukupnom
prometu, u %
Uee u broju
transakcija, u %
1 CG broker 27,9 17,2
2 Monte Adria broker-diler 21,9 18,4
3 Holder broker 19,9 23,2
4 Monte broker 6,5 4,8
5 Podgoriki broker 4,8 1,4
6 MB broker 3,9 6,2
7 Onyx broker 3,8 6,2
8 Euro broker 2,9 1,2
9 Market broker 2,6 8,1
10 3M broker 2,4 5,4
11 NK broker 2,1 5,4
12 VIP broker 1,5 2,4
Izvor: www.scmn.cg.yu, zvanini internet sajt Komisije za hartije od vrijednosti Republike Crne Gore
* Do kraja 2006. godine jo etiri drutva su dobila dozvolu za rad od Komisije za HOV.
Ako posmatramo trinu poziciju brokerskih i dilerskih drutava koja posluju u Crnoj Gori, moe
se rei da je ona u znaajnoj mjeri koncentrisana. Tako se 27,9% se odnosilo na jednu, dok se na tri
95
brokersko-dilerske kue odnosi 69,7% ukupnog prometa realizovanog preko ove vrste nansijskih
posrednika, dok na preostalih devet berzanskih posrednika otpada 31,3% (u 2004. godini koncen-
tracija uea bila je vea, tako da se na jedno brokersko-dilersko drutvo odnosilo 46%).
Bez obzira na sve vei broj brokerskih i dilerskih ovlaenih uesnika na tritu hartija od vrijed-
nosti u Crnoj Gori, injenica je da u posljednje tri godine nije dolo do smanjenja njihovih nakna-
da za posredovanje, koje ukljuuju i naknade koje se plaaju berzama, odnosno CDA. Tako su po-
srednike mare koje brokeri i dileri naplauju prodavcima hartija od vrijednosti iznosile 13 eura,
odnosno 10 eura koje se naplauju kupcu hartija od vrijednosti, za transakcije vrijednosti do 2.500
eura (od ega se 1 euro odnosi na maru koju ovlaeni posrednik plaa berzi preko koje realizu-
je transakciju, a 1,17 eura na naknadu CDA za saldiranje). To znai na berzanskim posrednicima,
po plaanju naknada berzi, odnosno CDA, po jednoj transakciji preostaje 10,83 eura kod prodaj-
nih naloga, odnosno 7,83 eura kod kupovnih naloga. Za transakcije vrijednosti preko 2.500 eura
mara iznosi 0,5% od vrijednosti transakcije (od ega ovlaeni posrednik plaa berzi preko koje
realizuje transakciju 0,08%, a CDA 0,04% od vrijednosti transakcije). Jedino kod transakcija ija
vrijednost se mjeri milionskim iznosima u eurima, kupac je u poziciji da pregovara sa ovlaenim
posrednicima i da obezbijedi konkurentan iznos mare.
Smanjenje posrednikih mari kao rezultat poveanja konkurencije, predstavljalo bi doprinos
ukupnom smanjenju trokova trgovanja na crnogorskom tritu kapitala. Imajui u vidu da je
crnogorsko trite hartija od vrijednosti za sada i dalje malo, pozitivne efekte od poveanja kon-
kurencije mogue je oekivati najvie ukoliko se u trgovanje na crnogorskim berzama ukljue i
brokerska i dilerska drutva izvan Crne Gore.
6.1.2. Zakonski preduslovi za poslovanje ovlaenih posrednika na
nansijskom tritu
Shodno Zakonu o HOV, poslovima sa hartijama od vrijednosti, speciciranim u Zakonu, mogu se
baviti samo ovlaeni uesnici. Ovlaeni uesnici moraju da budu osnovani kao akcionarska dru-
tva sa sjeditem u Republici Crnoj Gori i mogu se baviti jedino poslovima vezanim za hartije od
vrijednosti, u skladu sa dozvolom koja im je data (investicioni savjetnici mogu biti osnovani i kao
drutva sa ogranienom odgovornou, odnosno te poslove mogu obavljati i zika lica).
Poslovi sa hartijama od vrijednosti, koje obavljaju ovlaeni uesnici, u smislu Zakona o hartijama
od vrijednosti, su:
1) posredovanje u kupovini i prodaji hartija od vrijednosti po nalogu klijenta (u svoje ime, a za
tui raun) uz naplatu provizije (brokerski poslovi);
2) trgovina hartijama od vrijednosti u svoje ime i za svoj raun radi ostvarivanja razlike u ci-
jeni (dilerski poslovi);
96
3) upravljanje portfoliom hartija od vrijednosti koje pripadaju drugom licu (poslovi investici-
onog menadera);
4) preuzimanje cijele nove emisije hartija od vrijednosti u cilju dalje prodaje u korist emitenta
ili garantovanje emitentu da e neprodati dio preuzete emisije biti kupljen od strane preuzi-
maoca (poslovi preuzimanja emisije ili tzv. underwrighting);
5) davanje investitoru ili potencijalnom investitoru savjeta o prednostima kupovine, prodaje,
upisa ili preuzimanja hartija od vrijednosti (poslovi investicionog savjetnika); i
6) drugi poslovi za koje Komisija za HOV odredi da predstavljaju poslove sa hartijama od vri-
jednosti.
Osnovni preduslov za dobijanje dozvole za rad jeste da potencijalni ovlaeni uesnik, ovisno o
tipu uesnika, mora da obezbijedi novani dio osnovnog kapitala u sljedeim iznosima:
1) za investicionog savjetnika 10.000 eura;
2) za brokera 20.000 eura;
3) za dilera ili investicionog menadera 125.000 eura, i
4) za poslove preuzimanja emisije 250.000 eura.
Ovlaeni uesnik moe da bude pravno i ziko lice, a da bi moglo da obavlja poslove ovlaenog
uesnika, neophodno je da dobije dozvolu za rad od Komisije za HOV. Dozvolu za rad brokera i
dilera moe dobiti pravno lice koje ima najmanje dva stalno zaposlena lica koja su osposobljena za
obavljanje poslova brokera, odnosno dilera, u skladu sa pravilima Komisije za HOV. Slino tome,
dozvolu za rad investicionog menadera moe dobiti pravno lice koje ima najmanje dva stalno za-
poslena lica koja su osposobljena za obavljanje poslova investicionog menadera u skladu sa pra-
vilima Komisije za HOV. Poslove brokera, dilera i investicionog menadera mogu obavljati samo
lica koja za obavljanje tih poslova imaju steena odgovarajua znanja, u skladu sa bliim uslovima
koje odreuje Komisija za HOV. U sluaju da se poslovima ovlaenog uesnika eli baviti i neka
banka, Komisija joj moe dati dozvolu za rad sa hartijama od vrijednosti samo ukoliko ima obez-
bijeenu dozvolu Centralne banke Crne Gore i posebni organizacioni dio koji se bavi iskljuivo
poslovima vezanim za hartije od vrijednosti. Do sada u Crnoj Gori takav sluaj nije zabiljeen,
premda ima najava za skorim poetkom poslovanja sa hartijama od vrijednosti.
Izmjene i dopune Zakona o HOV, kao jo jednu od novina donijele su i zakonski tretman osnivan-
ja lijala ovlaenih uesnika u inostranstvu, odnosno osnivanje lijala stranih pravnih lica koja
obavljaju poslove sa hartijama od vrijednosti u Republici.
Tako ovlaeni uesnik u inostranstvu moe osnovati lijalu radi obavljanja poslova sa hartijama
od vrijednosti za koje je dobio dozvolu od Komisije za HOV, a saglasno propisima zemlje u kojoj
tu djelatnost namjerava obavljati. Ovlaeni uesnik je duan, prije osnivanja lijale u inostrans-
tvu, da o namjeri osnivanja obavijesti Komisiju za HOV. Ovlaeni uesnik je duan, takoe, da
Komisiji za HOV dostavi kopiju dozvole za obavljanje poslova sa hartijama od vrijednosti i izvoda
iz registra u koji je lijala upisana, izdatih od nadlenog organa drave u kojoj je osnovana lijala.
Takoe, ovlaeni uesnik je duan da Komisiji za HOV dostavi i spisak lica, ovlaenih da u po-
97
slovanju lijale zastupaju ovlaenog uesnika, kao i spisak lica koja u lijali obavljaju poslove sa
hartijama od vrijednosti.
S druge strane, strana pravna lica, koja su od nadlenih stranih organa ovlaena za obavljanje
poslova sa hartijama od vrijednosti, mogu u Republici, u skladu sa propisima, osnovati lijalu za
obavljanje poslova ovlaenih uesnika na tritu hartija od vrijednosti i kastodi poslova, na osno-
vu dozvole koju izdaje Komisija za HOV. Na ove lijale primjenjuju se odredbe Zakona o HOV koje
se odnose na ovlaene uesnike, kao i odredbe Zakona o privrednim drutvima, koje se odnose
na djelove stranih drutava. Komisija za HOV utvruje blie uslove za dobijanje dozvola za rad -
lijala stranih pravnih lica koje obavljaju poslove sa hartijama od vrijednosti u Republici.
Davanje zakonske mogunosti domaim ovlaenim uesnicima na nansijskom tritu da osni-
vaju lijale u inostranstvu, odnosno inostranim ovlaenim uesnicima na nansijskom tritu da
osnivaju lijale u Crnoj Gori, jedna je od znaajnijih promjena koje su donijele izmjene i dopune
Zakona o hartijama od vrijednosti. Ne samo da ona korespondira sa najboljom meunarodnom
praksom, ve bi trebala donijeti kvalitativne pomake nabolje i domaim ovlaenim uesnicima
na nansijskom tritu, ali i svima onima koji trguju na crnogorskom nasijskom tritu, kako
domaim, tako i stranim investitorima. Domaim investitorima, u odsustvu atraktivnih investicija
na crnogorskim berzama, omogueno je da preko domaih ovlaenih uesnika na nansijskom
tritu investiraju u inostranstvu, to je, s obzirom na nizak nivo znanja veine domaih investi-
tora, izuzetno vano. Takvi investitori teko bi se odluili da investiraju u inostranstvu, obraajui
se direktno inostranim ovlaenim uesnicima na stranom nansijskom tritu. S druge strane,
omoguavanjem stranim ovlaenim uesnicima na nansijskom tritu da osnivaju lijale u Cr-
noj Gori, preko kojih njihovi investitori mogu da trguju u Crnoj Gori, omoguen je laki pristup
stranim investitorima, jer su i oni spremniji da posluju preko njima poznatih brokera. Na ovaj na-
in, za oekivati je i da se pospjei trgovina u regionu.
6.1.3. Problemi i ogranienja u poslovanju ovlaenih uesnika na
nansijskom tritu
Brokerska i dilerska drutva u svojem dosadanjem poslovanju nesumnjivo su se rukovodila na-
stojanjem da ostvare to veu dobit, ali su takoe izvrila posredan uticaj na rast i razvoj trita
kapitala u tranzicionoj ekonomiji Crne Gore. Njihov znaaj ne sastoji se primarno u operativnoj
podrci trinim uesnicima u olakanju trgovanja. Njihov znaaj treba prije svega sagledavati
kroz edukaciju uesnika na tritu kapitala o njegovima institucijama i instrumentima, obzirom
na to kakvu novinu trite kapitala predstavlja za ekonomiju Crne Gore. Pored toga, berzanski i
dilerski posrednici izvrili su uticaj na graenje povjerenja u trite kapitala i njegovo skladno
funkcionisanje, to je proces koji e i dalje trajati. Treba pomenuti i to, da su zabiljeeni i sluajevi
nezadovoljstva investitora uslugama brokerskih i dilerskih posrednika. To nezadovoljstvo je pone-
kad bilo posljedica nerazumijevanja procesa trgovanja od strane nedovoljno edukovanih, naroito
98
sitnih investitora. Brokerima i dilerima je tako bivalo teko da objasne zato su neku hartiju pro-
dali jefinije od cijene koju je ona postigla, npr. do kraja dana trgovanja (bez obzira to su je prodali
po cijeni koja je sa klijentom-prodavcem i dogovorena). Pri tome, injenica je i to da je ponekad i
bilo zloupotreba od strane brokerskih, odnosno dilerskih posrednika, koji su prvo savjetovali svoje
klijente da prodaju po nioj cijeni od trine, a onda sami kupovali te hartije, za sebe ili za nekog
drugog, pa ih kasnije preprodavali po veoj cijeni. Razlozi za nezadovoljstvo klijenata su pone-
kad bili i postupanje brokera i dilera suprotno nalozima klijenata, tako da su umjesto da prodaju,
brokeri, odnosno dileri vrili kupovinu traene hartije od vrijednosti i slino. Ipak, injenica je da
su se i investitori vremenom nauili da u uslovima postojanja velikog broja brokerskih i dilerskih
posrednika, ukoliko su nezadovoljni uslugom jednog, mogu da potrae usluge drugih ovlaenih
posrednika na nansijskom tritu.
Jedan od veih problema brokerskih i dilerskih posrednika na nansijskom tritu jeste i loa
povezanost sa sistemom CDA, odnosno injenica da ne postoji mogunost interaktivnog pristu-
panja sistemu CDA po najnovijim standardima i tehnologijama, koje brokerska i dilerska drutva
ve koriste u svojem poslovanju. Ovo je vano jer ne postoji direktna veza izmeu informacionog
sistema brokerskih kua i berzi, s jedne strane i informacionog sistema CDA, s druge strane, pa se
podaci iz CDA o saldiranim transakcijama dostavljaju u tampanom formatu, ili u elektronskom
formatu koji ne omoguava import podataka. Drugim rijeima, to znai da se informacija koja se
dobije od CDA, u svakom sluaju mora prepisivati u elektronski format koji omoguavaju sofveri
koje koriste brokerski i dilerski posrednici. Prepisivanje, za razliku od direktnog importa podata-
ka, usporava rad ovih posrednika, naroito u uslovima narastajueg trgovanja.
Nadalje, sofverski sistem CDA nema mogunost direktne i automatske verikacije ugovora iz-
meu brokera i klijenta, kao ni otvaranja depo rauna za klijenta u depozitariju, ve se to radi ru-
no, pri emu korisnici, odnosno brokeri nemaju nikakvu notikaciju da li su ti rauni otvoreni ili
ne (rauni se u CDA runo otvaraju, a mora se i runo provjeravati da li je raun otvoren ili ne).
Ukoliko je raun otvoren, broker mora posebno da transferuje potreban broj akcija na otvoreni
raun. Runo otvaranje brojeva rauna prati mogunost velikih manipulacija koje su nedokazive.
Broker jedini ima raun u depou, a klijent ima raun u registru. Kad se provjeri da li klijent ima te
akcije, broker ponovo mora da se kai na sistem (pri emu ne raspolae listingom klijenata), i da
prebaci te akcije na svoj depo raun, odnosno u okviru njega na podraun klijenta. Ako se ta ope-
racija ne realizuje u roku od 2 minuta, sistem CDA odloguje, odnosno otkai brokera i on mora
ponovo da se kai na sistem CDA, to znaajno usporava i oteava posao brokerskih i dilerskih
posrednika. Na koncu, brokerski i dilerski posrednici nemaju mogunost dobijanja informacija u
elektronskom formatu o izvrenom saldiranju. Takoe, brokeri ne mogu da dobiju retroaktivno
izvjetaj o svojim ponitenim poslovima to mogu da vide samo na dan kad je bila transakcija, jer
ve sutra im CDA daje listing svih ponitenijh poslova, od poetka rada CDA, da u njemu pronau
svoj ponitani posao. S druge strane, berza ima obavezu da objavljuje i da svim brokerima poalje
izvjetaj o realizovanim transakcijama, tako bi bilo logino i da CDA poalje svim brokerima izv-
jetaje o njihovim ponitenim transakcijama.
99
U tom smislu, osavremenjavanje sofvera CDA, koje bi otklonilo navedene probleme u radu bro-
kera i dilera, ali na nain da istovremeno obezbijedi visok nivo zatite tog sofvera od upadanja u
podatke CDA, predstavlja jedan od najvanijih preduslova za kvalitetnije poslovanje brokerskih i
dilerskih posrednika na nansijskom tritu Crne Gore.
Na buduu poziciju brokersko-dilerskih posrednika u Crnoj Gori mogle bi se nepovoljno odraziti
eventualne budue promjene Zakona o HOV, koje bi omoguile van-berzansku trgovinu. U tom
smislu, nepovoljan uticaj na poloaj brokerskih i dilerskih drutava ve je izvrilo omoguavanje
trgovanja blokom hartija od vrijednosti i preuzimanje akcionarskih drutava. Nakon donoenja
Zakona o preuzimanju, ti poslovi se vie ne obavljaju preko berzi, odnosno preko ovlaenih ues-
nika, pa oni od ovih poslova ne mogu da ostvare zaradu, to sreom, nije sluaj i sa blokovskim
poslovima. Kako van-berzanska trgovina iskljuuje potrebu za posredovanjem brokerskih i diler-
skih posrednika u trgovini, to bi njeno aktuelizovanje moglo imati negativan uticaj na poslovne
rezultate ovih nansijskih posrednika. Pored toga, postprivatizacioni period u Republici, od 2008.
godine na dalje, mogao bi rezultirati smanjenjem prometa na berzama i uticati na opstanak man-
jih brokerskih kua. Ukoliko u meuvremenu doe do kreiranja hartija od vrijednosti, do sada
nepostojeih na domaem nansijskom tritu, ono bi moglo amortizovati negativne efekte even-
tualne vanberzanske trgovine i smanjenja transakcija u postprivatizacionom periodu. Osim toga,
ovlaeni posrednici na nansijskom tritu u Crnoj Gori imaju mogunost da ostvaruju prihode
i trgovanjem za njihove klijenta i na inostranim tritima.
Uloga brokerskih i dilerskih drutava, uz oekivano uvoenje novih servisa u njihovo poslovanje, i
tokom narednih godina bie od izuzetnog znaaja za ekasnost trita kapitala u Crnoj Gori.
6.2. Institucionalni investitori
6.2.1. Investicioni fondovi u Crnoj Gori
U Crnoj Gori je mogunost za osnivanje investicionih fondova stvorena 2004. godine donoenjem
Zakona o investicionim fondovima
51
(Zakon o IF) i pratee regulative rada ovih nansijskih ins-
titucija. Sam pojam ukrupnjavanja sitnog kapitala, ime se fondovi kao nansijski posrednici u
sutini bave, u Crnu Goru uveden je u procesu Masovne vauerske privatizacije (MVP). Kao sa-
stavni dio tog procesa osnovani su privatizacioni investicioni fondovi (PF). Njihov nain prikupl-
janja sredstava za poslovanje, rada, kao i ciljevi investiranja, u izvesnoj mjeri razlikovali su se od
pravih investicionih fondova. Meutim, privatizacioni fondovi uveli su na crnogorsko nansijsko
trite ideju ukrupnjavanja sitnog kaitala i investiranja na bazi raspodjele ili diverzinacije rizika,
sa ciljem sticanja prota.
51
100
6.2.1.1. Privatizacioni investicioni fondovi u Crnoj Gori
Jedna od glavnih karakteristika modela MVP
52
je masovno uee najire populacije i velika dis-
perzija vlasnitva u privatizovanim preduzeima. U periodima sprovoenja MVP, u veini zemalja,
bilo je karakteristino da veliki broj malih akcionara, koji su to upravo postali u procesu MVP, nije
posjedovao neophodna znanja za ekasno nadgledanje upravljanja preduzeem ije akcije je do-
bio u posjed. Rjeenje ovih problema, u zemljama u kojima je sprovoen proces MVP, pronaeno
je u formiranju posebnog oblika nansijskih posrednika, privatizacionih investicionih fondova.
Oni su formirani sa ciljem ubrzanja procesa privatizacije, a uz to su imali aktivnu ulogu u razvoju
nansijskih institucija i trita kapitala. Privatizacionim fondovima upravljala su specijalizovana
privatna menadement preduzea (SPMP).
Osnivanje i poslovanje SPMP i PF bilo je regulisano Uredbom o privatizacionim fondovima i spe-
cijalizovanim privatnim menadment preduzeima (Sl. list RCG, br. 8/99, 18/00, 49/01 i 01/02),
kao i pravilima
53
. Dozvolu za rad SPMP izdavao je Savjet za privatizaciju, u skladu sa Zakonom
o privatizaciji privrede
54
i Uredbom. Nadlenost nad izradom i primjenom regulative, kao u vezi
nadzora poslovanja privatizacionih fondova, imala je Komisija za hartije od vrijednosti Republike
Crne Gore (Komisija za HOV).
Osnivanje i organi privatizacionih fondova
Tokom sprovoenja MVP, u skladu sa Uredbom, osnovano je est PF, koji su formirani kao fondovi
zatvorenog tipa. Proces osnivanja PF podrazumijevao je zamjenu vauera u vlasnitvu graana za
investicione jedinice privatizacionih fondova. Prikupljene vauere, privatizacioni fondovi su ula-
gali, ili preciznije - razmjenjivali za akcije preduzea koja su bila predviena za privatizaciju u
procesu MVP. Od PF se oekivalo da ostvare aktivnu ulogu u korporativnom upravljanju privati-
zovanim privrednim drutvima u Crnoj Gori. Meutim, sami PF su imali problema sa ekasnou
u upravljanju zbog iroko disperzirane vlasnike strukture.

52
U prosecu MVP uestvovalo je oko 430.000 graana Crne Gore, od kojih je 248.000 graana (ili oko58% od ukupnog broja
vauera) svoje vauere uloilo u privatizacione fondove. Od 430 hiljada graana, koji su imali pravo na vauere, oko 10% to pra-
vo nije iskoristilo.
53
Pravila o izdavanju investicionih jedinica privatizacionih fondova; Pravila o nainu sazivanja i odravanja prvog sastanka
vlasnika investicionih jedinica privatizacionih fondova; Pravila o transformaciji privatizacionih fondova u akcionarska
drutva; Pravila o nadzornom odboru privatizacionog fonda; Pravila o uslovima i postupku razmjene akcija iz portfelja priva-
tizacionih fondova; Pravila o dranju novanih sredstava privatizacionih fondova; Pravila o nadzoru i kontroli poslovanja speci-
jalizovanih privatnih menadment preduzea i privatizacionih fondova; Pravila o sadraju i objavljivanju izvjetaja o poslovan-
ju specijalizovanih privatnih menadment preduzea i privatizacionih fondova; Pravila o voenju i uvanju poslovnih knjiga i
druge dokumentacije o poslovanju specijalizovanih privatnih menadment preduzea i privatizacionih fondova; Pravila o ja-
vnoj promociji specijalizovanih privatnih menadment preduzea i privatizacionih fondova.
54
Sl. list RCG, broj 23/96, 6/99, 59/00
101
Osnivai privatizacionih fondova bile su menadment kompanije koje su i upravljale portfoliom
fondova. Privatizacioni fondovi poslovali su kao samostalna pravna lica, sa pravima i obavezama
utvrenim Uredbom, a osnivani su radi ouvanja i uveanja vrijednosti imovine uneene u priva-
tizacioni fond putem vauera. Za vrenje upravljanja privatizacionim fondom SPMP su ostvariva-
la proviziju. Ona je tokom prve nansijske godine rada privatizacionog fonda naplaivana putem
specijalnih investicionih jedinica, dok je druge i sljedeih nansijskih godina rada privatizaci-
onog fonda, menaderska kompanija mogla da naplati u novcu samo do 5% neto vrijednosti ak-
tive portfolia fonda.
Privatizacioni fondovi imali su i nadzorni odbor koji je birala skuptina vlasnika investicionih je-
dinica privatizacionog fonda, i koji je, zajedno sa njom, bio organ privatizacionog fonda. Nadzorni
odbor je nadgledao sve aktivnosti fonda u cilju obezbjeenja usklaivanja poslovanja PIF sa Zako-
nom, Uredbom i propisima Komisije za HOV, odnosno pravilima kojima se ureivalo poslovanje
PF
55
.
Tokom cijelog perioda postojanja privatizacionih fondova ostala su nerijeena neka od vanih pi-
tanja, kao npr. konikt interesa i povezana lica, odgovornost nadzornog odbora fonda i kaznene
mjere za loe postupanje, mogunost zaduivanja fonda emitovanjem dunikih hartija od vrijed-
nosti (to i ne treba da udi s obzirom da trite ovih hartija u Crnoj Gori tada nije bilo razvijeno),
kao i postupci za raskid govora o upravljanju i izbor novog menadmenta.
Rezultati poslovanja privatizacionih fondova
Obzirom da su PF formirani kao fondovi zatvorenog tipa, investicione jedinice su, sa aspekta spo-
sobnosti za utrivost i prava koja su nosile, imale karakteristike hartija od vrijednosti. Investicione
jedince PF morale su biti uvrtene na listing berze, u skladu sa pravilima berze. U procesu razmje-
ne vauera iz posjeda PF za akcije, shodno Uredbi, PF je mogao kupovati samo akcije preduzea i
udjele u preduzeima koja se privatizuju u procesu MVP.
Iskustva iz poslovanja PF u drugim zemljama pokazala su, da su PF stvarali uslove za isplatu di-
videne njihovim vlasnicima tek nekoliko godina nakon poetka poslovanja. Ukoliko za to nijesu
postojala zakonska ogranienja, PF su samo u tom duem periodu uspijevali da izvre uticaj na
korporativno upravljanje u privrednim drutvima ije akcije su posjedovali, i da na taj nain po-
veaju protabilnost poslovanja u tim drutvima, odnosno da obezbijede isplatu dividendi.
Privatizacioni investicioni fondovi, u periodu od jedne do dvije godine od poetka rada, nijesu
imali mnogo naina da dou do novanih sredstava. Jedan od osnovnih naina za to bila je pro-
daja akcija iz portfolia, meutim, njihova trina vrijednost bila je daleko manja od nominalne
vrijednosti, pa je njihovom prodajom privatizacioni fond mogao doi do relativno malih novanih
55
Pravila o nadzornom odboru privatizacionog fonda
102
sredstava
56
. Naime, prve i druge godine poslovanja privatizacionih fondova tranja za akcijama iz
njihovih portfolia bila je relativno skromna, osim u sluajevima kad se radilo o akcijama predu-
zea kojima je zavravan proces privatizacije, a takvih je u prvim godinama poslovanja PF bilo re-
lativno malo (2002. i 2003. godine).
Privatizacioni investicioni fondovi nijesu mogli uzimati kredite (emitovanje obveznica, takoe
nije bilo predvieno), zaloiti ili na bilo koji drugi nain opteretiti akcije iz svog portfolia. Is-
tovremeno, prihodi od dividendi i prodaje akcija iz portfolia fondova, kao to je reeno, bili su
vrlo skroman izvor nansijskih sredstava za nansiranje kupovine akcija za portfolio. Pored toga,
postojalo je i ogranienje od maksimalno 10% od ukupne aktive koje se moglo uloiti u hartiju
jednog izdavaoca. Ova ogranienja predstavljala su prepreke da PF investiraju u dodatne akcije
privrednih drutava koja su privatizovana u procesu MVP. To je onemoguilo veu koncentraciju
vlasnitva PF u privrednim drutvima, a samim tim i umanjilo mogunost vrenja uticaja na kor-
porativno upravljanje u tim drutvima. Tek 2004. godine dolo je do neto izraenije koncentra-
cije vlasnitva, nakon to su fondovi izvrili prve znaajnije prodaje akcija iz njihovih portfolia. Iz
tih prihoda, kao i iz naplaenih dividendi, vrena je koncentracija vlasnitva, ali i isplate trokova
upravljanja fondom.
Zbog ogranienja od maksimalno 10% investicionog kapitala koliko je smjelo biti investirano u
jedno privredno drutvo, PF su se fokusirali na mala i srednja privredna drutva. Tamo gdje su bili
suvlasnici u velikim kompanijama, a gdje je to nain organizacije kompanija dozvoljavao, PF su
nastojali da se izbore za segmentaciju tih privrednih drutava. Segmentacije su trebale da obez-
bijede preciznije denisanje vlasnitva nad pojednim segmentima, u cilju davanja mogunosti za
vrenje veeg uticaja na poboljanje korporativnog upavljanja. U nekim sluajevima, takve seg-
mentacije su uspjeno i realizovane, to je fondovima omoguilo sticanje veinskog vlasnitva i
vei uticaj na performanse tih privrednih drutava. Poto je jedan od osnovnih ciljeva njihovog
poslovanja bilo koncentrisanje vlasnitva u svrhu poboljanja korporativnog upravljanja, fondovi
su se fokusirali samo na pojedine grane privrede, uglavnom na turizam i trgovinu.
Privatizacioni fondovi, odnosno SPMP koja su njima upravljala, susretali su se i sa nizom drugih
problema; nedovoljno denisanim procedurama, nedovoljnom informisanosti javnosti i investito-
ra o transakcijama i dominacijom ponude nad tranjom za nansijskim instrumentima. Posljed-
nji problem odrazio se na cijene, kako akcija iz portolia PF, tako i njihovih investicionih jedinica.
Takoe, privatizacioni fondovi su se susretali i sa nizom problema u upravljanju privrednim dru-
tvima (socijalnim i problemima neizvrene restitucije), nasljeenim dugovanjima i zastarjelim
osnovnim i obrtnim sredstvima unutar samih privrednih drutava.
Nemogunost vrenja koncentracije vlasnitva u veem broju privrednih drutava, i otuda manja
mogunost uticaja na korporativno upravljanje, uticala je na nemogunost isplate dividendi fon-
56
Prilikom vrenja prvog izbora akcija za portfolio, PF su se suoili sa nedostatkom adekvatnih informacija o preduzeima, a fi-
nansijski i drugi relevantni izvjetaji tih preduzea bili su najee precijenjeni. Naknadno se pokazalo da je trina vrijednost
tih akcija bila daleko nia (zbog loeg poslovanja tih preduzea i zbog nepostojanja tranje za njima).
103
dova vlasnicima njihovih investicionih jedinica. Iz tog razloga bilo je kompromitovano i populari-
zovanje ideje protabilnog ukrupnjavanja sitnog vlasnitva, tavie, neisplaivanje dividendi, do-
velo je do razoarenja u PF mnogih vlasnika njihovih investicionih jedinica.
Meutim, moe se rei da su privatizacioni fondovi ipak izvrili pozitivan uticaj na razvoj nan-
sijskog trita u Crnoj Gori. Uprkos svim propustima i neostvarenim naporima, oni su u izvjesnoj
mjeri doprinijeli poboljanju korporativnog upravljanja i to posredno fondovi su uticali na for-
miranje svijesti da samo akcije privrednih drutava kojima se dobro upravlja, u duem periodu
mogu postati atraktivne i ostvariti oekivani poeljan rast cijena. Istovremeno, izvjesni negativni
efekti, proizali iz propusta u izradi regulative PF, posluili su kao osnova za izradu Zakona o in-
vesticionim fondovima i ostale pratee regulative.
Ono to se ini najvanijim u vezi privatizacionih fondova je da su njihovim osnivanjem, na -
nansijskom tritu Crne Gore uvedeni novi institucionalni investitori, koji, nakon pretvaranja u
investicione fondove, pretenduju da postanu i najzaajniji od svih institucionalnih investitora. Pri-
vatizacioni fondovi su na nansijsko trite u Crnoj Gori uveli bazine koncepte poslovanja inves-
ticionih fondova nansijsko posredovanje ukrupnjavanjem sitnog kapitala, koje, uz potovanje
principa diverzikacije ima za cilj postizanje prota i ostvarivanje dobiti za vlasnike fondova. Tako
se moe rei da su PF doprinijeli otvaranju svijesti ljudi ka investiranju. Pri tome, PF su na crno-
gorsko trite uveli poimanje da svako moe da investira i od toga zarauje, ak i ako ne posjeduje
adekvatna znanja, ukoliko dozvoli da taj posao za njega obavljaju profesionalni investitori.
Zakonom o investicionim fondovima, doneenim u julu 2004. godine, denisano je da e privati-
zacioni fondovi nastaviti sa radom kao privatizacioni investicioni fondovi (PIF), a specijalizovana
privatna menadment preduzea kao drutva za upravljanje privatizacionim investicionim fondo-
vima (DZUPIF). Na njihovo poslovanje su se primjenjivale odredbe ovog Zakona koje se odnose
na poslovanje investicionih fondova i drutava za upravljanje, a privatizacioni fondovi su bili du-
ni da usaglase svoje poslovanje, akte i organizaciju sa odredbama Zakona, najkasnije do 1.05.2005.
godine. To je na njihovo poslovanje imalo efekta prije svega u omoguavanju vee koncentracije
njihovog vlasnitva u preduzeima iz portfolija, i irenja dijapazona investicionog materijala.
104
6.2.1.2. Regulativa rada investicionih fondova u Crnoj Gori
U Crnoj Gori, osnivanje i poslovanje investicionih fondova (IF) ureeni su donoenjem Zakona
o IF, odnosno pravilima
57
koja blie preciziraju njihovo osnivanje i poslovanje. Izvjesnim rjeenji-
ma u Zakonu nastojalo se premostiti postojanje privatizacionih fondova koji jo uvijek nijesu bili
zavrili misiju koja im je dodijeljena prilikom osnivanja. Ta misija odnosila se na poboljanje
korporativnog upravljanja i performansi u privatizovanim privrednim drutvima. Shodno Zako-
nu o IF, PIF su date iste mogunosti i ovlaenja kao i IF, koja im obezbjeuju izvjesne povoljnosti
i podsticaje u ostvarivanju njihovog primarnog cilja. Pored toga, Zakonom o IF se eljela stvoriti i
osnova za osnivanje i poslovanje pravih IF kao nansijskih posrednika kojime je primarni cilj pri-
kupiti od malih investitora nansijska sredstava, ukrupniti ih i investirati, uz potovanje princi-
pa diverzikacije rizika, a sa ciljem uveanja vrijednosti kapitala fonda i sticanja prota.
Zakon o investicionim fondovima pokuao je da prui jedan opti okvir za osnivanje investicionih,
odnosno fondova zajednikog ulaganja u Crnoj Gori, a istovremeno i osnov za transformaciju
privatizacionih u investicione fondove, kao i da obezbijedi mogunost transformacije fondova sa
veinskim dravnim vlasnitvom.
Ipak, postoji vie objektivih razloga zbog koji je trebalo obezbijediti separatno tretiranje investici-
onih i fondova zajednikog ulaganja, od privatizacionih i fondova u veinskom dravnom vlasni-
tvu, bilo u okviru ovog, ili moda ak i dva odvojena zakonska ili podzakonskih akata.
Naime, za same investicione i fondove zajednikog ulaganja (zatvorene i otvorene fondove), veoma
je vana zatita interesa investitora, to je de facto vano i za investitore privatizacionih i fondova
sa veinskim dravnim vlasnitvom. Meutim, ovi posljednji su postali investitori na nain da im
je materijal za investiranje takorei poklonjen, te njihov odnos prema investiciji nije identian
odnosu onih koji se de-facto odriu od potronje da bi utedjeli, odnosno tu tednju investirali.
Takvi investitori svakako oekuju prinos na svoju investiciju, i zato je neophodno zatititi njihove
interese u sticanju prihoda od investiranja.
Upravo iz tog razloga, za investicione i fondove zajednikog ulaganja, za razliku od privatizacionih
i fondova sa veinskim dravnim vlasnitvom, izuzetno je vana diverzikacija portfolija, odnos-
no aktive, u cilju smanjenja rizika poslovanja. Prave investicione i fondove zajednikog ulaganja,
kao nansijske posrednike, u osnovi i denie prikupljanje sitnog kapitala sa ciljem sticanja
57
Pravila o izdavanju dozvole za rad drutvima za upravljanje investicionim fondovima i investicionim fondovima (Sl. list RCG,
br. 68/04, 78/04, 05/05); Pravila o sadrini prospekta osnivake emisije akcija investicionog fonda (Sl. list RCG, br. 68/04);
Pravila o blioj sadrini ugovora o upravljanju investicionim fondom (Sl. list RCG, br. 68/04); Pravila o metodologiji za
obraunavanje neto vrijednosti imovine investicionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04); Pravila o izvjetavanju o dranju
novanih sredstava investicionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04); Pravila o bliim uslovima i nainu promocije poslovanja in-
vesticionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04); Pravila o sadrini i objavljivanju izvjetaja o poslovanju drutava za upravljan-
je investicionim fondovima i investicionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04); Pravila o bliim uslovima, nainu i postupku vrenja
nadzora poslovanja drutava za upravljanje investicionim fondovima i investicionih fondova (Sl. list RCG, br. 68/04); Uput-
stvo o obraunu i naplati naknade drutava za upravljanje investicionim fondovima (Sl. list RCG, br. 68/04)
105
prota, uz potovanje principa diverzikacije ili raspodjele rizika. Cilj ovih nansijskih posredni-
ka nije poboljanje performansi preduzea iz portfolija korienjem principa koncentracije vlas-
nitva, kao kod privatizacionih, a dijelom i fondova u dravnom vlasnitvu. Ispotovati u okviru
jednog zakonskog dokumenta ciljeve poslovanja jednih i drugih nansijskih posrednika, odnosno
osnovne principe njihovog poslovanja, koncentraciju i diverzikaciju, teko da je mogue na nain
koji ne derogira jedan od ova dva cilja, odnosno principa poslovanja.
Iz tih razloga, bilo je moda cjelishodnije izmijeniti Uredbu o privatizacionim fondovima i spe-
cijalizovanim privatnim menadment preduzeima, koja je regulisala rad ovih drutava. Tom iz-
mjenom ovim drutvima se moglo dozvoliti da investiraju u nekretnine i dravne zapise, kao i da
se zaduuju, da bi im se olakalo postizanje koncentracije vlasnitva i proirio izbor investicionih
prilika za sticanje prihoda. Takoe, izmjenom Uredbe se mogla obezbijediti i privatizacija drav-
nih fondova (barem djelomina).
Separatnim zakonskim tretmanom trebalo je stvoriti uslove da privatizacioni fondovi na adekva-
tan nain zavre posao zbog kojeg su osnovani da izvre koncentraciju i pospjee razvoj priva-
tizovanih preduzea iz njihovog portfolia. Tome im na ruku od poetka 2005. godine ide i do-
noenje Pravila o nainu trgovanja blokom akcija i Pravila o preuzimanju akcionarskih drutava,
odnosno donoenje Zakona o preuzimanju. Trgovanje blokom akcija i preuzimanje preduzea tre-
balo je, meutim, regulisati brzo nakon sprovoenja procesa MVP, odnosno poetka rada privati-
zacionih fondova, zajedno sa izmjenom odredbe u Uredbi o privatizacionim fondovima i specijali-
zovanim menadment preduzeima, kojom bi se proirio procenat od 10% maksimalnog ulaganja
u akcije jednog izavaoca. Na taj nain doprinijelo bi se koncentrisanju vlasnitva privatizacionih
fondova. Ipak, donoenje ovih pravila nakon izmjene regulative rada investicionih fondova, kojom
se ne propisuje obavezan nivo diverzikacije, trebalo bi omoguiti koncentrisanje vlasnitva, a
time i vei kvalitet upravljanja i poboljanje performansi preuzetih privrednih drutava.
S druge strane, oslobaanje Zakona o investicionim fondovima potrebe da regulie oblast priva-
tizacionih i fondova u veinskom dravnom vlasnitvu, rezultiralo bi stvaranjem regulative rada
investicionih i fondova zajednikog ulaganja koja bi omoguila precizniji i, to bi u pojedinim os-
novama njihove investicione politike bilo vrlo poeljno, stroiji zakonski koncept. Crnogorski Za-
kon o IF nije precizirao postojanje diverzikovanih i nediverzikovanih fondova, kao ni procenat
ukupne aktive koji smije biti investiran u hartije od vrijednosti jednog izdavaoca. Ti procenti se,
shodno praksi fondova na razvijenim nansijskim tritima, daleko stroije deniu kod otvo-
renih nego kod zatvorenih fondova, upravo zbog neograniene mogunosti prikupljanja kapitala
kod otvorenih fondova.
Shodno zakonskim rjeenjima kojima su regulisani otvoreni investicioni fondovi u Sjedinjenim
amerikim dravama, ak i ako je nediverzikovan, zakonom je propisano da fond 50% aktive
mora diverzikovati (dok diverzikovani fond mora diverzikovati 75% svoje aktive). ak je i pro-
pisano da od tih 50% aktive na koju se mora primjeniti princip raspodjele rizika, udio pojedine
hartije od vrijednosti ne moe prei 5% od ukupne aktive, kao i da u okviru tih 5% ne moe imati
106
vie od 10% akcija sa pravom glasa bilo kojeg izdavaoca (naroito ako je izdavalac nansijska ins-
titucija, da bi se sprijeilo piramidalno investiranje). Prema Direktivi Evropske zajednice (Europe-
an Community Directive on Undertakings for Collective Investment in Transferable Securities
58
),
kod otvorenih fondova takoe postoji princip od 5%, pri emu se dravama lanicama dozvoljava
proirenje na 10%, pod uslovom da investicije u hartije u koje je investirano vie od 5% ukupne
aktive, sve zajedno ne prelaze vie od 40% ukupne aktive fonda. Pored toga, ovim Direktivama je
precizirano i da se 90% investicija otvorenog fonda mora sastojati od hartija kotiranih na berza-
ma ili drugim organizovanim tritima (OTC trite)
59
. U naem Zakonu o IF takva odredba nije
mogla biti stavljena, bez ikakvih ogranienja, imajui u vidu da se u Crnoj Gori kotira veoma mali
broj kompanija, odnosno emitovanih akcija. Meutim, u cilju zatite investitora onih fondova koji
se nee baviti privatizacijom i koncentracijom vlasnitva, ve pravim nansijskim posredovanjem,
trebalo je ovu odredbu ipak uvesti, ali je vezati za investiranje na inostranom tritu. I to, kako kod
investicionih, odnosno zatvorenih, tako i kod fondova zajednikog ulaganja.
Meutim, kompletno bavljenje diverzikacijom ostavljeno je skuptini akcionara. Na ovaj nain,
pominjanje principa raspodjele rizika, odnosno diverzikacije u lanu 4, stav 2 Zakona, gotovo da
se moe smatrati samo deklarativnim. Zakonodavac je svu odgovornost za loe postavljanje ciljeva
fonda i lou diverzikaciju ostavio skuptini akcionara koja se sastoji od akcionara ije znanje o
investiranju i rizicima je minorno, i koji zasigurno nee biti u stanju da se zatite od vlastitih loih
izbora. Iz tog razloga, Zakon o IF je trebao propisati nivo diverzikacije za prave investicione fon-
dove. Stie se dojam, da je ova zakonska formulacija vezana za diverzikaciju, uraena na opisani
nain kao da se predvia da IF u Crnoj Gori uopte ni nee biti u rukama velikog broja malih, ve
malog broja velikih akcionara. Ovi bi se lako mogli dogovoriti u vezi sa portfoliem, a ako sami i ne
budu imali znanja o investiranju na nansijskom tritu, imat e namjeru da usmjere investicije
fonda u pojedine kompanije od njihovo specijalnog interesa (u kojima moda ve imaju odreen
vei procenat vlasnitva). Tome treba da poslui i mogunost uzimanja zajmova koja je data fon-
dovima zajednikog ulaganja (FZU).
to se tie pravih investicionih fondova, bilo je potrebno zakonom denisati i otvorene, ne samo
zatvorene fondove i FZU. Razlika izmeu investicionih, odnosno zatvorenih fondova i fondova
zajednikog ulaganja, premda je denisana, nije u tolikoj mjeri esencijalna da je zahtijevala sepa-
ratno zakonsko tretiranje. Naime, Zakon o IF predvia da FZU, kao ni investicioni fond ne smije
otkupljivati svoje akcije, ime se gubi esencijalna razlika izmeu ova dva tipa fondova, a kao jedna
od rijetkih razlika, ostaje mogunost FZU da uzima kredite, za razliku od investicionih fondova.
Tu se postavlja pitanje, emu slui razlika izmeu investicionih fondova i FZU? Da li investicioni
fondovi u stvari treba da predstavljaju ono to su nekad bili privatizacioni fondovi nansijske
posrednike koji ne smiju da prikupljaju dodatna nansijska sredstva, ni emisijom akcija, niti uzi-
manjem kredita? Da li je logino oekivati da nansijski posrednici tipa investicionih fodnova sh-
vaenih u duhu crnogorskog Zakona o IF uopte budu osnivani u perspektivi? Vjerovatno ne, jer
58
http://www.kpmg.ie/industries/fs/funds2004/ucits/ucits.htm
59
European Community Directive No 85/611/EEC of 20 December 1985 as amanded by Council Directive No 88/220/EEC of 20
March 1988.
107
su se i postojei preregistrovali u FZU. S druge strane, osnivanje otvorenih fondova, za kojima bi
realno postojala i tranja i potreba, ostalo je zakonski potpuno netretirano.
injenica je da bilo koju inostranu regulativu nije mogue primijeniti direktno i bez voenja ra-
una o specinostima domaeg trita, u ovom sluaju nansijskog. Ipak, pozitivne tekovine iz
inostranih iskustava, potrebno je ne samo razmotriti ve i pokuati primijeniti ukoliko je to ne-
ophodan uslov za zatitu interesa investitora. A zatita njihovih interesa prilikom investiranja u
neki vid nansijskih posrednika, svakako je jedan od preduslova za uspjean, dugoroan razvoj
ne samo tog tipa nansijskog posrednika, ve i cjelokupnog nansijskog trita. To zbog poznatog
domino efekta usljed kojeg se nakon jednog, gubi povjerenje i u ostale nansijske posrednike.
Bez obzira na potencijalne mogunosti koje nijesu iskoriene, injenica je da ni Zakon o IF, kao
to to nije uinila ni Uredba o privatizacionim fondovima i specijalizovanim privatnim menad-
ment preduzeima, nije na adekvatan nain denisao odgovornost drutva za upravljanje i lano-
va nadzornog odbora investicionog fonda. Zakon o IF takoe nije na kvalitetan nain, preduprije-
dio ni sticanje interesa potencijalno povezanih lica, iako je nastojao da predvidi neke mogue re-
lacije izmeu njih. Kao jedan od pozitivnih pomaka u odnosu na Uredbu moe se navesti to to je
data mogunost da se zarade drutva za upravljanje poveaju u sluaju rasta prota investicionog
fonda, ime se postie vaa motivacija DZU.
Zakonom o IF nije predviena mogunost da se investicionim fondom upravlja iznutra, a ne
traenjem nansijskog savjetnika odnosno angaovanjem drutva za upravljanje (drutvo za
upravljanje Zakonom o IF je oznaeno kao jedini mogui osniva fonda). Takoe, nije denisano
niti da se ugovor o upravljanju izmeu investicionog fonda i drutva za u pravljanje treba obnavl-
jati svake godine. Takva odredba obezbijedila bi da se drutvo za upravljanje ne uljulja u svoj
ugodan poloaj upravljaa nekim fondom. Istina, Zakonom o IF je data mogunost raskida ugovo-
ra o upravljanju, ali teko je oekivati da bi fond raskinuo ugovor sa svojim osnivaem. Postojanje
ove mogunosti u Zakonu o IF je nesigurniji put za uspostavljanje zainteresovanosti drutva za
upravljanje da ne dozvoli da ga drugo, uspjenije drutvo pobijedi na konkursu u roku od godinu
dana.
Takoe, Zakonom o IF, kao ni pravilima, nije propisan niti procenat ostvarene dobiti koju je IF
duan da distribuira njegovim akcionarima (u SAD to je 98%). Ova odredba izuzetno je vana za
privlaenje investitora, i postavlja se pitanje, zato bi bilo koji investitor bio zainteresovan za in-
vestiranje u fond koji mu ne garantuje da e svakako dobiti bio dobiti? Osim iz ovog, odreivanje
procenta vano je i iz razloga to zadrana, odnosno neraspodijeljena dobit podlijee oporezivanju
i na taj nain utie na smanjenje vrijednosti akcija fonda.
Polazei od datog zakonskog rjeenja, ostaje da se vidi koliko e ono pogodovati stabilnom razvoju
pravih IF, dok e, nesumnjivo, pradstavljati podsticajnu okolinu za razvoj privatizacionih investi-
cionih fondova.
108
Vrijeme e pokazati, takoe, u kolikoj mjeri e sama drutva za upravljanje, skuptine akcionara i
nadzorni odbori investicionih fondova imati interesa da tite interese akcionara, u mjeri veoj od
one koju je propisao Zakon o IF, a koja je nesumnjivo neophodna. Takoe, ostaje i nada da e taj
interes biti dovoljno velik, i da nepostojanje adekvatnih sankcija i kaznenih mjera u Zakonu o IF
nee rezultirati derogiranjem funkcije i ciljeva jednog tipa nansijskih posrednika koji su u zadn-
jih 30-tak godina na svjetskim nansijskim tritima zabiljeili najvei rast vrijednosti kapitala i
prota.
6.2.1.3 Struktura portfolia investicionih fondova u Crnoj Gori
Kao to je ve reeno, u Crnoj Gori jo nije razvijeno trite novca, trite zajmova, hipotekarno
trite, ne emituju se ni instrumenti hedinga, opcije i fuersi, dok je trite obveznica tek poelo
da se razvija, i to samo segment dravnih obveznica, dok korporativne jo nijesu emitovane.
Jedini investicioni materijal koji stoji na raspolaganju investicionim fondovima za ulaganje u Cr-
noj Gori su:
1. akcije privrednih drutava, nansijskih i nenansijskih, koje su kreirane u procesu priva-
tizacije i van tog procesa, od ega je dio;
a. u vlasnitvu graana i pravnih lica (npr. privatizacionih fondova);
b. u vlasnitvu drave i predvieno je za prodaju u postupku privatizacije putem tendera,
traenja stratekog partnera ili zamjenom za obveznice stare devizne tednje;
c. ovo su obine akcije koje daju pravo glasa, ukoliko zakonskim propisima nije drugaije
odreeno (kao npr. u sluaju Zakona o investicionim fondovima), dok su se poetkom
2007. godine pojavile i prve povlaene akcije;
2. kratkoroni dravni zapisi ronosti 28,56,92 i 181 dan;
3. obveznice stare devizne tednje;
4. obveznice Fonda za obeteenje;
5. obveznice lokalnih samouprava;
6. obveznice za sanaciju drumskih puteva;
7. nekretnine;
8. novana sredstva.
O trinom materijalu na crnogorskom tritu kapitala bie rijei u dijelu analize koji se odnosi
na trite kapitala, te ovdje neemo detaljnije ulaziti u analizu trinog materijala. Moe se jedino
napomenuti da e mogunost investiranja u inostranstvu, data investicionim fondovima Zako-
nom, predstavljati odlino rjeenje u perspektivi, s obzirom na uzak dijapazon trinog materijala
u Crnoj Gori, odnosno sporo uvoenje novih hartija od vrijednosti na crnogorskom tritu kapi-
tala. injenica je da su posljednje dvije godine, bez obzira na ogranienost vrsta trinog mate-
rijala u Crnoj Gori, ipak bile izuzetno lukrativne za investiranje na crnogorskim berzama, svim
investitorima, pa i investicionim fondovima. To je prvenstveno bilo rezultat sekundarne trgovine
podstaknute sprovoenjem privatizacionih procesa, dok su IPO sprovodile uglavnom nansijske
109
institucije u cilju dokapitalizacije ili prilikom osnivanja. Sve dok bude trajao process privatizacije
i priliv stranih investicija u nekretnine, IF u Crnoj Gori e imati priliku da zarauju na kapitalnoj
dobiti koju generiu hartije od vrijednosti u njihovom portfoliju.
Podaci iz CDA ukazuju da je na poetku privatizacije, ova institucija u registru imala 289 emite-
nata, dok je na 29.12.2006. taj broj ve iznosio 399 (ne odnosi se samo na emisije akcija ve i dr-
avne zapise, kao i odravne obveznice, gdje se Ministarstvo nansija pojavljuje kao jedan emitent
sa vie rauna u registru). Nominalna ili inicijalna vrijednost ukupnog emitovanog materijala na
ovaj datum iznosila je 4,34 milijarde eura. Od tog iznosa, na nominalnu vrijednost hartija koje se
nalaze u portfolijima svih investicionih fondova, odnosilo se 92,01 milion eura, ili blizu 3%. Kva-
litet akcija domaih privrednih drutava znaajno varira, kao i na svim drugim tritima, ovisno
o kvaliteti izdavaoca. U perspektivi, moe se oekivati da znaajan dio akcija relativno visoke kva-
litete, privatizovanih privrednih drutava, i ako bude kotiran na crnogorskim berzama, nee biti
predmet trgovanja, zahvaljujui sticanju veinskog vlasnitva u njima. Zato je vano podsticati
IPO kao nain prikupljanja eksternih nansijskih sredstava u domaim privrednim drutvima,
kao i emitovanje obveznica.
Tabela br. 6.2 - Inicijalna i trina vrijednost hartija u portfoliu crnogorskih fondova na
kraju novembra 2006. godine, u eurima
Rb. Naziv fonda
Inicijalna
vrijednost ukupno
emitovanih
hartija emitenata
u portfoliju, u
eurima
Inicijalna
vrijednost hartija
u portfoliju
investicionih
fondova, u
eurima
Trina
vrijednost
portfolija u
eurima na kraju
2005. godine
Trina
vrijednost
portfolija u
eurima na
30.11.2006.
godine
1 Atlas Mont Fond 87,787,450.54 13,393,857.18 24,821,828.41 45,591,328.60
2 Euro Fond 145,149,606.06 42,755,083.81 32,215,437.51 79,870,713.97
3 HLT Fond 50,683,729.67 13,930,748.64 22,025,917.87 42,085,114.48
4 MIG Fond 58,092,761.35 2,082,378.44 15,280,022.82 23,043,441.08
5 Fond Moneta 76,188,833.75 4,292,087.00 17,846,340.48 25,546,931.49
6 Fond Trend 137,723,346.81 15,552,024.55 26,787,438.68 47,357,131.75
7 Ukupno: 555,625,728.18 92,006,179.61 138,976,985.77 263,494,661.37
Izvor: CDA
* Podaci za kraj 2006. godine nijesu raspoloivi, jer ih investicioni fondovi jo nijesu objavili na
njihvim web stranicama. Podaci za trinu vrijednost Eurofonda odnose se na kraj avgusta 2006.
godine.
Kratkoroni dravni zapisi i dalje donose stabilne, ali vie ne i visoke prinose (prosjena ponderi-
sana stopa izmeu 0,49% i 2,87%), pri emu ih drava sve manje emituje (shodno novoj strategiji
110
nansiranja dravne potronje), a imaju i nisku likvidnost. U tom smislu, na KDZ kao investicioni
materijal u perspektivi ne bi trebali imati
Obveznice stare devizne tednje su investicioni materijal koji je interesantan za investicione fon-
dove, iz razloga to ih je mogue kupiti uz izuzetno visok diskont (u prosjeku oko 30%) i zamije-
niti ih za akcije u vlasnitvu drave (odnosno dravnih fondova) u omjeru 1 za 1, odnosno 1 euro
vrijednosti obveznice za 1 euro vrijednosti akcije. Kupovina obveznica iz ovog razloga je prilino
dobra investicija za fondove koji ele da koncentriu vlasnitvo.
U Crnoj Gori trite nekretnina u posljednje dvije godine je u rastu, ali u tom periodu, on je ipak
nudilo manji potencijal rasta u odnosu na hartije na tritu kapitala. Iz tog razloga, samo man-
ji broj investicionih fondova je investirao u nekretnine, a udio tih investicija u ukupnoj aktivi ne
prelazi preko 6%. Generalno, ulaganje u nekretninu moe biti investicija sa vrlo dugim i nesigur-
nim periodom otplate. Cijene nekretnina u Crnoj Gori postiu izuzetno visoke stope rasta u posl-
jednjih godinu dana podstaknute stranim investicijama, ali ovaj trend ne moe trajati predugo, s
obzirom na ogranienost zemlje I nekretnina koje su na prodaju. Ne treba zanemariti niti efekat
cjenovnog mjehura do kojeg moe doi na kraju perioda rasat cijena nekretnina. Kad se radi o
ulaganju u nekretnine, investicioni fondovi bi se mogli fokusirati na nekretnine namijenjene ren-
tiranju, koje donose redovan i relativno visok prihod. Takvu vrstu nekretnina obino predstavljaju
poslovni prostori, koji na godinjem nivou mogu da donesu prinos izmeu 10% i 20%.
Ulaganje u novana sredstva u Crnoj Gori je poeljna investicija (u mjeri u kojoj ne predstavlja
visok oportunitetni troak uslijed neinvestiranja u protabilniji trini materijal), jer su kamatne
stope na oroena sredstva i dalje relativno visoke (u prosjeku oko 5%). Ipak, treba imati u vidu da
e, shodno promjeni domaih uslova zbog kojih su kamate i dalje vrlo visoke u odnosu na kamate
na svjetskim tritima, i kamate u Crnoj Gori u nekom srednjem roku opadati.
6.2.1.4 . Zakljuak
U poslovanju investicionih fondova u Crnoj Gori, mogu se zapaziti tri grupe problema, trenutno
prisutnih, odnosno potencijalnih - jedna se odnosi na probleme koje investicioni fondovi dijele sa
ostalim investitorima na tritu, a vezana je za kvalitet informacija o poslovanju domaih kom-
panija, o emu e biti vie rijei u drugim dijelovima analize. Druga grupa problema proizlazi iz
neadekvatne, prevashodno zakonske, regulative, koja moe postati ograniavajui faktor razvoja
investicionih fondova u nansijske posrednike kakvi postoje na razvijenim nansijskim tritima.
Iz tog razloga, neophodno je da sva zapaanja i prijedlozi za korigovanje propusta i loih rjeen-
ja u Zakonu o IF, budu prihvaeni i primijenjeni u neko dogledno vrijeme, kad IF u Crnoj Gori
ostanu bez trenutno osnovnog investicionog materijala akcija preduzea kojima predstoji priva-
tizacija. Ovdje dolazimo i do tree grupe problema vezanih za poslovanje IF u Crnoj Gori, a koja
se odnosi na potrebu razvoja trinog materijala, u relativno bliskoj perspektivi, nakon zavretka
privatizacionog procesa u Crnoj Gori. Preciznije, na period kad cijene akcija privrednih drutava
vie ne budu voene pekulativnim, ve sistemskim, granskim i individualnim karakteristikama.
111
Trenutno, zarada koju nude akcije preduzea u procesu privatizacije, vrlo uspjeno kompenzuje
nepostojanje ireg dijapazona raspoloivog trinog materijala hartija trita novca, korporativ-
nih obveznica, instrumenata hedinga.
Naime, IF likvidnu aktivu mogu drati i u obliku depozita po vienju kod banaka, ali u tom sluaju
oni, ako uopte, generiu vrlo nizak prihod, dok terminski depoziti nisu adekvatna alternativa jer
onemoguavaju brz raskid ugovora o deponovanju unutar preciziranog vremenskog dijapazona i
povlaenje deponovanih nansijskih sredstava. U tom smislu neophodan je, mada ne i od sutin-
ske vanosti za funkcionisanje IF, razvoj trita novca i njegovih instrumenata. Za poetak, bilo bi
poeljno institucionalizovati sekundarno trite dravnih zapisa, uiniti ih likvidnima, to bi IF
ponudilo likvidnu kratkoronu aktivu. Ona bi, do daljnjeg, predstavljala kompenzaciju za ostale
nedostajue instrumente trita novca. Ipak, ini se da IF u Crnoj Gori ne osjeaju ovaj nedostatak
instrumenata trita novca. Naime, iako na depozitima po vienju ne zarauju mnogo, IF u Crnoj
Gori imaju veliku kompenzaciju u zaradi, trenutno, u visokom rastu cijena akcija. Stoga se prob-
lem nedostatka trita novca moe postaviti kao gorui tek u periodu od nekoliko godina, kad
se zavre preostale privatizacije koje su danas izvor velikih prihoda IF. U takvoj situaciji svaki po-
tencijalni izvor zarade e biti dobrodoao, a do tada e, za oekivati je, biti stvoreni institucionalni
i drugi uslovi za razvoj trita novca.
Ogranienost trinog materijala na akcije privatizovanih privrednih drutava, a naroito onih u
procesu privatizacije, obveznice stare devizne tednje, Fonda za obeteenje, obveznice za sanaci-
ju drumskih puteva (optinskim obveznicama jo se ne trguje na sekundarnom tritu), akcije iz
specijalne ponude Ministarstva nansija i dravnih fondova i na kratkorone dravne zapise, ini
se da ne predstavlja ograniavajui faktor protabilnom poslovanju investicionih fondova u Crnoj
Gori. Preciznije zbog nedostatka korporativnih obveznica, kao i u sluaju nedostajuih instru-
menata trita novca, IF ne trpe proputene prihode, jer ih kompenziraju visokim rastom cijena
domaih akcija koje dre u portfoliju, visokim diskontima na cijene obveznica stare devizne ted-
nje koje naplauju od drave po nominalnoj vrijednosti ili ih zamjenjuju za akcije preduzea u
procesu privatizacije i sl. Pored toga, manji broj IF poeo je da investira i u inostranstvu, mada su
te investicije za sada ograniene na region. To i ne udi s obzirom da tranzicione ekonomije u regi-
onu i nude potencijalno vee prinose na investicije u hartije od vrijednosti, u odnosu na stabilnija
nansijska trita. Ipak, za nadati se je da e u kraoj perspektivi doi do razvoja trita korpora-
tivnih obveznica. One bi ponudile mogunost ostvarivanja stabilnih i redovnih, mada ne znaajno
velikih prihoda za IF. Pri tome treba imati u vidu da e u toj perspektivi i cijene veine akcija ui u
zonu stablinosti. U takvim uslovima bie neophodno uspostaviti i mjeru diverzikacije, i regulisati
odgovornost drutva za upravljanje i nadzornog odbora. Zato?
Zato to se pretpostavlja da e do tada, krupni kapital koji danas koristi IF kao mehanizam in-
vestiranja, vjerovatno iscrpiti vei dio njegovih izvora, koji su kreirani u, najblae reeno, sivim
ekonomskim zonama. U takvim okolnostima, rast IF, odnosno prikupljanje novog kapitala, po-
et e zaista da ovisi o prikupljanju sitne tednje, o njenom otimanju od banaka u kojima se
ona deponuje usljed decenijskih navika, nedovoljnog poznavanja nansijskog trita ili nedovolj-
112
nog povjerenja u njega. Upravo i tek u takvim okolnostima, veinski vlasnici IF imat e potrebu
da poboljanjem zakonskih rjeenja, ponude vei nivo zatite interesa investitora, i time privuku
njihov vei broj, da uspostave kvalitetnu konkurenciju bankarskim depozitima. Do tada, manjin-
skim vlasnicima investicionih jedinica IF ostaje da se nadaju da, bez obzira na propuste u zakonu
u pogledu odgovornosti za upravljanje i nadzor nad njim, veinski vlasnici IF koji ve sada imaju
uticaj na izbor ovih organa, nee dozvoliti da oni rade suprotno njihovom interesu. To e, do nekih
doglednih vremena, manjinskim investitorima biti kompenzacija za prihode, odnosno dividendu
koja im u tom periodu moda nee biti isplaivana, ve e bivati reinvestirana. U svakom slua-
ju, ukoliko budu nezadovoljni razvojem situacije, manjinski investitori e uvijek moi da prodaju
investicione jedinice koje posjeduju. Za njih e se uvjek nai potencijalni kupac ako to ne budu
drugi mali, sitni investitori koji imaju relativno izraenu sklonost ka riziku, to e vjerovatno
uvijek biti veinski vlasnici IF. Takva podjela nije nepoznata ni razvijenim nansijskim tritima
tamo veinske vlasnike IF predstavljaju institucionalni investitori. Ipak, postoji jedna razlika
vlasnici institucionalnih investitora su opet, mali investitori. Razvoj drugih institucionalnih
investitora u Crnoj Gori, privatnih penzionih fondova i osiguravajuih kua, vjerovatno e koinci-
dirati sa razvojem trita novca i trita korporativnih obveznica.
Tako se ini da e IF u Crnoj Gori, za razliku od razvijenih trita, barem jedno izvjesno vrijeme
biti mehanizam za investiranje ne sitnog, ve krupnog kapitala. Ipak, moe se smatrati da etiolo-
gija strukture vlasnikog kapitala IF, nee predstavljati problem na nivou nansijskog trita sve
dok se kapital IF bude koristio kao kvalitetan alternativni izvor eksternih nansija za preduzea
u Crnoj Gori. Upravo u tim smislu, odnosno u cilju korienja kapitala IF za podmirivanje potre-
be domaih privrednih drutava za eksternim izvorima nansiranja, potrebno je to prije stvori-
ti uslove za razvoj trita korporativnih obveznica i trita novca. Ukoliko se to ne dogodi, IF e
svejedno imati uslove da protabilno posluju, ali nansirajui potrebe ne za eksternim izvorima
nansiranja domaih, ve inostranih privrednih drutava.
6.2.2. Osiguravajua drutva u Crnoj Gori
Poetkom devedesetih godina, trite osiguranja u tadanjoj Jugoslaviji doivelo je ekspanziju u
smislu poveanja broja novoformiranih osiguravajuih kompanija. Ubrzo, zbog ratnog okruenja,
sankcija i inacije, dolo je do raspada jugoslovenskog trita osiguranja. Loe stanje trita osigu-
ranja donekle je oivljeno uvoenjem novog dinara 1994. godine. Osiguranje se sprovodilo u zna-
tno povoljnijim uslovima, ali i dalje sa brojnim problemima i tekoama.
U Crnoj Gori najvei broj graana osiguravao se kod kompanija iz Srbije koje su poslovale na cr-
nogorskom tritu osiguranja preko svojih lijala. Najvee uee u ukupnom portfelju crnogor-
skog trita osiguranja, kompanije su realizovale u osiguranju od autoodgovornosti, tj. preko 60%
vozila u Crnoj Gori bilo je osigurano kod osiguravajuih kompanija iz Srbije, ime je dolazilo do
velikog odliva novanih sredstava iz Crne Gore. Regulisanje obaveza prema osiguranicima bilo je
113
neaurno, to je imalo za posljedicu, pored ugroavanja ekonomskih interesa Crne Gore, i veliku
nesigurnost graana u ostvarivanju njihovih prava po osnovu osiguranja.
Problemi u zemlji doveli su do suspenzije osiguravajuih kompanija iz meunarodnog sistema
osiguranja iz zelene karte. Suspenzija je uvedena iz razloga neizmirenih eksternih teta i unu-
tranjih dugova po osnovu poinjenih teta i preuzetih obaveza iz ugovora o osiguranju.
U avgustu 2000. godine, s obzirom na stanje trita osiguranja u Crnoj Gori, Vlada Republike Crne
Gore donijela je Uredbu o osiguranju imovine i lica
60
. Uredba je predviala da poslove osiguranja
u Crnoj Gori obavljaju samo organizacije za osiguranje koje imaju sjedite (kao pravno lice) na te-
ritoriji Crne Gore, sa uplaenim sredstvima fonda sigurnosti kod poslovnih banaka u Crnoj Gori.
Organizacije za osiguranje koje su preko svojih lijala poslovale u Crnoj Gori
61
, bile su dune da
se do 07.11.2000. godine preregistruju, odnosno dobiju dozvolu za rad u Republici Crnoj Gori. Ni-
jedno od tih drutava nije regulisalo pravni status za svoje poslovanje, tako da su od 07.11.2000.
godine izgubili pravo na rad u Crnoj Gori.
U periodu od 2000. do 2003. godine, u Crnoj Gori poslovala su samo tri drutva za osiguranje i to:
LOVEN a.d. Podgorica, MONTENEGRO a.d. Podgorica i SWISS a.d. Podgorica, kao i jedno
drutvo za reosiguranje, LOVEN-RE Podgorica. U 2003. godini dozvolu za rad od Ministarstva
nansija Republike Crne Gore dobilo je Zepter osiguranje a.d. Podgorica, a 2004. godine i Gra-
we osiguranje a.d. Podgorica. Godine 2005. dozvolu za rad dobilo je i Magna odiguranje, a.d.
Podgorica.
U ukupnom kapitalu drutava za osiguranje prisutno je znatno uee stranog kapitala i to: u Lo-
ven osiguranju 51%; u Grawe osiguranju i u Zepter osiguranju 100%.
Osim pomenutih osiguravajuih drutava registrovanih za rad u Crnoj Gori, na crnogorskom tr-
itu u posmatranom periodu bila su prisutna i drutva iz oblasti osiguranja registrovana za rad u
Republici Srbiji, kao i neke inostrane kompanije. Njihovi zastupnici rade na crnogorskom tritu,
ali o njihovim prihodima, kao i o odlivu kapitala iz Republike po tom osnovu mogue je dobiti
samo posredne podatke iz izvjetaja crnogorskih banaka o realizovanom platnom prometu sa ins-
transtvom. Ovi podaci za period 2002 2005. godina prikazani su u tabeli u nastavku.
60
61
To su bila drutva: DUNAV, a.d. Beograd, SIM, a.d. Beograd, TAKOVO, a.d. Kragujevac, IMPERIJAL, a.d. Beograd,
STARI GRAD, a.d. Kovin, PLAVA TAKA, a.d. Beograd, ZEPTERa.d. Beograd, i OMNIA, a.d. Valjevo.
114
Tabela br. 6.3 - Plaanja prema inostranstvu i Republici Srbiji, Kosovu i Metohiji u
periodu 2002 novembar 2006. godine, u 000 eura
2002. 2003. 2004. 2005. XI 2006.
XI 2006./
2002
Inostranstvo 1 ,913.00 2,407.00 2,892.00 4,257.00 5,998.00 213,5%
Republika Srbija, Kosovo i Metohija 433.00 1,162.00 1,071.00 1,588.00 2,179.00 403,2%
Ukupno 2 ,346.00 3,569.00 3,963.00 5,845.00 8,177.00 246,6%
Izvor: CBCG
Kao to podaci pokazuju, odliv sredstava po osnovu osiguranja crnogorskih rezidenata u osigura-
vajuim kompanijama van Crne Gore je kontinuirano u porastu, i za 11 mjeseci 2006. godine do-
stigao je iznos od preko 8 miliona eura. Ovaj podatak moe se posmatrati i kao svojevrstan poka-
zatelj ekonomskog rasta Republike, ali i kao pokazatelj mjere u kojoj je, zakonsko i institucionalno
zaokruivanje oblasti osiguranja, zavreno tek krajem 2006. godine, zakasnilo. Prikazani podaci,
naime, pokazuju i koliko nansijskih sredstava domae osiguravajue kue uslovno reeno gube u
bitci sa inostranim konkurentima koji nude iri spektar usluga osiguranja, prevashodno penziona
i zdravstvena osiguranja. Ovaj trend moe se smatrati nepoeljnim i sa aspekta poveanja odliva
kapitala iz Republike, meutim, on predstavlja daleko znaajniji problem sa aspekta konkurenci-
je stranih osiguravajuih drutava domaima, zatim rizika domaih rezidenata koji proizlaze iz
odsustva regulative i kontrole stranih osiguravajuih kua od strane domaih regulatora, kao i sa
aspekta nemogunosti drave da oporezuje prihode stranih osiguravajuih kua. Postavlja se pi-
tanje, koliko e novodoneeni Zakon o osiguranju
62
, kao i Zakon o dobrovoljnom penzionom osi-
guranju, biti sami po sebi dovoljni da obezbijede promjenu ovog trenda, odnosno davanje pred-
nosti domaim, pred stranim nansijskim institucijama koje nude usluge ivotnog, penzionog i
drugih osiguranja.
Novodonoenim Zakonom o osiguranju ureeno je pitanje obezbjeenja likvidnosti i solventnosti
osiguravajuih drutava, kroz visinu osnovnog kapitala. Pitanje konkurencije i oligopola tretirano
je novodoneenim Zakonom o zatiti konkurencije.
6.2.2.1. Struktura proizvoda i prihoda osiguravajuih drutava u Crnoj Gori
Vrste i struktura proizvoda ijom prodajom osiguravajua drutva generiu najvei dio priho-
da vrlo je uskog dijapazona i pravi je odraz nerazvijenosti crnogorske privrede i niskog standarda
stanovnitva; dok u svijetu postoji vie od 400 vrsta osiguranja, kod nas postoji do 30 vrsta. Meu-
tim, struktura proizvoda je dijelom rezultat i jo uvijek nedovoljne aktivnosti samih organiza-
cija za osiguranje na popularizaciji pojedinih vidova osiguranja, naroito onih vezanih za graane
od raznih vidova osiguranja od nezgoda, do zdravstvenog i penzionog osiguranja. Tako je prije
62
115
petnaestak godina osiguranje ivota, kao dugorono ulaganje, iznosilo etvrtinu sredstava osigu-
ranja kod nas, dok je danas to svega 2,6% (podatak za 2005. godinu). U najrazvijenijim zemljama
ivotno osiguranje i osiguranje imovine u portfelju osiguravajuih kua ini u prosjeku oko 60%
novanog dijela kapitala, koji u sutini ini potencijal za dugorone investicije.
Ostvarena bruto premija na tritu Crne Gore, u periodu od 2002-2004. godine, imala je tendeniju
rasta i iznosila je 22,883 hiljade eura u 2002. godini; 25,600 hiljada eura u 2003. godini, 26,117 hil-
jada eura u 2004. godini i 35.995 hiljada u 2005. godini
63
. Na osnovu navedenih podataka proizlazi
da je ukupna bruto premija u periodu 2002-2005. godina poveana za 57,64%.
Najvee uee na crnogorskom tritu osiguranja u posmatranom periodu imalo je Loven osi-
guranje, koje je u 2002. godini ostvarilo 80%, u 2004. godini 76,9%, a u 2005. godini 67,94% ukup-
ne bruto premije, usljed ulaska novih osiguravajuih drutava na domae trite osiguranja, kao i
boljih rezultata poslovanja postojeih drutava. Ovako veliki stepen dominacije jedne kompanije
na tritu osiguranja, iako u opadanju, moe se smatrati negativnom karakteristikom, jer moe
voditi ka monopolistikom pritisku.
Uee ostvarene premije po vrstama osiguranja u Crnoj Gori, u 2004. godini, prikazano je gra-
kom u nastavku.
Grafk br. 6.1 - Procentualna struktura portfelja osiguranja u Crnoj Gori u 2004. godini
Na osnovu podataka iz 2003. godine, uee ivotnog osiguranja u ukupnom portfelju osiguran-
ja iznosilo je 0,3%
64
, u 2004. godini iznosilo je 1,7%, dok je u 2005. godini iznosilo 2,6%. Vano je
uoiti da, iako je procenat ostvarenog ivotnog osiguranja u 2005. godini i dalje mali, realno posto-
ji pozitivan trend rasta proizvoda ivotnog osiguranja u odnosu na 2003. godinu.
63
Pri tome se broj zaposlenih u osiguravajuim drutvima sporo poveavao, pa je 2002. godine iznosio 300, 2003. godine 316 i
2004. godine 315 zaposlenih.
64
Osiguranje od nezgode inilo je 17%, imovinska osiguranja 34%, a obavezna osiguranja 47,7% ukupnog portfelja u 2003. godi-
ni.
116
Ministarstvo nansija Crne Gore, na bazi podataka i izvrene kontrole, konstatovalo je da u peri-
odu od 2002. do 2004. godine nije bilo ekscesnih ponaanja rizika ostvarene mjerodavne tehni-
ke premije i mjerodavnih teta, odnosno da su tete isplaivane u optimalnom iznosu i to oko 70%
tehnike premije. Takoe, istaknuto je da su prihodi osiguravajuih drutava po osnovu plasmana
prilino skromni, to ukazuje da je premija osiguranja nuan i za sada jedini izvor rasta prihoda
osiguravajuih drutava.
Box br. 6.1 - ivotno osiguranje u Crnoj Gori
Osiguranje ivota u svojoj osnovi objedinjuje funkciju osiguranja i funkciju tednje. Pored osigu-
ravajue zatite kojom se obezbjeuje ekonomska i socijalna sigurnost osiguranika, osiguranje
ivota treba da obezbijedi i akumuliranje kapitala. Ugovor o osiguranju ivota, kao podvrsta ugo-
vora o osiguranju lica, je ugovor kojim se osigurava obavezuje da osiguraniku ili licu koga on od-
redi, isplati odreenu sumu ili rentu za sluaj smrti osiguranika ili osiguranog lica, ili za sluaj do-
ivljenja odreenog vremena, a osiguranik se obavezuje da plati premiju osiguranja. Osiguranje
ivota ima veliki ekonomski znaaj jer je jedan od izvora kreditiranja razvoja. Plaanjem premija
ivotnog osiguranja kumuliraju se sredstva koja imaju znaaj dugorone, namjenske i unaprijed
odreene tednje. Ta sredstva se mogu upotrijebiti kao izvori kreditiranja i investiranja. Polisa
ivotnog osiguranja ima karakter hartije od vrijednosti tako da moe sluiti kao garancija za kre-
dit. Pored socijalne funkcije, osiguranje ivota ima znaajnu ulogu u privredi svakog drutva. Sa
stanovita drave iznosi koji se uplauju kao premija ivotnog osiguranja kumuliraju se i mogu se
upotrijebiti kao izvor kreditiranja i investiranja. Polisa osiguranja se uvijek moe transformisati u
likvidna sredstva kroz njen otkup i to po vrijednosti utvrenoj pravilima matematike osiguranja.
S druge strane, sa stanovita pojedinca polisa ivotnog osiguranja se moe upotrijebiti kao garan-
cija za kredit. U tom sluaju, govori se o polisi riziko osiguranja ivota, odnosno vinkuliranoj po-
lisi osiguranja u korist banke zajmodavaoca.
U Crnoj Gori se ivotnim osiguranjem bave osiguravajua drutva Loven, Zepter i Grawe.
Ova drutva nude sljedee proizvode osiguranja: mjeovito osiguranje ivota, riziko osiguranje,
rentna osiguranja.
Mjeovitno osiguranje je najpovoljniji vid ivotnog osiguranja. Kupovinom polise mjeovitog
ivotnog osiguranja vri se dvostruko obezbjeivanje; osiguranik se obezbijeuje u sluaju doiv-
ljenja, a nasljednici u sluaju smrti. Na taj nain, jednim ugovorom spajaju se dva vida osiguran-
ja. Mjeovito osiguranje daje potpunu osiguravajuu zatitu, omoguava sigurno i jednostavno
ulaganje novanih sredstava i garantuje isplatu ugovorene sume osiguraniku po isteku ugovora,
odnosno korisniku osiguranja po nastupanju smrti osiguranog lica. Osnovne karakteristike ovog
osiguranja su: trajanje osiguranja je na odreeno vrijeme, za sluaj ranije smrti korisniku se is-
plauje ugovorena osigurana suma, u sluaju doivljenja osiguraniku se isplauje ugovorena osi-
gurana suma.
Mjeovito osiguranje ivota u Crnoj Gori mogu zakljuiti lica starosne dobi od navrene 14-te do
navrene 70-te godine, za period od 5 do 30 godina, pri emu istek osiguranja mora biti u godini
u kojoj osiguranik puni najvie 75 godina.
117
Riziko osiguranje ivota se zakljuuje uz odobrene bankarske kredite. Ugovorom riziko osigu-
ranja osigurava se samo rizik smrti osiguranika. Ako osiguranik doivi ugovoreni rok isteka osi-
guranja ne postoji nikakva obaveza osiguravaa. Uz osiguranje ivota za sluaj smrti nije mogue
ukljuenje dopunskog osiguranja od posljedica nesrenog sluaja. Ugovorom o osiguranju ivota
za sluaj smrti moe biti osigurano samo jedno lice. Osigurati se mogu zika lica korisnici kre-
dita, s tim da istek osiguranja mora biti najkasnije u godini u kojoj osiguranik navrava 65 godi-
na.
Rentna osiguranja su vrsta poslova osiguranja kojim se pokrivaju periodine isplate ugovorenih
iznosa osiguraniku za odreeni period ili do kraja ivota. Pravo na rentu stie osiguranik nakon
uplate premije osiguranja, odjednom ili u ratama. Renta je na taj nain neposredno pretvaranje
kapitala u dohodak. Namijenjena su svim graanima koji ele da se obezbijede za period svog i-
vota u kojem e imati poveane nansijske izdatke. Iako se ne radi o klasinom penzijskom osigu-
ranju, rentna osiguranja daju mogunost dodatnog obezbjeivanja za penziju. Rentna i penzijska
osiguranja razlikuju se u sljedeem: a) poetak isplate rente ne vezuje se za zakonski rok odlaska
u penziju; b) kod rentnog osiguranja unaprijed je poznat novani iznos (renta) koju e osiguranik
primati, i c) u sluaju smrti osiguranika, iznos uplaene premije isplauje se naznaenom koris-
niku osiguranja.
Rentno osiguranje, kao i mjeovito osiguranje, podrazumijeva participaciju osiguranika u dobiti
kompanije, odnosno isplatu zagarantovanih novanih sredstava uveanih za odreeni procenat
obraunate dobiti preduzea.
Dopunsko osiguranje od posljedica nesrenog sluaja je vrsta osiguranja lica kod koje osigu-
rava ima obavezu da isplati osiguranu sumu osiguraniku ili drugom korisniku, ako za vrijeme
trajanja osiguranja predvieni nesreni sluaj prouzrokuje smrt ili invaliditet osiguranika, kao i
da nadoknadi tetu koja je nastala usljed trokova lijeenja i izgubljene zarade (u sluaju da kao
posljedica nesrenog sluaja nastane prolazna nesposobnost za rad ili naruenje zdravlja osigu-
ranika). Osigurana suma u osiguranju od posljedica nesrenog sluaja utvruje se u polisi spora-
zumom ugovornih strana i predstavlja mjerilo obaveze osiguravaa. Ona predstavlja gornju gra-
nicu obaveze osiguravaa. Posebna ogranienja u pogledu visine i odnosa osiguranih suma za po-
jedine rizike predviaju se tarifama premija za osiguranje od posljedica nesrenog sluaja. Rizik
koji se preuzima kod osiguranja lica od posljedica nesrenog sluaja je opasnost od nastupanja
nesrenog sluaja
65
. Posebno se moe ugovoriti osiguranje za pokrie trokova lijeenja, kao i za
pokrie dnevne naknade kao sume koja nadoknauje razliku izmeu zarade i naknade za vrijeme
privremene nesposobnosti za rad osiguranika.
65
Pojam nesrenog sluaja definie se kao svaki iznenadni i od volje osiguranika nezavisni dogaaj, koji djelujui uglavnom spol-
ja i naglo na tijelo osiguranika ima za posljedicu njegovu smrt, potpuni ili djelimini invaliditet, prolaznu nesposobnost za rad
ili naruenje zdravlja koje zahtijeva ljekarsku pomo. Posmatrajui podjelu osiguranja. na ivotna i neivotna osiguranja, osig-
uranje lica od posljedica nesrenog sluaja spada u neivotna osiguranja. Uoptenom podjelom na osiguranje lica i osiguranje
imovine, ivotna osiguranja i osiguranja lica od posljedica nesrenog sluaja spadaju u osiguranja lica
118
Prihod crnogorskih osiguravajuih drutava u najveoj mjeri je rezultat uplate visokih premija
za mali broj proizvoda obaveznog osiguranja, dok je samo manjim dijelom rezultat nansijskih
ulaganja. Tokom perioda 2003-2005. godina, znaajno su podignute premije obaveznog osiguran-
ja vozila, to se u dva navrata znaajno odrazilo i na rast stope inacije u Republici. Rast premija
osiguranja u ovom sluaju uzrokovan je velikom vrijednou osigurane imovine, odnosno novih,
skupocjenih automobila. Meutim, s druge strane, visoke premije osiguranja, i u ovom i u drugim
sluajevima dobrim dijelom su rezultat slabe konkurencije na tritu osiguranja, odnosno posto-
janja oligopola
66
.
Kad se uporede odreeni pokazatelji poslovanja za ukupan bankarski sektor i sektor osiguranja u
Crnoj Gori, zakljuuje se da iz srazmjerno korespondirajueg prihoda, osiguranje generie nesraz-
mjerno malu dobit. Razlog tome su, svakako, visoki rashodi koje, s obzirom na posao kojim se osi-
guranje bavi, nije mogue smanjiti. Meutim, razlog je svakako i u nedovoljno visokim prihodima,
koji bi mogli i trebali biti vei, kad bi bili ispunjeni izvjesni uslovi.
Tabela br. 6.4 - Osnovni pokazatelji poslovanja osiguravajuih drutava u Crnoj Gori u
periodu 2003 - 2005. godina, u 000 eura
Opis
Ukupan prihod Neto dobit Osnovni kapital
2003. 2004. 2005. 2003. 2004. 2005. 2003. 2004. 2005.
Osiguravajua
drutva u RCG
43,104 36,831 43,766 908 609 -1,365 17,261 16,394 24,725
Bankarski sektor
RCG
47,916 64,811 77,801 5,336 -1,116 4,184 62,783 68,378 77,801
Odnos osiguranje/
bankarstvo
89.95% 56,83% 56.25 17.02 -54.56% -32.62 27.49% 23.98% 31.78
Izvor: podaci iz godinjih finansijskih izvjetaja osiguravajuih drutava i banaka u Crnoj Gori
Postavlja se pitanje, zbog ega prihodi osiguravajuih drutava u Crnoj Gori nijesu i vei? Odnos-
no, da li bi u uslovima u kojima se njihovi prihodi uglavnom formiraju iz premija osiguranja uop-
te i trebali da budu vei? Da li su nedostatak prave konkurencije, tj. postojanje oligopola, odnos-
no visoka vrijednost osiguravanih dobara, osnovni razlozi visokih premija osiguranja, ili su one
dijelom i posljedica neodgovarajueg upravljanja aktivom ovih nansijskih institucija? Iz toga,
dalje, proizlazi pitanje: koliko se aktivom moe uspjenije upravljati uz kratku ronost raspoloi-
vih sredstava u pasivi i skroman dijapazon trinog materijala u koji se moe investirati, ije cije-
ne pri tome imaju pekulativan karakter? Osiguravajua drutva plasiraju znaajan dio sredstava
u depozite kod banaka, dok njihova potraivanja ukljuuju i kratkorone dravne zapise. Razlog
tome je to na nansijskom tritu nema drugih kratkoronih investicionih alternativa, relativno
66
Na visinu premija generalno utiu opte stanje ekonomije, stepen razvijenosti zemlje, drutveno istorijski faktori, sklonost ka
tednji, zakonske odredbe, dravne mjere, stopa inflacije i konkurencija.
119
likvidnih, jer ne postoji trite novca, niti trite kratkoronih obveznica, dok je kod dugoronih
obveznica tek poelo da se razvija trite dravnih obveznica. Investiranje u inostrane kratkorone
hartije od vrijednosti bilo bi nerentabilno zbog niskih stopa prinosa i visokih trokova investiran-
ja (trokova platnog prometa sa inostranstvom, regsitracije i sl.). Na ovim tritima osiguravajue
kompanije u svijetu uglavnom plasiraju raspoloiva sredstva. S druge strane, relativno skroman
udio ivotnog osiguranja u ukupnim premijama osiguranja diktira nansijska ulaganja osigura-
vajuih kua preteno u kratkorone, umjesto u dugorone investicije jedine sigurne dugorone
investicije koje osiguravajue drutva vre su ulaganja u nekretnine. Struktura prihoda crnogor-
skih osiguravajuih drutava u njihovim bilansima uspjeha, ukazuje da se najvei dio ukupnih pri-
hoda formira iz prihoda po osnovu osiguranja (izmeu 66% i 88%), dok se iz nansijskih prihoda
formira svega do 1% ukupnih prihoda, od ega se na prihode od dugoronih plasmana odnosi
svega od 5 10%.
Osiguravajue kompanije kroz svoju nansijsko-posredniku funkciju i ulogu institucionalnih in-
vestitora imaju vaan uticaj na razvoj privrede. Prihodima od premija ivotnog osiguranja osigu-
ravajue kompanije prikupljaju dugorona novana sredstva, koja se u cilju solventnosti i pro-
tabilnosti poslovanja ovih kompanija mogu dugorono plasirati na nansijska trita. to je vei
udio ove premije u ukupnim premijama, to je vei i potencijal osiguravajuih drutava za uklju-
ivanje u trite kapitala. Danas, jo uvijek, uee osiguravajuih kompanija na domaem nan-
sijskom tritu je zanemarljivo. Stoga donoenje novog Zakona o osiguranju predstavlja samo os-
novnu sistemsku novinu koju je potrebno uvesti. Ovaj Zakon, sam po sebi jeste preduslov za kvali-
tetnije funkcionisanje trita osiguranja, ali potrebno je stvoriti i dodatne preduslove za uspjenije
i ukupno drutveno korisnije funkcionisanje ovog trita. Oni se svakako odnose na poveanje
ivotnog standarda i ukupnog ekonomskog rasta, kao i na podizanje nivoa opte sigurnosti po-
slovanja (u smislu vee transparentnosti informacija o poslovanju, odnosno bonitetu pravnih i
zikih lica, kao i zatite prava povjerilaca). Osim toga, potrebno je raditi na produbljivanju i pro-
irivanju domaeg nansijskog, prevashodno trita kapitala, da bi osiguravajue kompanije bile
u stanju da svoje prihode generiu diverzikujui portfolio sredstava na bolji nain, investirajui
na ovom tritu.
6.2.2.2. Novi Zakon o osiguranju u Crnoj Gori
Pretpostavka daljeg razvoja sektora osiguranja u Crnoj Gori trebao bi da bude i novi Zakon o osi-
guranju, koji je usvojen u decembru 2006. godine. Zakon o osiguranju je u velikoj mjeri usklaen
sa standardima koji vae u razvijenim trinim privredama, prvenstveno meunarodnim standar-
dima supervizije u osiguranju i direktivama Evropske Unije iz oblasti osiguranja, osim u dijelu koji
se odnosi na mogunost osnivanja lijala stranih osiguravajuih kompanija u Crnoj Gori. Takva
mogunost Zakonom o osiguranju nije predviena iz razloga obezbjeenja veeg stepena sigur-
nosti poslovanja osiguravajuih drutava, njihove supervizije i kontrole. Pored toga, Direktive EU
predviaju i da se banke mogu baviti poslovima zastupanja i posredovanja u osiguranju. Iako je
Zakonom o osiguranju predviena i ova mogunost, banke e biti u mogunosti da se tim poslovi-
ma bave tek nakon eventualnog unoenja takve odredbe u novi zakon o bankama, koji je trenutno
120
u proceduri. Neusklaenost sa Evropskom unijom, svakako e jo izvjeno vrijeme postojati u jo
jednom segmentu, a to je maksimalna visina tete, jer je ona u Crnoj Gori i dalje na nivou socijalne
kategorije i daleko od iznosa isplata osiguranih suma u Evropskoj uniji.
Zakon o osiguravanju precizira da regulatorne i nadzorne poslove obavlja Agencija za nadzor osi-
guranja sa statusom pravnog lica, kao samostalna institucija, ije najvie organe e postavljati Sku-
ptina RCG. Vjerovatno da bi bolje rjeenje bilo da je nadlenost za kontrolu i regulativu osigu-
ranja dodijeljena Centralnoj banci Crne Gore, jer je ova institucija dokazala kapacitet i integritet u
vrenju poslova kontrole i regulative. Takvo rjeenje bi znailo nie trokove nadzora i regulacije,
kako za poreske obveznike, tako i za osiguravajue kompanije, a i stepen nezavisnosti supervizora
bi bio vii. Iskustvo je pokazalo da formiranje nezavisnih agencija moe znaiti izuzetno visoke
trokove i takvo rjeenje se ne preporuuje za male zemlje, kao to je Crna Gora. Smanjenje bro-
ja supervizora na nansijskom tritu preporueno je i ranije pominjanim direktivama Evropske
unije, kao od strane MMF-a.
U odnosu na ranije vaei zakon o osiguranju imovine i lica iz 1996. godine, novi Zakon o osigu-
ranju donosi sljedee novine:
1. podjela poslova osiguranja na ivotno i neivotno osiguranje. Prema novoj podjeli poslova
osiguranja, jedno drutvo za osiguranje nee moi da obavlja poslove i ivotnih i neivotnih
osiguranja;
2. strano drutvo za osiguranje moi e da osnuje u Crnoj Gori svoju alijaciju (organizacioni
dio) i to iskljuivo sa svojstvom pravnog lica;
3. obavljanje poslova posredovanja, zastupanja i pruanja drugih usluga u osiguranju, razdva-
ja se novim Zakonom o osiguranju. Kvalikaciju za obavljanje navedenih poslova, posredni-
ci i zastupnici u osiguranju stei e polaganjem strunog ispita ije e propozicije propisati
Ministarstvo nansija;
4. usvajanjem novog Zakona o osiguranju, uvode se tehnike rezerve koje se usaglaavaju sa
direktivama EU;
5. osiguravajue kompanije bie u obavezi da stalno utvruju i prate likvidnost (u skladu sa
propisima), kao i da tromjeseno izvjetavaju regulatorni organ o stanju likvidnosti;
6. u cilju disperzije rizika, Zakon o osiguranju propisuje mogunost i ogranienja deponovan-
ja i ulaganja sredstava tehnikih rezervi;
7. kod utvrivanja sredstava garantne rezerve, novinu ine ogranienja u utvrivanju dijela
nerasporeene dobiti koja se koristi kod izraunavanja garantnih rezervi;
8. Zakonom o osiguranju se denie i obaveza izraunavanja margine solventnosti odvojeno
za svaku vrstu ivotnih, odnosno neivotnih osiguranja. Margina solventnosti treba da obez-
bijedi stalnu kontrolu i praenje funkcionalnog odnosa izmeu potrebnog kapitala i pre-
uzetih rizika;
9. novinu u odnosu na prethodni zakon o osiguranju imovine i lica predstavlja obaveza da
osiguravajue kompanije sprovode internu reviziju kao funkciju koja e imati zadatak da
vri procjenu adekvatnosti i efektivnosti sistema interne kontrole, usklaenosti poslovanja
121
drutva sa Zakonom, drugim propisima i aktima poslovne politike drutva, adekvatnosti i
primjene propisanih politika i procedura kontrole rizika, kvaliteta i pouzdanosti informa-
cionih sistema, kao i tanosti, pravovremenosti i pouzdanosti raunovodstvenih, nansij-
skih i drugih izvjetaja i evidencija;
10. novim Zakonom o osiguranju uvodi se mogunost pruanja usluga u dobrovoljnom penzij-
skom i zdravstvenom osiguranju, koji e biti regulisani posebnim zakonom;
11. propisuje se najnii poetni fond sigurnosti koji za ivotna osiguranja iznosi 800.000 eura,
za neivotna od 500.000 do 2.250.000 eura, a za poslove reosiguranja 2.000.000 eura;
12. obavezna osiguranja u saobraaju regulisae se posebnim zakonom, koji se takoe nalazi u
proceduri. Novina u Zakonu o osiguranju je formiranje Fonda za tete iz kojeg e se vriti
isplata teta prouzrokovanih od strane neosiguranih i nepoznatih vozila i teta koje priine
vozila osigurana kod drutava za osiguranje koja su prestala sa radom. Na osnovu ovog zako-
nskog rjeenja e se poslovi, koji su ranije vaeim zakonom o osiguranju imovine i lica bili
prenijeti u vidu javnih ovlaenja na Udruenje osiguravajuih organizacija SCG, (na Ga-
rantni fond), obavljati na nivou Republike Crne Gore.
Box br. 6.2 - Komparativna analiza trita osiguranja u svijetu
Djelatnost osiguranja predstavlja vaan faktor stabilnosti nansijskog sektora i bitno utie na
razvoj privrede svake zemlje. Trite osiguranja zemalja jugoistone Evrope karakteriu znaaj-
ne promjene prouzrokovane razliitim tempom privrednog razvoja. Zemlje koje se pripremaju
za ulazak u Evropsku uniju, sprovode bre reforme, a znatan je i prodor stranog kapitala usljed
smanjenja nansijskih i politikih rizika.
Analiza sektora osiguranja u dravama na podruju bive Socijalistike Federativne Republike
Jugoslavije (SFRJ), najbolje se realizuje komparacijom osnovnih pokazatelja razvijenosti osigu-
ranja, analizom odstupanja vrijednosti indikatora posmatranih trita u odnosu na trita osi-
guranja zemalja Evropske unije, kao i prognozom razvoja osiguranja u budunosti. U pokaza-
telje razvijenosti osiguranja ubrajamo: a) opte ekonomske pokazatelje (BDP, BDP per capita i
broj stanovnika); b) opte pokazatelje osiguranja (ukupna bruto premija, bruto premija ivotnih
i neivotnih osiguranja, iznos premije za reosiguranje, i dr.) i c) specine pokazatelje osiguranja
(koecijent penetracije osiguranja - udio premije u BDP i koecijent gustine osiguranja - iznos
premije po stanovniku).
U 2005. godini ukupna premija osiguranja u svijetu iznosila je 3.426 milijarde USD i uveana je
po stopi od 2,5% u odnosu na 2004. godinu. Ukupna premija ivotnog osiguranja iznosila je 1.974
milijadi USD, dok su kompanije neivotnog osiguranja ostvarile premiju u iznosu od 1.452 mili-
jardi USD u 2005. godini. Premije ivotnog osiguranja poveale su se za 3,9%, dok su premije nei-
votnog osiguranja ostvarile rast za 0,6% u odnosu na 2004. godinu. Tokom prole dekade, ukupna
premija osiguranja uveavala se po stopi koja je uktuirala izmeu 2 i 10% godinje, to ukazuje
na pozitivan trend rasta i znaaj osiguranja u svjetskim razmjerama.
122
Najvee uee u ukupnoj svjetskoj premiji u 2005. godini, imala je Evropa (37,7%), zatim Ame-
rika (37,37%), Azija (22,18%) i Afrika (1,17%). Sjeverna Amerika inila je 33,6% svjetskog trita
osiguranja, Japan (13,91%), Velika Britanija (8,76%), Francuska (6,49%) i Njemaka (5,76%). Os-
tale manje razvijene zemlje inile su 31,48% ukupne svjetske premije u 2005. godini. Centralna i
istona Evropa uestvovala je sa 0,53% u ukupnoj svjetskoj premiji osiguranja u 2005. godini.
Iako se trite osiguranja esto posmatra kao jedinstven entitet, postoje znaajne razlike u njego-
vim osnovnim segmentima - ivotnom i neivotnom osiguranju. ivotno osiguranje u 2005. go-
dini inilo je 57,6% ukupnog svjetskog trita osiguranja, dok su premije neivotnog osiguranja
inile 42,4% ukupne svjetske premije. Ako posmatramo trite osiguranja u Evropi, neophodno je
naglasiti da su premije ivotnog osiguranja u 2005. godini uestvovale sa 59,7% u ukupnoj premi-
ji. U istoj godini, najvee uee ivotnog osiguranja u ukupnom portfelju osiguranja zabiljeio je
Luxemberg (89,2%), zatim Finska (79,9%), dok se uee ivotnog osiguranja kod ostalih zemal-
ja Zapadne Evrope kretalo u prosjeku oko 59,6%, a kod zemalja centralne i istone Evrope oko
26,15% ukupnog portfelja. Najmanje uee ivotnog osiguranja u ukupnoj premiji osiguranja u
2005. godini ostvarila je Makedonija (2,1%), Ukrajina (2,5%), a zatim Crna Gora (2,6%) i Rusija
(5,2%). Uee ivotnog osiguranja u ukupnom portfelju osiguranja Srbije u 2005. godini iznosilo
je 9,5%.
6.2.2.3. Zakljuna razmatranja
Za razliku od veine zemalja u okruenju, trite osiguranja u Crnoj Gori prilino je nerazvijeno i
kao takvo zahtijeva to hitnije reforme. Razloge ovakvoj situaciji prije svega treba traiti u niskom
ivotnom standardu stanovnitva, ali i u izgubljenom povjerenju stanovnitva u osiguravajue
kompanije, kao i nedovoljnoj informisanosti stanovnitva o znaaju i mogunostima korienja
odreenih vidova osiguranja.
U Crnoj Gori danas se osiguravaju uglavnom biznis i motorna vozila od odgovornosti, dok je osi-
guranje nekretnina kao uslov za dobijanje stambenih kredita, intenzivirano tek 2005. godine. Ba-
zirajui se uglavnom na ovim proizvodima, osiguravajue kompanije nastoje da realizuju prihode
dovoljno visoke za pokrie isplata po osnovu osiguranja
67
. Osiguravajua drutva, iako posluju u
uslovima niske stope inacije i drugim povoljnim makroekonomskim uslovima, i dalje se suoa-
vaju sa relativno visokim poreskim i drugim optereenjima. Jedan od osnovnih problema s kojima
se susreu i ovi nansijski posrednici jeste problematina zatita prava povjerilaca, vezana za fun-
kcionisanje sudske vlasti. Prihodi osiguravajuih drutava od nansijskih plasmana i dalje su pri-
lino skromni, pa je podizanje premija osiguranja za ogranien broj proizvoda osiguranja, jedini
67
Osiguravajua drutva finansiraju svoje poslovanje iz uplata premija i iz prihoda od plasmana sredstava, iz ega ostvaruju pri-
hod. Isplate po osnovu osiguranja iskazuju se kao neto premija, koja je jednaka bruto premiji osiguranja umanjenoj za trokove
akvizicije, administrativne i inkaso trokove.
123
izvor za rast prihoda osiguravajuih drutava
68
. Individualna osiguranja uslovljena su kupovnom
moi stanovnitva. Stoga bi vei ivotni standard stanovnitva popularizovao uplatu premija za i-
votno osiguranje, iz kojih se formiraju sredstva raspoloiva na dui rok i otuda pogodna za dugo-
rone investicije. Razvojem ivotnog osiguranja, oekuje se da e osiguravajue kompanije zauzeti
svoje mjesto na nansijskom tritu. Neophodno je izvriti aktuarske proraune ivotnog vijeka i
smrtnosti u Crnoj Gori, nakon ega se oekuje bolje funkcionisanje kako ivotnog, tako i dobro-
voljnog penzijskog osiguranja. Tek u takvim uslovima, prevashodno osiguravajua drutva koja se
bave ivotnim osiguranjem, moi e da se znaajnije angauju kao kapitalni, dugoroni investitori.
Jedan od podsticaja popularizaciji ivotnog osiguranja mogle bi predstavljati i poreske olakice za
ivotna osiguranja, koje bi se mogle dati i za dopunska i privatna zdravstvena osiguranja.
Od crnogorskih osiguravajuih drutava koja se bave neivotnim osiguranjem se oekuje da u per-
spektivi, shodno reformi penzionog i zdravstvenog sistema, na tritu ponude i dodatno penziono
i zdravstveno osiguranje. Takoe, treba oekivati uvoenje i funkcionisanje osiguranja domaeg i
meunarodnog prevoza, osiguranja domainstava i razvoj novih proizvoda osiguranja, koji se tiu
osiguranja odgovornosti za proizvod i iz djelatnosti, namijenjene klijentima poput advokata, lje-
kara i drugih koji se tako tite u sluaju eventualnih greaka ili propusta.
Osnovni preduslovi za dalji razvoj trita osiguranja u Crnoj Gori su: 1) poboljanje ivotnog stan-
darda stanovnitva, 2) razvoj nansijskog trita, u emu je naroito vaan razvoj trita novca i
trita obveznica, i 3) ulazak inostranih osiguravajuih kua na crnogorsko trite. Podizanje i-
votnog standarda graana vano je zato to samo u uslovima veeg diskrecionog dohotka (koji
je raspoloiv za potronju kad se izuzmu porezi i doprinosi), moe doi do irenja ponude pro-
izvoda osiguranja. Naravno, bolja ekonomska situacija e na crnogorsko trite, bez obzira koliko
je ono malo, u jo veoj mjeri privui i strane kompanije. Takoe, moe se oekivati da bi ulazak
stranih osiguravajuih kua mogao doprinijeti veem angaovanju i kreativnosti domaih osigu-
ravajuih kua u stvaranju novih proizvoda. Iako se u narednih par godina ne oekuje nagli rast
trita osiguranja, ono e ipak biti voeno kasko osiguranjima i obaveznim osiguranjem koje kao
uslov postavljaju kompanije za lizing prilikom zakljuivanja ugovora o lizingu. Oekuje se da e
rast kredita crnogorskih banaka, za kupovinu nekretnina, podstai dalji rast u oblasti osiguran-
ja nekretnina. Osim toga, dodatni podsticaj razvoju osiguranja mogle bi pruiti i velike inostrane
investicije u domae nekretnine, ukoliko novi vlasnici budu vrili osiguranje tih, uglavnom skupo
plaenih nekretnina, u domaim osiguravajuim drutvima. Generalno, promjena dominantnog
oblika vlasnitva, sa dravnog u privatno, dovee do podizanja svijesti o interesima i odgovornos-
tima prema sopstvenoj imovini, a time i do ozbiljnijeg pristupa poslovima osiguranja.
Dodatni vaan preduslov za razvoj domaeg sektora osiguranja je i postojanje mogunosti date
osiguravajuim drutvima da svojom aktivom upravljaju i putem investiranja u inostranstvu. Uva-
avajui injenicu da inostrani osiguravai veliki dio novanih sredstava plasiraju van granica
zemlje, u cilju pokria ukupno preuzetog rizika od osiguranika, jasno je da privatizacija inostra-
68
Potrebe za poveanjem prihoda osiguravajuih drutava javljaju se sa rastom rizika ukupnog, ili u pojedinim oblastima osigu-
ranja (npr. osiguranje polovnih vozila implicira i potencijalno vee isplate za tete koje takva vozila mogu da izazovu).
124
nim kapitalom predstavlja takoe vaan faktor razvoja trita osiguranja, koji se mora kontrolisati
kako ne bi dolo do velikog odliva novanih sredstava, a time i poveanja rizika same zemlje. Kon-
centracija nansijskih sredstava uslovie zajedniki nastup nansijskih institucija u poslovima
tednje i ivotnih osiguranja.
Ukljuivanje osiguravajuih kua na nansijsko trite, pod uslovom postojanja adekvatnog spek-
tra hartija od vrijednosti, dinamiziralo bi nansijsko trite, i obezbijedilo dodatne izvore nansij-
skih sredstava za nansiranje kratkoronog i dugoronog poslovanja domae privrede. Meutim,
vee ukljuivanje osiguravajuih kua na domae nansijsko trite, ak i u uslovima rasta udjela
ivotnog osiguranja u ukupnim premijama osiguranja, bit e mogue tek sa razvojem veeg broja
hartija od vrijednosti i sa obezbjeenjem njihove likvidnosti na nansijskim tritima. Ukoliko se
domae trite novca i kapitala bude sporo razvijalo, potencijalne investicije domaih osigurava-
juih drutava bit e usmjerene na inostrana trita. U takvom scenariju, domaa privreda ostat e
bez znaajnog dijela potencijalnih eksternih nansija, a banke bez konkurencije kreditima, kao jo
uvijek primarnom izvoru eksternog nansiranja u Crnoj Gori.
125
Prilog:
Trite osiguranja zemalja u regionu
1. Trite osiguranja Slovenije
U 2005. godini Slovenija je ostvarila BDP u iznosu od 27,6 milijardi eura, dok je BDP per capita
iznosio 13.807 eura. Ukljuivanje Slovenije u Evropsku uniju imalo je pozitivan uticaj na trite
osiguranja. Zahvaljujui dodatnoj primjeni evropskih zakona, slovenake osiguravajue kompani-
je su obavljale svoje aktivnosti i u inostranstvu.
Na tritu osiguranja Slovenije, u 2005. godini poslovalo je 18 kompanija i 2 reosiguravajua dru-
tva, pri emu na tritu osiguranja ve dui niz godina primat zauzima osiguravajua kompani-
ja Triglav (39,75%). Na osnovu podataka Udruenja osiguravajuih kompanija Slovenije, bruto
obraunata premija na tritu osiguranja za 2005. godinu iznosila je 1,55 milijardi eura. Premija
neivotnog osiguranja u istoj godini iznosila je 69,99% ukupno obraunate premije, dok je ivot-
no osiguranje u ukupnom portfelju uestvovalo sa 30,01%. Ukupna premija reosiguranja u 2005.
godini iznosila je 161 milion eura.
Ako bi se posmatrao portfelj osiguranja Slovenije u prethodnim godinama, moglo bi se jasno
konstatovati da se uee neivotnog osiguranja smanjilo na raun poveanja premija ivotnog
osiguranja. Obzirom da se uee ivotnog osiguranja kod razvijenih evropskih drava kree u
prosjeku oko 60%, Slovenija mora da udvostruiti portfelj ivotnog osiguranja kako bi dostigla
nivo razvijenosti trita evropskih zemalja. U odnosu na pojedine vrste neivotnog osiguranja,
ivotno osiguranje ima najvee uee u ukupnom portfelju osiguranja. Prema procjenama Udru-
enja osiguravajuih kompanija Slovenije, izjednaenje uea ivotnog i neivotnog osiguranja u
ukupnom portfelju oekuje se za oko 10 godina.
Struktura portfelja osiguranja u Sloveniji u 2004. i 2005. godini moe se vidjeti na sljedeem gra-
konu:
126
Grafk br. 1 - Strukutra portfelja osiguranja Slovenije u 2004. i 2005. godini
U 2005. godini registrovan je povoljan odnos izmeu naplaenih premija i isplaenih teta. Kod i-
votnog osiguranja isplaeno je teta u iznosu od 0,13 milijardi eura, dok su isplaene tete neivot-
nog osiguranja iznoslile 0,48 milijardi eura. Ako je ukupno naplaena premija ivotnog osiguranja
iznoslila 0,45 milijardi eura, a neivotnog 1,1 milijardu eura, jasno je da je odnos ukupne premije
i teta u 2005. godini iznosio 2,5: 1.
Koecijent penetracije trita osiguranja u 2005. godini iznosio je 5,6%, dok je gustina osiguranja
evidentirana na 775 eura. Gustina i penetracija osiguranja ukazuju na razvijenost kulture osigu-
ranja, ali i na ekonomsku razvijenost zemlje. Komparacije radi, neophodno je naglasiti da iznos
premije po stanovniku (gustina osiguranja) u razvijenim evropskim zemljama u prosjeku iznosi
oko 2000 , dok se koecijent penetracije u prosjeku kree oko 9%.
2. Trite osiguranja Hrvatske
Hrvatska je 2005. godine bila najjaa drava u regiji sa ostvarenim BDP-om u iznosu od priblino
31 milijardu eura, dok je BDP per capita iznosio 6.923 eura, po emu je Hrvatska bila na drugom
mjestu u regionu, iza Slovenije.
Dinamika razvoja osiguranja u Hrvatskoj svrstava osiguranje u perspektivnu razvojnu djelat-
nost. Ukupna bruto premija drutava za osiguranje u 2005. godini iznosila je oko 1,0 milijardi
eura, to predstavlja rast od 12,2% u odnosu na 2004. godinu. Trend rasta je posebno izraen kod
premije ivotnih osiguranja, koja je u 2005. godini porasla za 22,2% u odnosu na prethodnu godi-
nu. Premija ivotnog osiguranja u 2005. godini iznosila je 0,259 milijardi eura, a ivotno osiguran-
je je sa 25,8% uestvovalo u ukupnom portfelju osiguranja.
Na ovakva pozitivna kretanja, pored vee poslovne aktivnosti samih osiguravajuih kompanija,
uticale su i mjere ekonomske politike, kako u dijelu stabilnosti cijena i domae valute, tako i u
pogledu podsticajnih mjera u smislu davanja poreskih olakica za ivotna osiguranja, kao i za do-
127
punska i privatna zdravstvena osiguranja. Dolazak stranih investitora na trite Hrvatske, takoe
je uticalo na razvoj osiguranja, odnosno na poveanje kvaliteta i raznovrsnosti proizvoda i usluga
osiguranja.
U BDP Hrvatske, osiguranje uestvuje sa preko 3%. Iznos premije po stanovniku u 2005. godini
iznosio je 222 eura. U Republici Hrvatskoj, u 2005. godini poslovalo je 23 drutva za osiguranje i 2
drutva za reosiguranje, kao i Hrvatski pool za osiguranje i reosiguranje nuklearnih rizika. Po-
slovima ivotnih osiguranja bavilo se 5 osiguravajuih kompanija, 7 kompanija obavljalo je poslo-
ve neivotnih osiguranja, a 11 kompanija bavilo se poslovima i ivotnih i neivotnih osiguranja.
Struktura portfelja osiguranja Hrvatske se mijenja, ali su iz godine u godinu razliiti trendovi
promjena. Uee osiguranja auto-odgovornosti ima tendenciju pada, kao i uee osiguranja od
nezgode, dok uee kasko osiguranja automobila oscilira. Uee transportnih i imovinsko po-
arnih osiguranja ve dui niz godina stagnira. Tendenciju rasta u ukupnom portfelju osiguranja,
pored ivotnog osiguranja, imaju i osiguranja pravne zatite, osiguranja turistikih usluga, kao
i dobrovoljno zdravstveno osiguranje. Stuktura portfelja hrvatskih osiguravajuih kompanija u
2005. godini prikazana je u sljedeem grakonu:
Grafk br. 2 - Struktura portfelja osiguranja Hrvatske u 2005. godini
Godina 2005. smatra se uspjenom godinom za osiguravajue kompanije i razvoj trita osiguran-
ja Hrvatske. Porast premija ivotnog osiguranja znai dalje poboljanje zatite i socijalne sigurnos-
ti. Automobili su i dalje imovina koja se najvie osigurava, dok je ostala imovina, ipak nedovoljno
osigurana.
3. Trite osiguranja Srbije
Drava Srbija, koja broji oko 8 miliona stanovnika (bez Kosova zbog dalje analize trita osigu-
ranja), je demografski najjaa zemlja regije koja je u 2005. godini ostvarila BDP u iznosu od 13,7
milijardi eura.
128
Prema premiji po stanovniku u 2004. godini od oko 40 eura, Srbija zauzima tek 70. mjesto u svije-
tu. Prema ukupnoj premiji, Srbija se u 2004. godini nalazila na 66. mjestu u svijetu. Iako su u 2005.
godini oba navedena pokazatelja poboljana (uee premije u bruto domaem proizvodu iznosilo
je 2,1%, a premija po stanovniku oko 54 eura), sektor osiguranja je jo uvijek nedovoljno razvi-
jen. Razvoj trita osiguranja mjeren rastom premije pokazuje pozitivan trend. Ukupna premija u
2005. godini, u odnosu na premiju u 2004. godini, porasla je za 53%. Treba naglasiti da su pri tome
cijene na malo zabiljeile rast od 16,5%, to govori u prilog realnom porastu ukupne premije u go-
dini u kojoj je oko 50% drutava za osiguranje ostalo bez dozvole za rad, odnosno, u godini u kojoj
su ozbiljno zapoete aktivnosti na stabilizaciji sektora osiguranja i njegovoj reformi.
Ukupna premija u 2005. godini iznosila je 405,7 miliona eura. U strukturi premije, uee nei-
votnih osiguranja iznosilo je 90,5%, dok je ivotno osiguranje u ukupnom portfelju uestvovalo
sa 9,5%. Dobrovoljno penzijsko osiguranje inilo je 0,6% ukupnog portfelja, tako da je ukupno i-
votno osiguranje (ukljuujui i dobrovoljno penzijsko) u 2005. godini iznosilo oko 10% ukupnog
portfelja. Iako je premija ivotnog osiguranja u 2005. godini porasla za ak 96%, njeno uee u
ukupnoj premiji i dalje je izuzetno nisko.
Grafk br. 3 - Struktura portfelja osiguranja Srbije u 2005. godini
U strukturi premije od neivotnih osiguranja, imovinska osiguranja (osiguranje imovine od poa-
ra i drugih opasnosti i ostala osiguranja imovine), permanentno zahvataju najvei dio ukupne pre-
mije. U 2005. godini njihovo uee iznosilo je 33%. Osiguranje od auto-odgovornosti uestvovalo
je sa 31% u ukupnom portfelju. Najvei godinji porast premije u grupi neivotnih osiguranja u
2005. godini biljeilo je dobrovoljno zdravstveno osiguranje (142%) i osiguranje od odgovornosti
zbog upotrebe motornih vozila (104%).
Najvea dva drutva za osiguranje (Dunav osiguranje i DDOR Novi Sad) ostvarila su 65% ukup-
ne premije i 70% premije neivotnih osiguranja u 2005. godini.
U strukturi aktive drutava za osiguranje, sa stanjem na dan 31. decembra 2005. godine, 50,2%
imovine odnosilo se na stalnu imovinu (od ega 36,2% na nekretnine, a 13% na dugorone nan-
sijske plasmane), dok se 49,3% odnosilo na obrtnu imovinu (od ega na potraivanja po premija-
ma i na kratkorone nansijske plasmane po 18%). U strukturi pasive na dan 31. decembra 2005.
129
godine, kapital i rezerve iskazale su uee od 40%, a tehnike rezerve od 49%. Drutva za osigu-
ranje su u 2005. godini smanjila uee sopstvenog kapitala u korist poveanih izdvajanja sredsta-
va u tehnike rezerve. Istovremeno, sa relativnim padom uea kapitala u strukturi pasive, kapital
i rezerve su iskazali nominalni porast za 19% u odnosu na 2004, to je uglavnom rezultat izvrenih
dokapitalizacija drutava u skladu sa zakonskom regulativom.
Uee osiguranja u nansijskom sektoru Srbije, u odnosu na banke, veoma je nisko - u bilansnoj
sumi nansijskog sektora banke uestvuju sa 89%, a drutva za osiguranje sa svega 5,3%.
Od 2004. do aprila 2006. godine, broj osiguravajuih kompanija je smanjen za 50% - sa 40 na 18
kompanija, od kojih se iskljuivo poslovima osiguranja bavi 15 drutava, a poslovima reosiguran-
ja 2 drutva, dok se poslovima i osiguranja i reosiguranja bavi jedno drutvo. Od drutava koja se
bave poslovima osiguranja, samo ivotnim osiguranjem bavi se jedno drutvo, samo neivotnim
7, a ivotnim i neivotnim osiguranjem 8 drutava za osiguranje.
Do kraja 2007. godine, sve osiguravajue kompanije u Srbiji su obavezne da odvoje poslove osigu-
ranja i reosiguranja, kao i da razdvoje bavljenje ivotnim od neivotnog osiguranja. To bi, zajedno
sa najavljenim privatizacijama, pripajanjima i preuzimanjima, u narednom periodu trebalo do-
datno promijeniti broj drutava za osiguranje.
4. Trite osiguranja Bosne i Hercegovine
Drava BIH sama po sebi predstavlja veliki problem za funkcionisanje sektora osiguranja, jer ne
postoji adekvatan zakon koji bi bio glavna potpora razvoju osiguranja. Iako je Zakon o Agenciji
za osiguranje, kojim bi se trebala regulisati djelatnost osiguranja na cijeloj teritoriji BIH, doneen
prije dvije godine, Agencija kao takva jo uvijek ne funkcionie. Poreska politika BIH je destimula-
tivna, a mali broj obaveznih osiguranja se faktiki i ne kontolie. Imajui u vidu kompletnu pravnu
i ekonomsku sliku BIH, jasno je da mnoge inostrane kompanije posluju na teritoriji ilegalno, ili
ak i javno, ne obazirujui se na odredbe vaeih zakona. Tako npr. austrijska kompanija Wiener
Stadtische radi bez odobrenja od 1996. godine.
Sa druge strane, iako zakoni jasno kau da se imovina na teritoriji BIH moe osigurati kod drutva
registrovanih u BIH, mali je broj inostranih preduzea koja se pridravaju ove odredbe. Preduzea
se osiguravaju pomou master polisa, tj. polisa koje pokrivaju cjelokupnu imovinu ma gdje se
ta imovina nalazila. Jasno je da je ovakav nain osiguranja jefiniji, ali je pitanje da li je bolji za dr-
avu, jer se gube novana sredstva iz djelatnosti osiguranja, a time i smisao postojanja Agencije za
nadzor. Kada bi se napravio pregled gubitaka koji sektor osiguranja ima zbog nepotovanja zako-
na, dolo bi se do iznosa oko 5 miliona eura.
U prethodnih deset godina bankarstvo se u BIH bre razvijalo u odnosu na osiguranje. Za 10 go-
dina, premija osiguranja se poveala za oko 5 puta i dostigla je iznos od 171 milion eura, od ega
je 124,5 miliona eura premije ostvareno u Federaciji BIH, a 46,5 miliona eura u Republici Srpskoj.
130
ivotno osiguranje je u 2005. godini uestvovalo u ukupnoj premiji osiguranja sa oko 10%. Na ci-
jelom tritu osiguranja BIH, ukupna premija uveala se za 13,2% u odnosu na 2004. godinu. U
ukupnoj premiji osiguranja uee auto-odgovornosti iznosilo je u 2005. godini 50%.
U sljedeoj tabeli mogu se vidjeti opti i specini pokazatelji osiguranja BIH u 2005. godini:
Tabela br. 1 - Opti i specifni pokazatelji sektora osiguranja BIH u 2005. godini
BDP Premija Premija u BDP Premija per capita Broj stanovnika
6,8 mlrd. eura 171 mil. eura 2,51% 43 eura 3.970.000
U 2005. godini, na teritoriji BIH poslovalo je ukupno 27 kompanija, i to 26 drutava za osiguranje i
1 drutvo za reosiguranje. Devet kompanija se bavilo poslovima i ivotnog i neivotnog osiguran-
ja, 15 kompanija poslovima neivotnog osiguranja, a 2 kompanije iskljuivo poslovima ivotnog
osiguranja. Obzirom na entitete u BIH, broj drutava za osiguranje u 2005. godini bio je:
Federacija BIH - 17 drutava za osiguranje i 1 drutvo za reosiguranje
Republika Srpska - 8 osiguravajuih kompanija, i u Distriktu Brko - 1 drutvo pod nadzo-
rom RS
Trite osiguranja BiH praktino stagnira ve dui niz godina. Iako je u 2005. godini zabiljeen
rast premije od 13,2%, konaan rezultat je ipak skroman. Manje osiguravajue kompanije zauzi-
maju sve vei udio trita, za razliku od ostalih segmenata nansijskog trita. S obzirom da i u
BiH najvei procenat ukupnog portfelja zauzima auto-odgovornost, uestala je pojava nelojalne
konkurencije. Osim blagih opomena nadlenih institucija, niko se ozbiljnije ne bavi ovom proble-
matikom. Trite BIH, uprkos tome to je malo i siromano, i dalje je podijeljeno osiguravajue
kompanije posluju samo na podruju matinog entiteta. Formiranje dvije entitetske Agencije za
nadzor osiguranja kasni: u Federaciji BiH - Ured za nadzor osiguravajuih kompanija je transfor-
misan u Agenciju, dok u Republici Srpskoj- Agencija postoji praktino samo na papiru. U takvoj
situaciji malo je vjerovatno da se u bliskoj budunosti moe oekivati znaajniji ulazak velikih
stratekih investitora, koji ele kao minimalan preduslov jedinstveno trite, odnosno mogunost
poslovanja na cijeloj teritoriji BIH. Osnivanje dvije posebne rme za dva mala trita unutar BIH
je nerentabilno, to svakako destimulie inostrane investitore.
Ako se posmatra razvijenost trita osiguranja u BIH, moe se konstatovati da su jedino Albanija,
Makedonija, Moldavija i Bjelorusija zemlje koje imaju slabije razvijen sektor osiguranja.
5. Trite osiguranja Makedonije
U 2005. godini Makedonija, koja broji oko 2,1 milion stanovnika, ostvarila je BDP u iznosu od 4,5
milijardi eura. Ukupna bruto premija iznosila je oko 85,1 milion eura, to ini uee u BDP od
131
1,88%. Od ukupne bruto premije samo 2,1% odnosilo se na ivotno osiguranje. Ukupna aktiva osi-
guravajuih kompanija krajem 2005. godine poveana je za 5,6% u odnosu na 2004. godinu.
Na tritu osiguranja u Republici Makedoniji, dozvolu za rad u osiguranju ima 10 akcionarskih
drutava, od kojih 8 imaju dozvolu za neivotno osiguranje, jedno drutvo ima dozvolu za neivot-
no osiguranje i reosiguranje i jedno drutvo ima dozvolu za ivotno osiguranje.
U Republici Makedoniji osnovni zakonski okviri koji reguliu osnivanje, poslovanje i sprovoenje
supervizije nad radom osiguravajuih drutava i osiguravajuih brokerskih drutava jesu Zakon o
superviziji osiguranja, usvojen 2002. godine, i Zakon o obaveznom osiguranju u saobraaju, usvo-
jen 2005. godine.
Ministarstvo nansija Makedonije priprema propise u oblasti osiguranja, izdaje dozvole i saglas-
nosti i sprovodi superviziju nad poslovanjem osiguravajuih kompanija, brokerskih kua i Naci-
onalnog biroa osiguranja.
6. Rezime
Ako izuzmemo Sloveniju i Hrvatsku, i analiziramo ve pomenute indikatore u regionu, moemo
zakljuiti da trite osiguranja regije zaostaje za razvijenim zemljama Evrope.
Slovenija je ekonomski najrazvijenija zemlja regiona iji pokazatelji razvijenosti osiguranja ipak
odstupaju od istih pokazatelja ostalih zemalja u regionu. Meutim, Slovenija jo uvijek nije do-
stigla iznose premija i visinu specinih pokazatelja osiguranja koje realizuju razvijene zemlje
Evrope.
Sa sigurnou se moe konstatovati da se Makedonija ubraja u zemlje sa najmanje razvijenim sek-
torom osiguranja. Odmah iza nje nalazi se BIH i to prije svega zbog politikih, ekonomskih i naro-
ito regulatornih problema koji ugroavaju djelatnost osiguranja.
Srbiju u 2007. godini oekuje nastavak promjena u industriji osiguranja, u smislu daljeg smanjenja
broja osiguravajuih kompanija uz vee potovanje naela struke i pravila trinog poslovanja, kao
i poveanje ponude novih proizvoda, kako kod ivotnih, tako i kod neivotnih osiguranja.
Pretpostavka daljeg razvoja sektora osiguranja u Crnoj Gori trebao bi da bude novi Zakon o osigu-
ranju, koji je u velikoj mjeri usklaen sa standardima koji vae u razvijenim trinim privredama,
prvenstveno meunarodnim standardima supervizije u osiguranju i direktivama Evropske unije
iz oblasti osiguranja. Uvoenjem novog Zakona o osiguranju u Crnoj Gori, oekuje se vea sigur-
nost cijelokupnog trita osiguranja, kao i potena trina utakmica izmeu domaih i inostranih
osiguravajuih kompanija.
132
6.2.3. Penzioni fondovi
U sklopu ukupnih ekonomskih reformi u Crnoj Gori posebno mjesto zauzima reforma penzijskog
sistema kao vaan segment ukupne reforme nansijskog sektora. Dosadanji penzijski sistem u
Crnoj Gori je sistem meugeneracijske solidarnosti, tzv. PAYGO sistem (eng. pay as you go), po-
znatiji kao sistem tekueg nansiranja ili prvi stub penzijskog sistema, zasnovan na denisanim
obaveznim doprinosima. Takav sistem se primjenjuje u Crnoj Gori ve 60 godina, a baziran je na
odgovarajuem odnosu broja zaposlenih koji uplauju doprinose i penzionera kojima se isplauju
penzije iz tih doprinosa. Svi koji rade i ostvaruju prihod, po principu obaveznosti izdvajaju, kroz
doprinose za penzijsko i invalidsko osiguranje, sredstva za nansiranje penzija sadanjih korisni-
ka. Na taj nain dananji obveznici uplate doprinosa stiu pravo da u budunosti njihove penzije
budu nansirane iz sredstava koja e, po osnovu doprinosa izdvajati budui obveznici.
Kljune determinante u funkcionisanju takvog penzijskog sistema su demografska kretanja i nivo
ekonomskog razvoja. Rizici koji ugroavaju odrivost ovakvog sistema su: politiki rizik i demo-
grafski rizik. S jedne strane, politiki sistem stvara ambijent za ekonomski razvoj dok s druge stra-
ne politike odluke kroz zakon mijenjaju parametre penzijskog sistema. Demografski rizik proiz-
lazi iz demografskih kretanja koja odreuju broj radno sposobnih i broj penzionera.
Upravo demografske promjene i ekonomske krize uzrokovale su, na globalnom nivou, da PAY-
GO sistem prestane da s uspjehom distribuira nansijska sredstva izmeu razliitih generacija.
Reforma je podrazumijevala djelimino zadravanje PAYGO sistema nansiranja, ili pak njegovu
potpunu zamjenu odnosno dopunu kapitalno nansiranim sistemom (fully funded system). Re-
formisani penzioni sistemi koji su nastajali irom svijeta od poetka 80-ih godina prolog vijeka,
dobili su svoje sidro u pravilima tri stuba, koje je kreirala Svjetska banka u njenom Old-Age
Crisis Report-u iz 1994. godine
69
.
Reforma PAYGO sistema implicirala je, za veinu zemalja, uvoenje dvostubnog ili trostubnog
penzionog sistema. Pri tome I stub poiva na PAYGO sistemu nansiranom doprinosima, II stub je
kapitalno nansiran, dok III stub poiva na dobrovoljnoj penzionoj tednji koja se investira prema
individualnom nahoenju vlasnika penzionih ema.
69
Opredjeljenju za reformu PAYGO sistema u tim zemljama, doprinijelo je nekoliko razloga; (1) demografske promjene staren-
je stanovnitva i sve nepovoljnija stopa zavisnosti (odnos broja penzionera i radno sposobnog stanovnitva) te izbjegavanje
plaanja doprinosa uzrokuju pad prihoda i uslovljavaju finansijsku nestabilnost PAYGO sistema; (2) razliitost stopa doprino-
sa za pojedine grupe osiguranika u nekim zemljama je nepravedan nain kojim se kreiraju prihodi u PAYGO sistemu nedovolj-
ni za obezbjeenje adekvatnog nivoa penzija; (3) PAYGO sistem je tako kreiran da favorizuje prve generacije penzionisanih ko-
jima se redistribuira dohodak od buduih generacija; (4) nabrojane negativnosti deformiu kretanja na tritu rada i kapitala,
onemoguavaju poeljno korienje resursa i podstiu sivu ekonomiju, i (5) u sluaju nedostatka finansijskih sredstava za ispla-
tu penzija, ako je penzioni fond dravni, to implicira obezbjeenje fiskalne podrke kroz poveanje poreza to derogira budetske
pozicije i ima implikacije na ire ekonomske uslove poslovanja. G.A.Mackenzie, Philip Gerson, Alfredo Cuevas, and Peter S. Hell-
er (2001); Pension Reform and The Fiscal Policy Stance, IMF Working Paper, /01/214
133
Meunarodna iskustva pokazala su da djelimino kapitalizovan penzioni sistem
70
koji, pored ne-
kapitalizovanog dijela penzionog sistema ukljuuje i kapitalizovani, stimulie zaposlene na dugo-
ronu tednju, kreira uslove za isplatu veih i ujednaenih penzija i obezbjeuje veu ekasnost u
zatiti od siromatva u starosti. Na ovaj nain, reformisani penzioni sistem ini ekasnijim trite
rada, ali takoe, doprinosi i rastu tednje i investicija, odnosno razvoju trita kapitala.
Drutvene i ekonomske okolnosti u kojima se primjenjivao sistem meugeneracijske solidarnosti
bile su i u Crnoj Gori veoma povoljne i obezbjeivale su njegovo ekasno funkcionisanje sve do
sredine 80-ih godina prolog vijeka. U tom periodu odnos izmeu broja zaposlenih onih koji
privreuju i plaaju doprinose, i broja korisnika prava bio je povoljan, rast BDP bio je relativno vi-
sok, a bili su povoljni i demografski trendovi (vei broj radno sposobnih u odnosu na stare).
Medjutim, krajem 80-ih i sve do danas, drutveni i ekonomski ambijent u kome se primjenjivao
ovaj sistem, u potpunosti je promijenjen, to se odrazilo na njegovo funkcionisanje, odnosno na
nansiranje prava iz ovog sistema. Prihodi koje je on obezbjeivao nijesu bili dovoljni, uprkos vi-
sokoj stopi doprinosa od 24%, da pokriju narasle rashode prema 89.000 penzionera i prema oko
20.000 korisnika ostalih prava iz penzionog i invalidskog osiguranja. Neki od razloga tome bili su
pad zaposlenosti, niske plate kao osnovica za obraun prihoda od doprinosa za PIO, kao i visok
procenat sive ekonomije, koji je to postojaniji to su doprinosi za zaposlene vei. Problemi u fun-
kcionisanju ovog sistema bili bi jo izraeniji u uslovima starenja stanovnitva, odnosno u svim
onim okolnostima kada se broj penzionera poveava bre nego broj osiguranika. Stalni nedostatak
novca za isplatu, ak i prilino niskih penzija, poveavao je dugove u sistemu javnog nansiran-
ja, jer je drava esto transferisala sredstva za pokrie decita penzionog fonda, to je rezultiralo
smanjenjem ekasnosti javnih nansija. Poveanju stope doprinosa nije se moglo pribjegavati, jer
bi to dodatno pogoralo nisku konkurentnost tranzicione privrede.
Na preporuku, a i u saradnji sa Svjetskom bankom, Vlada Republike Crne Gore opredijelila se za
koncept trostubnog penzijskog sistema, koji predstavlja najire primijenjivan koncept penzijske
reforme u svijetu.
Ovim konceptom predviena je reforma prvog stuba penzijskog osiguranja, a zatim implementa-
cija drugog i treeg penzijskog stuba, kao obaveznog odnosno dobrovoljnog privatnog kapitalizo-
vanog osiguranja.
Da bi reforma penzionog sistema uspjela, prije njenog zapoinjanja potrebno je da budu ispunjeni
neki vani preduslovi. Kao prvo, neophodno je da u zemlji bude okonana reforma monetarnog i
skalnog sistema, formirano i regulativom kvalitetno zaokrueno trite novca, a naroito trite
kapitala i pratee institucije, zatim uspostavljena makroekonomska stabilnost, zasnovana na sta-
bilnoj valuti i niskoj stopi inacije. Na kraju, neophodno je da bude ostvaren politiki konsenzus o
70
Kapitalizovani sistem predstavlja penzijski sistem koji implicira postojanje kapitalizovanog fonda. To je fond u koji njegovi
lanovi investiraju svoj kapital na redovnoj osnovi, a fond tako steeni kapital investira na tritu hartija od vrijednosti. Kapi-
talizovani fond isplauje penzije iz prihoda koje ostvaruje od investiranja na tritu hartija od vrijednosti.
134
podrci i implementaciji reforme penzionog sistema koji podrazumijeva i spremnost da se odgo-
vara za eventualne propuste i promaaje u primijenjenom konceptu.
Cijenei da je veina neophodnih preduslova ispunjena, Vlada RCG je pristupila donoenju novog
zakona u oblasti penzijskog osiguranja tek 2003. godine
71
, nakon to su postignuti prvi znaajniji
efekti makroekonomske stabilnosti, prije svega smanjenje stope inacije i skalnog decita
72
. U
takvim uslovima bilo je mogue sprovesti i reforme na tritu rada koje su neophodan preduslov
za sprovoenje penzione reforme, prevashodno prevoenjem sive ekonomije u legalnu, odnosno
evidentiranje svih koji rade da bi se obezbijedilo njihovo uee u penzionom sistemu. Tako je od
2002. godine na ovamo doneen niz akata kojima je podstaknuto zapoljavanje, odnosno prijavl-
jivanje ve zaposlenih radnika, ime je postignuto smanjenje sive ekonomije u ovoj oblasti. Dio
preduslova za sprovoenje penzijske reforme, koji se odnosi na neophodan nivo razvijenosti tr-
ita kapitala, moe se smatrati da je ispunjen u elementarnoj ravni. Trite novca nije razvijeno
(jedino postoji primarno trite kratkoronih dravnih zapisa), dok trite kapitala karakterie
slabo razvijeno trite, i to samo dravnih i paradravnih obveznica, kao i pekulativno trgovanje
na sekundarnom tritu akcija, uz vrlo mali obim primarnih emisija. U situaciji ovako nerazvije-
nog nansijskog trita, amortizer predstavlja mogunost investiranja na inostranim nansijskim
tritima.
Box br. 6.3 - Definicije penzijskih termina
PAYGO sistem, poznat kao sistem generacijske solidarnosti predstavlja sistem denisanih do-
prinosa u kome sadanji zaposleni plaaju doprinose u dravni fond iz koga se isplauju penzi-
je sadanjim penzionerima. U novom sistemu je ovakav nain nansiranja penzija poznat kao I
stub penzijskog osiguranja.
II stub penzijskog osiguranja predstavlja obavezni i kapitalizovani sistem denisanih doprino-
sa zasnovan na linim penzijskim raunima osiguranika.
III stub predstavlja dobrovoljni i kapitalizovani sistem denisanih doprinosa gdje osiguranik
ima slobodu izbora da li e tedjeti za penziju, kao i uslova te tednje i isplate penzije.
Stopa doprinosa penzijskog osiguranja predstavlja direktan porez, kao procentualno izraen
iznos bruto plate koji se plaa kao premija za penzijsko osiguranje.
Stopa zavisnosti predstavlja odnos broja zaposlenih koji uplauju doprinose i broja penzionera.
Stopa zamjene predstavlja odnos prosjene penzije i prosjene plate.
Usklaivanje penzija se odnosi na dogovorenu stopu rasta penzija tokom godine.
71
Zakon o penzionom i invalidskom osiguranju Sl. list RCG, br. 54/03 i 39/04.
72
Agendom ekonomskih reformi Vlade Republike Crne Gore iz 2003. godine predviena je sveobuhvatna i sistemska reforma pen-
zijskog sitema u Crnoj Gori. U sklopu te reforme doneena je Strategija reforme penzionog sistema, iji je sastavni dio inio i rad
na zakonu o dobrovoljnim penzionim fondovima. Nosioci posla bili su Ministarstvo rada i socijalnog staranja i Ministarstvo fi-
nansija, a ukljueni su bili i Komisija za HOV, Fond PIO i Poreska uprava.
135
6.2.3.1. Stanje u oblasti penzione i invalidske zatite u periodu 2001-2005. godina
Postoji vie razloga koji su nametnuli neophodnost reformisanja penzionog sistema u Crnoj Gori,
a koji se mogu svrstati u demografske i ekonomske; prvi potiu od evidentnog starenja crnogor-
skog stanovnitva (procjenjuje se da e broj osoba starijih od 50 godina porasti u periodu od 1991.
do 2011. za 40,5%), zatim pada stope fertiliteta i niske prosjene starosne dobi penzionisanih, koja
ima za posljedicu dui period uivanja penzija i drugih primanja iz penziono-invalidskog osigu-
ranja
73
. U ekonomske razloge neodrivosti postojeeg PAYGO penzionog sistema u RCG spada,
prije svega, njegova nansijska neodrivost, jer sve manje zaposlenih izdrava sve vie penzionera
(npr. 1995. godine jednog penzionera nansiralo je 1,7 zaposlenih, 2001. taj koecijent zavisnosti
pao je na 1,3%). Uprkos injenici da se ovaj odnos popravio u 2005. godini (koecijent zavisnosti
povean je na 1,5%), u meuvremenu je smanjena stopa doprinosa za PIO, a do znaajnijeg rasta
plata nije dolo, tako da poveanje koecijenta zavisnosti ne predstavlja pozitivan pomak, jer se ne
moe posmatrati kao samostalan pokazatelj.
Grafk br. 6.2 - Racio zavisnosti penzionog sistema u Crnoj Gori u periodu 2001-2005.
godina
Pri tome je odnos prosjenih neto zarada i prosjenih penzija konstanzno smanjivan, kao to se
vidi iz tabele u nastavku.
Crna Gora
Prosjene neto
zarade
Prosjecne
penzije
Odnos prosjene penzije/prosjene
neto zarade u %
2003. 174,08 121.59 69,85
2004. 195,40 124.59 63,76
2005. 213,20 129.00 60,51
73
Izvor: Institut za strateke studije i prognoze, Podgorica
136
Nadalje, trokovi penzionog sistema dostigli su 2005. godine iznos od 12,7% BDP, to predstavlja
jednu od najveih vrijednosti ovog parametra u svijetu (npr. u SAD on iznosi 7%).
U nastavku je prikazan bilans prihoda i rashoda Republikog fonda PIO.
Tabela br. 6.5 - Prikaz ostvarenih prihoda i izvrenih rashoda Republikog fonda PIO u
periodu 20012005. godina
Opis/period 2001. 2002. 2003. 2004. 2005.
Prihodi 134,11 152,59 160,74 171,49 201,56
Rashodi 132,73 152,31 161,45 168,17 201,61
Sufcit/Defcit 1,38 0,27 -0,71 3,31 -0,05
Izvor: Republiki fond PIO
Republiki fond penzijskog i invalidskog osiguranja ostvario je u 2005. godini prihode od 201,6
miliona eura, od ega se na prihode od doprinosa odnosilo 118,3 miliona eura ili 59%. Prihode
Fonda PIO inili su i transferi iz budeta u iznosu od 44 miliona eura ili 22%, dok je uee ostalih
primitaka bilo 0,6%. Tokom 2005. godine, Fond PIO je ostvario i prihode po osnovu prodaje ak-
cijskog kapitala u vlasnitvu Fonda u iznosu od 20 miliona eura, to je predstavljalo 10% ukupnih
prihoda. Ovdje treba naglasiti da se radi o akcijama dravnih preduzea koja su Republikom fon-
du PIO pripala u procesu svojinske i upravljake transformacije privrede odnosno drutvene svo-
jine
74
. Meutim, Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju
75
iz 2003. godine, Republikom
fondu PIO nije data mogunost da generie prihode i od nansijskih ulaganja (lan 181, stavovi
1, 2 i 4). Zakonom je precizirano da Republiki fond PIO mora rasprodati sav svoj udio, odnosno
akcije preduzea u procesu privatizacije, a prihode steene prodajom smije koristiti iskljuivo u
funkciji ostvarivanja prava iz PIO osiguranja (lan 182). Iz ovih razloga Republiki fond PIO nije
vrio investiranje na tritu kapitala, i otuda nije mogao generisati dodatne prihode, ve je sve pri-
hode od prodaje akcija privrednih drutava u privatizaciji troio za isplatu penzija i ostalih prava
iz PIO osiguranja.
U posmatranom periodu, u funkciji nansiranja rashoda, Republiki fond PIO je izvrio i povla-
enje sredstava iz depozita kod poslovnih banaka u ukupnom iznosu od 12,5 miliona eura. Radi se
o depozitu koji je formiran po osnovu prihoda Fonda od privatizacije. Fond je u 2005. godini, po
osnovu kredita kod poslovnih banaka obezbijedio sredstava u iznosu od 5,5 miliona eura. Tokom
2005. godine, rashodi Fonda PIO iznosili su 201,6 miliona eura, u emu su najznaajniji udio imale
penzije u iznosu od 137 miliona eura ili 68%.
74
Sva dravna preduzea podijeljena su izmeu Mnistarstva finansija RCG, Zavoda za zapoljavanje RCG, Fonda za razvoj RCG
i Republikog fonda PIO, kojem je pripalo 18% akcija pridrednih drutava koje su bile u dravnoj svojini i namijenjene privati-
zaciji.
75
Sl. list RCG, br 54/03.
137
Iz ovakvih kretanja, u 2005. godini, zabiljeen je decit od 50 hiljada eura. Neizmirene obaveze na
dan 31.12.2005. godine (podaci Republikog fonda PIO) iznose 23,9 miliona eura, i odnose se na
neisplaenu penziju za decembar u iznosu od 12,9 miliona eura, dugovanje prema Fondu zdrav-
stva u iznosu od 10,5 miliona eura i prema drugim pravnim licima 0,5 miliona eura. Ako bi se na
realizovane rashode dodali i neralizovani, odnosno dug Republikog fonda PIO, onda bi udio ras-
hoda za penzije i ostala prava iz PIO, u BDP u 2005. godini iznosio 12,7%, to predstavlja jednu od
najveih vrijednosti ovog parametra u svijetu (npr. u SAD on iznosi 7%).
6.2.3.2. Reforma I stuba
Reforma I stuba odnosi se na reformu postojeeg penzionog i invalidskog sistema u Crnoj Gori,
olienog u postojeem Fondu PIO, sa ciljem postizanja njegove skalne odrivosti na dui rok.
Sam normativni okvir za ovaj dio reforme predstavlja novi Zakon o penzijskom i invalidskom osi-
guranju, koji je u primjeni od 01.01.2004. godine. Ovim Zakonom je i formalno usvojen koncept
trostubnog penzijskog sistema, ali je razrada pojedinanih zakona o drugom i treem stubu tj.
obaveznoj i dobrovoljnoj kapitalizovanoj tednji ostavljena za kasnije.
Sutinske promjene, kojima se u novom Zakonu, u odnosu na ranije vaei zakon, nastojalo refor-
misati oblast penzionog i invalidskog osiguranja, uvedene su kroz sljedee izmjene:
1) poveanje starosne granice: sa 60 na 65 godina starosti za mukarce i sa 50 na 55 godina sta-
rosti za ene, postupno do 2013.godine;
2) promjena penzijske formule: uvedena je tzv. njemaka formula tj. bodovni sistem, koji pojed-
nostavljuje obraun, podsticajan je i uvodi direktnu i vrstu vezu izmeu godina staa,
uplaenih doprinosa, zarade i ostvarene penzije;
3) poveanje broja godina koje ulaze u obraun penzije: sa nekadanjih najpovoljnijih 10 godi-
na radnog vijeka za obraun penzije, postupno se poveava broj godina staa koje ulaze u
obraun - krajni cilj je da itav radni vijek ulazi u ovaj obraun;
4) vajcarska metoda usklaivanja penzija: procenat za koji se usklauju penzije predstavlja
polovinu zbira procenta poveanja (ili smanjenja) trokova ivota i polovinu procenta pove-
anja (ili smanjenja) prosjene zarade.
5) proirenje osnovice za uplatu doprinosa: doprinosi za penzije sada se plaaju na najiru os-
novu, ukljuujui sve prihode od rada. Prema novom Zakonu, na sav prihod koji osoba
ostvari od svog plaenog rada plaae se penzijski doprinos, bez obzira na vrstu ugovora,
vrstu zarade ili naknade na zaradu, i bez obzira da li prihod potie od jednog ili vie pos-
lova;
6) pootreni uslovi za dobijanje invalidske, porodine penzije i ostalih posebnih prava.
Na osnovu Zakona usvojen je i vei broj podzakonskih akata kojima se blie ureuju odreena
pitanja iz Zakona.
138
Sve ove mjere implementirane kroz novi Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, ukljuu-
jui i racionalizaciju samog Fonda PIO ve daju rezultate, u smislu poveanja prihoda i smanjenja
rashoda Fonda PIO, a time doprinose njegovoj nansijskoj odrivosti.
6.2.3.3. Planirano uvoenje II stuba
Penzijska reforma u Crnoj Gori zapoeta reformom sistema tekueg nansiranja, tj. prvog stuba
nastavljena je u pravcu primjene trostubnog modela penzijskog sistema, tj. uvoenja II i III stuba
penzijskog osiguranja.
Koncept reforme penzionog sistema u RCG bio je prvobitno formulisan kroz dvije osnovne faze;
prva od njih, tzv. tranziciona faza, odnosila se na racionalizaciju postojeeg penzionog sistema
(stub I) i uvoenje kapitalisanog II stuba, dok bi u drugoj, post-tranzicionoj fazi bio uveden i stub
III. Racionalizacija postojeeg sistema obuhvatala je vie otrih i drastinih rezova kojima bi se
ukinuo niz do sada postojeih prava i pogodnosti.
Reformom je dalje bilo predvieno da se u okviru II stuba uvede obavezno penziono osiguranje na
bazi kapitalizovane tednje (stub II), ija je sutina u tome da se on zasniva na individualnim rau-
nima osiguranika i investiranju sredstava od doprinosa. Ulaganjem doprinosa u prvi stub nansi-
ralo bi se pravo na osnovnu penziju (starosnu, invalidsku i porodinu), a iz drugog stuba pravo na
obaveznu individualnu penziju po osnovu tednje. Nosilac ovog II stuba, prema datom prijedlogu,
bio bi meunarodni penzioni fond (npr. Euro fond), koji bi osnovale npr. Evropske banka za ob-
novu i razvoj ili pak neka meunarodna nansijska korporacija, a izbor fonda vrio bi se putem
tendera. Konceptom reforme bila je predviena varijanta dvostubnog penzionoog sistema, prema
kojoj se 9,6% doprinosa na bruto plate zaposlenih izdvaja u I stub, a 12% u II stub.
Bilo je predvieno da se tokom tranzicione faze dio doprinosa namijenjenih za nansiranje II
stuba (dio od ukupne stope u iznosu 12%) iskoristi za nansiranje tranzicionih trokova tako to
bi novi meunarodni fond biti obavezan da za taj iznos kupi dravne obveznice, a koje bi Vlada
RCG usmjeravala u Fond PIO za pokrie tekuih obaveza. Pri tome je otplata dravnih obveznica
trebala biti samo evidenciona stavka, odnosno do otplate bi trebalo doi tek onog momenta kad
odreeni penzioni korisnik ostvari pravo na penziju, kad bi Vlada trebala poeti sa otplatom ob-
veznica uveanom za iznos pripadajue kamate. Preostali dio sredstava od ukupne stope u iznosu
12%, meunarodni fond bi investirao prema sopstvenoj poslovnoj politici na tritu kapitala, kako
domaem tako i stranom, ukoliko bi to bilo omogueno novim Zakonom o dobrovoljnim pen-
zionim fondovima. Bilo je realno za oekivati da bi tokom vremena trebalo doi do smanjivanja
koliine novca koja se preusmjerava iz stuba II u stub I (kako se bude smanjivao broj postojeih
korisnika prava i visina penzija koje e se nansirati PAYGO sistemom).
139
U zavisnosti od toga da li se itava stopa doprinosa od 12% usmjerava u investicije ili ne zavisila
bi visina stope zamjene (odnos prosjene penzije i prosjene plate) u kapitalizovanom stubu II
76
.
Stopa zamjene, prema predloenom zakonskom rjeenju kretala bi se u rasponu od 64% do 106%,
kao to prikazuje naredna tabela:
Tabela br. 6.6 - Predviene stope zamjene u II stubu
12% obveznice
0% Euro fond (investicije)
6% obveznice
0% obveznice
Pesimistino 64% 64% 64%
Osnovni sluaj 64% 73% 82%
Optimistino 64% 85% 106%
Izvor: Fond PIO
Iz tabele je vidljivo da bi stopa zamjene iznosila 64% ako bi se itav iznos doprinosa iz stuba II
usmjeravao u dravne obveznice, dok bi potpuna kapitalizacija ovih sredstava implicirala stopu
zamjene od 106%. Osnovni i najvjerovatniji sluaj podrazumijevao bi ravnomjerno ulaganje sred-
stava u dravne obveznice i u investiranje na tritu kapitala, i posljedino stopu zamjene u raspo-
nu od 64% do 85%. Svakako, vei procenat investiranja na tritu kapitala u idealnim uslovima
znaio bi i veu stopu zamjene. U post-tranzicionoj fazi, penzioni sistem se trebao sastojati od dva
nezavisna stuba; PAYGO stuba i potpuno kapitalizovanog stuba, iz kojeg se vie sredstva ne bi pre-
usmjeravala u PAYGO stub radi pokria tranzicionih trokova. Oni bi nestali pa bi PAYGO siste-
mu trebalo sve manje sredstava zbog manjih obaveza, te bi Vlada mogla smanjiti stopu za njegovo
nansiranje. Meutim, koncept uvoenja II, nakon I stuba penzionog i invalidskog osiguranja, je
naputen.
6.2.3.4. Zakon o III stubu penzijske reforme
Agendom ekonomskih reformi za 2003-2007. godinu, koja je inovirana u aprilu 2005. godine, de-
nisana je vremenska dinamika za sprovoenje aktivnosti koje su neophodne za uspostavljanje
normativnog okvira za II i III stub. Naime, uz konsultacije sa Svjetskom bankom, Vlada je Agen-
dom ekonomskih reformi predvidjela da uvoenje III stuba odnosno dobrovoljnih penzijskih fon-
dova u 2005. godini prethodi uvoenju obavezne kapitalizovane tednje odnosno II stuba. Razlozi
za takvu odluku bili su viestruki.
Dobrovoljni penzijski fondovi ine trei stub novog penzijskog sistema u Crnoj Gori. Dok je u pr-
vom i drugom stubu uplata doprinosa obavezna, u treem stubu uplate su potpuno dobrovoljne
76
Ana Vlahovi, Privatizacija u oblasti penzijskog osiguranja, zbornik radova Konferencije Postdiplomskih studija Preduzetnika
ekonomija, Volume 1, decembar 2002.
140
zasnovane na sistemu denisanih doprinosa (penzija pojedinca direktno zavisi od uplaenih do-
prinosa). Ovaj stub bi prvenstveno omoguio pojedincima dodatnu tednju za starost, a onda, ini-
cirao pozitivne promjene na tritu kapitala.
Dobrovoljni penzijski fondovi su imovina u vlasnitvu lanova fonda, tj. uplate (doprinose) svih
lanova se vode na njihovim linim raunima i predstavljaju njihovu linu imovinu. Tim sred-
stvima upravljaju licencirani menaderi, zaposleni u drutvima za upravljanje dobrovoljnim pen-
zijskim fondovima, investirajui ih na domae i inostrana trita kapitala. Zakon o dobrovoljnim
penzijskim fondovima predvia ogranienja investiranja za dobrovoljne penzijske fondove u ni-
skorizine hartije od vrijednosti. Penziju predstavljaju akumulirani doprinosi i investicioni prino-
si. Ukoliko lan penzijskog fonda nije zadovoljan radom menadmenta u svakom trenutku ima
pravo da povue svoja sredstva i uloi ih u drugi fond.
Osnovne karakteristike dobrovoljnih penzijskih fondova su sljedee: 1) pristup u dobrovoljne pen-
zijske fondove je na potpuno dobrovoljnoj osnovi; 2) u dobrovoljnim penzionim fondovima mogu
da tede svi, bez obzira na doba starosti i jesu li zaposleni ili ne; 3) iznos uplata u dobrovoljne fon-
dove svaki lan odredie sam; 4) iskustva preporuuju da drava uvijek obezbjeuje podsticaje za
tednju u trei stub (npr. poreske olakice ili oslobaanje od poreza, itd); 5) ne postoje garancije za
isplatu penzija, i 6) penzijska sredstva na raunu su predmet nasljeivanja u sluaju smrti lana
penzijskog fonda.
Razlikuju se dvije vrste dobrovoljnih penzijskih fondova, i to otvoreni i zatvoreni fondovi. Otvoreni
fondovi dostupni su svakom graaninu koji bi htio dodatno tedjeti u treem stubu. Takva osoba
se jednostavno prijavi dobrovoljnom penzijskom fondu koji izabere i zatim uplauje iznos za koji
se odlui. Zatvoreni fondovi nijesu otvoreni za sve, ve njihovo osnivanje podstiu poslodavci za
svoje zaposlene, pojedini sindikati za svoje lanove, ili neka udruenja itd. Kod takvih organizacija
jednu od osnovnih stavki u programu zaposlenja ini i dobrovoljno penzijsko osiguranje.
Zakon o III stubu, tanije Prijedlog zakona o dobrovoljnim penzijskih fondovima usvojen je u
Parlamentu sredinom decembra 2006. godine. Zakon je raen uz ekspertsku podrku Svjetske
banke.
6.2.3.5. Zakonom definisane pretpostavke za III stub penzijskog i invalidskog
sistema
Osnovne pretpostavke za uspjeno funkcionisanje III stuba, denisane su Zakonom o dobrovolj-
nim penzijskim fondovima, a obuhvataju preciziranje osnivanja i naina poslovanja drutava za
upravljanje penzijskim fondovima, samih penzijskih fondova, zatim drutava koja obavljaju kas-
todi poslove, kao i organa koji nadziru rad penzijskih fondova. Ove i druge pretpostavke detaljnije
su razraene u nastavku.
141
6.2.3.6. Drutvo za upravljanje penzijskim fondom
Osnovna svrha njegovog postojanja je osnivanje i upravljanje dobrovoljnim penzijskim fondom.
Prema pravnom ureenju, fond moe biti akcionarsko drutvo ili drutvo s ogranienom odgo-
vornou, dok njegov osnivaki kapital iznosi 250.000 eura. Od organa upravljanja i rukovoenja,
penzioni fond ima skuptinu, odbor direktora i izvrnog direktora, a mora da ima minimalno dva
investiciona menadera s licencom investicionog menadera penzijskog fonda. Voenje penzij-
skih sredstava vri se kod kastodija odvojeno od ostalih sredstava drutva za upravljanje, dok se
investicije u HOV vode kod CDA na posebnom raunu.
Penzijski fond osniva se sa svrhom investiranja doprinosa u cilju poveanja imovine i osiguranja
isplate. Vlasnitvo nad fondom pripada lanovima fonda, koji su uplatioci doprinosa. Udio u vlas-
nitvu se odreuje na osnovu iznosa sredstava na linom penzijskom raunu koji se konvertuju
u obraunske jedinice, to znai da je ukupna vrijednost obraunskih jedinica jednaka ukupnoj
neto vrijednosti fonda. Fondovi mogu biti otvoreni i zatvoreni, pri emu lan otvorenog fonda u
svakom trenutku ima pravo da prenese sredstva u drugi fond, umanjena za iznos uplaenih dopri-
nosa, ukupne imovine penzionog fonda i za naplaenu naknadu za istupanje iz penzionog fonda.
Minimalan broj lanova otvorenog penzijskog fonda je 200. Pravo na isplatu penzije lan fonda
stie sa navrenih 50 godina ivota, na nain da 30% od ukupnog iznosa koji mu pripada dobija u
gotovom novcu odmah, a ostatak u periodinim anuitetima tokom naredne tri godine. Isplata se
vri preko drutva koje se bavi isplatom penzijskih anuiteta. Naknada za upravljanje penzijskim
fondom vri se iz uplaenih doprinosa, iz ukupne imovine penzijskog fonda, kao i iz naknade za
istupanje iz penzijskog fonda.
to se tie investiranja kapitala kojim raspolae penzioni fond, dozvoljeno je investiranje najvie
10% od ukupne vrijednosti portfolija u istu HOV, odnosno najvie 10% u hartije od vrijednosti
istog emitenta. Pri tome postoje dozvoljene i zabranjene investicije. Dozvoljene su investicije u
dravne hartije drave RCG i drava lanica OECD, akcije domaih kompanija kojima se trguje
na berzi i stranih kompanija kojima se trguje na organizovanim tritima kapitala u zemljama
OECD-a, kao i u udjele domaih i inostranih otvorenih investicionih fondova koji investiraju u
HOV emitenata registrovanih u Republici ili nekoj od zemalja OECD-a.
Investiranje je zabranjeno u akcije, obveznice i ostale HOV kojima se ne trguje na berzi ili na or-
ganizovanim tritima, osim udjela u otvorenim investicionim fondovima, u neotuivu imovinu,
nekretnine, materijalnu imovinu kojom se ne trguje na organizovanim tritima i ija se vrijed-
nost ne moe sa sigurnou utvrditi (antikviteti, umjetnika djela, motorna vozila i slino), za-
tim u nekretnine, kao i u akcije, obveznice i ostale HOV izdate od bilo kojeg akcionara drutva za
upravljanje, banke depozitara penzionog fonda ili s njima povezanih lica.
Mogunost osnivanja dobrovoljnih penzijskih fondova imaju kako domai, tako i strani entiteti.
lan domaeg penzijskog fonda moe prenijeti svoja sredstva na strani penzijski fond registrovan
u Crnoj Gori, ali ne na penzijski fond u inostranstvu u cilju zadravanja sredstva fonda u zemlji.
142
Meutim, predvia se da e Crna Gora, u skladu s praksom integrisanih penzijskih trita, pratiti
trendove u toj oblasti, omoguavajui preko-graninu uktuaciju sredstava.
Kastodi je privredno drutvo koje ispunjava uslove za bavljenje kastodi poslovima, a koji su
utvreni podzakonskim propisima Komisije za HOV. Svrha poslovanja Kastodija je obavljanje po-
slova u vezi s nadzorom nad upravljanjem imovinom penzijskog fonda.
Nadzorni organ, koji je Zakonom odreen za vrenje nadzora nad radom penzionih fondova
jeste Komisija za HOV Republike Crne Gore.
U dobrovoljnoj penzijskoj tednji garancije ne postoje, jer se radi o linoj volji pojedinca da tedi
za starost, da bira fond ili ga pak mijenja. Meutim, Zakonom o dobrovoljnim penzijskim fon-
dovima, izmeu ostalog, propisuje se pravilo opreznog privrednika, diverzikaciju penzijskih
sredstava u niskorizine i dugorone hartije od vrijednosti i institucije koje kontroliu investiranje
penzijskih sredstava u skladu sa Zakonom, ime se postie njihova sigurnost i likvidnost. To je u
interesu jednog privatnog penzijskog fonda u konkurentskom okruenju kako bi protabilno i du-
gorono poslovao. Iskustva dobrovoljnih penzijskih fondova u mnogim zemljama pokazuju da se
vie od 50% sredstava ulae u dravne obveznice kao hartije od vrijednosti s najniim rizikom.
U sklopu promocije III stuba i edukacije javnosti o penzijskoj reformi, Vlada RCG je pripremila
strategiju javne edukativne kampanje za trei stub kao i konkretna kreativna rjeenja u vidu spo-
tova, broura, plakata i bilborda. Kampanja je u potpunosti prihvaena od strane Svjetske banke, a
zapoela je odmah po usvajanju Zakona.
Od aktivnosti na uvoenju II stuba, kao obaveznog kapitalizovanog penzijskog osiguranja na bazi
individualnih penzijskih rauna uraene su pripremne aktivnosti i analize. Vlada RCG jo nije
precizirala, da li e, i kada ui u implementaciju II stuba, kao tehniki sloenog i nansijski skupog,
ali dugorono isplativog projekta. Implementacija II stuba Agendom ekonomskih reformi bila je
planirana za 2006. godinu.
6.2.3.7. Mjesto, uloga i znaaj kapitalizovanih penzija u finansijskom sistemu
Crne Gore
Osnivanje i razvoj privatnih penzionih fondova trebalo bi da ima viestruke pozitivne efekte na
nansijski sistem Crne Gore. Neki od oekivanih pozitivnih efekata su poveanje tednje, razvoj
trita kapitala, razvoj bankarskog sektora, internacionalizacija nansijskih investicija i smanjenje
sive ekonomije.
Poveanje tednje; uplata doprinosa na line penzijske raune predstavlja jedan vid tednje, a
nansiranje penzija podstie razvoj nansijskog sektora. Rast tednje na individualnom nivou
moe usloviti rast agregatne tednje, ime se stvara dugoroni kapital potreban za investicije koje
e poveati proizvodnju, poboljati usluge i pokrenuti ekonomski rast i razvoj.
143
Razvoj trita kapitala; uvoenje i rast privatne penzijske tednje podstie razvoj nansijskog
trita, i to kroz razvoj trita kapitala, koje je likvidniji alokator sredstava nego bankarski sektor.
Privatni penzijski fondovi predstavljaju institucionalne investitore nepekulantske investitore
veoma zainteresovane za uspjeh i razvoj preduzea koji raspolau imovinskim, ali i dugovnim har-
tijama od vrijednosti. Penzijska sredstva u svakoj zemlji predstavljaju znaajan izvor kapitala koji
poveava likvidnost trita i ini ga ekasnijim. Najvei dio imovine fonda su dugorona sredstva,
to omoguava penzijskom fondu da koncentrie svoj portfolio u dugorone hartije od vrijednosti,
koje obezbjeuju optimalnu kombinaciju visine rizika i visine stope povraaja.
Pored kvantitativnog uticaja na razvoj trita kapitala, penzijski fondovi vre i kvalitativni uticaj,
koji se odnosi na upravljanje neizvjesnou i kontrolu rizika, kao i na uvoenje inovacija na tritu
kapitala. Na tritu kapitala koje je u razvoju poinje se trgovati dravnim obveznicama, akcijama,
korporativnim obveznicama, kreditnim depozitima i drugim materijalom, uvode se novi metodi
trgovine, odnosno vri se drugaiji nain distribuiranja informacija.
Meutim, da bi se ovaj uticaj na razvoj trita kapitala i ostvario, neophodno je stvoriti sistemske
preduslove koji e motivisati privredna drutva za vrenje emisija hartija od vrijednosti, koji su
detaljnije opisani u nastavku.
Razvoj bankarskog sektora; privatni penzijski fondovi predstavljaju i konkurenciju bankar-
skom sektoru koja moe poveati ekasnost banaka. To se postie na nain to moe doi do
smanjenja depozita u bankama, usljed ega banke mogu biti prinuene da nude atraktivnije uslo-
ve za privlaenje depozita. U uslovima nepromijenjenih aktivnih kamatnih stopa, utie na sman-
jenje kamatne mare i tjera banke na poveanje ekasnosti poslovanja. Osim toga, proces sman-
jenja nivoa depozita u bankama moe uzrokovati i intenzivniji ulazak banaka u druge, nebankar-
ske poslove na nansijskom tritu. U te poslove spadaju brokerski i dilerski poslovi, osnivanje
investicionih fondova i osiguravajuih drutava, nansijski konsalting, kastodi poslovi i slino.
Osim toga, poveanje obavezne penzijske tednje moe dovesti i do rasta dobrovoljne tednje i do-
prinijeti vraanju depozita u banke.
Internacionalizacija fnansijskih investicija: ona se postie ulaganjem sredstava privatnog
penzijskog fonda na meunarodnom tritu kapitala, ime se vri diverzikacija rizika prilikom
investiranja. Ona se postie dodavanjem u portfolio veeg spektra investicionog materijala, od
onog koji nudi domae nansijsko trite, naroito na ovom stepenu njegovog razvoja u Crnoj
Gori. U prilog smanjenju rizinosti investicija treba napomenuti da su investicije penzijskih fon-
dova regulativom ogranine na najsigurnije ili niskorizine. Meutim, treba imati u vidu da inves-
tiranje u inostrane HOV predstavlja i kanal za prijenos potresa sa inostranih nansijskih trita na
prihode domaih investitora, u ovom sluaju domaih privatnih penzionih fondova. Jo jedna od
popratnih manifestacija investiranja u inostranstvu jeste i to to dolazi do odliva domaih nan-
sijskih sredstava u inostranstvo. Privatnim penzijskim fondovima svakako treba dozvoliti investi-
ranje u inostranstvu, jer je njihova osnovna funkcija generisanje prihoda na uloge koje investiraju
lanovi fonda. Time se obezbjeuju penzijska primanja stanovnika Crne Gore u budunosti. Uko-
144
liko eli da privatni penzijski fondovi vie investiraju na tritu kapitala u Crnoj Gori, drava mora
da stvori neophodne sistemske uslove koji e obezbijediti zatitu prava povjerilaca i bru realiza-
ciju obligacionih obaveza, odnosno sudskih sporova. Ovo je samo dio uslova koje je neophodno
obezbijediti za poetak emitovanja korporativnih obveznica, dugoronih dravnih obveznica, ali i
za vei obim emisija akcija.
Smanjenje sive ekonomije; poveana individualna odgovornost za starost navodi svakog poje-
dinca na lini interes koji se ogleda u uplati doprinosa po osnovu rada.
6.2.3.8. Rizici u penzijskoj reformi
Realizaciju penzijske reforme prati vie rizika: individualni rizik osiguranika, demografski rizik,
institucionalni rizik, rizik zaintesovanosti penzijskih fondova i investicioni rizik penzijskih fondo-
va. Svaki od ovih rizika ima svoju specinu teinu, ali ako izuzmemo individualne rizike osi-
guranika, i pretpostavimo da nee dolaziti do estih izmjena zakonskih rjeenja, moe se smatrati
da e najveu specinu teinu nositi investicioni rizik.
Individualni rizik osiguranika je rizik vezan za pojedinca, njegov ivotni vijek i njegovo uee
u reformisanom sistemu. Iako obavezni penzijski sistemi nameu obavezu osiguranja za starost,
koju bi neki pojedinci usljed kratkovidosti, izbjegli, dok se drugi viestruko osiguravaju (uplatom
u trei stub ili vie fondova), postoje i rizici na koje pojedinac ne moe uticati. To su, prije svega,
individualni rizici: invalidnost, iznenadna smrt, dui ivotni vijek od prosjeka, niska zarada koja
nosi manjak akumuliranih sredstava za doivotnu isplatu itd. Zato veina zemalja uvodi viestub-
no penzijsko osiguranje i posebno stimulie tednju za starost. Uvoenjem privatnog penzijskog
osiguranja balast odgovornosti za sopstvenu starost u velikoj mjeri prelazi sa drave na njene sta-
novnike.
Starenje stanovnitva, koje je posljedica opadanja stope nataliteta i produenog oekivanog tra-
janja ivota, u penzijskim sistemima predstavlja demografski rizik. Uvaj rizik utie kako na dr-
avno tako i na privatno penzijsko osiguranje. PAYGO sistemi su posebno osjetljivi na ovaj rizik
jer on dovodi u pitanje njihovu odrivost. Ovaj rizik direktno utie na sistem funkcionisanja ema
tekueg nasiranja, jer dui ivotni vijek znai vie penzionera koji due uivaju penziju, a koje -
nansira isti ili manji broj radnika. Manje doprinosa s jedne i poveane obaveze za isplatu penzija s
druge strane dovode ovaj sistem u krizu. Iako je manje osjetljiv, sistem privatnih penzija nije imun
na ukupno staranje stanovnitva. Ako jedan osiguranik s privatnim fondom ugovori doivotnu
penziju, rizik da e on due ivjeti od prosjeka i time due primati penziju pada na privatni pen-
zijski fond ili osiguravajue drutvo, ako ono po ugovoru isplauje penziju.
Institucionalni rizik je rizik promjene zakona i potovanja istih od strane nadlenih institucija.
Ovaj rizik implicira i rizik kvalitetne saradnje izmeu institucijama, tipa: ministarstva, Komisija
sa HOV, Centralna banka, CDA, Fond PIO i ostalih institucija direktno i indirektno ukljuenih u
sistem penzijskog osiguranja. Ove institucije bi trebalo da ekasno sarauju na formiranju kvali-
145
tetnog okvira za funkcionisanje penzijskih fondova i na rjeavanju eventualnih problema i nedou-
mica koje se mogu pojaviti u implementaciji zakona. Veoma je vano osigurati i nezavisnost i e-
kasnost sudske vlasti u pogledu zatite ugovora i ostvarivanja ostalih prava propisanih zakonom.
Od atraktivnost Crne Gore, kao trita za fondove i atraktivnosti njenog institucionalnog okvira
zavisi da li e se penzijski fondovi osnovati u Crnoj Gori i u kom broju, iz ega proizlazi ri-
zik zainteresovanosti penzijskih fondova. S obzirom da je Crna Gora mala, s aspekta potencijalnog
broja osiguranika, kao i ogranienog nasijskog trita na kojem bi se sredstva mogla ulagati, po-
stoji opravdana bojazan da li e fondovi biti zainteresovani da posluju na ovom podruju. S druge
strane, glavne prednosti Crne Gore mogle bi biti niski transakcioni trokovi poslovanja fondova
i liberalni zakoni u ovoj oblasti. Poto lanstvo u fondu nije zakonski ogranieno samo na graa-
ne Crne Gore, onda je trite fonda u pogledu lanova, teoretski - neogranieno. Takoe, poto ne
postoji obaveza investiranja u Crnu Goru, fond moe investirati van Crne Gore, na sigurnija i pro-
tabilnija trita. U tom smislu, moe se smatrati da postoje uslovi da Crna Gora bude atraktivna
destinacija za penzijske fondove.
Investicioni rizik penzijskih fondova je vezan za odabir portfolija i kretanja na tritu kapita-
la. Svaka investicija i oekivani prihod od nje nose odreeni rizik da e prihod biti manji od oe-
kivanog ili da ga nee biti. Zadatak investicionih menadera penzijskih fondova je da nau balans
izmeu rizika i oekivanih prinosa, sastavljajui adekvatan portfolio u skladu sa zakonom pro-
pisanim ogranienjima. Da bi se eliminisao pretjerani rizik, Zakonom su propisana investiciona
ogranienja, uz isticanje naela sigurnosti akumulirane aktive, po cijenu da protabilnost bude
u drugom planu. Pojedine zemlje, ak, nameu zakonsku obavezu da obavezni penzijski fondovi
ostvare odgovarajuu stopu prinosa, najee na nivou prosjeka. Ukoliko je ne ostvare, duni su
nadoknaditi tetu osiguraniku do nivoa propisane stope dobiti, to moe biti lo nain osiguranja
budueg penzionera od rizika, jer tjera investicione menadere da formiraju konzervativniji port-
folio nego obino, na koji su prinosi nii. Treba imati u vidu ekonomsku zakonitost da se smanjen-
jem rizika smanjuje i stopa prinosa.
6.2.3.9. Zakljuak
Reforma penzionog sistema trebala bi dovesti do izgradnje stabilnog i samoodrivog penzionog
sistema, ali takoe i podstai razvoj trita kapitala. Usvojenim zakonskim rjeenjem predloeni
koncept reforme je ve poeo da se realizuje. Meutim, ostaje sporno nekoliko pitanja; prije svega,
kada e biti stvoreni uslovi za realizaciju II stuba reforme, bez obzira na plan postavljen Agendom
ekonomskih reformi? Ukoliko se poe od ranije postavljenih pretpostavki za realizaciju II stuba
penzione reforme, moe se pretpostaviti da postoje dva osnovna izvora problema. Prvi implicira
dodatno optereenje jedva konsolidovanog dravnog budeta, koje bi nastalo po osnovu drav-
nih obveznica emitovanih za potrebe tranzicionog premotavanja manjka u buetu Republikog
fonda PIO. Drugi problem nastao bi ukoliko ovakvo rjeenje ne bi bilo usvojeno, odnosno ukoliko
bi Republiki fond PIO bio uskraen za tranzicioni prihod po osnovu dravnih obveznica koje bi
kupovao kapitalizovani fond iz II stuba (npr. ukoliko drava ne bi pristala da emituje obveznice za
146
ovu namjenu, a ipak bi htjela da uvede II stub penzione reforme). Tada bi se Republiki fond PIO
naao u situaciji smanjenih prihoda, uz istovremeno narastajue rashode po osnovu PAYGO sisite-
ma, jer privatizovana preduzea nastoje da, to je mogue vei broj zaposlenih penzioniu, ili pak
za panziju prispijevaju oni koji su uzeli 24 lina dohotka. Stie se dojam da drava uvela III, prije
II stuba penzione reforme, u cilju kupovine socijalnog mira, ali ta je sa obezbjeenjem nansij-
skih sredstava u starosti, za one koji trenutno moraju da uplauju samo u dravni fond, to im, uz
ovako nizak standard, ne ostavlja mogunost da dio tih sredstava izdvoje u dobrovoljni penzioni
fond, i time obezbijede nansiranje svoje budue, umjesto tue sadanje potronje? Ovaj problem
dobija na znaaju kad se uzmu u obzir najave za dalje smanjenje doprinosa za obavezno penziono
i invalidsko osiguranje od ega e republiki fond isplaivati penziju generacijama dananjih 40-
godinjaka, koji su kontinuirano uplaivali doprinose za PIO, iz kojih su nansirane isplate tuih
penzija? Jo veu dimenziju ovaj problem dobija kad se uzme u obzir da je Zakonom o obaveznom
penzijskom i invalidskom osiguranju Republikom fondu PIO zabranjeno investiranje u hartije
od vrijednosti, odnosno da su svi prihodi od prodaje akcija preduzea u privatizaciji potroeni za
isplatu penzija. Rjeenje obezbjeenja buduih penzionih primanja sadanje srednje generacije
dobija jo vie na problematinosti kad se postavi pitanje, ko e i od ega ulagati u dobrovoljne
penzione fodnove, imajui u vidu niska prosjena primanja u Republici, odnosno jo uvijek nizak
ivotni standard?
Ono to se u vezi sa samim rjeenjima iz Zakona o dobrovoljnim penzionim fondovima moe
smatrati problematinim, jeste isplata od 30% penzionih primanja iz fonda u gotovini po isteku
perioda uplata, odnosno period isplate preostalih 70% u svega tri naredne godine (pri emu se
uplate vre do 50.-te godine ivota). Stie se dojam da je ovakvo rjeenje usvojeno imajui u vidu
potrebe malog broja ljudi, u srednjim godinama ivota, koji raspolau sa velikim kapitalom, koji
ele da ga legalno uveaju i isto tako legalno, to prije izvuku svoju investiciju. Postavlja se pitan-
je, ta je sa malim investitorima, koji e ostati u fondu i nakon to veliki lanovi fonda izau iz
njega (drugim rijeima, povuku i svoja ulaganja i svoj dio dobiti)? Nee li fond u jednom relativno
kratkom periodu biti suoen sa smanjenjem ukupnih sredstava raspoloivih za investiranje, a sa-
mim tim i sa manjim mogunostima investiranja i izvlaenja koristi iz ekonomije obima koja se
prevashodno reektuje na manje trokove investiranja fondova? Nee li se to odraziti i na prihode
lanova fonda koji u njemu ostanu i nakon povlaenja velikih lanova? Nadalje, nee li portfolio
menaderi fonda, nakon povlaenja takvih velikih lanova, koji neformalno nadziru rad fonda,
biti manje motivisani da kvalitetno upravljaju portfolijem fonda? Svakako, u ovakvim situacijama
preostaje mogunost lanova jednog, da prijeu u drugi, ali samo domai fond, koji lako moe biti
suoen sa istim problemima. Ovdje se postavlja pitanje, zato lanovima koji uplauju doprinose
u domae fondove nije data mogunost da svoja sredstva, u sluaju nezadovoljstva s poslovanjem
penzionog fonda, prenesu u inostrani fond? Objanjenje po kojem se sredstva nastoje zadrati u
zemlji ne moe se smatrati prihvatljivim, jer je istim tim domaim penzionim fondovima data
mogunost da investiraju u inostranstvu, ime se sredstva svakako iznose van Crne Gore. Pri tome
ostaje nejasno, kako to da je zakonodavac u ovoj instanci (misli se u smislu dozvoljavanja da se
ulog trasnferie samo iz jednog u drugi domai fond), vodio rauna o stabilnosti kapitala u fondu,
dok je istovremeno dozvolio da veliki iznosi budu isplaeni iz fonda u relativno kratkom roku?
147
Crnogorsko trite kapitala, iako sa rastuim performansama, jo uvijek je malo i karakterie ga
visok nivo pekulativnosti i relativno este izmjene zakonskih i drugih preduslova, ili ak i njihovo
nepostojanje (navedimo samo nepostojanje pravila za sekundarno trgovanje kratkoronim drav-
nim zapisima). Pored toga, performasne velikog broja akcionarskih drutava su jo uvijek slabe, a i
tamo gdje su dobre, veinski vlasnici tee ktivnom poveanju rashoda, investiranju iz ostvarenih
prihoda, konvertovanju dividendi u akcije i sl, i zbog toga ne isplauju dividene ili ih isplauju u
vrlo malim iznosima. Istovremeno, postoji veoma ogranien broj emitovanih obveznica, koje su
redovne u isplati prihoda od investiranja: to su obveznice stare devizne tednje i dravni zapisi,
dok obveznice za obeteenje u tom pogledu tek treba da se dokau. Nedavno uvedene optinske
obveznice jo nijesu poele da dospijevaju na naplatu, a njihovo povlaenje sa berzanske kotacije
navodi na razmiljanje o moguim problemima prilikom njihove otplate. Takoe, nije razvijeno
ni trite novca. Prihodi od investiranja na tritu novca i na tritu dugoronih obveznica trebali
bi amortizovati nizak nivo isplaivanja dividendi na akcije i obezbijediti izvor sredstava iz kojih
bi penzioni fond mogao isplaivati penzije. Pri tome treba uzeti u obzir da ukupni prihodi kupa-
ca obveznica raspoloivih na crnogorskom tritu kapitala za sada iznose oko 20 miliona eura, a
da su trokovi izdataka za penzije Republikog fonda PIO na godinjem nivou, i za prosjeno vrlo
niske penzije oko 140 miliona eura.
Iz toga proizlazi da je zakonom data mogunost da privatni penzioni fond investira u inostranstvu,
rjeenje koje je u biti, veoma poeljno, jer stvara uslove za pospjeivanje postizanja eljenih efekata
same reforme penzionog sistema. Investiranje u inostranstvu, uz potivanje Zakonom datih ogra-
nienja, omoguava generisanje prihoda koje nedovoljno razvijeno domae nansijsko trite jo
uvijek ne moe da ponudi.
Iako se razvoj trita kapitala ne moe staviti u zadatak samo penzionim fondovima, injenica je
da su oni u zemljama koje su odavno uvele kapitalisane fondove i viestubne sisteme izvrili zna-
ajan uticaj na razvoj tog trita, i time odigrali znaajnu ulogu u podsticanju opteg ekonomskog
rasta i razvoja. Meutim, ukljuivanje penzionih fondova kao investitora na trite kapitala u Cr-
noj Gori, ne zavisi samo o rjeenjima iz Zakona o dobrovoljnim penzionim fondovima. Dodatnu
potporu ovim postojeim i buduim zakonskim rjeenjima iz domena penzionog osiguranja, kao
i kod investiranja drugih uesnika na tritu kapitala, trebaju da prue druga zakonska rjeenja,
prevashodno ona koja obezbjeuju veu zatitu prava povjerilaca i bru realizaciju njihovih po-
traivanja. Tek u takvim uslovima, dravni, privatni, jedan ili vie penzionih fondova moi e da
ispune ne samo svoju osnovnu misiju - obezbjeenje stabilnih prihoda za isplatu penzija, ve i da
podstaknu razvoj domaeg trita kapitala.
148
Prilog:
Iskustvo drugih zemalja u penzijskim reformama
Sistem sa vie stubova najprije je uveden u nekim zemljama Latinske Amerike, gdje je izvrena
uspjena reforma penzionog sistema (primjer ilea). Zatim u istonoevropskim zemljama u tran-
ziciji. Problem reforme penzionog sistema danas je prisutan i u mnogim zemljama Evropske Uni-
je, gdje pojedine zemlje izdvajaju vie od 10% BDP na penzije.
Analizirajui penzijske sisteme sedam zemalja Balkana, moemo zakljuiti da Crna Gora najvie
zaostaje u pogledu sprovodjenja penzijskih reformi: najvisoija stopa zamjene, medju najvisoijim
uee trokova penzijskog sistema u BDP-u, posljednja koja je od analiziranih zemalja zapoela
reforme
77
. Meutim, biti meu posljednjima u sprovoenju jedne tako sveobuhvatne, dugorone
i ekonomski-socijalno znaajne reforme se moe smatrati prednou. Naime, iskustva razvijenih
zemalja primijenjena u zemljama u tranziciji, bliskim Crnoj Gori po ekonomskim i drugim ka-
rakteristikama, mogu biti iskoriena u smislu neponavljanja istih greaka, a isticanju pozitivnih
trendova.
Penzijska reforma u Albaniji
U Albaniji se model reforme, zapoete 1999. zasniva na dvostubnom penzijskom sistemu (I i III
stub).
Penzijski sistem Albanije jo uvijek velikim dijelom funkcionie na principima PAYGO sistema po
kome:
stopa doprinosa je smanjena na 30,7%, pri emu 22,7% plaa poslodavac i 8% zaposleni;
u obraun penzije uzima se u obzir itav radni vijek;
usklaivanje penzija: 80% prema rastu cijena i 20% prema rastu prosjene plate.
Meutim, zakonski okvir za trei stub postoji i u primjeni je iako nije naiao na veliki odziv meu
osiguranicima. Planovi za uvoenje II stuba postoje, mada konkretno nita nije uraeno po tom
pitanju. Penzijski sistem broji oko 520.000 korisnika penzijskih prava.
77
Tijana Stankovi, Komparativna analiza penzijskih reformi u regionu, okrugli sto Dobrovoljni penzijski fondovi u Crnoj Go-
ri, Podgorica, decembar 2004. godine.
149
Penzijska reforma u Bugarskoj
U Bugarskoj se model reforme, zapoete 1999. zasniva na trostubnom penzijskom sistemu. Jedin-
stvenim Kodom o penzijskom osiguranju regulisana su sva pravna pitanja koja se odnose na tri
stuba bugarskog penzijskog sistema.
Refroma PAYGO sistema, zapoeta 2000. godine, zasnivala se na osnovnim mjerama:
dravno penzijsko osiguranje zasnivalo se samo na principima PAYGO sistema, odvojeno
od centralnog dravnog budeta;
postepeno poveanje starosne granice za mukarce na 63 godina, a za ene na 60 godina;
penzijska formula se zasniva na sistemu linih bodova;
poveanje broja godina koje ulaze u obraun penzije na itav radni vijek;
usklaivanje penzija: prema stopi inacije.
Drugi stub penzijskog osiguranja stupio je na snagu 2000. godine, dok je 2003. godine usvojen
novi Kod o penzijskom osiguranju kojim su regulisana i sva pitanja o investiranju privatnih pen-
zijskih fondova. Drugi stub obavezuje roene prije 1959. godine da dio svojih doprinosa (0,5%)
usmjeravaju na line raune dvije vrste penzijskih fondova: univerzalne i profesionalne. U univer-
zalnim fondovima, doprinose dijele poslodavac (80% doprinosa) i zaposleni (20% doprinosa), da
bi se do 2007. godine taj odnos promijenio do nivoa na kome i poslodavac i zaposleni plaaju po
50% doprinosa. U profesionalnim fondovima doprinose plaaju samo zaposleni.
Trei stub je u praksi postojao od 1995. godine i podrazumijeva dobrovoljno penzijsko osiguranje
koje je omoguavalo poslodavcima grupne penzijske planove kroz osiguravajue kompanije. Go-
dine 1999. godine III stub je i pravno regulisan, a do sada posluje 8 privatnih penzijskih fondova.
Novoosnovane dvije penzijske institucije su Agencija za nadzor dravnog osiguranja i Institut za
nacionalno socijalno osiguranje. U Bugarskoj penzije prima oko 2,5 miliona penzionera.
Penzijska reforma u Hrvatskoj
U Hrvatskoj se model reforme, zapoete 1995. zasniva na trostubnom penzijskom sistemu.
Prvi koncept trostubnog penzijskog sistema predstavljen je 1995. godine. Reforma prvog stuba
penzijskog osiguranja je zapoeta 1999. godine primjenom sledeih mjera:
postepeno poveanje starosne granice na 65 za mukarce i 60 za ene.
poveanje broja godina koje ulaze u obraun penzije
promjena penzijske formule primjenom njemakog sistema linih bodova
usklaivanje penzija po stopi koju ini 50% stope rasta plata i 50% sa stope rasta cijena i
stopa doprinosa:
- za osiguranike mlae od 40 godina: 14,5% u i stub i 5% u II stub;
150
- za osiguranike izmeu 40 i 50 godina: mogunost izbora da uestvuju i u II stubu;
- za osiguranike starije od 50 godina: 19,5% u I stub.
Primjena Zakona o penzijskom osiguranju zasnovanom na linim kapitalizovanim raunima zapo-
eta je 2000. godine. Iste godine ureen je zakonski okvir za nesmetano funkcionisanje penzijske
dobrovoljne tednje iz treeg stuba. Institucionalni okvir su 1999. upotpunile dvije novoosnovane
organizacije: Agencija za nadzor penzijskih fondova i penzijskog osiguranja (HAGENA) i Central-
ni registar lanova (REGOS). U Hrvatskoj postoji 8 privatnih penzijskih fondova
78
.
Penzijski sistem ima milion korisnika penzijskih prava, dok prosjena penzija iznosi oko 240
eura.
Penzijska reforma u Makedoniji
U Makedoniji se model reforme, zapoete 1996. zasniva na trostubnom penzijskom sistemu.
Reformisani PAYGO sistem je podrazumijevao jednu od glavnih mjera: postepeno poveanje sta-
rosne granice za mukarce 64 godine starosti, a za ene 62 godine starosti.
Drugi stub predstavlja obavezno penzijsko osiguranje zasnovano na privatnim penzijskim rauni-
ma. Zakon koji ga ureuje je poeo primjenu 2003. godine. Svi osiguranici do primjene tog zakona
imali su pravo da biraju da li e uestvovati u I i II, plaajui doprinose za I 13% i za II stub 7%, dok
oni osigurani samo po osnovu PAYGO sistema plaaju 20% doprinosa. Trei stub dae ansu za
penzijsku tednju onima koji nisu osigurani u I i II, kao i za dodatnu tednju svim osiguranicima.
Novoosnovano tijelo MAPAS ima ulogu da nadzire i regulie penzijske kompanije i investicione
menadere, izdaje licence fondovima, itd. Penzijski sistem ima milion korisnika penzijskih prava,
dok prosjena penzija iznosi oko 240 eura.
Penzijska reforma u Sloveniji
U Sloveniji se model reforme, zapoete 1996. zasniva na dvostubnom penzijskom sistemu (I i III
stub).
Stopa doprinosa mijenjala se tokom itavog perioda tranzicije.
78
PBZ Croatia, Helios, AZ, Raiffaisen, Plavi, Erste, HA jedan, MIREX
151
Godina
Stope doprinosa kao postotak bruto plate
Poslodavac Zaposleni Ukupno
1989. 3, 45 19, 10 22, 55
1990. 3, 62 19, 10 22, 72
1991. 14, 40 14, 40 28, 80
1992. 14, 40 14, 40 28, 80
Penzijska reforma zapoeta je novim Zakonom o penzijskom i invalidskom osiguranju koji je usvo-
jen 1992. godine, a zapoeo primjenu 1993. U periodu od 1993. do 1999. godine, strunjaci Svjet-
ske banke preuzeli su dominantnu ulogu, zagovarajui viestubni penzijski sistem. Koncept takve
reforme sadran je u Bijelom papiru o penzijskoj reformi koji je bio predment javne rasprave.
Bijeli papir je predlagao veliko smanjivanje penzija iz prvog stuba, uvoenje znaajnog drugog
stuba, tj. privatnoj tednji kojom bi upravljali privatni penzijski fondovi, i treeg stuba koji bi ukl-
juivao dobrovoljnu linu penzijsku tednju. Meutim, i pored savjeta eksperata Svjetske banke
da uvedu II stub, slovenaki strunjaci za socijalnu sigurnost su se opredijelili za naputanje ideje
o drugom stubu. Stanje u penzijskom sistemu se od 1996. godine pogorava sa smanjenjem stope
doprinosa, a time i prihoda penzijskog fonda:
Godina
Stope doprinosa kao postotak bruto plate
Poslodavac Zaposleni Ukupno
1993. 15, 41 15, 41 30, 82
1994. 15, 50 15, 50 31, 00
1995. 15, 50 15, 50 31, 00
1996. 11, 07 15, 50 26, 57
1997. 8, 85 15, 50 24, 35
1998. 8, 85 15, 50 24, 35
1999. 8, 85 15, 50 24, 35
Novi Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju iz 1999. godine uveo je osnovne promjene:
penzijska osnovica se rauna na osnovu 18 najboljih godina neto plate;
uskladjivanje penzija ostaje nepromijenjeno, tj. sa stopom rasta plata;
starosne granice se poveavaju na 63 godine za mukarca i 61 godinu za enu;
smanjena stopa doprinosa je ostala na snazi.
152
Osim reforme I stuba u pripremi je zakonsko regulisanje dobrovoljnog penzijskog osiguranja koje
u praksi ve primjenjuju neke banke i osiguravajua drutva. Za sada je takva vrsta osiguranja
regulisana u okviru Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju. U Sloveniji penzijska prava
ostvaruje oko 480 000 penzionera, dok prosjena penzija iznosi oko 450 eura.
Penzijska reforma u Srbiji
U Srbiji se model reforme, zapoete 2001. zasniva na dvostubnom penzijskom sistemu (I i III
stub). Reforma PAYGO sistema je zapoeta 2000. godine primjenom sljedeih mjera novog Zako-
na o penzijskom i invalidskom osiguranju, primijenjenom 2001. godine:
poveanje starosne granice na 63 za mukarce i 58 za ene.
poveanje broja godina koje ulaze u obraun penzije
promjena penzijske formule primjenom njemakog sistema linih bodova
usklaivanje penzija po stopi koju ini 50% stope rasta plata i 50% sa stope rasta cijena
stopa doprinosa je smanjena na 19,6%, a u 2003. je iznosila 20,6%.
Drugi stub penzijskog osiguranja jo uvijek postoji kao ideja, ali makroekonomske preduslove za
njegovo uvoenje, strunjaci Svjetske banke smatraju nepovoljnim tako da e se njegova primje-
na odloiti. Trei stub postoji u praksi, ali nije pravno regulisan. Predlog Zakona o dobrovoljnom
penzijskom osiguranju je uraen, a sa njime s oekuje osnivanje regulatornog nadzornog tijela za
penzijske fondove. Broj penzionera u Srbiji iznosi oko 1,250 miliona, dok prosjena penzija iznosi
oko 130 eura.
Komparativni prikazi pokazatelja prije sprovoenja penzijske reforme
Grafk br. 1 - Stopa zamjene u %
153
Grafk br. 2 - Trokovi penzijskog sistema (%BDP)
Tabela br. 1 - Modeli penzijskih reformi u posmatranim zemljama
Stari penzijski
sistem
Godina
poetka
penzijske
reforme
Reformisani
PAYGO
sistem
I stub
Obavezno penzijsko
kapitalizovano
osiguranje
II stub
Dobrovoljno penzijsko
kapitalizovano
osiguranje
III stub
Albanija PAYGO 1999.
Bugarska
PAYGO i
Centralni
dravni budet
1999.
Crna Gora PAYGO 2001.
Hrvatska PAYGO 1998.
Makedonija PAYGO 1996.
Slovenija PAYGO 1996.
Srbija PAYGO 2001.
Nije regulisan zakonom
ali postoje privatni
penzijski fondovi
Tabela br. 2- Starosne granice za odlazak u penziju u posmatranim zemljama nakon
penzijske reforme
Starosna dob kao uslov odlaska u penziju
Za mukarce Za ene
Albanija n.a. n.a.
Bugarska 63 60
Crna Gora 65 60
Hrvatska 65 60
Makedonija 64 62
Slovenija 63 61
Srbija 63 58
154
Tabela br. 3 - Stope doprinosa za penzijsko osiguranje prije reforme i u reformisanim
penzijskim sistemima u posmatranim zemljama
Prije reforme
Nakon reforme
Ukupna
I stub
II stub
Ukupna Poslodavac Zaposleni Poslodavac Zaposleni
Albanija 36% 26% 10% 30,7% 22,7% 8%
Bugarska 39% 37% 2% 29% 21,75% 7,25% 2%
Crna Gora 24% 12% 12% 21,6% 10,8% 10,8%
Hrvatska 19,5% 19,5% 0% 19,5% 14,5% 0% 5%
Makedonija* 20% 20% 0% 20% 20% 5%
Slovenija 28,8% 14,4% 14,4% 24,35% 8,85% 15,5%
Srbija 32% 16% 16% 20,6% 10,3% 10,3%
* Hrvatska penzijska reforma je stopu doprinosa prilagodila obaveznom uestvovanju u
penzijskom sistemu na sljedei nain: za osiguranike mlae od 40 godina 14,5% u I stub i 5% u II
stub, za osiguranike izmeu 40 i 50 godina mogunost izbora da uestvuju i u II stubu, a za
osiguranike starije od 50 godina: 19,5% u I stub.
**Makedonska penzijska reforma je podrazumijevala mogunost izbora u I ili I i II stubu prije
primjene reformskog zakona, pa je s tim usklaena i stopa doprinosa.
Grafkbr. 3 - Obavezne stope doprinosa prije i nakon reformi penzijskih sistema (u%) i
nihova stopa smanjenja
14,7%
155
6.3. Mali investitori kao uesnici na tritu hartija od
vrijednosti
Individualni ili tzv. mali investitori, ine jedan segment uesnika na tritu kapitala, koji su broj-
niji to je trite kapitala razvijenije takva trita poznaju razne oblike profesionalnih investitora,
investicionih savjetnika, posrednika u investiranju itd. Pod pojmom malih investitora obino se
podrazumijevaju svi individualni investitori koji kupuju i prodaju hartije od vrijednosti za svoj ra-
un, a ne za raun druge kompanije ili organizacije. Ipak, meu individualnim investitorima ima
i onih koji na nansijskom tritu trguju ne sa malim, ve sa relativno velikim iznosima. I jedni-
ma i drugima na razvijenim nansijskim tritima svojstveno je da koriste usluge profesionalnih
investicionih savjetnika. Na nansijskim tritima u razvoju, mali investitori uglavnom nemaju
razvijene navike niti kulturu investiranja, a pored toga odlikuje ih i nedostatak znanja i informa-
cija, i dijametralno suprotne sklonosti ka rizicima u investiranju od odsustva interesovanja za
rizike do velike sklonosti ka riziku.
Mali investitori kupuju na tritu hartije od vrijednosti iji je broj i vrijednost neuporedivo manja
u odnosu na investiranje velikih investitora, kao to su npr. institucionalni investitori. Meutim,
institucionalni investitori upravo i stvaraju veliki tzv. pull kapitala, zahvaljujui prikupljanju sit-
ne tednje malih investitora, do koje fondovi dolaze emisijom investicionih jedinica koje su de-
nominovane na male iznose. Meutim, pogodnost korienja usluga investicionih fondova postoji
uglavnom na razvijenim nansijskim tritima na kojima ova vrsta investitora ima dominantnu
ulogu. U zemljama u razvoju, u kojima institicionalni investitori tek nastaju, nemaju izgraenu
poziciju na tritu, i tek stiu povjerenje investitora, mali investitori uglavnom ulau samostalno.
Posmatrani agregatno, iznosi investicija malih investitora u periodima rasta trita dostiu zna-
ajne iznose.
Ekasno ulaganje na tritu kapitala komplikovano je i za profesionalne investitore, poput insti-
tucionalnih investitora, kod kojih itavi timovi profesionalaca rade na analizi kompanija u koje se
namjerava investirati. Uspjeno investiranje jo je tee za individualne investitore ija znanja i is-
kustva u investiranju su skromna, kao i vrijeme raspoloivo za vrenje kvalitetnih analiza trinih
kretanja
79
.
79
Jedan od najveih investitora u Americi, Bernard Baruch je jednom, govorei o sloenosti trita kapitala i vjetinama
koje je potrebno imati da bi se na njemu efikasno uestvovalo rekao: Ako ste spremni sve rtvovati, prouiti cjelok-
upnu istoriju i pozadinu trita i sva glavna preduzea ije su akcije na meti, tako briljivo, kao to student medi-
cine prouava anatomiju, ako sve to moete uiniti i, povrh toga, ako imate esto ulo proroka i hrabrost lava, imate
traak nade.
156
6.3.1. Pojava individualnih investitora u Crnoj Gori
Prvi individualni, uglavnom mali investitori u Crnoj Gori pojavili su se nakon sprovedenog pro-
cesa masovne vauerske privatizacije (MVP). Iako je proces privatizacije u Republici poeo jo
ranije, tek je sprovoenje MVP kreiralo male vlasnike aktive na tritu kapitala. Kao to je ve re-
eno, u procesu MVP sprovedenom u prva tri mjeseca 2002. godine, podijeljeno je 430.000 naloga
vauer poena punoljetnim graanima. Vlada Republike Crne Gore i Agencija za prestrukturiranje
privrede i strana ulaganja formirali su listu od 225 privrednih drutava sa kvalitetnim bilansima
i potencijalima za dalji rast, koja e biti privatizovana u procesu MVP. Izvrena je procjena vrijed-
nosti ovih preduzea, pri emu je kod mnogih meu njima poetna vrijednost bila potcijenjena i
po nekoliko puta. Ovu anomaliju trite je relativno sporo prepoznavalo, a za to vrijeme, mali in-
vestitori su, razoarani niskom cijenom akcija, nerijetko vrili njihovu prodaju na tritu, uvjereni
da time ne gube mnogo. Vrijeme je, meutim, pokazalo da je to bila zabluda kad su u pitanju akcije
mnogih privrednih drutava u Crnoj Gori.
U drugoj fazi MVP procesa, dio graana odluio se da svoje besplatno dobivene vauere uloi
u privatizacione fondove, koji su kasnije, 2005. godine prerasli u investicione fondove. Znanje i
kultura investiranja kod veine graana u to vrijeme bili su na niskom nivou, kao i povjerenje u
nansijske institucije. Izvjestan broj graana, vlasnika vauera, odluio je da ih investira u priva-
tizacione fondove. U toku procesa MVP osnovano je est privatizacionih fondova, kojima je bilo
potrebno 50.000 vauer poena da bi se registrovali. U ovoj fazi privatizacioni fondovi su prikupi-
li oko 58% svih emitovanih vauer poena. Drugi, neto manji dio vlasnika vauera bio je skloniji
njihovom direktnom investiranju u akcije jednog ili vie od 225 preduzea raspoloivih za priva-
tizaciju.
U treoj fazi procesa vaueri su transformisani u akcije preduzea. itav proces je zavren krajem
marta 2002. godine, nakon ega su svi vlasnici vauera, graani i privatizacioni fondovi, obavi-
jeteni o udjelu u kapitalu kompanija i nominalnoj vrijednosti akcija (u DEM, kasnije u eurima).
Time su stekli pravo svojine i mogunost trgovanja sa akcijama privatizovanih kompanija. Svoje
investicione odluke graani su donosili na osnovu vlastitih ocjena i predvianja o potencijalnoj
perspektivi preduzea u daljem toku privatizacije, od kojih se oekivalo da e lake nai stratekog
partnera za privatizaciju.
Centralna Depozitarna Agencija (CDA) danas vodi registre 399 emitenata i ima ukupno 372.227
registrovanih vlasnika hartija od vrijednosti, od ega je 1.335 pravnih lica i 370.892 zikih lica.
Meu ovim vlasnicima je i 230.000 vlasnika investicionih jedinica ranije privatizacionih, a sada
investicionih fondova. Broj vlasnika investicionih jedinica danas se maltene prepolovio od poet-
ka masovne vauerske privatizacije. Razlog tome bio je gubitak povjerenja u privatizacione fondo-
ve, koji tri godine nijesu isplaivali dividendu vlasnicima njihovih investicionih jedinica. Takoe,
vrijednost investicionih jedinica dvije godine maltene nije mijenjana, to je mnoge vlasnike ovih
vlasnikih hartija navelo da ih prodaju. Razlozi ovakvog stanja opisani su u cjelini 6.2. Investicioni
fondovi.
157
Danas, pet godina kasnije, vlasnika struktura u crnogorskim preduzeima je djelimino iskrista-
lisana, u smislu postignute koncentracije vlasnitva u znaajnom broju privatizovanih preduzea.
Ipak, proces redistribucije i uobliavanja vlasnike strukture jo uvijek traje ak tavie, mali
investitori sve se vie ukljuuju u trgovanje na berzama. Njihov osnovni motiv nije dividenda od
akcija nad kojima imaju vlasnitvo, jer veina kompanija u Crnoj Gori jo uvijek ne isplauje di-
videndu, ve prije svega pekulativna zarada na razlici izmeu kupovne i prodajne cijene akcija.
Akcijama, kao trinom materijalu, tokom posmatranog perioda pridruile su se investicione je-
dinice prvo privatizacionih, a kasnije investicionih fondova, zatim kratkoroni dravni zapisi, a
kasnije i obveznice stare devizne tednje, obveznice Fonda za obeteenje, za sanaciju drumskih
puteva, dok sekundarne trgovine optinskim obveznicama jo nije bilo. Naroitom rastu pekula-
tivne trgovine meu domaim malim investitorima doprinjeo je, prije svega, rast njihovih priho-
da po osnovu realizovanih velikih privatizacija (primjer Telekoma 2005. godine), uglavnom ino-
stranim kapitalom. Pored toga, znaajan uticaj na pekulativan karakter trgovanja na domaim
berzama ima i priliv pekulativnog kapitala iz inostranstva, iji jedan dio vlasnika su takoe mali
investitori.
Stoga moemo rei da na crnogorskom tritu kapitala trgovanje nije voeno samo intencijama za
koncentracijom vlasnitva, ve i pekulativnim namjerama. Sve dok se ne postignu stabilne kon-
centracije vlasnitva, ponuda akcija na tritu e nailaziti na odgovarajuu tranju, koja e se for-
mirati kako u svrhu koncentracije, tako i u pekulativne svrhe. Naime, u oekivanju zavretka pri-
vatizacija pojedinih privrednih drutava, tokom kojih cijene uglavnom rastu, pekulativni investi-
tori, meu kojima ima i znaajan broj malih investitora, kupuju akcije prije poetka tog procesa, da
bi ih kasnije prodali po znaajno veim cijenama. to se tie ostalih hartija od vrijednosti, tranja
malih investitora za njima e odgovarati specinom odnosu prihoda i rizika koje e nuditi. Kad
su u pitanju dravne obveznice (npr. obveznice stare devizne tednje), zbog mogunosti njihove
zamjene za akcije preduzea u dravnom vlasnitvu, odnosno plaanja poreza ovim obveznicama,
moe se pretpostaviti da e tranja za njima biti skoncentrisana u rukama velikih individualnih
investitora, odnosno pravnih lica. to se tie investicionih jedinica investicionih fondova, sve dok
se ne zaokrui proces privatizacije u Crnoj Gori, njih e mali investitori kupovati prevashodno u
pekulativne svrhe. Investicioni fondovi na crnogorskom tritu, naime, u nastojanju da iskoriste
period rasta na tritu kapitala, odluuju da reinvestiraju dobit koju ostvare. Takve odluke omo-
guava im upravo koncentracija vlasnitva nad ovim nansijskim posrednicima, koja je nastala
kao rezultat nepovjerenja malih investitora prvobitnih investitora u investicione fondove. Zbog
tog nepovjerenja mali investitori prodavali su svoje investicione jedinice, to su iskoristili veliki
investitori za koncentraciju njihovog vlasnitva nad investicionim fondovima. Osim toga, crnogor-
ski Zakon o IF ne poznaje pojam otvorenih fondova, koji bi omoguili kontinuirano prikupljanje
slobodnih nansijskih sredstava, izmeu ostalih, i malih investitora.
158
6.3.2. Transformacija malih investitora u male akcionare
Meutim, svi mali investitori ne investiraju na nansijskom tritu prevashodno u pekulativne
svrhe, i koliko god da ovaj tip investicija jeste dominantan u Crnoj Gori trenutno, u perspektivi to
ne mora ostati tako. Mali investitori, koji su postali mali akcionari, ili su taj status stekli u proce-
su MVP, u privrednim drutvima koja jo nijesu zavrila taj proces ili su ga ve zaokruila, ve su
nauili da se ponaaju kao pravi akcionari, namjerni da zadre steena i ostvare svoja osporavana
prava.
U razvijenim ekonomijama, osnovna prava svih akcionara zagarantovana su zakonom o privred-
nim drutvima i statutom kompanije, a investitori ne ulau tamo gdje su im pitanja zatite njiho-
vih prava nedoreena. Oni investiraju samo tamo gdje su razvijeni i gdje se potuju principi korpo-
rativnog upravljanja. Ove principe ustanovio je OECD, a njihova revizija predstavlja pitanje tri-
ne kulture i stvar potrebe koja nastaje razvojem trita. U Crnoj Gori, kao i u drugim zemljama u
tranziciji, prioritet je da se obezbijedi potovanje osnovnih vlasnikih prava: pravo glasa, pravo na
dividendu, slobodan transfer akcija, odnosno da se ta prava garantuju svim akcionarima pod jed-
nakim uslovima: manjinskim i veinskim, malim i velikim, insajderima i spoljnim akcionarima.
Osnovna prava akcionara koja treba zatititi su pravo na: sigurne metode registracije vlasnitva,
predaju ili prijenos akcija, blagovremeno i redovno informisanje o preduzeu, pravo na uee i
pravo glasa na skuptini akcionara, pravo na izbor lanova organa upravljanja, pravo na uee u
dobiti preduzea.
Akcionari imaju pravo da uestvuju i da budu adekvatno obavijeteni o odlukama koje se tiu zna-
ajnih izmjena u kompaniji kao to su: izmjene i dopune statuta, akta o osnivanju i druge sline
dokumentacije koja se tie upravljanja preduzeem, davanje odobrenja za dodatne emisije akcija,
vanredne transakcije koje imaju znaajan efekat na kompaniju, i slino.
Jedna od odluka na koju mali investitori nemaju direktan uticaj, je odluka o raspodjeli steene
dobiti akcionarskog drutva. Na ovu odluku mali akcionari mogu da ostvare uticaj ukoliko vaei
zakon o privrednim drutvima i statut akcionarskog drutva to omoguavaju (npr. ako broj la-
nova upravnog odbora omoguava da se mali akcionari lako udrue i zajedniki izglasaju barem
jednog lana upravnog odbora).
Odluka o nainu podjele steene dobiti, od krucijalne je vanosti za male akcionare, pa je vano
da oni imaju obezbijeen uticaj na njeno donoenje, jer od ove odluke zavisi njihova nansijska
pozicija. Steena dobit moe se reinvestirati, raspodijeliti, ili se u vrijednosti steene dobiti moe
izvriti dodatna emisija akcija.
Preduzea koja ele da se razvijaju vre reinvestiranje dobiti, podiui tako cijenu akcija. Ukoliko
grupa akcionara eli da kupi kompaniju kupujui akcije od manjinskih vlasnika, oni e glasati za
nerasporeenu dobit, kako bi cijene akcija bile nie, odnosno kako bi obezbijedili da za otkup ak-
cija plate manje.
159
Ako postojei vlasnici i menadment ele da se zatite od neeljenog pruzimanja, isplata dobiti se
obavlja u dodatnoj emisiji akcija, tako da potencijalni kupac mora da kupi vie tih hartija od vri-
jednosti ako eli da postane vlasnik veeg procenta akcija.
Ukoliko postojei veinski vlasnik eli da zadri trenutnu vlasniku strukturu, opredjeljuje se za
raspodjelu dobiti. Interesi manjinskih akcionara ne moraju se poklapati sa interesima veinskih
vlasnika akcionarskog drutva, ali mali akcionari ipak imaju potrebu da te svoje interese zatite,
odnosno realizuju. Iz tog razloga, potrebno je da budu obezbijeeni uslovi, prije svega zakonski, a
onda i oni denisani statutom akcionarskog drutva, koji omoguavaju zatitu ovih interesa malih
akcionara.
Zatita investitora, odnosno akcionara ostvaruje se kroz jednak tretman akcionara, ukljuujui
manjinske i strane akcionare. Svi akcionari bi trebalo da imaju mogunost da ostvare ekasnu za-
titu u sluaju naruavanja njihovih prava.
Svi akcionari vlasnici akcija iste klase bi trebalo da budu podjednako tretirani u okviru iste klase
akcija, svi akcionari bi trebalo da imaju ista glasaka prava. Svim investitorima treba omoguiti da
se informiu o glasakim pravima koja nose akcije prije njihove kupovine. Odluke kojima se mi-
jenjaju glasaka prava kod akcija moraju biti predmet glasanja od strane akcionara.
U cilju zatite njihovih prava, vano je svim akcionarima, kako velikim tako i malim, obezbijediti
blagovremeno i tano objavljivanje informacija o svim materijalnim injenicama u vezi sa poslo-
vanjem preduzea, ukljuujui i pitanja vezana za nansijsku situaciju, uspenost poslovanja, vlas-
niku strukturu i upravljanje privrednim drutvom.
Kompanije obavezno moraju objavljivati sljedee informacije:
1. ciljevi privrednog drutva;
2. nansijski i poslovni rezultat kompanije;
3. podatke o veinskim akcionarima i njihovim glasakim pravima;
4. podatke o lanovima organa upravljanja, kljunih izvrioca i njihovih primanja;
5. informacije o predvidivim materijalnim faktorima rizika;
6. podatke o materijalnim pitanjima koja se tiu zaposlenih i ostalih treih lica, kao i
7. podatke o upravljakoj strukturi i poslovnoj politici.
Informacije sadrane u izvjetajima o poslovanju privrednih drutava trebaju biti sastavljene u
skladu sa meunarodnim standardima, moraju biti jasne i nedvosmislene i moraju biti pregleda-
ne od strane nezavisnog ovlaenog revizora. Meutim, to samo po sebi ponekad nije dovoljno,
jer revizorski izvjetaji ponekad mogu biti i nekvalitetno uraeni. Za adekvatno informisanje in-
vestitora o poslovanju privrednih drutava, u dananjim tranzicionim i turbulentnim uslovima na
crnogorskom tritu, godinji izvjetaji o poslovanju preduzea vie nijesu dovoljni, pa je logino
to se sve ee zahtijeva objavljivanje polugodinjih i kvartalnih izvjetaja.
160
6.3.3. Zakonska zatita prava malih akcionara
Jedan od osnovnih zakona koji regulie prava akcionara uopte, a onda i manjinskih akciona-
ra, jeste zakon o privrednim drutvima. Crnogorski Zakon o privrednim drutvima
80
doneen
je 2002. godine, ali je u meuvremenu izraen prijedlog novog zakona o privrednim drutvima.
Osim oblasti vezanih za zatitu prava malih akcionara, naprijed navedenih, a koje je vaei Za-
kon u osnovi dobro regulisao (ime se ne garantuje i njegova kvalitetna primjena u praksi), jedna
oblast ipak nije pruala dovoljan nivo zatite malih akcionara. To se odnosi na minimalan broj
lanova odbora direktora, kojih po vaeem Zakonu treba da bude 3, dok se njihov stvaran broj
odreuje statutom privrednog drutva. To znai da, u sluaju minimalnog broja lanova, treba da
se skupi 33% malih akcionara da bi na skuptini akcionara zajedniki izabrali jednog lana odbo-
ra direktora. Ovakav scenario malo je vjerovatan. Stoga bi, u cilju zatite interesa malih akcionara
broj minimalnih akcionara trebao biti barem 5, jer bi se lake skupilo 20% akcionara ije akcije
imaju pravo glasa, da izabere svojeg predstavnika u odboru direktora, koji bi zastupao njihove in-
terese u organu upravljanja. Poto je novi zakon o privrednim drutvima u fazi prijedloga, ovakvo
rjeenje je jo uvijek mogue barem predloiti.
Poetkom 2005. godine Komisija za HOV je donijela Pravila o nainu trgovanja blokom akcija
81.
Ovim Pravilima bilo je predvieno da grupacije koje posjeduju vei broj akcija u preduzeima,
mogu samostalno prodati svoj udio u direktnom dogovoru sa kupcem. Prema ovim Pravilima, pa-
ket akcija se formira ako vrijednost posla kupoprodaje akcija iznosi najmanje 500.000 eura, ili ako
akcije predstavljaju najmanje 20 odsto od ukupnog vlasnitva preduzea. Izmjenom ovih pravila
u 2006. godini
82
, ovi uslovi su relaksirani, na nain da se paket akcija za blok trgovinu formira ako
vrijednost posla kupoprodaje akcija iznosi najmanje 250.000 eura, ili ako akcije predstavljaju naj-
manje 10 odsto od ukupnog broja akcija nekog emitenta.
Relaksacijom uslova vezanih za vrijednost akcija u paketu, odnosno bloku, kao i smanjenjem pro-
centa, donekle je ublaeno favorizovanje prodavaca veih paketa akcija. Drugim rijeima, spu-
tanjem procenta na 10% data je mogunost i malim akcionarima da se lake udrue i formiraju
paket, odnosno blok akcija. Ipak, i dalje stoji da su kod blokovske trgovine potencijalni kupci u
neravnopravnom poloaju, od ega na kraju tetu mogu da imaju i sami akcionari koji ulaze u
prodaju bloka akcija. Naime, kada prodavac i kupac postignu dogovor koji e se na berzi samo for-
malizovati, ostalim kupcima koji su eventualno bili spremni da ponude veu cijenu za iste akcije,
nee biti omogueno da se nadmeu, jer e posao ve biti dogovoren. Na taj nain, i vlasnici akci-
ja dolaze u poziciju ostvarenja prihoda manjeg od mogueg. Ipak, dogovori u blokovskoj trgovini
nikad se ne formiraju na veliku tetu niti jedne od strana koje u trgovini uestvuju, a svaki prihod
manji od mogueg, odnosno svaki rashod vei od mogueg, predstavljaju nuan kompromis u cil-
ju realizacije transakcije.
80
81
82
161
Meutim, Komisija za HOV je zajedno sa Pravilima o nainu trgovanja blokom akcija donijela i
Pravilo o preuzimanju kompanija
83
, koje je kasnije, 2005. godine, zamijenjeno Zakonom o preuzi-
manju
84
. Pravilo o preuzimanju kompanija doneeno je kao protutea Pravilima o nainu trgovan-
ja blokom akcija, da bi se onemoguili veliki kupci, kao to su npr. investicioni fondovi, da u dvije
blokovske trgovine od po npr. 30 odsto, preuzmu kompaniju, bez obaveze da malim akcionarima
ponude otkup. Shodno Pravilima o preuzimanju kompanija, svako ko kupi najmanje 40 odsto ak-
cija nekog preduzea, bio je obavezan da na berzi ponudi otkup svih manjinskih akcija po najveoj
cijeni po kojoj je prethodno stekao 40 odsto. Takoe, ako je neko na tenderu kupio vie od 40 odsto
vlasnitva, nije bio obavezan da kupuje manjinske akcije. Meutim, ukoliko se odlui na taj korak,
onda je morao kupiti od svih i to po jednakim cijenama.
Jedna od najveih zamjerki ovim Pravilima bila je da e ona ugroziti male akcionare, u privrednim
drutvima u kojima drava prodaje svoje udjele koji su manji od 40 odsto. Pretpostavljalo se da bu-
dui kupac dravnog paketa akcija, poto nee biti u obavezi da otkupi akcije svih malih vlasnika,
nee biti ni voljan da to uini. Pravilima je, pored toga, bila data mogunost da, ako neko blokom
kupi preko 20% akcija, ali ako ne pree prag od 40% akcija, on nije duan da postupi po odredba-
ma ovih Pravila, to znai da nije duan ni da otkupi akcije manjinskih akcionara.
Donoenjem Zakona o preuzimanju obezbijeeno je prevazilaenje potencijalnih problema za
male akcionare. Tako je Zakonom utvreno da je sticalac akcija duan da u postupku sprovoen-
ja javne ponude za preuzimanje, po zakljuenju javne ponude za preuzimanje kupi sve ponuene
akcije (ak i ako ih je ponueno ukupno vie od 40%), odnosno da plati istu cijenu za sve akcije
prijavljene u postupku sprovoenja javne ponude za preuzimanje
85
. Precizirano je i da sticalac u
postupku javne ponude ne moe sniavati ponuenu cijenu, ali je moe poveati, s tim da za svaku
akciju iste klase mora platiti istu cijenu.
Ukoliko sticalac kroz javnu ponudu za preuzimanje stekne vie od 75% akcija sa pravom glasa
emitenta, vlasnici preostalih akcija sa pravom glasa imaju pravo da, u roku od 15 dana od dana
objavljivanja rezultata javne ponude za preuzimanje, ponude akcije sticaocu na otkup. Pri tome,
sticalac je duan da izvri plaanje preostalih ponuenih akcija, u roku od tri dana od dana isteka
roka iz stava 1 ovog lana, pod uslovima pod kojima je izvrio preuzimanje.
Imajui u vidu ova zakonska rjeenja, moe se smatrati da su ona obezbijedila neophodan nivo
zatite malih akcionara u postupku javnog preuzimanja.
Jo jedan od zakona koji je vaan za zatitu prava specine vrste malih akcionara jeste i Zakon o
investicionim fondovima, jer vlasnici investicionih jedinica jednog fonda predstavljaju najvei po-
jedinaan skup malih akcionara. U tom smislu, Zakon o investicionim fondovima treba da obez-
bijedi uticaj vlasnika investicionih jedinica na vrenje nadzora nad upravljanjem investicionim
83
84
85
lan 11 Zakona, stav 1 pod 3) i 4)
162
fondom, odnosno njegovim portfolijem. Vaei crnogorski Zakon nije uspio da obezbijedi taj ne-
ophodan nivo zatite interesa, o emu je vie reeno u dijelu analize investicionih fondova. Zatita
interesa malih akcionara u drugim institucionalnim investitorima osiguravajuim drutvima i
dobrovoljnim penzionim fondovima, trebala bi biti elementarno obezbijeena rjeenjem iz bu-
dueg zakona o privrednim drutvima.
6.3.4. Zakljuak
Zatitu elementarnih prava malih akcionara, u dijelu upravljanja privrednim drutvom i odlui-
vanja o raspodjeli dobiti, neophodno je obezbijediti prevashodno u buduem zakonu o privred-
nim drutvima. Pravilo o trgovanju blokom akcija, odnosno Zakon o preuzimanju, uspjeli su da
obezbijede zatitu interesa malih akcionara u dijelu njihovih interesa vezanih za trgovanje na ber-
zama.
Jedan od naina na koje mali akcionari mogu raunati u cilju obezbjeenja bolje zatite njihovih
interesa, je i udruivanje malih akcionara, odnosno osnivanje njihovih asocijacija. Ovakve nefor-
malne (a ponekad i formalne) grupe, mogu da budu u stanju da iskoriste mo udruenih glasova
malih akcionara i da se izbore za svoje ciljeve. Do sada je u Crnoj Gori osnivanje ovakvih asocijaci-
ja zabiljeeno u nekoliko velikih kompanija (npr. Telekom, a.d. Podgorica, Kombinat aluminijuma
a.d. Podgorica).
Jo jedan od naina zatite interesa sadanjih, ali i potencijalnih malih akcionara i malih inves-
titora, bilo bi zakonsko obavezivanje privrednih drutava da izrauju i dostavljaju svoje nansij-
ske izvjetaje na kvartalnoj osnovi (od ega bi koristi svakako imali svi akcionari i svi investitori).
Finansijski izvjetaji ija obaveza izrade i dostavljanja akcionarima postoji na godinjem nivou,
sadre podatke koji su ve zastarjeli, pa je standard i u razvijenijim ekonomijama da se ovi izv-
jetaji dostavljaju na kvartalnoj osnovi. Akcionari, uglavnom mali, trebali bi biti zainteresovani
za stavljanje akcija kompanije ije akcije posjeduju na kotaciju na berzi, jer kotiranje ini kompa-
niju atraktivnijom, a cijene njenih akcija rastu. Veinski vlasnici imaju razliit stav prema ovom
pitanju, ovisno o tome ele li poveati svoj udio u kompaniji, u kojem sluaju nisu zainteresovani
za rast cijena akcija, ili se namjeravaju povui iz kompanije, u kojem sluaju su zainteresovani za
poveanje cijena njenih akcija. Svakako, veinski vlasnici kompanija, koji to namjeravaju i osta-
ti, zainteresovani su za kotiranje akcija na berzi, jer kvalitetnije kompanije privlae i kvalitetnije
klijente odnosno partnere, dobijaju bolje poslove, jefinije kredite, vee popuste pri nabavkama i
slino.
Meutim, nije vano samo obezbijediti frekventnije objavljivanje nansijskih izvjetaja o poslo-
vanju kompanija, ve obezbijediti i poveanje kvalitete njihove izrade. Nizak kvalitet izrade nan-
sijskih i revizorskih izvjetaja zapaen je i od strane predstavnika Evropske komisije i MMF-a,
koji su dali preporuke da se obezbijedi unapreenje ove oblasti u Crnoj Gori. Nezadovoljavajui
kvalitet izrade nansijskih izvjetaja u Crnoj Gori posljedica je nedovoljnog znanja onih koji ove
163
izvjetaje izrauju, kao ni onih za koje ih izrauju, koji samim tim nijesu u stanju da ocijene da li
su izvjetaji kvalitetno uraeni. Kvalitetno izraeni nansijski izvjetaji neophodni su ne samo sa-
danjim akcionarima, ve i buduim investitorima, malim i velikim, bankama jer na osnovu njih
odreuju uslove za davanje kredita kompanijama, osiguravajuim drutvima prilikom procjene
vrijednosti predmeta osiguranja, i slino.
Tek kad se u Crnoj Gori obezbijedi kvalitetnija izrada nansijskih izvjetaja, bie poeljno osnivati
agencije za procjenu rizika, odnosno bonitetne agencije, koje se bave procjenom rizika ulaganja u
hartije od vrijednosti, odnosno procjenom kvalitete kompanija. Procjene i izvjetaji koje ove agen-
cije izrauju, vrlo su vani za sve koji su potencijalni uesnici duniko povjerilakih odnosa, a
naroito za male investitore. Oni ne raspolau dovoljnim znanjem i informacijama za donoenje
kvalitetnih investicionih odluka, pa je postojanje ovakvih agencija od esencijalne vanosti za male
investitore.
S obzirom da se u Crnoj Gori sve oblasti ekonomije kontinuirano unaprjeuju, realno je oekivati
da se u periodu od nekoliko godina, stvore adekvatni i poeljni uslovi za donoenje kvalitetnijih
investicionih odluka, kako za male, tako i za velike akcionare.
7. TRITE HARTIJA OD VRIJEDNOSTI
167
TRITE HARTIJA OD VRIJEDNOSTI
7.1. Trite novca u Crnoj Gori
Trite novca u Crnoj Gori je, u poetnoj fazi razvoja koja se iz vie razloga odvija relativno sporo.
Osim sporog razvoja, crnogorsko trite novca karakterie i ogranien, tanije reeno oskudan
izbor trinog materijala, i relativno skroman krug uesnika na tom tritu. Razlozi sporog razvoja
trita novca u Crnoj Gori su viestruki; sve do nedavno nije postojala adekvatna zakonska regu-
lativa, dok je istovremeno postojala podzakonska regulativa koja je tretirala samo jedan segment
trita novca. Ova podzakonska regulativa bila je neusklaena sa Zakonom o hartijama od vrijed-
nosti. Pored toga, dolarizacija, odnosno eurizacija uslovila je da Centralna banka Crne Gore (Cen-
tralna banka) nema emisionu funkciju, pa stoga nema ni mogunost emitovanja kratkoronih
hartija od vrijednosti (blagajnikih zapisa). Sljedei razlozi sporog razvoja trita novca su svojev-
remeno vrlo niska, a kasnije previsoka likvidnost banaka, kao i kontinuirano niska likvidnost pri-
vrede. Period niske likvidnosti banaka postojao je tokom i neposredno nakon donoenja Zakona
o bankama i Zakona o CBCG, i karakterie ga relativno visoko nepovjerenje u bankarki sistem. U
takvim uslovima banke se nijesu mogle pojaviti kao emitenti kratkoronih hartija od vrijednosti,
jer za njihovim hartijama ne bi ni bilo tranje. injenica je da u periodu rasta likvidnosti banaka
za emisijom njihovih hartija nije ni postojala potreba. Meutim, u tom periodu banke su poele da
se javljaju kao najznaajniji kupci jedinih hartija trita novca ije emitovanje je poelo u meu-
vremnu kratkoronih dravnih zapisa.
Niska likvidnost privrede dvojako nepovoljno je uticala na razvoj trita novca; s jedne strane pri-
vreda nije imala slobodna likvidna sredstva koja bi kreirala tranju za postojeim kratkoronim
hartijama trita novca. S druge strane, nelikvidnost i velika meusobna dugovanja su ve godina-
ma uobiajena pojava koja se tolerie, zbog neaurnosti sudstva i nepostojanju dravne inicijative
za multilateralanim prebijanjem dugovanja. U takvim uslovima, veina preduzea koja ima potre-
bu za dodatnim kratkoronim likvidnim sredstvima nema bonitet i kredibilitet koji kupci krat-
koronih hartija od vrijednosti zahtijevaju prilikom investiranja. Istovremeno, razvoj nansijskog
trita jo uvijek nije donio stvaranje nansijskih posrednika koji se bave nansiranjem rizinih
investicija (tzv. venture capital). Preduzea sa zadovoljavajuim bonitetom imaju mogunost da
obezbijede bankarske kredite po relativno povoljnim uslovima. U uslovima nepostojanja prakse
emitovanja kratkoronih hartija od vrijednosti, bonitetna preduzea nijesu ni zainteresovana za
njihovo emitovanje cilju prikupljanja kratkoronih likvidnih sredstava.
Na crnogorskom tritu novca trguje se jedino kratkoronim dravnim zapisima (KDZ), i to samo
na primarnom tritu. Stoga se najvei dio analize trita novca u Crnoj Gori odnosi na analizu
trita ovih nansijskih instrumenata.
168
7.1.1. Zakonski i drugi preduslovi razvoja trita novca
Shodno prvobitno doneenom Zakonu o hartijama od vrijednosti
86
(Zakon o HOV), hartijama od
vrijednosti nijesu smatrani ek i mjenica (kojom bi se moglo trgovati na lombardnom tritu),
kao ni komercijalni papiri (uputnice, kreditno pismo, konosman, tovarni list i skladinica, koji ge-
neralno nisu predmet trgovanja ni na drugim tritima). Komercijalni zapisi nijesu bili denisani
kao hartija od vrijednosti, ali takoe nije bilo ni decidno reeno da komercijalni zapis nije hartija
od vrijednosti. Mogunost njihovog emitovanja bila je data u lanu 2, u drugom stavu pod takom
7, kojom je bilo denisano da se hartijom od vrijednosti mogu smatrati i drugi nansijski instru-
menti koji se propisima odrede kao hartije od vrijednosti. Tako se moe smatrati da su Zakonom
o HOV bili stvoreni preduslovi za pojavu REPO
87
ugovora u Crnoj Gori, kao instrumenta trita
novca. Kao hartija od vrijednosti bili su decidno oznaeni jedino depozitni certikati. Jedini nan-
sijski instrument ija emisija je zapoeta i odvijala se praktino u kontinuitetu, bili su kratkoroni
dravni zapisi sa rokom dospijea do godinu dana. Meutim, shodno prvobitnom Zakonu o HOV,
odnosno sve do njegovih izmjena i dopuna
88
, oni nijesu bili smatrani hartijama od vrijednosti.
injenica je da su, istovremeno, KDZ imali obiljeja hartije od vrijednosti shodno Zakonu o obli-
gacijama
89
. Meutim, nigdje u prvobitnom Zakonu o HOV nije se pominjalo trgovanje instrumen-
tima trita novca na berzama ili na drugaiji organizovan nain. Moe se smatrati da je takva za-
konska regulativa u startu predstavljala jedan od osnovnih faktora ogranienja za kreiranje trita
KDZ u Crnoj Gori. Meutim, kako su vrijeme i praksa pokazali, to nije bio jedini razlog. Trgovanje
novcem ostalo je jo uvijek neregulisano, kako zakonski, tako i institucionalno.
Uprkos nepreciznosti prvobitnog Zakona u smislu tretiranja kratkoronih dravnih zapisa kao
hartija od vrijednosti, Odlukom o emisiji dravnih zapisa iz aprila 2004. godine
90
, kao i svim na-
rednim odlukama o emisiji KDZ, bilo je eksplicitno dozvoljeno sekundarno trgovanje ovim nan-
sijskim instrumentima. Pri tome, Zakon o HOV nije tretirao KDZ kao hartije od vrijednosti, iako
oni shodno Zakonu o obligacijama imaju sva svojstva vrijednosnog papira. Stoga se moe smatrati
da je sekundarno, ali kao vanberzansko trgovanje, odnosno bilateralno prometovanje ovih nan-
sijskih instrumenata izmeu dvije zainteresovane strane, bilo omogueno. Meutim, trgovanje -
nansijskim instrumentima i hartijama od vrijednosti, na nansijskom tritu koje je tek u razvoju,
ipak zahtijeva vie formi i ureenja, koji su u sluaju kratkoronih dravnih zapisa izostali.
Izmjenama i dopunama Zakona o HOV ispravljene su neke od anomalija do tada vaeeg Zakona.
Uvodei, do sada u Zakonu o HOV nepostojeu distinkciju na vlasnike i dugovne hartije, izmje-
nama i dopunama Zakona o HOV su, u lanu 2, kao dugovne hartije oznaeni i dravni zapisi koje
emituje RCG.
86
Sl. list RCG, br. 59/00, 10/01 i 43/05.
87
REPO, skraenica od Repurchease agreement ugovor o otkupu prethodno prodatih hartija od vrijednosti, od njihovog kup-
ca.
88
Zakon o izmjenama i dopunama zakona o hartijama od vrijednosti, Sl. list RCG, br. 28/06
89
Sl. list SFRJ, br. 29/78, 39/85, 45/89 i 57/89 i Sl. list SRJ, br. 31/93.
90
169
Cjelina IVa izmijenjenog i dopunjenog Zakona o HOV tretira emisiju kratkoronih HOV. Na njih
se primjenjuju sljedei lanovi Zakona o HOV:
1. lan 3, koji tretira emisiju, prijenos i voenje kratkoronih HOV u dematerijalizovanom
obliku);
2. lan 4, koji denie bitne elemente dematerijalizovane HOV;
3. lan 5, koji precizira da kratkorone HOV moraju biti registrovane kod CDA, kao i da prava
i obaveze iz te HOV nastaju momentom registracije u CDA;
4. lan 24, koji utvruje da mora da bude doneena odluka o emisiji, podnijet zahtjev Komi-
siji za HOV za odobrenje javne ponude, odnosno evidentiranje emisije, da emitent zakljui
ugovor sa CDA, da saini prospekt i objavi javni poziv za upis i uplatu hartija, odnosno da
objavi rezultate javne prodaje u skladu sa ovim Zakonom, kao i da se emisija upie u regis-
tar emitenta kod Komisije za HOV, odnosno da se uplaene hartije od vrijednosti upiu u
registar kod CDA;
5. lan 25, koji propisuje sadraj odluke o emisiji hartija od vrijednosti;
6. lan 26, koji ustanovljava obavezu registracije emitenata HOV kod Komisije za HOV, od-
nosno obavezu dostavljanja izvjetaja Komisije za HOV, kao i da se na tritu moe trgovati
samo sa hartija od vrijednosti registrovanim kod Komisije za HOV, i
7. lan 44, koji denie da Komisije za HOV propisuje blie uslove emitovanja, registrovanja i
trgovanja kratkoronim dunikim hartijama od vrijednosti, kao i obavezu upisivanja svih
emisija u poseban registar Komisije za HOV. Izuzetno, postupak emisije KDZ i nain njiho-
ve prodaje od strane emitenta utvruje Ministarstvo nansija.
Kako je KDZ shodno izmjeni Zakona o HOV oznaen kao hartija od vrijednosti, to se i na njega
odnosi odredba po kojoj se trgovanje sa hartijama od vrijednosti obavlja na tritima hartija od
vrijednosti, a poslove ovih trita obavljaju berze (lan 45). Poto Ministarstvo nansija na opisane
uslove iz novog Zakona o HOV nije reagovalo donoenjem pravila za trgovanje sa KDZ, nije dolo
ni do razvoja sekundarnog trita kratkoronih dravnih zapisa.
Meutim, izmjene i dopune Zakona, od njihovog usvajanja do kraja 2006. godine nijesu rezultirale
pojavom, odnosno kreiranjem novih kratkoronih hartija od vrijednosti.
Meubankarsko trgovanje novcem, kao ni trite bankarskih garancija, nijesu zakonski zaokru-
eni. Trgovanje novcem implicira trgovanje sredstvima banaka, pa bi bilo logino za oekivati da
tehniku infrastrukturu za trgovanje novcem obezbijedi Centralna banka Crne Gore. to se tie
trita bankarskih garancija, tehniku podrku za njegovu operacionalizaciju mogla bi takoe da
obezbijedi Centralna banka.
170
7.1.2. Kratkoroni dravni zapisi kao jedini raspoloivi instrument
trita novca
Danas u Crnoj Gori od svih instrumenata trita novca postoje samo kratkoroni dravni zapisi i
bankarske garancije, koji nemaju sekundarno trite, a postoje i bilateralni meubankarski plas-
mani.
Kratkoroni dravni zapisi koje emituje Trezor Ministarstva nansija Crne Gore, jedini su kratko-
roni nansijski instrument trita novca u Crnoj Gori, koji ima barem primarno trite. Trezor
je prve dravne zapise emitovao u septembru 2001. godine na osnovu Odluke o emisiji dravnih
zapisa RCG
91
. in poetka emitovanja kratkoronih dravnih zapisa trebao je oznaiti prelazak
dravnog budeta na trino nansiranje. Odlukom je bilo omogueno emitovaje 28-dnevnih i
56-dnevnih dravnih zapisa. Novom Odlukom o emisiji dravih zapisa iz aprila 2004. godine
92
,
omogueno je emitovanje dravnih zapisa i na 91, odnosno na 182 dana. Prva aukcija 91-dnevnih
dravnih zapisa odrana je u junu 2004, a 182-dnevnih u julu iste godine. Godine 2005. poelo je
smanjenje emitovanja KDZ, tako da se u 2006. godini nastavila samo sporadina emisija KDZ ro-
nosti 91, odnosno 182 dana.
Grafk br. 7.1 - Prodati iznos dravnih zapisa po mjesecima u periodu septembar 2001
septembar 2006. godine
Izvor: CBCG
Na poetku emitovanja kratkoronih dravnih zapisa emitovani su prvo 28-dnevni dravni zapisi,
u septembru 2001, dok je prva emisija 56-dnevnih zapisa odrana u martu 2002. godine. Od jula
2002. do kraja te godine, iznos izdatih nedospjelih emisija 28-dnevnih zapisa se udvostruio, pa
utrostruio, a trend rasta izdatih emisija ovih zapisa nastavljen je i tokom 2003, a naroito 2004.
godine. Osnovni razlog tome bilo je poveanje potrebe za premotavanjem kratkoronih nansij-
skih problema sa likvidnosti u dravnom budetu. Istovremeno, rast emitovanih iznosa dravnih
91
92
171
zapisa bio je praen i rastom tranje za njima. Tom rastu doprinijela je poetkom 2003. godine i
izmjena Odluke o obaveznoj rezervi banaka kod CBCG, kojom je bankama sa sjeditem u RCG
omogueno da dre vei dio svoje obavezne rezerve u dravnim zapisima (tokom 2002. godine taj
procenat iznosio je 10%, da bi navedenom izmjenom bio povean na 25%).
Nakon stupanja na snagu ove Odluke bio je primjetan rast tranje banaka za dravnim zapisi-
ma, naroito 28-dnevnim. Ovaj rast, praen rastom tranje i drugih uesnika na emisijama, iako
praen i rastom ponude, kao i aurnim isplatama obaveza po prodatim dravnim zapisima od
strane dravnog Trezora, rezultirao je znaajnim rastom kamatnih stopa na dravne zapise.
Grafk br. 7.2 - Kamatne stope na prodate 28-dnevne dravne zapise
Izvor: CBCG
injenica je, meutim, da je istovremeno sa ulaskom stranih kupaca nansijskih institucija, kao
i domaih zikih i pravnih lica (koja ne spadaju u nansijski sektor) na primarno trite KDZ,
bio primjetan trend pada kamatnih stopa kod ovih nansijskih instrumenata. Razlog tome bio je
taj to navedeni tipovi kupaca, u traenju kamate na dravne zapise u procesu aukcije, nijesu bili
uslovljeni visokom cijenom pribavljanja nansijskih sredstava iz kojih vre investiranje, kao to je
to sluaj kod crnogorskih banaka. Meutim, osim diverzikacije investitora, pokazalo se da je za
nivo interesnih stopa na KDZ bila vana i transparentnost buduih planova Vlade za smanjenje
tekueg nansiranja emitovanjem zapisa.
Kretanja na tritu dravnih zapisa tokom 2005. godine pokazala su da je nivo kamatnih stopa na
ove nansijske instrumente bio usko povezan sa procjenom investitora o potrebi Budeta za ne-
dostajuim nansijskim sredstvima. Naime, te godine je usvojena Strategija upravljanja dravnim
dugom Crne Gore 2005-2007, shodno kojem je dolo do smanjenja iznosa emisija kratkoronih
dravnih zapisa. Posmatranje odnosa vrijednosti emitovanih KDZ i ponderisanih kamatnih sto-
pa na pojedinanim aukcijama pokazuje da su kod veih vrijednosti emisija i kamatne stope bile
vee. U takvim situacijama kupci ovih hartija procjenjivali su da je potreba budeta za nedosta-
juim nansijskim sredstvima velika. Obrnuto, kod emitovanja KDZ manje vrijednosti, konstan-
tno veliki broj zainteresovanih kupaca trudio se u procesu aukcije da trai niu kamatnu stopu, da
172
bi uspio da plasira slobodna nansijska sredstva. Tako su, nakon objavljivanja namjere Vlade da
postepeno smanji iznos emitovanih KDZ, opale i kamatne stope traene od kupaca, a samim tim i
prosjene ponderisane interesne stope koje su postignute na aukcijama
Grafk br. 7.3 - Iznos prodatih KDZ ronosti 56 dana i pripadajue ponderisane
kamatne stope
zvor: CBCG
Smanjenje ponude KDZ, uslovilo je i smanjenje tranje za njima, i to uglavnom od strane ino-
stranih investitora. Razlog smanjenja tranje inostranih investitora bilo je to to su kamatne stope
vremenom pale na nivo toliko nizak, da investitori vie nijesu mogli ostvariti prihod od investiran-
ja, nakon plaanja svih pripadajuih trokova investiranja
93
.
Identini trendovi zabiljeeni su i kod kamatnih stopa na KDZ ronosti 91 i 181 dan, kao to pri-
kazuju graci u nastavku.
Grafk br. 7.4 - Kretanje kamatnih stopa na KDZ ronosti 91 dan
93
Trokova platnog prometa sa inostranstvom, kao i trokova registracije vlasnitva u CDA, zatim za brokerske usluge banaka, i
sl.
173
Grafk br. 7.5 - Kretanje kamatnih stopa na KDZ ronost i182 dana
U vezi sa tim moe se konstatovati da kamatne stope na KDZ imaju individualan put kretanja, koji
primarno ovisi od procjene investitora o potrebi Budeta za novcem, dok je nivo sigurnosti inves-
tiranja u ove hartije, uprkos njihovoj niskoj likvidnosti, vrlo visok. Kamatna stopa na kratkoro-
ne dravne zapise nije uslovljena optim nivoom sigurnosti investiranja, koje se procjenjuje kod
drugih vrsta investicija, npr. kod odobravanja bankarskih kredita. U prilog tome govori razlika iz-
meu smanjenog nivoa kamatnih stopa na dravne zapise i aktivnih kamatnih stopa banaka koje
su i dalje na relativno visokom nivou, uprkos zabiljeenom smanjenju u posljednjih pet godina.
7.1.3. Investitori na tritu kratkoronih dravnih zapisa
Za razliku od trita dravnih hartija u drugim zemljama, u Crnoj Gori uesnici na aukcijama
KDZ mogu da budu sva zika, odnosno pravna lica koja mogu obezbijediti garanciju plaanja za
svoju ponudu i koja su registrovana kod CDA. Takoe, kupac zapisa moe da podnesu prijave za
aukciju i preko zastupnika, koji je registrovan kod CDA i koji moe poloiti garanciju plaanja za
tog kupca. Uesnici na primarnom tritu KDZ u Crnoj Gori su: Vlada (kao emitent), Centralna
banka kao skalni agent Vlade koji realizuje aukcije KDZ
94
, dok se na strani kupaca KDZ pojavlju-
ju banke, institucionalni investitori
95
- uglavnom osiguravajua drutva, berze, brokeri i dileri (tzv.
ovlaeni uesnici na nansijskom tritu), pravna lica izvan nansijskog sektora, kao i zika lica.
U cijelom periodu emitovanja KDZ, najvaniji investitori u KDZ bile su i ostale domae banke
96
.
Tokom 2004. godine kao kupci na primarnom tritu KDZ pojavile su se i nansijske institucije iz
inostranstva (uglavnom banke), privuene visokim kamatnim stopama koje su obezbjeivale vi-
soku zaradu, ali i kvalitetom ovih hartija, koji je obezbijedila aurna otplata od strane ministarstva
94
Izabrani model prodaje dravnih zapisa je aukcija prikupljanjem konkurentnih i nekonkurentnih ponuda. Dravni zapisi se
emituju u dematerijalizovanoj formi, u apoenima od 500 i 100 eura, dok njihovo registrovanje vri Centralna depozitarna agen-
cija RCG.
95
Privatni penzioni fondovi jo uvijek ne postoje, a dravni penzioni fond ne raspolae dovoljnim slobodnim finansijskim sredst-
vima da bi se pojavljivao kao kupac na tritu novca. Investicioni fondovi sporadino su kupovali KDZ.
96
Banke su ponekad otkupljivale i do 100% emitovanih zapisa (najee 28-dnevnih).
174
nansija Crne Gore
97
. Sa padom kamatnih stopa na KDZ, kad su trokovi svojom visinom nadma-
ili prihode od investiranja u ove hartije, strani investitori su se povukli. Tako su domae banke
ostale dominantni investitori na primarnom tritu KDZ.
Crnogorske banke guriraju kao najvei investitori u KDZ na primarnom tritu ovih hartija, zbog
njihove konstantno visoke likvidnosti, kao i zbog pomenute mogunosti dranja dijela obavezne
rezerve u KDZ. S jedne strane, depoziti, kao osnovni izvor sredstava crnogorskih banaka konstan-
tno su u porastu (po osnovu rasta privredne aktivnosti, smanjenja sive ekonomije i priliva priva-
tizacionih prihoda, kao i SDI u nekretnine). Osim toga, sredstva banaka uveavaju se i na osnovu
kredita koje banke uzimaju od inostranih banaka, uglavnom njihovih banaka-majki
98
. U takvim
okolnostima, banke se protiv generisanja oportunitetnih trokova dranja velikih iznosa likvidnih
sredstava bore investiranjem u sigurne plasmane. Jedan od takvih plasmana su upravo KDZ Tre-
zora Vlade Republike Crne Gore
99
.
injenica je da na poetku emitovanja KDZ njihovi kupci nijesu znali koliko e Vlada kao emitent
biti aurna u isplatama obaveza po osnovu emitovanih KDZ. U tim uslovima bilo je oekivano
da kamatne stope po kojima je obraunavat prihod na KDZ, budu vrlo visoke (maksimalno do
11,51%). Meutim, ak i nakon to je postalo oigledno da je Vlada kao emitent aurna u izvra-
vanju obaveza isplate po emitovanim KDZ, njihove kamatne stope nijesu poele da se smanjuju.
Prvobitno se smatralo da je razlog tome nelikvidnost KDZ. Ove hartije nelikvidnima ini nepos-
tojanje njihovog sekundarnog trita, i nemogunost prvih investitora da ih u sluaju potrebe pro-
daju prije roka dospijea, to KDZ ini manje atraktivnima za investitore sa niskom tolerancijom
rizika. Smatralo se da je nepostojanje sekundarnog trita KDZ posljedica neadekvatnog zakon-
skog rjeenja odnosno neusklaenosti Zakona o HOV i Odluke o emisiji KDZ. Trite bilo kojeg
nansijskog instrumenta ili hartije od vrijednosti, da bi se uspjeno razvilo, treba da bude podra-
no adekvatnom zakonskom i podzakonskom regulativom, koja treba da obezbijedi kako primar-
no, tako i sekundarno trgovanje. Meutim, izmjena Zakona o hartijama od vrijednosti ispravila je
ovu anomaliju, ali do formiranja sekundarnog trita KDZ ipak nije dolo, jer regulativa sama po
sebi ne moe usloviti kreiranje kako tranje, tako ni ponude. Njihovo kreiranje je u domenu onih
kojima nansijska sredstva nedostaju, odnosno imalaca vika likvidnih sredstava. Tako se ini da
je osnovni razlog za nenastajanje sekundarnog trita KDZ bila ipak visoka likvidnost njihovih
kupaca i odsustvo potrebe za prodajom KDZ prije roka dospijea.
97
Za tranju ovih novih investitora karakteristino je da je uglavnom bila usmjerena ka dravnim zapisima na 91 i na 182 dana,
kao i da su traili nie kamatne stope od domaih investitora.
98
Meutim, moe se smatrati da visoka likvidnost crnogorskih banaka potie i od relativno strogih kriterijuma u oblasti likvid-
nosti, a naroito u oblasti plasmana kredita. Ovi kriterijumi uslovljavaju da banke ne ulaze olako u rizine plasmane, to im
znaajan dio sredstava ostavlja neplasiranim. Treba naglasiti da banke i dalje posluju u uslovima u kojima je veina projekata
koji im se nude na finansiranje i dalje relativno visoko rizina u smislu kreditnog rizika, rizika klijenta i rizika izvrenja.
99
Trend velikog investiranja banaka u dravne hartije od vrijednosti bio je prisutan u svim tranzicionim i ekonomijama u razvo-
ju. Postojanje ovakvog trenda sugerie obino dva zakljuka; da privreda i dalje posluje u relativno nestabilnim uslovima te da
su krediti privredi za banke jo uvijek visoko rizian posao i drugi, da postoji neka eksterna ili interna bankarska regulacija ko-
ja spreava banke od ulaenja u suvie rizine poslove.
175
S druge strane, u uslovima nelikvidnosti najveeg dijela privrede, nije postojala i jo uvijek ne po-
stoji plateno sposobna tranja za ovim nansijskim instrumentima, jer bi se inae vie preduzea
javljalo na aukcijama dravnih zapisa sa ponudama za njihovu kupovinu. Dodatni razlog na strani
nedostajue tranje za dravnim zapisima je i to to Centralna banka nije emisiona ustanova i to
ne koristi operacije dravnim zapisima na otvorenom tritu za sprovoenje monetarne politike.
Da Centralna banka jeste emisiona ustanova, sporna odredba Zakona o HOV vjerovatno se ne bi
ni dogodila, ili bi bila izmijenjena puno ranije.
7.1.4. Ostali instrumenti trita novca u Crnoj Gori
Iako meubankarski plasmani postoje, oni se vre bez organizovanog trita, odnosno bilateralnim
dogovorom izmeu zainteresovanih banaka. Ove transakcije ne odvijaju se uz posredovanje Cen-
tralne banke, za potrebe njihovog realizovanja ne koristi se njen informacioni sistem, a kamatne
stope na ove plasmane dogovaraju se u nekonkurentnim uslovima.
Kamatna stopa na meubankarske plasmane u nekim dravama koje emituju vlastitu valutu pred-
stavlja sidro za voenje monetarne politike. U takvim uslovima, monetarne vlasti su zainteresova-
ne za organizovanje meubankarskog trita u nastojanju da stvore uslove za konkurentno formi-
ranje kamatne stope. Na njenu visinu monetarne vlasti utiu i same, plasirajui u uslovima nedos-
tatka nansijskih sredstava na tritu dodatnu koliinu novca, za koju se banke natjeu nudei
kamatnu stopu po kojoj ele ta sredstva da kupe. Prihvatanjem najvie meu ponuenim stopama,
centralna banka odreuje visinu kamatnih stopa na meubankarske plasmane, kao i svih ostalih
kamatnih stopa. Poto u Crnoj Gori Centralna banka nije emisiona ustanova, ne formira vlastitu
repernu kamatnu stopu i nema mogunost plasmana primarnog novca, te stoga, kao vrhovna mo-
netarna vlast, nema ni direktan interes za formiranje meubankarskog trita
100
. S druge strane,
likvidnost banaka je i dalje vrlo visoka, tako da ni one same ne ispoljavaju znaajniju zainteresova-
nost za formiranje meubankarskog trita. U prilog tome govori i graki prikazi likvidne aktive
i kratkorone pasive banaka, i raspoloivih sredstava i izvrenih plaanja banaka.
100
Meubankarski plasmani vre se sporadino i neorganizovano, premda na nivou bankarskog sistema postoji potreba za njiho-
vom institucionalizacijom. Tokom 2003. godine raen je projekat osnivanja trita novca u Crnoj Gori, u okviru kojeg je bilo
predvieno i organizovanje trgovanja novcem, ali on zakljuno sa septembrom 2006. godine nije realizovan. U tim uslovima
Udruenje banaka RCG uputilo je u proljee 2004. godine Centralnoj banci prijedlog da ova institucija organizuje trgovanje nov-
cem i kratkoronim finansijskim sredstvima. Iako namjerna da ovom zahtjevu udovolji, Centralna banka to nije bila u stanju
sve do kraja 2004. godine, do uvoenja Real Time Gross Settlement (RTGS) sistema. Ovaj sistem realizuje poravnanja u
meubankarskim plaanjima u realnom vremenu i jedan je od neophodnih uslova da bi Centralna banka mogla uspjeno orga-
nizovati trgovanje novcem i kratkoronim finansijskim sredstvima.
176
Grafk br. 7.6 Likvidna aktiva i kratkorona pasiva banaka (u 000 eura) i njihov
odnos (u %)
Grafk br. 7.7 - Raspoloiva sredstva i izvrena plaanja banaka, stanje posljednjeg dana
u mjesecu, u 000 eura
Razvoj meubankarskog trita zavisi o nekoliko faktora; prevashodno od kretanja nivoa likvid-
nosti banaka u budunosti, ije smanjenje moe uzrokovati pritiske na Centralnu banku da insti-
tucionalizuje razvoj ovog trita. U tim uslovima, zakonski i sistemski uslovi bili bi stvoreni rela-
tivno brzo, naroito iz razloga to u Centralnoj banci ve postoji odgovarajua sofverska podrka
koja omoguava meubankarsko trgovanje.
177
Tabela br. 7.1 - Udio meubankarskih kredita u ukupnim kreditima u periodu 2002.
septembar 2006. godine, stanje na kraju perioda, u 000 EUR
2002. 2003. 2004. 2005. 2006.
Finansijske institucije 788 1.695 3.854 136 1.424 4.710 3.737
Banke 35 1.525 1.000 37 533 1.051 48
Ostale fnansijskeinstitucije 753 170 2.854 99 891 3.659 3.689
UKUPNO 124.663 200.625 281.483 375.941 456.446 559.322 653.060
Udio kredita datih fnansijskim
institucijama u ukupnim
kreditima
0,6% 0,9% 1,4%
0,04% 0,3%
0,8% 0,6%
Izvor: Bilten Centralne banke Crne Gore, oktobar 2006.
Ugovori o otkupu ili REPO ugovori u Crnoj Gori ne postoje. Centralna banka svakako ne vri plas-
mane na osnovu zaloge dravnih zapisa, osim to na osnovu polaganja KDZ kao kolaterala odob-
rava intradnevne i prekonone kredite
101
.
Privredna drutva ne emituju komercijalne zapise, te ni ova vrsta hartija ne egzistira kao trini
materijal.
Utrivi depozitni certikati kao instrumenti trita novca takoe ne postoje, premda su dozvoljeni
Zakonom, uglavnom iz razloga visoke likvidnosti banaka.
Bankarske garancije iako postoje kao vid garantovanja isplate obaveza dunika, nijesu predmet
trgovanja, odnosno njihov imalac ih u sluaju rasta potrebe za gotovinom ne moe prodati na se-
kundarnom tritu jer ono ne postoji.
7.1.5. Problemi i preporuke
Ono to je vano za razvoj drugih segmenata trita novca u Crnoj Gori je injenica da, osim KDZ,
ni veina uobiajenih instrumenata trita novca, ni njihovo trite, nekoliko godina takoe nijesu
bili formalizovani Zakonom o hartijama od vrijednosti, odnosno da nije bilo omogueno ni njiho-
vo primarno emitovanje. Za to postoji nekoliko objanjenja.
Treba imati u vidu da je prilikom pisanja Zakona (2001. godine), situacija na nansijskom tritu
bila jo uvijek takva da je bankarski sistem bio optereen loim kreditima, da je nivo privredne
101
178
aktivnosti bio nizak, meusobna dugovanja u privredi velika, a sklonost ka hazardu u nansijama
izuzetno visoka. Stoga se zakljuuje da je zakonodavac, u datom momentu, pravilno ocijenio da te
2001. godine nije bio pogodan trenutak za stvaranje trita novca. Likvidnost crnogorskih banaka
i povjerenje stanovnitva i privrede u njih bili su vrlo niski. Privreda je bila u loem stanju nakon
dugih godina inacije i inostranih sankcija, a siva ekonomija i crno trite su bili iroko raspro-
stranjeni. Naroito je bilo izraeno slabo i neaurno funkionisanje sudstva i otuda kriza duniko-
povjerilakih odnosa. Doprinos ovoj krizi davala je i sama drava, kao jedan od najveih dunika
(po osnovu neuplaenih socijalnih davanja tokom 90-ih godina XX vijeka), koja se stoga nije ni
zalagala za prebijanje bilateralnih i multilateralnih dugovanja i uspostavljanje istih odnosa, ne-
optereanih dugovanjima iz prolosti. Svi ovi razlozi kao i, u to vrijeme, jo uvijek visoka stopa in-
acije, bili su prilino lo milje za organizovanje trita novca. Zato se i ini da je jedini pravilan
put do njegovog razvoja i bio preko sreivanja stanja u bankarstvu, uvoenja skalne dislipline i
smanjenja sive ekonomije, smanjenja inacije, rjeavanja problema meusobnih dugovanja u pri-
vredi, i poboljanja zakonskih i drugih preduslova za aurnije funkcionisanje sudstva. Samo uz
ove pozitivne promjene bilo je mogue stvoriti preduslove za razvoj trita novca, koje treba da
omogui uspjeno prelivanje kratkoronih nansijskih sredstava od sucitarnih ka decitarnim
sektorima ekonomije. Ipak, zbog i dalje nedovoljno ekasnog funkcionisanja sudstva u Crnoj Gori,
svi neophodni uslovi jo uvijek nijesu ispunjeni. Pri tome, stie se dojam da upravo pravna zati-
ta ugovornih odnosa i ekasna naplata potraivanja predstavljaju jedan od najvanijih uslova za
razvoj cjelokupnog nansijskog trita, pa time i trita novca.
Dodatni, ako ne i najvaniji razlog nepostojanja pritisaka za razvoj trita novca u Crnoj Gori da-
nas je dominacija kratkoronih bankarskih kredita kao osnovnog izvora za nansiranje kratko-
ronih potreba za nansijskim sredstvima. Poto bankarski kredit pokriva veliki dio potreba za
kratkoronim sredstvima, imajui u vidu da se uslovi sigurnosti i obezbjeenja potraivanja jo
uvijek razvijaju i usavravaju, ne postoje ozbiljnije intencije i impulsi za razvoj drugih kratko-
ronih instrumenata. injenica je da su kratkoroni dravni zapisi kao izvor kartkoronih nan-
sijskih sredstava i uvedeni od strane Ministarstva nansija RCG tek kad drava vie nije mogla da
obezbjeuje jefine kredite po povlaenim kamatnim stopama od banaka u dravnom vlasnitvu.
Sa privatizacijom banaka u Republici i zahvaljujui pritisku meunarodnih nansijskih institucija
(prevashodno MMF-a), drava je izgubila preferencijalni tretman u odreivanju kamata na kredi-
te. Kao alternativan izvor nansijskih sredstava
102
, uvedeni su dravni zapisi i to kratkoroni, da bi
se provjerila mogunost drave da ispunjava obaveze po emitovanim zapisima.
Bankarski krediti u jo jednom aspektu utiu na nepojavljivanje kratkoronih komercijalnih har-
tija od vrijednosti preko visokih aktivnih kamatnih stopa. Naime, u datim optim uslovima, sva-
ko preduzee, koliko god da je uspjeno i kvalitetno, ne bi moglo ponuditi na prodaju kratkoronu
HOV uz kamatnu stopu znaajno manju od nivoa aktivnih bankarskih stopa. Tako bi troak pre-
duzea za prikupljanje dodatnih kratkoronih sredstava svejedno bio visok, a pored toga i praen
mogunou da emisija njegovih kratkoronih HOV ne uspije. Ovdje treba rei da je i uvoenje
102
Koji je pored toga, u periodu uvoenja na trite bio i jeftiniji od bankarskih kamata na kredite koje su, u tom periodu ve u
znajnoj mjeri privatizovane banke naplaivale dravi za korienje kredita.
179
KDZ na trite bilo praeno nepovjerenjem investitora u sposobnost i spremnost dravnog bude-
ta da isplati obaveze po emitovanim zapisima. Ta sumnja, izraena kroz zahtijevanje visokih ka-
matnih stopa za kratkorone hartije privrednih drutava kao emitenata, bila bi izraena u jo veoj
mjeri. Treba imati u vidu i to, da ak i u visoko razvijenim zemljama (npr. u Njemakoj), koje imaju
razvijeno trite novca, preduzea u prikupljanju kratkoronih eksternih nansijskih sredstava, i
dalje preferiraju bankarske kredite, u odnosu na emisiju kratkoronih hartija od vrijednosti. U
takvim zemljama, imaoci velikih iznosa kratkorono raspoloivih nansijskih sredstava prije se
odluuju da ih dre na depozitnim raunima u banci, nego da ih investiraju u kratkorone hartije
od vrijednosti
103
.
Stoga se moe smatrati da postoji vie razloga iz kojih sektori decitarni nansijskim sredstvi-
ma, nijesu izvrili pritisak za razvoj barem primarnih trita kratkoronih komercijalnih zapisa,
kratkoronih obveznica i drugih instrumenata: 1) i dalje prisutna duniko-povjerilaka kriza u
Republici; 2) neaurno funkcionisanje sudstva i nizak nivo pravne zatite ugovora; 3) niska lik-
vidnost postojeih uesnika na tritu, kao i 4) nerazvijenost odreenih oblika investitora, prije
svega institucionalnih
104
. U ovakvim uslovima, rijetko koji imalac vika likvidnih sredstava bi se
odluio da kupi komercijalnu kratkoronu hartiju za koju strahuje da li e mu njen emitent biti u
stanju isplatiti dug po kupljenoj hartiji, glavnicu i kamatu, i za koju zna da e teko nai kupca na
sekundarnom tritu i tako svoju investiciju uiniti likvidnom. Iz istih razloga vjerovatno se nije-
su pojavili niti venture investicioni fondovi, odnosno drugi oblici nansijskih posrednika koji se
bave nansiranjem rizinih investicija rizik je, jednostavno, prevelik.
Bez obzira na tradicionalne sklonosti trita i ostale navedene razloge za spor razvoj trita novca,
injenica je da bi njegovo, odnosno postojanje ireg spektra kratkoronih hartija od vrijednosti,
stvorilo alternativu bankarskom kreditu i uticalo na smanjenje bankarskih aktivnih kamatnih sto-
pa. S jedne strane, kratkorone hartije od vrijednosti bile bi alternativa bankarskom kreditu (to
konkurentnija, to bi bila likvidnija, odnosno utrivija), dok bi s druge strane, dolo do smanjenja
depozita kod banaka jer bi imaoci vikova likvidnih sredstava vrili njihov plasman u kratkoro-
ne hartije. Tako bi se i banke suoile sa smanjenjem nivoa likvidnih sredstava, te bi imale manju
potrebu da visokim kamatnim stopama pokrivaju oportunitetne trokove dranja neangaovanih
sredstava. Konkurencija drugih kratkoronih nansijskih instrumenata, kako sa aspekta ponude,
tako i sa aspekta tranje, uticala bi vjerovatno na toliko poeljan i dugo oekivan pad kamatnih
stopa.
103
Premda se ovdje moe postaviti pitanje i ta je uzrok, a ta posljedica: da li neemitovanje kratkoronih HOV ostavlja vikovima
finansijskih sredstava kao jedinu alternativu deponovanje u bankama, ili sklonost ka tednji u bankama ostavlja preduzeima
uzimanje bankarskih kredita kao jedini izvor eksternih finansija?
104
Naime, kao i drugdje, sama emisija hartija bila bi mogua, bez obzira na loe performanse poslovanja, ili ak i nepostojee u
sluaju novoosnovanih privrednih drutava, kad bi postojali investicioni fondovi koji investiraju u rizine kompanije tzv. ven-
ture fondovi.
180
7.1.6. Zakljuak
Iz naprijed reenog proizlazi zakljuak o kljunim problemima i nedostacima trgovanja kratko-
ronim nansijskim sredstvima u Crnoj Gori. Ako se dosta dugo i smatralo da je osnovni ograni-
avajui faktor neadekvatna zakonska regulativa, onda je usvajanje Zakona o izmjenama i dopu-
nama zakona o HOV razbilo sve sumnje nakon institucionalizacije nekih kratkoronih nan-
sijskih instrumenata kao hartija od vrijednosti po ovom Zakonu, odnosno omoguavanja sekun-
darne trgovine, nije dolo do emitovanja tih kratkoronih hartija. Pri tome treba imati u vidu da
regulativa za sekundarno trgovanje kratkoronim dravnim zapisima jo nije doneena, mada se
moe smatrati da bi se njeno donoenje pospjeilo ukoliko bi je pojavila ponuda i/ili tranja na
sekundarnom tritu.
Oigledno je da regulativa sama po sebi, iako predstavlja neophodan preduslov, ne moe i pod-
stai razvoj i kreiranje instrumenata trita novca. Ono to bi taj razvoj moglo podstai, jeste npr.
smanjenje likvidnosti banaka koje bi natjeralo banke na emitovanje kratkoronih hartija koji-
ma bi dolazile do izvora sredstava za plasman kredita. Meutim, ako se banke i suoe sa padom
likvidnosti (uzorokvanim npr. padom depozita, usljed usmjeravanja slobodnih nansijskih sred-
stava npr. u privatne penzione fondove ili u investicione fondove), sve dok su kamatne stope u
Republici visoke, domae banke e lako dobijati kredite od inostranih banaka i njima nansirati
plasman svojih kredita. Ono to bi moglo omesti ovakav scenario je smanjenje domaih kamatnih
stopa. Do toga moe doi samo poveanjem sigurnosti u domenu domaih duniko-pojerilakih
odnosa poboljanjem aurnosti sudstva, bilateralnim i multilateralnim prebijanjem dugovanja
i poveanjem transparentnosti podataka o privrednim subjektima, npr. podataka o njihovom bo-
nitetu, kreditnoj zaduenosti i slino. Meutim, ovdje se namee novo pitanje; da li bi u uslovima
smanjenja kamatnih stopa banaka uopte i bilo interesovanja npr. privrednih drutava, da emituju
kratkorone hartije od vrijednosti? Odgovor je da, ali samo u uslovima smanjenja nivoa sredstava
banaka, koji bi neminovno nastupio sa smanjenjem kamatnih stopa na depozite. Ako bi i izostao
interes privrednih drutava za emisijom kratkoronih hartija, u uslovima smanjenja sredstava ba-
naka moglo bi se oekivati da banke pokrenu kreiranje trita novca emisijom vlastitih kratko-
ronih HOV, ili pak osnivanjem investicionih fondova koji bi, izmeu ostalog, investirali i u krat-
korone hartije od vrijednosti domaih emitenata. S obzirom na odsustvo ozbiljnijeg tretmana
problema enormno visokih unutarnjih dugova i neaurnosti sudstva, moe se smatrati da razvoj
trita novca u Crnoj Gori jo uvijek nije bliska budunost.
7.2. Trite kapitala
Berze su organizovana trita hartija od vrijednosti, na kojima se u Crnoj Gori, shodno Zakonu o
hartijama od vrijednosti (Zakon o HOV), jedino moe trgovati hartijama od vrijednosti oznae-
nim u ovom Zakonu, ili drugim aktima Komisije za hartije od vrijednosti (Komisija za HOV). U
Crnoj Gori trenutno posluju dvije berze, Montenegro berza a.d. Podgorica, i Nex Montenegro
berza a.d. Podgorica.
181
Prva berza u Crnoj Gori, Montenegroberza a.d. Podgorica, osnovana je u junu 1993. godine, na os-
novu tadanjeg Zakona o tritu novca i tritu kapitala, doneenog na nivou SRJ. Osnivai Monte-
negroberze bile su etiri crnogorske banke i Republika Crna Gora, odnosno Agencija Crne Gore za
prestruktuiranje privrede i strana ulaganja. Nakon toga, 1995. godine, doneen je Zakon o berza-
ma, berzanskom poslovanju i berzanskim posrednicima
105
, a Montenegroberza je izvrila usklai-
vanje svojeg poslovanja njegovim odredbama
106
. U meuvremenu dolo je do redenisanja drav-
ne zajednice i do preuzimanja odreenih ingerencija saveznih institucija od strane institucija os-
novanih u Republici Crnoj Gori. Nakon donoenja Zakona o HOV, shodno njegovim odredbama,
Montenegroberza je izvrila dokapitalizaciju kroz emisiju akcija. Komisija za HOV Republike Crne
Gore je, po preuzimanju nadlenosti od Savezne komisije za hartije od vrijednosti i nansijska tr-
ita, a nakon utvrivanja ispunjenja svih neophodnih preduslova, u decembru 2000. godine, dala
Montenegroberzi dozvolu za poslovanje.
NEX Montenegro berza osnovana je 2002. godine, u periodu u kojem su aktivnosti na Monte-
negroberzi bile u prilinoj mjeri minimizirane (usljed nepostojanja zakonskih uslova za trgovanje
kratkoronim hartijama, kao i neispunjenosti drugih uslova za trgovanje dugoronim hartijama
od vrijednosti). Montenegroberza je nastavila sa radom, a svoje konano usklaivanje sa Zako-
nom o HOV, izvrila je 2004. godine.
Tabela br. 7.2 - Kretanje ukupnog prometa na berzama u Crnoj Gori u periodu 2000.
2006. godina, u eurima
Godina Kratkorone HOV Dugorone HOV
Ukupan promet
u mil. eura
Broj obavljenih
transakcija
2000. - 2,64 2,85 15 *
2001. 1,43 9,42 10,85 909
2002.** - 14,87 14,87 3.681
2003. - 43,55 43,55 21.324
2004. - 42,88 42,88 57.355
2005. - 198,44 198,44 111.053
2006. - 377,01 311,01 114.096***
* Ukljuuje i transakcije obavljene trgovanjem iralnim novcem
** Podaci za 2000. i 2001. godinu odnose se samo na Montenegroberzu, koja postoji od 1993.
godine, dok podaci za 2002. i naredne tri godine odnose na obje berze, Montenegroberzu i Nex-
Montenegro berzu
***Broj transakcija putem kojih je realizovan promet u 2006. godini nije znaajno vei od prometa
ostvarenog u 2005. godini, zbog blokovskih poslova.
105
Sl. list SRJ, br. 90/94
106
Shodno zakonskim propisima koji su bili na snazi u tom periodu, Montenegroberza je dobila potrebne dozvole; za rad (od
Saveznog ministarstva finansija), za trgovanje iralnim novcem i kratkoronim hartijama od vrijednosti (od NBJ) i za trgovan-
je akcijama i drugim dugoronim hartijama (od Savezne komisije za hartije od vrijednosti i finansijska trita).
182
Na Montenegroberzi se od 1994. do 2000. trgovalo uglavnom iralnim novcem i kratkoronim
hartijama od vrijednosti, jer je tu trgovinu omoguavala tadanja zakonska regulativa. Prenoenje
ingerencija regulisanja trita hartija od vrijednosti na republike lanice tadanje SRJ, uslovilo je
donoenje crnogorskog Zakona o HOV, kojim nije bilo regulisano emitovanje kratkoronih harti-
ja od vrijednosti, niti trgovanje sa njima. Tako se od 2002. godine na berzama u Crnoj Gori trguje
samo dugoronim hartijama od vrijednosti.
Berza treba da obezbijedi pravilno i poteno trgovanje hartijama od vrijednosti, i shodno tome
treba da djeluje u cilju zatite investitora u hartije od vrijednosti, kao i da obezbjeuje prevagu
interesa zatite investitora u odnosu na bilo koji drugi interes koji emitent ostvaruje u skladu sa
nekim drugim zakonom. Takodje, berza se ne smije baviti trgovinom hartija od vrijednosti, ni da-
vati savjete o trgovini hartijama od vrijednosti i investiranju u hartije od vrijednosti, niti davati
miljenja o povoljnosti ili nepovoljnosti kupovine ili prodaje hartija od vrijednosti.
Trgovanje hartijama od vrijednosti i odgovarajui rad berze odreeni su kroz Pravila i druge akte
berzi, koje one same donose, a odnose se na: lanstvo, listing, zahtjeve za kotiranje, obim promjena
u cijenama, adekvatnost kapitala, informacije i periodine izvjetaje, te obavjetenja o transakcija-
ma. Pravila berzi su obavezujua za lanove berzi, odnosno ovlaene uesnike nansijskog trita
osnovane shodno Zakonu. Pravila berzi trebaju biti takva da omoguavaju pravilno i ekasno re-
gulisanje i kontrolu trita hartija od vrijednosti. Pravila i izmjene pravila berzi moraju biti odo-
breni od strane Komisije za HOV.
Berza treba da vri nadzor nad trgovanjem hartijama od vrijednosti na organizovanom tritu,
zajedno sa Komisijom za HOV, i treba da, u sluaju prekraja ili nepravilnosti, postupa u skla-
du sa svojim nadlenostima, kako bi osigurala organizovano, nesmetano, ekasno i fer trgovanje
hartijama od vrijednosti. Berze su dune da izvjetavaju Komisiju za HOV o realizovanoj trgovini
hartijama od vrijednosti, kao i o zahtjevima za lanstvo na berzi, odnosno za prijem i skidanje sa
listinga berze.
Komisija za HOV donijela je poetkom 2005. godine Pravila o nainu trgovanja blokom akcija
107
.
Ovim Pravilima bilo je predvieno da grupacije koje posjeduju vei broj akcija u preduzeima,
mogu samostalno prodati svoj udio u direktnom dogovoru sa kupcem. U to vrijeme, postojala je
bojazan da e se uvoenjem ovih pravila berzansko trgovanje u potpunosti obesmisliti. Ovim Pra-
vilima formalizovan je dogovor kupca i prodavca mimo berze, ime se direktno kri Zakon o HOV
i uobiajena praksa na tritu kapitala. Ipak, blok poslovi se realizuju preko berzi, pa je time ispo-
tovana odredba Zakona o HOV kojom se utvruje da se poslovi trgovine hartijama od vrijednosti
mogu realizovati samo na berzama kao organizovanim tritima hartija od vrijednosti. Za razliku
od ostalih transakcija za iju realizaciju berze naplauju 1 euro po transakciji, kod blokovskih po-
slova, berze naplauju u prosjeku oko 0,08% od vrijednosti transakcije. Na ovaj nain, blok trgo-
vanje nee negativno uticati na prihode berzi, to je za njihove akcionare postalo vano pretvaran-
jem berzi u protne institucije. Osim toga, proces ukrupnjavanja vlasnitva koji se realizuje kroz
107
183
blokovsku trgovinu, moe se ostvariti i bez nje, tako da blokovska trgovina ne moe biti krivac to
jednom krupni vlasnici vie nee imati potrebu da trguju svojim akcijama.
7.2.1. Berzanske kotacije i slobodno berzansko trite
Trite na berzama u Crnoj Gori sastoji se od berzanske kotacije (A i B lista), koja predstavlja
prestini segment trita i slobodnog berzanskog trita. Da bi se emitenti mogli kotirati na A ili
B listi berzanskog trita, pored optih uslova, moraju ispuniti i odreene kriterijume u pogledu
veliine kapitala, broja akcionara, nansijskog stanja, obaveza obavjetavanja (berze i javnosti) o
poslovanju, i druge.
Za prijem hartija na organizovano trite, potrebno je da emitent ispunjava opte uslove tj. da je
registrovan kod Komisije za HOV i da su hartije: izdate u nematerijalizovanom obliku, registro-
vane u CDA, da se njima moe organizovano trgovati, da su uplaene u cjelini i da su slobodno
prenosive.
U berzansku kotaciju mogu biti primljene hartije od vrijednosti koje, pored optih, ispunjavaju i
sljedee uslove:
A lista B lista
Godine poslovanja
3 1
Minimalni akcijski kapital
2,5 mil. EUR -
Minimalni broj akcionara
100 25
Finansijski rezultat
nema gubitka posljednje godine -
Izvjetaj revizora
fnansijski izvjetaji moraju
prikazivati realno i objektivno stanje
(miljenje revizora bez rezervi)
fnansijski izvjetaji moraju
prikazivati realno i objektivno
stanje (miljenje revizora moe
sadrati i odreene rezerve)
Dividenda
nema kanjenja u isplati nema kanjenja u isplati
Dnevno pomjeranje cijena hartija na berzanskoj kotaciji ogranieno je na 10%. O prijemu harti-
ja od vrijednosti u berzansku kotaciju odluuje Komisija za kotaciju svake berze, u skladu sa nje-
nim Pravilnikom o kotaciji.
Prednosti berzanske kotacije su mnogobrojne, a meu najvanijima mogu se navesti sljedee:
laki i bri pristup do kapitala,
porast likvidnosti akcija,
rast good-will-a,
besplatna reklama i besplatni medijski publicitet,
184
zatita investitora i izdavaoca,
motivacija zaposlenih (privlaenje i zadravanje dobrih radnika),
konkurentske prednosti i vei interes stranih investitora,
vea trina stabilnost akcija,
poboljanje slike menadera kotiranih kompanija u javnosti,
bolja informisanost o promjenama u vlasnikoj strukturi,
mogunost kotacije na stranim berzama.
Nasuprot berzanske kotacije, slobodno berzansko trite obuhvaa sve one hartije koje se ne nala-
ze na berzanskoj kotaciji. Sve hartije emitenata koje su registrovane kod Komisije za HOV i CDA,
i ispunjavaju gore navedene opte uslove, po automatizmu se uvrtavaju na slobodno berzansko
trite. Za razliku od emitenata kotiranih na A i B listi, kod hartija kojima se trguje na slobod-
nom berzanskom tritu ne postoji nikakvo dnevno ogranienje pomjeranja cijene. Takoe, emi-
tenti sa slobodnog trita nijesu obavezani aktima berze da objelodanjuju poslovne i nansijske
izvjetaje, kao to je to sluaj sa emitentima ije akcije su na kotaciji. Trgovanje, kliring i saldiranje
se na oba trina segmenta odvijaju na potpuno isti nain.
7.2.2. Montenegroberza
Montenegroberza osnovana je u junu 1993. godine. Na Montenegroberzi se trguje na berzanskom
i na slobodnom tritu.
Krajem 2006. godine na berzanskoj kotaciji Montenegroberze bila su 22 privredna drutva i ob-
veznice SD koje dospijevaju od 2007. do 2011, od ega je na A listi berzanske kotacije kotirano
je 5 privrednih drutava i obveznice SD, dok je na B listi 17 privrednih drutava. Na Monte-
negroberzi se trguje akcijama privrednih drutava, privatizovanih, kao i onih koja su u procesu
privatizacije, akcijama privrednih drutava koje su na specijalnoj ponudi Ministarstva nansija, a
koja su u dravnom vlasnitvu, akcijama iz portfelja dravnih fondova, investicionim jedinicama
investicionih fondova, obveznicama lokalne samouprave, obveznicama Fonda za obeteenje.
Montenegroberza ima la je poetkom 2007. godine 18 lanova, koje ine ovlaeni uesnici na tr-
itu hartija od vrijednosti, koji su od Komisije za HOV dobili dozvolu za rad, nakon ispunjenja
odreenih uslova predvienih Zakonom o HOV.
Trgovanje na Montenegroberzi obavlja se preko elektronskog sistema za trgovanje MSETS, koji je
proizvod domaih IT eksperata, a u funkciji je od 1. aprila 2004. godine. Trgovina se zasniva na
automatskom uparivanju uneenih naloga koje u u elektronski sistem trgovanja, putem raunara,
unose berzanski posrednici. Elektronski sistem omoguava praenje promjena indeksa berze na-
kon svakog zakljuenog posla.
185
Na Montenegro berzi izraunava se i objavljuje indeks MOSTE, ija vrijednost se formira na osno-
vu cijena hartija 35 emitenata, od ega 6 investicionih fondova i 29 najlikvidnijih kompanija. Os-
novni cilj izraunavanja i objavljivanja indeksa Monenegroberze je pruanje informacija javnosti
o kretanjima na pojedinim segmentima trita. Od aprila 2006. godine, Montenegroberza je uvela
novi servis za investitore, koji omoguava praenje trgovanja na berzi u realnom vremenu putem
interneta, a od sredine decembra 2006. omogueno je dobijanje informacija o posljednjim cijena-
ma na Montenegroberzi i putem mobilne telefonije. Od 1. februata 2007. godine, predvieno je da
bude uveden index MOSTE INTUITIVO koji e predstvati oekivanja ovlaenih uesnika i osta-
lih strunjaka o berzanskim kretanjima.
7.2.3. NEX Montenegro berza
NEX Montenegro berza osnovana je u septembru 2001. godine, u periodu koji je neposredno
prethodio realizovanju procesa masovne vauerske privatizacije. Na NEX Montenegro berzi trguje
se hartijama koje se nalaze na berzanskoj kotaciji i hartijama na slobodnom tritu.
Na Nex Montenegro berzi krajem 2006. godine na berzanskoj kotaciji bila su tri privredna drutva,
jedno na A, i dva na B listi (poetkom 2007. i tree drutvo je stavljeno na B listu). Odlukom
Komisije za kotaciju, od 10. jaunara 2007. godine, na bezansku kotaciju, na B listu, uvrtena su
jo dva privredna drutva. Na berzi se trguje akcijama privrednih drutava, privatizovanih, kao i
onih koja su u procesu privatizacije, akcijama privrednih drutava koje su na specijalnoj ponudi
Ministarstva nansija, a koja su u dravnom vlasnitvu, akcijama iz portfelja dravnih fondova,
investicionim jedinicama investicionih fondova, obveznicama lokalne samouprave, obveznicama
Fonda za obeteenje i obvenicama za sanaciju drumskih puteva
NEX Montenegro berza poetkom 2007. godine imala je 18 lanova, koje ine ovlaeni uesnici
na tritu hartija od vrijednosti, koji su od Komisije za HOV dobili dozvolu za rad, nakon ispun-
jenja odreenih uslova predvienih Zakonom o HOV.
Trgovanje na NEX-u obavlja se preko elektronskog sistema za trgovanje
108
, koji je u funkciji od 1.
marta 2002. godine. Sistem trgovanja podijeljen je na dva dijela, BTS (berzanski trgovinski sis-
tem), koji je iskljuivo namijenjen berzanskim posrednicima koji trguju na berzi i Borza Net, koji
predstavlja informacijsku podrku sistemu trgovanja. Trgovina se zasniva na automatskom upa-
rivanju uneenih naloga koje u u elektronski sistem trgovanja, putem raunara, unose berzanski
108
Donacija Ljubljanske berze u okviru Pakta za stabilnost Jugoistone Evrope.
186
posrednici
109
. Takoe, stanica omoguava praenje promjena indeksa berze nakon svakog zaklju-
enog posla.
Na NEX Montenegro berzi izraunavaju se i objavljuju dva indeksa, NEX20 i NEX PIF. Osnovni cilj
izraunavanja i objavljivanja indeksa berze NEX Montenegro je pruanje informacija javnosti o
kretanjima na pojedinim segmentima trita.
Osnovne informacije o indeksima:
Oznaka
indeksa
Puno ime
indeksa
Namjena Tip indeksa
Sastava
indeksa
Poetna
vrijednost
Prvi dan
izraunavanja
indeksa
NEX20
Indeks
berze NEX
Montenegro
Pokazuje
kretanje
kursa akcija
na NEX-u
Cjenovni indeks,
teinski indeks (%
uee emitenata
odreeno na osnovu
trine kapitalizacije,
prometa i broja
sklopljenih poslova)
Obine
akcije 20
emitenata,
maksimalno
uee u
indeksu 20%
1.000 poena 01.03.2003.
NEX PIF
Indeks PIF-
ova
Pokazuje
kretanje
kursa akcija
PIF-ova
Cjenovni indeks,
teinski indeks
(% uee PIF-
ova odreeno na
osnovu trine
kapitalizacije,
broja akcija i broja
sklopljenih poslova)
Obine
akcije svih
6 PIF-ova u
Crnoj Gori
1.000 poena 01.03.2003.
7.2.4. Razvoj na crnogorskim berzama u periodu 2002-2006. godina
Kretanja na tritu kapitala u Crnoj Gori u periodu od 2002. zakljuno sa 2006. godinom, karakte-
rie rast broja transakcija, rast vrijednosti realizovanog prometa i promjena udjela pojedinih vrsta
trinog materijala u ukupno ostvarenom prometu, kao i promjena preferencija investitora. Ovak-
vom razvoju dogaaja na crnogorskim berzama doprinjelo je donoenje ranije nedostajuih zako-
na i podzakonskih akata koji direktno ili indirektno reguliu oblast trita kapitala, kao i izmjena
109
Kroz opti i detaljan pregled trita korisniku su dostupni podaci o:
- trenutno najboljim kupovnim i prodajnim cijenama za sve hartije kotirane na NEX-u,
- svim kupovnim/prodajnim nalozima koji postoje u sistemu za svaku hartiju,
- svim zakljuenim poslovima pojedinano po hartijama,
- sumarnim podacima o trgovini,
- svakoj pojedinanoj hartiji (segment trgovanja, prosjena cijena, % promjene cijene, kurs na otvaranju i zatvaranju, ostvar-
eni promet, broj poslova i trgovana koliina)
- emitentima (broj hartija, kapitalizacija, max. i min. cijena u protekle 52 sedmice, datum zadnjeg sklopljenog posla i dr.).
187
postojeih akata. Meutim, najznaajniji uticaj na razvoj domaih berzi izvrilo je sprovoenje
privatizacija, priliv stranih investicija po tom, kao i drugim osnovima, kao i vee ukljuivanje in-
vesticionih fondova i tzv. malih domaih, ali i malih i velikih inostranih investitora, u trgovanje.
Godine 2004. donijet je Zakon o investicionim fondovima kojim je ovim institucionalnim inves-
titorima omogueno poslovanje, odnosno kojim je uslovljena transformacija privatizacionih u in-
vesticione fondove. Donoenjem ovog Zakona, stvoreni su nedostajui preduslovi da investicioni
fondovi ponu da igraju ulogu pravih investicionih posrednika, koji raspolau gotovinom i mogu
da je plasiraju, kako u zemlji tako i u inostranstvu. Njihovo ukljuivanje u brzansku trgovinu, uz
priliv stranog kapitala po osnovu privatizacije Telekoma, u izvjesnom smislu predstavljaju dva os-
novna momenta koja su oznaila poetak dinaminijeg rasta berzanskog trgovanja u Crnoj Gori.
Iako je Zakon o IF uspio da obezbijedi vei uticaj investicionih fondova na sekundarno trgovanje,
investicioni fondovi jo nijesu poeli da realizuju njihov najvaniji zadatak - prikupljanje tednje
malih investitora. Razlog tome je zakonska neobina denisanost otvorenih investicionih fon-
dova, odnosno FZU koji mogu da prikupljaju nansijska sredstva emisijom investicionih jedinica,
ali ne mogu da ih otkupljuju, to je uobiajena karakteristika otvorenih investicionih fonova.
Uticaj na kretanja na tritima kapitala u Republici imalo je i smanjenje naknada Komisije za
HOV, u drugoj polovini 2004. godine, zatim naknada CDA kao i izvjesno smanjenje trokova do-
maeg platnog prometa, dok su trokovi platnog prometa koji banke realizuju sa inostranstvom,
kao i brokerske mare i dalje ostali visoki. Nivo ovih trokova i naknada iznosi: za sve transakcije
vrijednosti do 2.000 eura, broker klijentu naplauje 10 eura, od kojih 1 euro pripada berzi preko
koje se transakcija vri, 1,12 eura pripada CDA. Za transakcije preko 2.000 eura brokeri obrauna-
vaju 0,50% od vrijednosti transakcije, od ega 0,08% pripada beri, a 0,04% CDA. Ukupni nivo tro-
kova smatrao se trokovnom barijerom intenzivnijem investiranju, sve do velikog rasta prometa
na berzama tokom 2005, a naroito 2006. godine. U ovim godinama investitori su biljeili izuzetno
visoke prihode od investiranja, tako da je nivo trokova i naknada po navedenim osnovama doiv-
ljavan kao relativno manje optereenje nego u prethodnim godinama.
Pored navedenog, donijet je i novi Zakon o izvrnom postupku za koji se oekivalo da e da obez-
bijedi veu zatitu povjerilaca i njihovih prava, a time i smanjenje rizika investiranja na crnogor-
skom tritu. Meutim, pokazalo se da to nije bilo dovoljno, jer nivo ekasnosti sudskog sistema u
Crnoj Gori nije povean. Usvojen je i Zakon o mjenici
110
, to je omoguilo da se mjenici vrati dav-
no izgubljena funkcija sredstva obezbjeenja, a sve u cilju obezbjeenja vee zatite povjerilaca. U
tom smislu, mjenice su poele intenzivno da se koriste kao sredstva obezbjeenje prilikom odo-
bravanja kredita, dok je njihovo korienje u obligacionim odnosima u biznisu takoe poveano,
ali jo uvijek ne u dovoljnoj mjeri.
Dva podzakonska akta, vezana za Zakon o regulisanju obaveza i potraivanja po osnovu ino duga i
devizne tednje graana, doneena 2004. godine, omoguila su konverziju stare devizne tednje u
obveznice, ime je obezbijeeno dodatno diverzikovanje trinog materijala na berzama kapitala
110
188
u Crnoj Gori. Obveznice stare devizne tednje emitovane su u vrijednosti od 150 miliona eura, u
serijama koje dospijevaju 1. jula svake godine, od 2005. do 2017. Obveznicama stare devizne ted-
nje (obveznice SD), kupljenim na berzi, obino uz znaajne diskonte na cijenu, moglo se vriti
plaanje poreza, kao i zamjena za akcije privrednih drutava u dravnom vlasnitvu, i to obje uz
paritet 1:1. Ove mogunosti znaajno su podstakle tranju za obveznicama SD na tritu.
Tokom 2006. godine na slobodnim berzanskim tritima na obje berze poelo je da se trguje i
obveznicama za saniranje drumskih puteva, obveznicama Fonda za obeteenje i obveznicama
lokalne samouprave.
Obveznice Fonda za obeteenje ovaj Fond je emitovao u martu 2006. godine, u ukupnoj vrijed-
nosti 150 miliona eura. Ove obveznice se mogu prodavati na tritu ili upotrijebiti za kupovinu ak-
cija, udjela i druge imovine RCG i dravnih fondova. Inicijalna vrijednost jedne obveznice je jedan
euro, a za razliku od obveznica stare devizne tednje, i optinskih obveznica, ove obveznice nijesu
kamatonosne i nemaju rok dospjea. One ipak imaju rok vaenja, 8.4.2007. godine, a svi koji kupe
obveznice Fonda za obeteenje na berzi, nakon isteka ovog roka stiu pravo na isplatu obeteen-
ja u estomjesenim ratama planiranim shodno Zakonu o povraaju oduzetih imovisnkih prava i
obeteenju. Ovim obveznicama trguje se na slobodnom berzanskom tritu.
Obveznice lokalne samouprave emitovale su optine Bijelo Polje (1,249,255.00 eura), Niki
(1,306,448.00 eura), Cetinje (965,531.00 eura) i Pljevlja (1,244,245.00 eura), a emisiju obveznica
planiraju i druge optine u Republici. Ova emisija realizovana je uz podrku Fonda za razvoj Re-
publike Crne Gore, shodno investicionoj politici Fonda, koji je otkupio emisije ovih obveznica, uz
oekivani prihod od kamata. Obveznice su roka dospijea od 2009. do 2015, a prodavane uz ini-
cijalnu vrijednost od 1 euro i uz diskont od 9,28% do 30,50% za obveznice najkasnijeg dospijea.
Obveznice su prvo uvrtene na berzansku kotaciju, da bi kasnije, odlukom Komisije za HOV, bile
skinute sa kotacije i prebaene na slobodno berzansko trite.
Poetkom 2007. godine doneen je i Zakon o isplati devizne tednje graana poloene kod
ovlaenih banaka sa sjeditem van Republike Crne Gore
111
, kojim je konano regulisana i ova
oblast. Shodno rjeenjima iz ovog Zakona, takoe je predviena emisija obveznica, premda nain
njene tehnike realizacije tek treba da se denie odgovarajuim uputstvima. Usvajanjem ovog
Zakona stvorena je osnova za dodatno irenje spektra trinog materijala na berzama, dok iznos
obveznica koje e biti emitovane jo nije utvren.
Osnovni podsticaj razvoju trita kapitala, osim pomenutih zakonskih i podzakonskih akata, koji
su stvorili osnove za svojinsku transformaciju, za funksionisanje trita kapitala, kao i za poslovan-
je privrednih drutava na protnoj osnovi, dalo je sprovoenje masovne vauerske privatizacije.
Kao rezultat ovoga procesa proizali su: novi trini materijal vaueri, novi nansijski posredni-
ci privatizacioni investicioni fondovi, i na koncu - stvaranje osjeaja za privatno vlasnitvo i za
mogunosti stvaranja dobitka od investiranja (vremenom je nastao i osjeaj za gubitke). Pri tome,
111
189
nivo znanja i informisanosti novonastalih vlasnika investicionog materijala bio je vrlo neujedna-
en, bolje rei polarizovan, izmeu manjine koja je raspolagala, prije svega kapitalom, a onda i
informacijama, ako ve ne i znanjem o mogunostima investiranja, i veine koja najee nije ima-
la dovoljno ni kapitala, ni informacija, a jo manje znanja. Najvei uticaj na trgovanje u periodu
nakon sprovoenja MVP, tokom 2002 - 2004. godine, imali su upravo investitori koji su posjedova-
li kapital i informacije, i koji su vrili investiranje, tada jo uvijek za sitne pare, jer su cijene akcija
bile uglavnom viestruko podcijenjene. Investicije tih godina bile su prevashodno usmjerene ka
ukrupnjavanju kapitala u boljim privrednim drutvima i zauzimanju pozicija u njima. Poto jo
uvijek nijesu bile realizovane vee privatizacije, cijene akcija na tritu nijesu znaajnije oscilirale,
pa nisu ni nudile mogunost zarade od pekulativne trgovine.
Meutim, u periodu nakon 2004. godine, osim to su u kontinuitetu realizovne izmjene institu-
cionalnih i zakonskih uslova na tritu, ve i je dolo i do promjena preferencija investitora. Iako
je ukrupnjavanje vlasnitva i dalje ostalo dominantan motivator kretanja na tritu kapitala, pe-
kulativne transakcije su sve vie dobivale na znaaju. Tokom 2005. godine zabiljeeno je znaajno
poveanje zainteresovanosti akcionara za deavanja na tritu kapitala, koje se naroito intenzi-
viralo u narednoj godini. Aktivnosti investitora u trgovanju akcijama poele su sve vie da bivaju
rukovoene i eljom za ostvarivanjem zarade na razlici u cijeni akcija, odnosno za kapitalnom
dobiti. Ovaj motiv dobio je na znaaju sa irenjem informacija o prvim velikim zaradama koje su
te godine ostvarili oni koji su investirali u kupovinu akcija tokom 2002. i 2003. godine, trgujui
tada po izuzetno podcijenjenim cijenama. Ipak, najvei doprinos poveanju trgovanja 2005. godi-
ne dao je priliv od prodaje Telekoma koji su ostvarili ne samo drava ve i privatizacioni fondovi,
ali i tzv. mali investitori. Ova sredstva predstavljala su prvi znaajniji priliv iz kojeg je bilo mo-
gue nansirati nove investicije na domaim berzama. Finansirane ovim, ali i sredstvima sve vie
narastajuih stranih investicija, kao i domaeg kapitala, cijene akcija rasle su tokom 2005. i 2006.
godine i po vie stotina procenata. Velike razlike u cijeni akcija nastajale su kao rezultat pekulativ-
nih transakcija izazvanih najavljivanim privatizacijama velikih preduzea u veinskom dravnom
vlasnitvu (Kombinat alumnijuma Podgorica a.d., Telekom Crne Gore, Rudnici boksita Niki a.d.,
hotelski kompleksi, itd). Pored toga, velike promjene u cijeni i poveanje obima trgovanja zabilje-
eni su kod investicionih jedinica privatizacionih, odnosno investicionih fondova (preko 1000%
u 2005. godini).
190
7.2.5. Promet na crnogorskim berzama u periodu 2002-2006. godina
Ukupan promet realizovan na crnogorskim berzama u periodu 2002 2006. godina iznosio je
667,33 miliona eura.
Grafk br. 7.8 - Uporeenje broja poslova i ukupnog prometa u periodu 2002. 2006.
godina
Grafk br. 7.9 - Promet na crnogorskim berzama u periodu 2002. - 2006. godina
191
Tabela br. 7.3 - Udio emitenata i hartija kojima se trgovalo u ukupnom broju emitenata
i emitovanih hartija
Godina
Broj
emitenata
Broj
kompanija
ijim
hartijama
se trgovalo
Udio
kompanija
ijim
hartijama
se trgovalo
u ukupnom
broju
emitenata
Broj
emitovanih
hartija od
vrijednosti
Broj
hartija od
vrijednosti
kojima se
trgovalo
% Rast
broja
akcija
kojima se
trgovalu u
odnosu na
prethodnu
godinu
Udio
hartija
kojima se
trgovalo u
ukupnom
broju
emitovanih
hartija
Broj
realizovanih
transakcija
2002. 346 74 21,38% 1.842.931.657 2.376.750 - 0,13% 3.448
2003. 379 176 46,44% 2.517.865.100 106.673.762 4388,22% 4,24% 20.713
2004. 385 226 58,70% 2.707.039.418 384.941.217 260,85% 14,22% 56.770
2005. 387 199 51,42% 2.857.453.747 785.809.153 104,14% 27,50% 108.099
2006.* 399 2.968.445.007
Izvor: CDA
* Do zavretka analize CDA nije dostavio sve traene podatke za 2006. godinu.
Trina kapitalizacija na crnogorskim berzama krajem 2005. godine je iznosila 1.467,3 miliona
eura, odnosno 86,8% procijenjenog BDP-a za 2005. godinu
112
. Krajem 2006. godine, trina kapita-
lizacija na obje berze u Republici iznosila je 1.944,8 miliona eura, odnosno 110,6% procijenjenog
BDP-a za 2006. godinu, i bila je vea u odnosu na kraj 2005. godine za 477,5 miliona eura, odnosno
za 32,5%, to je rezultat rasta i cijena trinog materijala i njegove likvidnosti.
7.2.6. Primarna i sekundarna trgovina
Tabela br. 7.4 - Uporeenje broja poslova i ukupnog prometa u periodu 2003-2006.
godina
Rb. Opis
Ukupan
promet u
2003.
Ukupan
promet u
2004.
Ukupan
promet u
2005.
Ukupan
promet u
2006.
Apsolutna
promjena
2006/2002
Promjena
u %
2006/2002
1 Broj poslova 21,324 57,355 111.053 114,096 92,772 435
2 Primarna trgovina (EUR) 10,790,000 1,708,874 2,848,511 13,976,780 3,186,780 30
3 Sekundarna trgovina (EUR) 32,750,000 41,172,438 195,594,352 363,042,696 330,292,696 1,009
4 Ukupan promet u EUR (2+3) 43,540,000 42,881,312 198,442,863 377,019,476 333,479,476 766
112
Trina kapitalizacija
192
Iako je iznos primarnih emisija znaajno vei u odnosu na prethodne dvije godine, i sam po sebi
predstavlja pozitivnu tendenciju na tritu, on je jo uvijek suvie nizak da bi se moglo govoriti o
uzlaznoj liniji jednog poeljnog trenda. Primarne emisije koje su vrile uglavnom nansijske or-
ganizacije, rezultat je odgovora nansijskog sektora na narastajuu tranju za nansijskim uslu-
gama, odnosno na rast mogunosti za zaradu u oblasti nansija, bilo da se radi o tritu kapitala,
bankarstvu ili osiguranju. U 2006. godini nije realizovana niti jedna emisija investicionih jedinica
investicionih fondova, premda je vei broj ovih nansijskih posrednika koji posluju na nansij-
skom tritu Crne Gore, izvrio statusne promjene, koje su im omoguile emitovanje dodatnih in-
vesticionih jedinica u cilju prikupljanja kapitala. ini se da je to uinjeno vie kao pripremni korak
za neka budua vremena, jer su investicioni fondovi u 2006. godini ostvarili znaajne prihode po
osnovu prodaje akcija preduzea koja su privatizovana, a koje su drali u svojim portfolijima. Iz
ostvarenih prihoda vrene su nove investicije, tako da nije bilo potrebe da se primarnom emisijom
prikuplja dodatni kapital, da bi se iskoristio povoljan period na tritu kapitala, koji je vladao do
parlamentarnih izbora u septembru.
Na alost, ni u 2006. godini nijesu zabiljeene emisije korporativnih obveznica, iako je potreba za
eksternim izvorima nansiranja u crnogorskim privrednim drutvima i dalje vrlo velika. Tu po-
trebu ova drutva podmirivala su, kao i ranije, kreditima od crnogorskih banaka, koji su i dalje
vrlo skup izvor nansiranja. Imajui u vidu da se u Crnoj Gori niko ne bavi poslovima preuziman-
ja emisije, postavlja se pitanje, ta je emu uzrok; da li se emisije korporativnih obveznica ne vre
zato to ni jedan ovlaeni uesnik ne eli preuzimati ove emisije, ili se ovaj vid ovlaenih uesni-
ka do sada jo nije pojavio jer ne postoji tranja za takvom vrstom usluga, odnosno ne postoji in-
teres privrednih drutava za emisijom obveznica? Moe se smatrati da je osnovni razlog na strani
ovlaenih uesnika i dalje visoka rizinost plasmana preuzetih emisija, pa samim tim, oni smat-
raju da je odnos rizika i potencijalnih prihoda jo uvijek nesrazmjeran, u korist rizika. to se tie
privrednih drutava, oni do nansijskih sredstava uspijevaju doi putem kredita, premda skupih,
a odsustvo prakse emitovanja obveznica vjerovatno je razlog to ih malo koje privredno drutvo
uopte i doivljava kao alternativu bankarskim kreditima.
7.2.7. Struktura trinog materijala u periodu 2003-2006. godina
Struktura trinog materijala kojim se trgovalo na crnogorskim berzama u 2005. i 2006. godini,
pokazuje rast trgovanja i prometa svim vrstama raspoloivog trinog materijala. Najvei rast vri-
jednosti prometa, i jo uvijek najvei udio u ukupno trgovanom materijalu, u obje godine, imale
su akcije.
193
Tabela br. 7.5 - Uporeenje prometovanog trinog materijala u periodu 2003 2006.
godina
Opis
Ukupan
promet u 2003
Ukupan
promet u 2004
Ukupan
promet u 2005
Ukupan
promet u 2006
Promjena
2006/2003
U mil.
eura
U %
U mil.
eura
U %
U mil.
eura
U %
U mil.
eura
U %
U mil.
eura
U %
Akcije 40.40 92,19 36.37 85,85 163.88 82,6 305.19 80.95 264.79 655.42
Obveznice 2.57 5,90 2.88 6,65 15.99 8,0 19.21 5.10 16.64 647.47
Investicione jedinice 0.83 1,91 3.63 7,50 18.83 9,4 52.61 13.95 51.78 6,238.55
Ukupno 43.54 100,00 42.88 100.00 198.44 100.00 377.02 100,00 333.48 765.92
Izvor: Montenegroberza i Nex Montenegro berz
Indexi
Na crnogorskim berzama, kao to je ve reeno, izraunavaju se i objavljuju tri indexa; na Mon-
tenegroberzi MOSTE, a na Nex Montenegro berzi NEX 20 I NEX PIF. Kretanja ova tri indexa od
momenta njihovog uvoenja do kraja 2006. godine, pokazuju znaajniju dinamiku naroito u po-
sljednje dvije godine posmatranog perioda.
Vrijednost Indexsa MOSTE porasla je od njegovog uvoenja za 818,883%.
Grafk br. 7.10 - kretanje indexa MOSTE od njegovog uvoenja do kraja 2006. godine
Izvor: Montenegroberza
Vrijednost indexa NEX 20 porasla je od njegovog uvoenja za 1.705,089%, a indexa NEX PIF za
1.676,363 indeksna poena.
194
Grafk br. 7.11 - kretanje indexa NEX 20 od njegovog uvoenja do kraja 2006. godine
Grafk br. 7.12 - Kretanje indexa NEX PIF od njegovog uvoenja do kraja 2006. godine
7.2.8. Druga kretanja vezana za vlasnike instrumente
Osim primarnom emisijom akcija na tritu, broj akcija raspoloivih na tritu moe se uveavati
i emisijama koje se ne vre na tritu, odnosno javnom ponudom. U takve emisije spadaju emisi-
je po osnovu pretvaranja duga u akcijski kapital, po osnovu raspodjele dobiti, po osnovu prodaje
akcija postojeim akcionarima po osnovu prava pree kupovine, pretvaranja rezervi u kapital i
slino.
Podaci iz registara Komisije za HOV pokazuju da je tokom 2004. godine, realizovano vie emisija
akcija koje se ne vre javnom ponudom. Vrijednost ovih emisija bila je 27,2 miliona eura i inila
je blizu 62% ukupnog prometa na crnogorskim berzama u 2004. godini
113
, na kojima je te godine
ostvaren relativno skroman promet (42 miliona eura).
113
U vrijeme izrade ove analize podaci za 2005. i 2006. godinu nijesu bili raspoloivi, iako je su i u ove dvije godine bilo emisija
koje se ne vre javnom ponudom, odnosno koje se vre po osnovu usitnjavanja, ukrupnjavanja akcija i slino..
195
Tabela br. 7.6. - Emisije akcija koje se ne vre javnom ponudom
Osnov emisije Broj emisija Iznos
Pretvaranje duga u akcijski kapital 5 2.113.916,66
Raspodjela dobiti 7 4.222.533,93
Prodaja postojeim akcionarima po osnovu prava pree
kupovine
1 127.822,97
Pretvaranje nenovanog uloga u akcijski kapital
Restrukturiranje drutava 4 11.321.786,62
Pretvaranje rezervi u kapital 2 9.353.002,81
Pretvaranje d.o.o. u a.d. 1 25.000,00
Ukupno 20 27.164.062,99
Izvor: Komisija za hartije od vrijednosti RCG
Pored toga, shodno postojeim mogunostima datim Zakonom o HOV i odgovarajuim podza-
konskim aktima, tokom 2004. godine izvreno je i 15 emisija akcija po osnovu usitnjavanja, ukrup-
njavanja i zamjene, u vrijednosti od 200,3 miliona eura to je za 456,3% vie od ukupnog prometa
na crnogorskim berzama.
Tabela br. 7.7 - Emisije akcija po osnovu usitnjavanja, ukrupnjavanja i zamjene
Osnov emisije Broj emisija Iznos
Po osnovu usitnjavanja akcija 14 192.425.865,71
Po osnovu ukrupnjavanja akcija
Zamjena emisije akcija po osnovu reprocjene 1 7.846.231,58
Ukupno 15 200.272.097,29
Izvor: Komisija za hartije od vrijednosti RCG
7.2.9. Problemi i perspektive razvoja trita kapitala u Crnoj Gori
Crnogorske berze u periodu od 2002. do kraja 2006. godine bile su mjesto na kojem se prelamala
sva problematika vezana za neadekvatnost postojee i nepostojanje odreene zakonske i podza-
konske regulative, za njenu nekonzistentnu primjenu, zatim problemi nedostatka znanja i infor-
macija, insajderske informacije i formalne i neformalne javne dezinformacije, aspiracije velikih
prema pravima malih investitora i slino. Nakon sprovoenja procesa MVP berze su se suoile sa
prvim trgovinama maloga obima, da bi njegovo narastanje vremenom zahtijevalo sve savremeniji
196
informacioni pristup trgovanju, odnosno sve sosticiranija tehnika rjeenja. Sve nabrojane poja-
ve karakteristine su za trita hartija od vrijednosti u razvoju. Meutim, s obzirom na uzak spek-
tar hartija kojima se trguje, njihovu ogranienost na trgovanje obinim akcijama, investicionim
jedinicama investicionih fondova i na svega etiri vrste dravnih ili kvazidravnih obveznica, na
suvie mali broj inicijalnih javnih ponuda (IPO) hartija od vrijednosti, koje uglavnom realizuju -
nansijske institucije, i na nepostojanje korporativnih obveznica, kao ni instrumenata hedinga, ne
moe se rei da se u razvoju trita kapitala i uopte hartija od vrijednosti daleko odmaklo. Ipak, s
obzirom na to da to trite do prije pet godina praktino nije ni postojalo, ne moe se smatrati ni
da pozitivni pomaci nijesu uinjeni.
injenica je da se u stvaranju trita hartija od vrijednosti polo praktino od nule, jer se na pr-
voj crnogorskoj berzi do prije pet godina trgovalo uglavnom samo iralnim novcem. Normalno je
da se moralo poeti od poetka, od kreiranja elementarne regulative i institucija na tritu hartija
od vrijednosti. Meutim, ako hartije od vrijednosti i njihovo trite predstavljaju novinu za Crnu
Goru, one to nijesu i za ostatak svijeta, pa su pozitivna inostrana iskustva trebala biti bre i kvali-
tetnije primjenjivana. Utoliko prije to su izvjesni problemi vezani za poslovanje hartijama od vri-
jednosti vrlo brzo prepoznati, pa se o nekima od njih i potrebi njihovog rjeavanja diskutuje sad
se ve moe rei godinama.
Naime, odavno su poznati problemi zatite prava povjerilaca, koji su proizlazili iz neadekvatne
zakonske regulative, a koja je u posmatranom periodu izmijenjena (zakon o izvrnom postupku,
zakon o mjenici), ali koji su proizlazili iz neekasnog rada sudstva u Crnoj Gori. Pri tome, proble-
mi u sudstvu vezani su za mali broj sudija, kao i za njihova niska primanja. Za prevazilaenje ovih
problema u najskorijoj perspektivi, neophodno je obezbijediti nansijska sredstva iz budeta, pa
ak i ako to bude zahtijevalo odlaganje planiranog smanjenja poreza (ili intenziviranje irenja po-
reske baze) u Crnoj Gori.
Jedan od problema vezan za crnogorsko trite kapitala je postojanje dvije berze na kojima se rea-
lizuje trgovanje. Takva situacija stvara problem ovlaenim uesnicima na tritu hartija od vrijed-
nosti, zbog potrebe istovremenog praenja cijena i trgovanja na dvije berze. U krajnjem, taj prob-
lem se odraava na zadovoljstvo samih kupaca i prodavaca na tritu, jer se jednom hartijom na
dvije berze trguje po razliitim cijenama, pa uesnici na tritu ponekad imaju osjeaj da su mogli
ostvariti vei prihod, odnosno manji troak prilikom trgovanja, da su im brokeri trgovali na drugoj
berzi. ini se da su ovlaeni uesnici na berzama uspjeli da prevaziu probleme sa trgovanjem
na dvije berze, to ne udi, jer brokeri na svjetskim tritima moraju biti u stanju da istovremeno
prate cijene ne samo na dvije, ve i na vie berzi. Postojanje dviju institucija koje se bave istim po-
slom, nesumnjivo uveava trokove, ali sve dok obje berze kao protabilne institucije donose prot
njihovim vlasnicima, ne treba oekivati da e spajanje dvije crnogorske berze biti aktuelizovano, a
jo manje potencirano. Tome bi moda mogao doprinijeti eventualni budui pad prometa na cr-
nogorskim berzama, koji bi umanjio njihove prihode i aktualizovao pitanje nepotrebnih trokova
usljed postojanja dvije berze. Eventualni pad prometa na domaim berzama, i mogue je oekivati
po zavretku procesa privatizacije u Republici, ukoliko u meuvremenu ne budu ispunjeni uslovi
197
za poveanje primarnih emisija domaih kompanija, kojima bi se trgovalo na berzama ili pak uko-
liko ne doe do kotiranja i trgovanja stranim kompanijama na crnogorskim berzama, kao ni do
razvoja trita korporativnih obveznica, odnosno kratkoronih hartija od vrijednosti. Posljedice
po same berze, ali i po investitore, od eventualnog pada prometa na crnogorskim berzama, mo-
gue je preduprijediti pravovremenim aktuelizovanjem i operacionalizacijom povezivanja berzi
u regionu. Cilj toga povezivanja treba da bude poboljanje protoka informacija, smanjenje rizika
prilikom investiranja, i irenje dijapazona investicionog materijala.
S obzirom na to da su u smislu regionalnog povezivanja ve ostvareni prvi koraci, da bi se oni i na-
stavili, odnosno dali efekte na berzansko trgovanje u regionu, potrebno je obezbijediti sljedee:
uspostavljanje kvalitetnog institucionalnog okvira tamo gdje jo nije uspostavljen, odnosno
zaokruen, prevashodno donoenjem zakona o tritu kapitala, i njegove dosljedne prim-
jene;
uspostavljanje kvalitetnog nadzora i supervizije trita kapitala u svim zemljama u regi-
onu;
ozakonjenje i sprovoenje kvalitetnije primjene meunarodnih raunovodstvenih standar-
da i standarda u analizi i izvjetavanju sa trita;
stvaranje uslova za pospjeivanje IPO privatnih i javnih preduzea;
omoguavanje dostupnosti informacija investitorima, jer strani investitori nemaju dovoljno
informacija usljed loeg izvjetavanja od strane preduzea kotiranih na berzama, a jo man-
je o onima koja su na slobodnom tritu;
edukovanje ire javnosti putem medija i stvaranje uslova za sticanje povjerenja javnosti u
trite kapitala;
unaprjeenje korporativnog upravljanja i unaprjeenje prava akcionara;
omoguavanje kvalitetnije zatite investitora;
uspostavljanje intenzivnije regionalne saradnje i integracije trita, u cilju obezbjeenja
vee likvidnosti i rasta prometa, rasta kapitalizacije, smanjena trokova, poveanja invesiti-
cija i priliva kapitala, kao i razmjene informacija.
Da bi se uopte omoguilo povezivanje berzi u regionu, ali prevashodno u cilju podizanja nivoa
kvalitete odvijanja poslovanja na samim berzama u Crnoj Gori, potrebno je uto kraem roku
obezbijediti podizanje kvaliteta kompjuterskog programa i opreme koju koristi CDA, o emu je
ve bilo rijei. Putem trita kapitala u dravu u posljednje dvije godine stiu znaajni iznosi ino-
stranih investicija, pa je aurno funkcionisanje berzi, to znai brokersko-dilerskih posrednika, ali
i CDA, elementaran preduslov za obezbjeenje veeg priliva inostranog kapitala putem berzi.
Udio pekulativnih transakcija na crnogorskom tritu kapitala veoma je velik. Takva trita, po-
red ostalog, karakterie i nizak nivo opte, kao i informisanosti jednog dijela kupaca i prodavaca
na tritu. Stoga postoji sumnja da se na crnogorskom tritu mogu oekivati i cjenovni mjehu-
rii (asset bubles). Ova pojava je bila svojstvena i nekim drugim privredama u tranziciji, a moe
dovesti do znaajnog gubitka kod investitora, pojedinaca i banaka, ukoliko doe do izduvavanja
198
cjenovnih mjehuria. Sa druge strane u takvim uslovima pojedini pekulatni ostvaruju izuzetno
visoku dobit.
Nizak nivo opte informisanosti proizlazi iz neadekvatnog, prevashodno zakonskog tretmana oba-
veznog podnoenja nansijskih izvjetaja. Shodno Zakonu o raunovodstvu i reviziji iz 2002. go-
dine, Centralnoj banci Crne Gore ukinuta je jedna od njenih aktivnosti, koja se odnosila na ob-
radu nansijskih izvjetaja privrednih drutava. Shodno ovom Zakonu, privredna drutva imaju
obavezu dostavljanja godinjih nansijskih izvjetaja Privrednom sudu u Podgorici. U vezi sa tim
postoje tri problema; prvo, to ne postoji obaveza dostavljanja izvjetaja i na frekventnijoj osnovi,
jer se i u stabilnijim ekonomijama rezultati poslovanja mogu razlikovati i od kvartala do kvartala.
Drugo, ni Privredni sud, niti jedna druga dravna ili privatna institucija, ne bavi se bonitetnom
analizom, te i dalje postoji nedostatak informacija o bonitetu privrednih drutava, to omoguava
velike pekulacije prilikom trgovanja na tritu kapitala. I na koncu tree, ili moda najvanije
iskustvo sa korienjem nansijskih izvjetaja, kao osnovnog izvora informacija o poslovanju
preduzea, pokazalo je da je kvalitet izrade samih izvjetaja, kao i revizorskih izvjetaja, na vrlo
niskom nivou.
Revizorski izvjetaji su vrlo razliitog kvaliteta i esto nijesu u dovoljnoj meri pouzdani, a na nivo
primjene raunovodstvenih i revizorskih standarda u praksi je neadekvatan. Stoga je u oblasti ra-
unovodstva i revizije neophodno preduzeti mjere za unaprijeenje ekasnosti rada organizacije
kojoj su data ovalenja za izdavanje sertikata za raunovoe i revizore. Pored toga, neophodno
je stvoriti uslove za poveanja konkurencije i stepena odgovornosti revizora. Svakako, od krucijal-
ne vanosti je i dosljedna primjena Meunarodnih raunovodstvenih standarda, Meunarodnih
standarda revizije i direktiva EU iz ove oblasti u praksi.
Na osnovu naprijed navedenog jasno je da je neinformisanost o rezultatima poslovanja crnogor-
skih privrednih drutava izuzetno velika. Praksa drugih zemalja u tranziciji, kao npr. Hrvatske,
pokazala je da obavezno frekventnije objavljivanje nansijskih izvjetaja i postojanje institucije
koja se bavi izradom bonitetnih analiza i izvjetaja, ne samo da podie cijene akcija na berzi, ve
utie na smanjenje rizinosti investiranja i uopte rizika koji proizlaze iz svih obligacionih odnosa
u privredi. Npr. u Srbiji je uvedena obaveza kotiranja svih kompanija na berzi, ime je podignut
nivo transparentnosti njihovog poslovanja, a one same natjerane da izrauju i objavljuju kvali-
tetne nansijske izvjetaje. Imajui u vidu da je ovo pozitivno iskustvo drugih poznato, kao i da
su poznati naini njegove primjene u praksi, pitanje uvoenja ovih rjeenja u Crnoj Gori trebalo
bi rijeiti u roku od jedne godine. Svako dalje odlaganje promjene postojeeg stanja u Crnoj Gori
navodi na pomisao da oni koji o tome treba da donesu odluku ili nemaju dovoljno znanja da bi
razumjeli urgentnost primjene pomenutih rjeenja, ili da se pozitivne promjene u ovoj oblasti
namjerno odlau.
Ovome se pridodaje i nedovoljna informisanost najveeg dijela malih akcionara, usljed ega su oni
skloni ka prodaji trinog materijala koji posjeduju, po trino podcijenjenim cijenama. Dodatni
razlog za takve prodaje je i nizak ivotni standard koji primorava pojedine vlasnike da prodaju
199
hartije od vrijednosti u njihovom vlasnitvu. Ne manji znaaj ima i irenje dezinformacija javnim
i neformalnim kanalima, o emu je ve bilo rijei u drugim segmentima analize nansijskog tr-
ita. U ovakvim uslovima protiraju vlasnici slobodnih nansijskih sredstava koristei znanja i
informacije koje posjeduju, ili drugim rijeima - oni koji dezinformacije i ire.
U narednom periodu, akcenat u razvoju trita kapitala trebalo bi staviti na stvaranje preduslova
za razvoj trita obveznica, kako dravnih, tako i korporativnih. Naime, poetak trgovanja obvez-
nicama stare devizne tednje u 2004. godini predstavljao je uvoenje obveznica na domae trite
kapitala. Tako je drava je odigrala pionirsku ulogu uvoenjem kratkoronih dravnih obvez-
nica koje su bile prva vrsta obveznica na domaem tritu novca. Nakon dvoipogodinje aurnos-
ti u izvravanju obaveza po ovim obveznicama Vlada je stekla dovoljno kredibiliteta i za emisiju
obveznica na dui kratak rok, to je verikovano i kreditnim rejtingom dodijeljenim Crnoj Gori
od agencije Standard&Poors. Na osnovu ovog pozitivnog iskustva pristupilo se emisiji obveznica
Fonda za obeteenje, kao i obveznica lokalne samouprave. U perspektivi, moe se oekivati da e
emisija obveznica drave, na centralnom i lokalnom nivou, nastaviti da se praktikuje i unaprjeu-
je.
Meutim, osim drave, sektor decitaran nansijskim sredstvima (u najveoj mjeri) je privreda,
odnosno korporativni sektor. Da bi se u ovom sektoru uopte stvorili uslovi za uvoenje obvezni-
ca kao naina dugovnog nansiranja, potrebno je prevashodno raditi na poveanju kredibilnosti
tog sektora. U tom smislu potrebno je konano utvrditi nivo meusobnog unutarnjeg dugovanja,
izvriti multilateralne kompenzacije gdje je to mogue, pokrenuti i okonati steajne postupke. Na
kraju, ali ne i najmanje vano, potrebno je u perspektivi obezbijediti aurno funkcionisanje sud-
stva u Crnoj Gori i eventualnu izmjenu zakona o izvrnom postupku. Svrha ovih promjena trebala
bi biti obezbjeenje zatite prava povjerilaca u ugovornom odnosu i obezbjeenje brzog i aur-
nog ostvarivanja njihovih povjerilakih prava. Samo uz ispunjavanje ovih uslova mogue je nadati
se razvoju trita obveznica u Crnoj Gori. Njegov razvoj bi, s druge strane, kreiranjem alternative
bankarskom kreditu kao trenutno jedino postojeem nainu dugovnog nansiranja, doprinio i
smanjenju cijene bankarskih kredita, odnosno kamatnih stopa. Stoga se moe rei da bi postojanje
trita obveznica, ispunjavanjem svih preduslova potrebnih za njegov razvoj, znaajno doprinije-
lo dinamiziranju cjelokupnih ekonomskih zbivanja u Crnoj Gori i, konsektventno, eljenom rastu
drutvenog bruto proizvoda.
Dinamiziranju trita kapitala u Crnoj Gori znaajno su doprinijeli privatizacioni fondovi - promet
njihovim investicionim jedinicama porastao je u 2004. u odnosu na 2003. godinu za ak 436,8%.
Naroiti doprinos rastu prometa na berzama dali su investicioni fondovi, u koje su se transformi-
sali svi privatizacioni fondovi u Republici. Taj doprinos bio je omoguen donoenjem Zakona o
investicionim fondovima, koji su omoguili investiranje ovih nansijskih posrednika na tritu
kapitala. Od jo veeg znaa bila je privatizacija Telekoma a.d. Podgorica, prodajom ijih akci-
ja su fondovi prihodovali prva vea nansijska sredstva koja su mogli reinvestirati na domaim
berzama. Osim za reinvestiranje na berzama, investicioni fondovi koristili su ostvarene prilive od
prodaje akcija i za ulaganja u restruktuiranje privrednih drutava u kojima su veinski vlasnici.
200
Meutim, uprkos ovom pozitivnom doprinosu rastu prometa, investicioni fondovi do sada nijesu
realizovali ono to im je osnovna uloga na tritu nijesu poeli da privlae slobodnu tednju ma-
lih investitora. Da bi se obezbijedila vea atraktivnost investicionih fondova za male investitore,
neophodno je u perspektivi izmijeniti Zakon o investicionim fondovima na nain koji je opisan u
dijelu o investicionim fondovima.
Nesumnjivo, trite kapitala u perspektivi ekaju mnogi izazovi. Stoga je neophodno obezbijedi-
ti kontinuiran rad na prepoznavanju problema funkcionisanja ovog trita, odnosno na njivom
uklanjanju. Probleme koji su ve prepoznati, potrebno je to prije poeti rjeavati, da jedan vaan
segment, kao to je trite kapitala, ne bi postao ograniavajui faktor razvoja crnogorske ekono-
mije.
201
Prilog:
Berze u regionu i njihovo poslovanje
U ovom dijelu e biti prikazani osnovni podaci (iz 2005. godine) sa 11 berzi regiona114. Cilj je da
se da kratak pregled stanja na berzama, odnosno da se kreira lina karta berze sa optim infor-
macijama istorijat, trina kapitalizacija, promet, listing najboljih preduzea, kretanje indeksa i
sl. Na taj nain dobijamo cjelovitiji uvid u situaciju na tritima kapitala, a i mogunost uporei-
vanja odreenih pokazatelja.
Banjaluka berza
Berza u Banja Luci je osnovana 9. maja 2001. godine.
Na ovoj berzi je na dan 30.12.2005. godine bilo ukljueno 777 hartija od vrijednosti (akcija). Ukup-
na trina kapitalizacija je na dan 30.12.2005. godine iznosila 2,87 milijardi KM-a (1,47 milijardi
eura115). Tokom 2005. godine je zakljueno 190.966 transakcija, uz ukupni promet u iznosu od
278,1 milion KM-a (142,1 milion eura).
Indeks BIRS (berzanski indeks Republike Srpske) se rauna od 01.05.2004. godine, a bazna vri-
jednost mu je 1.000 poena. BIRS je cjenovni indeks koji kao ponder koristi trinu kapitalizaciju, s
tim da je maksimalno uee jednog emitenta ogranieno na 20%. Indeks FIRS (indeks investici-
onih fondova Republike Srpske) se rauna od 01.08.2004. godine, a bazna vrijednost mu je 1.000
poena. Indeksi BIRS i FIRS su na dan 30.12.2005. godini iznosili 1.367,22; tj. 2.343,26 poena, res-
pektivno.
114
Slovenija pripada Centralnoj Evropi, ali ju je korisno ukljuiti u analizu, kao bivu jugoslovensku republiku.
Usljed nedostatka podataka, berza iz Tirane nee biti razmatrana.
115
Prilikom kursiranja vrijednosti u nacionalnim valutama u vrijednosti u eurima, vrijednosti kapitalizacije su kursirane po sred-
njem kursu na dan obrauna kapitalizacije, a vrijednosti prometa po srednjem kursu za cijeli period (obino godinu dana).
Srednji kurs na dan 30.12.2005. godine, a i za cijelu 2005. godinu u sluaju Bosne i Hercegovine je glasio: 1 euro = 1,95583
KM.
202
Grafk br. 1 - Kretanje indeksa BIRS u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Grafk br. 2 - Kretanje indeksa FIRS u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Beogradska berza
Beogradska berza je prvobitno osnovana 1894. godine, i radila je do 1941. godine, tj. formalno do
1953. godine, kada biva ukinuta kao nepotrebna institucija. Ponovo je osnovana 1989. godine,
prvo kao Jugoslovensko trite kapitala, da bi 1992. godine promijenila ime u Beogradska berza.
Na ovoj berzi se u 2005. godini moglo trgovati sa akcijama, obveznicama Republike Srbije i kratko-
ronim hartijama od vrijednosti. Na dan 30.12.2005. godine ukupna trina kapitalizacija je izno-
203
sila 570 milijardi dinara (6,7 milijardi eura
116
). Tokom 2005. godine zakljueno je 173.485 transak-
cija, sa ukupnim prometom koji je iznosio 48,4 milijarde dinara (581,9 milion eura).
Indeks BELEX15 se sastoji od akcija kojima se trguje metodom kontinuiranog trgovanja i koje su
ispunile kriterijume za ulazak u indeksnu korpu. To je nosei indeks Beogradske berze, a osim nje-
ga funkcionie i BELEXfm. BELEX15 je poeo sa objavljivanjem od 1. oktobra 2005. godine (baza
= 1.000 poena), a na kraju 2005. godine je iznosio 1.060,21.
Grafk br. 3 - Kretanje indeksa BELEX15 u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Berza u Bukuretu
Berza u Bukuretu je osnovana 21.04.1995. godine.
Na Bukuretanskoj berzi se krajem 2005. godine moglo trgovati sa akcijama 64 kotirana emitenta,
ukljuujui i akcije 5 investicionih fondova. Takoe, tokom 2005. godine se trgovalo i sa korpo-
rativnim obveznicama, obveznicama optina i pravima. Ukupna trina kapitalizacija je na dan
30.12.2005. godine iznosila 56,1 milijardu leja (15,2 milijarde eura
117
). Tokom 2005. godine je za-
kljueno 1.163.604 transakcija, uz ukupni promet u iznosu od 7,96 milijardi leja (2,2 milijarde
eura).
Na ovoj berzi su formirana etiri indeksa:
1. Indeks BET prati kretanje 10 najlikvidnijih akcija. Bazna vrijednost od 1.000 poena je od-
reena na dan 22.09.1998. godine. Na kraju 2005. godine biljei vrijednost od 6.586,13 po-
ena.
116
Srednji kurs dinara prema euru na dan 30.12.2005. godine je glasio: 1 euro = 85,2 dinara. Zbog nedostatka podatka o sredn-
jem godinjem kursu dinara prema euru, koriten je kurs koji je dobijen kao prosti prosjek 12 kurseva koji se odnose na srednji
dnevni kurs poslednjeg dana u mjesecu (1 euro = 83,169 dinara).
117
Srednji kurs leja prema euru na dan 30.12.2005. godine bio je: 1 euro = 3,6771 leja. Srednji godinji kurs leja prema euru za
2005. godinu bio je: 1 euro = 3,623438 leja.
204
2. Indeks BET-C ukljuuje sve akcije na berzi izuzev akcija investicionih fondova. Bazna vri-
jednost od 1.000 poena je odreena na dan 17.04.1998. godine. Na kraju 2005. godine biljei
vrijednost od 3.910,88 poena.
3. Indeks BET-FI prati kretanje cijene akcija investicionih fondova. Bazna vrijednost od 1.000
poena je odreena na dan 01.11.2000. godine. Na kraju 2005. godine biljei vrijednost od
47.588,76 poena.
4. Indeks ROTX prati kretanje cijena najlikvidnijih akcija. Bazna vrijednost od 1.000 poena
je odreena na dan 01.01.2002. godine, a publikovanje indeksa je poelo u 2005. godini. Na
kraju 2005. godine biljei vrijednost od 14.238,55 poena.
Grafk br. 4 - Kretanje indeksa BET, BET-C i BET-FI u periodu od uvoenja do kraja
2005. godine (na osnovu podatka o vrijednostima indeksa na kraju godine)
Bugarska berza - Sofija
Bugarska berza - Soja je dobila zvaninu licencu za rad 9. oktobra 1997. godine.
Na Bugarskoj berzi - Soja se na dan 30.12.2005 trgovalo sa razliitim hartijama od vrijednosti
389 emitenata. Na ovoj berzi se moe trgovati akcijama, korporativnim obveznicama, obvezni-
cama optina, vladinim dunikim hartijama od vrijednosti i drugim hartijama od vrijednosti.
Ukupna trina kapitalizacija je na dan 30.12.2005. godine iznosila 8,4 milijarde leva (4,3 milijar-
de eura
118
). Tokom 2005. godine je zakljueno 256.982 transakcija, uz ukupni promet u iznosu od
2,5 milijardi leva (1,3 milijarde eura).
Indeks SOFIX prati kretanje cijena najlikvidnijh akcija. Bazna vrijednost SOFIX-a, od 100 poena,
je odreena 20. oktobra 2000. godine. Na kraju 2005. godine biljei vrijednost od 825,53 poena.
Indeks BG40 prati emisije akcija top-40 emitentata, koji se rangiraju po broju zakljuenih transak-
cija u posljednjih 6 mjeseci. Bazna vrijednost indeksa BG40, od 100 poena, je odreena 1. februara
2005. godine. Na kraju 2005. godine biljei vrijednost od 132,41 poena.
118
Srednji kurs na dan 30.12.2005. godine, a i za cijelu 2005. godinu u sluaju Bugarske je glasio: 1 euro = 1,95583 leva.
205
Grafk br. 5 - Kretanje indeksa SOFIX u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Grafk br. 6 - Kretanje indeksa BG40 u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Ljubljanska berza
Ljubljanska berza je osnovana 26. decembra 1989. godine.
Na ovoj berzi, jednoj od najrazvijenijih u regionu, na dan 30.12.2005. godine se moglo trgovati sa
227 hartija od vrijednosti: akcijama, obveznicama, akcijama investicionih fondova i kratkoro-
nim hartijama od vrijednosti. Ukupna trina kapitalizacija je na dan 30.12.2005. godine iznosila
3.210,4 milijarde tolara (13,4 milijarde eura
119
). Tokom 2005. godine je zakljueno 255.908 trans-
akcija, uz ukupni promet u iznosu od 138,8 milijardi tolara (579,3 miliona eura).
119
Srednji kurs tolara prema euru na dan 30.12.2005. godine je glasio: 1 euro = 239,5741 tolara. Srednji godinji kurs to-
lara prema euru za 2005. godinu je glasio: 1 euro = 239,6371 tolara.
206
Na Ljubljanskoj berzi su formirana 3 indeksa, i to: SBI 20, PIX i BIO. Indeksi SBI 20 i PIX imaju
jednake baze (od po 1.000 poena), koje su postavljene 31. decembra 1993, tj. 1998. godine. Baza
indeksa BIO je 30. juna 1995. godine postavljena na 100 poena. SBI 20 prati kretanja cijena 15 naj-
likvidnijih akcija, PIX prati kretanja cijena akcija investicionih fondova, dok je BIO obvezniki in-
deks. Na dan 30.12.2005. godine indeksi SBI 20, PIX, i BIO su iznosili: 4.630,10; 3.962,29 i 123,11
poena, respektivno.
Grafk br. 7 - Kretanje indeksa SBI 20 u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Grafk br. 8 - Kretanje indeksa PIX u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
207
Grafk br. 9 - Kretanje indeksa BIO u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Makedonska berza
Makedonska berza je osnovana u septembru 1995. godine; sa sjeditem u Skoplju.
Na ovoj berzi se tokom 2005. godine moglo trgovati akcijama, obveznicama i odreenim kratko-
ronim hartijama od vrijednosti. Na kraju godine, na kotaciji su bile akcije 57 emitenata, uz 6 (se-
rija) dravnih obveznica. Ukupna trina kapitalizacija je na dan 30.12.2005. godine iznosila 74,4
milijarde denara (1,2 milijarde eura
120
). Tokom 2005. godine je zakljueno 32.111 transakcija, uz
ukupni promet u iznosu od 8,9 milijardi denara (145 miliona eura).
Indeks MBI se poeo izraunavati 1.11.2001. godine, kada je ukljuivao 5 najlikvidnijih akcija. Od
4.01.2005.godine formiran je novi indeks MBI-10, cjenovni indeks ponderisan trinom kapitali-
zacijom, koji ukljuuje 10 najlikvidnijih akcija. Bazna vrijednost novog indeksa, od 1.000 poena,
je postavljena na dan 30.12.2004. godine. Vrijednost MBI-10 je na dan 30.12.2005. godine iznosila
2.292,04 poena.
Sarajevska berza
Berza u Sarajevu je osnovana u 13. septembra 2001. godine.
Na ovoj bosanskoj berzi moe se trgovati sa akcijama, ukljuujui i akcije investicionih fondova.
Ukupna trina kapitalizacija je na dan 30.12.2005. godine iznosila 6,65 milijardi KM-a (3,4 mili-
jarde eura). Tokom 2005. godine je zakljueno 115.894 transakcija, uz ukupni promet u iznosu od
555,4 miliona KM-a (283,9 miliona eura).
120
Srednji kurs denara prema euru na dan 30.12.2005. godine je glasio: 1 euro = 61,1702 denara. Srednji godinji kurs denara pre-
ma euru za 2005. godinu je glasio: 1 euro = 61,2958 denara.
208
Indeks BIFX prati kretanje cijena akcija privatizaciono-investicionih fondova. Baza od 1.000 poena
je odreena na dan 28.05.2002. godine. Na kraju 2005. godine BIFX biljei vrijednost od 4.045,57
poena.
Grafk br. 10 - Kretanje indeksa BIFX tokom 2004. i 2005. godine
Varadinska berza
Varadinska berza je osnovana 16.07.2002. godine, kao pravni nasljednik Varadinskog trita
hartija od vrijednosti, osnovanog 18.02.1993. godine.
Na ovoj hrvatskoj berzi je tokom 2005. godine bilo ukljueno 422 hartije od vrijednosti: akcije, ob-
veznice i prava. Ukupna trina kapitalizacija je na dan 30.12.2005. godine iznosila 63,3 milijarde
kuna (8,6 milijardi eura
121
). Tokom 2005. godine je zakljueno 60.247 transakcija, uz ukupni pro-
met u iznosu od 2,2 milijarde kuna (0,3 milijarde eura).
Na Varadinskoj berzi funkcionie indeks VIN, ija je bazna vrijedsnost od 1.000 poena odree-
na 1. oktobra 1997. godine. Indeks je redizajniran 15. maja 2000. godine, da bi obuhvatio neke od
krupnijih promjena na varadinskoj berzi (prije svega se misli na poveanu aktivnost investici-
121
Srednji kurs kune prema euru na dan 30.12.2005. godine je glasio: 1 euro = 7,384559 kuna. Srednji godinji kurs kune prema
euru za 2005. godinu je glasio: 1 euro = 7,400047 kuna.
209
onih fondova; i domaih i stranih). Redizajnirani VIN je indeks Laspeyres-ovog tipa, iji su pon-
deri pojedinih akcija iz sastava indeksa odreeni njihovom trinom kapitalizacijom, s tim da
ponder pojedine akcije ne moe biti vei od 25%. Na kraju 2005. godine je zabiljeio vrijednost od
1.993,53 poena.
Grafk br. 11 - Kretanje indeksa VIN u periodu od uvoenja do kraja 2005. godine
Zagrebaka berza
Zagrebaka berza je osnovana 1991. godine i nastavlja tradiciju Zagrebake burze za robu i vred-
note koja je poslovala izmeu 1918-1946. godine.
Na Zagrebakoj berzi se tokom 2005. godine trgovalo sa 302 hartije od vrijednosti; akcijama, ob-
veznicama (raznovrsnih emitenata), pravima i komercijalnim zapisima. Ukupna trina kapitali-
zacija berze je na kraju 2005. godine iznosila 115,1 milijardu kuna (15,6 milijardi eura). Tokom
2005. godine je zakljueno 101.018 transakcija, uz ukupni promet u iznosu od 34,2 milijarde kuna
(4,6 milijardi eura).
Smatramo da je ovdje treba pomenuti kompaniju PLIVA d.d., ije se akcije od 1996. godine koti-
raju i na berzi u Londonu.
Na Zagrebakoj berzi su formirana dva indeksa, i to: CROBEX (trenutno su ukljueni najlikvidniji
emitenti; bazna vrijednost mu je 1. jula 1997. godine postavljena na 1.000 poena) i CROBIS (ob-
vezniki indeks, u iji poetni sastav ulazi 9 obveznica; bazna vrijednost mu je 30. septembra 2002.
godine postavljena na 100 poena). Vrijednost CROBEX-a na kraju 2005. godine je iznosila 1.997,5
poena, a CROBIS-a 105,82 poena.
210
Uporedna analiza
U sljedeim tabelama prikazane su berze Jugoistone Evrope, rangirane po ukupnom prometu u
2005. godini, trinoj kapitalizaciji i vrijednosti indeksa realizovanoj krajem decembra 2005. go-
dine.
Uporednom analizom berzi regiona dolazimo do zakljuka da su njegovi lideri Zagreb, Bukuret i
Ljubljana. Oni se nalaze u vrhu kad su u pitanju promet, kapitalizacija i vrijednost indeksa. Takva
injenica ne iznenauje previe, jer Slovenija i Rumunija kao lanice Evropske Unije, i Hrvatska
kao potencijalni kandidat za ulazak u EU, postaju sve atraktivnija i perspektivnija trita koja
privlae kapital.
Tabela br. 1 - Rang lista berzi regiona po ostvarenom prometu u 2005. godini,
u milionima eura
Rang Berza Vrijednost prometa Godinja stopa rasta, u %
1 Zagrebaka berza 4.622,2 45,9
2 Bukuretanska berza 2.196,7 229,2
3 Bugarska berza - Sofja 1.299,7 59,2
4 Beogradska berza 581,9 19,1
5 Ljubljanska berza 579,3 -65,1
6 Varadinska berza 302,9 67,3
7 Sarajevska berza 283,9 176,1
8 Makedonska berza 145,0 7,0
9 Banjaluka berza 142,2 175,9
10 NEX Montenegro berza 116,1 383,9
11 Montenegroberza 82,3 335,9
Tabela br. 2 - Rang lista berzi regiona po ukupnoj trinoj kapitalizaciji na dan
30.12.2005. godine, u milionima eura
Rang Berza Kapitalizacija Godinja stopa rasta, u %
1 Zagrebaka berza 15.589,8 38,6
2 Bukuretanska berza 15.248,4 77,1
3 Ljubljanska berza 13.400,5 5,4
4 Varadinska berza 8.569,4 57,5
5 Beogradska berza 6.690,1 42,6
6 Bugarska berza - Sofja 4.312,2 109,1
7 Sarajevska berza 3.399,9 n.a.
8 Banjaluka berza 1.469,5 79,5
9 NEX Montenegro berza 1.467,4 23,5
10 Makedonska berza 1.216,2 37,0
11 Montenegroberza 855,3 229,3
211
Tabela br. 3 - Lista berzi regiona sa vrijednostima indeksa, na dan 30.12.2005. godine
Rb Berza Indeks Baza
Vrijednost
indeksa
Godinja stopa
rasta, u %
1 Banjaluka berza
BIRS 1.000,00 1.367,22 18,9
FIRS 1.000,00 2.343,26 26,7
2 Beogradska berza BELEX 15 1.000,00 1.060,21 ---
3 Bukuretanska berza
BET 1.000,00 6.586,13 50,9
BET-C 1.000,00 3.910,88 38,2
BET-FI 1.000,00 47.588,76 175,2
ROTX 1.000,00 14.238,55 ---
4 Bugarska berza - Sofja
SOFIX 100,00 825,53 32,0
BG40 100,00 132,41 ---
5 Ljubljanska berza
SBI 20 1.000,00 4.630,10 -5,6
PIX 1.000,00 3.962,29 -12,2
BIO 100,00 123,11 0,8
6 Makedonska berza MBI-10 1.000,00 2.292,04 69,6
7 Montenegroberza MOSTE 100,00 463,05 302,2
8 NEX Monetenegro berza
NEX 20 1.000,00 9.781,28 287,7
NEX PIF 1.000,00 8.095,57 404,9
9 Sarajevska berza BIFX 1.000,00 4.045,57 23,2
10 Varadinska berza VIN 1.000,00 1.993,53 42,4
11 Zagrebaka berza
CROBEX 1.000,00 1.997,50 27,6
CROBIS 100,00 105,82 3,6
Perspektive berzi u regionu
Pitanje budunosti trita kapitala u Jugoistonoj Evrope izaziva veliko interesovanje zemalja ovog
regiona i pokree brojne diskusije. Razlog tome nije samo zarada poslenika na tritu kapitala, ve
i efekti koje strane investicije na tritu kapitala imaju na svaku ekonomiju. U tom smislu, cilj i
zadatak u daljem razvoju trita, jeste integracija i povezivanje sitnih i plitkih trita kapitala u Ju-
goistonoj Evropi. Trite se u cijelom svijetu nezadrivo iri, globalizacija je uzela maha i ukoliko
se i region ne prikloni tim strujanjima, neuspjeh lokalnih trita kapitala je zagarantovan. Uprkos
injenici da su zemlje Balkana potpisale ugovor o slobodnoj trgovini i napravile veliki pomak, to
ne vai i za kapital. Zajedniko trite roba sa 55 miliona stanovnika i trinom kapitalizacijom od
50 milijardi eura nema slobodan protok kapitala, pa se postavlja pitanje da li je uopte stvoreno
zajedniko trite. Sve dok se region nalazi u ovakvoj situaciji, teko je oekivati stabilne i dugo-
rone investicije.
Uklanjanje barijera u protoku kapitala, ureivanje svih trita pojedinano, donoenje zakona o
tritu kapitala i njihova harmonizacija unutar zemlje kao i izmeu zemalja regiona je prioritetan
cilj koji je u funkciji krajnje integracije trita kapitala. Regulativa, tanije donoenje i primjena
212
postojeih zakona predstavljaju glavni problem i okosnicu realizacije ideje o ujedinjenom tritu.
Ne moe se govoriti o djelovanju institucija kao to su investicioni i penzioni fondovi, ukoliko ne
postoje zakoni koji reguliu okvire djelovanja tih institucija. U sutini sve se svodi na glavnog re-
gulatora, tanije dravu kao zakonodavca, od koje zavisi kada e svi zakoni koji se odnose na tri-
te kapitala biti implementirani. Za sada se ini da je trite kapitala manje vano pitanje i da se
rjeavaju neka prioritetnija privredna pitanja.
Glavni predstavnici berzi drava iz regiona Jugoistone Evrope su u ovako nezavidnoj situaciji
ipak postali inicijatori i pioniri u kreriranju jedinstvenog trita, a kroz to i u rjeavanju svih prob-
lema i pitanja vezanih za taj cilj u sopstvenim dravama. Prvi koraci su napravljeni potpisivanjem
memoranduma o saradnji izmeu komisija za hartije od vrijednosti, koji predvia razmjenu in-
formacija i zajedniku edukaciju. Rezultati e biti zagarantovani ukoliko se iz tog procesa dobije
likvidno i transparentno trite, sa velikim prometom i visokom kapitalizacijom. Njega e odliko-
vati brojni potencijali svih drava, atraktivne hartije od vrijednosti koje e tek tada postati meta
investitora.
8. ZAKLJUCI I PREPORUKE ZA
RAZVOJ FINANSIJSKOG TRITA U
CRNOJ GORI
215
ZAKLJUCI I PREPORUKE ZA RAZVOJ FINANSIJSKOG TRITA U CRNOJ GORI
Donoenje novog zakona o bankama treba da obezbijedi dalju implementaiju naprednih meu-
narodnih standarda i stvaranje prostora za postepenu implementaciju principa bankarskog poslo-
vanja sadranog u Bazelskim pricipima. Pored toga, novi zakon o bankama trebao bi da obezbije-
di i primjenu principa korporativnog upravljanja koje je donio OECD, u bankama. Nova rjeenja
treba da kreiraju uslove za dalji razvoj bankarskog sistema u Crnoj Gori, i njegovo prilagoavanje
specinostima crnogorskog nansijskog i ekonomskog sistema.
Banke u Crnoj Gori trebale bi adekvatno i na vrijeme da se pripreme za eventualni odliv depozita,
do kojeg e oekivano doi usljed kretanja vika novanih sredstava od banaka ka institucional-
nim investitorima. U tom smislu, banke treba da stvore uslove za bavljenje poslovima nansijskog
lizinga, brokersko-dilerskim poslovima, investiranjem na nansijskom tritu (domaem, ali i
inostranom) i poslovima investicionog bankarstva. Jedan od naina prikupljanja nansijskih sred-
stava za nansiranje kreditiranja u bankama, u sluaju smanjenja depozita, mogle bi biti i emisije
dunikih hartija od vrijednosti, ali i osnivanje investicionih ili dobrovoljnih penzionih fondova,
osiguravajuih drutava, to su sve naini poznati razvijenim nansijskim tritima u svijetu.
Opti uslovi koje je potrebno obezbijediti za razvoj bankarstva, vae kao neophodni i za razvoj
mikrokreditnih institucija. Meutim, u cilju pruanja podrke daljem razvoju ovih institucija, va-
no je unaprjeivati uslove za poveanje nivoa uspjenosti preduzetnikih aktivnosti koje se nan-
siraju kreditima MFI. To se odnosi na oblast radnog zakonodavstva i podrke zapoljavanju, kao i
na oblast poreske politike i poreskih olakica za preduzetnike.
U cilju daljeg razvoja bankarskog sistema u Crnoj Gori neophodno je stvarati uslove za dalje sman-
jivanje kamatnih stopa na tritu. Pri tome je najvanije obezbijediti veu dostupnost podataka o
poslovanju privrednih drutava, osnivanjem agencije za bonitet koja bi se bavila ocjenom boniteta
pravnih lica. Ovaj posao mogao bi biti povjeren i Centralnoj banci Crne Gore, s obzirom na dugu
i uspjenu tradiciju u bavljenju ovim poslovima, koju je imala prethodnica ove institucije Glav-
na lijala NBJ u Crnoj Gori, iji je pravni nasljednik CBCG. Ovo bi zahtijevalo izmjenu Zakona o
raunovodstvu i reviziji, ijim donoenjem 2001. godine je Centralnoj banci Crne Gore oduzeta
aktivnost na obradi podataka iz nansijskih izvjetaja, iz koje proizlazi i izrada bonitetne analize
privrednih drutava. Drugi faktor vezan za javnost podataka o poslovanju crnogorskih privred-
nih drutava odnosi se na nedovoljnu frekventnost objavljivanja nansijskih izvjetaja, a trei na
njihov nezadovoljavajui kvalitet. Rjeenje ovog treeg problema trebalo bi da bude polazni korak
u poveanju nivoa informisanosti o poslovanju privrednih drutava u Crnoj Gori - samo nansij-
ske izvjetaje vee kvalitete uputno je objavljivati frekvetnije nego to je to godinje izvjetavanje,
odnosno na osnovu njih vriti bonitetnu analizu. Da bi se obezbijedila realizacija ovih koraka, ne-
ophodno je kao prvo da se podigne nivo kvalitete znanja ovlaenih knjigovoa i revizora, to je
preporuio i MMF u izvjetaju FSAP Misije. Nakon toga, potrebno je stvoriti zakonske uslove koji
bi omoguili Centralnoj banci Crne Gore da se bavi i poslovima bonitetne analize.
216
Ovi koraci neophodni su ne samo sa aspekta razvoja bankarskog sistema, ve, kao to je reeno, i
sa aspekta razvoja penzionih i investicionih fondova, odnosno osiguravajuih drutava, berzi, od-
nosno uopte trita hartija od vrijednosti u Crnoj Gori. Sve dok pokazatelji poslovanja privred-
nih drutava ne budu kvalitetniji i javniji, primarne emisije njihovih hartija od vrijednosti nee
nailaziti na odgovarajuu tranju, a sekundarne trgovine e biti voene uglavnom pekulativnim
motivima i koncentrisanjem vlasnitva. Za promjene u ovom domenu trebala bi prevashodno da
bude zainteresovana, da ih podstakne i podrava, upravo Komisija za HOV Republike Crne Gore,
kao vrhovno regulatorno i kontrolno tijelo na tritu hartija od vrijednosti u Republici. Komisija
za HOV do sada nije davala takve preporuke, ak tavie iz ovog tijela mogle su se uti ocjene da
pojedine vrste privrednih drutava uopte ni ne trebaju da dostavljaju nansijske izvjetaje, jer je
to barijera za biznis. Vea javnost podataka iz nansijskih izvjetaja moe da smeta samo onima
koji ele da zarauju na tuem neznanju sve dok javnost ne zna koliko dobre potencijale rasta
ima neka kompanija na tritu, za njenim akcijama ne postoji velika tranja, pa im je i cijena niska.
U takvim uslovima, oni koji ele da u takvoj kompaniji koncentriu svoje vlasnitvo, moi e to da
urade uz daleko jefiniju kupovinu akcija te kompanije na tritu, nego to bi to mogli da su po-
kazatelji njenog poslovanja dostupni i drugim investitorima na tritu. S druge strane, nedostatak
kvalitetnih informacija i ini da investitori na tritu hartija od vrijednosti, i to uglavnom mali
investitori, vjeruju neprovjerenim informacijama i glasinama o vrijednosti akcija, investiraju na
osnovu njih, to sve vodi ka stvaranju tzv. cjenovnih mjehuria.
Stoga se moe smatrati da je daleko vea barijera za biznis nepostojanje informacija o partneru sa
kojim se stupa u duniko povjerilaki odnos; ije hartije namjeravate da kupite, ali to ne uinite
jer nemate dovoljno informacija o emitentu (pri emu e vaa sredstva biti uloena u neto dru-
go, ali njemu e emisija hartija od vrijednosti nee uspjeti); kojem odobravate kredit ali po veim
kamatnim stopama nego to bi to bio sluaj kad biste imali kvaklitetnu, aurnu i dostupnu infor-
maciju o njegovom poslovanju. S druge strane, iako kod privrede zastupa stav da je frekventno
izvjetavanje biznis barijera, Komisija za HOV obavezala je zakonskim i podzakonskim aktima sve
one za iju kontrolu je zaduena, da je izvjetavaju periodino (kvartalno), odnosno i ee ako to
komisija za HOV ocijeni za potrebno.
Drugi vaan korak na podizanju nivoa javnosti podataka o poslovanju pravnih, ali i ispunjavan-
ju obaveza zikih lica, je obezbjeenje podataka iz kreditnih registara. S obzirom da Centralna
banka Crne Gore ve ima formiran kreditni registar, bilo bi korisno njegove izvjetaje uiniti do-
stupnima bankama, ali i drugim zainteresovanim licima nansijskim institucijama, privredi,
poreskoj upravi, zikim licima.
Na ukupan trini rizik u poslovanju na nansijskom tritu znaajno utie i nedovoljno ekasno
funkcionisanje sudstva, koje je ve vie puta naglaavano kao jedan od faktora koji utiu na visinu
kamatnih stopa i na nepovjerenje investitora, jer ne obezbjeuje adekvatnu zatitu prava povjeri-
laca. U tom smislu, neophodno je da drava obezbijedi nansijska sredstva potrebna za angao-
vanje veeg broja sudija, za poveanje njihovih linih primanja, kao i za poboljanje svih ostalih
uslova njihovog rada, koji bi omoguili podizanje nivoa ekasnosti sudskog sistema u Crnoj Gori.
217
Komisija za HOV u perspektivi, osim to bi trebala jedinstveno da pristupa kvaliteti, aurnosti i
javnosti podataka o poslovanju aktera na tritu hartija od vrijednosti, trebala bi kvalitetnije da
realizuje i druge poslove koji su u njenoj direktnoj nadlenosti. U tom smislu, Komisija za HOV
trebala bi aktivnije da se bavi pronalaenjem i kanjavanjem izvora dezinformacija na tritu, jer
nepostupanje Komisije za HOV u ovom smislu moe da ima negativan uticaj na nansijsku sta-
bilnost u zemlji. Konano, pronalaenje i kanjavanje izvora dezinformacija jedan je od naina
zatite interesa i investitora na tritu, to je, shodno Zakonu o hartijama o vrijednosti, obaveza
Komisije za HOV.
Osim toga, Komisija za HOV bi trebala aktivnije da radi na izmjeni zakonske i podzakonske re-
gulative u situacijama kada praksa pokae da neka od postojeih rjeenja predstavljaju ogrania-
vajui faktor za razvoj nansijskog trita. Ne treba napominjati da takve izmjene treba da budu
cjelovite, a ne kao u sluaju sekundarnog trita kratkoronih dravnih zapisa. Shodno novom
Zakonu o HOV oni jesu oznaeni kao hartije od vrijednosti, ali je u samom ovom Zakonu nejas-
no ko treba da donese podzakonsku regulativu koja bi regulisala ovu oblast Komisija za HOV ili
Ministarstvo nansija? Rezultat toga je da ova regulativa, ni godinu nakon donoenja novog Zako-
na o HOV, jo nije doneena. Kad je rije o zakonskoj i podzakonskoj regulativi, Komisija za HOV
trebala bi njihovom izradom da ide u susret promjenama na tritu koje su oekivane, umjesto da
njima bude zateena. Takav sluaj bio je sa regulativom privatizacionih fondova koja im nije do-
zvoljavala da prikupljaju dodatna nansijska sredstva, ime im je onemoguena aktivna uloga na
tritu hartija od vrijenosti, jer prodajom akcija iz portfolia, po tada jo niskim cijenama, nijesu
mogli ostvariti prihode potrebne za dalje investiranje.
Pored navedenog, Komisija za HOV trebala bi vie raditi na edukaciji javnosti o poslovima na -
nansijskom tritu, jer je njeno dosadanje angaovanje po ovom pitanju bilo nedovoljno. Poto
je Zakonom o HOV obezbijeeno da Komisija za HOV moe sve prihode koje ostvari da koristi
iskljuivo u svrhu podsticanja razvoja trita hartija od vrijednosti, nesumnjivo je da e ona imati
od ega da nansira edukaciju javnosti, ukoliko bude eljela da proiri krug edukovanih i informi-
sanih uesnika na tritu hartija od vrijednosti. U svakom sluaju, Komisija za HOV treba da obez-
bijedi adekvatnu edukaciju za polaganje strunih ispita za ovlaene uesnike na tritu hartija od
vrijednosti, kao jednu od mjera podsticanja razvoja tog trita. To se, izmeu ostalog, odnosi i na
obezbjeenje kvalitetnih predavaa, domaih i stranih, umjesto angaovanja polaznika obuke kao
predavaa. S obzirom na veliki broj magistara i neto manji broj doktora ekonomskih nauka, ne-
sumnjivo je da e Komisija imati uslove da izabere najkvalitetnije meu njima.
S obzirom da je nadlena i za nadzor rada CDA, Komisija za HOV je jo prije dvije godine, u cilju
podsticaja razvoja trita hartija od vrijednosti, trebala naloiti CDA da obezbijedi unaprjeenje
postojeeg sofvera. Taj sofver, koji je CDA dobila kao poklon u jednom periodu u kojem je obim
trgovanja na crnogorskim berzama bio mali, kao i broj ovlaenih uesnika, neadekvatan je za
obim i brzinu trgovanja kakvi ve danas postoje na crnogorskim berzama, odnosno za ukljuivan-
je veeg broja ovlaenih uesnika u trgovanje, ni domaih, a naroito inostranih koje se oekuje
sa regionalnim povezivanjem berzi. Uprkos ovakvoj situaciji sa programskim rjeenjem, CDA je
218
viak prihoda nad rashodima za 2005. godinu planirala da utroi u kupovinu poslovnog prostora,
to je sve samo ne prioritena investicija u poreenju sa neadekvatnim sofverom. S obzirom da na-
rasli obim trgovanja obezbjeuje dovoljne prihode, CDA bi trebala razmotriti mogunost sman-
jenja naknada za njene usluge.
Unaprjeenje sofvera CDA jedan je od osnovnih preduslova za poveanje nivoa kvalitete usluga
koje pruaju brokerski i dilerski posrednici, odnosno drugi ovlaeni uesnici u Republici, kao i
poslovanja berzi. Za poslovanje ovlaenih uesnika i berzi u perspektivi od esencijalnog znaaja
je irenje dijapazona trinog materijala. To se, prije svega odnosi na stvaranje trita korporativ-
nih obveznica i vee korienje IPO u funkciji prikupljanja nedostajueg kapitala.
U oblasti poslovanja investicionih fondova, osim navedenih problema vezanih za kvalitet infor-
macija o poslovanju emitenata hartija na domaem tritu kapitala, jedan od najvanijih proble-
ma proizlazi iz neadekvatne zakonske regulative, koja moe postati ograniavajui faktor njihovog
razvoja u nansijske posrednike kakvi postoje na razvijenim nansijskim tritima. Problema-
tina rjeenja iz Zakona o investicionim fondovima neophodno je to prije promijeniti, odnosno
obezbijediti vei nivo sigurnosti investiranja u investicione fondove u Crnoj Gori, preciznijim de-
nisanjem odgovornosti drutava za upravljanje i nadzornih odbora za propuste u radu. Osim toga,
neophodno je preciznije razdvojiti pojam otvorenih i zatvorenih investicionih fondova, odnosno
obezbijediti uslove da domai fondovi mogu da posluju kao pravi otvoreni investicioni fondovi,
koji kontinuirano i prikupljaju i otkupljuju svoje investicione jedinice. Pored toga, bilo bi cjelis-
hodno obezbijediti poseban zakonski tretman za dravne fondove.
Treba imati u vidu da investicioni fondovi predstavljaju najvea udruenja malih investitora,
koja imaju veliku investicionu mo zahvaljujui ukrupnjavanju kapitala. Bilo bi nerazumno, na sa-
mom poetku njihvog razvoja u Crnoj Gori pretvoriti ih u nansijske posrednike za nansiranje
samo krupnog kapitala, bez obzira to on trenutno prevladava na domaem tritu. Loa iskustva
vlasnika vauera privatizacionih fondova sa isplatana dividende, nanijela su dovoljno tete inves-
ticionim fondovima kao nasljednicima privatizacionih fodnova, pa na samom poetku njihovog
razvoja ve treba stvarati uslove za vraanje povjerenja u ove nansijske posrednike.
Prava individualnih malih investitora trebat e prevashodno obezbijediti u novom zakonu o pri-
vrednim drutvima, propisivanjem minimalnog broja od pet lanova upravnog, odnosno odbora
direktora, jer e mali akcionari lake skupiti 20%, nego 33% glasova da bi obezbijedili svojeg pred-
stavnika u ovom odboru.
U oblasti osiguranja u Crnoj Gori se oekuje da osiguravajua druta koja se bave neivotnim osi-
guranjem u budunosti, shodno reformi penzionog sistema, na tritu ponude i dodatno penziono
i zdravstveno osiguranje. U tom smislu neophodno je obezbijediti uslove za irenje spektra raspo-
loivih hartija od vijednosti domaih emitenata. Samo u tim uslovima znaajan kapital koji osigu-
ravajua drutva prikupljaju moi e, kao alternativan izvor konkurentan bankarskim kreditima,
biti upotrijebljen za nansiranje domaih potreba za eksternim izvorima nansiranja. Jedan od
219
naina za popularizaciju ivotnog osiguranja su i poreske olakice za ivotna osiguranja, koje bi se
mogle dati i za dopunska i privatna zdravstvena osiguranja, pa je neophodno razmotriti mogu-
nosti njihovog uvoenja. U vezi sa osiguranjem treba naglasiti i neracionalnost osnivanja posebne
agencije za regulativu i kontrolu osiguravajuih drutava u Crnoj Gori. S obzirom da Crna Gora
ima malu ekonomiju i malo trite osiguranja, bilo je daleko racionalnije i cjelishodnije oblast ra-
gulative i kontrole osiguranja povjeriti instituciji poput Centralne banke Crne Gore. Ova instituci-
ja ima i strunjake i druge uslove neophodne za vrenje poslova kontrole i regulative osiguranja, a
to je najvanije ima i meunarodno priznat renome u vrenju kontrole i regulacije u najrazvi-
jenijoj oblasti nansijskog trita u Crnoj Gori u bankarskom sistemu.
Centralna banka Crne Gore, kao regulator i kontrolor, ima kapacitet da ove poslove obavlja u jo
jednoj oblasti oblasti dobrovoljnih penzionih fondova. Meutim, ova oblast povjerena je Komi-
siji za HOV, koja je do sada pokazala suvie veliku sklonost ka previanju propusta na tritu har-
tija od vrijednosti, pa postoji realna bojazan za kvalitet rada buduih dobrovoljnih penzionih fon-
dova. to se tie samih dobrovoljnih penzionih fondova, preduslovi za uspjenost njihovog poslo-
vanja su i u obezbjeenju adekvatnih informacija o emitentima postojeih hartija od vrijednosti
na tritu, kao i stvaranju neophodnih uslova za kreiranje novih hartija od vrijednosti.
Da bi se obezbijedio kvalitetan razvoj dobrovoljnih penzionih fondova i njihovo zaivljavanje na
domaem nansijskom tritu, neophodno je paljivo pratiti njihovo poslovanje od samog poet-
ka, s obzirom na postojee rezerve u vezi sa preranim isplatama penzionih primanja iz fonda, od-
nosno prekratkom roku za generisanje prinosa na uplate (svega tri godine). Da bi se preduprijedili
socijalni problemi u perspektivi, u vezi sa dravnim penzionim fondom potrebno je preispitati: 1)
planirano dalje smanjenje obaveznih doprinosa za Fond PIO iz rada, i 2) zabranu investiranja pri-
hoda od privatizacije na tritu hartija od vrijednosti. Prihodi od privatizacije koriste se za isplatu
penzija sadanjim penzionerima, odnosno ne investiraju se, pa ne generiu ni prihode za isplate
penzija buduim penzionerima. Njihova perspektiva je utoliko mranija to oni danas izdvajaju
za isplate penzija sadanjim penzionerima, dok drava planira da budue generacije rastereti tih
uplata. Generacije dananjih 40-to godinjaka mogle bi doivjeti vrlo neprijatna iznenaenja po
isteku radnoga vijeka.
Stie se dojam da drava daleko vie brine o rastereenju poreskih i obveznika doprinosa, u od-
nosu na brigu o popunjavanju dravnog budeta i budetskih fondova. Imajui u vidu potrebe za
znaajnim budetskim sredstvima za potrebe nansiranja kapitalnih investicija (saobraanice, vo-
dovodi i slino), ukidanje poreza na kapitalnu dobit ini se iluzornim. Ovo utoliko prije to su pri-
hodi od kapitalnih dobitaka na crnogorskim berzama tokom posljednje dvije godine bili izuzetno
visoki, i to se u naredne dvije godine oekuje da e oni iznositi barem 50% od ostvarenih u ovim
godinama. Ovo utoliko prije ako se u perspektivi i realizuje planirano regionalno povezivanje ber-
zi. Objanjenje da su porezi ukinuti da bi se podstaklo investiranje malih investitora, ini se nelo-
ginim, jer mali investitori bi, za razliku od velikih investitora, morali da plate i male poreze.
220
Izazovi razvoja trita hartije od vrijednosti u Crnoj Gori su mnogobrojni. Naini da se na te iza-
zove odgovori, odnosno rjeenja za postojee probleme, su poznati potrebno je samo to prije
poeti sa njihovom primjenom.
221
LITERATURA
LITERATURA
1. Analysts Journal, March/April 1993.
2. Bloch, Ernest, Inside Investment banking, II izdanje (Burr Ridge, IL: McGraw-Hill/Irwin,
1989).
3. Bossone, Biaggio & Promisel, Lary, Strengtening Financial Systems in Developing Countries,
Te Case for Incentives Based Financial Sector Reform, Working paper, World Bank,
September, 1998, Washington DC
4. Carter, Laurence W., IFCs experience in promoting emerging market investment funds,
Lessons of Experience Series, Te World Bank Washington, D.C., 1996
5. Centralna banka Crne Gore, ,,Bilten Centralne banke Crne Gore, razliita izdanja
6. Centralna banka Crne Gore, Godinji izvjetaj glavnog ekonomiste za 2005. godinu, mart
2006.
7. Centralna banka Crne Gore, Godinji izvjetaj o radu CBCG u 2005. godini, maj 2006.
8. Cover feature, Search for strategy, Te Banker, December 2002
9. Dabi, Prof. Dr. Stojan, Siegel, Alan M., Moris, Kenneth M., U obliku novca, IQ Media,
Beograd, 1995
10. DC, December 1991., ISBN 1-55775-195-1,
11. Demirguc-Kunt, Asli & Maksimovic, Vojislav, Funding Growth in Bank-based and Market
Based Financial Systems: Evidence From Firm Level Data, IMF, Washington, January 2000
12. Edited by Stefano Preda, Funds and Portfolio Management Institutions, Elsevier Science
Publishers Co. 1991, J.J. Sijben, Funds and portfolio management institutions in the
Nederlands, International Surwey, Amsterdam, New York, ISBN: 0444888950
13. Editor Jerey M. Laderman in Association with Bussines Week, Business Weeks Guide to
Mutual Funds, London,1991
14. Editors, Gerard Caprio, Jr. Izak Atiyas i James A Hanson, Financial Reform, Teory and
Experience, Cambridge University Press, 1996, Cembridge, New York, Melbourne, ISBN 0-
521-57424-2
15. Fabris, Dr Nikola, Vukajlovi-Grba, Danijela, Radunovi, Tanja i Jankovi, Jelena, Ekonomska
politika u dolarizovanim ekonomijama sa posebnim osvrtom na Crnu Goru, Working Paper
br. 1, Centralna banka Crne Gore, Podgorica, jun 2004.
16. Federal Reserve Board, www.bog.frb.fed.us, Flow of Fund Accounts, decembar 1999. i Bank
for International Settlements, International Banking and
17. Fickes, Mike, Pension Funds Plan to Plow $14B into Real estate in 2003, National Real Estate
Investor, February 1, 2003
18. Financial Market Developments, Quarterly Review, novembar 1999.
222
19. Fredman, Albert J. & Scott, George Cole, Investing in Closed-End Fonds: Finding Value &
Building Wealth, New York Institute of Finance, New York, London, Toronto, Sydney, Tokyo,
Singapore
20. Fredman, Albert J. & Wiles, Russ, How Mutual Funds Work, New York Institute of Finance,
1993, New York, ISBN 0-13-012501-6
21. G.A. Mackenzie, Philip Gerson and Alfredo Cuevas, Pension Regimes and Saving, IMF,
Washington DC, August 1997
22. G.A.Mackenzie, Philip Gerson, Alfredo Cuevas, and Peter S. Heller (2001); Pension Reform
and Te Fiscal Policy Stance, IMF Working Paper, /01/214
23. Global Development Finance 2003 - Striving for Stability in Development Finance, World
Bank, Washington, 2004, ISBN 0 - 8213 - 5428 0
24. Honohan Patric, and Izac Atiyas, 1989, Intersectoral nancial ows in developing countries.
Policy research Working Paper 164, World Bank, March 1989
25. Honohan, Patrick, 1997, Banking System Failures in Developing and Transition Countries:
Diagnosis and Prediction, BIS Working Paper, No. 39 (Basle: Bank for International
Settlements).
26. J. Ritter, and Q. Zhao, Te cost of Raising Capital, Journal of Financijal Research, Spring
1996, strana 59 74
27. Jankovi, Sran, Magistarski rad, Uloga i znaaj mikrokreditiranja, Postdiplomske studije
Ekonomskog fakulteta, Podgorica, 2005. godina
28. La Porta, Rafael, Florencio Lopez-de-Silanes, Andrei Shleifer and Robert Vishny, Legal
Determinants of External Finance, 1998, Law and Finance, Journal of Political Economy
29. Laketi, Danijela, Privatizacioni fondovi u Crnoj Gori, II Konferencija postdiplomskih studija,
Ekonomskog fakulteta, Volume II, Podgorica, 2003.
30. Mackenzie G.A, Gerson P, Cuevas A and Heller P.S: Pension Reform and Te Fiscal Policy
Stance, IMF Working Paper, /01/214, 2001
31. Manne H, Insider Trading and Property Rights in New Information, Cato Journal, Vol 4, No 3,
32. Miller, Roger Leroy & Van Hoose, David D., Moderni novac i bankarstvo, Tree izdanje, MATE
d.o.o., Zagreb, 1993.
33. Miller, Teresa, Reform Could Trigger Some Novel Aliations, Best Week, November 1, 1999
34. Mishkin F, Policy Remedies for Conict of Interest in the Financial System, NBER, Columbia
University, 2003
35. Mitchel D. J., Understanding Pro-growth Tax policy, Heritage Foundation, 2003
36. Montenegro Biznis Rejting 300, 2002, Centar za preduzetnitvo i ekonomski razvoj,
Podgorica, Globalmark B.R., Beograd, CIPE, Vaington
37. Odier, P. i Solnik, B. Lessons for International Asset Allocation Financial
38. Recent developments in international nancial markets, Allan Budd, Te Queen s College,
Oxford, China Development Bank, Chonqing 7th August, 2003
223
LITERATURA
39. Risti, Dr ivota, Trite kapitala-teorija i praksa, Privredni pregled, Izdava, Dr ivota Risti,
Beograd 1990.
40. Saunders, Antony & Cornett, Maricia Millon Financial markets and institutions, McGraw-Hill
Irwin, 2001
41. Singh, Ajit, Corporate Financial Patterns in Industrializing Economies: A Comparative
International Study, IFC Technical Paper No. 2, 1995
42. Slaughter, Joana, Guide to Investment Trusts & Unit Trusts, Pitman Publishing, London, Hong
Kong, Johanesburg, Melbourne, Singapoore, Washington DC, 1996, ISBN 0-273-62518-7
43. Solnik, Bruno, International Investments - Tird edition, Addison-Wesley Publishing
Company, Washington, 1996.
44. Sta Team from the Exchange and Trade Relations, Private Market Financing for Developing
countries, World Economic and Financial Surveys, IMF, Washington
45. Sta Team led by Charles Adams, Donald J. Mathieson, Garry Schinasi, and Bankim
Chadha, International Capital Markets, Developments, Prospects and Key Policy Issues, IMF,
Washington, September 1998
46. Sta Team led by Charles Adams, Donald J. Mathieson, Garry Schinasi, and Bankim
Chadha, International Capital Markets, Developments, Prospects and Key Policy Issues, IMF,
Washington ,September 1998
47. Stankovi Tijana: Komparativna analiza penzijskih reformi u regionu, okrugli sto
Dobrovoljni penzijski fondovi u Crnoj Gori, Podgorica, 2004
48. ljivananin, Prof. Dr. Mlaen, Banka nansijsko preduzee,Univerzitet Crne Gore,
Ekonomski fakultet, Podgorica, 1999.
49. Te 2002 Financial Services Fact Book, Insurance Information Institute NY, New York, 2003
50. Vlada RCG: ,, Agenda ekonomskih reformi u Crnoj Gori 2002-2007
51. Vlahovi, Ana Privatizacija u oblasti penzijskog osiguranja, zbornik radova Konferencije
Postdiplomskih studija Preduzetnika ekonomija, Volume 1, decembar 2002, Podgorica
52. Vukajlovi-Grba, mr Danijela, Investicioni fondovi strana iskustva i domae mogunosti,
izdava CBCG, Podgorica 2006.
53. Vukajovi-Grba, Danijela, Savremeni trendovi na nansijskim tritima, asopis Monet br.
14, Podgorica, septembar 2003
54. Zelenovi,Vera, Globalizacija nansijskih institucija, Svet nansija, Januar Mart, 2003.,
Vojvodjanska banka

Analiza Finansijskog Trzista CG PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Analiza Finansijskog Trzista CG PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

SEKTOR ZA ISTRAIVANJA I STATISTIKU

Radna studija br. 10

Вам также может понравиться