UNIVERZITET U SARAJEVU FAKULTET ZA SAOBRAAJ I KOMUNIKACIJE ODSJEK: Saobraaj SMJER: Cestovni saobraaj PREDMET: CESTOVNA VOZILA

SISTEMI ZA DOBAVU GORIVA KOD DIZEL MOTORA

Kandidati: Denis Mahmutovi Dalila Ahmetovi ejlana Aganovi

Sarajevo, mart 2012. godine

Mentor: Prof. dr. Ivan Filipovi

SADRAJ

SADRAJ................................................................................................................................................... 1 UVOD ....................................................................................................................................................... 2 1.Sistem za napajanje gorivom diesel - motora ...................................................................................... 3 1.1.Dovod goriva u diesel - motor ....................................................................................................... 4 2.Pumpe visokog pritiska......................................................................................................................... 6 2.1.Linijska (redna) pumpa visokog pritiska ........................................................................................ 6 2.2.Rasteretni ventil ............................................................................................................................ 8 2.3.Rotacione klipne distribucione pumpe ....................................................................................... 10 2.4.Pumpe visokog pritiska za sistem pumpa-brizga ....................................................................... 10 3. Brizgai............................................................................................................................................... 12 4.Common Rail ...................................................................................................................................... 16 5.Ostali pribor instalacije za ubrizgavanje ............................................................................................. 20 5.1. Regulator .................................................................................................................................... 20 5.2.ista goriva filter za gorivo ..................................................................................................... 22 6.Najvanije karakteristike instalacija za dobavu goriva u dizel motorima........................................... 23 ZAKLJUAK............................................................................................................................................. 25 LITERATURA ........................................................................................................................................... 26

UVOD U ovom seminarskom radu, na temu Sistemi za dobavu goriva kod dizel motora mi smo na najbolji i najkrai mogui nain pokuali predstaviti sam sistem dobave goriva. Sistem za dobavu goriva je jedan od najznaajnijih sistema motornih vozila, te smo mi uz pomo knjige Cestovna vozila , skripte Motori i motorna vozila prof. dr. Ivana Filipovia, Skripta Motori s unutarnjim izgaranjem grupe autora (Ivan Mahalec, Zoran Luli , Darko Kozarac), te nekih web stranica raznih proizvoaa uradili ovaj seminarski. Sam rad je koncipiran od est manjih cjelina. Na samom poetku objasnili smo osnovne zadatke sistema te osnovne podjele. Zatim smo kroz naredne dijelove detaljnije obradili osnovne komponente ovog veoma znaajnog sistema motornih vozila. Malo vie panje smo posvetili sistemu Common Rail koji je jedan od najee upotrebljavanih i najnovijih sistema za dobavu goriva, te smo se na kraju samo kratko osvrnuli na ostale komponente i samo naveli najvanije karakteristike instalacije za dobavu goriva.

1.Sistem za napajanje gorivom dizel - motora

Sistem za napajanje gorivom dizel-motora mora da omogui: 1 ekonominost transformacije hemijske energije goriva u mehaniki rad; nisku koncentraciju kodljivih produkata u izduvnim gasovima; miran i to je mogue bezbuniji rad; pogodnu regulaciju u odnosu na brzinski reim i nivo optereenja; odgovarajue praenje toka doziranja i koliine goriva na promjenjivim reimima rada motora sa ciljem postizanja statikih i dinamikih karakteristika motora; nizak nivo mehanikih i termikih optereenja i razumno dug vijek motora i instalacije za dobavu goriva; kompaktnost instalacije za dobavu goriva i njen pogodan smjetaj na motor; pouzdanost u radu, to manju komplikovanost opsluivanja i realnu cijenu konstrukcije Sistemi za napajanje goriva dizel motora mogu se podijeliti, uzimajui u obzir razliite aspekte, kao to su: vrsta pogona, nain stvaranja visokog pritiska, nain regulacije ubrizganog goriva, itd.

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 197str.

Slika1. Podjela sistema za dobavu gorivu prema pogonu i nainu ostvarenja visokog pritiska

Pored ovih podjela prisutne su i druge podjele, posebno komletnih instalacija, kao naprimjer konvencionalni sistemi i sistemi sa elektronskim upravljanjem. 1.1.Dovod goriva u dizel - motor U ovom poglavlju emo jednostavno opisati sistem dopremanja goriva u dizel-motor, a u narednim poglavljima e pojedinano biti opisan pojedini dijelovi ovog sistema. Rezervoar goriva (1) na sebi obavezno sadri mjesto za nasipanje goriva sa odukom za zrak iz rezervoara, mjera nivoa goriva, grubi preista (usisnu korpu u rezervoaru) na vodu kojim se gorivo transportuje preko niskotlane pumpe (2) i otvor na najnioj taki rezervoara, za isputanje goriva. Na niskotlanoj pumpi (2) se nalazi jedan grubi preista goriva (2a) i runa pumpa (2b) za punjenje sistema gorivom prije startovanja motora, ukoliko je instalacija za gorivo bila ispranjena zbog rastavljanja i opravki na motoru. Od niskotlane pumpe gorivo se transportuje preko sistema preistaa (3) (jednog ili vie preistaa) do pumpe visokog pritiska (4). Od pumpe visokog pritiska (4) gorivo ide preko cijevi visokog pritiska (6) na brizgae (5), koji gorivo ubrizgavaju, u tano definisanoj koliini i odreenom vremenu u cilindar motora sus.

Na instalaciji se nalaze prelivni ventil (7) i povratni odnosno prelivni vodovi (8) od preistaa (3), pumpe visokog pritiska (4) i od brizgaa (5), koji vraaju viak goriva u rezervoar (1). Na pumpi visokog pritiska nalazi se regulator broja obrtaja (9) i varijator ugla predubrizgavanja (10), koji imaju ulogu regulisanja nominalnog, odnosno maksimalnog broja obrtaja motora i ugla poetka potiskivanja goriva na pumpi visokog pritiska, odnosno ugla predubrizgavanja. Slina instalacija je i za sistem pumpa-cijev-brizga sa elektronskom kontrolom pojedinih parametara, u prvom redu ugla predubrizgavanja i regulacije dobave koliine goriva. Kod ovakvih instalacija nalazi se elektronska upravljaka jedinica, koja na osnovu informacija o parametrima stanja na motoru sui, posredno preko odgovarajuih aktuatora i prenosnih elemenata, vri upravljanje pojedinih parametara na sistemu dobave goriva. Pumpa visokog pritiska dobiva pogon od radilice motora, preko jednog prenosnika. 2

Slika 2: Instalacija za napajanje gorivom sa linijskom pumpom (sistem pumpa-cijev-brizga)

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 199 str.

2.Pumpe visokog pritiska Pumpe visokog pritiska predstavljaju najvaniju komponentu u sistemu dobave goriva u dizel motorima. Ova injenica proizilazi iz same konstrukcije diesel motora, jer se gorivo u cilindrima pali pod visokim pritiskom, ali ga je takoe potrebno i ubrizgati u cilindar pod visokim pritiskom. Ovaj proces se obavlja koritenjem razliitih mehanikih sklopova u kojima pumpe visokog pritiska ine osnovu. Pumpe visokog pritiska se nazivaju i bosch pumpama iz razloga to 97% svjetske proizvodnje ovih sklopova predstavljaju rjeenja njemakog industrijskog proizvoaa Bosch, po kome su ove pumpe i dobile ime. Osnovni zadatak pumpi visokog pritiska je da obezbijede potiskivanje odgovarajue koliine goriva prema brizgau i motoru sui sa pritiskom potiskivanja koji e omoguiti kvalitetno rasprivanje goriva u cilindru motora. Kvalitetno rasprivanje podrazumijeva dobivanje to sitnijih kapljica rasprenog goriva u toku cijelog procesa ubrizgavanja. Zavisno od namjene motora (putnika vozila, kamioni, brodovi, itd.) i koncepta instalacije za dobavu goriva, moe se napraviti gruba podjela pumpi visokog pritiska na: 1. linijske (redne) pumpe visokog pritiska. Koriste se u koncepciji sistema dobave goriva pumpa-cijev-brizga, 2. distribucione pumpe visokog pritiska. Koriste se u koncepciji sistema dobave goriva pumpa-cijev-brizga, 3. pumpe visokog pritiska za sistem pumpa-brizga, 4. pumpe visokog pritiska za sisteme common rail-a.3 U nastavku naeg seminarskog rada emo dati krai opis ovih pumpi. 2.1.Linijska (redna) pumpa visokog pritiska Linijske pumpe visokog pritiska, ne ulazei u opremu pumpi, mogu se podjeliti prema nainu regulacije potisnute koliine goriva, na: - pumpe sa mehanikom regulacijom potisnute koliine goriva i - pumpe sa elektronskom regulacijom potisnute koliine goriva

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 203 str.

Slika 3. Djelomini presjek estocilindrine linijske pumpe visokog pritiska sa mehanikom regulacijom

Izgled jedne linijske redne estocilindrine pumpe visokog pritiska, sa mehanikom regulacijom potisnute koliine goriva, dat je na slici 3. Bregasto vratilo pumpe (1) je pogonjeno, najee preko zupastog prenosnika, od radilice motora sui. Na pumpi se nalaze mehaniki centrifugalni regulator broja obrtaja (2) i varijator ugla predubrizgavanja (3), takoe mehaniki centrifugalni. Niskotlanu pumpu za gorivo (4) pokree ekscentar na bregastom vratilu. Niskotlana pumpa (4) dovodi gorivo, preko sistema preistaa, u niskotlani kolektor (5), odakle gorivo ulazi u nadklipni prostor pumpe visokog pritiska. U nadklipnom prostoru pumpe visokog pritiska gorivo pod visokim pritiskom se potiskuje preko cijevi visokog pritiska, koja je spojena sa pumpom na prikljuku (6), do brizgaa i motora sui.

2.2.Rasteretni ventil Natklipni prostor pumpe odvojen je od cijevi visokog pritiska rasteretnim ventilom. Njegovi osnovni zadaci: a) da razdvoji natklipni prostor pumpe od cijevi visokog pritiska kada ne traje potiskivanje; b) da u svom povratnom hodu rastereti z apreminu visokog pritiska (kuita rasteretnog ventila, cijev visokog pritiska i unutranju zapreminu brizgaa) i onemogui da, zbog reflektovanih talasa, doe do naknadnog ubrizgavanja goriva; c) da svojim rastereenjem regulie nivo stalnog pritiska u zapremini izmeu ventila i brizgaa i na taj nain smanji zakanjenje izmeu poetka potiskivanja i poetka ubrizgavanja goriva. U praksi se susreu sistemi rasteretnih ventila: - sa konstantnom rasteretnom zapreminom (VR= const.), - sa konstantnim statikim (zaostalim) pritiskom (po= const.) izmeu dva ubrizgavanja, - sa konstantnom rasteretnom zapreminom i dodatnom prigunicom. Izgled rasteretnog ventila sa konstantnom rasteretnom zapreminom, koji je i najee zastupljen u praksi, dat je na slici 4. Ventil sa klipom (1), koji je prikazan na sjeditu voice klipa (3), pod prednaponom opruge (2), se nalazi u kuitu rasteretnog ventila (5). Rasteretni hod klipa ventila (hRv) i prenik klipa ventila (dv) su oznaeni na slici 190. Na osnovu ovih oznaka, rasteretna zapremina se rauna kao:

Slika 4. Rasteretni ventil VR=const

Voica opruge (4), data u formi kao na slici 4, iskoritena je u cilju smanjenja zapremine kuita rasteretnog ventila (Vkl). Ova zapremina predstavlja tzv. mrtvu zapreminu i njeno smanjenje pozitivno utie na hidrodinamike karakteristike goriva, to e se kasnije detaljnije objasniti. Kada je zapremina Vkl srazmjerno mala, u odnosu na kompletnu visokotlanu zapreminu sistema, oblik voice (4) na slici 4 se izostavlja. Osnovna karakteristika ventila je rasteretna zapremina (VR), kojom se od trenutka razdvajanja zapremine visokog pritiska(VS) i nadklipnog prostora, do trenutka sjedanja klipa ventila na sjedite, uveava zapremina visokog pritiska za vrijednost VR , odnosno pritisak u zapremini visokog pritiska pada za p.4

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 209 str.

2.3.Rotacione klipne distribucione pumpe Ove pumpe su dobile naziv rotacione zbog toga to ureaj za distribuciju goriva (distributor) prema pojedinim cilindrima motora sui vri rotaciju oko vlastite ose. Kretanje klipova, koji stvaraju visoki pritisak u gorivu, zavisno od konstrukcije, moe biti u pravcu ose distributora (aksijalne pumpe- visoki pritisak kod ove pumpe ostvaruje se aksijalnim kretanjem klipa pumpe (kretanje u pravcu ose distributora) i normalno na osu distributora (radijalne pumpeove pumpe se razlikuju od rotacionih aksijalnih pumpi po konstrukciji, broju i nainu kretanja klipova koji stvarju visoki pritisak u gorivu, naime ovdje se klipovi za stvaranje visokog pritiska goriva kreu radijalno u odnosu na osu obrtanja pogonskog vratila). 2.4.Pumpe visokog pritiska za sistem pumpa - brizga Sa stanovita hidrodinamikih karakteristika sistem pumpa-brizga daleko je kvalitetniji od sistema pumpa-cijev-brizga, gdje se u cijevima javljaju deformacije potisne karakteristike od pumpe, isparavanje goriva, a esto je prisutna i pojava kavitacije. Sistem pumpa-cijev-brizga ima jedinu prednost to je fleksibilniji za ugradnju na razliite motore. Zbog ovih osobina danas se masovno koristi sistem pumpa-brizga. Kod ovog sistema otpada cijev visokog pritiska, koja spaja pumpu visokog pritiska i brizga, kao i rasteretni ventil. Prema konstruktivnoj izvedbi ovi sistemi se dijele na:5 sistem gdje je klip pumpe odvojen od brizgaa, veza je preko kratkog kanala hidraulinim putem, klip pumpe i igla brizgaa su iz jednog dijela.

Prema nainu regulacije potisnute koliine goriva postoje i ovdje: pumpe sa mehanikom regulacijom potisnute koliine goriva, pumpe sa elektronskom regulacijom potisnute koliine goriva.

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 213 str.

10

Prikaz konstruktivne izvedbe pumpe visokog pritiska sistema pumpa-brizga, sa mehanikom regulacijom potisnute koliine goriva i sa kratkim kanalom izmeu pumpe i brizgaa, dat je na slici 5.

Slika 5.Sistem pumpa-brizga sa kratkim kanalom i mehanikom regulacijom potisnute koliine goriva

Velika prednost sistema pumpa - brizga u odnosu na sistem pumpa cjevovod brizga lei u nepostojanju zapremine ispunjene gorivom izmeu pumpe i brizgaa.Impuls potiskivanja klipa prenosi se praktino nedeformisan na brizga, nema fluida veeg kapaciteta koji bi izazvao deformaciju impulsa. Glavni nedostatak sistema pumpa - brizga u odnosu na sistem pumpa cijev - brizga lei u znatno manjoj adaptibilnosti na motoru.

11

3. Brizgai Uloga brizgaa je da ubrizgavaju gorivo i da ga rasporede u radnom prostoru motora zavisno od procesa stvaranja smjese i sagorijevanja. Kod motora sa nepodijeljenim radnim prostorom i zapreminskim stvaranjem smjese potrebno je da se gorivo fino raspri i ujedno ravnomjerno raspodijeli, dok se kod povrinskog stvaranja smjee gorivo nanosi na zid komore u vidu tankog filma.Postoje takoder razlike u odnosu na mlaz goriva iz brizgaa ako je u pitanju stvaranje smjese i sagorijevanje u podijeljenom radnom prostoru (pretkomore, vihome komore). Ako se uzmu u obzir specifinosti, kao i razne veliine komora, onda je jasno da postoji niz razliitih konstrukcija brizgaa, pogotovo se razlikuju donji dijelovi sa mlaznicama koji ulaze u radni prostor. Podjela brizaa e biti prikazana na slici koja slijedi:

Slika 6. Podjela brizgaa

12

Slika 7 Presjek brizgaa s razliitim konstrukcionim rjeenjima

Slika 8. Brizga

Obzirom da uvijek postoji potreba kontrolisanog procesa ubrizgavanja goriva, odnosno kontrolisanog procesa izgaranja, u cilju uspostave optimalnih energetskih i ekolokih parametara motora sui, brizga ima kljunu ulogu u tom procesu. Prvi pokuaji uvoenja kontrolisanog procesa ubrizgavanja, tzv. stepenastog ubrizgavanja, koje se moe najlake objasniti preko dijagrama hoda igle, datog na slici 9, ostvareno je sa brizgaima sa dvije opruge.
13

Slika 9.6 Upravo zbog toga u novije vrijeme se poinju primjenjivati brizgai sa prinudnim otvaranjem koji umjesto solenoidnog ventila koriste piezoelektrini aktuator koji ima daleko krae vrijeme djelovanja, odnosno bre reakcije od komande do izvrenja funkcije otvaranja ili zatvaranja brizgaa. Zahvaljujui koritenju piezoelektrinih elemenata, koji se, pri dovoenju napona na krajeve ire, moe se upravljati sa procesom ubrizgavanja, gdje je omogueno: - vei broj ubrizgavanja u toku jednog ciklusa, - vrlo kratka vremena ubrizgavanja, - precizno doziranje koliine goriva. Nedostatak piezoelektrinih elemenata (aktuatora) je to im je irenje vrlo malo pri dovoenju napona na njih. Zbog toga se mora ugraivati dosta veliki broj piezoelektrinih elemenata, to poveava dimenzije brizgaa, ili se moraju konstruisati posebni prenosni mehanizmi koji uveavaju regulacioni hod u odnosu na mali hod piezoelektrinog aktuatora. Slikovit prikaz mogunosti regulacije ubrizganih koliina goriva u toku jednog ciklusa najbolje se vidi na slici 10, gdje je predstavljena karakteristika ubrizgavanja goriva u funkciji vremena za sluaj viestepenog ubrizgavanja. Sve veliine na ovoj slici su promjenjive i zavise od radnih uslova motora, kojima se preko upravljake jedinice u svakom trenutku definie vrijeme poetka i trajanje kao i karakter promjene ubrizgane koliine goriva.

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 215 str

14

Slika 10.7

Najee pominjane karakteristike brizgaa su: - pritisak otvaranja i zatvaranja brizgaa, - maksimalni hod igle brizgaa i - protona karakteristika brizgaa

Ivan Filipovi, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo, 216 str.

15

4.Common Rail Ovaj se ureaj jo naziva i ureajem za ubrizgavanje sa spremnikom goriva pod visokim pritiskom. Zbog toga to je pritisak za cijelo vrijeme ubrizgavanja gotovo stalan, naziva se i ubrizgavanjem sa stalnim pritiskom. Sama ideja i nije posve nova. Prve izvedbe s elektronikom regulacijom bile se na sporohodnim brodskim motorima jo 1979. g. Glavna prepreka primjeni kod mnogo brih automobilskih motora bila je ta to tada jo nisu postojali dovoljno brzi elektromagnetski ventili za ubrizgavanje. Primjerice ako ubrizgavanje goriva traje 20KV tada to kod etverotaktnog motora pri brzini vrtnje od 4000 min-1 traje svega 0.8ms. To zahtijeva veliku brzinu zatvaranja i otvaranja ventila za ubrizgavanje, kao i veliku pouzdanost i izdrljivost. Izvedbu poznatu pod nazivom Common Rail zajedniki su razvili Daimler-Benz, Bosch i Fiat, a u serijskoj se proizvodnji pojavila 1997. godine. Dok danas ove ureaje proizvodi i firma Delphi. Ureaj se sastoji od klipne pumpe k visokog pritiska koja dobavlja gorivo u zajedniki spremnik pod visokim pritiskom (Common Rail). Iz spremnika se gorivo cijevima odvodi do elektromagnetskih ventila za ubrizgavanje koje otvara i zatvara elektroniki upravljaki ureaj. Poseban brzi regulator odrava pritisak u spremniku visokog pritiska za vrijeme ubrizgavanja praktiki konstatnim. Najvei pritisak ubrizgavanja iznosi kod: 1. Common Rail 1 (1997.godine) 1350 bar, 2. Common Rail 2 (2000.) 1600 bar, 3. Common Rail 3 (2003.), piezo-ventili, viestruko glavno ubrizgavanje1800 bar, 4. Common Rail 4 (~2007.) > 2200 bar U odnosu na druge sisteme ubrizgavanja Common Rail ima ove osnovne prednosti:8 1.Ubrizgavanje se vri elektromagnetskim ventilima pa je izbor poetka, kraja i trajanja ubrizgavanja potpuno slobodan i nije ogranien geometrijskim oblikom brijega kao u pumpi s mehanikim ubrizgavanjem

Grupa autora, 2010, Skripta Motori s unutarnjim izgaranjem, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagre b, 232-234 str.

16

2. Pritisak ubrizgavanja je konstantan od poetka do kraja ubrizgavanja.Iako pumpa brizgaljka ubrigava gorivo pod najveim pritiskom od 2100 bar, a Common Rail kod 1600 bar, prosjeni pritisak za vrijeme ubrizgavanja vei je kod Common Raila. U stvarnosti se pritisak za vrijeme ubrizgavanja mijenja ali su te promjene zbog brze regulacije vrlo male i zanemarive u odnosu na druge sisteme ubrizgavnja. Npr. kod nazivnog tlaka od 1300 bar oscilacije tlaka iznose 20 bar. 3.U jednom radnom ciklusu motora gorivo se moe ubrizgavati nekoliko puta. To je od velike prednosti jer omoguuje dobro regulirano predubrizgavanje koje je vano za smanjenje buke izgaranja. Takoer omoguuje naknadno ubrizgavanje u taktu ekspanzije i ispuhavanja, nuno za rad ureaja za smanjivanje tetne emisije (estica i NOx). 4. Pumpa visokog pritiska ne treba biti sinhronizirana s koljenastim vratilom motora. Time pogon pumpe i njezin smjetaj postaju jednostavnijima.

Slika 11.Ureaj za ubrizgavanje goriva sa spremnikom pod pritiskom - Common-Rail. (Crveno gorivo pod visokim pritiskom, uto gorivo pod niskim pritiskom. Oznake: ECU elektroniki upravljaki ureaj; F0 predfilter; F filter; P dobavna pumpa goriva; S spremnik goriva; davaii:nKVbroja obrtaja motora, BVugla bregastog vratila, pT pritisak nabijanja zraka u turbopunjau, tz temperatura zraka, tM temperatura motora)

17

Slika 12. Uporedni dijagram uobiajenog ubrizgavanja i sistema Common Rail9

Pritisak goriva za vrijeme ubrizgavanja kod Common Raila cijelo vrijeme je stalan. Prednosti kod visokih pritisaka ubrizgavanja:

Ravnomjerna i fina raspodjela goriva u komori za sagorijevanje Odlina mjeavina gorivo/zrak Optimalo sagorijevanje

Slika 13.Ventil za ubrizgavanje goriva u zatvorenom poloaju (lijevo) i otvorenom(desno) (Oznake:1povrat goriva, 2elektrini prikljuak, 3regulacijski lan (elektromagnetski ventil), 4 dovod goriva pod visokim tlakom iz Raila, 5kuglasti ventil, 6izlazna prigunica, 7ulazna prigunica, 8upravljaka zapremina, 9upravljaki klip, 10dovodni kanal prema sapnici, 11 igla sapnice)

Grupa autora, 2010, Skripta Motori s unutarnjim izgaranjem, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 233 str.

18

Otvaranje i zatvaranje brizgaljke (Slika 13.) vri se pomou elektromagnetskog regulacijskog ventila. Pokretni dio ventila, koji je ujedno kotva elektromagneta, ima vrlo malu masu tako da je za njegovo pomicanje dovoljna vrlo mala sila. Kotva elektromagneta pritisnuta je s gornje strane tvrom oprugom, a s donje je poduprta mekom. U zatvorenom stanju kroz elektromagnet (3) ne tee nikakva struja te rezultirajua sila opruga dovoljna je da dri kuglasti ventil (5) zatvorenim jer visoki pritisak djeluje na kuglicu na vrlo maloj povrini. Zbog toga to je kuglasti ventil zatvoren, igla sapnice pritisnuta je na sjedite silom pritiska goriva koja djeluje u upravljakom volumenu (8) na gornju stranu upravljakog klipa (9) i silom opruge smjetene s gornje strane igle. Tim se silama suprotstavlja sila pritiska goriva na donju stranu igle. Zahvaljujui malim poprenim presjecima izloenim pritisku goriva i malim dimenzijama brtvenih ploha, iglu u zatvorenom stanju dri vrlo mala rezultirajua sila. Otvaranje ventila zapoinje tako to elektronika upravljaka jedinica (ECU) propusti struju u elektromagnet (3) koji privue kotvu i tako otvori kuglasti ventil (5). Pritisak u upravljakom volumenu (8) naglo opadne, pa sila pritiska goriva s donje strane podigne iglu sapnice i gorivo se ubrizgava u cilindar. U otvorenom stanju kotva je privuena vrlo blizu elektromagnetu pa je za njeno dranje sada dovoljna znatno manja struja od relativno velikog poetnog impulsa potrebnog za povlaenje udaljene kotve. Kad se prekine struja, rezultirajua sila opruga pritisne kotvu prema dolje i zatvori kuglasti ventil. Treba uoiti da se zazatvaranje sapnice opet koristi sila pritiska goriva pa je dovoljna vrlo mala sila u opruzi igle jer ona treba nadvaladati samo razliku sila pritiska goriva s donje i gornje strane. Zahvaljujui tome dimenzije brizgaljke su vrlo male pa je ona idealna za motore s 4 ventila po cilindru jer se moe provui izmeu ventila tako da se gorivo ubrizgava na idealnom mjestu u sredini cilindra. Protok goriva kroz brizgaljku mora biti znatno vei od koliine potrebne za ubrizgavanje jer se veliki dio goriva koristi za upravljanje kretanjem upravljakog klipa (9), odnosno igle sapnice (11). Velika brzina otvaranja i zatvaranja sapnice za ubrizgavanje omoguena je time to elektromagnetski regulacijski ventil ima vrlo malu masu pokretnoga dijela koja prevaljuje vrlo mali put pa je zato dovoljna mala privlana sila, mase svih pokretnih dijelova u brizgaljci su vrlo male, kuglicu regulacijskog ventila pritisak goriva pritie na vrlo maloj povrni, a na iglu djeluje rezultirajua sila pritiska goriva na gornjoj i donjoj strani. Zahvaljujui elektronikom upravljanju, tlak ubrizgavanja se moe dobro prilagoditi potrebama procesa izgaranja u cilindru. Primjenom elektronike tanost ubrizgavanja se poveala, a kvarovi su postali drugaiji.10

10

Grupa autora, 2010, Skripta Motori s unutarnjim izgaranjem, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb , 234 str.

19

5.Ostali pribor instalacije za ubrizgavanje U ostali pribor instalacije za ubrizgavanje spadaju: a) Pumpa niskog pritiska, esto ini isti sklop sa pumpom visokog pritiska b) Regulator broja obrtaja, takoer ini, najee, jedan sklop sa pumpom visokog pritiska c) Varijator promjene poetka potiskivanja goriva u funkciji broja okretaja d) Korektori koliine potisnutog goriva u zavisnosti od nekog parametra (najee broja okretaja, pritiska zraka na ulazu u motor nadpunjenih motora i si.). e) Preistai goriva f) Cijevi visokog pritiska g) Sigurnosni i prelivni ventili Spremnik za gorivo mogue je podii na dovoljnu visinu samo kod stacionarnih motora da bi se obezbijedio povoljan protok goriva do pumpe visokog pritiska. Kod ostalih motora najee je potrebno ovaj dotok goriva obezbijediti posebnom pumpom. 5.1. Regulator Zadatak regulatora u sistemu za ubrizgavanje goriva je da odrava konstantan broj obrtaja u praznom hodu motora. Osim toga, regulator sprjeava prekoraenje maksimalno doputenog broja obrtaja. Uglavnom se ugrauju sa pumpama visokog pritiska. Momentna krivulja Diezelovog motora, naroito nenabijenog, vrlo sporo opada s poveanjem brzine vrtnje, pa bi opala na nulu tek kad bi brzina vrtnje dostigla viestruku vrijednost brzine nazivne brzine. Takvo mehaniko optereenje motor ne bi izdrao. Ta se opasnost naroito pojavljuje kod naglog rastereenja motora, kada dolazi do naglog poveanja njegove brzine vrtnje. Zato regulator iznad nazivne brzine vrtnje naglo smanjuje koliinu ubrizgavanog goriva i onemoguava poveanje brzine vrtnje iznad nmax.11

11

Grupa autora, 2010, Skripta Motori s unutarnjim izgaranjem, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 222 str.

20

Prema konstruktivnoj izvedbi ureaja za regulaciju ili upravljanje ubrizgavanjem dizel goriva regulatori se mogu podjeliti na: Mehanike Hidraulike Pneumatske Elektronske

Pored osnovne zadae tj. regulacija broja obrtaja regulatori danas imaju jo jednu znaajnu

zadau a to je da praktino upravljaju brzinskim karakteristikama procesa ubrizgavanja a sve to u cilju njihovog optimiranja na svim brzinskim reimima optereenja. esto se vri podjela regulatora na: Jednoreimske Dvoreimske Svereimske

Varijator promjene poetka potiskivanja goriva visokotlane pumpe mijenja ugao poetka u funkciji broja obrtaja. Ako je duina cijevi visokog pritiska L, onda e se vrijeme putovanja talasa pritiska od pumpe do brizgaa raunati kao:

gdje je sa a oznaena brzina zvuka ( u dizel gorivu za uslove u instalaciji visokog pritiska u prosjeku iznosi a=1350 m/s )

21

5.2.ista goriva filter za gorivo Za siguran rad motora vrlo je vano gorivo koje mora biti isto. Gorivo se pomou pumpe usisava iz rezervoara u ureaj za ubrizgavanje. Gorivo sa sobom nosi prljavtinu iz rezervoara i kapljice vode, to moe dovesti do prestanka rada motora. Filter goriva slui za zaustavljanje tih neistoa, te je neophodno filter ee kontrolirati i istiti. Filteri su postali posebno vani rastom broja motora s direktnim ubrizgavanjem. ak i najsitnije estice mogu prouzroiti velika oteenja na komponentama sistema za direktno ubrizgavanje. Najvei i najznaajniji proizvoa filtera je Bosch. Ovi filteri s ugraenom naprednom tehnologijom filtera i mikro pore samih filtera sprijeavaju neredovito doticanje goriva. Budui da Bosch razvija i proizvodi kompletne sisteme za direktno ubrizgavanje goriva, ovi filteri su prilagoeni kako bi savreno uskladili rad cjelokupnog sistema.

Slika 14 . Filter goriva

22

6.Najvanije karakteristike instalacija za dobavu goriva u dizel motorima

Karakteristike instalacija za dobavu goriva u dizel motorima mogu se podjeliti na:

unutarnje karakteristike u samoj instalaciji za dobavu goriva kod dizel motora izlazne karakteristike iz instalacije za dobavu goriva koje imaju direktan utjecaj na karakteristike motora

U unutarnje karakteristike u samom sistemu ubrajaju se: 1. Karakteristike pritiska goriva u funkciji vremena, na karakteristinim mjestima instalacije (natklipni prostor, kuite rasteretnog ventila, cijev visokog pritiska, brizga) 2. Promjena brzine kretanja goriva u instalaciji, od natklipnog prostora do izlaza iz brizgaa 3. Kinematski parametri (put, brzina i ubrizgavanje) klipa rasteretnog ventila hv i igle brizgaa hi Najvanije izlazne karakteristike su: 1. Karakteristike mlaza goriva (domet mlaza, ugao irenja mlaza, dimenzije kapljica goriva u mlazu) 2. Karakteristika ubrizgavanja qc (mm3/BV) koja predstavlja promjenu ubrizgane koliine goriva po uglu bregastog vratila ili po vremenu u jednom ciklusu ubrizgvanja 3. Ciklusna dobava goriva po ciklusu i cilindru

gdje su a i b uglovi poetka i kraja ubrizgavanja goriva na bregastom vratilu,

4.

Brzinske karakteristike ciklusne dobave goriva qc=f(n) kako vanjske tako i parcijalne karakteristike.

23

Na osnovu prethodnih parametara definisane su i osnovne karakteristike mlaza rasprenog goriva: - domet mlaza lm = f(t); - ugao irenja mlaza m; - distribucija veliine rasprenih kapljica (srednji i stvarni prenici kapljica). Na osnovu ovih parametara moe se kvalitativno i kvantitativno ocijeniti nivo pripremljenosti goriva za mijeanje sa zrakom i kvalitet sagorijevanja.

24

ZAKLJUAK U ovom seminarskom radu smo na najkrai mogui nain pokuali predstaviti sistem za dobavu goriva, to nije bilo jednostavno zbog same kompeksnosti i opirnosti teme. Mi smo u ovom radu izdvojili samo neke elemente ovog sistema tj. ono to je po naem miljenju najznaajnije. Sistem za dobavu goriva moe biti mehaniki i elektroniki. Osnovni zadatak sistema je da obezbjedi ekonominost transformacije hemijske energije goriva u mehaniki rad,nisku koncentraciju kodljivih produkata u izduvnim gasovima, miran i to je mogue bezbuniji rad, nizak nivo mehanikih i termikih optereenja, pouzdanost u radu i dr. Najvanije komponente ovog sistema su rezervoar goriva, cijevi, pumpe visokog pritiska, regulacioni ventil te brizgai. Danas se sve vie koristi sistem Common Rail ( cijevi pod visokim pritiskom). Ostali dijelovi inastalacije su pumpa niskog pritiska, regulator broja obrtaja, varijator, preistai goriva, cijevi visokog pritiska te sigurnosni i prelivni ventil.

25

LITERATURA

1) Filipovi, Ivan, 2011, Cestovna vozila, Mainski fakultet, Sarajevo 2) Filipovi, Ivan, 2006, Motori i motorna vozila, Mainski fakultet, Tuzla 3) Mahalec Ivan , Luli Zoran, Kozarac Darko, 2010, Motori s unutarnjim izgaranjem, Fakultet strojarstva i brodogradnje, Zagreb

26