Cội nguồn cảm hứng

NGUYN TRN BT
Ci ngun cm hng
NH XUT BN HI NH VN
Li tc gi
Khi t bt vit quyn sch ny, ti nh con chim ht nhng ting ht c khch l bi m thanh t do ca cc bc tin bi nh John Locke, Baron de Montesquieu, Voltaire, Jean Jacques Rousseau, John Stuart Mill Nhng ting ht y cn mang m hng ca dn tc Vit Nam, mt dn tc c lch s lu di, quyt lit trong vic ginh t do. Nhng ting ht y cht cha tnh yu i vi con ngi v thn phn con ngi. Nhng ting ht y l s trn tr trong qu trnh i tm nhng nhn t nh hng n i sng con ngi v s hnh thnh cc gi tr con ngi. Ti vit bng c tm lng ca mnh, bn ngoi mi ng c, k c ng c hn lm. Ti xin by t lng bit n i vi gio s Hong Ngc Hin, gio s Trn Ngc Hin v cc nh hot ng x hi khc, nhng ngi c nhng gp khoa hc cho cun sch ny. Ti xin by t lng bit n i vi Nh xut bn Hi nh vn k cng bin tp v a ra nhng gp xc ng. Ti cng xin cm n tt c nhng ngi ng h v to mi iu kin cun sch ny ra i. H Ni thng 10-2008 Nguyn Trn Bt
"Trit hc l chnh thi i ca n pht trin n trnh t tng" G. W. F. Hegel
"Chng ta phi t do ch c hin hu mt cch no . Hin hu ca con ngi l t do. K khng c t do khng phi l con ngi" (Jean Paul Sartre)
MC LC
Chng 1. Khi nim t do Chng 2. Khng gian tinh thn Chng 3. Gp vn t do Chng 4. T do sinh ra con ngi Chng 5. Hnh trnh i tm t do Chng 6. Nhng thc t ph bin Chng 7. Bin chng ca qu kh Chng 8. Hnh phc Chng 9. Khng c s pht trin no i trc t do Chng 10. C hi th t - Ton cu ho Chng 11. Chnh tr hc ca t do Chng 12. T chc v rn luyn nn dn ch Li kt 11 43 88 113 138 151 244 277 302 322 349 369 403
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 1
Khi nim t do
I. T do - Gng mt p nht T xa n nay, t do lun l mt khi nim b n v tru tng i vi con ngi. ng nh tn gi, t do khng chu khun mnh vo bt k chic khung no, ngay c trong nhng n lc ca cc nh trit hc, cc nh khoa hc mi thi i nhm m t v l gii khi nim t do. C l v th, cho n nay, t do l ci g quen thuc m vn xa l i vi con ngi. Nhn thc ca nhn loi v t do mi ch dng li nhng pht hin ca cc nh trit hc thi k Khai sng. Trong khi , vi t cch l mt i tng trit hc quan trng, bn cnh nhng ni dung nguyn thu, khi nim t do vn ang khng ngng vn ng v ngy cng cha ng thm nhiu ni dung mi. T do va l bn cht t nhin, va l kht vng thng trc ca mi ngi. Ai cng yu t do, ai cng khao kht t do. T do mnh m v v i ch tm kim
11
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
n tr thnh bn nng sng cn ca con ngi. Cng thiu t do, con ngi cng khao kht t do, ging nh s thm mun b thi thc bi cn kht khi khng c nc. Chnh v th, khng mt con ngi no yn phn sng trong s n dch ca ngi khc v khng mt dn tc no cam chu sng trong s km kp ca dn tc khc. Cc cuc khng chin chnh l gii phng con ngi ra khi s n dch v kim to. S mnh lit ca kht vng tm kim t do l mt trong nhng tiu chun o c s lnh mnh ca mt dn tc. Trong lch s pht trin ca nhn loi, Phng Ty l mnh t u tin c t do, kht vng t do ca con ngi c p ng v chnh s gp g ca con ngi vi t do to ra trng thi pht trin rc r. Kt qu ca qu trnh pht trin lu di ca vn minh phng Ty l: t do, vi t cch nh mt i tng th ca, c m t nh nhng thin thn bay bn trn i sng tinh thn con ngi; v, t do, vi t cch nh mt i tng trit hc, c c th ho thnh nhng nguyn tc cu to ra x hi, cu to ra nh nc. Quan im v t do ca phng Ty c th c tm tt nh sau: t do c coi l quyn t nhin ca con ngi, l khng gian vn c ca mi con ngi. Con ngi sinh ra c t do, t do nh ti sn
12
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hay vn t c ca mi ngi. Ct li ca vn ho phng Ty chnh l nhng t tng, quan im v ch ngha c nhn, thc nhn quyn v th ch dn ch. Da trn tinh thn tuyt i ca t do c nhn, phng Ty coi t do l cht xc tc c bn ca i sng, l nng lng to ra i sng con ngi v l tt yu, tr thnh linh hn ca mi s tin b v pht trin. T do ch c th ny n vng t m nhng nhn thc v t do cng nh mi quan tm dnh cho t do c m rng v khi su. iu ny ng vi phng Ty, ni cc hc gi bn v t do mt cch si ni v y cm hng, trong khi phng ng th gn nh xy ra iu ngc li, bi l hu ht cc hc gi u c khuynh hng thu hp khng gian t do ca con ngi. Khoa hc nhn thc phng ng cha lm r c khi nim t do cng nh xy dng phm tr t do ng n. Chnh v th, ngi phng ng cha hiu ng bn cht ca t do, vn xem t do nh mt ci g bn ngoi, bn trn cuc sng. Trong quan nim ca h, t do l ci cho php hay l ci c ban pht t trn xung, nh l mt n sng ca ng ti cao trao cho con ngi. Nhng nhn thc lch lc v m h nh th v t do lm hn ch rt nhiu nng lc pht trin ca mi c nhn cng nh ca
13
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c cng ng. Hay ni cch khc, phng ng lc hu v cha bao gi xem t do nh i tng chnh hay linh hn ca tin trnh pht trin x hi. Do , trong cc cuc ci cch, ci cn thay i trc tin phng ng l nhn thc v t do. iu quan trng nht m phng ng cn nhn thc l: t do khng phi l mt loi quyn c trao tng bi bt k ai, bt k lc lng no m n l ti sn t nhin ca con ngi. iu ny c ngha t do khng phi l khng gian cho php, khng mt nh nc no c quyn ban pht t do cho con ngi. Ni cch khc, con ngi phi ra khi trng thi nhn thc t do nh l s nhn nhng ca b trn i vi k di, tc l trng thi th ng n nhn t do. Cn phi khng nh t do khng phi l th g bn ngoi cuc sng, t do thuc v con ngi, t do gn lin vi con ngi vi tt c hnh hi c th ca n. T do l nh , t do l ng i, t do l bi c rng mnh mng, l thc n, l nc ung... T do l tt c nhng g lin quan n i sng con ngi k c vt cht ln tinh thn. T do mun hnh mun v v thing ling n mc khng c nh kin no tri buc c n, h b km kp bi nh kin l con ngi mt t do. T do l ci m tr tng tng ca con ngi lun vn ti, hay ni cch khc, trong tr tng tng ca mnh, con ngi
14
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lun cm thy ng sau n vn cn n. Nu ng sau n khng l g na, khng cn n th khng phi t do. T do l mt khng gian dnh cho mi c nhn, tu thuc vo kh nng ca mnh, mi c nhn u c quyn lm ch khng gian y, khai thc n v hn na l m rng n. C nhiu cch nh ngha v t do, mt trong nhng nh ngha ph bin nht l ca Hegel: T do l ci tt yu c nhn thc. T do y khng phi l th t do bn nng m l th t do trong mi tng quan vi ci tt yu, v ci tt yu c hiu l cc quy lut t nhin. nh ngha ny cho thy ranh gii gia trng thi t do v trng thi khng c t do chnh l s nhn thc c ci tt yu. Con ngi cng nhn thc c ci tt yu bao nhiu th cng t do by nhiu. Tuy nhin, trn thc t, khng phi ai cng hiu t do nh l kt qu ca vic nhn ra ci tt yu. Nhn thc v ci tt yu l mt nng lc v cng quan trng v l vic khng h n gin i vi con ngi. Khng phi ngu nhin, nhiu khi con ngi khng nhn ra ci tt yu hnh ng, do , phn ng con ngi vn khng hiu v t do v gi tr cao qu ca t do. C mt iu cn phi nhn nhn l ranh gii gia t do v khng t do rt mong manh, con ngi thng ch nhn ra t do khi vng phi ranh gii ca s thiu t do hay ni khc i, chng no cha vng phi
15
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cc ranh gii ca s thiu hoc mt t do th con ngi vn cha cm thy gi tr ca t do, ca cuc sng t do. Chnh v vy, con ngi cn nhng nh ngha gn gi hn v t do. Ti cho rng, t do l mt i lng c cht lng rng, mt tp hp rng, iu y c ngha, t do l mt khng gian, nhng ngi ta khng i lang thang trong m ngi ta i theo cc i hi. Con ngi lun hnh ng theo i hi ca tm hn mnh. Chnh s thc bch ca ngha v, ca nhng i hi ni ti trong i sng tm hn khin con ngi hnh ng. Khi con ngi hnh ng theo cc i hi m khng b ngn cn th lc , con ngi c t do. Nh vy, t do c biu hin u tin s ch ng. S ch ng khng xut hin mt cch ngu nhin m do s thc bch ca tm hn. Nu khng c s thc bch t bn trong tm hn tc l khng ch ng. Ch ng l iu kin ban u con ngi nhn c cm gic hnh phc khi thc thi cc quyn t do, ng thi, ch ng l trng thi m con ngi t c khi c t do hay c kinh nghim v t do. Chng ta c th cm nhn c con ngi t do l con ngi khng b l thuc, bit i tm ci ng, bit ngh n cng v bit xy dng cho mnh cng ngh hnh ng theo tr tng tng ca mnh. V th, t do c tp hp di hnh thc cc
16
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quyn to ra nhng khng gian chnh tr m y con ngi hnh ng da trn nhn thc ca mnh v cc tt yu. Ni cch khc, t do l khong khng gian m con ngi c c s thng nht gia ngh v hnh vi, con ngi yn tm v s tn ti ca mnh, v hnh ng ca mnh m khng chu s p t, kim ta ca bt k yu t no. Kt li, nh ngha v t do, ti cho rng t do l qu trnh dch chuyn song song ca ngh v hnh vi. Khi c s dch chuyn song song ca ngh v hnh vi th con ngi ch ng. ngh v hnh vi l hai thnh t cn bn ca t do, l t do nhn thc v t do hnh ng. Con ngi t do l con ngi c t do nhn thc v t do hnh ng trn tt c cc lnh vc ca i sng. Chng ta bit rng, th hin sng ca con ngi l hnh ng, nhng th hin sng ca ci trc hnh ng l ngh. T do nhn thc l nn tng con ngi i ti t do hnh ng. Khng c t do nhn thc, con ngi khng th c t do hnh ng bi v khi y, con ngi lun vp phi cc ranh gii v mt nhn thc, do vy, con ngi s cm thy b hn ch, b mt t do ngay t trong ngh ch khng ch trong hnh vi ca mnh. T do nhn thc s to iu kin cho s pht trin v dch chuyn ca ngh, trong khi , t do hnh ng s to iu kin cho s dch chuyn ca hnh vi
17
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tng ng v ph hp vi s dch chuyn ca ngh. Mt khc, t do nhn thc l iu kin tin quyt xy dng cc khng gian nhn thc ca mi c nhn, t mi hnh thnh mt vn m t duy ca cng ng. Khu vn ch a dng v phong ph chng no t do nhn thc c cng nhn nh mt trong nhng nguyn l cn bn nht. S phong ph v a dng v mt nhn thc s dn ti s phong ph v a dng ca hnh ng. chnh l nhn t to ra tnh a chiu ca cc khng gian kinh t, chnh tr v vn ho - iu kin cn v mi c nhn, mi cng ng, mi nh nc duy tr v pht trin s ng n ca mnh. n lt mnh, t do hnh ng li to iu kin cho vic m rng khng gian nhn thc ca mi c nhn v cng ng, bi thng qua t do hnh ng, con ngi c iu kin lm phong ph kinh nghim sng, kinh nghim vn ho ca mnh, v do , c th xc tin nhng ci mi v nhn thc v t iu chnh nhn thc ca mnh. y chnh l mi lin h hu c gia hai thnh t c bn nht ca t do. mt x hi m s dch chuyn song song ny din ra thun li trong mt trt t hi ho th x hi y s t ti trng thi t do. Tm li, t do khng h xa l, n l bn cht t nhin ca con ngi. T do gn lin vi i sng con ngi t qu kh, n hin ti, n tng lai nh mt cng c
18
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tn ti, sng v pht trin. Cng ngy, nhng nghin cu v t do cng cho thy s cn thit phi bin t do tr thnh cu trc tinh thn hay tr thnh thc phm hng ngy ca i sng tinh thn con ngi. Con ngi phi thy c gi tr, a v ca t do trong i sng v ng dng n to ra hnh phc ca mnh. II. Nhng cm gic ca t do T do l mt khi nim nhiu chiu, nhiu thnh t. Con ngi c th nhn thc, chim nghim nhng kha cnh ca t do nh mt khi nim tng cao trit hc, chnh tr hc nhng khng ch c th, con ngi cn c th cm nhn c t do mt cch sinh ng, hng ngy, thng qua cc cm gic ca mnh. Trong tm hn con ngi lun lun hin hu nhng cm gic ca t do. l tnh yu t do bn nng, l cm hng sng to, l danh d, l hnh phc. 1. Tnh yu t do Nh ni trn, con ngi thng ch nhn ra t do khi vng phi ranh gii ca s thiu t do. Tuy nhin, iu khng c ngha l kht vng v t do khng thng trc trong mi ngi. T do c th khng hin hu tt c mi ni nhng tnh yu i vi t do bao gi cng tn ti trong con ngi nh mt bn nng. C th
19
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tnh yu t do c th hin mnh m ngi ny, cng c th trng thi ng hay cha c nh thc ngi kia, nhng con ngi ni chung lun khao kht t do mt cch bn nng. iu ny cng ging vi vic khng ch nhng ngi bit chi c m ngay c nhng ngi khng bit chi c vn n tham d mt cch h hi vo nhng ngy hi u c. Bi l, mc d khng phi l ngi chi c nhng con ngi lun cm thy nim vui khi c thng thc cm gic t do ca vic nh c trong mt bn c y quy tc. X hi dn ch cng ging nh mt bn c, l mt x hi t do v y cm hng trong mi tng quan vi nhng quy tc hp l v thng nht. Tuy nhin cng cn ni thm, nu coi nim vui l cm gic c c khi i nhng nc c y t do v sng to m khng h vi phm nhng quy tc chi c th khng ch nhng ngi dn trong x hi dn ch, m ngay c ngi dn nhng x hi cha c nn dn ch cng cm thy c nim vui . Bi v tnh yu t do bn nng chnh l mi lin h ngm gia nhng con ngi lnh mnh. i khi con ngi cng ni hng t do, l lc ci bn nng t do khng c kim sot, n tri dy mt cch phung ph. Hoc c khi, t do b tc ot khin con ngi c nhng phn ng, l phn ng trc s thiu t do hay s ym kh ca con ngi. Nhng phi n khi con ngi
20
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thc s i tm kim t do th t do mi tr thnh l tng, thnh ng lc ca con ngi. V th, khng phi ngu nhin nhng vn th hay nht v t do li c ct ln trong ngc t v nhng nh th t do ng thi l nhng chin s ca t do nh Sandor Petofi, Nazim Hikmet... Sandor Petofi vit ln nhng cu th, nhng bi th cha ng s rung cm su sc trong iu kin thiu t do: "T do v i tnh V cc ngi ta sng V tnh yu lng lng Ta dng hin i ta V t do mun i Ta hi sinh tnh i" (Sandor Petofi) Cu th cho thy s nh i quyt lit gia nhng gi tr ng ra c th chung sng vi nhau trong cng mt con ngi l T do v i tnh. Nhng ngi ta phi nh i i tnh ly T do. Ti sao li nh i? V h l nhng chin s ca t do, nhng ngi chin u cho t do trong iu kin thiu t do. Chnh tnh yu t do l ht nhn c bn ca tm l chnh tr hay kht vng chnh tr ca con ngi. Khi t do c t ln cao hn c tnh yu, t do tr thnh l tng, thnh kht vng sng ca con ngi.
21
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Tuy nhin, trong mi con ngi, bn cnh bn nng tm t do cn c c bn nng chng li t do, hay ni cch khc, con ngi bo v t do ca mnh v chng li t do ca ngi khc. Chnh tnh hai mt ny l tin to ra mu thun x hi. Ch khi b chim ot t do, con ngi mi ny sinh tnh yu sng cht cho t do v thc bo v t do cho chnh mnh. Nu t do l mt th khng cn bo v th con ngi khng th c ci gi l nn dn ch, khng th c ci gi l nn vn ha chnh tr tin tin. Bn cht ca s pht trin v ca nn vn ha chnh tr tin tin l bo v cc quyn dn ch. Bn cht ca nn dn ch chnh l bo v cc quyn t do ca con ngi. Chnh v th, nh ngha v quyn t do trong Hin php ca Campuchia do Lin Hip quc son tho nm 1993 c mt cu rt hay rng: "T do c nhn l t do ca mt con ngi mu cu hnh phc, nhng khng dm p ln cc quyn tng t ca ngi khc". T do l anh ngh n u th anh c th i n y nhng i m khng gy v cho ngi khc, khng dm p ln t do ca ngi khc. y chnh l bn lnh ca con ngi, bn lnh ca t do. Khng c t do th con ngi khng c kinh nghim, v th, mi th phi bt u bng t do, t do l ht nhn ca mi qu trnh nhn thc v pht trin.
22
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chnh ch v tnh yu t do bn nng ca con ngi to ra nhu cu xy dng nh nc php quyn, bi nh nc php quyn l cng c nhn to duy tr, pht trin v bo v t do. Trong nh nc php quyn, lut php l mt b cc quy tc ng x v iu chnh, n cng gn vi bn nng ng x ca con ngi bao nhiu, tc l cng bin thnh vn ho bao nhiu th cng c kh nng thc thi trong hin thc by nhiu. Gi tr t do ca lut php chnh l bo v cc thi quen vn ho ca con ngi v ch t do ca con ngi. 2. Tm hn v l phi T do to ra con ngi nhng ngc li, con ngi, ch su xa nht ca mnh l tm hn lm cho t do tr nn a dng, giu c v ni dung. Chnh tm hn con ngi khi vn ng theo nhng l phi ca n l mt biu hin su sc nht ca t do. C th ni, tm hn con ngi ging nh ht d, n c mt lp v cng, n mt ngy no , lp v cng y c bc ra v tm hn con ngi mi trc tip giao dch vi cuc sng. Tm hn con ngi l mt i lng ng trc khi n t nhn ra n, v bao gi n cng t nhn ra n trc khi ngi ta tm n n. Tm hn sinh ra cng
23
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi nn lc no n cng hn nhin m khng bao gi chu gi i. Ngay c khi ngi ta tng rng nh mt tm hn th thc ra, ch l trng thi t lit ca tm hn. V th, mi c thuyt lun hi ni v cc linh hn nhp vo nhng qun tr khc nhau ca cuc i l th xc. Con ngi phi bit trn trng, nng niu, gi gn tm hn mnh, khng nh i n bng bt c ci g, bi l, trong tt c cc b phn cu thnh nn mt con ngi, phn d b t lit nht chnh l tm hn. Nhiu ngi lm tng rng cng vi kinh nghim, cng vi s khn ngoan trong i sng vt cht, trong i sng quan trng, h thng, nhng n khi v hu, ngm li nhng iu tri qua, h mi nhn ra thc cht ci mnh c, ci mnh nhn c, ci mnh nh i c khng bao gi c gi tr bng ci mnh nh mt. Ti cho rng, s yn n ca tm hn l iu v cng qu gi, mt ngi ch c th c gi l thnh t nu nh ngi c mt i sng tm hn thanh thn. S thanh thn ca tm hn hay mt tm hn cha ng nhiu l phi l ngun gc ca hnh phc. Con ngi lin kt tt c nhng l phi thng qua tnh cm ca mnh to nn l phi tm hn. Phi khng nh rng, nhn thc bng l phi tm hn l biu hin cao
24
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nht ca t do. Khng ai c th kim sot c tm hn con ngi, ch su thm y, con ngi t do. Con ngi thng c khuynh hng cng iu thc m khng bit rng, thc ch l mt b phn nhn thc, thm ch khng phi l b phn thng thi nht. Chnh tm hn mi l b phn thng thi nht ca con ngi. Nu ch n thun da vo thc th thc s lm hng s chn thc ca cuc sng, bi v thc ca mi ngi khng hon ton l ca chnh ngi , m n cn chu nh hng ca nhng s p t t mi trng khch quan, t s tuyn truyn, cy ghp ca ngi khc. Ch c tm hn chng ta mi thun tu l ca chnh chng ta. Khi no chng ta pht trin bng nhng ch dn ca tm hn th chng ta s tr thnh chnh chng ta. Suy cho cng, con ngi sng v lm vic tun theo l phi ca tm hn m con ngi nhn thy trong bn thn mnh. Con ngi lin kt cc l phi thng qua tnh cm ca mnh, tnh cm vn n u, to ra mi lin kt n u th gi tr con ngi hnh thnh n y. y chnh l qu trnh pht trin t nhin ca nhn cch con ngi. Con ngi nn cho tm hn ca mnh ch o cuc sng hn l thc. Con ngi cn tm hn t ng to ra s lin kt cc tr khn li hn l c gng bng thc xu chng li mt cch my mc, bi v chnh tm hn v ch c tm hn mi l cht
25
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
xc tc to ra cc chui ht cc k duyn dng. Tm li, tm hn l yu t hng dn con ngi, gip con ngi nhn ra l phi. V l phi tm hn chnh l cch ngn nht m con ngi c th s dng i n s ng n. ng nhin, con ngi c nhiu cch to ra thnh qu, to ra gi tr, nhng nu c s hng dn ca i sng tm hn th con ngi c th to ra c nhng gi tr vt c sc tng tng ca mnh. Chnh l phi ca tm hn hng dn con ngi vt qua rt nhiu ranh gii t nhin, nhng cn tr t nhin n nhng trng thi nhn thc m con ngi cha tng c kinh nghim. Ni cch khc, tm hn l cng c vn nng gip con ngi vt ra khi ranh gii t nhin thng thng, nhng tr ngi ca s thiu ht kinh nghim mng tng, suy tng v tin ti nhng nhn thc hon chnh. Lao ng tm hn hay lao ng bng l phi tm hn ca cc thin ti to ra nhng bc ngot cho i sng pht trin ca loi ngi v y l nhng minh chng hng hn m chng ta c th trng thy. Cc dn tc chu u v i v h c Michelangelo, Leonardo da Vinci, c Picasso, Beethoven hay Mozart... l nhng nh cao ca tinh hoa nhn loi, ng thi cng l nhng nh cao ca cc gi tr tm hn m con ngi lun mun vn ti. Chng
26
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mch bo chng ta rng, mun pht trin, con ngi phi c tm hn v tm hn y phi pht trin. Mun tr thnh mt ngi lnh mnh th mi con ngi phi c s pht trin cn i v mt tm hn. i sng tm hn phong ph v cao p th con ngi phi c c s a dng v mt vn ho, a dng v mt hc thut, a dng v mt thng thc v phi gn b mnh vi thin nhin, vi con ngi, vi tt c nhng g ang hin hu xung quanh. Nu khng gn b vi thin nhin th tm hn kh ho, nu khng gn b vi con ngi th mt i tnh nhn hu vn c, ci m chng ta vn coi l bn tnh t nhin trong mi mt con ngi. Tm li, nu con ngi khng c s a dng tinh thn, hay l trng thi t do v tinh thn th con ngi khng c s n nh trong cch thc tim cn n l phi, thm ch, khng th nhn thc c l phi. M ni rng ra, s n nh ca x hi l kt qu ca s n nh trong cch thc con ngi tim cn n l phi. V th, nu mt dn tc khng khuyn khch s pht trin ca i sng tm hn, ca t do th dn tc y khng th pht trin c. i sng tm hn l mt dng chy lin tc, nu chng ta lm gy mch ch o ca tm hn th chng ta khng bao gi ni li c dng chy y. Chnh v th, con
27
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi khng bao gi c qun nhim v bo v v chm sc s phong ph, s trn vn ca i sng tm hn. Con ngi phi gi gn kht vng vn ti s phong ph ca i sng tm hn bi v mt n, con ngi s cht v mt tinh thn. iu hon ton c th din ra hng ngy trong i sng mi c nhn. Duy tr s ti tn, s cao qu trong i sng tinh thn ca mnh chnh l ngh thut quan trng nht gi gn cc gi tr ca mnh trong thc o ca ngi khc. Bi l, khi cc gi tr tinh thn ca mnh cao p v n nh, con ngi s nhn c tnh yu ca ngi khc mt cch cao p v n nh. Con ngi tm kim s yu mn ca ngi khc i vi mnh bng chnh s cao p ca tm hn. Hay ni cch khc, con ngi chinh phc v hp dn ngi khc bng sc mnh v song ca ch, ca s phong ph v uyn thm ca i sng tm hn. Con ngi phi hc cch lm cho ngi khc cm thy c nhu cu chim ngng mnh nh l mt ngi giao lu vi mnh. Con ngi ni chung khng th ton thin, nhng bng cch lun chm sc cho s phong ph, trn vn ca i sng tinh thn, con ngi c th hon thin bn thn, hon thin lng dng cm v ch vn ti s thnh vng. 3. Cm hng v sng to
28
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
C mt giai thoi v trn nh lch s gii phng Leningrad l: trc trn nh, Stalin ra lnh tp trung tt c cc thnh vin thuc dn nhc giao hng ca Hng qun Lin X tr v chi bn giao hng s 7 ca Shostakovich nhm mc ch to cm hng v s hng phn cho nhng ngi lnh khi xung trn. cng chnh l thi im bt u s phn cng ca Hng qun Lin X i vi pht xt c. Cu chuyn ny cho thy cm hng v cng quan trng i vi con ngi, nht l khi con ngi bit cch khai thc v s dng chng. Trong bt k mt cng vic sng to no cng vy, sng to, con ngi khng ch cn nng lc m cn cn c cm hng. Cm hng l ng lc thc y kht vng pht trin ca con ngi. Mt con ngi khng c cm hng, mt dn tc khng c cm hng, th khng th c kht vng i tm cc gi tr, v do khng th pht trin c. Pht trin l kt qu ca s sng to, m s sng to lun bt ngun t cm hng m t do mang li cho con ngi. Ngi phng ng chng ta vn ph phn vic ngi phng Ty th hin tnh cm ca mnh gia ph, vo ban ngy. Chng ta cho rng h khng kn o v khng bit xu h, nh vy c ngha l chnh chng ta khng nhn thy rng mnh khng bit yu mn v p
29
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tht s ca con ngi, l yu gia mt tri. Chng ta khng c c nhng cm hng nh vy bi chng ta thiu t do. Nhng x hi lc hu chng no cn cha hiu c gi tr ca nhn quyn th c nh chnh tr v ngi dn ca h u khng th c c cm hng. Nu ch coi dn quyn l , m tm thng ha hay khng cn n nhn quyn th con ngi khng bao gi vn ti c trng thi Ngi v khng c cm hng pht trin. Cm hng thng c biu hin di hnh thc ca vn ho, n l mt trng thi tinh thn c pht tn, lan truyn, nh hng rt nhanh v hiu qu thng qua vn ha. Nhng cn phi hiu rng cm hng khng thuc v vn ha m cm hng lun thuc v con ngi. Chng ta thng thy nhng tc phm vn hc c gi tr bao gi cng l nhng tc phm gieo vo lng ngi c nhng rung cm thc s. Ti sao mi ngi khp ni trn th gii khi c "Chin tranh v ho bnh" ca Tolstoi u b li cun bi tinh thn Nga bt dit trong cuc chin tranh v quc? Nu nh tc phm ny b bao kn bi lp v o vn ha v b c nh bi ngn ng th liu n c th gi ln nhng cm xc c gi khng? Ngn ng cng l vn ho cho nn n c gi tr khu tr. Nu dng li
30
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trng thi vn ha nh nhng c th khu tr th vn ha khng c gi tr h tr pht trin. Hiu nh th, chng ta s thy, mi sng to khng ch theo ui ngn ng hay ci v hnh thc bn ngoi m cn phi theo ui tinh thn c bn thuc v con ngi to ra gi tr ph qut c tnh cht kch thch s pht trin ca i sng, ca tm hn con ngi. Chnh ci tinh thn c bn y l yu t quan trng nht khi dy s ng cm ca con ngi. S lan to cc gi tr vn ha gip con ngi hiu nhau d hn, truyn ti cht lng tm hn con ngi d hn, v do , tc ng thc y s pht trin gia cc quc gia din ra mt cch d dng hn. C nh th mi tha mn nhu cu tham gia tch cc ca mi ngi vo cc cng ng cng dn khc, tc l gip con ngi c ch trong nhiu nn vn ha khc nhau. Mt con ngi c ch l mt con ngi gp phn vo s pht trin nhng ni m n n, tc l ti nhiu nn vn ha m n c mt. Cm hng c th xc tin kh nng pht trin nhng cng c th xc tin kh nng ph hoi khi n khng c cn bng. Cm hng khng c cn bng l biu hin ca s mt cn i trong i sng tinh thn v trng thi ny rt nguy him. Chnh loi cm hng ny to ra cch mng vn ho Trung Quc, m ca cho nng lc
31
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ph hoi v to ra s tn st kinh hong. l biu hin ng s nht ca s gin d y cm hng ca nhng con ngi khng bit mnh ang lm g v khng kim sot c chnh mnh. Do , vn t ra l lm th no xc lp c s cn i gia nng lc v cm hng ca con ngi. trnh nhng hu qu nh vy, con ngi cn phi to ra c nhng th ch m y, ngay c cm hng cng phi c iu chnh, c cn bng. Vy, lm th no cn bng cm hng ca con ngi? Ai tng ni rt hay: "Chng ta cn s ni gin ca tr tu ch khng cn tr tu ca s ni gin". Ti cho rng ch c tr tu mi c th cn bng c cm hng. Con ngi phi bit t cn bng cm hng ca mnh bng tr tu ca mnh. Con ngi khng th cho cm hng ca mnh c th hin mt cch tu tin, m qung, nhng con ngi cng khng c cho cm hng b tiu dit. Bi v, khi khng cn cm hng, con ngi tr nn kh khc trong s tnh to, mt cm hng l mt i ng lc pht trin cc gi tr tinh thn. Hin tng ny thng xy ra nhng x hi m tnh a dng ca cuc sng b hn ch hay b tiu dit. Trong cuc sng tng tn ti nhng x hi nh th, l x hi m mi cm hng u b dn nn, con ngi khng mun lm g c, con ngi bng lng vi s ngho kh, thm ch thing ling ho s
32
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngho kh ca mnh. Vic dn nn cc cm hng to ra mt tri ca n l ch ngha hoi c, ch ngha yu chung qu kh v y l mt trong nhng nguyn nhn gy ra s chm pht trin s c cp n nhng phn sau. Nh vy, cm hng l nhn t v cng quan trng i vi s pht trin. Mt con ngi khng c cm hng, mt dn tc khng c cm hng th s lun lun li bing v khng cn kht vng i tm ci mi ngoi nhng th m mnh c, v do khng th pht trin c. Tt c cc dn tc u phi thc mt cch r rng v vic gieo trng cm hng pht trin x hi v tt nhin, qu trnh ny buc phi bt u t vic khch l cm hng ca mi c nhn. iu ng ngha vi vic phi xy dng ch dn ch t do tr thnh cm hng c bn khch l con ngi tham gia mt cch hiu qu vo tin trnh pht trin ca c nhn v ca c cng ng. Vy thng qua cm hng, t do bin thnh s sng to nh th no? Con ngi sng to thng qua nng lc tng tng ca mnh v cm hng chnh l cht men nui dng nng lc tng tng y. Nh vy, r rng, t do l cht xc tc cho mi sng to ca con ngi, v con
33
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi khng th sng to c nu khng c t do. T do to ra cm hng lm cht men nui dng nng lc tng tng, ng thi n khuyn khch s pht trin nng lc tng tng v lm bng n nng lc sng to mi ngi. C mt th gii tng tng trn ngp trong mnh, con ngi mi c am m sng to. Ni cch khc, con ngi ch sng to c nu t nguyn lao ng, nu yu mn ci mnh ang lm, yu mn cuc sng v t nc mnh ang sng. T do l khng gian ca mi s sng to t vn ho, ngh thut cho n khoa hc cng ngh... Michelangelo tng nm nga trn cc quang treo my nm rng v bc ha "Sng to th gii" trn nc vm nh th Sixtine ni ting Italia. Nu khng c thin thn nhp vo trong tm hn ca Michelangelo, nu Michelangelo khng bay trong t do, khng mnh bay ln cng vi s thng hoa ca tr tng tng th lm sao ng c th tm thy hnh phc bng cch nm nga trn quang treo v ra tc phm m hng trm nm sau con ngi vn cn tm tc, trm tr? Chnh cm hng v nng lc tng tng phong ph lm nn s a dng cc gi tr tinh thn, ni con ngi c th nht c s sng to trong bt k gc ti no ca cuc sng.
34
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ni n s sng to khng th khng ni n ci p v sng to chnh l ci p. Ci p tn ti ngay bn trong mi con ngi nu con ngi bit yu ci p. Ci p l thng ip ca s hp l, s cao thng, thm ch c th khng nh ci p l biu hin cao nht ca trng thi pht trin ca con ngi, l s thng hoa cc kh nng ca con ngi, tc l s sng to. Vn L Trng Thnh l mt v d. V p uy nghi, hng v ca n lun lm cho chng ta thch th, lm cho chng ta chong ngp v khin chng ta phi kinh ngc, ngng m. Trong s chp trng ca thin nhin, ngi ta v mt nt nhn lm ph ra nhng ng nt un ln lng ly ca tri t v buc tt c phi tha nhn v p ca n. V p y em li s hp dn cho nc Cng ho Nhn dn Trung Hoa. Nu ta b i nhng Di Ho Vin, Thin An Mn, Vn L Trng Thnh th t nc Trung Hoa c g cun ht? Cng nh vy, nc Php s gim i bit bao nhiu s vy gi nu nh chng ta b i ca Paris sng Saint, in Louvre, in Pantheon... Cho nn ci p l biu hin tng hp ca cuc i, l biu hin cao nht khng ch ca s thnh vng m ca c s bt t. Trong , vt ln tt c, con ngi l s tng hp cao qu nht, l hin thn cao nht ca ci p. Bc tng David lun c ca
35
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi l mt trong nhng biu tng p nht ca ngh thut to hnh theo phong cch c in chnh v n th hin v p cn i v hon m nht ca con ngi. Ci p bao gi cng tn ti cng vi s a dng v t nhin ca i sng tinh thn con ngi. Nu con ngi khng c tr tng tng, khng nhn bit c v p bng chnh tm hn mnh th con ngi khng bit cch to ra v p v cng khng th c c n. Mi ngi ch c mt tm hn, mt i sng tinh thn, do vy, nu n kh cng, n iu hoc mo m th con ngi khng th c ng lc lm bt c vic g m cm thy hnh phc. Nu xy dng cc tiu chun con ngi tr thnh nhng k ngc nghch v n iu, hay nu lm cho con ngi mo m v mt i s a dng tnh thn vn c th y l ti dit chng v mt tinh thn. Xt trn quan im pht trin, s dit chng v mt tinh thn l mt ti c chng li loi ngi bi n tiu dit kh nng sng to ca con ngi. Th gii vn ln n ti c dit chng v mt sinh hc nhng dng nh cha nhn ra mt s dit chng khc cn nguy him hn, l s dit chng con ngi v mt tinh thn. V th, phi xy dng con ngi gi tr c nhn ca n. Tn trng gi tr c nhn con ngi l tn trng cuc i v gi tr ca chnh mnh, ca ngi
36
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khc v tn trng s trong sch ca i sng x hi. Khi xc nhn c gi tr ca mnh th con ngi mi c gi tr ng gp cho x hi. phng Ty, ngi ta cao vai tr c nhn, tri li, phng ng, v nhng l do vn ho, ngi ta coi trng vai tr ca cng ng. Do , phng ng khng c con ngi hon chnh, khng c cc c th hon chnh. Trc y, ngi phng ng thng ln n nhng c im mang tnh c nhn v gi l ch k, l c nhn ch ngha, theo , ngi ta i lp c nhn vi cng ng, li ch c nhn vi li ch cng ng. Quan nim nh vy cho n nay cha phi l hon ton chm dt. Phi thy rng, s i lp, s khinh trng rt phi l, bi c th v cng ng khng phi l mt cp phm tr i lp m l cp phm tr c quan h h qu. Cng ng l kt qu s t hp ca cc c th. Mt cng ng lnh mnh phi c cu to bi cc c th lnh mnh, m mt c th lnh mnh phi bt u t mt c th c gi tr. Khi no con ngi khng nhn ra mnh l mt c th v chng minh mnh l mt c th c gi tr th khi y, con ngi vn khng pht trin. Tm li, cm hng v sng to lun i lin vi nhau, gn kt vi nhau bi xc tc l t do. C th ni, chnh cm hng v tnh yu t do to ra nhng thnh tu v
37
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng du n c gi tr vnh cu trong tin trnh pht trin ca x hi loi ngi. 4. Danh d Danh d l mt ch tiu mang cht lng tinh thn v l mt trong nhng cm gic quan trng nht ca con ngi. Danh d cng l mt ch tiu th hin mc t do ca con ngi. Chng ta bit rng, khi con ngi khng c t do th con ngi khng th t lp. S thiu t do lm cho con ngi mt mt nhng nng lc c bn v tr thnh nhng sinh vt lun ph thuc, ng s nht l ph thuc vo nhng nhn thc b p t. Khi ph thuc, con ngi nh mt lng t trng. M khng c lng t trng, con ngi khng th c danh d, v t trng l ngun gc ca nim t ho, ca cm gic danh d. Ni n cng, con ngi khng c cm gic danh d th khng phi l con ngi, con ngi hon chnh hay con ngi hiu theo ng ngha ca n. Bi v con ngi khng c danh d th khng t tin ng trc ngi khc, nht l ngi khc chng tc, v khng t tin ng trc ai th y c phi l con ngi khng? Danh d c xc lp nh mt ch tiu lm ngun vn pht trin cc gi tr tinh thn con ngi. Danh d l kim ch nam
38
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tin ti nhng gi tr vn ho ci m hn v pht trin cc nng lc. Nhn cch ca mt con ngi pht trin cng vi tnh yu ca ngi . Trc ht, con ngi phi c danh d th mi bit thng yu ngi khc. Khi t n mt tnh yu rng ln hn l tnh yu t nc th y chnh l biu hin mang tnh cng ng ca danh d. Danh d l mt cm gic mang cht lng s hu c nhn. Khi no danh d tr thnh s hu c nhn th chnh l im pht trin cao nht ca thc v o c. Trng thi t hp ca cc danh d c nhn i lc to ra danh d tp th, nhng danh d tp th khng phi l trng thi thng xuyn, m ngay c tp th c danh d th n cng b phn chia thnh tng mu mt v c cha ng trong tng c nhn. Khng phi ai trong tp th cng cha ng trong mnh danh d y, song, mt iu chc chn l ai cng phi c danh d ca mnh. Bi v nu thiu danh d, con ngi khng c cch g pht trin lnh mnh c. Nu thiu danh d, mi s pht trin u bin thnh s pht trin ca nhng yu t tiu cc v chng ta khng th lm cho x hi tr nn tt p. Mt dn tc mun tr thnh dn tc lnh mnh th mi con ngi phi tr thnh mt con ngi hon chnh, cn bng v mt tinh thn.
39
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
5. Hnh phc Hnh phc l trng thi cm gic m tt c con ngi u mong c. Hnh phc l mc tiu ca cuc sng con ngi, mc tiu ca mi s pht trin. Suy ra cho cng, tt c ngha, gi tr, nim vui ca cuc sng u c gi ghm trong khi nim hnh phc. Cm gic hnh phc v cng quan trng, n lm cho mt ngi rt vt v, rt lam l c th lm th. Cm gic hnh phc l tin ca kht vng vn ti, l cm gic mun chim lnh nhng gi tr cao qu nht ca cuc sng. Suy cho cng, i sng con ngi l mt tp hp cc cm gic, trong cm gic hnh phc c mt trung tm ca mi cm gic cn li. Hnh phc ca mt ngi ch c to ra bng chnh nng lc ca ngi . Chng ta u bit rng c th cho con ngi tin nhng khng th cho con ngi hnh phc. Hnh phc phi l thnh qu ca s pht trin v n ch xut hin trong iu kin pht trin y ca con ngi. Do , con ngi khng th t c hnh phc nu thiu t do. T do l phng tin m nh n, con ngi c th tm thy hnh phc cho mnh. T do khng phi ch l quyn trn l thuyt hay quyn trn thc t m i lin vi n cn l cm gic hnh phc. Khi con ngi c nng
40
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lc hnh ng, tr tu khai thc cc quyn ca mnh, tc l khi cc quyn c s dng th n em n cho con ngi mt cm gic mun lm li nh th ln sau. Hnh ng ny em li cho con ngi mt khoi cm, chnh l cn nghin t nhin ca con ngi i vi nhng tp hp quyn ca mnh. V cn nghin y to ra cm gic v trng thi hnh phc, trng thi tho mn, trng thi vin mn ca con ngi, chnh cm gic y l cm gic ban u ca qu trnh sng to. Nh vy, t do l mt trong nhng iu kin ban u hnh thnh hnh phc. Khi con ngi gt hi c thnh qu t vic c t do th con ngi hnh phc. T do l cm gic u vo ca con ngi v hnh phc l cm gic u ra ca con ngi, ton b tin trnh gia l tin trnh pht trin. Khng phi con ngi tm c t do khi i qua mt ngc t l con ngi c c hnh phc. Hnh phc ca con ngi l mt cm gic tng hp t cm gic t tin, t ho, t trng n tnh yu... M xt n cng, chnh l nhng trng thi cm xc ch tn ti mt ngi c danh d, nn cm gic hnh phc thng i lin vi trng thi con ngi c danh d. Con ngi cn phi phn u kh nng hnh phc l ph qut trong mi trng hp tng tc gia con ngi
41
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
vi con ngi, hay lm cho hnh phc l cm gic ph bin trong i sng tinh thn mi ngi. Nu c cng c tm ra hnh phc trong mi s tng tc th cng ngh y cn phi tr thnh cng ngh ph qut, v chnh s ph qut ca hnh phc to ra s khuyn khch con ngi tip tc tn ti v pht trin.
42
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 2
Khng gian tinh thn
I. Ci Ti 1. Khi nim ci Ti Ci Ti l im bt u ca mi qu trnh x hi. Ci Ti l ht nhn c bn trong cu trc i sng tinh thn ca con ngi, n chnh l ci phi tinh thn to ra mt c th trn vn. Mt x hi vn minh l mt x hi c cc c th trn vn, tc l mt cng ng c tnh c th. Mt cng ng m khng c tnh c th hay cht lng c th khng trn vn th kh c th tn ti v pht trin, bi con ngi ai cng s s ging nhau v trn thc t con ngi tn ti trn nguyn l ca s khc nhau. Nghin cu ci Ti l im xut pht ca ton b vic nhn thc v cuc sng v con ngi. C c nhn thc v ci Ti, v cc gi tr c nhn th con ngi mi bit tn trng, bo v v gi gn n. Nu khng tn trng ci Ti, khng tn trng
43
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c nhn th chng ta s ph v ngi nh tinh thn cha ng nhng ni dung cao qu ca con ngi. Th gii t nhin vn ng t do v v cng phong ph, a dng. Ging nh cc thc th t nhin khc, con ngi cng a dng, v vy, a dng l mt thuc tnh x hi. S khc bit ca nhng Ci Ti hay tnh a dng ca x hi loi ngi l tt yu theo quy lut ca t do. C th ni, tnh a dng l mt c th t nhin ca cuc sng, n khng bao gi mt i. Ngay c trong nhng iu kin khng t do th tnh a dng cng vn tn ti, nhng trong trng hp ny n buc phi tn ti di hnh thc bt hp php. Chng ta c th hnh dung s a dng ca cuc sng bng cc h ta . Decarter l nh ton hc sng to ra h quy chiu, nhng l h ta ca nhng vn thng thng, ca nhng khi nim thng thng. Chng ta ang sng trong thi i m cc quy lut ca Newton khng cn m t v do mi c l thuyt tng i ca Albert Einstein. L thuyt tng i c th ng dng ngay c trong i sng x hi. Tt c cc chiu kch trn h ta hay tt c nhng s tng i u cho chng ta thy th gii l a dng, con ngi l a dng ngay t trong tinh thn. T do l linh hn ca s a dng
44
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tinh thn ca con ngi v con ngi ch pht trin nu con ngi t do, con ngi c cc iu kin pht trin nhng nng lc, nhng phm cht ca mnh. Nghin cu s a dng tinh thn l nghin cu cu trc tinh thn, l tim cn n tm hn, n s pht trin t nhin ca i sng tm hn con ngi. Tm hn con ngi vi cc nng lc m n c khng d nm bt, khng tnh ti m lun vn ng v bin i. Trong i sng tm hn ca con ngi c nhng min pht trin, c nhng min ang pht trin v c c nhng min cha pht trin, cha c nh thc hay cha hnh thnh. Khng ai c th a ra mt m hnh cu trc tinh thn c nhn hon thin bi a dng l c trng c bn ca cu trc tinh thn c nhn, n l c s to nn nhng min nng lc khc nhau hay nhng cung bc khc nhau ca cm hng sng to, m kt qu l nhng trng thi pht trin khc nhau ca mi c nhn. C mt ngi cha ni mt cu rt hay trong bc th gi cho con mnh rng: "Cha rt khm phc th gii bi v th gii bao gm nhng khun mt khc nhau v phong ph mt cch l k". Trong mt x hi m ngi ta ch thy s ging nhau th l biu hin s n iu ca i sng tm hn, i sng tinh thn ca con ngi. Mt x hi nh vy khng bao gi l mt x hi pht trin. Mt x hi pht trin l
45
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
x hi m nhng ci Ti khc nhau c bc l v c kht vng i tm hiu nhng ci Ti khc. Ci Ti lun cha ng trong n nhng trng thi tm l, nhng min nng lc, nhng phm cht phn bit ci Ti ny vi ci Ti khc. Ranh gii gia con ngi ny vi con ngi kia chnh l ranh gii ca s khc nhau. S khc nhau ca con ngi chnh l mt ch tiu m hc ca loi ngi, ni cch khc, s tn ti ca cc c nhn chnh l mt trong nhng t cht m hc quan trng nht cu to nn nhn loi. Mi con ngi l mt c nhn, l chn l v cng quan trng i vi s pht trin ca mi con ngi, mi dn tc. y, ti khng phn tch ci Ti di gc phn tm hc m nghin cu n di gc x hi hc. Ci Ti l mt khng gian tinh thn, trong , khng gian u tin l khng gian vt cht thuc s hu ca ci Ti, nh nh ca, xe c... iu y c ngha, khi ni n ci Ti l ni n s hu ca ci Ti. Khi chng ta khng lm r khi nim s hu lin quan n mt con ngi th chng ta tc b mt phn quan trng con ngi c th c kinh nghim ban u v cc quyn ca mnh. Khng gian ci Ti th hai quan trng hn, kh nhn bit hn l ci Ti tinh thn, n bao gm khng gian quyn lc, khng gian trch nhim, khng gian ngha v, nhng trng thi
46
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tm l, nhng nng lc, nhng gi tr tinh thn... phn bit ci Ti ny vi ci Ti khc. Bn cht ca nghin cu ci Ti l nghin cu cc quyn lm ngi. Ci Ti chnh l mt i lng biu hin tp trung nht, c ng nht ni dung ca khi nim nhn quyn. Vy chng ta phi xy dng khng gian quyn con ngi nh th no vi t cch l khng gian chnh tr c bn cn c to ra x hi? S hu vt cht l mt trong nhng ni dung d nhn bit nht lin quan n quyn con ngi. Suy cho cng, khi ngi ta ln n ci Ti ch yu l mun ni n kha cnh vt cht ca ci Ti. Khi ci Ti vt cht ny khi khng c tn trng, khng c th hin trong ni dung ca cc quyn con ngi th n s tr thnh xut pht im ca cc hin tng tiu cc nh tham nhng. Nu chng ta khng gii quyt tho ng tt c cc quy tc cu to nn ci Ti chnh ng th chng ta s phi i u vi nhiu hin tng x hi tiu cc. Ngi ta vn gi ci Ti l tiu cc m qun mt rng s khng y , khng tho ng ca tp hp cc quyn con ngi to ra trng thi tiu cc ca ci Ti ch khng phi ci Ti l tiu cc. Mt x hi khng lnh mnh s to ra mt khng gian trong ci Ti pht trin theo nhng khuynh hng sai ch khng phi ci Ti sai. Ci Ti khng c ti g c, ci Ti cha
47
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ng tt c cc ni dung t thp hn n cao thng, tu thuc vo cu trc x hi cho ci Ti c nhng khng gian chnh ng no. Ni tm li, ci Ti l mt khng gian phc hp bao gm tt c t ci Ti vt cht, ci Ti tinh thn, ci Ti trch nhim, ci Ti hng th, ci Ti chnh tr, ci Ti quyn lc n ci Ti quyn li... Nghin cu cu trc ca ci Ti chnh l nghin cu cu trc nn tng t nhin ca cc quyn c nhn hay nghin cu trit hc ca nhn quyn. Nu khng hiu c ni dung trit hc ca ci Ti th chng ta khng hiu con ngi l g v mi nghin cu cn li u khng c ngha. Nu khng nghin cu c khng gian c nhn, tc l khng gian ci Ti th mi chnh sch u khng c mc tiu c th, khng c c s khoa hc. C s khoa hc ca mi chnh sch chnh l phc v con ngi vi t cch l mt c nhn ch khng phi vi t cch l mt khi nim. Nu chng ta khng nghin cu ci Ti mt cch cn bn th mi chnh sch u khng phc v con ngi. Nghin cu quy lut hnh thnh ci Ti, nghin cu ni dung cu trc ca ci Ti, khng gian ca ci Ti... l nghin cu im xut pht to ra cc chnh sch hay l thuyt chnh tr ng n, ph hp vi nhng i hi ca x hi.
48
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
2. Min nng lc ca ci Ti Ni n ci Ti khng th khng ni n min nng lc ca ci Ti. S phong ph v tr tu, s y v sung mn ca cc nng lc chnh l nn tng to ra cc gi tr c nhn, to ra v p ca mi ngi. Mt trong nhng nng lc quan trng nht trong min nng lc ca ci Ti l nng lc phn nh s tht. Trong cc phm cht ca con ngi th Chn - Thin - M l gc, l nhng phm cht c bn nht. Con ngi hng ti s chn tht, s lng thin v con ngi cng hng ti ci p. Trong ba phm cht ny, chn tht khng phi l mt khi nim o c thun tu. "Chn" l nng lc phn nh mt cch trung thc cuc sng nh n vn c. y l nng lc u tin m con ngi nhn bit c v l mt nng lc mang cht lng trit hc. iu ct yu to nn nng lc phn nh s tht chnh l kh nng tm kim l phi bng tm hn. Nh ti phn tch, nhn thc bng l phi tm hn l biu hin cao nht ca t do. Con ngi khng vn dng c cng c quan trng nht ca mnh l tm hn vo qu trnh nhn thc th l mt thit thi. Cuc sng khng phi bao gm nhng th o c ngay. Thng thng, trnh nhn
49
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thc ca con ngi khng o c ngay tt c cc kha cnh hay cc giai on, cc trng thi khc nhau ca cuc sng. Cho nn, trong nhn thc c mt giai on l suy tng, tc l dng tr tng tng hnh dung v nhng i tng mi, nhng thnh t mi. Trong qu trnh y, ch c tm hn mi c th hng dn con ngi i n nhng nhn thc ng n nht. c th phn nh s tht, con ngi cn phi ch ng nhn thc v nht l phi nhy bn vi nhng thay i ca cuc sng, bi v bn cht ca cuc sng l lun lun thay i. Nu con ngi neo vo nhng nhn thc c p t mt cch ch quan m khng thy c s thay i ca cuc sng th con ngi khng cn nng lc phn nh s tht na. mt s quc gia c hin tng con ngi chm m trong mt lung t tng 50-60 nm v mt chnh tr, con ngi neo mnh vo v v th t tiu dit nng lc nhn thc mt cch ch ng ca mnh. ng ra, tn ti v pht trin, con ngi phi nhn bit c cuc sng ang ni g, nhng nhng quc gia y, ngi ta khng nghe xem cuc sng ni g m li c nh ho nhng nhn thc v cuc sng bng nhng iu m nhng ngi v i th k trc ni. Ngha l h nhn thc cuc sng khng phi qua chnh n
50
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
m qua nh ca n, m nh y c chp t th k trc. Ngay c khi nhng ngi v i y c nng lc phn nh ng s tht cuc sng thi ca h th nhng iu cha chc cn ng trong thi nay. Thi ca h cha c Internet, cha c in thoi... nn h kh m c th hnh dung ra cuc sng thi nay. L nhng thin ti, h c th d bo nhng khng th hnh dung c v cng ch c th d bo nh tnh ch khng th d bo nh lng. H khng th d bo c rng c 2 hay 20 triu in thoi ang c s dng c hay Nga, m cuc sng c 20 triu in thoi khc xa, thm ch khc v cht, so vi cuc sng ch c 2 triu in thoi. Tip tc nhn thc qu kh thay cho nhn thc cuc sng hin ti, tip tc duy tr nh kin hay gio iu trong i sng tinh thn l cch chc chn nht mi c nhn mt i nng lc phn nh s tht v chnh l nguy c dn n nhng ci Ti hng. Nng lc th hai l nng lc hng thin. Nhn o l con ng con ngi n vi nhau. Ci thin chnh l tn trng nhng quy tc ca nhn o, m bo s n c vi nhau ca con ngi. Hng thin lm tng cht lng ca l phi tm hn con ngi. y chnh l mt trong nhng nng lc pht trin ca con ngi. Con ngi
51
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hng thin l con ngi lun gi gn kht vng vn ti s thnh thin ca i sng tm hn v s phong ph ca cc phm cht tinh thn. Nu khng duy tr hng ngy kht vng , con ngi s sng vi tm hn kh ho, vi tr tu li thi v mi xc cm bin mt. Nng lc tng tng cng l mt nng lc c bn ca con ngi. Nh trn khng nh, tr tng tng ph thuc vo t duy ca con ngi, chng ta c th ngi mt ch tng tng m khng cn phi c nhiu phng tin vt cht. Vy iu kin no gip con ngi to lp nng lc tng tng ca mnh? chnh l t do. T do l im khi u ca tt c mi th k c nng lc tng tng, bi v c t do th con ngi s tng tri, con ngi s khng s hi. Khng c t do, con ngi i nht nhnh nhng th tn ti th khng th c nng lc tng tng. Con ngi li bing khng dm hnh ng th khng th c nng lc tng tng c. Con ngi phi c nng lc tng tng lin tc ho cc qu trnh suy tng, nhng quan trng hn, n lm cho s suy tng lin tc tr thnh nhng kt qu nhn thc mang cht lng hin thc. Nu khng c nng lc tng tng th con ngi khng th i t chng ny n chng kia c. Tng tng l cng c vn nng con ngi
52
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
vt qua nhng tr ngi ca qu trnh nhn thc. Hn na, nng lc tng tng l cc k cn thit con ngi c th xp x tng lai ca chnh mnh. Chng ta u bit rng, con ngi lun lun c gng nhn thc mt cch gn ng tng lai ca mnh nhng con ngi khng on nh c tt c tng lai m ch xp x tng lai, v tng lai ca con ngi ph thuc rt nhiu vo nng lc xp x y. l kh nng con ngi lin kt c qu kh - hin ti - tng lai trong nhn thc ca mnh, hay hnh dung mnh trong tng lai vi nhng k tha t qu kh. Con ngi c nng lc tng tng khng c ngha l con ngi c kh nng v ra mt th gii xa ri hin thc. Con ngi phi hin thc ho s tng tng y bng cch a n vo nhng quy trnh sng. Mi mt c th phi hoch nh c cuc sng ca mnh. Nng lc t chc cuc sng l mt trong nhng nng lc quan trng nht ca con ngi trong x hi hin i. y l mt nng lc tng hp t nhiu nng lc c trong mi ngi. thc t chc cuc sng xut pht t ni lo thng xuyn, ni lo y chm sc cuc sng hng ngy ca c nhn con ngi. Sc bn chi ca mt con ngi hay ca mt x hi chnh l nng lc t lo ch khng ch n
53
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thun l nng lc lao ng v nng lc sng to. Nng lc t lo gn c trch nhim trong . Mi ngi phi t chu trch nhim v mnh, khng trng cy, khng da dm vo ai. Con ngi cn c s tt bt ti thiu duy tr tnh ch ng v s nng ng ca mnh. Khi bit lo lng cho mnh, con ngi s bit la chn nhng cch gii quyt hu hiu nht. Trong con ngi lun c sn bn nng la chn. S la chn ln nht trong i mi con ngi l la chn cch sng. Khi con ngi khng c t do hay khng nhn bit c t do, con ngi ph thuc nhiu vo ngun gc ca mnh, con ngi khng tch khi ngun gc ca mnh th s khng bao gi pht trin thnh mt c th c lp. Ngi ta chn chn l khng phi bng ngi hng dn m bng tnh yu ca mnh i vi chn l, vi l phi. Con ngi la chn cch sng cho mnh chnh l la chn nhng chn l m mnh yu. Khi ngi ta chn cc i tng bng tnh yu ca mnh i vi n th l t do v chnh l biu hin ca nng lc la chn. Nng lc la chn thng i cng vi nng lc nhn bit v khai thc c hi. Nhng c c nhng nng lc ny, trc ht, con ngi phi c nng lc lao ng tr tu. Nu con ngi khng c tr tu th chng khc g
54
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mt k m lo gp g chn l. Khng phi c tr li c cc cu hi th c th tr thnh Socrate. Socrate nh ni la, nu ngy m khng nung nu bn trong mnh nhng dng nham thch ca tr tu th khng th phun tro ra chn l c. Chn l l kt qu ca s hun c cc dng thng tin v s la chn cc phng php tip cn n nhng chng khc nhau ca khi nim hay n nhng chn l mi hn, nhng khi nim mi hn. Con ngi khng th no ni m khng bit mnh ang ni g. Liu chng ta c th chp nhn thn phn ca mt k m lo ng trc s mnh mng ca nhim v, ca c hi? C bao gi chng ta t hi ci g khin chng ta b l cc c hi? chnh l s m lo nhn thc. Nhng nhn bit c hi vn cha , con ngi phi c ngh lc na. Mi con ngi cn phi va c tr tu phong ph, va c chng trnh hnh ng thit thc, va c ch v ngh lc theo ui cc mc tiu c thit lp mt cch ng n v ch ng thng qua hot ng tr tu ca h, tc l con ngi va c nng lc nhn bit, va c nng lc trin khai hay hin thc ho cc nng lc ca mnh. Nh th, con ngi mi c kh nng ng ph kp thi vi cc trng thi ca cuc sng v p ng c nhng i hi ca n.
55
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Nh vy, con ngi c nhiu nng lc, iu phi cc nng lc y to ra hiu qu chnh l nng lc t chc cuc sng. Nng lc t chc cuc sng ch xut hin khi con ngi t do v chu thng chu kh nhn thc. T do v lao ng to ra nng lc. Nu khng c t do th khng c tin , khng c khng gian ban u, khng c s sch s tm hn con ngi tip nhn tt c cc kh nng tm kim li thot pht trin. S pht trin min nng lc ca con ngi chnh l ci ngun ca s thnh vng. Cho nn, mi ngi cn nhn ra cc nng lc ca mnh v tm c nhng khong khng gian t do pht trin cc nng lc y. 3. Ci Chng ta Nhiu ngi vn lun cho rng ci Chng ta bao trm ln ci Ti nhng khng phi th, ci Chng ta l mt trng thi pht trin ca ci Ti, mt trng thi c bit ca ci Ti. Chng ta v Ti khng phi l hai khng gian c lp khc nhau. Ci Ti l trn ht, l ngun gc ca mi th cn li, trong c ci Chng ta. Khi no ci Chng ta bn ngoi ci Ti, bao trm ln ci Ti th l tri t nhin. Nu ci Ti l ci bnh th ci Chng ta l yu t to ra nhn ca ci bnh. Ci Chng ta l mt trong nhng ni dung quan trng nht, th hin tm vc ca ci
56
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ti, nhng n khng th thay th ci Ti c. Nu khng c ci Chng ta trong ci Ti th anh l mt ngi xu, nhng nu khng c ci Ti th anh khng thnh con ngi. Ci Ti lun gn lin vi khng gian danh d. Trng thi t hp ca cc danh d c nhn to ra danh d tp th m danh d tp th chnh l ci Chng ta. Phi c danh d ca ci Ti th mi c danh d ca ci Chng ta, tc l ci Ti l ci xut pht, nu t ci Chng ta ln trn ci Ti s lm ph v cu trc tinh thn con ngi. Nu khng nghin cu v bo h ci Ti, hoc nu tn cng hay hng dn n mt cch ba bi s dn n vic ph hoi n. Nh ni, ci Ti chnh l ht nhn c bn ca i sng tinh thn, cho nn ph hoi ci Ti chnh l ph hoi nhng nhn t c bn to ra x hi. Mt x hi m con ngi khng c s din, khng c lng tri, khng c lng t trng chnh l x hi m ci Ti b tiu dit. Khi khng cn ci Ti th con ngi khng cn danh d c th. Do , con ngi khng sng trong khng gian chnh tr o c gi th phi khng nh ci Ti, khng nh thnh tch ca ci Ti, s hu ca ci Ti, lng yu nc ca ci Ti ch khng phi ca ci Chng ta. Nghin cu v ni dung Chng ta s gip lm r khng gian ngha v v trch nhim trong ci Ti. Ci Ti bin
57
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thnh ci Chng ta thng qua khng gian trch nhim, khng gian ngha v. Khng gian ngha v v trch nhim to ra phn Chng ta trong ci Ti, tc to ra tm l i din. Do , ci Chng ta chnh l c s ca thuyt i din. Nu mt ngi t nhn l i din m khng thc c ngha v v trch nhim ca mnh th ngi i din cho ai v hy sinh ci g? Ngi mun lm i din phi bit mnh i din cho ai v mnh phi c nhng nng lc no hon tt ngha v i din. Tuy nhin, nu dng mc hon tt ngha v th mi ch cho s tn ti ca x hi ch cha cho s pht trin. C nhng ngha v bt buc v c c nhng ngha v khng phi l bt buc m l s mnh. V d, khng phi ai cng buc phi c trch nhim hy sinh thn mnh v T quc nhng c nhng ngi lm nh th. Nh vy, con ngi vn lun c nhng hnh vi vt ra ngoi ngha v v trch nhim. Cn phi nghin cu c hin tng ny v l cu trc Siu Chng ta. Ci Siu Chng ta l trng thi pht trin cao ca ci Ti. Khng gian Siu Chng ta l ni con ngi tin hnh nhng hnh ng bn ngoi ngha v v trch nhim. l nhng hnh vi c ngha phc v s pht trin ca nhn loi. Nu khng l gii c cc hin tng nh vy th chng ta khng tm ra c li thot pht trin nhn loi. Nhn loi tn ti bng
58
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thc trch nhim v tinh thn ngha v, nhng nhn loi pht trin bng tinh thn siu ngha v, siu trch nhim, tinh thn s mnh. thc v ngha v v tinh thn trch nhim l nhng phm cht cn v tng ci Ti tham gia vo tin trnh pht trin, v th lnh o chng trnh pht trin y chnh l ci Siu Chng ta. V bn cht, nghin cu cp phm tr ci Ti v ci Chng ta l nghin cu nhn quyn, trong ci Ti l mt ni dung rt cn bn v quan trng to ra mt x hi ng n v chuyn nghip. Lin quan n khng gian ci Ti, chng ta c th chia ra thnh hai khng gian r rng l khng gian quyn v khng gian ngha v. Khng gian quyn phi c quy nh bng lut, cn khng gian ngha v th ngoi vic quy nh bng lut cn phi c quy nh bng tinh thn, tc l vn ho. Nu khng xc tin cc hot ng vn ho tn vinh khng gian quyn v ngha v ca ci Ti, nht l khng gian ngha v, th con ngi khng c ng vin v mt tinh thn, tc l ci Ti khng c cm hng hnh ng. S nhn thc khng y v ci Ti khin con ngi c nhng sai lm nghim trng. S cao thi qu ch ngha tp th lm ci Ti nght th trong v bc Chng ta. Ci Chng ta bao trm ln ci Ti, bp ci
59
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ti. Ch c nhng ai nm ngoi v bc Chng ta lnh o th mi c ci Ti. Ci Chng ta thi qu l tin x hi to ra ch ngha c ti tp th, n bao bc, giam hm tt c ci Ti. Khi no t do khng thuc v tng con ngi th t do s thuc v mt hoc mt vi ngi, v l ni sinh ra ch ngha c ti - ngun gc mi s t hi ca x hi. Nhim v ca chng ta khi nghin cu cp phm tr ny l gii phng c nhn con ngi, ch ra gi tr thing ling ca cc quyn con ngi, gi tr pht trin, gi tr nhn vn ca quyn con ngi v c v x hi dn ch nh l m hnh x hi ng n v duy nht bo v cc quyn c nhn, quyn con ngi. Con ngi, vi t cch l mt c th, l thnh t gc, l thnh t quan trng nht cu to nn i sng x hi. Mi mt c th thc c sc mnh ca mnh th x hi s mnh v tng c th s tm kim sc mnh trong sc mnh. Cn khi c th tm kim sc mnh trong s nng ta th khi khng cn nng ta c na, c th y s tr nn yu t. Chng ta khng th to ra mt x hi m con ngi ch chm chm tm kim s nng ta vo nhau. Cn phi xy dng x hi c sc mnh m mi con ngi l mt c th hon chnh. II. Cu trc ca i sng tinh thn
60
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
i sng tinh thn ca con ngi l mt cu trc. C nhiu cch phn chia cu trc tu thuc vo cc mc ch nghin cu khc nhau, nhng xt trn quan im x hi hc, chng ti cho rng i sng tinh thn ca mi con ngi c cu trc thnh ba tng khc nhau l tng thc dng, tng t tng v tng l tng. 1. Cc tng ca i sng tinh thn Tng ph bin nht trong i sng hng ngy ca con ngi l tng thc dng. Cuc sng hng ngy, v c bn, c hng dn bi h thng li ch. tn ti, t c cc li ch, con ngi phi ln li, phi ginh git trong tng thc dng, phi gii quyt cc mu thun ngay ti tng sinh tn ny. Nhng nu cho rng con ngi ch c tng thc dng v xem u tranh giai cp l quy lut chi phi ch yu s pht trin ca loi ngi th li l sai lm v sai lm ny c chng minh trn thc t. tn ti, con ngi phi gii quyt cc mu thun ca tng th nht, tc l tng thc dng, tng sinh tn, nhng tng thc dng khng phi l tt c i sng. Con ngi khng ch sng tng thc dng m cn sng c tng t tng na. Nu trong i sng thc t, con ngi c hng dn bi h thng li ch th trong i sng
61
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tinh thn, con ngi c hng dn bi nhng gi tr tinh thn c to dng bi t tng v vn ho. Khi cuc sng pht trin th kinh nghim pht trin, kinh nghim pht trin th t tng pht trin, t tng l hnh nh ca nhng kinh nghim c khi qut ho t sinh hot ca i sng thc dng ca con ngi. Cng c t tng hnh thnh bn ngoi i sng thc dng duy tr nhng thi quen tinh thn ca con ngi, tc l lm cho nhng nt cn bn ca con ngi trong vn ha v t tng khng b bin mt. N l cng c tp hp, hng dn trong nhng hot ng phi thc t ca con ngi. Nh vy, i sng t tng l i sng c s hng dn ca h t tng hoc vn ha. i sng t tng l i sng hng th ca con ngi i vi nhng kinh nghim c khi qut ho t i sng thc dng, do , ging nh trng thi thc dng ca con ngi, trng thi t tng cng l mt trng thi c thc. Nhng i sng t tng cng khng phi l chng cui cng ca con ngi v con ngi lun c kht vng vn ti s cao thng. T tng mi lm cho con ngi tr nn t gic ch cha lm con ngi tr nn cao thng. Ngay c trong tng t tng, con ngi vn c nhng cuc tranh ginh nh hng, vn tip tc c nhng mu thun khng gii quyt ni, con ngi vn khng
62
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thng nht c, do con ngi vn c bt hnh. V con ngi tm cch khc phc ci bt hnh trong tng t tng ca i sng bng tng l tng hay l tng siu thot, ni y con ngi tr thnh thn thnh hay con ngi bt gp trng thi thn thnh ca chnh mnh. Phi nh n gi tr l tng mi sc lm cho con ngi tr nn cao thng, khi con ngi va tch cc tc l c thc dng, va ch ng tc l c t tng, va hng thin tc l c l tng. Tng l tng cng l tng c tht ca i sng tinh thn con ngi, , con ngi khng u tranh m thu xp vi nhau chung sng, con ngi hng th tt c nhng tinh hoa, nhng ci cao qu ca i sng tinh thn. Ba tng tinh thn y chnh l ba trng thi pht trin ca cc phm cht con ngi. Cuc sng lun tn ti c ba tng nh vy, v y l cng ngh sng ca con ngi, l hnh nh trn vn ca s phn b cc quyn t do ln nhng tng khc nhau ca i sng tinh thn con ngi. Khng th khng nh mt cch thiu c s l ch phng ng mi cao qu, rng phng ng c i sng tinh thn v hng ti cc gi tr tinh thn cn phng Ty th nghing v i sng thc dng. Nh phn tch trn, c ba tng thc dng, tng t tng v tng l tng u l nhng tng c tht ca i sng v chng tn ti khch
63
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quan, khng ph thuc vo mun ca con ngi. Khng th ni rng con ngi ch c trng thi ny m khng c trng thi kia, khng th cao trng thi ny hoc ch nho trng thi kia, v tuyt i khng th trng thi ny lnh o trng thi khc. Chnh s khng lnh o ca tng ny vi tng kia quy nh tnh khch quan ca i sng, ca nhn thc con ngi. Cc tng y c cc mi lin h vi nhau, nh hng ln nhau nhng khng lnh o nhau. M t nhng phm cht khc nhau ca con ngi nm trong mt trc quan h c gi l trc lnh o, l mt trong nhng sai lm ln nht ca con ngi. c nhng v d thc t v vic s dng trng thi t tng lnh o trng thi thc dng trn th gii v y chnh l nguyn nhn dn con ngi n ton b tn bi kch ca th k XX v mt vi th k trc . Khi con ngi sng mt cch cn bng trong c ba tng ca i sng tinh thn th con ngi s pht trin. Ngc li, khi con ngi lc vo trong mi mt tng c bit hay ng nhn rng tng c bit y l tng duy nht ca cuc sng th con ngi thoi ho. Sai lm ca con ngi chnh l tuyt i ho vai tr ca tng t tng v coi nh vai tr ca cc tng khc. Trong cuc sng, chng ta vn thy hin tng nhng ngi tng thc dng khinh b s vu v ca nhng ngi tng trn, y l s mt cn bng,
64
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
l mt du hiu tiu cc. Thm ch, s khip s ca con ngi i vi tng thn thnh cng l mt du hiu tiu cc. Con ngi khng cc phm hnh tt p c th hng th cm gic thn thnh m mnh to ra cho chnh mnh th s khip s, s b khut phc, s b thi min bi nhng cht lng thn thnh ca ngi khc. V y cng l mt biu hin ca s khng pht trin cn bng ca i sng tinh thn. Nhng d kha cnh no th con ngi cng khng dm ng chm n tng thn thnh, v con ngi ho gii vi nhau, y l s trn vn ca con ngi. Cn phi a con ngi tr li i sng thc dng khi con ngi b nh la, b lc li trong l tr, trong l lun hay khi con ngi m mui trong i sng l tng. Con ngi phi kh nng ln, xung, vo, ra cc min khc nhau ca i sng tinh thn, tc l con ngi phi c gio dc hiu rng khng gian tinh thn ca mnh bao gm c ba min nh vy. Con ngi phi c nng lc sng to c ba min y, phi c dng cm v t tin i n cc min khc nhau ca i sng. Mi ngi phi thc c s cn thit phi lm ra cc gi tr o c con ngi cm thy s trong sut ca i sng tinh thn, tc l cm thy trng thi thn thnh ca mnh. Thn thnh khng phi l ci siu nhin, thn thnh l mt
65
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trong nhng thuc tnh ca con ngi, mt trong nhng nng lc ca con ngi, l nng lc vn ti hoc to ra cc gi tr thn thnh. Con ngi thng c thi quen hnh dung, sp xp cc tng ca i sng theo h quy chiu Decartes, tc l tng ny thp hn tng kia, hay tng ny bn phi, tng kia bn tri. Nhng trong i sng, cc tng y khng c s phn chia cao thp. Chnh kiu t duy theo li hnh hc nh th dn n nhiu sai lm ca con ngi trong cuc sng. Tt nhin, s dng h quy chiu hay ta ho cc nhn thc l v cng quan trng, v nu khng c n, chng ta rt kh xc nh v tr ca nhn thc v khi cn ly n ra khi min k c ca mnh s dng, chng ta s chm hn so vi nhng ai bit sp xp mt cch hnh hc hay mt cch c h quy chiu. Th nhng tuyt i ha cc h quy chiu trong i sng tinh thn th khng cn ng na. Ba tng l cc trng thi khc nhau ca mt con ngi, c th c din t di dng cc mt khc nhau ca mt lng th, c th c m t nh l nhng si khi c mu sc khc nhau trong mt chm khi, c th l nhng qu bng c mu sc khc nhau trong mt chm bng. Nhng ci xut hin tu thuc vo ci gi l u th ca cc kch thch, tc l khi con ngi c s ch
66
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
th nng lc ch s hng con ngi n cc min khc nhau ca i sng tinh thn. duy tr c trng thi cn bng gia cc tng ca i sng tinh thn, iu kin quan trng nht, c vai tr quyt nh nht m con ngi cn c l T do. T do khng ch c gi tr l mi trng tinh thn con ngi hnh ng nh mt tng th trong cc quan h i ngoi, trong s tng tc vi ngi khc, m T do cn c gi tr nh l mt th dung mi to ra s dch chuyn t nhin ca con ngi gia cc tng khc nhau ca i sng tinh thn. T do l mt cht du bi trn to ra s tri ni t nhin, s xut hin mt cch duyn dng ca nhng trng thi khc nhau t thc dng n thn thnh trong i sng tinh thn ca con ngi. T do hp dn chnh ch n to cho con ngi trng thi cc k ng yu, lm cho con ngi khng c nhng ni ngng hoc l vn gi c s e l cn thit to ra v p ca i sng tinh thn. C nhng ni ngng ngn chn hay lm mt i cm hng ca con ngi. Chnh s dch chuyn t nhin v t do gia cc tng lm con ngi vt qua trng thi . T do to ra s dch chuyn, s xut hin mt cch duyn dng, mt cch kp thi nhng trng thi ph hp vi i hi tc thi ca i
67
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
sng. Nu min tinh thn bn trong con ngi kh cng, tc l khng c s dch chuyn ra, vo, ln, xung mt cch t do gia cc tng tinh thn th s rt kh con ngi ly t trong k c ca mnh nhng trng thi tnh cm ph hp vi i hi tc thi ca cuc sng. C nhng lc con ngi phi bit li mnh ra khi vic tnh ton thc dng, phi tm li nhng trng thi lng mn t trong cc ngc ngch ca i sng tinh thn, nhng khi cuc sng i hi, con ngi cng phi bit quay tr li tng thc dng m khng b lc. T do l iu kin m bo s lun chuyn mt cch linh hot, duyn dng cc trng thi khc nhau trong i sng tinh thn con ngi c th thch nghi vi cc i hi a dng ca cuc sng. l mt trong nhng gi tr cc k quan trng ca t do. 2. S phong ph v cao qu ca i sng tinh thn Con ngi phi phn u vn ti s phong ph ca i sng tinh thn. i sng tinh thn cng phong ph th con ngi cng c cc ng lc tm hn sng v pht trin. Con ngi phi c hnh hi c th th ngi ta mi nhn ra, nhng nhiu khi ngay c phn bit bng hnh hi cng khng d. Trong cuc sng hin i, ngi ta c xu hng phn bit con ngi bng cc gi tr. Suy cho cng, con ngi l cc gi tr ca n. Khi cht lng ca nhng
68
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gi tr tinh thn hi t trong mt con ngi ln ln t mt cch ph bin cc gi tr vt cht c th th n lm cho ngi c th phn bit c vi nhng ngi khc. Mt v tng ca Napoleon Bonaparte c ni rng: "Tha b h, thn cao hn ngi". Bonaparte tr li: "Khng phi th, ngi di hn ta, nu ta mun ta s lm cho ngi mt u th ". Cng ngy, chng ta cng hiu gi tr tinh thn ca con ngi ngy cng c u th v n ln t cc gi tr khc. Chnh v th, ngi ta phi c gng t chc cc k thi Olympic, c gng luyn tp th thao khc phc s mt cn i ca con ngi trong s pht trin gia cc yu t th cht v cc yu t tinh thn. mt kha cnh no , nhng iu ny cng to ra s cn i ca tr tu con ngi. Con ngi phi bit cn i gia mt tinh thn v mt th cht, gia i sng vt cht v i sng tinh thn. Mi gi tr ca con ngi u bt ngun t s a dng ca i sng tinh thn, tc l khi con ngi c t do. Con ngi phi nhn bit c s giu c ca i sng tinh thn l mc tiu, sau l nhn bit cc c hi v tip na l gii phng cc nng lc ca mnh vn ti mc tiu . S phong ph ca tinh thn con ngi chnh l ci kho tim n cc gii php pht trin, l ngun gc to ra nng lc ng ph kp thi vi cc trng thi khc nhau
69
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca cuc sng. V th, nu i sng tinh thn khng phong ph, con ngi khng c cc kinh nghim tnh hung, con ngi khng ng x nhanh to ra cc gii php pht trin v do , con ngi lun l nhp trong s pht trin. Chnh s phong ph, a dng ca cc phi kinh nghim gip con ngi khng b l c hi ca mnh. Nh vy, nghin cu tnh a dng, phong ph ca i sng tinh thn chnh l nghin cu c hi ca mi con ngi. iu ny to ra mt s thc tnh v tm quan trng ca i sng tinh thn i vi s pht trin ca mi ngi. Nhng phn tch v t do cho thy cn phi bin t do thnh phm hnh to ra nhng trng thi pht trin ca con ngi, m mt trong nhng trng thi pht trin ca con ngi chnh l trng thi thn thnh. Ni n u tranh giai cp, nhiu ngi thng ni n cc ng ch nh nhng k bc lt m khng bit rng con ngi khng th bc lt mi c, bi l con ngi lun c nhu cu bin mnh thnh k thnh thin. Thm ch, nu c bc lt th cui cng, ngi ta cng mun s dng cc kt qu ca bc lt gp g trng thi thn thnh ca mnh. Nghin cu t do l nghin cu cng ngh bin con ngi thnh thn thnh khi h l mt ngi bnh thng vi nhng ng lc thc dng thng thng. chnh l ti
70
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
to li i sng tinh thn ca con ngi, lm cho con ngi tr nn cao thng ngay c trong i sng thc dng. a con ngi t tng thc dng ln tng t tng hay tng l tng tc l gip con ngi s dng cc cng c l lun nh l mt trng thi hng th cc gi tr tinh thn ca mnh. Hiu mi s u tng i l mt trong nhng thnh tu quan trng nht ca nhn thc. Thuyt tng i ca Albert Einstein c ng gp to ln v khoa hc v cng ngh nhng mi l mt phn trong cc quan nim tng i ca con ngi. Con ngi phi nhn thc nhng i tng rng hn thuyt tng i ca Albert Einstein, chnh l thuyt tng i v mt tinh thn hay thuyt tng i x hi. III. Nng lc hay gii hn ca t do T do vi ngha tru tng nht l khng gian khng c gii hn, nhng t do ca con ngi th c gii hn v n c th hin di tp hp cc nng lc ca con ngi. T do chnh l quyn con ngi theo ui ci mnh thch cho n ci ti hn m anh vn cn l con ngi. Do , mt trong nhng kha cnh quan trng nht khi nghin cu v t do l nghin cu iu kin c
71
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c t do. y, ti mun ni n iu kin khai thc cc quyn t do, bi r rng mi ngi khai thc t do mt cch khc nhau, khc nhau v trnh , khc nhau v nng lc v do , trn thc t c c nhng th t do gi hiu. cng chnh l nhng gii hn ca t do. Nhng phn tch ca ti tp trung vo gii hn ca t do nhn t gc nng lc con ngi. Ti cho rng, t do khng ch l quyn, t do ng thi l mt nng lc. Quyn v nng lc l hai khi nim khc nhau. Quyn l khng gian l thuyt m con ngi phi c, cn nng lc chnh l khng gian thc t con ngi c th khai thc c. V d, mt ngi c quyn s dng bt k phng tin giao thng g, t xe p n t, nhng li khng c nng lc i t nn anh ta khng th khai thc ht khng gian quyn t do i t ca mnh. Do , mun i bng t, anh ta phi nh ngi khc li, tc l anh ta thc hin quyn t do ca mnh mt cch hn ch bng vic l thuc vo ngi khc. Nh vy, vic khai thc khng gian t do ph thuc vo nng lc ca mi ngi. i vi mi con ngi bao gi cng tn ti hai khng gian t do: khng gian t do bn trong v khng gian t do bn ngoi. Hai khng gian ny c mi quan h cht ch vi nhau. Nu bn ngoi khng c t do m bn trong con
72
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi c t do th y l s gng mnh ca t do ch khng phi l t do. Con ngi phi phn u cc quyn t do bn ngoi c di vo trong v to thnh s t do tinh thn. C nhng ngi c rt nhiu quyn t do nhng khng to ra c cm gic t do bn trong v l kt qu ca s li bing. Nu khng hc, khng phn u th khng ai c th bin t do thnh nng lc c nhn. T do bn trong khng gian tinh thn ca con ngi chnh l nng lc, con ngi phi ch ng phn u bin t do thnh nng lc ca mnh. Anh c cc quyn khch quan nhng anh khng phn u bin cc quyn y thnh nng lc ca anh th th t do m anh c cng v ngha. Bi v bin cc quyn t do bn ngoi tr thnh nng lc t do bn trong chnh l khi u qu trnh sng to ca con ngi. Nu con ngi khng phn u c hng t do, bin cc quyn t do c tnh cht php l tr thnh cc quyn tinh thn, tr thnh nng lc ca mnh th c cho con ngi t do cng khng em li ch li g. Kh nng khai thc t do, bin cc quyn t do thnh nng lc mi ngi ph thuc vo kh nng nhn thc v ci Tt yu ca ngi . Trc y, cc nh hin trit, cc nh trit hc thng gii thch v ci Tt yu mt cch rt tru tng, cho nn M. Gorki trong Kim sng phi
73
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tht ln rng: "Ti khng hiu v sao Marx li miu t quy lut v gi tr thng d trong my nghn trang sch, trong khi ti cm nhn thy n hng ngy trn da tht mnh". Con ngi thng lm phc tp vn cho nn h kh nhn ra ci Tt yu. Tt yu chnh l th hin ca nng lc khai thc khng gian quyn ca mi ngi. M nng lc khai thc khng gian quyn ca tng ngi l khc nhau, v th, khi nim Tt yu i vi mi ngi l khc nhau, v y cng l ci Tt yu ca mi ngi. Nu anh c tr tu khai thc ht khng gian y th anh c t do nhiu hn ngi khc hay l nng lc m rng ci Tt yu ca anh ln hn. i khi c nhng con ngi c nng lc siu hng nn h khai thc c nhng quyn, nhng khng gian t do ln hn rt nhiu ln so vi khng gian cho php. C mt tc phm rt th v c th dng nh l mt v d phn tch v t do, l "Robinson Crusoe". C th c ngi cho rng Robinson Crusoe l ngi khng t do khi b c lp trn hoang o. Nhng theo quan im ca ti, trong hon cnh , Robinson Crusoe vn c t do v l ngi bit khai thc t do. Robinson Crusoe l ngi hiu c ci Tt yu trong hon cnh ca anh ta l b lc ln hoang o, khng c n, khng c thc ung v khng ai cha bnh. Nhn thc c v ci Tt yu
74
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nn anh ta buc phi chn nui, buc phi gieo trng, buc phi i tm thuc. Kt qu l, bng tr tng tng v bng kinh nghim, Robinson Crusoe t to ra mt cuc sng cho mnh trn hoang o. Anh ta i tm x hi ca mnh, g khi nim x hi ca mnh ln trn mt con vt, g kht vng x hi ca mnh bng cch cu vt v dy d mt chng Th Su. Khng ch to ra cuc sng vt cht, Robinson Crusoe cn to ra i sng x hi ca mnh v y chnh l t do. Ni cch khc, tinh thn c bn hay s hp dn ca tc phm "Robinson Crusoe" chnh l t do. y l mt trong nhng tc phm vn hc hay nht m nhn loi c c ni v t do, ni v s bo tn, s hnh thnh cc gi tr v nhn cch t nhin ca con ngi. n mt ni xa l nh vy, khng c mi lin h no, khng c g c nhng con ngi vn gi c s lin lc vi con ngi thng qua cc thng ip, thng qua cc kinh nghim v con ngi ca mnh. Ni v t do khng ch ni v quyn m cn phi ni v nng lc v gii hn ca nng lc hay l ci Tt yu. Khng thot ra khi hn o c, y l mt Tt yu ca Robinso Crusoe. Tm mi cch thot ra khi o cng l mt Tt yu ca Robinson Crusoe. Nh vy, c th ni tt yu l gii hn ca t do hay l gii hn nng lc ca con ngi. Phi ni rng c
75
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng ci Tt yu l chn l, l vnh cu, chng hn nh thi gian, nh ci cht... tc l con ngi khng vt qua c n. Nhng nhng ci Tt yu nh th khng nhiu. Phn ln cc Tt yu u c th b ph v ph thuc vo trnh nhn thc ca con ngi, tc l s pht trin ca nhn thc s gip con ngi ph v ranh gii ca cc tt yu. Con ngi khng bay c l mt Tt yu, con ngi khng th i qua b vc c l mt Tt yu. Nhng nu con ngi sng to ra mt ci my c th bay c th b vc khng cn l ci Tt yu ca t do na. Khi khng nh rng T do l mt khi nim, mt i lng pht trin, tc l mt i lng ng, mt i lng c th n ra c, th c ngha l Tt yu cng l mt i lng c th gin n. Nu nng lc con ngi pht trin th Tt yu cng pht trin. Thc t cuc sng cho thy r iu y. V d, trc y, ngi ta ngh rng ch c chim mi bay c v bu tri thuc v con chim, nhng sau ny ngi ta thy con ngi cng bay m cn bay mt cch nhn h hn chim, va bay va c sch. Con ngi sng to ra my bay thay th vic bay theo ngha c in ca con chim tr thnh vic tri ni trong khng kh, v do , s khng bay c ca con ngi khng cn l mt Tt yu na. Tuy nhin, i khi con ngi khng bay c khng phi v con ngi khng c kh nng bay, m
76
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
v con ngi khng mun bay, s bay. Trong trng hp ny, ni s bay y l mt tt yu c th rng buc con ngi. Ni rng ra, nu dng cc lun thuyt tri buc con ngi vo cc Tt yu c th th con ngi khng pht trin c. ni rng cc Tt yu, con ngi phi c ch vt qua c cc hn ch v mt tinh thn. Cho nn cuc chin thng nhng mt lc hu ca t tng l mt cuc u tranh v i gii phng con ngi. Chng ta phn u con ngi c nng lc bay, nhng chng ta cng phn u gii phng con ngi ra khi s khip s khng mun bay. y l cuc phn u c tht ni rng cc gii hn mang cht lng tt yu ca i sng tinh thn ca con ngi. Tm li, cc gii hn ca khi nim Tt yu pht trin cng vi nng lc con ngi, hay ci Tt yu c nhn thc v ni rng bi s pht trin nng lc con ngi. y c mt vn cn lu l con ngi cn phi c s phn bit gia s t do, t tin vi s in cung. Dm lm nhng chuyn ty lip khng phi l biu hin ca t do m l in cung. Con ngi t do l con ngi bit cc gii hn, bit mnh l ai v mnh c th hnh ng n u. Con ngi cn phi nhn ra tnh tt yu ca cc gii hn. Nhn thc ra s l thuc ca mnh vo mt s cc yu t chnh l nhn ra ci Tt yu. Thng thng, con
77
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi ch c th s dng ci t do m mnh c th c ch khng phi l tt c ci t do m mnh c quyn c. Khng th a ra nhng i hi m con ngi khng th vt qua c, phi bit a ra cc i hi hp l lm cho con ngi cm thy t do trong gii hn c th c, con ngi bit chng mc v cm thy yn tm, cm thy khng cng thng, khng k, khng tc ti. iu ny v cng quan trng i vi nhn thc ca con ngi. Con ngi khn ngoan l con ngi nhn thc c v nhng gii hn nhng giai on khc nhau, trn nhng kha cnh khc nhau, nhng vn khc nhau ca i sng. Cho nn, trong thi i ny, t do theo quan im ca Hegel c nhng bc pht trin mi, l Tt yu chnh l T do. Tuy nhin, trn thc t, lun c s mu thun gia nng lc t do v nhu cu t do ca con ngi, gia nng lc hiu bit, s dng t do v kht vng t do. Con ngi bao gi cng mu thun gia i hi v kh nng, v y l ni bt hnh vnh hng ca con ngi. Trn c s cc phn tch v t do, chng ta c th xc lp ranh gii gia cc loi i tng, l loi i tng c nng lc s dng v khai thc t do v loi i tng khng c nng lc hay khng bit khai thc v s dng t do. Mc d t do l s hu t nhin ca con ngi, nhng khng phi tt c mi ngi u c nng lc khai thc
78
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c th ti sn v gi y. Nng lc nhn ra ci Tt yu l nng lc quan trng nhng khng phi l nng lc quan trng nht, m nng lc khai thc mi l nng lc quan trng nht, bi v, nhn bit l mt bc trong qu trnh pht trin kh nng. Nhng khng phi con ngi khi nhn bit xong ri mi hnh ng, m cng vi hnh ng, con ngi s c thm nhn thc, tc l nhn bit l qu trnh tng tc ca thc i vi cuc sng. Con ngi phi c nng lc khai thc ht cc khng gian quyn ca mnh v phi c nng lc i hi khng gian ln hn. Con ngi va hnh ng va nhn thc, va m rng khng gian hnh ng va m rng khng gian nhn thc. iu ny chng minh rng t do l mt khi nim pht trin, hay c gi tr pht trin, n ln ln cng vi kinh nghim ca con ngi. IV. Tn gio v lng tin i sng tn gio l mt phn trong ton b i sng tng l tng, tng thn thnh ca con ngi. Tn gio l hnh thc th hin tnh yu ca con ngi i vi cc gi tr thn thnh. Con ngi c th thuc v mt tn gio no , nhng cng c nhng ngi nm gia cc vng giao thoa ca cc tn gio khc nhau. V nm gia vng giao thoa ca cc tn gio nn lc th con ngi thuc v tn
79
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gio ny, lc th thuc v tn gio kia, tuy nhin, lc no con ngi cng thuc v mt tn gio c th v l du hiu quan trng nht ca con ngi. Khi con ngi b tc, mt mi trong cuc sng th con ngi cu cu tn gio. Chnh v th, tn gio l mt loi cng c h tr tinh thn con ngi. Tn gio l ci thang con ngi leo ln nhng ci thing ling hay ci tin m nhng ngi trn tc, tm thng khng vn ti c. S v i ca tn gio l ch n to ra nim tin ca mi mt c nhn. Con ngi khng c tn gio s tr nn b v bi v khng phi lc no con ngi cng c th nng ta vo nhau, m con ngi lun phi nng ta vo lng tin ca chnh mnh. Gi tr tinh thn, gi tr nhn vn ca tn gio l to ra lng tin ca mt c nhn vo Cha ca h, l lng tin ca con ngi. Ti cho rng, Cha l sn phm ca con ngi, ni ng hn l sn phm ca tr tng tng v s thnh thin ca con ngi. Con ngi tin vo Cha, vo Pht c ngha l con ngi c lng tin. Lng tin l s hu ring ca mi c nhn v l mt yu t cu thnh rt quan trng ca khng gian ci Ti. Khi c s kt hp gia ci Ti vi lng tin ca n, con ngi khng phi s hu mt na lng tin m s hu trn vn lng tin. Mt trong nhng kha cnh tinh
80
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thn quan trng ca ci Ti chnh l n s hu trn vn lng tin ca mnh. Trong nhng s mt t do th s hin thn cho ng thing ling l s mt t do ng yu ca con ngi. Chnh iu ny to ra tn gio. Tuy nhin, tn gio cng bng ch, n tr li cho con ngi mt tm trng khc lm cho con ngi t do hn, l lng dng cm. Con ngi c tn gio dng cm hn, thanh thn hn v do , t do hn trong nhng khong khng gian khc. Con ngi i t do kha cnh ny ly t do chc chn hn kha cnh khc, ging nh x hi cng dn chnh l i t do c nhn bn nng ly t do x hi, nh m t do ca mi ngi c bo v. Tn gio gn lin vi s pht trin con ngi v hng s pht trin ca con ngi ti nhng g cao qu, p nht. Phi khng nh rng, tn gio l mt yu t h tr s pht trin, nhng khi b chnh tr ho, n tr nn cc oan. Tt c nhng hin tng cc oan xy ra trong lch s nhn loi u l kt qu ca s lng ghp cc yu t chnh tr vo trong tn gio. khng t quc gia, con ngi khng nhn ra nhng mt phi chng ca tn gio nn khng bit s dng s phi chng y nh mt cng c quan trng cn bng li i sng tinh thn ca mnh.
81
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Thm ch, con ngi ph v tnh cn bng ca tn gio khi cng iu gi tr ca mt loi tn gio. Tn gio c lc b li dng do tnh tru tng, do s thiu cc gi tr c th hay s quan tm c th, v th, i khi con ngi vn ln n nhng mt tiu cc ca tn gio m khng bit rng l h qu ca nhng k li dng tn gio ch khng phi bn thn tn gio. Nh vy, mt trong nhng sai lm quan trng v mt khoa hc chnh tr l con ngi chnh tr ho tn gio, thay th nim tin tn gio bng nim tin vo mt s i tng c th. Chnh tr ho tn gio lm cho tn gio mt i cc chc nng t nhin v cc gi tr chn chnh ca n. Mc d vy, chnh tr ha tn gio l mt khuynh hng lun lun c mi thi i, ngay c nhng thi i xa xa hng nghn nm v trc. iu c ngha l, hin tng chnh tr ha tn gio l mt hin tng c tht v chng ta cn phi u tranh vi n ch khng phi u tranh vi tn gio. Con ngi vn d thng xuyn i din vi nhng iu kin kh khn trong cuc sng nn lun phi tm kim cc im ta tinh thn cho mnh, v Cha l mt ch da ph bin. Cha khng ch l c Jesus m Cha cn l hin thn ca tt c nhng g thing ling m con ngi tn th. Mi dn tc, mi chu lc c mt ch da tinh
82
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thn khc nhau v ngn cn con ngi tm kim hoc nng ta vo mt ch da tinh thn l sai lm. Nhng cng ch l mt trong v s nhng sai lm ca con ngi. Mi sai lm phi c sm hi trc Cha, tc l con ngi phi c tm gi bng t do v con ngi ch c th hnh dung v s hi t ca tt c cc gi tr ca t do thng qua hnh nh Cha. Ra ti trc Cha tc l lm sch s i sng tinh thn ca con ngi, a con ngi bng c ch v bn nng tr v trng thi phi chng chun b cho tng lai. Rt c th trong tng lai, con ngi s lp li sai lm mt mc nht nh no , chnh v th con ngi cn n tn gio nh l mt s h tr lin tc i vi s pht trin ca n. y l vai tr v i ca tn gio i vi con ngi. Con ngi cn phi hp tc vi tn gio trong vic t chc v iu hnh x hi. L tng ca mi con ngi khc nhau, khng th p t mt l tng chung cho tt c mi ngi. Nu chng ta ng nht gia l tng ring v l tng chung th chng ta v tnh lm mt i con ngi vi t cch l cc c nhn ch khng phi chng ta h tr con ngi pht trin. Tn gio l mt trong nhng yu t c gi l l tng cng ng, cng vi cc tn gio l cc cng ng khc nhau, v mi cng ng c l tng ca h. T l tng c nhn n l tng cng ng, n
83
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
l tng quc gia l nhng mc , trng thi khc nhau ca l tng con ngi. Hiu bit v quy lut pht trin ca l tng con ngi gip cho chng ta c thi hp tc vi tn gio. Mi tn gio cn phi c xem nh l l tng ca mt cng ng khch l, ku gi, li ko cng ng y hp tc vi cc cng ng khc v li ch ca quc gia. Cc tn gio khc nhau c s hn ch khc nhau i vi t do, hay l c nhng quy tc khc nhau v t do. C th ni, Thin Cha gio l tn gio mang li nhiu t do bi v n l tn gio ca cc dn tc vn minh, n c nhng kinh nghim c xt nhiu nht v do , n c kinh nghim nht v con ngi, n a ra cc nguyn l h tr t do ca con ngi. Tuy nhin, khng phi giai on no Thin cha gio cng lm c nh th. Tn gio no cng c nhng giai on lc hu, nhng giai on khng hong, nhng giai on cc oan ca n. Thin Cha gio i qua nhng giai on trong khi vn cn mt s tn gio khc cha qua c, t nht l thi im ny. Chng ta cn phi t nim tin mt cch lc quan vo din bin tch cc ca i sng tinh thn con ngi. Qu trnh c th di, c th ngn, nhng phi tin vo con ngi, tin vo s hng thin ca con ngi, phi tin vo
84
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
s hng thin ca cc tn gio. Mi tn gio u phi c tn trng, quyn tham gia cc tn gio ca con ngi cng phi c tn trng, k c vi cc tn gio t ra khng tch cc trng thi hin nay, bi v bit u nay mai n s thch hp. Ti vn ngh v vn hy vng n mt lc no cc tn gio y s i qua c trng thi cc oan v hi t n nhng trng thi hp l ca n. Tn gio khng cn l cch con ngi st rut tm n s an ton ca mnh trong vic nh i t do. qua ri giai on y. Trong trng thi pht trin ca th gii hin nay, tn gio ni chung l ni sinh hot tinh thn, l thi quen tinh thn ca con ngi hay c th ni, tn gio l mt trong nhng phng tin h tr con ngi v mt tinh thn, gip con ngi cng c nim tin ca chnh mnh. m bo cho s pht trin lnh mnh ca tt c cc tn gio, con ngi phi xy dng cc nh nc th tc. Cc nh nc th tc vi nhng b lut tn trng v m bo tnh trong sng chnh tr ca tn gio l nhng cng c chnh tr v i to ra trt t x hi. Xy dng nh nc th tc l cng vic rt quan trng, v nu khng c cc chnh ph v nh nc th tc th s khng c s bnh ng gia cc tn gio. Nu khng c s bnh ng gia
85
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cc tn gio th khng c ho bnh gia con ngi vi nhau. C th ni, ci gi l thin ng hay ci tin m mi tn gio u cp n l mt b phn ca cuc sng. Mi ngi u c ci tin ring ca mnh, mi mt dn tc u c ci tin ph bin ca mnh nh l mt l tng thm m ca con ngi vn ti s cao thng, vn ti s trong sng, vn ti s th gin tuyt i ca i sng tinh thn. Ci tin nh l du hiu ca s hng thin, ng thi nh l mt du hiu v s bt lc ca con ngi trong hnh trnh vn ti nh cao ca s hng thin. Khi ni chuyn v tc phm Thin thai, nhc s Vn Cao ni rng: "Lc cn tr chng ta c ngh l c mt ci thin thai, v i tm mi nhng khng thy, ri cui cng li tm thy trong chnh mnh, trong su thm tm hn mnh". Nu chng ta ph phn nhng th l duy tm th tc l chng ta tm thng ho nhn thc. Duy tm l con ngi t hi mnh, t t duy bng tnh yu i vi l tng ca mnh. V mt khi con ngi mt i nhng tnh cm nh vy con ngi s tr nn mt cn bng v con ngi s phi i mt vi s tha ho ca i sng tinh thn. Tham nhng chnh l hin tng tan r cc gi tr cao qu ca i sng tinh thn con ngi. l hin
86
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tng trit hc ch khng ch n thun l hin tng chnh tr hay o c. Con ngi khng cn l tng thm m v chnh mnh na th sn sng lm mi vic m khng cn bit n mt tri hay hu qu ca n. trnh ri vo trng thi , con ngi phi lun lun bit vn ti nhng gi tr thm m cao qu, hay ni cch khc, vn ti nhng gi tr thm m cao qu l phm hnh ca con ngi. Con ngi cn yn tm v cc gi tr tinh thn, v kh nng cm thy cc gi tr l tng ca mnh. Ci tin l nhu cu chnh ng ca con ngi, con ngi bit rng ci tin khng bao gi c tht, ci tin bao gi cng l l tng, tuy nhin con ngi khng c nh mt n, v nh mt n chnh l nh mt ham mun vn ln cc gi tr tinh thn cao nht. Nhng con ngi khng c ng qun v lm mt i nng lc hnh ng thc dng ca mnh. Ci tin cng l con ngi ngh ngi, con ngi duy tr, con ngi lm mu cho cc thit k v hnh phc ca n. Con ngi khng bao gi thit k c hnh phc tuyt i, nhng con ngi lun lun phi c khuynh hng thit k hnh phc ca mnh gn ging vi s tuyt i, vi cht lng l tng ca ci tin v l kht vng chn chnh ca con ngi.
87
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 3
Gp vn t do
I. Kh c x hi Con ngi ai cng cn t do, t do l khng gian m y mi con ngi tn ti v pht trin. Trong nhng lp lun trn, ti ch ra t do ca mi c nhn bao gm c khng gian bn trong v khng gian bn ngoi. Con ngi thng mc nhin tha nhn khng gian t do bn trong v khng gian t do bn ngoi bn thn mnh l rt tru tng, nhng thc ra khng phi vy. Khng gian t do bn trong chnh l i sng tinh thn ca mi con ngi. Cn khng gian t do bn ngoi phn nh t do ca ngi dn i vi nh cm quyn, t do ca con ngi i vi nhau, v t do trong s tng tc gia cc lc lng x hi. Chng ta bit rng, nu t do ch l khng gian t nhin th khng c g ng bn. Mt ngi sinh ra trn hoang o, anh ta s khng c nhu cu phi nhn thc v t do, mc d anh ta ang c t do. Nh th, vn trc tin cn bn bao gi cng l, t do trong mi
88
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tng quan gia ngi dn vi nh nc, v t do gia con ngi vi nhau trong x hi. Hn na, chng ta phi thy rng, nh nc l mt chnh th, mt t chc quyn lc, mi tng quan gia cng dn vi nh nc l mt phm tr, v mi tng quan gia cc cng dn vi nhau l mt phm tr khc. Nu con ngi khng c nhn thc ng n v t do gia con ngi vi nhau s dn n khuynh hng k mnh n p k yu hay con ngi chn p nhau pht trin, v x hi mt i s hi ho t nhin. Cn nhn thc lch lc v t do trong mi tng quan gia ngi dn v nh nc c th dn n hin tng con ngi b nh nc ch p hay con ngi c t do cng khng bit cch s dng n sng v pht trin. T do l vn t c ca con ngi ch khng phi l qu tng ca nh nc hay ca bt k ai, bt k th ch no. V th, con ngi phi hiu c nhng mi tng quan y nhn thc c gi tr ca bn thn, gi tr ca t do v t , con ngi mi pht trin c. Trong mi tng quan gia con ngi vi nhau, gia ngi dn v nh nc, khng gian t do bn ngoi l phn vn chung m con ngi tho thun v nhng bt di hnh thc cc kh c x hi hay cc tiu chun sng
89
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
dn s. Nguyn l cn bn ny c nghin cu bi J.J. Rousseau, nh trit hc Khai Sng Php th k XVIII, ng a ra khi nim "gp vn t do", tc l mun c t do cho x hi th mi ngi dn phi hy sinh mt phn t do ca mnh gp vn cho nh nc. Trong quyn Bn v kh c x hi, J.J. Rousseau vit: "Vi kh c x hi, con ngi mt i ci t do thin nhin v ci quyn hn ch c lm nhng iu mun lm m lm c, nhng mt khc, con ngi thu li quyn t do dn s v quyn s hu nhng ci m anh ta c. Trong trng thi dn s, con ngi cn c quyn t do tinh thn khin anh ta tr thnh ngi ch tht s ca chnh mnh; v rng lm theo kch thch ca dc vng l n l, v tun theo quy tc t mnh t ra l t do". Nh vy, thc cht ca kh c x hi l mi ngi t mnh v quyn li ca mnh di quyn li chung nhng ngc li, kh c y m bo quyn li ca mi thnh vin nh t do, bnh ng, t hu. Mi ngi ch t do khi t chc hnh vi ph hp vi nguyn l t do ca bn thn m khng nh hng n t do ca ngi khc. Nn dn ch phng Ty l kt qu ca s t nguyn nhng bt mt phn t do c nhn cho chnh ph chnh ph c vn ling iu hnh x hi. ng thu chnh
90
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
l mt biu hin ca gp vn. Nhng phi ni rng, ci m ngi dn gp vn ban u cho x hi chnh l quyn t do ca mnh, tc l s nhng bt mt s phn t do t nhin hay t do bn nng to ra nh nc. Nh nc hot ng trn c s ngun vn do ngi dn ng gp, v tt c mi ngi u phi thc hin ngha v ny. i li, nh nc s dng s tin ng thu phc v cho quyn li ca chnh ngi dn. Nh nc no s dng mt cch minh bch cc quyn t do c chuyn nhng ca cng dn th nh nc l hp php. Nhng nh nc khng i theo con ng y l khng hp php. Tuy nhin, nu con ngi nhn ra rng phn t do m h ng gp b nh cp th h s khng cn tn nhim i tng c gp vn. Chnh v th, h s t chi gp phn t do ca mnh v tm cch gi li phn t do cng ln cng tt. chnh l khuynh hng tiu cc ca s pht trin t do, con ngi khng tin tng vo ngi i din l nh nc v to ra tnh trng v chnh ph. V chnh ph l s khng tha nhn cc gi tr minh bch ca chnh ph v u chnh ph cng xut hin nh mt cng c cng bc con ngi th , mc v chnh ph cng nghim trng. Nhng con ngi lun lun cn n chnh ph nh l i tng bo v li ch, trong quan trng nht l bo v cc quyn t do ca mnh. Nu
91
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nh nc, vi t cch l ngi qun tr ngun vn t do ca cng ng v x hi, chim ot phn t do m cc thnh vin trong x hi ng gp th s to ra tnh trng c ti; ni cch khc, bn cht ca ch c ti chnh l s chim ot cc phn t do c ng gp bi cc thnh vin trong x hi. Nhng ai thit lp v duy tr ch c ti l nhng ngi khng hiu t do. Bn thn s chim ot t do t ni ln nhng hn ch trong nhn thc v gi tr t do ca nhng ngi i chim ot. T do l nhng gi tr c tht, mi ngi u c lng t do cho mnh. Ngi bit s dng t do l ngi bit khai thc t do ca mnh v khng phi chim ot ca bt k ai. Bi kch ca nhn loi l con ngi khng hiu gi tr ca t do v khng c kinh nghim s dng t do nn lm tng mnh cn nhiu hn hoc khng cn n n. Nhng ngi tng mnh khng cn t do dng hin trn vn t do ca mnh v tr thnh i tng b tr, cn nhng ngi tng mnh cn nhiu t do hn th i chim ot t do v tr thnh k cai tr, k ph hoi i sng x hi. Tht ra, khng ch nhng k chim ot t do ca ngi khc mi khng hiu t do m ngay c nhng ngi cho ngi khc chim ot t do ca mnh cng khng thc c ci t do ca mnh. chnh l khuyt tt nghim trng
92
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nht trong nhn thc ca con ngi v l c s tn ti ca cc nh nc phi dn ch. Chng ta phi nhn thc c gi tr cao qu ca t do chnh l m bo khng gian sng ca con ngi v to iu kin cho hnh vi ca mi ngi phn nh mt cch trung thc nhn thc ca mnh. Vy lm th no m bo cc quyn t do cng dn? Hnh thi nh nc no m bo c tnh n nh hay gi tr bn vng ca t do cng dn, t do x hi? Lch s hnh thnh v pht trin ca nhn loi chng minh rng ch chnh tr tin tin c th m bo quyn t do cng dn chnh l ch dn ch. Ch dn ch m bo cho con ngi l ch s hu t do ca mnh v t do x hi. Trong ch dn ch, php lut khng phi l mt khun kh v n c xy dng trn s ng thun x hi. iu hnh t nc bng php lut, bng cc kh c x hi chnh l im u vit ca phng thc qun l theo m hnh dn ch, v bn cht ca nn dn ch l t do c php ch ho, t do l nguyn liu quan trng nht xy dng nn dn ch. Nhng bn cnh , iu quan trng l mi ngi phi nhn thc c mnh nn chuyn nhng b phn no ca t do, chuyn nhng cho ai v vo thi im no phn t do mnh cng hin khng tr nn v ngha.
93
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Con ngi khng c ngu hng cng hin t do. Con ngi cng chn chn khi cng hin t do bao nhiu th pht trin cng n nh by nhiu. T do ch c gi tr khi con ngi chn chn ch khng phi khi con ngi ngu hng. Con ngi phi lng thin ng x vi s ni hng ca t do. phng Ty, t do ca mi ngi c m bo bi chnh ngi v bi cc kh c. Phng Ty i tin phong trong vic php ch ho t do nn mi to ra kh c. Kh c chnh l gii hn t do, lut php chnh l cng c gii hn t do ch khng phi l cng c ca t do, bi lut php l kh c. Do vy, trnh vn minh ca mt x hi th hin ch anh nhng bt bao nhiu t do l va to ra kh c chung. Nu con ngi nhng ton b t do ca mnh th x hi khng vn minh. Nu con ngi t nguyn dng hin ton b t do ca mnh cho cng ng th l biu hin khng vn minh nht ca mt ngi bi con ngi trc ht phi l chnh n. V th, nhng nghin cu v t do phi ch ra c i tng chim dng vn ling ca con ngi, hn na, gip con ngi i ti mt nhn thc rt quan trng, l trng thi khng c t do v khng hiu t do ca nhiu ngi s to ra quyn t do tuyt i ca mt hay mt s ngi. Con ngi khng c quyn v trch nhim vi i sng ca mnh bng cch nhng bn
94
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ton b s hu ca mnh cho ngi khc. Con ngi khng c nhn danh bt k iu g chuyn ton b quyn t do c nhn ca mnh, v chuyn nhng ton b cc quyn t do c nhn chnh l n l. Trong x hi hin i, c mt s dn tc nhng bn ton b quyn t do c nhn cho Cha, chnh l ch n l tinh thn. Ch n l v mt vt th b tiu dit cch y hng trm nm, nhng ch n l tinh thn vn cn ph bin rng ri trn th gii v to ra nhng khu vc chm pht trin ca nhn loi. Nh vy, t do l ti sn qu gi nht nn con ngi khng c ngu hng cng hin t do ca mnh trong bt k tnh hung no. Xy dng nhn thc ng n v t do chnh l gip con ngi bit cch tn hng hoa tri ca t do. T do khng phi l mt i lng hu hn nh nhiu ngi vn ngh. Bi v t do khng phi l mt i tng tnh m n lun lun vn ng, s vn ng m rng khi nim t do v to ra t do vi nhng trng thi ngy cng gn vi s pht trin ca con ngi. Cng vi s pht trin, con ngi c thm t do v con ngi phi tip tc nhng bt cng nhau i n nhng chng pht trin cao hn, iu c ngha, qu trnh pht trin l qu trnh nhng thm ng thi nhn thm t do. Nh
95
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
vy, con ngi nhng bt t do ca mnh m rng t do hay m rng khng gian pht trin ca chnh mnh, v y chnh l kha cnh bin chng quan trng nht ca qu trnh cng hin t do. Tm li, khi bn n t do, ngi ta mi ni dn ch ha l tt yu, tc l x hi khng th tip tc duy tr tnh trng c ti. Xy dng nh ngha t do chnh l xy dng tiu ch nh gi mc hp php ca cc nh nc. Nh nc khng phi l i tng t nhin m l i tng mang tnh i din. Nu ngi dn khng c quyn t do la chn ngi i din cho mnh th nh nc y s khng c cht lng i din. Do , c s l lun xy dng mt x hi cng dn chnh l vic phn tch t do. Nu khng phn tch t do, chng ta s khng th phn tch ngun vn cu to nn mt quc gia, v khng c cu trc bn trong ca mt quc gia th khng th xy dng nh nc da trn s thc tnh v vai tr lm ch ca ngi dn. Nh vy, cn phi ni thm rng, s l phin din nu bn v kh c x hi vi ngha nh l khng gian t do bn ngoi ca con ngi m khng ch ra mi quan h bin chng gia khng gian t do bn ngoi vi khng gian t do bn trong ca mi ngi. Bi l, s pht trin
96
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca bt c con ngi no cng l thuc vo c hai khng gian y. Khng gian t do bn ngoi c th hin tp trung bng chnh sch, th ch v lut php. Nhng ci va kim sot, va hn ch, va gip con ngi pht trin. Qu trnh con ngi i tm t do hay tm cc quyn c bn ca mnh c tp hp di danh ngha ca t do lun chu s quy nh ca khng gian t do khch quan bn ngoi. Bi v, t do, hiu theo ngha th nht, hiu theo ngha khch quan, chnh l khng gian m cc quyn ca con ngi c m bo. Nu trc kia t do c xem l cc quyn t nhin ca con ngi th ngy nay, t do chnh l cc quyn chnh tr, cc quyn x hi, cc quyn vn ha, cc quyn kinh t. Ni cch khc, y l nhm t do ph thuc vo cc iu kin khch quan. Th nhng con ngi mun pht trin cn ph thuc vo ci t do i vi chnh bn thn h. Chng ta bit, mi mt ngy, mt gi, thm ch mi mt pht, con ngi i n dn tng lai ca mnh. Nhng ai khng t tri buc mnh l nhng ngi c th to ra tng lai, to ra trin vng. Khng gian t do bn trong ca i sng tm hn con ngi chnh l quyn con ngi c ra khi bn thn mnh, quyn dch chuyn ngh v quyn thay i
97
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khuynh hng ca mnh, tm li l con ngi c quyn linh hot khng b giam hm bi chnh mnh. Do vy, nu khng c khng gian t do bn trong th tc l con ngi khng c nhu cu t do. V con ngi s khng c, khng cn khng gian t do bn ngoi nu nh khng gian t do bn trong ca mnh bng khng. Nh th, hon thin khng gian bn trong l hon thin nng lc ca con ngi, l nui dng cm hng con ngi duy tr vic gp vn t do v to ra cc kh c. Ngc li, ngay c khi c nng lc bn trong m con ngi vn chu nm trong khng gian b b hp th tc l con ngi b cm t. Hon thin t do bn ngoi chnh l cng vic gii phng con ngi. Do , khi chng ta phn u v t do ca con ngi th chng ta phi phn u v s ni rng v pht trin ca c hai khng gian y. Li ch m x hi nhn c l s pht trin, cn li ch m con ngi nhn c chnh l hnh phc. II. Ti sn tinh thn Nghin cu t do chnh l nghin cu bn cht ca php lut. Bi l, nu php lut khng c xy dng vi tinh thn ca t do th php lut khng c ni dung. Nu php lut khng c tn trng, khng c t ng v
98
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tr th php lut khng th tr thnh cng c bo v t do ca con ngi. Bt k s tho thun no cng th hin quyn t do ca con ngi. Khi con ngi i thoi vi nhau, vi nh cm quyn, thm ch vi thn thnh chnh l lc con ngi th hin t do ca mnh. Chng ta u bit rng, mi tho thun, mi kh c ca cuc sng c th hin di hai hnh thc: lut thnh vn l lut php v lut bt thnh vn l cc quy tc cng ng hay vn ho. Thng qua hnh ng chnh tr, con ngi s dng t do trong qu trnh m phn v to ra cc kh c vn ho, kh c php lut, khi no nhng kh c y l kt qu ca s ng thun th khi , con ngi vn c t do. Nu khng khng nh c a v ca mnh, khng cm thy gi tr ca mnh v khng c t do th con ngi khng th i thoi vi ai m ch bit lng nghe. T do lm cho con ngi bnh ng trong qu trnh m phn, trng thnh trong qu trnh nhn thc v tng tc vi x hi to ra con ngi hon chnh. Php lut l kh c tinh thn ca con ngi vi nhau v vi nh cm quyn, do , php lut l hnh thc th hin mt cch tp trung nht ton b gi tr t do ca con ngi.
99
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Mi quan h gia t do v php lut l mi quan h nhn qu, ni cch khc php lut l h qu ca t do. Vn ny thc ra c tho lun t th k XVII, XVIII bi nhng hc gi ln, Montesquieu ni v Tinh thn php lut, J.J Rousseau Bn v kh c x hi. Php lut khng phi l mt i tng vt cht, php lut l s tho thun gia nhng tng lp khc nhau trong x hi. Qu trnh tho thun v i n s ng thun l qu trnh con ngi thc hin cc quyn t do ca mnh. T do va l ni dung tinh thn va l ni dung o c ca php lut. V th, Lut hc chnh l khoa hc t chc hnh vi cho ph hp vi nguyn l t do ca ngi ny khng dm p ln t do ca ngi khc. Tuy nhin, n nay, khng phi tt c mi ngi trn th gii u nhn ra mi quan h bin chng, mi quan h nhn qu gia t do v php lut. Khng t quc gia vn tm cch xy dng mt b my nh nc khng l ch cng bc con ngi tun th php lut - ci m ng ra con ngi tun th mt cch t nhin. S cng bc con ngi tun th php lut khng nhng khng em li hiu qu m ngc li, tnh trng vi phm php lut cn din ra trn lan v ngy cng kh kim sot, nht l nhng nc km pht trin. Ti sao
100
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
li nh vy? Trong quan im ca chng ti, tt c cc tnh trng ny u bt ngun t nhng hn ch trong nhn thc ca con ngi v t do. Con ngi khng c t do, khng c gio dc y hiu t do nn khng bit rng php lut chnh l cng c bo v t do. V th, con ngi khng coi php lut l s hu ca mnh v nhng ch khut no ca cuc sng vn lm nhng iu phi php m khng cm thy y ny. Khi no con ngi nhn ra mnh l ch s hu ca nhng quy tc sng, l ng s hu nhng kh c x hi th con ngi s nghim tc tun th php lut. Cn nu con ngi khng chm dt vic ch p ln t do th chnh con ngi s mt t do, cng l nh mt cc gi tr ngi ca mnh. Do , xt v bn cht, nghin cu php lut chnh l nghin cu t do trn tt c cc phng din ca n, hay ni ng hn, nghin cu php lut l nghin cu cu trc vn ho ca t do. T do l ngun gc ca mi trt t mang tnh t gic, t do hon ton khng gn vi s hn lon nh by lu nay cc nh nc phi dn ch vn p t ln nhn thc ca ngi dn. Mi trt t khng c t do ch l trt t cng bc v con ngi s ch p ln nhng trt t cng bc . T do lm cho con ngi nhn thc c
101
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c li ch ln ri ro trong mi hnh ng ca mnh, ng thi gip con ngi t nh gi tnh hp l trong hnh ng v t , con ngi s hnh ng mt cch t gic, thn trng. Php lut chn chnh phi l kt qu ca s t nguyn tho thun gia con ngi vi nhau. Ch khi no php lut c xy dng da trn l phi v thi quen hay l nhng kinh nghim vn ho ca con ngi th php lut mi c tnh kh thi v con ngi mi c thc tn trng php lut. Ngc li, nu con ngi khng bit qu trng php lut nh l ti sn tinh thn th php lut s b ch p, cng c ngha t do b nh cp n mc con ngi c th mt ht t do. T trc n nay, chng ta vn quan nim mc tiu ca php lut l gi gn trt t x hi. l mt cch ngh qu n gin v tm thng ho vai tr ca php lut. V bn cht, s mnh ca php lut l m bo t do v pht trin quyn t do ca con ngi. Nu php lut c nh ra bi ch ca nh cm quyn thay v l kt qu ca qu trnh tho lun v m phn gia cc thnh vin trong x hi, th php lut s tri vi ch x hi v khng th hin cc gi tr t do. Nu duy tr tnh trng n nguyn trong nhn thc v hnh ng th khng bao gi php lut tr thnh ti sn tinh thn ca nhn dn. Th ch dn ch l c cu duy nht con ngi thc hin quyn t do ca
102
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mnh trong qu trnh m phn, bi tt c cc kh c u c th hin thng qua cc quan im chnh tr, v con ngi la chn ngi i din cho mnh thng qua vic m phn chnh l la chn ra cu trc ca kh c. Ni cch khc, dn ch l cch thc duy nht m bo php lut c xy dng trn tinh thn ca t do. III. Ngi nh ca t do 1. Th ch bo v t do Tng thng M Thomas Jefferson tng ni mt cu ni ting: T do khng th c bo v, tr khi n nm trong tay ca ngi dn. Qu thc, nh chng minh, t do l ca con ngi, l ti sn ca tng con ngi ch khng c t do ca nh nc hay th ch. Tuy nhin, con ngi sng vi nhau, con ngi phi tho thun v nhng quy tc sng chung nn phi hy sinh mt phn t do to nn nh nc. Ch c nh nc c xy dng theo cch thc dn ch mi c kh nng bo v cc quyn t do ca con ngi. Dn ch l c ch hu hiu nht bo v t do, khng nhng th n cn khng ch cc khuynh hng tiu cc ca t do. Tt c cc cn bnh x hi trm trng u c ngun gc t nhng khuynh hng thoi ho t do. Bt k trng thi t do thi qu, thiu t do hay u
103
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c t do u to ra s pht trin lch lc ca cuc sng v lm cuc sng pht bnh. Th ch dn ch vi nhng c ch kim sot hp l ca n s m bo cho t do c tn ti trong tt c cc khng gian ca cuc sng. T do nh nhng khng th, gip cho cuc sng ngn chn s xm nhp ca nhng cn bnh v pht trin mt cch lnh mnh. Nh vy, t do l ni dung, dn ch l hnh thc. Nu khng c dn ch th t do khng c ngi nh, khng c v vt cht ca mnh. Dn ch l phng tin bin t do thnh hin thc trong i sng hng ngy ca con ngi, thng qua vic khng nh cc quyn t do bng php lut. T do l cc quyn c nhn m dn ch chnh l th ch m bo cc quyn c nhn c tn trng. ni no khng c dn ch th cc quyn c nhn khng c bo v. l mi quan h bin chng gia dn ch v t do. Hn na, th ch dn ch l tin xy dng nh nc php quyn, mt c ch c kh nng ngn chn s xm phm t do ca con ngi. Bi v dn ch l s bnh ng trc cc quy tc chung ca i sng m con ngi tho thun vi nhau. Nh nc dn ch l nh nc duy nht c php lut nh l cc kh c x hi bi , con
104
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi c quyn tho lun mt cch bnh ng v cc quy tc iu phi cuc sng ca mnh. l nh nc m php lut l cc quy tc ti cao chi phi ton b i sng x hi, x hi tn th php lut; khng c bt k c nhn hoc t chc no c th ng trn php lut. C th ni, nh nc php quyn l nh nc duy nht khng b li dng, nh nc duy nht c nng lc t cn bng, cho nn phi xy dng nh nc php quyn. lm c nh vy, mi h thng php lut phi l kt qu ca th ch ha v php ch ho t do. ch no t do khng c php ch ho th php lut khng c ni dung. T nhng lp lun ny, r rng, chng ta khng c php gii thch s tr hon vic xy dng mt nh nc dn ch bng trnh dn tr thp, bi trnh dn tr ca nhn dn khng phi l tin xy dng nh nc php quyn. Chnh ch v tnh yu t do bn nng ca con ngi mi to ra nhu cu xy dng nh nc php quyn. Cng ngy, con ngi cng yu t do v cng ngy, nng lc nhn thc ca con ngi v t do cng m rng hn, cng c th hn. Trc y, con ngi hiu t do thng qua th vn nhng dn dn con ngi trng thnh v hiu t do chnh l quyn c pht trin, c hc hnh, quyn c ni, c lm nhng iu mnh cm thy
105
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ng. Php lut phi bo v c cc quyn . Lut php cng gn vi bn nng ng x, hnh ng ca con ngi bao nhiu th cng c kh nng thc thi by nhiu. Tuy nhin, thay v tha nhn s v l v xa ri cuc sng ca php lut, mt s nh nc li ngy bin rng do trnh dn tr thp nn ngi dn khng hiu v khng tun th lut php. Thm ch, h cho rng chng no trnh dn tr cn thp th chng y dn ch cha thc s cn thit hay n l mt th xa x. l nhng lp lun sai, thm ch l nhng ni s khng c cn c. Bi v, thc v s phong ph ca khi nim dn ch s tng ln cng vi thi gian. Hin nay, chu u, nn dn ch tr thnh o c ch khng phi l l thuyt n thun. Dn ch l trng thi pht trin ca mt chui kinh nghim sng gia con ngi vi nhau. Nu con ngi khng c kinh nghim v dn ch th khng th cung cp cc c s t xy dng nn dn ch c. i sng dn ch l i sng lnh mnh v ph hp vi quy lut t nhin. Mt x hi c xem l dn ch hay khng trc ht l ch, trong x hi y, con ngi c nhng quyn g, v con ngi c c thc thi cc quyn y hay khng? Mt t nc nm trn mt m du th ngi dn c th giu, nhng nu cc quyn con ngi
106
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng c m bo, khng c thc thi trn thc t th h cng khng hnh phc. V con ngi, bt k ni no trn th gii, lun i hi nhng gi tr c v vt cht ln tinh thn ca mnh phi c tn trng. Bi vy, i hi dn ch khng ch l nhng bc xc bi nhu cu i sng kinh t, i sng vt cht m cn l kt qu ca s bc xc v i sng tinh thn. Ch trong x hi dn ch, cc quyn t do ca con ngi mi c m bo v hin thc ho, khi , con ngi mi c c hi pht huy ht nng lc ca mnh. 2. C ch ca nhng thay i ho bnh u im c bn ca th ch dn ch l n cho php khng nh quyn lc ca ngi dn. Mt trong cc quyn c bn ca con ngi l quyn la chn. Trong tp hp cc quyn la chn th quyn la chn khuynh hng chnh tr l quyn biu kin, quyn quan trng nht. Quyn la chn khuynh hng chnh tr l quyn u tin ca con ngi khng nh con ngi c t do hay khng c t do. Dn ch chnh l mt th ch chnh tr m bo cc quyn con ngi, c bit l quyn la chn khuynh hng chnh tr. Dn tc no, x hi no cng cn nh nc dn xp v iu hnh cc quyn li x hi, nhng phi l mt nh nc hp php, l kt qu s
107
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
la chn ca ngi dn. Nh nc l ngi i din, l ngi thay mt ngi dn iu hnh x hi thng qua cc kh c x hi. S lnh o thng qua cc kh c x hi l cch thc iu hnh, iu chnh i sng. Khi ngi dn lm ra s thnh vng ca chnh mnh th h cn chnh ph nh mt ngi iu ho s tn ti c tnh cht cng ng ca h ch khng phi iu ho s tn ti mang tnh c nhn ca h trong cng ng y. l l thuyt xy dng cng ng lnh mnh, m mun lm c nh vy, con ngi phi c t do. Quyn t do la chn khuynh hng chnh tr ca ngi dn l thc o chnh xc nht tnh hp l chnh tr ca nh cm quyn. Cc ng cm quyn phi l nhng ngi thc hin cc chnh sch iu chnh x hi theo khuynh hng m ngi dn la chn. Mt s la chn ng n to ra mt chnh ph ng n, mt chnh ph bao gm nhng ngi i din chn chnh v m bo quyn t do cho ngi dn. Nhng con ngi cng c th la chn sai, trong trng hp ny, h c th tin hnh mt s la chn khc. Hoc khi nhng ngi cm quyn ht nhim k, h phi chp nhn ri b v tr s la chn tip theo thuc v ngi dn. Trong nhng trng hp , th ch dn ch s to ra cng ngh thay th theo
108
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mun bng cch chm dt cc nhim k mt cch bnh thng hoc bt thng, y l s thay th ca cc giai on, cc trng thi nh nc. Nh vy, nhim k chnh l cch thc chm dt mt cch ho bnh nht ca cc chnh ph. y chnh l mt cng c chuyn nghip ca nn dn ch gii phng cc cng ng ra khi trng thi b tc mang tnh nh nc. Tt nhin, c ch dn ch khng phi lc no cng em li kt qu ng, hay nu ni dn ch l nhng gii php ng, l nhng hin tng ng th hon ton sai. Dn ch l mt cng ngh gip con ngi nhn ra ci sai ca mnh v sa sai nhanh nht. Dn ch l mt th ch m , quyn lc c lun chuyn mt cch t do n lun lun ri ng vo tay nhng ngi m x hi cn, trong nhng thi im quan trng, v gii quyt nhng vn cn vng mc ca x hi. Nh tnh cht chuyn nghip ny ca nn dn ch, cc sai lm chnh tr khng b ko di, quyn lc c kim sot, ri ro c kim sot v x hi khng phi tr gi cho nhng sai lm ca c nhn hoc mt lc lng. Chnh v th, xy dng x hi dn ch l xy dng mt c ch con ngi c th sa sai mt cch dn s nht. Dn ch l mt phng thc quan h, phng thc s dng v t chc quyn lc cng cng trong ni b mt
109
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quc gia. Quyn lc ca mt quc gia c tnh cht sinh li nn nu khng c dn ch cu to nn quyn lc y th quyn lc y s b chim dng, v khi quyn lc b chim dng bi ai th n s ng chm n ngi khc, gy ra s phn ng v hn lon. Do vy, dn ch trong ni b quc gia l dn ch gia con ngi vi nhau, gia cc c nhn vi nhau. l phng thc cc c nhn c quyn cu trc ra i sng ca mnh v cu trc ra i sng chnh tr ca mnh. Cn dn ch gia cc quc gia th khc, l trong sinh hot quc t, cc quc gia c nhng quyn c bn ca mnh. Nguyn tc tp trung dn ch l nguyn tc t nhin ca i sng dn ch, nhng phi c dn ch th mi c tp trung. Tp trung dn ch l qu trnh tp trung cc quyn dn ch t cc b phn ca x hi. l mt qu trnh chnh tr rt ph bin trong x hi phng Ty, trong cc x hi dn ch. Kt qu ca tp trung dn ch l mt tng thng s c la chn. Tp trung dn ch l mt qu trnh chnh tr ch khng phi l mt nguyn l t chc ca x hi. Trong x hi x hi ch ngha, ngi ta coi l nguyn l v mt t chc, nhng thc t hon ton khng phi nh vy. Tnh tp trung ca dn ch th hin nhng bc tin hnh bu c ca nn dn ch, th
110
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hin qu trnh b phiu ca quc hi i vi cc d n, d lut. Cc d lut chnh l kt qu ca tp trung dn ch. Cht lng ca qu trnh dn ch th hin cht lng ca s tp trung. Dn ch nhng trng thi khng chuyn nghip l dn ch phi tr tu. Chnh v th, c cu nh nc phi cu to sao cho nn dn ch i din cho cc khuynh hng tr tu cao nht, v do , cht lng ca cc ngh s l rt quan trng, n th hin s cn trng ca x hi trong vic a ra cc quyt nh i vi vn mnh ca c mt quc gia. T nhng phn tch v t do, dn ch, ti cho rng ngha v ca ngi phng ng l phi t t ra cu hi, ti sao phng Ty pht trin m phng ng khng pht trin? Phng ng thiu ci g m khng pht trin c? Ci m phng ng thiu chnh l t do, thiu t do ch khng phi l khng c t do. S thiu t do c th nh ngha l s hin din ca cc yu t ngn cn s pht trin ca khng gian tinh thn con ngi. Cho n by gi, phng ng vn khng hiu t do v vn nhn thc khng y v cc gi tr phng Ty. Ni nh th khng c ngha l ngi phng ng khng yu t do. Ngi phng ng c kht vng t do, nhng trng thi i theo ting gi ca t do dng nh khng thng trc
111
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
v khng mnh lit. Nhng th t do m con ngi khng cn th phng ng rt nhiu, cn t do nh thnh t ca s tin b, ca s pht trin th phng ng li thiu. Tm li, con ngi khng t do vi nh nc v khng t do vi chnh mnh, l ci r ca tnh trng lc hu v chm pht trin phng ng.
112
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 4
T do sinh ra con ngi
Khi nim t do gn vi khi nim con ngi. Trong sut chiu di lch s ca nhn loi, hai khi nim ny to thnh mt mi quan h cc k mt thit, quan h bin chng v pht trin. Th nhng khng ch khi nim t do m khi nim con ngi t trc n nay vn cha c nhn thc mt cch y v cha c hiu mt cch nht qun. Tiu chun v con ngi mi mt trnh vn minh, mi mt trnh pht trin, mi mt c trng vn ho u c hiu, c quy nh, c chp nhn mt cch rt khc nhau. Mc d vy, nhn chung, chng ta vn quan nim mt cch gin n rng, ngay t khi mt sinh linh thuc v loi ngi c cho i l c con ngi, hnh thnh con ngi. Trn thc t, ti cho rng s hnh thnh con ngi phc tp hn th rt nhiu. y chnh l vn m v mt nhn hc, v mt x hi hc, chng ta cn nhn nhn li v tip tc nghin cu. y cng l vn con ngi ln nht m cho n nay, th gii vn cha gii quyt c v cha tm c mt ting
113
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ni chung. Hay c th ni, mu thun c bn m con ngi to ra cho chnh mnh l h thng tiu chun lin quan n vic nh ngha con ngi. Vy trong bi cnh th gii ngy nay, chng ta phi nhn nhn vn ny nh th no? C nhiu cch l gii v ngun gc hnh thnh con ngi, ni ng hn l quy lut hnh thnh cc gi tr con ngi. Ti cho rng, con ngi c sinh ra bi hai quy lut: quy lut t nhin v quy lut x hi. Quy lut t nhin l quy lut sinh hc, cn quy lut x hi l quy lut ca t do. Khng phi quy lut t nhin sinh ra con ngi th l con ngi theo ng ngha. Chnh t do sinh ra tt c cc quyn lm ngi, t do hon thin con ngi. Mt cch khi qut, c th ni T do sinh ra con ngi, con ngi l kt qu ca qu trnh hnh thnh v pht trin lin tc di tc ng ca cc yu t t do. Ni vy th iu u tin cn c lm sng t l: trc khi c t do, con ngi tn ti trng thi no? I. Trng thi tin con ngi hay l trng thi con ngi khng hon chnh Con ngi l mt khi nim vn ho, khi nim trit hc v khi nim chnh tr, con ngi khng phi l khi nim sinh hc thun tu. Ti cho rng, con ngi sinh ra
114
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trn i ny l do cc ng lc huyn b ca tri t, khng phi con ngi sinh ra c t do m t do sinh ra con ngi. T do sinh ra con ngi hiu theo ngha, t do sinh ra tt c cc quyn lm ngi. Nu khng c t do th chng ta tn ti m cha phi l con ngi. Hn mt na th gii hin nay cha phi l con ngi theo ng ngha. Cc bc tin bi cho rng con ngi t do v bnh ng ngay t khi mi sinh ra. iu ny c th hin thng qua quan im ca trng phi Khai sng v c khng nh chnh thc trong Tuyn ngn c lp u tin ca nc M (1776): "S tht hin nhin l mi ngi sinh ra u c quyn bnh ng, to ho ban cho h nhng quyn khng ai c th tc ot c, l quyn c Sng, quyn T do v quyn mu cu Hnh phc". Lp lun ny c ngha l bt c ai sinh ra u c nhng quyn hin nhin, nu ai cha cm thy c th phi t i tm ly. Phi tha nhn rng, nhng t tng nh vy ca cc trit gia th k Khai sng to ra hai cuc cch mng v i, l cch mng M v cch mng Php, lm thay i nhn loi trong vng 200 nm tr li y. Nh hai cuc cch mng ny m loi ngi thc tnh v t do, t , chu u v M pht trin nhanh hn Trung Quc - mt nc vn c nn vn ho pht trin t rt sm. Nhng trn thc
115
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
t, khng phi ai cng c t do, hoc sinh ra l c t do. Hn na, cch t vn cho rng con ngi sinh ra c t do c a ra trong tnh trng con ngi khng bnh ng vi nhau, ngi c t do, ngi b chim ot t do. Trong xu th ton cu ho hin nay, khi pht trin tr thnh ni dung chnh tr quan trng nht ca con ngi, khi cc vn con ngi thay i v bn cht, th quan im ny khng l gii c thn phn con ngi, cng khng gii thch c mi quan h bin chng gia Con ngi, T do v Pht trin. V th, n lc chng ta phi ngh li, phi phn tch li. Ngay c i vi cc bc tin bi, nhng nh t tng v i nhng th k trc, chng ta cng buc phi nhn nhn li cc lp lun ca h. Hy th quan st nhng g ang din ra cc nh nc phi dn ch, ni t do ca mi ngi b nh cp t trc khi sinh ra. Liu c th coi ngi dn nhng quc gia nh vy t n trng thi pht trin hon chnh cha trong khi h ang sng cc kh, lc hu vi nhng gi tr ngi ngy cng suy thoi? Lm sao c th gi nhng ngi chu Phi sng vi nhng iu kin di mc ti thiu l con ngi c? Lm sao c th gi nhng ngi bnh cht v khng c h tr v thuc cha l con ngi, v ngay c quyn c sng h cng khng c? Thm ch, mt s quc gia giu c nh -rp X-t,
116
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mc d ngi dn c m bo cc nhu cu v vt cht nhng h khng c khng gian t do ln pht trin ton din con ngi. R rng, khng th pht trin ton din con ngi, chng ta s khng c nhng con ngi theo ng ngha v i theo chui logic ny, chng ta s nhn ra s v l khi cc nh nc phi dn ch bn n s bnh ng hay bc i gia nhng con ngi khng t do vi nh cm quyn. T do ch tn ti hay con ngi ch c th s dng t do v pht trin khi nim t do khi c s tng tc, tho thun vi nhng con ngi khc. iu c ngha, x hi phi dn ch khng phi l mi trng con ngi sng ng vi t cch l mt con ngi. Do , nu tip tc nh cp t do ca con ngi, cc nh nc phi dn ch s phi chu hu qu tt yu l s bin mt ca nhng gi tr ngi. Sm hay mun, nhng nh nc phi dn ch phi nhn ra s tn ti bt hp php ca mnh v con ngi trong nhng nh nc phi thc c trng thi tn ti v l ca mnh. T do sinh ra con ngi cng c ngha con ngi l thnh qu ca t do. Con ngi khng t do l con ngi b nh cp t do. Tuy nhin, con ngi khng bao gi chp nhn s tn ti trng thi , h dn nhn ra rng, nu khng c t do th nhng gi tr mang cht lng con ngi s bin mt vnh vin. V bi t do l khong
117
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng gian hp l duy nht to ra con ngi nn nhng khao kht v t do s khin con ngi bng n v i li t do bng cch mng. Nhng phi thy rng l nhng con ngi, nhng dn tc khng may mn v chnh v th, chng ta khng c php nhn danh bt c ci g ngy bin cho s tn ti ca nhng nh nc phi dn ch. T do l ngun sng ca con ngi, cn phi khng nh iu con ngi khng t huyn hoc mnh, khng lm mt i ngun sng ca ngi khc cng nh ca chnh mnh. Trong tt c nhng thi ca nh cm quyn i vi con ngi th thi ch yu l i vi t do ca con ngi. Nu b tc ot t do, con ngi khng cn l con ngi na, v khi khng l con ngi na th s xy ra cc hot ng phi con ngi. Ch ngha khng b cng l mt trong nhng phn ng phi con ngi, ci m ngi ta quen gi l u tranh giai cp cng l mt phn ng phi con ngi, con ngi tiu dit ln nhau v cn tr tin trnh pht trin ca ton b loi ngi. Chnh v th, ti cho rng, cn phi nh ngha li t do mu cu mt thi khoa hc i vi t do, hn ch s tc ng mt cch v li, phi nguyn tc ca con ngi i vi khi nim quan trng nht ca con ngi l t do. Mu l ngun sng ca c th con ngi v n c trong tt c cc b phn ca con ngi, nhng
118
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng phi khng c nhng b phn trong c th con ngi thiu mu. ch no thiu mu th c vn . T do v i v quan trng l ch . Nu coi t do l ngun sng ca con ngi th bt buc tt c mi ngi, k c nhng ngi hiu nhm cng phi c thi thn trng i vi t do. Hiu nh th, chng ta s thy, nu con ngi sinh ra nhng x hi thiu t do th kh c th tr thnh con ngi theo ng ngha. Chnh cch l gii ngun sng ca con ngi v trong qu trnh i tm cch l gii trng thi con ngi dn ti i n mt khi nim na, l khi nim tin con ngi. Tin con ngi l trng thi cha hon chnh ca mt con ngi. l trng thi con ngi khng t do. Jean Paul Sartre, trit gia hin sinh ngi Php th k XX nhn nh: "Chng ta phi t do ch c hin hu mt cch no . Hin hu ca con ngi l t do. K khng c t do khng phi l con ngi". Rousseau th ni: "T b t do ca mnh l t b phm cht con ngi, t b quyn lm ngi v c ngha v lm ngi". Tin con ngi chnh l trng thi ca ngi khng c t do, b tc ot quyn lm ngi v thm ch khng thc hin ngha v lm ngi. Nh vy, tin con ngi c th tr thnh con ngi nu c t do.
119
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
T do l cht xc tc tin con ngi tr thnh con ngi. a ra khi nim tin con ngi chnh l m rng thang nh gi cht lng con ngi v dch chuyn cc tiu chun t gc ln trng thi pht trin ca con ngi. Vy t do u trong khng gian ca tin con ngi? Trong trng thi tin con ngi, t do l t do ng, t do nh nhng linh hn vt vng, khng c bn th sng. Ch ngi ca t do b "ngy t do" hay t do gi hiu chim nn ngi ta khng cm thy mt t do. Vn l ch con ngi phi nhn thc c gi tr t do, v nhiu khi ngi c t do vn cha phi l con ngi hon chnh do khng thc tnh c t do ca mnh. Nu nh tin con ngi c th tr thnh con ngi khi c t do th ngc li, con ngi c th li v trng thi tin con ngi khi con ngi khng c t do. Nu coi t do nh mt th ti sn th con ngi sn lng chim ot t do ca ngi khc. Nhng nu coi t do l ngun sng ca con ngi th con ngi s ng x mt cch chng mc v thn trng hn vi t do, bi con ngi khng th tn ti khi b tc ot ngun sng ca mnh. Tm li, c th ni, cch t vn ca cc bc tin bi l t do trong mi tng quan con ngi khng bnh ng vi nhau. Cn t do m ti mun ni y gn vi
120
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phm tr bnh ng, t do c t trong mi quan h bin chng vi khi nim con ngi. T do l con ngi bnh ng trong quan h gia con ngi vi nhau. Xut pht t vic nghin cu t do nh l yu t sinh ra con ngi, tc nghin cu t im zero ca cc gi tr ngi, chng ta cn dch chuyn ton b nghin cu n trng thi pht trin ca con ngi, tc l nghin cu quy lut hnh thnh gi tr c nhn v quy lut y chnh l t do. II. Quy lut hnh thnh gi tr c nhn T do chnh l mt trong nhng quy lut hnh thnh cc gi tr con ngi. Khng c t do, con ngi khng c nhn cch ton din. V ch n mc tiu bo v con ngi v cc quyn con ngi nn lp lun "con ngi sinh ra c t do" v tnh coi nhng phm gi c bn ca con ngi hnh thnh trc t do. Theo quan im ny, vn t do ban u ca con ngi c th tr thnh cng c cho con ngi pht trin nhng l giai on sau, cn nhng phm gi c bn ca con ngi c hnh thnh t khi con ngi mi sinh ra. Nh vy, con ngi v t do l hai i lng c lp, ging nh mt a tr sinh ra c pht cho mt th l t do. Ti khng cho rng iu l ng.
121
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
S d t do l mt trong nhng quy lut hnh thnh cc gi tr c nhn l v trc ht, t do sinh ra tt c cc quyn lm ngi. T do l mch khng gian chnh ng to ra con ngi vi tt c cc quyn ca n. T do l khong khng gian lin kt nhng hot ng kinh t, chnh tr, vn ho, x hi ca con ngi nn t do chnh l mi trng sng ca con ngi. Nu chng ta tn ti m khng c cht lng t do bn trong, t suy ngh n hnh ng, th chng ta khng phi l con ngi hon chnh. Mun thnh con ngi hon chnh, mi ngi phi phn u t do thm vo tt c cc trng thi hot ng ca mnh. T t do trong hot ng kinh t to c s vt cht cho cuc sng, ngi ta nhn ra cn phi t do trong c hot ng chnh tr tm cho bn thn mt mi trng khng kh trong lnh - ni con ngi c cng nhn cc quyn t do c nhn, cn t do vn ho l mi trng bo tr tinh thn cho qu trnh t do kinh t v t do chnh tr. Bng t do, mi con ngi t to ra gi tr ca mnh v trong qu trnh sng, chng dn dn c bi p, hon thin. Nh vy, t do l mi trng hnh thnh nhn cch, phm cht con ngi ch khng phi nhn cch hay nhng phm cht c bn ca con ngi hnh thnh trc t do.
122
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
T do sinh ra tt c nhng thuc tnh ca con ngi cho nn, nu mt t do th con ngi s dn nh mt i chnh bn thn mnh. V th, lch s nhn loi thc cht l mt cuc kim tm t do, kim tm mnh. Mi con ngi cn nhn ra nguyn l t do sinh ra con ngi t thc tnh v gi tr ca t do v t do c th n vi tng c nhn trong x hi. Ngi ta khng th ch i t do, m t do l linh hn thot ra t nhng g b tr hm b buc, ny mm t s hi thc tnh yu t do bn nng thnh hnh ng kim tm t do cho mnh. Thc cht, con ngi tm kim t do l tm khng gian hp l c th pht trin cao nht nhng nng lc ca mnh. T do l c im ca th gii tinh thn ng thi cng to nn th gii tinh thn con ngi, v th, cu trc tinh thn con ngi l mt cu trc m, n phong ph a dng nh th no l ty thuc vo mc t do, gi tr t do c trong mi ngi. Khng gian tinh thn hay khng gian bn trong con ngi phn nh cht lng con ngi v cu to nn con ngi. Tuy nhin, khng ch khng gian tinh thn m c khng gian vt cht cng gp phn cu to con ngi, cu to nhn cch con ngi. Khng gian vt cht nm trong nhng khng gian kinh t, khng gian chnh tr, khng gian vn ha. Khng gian vt cht tr thnh khng gian
123
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tinh thn ca mi c nhn khi n l dung mi trc tip to nn nhn cch ca c nhn y. Chnh v th, mun thnh ngi th khng c cch no khc l con ngi phi i tm kim t do trong nhng khng gian y. III. T do v cc quyn con ngi Ni n t do l ni n cc quyn con ngi. y l nhng khi nim rt c bn v rt chuyn nghip ca mt x hi dn ch. l kt qu ca tin trnh tho lun v quyn con ngi, v cc gi tr con ngi chu u t th k XV. C nhiu cch tip cn cc quyn ca con ngi. Trong cc hc thuyt php l hin hnh cc nc pht trin, cc quyn con ngi c phn nh r rng v c m bo thc thi trn thc t. Trong khi cc nc km pht trin, cc quyn con ngi dng nh cha c phn nh v l gii rnh mch. Rt nhiu khi nim b ln ln, thm ch mt s quyn c nhn mnh, mt s quyn b coi nh, mt s quyn khng c p ng hay khng c m bo. C th thy, t trc n nay, cc khi nim v quyn c hiu mt cch ht sc k thut, v do n tr thnh i tng nghin cu trong cc ngnh hp ca khoa hc x hi. V d, lut hc tp trung nghin cu cu trc cc quyn, x hi hc nghin cu cc quyn con ngi
124
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trong mi quan h gia con ngi v x hi Tuy nhin, trn thc t, nhng nghin cu nh vy ch c th kim nghim v a vo p dng cc nc pht trin, ni c truyn thng v dn ch, bi v nhng khi nim chung nht, khi qut nht ca cu trc cc quyn c nhn thc mt cch ph bin. Trong khi lch s hnh thnh v pht trin ca cc quc gia chu cho thy cha bao gi cu trc cc quyn c nghin cu mt cch ph qut khu vc ny. N khng tr thnh i tng nhn thc v khng c tn dng nh l cng c gim st nhng hot ng vi phm cc quyn con ngi. Thm ch, cc quc gia phi dn ch, xu hng chnh tr ho cc vn con ngi dn n vic nhn mnh cc yu t cng ng, nh nc, tc l nhn mnh ch quyn, sau n quyn cng dn, ri mi n nhn quyn. Khi ni n nhn quyn ngi ta gii thch rng n c cp trong hai khi nim kia, v hai khi nim phi c trc nhn quyn. Trong cc quan im u tranh vi hin tng vi phm nhn quyn cc quc gia phi dn ch, cc nh lut hc nh ngha r nhng quyn no l quyn t nhin ca con ngi v nhng quyn no ph thuc vo mc pht trin. Nhng quyn t nhin ca con ngi c ngha l tt c cc ni, khng ph thuc trnh pht trin, tt
125
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c mi ngi u c nhng quyn tng ng. Cn nhng quyn ph thuc vo trnh pht trin th c chi tit ho, c th ho, v d nh nhng quyn v kinh t hay mt s quyn v vn ho Mc d vy, trn phm vi ton cu vn cha thc s c s phn nh rnh mch v cc quyn con ngi. Theo quan im ca ti, lin quan n con ngi c 3 cp quyn, nh ngi ta tha nhn, l nhn quyn, dn quyn v ch quyn. Tuy nhin, chng ta cn phi nhn thc c mt cch r rng trt t hay v tr ca cc quyn ny trong cuc sng ca mnh. Th nht l nhn quyn, l quyn ca con ngi, quyn y c gi tr ph qut ton cu, u c con ngi th y c nhn quyn. Ti sao cn phi nhn mnh ngha ph qut ca nhn quyn? V khi ni ti nhn quyn, nhiu nc thng a vo ni dung vn ho, tc l h cho rng nhn quyn nc ny khc nhn quyn nc kia v nhn quyn l mt quyn c th c tnh cht a l hay c tnh cht vn ho. R rng a yu t vn ho vo gii thch cc vn thuc v con ngi l mt cch ngy bin, che y mt thc t l khi nim quyn con ngi b chnh tr ho. Ti phn i cch gii thch v cch hiu ny. l nhn quyn th quyn y phi c hiu theo nhng nh ngha thng nht ton cu. Khi ni
126
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
n nhn quyn l ni n cc quyn c nhn, quyn t do ca mi mt con ngi. Thc t, c s khc nhau gia trng thi nhn quyn quc gia ny v quc gia kia, nhng khng phi l c th vn ho m l kt qu ca trnh pht trin. Cc iu kin tn trng quyn con ngi rt khc nhau cc quc gia c mc pht trin khc nhau. iu c ngha, nhng iu kin chnh tr khc nhau, nhng iu kin kinh t khc nhau, nhng iu kin pht trin khc nhau s to ra s khc bit gia trng thi nhn quyn cc quc gia. V nh th khng c ngha l ngi ta c quyn tha nhn s khc nhau v quyn con ngi. Phi chm dt trng thi cho rng quyn con ngi l mt khi nim mang c im vn ho. Nhn quyn l cc quyn bm sinh, quyn hin nhin, y l quyn ca to ho. Quyn ca to ho l quyn ph bin, n ng v n l i hi cho bt k vng a l no, bt k th ch hay quc gia no. Bn Tuyn Ngn c lp nm 1776 ca Hp Chng Quc Hoa K, c l l vn bn u tin cng b khi nim quyn con ngi mt cch chnh thc. Bn tuyn ngn khng nh quyn con ngi l vn c v khng th xm phm, n xut hin, tn ti cng x hi loi ngi, khng phi do con ngi v on hoc do ch p t m do to ha sinh ra. Cn
127
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phi ln n v xo b tt c mi m mu lm bin dng cc quyn t nhin ca con ngi. Quyn th hai l dn quyn hay quyn cng dn, cc quyn ny quy nh hnh vi ca ngi dn. Nu khng phn bit nhn quyn v dn quyn th r rng chng ta khng bit bo v dn quyn. Mi mt quc gia l s kt hp c cht lng lch s ca cc mi tng quan gia con ngi, gia cc c th vi nhau. iu c ngha, cc quc gia c sau con ngi v v th dn quyn c sau nhn quyn. Hn na, dn quyn phi c nh ngha da vo trng thi pht trin chnh tr ca cc quc gia, hay quyn c bn ca cng dn l thuc ch yu vo cu trc chnh tr ca quc gia. Do , dn quyn l sn phm mang cht lng quc gia cn nhn quyn l sn phm t nhin ca con ngi. Hin nay, hu ht cc quc gia lc hu c s khng rnh mch gia nhn quyn v dn quyn, tc l quyn c bn ca con ngi vi quyn c bn ca cng dn. Trong hin php ca mt s nc, nhn quyn c quy kt vo quyn cng dn: "cc quyn con ngi v chnh tr, dn s, kinh t, vn ha v x hi c tn trng th hin cc quyn cng dn v c quy nh trong Hin php v Lut" l s thay th nhn quyn bng dn quyn, tc l bin mt quyn hin nhin ca con ngi thnh
128
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quyn cho con ngi. S nhp nhng gia nhn quyn v dn quyn thng tn ti nhng nh nc phi dn ch, cn nhng nh nc dn ch th s khc bit y l r rng, nhn quyn v dn quyn l hon ton khc nhau. Nhn quyn khi trn ln vo dn quyn th lun lun phi i qua ci v hnh thc ca dn quyn. Mt nh nc m khng thc s l ca nhn dn th nh nc l cp trn ca nhn dn, nh nc xc lp cc quyn con ngi. Khi , cc quyn ng nhin, vn c ca con ngi tr thnh cc quyn c tnh cht ban pht. Nhn quyn phi c lut php cc nc tha nhn, tc l n c th hin di v quyn cng dn, phi nm trong cc b lut di hnh thc cc quyn cng dn. Th nhng trong iu kin cc nh nc phi dn ch l nh nc khng c to ra bi nhn dn, khng c kim sot bi nhn dn, th ng nhin, cc quyn con ngi thng qua dn quyn tr thnh quyn c bn bc bi nh nc. nhng ni , c nh chnh tr v ngi dn khng hiu c gi tr nhn quyn, nn mi c thc t l bn thn nhn dn cng tm thng ha nhn quyn, cho rng khng cn n nhn quyn m ch cn dn quyn l . iu ny cng l gii ti sao ci cch ca nhng nc tht bi, l bi thng qua ci cch, ngi ta ch tm
129
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cch gii quyt nhng bi ton ni rng khng gian v dn quyn, tc l ni rng quan h gia con ngi v nh nc m b qua vn mu cht l nhn quyn. Ngi ta khng nhn ra rng nhn quyn mi l trung tm ca mi vn . Quyn th ba l ch quyn. Ch quyn chnh l quyn quc gia hay quyn s hu t nc, m ngi i din cho quc gia l nh nc. Lu nay, nhiu quc gia, c bit l nhng quc gia chm pht trin hay nhn mnh vn ch quyn. nhng nc ny, ch quyn ch c hiu nh l quyn ca nhng ngi i din quc gia i thoi vi quc gia khc m ngi ta khng bit rng, ch quyn chnh l quyn ca con ngi lm ch t nc, lm ch quc gia v tp trung to ra chnh ph, to ra nh nc ca mnh. y chnh l mu cht ca mi vn lin quan n quyn con ngi, ni cch khc, ch quyn l ni tp hp tt c nhng vn phc tp v phng din chnh tr ca cu trc cc quyn. V th, nu khng lm r khi nim nhn quyn th nhn dn khng hiu ng v ch quyn, cng khng bit i hi c hi ni v vn ch quyn. Trn thc t, ngi nh ngha ch quyn chnh l cc chnh ph. t ai l s hu ton dn l mt cch gii thch ch quyn, bin gii l khi nim mang tnh cht
130
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ch quyn. S tranh chp v ch quyn ch yu thng qua s m phn ca cc quc gia, ca cc chnh ph. Cc chnh ph thng cng iu mt i ngoi ca ch quyn m qun mt ni dung bn trong, ni dung i ni ca n. Ni dung i ni ca ch quyn l quyn s hu t nc, quyn lm ch t nc ca mi mt ngi dn. V ch khi t nc c ngoi xm, hay l ch trong nhng trng thi c chin tranh xm lc th ch quyn mi c gii thch nh quyn i ngoi. Cn trong iu kin ho bnh, trong iu kin cc cng ng dn tc thch ho bnh v khng c chin tranh, ni dung c bn ca ch quyn l cc quyn i ni, tc l quyn i vi nhau ca cc thnh vin cu trc ra x hi v cng chia nhau quyn lm ch quc gia mnh. Tuy nhin, ch quyn l quyn chnh tr, n c cu trc, c hnh thnh v pht trin bi cht lng ca h thng chnh tr. Lch s chng minh rng dn ch l th ch hp l nht m ngi dn c ton quyn i vi t nc ca mnh, ch quyn l cng c bo v nhn quyn v dn quyn. Vn cn phi nghin cu l, ai l ngi i din cho ch quyn trong cc pht biu quc t, trong cc tho lun quc t? C s php l no ca cc chnh ph cho php h c quyn ni v ch quyn? Nh vy, cc chnh ph phi l ngi i din chn chnh v
131
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hp php cho nguyn vng ca ngi dn v ch nhng ngi c la chn bi ngi dn mi c y quyn ca ngi i din. Quyn lm ch ca ngi dn trong ch quyn l to ra chnh ph theo mun v cc chnh ph bt buc phi i thoi quc t da vo i hi ca ngi dn thng qua vic to ra cc sinh hot quc hi. Mt cch tng qut, c th kt lun, ch quyn l mt khi nim gm hai yu t, l quyn to ra chnh ph ca ngi dn, v quyn lm ch ca ngi dn, tc l quyn to ra cc trng thi chnh sch, cc trng thi php lut. Ni cch khc, ch quyn ca ngi dn c xc lp tp trung cc quyn dn ch i vi h thng chnh tr. y l mt kt lun c tnh cht l lun cn bn v t chc nh nc trong mt nn chnh tr dn ch. Chng ta phi nhn bit cc cp quyn con ngi thy c cn phi tn trng v bo v con ngi vi y cc quyn ca h. Tn trng v bo v cc quyn con ngi l du hiu ca x hi c nhng con ngi t do hay x hi dn ch. Emmanuel Kant (1724 - 1804), ngi tng c ng gp ln vo vic nghin cu s vn hnh ca tri t, s tn ti ca i Thin h v tr nm ngoi Thin h, cng chnh l nh bc hc rt thch nhc i nhc li cu ngn ng: "Hy thc hin cng l i, cho d th gii c tiu vong". C th hiu cu ngn ng ny l, d
132
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
th gii c tiu vong i chng na th chng ta vn phi tn trng cng l, v s tn trng cng l l du hiu th hin chng ta l con ngi, m tn trng cng l chnh l tn trng con ngi, tn trng cc quyn con ngi. Qua cu ni , chng ta thy c tm vc suy ngh, s lnh lng, s tnh to, s th v v bn lnh ca mt nh hin trit v i. Nhng con ngi nh th gip chng ta nhn thc v bn thn, v nhu cu phi khm ph, phi i hi t tr li cu hi chng ta l ai, nu chng ta l con ngi th phi sng ng ngha l ngi vi y cc quyn con ngi. Nguyn l v quyn con ngi l nguyn l m ngi ta khng th nhn danh bt k l do no ph nhn n c, n nh hng trc tip n sc cnh tranh ca mt dn tc trong qu trnh ganh ua ton cu. Chn l tt yu ca quyn con ngi l s t gic ca cc khng gian. I. Gandhi trc khi lm th tng n vit mt lun vn tin s l Khng gian vt cht v tinh thn cn thit cho mt c nhn pht trin. Quyn l khng gian sng to ca con ngi, khng gian tuyt i phi c m bo nu con ngi mun pht trin, hay mun tr thnh nh lnh o chn chnh. Do , nhim v ca nh chnh tr l bin tr lc ca ngi dn thnh lc lng ca i sng x hi. Nh chnh tr, nh lnh o c khng gian quyn lc
133
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ring, l khng gian phi hp cc nng lc ca i sng x hi m nh chnh tr qun l. IV. Nhng phm hnh: t do, bnh ng, bc i V vn quyn con ngi, c nhiu quan im nhng cch phn chia thnh ba cp quyn nh vy xut pht t lp lun ca ti: con ngi l trung tm ca mi s pht trin, hn na l cho con ngi t do, con ngi bnh ng v con ngi bc i. Tt c cc b lut u c xy dng da vo s tn trng ba quyn c bn ny. Trong tuyn ngn ca Cch mng Php c ni n t do, bnh ng, bc i nh l nhng khu hiu. Nhng chng ta cn phi hiu, t do, bnh ng, bc i l nhng phm cht thuc v bn thn con ngi. T do, bnh ng, bc i chnh l mt trong cc quyn trung tm ca nhn quyn. Trc ht, l con ngi th phi t do v c kht vng t do. Nu con ngi khng c kht vng t do th t do sinh ra v ngha. T do l i hi t nhin ca con ngi, thuc v con ngi, bt u t con ngi, v l phm cht ph qut ca con ngi. Bi t do sinh ra con ngi, nu khng t do th khng phi l con ngi, nn t do l phm hnh quan trng s mt ca con ngi.
134
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Th hai l, con ngi phi bnh ng v phi c kht vng bnh ng. Bi nu khng c kht vng bnh ng th s khng c ci v vt cht ca kht vng t do. iu kin u tin v quan trng nht ca kht vng t do l kht vng bnh ng. Ni nh vy c v tru tng nhng nu th chng ta s thy iu ny rt r trong cuc sng hng ngy ca mi con ngi. Nu mt ngi s mt ngi, mt ngi khng bnh ng vi mt ngi th ngay lp tc, ngi c cm gic mt t do. V cm gic mt t do l cm gic mt mt cch song phng cc quan h gia con ngi ny vi con ngi khc. i lc ngi ta c ngh rng cm gic mt t do ca nhng quc gia khng thiu dn ch l cm gic ca c nhn vi nh nc, nhng thc ra khng phi nh vy. Cm gic khng c t do l cm gic c tht trong quan h song phng gia mt c nhn vi cc c nhn c t cch i din cho nh nc. Anh khng c t do vi mt ngi cng an c th no ch anh khng c cm gic mt t do vi khi nim cng an. V th, t do l phm hnh s mt, l phm hnh u tin, l phm hnh c tnh cht tin hnh thnh khi nim con ngi. V bnh ng l i hi tt yu cho quan h gia con ngi vi nhau, l cm gic m con ngi cn phi c i vi tt c cc quan h song phng ca h trong cuc sng.
135
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Cui cng, bc i l phm cht ci thin mi trng sng ca con ngi. Trong cu trc ca bc i c c s v tha, v tha l phm hnh cn c con ngi c th sng c vi nhau. Vn ti s bc i cao qu chnh l hon thin gi tr con ngi. Xa nay, cc nh lut hc, cc nh chnh tr hc ni v t do, bnh ng, bc i nh nhng khu hiu chnh tr, cha bao gi, cha u nhng khi nim c gii thch nh l phm hnh con ngi. Con ngi chp nhn trng thi ban pht nhng th chnh l con ngi khng hiu t do v khng c t do. Nu nh con ngi khng hng ng khi nim t do, khng hng ng khi nim bnh ng, khng hng ng khi nim bc i, th t do, bnh ng, bc i khng c ch c tr v khng c ni dung g trong cuc sng. Bi v, ch c tr duy nht m khi nim t do, bnh ng, bc i c th c trong i sng chnh l con ngi. Con ngi l ni c tr ca nhng kht vng v t do, kht vng v bnh ng, kht vng v bc i. Cho nn khi con ngi khng tr thnh trung tm ca mi s ch th tt c nhng s sp t trt t u khng c ngha. Do vy, vn t ra khng phi l c nhn quyn hay khng, m l nhn quyn c tn trng v th hin nh th no trong cc nn
136
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chnh tr khc nhau, cc nh nc khc nhau v cc trnh pht trin khc nhau.
137
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 5
Hnh trnh i tm t do
Th gii i qua nhiu chng ng pht trin, nhng c th ni, nhng thnh tu ca khoa hc cng ngh, khoa hc t nhin v khoa hc nhn vn vn ch dnh cho gn mt phn ba nhn loi. Hai phn ba cn li ca nhn loi vn ang phi vt ln vi cuc sng tn ti. l nhng con ngi thiu t do, v v thiu t do nn h lm vo tnh trng ngho i, lc hu v khng pht trin c. Nhng trn tr v thn phn con ngi, c bit l nhng trn tr trong vic tm ra cng ngh gip con ngi pht trin thc y chng ti tip tc truy nguyn khi nim t do. C th ni, lch s loi ngi chnh l hnh trnh n vi t do, trong , cuc u tranh ginh t do, gi t do lun lun l cuc chin u sng cn. T xa n nay, tt c nhng s kin ln nh du tin trnh lch s u phn nh kht vng, mc tiu v ng lc con ngi tm n t do, i t do hay i li quyn lm ngi. Nu
138
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
xu chui tt c cc s kin v ly t do nh l ch n, chng ta s thy loi ngi tri qua ba ln tht vng ln. l ba ln loi ngi c c c hi t do, ba ln con ngi c c nhng gi v t do v tng nh mnh sp c gii phng khi mi th gng cm, nhng khng phi, y l ba ln loi ngi l , v ch nhng ai leo ln c chic thuyn ca t do trong nhng ln y th pht trin. Ti cho rng, gii phng con ngi ra khi trng thi nng n bng ch ngha phong kin l ln gi th nht v t do. Gii phng con ngi ra khi s bc lt, s bn cng ha ca ch ngha t bn, bng tinh thn t do ca thi k Khai sng l gi ln th hai, v ln gi th ba l bng cc cuc cch mng gii phng dn tc. Ba ln con ngi c gi v t do nhng cho n by gi, mt phn rt ln nhn loi vn trong trng thi thiu t do. Ln th nht l ln tht vng v cc triu i phong kin. Nhng triu i phong kin c th l gi v mt cu trc x hi c trt t, n ln u tin xc lp cc quyn cng dn ca con ngi, gii phng con ngi ra khi trng thi n l. Nhng trn thc t, chng ta u bit, ch ngha phong kin em li cho con ngi mt tng lai khng my tt p.
139
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lm r tnh cht ca giai on lch s ny, c l chng ta phi bt u t vic m t trng thi cng dn th s l g. Nhng trng thi ny chng ta c th thy r qua vn hc. Thc ra, cc nh nc phong kin mt chng mc nht nh cng to ra s pht trin v con ngi cng nm tri s thnh cng. Ch ngha phong kin em li cho chng ta nhiu th, em li cho chng ta nhng kit tc nh "Decamerone" ca Boccaccio, Gargantua v Pantagruel ca Rabelais, "Don Quijote" ca Cervantes, "Hamlet", "Romeo v Juliet" ca Shakespeare... , hnh nh con ngi bt u c ch nh nhng ngi sao trong cuc sng. iu c ngha, cc nh vn cng nh con ngi ni chung bt u c kinh nghim m t chnh mnh, v nhng ai c tn vinh l v nhn, thin ti bao gi cng l nhng ngi m t con ngi mt cch chi tit nht, xc thc nht. Cc nh vn bt u c kinh nghim m t khng ch v p lng thin, v p bn trong ca i sng tm hn m cn m t c nhng khuyt tt ca con ngi, m t mt tiu cc ca con ngi v loi ngi, m t cc m mu chnh tr. y l thi k Phc hng, thi k pht trin nh cao ca vn hc di cc triu i phong kin. Nh vy, con ngi cng c s tng trng nng lc trong giai on ny. Tuy nhin, tc tng trng v s pht trin cc gi tr c nhn m ch ngha phong kin em li vn mc
140
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thp, n lm cho con ngi vi t cch l ch th ca cuc sng pht trin chm hn i hi ca cuc sng. Phi thy rng s tng trng cc nng lc l mt trong nhng du hiu quan trng nht m t do mang li cho con ngi. T do hon chnh mang li cho con ngi s pht trin, t do khng hon chnh th to ra cho con ngi s bc xc. Nu khng c t do v khng nm tri gi tr ca t do th con ngi khng th no cm ght s thiu t do c. Chnh ch i t do v i c khng nh gi tr c nhn mnh m ti mc lm nn mt thi k Phc hng rc r cho nhn loi. Tinh thn t do thi Phc hng bc trn s hn ch t do ca ch ngha phong kin. Chnh nhng bi th vit v s thiu t do, nhng trng ca ca thn v s mt t do lm cho t do c xc nhn nh l mt nhu cu c tht ca i sng trong cc triu i phong kin. V nhu cu y cng l ngun cm hng Shakespeare vit nn thin tnh s v i, Romeo v Juliet. Shakespeare xy dng thnh cng hnh nh mt i trai gi p hn c thin thn, th m cui cng ng li phi git cht sn phm tinh thn ca mnh cnh bo loi ngi rng: m mu, nh kin v lng th hn to ra ni bt hnh nh th no i vi i sng v thn phn con ngi. Tt nhin, y khng phi l s tht vng hon ton con ngi,
141
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
song iu ti mun ni y l ch ngha phong kin to ra trng thi khng hon chnh ca khi nim t do. Thi k ny, t do ca con ngi b b hp do con ngi thc rt r v thn phn nh b ca mnh v cam chu vi s ban pht t do ca cc tng lp trn. Chnh v t do thi phong kin khng hon chnh nn mt b phn kh ln ca nhn loi trn thc t khng c t do, cn mt b phn c hng mt cht t do th tht vng v khao kht ci phn t do rt ln cn li m mnh khng c hng. Do , ti gi t do giai on ny l t do hn ch. Tuy nhin, con ngi khng tht vng hon ton. S khao kht t do thi phong kin thc y con ngi tip tc i tm t do. Bt u t th k XVI ri sang th k XVII, con ngi bc ln mt bc pht trin cao hn vi nhng pht minh ca thi i cch mng khoa hc, nhng th ch chnh tr c bn ca cc quc gia lc ny vn l nhng chnh th chuyn ch v v vy, con ngi ni chung vn lun b ct xn t do. Cc cuc khng hong v kinh t, chnh tr cng vi mu thun m trong lng x hi qun ch chuyn ch dn n h qu l, mt phong tro t do mi hnh thnh v n r vo th k XVIII, phong tro Khai sng. N cao t do v s pht trin tinh thn ca tng c nhn con ngi. Nhng tinh thn t
142
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
do ca phong tro ny, v sau, tham gia mt cch tch cc vo cc cuc ci cch x hi chu u v s hnh thnh ca ch ngha t bn. C th ni, phong tro Khai sng l ln gi th hai con ngi c t do. Nhng cc chnh th chuyn ch khng nhn ra c hi y, v v th, khng trnh c mt lot cc cuc cch mng t sn chu u. Con ngi lm cuc cch mng Php, con ngi tng rng mnh c t do nhng li nhn c Napoleon. C chu u v i nhn c Napoleon ch khng ch ring nc Php. Triu nh Habsbourg cng nhn c Napoleon. Nc Anh cng nhn c Napoleon. Trong cc cuc xung t, c min vin ng cng nhn c Napoleon; nc Nga thiu mt cht na cng nhn c Napoleon. R rng, cch mng t sn l mt c hi khng l ca nhng k c hi, v n to ra Napoleon. Sau ny, cc nh s hc, cc nh kinh t hc, cc nh chnh tr hc nh gi Napoleon l ngi kin to ra ch ngha t bn chu u, l ngi to dng nhng hot ng ban u ca ch ngha t bn chu u. Bn thn ti th cho rng nhng phn tch ny khng hn ng. Chc chn, lch s s cho chng ta s nh gi khch quan v ng n nht. Song, c mt iu khng th ph nhn, chnh s bnh trng ca Napoleon to ra c hi pht trin cho ch ngha t
143
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
bn, nhng s sp ca Napoleon th to ra c hi tuyt i con ngi gii phng li ton b chu u. Khi ch ngha t bn ra i v pht trin, con ngi c nhng thnh qu mi nhng bn cnh li c nhng tht vng mi. Lch s ghi nhn cuc cch mng khoa hc t nhin l cuc cch mng to ra bc ngot ln trong t duy ca con ngi. N h tr c lc cho vic ng dng vo thc t, v v th, t na sau th k XIX, nn cng nghip c kh ca ch ngha t bn trong giai on tch lu ban u lm sn sinh ra mt khi lng hng ha, ca ci vt cht ln cho th gii. So vi ch chim hu n l v ch phong kin, ch ngha t bn c ng gp to ln a x hi tin ln v nhiu mt. Tuy nhin, tnh trng con ngi li ng bo ng v hng lot cc cuc xung t sc tc, cc cuc tranh chp thuc a v bc lt d man, cc cuc th chin xy ra vi phm nghim trng n quyn t do, quyn pht trin ca con ngi. S tn bo ca ch ngha thc dn, ch ngha t bn hoang d hay l a con ng ngc thot thai t ch ngha t bn s khai n p x hi v con ngi nhng vng lc hu. V ngay nhng nc t bn, nhng phng php bc lt ngi lao ng nh ca Taylor M hay mt vi phng php khc to ra ni kinh hong cho con ngi.
144
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Nh vy, loi ngi tht vng ln th hai bi s ra i ca ch ngha thc dn. Chnh nhng t tng t do i cng s pht trin ca ch ngha t bn b bi nh bi ch ngha thc dn. Ch thc dn m ngi Php a vo Vit Nam l mt v d in hnh. Vit Nam, t nhng nm u th k XX, chng ta bit n khi nim t do thng qua vic truyn b mt lot t tng ca cc nh vn ha ln ca Php nh Montesquieu, Voltaire, Rousseau, Diderot Nhng trit gia ny c l cng l nhng ngi u tin trong lch s nhn loi vit ra mt cch tng i h thng v di nhng hnh thc khc nhau v khi nim t do. Vi s gp mt ca ngi Php ng Dng, nhng khi nim t do c truyn vo ng Dng v nhng t tng v t do c ph bin mt cch rng ri nht Vit Nam trong nhng nm 30 ca th k XX, khi phong tro Mt trn Bnh dn Php cm quyn. C th ni, y l ln u tin ngi Vit Nam bit n khi nim t do thng qua s truyn b vn ha ca chnh quyn Php. N lm n r mt tng lp tr thc mi. Hu ht cc nh tr thc ln, cc tro lu vn ho ln, t do hn v ci m hn ca chng ta u xut hin vo giai on , nh T lc vn on, nh phong tro Th Mi... Nhng phong tro ny chu nh hng r rt ca cc t tng nhn vn thi k Khai sng. Nhng do b cai tr v bc lt bi ch ngha thc dn, ngi Vit
145
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
dn dn ph nhn nhng gi tr vn ha mang tinh thn t do Php. Nh vy, chnh ngi Php em nh sng, hi th ca t do, hay em tinh thn v nhng mu sc vn ha ca khi nim t do n Vit Nam, nhng cng chnh ch ngha thc dn Php li bi nh khi nim . V th, trong lng ngi Vit, nhng cm hng v t do theo gi ca nn vn ha Php tt rt nhanh. Nhng thc t lch s cho thy n giai on ca ch ngha t bn, con ngi li i mt vi mt gii hn na ca s thiu t do. Suy ra cho cng, con ngi bt u c quyn t do l con ngi vt v. Trong ch ngha phong kin, con ngi cng c quyn c hng t do nhng l ci t do hn ch, cn trong ch ngha t bn, con ngi c hng ci t do vt v. Trng thi t do ny khng em li cho con ngi th hnh phc gin n nht l s bnh ng, bi v con ngi vn b bc lt, b khai thc sc lao ng mt cch tn t. Nhng mu thun x hi ngy cng tr nn su sc khin con ngi mong mi tm ra mt hnh thi x hi mi c kh nng gii quyt chng v em li t do, hnh phc thc s cho con ngi. Trc yu cu lch s y, con ngi tin hnh mt phong tro cch mng mi, phong tro gii phng dn tc.
146
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
T y, lch s m ra chng th ba con ngi c c hi n vi t do. Gia th k XX, phong tro cch mng gii phng dn tc xut hin nh mt tro lu t tng mi, mt phng thc gii phng con ngi ra khi s bc lt d man ca ch ngha t bn s khai v s n dch ca ch ngha thc dn. Nhng t tng ca phong tro ny thi trn khp th gii nh mt lung gi mi, mt tinh thn t do mi, mt phng thc i tm t do mi v n em li rt nhiu hy vng cho cc dn tc trn th gii. N em li hy vng khng ch cho con ngi cc khu vc thuc a, cc nc chu , chu Phi, chu M Latinh m cn cho c ngi chu u. Phi ni rng, phong tro gii phng dn tc m rng nh hng ca mnh nh gi v mt phng thc tm kim t do tr li cho con ngi. Kt qu ca phong tro gii phng dn tc l s c lp ca cc dn tc v mi dn tc u c c mt ngi i din, tc l c ting ni ca mnh. Chng ta phi khng nh rng gii phng cc dn tc ra khi s n dch trc tip ca ch ngha thc dn, ca cc nc quc l mt thnh tu v i ca nhn loi. Qu trnh y l tin quan trng, tuy nhin, n cha phi l qu trnh gii phng con ngi. Chng ta u bit, gii phng dn tc l i tm c lp dn tc. Con ngi mt nc th con ngi
147
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
i tm c lp dn tc. i tm c lp dn tc l i tm cho dn tc quyn t do ca n. Nhng khi ginh c c lp dn tc ri th con ngi li lng tng trong vic phn phi t do n vi tt c mi ngi. Ni cch khc, t do ca dn tc khng c phn phi cho ngi dn, t do ca dn tc khng tr thnh quyn t do ca mi con ngi. Hng thp k sau cch mng, con ngi vn lm tng rng c lp dn tc l t do, lm tng l mnh c t do. Nhn loi tng rng mnh c gii phng hon ton nhng trn thc t, cuc cch mng gii phng dn tc mi ch gii phng t do cho mt s ngi ch khng phi cho tt c mi ngi. Sau khi kt thc qu trnh gii phng dn tc, mt b phn rt ln con ngi li ri vo trng thi l thuc mi do chnh nn vn ha v m hnh nh nc chuyn chnh ca nhng dn tc y to ra. con ngi c gio dc theo nhng mc tiu chnh tr, theo nhng s tng tng chnh tr c nh sn, thm ch, ngi ta tuyn truyn c nhng tiu ch o c, vn ho v xem chng nh l nhng yu t khng th thay i c. Khi lm nh th ngi ta qun mt rng, vic tuyn truyn nhng tiu ch cc oan c kh nng va iu khin, va lnh o con ngi s dn n hu qu l lm bin mt dn con ngi thng qua lm bin mt s a dng tinh thn ca cuc sng.
148
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Khng phi ai khc m chnh cc nh nc chuyn chnh khi ra i v thc thi cc quyn lnh o t nc nh mt dn tinh thn t do ban u ca phong tro x hi dn ch, v do , lm mt i cc gi tr nhn vn ca phong tro . Tt nhin, s tht bi ca cc nh nc chuyn chnh khng phi ch l s i trch khi l tng hay truyn thng nhn vn ca phong tro x hi dn ch m cn do mt lot cc sai lm khc na. Cc nh nc ny thay th cc chnh ph c th bng chnh ph tp th, thay th s c ti c nhn bng s c ti tp th, v h qu l con ngi khng c c hi nhn ra bng dng k n dch mnh, khng c nng lc nhn thy k n dch mnh, v dn dn con ngi tr thnh k n dch chnh mnh. Chnh iu ny lm con ngi t un nn li v to ra mt s ni khc trng thi t do ng n hn. Tm li, c th ni, nhng nm cui cng ca th k XX l nhng nm m loi ngi bc sang mt giai on tht vng mi, l s tht vng v nhng t tng mang tinh thn nhn vn nhng b lm cho sai lc khin n bc l tt c cc mt tiu cc ca cc nh nc kiu mi. Chnh v th, t do trong thi k ny l t do sai lc. Hin ti, loi ngi vn tip tc vp phi nhng sai lm trong vn gii phng con ngi, hay ni cch khc, con ngi vn cha c gii phng bng mt s nh ngha
149
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c bn, bng mt s tiu chun c bn c xc lp nh l nhng tiu chun ton cu v con ngi. Th gii ch t n trng thi c nhng nh ngha ca nhng quc gia c vng nh hng quyt nh ch cha c mt nh ngha thng nht v con ngi v t do. V th, nhn loi cn hi t n mt h tiu chun v t do c cht lng ton cu i vi thn phn con ngi, l c s cho vic kim sot trng thi tn trng cc quyn con ngi, ng thi xc tin mt s pht trin mang tnh ton cu i vi cc gi tr con ngi.
150
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 6
Nhng thc t ph bin
C mt thc t rt ph bin trn th gii hin nay, l trng thi thiu t do mt b phn ln ca th gii - cc nc chm pht trin. i b phn ca th gii ang trong trng thi cc nng lc ca con ngi khng p ng c cc i hi ca thi i m n tn ti, tc l con ngi trng thi thiu t do. Con ngi trng thi thiu t do bi v n khng c t do hoc l n b km hm khng c quyn tip cn vi t do, cng nh n c gio dc khng hiu ht cc gii hn mi ca t do. Thc t ph bin ny t co s tn ti ca cc th ch phi dn ch, ng thi n l mt minh chng cho s tn ti ca trng thi n l ca con ngi trong th gii hin i. Ch n l m con ngi tng bit trong lch s chm dt trn th gii t lu nhng hnh nh ngi n l cng nh cc tiu chun lm con ngi tr thnh n l th cha chm ht. Chng ta chng minh rng nu
151
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng c t do th khng c con ngi. S thiu t do cc th ch phi dn ch cho thy nhng ni cha c con ngi hon chnh m ch c con ngi trong trng thi n l. Con ngi khng bt buc phi lm vic mt cch n l na nhng thay vo , con ngi buc phi lm nhng iu ph hp vi tiu chun ca mt nn sn xut hin i trong iu kin khng c trang b kin thc ph hp. Vic ngn cn con ngi tip cn nhng phng tin chun b cho mnh nhng nng lc p ng c i hi ca thi i, hay s chnh lch v nhng iu kin vt cht m con ngi cn phi c tho mn nhng tiu chun hin i ca i sng l mt trong nhng du hiu v vic con ngi mi ch c gii phng mt na. Vy ti sao nhn loi tng to ra khi nim t do vi b dy lch s nghn nm nhng cho n nay, cc du hiu n l vn tn ti trong i sng ca con ngi mt b phn ln ca th gii? Chng ti cho rng nh nc, cc h t tng, vn ha v s ngho i l bn nhn t c bn ang tri buc t do ca con ngi, y con ngi vo trng thi n l. y l mt trng thi n l mi, l kt qu ca vic con ngi b n dch bi cc cng c do mnh sng to ra. iu ng bun l phn ng nhn loi hin nay vn khng nhn ra
152
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
s mt t do ca mnh v chnh l l do khin cho cc nc chm pht trin n nay vn chm m trong lc hu v ngho i. I. Trng thi n l mi Cng vi s chm dt ca ch chnh tr n l, trng thi n l theo nh ngha c in v c bn cng khng cn tn ti na, nhng trng thi thiu t do mt cch ph bin hin nay li ang ch ra mt cch r rng nhng tnh cht mi ca khi nim ny. Mc d ngy nay, n l khng cn l mt th hon chnh c t tn l k n l hay tn n l nh trc y nhng n l hin i hay n l phi hin i th cui cng, sn phm ca n vn l n l. Khi nim N l hin i ni n nhng khuyt im hay trng thi c tnh cht n l c th hin mt cch khng lin tc trong nhng kha cnh khc nhau ca i sng tinh thn v tm l ca con ngi. Khng ai nhn mt ngi th k XXI ny n mc sng sa, ht nhc Rock, nhc Pop li c th tng tng c ngi y c cht lng n l trong mnh, nhng nu nh nhn vo cuc sng, nhn vo tng lai th ng ca ngi th chng ta s thy du hiu ca trng thi n l hin i. Cng khng ai c th tng tng c nhiu tr thc n gi ny cn l n l, nhng khi h bt u pht biu th chng ta s cm thy nhng du hiu ca trng thi n l hin
153
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
i hin ra trong li ni ca h. Con ngi li b trong mt lot cc ch dn c tnh cht p t th y chnh l trng thi n l hin i. Mt cch khi qut c th ni, trng thi n l hin i l trng thi m con ngi hnh ng phi tun th cc tiu chun m n khng tham gia vo qu trnh tho lun to ra n. l trng thi con ngi phi chu qu nhiu i hi, qu nhiu quy nh m chnh n khng c gp phn to nn cc tiu chun hay cc quy nh . Ni cch khc, trng thi n l hin i khng phi l bin mt con ngi tr thnh n l m bin mi hot ng ca con ngi tr thnh mt hot ng c tnh cht n l. Trong iu kin nh th, con ngi khng th rn luyn hnh thnh cc nng lc cn thit pht trin bn thn mnh v pht trin cuc sng chung. u m cuc sng khng h tr con ngi trong vic pht trin cc nng lc phc v cuc sng ca n th c du hiu con ngi ri vo trng thi n l hin i. Con ngi khng sng vi t cch l mt ch th to ra nhng nng lc, nhng thnh tu ca chnh mnh. S khng tng thch v kinh nghim vn hnh cuc sng trong nhng iu kin tin nghi hin i cng l du hiu ca vic ri vo trng thi n l hin i.
154
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
C th ni, n l hin i l trng thi n l ca nhng con ngi bt u lm quen vi nhng khi nim hin i nhng khng c s dng n trn thc t bo v cc kh nng pht trin ca chnh mnh. iu c ngha l trong trng thi ny, con ngi khng cn cm thy mnh t do trong giai on hin ti. S ti hnh thnh cc d tt x hi lm cho con ngi khng cn cm thy t do ngay c khi t do c khng nh l mt trong nhng quyn c bn nht ca con ngi. Cc tiu chun, cc quyn t do l iu khng cn bn ci v t lu trn th gii hnh thnh cc kh c m ngi ta gi l cc cng c c cht lng iu hnh ton cu v cc quyn con ngi. Nhng s thc thi cc quyn trn thc t mi quc gia li l mt vn khc, do , nghin cu trng thi n l hin i ca con ngi i hi phi c t trong mi tng quan gia cc quyn con ngi v s thc thi cc quyn trn thc t. Trn th gii hin nay c nhiu lc lng x hi vn mun tho lun rng l thuyt v quyn c phi l l thuyt duy nht lm cho con ngi cm thy ht gi tr cuc sng ca mnh khng. Ngi ta vn cho rng cn c nhng phng php khc, nhng gi tr khc u vit hn th. Cc quc gia m v c bn l chm pht trin vn c tranh lun rng vai tr quan trng ca cc quyn c nhn
155
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng c tnh cht ph bin ton cu. Cc quyn phng Ty c th l tuyt i quan trng nhng phng ng th cha chc. Ngi ta cho rng, phng ng do kinh t khng pht trin, do i sng vt cht khng pht trin cho nn ci m con ngi cn trc tin l nhng iu kin ti thiu c th sng, c nhng iu kin ban u cho s pht trin. Hay con ngi cc nc phng ng mi dng li vic tm kim nhng iu kin ban u ca s pht trin, nn cc quyn con ngi i khi l khng cn thit. V vy i lc cc quyn t do c nhn mu thun vi cc quyn tn ti ca cng ng, v theo mt s nh chnh tr th nh th l c hi. Theo l l , vic cng nhn, truyn b v ph bin cc quyn c nhn i lc tr nn c hi cho quyn ca cng ng hay ph v s yn n m cc chnh ph cn c to ra nhng iu kin m con ngi cn l n, mc, . Tc l trong giai on pht trin kinh t to ra nhng iu kin c bn ca con ngi th mt s chnh ph cn ci khc ch khng cn nhn quyn. Ty thuc tng chnh ph m ci khc c ni dung khc nhau. Chng hn c chnh ph cn s n nh chnh tr. H cho rng n nh chnh tr l yu t quan trng nht to ra trng thi yn n cho pht trin kinh t v sn sng b qua cc yu t quan trng khc. Chnh ph Trung Quc mt vi nm trc y cng c nhng lun thuyt tng t. Mt s
156
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quc gia khc mc d ra khi tnh trng kh khn nhng vn cho rng nhn quyn nghing nng v cc quyn cng ng, Singapore l mt v d. Ti sao li c trng thi nh vy? Ti khng i theo hng nghin cu quan im ca cc chnh ph cc nc phng ng ng hay sai v mt chnh tr m l ng hay sai v mt trit hc. Quan im nht qun ca ti trong nghin cu ny l t do sinh ra con ngi. T do l iu kin c bn to ra con ngi ch khng phi to ra cc trng thi n no-mc p hay trng thi n i-mc rch ca con ngi. Cc nh chnh tr u cho rng cc quyn nhn thn, cc quyn dn s l lng ph trong iu kin cc nc cn cha pht trin. Nhng trn c s lp lun t do sinh ra con ngi chng ta thy, nu nh cm quyn cha thch t do th c ngha l h cha mun qun l v t chc con ngi, hay ni cch khc chnh quyn v nh nc khng da vo nguyn l cn qun l v xc tin s pht trin con ngi ch khng phi l qun l v xc tin s pht trin nhng i tng sinh hc theo nhng nh ngha c cht lng chnh tr hoc vn ha. Ai c th a ra nh ngha t do, cc nh cm quyn hon ton c th gi ghm cc iu kin chnh tr hay cc ni dung chnh tr vo trong khi nim t do nhng khng ai c quyn a ra cc ni
157
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
dung tho lun li khi nim con ngi. Chnh v th, thay v tho lun rng cc nc lc hu cn t do cha, chng ta s tho lun mt vn quyt lit hn nhiu, l cc nc lc hu c con ngi cha? Bi mt i tng sinh hc c gi l con ngi phi tha mn nhng tiu chun ti thiu ca n. l "quyn sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc". Khng tha nhn y ni dung ca khi nim t do l i ngc li i hi thc t ca con ngi v l bng chng ca s khng tha nhn cc quyn c bn ca con ngi. Khng th tip tc bin minh cho ci gi l s khc bit gia khi nim hay mc t do cn c trong s pht trin ca x hi phng ng v phng Ty. Nhng ngay c trong trng hp chng ta ng nhn nhng vi quan im cho rng tiu chun ca t do c th thp hn phng ng th liu chng ta c th chp nhn c khng khi iu c ngha l tiu chun con ngi phng ng c th thp hn phng Ty? n lc cc nh chnh tr cc nc lc hu phi nghim tc tr li cu hi: Nu cho rng t do l cha cn nhng nc lc hu, rng con ngi c th cha cn cc quyn nhn thn, cc quyn dn s hin i, vy th cc nc lc hu c cn cc cng dn ca mnh l con ngi khng? Bi v nu theo tinh thn l phng ng khng cn t do
158
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nh phng Ty th chng ta cng khng cn nghim khc lm ni v con ngi, tc l chng ta c quyn ng vc tt c cc lun thuyt ni v con ngi. Chnh v th, cn phi thay th vic tho lun khi nim t do cn hay khng bng vic tho lun l x hi c cn cng dn ca mnh l con ngi hay khng? Mt x hi c cn thit phi cu trc t con ngi khng? R rng khng c t do th khng c con ngi hay khng c t do th tc l con ngi trong trng thi n l. Phn tip theo s l nhng phn tch v nhng cng c tri buc t do ca con ngi thy r c thn phn n l ca con ngi trong th gii hin i. y ti xin nhc li rng, t do khng c ranh gii t nhin hay ranh gii khch quan, t do ch c ranh gii nhn to, chnh l s tr hon ca cc th lc x hi i vi cc quyn t do ca con ngi. II. Cc gii hn nhn to ca t do 1. Nh nc Nguyn l gp vn t do cho thy vic con ngi nhng bt t do to ra nh nc, v bn cht l to ra ranh gii nhn to ca t do, dung ho t do bn nng ca mi ngi. Nh nc sinh ra l phc v con ngi nhng mt kha cnh no n cng hn ch t do ca
159
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi thng qua vic iu chnh mt phn t do c nhn thnh t do cng ng. C th ni, nh nc l mt ranh gii nhn to c tnh cht tt yu ca t do. Nhng ci ng ln n l hin tng cc nh nc phi dn ch li dng ci gii hn tt yu km hm t do ca con ngi v tr thnh nhng lc lng chn p cuc sng. Tt c cc nh nc u mp m trng thi phi dn ch, nhng ch c nh nc dn ch mi khc phc c trng thi phi dn ch ca mnh mt cch thng xuyn cn nh nc phi dn ch th khng lm c vic y. Mu thun gia t do ca nh nc v t do ca x hi phn nh mu thun gia quyn li ca nh nc vi quyn li ca x hi. Mu thun ny trong iu kin x hi dn ch c iu chnh hp l v kp thi bi c ch t cn bng ca th ch dn ch, cn trong iu kin x hi phi dn ch th mu thun ny dng nh l c hu, do dn n t do c nhn b km nn, b chi phi hay kim to, tc l con ngi thiu t do. Con ngi thiu t do th khng c rn luyn nng lc tha mn cc i hi ca thi i, do khng pht trin c. C th ni, s thiu t do cc nc chm pht trin l mt thc t ph bin, nh ni trn, i b phn con ngi lc hu ang trong trng thi thiu t do bi v h khng c t do hoc l b km hm khng c quyn tip
160
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cn vi t do, h c gio dc khng hiu ht cc gii hn mi ca t do. Khi con ngi khng t do v mt tinh thn th con ngi khng phi l chnh mnh, m khng phi l chnh mnh th khng sng to c, khng c nng lc chu trch nhim v mnh v cng khng c nhu cu t chu trch nhim v mnh. V l nguyn nhn ti sao n nay h vn ngho kh. Cc nc chm pht trin ang trong trng thi cc nng lc ca con ngi khng p ng c cc i hi ca thi i, hay l ch s ca t do di mc i hi ca thi i. Khng ch c con ngi khng c t do khng c nng lc sng to, m con ngi c t do hn ch cng khng c nng lc sng to. Sng to l ngh ra, pht hin ra, to ra nhng vt phm tha mn i hi ca thi i. Nu anh khng c nng lc tha mn nhng i hi ca thi i th d c to ra sn phm chng cng ch l nhng th phm khng phc v s pht trin. Mt trong nhng nguyn nhn chnh khin con ngi bin thnh n l l con ngi b rng buc, b km hm bi cc quyn li ca mt tp on iu hnh v m. Hu ht cc trng thi ny thuc v nhng ni chm pht trin, tc l ngi ta s dng cc cng c nh l mt phng tin bo v mt nhm li ch nh v do v tnh tiu dit hoc hn ch t do ca nhn dn. nh nc l
161
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi iu hnh, iu chnh ton b ci gi l kh c x hi. Kh c x hi tr thnh nh t ca cc quyn t do c th khi n c gp vo, cn b my nh nc l ni iu khin v s dng ci kho thiu t do hay ci nh t y v tm mi cch duy tr tnh hp php ca n. Chng ta u bit nh nc cng l mt lc lng x hi, nu trong mt ch chnh tr m nh nc c nhng quyn li ring ca n, c nn kinh t ca n th tt yu s ny sinh mu thun gia quyn li ca nh nc v quyn li ca x hi. S tranh chp quyn li gia nh nc vi x hi gp phn hn ch t do ca con ngi. iu ny c th hin hng ngy thng qua s iu hnh, qun l khng tt lm mt mt, lng ph tin ca ca x hi v nh nc tr thnh lc lng lm hn ch t do ca con ngi. Tc l nh nc khng s dng mt cch sng phng phn vn t do m nhn dn ng gp nh i ly s an ton v s m bo cc iu kin v m cho pht trin t pha nh nc. S an ton ca con ngi i hi phi c m bo bi nh nc, y l nhim v quan trng hng u ca bt k nh nc no. Nhng cc nh nc lc hu khng lm ni nhim v . Nu xt trn quan im an ninh, quc phng th tham nhng l hin tng ni xm, l hin tng xm lc v kinh t trong lng mi quc
162
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gia. Tnh trng tham nhng trn lan cc nc lc hu l biu hin ca s bng hoi ton din i sng tinh thn ca x hi, do tim n nhng nguy c rt ln cho nn kinh t v cho ton x hi. nhng x hi m mc sng ca ngi dn cn thp, cc iu kin x hi khng c m bo, tham nhng gy ra nhng tn tht, nhng ri ro v cng ln cho x hi v n lm trm trng thm tnh trng km pht trin ca x hi. Nhng k tham nhng hng t la nh gia nh Marcos y x hi Philippines vo tnh trng khng hong nghim trng, lm kit qu i sng ca nhn dn. Hay nhng v thin tai cc nc ng Nam gn y cho thy nu nh nc s dng phn vn gp ca con ngi c trch nhim th cuc sng ca ngi dn khng b e da v tn ph khng khip n th. T do i vi s sng cn, s an ton ca con ngi quan trng chnh l ch ny, tc l phi lm th no con ngi cc nc lc hu hiu rng cn phi bin t do tr thnh nhng quy tc sng, v cc nh nc lc hu cng phi hiu rng t chc cuc sng ca con ngi bng nhng quy tc ca t do l vic m cc nh nc buc phi thc thi nu mun tn ti. y chnh l bn cht chnh tr hc quan trng nht ca khi nim t do. Nh nc dn ch l nh nc m y mi ci u c cng khai, nu nh nc ly ca dn 5 ng t do
163
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
th nh nc phi tiu ht s vn cho s an ton ca ngi dn. Trong khi nhng nh nc phi dn ch, phn t do do con ngi gp vn khng nhng khng c s dng hiu qu m cn b s dng nh l cng c km hm phn t do cn li ca con ngi. Chng ta u bit rng bt c nn chnh tr lc hu no u khng c nng lc gii phng con ngi, khng c nng lc gii phng tt c cc hot ng ra khi chnh tr, nn chnh tr y "neo" con ngi vo cc hot ng ca n, vo mt s tiu chun hn hp qun l. Tt c cc nn chnh tr tin tin u lnh o, t chc v iu chnh con ngi trn c s t do. Nu mt yu t t do trong hot ng qun l v lnh o th nh nc cng khng t do. Biu hin quan trng nht ca s lc hu v phi dn ch ca mi nn chnh tr chnh l ch con ngi khng c t do, con ngi khng c tn trng v con ngi khng tin cy vo cuc sng. Vy con ngi c nh hng n u nu con ngi khng tin cy vo h thng chnh tr, khng tin cy vo cuc sng v nht l khi con ngi khng c tn trng? Nu con ngi khng c t do, con ngi khng c tn trng th s nh hng y mang tnh p t. Khi con ngi c nh hng mt cch p t th con ngi khng th l u ra ca qu trnh x hi ny v l u vo ca qu trnh x hi khc, tc l con ngi mt i chnh tng lai ca mnh. im
164
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mu cht ca s tn trng con ngi chnh l t do, v vy cn phi tch tiu chun t do ra khi tp hp cc tiu chun xp n thnh tiu chun quan trng s mt i vi tng lai ca con ngi. Nh ni, trng thi n l hin i khng phi l trng thi bin mt con ngi tr thnh mt tn n l m bin mi hot ng ca con ngi tr thnh mt hot ng c cht lng n l. Con ngi khng c quyn tho lun v cc quyn ca mnh, con ngi b km hm bi quyn li ca nh nc th thc ra l cuc sng c cht lng n l. Th nhng nhiu nh nc vn tuyn truyn v nhng thnh tch ca mnh. Suy cho cng, gii phng n l khng phi ch v lng nhn o i vi mi mt con ngi. S hnh thnh ca tt c cc hnh thi nh nc u c ngun gc t s i hi pht trin, tc l mt hnh thi nh nc bin mt v b thay th bi mt hnh thi nh nc khc tch cc hn l do nhu cu ca con ngi v mt ch chnh tr ngy cng u vit. Chnh v th, bt k u m nh nc ni to v ngha v v thnh tch ca mnh th l bng chng khng g hng hn hn chng minh c tnh lc hu v chnh tr v tnh chm pht trin v kinh t ca quc gia . Tt c nhng nh nc chn chnh u l sn phm ca x hi, c sinh ra bi nhn dn, tc l nhn dn phi ng thu cho s tn ti ca nh nc ch khng phi nh nc l ngi lo cho
165
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
s tn ti ca nhn dn. Phi knh trng con ngi! ng thng hi n Marxim Gorki tng ni nh th. Con ngi khng c quyn t lo cho chnh mnh, khng c quyn hoch nh tng lai ca mnh th tc l khng c cc quyn c nhn v nh vy th khng cn l con ngi na. Tinh thn t do ca thi i i hi rng khng ai c quyn nhn danh lo cho nhn dn yn n m kht ln cc quyn c nhn, quyn nhn thn c th. S bo h, s ph bng ca nh nc i vi i sng ca ngi dn cng ln cng chng t con ngi khng c tn trng, cc quyn con ngi khng c tn trng v nh nc bin mi hot ng ca con ngi tr thnh mt hot ng c cht lng n l. S khc bit ca nh nc dn ch v nh nc phi dn ch cn ch, nh nc phi dn ch ch yu bo v quyn ca ngi i din ch khng bo v quyn con ngi trong khi i vi cc nh nc dn ch, nhim v bo v quyn ca con ngi gn lin vi quyn ca ngi i din. Cng vic bo v quyn ca ngi i din khc v bn cht so vi vic bo v quyn con ngi. n lc cc nh nc phi dn ch khng th tip tc k thnh tch ko di tnh hp php ca mnh, bo v s tn ti ca mnh. Thnh tch ch ngha l mt cn bnh. Nu khng tha nhn php lut l s hu ton dn, khng tha
166
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn nn dn ch chnh tr th c ngha l vn phi s dng ch ngha thnh tch cng c v bo v a v cm quyn ca mnh. Tm li, trong th gii hin i, cc nh nc phi dn ch vn ang tn ti mt cch ph bin, nhng quyn c bn ca con ngi khng c tn trng, khng c tho lun v m bo thc thi trn thc t. Chng no mt x hi cha c quyn tho lun v quyn con ngi th x hi y cha th pht trin. Khng c mt chnh ph tin tin no c th to ra s tin tin tht s ca quc gia nu con ngi khng nhn thc y v cc quyn con ngi ca mnh. y l bi hc ca cc nc chu . Malaysia l mt nc c chnh ph tin tin, nhng Malaysia khng phi l mt x hi tin tin, do Malaysia khng i xa c. V th cc quyn con ngi l i hi khng th thiu cho s pht trin ca mi c nhn. Vn quyn con ngi khng phi l tiu ch chnh tr m l mt i hi ca s pht trin bn vng, s pht trin trn nn tng pht trin tng c nhn. Nu nh nc no khng c xy dng trn c s l lun nh vy th n tip tc l mt trong nhng nhn t tri buc t do ca con ngi. 2. H t tng
167
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Nh nc khng phi l yu t duy nht hn ch t do ca con ngi. S hn ch t do ca con ngi cn c to ra bi t tng hay h thng cc t tng. Ni n s hn ch t do bng h thng cc t tng chnh l ni n s lng hnh ca cc khuynh hng chnh tr hay ca cc h t tng trong i sng x hi. T tng l cng c ca nhn thc, h t tng l h thng cc cng c nhn thc. i sng t tng l mt trong nhng mng quan trng nht cu thnh nn i sng con ngi. Con ngi ai cng c t tng. C t tng sai v c t tng ng, sai hay ng hon ton ph thuc vo nhn thc ch quan ca mi ngi. T tng l kt qu ca nhng c kt thc tin c tnh cht l lun nhm phc v s pht trin ca cuc sng ch khng phi l nhng tn iu tn th. T tng cng nh vn ho c tnh cht khch quan, n l tt c nhng g xut hin mt cch t nhin do nhu cu nhn thc ca con ngi. Ti cho rng, h t tng khng phi l sn phm ring ca cng ng, thm ch ngay c trong mt cng ng ngi th t tng cng khng phi l sn phm ring ca mt thi i. H t tng l s tng ho nhng kinh nghim sng ca nhiu cng ng ngi v ca nhiu thi i. Nhn thc v gi tr ca h t tng hoc tp hp tt c cc h gi tr chung chung hay tn mn tr thnh tiu
168
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ch t tng thng tp trung mt s cc cng ng ngi v v tnh to ra ci gi l h thng trit hc. Ti cho rng, con ngi vi t cch l mt i tng ca hnh ng lun lun cn c t tng, nhng cc t tng y c bin thnh h gi tr to ra h t tng hay khng th cn tu mi cng ng ngi, tu quy m pht trin. Ngi Trung Hoa chng hn, tri qua my nghn nm pht trin, tip cn vi nhiu lung t tng, nhiu h t tng. H chu nh hng ca Pht gio, ng thi cng chu nh hng ca Nho gio, Lo gio. Tt c an xen ln nhau. Tuy nhin, con ngi cng giao lu rng bao nhiu th tnh ci m trong vic xy dng h t tng hay trong vic xy dng h gi tr chun phn u cng ln by nhiu. Trung Hoa l mt cng ng ln, bn thn n l mt th gii, nhng do s khp kn v khng ci m v vn ho nn s thoi ho ca cc h t tng c a phng ho l mt trong nhng yu t ko li s pht trin ca dn tc Trung Hoa. Trong khi , chu u, cc dn tc xt v quy m a l u b, nhng i t Php, Italia sang c, chng ta thy cuc cch mng tn gio ca h c ngha v nh hng rt ln, hay ni cch khc l kht vng v lng dng cm giao lu ca cc dn tc cng ln bao nhiu th s i mi v t tng cng nhanh v linh hot by nhiu.
169
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
S i mi cc gi tr nhn thc, cc mc tiu nhn thc cng lin tc th ci gi l h t tng cng tr nn phong ph, m nt v cng c gi tr. H t tng khng phi l ci ch, khng phi l mc tiu ca cc dn tc m l phng tin ca nhn thc. Vn l ch con ngi c thi k di, trn mt din rng, nhm ln phng tin vi mc ch, ngi ta p t h t tng ln trn nhn thc ca con ngi v tiu dit kh nng t do nhn thc ca con ngi. l du hiu nguy him nht ca ci gi l xy dng cng bc h t tng. H t tng lm cho con ngi i theo mt ci rnh, i theo mt trt t logic c ph bin, to ra trng thi bt mt con ngi c nh hng, tc l con ngi ch c mt khuynh hng la chn. Khng ch dng li vic p t mt loi t tng, ngi ta cn em i lp n vi cc h t tng khc, gy ra nhng s xung t khng c tht. H qun mt rng cc h t tng xut hin vi cng mt mc tiu l phc v s pht trin ca cc cng ng ngi. Cc h t tng bao gi cng cha ng cc mc tiu c th ca cc cng ng khc nhau, cc cng ng khc nhau xung t v quyn li th v tnh to ra s xung t v t tng ch bn thn cc t tng khng xung t. l s phn nh s xung t v quyn li c m phng nh s xung t v t tng.
170
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ti lun lun cho rng, t do t tng l mt b phn ca nn dn ch nn nu khng c t do t tng th khng c dn ch, v nhn dn hoc l b cng bc, hoc l b la bp. T do t tng l mt phn ca dn ch v l iu kin ca t do nhn thc. T tng khng phi l nhng thnh ly tinh thn bt kh xm phm, khng phi l nhng tn iu khng ai dm ngh n s vt b. T tng khng trnh khi s lc hu theo quy lut t nhin. T tng l cng c nhn thc gip con ngi t chc cc hnh vi ca mnh trong cuc sng, khi t tng khng cn thch hp na hay tr nn lc hu so vi thc tin th chng ta ch nn gi li gi tr lch s ca n, tn th cng lao ca n nhng thi i khc nhau ca lch s. Nu chng ta khng sng sut nhn ra gii hn gi tr tng i ca cc t tng th chng ta s mc cn bnh l lu gi qu lu nhng kinh nghim trn thc t cn phi b thi hi ra khi i sng. Nu chng ta bin t tng, bin cng c nhn thc tr thnh tn iu th y l mt trong nhng ti c khng khip. Ni cch khc, cn phi nhn thc tnh gii hn, tnh thch hp, tnh ph bin ca t tng. Khi xy dng h thng trit hc ca mnh, Marx ni rt r v quy lut ph bin. Tnh ph bin ca t tng l im rt quan trng, ch no nhn thc c tnh khu tr th khng th thnh h t tng c bi v n ch l nhng l gii tm thi, cn ch no m
171
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi ta thy tnh ng n ca h t tng ny hay t tng kia nhng vng t khc nhau, nhng thi i khc nhau th y h t tng c gi tr ph bin. Mt kha cnh na cn ln n l tnh qu t ca h t tng nh l kt qu ca tnh bo th hay l tnh li bing ca con ngi. ng sau tnh lc hu tng i ca h t tng so vi s pht trin ca i sng cn c s lc hu ca nhng k s dng h t tng nh l ci ch ca nhn thc. Con ngi thng c xu hng bm vo cc nguyn l m mnh nhn thc c lm tiu ch, lm cng ngh cho hnh ng ca mnh. Do , con ngi khng dm tip tc nhn thc ch ng. S bm gi cc h gi tr c xy dng bi h t tng c to ra tnh lc hu tng i ca h t tng i vi s pht trin ca i sng. V iu ny bin h t tng tr thnh mt trong nhng tc nhn gp phn hn ch s pht trin thng qua vic km hm nhn thc, km hm t do ca con ngi. Ti nghin cu v s khc bit gia t tng ca phng ng v phng Ty, v s chm pht trin ca phng ng so vi phng Ty v i n kt lun rng phng ng chm pht trin hn phng Ty l v phng ng bo th hn phng Ty, phng ng l thuc vo cc tn iu hn phng Ty. Phng ng
172
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
coi trng t tng nh nhng khun vng thc ngc mang gi tr o c cn phng Ty coi t tng nh l phng tin ca nhn thc v pht trin. Vic coi t tng nh l nhng tn iu lm phng ng chm thay i v khi t tng khng cn l cng c nhn thc m tr thnh cng c tri buc t do nhn thc ca con ngi, chnh iu ny lm cho phng ng tr nn chm pht trin. Tha nhn tnh bt bin ca mt loi l lun, ca mt h t tng chnh l tc ot t do ca i sng t tng. Cn phi hiu, t do l phng tin pht trin mi th k c l lun. a v bnh ng ca cc l thuyt, cc khuynh hng chnh l tin ca tnh a dng v phong ph ca i sng tinh thn ca con ngi. u tranh v hp tc l hai mt ca cuc sng, s tha nhn c u tranh v hp tc l tha nhn c nhiu thnh t, nhiu yu t tham gia vo qu trnh y, tc l tha nhn tnh a dng ca cuc sng. Khi ngi ta a nh nc vo ch o nhng yu t tham gia cc qu trnh y v quy nh yu t A phi thng l lm bin dng cuc sng. Mt s ngi ngh rng nh vy tc l s a dng c kim sot bi nh nc, nhng ti th khng ng nh vy. R rng, lm nh vy c ngha l ngi ta can thip vo cc quy lut t nhin ca cuc sng lm cho mt yu t thng mt cch phi t nhin. Bng cch thc
173
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
, mt s nh nc to ra mt s cnh tranh phi lnh mnh gia cc yu t, gia cc gi tr tinh thn t nhin ca cuc sng, l mt trong nhng sai lm c bn ca s lm dng vai tr ca nh nc. Ti cho rng, nh nc, ch khng phi l cc ng chnh tr, phi l trng ti khch quan cho vic tham gia u tranh v hp tc gia cc yu t. Nh chnh tr khi tham gia vo hot ng nh nc th ch c thc hin cc hot ng c php ch ho, cn nhng nhim v cha c php ch ho th khng c lm v qu trnh php ch ho cc nhim v chnh tr l qu trnh cc k quan trng, n th hin bn cht dn ch ca mt x hi. Bn cht dn ch ca mt x hi khng phi l bu c m l qu trnh php ch ho cc khuynh hng, cc nhim v chnh tr. Nu bt k nh cm quyn no, ng chnh tr no th hin tht bi th khng c cm quyn na. Chng ta u bit rng cuc sng hnh thnh bi kt qu thng mt cch t nhin ca cc yu t tri, mi m mu nhm khng ch s cn bng t nhin ca cuc sng cui cng u s tht bi, bi khng g c th cng bc s pht trin t nhin ca cuc sng. Ton b ngh thut cu to ra nh nc nm ch a v ca quyn lc i din cho cc khuynh hng x hi khc nhau c thay th nhau mt cch ho bnh. chnh l mt x hi tin b.
174
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Nu x hi c mt tng lp no t cho mnh ci quyn hoch nh cu trc tinh thn, o c, vn ho, t tng ca c x hi th y l biu hin cng khai trn quy m rng ln v s thiu dn ch. Chng ta u bit rng, dn ch c nhng nguyn l c bn ca n, dn ch l kt qu ca qu trnh nhn thc, qu trnh tho thun, qu trnh cn i gia quyn li v ngha v ca con ngi vi nhau. Xy dng x hi dn ch l xy dng mt x hi con ngi c to iu kin hon chnh mnh v nhn thc c trch nhim ca mnh. Vic p t con ngi i theo mt khuynh hng t tng khng ch tc ot t do v cm hng nhn thc m cn tiu dit thc v ngha v v trch nhim cng dn ca mi ngi. Vy s n l ca con ngi i vi cc h t tng ca chnh mnh dn n h qu g? u tin, phi thy rng s thng tr ca cc h t tng nh r con ngi v mt tinh thn, lm cho i sng tinh thn ca con ngi tr nn trng rng v thoi ho, dn n b l thuc hon ton vo cch m t ca ngi khc. Con ngi b li cun, con ngi c gio dc da trn s m t ca ngi khc th s hiu cuc sng thng qua s m t y, v khi con ngi l thuc vo s m t th con ngi l n l, con ngi vn khng c t do. Nhim v ca chng ta l to ra con ngi t do hay khi phc li trng thi t do
175
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca con ngi. Cn phi lm cho mi ngi hiu rng nu cha c t do th khng phi l con ngi. Khi con ngi theo mt khuynh hng th h mt i rt nhiu nng lc, bi v h khng cn iu kin bo tn s a dng tinh thn chun b cho s pht trin ca cc loi nng lc khc. Khi con ngi ch i theo mt khuynh hng duy nht th con ngi tr thnh mt loi t bo n nht c v gi tr tinh thn, gi tr t tng ln gi tr tr tu. l biu hin ca vic nh nc hay quyn lc ca nh nc vi t cch l mt i tng trung lp v s hu cng cng c s dng tn cng ln con ngi. Hu qu ca n l lm mt i tnh a dng t nhin ca con ngi v ca i sng x hi. Kt qu l con ngi khng c chun b, khng c rn luyn c c cc nng lc a chng loi, v do khng c nhng nng lc p ng c i hi ca thc t. Ch ra s p t t tng chnh l ch ra bn cht sai lm ca gio dc cc nc chm pht trin. S thng tr ca bt k h t tng no u c ngha l bt mi ngi phi nhn thc ging nhau v v tr, v cuc sng, v con ngi, chnh ci lm mt tnh a dng sinh hc ca nhn thc ca con ngi. Nu b p t v mt t tng th chc chn l con ngi s xy dng tng lai mt cch th ng v khng
176
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c kh nng t chc ra i sng t tng, i sng tinh thn ca mnh. Ti khng ni n khi nim tng lai vi t cch l mt i tng t nhin, m ti mun ni n khi nim tng lai nh kt qu ca nhng hoch nh, tc l mt tng lai ch ng. Khi con ngi thoi ho v mt tinh thn th cng c ngha l mt i ch v s dng cm vn ti trng thi t do v mt tinh thn hoch nh, hng th tng lai ch ng ca mnh. S tan r v mt tinh thn lm cho con ngi khng thy tng lai ch khng phi ch c s ngho kh lm cho con ngi khng thy tng lai. Tng lai lun lun l mt b phn ca nhng phn lnh mnh trong i sng tinh thn ca con ngi v mi mt con ngi cn phi c cuc sng lnh mnh v mt tinh thn tc l c cc gien ca i sng tng lai. Nu ai khng ch ng hoch nh tng lai ca mnh th ngi tr thnh mt b phn tng lai ca ngi khc hoc l nhn chng cho tng lai ca ngi khc. Ti sao li nh vy? L v con ngi ni chung khc cc sinh vt khc ch n c thc. Mt trong nhng kha cnh quan trng nht ca thc l hoch nh. Con ngi c ngha v hoch nh tng lai ca mnh, m trn thc t, ai cng c gng hoch nh tng lai ca mnh v hot ng cho cc hoch nh . Cho nn con ngi cng c nhng hoch nh thc tin,
177
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cng c gng thc hin cc hoch nh th con ngi cng ch ng khi n tng lai. Trong mt giai on c th m x hi cn phi nht qun v mt khuynh hng gii quyt mt nhim v c cht lng chin lc th vic to ra cc khuynh hng nht qun c th c ch, tuy nhin vn l tri t nhin. Nh ni, t tng to ra trng thi bt mt con ngi c nh hng, nhng ti mt thi im no m cuc sng buc phi r th nhng k b bt mt c nh hng khng r c v n to ra ri ro cho chnh n. Do vy, t do v t tng hay khng p t v cc h t tng chnh l to ra kh nng con ngi chng li s ri ro trong qu trnh pht trin, trong qu trnh din bin mt cch hon ton ngu nhin, hon ton t nhin ca cuc sng. Hay ni cch khc, chng li vic tri buc vo cc tiu chun gio iu hoc nht qun ca mt h t tng l nng cao nng lc chng li ri ro. Nng cao nng lc chng li ri ro phi bng vic tr li cho con ngi s a dng tinh thn vn c v vn cn phi c. Trn thc t, c nhiu quc gia, nhiu cng ng c h t tng ca mnh, nhng khng phi l kt qu ca mt ngi m l ca nhiu ngi, hay l kt qu ca vic la chn, sng lc t nhin nhng ci c l trong t tng ca ngi khc. C hai cch lm nh vy l cho
178
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi t do ngh v cho con ngi t do la chn cch ngh ng n ca ngi khc. Montesquieu (1689-1755), i biu ca trit hc Khai sng cho rng "T do vi ngha trit hc, l c thc hin ch ca mnh, hoc t ra l c ni ln quan nim v thc hin ch y" (Tinh thn php lut). y khng c nhm ln gia nng lc t tng v h t tng. Nu ph bin thng tin mt cch t nhin th iu ny thc y nng lc nhn thc v to ra nng lc t tng. Nng lc t tng ca x hi l ci cn phi phn u, cn h t tng l mt hoc mt chui cc t tng c tp hp v truyn b mt cch khch quan trong i sng x hi. Trong cuc sng c nhiu t tng v cc t tng tng thch vi nhau, tp hp li vi nhau mt cch rt t nhin thnh mt chui cc nhn thc c tha nhn v loi b mt cch rt t nhin. Cc nh chnh tr cn phi l nhng ngi c nng lc loi b cc t tng li thi. Cn phi thc tnh nhn loi, thc tnh mi c nhn rng nhn thc l cng vic ca chnh h, nu h khng nhn thc h s thua thit. Thay v xy dng h t tng ti cho rng phi lm cho nhn dn c nhn thc ng v cuc sng, v s pht trin h c th t chc cuc sng ca chnh mnh. Nh nc khng phi l ni t chc cuc sng m l ni t chc cc iu kin mi ngi t t chc ra cuc sng ca chnh mnh. Mi ngi t t chc
179
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ra cuc sng ca mnh th cuc sng chung s c hnh thnh mt cch t nhin, bn vng v tt p t nn tng . Cuc sng pht trin t nhin, con ngi tng thch vi nhau mt cch t nhin, con ngi hp tc v u tranh vi nhau mt cch t nhin, nh nc ch l ni iu ho nhng mt cc oan ca hai qu trnh y. Th gii ang thay i cn phi m rng cho con ngi quyn t do nhn thc tc l quyn t do t tng, t h s c sn phm ring ca mnh. Trong bi cnh th gii v ang pht trin vi tc chng mt nh hin nay th mi mt con ngi t nht phi phn u tr thnh nh t tng ca chnh hnh ng ca mnh. Ch khi con ngi mi lm ch c tng lai, lm ch c cuc sng ca mnh. H t tng tng ng vai tr to ln trong i sng con ngi, nhng n lc con ngi cn hiu rng sc cn ln nht i vi s pht trin chnh l con ngi t tri mnh vo cc tn iu, gio iu. Cn phi thay th h thng t tng, cn gii phng con ngi con ngi o c li ch ca chnh mnh bng cc tiu chun ca h gi tr, tc l con ngi c quyn o c li ch ca mnh m khng b tri buc vo cc tn iu hay cc ch dn ca h thng t tng. iu cng c ngha l con ngi phi
180
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn nhn li ch thng qua h thng gi tr ch khng phi l h thng cc tiu chun c tnh cht t tng. T do khng ch l mt khi nim lin quan n cc quyn, t do cn l mt khi nim trong hm cha c tnh khng l thuc t nhin vo nhn thc ca ngi khc. Vic lm dng tt c cc phng tin truyn thng tuyn truyn thi qu cc quan im chuyn bit chnh l to ra cc ranh gii ngn cn, c lp con ngi khi t do. 3. Vn ho Vn ho l mi trng tinh thn ca con ngi nhng nhiu nghin cu cho thy, nhiu quc gia chm pht trin, vn ho cng l mt trong nhng nhn t chnh gp phn tri buc con ngi. S rng buc v vn ha cng lm gim cht lng t do ca con ngi v lm cho con ngi khng nng lc tha mn i hi ca thi i. Con ngi khng bc ra khi cc ranh gii vn ha, cc s rng buc mang cht lng vn ha cng l con ngi khng t do. Ni n s km hm ca vn ho i vi t do ca con ngi khng th khng ni n cc nn vn ho phi t nhin, m thc cht l s p t chnh tr. Chng ta u
181
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
bit, vn ho c tnh c th khch quan. Mt nn vn ho lnh mnh l mt nn vn ho hnh thnh mt cch t nhin t bn cht a dng ca cuc sng. Tnh a dng t nhin ca cuc sng to ra mt s cnh tranh bnh ng gia cc khuynh hng ca cuc sng v sau khi tri qua qu trnh sng lc mt cch t nhin, nhng khuynh hng cn li l nhng khuynh hng hp l. Nu con ngi p t mt khuynh hng no mt cch tuyt i th tc l tiu dit s cnh tranh gia cc khuynh hng, cng tc l tiu dit tnh a dng ca cuc sng. u cc gi tr vn ho c th hin mt cch a dng hay cc yu t t nhin ca i sng con ngi c tn trng v c v tr bnh ng, th y vn ho c hnh thnh mt cch lnh mnh. Nn vn ho chnh l h qu ca t do hay l nn vn ho tn trng tnh a dng ca i sng tinh thn. Ngc li, mt nn vn ho khng lnh mnh l nn vn ho m y ngi ta s dng cng c nh nc p t cc gi tr, cc tiu chun. khng t quc gia, nht l nhng quc gia chm pht trin, nn vn ho b bin thnh cng c chnh tr v b thao tng cho nhng mc ch chnh tr v hu qu l nn vn ho tr nn lc hu v khng h tr s pht trin. cc quc gia ny, hin tng can thip vo i sng vn ho ca h thng
182
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chnh tr l ph bin. Phi khng nh rng, bt k mt lc lng chnh tr no cng mun tham gia vo vic hnh thnh cc thi quen vn ho v hn ai ht, cc nh chnh tr u hiu r rng, vn ho l cng c iu chnh trn phm vi rng ln nht, mnh m v su sc nht i vi nhn thc v ng x ca con ngi. Do , s thao tng v mt vn ho s to ra c s cho s n nh trong hot ng cm quyn ca cc lc lng chnh tr. Tham vng , thc ra, cng c th hiu c v lc lng chnh tr no cng tuyn truyn, ph bin thm ch l p t nhn thc chnh tr ca mnh vo trong i sng. V d ng Xanh xem mi trng l vn chnh tr, tuyn truyn cho ng ca mnh th h phi tuyn truyn cc thi quen bo v mi trng, bin thi quen tn trng mi trng tr thnh cc tiu chun vn ho. S tuyn truyn trong trng hp nh vy khng phi l khng lnh mnh v iu l tt yu. Tuy nhin, ngi ta ch c th i theo, c v hay u tin mt khuynh hng ch khng th dnh cho mt khuynh hng a v duy nht bng vic ph nhn cc khuynh hng khc. V vic dnh cho mt khuynh hng a v duy nht s lm bin mt tnh a khuynh hng, hay tnh a dng t nhin ca vn ho, m xt v bn cht, chnh l tiu dit tnh a dng ca i sng tinh thn ca con ngi. Ni cch khc, vic
183
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chnh tr ho vn ho tiu dit yu t t do trong vn ho lm cho nn vn ho tr nn kh cng hay cht lm sng v mt tinh thn. S can thip vo vn ho ca cc lc lng chnh tr s t tc dng nu nh x hi l x hi a khuynh hng. Tnh a khuynh hng th hin ch, c nhiu lc lng chnh tr cng th hin nhng khuynh hng chnh tr khc nhau thng qua con ng vn ho. Cc h qu ca vic tuyn truyn chnh tr khng a dng khng phi l vn ho m ch l kt qu chnh tr v n mt lc no n s b cun i khng ch bi nhng khuynh hng chnh tr khc m cn bi thi gian v s lc hu ca khuynh hng m n tuyn truyn. Chnh tr cng nh vn ho, u l h qu ca t do. Tuy nhin, chnh tr l mt hot ng thuc v thng tng kin trc tinh thn ca con ngi nn chnh tr chi phi ton b hot ng x hi khc ca con ngi. Nn chnh tr t do chnh l iu kin m bo cho qu trnh hnh thnh t nhin ca vn ho. Con ngi phi c t do chnh tr th mi c t do vn ho. Mt nn chnh tr t do, tc l tnh a dng khuynh hng ca chnh tr c m bo, s m bo tnh a dng cho nn vn ho, m bo cho n c hnh thnh nh l h qu ca t do v theo quy lut t nhin. Ngc li, mt nn chnh tr m khng
184
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c m bo bng t do, tc l khng c s a dng khuynh hng chnh tr, s rt d ph v quy lut hnh thnh t nhin ca vn ho. Cc gi tr ni ti ca mt nn vn ho lun l cht xc tc cho s pht trin cc gi tr c nhn, to ra s pht trin a dng ca cng ng x hi. Do , vn ho khi b thao tng v nhng ng c chnh tr khc nhau s tr thnh vt cn cho s pht trin a dng ca cuc sng, tc l ngn cn t do ca con ngi. S phong ph trong nhn thc ca con ngi chnh l v kh quan trng nht gip con ngi ng ph vi cuc sng. Khi nhng ngi cm quyn, bng sc mnh chnh tr ca mnh, c gng tiu dit tnh a dng ca vn ho, h khng hiu rng chnh h ang tiu dit tnh a dng ca cuc sng m tiu dit tnh a dng ca cuc sng chnh l lm cho con ngi "cht" ngay c khi h ang sng. Khi tc ng vo vn ha nh vy l h to ra mt nn vn ho khng lnh mnh, tnh c th b tiu dit v con ngi tr nn n gin n mc ht thy mi ngi u ging nhau v ging vi mt h tiu chun c nh sn. S tn trng c nhn trong trng hp ny c thay th bng s tn sng ch ngha tp th. Con ngi, trc ht, phi l mt c th v s lin kt gia nhng c th hon chnh mi to ra ch ngha tp th. Khng th c ci gi l ch ngha tp th trong khi ht
185
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thy nhng thnh t to ra n u khng phi cc c th. Cn phi thc tnh v trng thi vn ha phi t nhin ny, nu khng, ci chng ta c s khng phi l mt ch ngha tp th chn chnh m l ch ngha tp th ngy bin hay ch ngha tp th gi to. Mt nn vn ho khng lnh mnh s lm cho con ngi tr nn cc oan, cc oan ti mc tr thnh n l v mt tinh thn cho mt con ngi hay mt khuynh hng no . Xin c nhn mnh rng, bin con ngi tr thnh n l, du ch l n l v mt tinh thn, chnh l hu hoi tnh Ngi trong mt con ngi. T do sinh ra con ngi, iu c ngha l con ngi cn c t do khi nhn thc, con ngi cn c t do khi la chn, bi chnh l biu hin quan trng nht ca t do, cng chnh l quyn quan trng nht ca mt con ngi. Nh vy, vn ho c th l mt lc cn ln n s pht trin lnh mnh ca con ngi thng qua vic rng buc t do ca con ngi. Nhng yu t cc oan ca vn ho lm bin dng s hnh thnh ca nhn cch v gi tr con ngi. Chnh v th, khi nghin cu v ci cch vn ho, chng ti i n kt lun l "Ci cch vn ho khng phi l thay i cu trc ca vn ho m thay i thi ca con ngi v ngha v ng gp ca vn ho i vi i sng v s pht trin", tc l con ngi phi bit khai
186
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thc vn ho, s dng vn ho nh mt cng c bo v s hnh thnh cc nng lc cng nh cc gi tr ca mnh. Vn ho c vai tr quan trng nh vy nhng t xa n nay, ngi ta ch xem vn ho nh du hiu ca ci ring m khng hiu ngha v ca n l gii quyt nhng mt lch lc ca i sng con ngi, quan trng hn l bo v t do ca con ngi. 4. S ngho i Khng ch nh nc, h t tng, vn ha, m s ngho i cng l nhn t hn ch t do ca con ngi. Th gii cha bao gi pht trin ng u v khng bao gi c th pht trin ng u c, v th, s khc bit v pht trin l mt thc t khch quan v n tr thnh ngun gc hay nguyn nhn chnh ca nhiu vn ca loi ngi, trong c s chnh lch giu ngho. S ngho i v thiu thn cng rng buc v hn ch khng gian tinh thn, khng gian t do ca con ngi. V d, mt ngi Trung Quc mun n nc M tham quan nhng khng c tin, s khng c tin hn ch t do ca anh ta n nc M mc d khng ai cm, nh nc khng cm, vn ha khng cm, h t tng cng khng cm. Nh vy, chnh s hn hp ca cc iu kin vt cht hn ch t do ca con ngi, km hm con ngi vn ti nhng kh nng tha mn i hi ca thi i.
187
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ngho i l h qu tt yu ca s chnh lch t nhin ca nng lc con ngi. Chnh lch giu ngho v thc cht l biu hin kinh t ca chnh lch nng lc; ni cch khc, tnh trng pht trin khng ng u ca cc nng lc to ra hin tng ph bin ton cu, hin tng c tnh cht trit hc l chnh lch giu ngho. Nu x hi c hng dn chnh tr ng th vn tn ti hin tng chnh lch nng lc nhng hin tng chnh lch ny ch gii hn mc t nhin. Cho nn, s tn ti ca nh nc phc li hay hot ng phc li ca nh nc vn l mt thc t. Trong cun sch "Ci cch v s pht trin", ti ni rng ci cch v bn cht l tm ra gii hn hp l gia s tc ng ch quan ca con ngi vo i sng pht trin, tc l thm t nhin ca chnh sch v m. iu c ngha l, cc nh chnh tr phi tm nhn nhn ra tc ng hay hng dn ca h n u l . Bi v nu hng dn sai th s to ra khong cch chnh lch nng lc ln hn so vi khong cch t nhin v y chnh l bi kch ca s chm pht trin v mt chnh tr. S ngho i l tt yu khch quan ngn cn con ngi vi t do. Khi cc iu kin v mt vt cht khng m bo th r rng t do ca con ngi cng khng th c m bo. Ngi ngho vn tn ti t xa n nay, nc ngho vn tn ti t xa n nay v v ngho i nn con
188
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi phi tm cch thot khi n. Nhng vn l cho n th k XXI m mt phn ng nhn loi vn sng mc ngho kh th phi khng nh l nhng con ngi sng kip n l. Trng thi ngho i l trng thi n l. Khng b bc lt trc tip bi nhng ng ch nhng con ngi b bao vy bi s i ngho v bnh tt, dn n mt ht t do v khng th vn ti trng thi pht trin c. Trng thi ngho i chnh l h qu ca nhng tri buc ca nh nc, ca h t tng v vn ho i vi t do ca con ngi. N c quy m rng ln nht duy tr trng thi n l hin i ca con ngi n mc khng t ni, cc nh chnh tr li dng quy m ca s ngho i xem vic khc phc ngho i l bin php chnh tr duy nht ng v cn thit thc thi quyn con ngi. Tc l ch cn quyn khng c ngho i l , cn cc quyn t do khc c xem l ngn cn qu trnh khc phc hin tng ngho i. Khi kt lun rng ngho i l h qu tt yu ca s thiu cc quyn t do chnh tr, quyn t do vn ha, quyn t do t tng th c ngha l khc phc ngho i chnh l khc phc s thiu t do. Cc nh chnh tr cc nc lc hu cn phi hiu iu . S thiu t do chnh tr, thiu t do t tng, thiu t do vn ha lm cho con ngi khng ra khi qu kh ca mnh, khng ra khi cc thi quen ca mnh, l nhng nguyn nhn ca s khng pht trin ca mt c th v do
189
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
l nguyn nhn ca s ngho i. n lc cc nh chnh tr khng th tip tc nhn danh ngho i hay s dng ngho i nh l mt l do kht ln dn ch c na. Trong th k XX, th gii b chia thnh hai phe da trn hc thuyt v giu ngho v hnh thnh s i u ca h t tng gii thch th gii, gii thch s phn bit giu ngho, hay l tm li quyn li cho ngi ngho trn th gii. Kt qu s phn chia v i u y l to ra cuc Chin tranh Lnh trong na cui th k XX. Chin tranh Lnh kt thc bng vic mt i cch nhn nhn ph qut v ci gi l cuc u tranh giai cp ton cu, nhng s giu ngho khng v s kt thc ca Chin tranh Lnh m bin mt theo. Nhn loi vn ang tm cch gii thch v mt phn no ang gii quyt vn chnh lch giu ngho. Mt s quc gia ngho i phn u tr thnh nhng quc gia giu c, nhng cng c nhng quc gia gii quyt s ngho i ca mnh bng con ng khc. C nhng dn tc cam phn ngho i, khng khng b, khng u tranh. Nhng c nhng dn tc tm cch th hin s ut c ca mnh i vi s phn ha giu ngho trn th gii bng vic chng li li ch ca mt s nc pht trin v c li ch chung t cc qu trnh hp tc v cnh tranh ton cu. V thc t ny to ra ch ngha
190
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng b, ni cch khc, chnh lch giu ngho l ngun gc ca cc cuc phiu lu chnh tr v tn gio ny. Ch ngha khng b li dng hin tng phn bit giu ngho nhng c din ra di gc li dng tn gio tin hnh cc hot ng c mnh danh l u tranh cho cc dn tc ngho i. Cuc chin chng khng b trn ton cu ang din bin theo khuynh hng l p t vo nn dn ch, p t m hnh x hi dn ch n nhng vng t khng thch m hnh y. iu ny phn nh bc tranh chnh tr ton cu, ng thi l c s chnh tr cho vic nghin cu trng thi n l hin i. Bn cht ca trng thi n l hin i l vic tn ti nhng khu vc chnh tr m y ngi ta khng tha nhn cc tiu chun hay khng tha nhn s tn ti nhng i hi khch quan ca con ngi v t do v dn ch. l con ngi th phi c t do, t do l quyn ca con ngi, l nng lng to ra i sng con ngi, l bn cht t nhin ca con ngi m c t do th phi c th ch bo v n, l dn ch. u m ngi ta cn nghi ng vic cn hay khng cn t do th y l mi trng thun li cho vic xc lp trng thi chnh tr lc hu lm tin cho mt x hi n l hin i. Ti cho rng nhn loi buc phi nhn thc, cc nh nc, cc din n quc t buc phi nhn thc y
191
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng ngun gc ca ch ngha khng b. Mt s quc gia thiu trch nhim hoc l khng c trch nhim lun lun cho rng nu khng gii quyt c vn chnh lch giu ngho th khng th chng c ch ngha khng b. Tuy nhin, h khng nhn ra rng khng bao gi nhn loi c iu kin gii quyt vn chnh lch giu ngho. Chnh lch pht trin, chnh lch giu ngho l mt trong nhng bn cht t nhin ca mi qu trnh pht trin. Con ngi sinh ra t nhin c nhng nng lc khc nhau v th khng th xo c s chnh lch giu ngho, khng th gim c hoc cn rt lu na mi gim c khong cch hay s chnh lch giu ngho. Tuy nhin, th gii hon ton c kh nng xa i, gim ngho da vo mt tiu chun c thng nht chung. Ni cch khc, ci m con ngi cn chng li khng phi l s phn ha giu ngho m l s ngho i, nhn t km hm t do ca con ngi. Hin nay, tiu chun v ngho i trn th gii cha nht qun, v th, cc din n quc t cn phi c mt tha thun thng nht v tiu chun ngho i v nhn loi cn phi c gng nng cp i sng con ngi da theo tiu chun . Cn phi thc rt r ngun gc ca s ngho i v phi nghin cu nhng gii php gii quyt cn bn vn bi di mc ngho i th con
192
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi khng cn l con ngi na, l trng thi con ngi khng t do. S cht vt tm cch thot khi ngho i ca cc nc chm pht trin cho thy bn yu t km hm t do ca con ngi c mi quan h h qu vi nhau. Vy u l yu t mu cht? Phi chng l nh nc? Nu s km kp t do ca nh nc c g b th c th gim thiu tc ng ca ba yu t kia khng? Ti cho rng, nh nc khng phi l tt c v khng phi l yu t quyt nh bi nu con ngi khng xc lp s t do t tng ca chnh mnh th nh nc mi tr thnh nguy c duy nht, nguy c c tnh cht gc. Con ngi cng d chp nhn tnh trng l thuc v mt chnh tr, t tng th cng y nh nc n ch lng hnh v p t. Cho nn, nu con ngi khng thc c vic trc ht mnh phi t gii phng mnh ra khi qu kh nhn thc ca mnh l h t tng, l s rng buc ca vn ho lc hu th nh nc s tr thnh c cu km kp. T nhng phn tch v bn yu t km hm t do ca con ngi, chng ta thy nu tha nhn trng thi chnh tr l nh nc sinh ra nhn dn v nhn dn phc v nh nc th c bn yu t trn u l tt yu, ng hn l tt yu c iu kin. Ba yu t nh nc, h t tng v vn ho l tt yu nhn to cn ci cui cng, s ngho i, l
193
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tt yu t nhin. Khi hi t iu kin l con ngi khng t do v t tng, nh nc khng phi sinh ra phc v con ngi v vn ha ch l cng c tinh thn bo tr mt th ch chnh tr lc hu th ngho i l mt tt yu t nhin. Khng mt ai lm cho con ngi ht ngho i c, con ngi phi t to ra s khng ngho i ca mnh, phi t khc phc hin tng ngho i ca mnh. Con ngi mun t khc phc c s ngho i ca mnh th con ngi cn t do v t do gii phng mi nng lc, t do l tin ca mi s pht trin. III. Khuyt tt ca i sng hin i Nhng g v ang xy ra trn thc t cho thy trng thi n l hin i mang li nhng hu qu nng n khng km so vi hnh thc n l trc y, thm ch nu xt v quy m v nh hng l ln hn, v tnh cht ca n phc tp v tinh vi hn rt nhiu. N c phn nh thng qua nhng khuyt tt ph bin ca mt b phn ln ca nhn loi trong th gii hin i. Di y chng ta s ln lt xem xt v phn tch v chng. 1. S tha ho ca ci Ti mt b phn ln ca th gii l khu vc chm pht trin, hin tng ci Ti tha ho xy ra rt ph bin. Vy
194
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c mi lin quan no gia s tha ha ny vi trng thiu t do khng? Theo quan im ca ti, chnh s thiu t do khin cho i sng tinh thn ca con ngi tr nn mt cn bng v do to ra s tha ha ca ci Ti. Ti sao li nh vy? Bi v T do l ngun gc s pht trin ca con ngi. Khi con ngi khng c cc quyn t do th dn dn con ngi s nh mt nhng kinh nghim v t do, mt ch i t do cng nh mt cm hng s dng t do nh l phng tin pht trin cc gi tr tinh thn ca mnh. Nu khng c t do th con ngi khng c tin , khng c khng gian tinh thn y , khng c s sch s tm hn tip nhn tt c cc kh nng pht trin, tc l khng c nng lc. S hn ch ca khng gian t do bn ngoi v bn trong lm cho ci Ti tha ho m biu hin r rt nht ca n l s mt mt nng lc. Ti cho rng y l mt vn cn c quan tm nghin cu nu khng chng ta vn tip tc xy dng x hi bng nhng vin gch hng m khng l gii c ti sao x hi khng pht trin. Thc t nhiu quc gia lc hu cho thy, s tha ho ca ci Ti l kt qu ca mt i sng tinh thn pht trin khng lnh mnh di tc ng ca s rng buc ca t tng, s bao vy ca vn ha lc hu, s nu ko ca ngho i v trn ht l s cai tr ca nh nc. Tt c
195
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng yu t nh vy xut hin trong mi mt ca i sng, t kinh t, vn ha, chnh tr cho n gio dc, lm cho con ngi tr nn lch lc v kt qu l con ngi khng cn cc nng lc thch nghi vi cuc sng. Trn phng din kinh t c th thy nn kinh t chu s p t ca cc quan im chnh tr, c m hnh ha bng tiu chun chnh tr m khng phi bng cc tiu chun, hay cc c th kinh t. Trong cc m hnh kinh t ny, c khng t m hnh c la chn da trn nhng quan im chnh tr khc bit, mu thun vi s pht trin t nhin ca i sng kinh t. S la chn m hnh kinh t theo nhng tiu chun chnh tr c dn hng bi mt h t tng c nh ko theo hu qu l tri buc thn phn ca cc dn tc vo nhng quan im chnh tr c th, lm mt tnh nng ng, tnh t do ca cc lc lng kinh t v nh hng sng cn n i sng pht trin. H qu ca n l con ngi chun b ton b cc nng lc ca mnh theo tiu chun ca nn kinh t m nh cm quyn nh xc lp v khi m hnh kinh t y sp , nhng ch cho mt lai hnh kinh t khc th ton b nng lc chun b ca con ngi tr nn khng tng thch vi nhng i hi mi. Nhn trn phng din chnh tr, chng ta c th thy rt r s cai tr ca cc nh nc. Tt c cc mt i sng
196
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca con ngi u b p t theo mt khuynh hng c qui nh bi l tng chnh tr ca nhng ngi cm quyn. Chnh vic b p t bi mt khuynh hng v nht l khi nhu cu chnh tr ca khuynh hng y c s khc bit vi nhu cu pht trin ca i sng gy ra hin tng mt mt nng lc, thiu ht nng lc chnh tr ca ton x hi. H thng chnh tr s dng tt c nhng phng tin c trong tay hng dn con ngi chun b nhng nng lc ph hp vi nhu cu chnh tr ca n, tc l nhng th m h thng chnh tr cn ch khng phi l nhng th m cuc sng i hi. y l mt hin tng kh ph bin cc quc gia chm pht trin v mt chnh tr, nhng nc m c trng c bn ca n l thiu dn ch, khng c dn ch. Mt vn na ca cc nc chm pht trin l c nn vn ha va lc hu va phi t nhin, do , n nh hng n s pht trin v mt tinh thn ca con ngi. Vn ha lun c tnh lc hu tng i, nu n khng ci m v tip nhn t nhin cc yu t mi, n s t x cng v khng th tr thnh mi trng tt cho s hnh thnh cc gi tr c nhn. S lc hu ca vn ha l do tnh khp kn ca n, cn tnh phi t nhin ca vn ha l do s p t chnh tr ca tp on cm quyn. Trong nhng nn vn ha , con ngi c hng dn, c tuyn
197
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
truyn nhng tiu ch o c, tiu ch nng lc, tiu ch khoa hc cng ngh, tiu ch chnh tr mt cch my mc v xem nhng tiu ch y nh nhng yu t khng th thay i c, va c gi tr iu khin, va c gi tr lnh o. Nhng khi thc t chng minh rng s tuyn truyn y l nhm ln, l tng chnh tr l nhm ln v nhng tiu ch y hon ton khng c gi tr phc v cho i sng pht trin th nhng x hi hng th s tuyn truyn y bng nhin mt ton b nng lc. Th gii lun bin i khng ngng. Xu th ton cu ha cng bc mi nn vn ha phi m ca v khng ai cn c hi sng bit lp c. Vy con ngi s ra sao khi phi sng bng nhng nng lc n gin v c chun b sai trong nhng iu kin mi ca thi i? Khi chnh tr, kinh t v vn ho lc hu, tt yu gio dc cng s lc hu. Gio dc l khu trc tip gip con ngi chun b nng lc ca mnh nhng do s p t ca chnh tr m cc nc chm pht trin, con ngi khng c trang b nhng kin thc rn luyn nhng nng lc m cuc sng cn. H thng gio dc ch trang b cho con ngi nhng kin thc m h thng chnh tr cn, nhng nhng kin thc ny khng nhng lc hu m cn hon ton khng ph hp vi nhu cu ca cuc sng. Xt v mt trit hc v chnh tr hc, chng trnh gio dc
198
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng c tnh a dng cn thit ca khoa hc nhn thc bi v n ch da trn mt loi trit hc duy nht, da trn mt h t tng c nh ph hp vi nhu cu ca h thng chnh tr. Thi lng trong chng trnh gio dc b chim dng mt cch khng thng tic cho nhng nguyn l duy tr s n nh ca nhng khi nim c. Ngi ta khng xem ngi lao ng nh mt thc th con ngi vi cc quyn c lp ca n. u ra ca h thng gio dc ny l lc lng lao ng thiu nng lc hay c nhng nng lc khng bn c trn th trng lao ng. Sng trong nhng mi trng chnh tr, kinh t v vn ho phi dn ch, phi t nhin mt cch lu di s lm con ngi bin dng, con ngi khng c cm hng v cng khng nng lc to ra gi tr, to ra cuc sng ca chnh mnh. khng phi l cuc sng ca s tin b m l cuc sng mt cn bng hay b tha ho t bn trong. Quan st hng ngy rt d thy hin tng mt mt, thiu ht nng lc s ng con ngi trong cc x hi chm pht trin. C th k ra y mt s loi nng lc c bn, l: Mt nng lc phn nh s tht: C th ni s tha ho ca ci Ti chnh l s bin dng, s mt cn i ca hnh nh cuc sng trong tm hn mi con ngi thng qua
199
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn thc. Chng ta u bit, cht lng ca mt tm nh ph thuc vo cht lng ca my nh, mt ci my nh tt s cho mt tm nh c cht lng, mt ci my nh ti s cho mt tm nh hng Tm nh y b hng tc l anh khng chp c mt cch chnh xc cc cu trc ca cuc sng, anh c nhng d tt m v th anh nhn dng cuc sng mt cch mo m. Mt trong nhng d tt y chnh l s mt mt nng lc nhn thc v phn nh cuc sng trung thc nh n vn c. Nng lc phn nh s tht l mt trong nhng nng lc quan trng nht xc lp ranh gii gia ci Ti lnh mnh v ci Ti khng lnh mnh. Khi con ngi b khuyt tt v mt nhn thc th mi din bin cuc sng bn ngoi khi phn nh thng qua n s b mo m. Mc d trong con ngi lun c bn nng phn khng t nhin i vi nhng sc p, nhng bin dng m cuc sng, x hi, th ch to ra nhng do chu s p t lu di nn kh nng khng c rn luyn v v th h min dch ca con ngi tr nn thoi ho, con ngi mt i c nng lc khng trc nhng bin dng m vn ho hay chnh tr c th gy ra. S mt nng lc khng khin con ngi tr nn bc nhc, thiu ch.
200
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
V mt nng lc phn nh s tht nn con ngi cng mt lun c nng lc rung ng trn nhng i tng khc nhau. Nhng i hi ca cuc sng do c phn nh mt cch mo m hoc l khng c phn nh. Alfred de Musset, nh vn ln ca Php tng tht ln rng ti bit nhiu tc phm v i i khi ch l nhng ting nc. Nhng dng nh nhng x hi khng t do ni con ngi tha ho v lc hu v mt nhn thc, khng ai c th nghe thy nhng ting nc, ting khc ca cuc sng. l mt khng gian tinh thn khng c du hiu con ngi. Ci Ti khi nhn thc sai s gy hi cho chnh n, bi v, v c bn con ngi nhn thc v hnh ng cho nhng li ch ca mnh, cho nn, khi con ngi nhn thc sai, chp nh cuc sng sai th con ngi t dn mnh n nhng ch sai v to ra s tht thit cho chnh mnh. Con ngi c gng sng mt cch bit lp, c gng khng tng tc vi th gii bn ngoi, c gng ng mi cnh ca khng c nh sng no lt vo, khng ai pht hin ra tnh trng khuyt tt ca mnh. Vic din ra lu n mc con ngi khng cn cm thy nhng khuyt tt ca mnh na. Chnh iu to ra ci cht lm sng ca i sng tinh thn, tc l con ngi mt i nng lc xc ng, nng lc nhn bit v cuc sng, v chnh bn
201
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thn mnh, cng nh khng nhn ra s thoi ho trong nhn thc ca mnh. Khi nhn thc sai, con ngi s mc phi sai lm trong qu trnh tng tc vi x hi. Nhng sai lm s tt yu gy ra nhng tht thit c v vt cht ln tinh thn cho con ngi. Thiu ht nng lc xp x tng lai: Nhn thc l s phn nh ca ch th nhn thc v i tng nhn thc v trn mt bnh din rng ln th y chnh l cuc sng. Nhng thng thng, trnh nhn thc ca con ngi khng o c ngay tt c cc kha cnh ca cuc sng hay cc giai on, cc trng thi khc nhau ca cuc sng. C nhng giai on c nhng thnh t xut hin m vi kinh nghim ti thi im quan st, con ngi cha nng lc nh gi ng. Cho nn, trong nhn thc c mt giai on suy tng, tc l dng tr tng tng hnh dung v nhng i tng mi, nhng thnh t mi. y chnh l qu trnh xp x tng lai ca mi c nhn. Con ngi lun lun c gng nhn thc mt cch gn ng tng lai ca mnh nhng con ngi khng on c ht tng lai m lun xp x tng lai v tng lai ca con ngi ph thuc rt nhiu vo nng lc xp x y. Nghin cu s lnh mnh ca mt x hi cng chnh l nghin cu s lnh mnh ca qu trnh hnh dung hay xp x tng lai ca mi c nhn trong x hi. Thiu ht nng
202
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lc xp x tng lai, con ngi s tr nn mt phng hng v tt nhin h s khng th c s cn bng trong min tng lai m h khng c nng lc hnh dung. Ai cng phi c mt im nhn, tc l phi nhn thy mnh trong tng lai, khi con ngi khng cn nhn thy mnh na l con ngi cht v mt tinh thn. Khi s ng nhn thy mnh trong qu kh th x hi khng pht trin. Con ngi khng c tng lai, qu kh tr thnh hnh mu ca tng lai; tng lai cu trc t qu kh, y chnh l tha ho. Qun quanh vi nhng hnh mu c, con ngi khng c kh nng tng tng hay khng c kh nng sng to th ng ngha vi vic con ngi khng pht trin. Tng lai l trng thi ngy mai ca con ngi m hm no con ngi cng phi c ngy mai ca n. Con ngi phi hnh dung tng lai mt cch lin tc mi l con ngi lnh mnh. Du hiu quan trng chng minh s khng thoi ho ca ci Ti l nng lc duy tr lin tc kh nng hnh dung ra tng lai. Mt nng lc hng dn chnh tr: nhng nc lc hu v chnh tr, ngi ta mc nhin tha nhn nhn dn l ngi c hng dn, cn nh nc l ngi hng dn. Chnh v khng nh rng nhn dn l ngi c
203
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quyn c hng s hng dn chnh tr v ch c mi quyn y thi nn cc nc ny khng c x hi dn ch. nhng quc gia ny, nhn dn khng c quyn ph bin cc quan im ca mnh. Vic hn ch quyn t do ph bin cc quan im ginh cho mt quan im c ton b cc quyn t do lm cho x hi c hng dn lch. Theo l t nhin, nhn dn cng c nhng hng dn chnh tr, nu s hng dn chnh tr ca h thng chnh tr khng c cn bng bi nhng hng dn theo chiu ngc li ny tt yu s tr nn lch lc. C th thy hin tng mt nng lc hng dn chnh tr biu hin rt r mt tng lp rt quan trng trong x hi, l tng lp tr thc. Tr thc l mt lc lng tham gia vo qu trnh hng dn chnh tr di hnh thc cc hot ng khoa hc, gii tr thc cng l thnh phn to ra s hng dn x hi nhng cc nc chm pht trin gii tr thc ang mt nng lc hng dn x hi. i sng chnh tr ca h l thuc hon ton vo nh cm quyn, h khng c nng lc c lp v mt nhn thc hoc nng lc c lp v mt chnh tr cho nn ting ni ca h l ting ni ph ha. iu c ngha l tr thc cng tham gia vo s hng dn sai lch v mt chnh tr. khng ph hp hay mt mt nng lc gii tr thc l rt ln v h trt theo nhng s hng dn khng cn
204
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gi tr khch quan na. S mt mt nng lc hng dn ca gii tr thc to ra s mt mt nng lc hng dn chnh tr ca x hi, lm cho x hi mt c nng lc hnh ng. S mt nng lc hnh ng ca x hi l h qu tt yu ca s mt nng lc hng dn chnh tr, m s mt nng lc hng dn chnh tr l h qu ca s khng t do v mt chnh tr. Ci logic y cht ch mt cch t nhin, v l logic ca cuc sng. R rng l s mt mt nng lc hng dn chnh tr ca x hi xut pht t ch c x hi c hng dn bi mt khuynh hng duy nht, x hi khng c quyn la chn. Lm nh vy chnh l tiu dit s a dng tinh thn ca x hi. Cc nng lc khc nhau l ngun d tr chun b cho x hi kh nng ng ph vi nhng i hi khc nhau ca cuc sng, tiu dit s a dng tinh thn chnh l tiu dit ngun d tr cc gii php x hi. Nh nc khng nhng hng dn sai nng lc, to ra s lch pha gia nng lc v i hi m cn to ra ci khng th ng c ca x hi khi chun b nng lc v nh nc lm mt ngun d tr. Do , c th kt lun rng, ch ring nh nc c quyn hng dn chnh tr trc tip l trng thi chm pht trin v chnh tr ca nhng nc chm pht trin. Sai lm ca cc x hi l v tnh c nh ho nhng ngi cm quyn l ngi hng dn m qun
205
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mt rng nhng ngi c nng lc hng dn mi c th tr thnh ngi cm quyn. n lc cc x hi chm pht trin phi thc tnh v mt thc t rng: Ai c nng lc hng dn th ngi c th tr thnh ngi cm quyn, y chnh l s chuyn dch hp l, chuyn dch thun ca qu trnh chnh tr. Ch c c s chuyn dch thun nh vy mi c th m bo x hi khng ri vo tnh trng mt mt nng lc trn qui m ln. 2. Tham nhng Mt trong nhng hin tng tiu cc ch yu ca i sng hin i cn phi ch ra l hin tng tham nhng. Tham nhng ang tr thnh mt nguy c, mt hin tng ph bin nhng nc ang pht trin. Trong mt bui chiu i ca B trng B pht trin Hi ngoi ca Chnh ph Lin hip Vng quc Anh, c ngi hi i s Lin hip Vng quc Anh v tnh hnh tham nhng nc Anh. ng ta tr li na a na tht rng: Lu qu nn ti qun mt ri, hnh nh n chm dt t th k XVI. Tt nhin ch l cch ni vui ca mt nh ngoi giao, nhng r rng cc quan chc nhng nc pht trin, h ni mt cch kh t tin v tnh trng him hoi ca tham nhng nc mnh. Trong khi , hin tng tham nhng tr thnh mt nguy c, tr thnh cu
206
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chuyn hng ngy ca i sng chnh tr, i sng kinh t cc nc ang pht trin, thm ch nhiu quc gia n cn tr thnh quc nn. Nu phn vng v quan st k th chng ta s thy, nhng vng chm pht trin, hin tng tham nhng rt pht trin. C ngha l nhng nc pht trin th tnh trng tham nhng t hn cn nhng nc chm pht trin th hin tng tham nhng nhiu hn. Vn t ra l vn c nhng quc gia c hin tng tham nhng pht trin nhng li l mt nc pht trin v kinh t, v d Nht Bn. R rng ngay ti cc quc gia pht trin v mt kinh t thun ty hin tng tham nhng cng vn tn ti, thm ch c th quy m ln. Do , cn phi i su hn nghin cu xem trng thi pht trin no th hn ch c hin tng tham nhng. C th ni rng, ch nhng quc gia pht trin ton din trong c bit pht trin v mt chnh tr th hin tng tham nhng mi c khc phc mt cch c hiu qu. Nh phn tch phn trc, chnh s thiu t do to ra s mt mt, thiu ht nng lc ca con ngi v ti cho rng l mt trong nhng nguyn nhn quan trng nht h tr cho s n r ca hin tng tham nhng. Mi quan h bin chng gia tham nhng v s mt mt nng lc
207
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hu ht nhng quc gia chm pht trin c v kinh t ln chnh tr, nng lc x hi u tin m ngi ta thng ni n l nng lc lao ng. Con ngi phi b ra mt sc lc rt ln c th kim c mt khon thu nhp ch va ti sn xut sc lao ng ca mnh, tc l con ngi rt vt v c th tn ti, sng mt cuc sng n gin, cho nn, con ngi lun lun sn sng lm nhng vic xu. Ti sao li c tnh trng ? Phi ni rng, c rt nhiu nguyn nhn nhng s thiu ht nng lc l mt trong nhng nguyn nhn quan trng nht. Bi v nng lc con ngi thp km, hay ni cch khc, con ngi c nhng nng lc khng ph hp vi i hi ca thi i nn h khng th tm kim c c hi cho mnh, khng th bn mt cch c hiu qu sc lc, tr tu, ti nng ca mnh. Khi con ngi khng pht trin c nng lc ca mnh th cht lng cuc sng ca h km v rt t ngi chu chp nhn thn phn y, cho nn ngi ta bn chi bng nhng cch khng chnh ng, khng cng bng, to ra nhng du hiu u tin hay to ra c s x hi ca hin tng tham nhng. S mt nng lc tht lm cho con ngi khng c nng lc cung cp cc dch v chn chnh m phi s dng nng lc gi, nhng nng lc gi y ng nhin khng th to ra c gi tr gia tng. Lao ng khng to ra gi tr gia tng l lao ng s dng mt lng nguyn liu mt cch v ch,
208
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
s dng mt lng nhin liu mt cch v ch, s dng mt lng nng lng mt cch v ch, s dng thi gian v ch. Vic cung cp nng lc mt cch di tr hay s khng to ra cc gi tr gia tng ca nng lc ko li s pht trin ca x hi, T trc n nay, ngi ta vn nhn nhn tham nhng nh l mt vn o c nhng ti cho rng y l mt vn c kha cnh o c ch khng phi hon ton ch l vn o c. Nu nh nhn tham nhng di gc x hi hc, chng ta c th thy vn mt cch a din hn. Khi quan nim tham nhng l vn o c chng ta thng cho rng nhng ngi ly mt cch c thc th mi xu, mi l tham nhng. Nhng chng ta qun mt rng khng thc c s xu xa ca mnh th mi l xu nht, bi v v tnh lm vic xu th hu qu ca n s ln hn nhiu so vi lm mt cch c tnh ton. Ti ly v d, trong phng lm vic ngi ta bt iu ha ln nhng khng ai dng, vo ra khng tt, h khng ly ci g nhng h cho nng lng ca x hi b tiu tn mt cch v ch v hnh ng c gi l lng ph. l tham nhng, khng th l lng ph c. Khng phi c b vo ti mt ci g mi c gi l tham nhng, m khng lm g lm tit kim hn cho x hi, x hi tr nn hp l hn cng l tham nhng, bi anh khng
209
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lm ng vi chc nng ca anh. Cho nn ni lng ph l khng ng, t lng ph l mt cch phn cp theo quan nim hnh chnh quan liu nh ngha mt loi ti phm ph bin l tham nhng trch nhim. Tham nhng gc ny cng l kt qu ca s mt mt nng lc bi con ngi khng c nng lc nhn thc v nhng trch nhim x hi m mnh buc phi lm. X hi cng khng nng lc a ra nhng i hi v trch nhim ca tng thnh vin ca n v cng khng nng lc nhn ra s ph phch ca cc thnh vin y. S mt mt nng lc hay s lc hu ca nng lc l nguyn nhn ny sinh tham nhng cn bi v n gy ra s chnh lch gia kh nng cng hin v nhu cu. Nhu cu l mt vn ca s pht trin, nhu cu m khng c tng trng th khng th c pht trin c hay ni cch khc nhu cu l im u tin ca s pht trin v chnh n cng l mt i hi ca cuc sng. Trc y, chng ta phn u n no, mc , nhng by gi chng ta phn u n ngon, mc p. Nh vy l c s chuyn dch ca nhu cu t phm tr n no, mc n n ngon, mc p. Ngi ta vn cho rng l biu hin ca s lng ph m khng gii thch ni n l hin tng ca s pht trin cc nhu cu, m s pht trin cc nhu cu l tin ca s pht trin kinh t. Con ngi bao gi
210
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cng th, sau n ngon mc p l nim kiu hnh chn chnh v cc gi tr tinh thn. Ngi ta ch c th kiu hnh v cc gi tr tinh thn ca mnh chng no ngi ta trung thc, hay l ngi ta chi tr cho s "n ngon, mc p" ca mnh bng nhng lao ng ht sc trung thc. Con ngi khng di tr nu khng cn phi di tr cng c kt qu tt. Vy ci g lm cho con ngi di tr? y chnh l s khng tng thch gia nng lc vi nhu cu. V khng c nng lc sng trong min trin vng ca mnh nn con ngi phi p dng nhng kinh nghim ca qu kh c th tn ti c trong min trin vng. Tham nhng hay nhng thi h tt xu l kt qu ca vic khng c s tng thch tht s gia cc iu kin ca min trin vng vi cc nng lc min trin vng. Lng thuc v qu kh nhng nhu cu tiu pha li thuc v tng lai. V con ngi buc phi b p s chnh lch gia thu nhp theo kiu qu kh v tiu dng theo kiu tng lai bng cch thc bun lu trong i sng dn s, tham nhng trong i sng quan li. Trn thc t, s khng tng thch gia nng lc vi i hi ca thi i khng ch xut hin trong nhn dn m n cng l mt vn ca cc chnh ph lc hu. Nhng quc gia lc hu v chm pht trin va c mt nhn dn khng nng lc ph hp vi nhu cu ca thi
211
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
i, va c mt chnh ph khng c nng lc hng dn v lnh o. Chnh ph khng nng lc qun l v hng dn x hi cho nn chnh ph khng lm ch c tin trnh chnh tr ca mnh. H thng chnh tr khng lm ch c tin trnh chnh tr ca mnh tc l khng nng lc kim sot chnh mnh. Nhng h thng chnh tr ny khng c nng lc t kim sot mnh m cng khng cho php xy dng mt h thng x hi khc h tr qu trnh kim sot quyn lc, kt qu l chnh n tr thnh mi trng nui dng tham nhng. Khi h thng chnh tr t ra bt lc trc nhng vn ca chnh mnh v ca x hi, khng xy dng ni tiu chun ca mnh th c ngha l n to iu kin cho quyn lc b nh cp i tr trn quy m ton x hi di mi mc , mi hnh thc. Con ngi lun lun phi dch chuyn t min qu kh sang min trin vng. Nu trong qu trnh y con ngi t do v ch ng hoch nh min trin vng cho mnh th con ngi s bit cn phi c nng lc g p ng nhng i hi min trin vng. Nhng trn thc t, t do ca con ngi b km hm do cc khng gian quyn trong nhng x hi c nn chnh tr lc hu lun lun khng n nh nn to ra s lch pha v khim khuyt trong nhn thc, tc l con ngi khng c nng lc nhn
212
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thc v nhng c hi pht trin. iu ng ln n hn na l nhng khng gian chnh tr lc hu nh vy con ngi cn b tuyn truyn, r r n mt min khng c thc, con ngi c hun luyn chun b nng lc theo cc tiu ch ca mt x hi khng c tht. Nn nh rng, khng bao gi c ph bin mt x hi m n khng c tht, bi v n to ra cho con ngi mt hin tng rt tiu cc, l khng c thng tin chun b nng lc tht s sng trong min tht ca n. Khi con ngi rn luyn o c, rn luyn t cch, rn luyn tm hn ca mnh sng trong mt x hi khng c tht th con ngi s mt ht vn ling trong x hi tht m n dch chuyn n. Trong trng thi nh vy, con ngui khng lng tin vo a v ng nhin m mnh c trong cuc sng, tc l con ngi khng lm ch cuc sng ca chnh mnh, con ngi khng c kht vng hnh dung ra tng lai ca mnh, khng c trch nhim hon tt cuc sng hin ti ca mnh, thm ch mt c cm hng thng thc cc thnh tu ca qu kh. Con ngi khng c mt hin ti n nh, xc nh th s khng c sc ch n tng lai v qu kh, tc l con ngi l mt i tng b c lp, mt i tng b mt gc r, mt trin vng v mt d vng. y chnh l lc con ngi d tham nhng nht.
213
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
C s gii quyt bi ton tham nhng Tht sai lm khi cho rng con ngi khng bit kim ch nhu cu ca mnh nn tham nhng ny sinh. Nhu cu ca con ngi l mt i tng khch quan v mang tnh bn nng, nhu cu cng l mt vn ca s pht trin. Nhu cu m khng tng trng th khng th c s pht trin, hay ni cch khc, nhu cu l im u tin ca s pht trin. Khng th iu chnh hay khng th s dng phng php o c tit ch nhu cu ca con ngi, v lm nh th l khng nhn vn. Cc bin php chng tham nhng phi da trn khng nh s mt l: tham nhng l hnh vi thuc v con ngi, l hin tng mang cht lng bn nng ca con ngi. Chng ta khng th km hm nhu cu ca con ngi chng tham nhng c. Vy cn bt u t u chng tham nhng t c hiu qu cao nht, t th ch hay t nng lc con ngi? Ti cho rng cn phi tip cn t c hai pha. Tip cn t nng lc con ngi l mt chng trnh x hi quy m v kin nhn. Tip cn t th ch l cng vic hng ngy ca chnh ph. Suy ra cho cng th chnh ph cng l con ngi nhng l nhng ngi c ngha v qun l x hi. Nu nh nc khng hp php, s hnh thnh nh nc khng hp php, nhng ngi c ngha v qun l x hi khng i din cho
214
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nguyn ca nhn dn v khng c nng lc i din cho nguyn ca nhn dn th khng th ni n chuyn hon thnh nhim v ca mnh c. V mt nguyn tc, mt nh nc nh vy bao gi cng m t mt cch sai lc ton b nguyn vng x hi. Bi v x hi khi c la chn ngi i din cho mnh th h s la chn nhng ngi c nng lc phn nh nguyn vng v c thin ch tho lun. Nhng mt nh nc khng c nng lc phn nh, v li khng c thin ch phn nh th khng i din cho nhn dn, tc l nh nc khng hp php c v mt chnh tr ln v mt lut hc. Cch thc to ra s khng hp php ca nh nc v mt lut hc, ch to ra s khng hp php v mt chnh tr v ng c to ra s bt hp php v mt o c. Nh nc nu khng hp php th va khng c kh nng, va khng c o c cng khng c gii php cho cc vn x hi. Cho nn, mt nh nc hot ng theo phng thc dn ch l iu kin tt yu c th chng tham nhng v cc vn x hi tiu cc khc. Khng th chng c tham nhng nu ch chng bng nh nc, thc thi bi nh nc v ch c kim sot bi nh nc. Cn phi xc nh r nh nc ch l ngi qun l ti sn quc gia, tc l ti sn ca nhn dn. Nhn dn l ngi ch ca mi ti sn quc gia th nhn dn
215
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phi l ngi chng tham nhng ch khng phi l nh nc. Nh nc khng nh mnh l ch th ca qu trnh chng tham nhng th c ngha l nh nc chim ot quyn s hu ca nhn dn i vi t nc ca mnh, tc l chim ot quyn lc ca nhn dn. Tham nhng, v mt php l, l vn ca i sng dn s, cho nn nhn dn mi chnh l ch th ca qu trnh chng tham nhng. Nh nc l cng c ca nhn dn trong tt c mi vic, k c vic chng tham nhng. Bn v vic chng tham nhng i hi phi xc lp li vai tr ca nhn dn v ca nh nc. y l mt trong nhng nguyn l rt quan trng khng nh ch quyn ca nhn dn. Tham nhng khng ch l vn chnh tr ca ngi dn, m tham nhng cn thuc v ngi dn. Thc t, tham nhng khng ch phn ho giu ngho m tham nhng cn phn ho x hi, ph hoi ton b s yn n dn s. Chng tham nhng chnh l thng nht x hi bng chnh tr, thng nht x hi v mt tinh thn, thng nht x hi v mt o c. Cn trc l thng nht x hi v mt hnh ng chng tham nhng. Ch c lm nh vy, chng ta mi c th kim sot v hn ch c tham nhng. Nguyn Tri ni Vic nhn ngha ct yn dn nhng nay, ti nhn ra rng, ni ng hn l Vic chnh tr ct yn dn.
216
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Tham nhng l cn bnh ca x hi cho nn mun chng tham nhng th phi sa cha, un nn li nhng s pht trin lch lc ca con ngi bng cch to ra nhng khng gian thun li con ngi c c hi b p li s thiu ht nng lc ca mnh, nu khng con ngi s tip tc chm pht trin n mc n s khng ly li c cc bn nng thng thng na. Vy con ngi ly li cc bn nng thng thng u? trong nhng kinh nghim m h c hay trong s a dng tinh thn ca h. Con ngi khng th khc phc c s mt cn i gia nng lc ca con ngi v nhu cu thi i nu khng nhn ra tm quan trng ca s a dng tinh thn trong i sng x hi v khng bit bo v n. Bo v s a dng tinh thn, tc l bo v vn m cc kh nng khc nhau n lc no mi kh nng u c c hi ca mnh, hay ni cch khc l con ngi lun lun c cc kh nng thch hp vi tng c hi. V y chnh l sc mnh ca khi nim a dng tinh thn. Gii quyt bi ton mt nng lc l gii bi ton bo v s a dng tinh thn ca con ngi. S a dng tinh thn l i hi tt yu ca s pht trin bn vng v nhn vn nht. Chng ta bo v s a dng sinh hc ca i sng t nhin nh th no th cng phi bo v mt cch nghim ngt nh vy s a dng ca i sng tinh thn ca con
217
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi, bi v i sng tinh thn cng l biu hin ca i sng t nhin. Cc s vt khch quan lun lun in du hnh nh vo trong i sng tinh thn ca con ngi. Con ngi cng giao du, cng tng tri th kinh nghim cng nh nhng hnh nh ca cuc sng c trong n cng phong ph. Do , cn phi tn trng, bo v v thc y s pht trin ca tnh a dng trong i sng. Bin mt th h t tng, bin mt th nh kin khun php tr thnh thc o duy nht hay tr thnh tiu chun duy nht l chng li quy lut pht trin hay chnh l chng li s pht trin. Hn na, con ngi cn phi gii quyt bi ton dch chuyn mt cch bin chng, mt cch chn tht, mt cch chc chn gia nhng nng lc qu kh v nng lc trin vng con ngi c th p ng i hi ca thc t vo nhng thi im khc nhau. y cng chnh l c s l lun gii quyt bi ton tham nhng trn quy m ton x hi bi v bin php chng tham nhng hiu qu nht l nng cao nng lc ca con ngi, ni mt cch chnh xc nht l lm cho nng lc ca cc c th ph hp vi i hi ca thi i. Nng cao nng lc l cch ph bin nht khc phc hin tng tham nhng. Khng ai dy con ngi chun b cc nng lc c, trng hc cng ch l b phn hng dn. Hn na, nng lc sn
218
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
xut, nng lc lao ng trong thi i ca chng ta l nng lc sng to ch khng phi l nng lc lp li cc yu t c hng dn. Thi i ca chng ta i hi t do v t do sinh ra s pht trin hin i l bi v t do gip con ngi rn luyn cc nng lc v to ra nng lc sng to - nng lc lao ng ca thi hin i. Trong bi cnh cnh tranh ton cu, s dng hp l ton b ngun nng lc sng ca nhn loi bt buc con ngi phi sng to. Sng to chnh l s hng dn quan trng nht cho cht lng ca s cnh tranh, ch c sng to mi lm khng xut hin hin tng mt nng lc hay hin tng khng tng thch ca nng lc vi i hi pht trin. Nghin cu s sai lc trong vic chun b nng lc c ngha v cng quan trng, n gip con ngi nhn ra c vai tr ca th ch i vi s pht trin ca mi ngi v ca x hi. Mi ngi phi phn u tr thnh mt con ngi pht trin ton din, l nhng t bo lnh mnh ca mt x hi lnh mnh. ng thi, cc x hi lc hu phi hiu rng khng th tip tc kht ln ci cch x hi ton din v su rng gii phng nng lc con ngi. Nghin cu ci cch x hi hay nghin cu s dch chuyn c cu kinh t, chnh tr v x hi i hi phi rt thn trng v nu khng s to ra c mt x hi
219
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tham nhng. Cn nhn thc li v nhn thc ng v mi tng quan gia s hng dn chnh tr v s chun b nng lc ca i sng x hi khc phc hin tng tham nhng cng nh rt nhiu tiu cc x hi khc. 3. Bc lt C th ni, bc lt l hin tng x hi c quy m rng ln v c tc ng trc tip n thn phn ca con ngi. T trc n nay bc lt vn l mt trong nhng vn con ngi quan trng nht. Phn tch hin tng bc lt trong bi cnh th gii hin i i hi phi c cch nhn su sc v khoa hc v tnh cht ca n so vi bc lt bng nhng phng thc c in thay i rt nhiu. Bc lt khng bao gi n thun ch l phm tr kinh t m lun lun l phm tr chnh tr - x hi. Hn na, qu trnh bc lt khng ch mang yu t kinh t, yu t chnh tr m mang c yu t vn ho. Con ngi lc hu v mt t tng trong mt thi gian di s tr nn kh ho v tinh thn, tr nn tt hu vi i sng thc tin v ko theo l s lc hu ca c x hi. n lt mnh, mi nn vn ho lc hu u cn tr qu trnh nhn thc v tm ra nhng gi tr mi, v do , n th tiu sc cnh tranh v c s sng to. Ni tm li, bc lt hin hu khng ch trong cc quan h kinh t m cn trn tt c cc
220
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mng khc nhau ca i sng. Chnh v th, s l phin din nu trong thi i ngy nay chng ta ch xem xt bc lt t s bc lt n thun ca gii ch. C mt hnh thc bc lt tinh vi v gy ra nhiu hu qu hn c l s bc lt din ra trong quan h gia nh nc v x hi. Hin nay, cc quc gia lc hu vi th ch chnh tr khng minh bch, thiu dn ch, ni cc quyn ca con ngi v kinh t, chnh tr - x hi b hn ch, qu trnh bc lt ny vn ang din ra, mc d rt kh nhn ra. S bc lt y th hin thng qua cc phong tro chnh tr phi hin thc vi i sng con ngi. Chng ta c th gi l bc lt ngoi kinh t. L thuyt bc lt c in ch xem xt n hin tng bc lt kinh t m khng pht hin ra, cng khng gii thch c nhng vn phc tp ca hnh thc bc lt ngoi kinh t. Bc lt ngoi kinh t chnh l s bc lt ca nhng nh cm quyn i vi chnh ng bo ca h. N y con ngi vo trng thi n l hin i m bn thn h khng th nhn ra. y, khng phi ch mt ngi hay mt b phn ngi m ton b x hi b ri vo vng n dch v s tri buc ca tng lp thng tr trong x hi. Bc lt ngoi kinh t s dng cc bin php chnh tr, tc ng trn quy m ton x hi v ko di trong sut qu trnh pht trin ca lch s, tn ph ton b i sng x hi.
221
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
N c th hin di nhiu hnh thc, trong ph bin nht nhng c l li t l mt nht l vic cc nh cm quyn, thng qua quyn cai tr i vi dn chng, y c dn tc vo cc cuc phiu lu chnh tr vin vng v v cng ri ro, nhm tho mn kht vng c nhn ca nh cm quyn. l nguy c c tht ca bc lt ngoi kinh t hay trng thi n l hin i m nu khng gii quyt th c ngha l nhn loi vn b tc trc nhng vn c bn lin quan n thn phn con ngi. Ti cho rng khng nn kinh t hc ho khi nim bc lt m cn phi x hi ho v chnh tr ho khi nim ny ln n n nh l mt phng thc gy ra nhng hu qu nghim trng i vi i sng x hi. Ngi ta vn cho rng ch c gii ch mi bc lt gi tr thng d m qun mt cc gii khc, khng phi gii ch, cng lm nh th nhn danh cc mc tiu chnh tr. Bt k gii ch no cng bit bin sc mnh ti chnh thnh th lc chnh tr v u nh nc c t chc mt cch khng dn ch th , quy m bc lt cng ln. Nu kinh t hc ho khi nim bc lt th tc l chng ta v tnh di chuyn s ch sang mt i tng khc, trong khi ngun gc gy ti c thng qua cc hin tng bc lt m rng trn quy m khng h nh l quy m nh nc
222
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
v t nht l ln hn nhiu ln so vi quy m theo quan im bc lt c kinh t hc ho. Nhn loi gii phng mnh ra khi s bc lt bng dn ch chnh tr kt hp vi t do kinh t, l cha kho ca s gii phng. Dn ch v chnh tr to ra t do cho con ngi, c t do sng to, c t do tm kim, c t do bn sc lao ng cng nh t do dch chuyn v s dng cc s hu c li nht. Ngi lao ng c mt th s hu thuc v chnh h, l lao ng v gi tr ca lao ng y tng thm cng vi thi i. Ngy nay, con ngi khng ngng sng to v s sng to ng ngha vi pht trin, nn kinh t cng pht trin theo cht lng ca con ngi. Do vy, lao ng n gin khng cn l ng lc chnh cho s pht trin m thay vo l lao ng sng to. Bn cht ca lao ng thay i lm cho gi tr cha trong lao ng cng thay i v n to ra s pht trin ca nng lc lao ng. Nng lc lao ng s khng pht trin nu vng phi s thiu t do ca chnh tr. Nu chng ta hon ton t do th chng ta c th mang nhng li th ca mnh n ni m ti to ra gi tr thng d nhiu nht. i hi v t do chnh tr l hon ton hp l. khng phi l mt kht vng vin vng, l kht vng c tht to ra s sng tht. Vic mt sn phm khng c sn xut c th gy ra mt s lng ph no ,
223
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng vic mt sn phm c sn xut ri m khng c bn th cn lng ph hn nhiu bi l n l kt qu ca nhng u t nht nh. Do vy, mt trong nhng ni dung quan trng ca quyn t do chnh tr chnh l quyn t do bn lao ng, bn sn phm ca mi ngi v chnh n to ra gi tr cho cuc sng, khng ch gi tr vt cht m c gi tr tinh thn. Chnh s khng t do v mt chnh tr hn ch quyn t do ny ca con ngi vi t cch l ngi lao ng, do gy ra rt nhiu lng ph. S khng t do v chnh tr lm cho con ngi khng pht huy nng lc sng to v cng khng pht trin c nng lc ca mnh. Xt v mt sinh hc, s pht trin ca con ngi l khng ng u nn trnh t duy tt yu s khng ng u. Do vy, hin tng bc lt vn tip tc din ra trong cc khng gian chnh tr v php lut cho php. Nhng nu con ngi khng thc tnh v quyn v ngha v ca mnh th khng c i hi v s tin b x hi v x hi tip tc b lnh o, n dch bi nhng hng dn chnh tr sai. Hng dn sai v chnh tr v kinh t lm hu hoi nhng gi tr ca x hi thng qua s hu hoi mi trng sinh thi tinh thn ca x hi. Bn thn qu trnh hy hoi nhng gi tr ca x hi cng l mt s bc lt, bi n lm suy gim kh nng pht trin ca x hi
224
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Kt qu ca bc lt l gi tr thng d, kt qu ca pht trin l gi tr gia tng. Khi nim gi tr gia tng ngy nay rng v ton din hn rt nhiu so vi khi nim gi tr thng d. Gi tr thng d c tnh trn mt n v lao ng ca mt ngi lao ng. y l kt qu ca mt qu trnh sn xut n gin. Nhng trong qu trnh thng mi ton cu th s gia tng trong khu vc sn xut hon ton khng quy nh tnh gia tng v gi tr ca ton b h thng kinh t. Bn cht hay du hiu ca mt nn kinh t lnh mnh chnh l cc gi tr gia tng trong qu trnh hot ng ca n. Gia tng gi tr chnh l ng lc ca mi s pht trin hay l ch tiu tng hp ca s pht trin. Mt khi nn kinh t c iu hnh bi quan im chnh tr th x hi khng nhn thc c cc gi tr gia tng v tnh hiu qu trn vn tng th ca nn kinh t. V khi khng nhn thc c tnh hiu qu trn vn tng th th khng c s pht trin, tc l khng c nn kinh t, m ch c nn kinh t thnh tch chnh tr. Trong nn kinh t , con ngi khng cn l ngi lao ng theo ng ngha na v mt ht nng lc lao ng v lao ng m khng to ra gi tr gia tng. Bc lt ngoi kinh t hay bc lt trn phng din chnh tr - x hi chnh l s n dch i sng con ngi, khin con ngi b tiu dit tt c cc quyn t do, khng
225
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ch t do v kinh t, m nguy him hn, n cn tiu dit c t do chnh tr, t do sng to v thm ch c t do tinh thn ca con ngi. iu cng ng ngha vi vic tiu dit cc gi tr nhn vn ca nhn loi. Chng ta cn phi chng li khng phi l s bc lt kinh t theo ngha c in m l s bc lt quy m nh nc hay ni ng hn l chng li s n dch con ngi. Ni cch khc, chng ta phi gii phng con ngi ra khi i sng km pht trin v to khng gian t do con ngi c th pht huy ht nng lc sng to ca mnh. Nhng v kin thi gian gn y v bn ph gi i vi cc quc gia ang pht trin kinh t nh Trung Quc c th c nhn nhn t gc ang phn tch ny. Cc quc gia b kin vn bn khon v s bt cng i vi h m khng hiu rng nhn t quan im pht trin l biu hin ca mt mc sng b suy gim v mt mi trng lao ng thiu s h tr ca cc iu kin v m. Nhng nguyn tc v cnh tranh bnh ng khng cho php ai nhn danh cnh tranh bn lao ng vi gi r mt v y chnh l sc p quc t ca s pht trin. Ti cho rng nhng v vic ny khng ch n thun mang tnh kinh t m n cn mang tnh nhn vn, bi l ngi ta khng cho php mt s bc lt n gin n vy trn phm vi ton cu. Cn phi gip ngi lao ng
226
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn thc rng nu khng nhn c nhng u t tho ng pht trin cht lng ca lao ng, th n mt lc no , con ngi s khng phi l ngi lao ng na. Hng dn v dt dn con ngi i n nhng mc tiu chnh tr khng c xc nh r l lm mt nng lc ca con ngi v lm cho con ngi khng cn kh nng lao ng. chnh l nhng vn chng ta cn nghin cu gii phng ngi lao ng. Theo ti, c hai yu t c bn tham gia vo qu trnh gii phng ngi lao ng, l dn ch ho chnh tr v tr li s t ch cho gio dc, trong bao gm c gio dc v k nng v gio dc v nhn thc. Dn ch ho con ngi c c hi t do pht trin nng lc v t ch trong gio dc con ngi c th rn luyn v nng cao nng lc ca mnh bng cch tip nhn nhng tin b ca i sng. Tt c u hng ti mc tiu cui cng l con ngi c nng lc p ng nhng i hi ca i sng pht trin. S lnh mnh v dn ch ca h thng chnh tr s to ra nhng gi tr gia tng trn mi mt ca i sng x hi. Nu nh h thng chnh tr khng t c nhng tiu ch nh vy th tc l n ang bc lt, ang n dch c mt dn tc. i hi dn ch ho chnh l i hi cn thit
227
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nht bo v quyn sng ca con ngi ni chung v ngi lao ng ni ring. 4. Lng hnh Lng hnh - Khuyt tt ln nht ca con ngi S lng hnh ca cc khuynh hng chnh tr lun m nh nhn loi sut t cui th k XIX n nay. u tin phi ni n ni lo v s tn bo ca ch ngha t bn hoang d tn ph x hi v con ngi. T nhng nm u th k XIX, ch ngha t bn bt u bc lt con ngi ht sc d man, s bc lt mang tnh cht th nghim. Tip l tnh cht c ti, phi dn ch ca mt s nh nc hnh thnh t sau phong tro gii phng cc dn tc thuc a. Nhng nh nc ny p t v thi hnh nhng chnh sch i ngc li vi li ch ca nhn dn v mang n nhng ni lo cho i sng nhn loi. Nhng nm cui th k XX, u th k XXI ny, ch ngha khng b cng l mt biu hin ca s lng hnh, thao tng v ph nt s tin cy v nng lc hp tc ca nhn loi. Nhng du hiu ton cu ca cc hin tng c tnh cht lng hnh nh vy n nay vn bm rit i sng nhn loi. Nhn loi lun lun c nhng cm gic bt an v chnh cuc sng ca mnh v nhng cm gic bt an u xut pht t cc khuynh hng lng hnh.
228
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ti cho rng, lng hnh chnh l kt qu ca vic mt khuynh hng chnh tr, khuynh hng t tng, khuynh hng vn ho, khuynh hng tn gio khng c kim sot v khng c cn bng bi nhng khuynh hng khc. Tt c cc yu t u c th tr thnh hin tng lng hnh. Lng hnh l khuyt tt bn cht v t nhin ca i sng nhn loi ch khng phi ch l khuyt tt chnh tr hay khuyt tt ca mt vi nh t tng, mt vi nh chnh tr hay mt vi nh nc. Vn t ra l nhn loi khng nhn ra rng mt trong nhng kha cnh quan trng ca mi s pht trin l lng hnh. Con ngi phi thc v cc khuyt tt mang tnh bm sinh ca i sng nhn loi trong c s lng hnh, v phi nghin cu nhng cch thc kim ch mang cht lng ton cu i vi cc khuynh hng lng hnh. Trn thc t, con ngi cng c gng lm iu y nhng vn cha gii thch c mt cch bn cht hin tng lng hnh. V d, con ngi tho lun v k kt Ngh nh th Kyoto nhm hn ch s ph hoi i vi i sng t nhin ca con ngi. Tuy nhin, tinh thn xy dng cc vn kin quc t nh vy li da trn s phn b cc quyn khai thc t nhin ch khng phi bt u t vic ni r v nguy c nhn loi s b chn vi bi chnh mnh. Do vy, con ngi ci nhau v quyn li trong qu trnh xy dng cc vn kin iu chnh ton b qu trnh y.
229
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Ngay c nhng ngi thng thi nh Samuel Huntington cng ch ni n s va chm v chin thng gia cc nn vn minh m qun mt rng, ton b nhn loi l mt nn vn minh vi cc im sng, ti khc nhau trn a chnh tr ton cu. Nghin cu hin tng lng hnh l nghin cu khuyt tt ln nht ca nhn loi, nghin cu nguy c ln nht ca nhn loi. Phi ni rng, bn nng ca con ngi l khao kht t do. Lng hnh l mt biu hin ca s ni rng khng gian t do cho bn thn bng cch chim ot t do ca ngi khc. V th, lng hnh th hin s hp dn ca t do. Tm l ca k c ti cng l tm l yu t do nhng l yu t do mt cch thiu cn bng. Nhng nhn vt lch s nh Ceasar hay Hitlle l nhng nhn vt tiu cc ca i sng nhn loi, cn phi ln n nhng k nh th. Nhng cng phi thy l Hitlle v Ceasar chnh l ch "bc" ra ca cn bnh tim n trong i sng nhn loi, l cn bnh lng hnh. Nu nh khng c s "bc ra" th nhn loi khng nhn thc c mnh c cn bnh y v nhng bnh khc na. T trc ti nay, con ngi cha c nhng l gii trit hc mt cch hon chnh v nhng vn nh th, v vy a ra nhng gii php sai lm. Ngi ta ch gii thch s c ti, s tn bo ca Hitlle l do khim khuyt ca c nhn con ngi
230
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Hitlle hay do s mt cnh gic ca ngi c, ch khng gii thch l nhng khim khuyt ca loi ngi. Ch khi hiu ht c cc khuyt tt ca nhn loi, con ngi mi c tnh to hn ch c cc nguy c trong tng lai vi cc hin tng tng t. Cn phi nghin cu hin tng lng hnh thy c n tc ng v ph hoi nhn cch ca con ngi nh th no. S lng hnh, trc ht, gy ra s bin dng tinh thn ca con ngi. Hai biu hin c bn ca hin tng ny l: th nht, con ngi khng cn thch ng ti ch vi cc tin trnh chnh tr khc; th hai, con ngi khng th ra khi mi trng sng quen thuc ca mnh bi n khng th tng thch vi th gii bn ngoi. iu c ngha l con ngi thoi ho nng lc tng thch vi nhiu nn vn ho - mt nng lc mang tnh khng gian v thi gian, khng gian l t quc gia ny ti quc gia kia, ngha l hi nhp, cn thi gian chnh l tng lai. Nn vn ho ca cc t tng t khuynh lm n gin ho con ngi n mc tt c mi ngi u ging nhau v rt kh tr thnh nguyn liu u vo ca mt tin trnh chnh tr khc. S d bit ca nhng dn tc khp kn v nh kin lm cho h rt kh tr thnh nguyn liu u vo ca mt tin trnh chnh tr khc. l ti c ca s lng hnh ca h t tng i vi con ngi. N cng cho
231
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thy ri ro ln nht ca con ngi l tr thnh ph phm ca mi qu trnh chnh tr. S lng hnh biu hin di rt nhiu kha cnh ch khng ch cc kha cnh t tng. S lng hnh trong pht trin to ra s ph hoi mang cht lng h thng vi quy m ton cu v cc vn mi sinh v ph v s cn bng t nhin. y l mt trong nhng vn ton cu quan trng nht hin nay. Cn nghin cu s lng hnh thy s lng hnh khng ch tc ng v ph hoi nhn cch ca con ngi m ng thi cn ph hoi tnh cn bng v s hp l ca t nhin. Nghin cu hin tng lng hnh l nghin cu hin tng mt cn bng trn c x hi ln trong t nhin v nghin cu cc gii php cn bng li i sng nhn loi trn c hai kha cnh . Cn lu rng, s lng hnh l s mt cn bng ca i sng, nhng trong c s mt cn bng cn thit mt chng mc v s mt cn bng ri ro mt chng mc khc. Nghin cu s lng hnh cng ng thi l nghin cu s pht trin v lng hnh lm mt tnh cn bng, m th gii ch pht trin trong s mt cn bng. Pht trin v lng hnh l hai yu t song song v mt gc no , lng hnh to tin cho s pht trin, nu c s cn bng tuyt i th khng c s pht trin. Th gii phi va cn bng v va pht trin, tc l s cn
232
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
bng l cn bng ng. Nu chng ta thu xp th gii tin ti s cn bng bng cch tiu dit ton b mm mng ca s lng hnh th th gii khng pht trin v nu tnh tri trong mt c nhn to ra gi tr ca ngi th tnh tri trong cng ng nhn loi to ra s pht trin. Tnh tri ca cc yu t trong i sng cn bng ton cu cng c th hin di hin tng lng hnh. Do vy, mt k sch va c cht lng trit hc va c cht lng chnh tr l phi t chc th gii trong mt trt t cn bng ng khng lm mt ht ton b nng lc lng hnh ca nhn loi m ch hn ch mt thi qu, mt cc oan ca n khng dn n s tr gi t. iu ny c ngha l con ngi phi hiu rng cn pht trin n nh ch khng phi n nh pht trin. Nhng s lng hnh ch yu Mt iu d nhn thy l hin nay, nhiu quc gia phi dn ch v chm pht trin, s ngho i ang km kp cuc sng con ngi khin con ngi phi vt v vt ln ch kim n. Chng ta khng th khng so snh nhng con ngi ch cn da bc xng chu Phi vi nhng ngi phng Ty ang phi tm cch gim bo v cuc sng qu tha thi ca mnh. Khng th gi nhng thn phn ngho kh ny l con ngi theo ng ngha. Cc quc gia chu Phi l nhng v d vi phn ng dn s
233
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
l ngi da en vn sng trong cnh ngho i. Nhng trong khi nhng ngi dn phi sng cuc sng di mc ngho kh th nhiu nh lnh o ca h li c hng nhng c quyn, c li v mt cuc sng xa hoa. Hnh nh tng phn chnh l biu hin s lng hnh ca nh cm quyn, ni ng hn l ca mt nhm ngi m nng lc, quyn lc ca n c th ch ha. Phi ni rng, con ngi khng cn nng lc ni gin trc s lng hnh ca th ch hay ca nh cm quyn v l du hiu quan trng nht th hin y khng phi l con ngi. Mi s tc ng ph v tnh trng ny c gi l mt cuc gii phng con ngi. Tuy nhin, th gii khng th im nhin em qun n gii phng nhng con ngi ny, khng phi v khng lm c vic y hay khng mun lm vic y, m v mt thc t l vic y c th em li nhng tc hi ln hn. V nhng con ngi thnh ngi, chng ta buc phi thn trng trong vic x l vi nhng con ngi cha thnh ngi hon chnh ny. Nhng vn khng dng li . Nhn nhn su hn chng ta s thy khng n gin l s lng hnh ca mt nhm ngi. Mt dn tc khng t pht trin, t bp mo mnh v tr thnh d bit cng l mt khuynh hng lng hnh, l s lng hnh tiu cc v khp kn hay s lng hnh ca mt dn tc khng thc v trch nhim
234
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca mnh i vi s pht trin tng th ca nhn loi. kha cnh ny, chng ta thy lng hnh khng ch l khuyt tt ca con ngi m hn th n pht trin nhng tnh cht mi, mang tnh thi i. Chng ta u bit rng ci g cng u c ngng ca n. S lng hnh ca nh cm quyn to ra s lng hnh ca ton x hi, v nu s lng hnh din ra quy m x hi th n mt lc no n c th lm sp x hi. Khng b cng l mt hin tng lng hnh gy nhc nhi cho nhn loi. Nh chng ta bit khi i sng tinh thn, i sng t nhin khng cn bng th s c du hiu ca s lng hnh. T nhng nm 80 ca th k XX, khi Chin tranh Lnh qua i, th gii khng cn i u lng cc m tr thnh mt th gii hn lon, th ngay c s hn lon khng i u cng em li s pht trin nhanh chng hn. Hin nay, th gii ang dch chuyn ti mt s cn bng mi v cht lng ca s cn bng m th gii to ra trong nhng nm sp ti s quy nh ton b cht lng ca i sng nhn loi. S dch chuyn mi c nhng du hiu tch cc nh vic xut hin cc cng ng: EU, ASEAN... tt c phn nh khuynh hng tm n nhau ca th gii. Tuy nhin, li c nhng khuynh hng rt tiu cc nh ch ngha khng b. V thc cht, ch ngha khng b xut hin t lu trong
235
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lch s nhng sau s kin 11/9 th n tr thnh mt khuynh hng tiu cc hng u ca th gii hin i. Hin nay, nhng vng t xut hin nhiu lc lng khng b l ni con ngi sn sng ph hu cuc sng ca chnh mnh, l nhng con ngi khng c t do, khng cn t do, cng khng c bn lnh t do. V cng khng ly g lm ngc nhin khi cng l nhng vng t lc hu, chm pht trin ca th gii. nhng ni con ngi bt u lm quen vi nhng khi nim hin i nhng khng c s dng n trn thc t bo v cc kh nng pht trin ca chnh mnh, thm ch cn sn sng tiu dit n. C th ni, ch ngha khng b l phn ng rt tiu cc ca nhng ngi thua thit, lp v trong cc tng tc so snh ton cu. Do vy n i hi phi c ngi ng ra nhn trch nhim gii quyt vn ny nh l mt ngi lnh o th gii, nu khng, ch ngha khng b v cuc chin chng ch ngha khng b s tr thnh hin tng lng hnh tip theo ca cc quan h ca nhn loi th k XXI, thay th s i u lng cc trong Chin tranh Lnh. Nhng ngi lnh o phng Ty vn cn quanh qun vi cc kinh nghim ca Chin tranh Lnh gii quyt hay h b cc nh nc cc oan nhm thit lp nn dn ch v em s pht trin ti phng ng, m cha
236
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c nh lnh o no ngh n chuyn gii quyt vn ny mt cch hiu qu. Ni cch khc, cha c b phn tr thc no ca nhn loi nhn thc li vn ton cu ny mt cch r rng. Trong tt c nhng hin tng lng hnh th s lng hnh ca mi ngi trong cuc sng ca chnh mnh v trong quan h vi ngi khc l trng thi lng hnh cao nht, nguy him nht, n phn nh s tha ha, bin dng ca con ngi. Chnh s ba vy ca nhng gii hn nhn to ca t do gy ra trng thi ny.Trng thi lng hnh ny l kt qu ca s gp g gia yu t mt cn bng ca cuc sng vi mt cn bng v nhn thc m ch yu l nhn thc chnh tr, nhng c h tr bi nhn thc lch lc v vn ho. C th ni, chnh nhng yu t cc oan v chnh tr cng vi yu t mt cn bng v mt vn ho to ra hin tng lng hnh c tnh cht ch quan. Hin tng lng hnh ny xut hin nh mt thc t trong cuc sng khi n kt hp vi s mt cn bng v mt phng hng ca cuc sng ca con ngi. Cng ngy, mt ca nhng ngh, nhng hnh vi khng thch ng ca con ngi cng tng, chng t s tha ho ca con ngi ngy cng nhn rng trong phm vi x hi, con ngi ngy cng mt cn bng trong c cuc sng vt cht ln tinh thn. S lng hnh ny va mang tnh nhn thc, va mang tnh ch quan, va mang tnh bn nng ca
237
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cuc sng. Mt phn khng nh nhn loi ang trong trng thi mt cn bng nh vy, tc l trong trng thi lng hnh ca nhiu yu t ch khng phi ca mt yu t. Hin tng mt phng hng, mt cn bng trong cuc sng hin nay tr nn ph bin, n mc nhiu khi con ngi khng nhn ra chnh mnh. Con ngi i qu nhng gii hn hp l trong nhn thc ca mnh, khng kim sot c hnh vi ca mnh, v do con ngi lng hnh trong cuc sng ca chnh mnh v ph v mi kt cu ca cuc sng. S lng hnh ny l lng hnh theo quyn lc t nhin, tc l v chnh ph chng li s lng hnh ca nh cm quyn. l trng thi ti t nht, kh cha nht. khng ch l s cnh bo i vi cc nh chnh tr, m cn i vi mi ngi. Kim sot lng hnh Phn tch v s lng hnh thy rng t do qu gi nh th no i vi s pht trin. thc v gi tr ca t do ph thuc vo trnh pht trin ca x hi v trnh dn tr. Hay c th ni, t do chnh l nng lc nhn thc c khng gian pht trin ca mi mt x hi. Nhn dn cng thc c cc quyn t do, cng c kh nng t m rng cc quyn t do ca mnh, cng tun th cc cam
238
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
kt ca mnh i vi x hi bao nhiu th cng th hin s pht trin, thc v t do ca x hi by nhiu. Kim sot hin tng lng hnh chnh l kim sot mc ca s lng hnh. Nu chng ta chng li n bng cch tiu dit n th khng bao gi chng c v khng ai c th tiu dit bn cht t nhin ca con ngi c. Chng ta ch c th hn ch s lng hnh ch khng th tiu dit c n. Hn ch s lng hnh ca con ngi chnh l iu chnh thi xu ca con ngi v iu ny c ngha l chng ta phi nghin cu chnh sch iu chnh con ngi. C hai cch iu chnh thi xu ca con ngi l hn ch n v lm cho t l ca n b i bng cch lm cho nhng yu t tch cc trong mt con ngi ln ln. Tuy nhin, yu t tch cc cng ch c th lm ln ln n mt mc no ch khng th ln qu, iu s lm thay i v cht v con ngi s khng cn l con ngi t nhin na. Cho nn, nghin cu v con ngi l nghin cu nhng trng thi cn bng khc nhau ca con ngi trong s ph hp vi i hi ca cuc sng. Nu mt khuynh hng pht trin qu mc n mt ngng no th s thnh lng hnh. Do vy, cn bng l gii php tt nht chng li s lng hnh v ch c t do mi to
239
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ra cn bng. Khng c t do m ch c iu khin th s khng to ra s cn bng m ch to ra s i u. c bit cc nc cha c dn ch th khng hy vng kim ch c s lng hnh. Vy ci g s ngn cn, kim ch c s lng hnh ca con ngi? l s bao vy vn ho trong nc v s bao vy lut php trn bnh din ton cu. S bao vy vn ho l ch giu v ln n nhng k hay nhng vic lng hnh. S tham gia vo qu trnh ton cu l cch gio dc, rn luyn v kim ch s lng hnh ca mt nh nc. Vn ho l cng c iu chnh hnh vi con ngi v do , n iu chnh cc thnh t hay cc c th ca loi ngi. Vn ho l cng c vn nng iu chnh mi th trong c c s lng hnh. Vn ho ng trn c php lut, trn c nh nc, cnh st, qun i. Chng ta u bit rng mt ting ci ma mai c th git cht mt triu i ca mt tn bo cha m cha chc cn n v s. Tuy nhin quan trng nht vn l vn dn ch ho, vn ny phi c t ln hng u. Cn phi xy dng mt x hi t do, xy dng th ch km hm tnh cc oan, s lng hnh, m trc ht l ca nh cm quyn. Nu cc nh cm quyn khng t cn bng th h s tc ng mt cch lng hnh vo cuc sng v to ra s lng hnh trn phm vi x hi. Xy dng th ch l ngha v
240
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chnh tr s mt ca cc nh cm quyn cc nc chm pht trin cho n khi i n nn dn ch. Xy dng th ch khng c ngha l s c ngay nn dn ch m mi ch l qu trnh tim cn ti nn dn ch. Khi c nn dn ch, t bn thn n s l mt th ch c th kim sot, cn bng c nhiu mt ca x hi, bi v song song vi nn dn ch l dn tr, song song vi dn tr l vic chm dt hin tng lng hnh ca nhn dn ng thi ngn cn s lng hnh ca nh nc. Nh chng ti ni, nn dn ch khng ch l nh nc, nh nc ch l mt trong cc yu t ca ci gi l nn dn ch. Dn ch l biu hin tp trung ca khi nim a dng tinh thn ca i sng nhn loi v con ngi. Xy dng mt th ch m bo, gi gn, chm sc tnh a dng tinh thn ca con ngi v ca loi ngi l mt trong nhng nhim v khng l ca cuc ci cch th ch. N gip m bo gn gi tnh a dng tinh thn ca con ngi, m bo cho tt c cc gi tr tinh thn u c nhng a v bnh ng trc l phi v t n nhn ra gi tr ca chnh n. Cc dn tc phi nhn ra gi tr ca chnh mnh v tnh gii hn ca cc gi tr y. Bm vo cc gi tr khng nm trong thang gi tr ca nhn loi l mt trong nhng khuyt tt nng nht ca cc nc chm pht trin. Nhng, vic ph nhn cc gi tr mang tnh dn tc
241
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
to ra s bc bi v s phn ng thi qu ca n l ch ngha khng b. Do vy, nghin cu chng ch ngha khng b l nghin cu mt th ch ton cu tn trng tt c cc gi tr v lm nh th no cc gi tr t nhn ra tnh gii hn ca mnh, thm ch c tnh li thi ca mnh. * * Nhng phn tch trn cho thy nhng khuyt tt ca i sng hin i c th c mt bt c ni no nu con ngi nh mt tnh ch ng i vi cuc sng ca chnh mnh, tc l chp nhn cuc sng b p t. Khng th ph nhn rng nhng khuyt tt ny xut hin ch yu cc quc gia lc hu v phi dn ch bi l nhng ni con ngi phi sng trong s ba vy ca nhng gii hn nhn to ca t do. S thiu t do l nguyn nhn dn n nhng khuyt tt trong i sng tinh thn ca con ngi. n lc cc nc chm pht trin phi nghim tc nhn nhn li vn rng h l nhng dn tc khu tr, lc hu, trng thi tn ti ca h l mt trng thi n l hin i. Con ngi mt t do tc l con ngi sng cuc sng n l. Con ngi tn ti lu di trong trng thi n l th con ngi mt cn bng, con ngi thoi ha v l nguyn
242
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn gy ra s khng hong, s bt n nh v s khng pht trin.
243
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 7
Bin chng ca qu kh
Hin tng b qu kh hp dn l hin tng ph bin trong i sng nhn loi, trn tt c cc phng din kinh t, chnh tr, vn ho v x hi. Cc dn tc u kh chia tay vi qu kh v dn tc no cng c nhng du hiu c trng cho qu kh ca mnh. Ti sao qu kh li hp dn v quan trng i vi loi ngi nh vy? S hp dn ca qu kh l do chnh n hay do con ngi bt lc v ch bit ko l qu kh ca mnh n tng lai? Nhng nhn su hn vo tm hn mi ngi, chng ta thy rng, c con ngi no m khng m c v tng lai, c dn tc no m khng hng v tng lai? Qu kh tht hp dn nhng qu kh c vai tr nh th no i vi tng lai? Tng lai, thc ra l g v lm th no c c n? Phn tch v php bin chng ca qu kh, hay ni cch khc, v hnh trnh i t qu kh n tng lai l tm ra p n cho nhng cu hi y.
244
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
I. Con ngi v thi gian Trong tt c nhng g m thin nhin ban tng cho con ngi, thi gian l mn qu qu gi nht. l mn qu k l, khng nhng khng thm c m li c th d dng mt i. Mi ngi ch c mt s sinh thnh, mt tui tr, mt tui gi, mt ci cht. Tin bc chia ra nhng n v ging nhau, thi gian cng chia ra nhng n v ging nhau, nhng im khc bit l, nhng n v thi gian khng bao gi lp li v mt khi n tri qua th chng ta cng khng ly li c n na. Bn cnh , qu thi gian vn lun lun hu hn cho d n khc nhau mi mt con ngi. V th, nu chng ta khng c thi trn trng cn thit, chng ta s gy ra s lng ph thi gian. M nh mt thi gian l nh mt tt c. Con ngi, cng nh ton b th gii, khng th tn ti bn ngoi thi gian. Nu nh nhng nh hin sinh nhn mnh vai tr ca hin ti th con ngi, theo bn nng, thng hng v tng lai. Th nhng trn thc t, tng lai v hin ti u do qu kh chi phi. Hn na, i khi tht kh phn bit mt cch r rng u l hin ti, u l tng lai. Xt theo ngha thi gian, qu kh l ngy hm qua, hin ti l ngy hm nay, v tng lai l ngy mai. Qu
245
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
kh lun l ci qua, tng lai l ci trc mt, hin ti l ranh gii gia hai khng gian ny v n lun lun l mt ranh gii ng. Theo cch suy ngh thng thng, r rng hin ti l ci hin thc nht, thm ch c ngha nht. Nhng suy ngh k hn, chng ta s nhn thy ci khonh khc c gi l hin ti tht ngn ngi, n mc m con ngi cm nhn v n khng su sc bng qu kh v thm ch, con ngi khng n i n nh l tng lai. Trong khi , s tn ti ca qu kh thc ra l hin hu nht v n to ra v li cho con ngi tt c mi th. Xt theo quan im ca Decartes, khng gian cng nh thi gian phn chia mt cch rt minh bch. Tuy nhin, chng ta khng nghin cu khng gian hay thi gian theo quan im nh vy, chng ta khng nghin cu nhng cu trc ca khng gian theo nh ngha thng thng. y, chng ta nghin cu qu kh hnh thnh cu trc tinh thn ca con ngi nh th no. Lm th no nhng gi tr ca qu kh tip tc ng gp cho tng lai? Ton b ci th v ca cuc sng l ngy hm nay, nhng ton b ci to ra s th v ngy hm nay li l ngy hm qua, v bao gi cng vy, qu kh l mt min thi gian, mt min khng gian hnh thnh tt c nhng g m con ngi c.
246
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
C th ni, qu kh l ton b khng gian to ra con ngi, to ra kin thc, to ra tm hn, to ra kinh nghim ca loi ngi. Qu kh l min thc ca mi ngi v n gn lin v xc nh mt con ngi c th. Nhn vo mt ngi, chng ta c th bit c v c bn qu kh ca h thng qua vic xem xt chui quan h nhn qu hnh vi, thi quen, tnh cch, s phn ca mi ngi. Trit hc phng ng hay phng Ty u ni n mi quan h ny, v v bn cht, quan h nhn qu chnh l quan h ca qu kh, hin ti v tng lai. Vi mi c nhn, mi quan h ny th hin nhng bc thang khc nhau. Mt bc chn dung thc th ca c nhn khng nm din mo m nm s phn. S phn mi ngi c to nn t tnh cch ca chnh ngi y. Vy tnh cch bt ngun t u? N bt u t nhng hnh vi tng chng ngu nhin ca mi con ngi. "Gieo hnh vi gt thi quen, gieo thi quen gt tnh cch, gieo tnh cch gt s phn". Thc cht ca chui quan h ny chnh l quy lut qu kh hng o tng lai. Qu kh, ni mt cch hnh tng, ging nh ln ray hng ti tng lai. Trong mi quan h ca chng, hnh vi l qu kh ca thi quen, thi quen l qu kh ca mt tnh cch, cn tnh cch li tr thnh qu kh ca s phn. Nh vy, con ngi chnh l h qu ca qu kh xt v
247
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quan im thi gian, cho nn con ngi l h qu ca vn ho, h qu ca lch s, h qu ca trit hc. Nhn vo chui hnh vi c tnh cht quyt nh n s phn ca con ngi, chng ta thy r rng qu kh khng ch cha ng ci tt, qu kh cn cha ng c ci xu. iu c ngha, khng ch ci tt m c ci xu cng c xem xt trong mi tng quan vi qu kh, hin ti, tng lai v cng da trn nhng tiu chun hnh thnh trong qu kh. Khng c con ngi hon ton tt hoc con ngi hon ton xu m trong mi ngi c c hai th . Chng c tch t qua thi gian v n l phn c tht trong mi mt con ngi. Con ngi c th ng trong hon cnh ny, trong tnh hung ny nhng cha chc ng trong hon cnh khc, trong tnh hung khc. Nhng d ng hay sai th bn trong con ngi vn l mt tm hn, l mt khng gian tinh thn c th un nn li cho ng v c th khc phc cc sai tri. Ni n qu kh l ni n min tinh thn ca mi ngi, min tinh thn ca mi ngi vi tt c cc thnh t ca n chnh l ton b qu kh ca ngi . Min tinh thn ca mt c th phn nh kch thc t do bn trong ca ngi thng qua phn nh gi tr con ngi. Mi ngi c mt min tinh thn ring ca mnh. Ngi no c i sng tinh thn phong ph, a dng th chc
248
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chn ngi c t do tinh thn. Ngc li, nu i sng tinh thn kh ho th c ngha l t do bn trong con ngi khng ln to ra ng lc pht trin cho chnh mnh. Tuy nhin, khng ai thng bo vi nhn loi rng ti c min tinh thn ny hay min tinh thn kia, cng khng ai bit chc chn min tinh thn ca mnh hnh dng ra sao. Nhng mi ngi cn phi c thc lm ch ci t do bn trong ca mnh. c th lm ch khng gian t do bn trong, con ngi phi bit c cc quy lut ca t do trong khng gian y. Xc lp cc quy lut ca t do din ra trong min tinh thn ca con ngi l mt na nhim v ca nghin cu khoa hc v t do. T nhng phn tch trn cho thy, qu kh l mt phn khng th tch ri mi con ngi hay mi dn tc, bi v suy cho cng, nu ai lm c iu y th c ngha l anh ta ph nhn s tn ti ca chnh mnh. Trn thc t, con ngi vn lun l chnh n nhng gi tr con ngi, c ci tt ln ci xu th thay i theo thi gian cng vi s vn ng ca mi ngi. Nhn thc ng n v lch s, v qu kh qua v qu kh ang ti chnh l c s mi ngi, mi dn tc hoch nh tng lai ca mnh. II. S chuyn ha ca qu kh
249
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
1. nh kin v nui tic nh kin l nhng thi quen t tng, thi quen suy ngh, thi quen s dng mt s chn l ph bin, tm li, l thi quen tinh thn ca con ngi. l kt qu cui cng ca ton b s hnh thnh nhn cch con ngi trong qu kh. Nhiu ngi hay ln n nh kin m khng bit rng n l mt trong nhng c im tt yu ca i sng tinh thn con ngi. nh kin l tt yu v con ngi l sn phm ca qu kh, qu kh chnh tr, qu kh vn ho, qu kh sinh hc. nh kin chnh l ranh gii gia qu kh v tng lai, gia ci c v ci mi. Nu ranh gii y tnh th hnh thnh s bo th ca nh kin. Nu ranh gii y ng th y l trng thi con ngi kim sot c mt cch linh hot tm l nh kin ca mnh. Nhiu ngi vn nhm ln gia nh kin v bo th, khng thy c s khc nhau gia nh kin v bo th chnh l khng bit phn bit s cha thy ci l ca ci mi vi bnh bng bnh. nh kin l ci c trc khi hnh ng. kin v nng lc hnh ng l hai mt trong tin trnh hnh ng ca con ngi, mt tinh thn v mt vt cht. Mt con ngi khng c kh nng c nh kin th s khng c kh nng c kin. Ngc li, mt ngi khng c nng lc c kin c lp v kin nh vi n th cng khng
250
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c nng lc c nh kin. Con ngi khng c nng lc c nh kin tc l khng c nng lc kim sot hnh ng ca mnh, tr thnh k tri dt gia kin ngi ny vi kin ngi khc. Con ngi bao gi cng cn i theo nhng kin xc nh ca mnh. Xc nh kin ca mnh v cc s vt v trng thi ca n l tiu chun bt buc i vi mi ngi. Nu kin m t ng i tng th kha cnh no , nh kin y ph hp vi nng lc hnh ng; cn nu kin khng ph hp vi nng lc hnh ng th l mt tri ca nh kin. Nhiu ngi "nh kin" rng nh kin l s c nh ca quan im c nhn nhng ti li cho rng, nh kin v vic g hay vi nhng i tng no khng hon ton l ci khng thay i. nh kin l nhng kin xc nh ca mt ngi v nhng i tng khc khi gii quyt mt vn c th. l iu kin cn v con ngi tng tc vi nhau. Nhng nh th khng c ngha l n khng thay i. Nu con ngi khng c kin ca mnh th con ngi tng tc vi nhau bng g? Nh ni, nh kin khng phi l khi nim thi gian, khng phi l khi nim khng gian m l trng thi con ngi khng th ra khi n. Con ngi khng bao gi ra khi nh kin m ch c th dch chuyn t trng thi nh kin ny sang trng thi nh kin khc. Vn ch, lm th no
251
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi khng dng mt kin tc ng ln hai i tng i hi nhng kin gii hon ton khc nhau. Ti cho rng vn cn nghin cu y chnh l mi quan h bin chng gia trng thi nh kin ny v trng thi nh kin khc. thc hin qu trnh dch chuyn , con ngi cn c nhng iu kin g? Lng dng cm, kht vng hay l phm cht no khc? Hn na, nghin cu vn nhn thc v tnh gii hn ca s chnh xc ca cc kin trong s bin ng khng ngng ca s vt cng c ngha to ln i vi s thc tnh con ngi trong qu trnh nhn thc. Xt v quy m, c nh kin c nhn v nh kin x hi, xt tnh cht ca nhng kho st chuyn nghip th c nh kin chnh tr hc, nh kin kinh t hc, nh kin trit hc, nh kin vn ha. nh kin l phm cht m mi ngi buc phi c khi hnh ng vi t cch l mt con ngi. Tuy nhin, trong i sng c nhn, t do vn mt i hng ngy hng gi thng qua nh kin. Vy con ngi lm th no pht trin trong iu kin c nh kin? Mun pht trin, con ngi lun lun phi o c li chun xc ca cc kin ngy hm nay ngy mai c c nhn thc ng n hn, nu khng, con ngi s b ko li v qu kh. lm c nh vy, con ngi phi t do, m trc ht l t do vi chnh mnh.
252
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Song, trn thc t, mt tm l din ra rt ph bin l con ngi thng nui tic qu kh, khng ra khi qu kh v khng ra khi nhng thnh tu trong qu kh ca mnh. Nui tic khng ch tn ti trong cuc sng c nhn m cn thng xut hin nh l mt kha cnh tm l cng ng. Bi v, xt t gc thi gian x hi, so vi hin ti v tng lai, nu l th hin ti v tng lai b ng th qu kh i khi cn gn gi hn vi con ngi. Do , nui tic l cm gic c thc, thm ch n cn l tm l thng trc ca con ngi. Nhng chng ta cn phi rt tinh t nhn ra rng, con ngi thng khng nui tic thnh tu m khi nhn thy s vng bng ca cc hnh nh thnh tu trong mnh, con ngi nui tic v khng c c hi to ra nhng thnh tu y. Hoc, con ngi thng c xu hng t bng lng vi nhng g tuy nh nhng trong tm tay hn l phiu lu c nhng thnh cng ln. Nh vy, xt n cng, nui tic biu hin tnh th ng c hu ca con ngi. Nui tic l khng t do. Nui tic bc l ton b tnh cht ngu nhin ca cc thnh tu c c. Khi y, con ngi nui tic nhng thnh tu khng phi ca mnh. Chi b l mt hin tng tng t. Chi b l t chi nhng tht bi thuc v trch nhim ca mnh. C chi b ln nui tic u l hai cc nhm ln ca con ngi khi
253
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn thc v vai tr ch ng ca mnh trong vic kin to cuc sng. Ngi ta tng nhm l tht bi ca mnh, cng nh ngi ta tng nhm l thnh tu ca mnh. C chi b ln nui tic l nhng hin tng tinh thn c tht nhng c tht trn s nhm ln ca con ngi. Tuy nhin, con ngi c quyn nhm ln. Chng ta nn nh rng nhm ln cng l mt ni dung ca i sng con ngi. V th, con ngi cn kim nghim cc kinh nghim mt cch thng xuyn v mch bo cho nhau trnh s nhm ln. C th ni nh kin v nui tic l nhng tm l c bn ca con ngi khi cu to ra mi mt chng ng ca lch s. Qu kh lun lun nu ko con ngi, lch s lun lun nu ko con ngi, ci g lm cho con ngi c xu hng lun lun quay tr li qu kh? chnh l s nui tic, ni ng hn, nh kin dn con ngi n trng thi nui tic. Con ngi khng nhn thy mnh tng lai, v th, h quay u li tm kim hnh nh ca mnh, chim ngng thnh tu ca mnh trong qu kh. Vy lm th no gii to tm l y? Ti cho rng, trc ht, chng ta phi em i chng n vi ton b thc trng x hi trn quy m nh kin x hi. nh kin x hi l trng thi x hi cha chun b trng thi tip theo ca n, x hi dng li ng bin ca qu kh. Khc
254
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phc nh kin x hi gip mi ngi chun b c chng trnh x hi hay hoch nh c tng lai ca mnh. Hoch nh tng lai chnh l khc phc trng thi cng nhc, trng thi bo th ca nh kin. Hoch nh tng lai l cch tt nht con ngi kim nghim, con ngi tm thy ng lc pht trin, khng phi vic khng nh nhng chn l c trc, m l vic tm kim nhng li ch tip theo. Khi con ngi tip tc cng c kinh nghim ca mnh trong nhng thnh tu ca giai on tip theo th n chng tip theo na, con ngi li phi i mt vi nh kin ca chng trc . Vy, ra khi qu kh hay ph v cc nh kin l cng vic hng ngy ca con ngi pht trin. Pht trin l kt qu tt yu ca vic khc phc bnh cng nhc hay l khc phc trng thi bo th ca nh kin. Con ngi khng c cc bng chng v s thnh cng ca mnh, v cc thnh tu ca mnh th con ngi khng c nng lc v mun vn ti nhng gii hn ln hn. Ra khi tm l nui tic cng chnh l ra khi nhng gii hn ca qu kh. Bi vy, r rng, mi ngi phi phn u t n nhng nhn thc ng n, v ch nhng nhn thc ng n mi c th dn dt con ngi thot khi nhng rng buc v tm l v chp nhn thay i, ngay c nhng thay i au n nhng c ch v cn thit
255
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cho s tin b. V mt mt quan trng khc l, x hi phi c nhng thnh cng thc s trong thc tin con ngi c th so snh v nhn thc c s pht trin tt yu ca cuc sng. 2. Thnh tu v tm l dng dng C th ni, tt c thnh tu ca con ngi u c t trong qu kh. Thnh tu xc nhn gi tr con ngi. Nhng chnh thnh tu li rt c th dn con ngi n bin gii ca s tr tr, lm cho con ngi chm chp trong qu trnh dch chuyn n nhng chng tip theo. Tt c cc thnh tu trong qu kh u mang mt ngha i vi mi ngi, mi dn tc, chng to ra nim t ho trong cm xc ca con ngi, do , chng nu ko con ngi trong s say sa v lm con ngi kh ra khi qu kh. S d c tnh trng l v yu t ch o chi phi cm gic hnh phc ca con ngi chnh l nhng gi tr ca qu kh, m xt n cng, con ngi nhm ln bi cc yu t to nn cm gic hnh phc, t ho. Lng t ho l nh ca thnh tu trong tm hn con ngi. Nu con ngi khng tht to ra thnh tu th s khng c hnh nh thnh tu trong i sng tm hn. Ni cch khc, nu thnh tu thc s l ca con ngi th nh ca n i cng
256
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
vi con ngi, cn nu khng phi l thnh tu tht th n khng c nh, do khng c lng t ho chn chnh. Lng t ho chn chnh ca con ngi l thnh tu chn chnh ca hot ng tr tu, hot ng o c, hot ng x hi ca chnh ngi . Thnh tu chn chnh l kt qu ca t do, kt qu ca sng to, cho nn nh ca n trong tm hn, trong tr tu, trong kinh nghim con ngi cng t do. Khi nh ca cc thnh tu t do th tm hn con ngi cng t do, bi v nh ca cc thnh tu chnh l ni dung ca tm hn con ngi. Mt con ngi khng c cc thnh tu l kt qu ca t do th nh ca thnh tu khng t do v min tinh thn ca con ngi l mt min y nhng th ba t. V th, con ngi khng dm dch chuyn na, h s mt i o nh. Nhng ngay c khi con ngi c thnh tu tht v lng t ho tht th con ngi vn phi tip tc to thm thnh tu, bi cuc sng lun thay i v v th con ngi cng phi bin i theo. Bt k th g cng ch c gi tr trong nhng hon cnh, giai on nht nh, v thnh tu no cng ch c mt gi tr nht nh. Hn na, s lc hu hay l s mt gi ca nhng thnh tu trong qu kh l biu hin ln nht v tp trung nht ca cm gic bt hnh ca con ngi. Trong qu kh, con ngi c th lm ng, c th lm sai, nhng ra khi ci sai ch l mt mt ca qu
257
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trnh ra khi qu kh. Ton b lng dng cm ca con ngi trong khi cu to ra tng lai l ra khi c ci ng ca mnh. Nu qu kh l nhng thnh tu chn chnh th s to ra trng thi con ngi luyn tic khi ri b nhng iu ng n. Nu qu kh to ra mt v p th con ngi s luyn tic khi ri b v p y n mt v p m hin ti cha hnh dung ra. cng l tm l rt thng thng ca con ngi. Lun lun c mt trng thi dng dng, trng thi phn vn, trng thi luyn tic ca con ngi i vi mi s ra i ca mnh trong qu trnh kin to nhng gi tr mi cho tng lai. Do , cn phi nghin cu tm l dng dng y nh l mt hin tng t nhin ca con ngi nh gi cht lng qu kh ca con ngi. Con ngi khng mun tm bit v p ca qu kh i tm tng lai. Vy, con ngi ng hay sai khi phn vn, nui tic qu kh? C cch no con ngi mang s ng n, s ho hng ca qu kh n cc min khc ca tng lai hay khng? V vic em s ng n trong qu kh, em nhng thnh tu ca qu kh lm vn to dng cho tng lai liu c ng hay khng? Ton b vn nm ch, con ngi phi xc nh c gia thnh tch ca qu kh v trin vng, tc l tng lai, ci g quan trng hn cho hnh phc ca mnh.
258
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
R rng nu khng c trin vng, khng c tng lai th con ngi khng pht trin. Nu ton b gi tr c ca con ngi nm trong qu kh th ton b s ng n ca con ngi l i tip n tng lai, v do vy, con ngi lun lun phi t ra nhim v cho mnh l kin to nn mt tng lai nh th no khi n tr thnh qu kh th cht lng ca n phn nh gi tr c nng cao ca con ngi. Trong qu kh, con ngi c th c thnh tu nhng nu khng c mt min hp l pht trin tip th tc l con ngi khng c trin vng. Con ngi khng th hnh phc khi h xc nhn rng h khng c trin vng. Nhim v ca con ngi l dch chuyn tip. Mi s ging nhau ca hm nay v hm qua u l bt hp l. V th, mt trong nhng biu hin hnh phc quan trng ca con ngi l hm nay khc hm qua nhng phi khc theo khuynh hng tch cc, v nu khng th con ngi ko li tng lai. Con ngi ko li tng lai tc l con ngi ang sng li qu kh. Thnh tu ca qu kh khng cu c tng lai ca con ngi nu con ngi khng tm thm c gi tr tng lai. Mt tng lai ti sng m mi ngi c trin vng, c hnh phc lun lun hp dn. Con ngi phi c nng lc thit k tng lai, nhng trc ht, phi c kht
259
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
vng v mt tng lai ca chnh mnh. Kht vng khng ch n thun l c m m n cn l s c gng tm ra con ng i n tng lai ca con ngi. Khng phi ai cng c th thc hin kht vng ca mnh, nhng nu khng c kht vng th khng th c thnh tu. Hn na, kht vng l biu hin tnh yu ca con ngi vi cuc sng, m tnh yu lun lun l ng lc c bn con ngi hon thnh bt c vic g, con ngi phi c tnh yu cuc sng thit k c mt tng lai c tnh kh thi. Tng lai v cng quan trng vi mi ngi, con ngi phi rn luyn c nng lc v tnh yu i vi tng lai ca mnh. Bng tnh yu, bng kht vng v bng c nng lc, con ngi tng tng v hoch nh tng lai ca mnh, ng thi rn luyn nng lc trin vng i n min trin vng . 3. Trin vng v tt yu Nh trn ni, trin vng l mt khi nim ht sc quan trng i vi con ngi. V c bn, nghin cu s ng n ca con ngi chnh l nghin cu trin vng ca con ngi. Khi ngi ta khng nhn thy trin vng th ngi ta buc phi thm canh trong qu kh. Con ngi khng c bng chng v s thnh cng ca mnh, v cc thnh tu ca mnh th con ngi khng c
260
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nng lc v ch vn ti cc trin vng. chnh l s nhm ln ca con ngi v gi tr, v thnh tu. Cu hi m mi ngi cn t ra khng phi l ta c thnh tch g, m quan trng hn c l trin vng, hay ngy mai ca ta l g? Bi v thc ra, con ngi s dng thi gian sng ca mnh to ra trin vng. Ni cch khc, bn cht ca s pht trin chnh l tm ra trong qu kh nhng kinh nghim ca s tin tin, nhng kinh nghim to ra trin vng. Nhng trin vng no ri cng tr thnh sn phm ca qu kh. Cho nn con ngi phi bit to ra yu t trin vng ca mnh mt cch lin tc. S chm ht ca yu t trin vng trong i sng tinh thn hoc i sng hot ng ca mt con ngi l du hiu tp trung nht bo hiu s tr tr ca cuc i ngi . Vy lm th no to ra trin vng? Chng ta bit rng, t do lun l ngun gc ca mi nng lc, mi sng to ca con ngi. T do l iu kin con ngi tm ra khuynh hng pht trin, con ngi thay i ng i m khng b ngn cn. C nhng con ngi bit ng trc c bc tng chn m vn i, n l tc, nhng c ngi i ht n chn tng ri th h r, h i tm li thot. Ti cho rng trin vng thc cht l kt qu ca vic con ngi tm ra li thot trc s bao vy ca cc tt yu. Bi v tt yu chnh l cc bin ca khng gian
261
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
pht trin. Mt ngi pht trin ht bin ca mnh m khng i tip c th b tc, nhng nu tm ra li thot trong s bao vy ca cc bin th con ngi li c khng gian t do. Do , to ra trin vng, con ngi phi tm li thot ra khi khe hp ca cc tt yu, phi ph v ranh gii ca cc tt yu. Nhim v ca loi ngi l tm cch gii phng mnh ra khi cc tt yu. Ngi c tm nhn l ngi nhn thy c ly gia trng thi hin nay ca mnh vi cc tt yu, i tm cch ni rng ci tt yu, vt qua ci tt yu ny thay th bng ci tt yu khc v to cho mnh mt trin vng ln hn. Tng lai l mt i lng khch quan, n khng n thun l s tng tng ring ca mt con ngi. V hoch nh tng lai chnh l sp xp, chun b cc nng lc n nhn tng lai ch khng phi to ra tng lai. Tng lai s n vi tt c nhng ai hnh dung ra min trin vng ca mnh v rn luyn c cho mnh nhng nng lc ph hp vi i hi ca min trin vng . Min trin vng chnh l s thun theo t nhin, tc l thun theo cc tt yu. Ngi ta nhn ra tt yu thi hin ti th d, bi v ngi ta va chm vi n. Nhng nhn ra cc i lng tt yu trong tng lai nh l kt qu ca nhng d bo th con ngi phi dng n c
262
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nng lc tng tng v c tnh yu i vi cuc sng ca mnh. Nhiu khi, con ngi bu vu vo mt vi bng chng phin din v khng y nhng to ra trng thi mun lu li qu kh, cho nn, con ngi khng ra khi qu kh c. Tuy nhin, im mu cht l, nu con ngi lun lun c kh nng thit k tng lai ca mnh trn ci phi liu l chnh con ngi mnh, chnh thnh tu ca mnh th ngi ta s ra khi qu kh, ra khi ngy hm qua mt cch d dng. Khi la chn khuynh hng i tip, th khuynh hng y phi l kt qu ca qu trnh ra khi qu kh n mt min hin thc mi. Vy con ngi ra khi ngy hm trc nh th no, bng nhng thit k da trn tr tng tng ca ring mnh hay bng cch thc hin mt l trnh x hi c hoch nh sn? III. Nng lc i ti tng lai 1. Nng lc t gii phng Con ngi lun phi ra khi qu kh ca mnh bng nhng n lc ca chnh mnh. khch l con ngi ra khi c min qu kh ca mt dn tc th trc ht phi khch l con ngi ra khi qu kh ca chnh mnh. T
263
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gii phng mnh ra khi qu kh nhn thc ca mnh hay h t tng, gii phng mnh ra khi cc rng buc vn ha chnh l s ch ng tm li t do. Mi con ngi phi va l mc tiu, va l ch th ca qu trnh t gii phng. Bn cht ca qu trnh ra khi qu kh l con ngi ti thit li khng gian tinh thn ca mnh hnh thnh nng lc tng tng hay nng lc thit k tng lai. y, chng ta nghin cu con ngi ra khi qu kh ca mnh nh th no, ra khi cc iu kin x hi khng thun li cho t do nh th no. Con ngi khng th ra khi qu kh bng mt cuc u tranh t tng, bi v bt k cuc u tranh t tng no cng chnh l s giao thoa vi qu kh ca con ngi. Khi u tranh t tng, con ngi khng hon ton t do hoch nh tng lai. Vy con ngi lm th no c cch i x ng n vi qu kh ca mnh, v lm th no c nng lc thit k ra tng lai? Trc ht, mi ngi phi lun thc dn dp li khng gian tinh thn ca mnh. Chnh nh kin v s nui tic khin con ngi nn n cha th ra khi qu kh, do , iu quan trng l phi lm mt i s nn n ca con ngi, m mun vy, phi c th g li ko con ngi i. C ngi cho rng, kht vng s l ci li ko
264
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi mnh nht. Nhng con ngi mun i mt cch nghim tc nh mt ngi trng thnh th ch c kht vng thi l cha . Bi v kht vng ch l ng c to nn ng lc, nhng con ngi i c khng phi ch bi ng lc m cn bi bnh li, bi c khuynh hng. iu c ngha l, trc ht, phi chm dt s kim sot ca qu kh con ngi c th ra khi qu kh m khng b nu ko. Vy con ngi phi ly g lm ng lc, lm cm hng c bn cho vic i n tng lai ca mnh? Tnh v li hay li ch ng vai tr g trong vic khuyn khch con ngi tip tc i? Chc chn, nu khng nhn thc c ci li pha trc ln hn s li th con ngi s khng ra i. Vy ci g to ra con ng, to ra cng ngh chnh xc con ngi i n mt li ch ln hn so vi ci n c hm qua? chnh l t do. Con ngi cn t do dch chuyn t cc hng nhm ln sang nhng hng khng nhm ln, iu y c ngha, con ngi phi c quyn dch chuyn t nhng sai lm ny i tm mt li thot ng n hn cho cc hnh ng ca mnh. Nu con ngi khng c t do bn trong tm hn tc l con ngi khng ra khi nhng nhm ln ca mnh, nu con ngi khng dn dp khng gian tinh thn ca mnh th khng th c s pht trin, v bt k khi nim no t vo y
265
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cng u tr nn bin dng v lch lc. Thng thng, con ngi s thay i, cm gic s thay i l mt biu hin ca nh kin. i khi ngi ta khng dm thay i v c tng rng ci ch mnh va t c n l quyn li, l hnh phc tht ca mnh. Do , con ngi m kh kh chng m khng bit rng chng c th tim n rt nhiu ri ro. Tm li, min tinh thn ca con ngi phi l mt min t do con ngi c th nh nhng dch chuyn t nhn nh ny, t nhn thc ny, t kt lun ny sang nhn nh khc, sang nhn thc khc v sang nhng kt lun khc. T do chnh l ci dn dt con ngi ra khi qu kh. Mi con ngi phi hng ngy dn dp khng gian tinh thn ca mnh, hng ngy phi suy ngh, phi sng to v hon thin v p ca mnh. Hnh phc cng l ni gp g ca s may mn v lng kin nhn ca con ngi trong vic t to ra v p ca mnh. Tt c nhng ngi c trch nhim vi bn thn u phi lun lun ngh mnh l mt nguyn liu ngh thut m ngi sng to ra v p cng chnh l bn thn mnh. Ra khi qu kh l to trn ci phi liu ca qu kh bn thit k mang cht lng m hc ca tng lai. Nu mun ra khi qu kh th phi hnh dung v thit k ra tng lai. Tng lai m khng
266
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hp dn th con ngi li chui vo qu kh, con ngi tr thnh t nhn ca chnh mnh. Ti cho rng c bn iu kin ht sc quan trng ca tin trnh ny : Th nht l con ngi phi thc c gi tr ca t do. T do l phng tin s mt c th bt u tin trnh ra khi qu kh. Con ngi phi c tnh yu v s hiu bit i vi t do th con ngi mi thy yu cuc i mnh. Th hai l con ngi phi c gio dc. Con ngi khng c gio dc th min k c khng c kinh nghim v tr tu, khng nhng cht liu cho vic thit k tng lai. Th ba l con ngi phi c t do trn thc t, tc l phi c dn ch. Dn ch l ngi nh php l, l ngi nh tinh thn ca t do. Ch c th ch dn ch mi m bo c cc quyn t do ca con ngi. Ba iu kin y cng vi iu kin th t l khng ngho i, tc l m bo cho con ngi c phng tin thc hin bn thit k, l bn iu kin con ngi c nng lc hnh dung v to nn mt tng lai c cht lng m hc. Chng ta thy rng, con ngi, nu khng b cc cuc cnh tranh thc p th ngay c s giu c cng khng lm cho con ngi ra khi qu kh. V th, ti mun nhn mnh rng, tng lai c cht lng m hc, ch khng phi tng lai ca s giu c, mi sc hp dn con ngi ra khi qu kh ca mnh.
267
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Tm li, hnh trang i n tng lai tht s nm trong chnh tm hn v kinh nghim ca con ngi. Tt c nhng g trong qu kh th to ra qu kh. Nu con ngi nht nhng qu thc trong qu kh i n tng lai th con ngi khng th i n tng lai. Con ngi i n min trin vng ca mnh bng tm nhn v tng lai v bng s n lc ca bn thn to ra nng lc trin vng m tng lai i hi. Nu chng ta dng cm, chng ta ti tn, chng ta t nhin th chng ta lun tm c nhng th cn cho cuc sng ca mnh. Nu chng ta d phng qu, cn thn qu, chng ta mc c vi qu kh v tng lai nhiu qu th chng ta khng vt i c nhng th khng cn gi tr. Con ngi cn c nim tin vo cuc sng ngy mai ca mnh, mnh dn vt b nhng th khng cn cho tng lai. Hnh trang i vo tng lai cng nh cng tt. Tng lai c hnh trang ca n v n cung cp ngay ca mi mt ngy cho chng ta. Tng lai p lm, chng ta phi lm cho tm hn mnh thong ng, phi bit tin vo l phi tm hn. Con ngi c trch nhim th buc phi suy ngh xa hn v tng lai ch khng phi v qu kh. Bi ton ra khi qu kh l bi ton ca mi ngi. Mi mt ngi s hu mt tng lai, mi mt ngi s hu mt vn sng, mt khng gian sng, mt cuc sng. Con ngi phi t
268
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
pht trin mnh, t chu trch nhim v mnh. Khng ai c th thay th mt ngi hoch nh tng lai, hoch nh cuc i ca chnh ngi y c. l vic quan trng nht trong cuc i mi con ngi. 2. Nng lc ra khi qu kh ca cng ng Qu kh ca mi ngi l tp hp con ca qu kh x hi. Vy con ngi khi ra khi qu kh ca mnh th c c t do cha? Chng ta iu chnh cc nh kin ca mnh, iu chnh cc thi quen tinh thn ca mnh th m bo rng chng ta t do cha? Mi ngi phi t do vi chnh mnh, vi c qu kh v hin ti ca mnh, ng thi phi t mnh n lc ch khng th da vo s h tr ca ngi khc. Mt ngi ra khi qu kh mt cch t lc cng cao th nng lc ra khi qu kh ca c cng ng dn tc v cng ng c tr cng ln. Nhng ngi chm s lm gim hiu lc ca nhng ngi nhanh nhng n vn to ra mt min thc ca vic ra khi qu kh. Chng ta c th hnh dung, nu mt s ngi dch chuyn ra khi qu kh chm th trong khi phn ln cng ng dn tc bc sang min trin vng, h vn cch min trin vng ca mnh mt on ngn, do vy, tin trnh ca c dn tc cn c mt khong trng vi qu kh. Nu tt c mi ngi
269
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c nng lc nh nhau th c dn tc s ra khi qu kh cng mt lc nhng y l iu khng th c. Chc chn, nhng con ngi khc nhau th c tc khc nhau, nhng vn l, mi ngi phi t mnh thc hin qu trnh y. Nu con ngi ku gi s h tr ra khi qu kh nhanh hn th tc l ngi khng ra khi hay khng c nng lc ra khi qu kh. S dch chuyn mang tnh cng ng i vi mi c th l s dch chuyn ca chnh c th. S dch chuyn ca chnh c th lm cho mi c th quan st v so snh. Chng ta c th tin tin trong min qu kh nhng c tng lai, c hnh phc th phi to ra s tin tin trong min trin vng ca mnh. V y chnh l nhim v ca mi con ngi bt k thi i no. Nu con ngi vn quanh qun vi nhng hnh mu c th con ngi khng c nng lc pht trin, khng c kh nng tng tng ra nhng yu t mi cho s pht trin. iu ng ngha vi vic con ngi khng c tng lai, v y l biu hin ca s thoi ha. Du hiu quan trng chng minh s khng thoi ha ca ci Ti l nng lc duy tr lin tc kh nng hnh dung ra tng lai. Tng lai l qu trnh duy nht m bo cho s tip din ca cuc sng, con ngi khng hnh dung ra tng lai na th con ngi b tc. Mt dn tc khng hnh dung ra
270
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tng lai ca mnh th chc chn con ngi khng c tng lai ti sng. Mt dn tc ng ca, khng giao tip vi th gii bn ngoi m ch quanh qun vi nhng vn ca mnh th dn tc y b b qun, b lc trong cuc sng ton cu. V th, cc dn tc y phi ci cch vn ha c mt nn vn ha m, to ra mt dung mi tinh thn lm cho con ngi khng lc hu v c nng lc tng tng ra tng lai ca mnh. Mi c th cn phi ra khi qu kh v gp phn to nn kh nng y cho c dn tc. Khng ai c th v khng ai c quyn dn con ngi n mt min m h khng c kinh nghim khai thc, khng c nng lc tn ti. Vy trch nhim ca cc nh chnh tr u trong vic to ra s pht trin, to ra t do cho tng c nhn ra khi qu kh ca mnh? Trch nhim ca cc nh chnh tr l thc thi mt ch m con ngi hon ton c iu kin dch chuyn n min trin vng. Mt th ch tt, mt th ch chn chnh l mt th ch gip con ngi hnh dung hay xp x tng lai ca mnh. 3. Nng lc trin vng Khi con ngi i tm tng lai, i tm hnh phc ngha l to ra cc trin vng cho mnh. Vy ci g quyt nh trin vng ca con ngi? Thc ra, trin vng l kt qu
271
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca rt nhiu th nhng quy li l nng lc thc t v nng lc trin vng. Nng lc thc t cn cho vic tng tng, thit k min trin vng ca mi ngi v chun b cho nng lc trin vng. Nng lc trin vng l nng lc sng v p ng nhng i hi ca min trin vng. to ra min trin vng, con ngi phi bit tng lai i hi nhng g. Tng lai i hi anh phi c nng lc tn ti trong n. Nhng nng lc y n t u? N nm trong chnh s a dng v tinh thn ca con ngi. V a dng tinh thn l ngun gc ca a dng nng lc. iu c ngha, nu con ngi tin lng c, con ngi cho mnh pht trin mt cch a dng th con ngi s c nhng nng lc tim n, v vo nhng lc cn thit, bng tm nhn, h s rn luyn kh nng ph v ranh gii ca cc tt yu i vi nhng nng lc c, v m ra nhng nng lc mi. Chnh s a dng nng lc gip con ngi tm thy nhng min trin vng mi. Cc min trin vng l tt yu i vi nng lc min trin vng v con ngi phi phn u c c nhng nng lc . Con ngi phi d bo c nhng nng lc m mnh cn c trong min trin vng ca mnh, cng chnh l hnh dung nhng g mnh c th lm v nhng g mnh c th t c trong tng lai. Min trin vng chnh l min tinh thn trong tng lai ca con ngi. Con ngi khng
272
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
th bit chc chn i sng tinh thn ca mnh trong tng lai l th no nhng hon ton c th d bo, thm ch, linh cm thy n. Con ngi c mt nng lc bm sinh ch n trin vng, linh cm ti trin vng, phn tch v xy dng h tiu chun cho min trin vng ca mnh, y chnh l nng lc thit k tng lai. Con ngi cn c quyn t do thc hin cc thit k. Khng gian v m, khng gian t do bn ngoi chnh l khng gian trin khai, khng gian t do bn trong chnh l khng gian thit k, l nhng khng gian quyn v khng gian nng lc i n min trin vng ca mi mt con ngi. Min trin vng phi l tp hp cc trin vng th mi m bo tnh bn vng. Mt min trin vng khng th ch bao gm mt loi trin vng v mt loi nng lc v nu ch c th, con ngi ly g sng khi trin vng khng cn gi tr? Do vy, mi ngi phi bit lm phong ph nng lc ca mnh, a dng ho nng lc trin vng to ra tp hp cc trin vng, v con ngi ch c th lm c iu ny khi tnh a dng ca i sng tinh thn c m bo. l nguyn l quan trng mi con ngi t chc ra cuc sng ca mnh. V tnh yu i vi con ngi, cn phi chm sc tnh a dng tinh thn ca mi c nhn v c x hi m bo tnh tng thch ca
273
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
kh nng con ngi i vi cc iu kin sng, tc l m bo s a dng ca nng lc trin vng. Con ngi phi ch ng i vi tng lai ca mnh, ch ng tm kim v thit k tng lai. B ng ng ngha vi vic tng lai ca anh c hoch nh bi ngi khc, anh tr thnh mt b phn trong tng lai ngi khc. Xin nhc li rng, khng ai c quyn hoch nh tng lai cho con ngi. Thi i ngy nay i hi mi ngi phi tr thnh nh t tng ca chnh bn thn mnh. Khi tr thnh nh t tng, con ngi s khng l n l ca t tng, bi v con ngi khng theo ai m theo chnh nhng l phi trong tm hn mnh. Khi , t tng l trng thi gic ng ca con ngi v nhng kinh nghim, l nng lc khi qut nhng kinh nghim thc dng thnh nhng ch dn c gi tr tinh thn. Nhng gi tr tinh thn y rt gn vi i sng hng dn nhng hnh ng ca con ngi. Cui cng, mt iu quan trng na l con ngi cn phi rn luyn nng lc nhn bit ci p, iu lm cho min tinh thn tr nn phong ph hn. Khi min tinh thn ca con ngi c cht lng trit hc th con ngi thay i v bn cht, con ngi t mt k b ng thng thc nhng th mnh c tr thnh mt v s gi c th pht hin v mch bo. Pht hin v mch bo va th
274
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hin nng lc, va th hin o c. Nu pht hin l nng lc th mch bo l o c. Mch bo con ngi v v p m mnh pht hin ra l mt trong nhng kha cnh quan trng nht ca o c, bi v con ngi truyn b s khn ngoan cho ng loi thng qua hot ng mch bo. Nu trong min tinh thn ca con ngi c kh nng mch bo th cng c ngha l con ngi c nng lc pht hin v c c hnh mch bo. y l nhng phm hnh tt p, mang tnh hng thin con ngi c th chung sng v pht trin. Ni tm li, con ngi i t qu kh, t nh kin v nui tic n tng lai ging nh vic xy dng mt lu i. Nu con ngi i t qu kh ra mt khong trng, tc l i t mt ni con ngi c c kinh nghim n mt min m con ngi khng c nng lc sng th con ngi ri vo s v ngha. Do vy, nghin cu php bin chng ca qu kh l nghin cu mt ta lu i lch s v cch dch chuyn mt lu i rt p trong lch s tr thnh mt lu i p hn, hin i hn, tin nghi hn cho tng lai. Ni cch khc, nghin cu qu kh l nghin cu tnh k tha ca i sng tinh thn, nghin cu s chuyn ha bin chng t qu kh n tng lai. T , chng ta nhn ra rng, mi mt con ngi phi ra khi qu kh chnh l phi thay i cc tiu
275
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chun m kinh nghim ca qu kh to ra v tm kim mt kinh nghim mi ph hp hn, tm kim mt tng lai c quy m rng ln hn v quan trng hn c, l tm kim mt hnh phc bn vng cho cuc i mnh.
276
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 8
Hnh phc
Con ngi bt k thi i no u c chung mt mc ch l theo ui cuc sng hnh phc. Khng ai trn i ny khng mong cu hnh phc. Mong cu hnh phc v i tm hnh phc l du hiu nhn bit s lnh mnh ca mi con ngi. Suy cho cng, tt c ngha, gi tr, nim vui ca cuc sng m chng ta cm thy u c gi gm trong khi nim hnh phc. l mt khi nim trit hc rng ln phn nh mc tiu pht trin ca ton nhn loi. Nhng trong qu trnh i tm hnh phc, con ngi li khoanh khi nim ny thnh nhng mc tiu rt hn hp v c th, v d quy thnh nim vui, hay s tha mn... Vy, hnh phc c phi l mt trng thi tinh thn nht thi ca con ngi v c n gin ch l s tha mn cc i hi hay khng? Bn cht ca hnh phc tht s l g? Trc nhng cuc khng b lin tip xy ra trn khp th gii vo nhng nm gn y, chng ta buc phi t cu hi: loi ngi c tht hnh phc khng? V th, ti
277
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mun truy ui khi nim hnh phc tm ra u l yu t c bn to nn hnh phc ca con ngi. I. Hnh phc l g? 1. Hnh phc c phi l s tha mn? Phi tha nhn rng, nu khng c cm gic tha mn th con ngi khng th c cm gic hnh phc. Nhng cm gic tha mn c c bng cch no l yu t cn phi xem xt t c th kt lun ngi c hnh phc tht hay khng. Tt nhin, s tha mn s n khi con ngi thy nhng nhu cu ca mnh c p ng y v cm thy hi lng vi cuc sng. Song, ti mun ni n kha cnh nhm ln ca con ngi trong s tha mn, hay mt trong nhng cch m con ngi tm thy gi tr ca mnh, tm thy cm gic tha mn ca mnh l qua s so snh. So snh c phi l cch con ngi c c hnh phc tht s khng? So snh l mt ng lc ca cnh tranh, ca vic hon thin cc kh nng nhng nu con ngi i tm cm gic hnh phc trong vic xc nhn mnh c u th vi tt c nhng i tng so snh th y chnh l khuyt tt ca con ngi khi nhn thc v hnh phc. Ti sao con ngi phi i tm mt cch kh s nh vy s hn ngi ca mnh? Nhn su hn vo tm hn, chng ta s thy mi ngi u c
278
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng lc nh th. Nu chng ta thua trong php so snh c th ny th chng ta i tm s thng trong php so snh c th khc. Rt nhiu nh chnh tr, nh gio dc, nh o c hc nhm ln rng so snh gip con ngi hon thin mnh. V h quan nim, trong nhng php so snh, cc phm cht c th nng ln c bng cch con ngi t c gng. Nhng nh th, so snh cng ch l mt ng lc ca vic hon thin, cn con ngi c hon thin hn c hay khng l do nhiu nhn t khc. Nu c tip din cc php so snh tm thy hnh phc th chnh qu trnh s tr thnh mt cuc hnh hng bt tn ca con ngi n s bt hnh. Bt hnh v mnh thua trong cc php so snh y, thm ch, ngay c khi ngi ta tm thy mnh thng trong mi php so snh dc qu trnh hnh thnh nhn cch ca mnh, ngi s tr thnh mt k t mn, kiu ngo. Thng li ca nhng php so snh nh vy cng ln bao nhiu th con ngi cng b c lp by nhiu i vi nhng ngi xung quanh. Nhng cha phi l nh cao nht, cha phi l gii hn cao nht ca s bt hnh. Gii hn cao nht ca bt hnh chnh l s ph hoi nhng iu tt p. Bi v mt k nhn thy mnh hn th s t cho mnh quyn coi thng ngi khc. Khi con ngi c mt ci quyn ph bin l coi thng nhng ngi xung quanh, con ngi tr nn tha ha v mt phm cht v c n v mt tm l. Con ngi
279
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
y cn t hn na l xy dng tt c cc tim lc c th lng hnh trong vic xy dng cc quan h. Liu nhng ngi tham nhng c hnh phc khng? Liu nhng k bun lu, nhng k bun bn ma ty c s tha mn tht v tin bc nhng c hnh phc hay khng? Ti khng cho rng cm gic tha mn ng ngha vi hnh phc. Mt ba n ngon c th em li cm gic tha mn, nhng cng c th lm tng lng cholesterol v do , cha chc n mang li hnh phc. Con ngi vn hay nhm ln gia tha mn v hnh phc. Tho mn v hnh phc l hai khi nim hon ton khc nhau. S d c s nhm ln y l bi con ngi quan nim v hnh phc da trn cm gic ch quan ca s ng. Do vy, con ngi khng c nng lc nhn xa, khng d on c nhng ri ro. Nhiu nh trit hc ni n hin tng ny, hin tng v s mt gi tr ca s ng. Trong mt x hi tim n rt nhiu ri ro cho s tn ti ca con ngi th cm gic ca s ng i lc khng cn ng n na. Chng ta u thy, bo ch a tin rng, tt c nhng k tham nhng trc khi b bt u c nh gi l nhng ng vin tt. khng phi l s ngy bin cho nhng k tham nhng m y chnh l s nhm ln ca con ngi v khi nim Hnh phc. Nhng k trc khi b bt rt tha mn bi h hn ngi, mun ci
280
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
g ngon nht, mun ci g p nht, mun ci g hay nht ca cuc sng h u c, h khng ngh n mt ngy no c th b bt, khng ngh n tng lai tr thnh k ti phm, tc l h khng nng lc nhn ra ci tt yu np ng sau ci tt yu hn hp m h nhn thy. H quan nim rng ci g khng mua c bng tin th s mua c bng rt nhiu tin, y l mt tt yu. Nhng h qun mt rng h c th s phi tr gi rt t cho s nhiu tin y. Cm gic tha mn nh vy thng c bi ngi ta khng nhn thc c ri ro. Trc khi cn bo p n th bin p v tri trong xanh v t ngi nhn ra c ng sau c th l mt cn bo. Bi vy, hnh phc phi l cm gic ca con ngi khi cm thy s yn n khng ch ca mnh m ca c nhng ngi lin quan n mnh. Hnh phc khng phi l cm gic tha mn thun ty v nht thi. Tha mn l mt khi nim bn nng. Nhng hnh phc khng phi l mt khi nim bn nng, hnh phc l mt khi nim vn ha. Mun bit mnh hnh phc hay bt hnh, con ngi phi c c cc nn tng vn ha hay nhng kinh nghim v hnh phc. chnh l s tng tri ca con ngi trc cc i tng c th so snh. Nhng gii hn thp lm cho con ngi tha mn nhng khng lm cho con ngi hnh phc, bi v ch cn
281
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhn ln nhng gii hn cao hn, h s au kh. V th, khng vn ti nhng s tha mn ln hn cng c ngha l con ngi khng pht trin cc nhu cu ca mnh, do con ngi khng pht trin. Cng tha mn mt cch gin n bao nhiu th ch tiu xc lp s chm pht trin cng r rt by nhiu. Do vy, chng ta khng nn hiu s tha mn mt cch n gin. S tha mn cng c cc cp ca n. Nu xc lp mt mi lin h gia hnh phc v s tha mn th ti cho rng, hnh phc l nng lc bit thng thc v gn gi cho bn vng tt c nhng g to ra s tha mn. V pht trin chnh l ph v mi s tho mn n gin. 2. Hnh phc nh l l phi tm hn Quay tr li v d v s tha mn ca nhng k tham nhng, bun lu, bit s tha mn y c em li hnh phc tht s hay khng, chng ta phi tr li cu hi: s tha mn y c ng n khng? Bi hnh phc khng ch phn nh s trn ngp cm gic tt p hoc vui v ca mt con ngi, hnh phc cn l mt trng thi tinh thn th hin s ng n ca con ngi v mt nhn thc cng nh o c. Con ngi khng th hnh phc khi xc lp cm gic tha mn ca mnh trn c s s hn ngi. Hnh phc ch c c khi con ng i n hnh phc l ng n v tm hn con ngi yn n. Bn cht
282
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
s yn n ca con ngi chnh l ngi ta tm thy s tt p trong nhng ngi xung quanh. Tm thy nim tin ca mnh i vi nhng ngi xung quanh khng ch l mt trong nhng nguyn l cn bn xy dng cm gic hnh phc ca con ngi m cn l nguyn l cn bn xy dng thi o c, cc nguyn tc v mt o c trong khi chung sng. Con ngi khng tm thy s thanh thn, khng tm thy du hiu hnh phc trong i sng tinh thn, hay khng gian tinh thn ca con ngi khng trn ngp cm gic hnh phc th l mt du hiu bo ng cho mi mt ngi rng anh ta ang sai. Ci sai y th hin mt nguyn l ph bin v tnh chnh xc ca nng lc hp tc, phng php hp tc gia con ngi vi cng ng. Vy c s ca s ng n l g? chnh l l phi tm hn. L phi tm hn lm cho hnh phc tr thnh mt cm gic ph bin. Suy ra cho cng, i sng con ngi l mt tp hp cc cm gic, trong , hnh phc c mt v cn phi c trung tm ca mi cm gic cn li. Bi vy, chng ta phn u kh nng hnh phc l ph qut trong mi trng hp tng tc gia con ngi vi con ngi, hay lm cho hnh phc l cm gic ph bin trong i sng tinh thn mi ngi. Nu c cng c tm ra hnh phc trong mi s tng tc th cng ngh y cn
283
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phi tr thnh cng ngh ph qut, v chnh s ph qut ca hnh phc to ra s khuyn khch con ngi tip tc tn ti v pht trin. Mt con ngi hnh phc l mt con ngi m cm gic hnh phc ph qut trong i sng tinh thn. Do , ti mi ni rng hnh phc khng phi l mt khi nim bn nng, hnh phc l mt khi nim vn ha, n phi tr thnh tiu chun cho s ng n ca con ngi trong i sng. iu c ngha l con ngi phi bit to dng hnh phc t l phi tm hn ca mnh. L phi ca mt con ngi l cm gic hnh phc ca chnh ngi . Ngi ta hnh phc v l phi trn ngp trong tm hn. Khi no hnh phc ca mi ngi c to dng trn c s l phi tm hn th khi , hnh phc ca tng c nhn s bi p nn hnh phc dn tc. Ti cho rng, khi hnh phc tr thnh yu t ph qut trong min tinh thn ca mt dn tc th y chnh l hnh phc chung. Hnh phc chung khng phi l mt khng gian c mt y trong tng con ngi nhng l mt khng gian c tht trong hnh phc ca tng ngi. Mt dn tc hnh phc l mt dn tc tt c mi con ngi u hnh phc, t tin vo tng lai ca mnh. c c hnh phc, iu u tin m mi con ngi cn lm chnh l rn cho mnh nng lc i tm l phi, to dng hnh phc trn c s l phi tm hn.
284
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
II. Min trin vng v hnh phc bn vng 1. Th no l hnh phc bn vng? Nu con ngi khng c nng lc nh gi s ng n hay xc lp s ng n trong khi tin hnh cc hnh vi ca mnh, con ngi khng th c hnh phc bn vng. Nhn thc c cc tt yu s lm cho con ngi tr nn ng n. V d, con ngi khng th tm thy hnh phc trong cc php so snh km, nhng con ngi c th hnh phc nu t tin vo nhng g mnh c. Khi no con ngi t tin em so snh vi tt c nhng ngi c a v nh mnh th ngi y c cm gic hnh phc bn vng. Cn nu con ngi thy lp v trong bt k tng quan cng a v vi mnh th ngi ta khng th t c trng thi hnh phc. Ngi thnh t hnh phc hn ngi khng thnh t, nhng cng c th so snh gia nhng ngi khng thnh t vi nhau. Khi mt ngi thy rng, c nhng ngi trn ton th gii c tng quan nh mnh v cng c trng thi nh mnh th ngi s khng thc mc v s hm hiu ca mnh na, khng bi kch ha s bt hnh ca mnh. Con ngi cn phi yn tm vi cc trng thi vn c ca mnh. V d, con ngi chy n st b vc, cm gic tha mn lc u c n, nhng khi ri xung vc, qu trnh ri t mp vc xung y cng thi gian con ngi nhn ra rng hnh phc khng c
285
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c trong cc cm gic ch quan, m hnh phc c c bng s nhn thc ci tt yu. Nu con ngi bit rt r sau b vc l s ri t do ca mnh, v nu ngi ta chun b mt ci d ri th con ngi c quyn hng th cm gic hnh phc khi bay. Nh vy, con ngi cn ni rng kh nng ca mnh ra khi cc ranh gii pht trin. Do , hnh phc bn vng chnh l hnh phc c xc lp trn c s con ngi c c bn lnh duy tr cm gic y trong bt k iu kin no m con ngi nhn thc ng. S ng n ca con ngi em so snh trong nhng khng gian khc nhau, vi nhng khong thi gian khc nhau v nu nh trong nhng tng quan y con ngi vn cm thy tha mn th y chnh l mt du hiu hnh phc c cht lng bn vng, v nu n khng lc hu v mt thi gian th s bn vng y cn ln hn. Nh th, hnh phc l mt khi nim cc k tinh t trong phn tm hc. Hnh phc l cm gic c thc, cm gic ca l phi v n m t c tnh trin vng sau ny. Bi v, nu nh hnh phc l gi th n chuyn sang t mn. Vy lm th no con ngi phn bit c thc o m mnh la chn? Ci thc o m con ngi la chn hon ton l thuc vo kinh nghim ca mnh. Nu con ngi c lc c mt vi cm gic hnh phc th cha phi l ngi
286
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hnh phc. Ngi hnh phc l ngi tm thy tnh ph bin ca cng ngh tm ra hnh phc, nu c s tng ng gia cm gic hnh phc ca mnh v i tng m mnh tng tc th ngi s thy hnh phc ca mnh l hnh phc chc chn. V, nu khng c s tng ng th cm gic hnh phc ca ngi l ch quan. M cm gic ch quan khng phi l l phi v do khng phi l hnh phc tht. Con ngi nhm ln hnh phc l s tha mn, do vy, khi khng cn cm gic tha mn na th con ngi thy hnh phc mong manh. C mt bc tranh ca mt ha s Nga v mt ci gh b ca ct mt chn, trn t mt qu to. Ngi ta gii thch tc gi mun ng rng qu to l tng trng cho hnh phc, c ngha l hnh phc lun chnh vnh v mng manh. Thc ra, bn vng l mt qu trnh, mong manh l mt trng thi. Nhn thc v s mong manh ca nhng ci mnh c chnh l s thc tnh v i ni vi con ngi rng: hy cnh gic, hy bt mt phn hng th cm gic hnh phc gi gn hnh phc. Bi v, nu nh ngi ta hng th hnh phc mt cch tuyt i th thnh tha mn v chnh l nn tng ca t mn, nhng nu nh ngi ta khng hng th ht tt c ci vn ling m mi mt cm gic hnh phc mang li, ngi ta cnh gic gi gn n th con
287
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi s c c s bn vng ca hnh phc. iu c ngha l, con ngi phi bit i tng mu hnh phc c hng ngy ly mt s cnh gic gi gn n. Cho nn. mong manh v bn vng l hai thuc tnh ca khi nim hnh phc. Khi con ngi c l phi v l phi y l ph hp vi nhng khng gian, thi gian khc nhau th con ngi c hnh phc bn vng. Hnh phc bn vng l hnh phc thc s v l mc tiu ca cuc sng con ngi, mc tiu ca s pht trin. 2. Hnh phc bn vng - min chung sng gia thnh tu v trin vng u c s chung sng gia nim t ho v d vng vi nng lc to ra min trin vng th y c hnh phc. Ti cho rng, xt v mt cu trc cc yu t hp thnh hnh phc th hnh phc bn vng l mt khng gian tinh thn m y c s chung sng, s hp tc gia qu kh v tng lai, gia thnh tu v trin vng. Chng ta u bit, nu con ngi khng c qu kh th con ngi khng c nim t ho, d vng hay s thnh cng to ra mt trong nhng nn tng vng chc ca hnh phc. Khng c qu kh, hay qu kh l mt hoang mc th con ngi i n tng lai nh mt k vt vng, nhng nu con ngi c thnh tu, c qu kh ho hng th h i n tng lai nh mt ngi chin thng. V con
288
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi c duy tr c hnh phc trong tng lai hay khng l tu thuc vo trin vng ca h nh th no. Do , hnh phc l mnh t c s chung sng gia thnh tu v trin vng. Tuy nhin, hnh phc m con ngi mong ch li lun nm tng lai. Con ngi tm thy hnh phc khi con ngi nhn ra c li ch v tng lai. Con ngi khng th tm thy li ch trong qu kh, v qu kh l mt min tht qua. Phi n tm cc mn ca d vng chnh l mt trong nhng du hiu bt hnh ca c c nhn ln cng ng. V th, con ngi ch hnh phc tht s khi tm c li thot hp l cho mnh ti mi mt thi im m con ngi c trch nhim phi tm ra phng hng cho tng lai. Ton b s sng sut ca con ngi l tm ra khuynh hng pht trin. Khuynh hng ng l con ngi ph v c cc gii hn ca kh nng pht trin v tm thy c nhng gii hn khc cao hn. Nh vy, khng phi thnh tu m chnh trin vng mi l du hiu c bn ca hnh phc bn vng. Nng lc trin vng nm trong chnh s a dng tinh thn ca mi ngi. Ti ly v d, nu mt nh th ch bit lm th th anh ta tri buc nng lc ca mnh vo th. Nhng nu cuc sng thay i, anh ta khng cn l nh th na m i lm mt cng vic khc th lm cng
289
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
vic khc y l mt nng lc mi trong min trin vng ca ngi . y l s a dng tinh thn. y, ti mun nhc li rng a dng tinh thn phi l nhng nng lc sng lun tn ti v pht trin trong mt con ngi. Bi v con ngi s n min trin vng ca mnh khng ch vi t cch l ngi c nng lc tn ti trong m cn l ngi gi c gi tr ca d vng. Hnh phc trn vn khi con ngi p ng c y nhng nhu cu ca mnh. Nhng ngi s dng lao ng lun lun tm cch lm cho nng lc lao ng tr nn chuyn nghip. Tuy nhin, con ngi b khai thc chuyn nghip th d phin din v khng phi l con ngi ch ng. Con ngi y khng c hnh phc, con ngi y ch tn ti. Con ngi nhng nc lc hu vn nhm ln gia tn ti v hnh phc. S tn ti trong bt k iu kin no khng phi l hnh phc, m s tn ti nh mnh vn c trong bt k iu kin no mi chnh l hnh phc. Ngi hnh phc l ngi ch ng, ngi bit rt r l trnh sng, l trnh lm vic, l trnh cng hin, l trnh thng thc ca mnh v ngi ta thng thc mt cch hp l tt c nhng yu t m cuc sng em li. Ni dung sng ca con ngi l kim sot hng ngy nhng g mnh chu trch nhim v ci v i ca mt con ngi chnh l s bm rit ly cuc sng . Cuc sng m con
290
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi chu trch nhim cng di, cng rng bao nhiu th con ngi cng v i by nhiu. Cho n cui cuc i, con ngi s tm n mt min trin vng mi, l Cha, l Thng . Min trin vng ln nht v v tn nht ca con ngi chnh l thin ng. Con ngi t tin vo giy pht mnh t gi cuc sng chnh l tin mnh s n mt min cao thng hn ci min c. Nng lc pht trin ln nht ca con ngi chnh l nng lc i vo cc min cao thng ca i sng con ngi. M thit k ra tng lai hay c c nng lc trin vng, con ngi phi c t do. III. S ho hp ca nhng khng gian t do - iu kin ca hnh phc Ni v vai tr ca khng gian t do, Natan Sanransky a ra thuyt qung trng, cho rng nu mt ngi n by t quan im ca mnh m ra khi vn t do th y, con ngi c t do. Nh th ngha l, Natan Shanransky ni n t do nhng hng ti s kim sot bn ngoi, khi khng gian t do bn ngoi cho php con ngi hnh ng nh mnh mun th con ngi c t do. C th ni, cng v hiu nh vy nn mt trong nhng cng c ph bin m loi ngi s dng trn quy m ln tm kim t do, hnh phc l cc quyn con ngi. u tin, ngi ta i mt nn cng ha, chng ta bit,
291
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tc phm gn nh ni ting nht trong lch s trit hc l quyn "Cng ha" ca Plato. Mt nn cng ha khng phi l mt nh nc qun ch m l nh nc ca i b phn dn chng, y cc quyn c phn b ln trn ngi dn, v ngi ta khng dnh cho ai mt quyn quyt nh ti hu. Tuy nhin, ngay c khi cc quyn y thuc v con ngi ri m h vn khng c hnh phc, xt n cng, l bi con ngi cha nghin cu c mt cch rnh mch cc khng gian h tr hnh phc. Ngi ta vn ni n khng gian t do bn ngoi nh l cc quyn m qun mt rng, nu khng c khng gian t do bn trong th khng gian bn ngoi cng tr nn v ngha. Hn na, nu khng gian bn ngoi nh hn khng gian bn trong, con ngi s khng cm thy t do. Ni mt cch chnh xc, nu bn ngoi m khng c khng gian t do th bn trong, con ngi cng vn c khng gian t do nhng l s gng mnh ca t do. Ti a ra mt nh ngha: T do l s dch chuyn song song gia ngh v hnh vi. c c s dch chuyn th khng gian t do bn trong v khng gian t do bn ngoi phi thng nht vi nhau. l hai khng gian, nhng khng gian n l nh ca khng gian kia. Hai khng gian y c mi lin h hm s vi nhau mt cch t nhin. Khng gian bn trong chnh l ng lc ca t do, cn khng gian bn ngoi chnh l iu kin ca t do. Khi ng lc
292
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ph hp vi iu kin th con ngi mi pht trin v mi to ra hnh phc. Chng ta bit, khng gian t do bn ngoi chnh l hon cnh khch quan c th hin tp trung bng chnh sch, th ch v lut php. Chng va kim sot, va hn ch, va xc tin con ngi pht trin. Ti cho rng khng gian t do bn ngoi l iu kin ph bin ca hnh phc. V r rng, khng gian t do bn ngoi c nh hng rt ln n hnh phc ca tt c mi ngi. Khng gian bn ngoi hay khng gian khch quan ca khi nim t do quan trng khng km g, thm ch cn quan trng mt cch ph bin hn khng gian t do bn trong, tc l khng gian tinh thn. Nhng chng ta phi thc rt r rng, con ngi s khng c v khng cn khng gian t do bn ngoi nu khng gian bn trong bng khng, tc l con ngi khng c nhu cu v t do. Khng gian t do bn trong ca i sng tinh thn chnh l quyn ra khi bn thn mnh, quyn linh hot dch chuyn ngh v thay i khuynh hng ca mnh. Con ngi pht trin c hay khng ph thuc rt nhiu vo khng gian t do y. T do vi chnh mnh ngha l con ngi khng tri buc mnh, c kh nng t gii phng m bo tng lai hay tm ra cc khuynh hng dch chuyn to nn trin vng. V th,
293
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng gian t do bn trong chnh l iu kin cn bn ca hnh phc. Vy, lm th no min tinh thn c s dch chuyn v dch chuyn n min trin vng? Nu chng ta nhn s dch chuyn ca con ngi v nh du cc ta tinh thn, chng ta s tm ra khuynh hng dch chuyn. Khi cc ta tinh thn ca mt ngi khng i theo nhng khuynh hng m x hi xc nhn nh l nhng khuynh hng tch cc th ngi y khng c t do bn trong, tc l khng c t do thuc v min tinh thn ca mnh. Chng ta bit con ngi vn thng c nhng nhm ln trong nhn thc v hnh phc. Nu con ngi khng c t do bn trong tm hn th con ngi khng ra khi nhng thi h tt xu hay nhng nhm ln ca mnh. Bi vy, min tinh thn phi l mt min t do con ngi c th thay i ngh, c th nh nhng dch chuyn t nhn nh ny, nhn thc ny, kt lun ny sang nhn nh khc, nhn thc khc v nhng kt lun khc. Khng gian t do bn trong v khng gian t do bn ngoi khng phi c mi tng quan theo t l 50/50 m l hai min khc nhau. V thm ch, ci min bn ngoi, min khch quan cng hp th min bn trong cng ln. Bi v con ngi c nhu cu lang thang, nu khng lang thang c khng gian khch quan bn ngoi th
294
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi ta phi lang thang trong tm hn. Con ngi cng t t do vi th ch bao nhiu th con ngi cng tn trng t do bn trong ca mnh by nhiu, v h tr thnh nhng ngi thm trm sng bng ni tm. Sng bng ni tm l th mnh vo min t do bn trong ca i sng tinh thn. y l ni c tr ca con ngi tm thi cha c t do bn ngoi. Nhng mt khi con ngi cn cha c khng gian t do bn ngoi th con ngi khng th pht trin c. Pht trin chnh l s ha hp gia khng gian t do bn trong v khng gian t do bn ngoi. ni no khng gian khch quan v khng gian tinh thn h tr c ln nhau th ni c s pht trin, c nn tng vng chc ca hnh phc con ngi. Chng ta khng th o c c khng gian bn trong ca mi mt c th, bi v mi ngi c nhu cu t do hon ton khc nhau. Tuy vy, c mt iu chung cho tt c mi ngi, l, khi con ngi c t do bn ngoi m t do bn trong co li th l s s dng lng ph khng gian t do. Vy lm th no pht trin t do? Pht trin t do chnh l pht trin nng lc tn ti ca khng gian t do bn trong nh l ng lc thc y con ngi hnh ng, ng thi i hi con ngi phi s dng mt cch khng lng ph v c trch nhim i vi khng gian t do bn ngoi. Cc khng gian c th, tc l khng gian
295
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tinh thn ca con ngi rt khc nhau, do khng gian bn ngoi phi l ng bao cc khng gian bn trong. Khng gian t do bn ngoi tc l khng gian iu kin bao gi cng phi ln tho mn s i hi ca s ng con ngi. Nu khng gian bn trong c cht lng bn nng th khng gian bn ngoi hon ton c cht lng iu khin. V l mt khng gian c cht lng iu khin tc l mt khng gian nhn to cho nn khng gian iu kin phi lun lun c th ch ho, m th ch ho t do nh l khng gian iu kin ch c th bng nh nc dn ch. Nhng nh khoa hc phng Ty t lu quy t do thnh ra khng gian cc quyn. Nhng cha c ai ch ra c rng to ra cm gic t do, to ra khng gian bn trong chnh l to ra ng lc gn gi s hu ch ca khng gian cc quyn. Nu x hi khng tp hp qun chng t gic v vic m bo khng gian quyn ca mnh, th x hi cng khng m bo c tnh ph bin ca vic cn phi xy dng ch cho mi c th to ra nhu cu, to ra nng lc khai thc ht khng gian t do. Do , khi phn u v hnh phc ca con ngi th chng ta phi phn u ni rng c hai khng gian y, v li ch m x hi nhn c chnh l s pht trin.
296
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Cc khng gian ca t do to nn hai min gn b vi hnh phc con ngi. Chng ta thy rng, khng gian t do bn trong pht trin nh th no khng ch tu thuc vo nng lc ca mi ngi m cn ph thuc vo c khng gian t do bn ngoi. Do vy, mt trong nhng cch ni rng t do bn trong ca con ngi l h tr t do cho h t khng gian bn ngoi, khng gian khch quan. Khng gian khch quan chnh l mi trng m con ngi c quyn t do mu cu hnh phc. Do , cn phi xc lp mt khng gian chnh tr, tc l khng gian bn ngoi con ngi c cc quyn chnh ng cho vic mu cu hnh phc, cn nng lc tm kim hnh phc th tu thuc vo mi con ngi v v th tu thuc vo mi dn tc. Con ngi u tranh c c quyn t do tm kim hnh phc v quyn y c thu tm trong tuyn ngn nhn quyn. Nu con ngi khng c cc quyn c bn mu cu hnh phc, th con ngi c i tm kim cng khng ra hnh phc. Hnh phc khng phi l mt khi nim trit hc thun ty, n l mt khi nim chnh tr, n l thuc vo s tng trng nng lc ca con ngi m s tng trng gn lin vi t do v quyn trao i c kinh nghim. Chng ta khng c tt c cc quyn tm kim hnh phc th lm sao chng ta c hnh phc, chng ta c chun b bao nhiu nng lc i na i kim hnh phc th cc nng lc y cng
297
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng c ng dng trong khng gian chnh tr m con ngi tn ti. Bi vy mi c s dch chuyn, s ra i, mi c nhng dng di dn. Ngi ta tm n nhng khng gian m quyn tm kim hnh phc c xc lp. V th, t do c bit quan trng. Con ngi cn phi c t do mu cu hnh phc. T do v hnh phc l hai khi nim khc nhau nhng chng c mi lin h mt thit v i khi trng nhau. Trn thc t, t do khng ch th hin cc quyn c php lut tha nhn m t do cn th hin cc thi quen vn ha. i khi, nhng thi quen vn ha lm cho con ngi khng tht thanh thn, ngha l con ngi mt dn hnh phc. Chng ta u cm nhn c s mong manh ca hnh phc v v th, c c hnh phc bn vng th phi c c t do bn ngoi v t do bn trong. T do bn ngoi l s khng nh cc quyn ca mnh. T do bn trong l s t gii phng mnh ra khi cc rng buc vn ha. Nu vic hon thin khng gian tinh thn, khng gian bn trong l hon thin nng lc ca con ngi th hon thin t do bn ngoi l cng vic gii phng con ngi. Nh vy, t do l khng gian m y con ngi khng b p t, con ngi t mnh cn bng vi chnh mnh v t mnh cn bng vi cuc sng. Tuy nhin, t do cng vn l phng tin, t do khng phi l mc ch.
298
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Mc ch cui cng ca con ngi l hnh phc. Bi v, mi th i vo con ngi phi to ra sn phm ca n, thnh phm hon chnh nht cho mi s tng tc ca con ngi vi thin nhin v x hi l cm gic hnh phc. Nu nh khng v mc ch mun c c hnh phc th con ngi cn t do lm g? T do l mt cu trc c ni hm ht sc phc tp, nhng truy tm xem hnh phc ca con ngi nm u th chng ta phi thy c vai tr ca nhng khng gian t do, khng gian t do bn trong v khng gian t do bn ngoi. y l hai khng gian khng th thiu c, c bit, khng th coi nh bt k mt khng gian no trong vic h tr v to ra hnh phc ca con ngi. * * Hnh phc l u ra ca ton b qu trnh phn u ca con ngi vi t cch l mt c nhn v vi t cch l mt thnh vin ca mt cng ng ngi, mt cng ng dn tc, mt cng ng quc gia. Hnh phc khng phi l mt cm gic tnh, hnh phc lun lun l mt cm gic ng trong khng gian v theo thi gian. Do vy, hnh phc l c mt qu trnh c cht lng bin chng. Ti cho rng s thin cn ca con ngi nm ch nhiu
299
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi ch bit thng thc nhng hnh phc mnh c ngy hm nay. H khng n lm vn c cm gic yn tm ca ngy hm nay bng cch to ra s lo toan cho ngy mai. Con ngi c cm gic hnh phc trn vn trong ngy hm nay nhng con ngi s c mt cuc i trn vn nu con ngi bit lo ngh n c cuc i ch khng phi ch lo ngh n mt ngy. Hnh phc l s vn ti nhng v p khc nhau ca i sng tinh thn. Mong mun tm c ci khc cao hn, hay hn l ng lc sng, ng lc ca mi s pht trin, c bit l s pht trin con ngi. Chng ta cn phi xy dng l thuyt m t s ham mun ln hn, hay ni cch khc l s vn ti. C mt bc tranh rt ni ting v hai bn tay vi ti nhau, bn tay di l ca con ngi, bn tay trn l ca thn thnh. Vn ti l bn cht ca con ngi, l s thnh thin ca con ngi, l s ng n ca con ngi, cn nng v khuyn khch l bn cht thn thnh. S vn ti chnh l gi tr cao qu ca con ngi, l ng lc ca s pht trin con ngi. Con ngi bit vn ti l con ngi c trin vng. Con ngi khng c cc bng chng v s thnh cng ca mnh trong cc thnh tu th con ngi khng c nng lc v mun vn ti cc trin vng. V mt trit hc, vn ti nhng gi tr cao hn chnh l bn cht hng thin, l phm
300
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hnh quan trng nht m con ngi cn phi c trong hnh trnh i tm hnh phc. Con ngi phi vn ti nhng gii hn m ngi ta khng th tha mn c, v chnh trong qu trnh y, con ngi chin thng mnh v chin thng tt c nhng g cn tr mnh, iu lm cho hnh phc tr nn ng n. Hnh phc nm ngay trong chnh kht vng vn ti s hon thin ca con ngi. Con ngi hon thin mnh, hon thin cc sn phm ca mnh, v hon thin cc rung ng ca mnh, y chnh l cuc hnh hng v i ca mi mt con ngi kim tm hnh phc cho mnh v cho c cng ng.
301
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 9
Khng c s pht trin no i trc t do
Trong sut cuc i con ngi cng nh trong sut lch s nhn loi c hai vn ln cn quan tm. Th nht l vn tn ti, th hai l vn pht trin. Pht trin l mt trong nhng mc tiu c bn ca con ngi. Tuy nhin, khng phi lc no con ngi cng thc c iu . C mt thi gian rt di, con ngi phn vn gia pht trin v khng pht trin, con ngi c gng gii thch quyn c s khc nhau trong quan nim v pht trin, thm ch, con ngi bn n khi nim pht trin m khng bn n s bt buc phi pht trin. Chng ta vn hay ni nhiu v s pht trin m cha hiu ht bn cht ca n. Nu khng hiu bn cht ca s pht trin, chng ta khng th hiu c gi tr ca t do v cng ngh s dng t do. Ti sao chng ta li cn t do? V t do c phi l mt th xa x khng? y l mt vn cn phi c tho lun rt nghim tc. Nghin cu mi tng quan gia t do vi con ngi, con ngi v s pht trin, t do v s pht trin chnh l nghin cu s
302
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
pht trin vi nh hng con ngi l trung tm. T do sinh ra con ngi v con ngi cn t do pht trin. Pht trin l mt tt yu m con ngi khng th trn trnh. I. Con ngi - trung tm ca s pht trin Trc ht, cn phi phn bit gia pht trin v tng trng kinh t. Pht trin khng ch l tng trng kinh t. Ch tiu tng trng kinh t l yu t biu th mt cch tp trung nht nng lc tha mn nhu cu ca con ngi, nhng mnh n cha gi l pht trin. Tng trng l biu hin hnh thc hay biu hin hp ca pht trin. Ni cch khc, tng trng ch l s gia tng v vt cht, cn pht trin l nng cao v hon thin i sng c v vt cht ln tinh thn ca con ngi. Chng ta bit rng, giu c khng phi l mc tiu ca s pht trin, m kht vng ln nht ca con ngi bao gi cng l mt cuc sng hnh phc. u con ngi cm thy hnh phc th y c s pht trin. S pht trin chnh l trng thi con ngi c hnh phc, c nng lc, c bit l nng lc nhn thc tt hn, c iu kin hng th v t duy mt cch t do, sng to hn. V th, pht trin l qu trnh to ra nhng nng lc con ngi t nng cao i sng ca mnh. Suy cho cng, pht trin l s tng trng nhng gi tr ca con ngi. Nh vy, con ngi l
303
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trung tm ca s pht trin, hay ni cch khc, con ngi l ng lc to nn s pht trin, v pht trin phi v hnh phc ca con ngi. Ch s quan trng nht nh gi mi s pht trin l ch s con ngi. V suy cho cng, gi tr con ngi l kt qu cui cng ca s pht trin. Mi s pht trin c ngha g nu n khng phi l ca mi con ngi v v mi con ngi? Phi hiu rng, s pht trin khng ch c th hin bi cc nh nc bnh ng trn trng quc t v s giu c. Cng c nhng giai on nh th nhng l giai on i u v n qua ri. Mt nh nc mnh trong quan h vi cc nh nc khc nhng ngi dn khng hnh phc th sc mnh cng khng c ngha. Mi con ngi phi c hng hnh phc, phi c hng kt qu ca s pht trin v thc o nh gi ch s ny th hin trc tin thi t tin ca mi c th trong cng ng i vi cc quan h m h buc phi i thoi trong cuc sng. Nu khng pht trin, nu khng cm thy hnh phc th mt ngi kh c th t tin i thoi vi ngi khc, cng khng c nng lc cnh tranh. Thi i by gi cn s pht trin thc cht, tc l con ngi cc quc gia khc nhau c t th bnh ng vi nhau. l nhng con ngi xc nh
304
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c tiu chun pht trin, c nng lc to ra s pht trin v pht trin nhng chng tip theo ca cuc sng. Cng vi tin b x hi, khi nim pht trin c thm nhiu ni dung mi. Con ngi khng ch ni n s pht trin vi ngha thun tu m cn bn n s pht trin bn vng. Pht trin bn vng l thnh qu ca cc ngun pht trin n nh. Cc ngun pht trin n nh c to nn bi chnh cc gi tr trn vn ca con ngi. Chng ta bit rng, mi s pht trin lun lun c nhng gi , lun lun c yu t sng to v th nghim nhng sng to ca con ngi. y l bn cht ca cuc sng pht trin. Ci cch l mt hnh thc sng to ca con ngi duy tr s n nh ca cc ngun pht trin. Nu ci cch kinh t to ra c sc mnh nhn thy ca s pht trin th ci cch chnh tr, ci cch vn ho v nht l ci cch gio dc to s pht trin bn vng. Mun c s pht trin bn vng, con ngi phi xc lp c s cn bng ca tt c cc thnh t tham gia vo qu trnh pht trin. Trong khi i tm trng thi mi, trnh c ci sai th con ngi phi bnh tnh, bi nu nng vi, con ngi rt d ln xung dc theo qun tnh m khng tm thy gii hn dng. Ton b tin trnh pht trin n nh chnh l xc lp trng thi khng ln theo qun tnh ca i sng pht trin. Nhng con ngi s rt vt v nu
305
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng li dng c qun tnh ca s dch chuyn. Bi th, con ngi cn n khoa hc v chnh tr tn dng qun tnh m khng l thuc vo qun tnh. Con ngi cn phi c trng thi bnh tnh trong nhn thc v s pht trin. Trng thi bnh tnh chnh l trng thi t cn bng ca i sng. Vy, pht trin con ngi l g? Nh ti ni, t do gn lin vi con ngi, t do sinh ra con ngi, cho nn mun pht trin, con ngi phi t do. Ch c t do th con ngi mi pht trin, ch c pht trin th mi m bo nhng gi tr ca con ngi. Mc t do l yu t ban u to nn ch s con ngi. Ti cho rng, nng lc nhn ra c hi, nng lc khai thc c hi v nng lc t chc cuc sng l nhng nng lc quan trng nht ca con ngi. Nhng nng lc ch xut hin khi con ngi t do v chu thng chu kh nhn thc. Ngay c khi c t do, khng c cch no tr thnh mt con ngi hon chnh, mt con ngi pht trin nu con ngi khng lao ng tht. iu c ngha, pht trin th trc ht con ngi phi lao ng, u tin l lao ng tr tu. Khng c nng lc lao ng tr tu th con ngi khng th nhn bit c cc c hi. Chnh lao ng tr tu cn mn v lin tc gip con ngi hon thin tr tu ca mnh, con ngi tr nn thng thi, cao thng
306
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
v t tm thy tng lai ca mnh. T do v lao ng to ra nng lc v nng lc to ra mi s pht trin. S pht trin c th khc nhau tng con ngi nhng lun c s pht trin cho tt c nhng con ngi hi t c hai iu kin . Khi mi ngi to ra s pht trin ca chnh mnh th x hi s t nhin c hng thnh qu ca s pht trin v chc chn l s pht trin bn vng. Hin nay, ngi ta bt u thy rng ch s IQ khng cn quan trng trong s pht trin, s thnh t ca mt c nhn m thay vo , ch s cm hng hay ch s EQ ngy cng tr nn quan trng. Con ngi c th thiu kinh nghim nhng nu khng c nhit tnh bn trong i tm hnh phc th khng c s pht trin. Nu mt ngi khng phong ph, khng a dng t trong i sng tinh thn th ngi kh c th tip thu cc gi tr thing ling, cao qu, thit thc, ci g ngi c trong tay cng ch l kt qu ca s dch chuyn hnh thc, ch l cm h s pht trin ca ngi khc. S phong ph ca i sng tinh thn con ngi, s cao qu ca tm hn con ngi chnh l ci kho tim n cc gii php pht trin. Nu con ngi khng phong ph th con ngi khng c cc kinh nghim tnh hung, con ngi khng ng x nhanh to ra cc gii php pht trin v do , con ngi lun l nhp trong s pht trin.
307
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Phi khng nh rng con ngi, c bit l con ngi ca thi i ngy nay khng c cch no trn trnh s pht trin c, khng th ni n s pht trin m khng bt buc mnh phi pht trin. Pht trin l con ng sng ca tt c cc dn tc, k c cc dn tc pht trin. Pht trin l mt tt yu ca con ngi, l ni dung c bn ca con ngi. Bi v khng pht trin th con ngi khng tn ti. Pht trin tc ng n x hi, tc ng n cuc sng ca mi ngi, c i sng vt cht v tinh thn ca mi ngi. Nu xem s pht trin l hon thin i sng hnh phc ca con ngi th khng th khng ni n dn ch. Dn ch l bin php duy nht ng n to ra s pht trin v bo m hnh phc ca con ngi, v n to ra cng ngh kim sot tnh hp l ca s pht trin. Dn ch m bo mi gi tr cui cng ca s pht trin c phn phi mt cch cng bng n tng con ngi, iu c ngha, pht trin khng ch l vn ca tng quc gia m quan trng hn, l vn ca tng con ngi. Hn bao gi ht, trong thi i ngy nay, nu khng xy dng ch dn ch t do tr thnh cm hng c bn khch l con ngi tham gia mt cch hiu qu vo qu trnh cnh tranh ton cu th khng th c s pht trin c. II. T do v s pht trin
308
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
T do v pht trin l hai phm tr c quan h h qu v bin chng su sc. T do l iu kin ban u ca s pht trin v t do gii phng nng lc con ngi v to ra sc cnh tranh, m cnh tranh thc y s pht trin. Ngc li, pht trin gp phn ni rng cc bin ca khi nim t do hay m rng khng gian t do. S pht trin ca mi con ngi phn nh sc cnh tranh ca ngi . Gi tr con ngi to nn sc cnh tranh v sc cnh tranh chnh l nhn t quan trng nht ca con ngi trong thi i mi. u con ngi c sc cnh tranh tt, y c s pht trin. Cnh tranh thc y s pht trin v l ng lc c bn ca mi s sng to. Bn cht ca cuc sng l tnh a dng t nhin ca cc yu t, chng lun lun c xu hng cnh tranh vi nhau v cnh tranh trong s bnh ng. Qu trnh cnh tranh t do v bnh ng ca cc yu t to ra s pht trin. Do vy, cn phi m bo mt mi trng m mi mt i tng tham gia u c nhng quyn t do v bnh ng trong qu trnh cnh tranh. T do to ra gi tr con ngi m con ngi ch hon ton t do khi c t do chnh tr. m bo t do chnh tr chnh l nng cao nng lc cnh tranh ca mi mt con ngi, v t do chnh tr to ra s phong ph ca cc khuynh hng trong x hi v tng cng nng lc cnh tranh ca c x hi. Cho nn, c
309
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
sc cnh tranh, cc quc gia phi tm mi cch huy ng hay gii phng nhn t con ngi mt cch ti a. Nh phn tch, to ra s pht trin, con ngi khng ch cn nng lc m cn cn c cm hng. T do l cm hng ca s pht trin. Mt dn tc khng c cm hng, mt con ngi khng c cm hng v khng cn kht vng i tm hnh phc th khng th pht trin c. Ch c t do mi to ra cm hng cho con ngi. n lt mnh, cm hng khch l sng to, cnh tranh v to ra s pht trin. T do bao gi cng l im xut pht ca s pht trin. Mc d Amartya Sen, mt trong nhng nh kinh t hc ot gii Nobel, rt c l khi cho rng "Pht trin nh l t do", nhng theo ti, ni cho n cng th khng c s pht trin no i trc t do. Mi s pht trin ch c th c c khi c t do v i cng vi t do. S pht trin c th di chuyn t vng ny sang vng khc, nhng nu nh cc vng c s pht trin i qua m con ngi khng c hng th th iu chng t y con ngi cha t do, y con ngi ch cm h s pht trin ca ngi khc. T do khng ch l linh hn ca s pht trin m chnh l s pht trin. Chng ta phi lun lun nh rng ngy nay t do khng cn l quyn chnh tr m l quyn pht trin. T do khng ch l ni dung ca s pht trin m hn th l ng lc c bn, l yu t
310
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
to ra s pht trin. Trng thi km pht trin trn mi lnh vc kinh t, vn ho, chnh tr th hin s km pht trin ca cc quyn t do hoc khng c t do. Pht trin va l h qu ca t do, ng thi cng l tin con ngi c t do nhiu hn. T do l khi nim ng, khi nim bin thin. T do l linh hn ca mi s pht trin v bn thn t do cng l mt khi nim c cht lng pht trin. iu y c ngha, khng gian t do lun c xu hng n ra. Khng gian y khng o c bng h quy chiu ca hnh hc Euclid. Khng gian ca t do l khng gian t n, tt c cc trc ca n u cong. Khng gian t do khng c tn cng. Con ngi yu t do mi hiu t do c ngha sng cn vi con ngi nh th no. T do ging nh bu khng kh m con ngi cn tng giy tng pht cho s sng ca mnh. Ai cng c khng gian t do ca mnh cng nh c quyn khai thc v s dng n pht trin. Mt ngi c t do hn ngi khc, c nhiu c hi hn ngi khc nu bit khai thc trit khng gian t do ca mnh. Chng ta ch ra phn trc l khng gian t do ca mi c th c cu to bi khng gian t do bn trong l i sng tinh thn ca c th v khng gian t do khch quan bn ngoi l cc iu kin v m ca cng ng, ca x hi. Con ngi cng t do vi th ch bao
311
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhiu th con ngi cng tn trng t do bn trong ca mnh by nhiu. Ngc li, cng thc c t do bn trong ca mnh bao nhiu th con ngi cng i hi t do vi th ch by nhiu. Pht trin chnh l s ho hp gia hai khng gian t do . ni no khng gian t do khch quan v khng gian tinh thn ng nht vi nhau th c nhng tin c bn cho s pht trin con ngi. Quyn con ngi ca ngy hm qua, ca th k XX khc vi ca th k XXI. Gn y, cc nh chnh tr chu u tht bi khi trng cu ph chun Hin php chu u, l do l h khng rn luyn cho ngi dn chu u thy rng vic ni rng khng gian chu u tr thnh mt th thng nht l nhu cu ca s pht trin. Ngi dn va khng c thuyt phc chp nhn thc t pht trin, va khng c khch l s tn nhim i vi nh nc trong vic a ra nhng tiu chun mi ca khi nim t do, cho nn cc nh chnh tr tht bi. Ngi dn Chu u c t do v c nhiu n mc ngi ta cm thy nhn vi t do. Nhng thc ra, con ngi lun hiu t do mt cch c gii hn v con ngi phi khng ngng thay i, nng cao s hiu bit ca mnh. Khng ai khc m chnh cc nh chnh tr phi c trch nhim to ra s thc tnh ca con ngi v gi tr mi ca t do. Nng cao hiu
312
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
bit v khi nim t do s thc y con ngi pht trin hay ni cch khc, pht trin l nhn ra nhng gii hn mi ca t do. Mi mt thi i c nhng gii hn t do ring. Gii hn t do l s gii hn ca lch s i vi t do, v l mt trong nhng biu hin cho s pht trin ca thi i. Pht trin nng lc nhn thc, c bit l nng lc nhn thc v t do l i hi thit yu ca thi i i vi mi ngi, mi dn tc, thm ch, n phi c coi l nng lc quan trng nht ca con ngi. T do l im khi u, l ht nhn ca mi qu trnh nhn thc v pht trin. Kinh nghim v t do tim tin vi nng lc nhn thc ca mi con ngi. Cng vi s pht trin cc nng lc, con ngi s nhn ra nhng gii hn mi, nhng chn tri mi ca t do. T do khng ch dng li khng gian bn trong ca cc gii hn t do, m t do ca con ngi hin i, t do ch ng, cn l s ph v ng bin ca cc gii hn. Pht trin chnh l s dng cc quyn t do ph v cc gii hn ca t do. Chng ta phi nh rng t do khng ch l iu kin ca s pht trin m t do cn l iu kin ca s sng. T do l iu kin cn bng ca s sng v nu khng cn bng th con ngi khng c trng thi ban u ca s pht trin. Khng th no pht trin bn ngoi s cn bng c, bi v bn cht ca s pht trin l s dch chuyn
313
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ph v gii hn cn bng trc v tm kim mt gii hn cn bng cao hn. Mt trong nhng s cn bng quan trng l s cn bng gia nhng con ngi trong cng ng vi nhau. Nu khng c t do th khng c s cn bng, bi v con ngi tng tc vi nhau mi to ra cn bng, cn bng to ra n nh, cn bng chnh l mt trng thi biu kin ca s n nh. Nu khng n nh th con ngi khng th nhn thc c s pht trin, nhn thc c nhu cu cn phi dch chuyn n trng thi no. Rt nhiu ngi lm tng t do l mt th xa x, l mn n ca ngi giu c. Nhng thc ra, con ngi ngho kh cng cn n t do, v nh ni, t do sinh ra nhng gi tr con ngi, m gi tr con ngi lm nn s pht trin. Chng ta phn u v s giu c, v hnh phc ca mnh nhng trc , chng ta phi phn u c nhng gi tr con ngi. Chng ta phi xy dng nhng gi tr bn vng v mun c s pht trin bn vng, con ngi phi bn vng. Mun con ngi bn vng th khng gian chnh tr phi bn vng v chnh l khng gian m ngi dn lm ch, l khng giam m cc quyn t do ca con ngi c m bo. Nu khng c t do th khng c tin , khng c khng gian ban u, khng c s sch s tm hn con ngi tip nhn tt c cc kh nng tm kim li thot pht trin. Mi s pht trin phi bt u t t do. Mi quan h bin chng gia s pht trin v cc quyn t
314
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
do chnh tr l ch, n to ra cc khng gian chnh tr, x hi con ngi pht trin mt cch bn vng. III. Nhng chng ng pht trin Pht trin va l mt qu trnh, va l mt trng thi. Pht trin l trng thi khi con ngi xem xt n nhng thi im nht nh, cn t n l mt qu trnh. Pht trin lun lun l mt qu trnh lin tc bao gm nhng chng khc nhau vi cc ni dung khc nhau. Ti cho rng c hai chng ng pht trin m bt k ai, bt k dn tc no cng cn phi thc c. Chng u tin l chng i t tin con ngi tr thnh con ngi v chng th hai l pht trin con ngi. Nghin cu s pht trin qua hai chng l nghin cu con ngi vi nhng nng lc m rng ph hp vi i hi ca thi i. Nh ti ni, con ngi chnh l mc tiu ca s pht trin. V th, chng th nht, phi lm th no mi ngi t c cc tiu chun con ngi. y l vn ln ca mi thi i. L con ngi theo ng ngha rt quan trng v phi l con ngi mi c tm l con ngi, mi c nhn cch. Nhn cch con ngi ch hnh thnh sau khi con ngi c t do, t do nh ci vn ban u tin con ngi tr thnh con ngi, nu con ngi cha bit t do, cha c hng hnh phc m t do em li
315
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
th khng c kinh nghim i tm v cng khng bit ci mnh cn tm l t do. Hin nay, hn mt na nhn loi vn cha c cuc sng ca con ngi theo ng ngha. l nhng con ngi ngho kh, khu tr, lc hu v chm pht trin, bn thn h cha c gii phng. Do vy, chng th nht ca qu trnh pht trin l phi tr li cho con ngi nhng iu kin pht trin, m iu kin ban u, iu kin tin quyt, iu kin sng cn ca qu trnh ny chnh l t do. Sang n chng th hai, s pht trin khng cn n thun l gii phng con ngi, em li t do cho con ngi m l pht trin con ngi. Trong vic pht trin con ngi th pht trin nng lc con ngi l quan trng nht. Cc nng lc ca con ngi khng cn ph hp vi i hi ca thi i l nng lc chm pht trin. Nng lc y khng bn c, khng i c, khng to ra c thnh tu. Rt nhiu ngi khng ph hp v lun lun lc hu so vi thi i m h tn ti. Chnh s lc hu so vi nhng iu kin ca thi i m con ngi tn ti to ra ni bt hnh ch yu ca con ngi. Do vy, pht trin con ngi l lm cho con ngi c nhng nng lc ph hp vi i hi ca thi i. Pht trin nng lc con ngi l mt cng vic bao gm nhiu bc. Th nht, cn phi to ra mt x hi t do. Ch c x hi t do mi to ra c
316
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hi va p (ti cha ni n c hi c cng n vic lm, c hi thnh cng), s va p lm cho mi mt c th thc tnh v s khng tng thch ca cc kh nng ca mnh. Nu khng c nhng c hi va p, con ngi s thiu nng lc nhn bit, nh gi, so snh hay ni cch khc, con ngi thiu kinh nghim hnh ng. S thiu t do ca con ngi to ra s thiu ht cc nng lc ph hp vi i hi ca thi i v lm cho con ngi khng pht hin ra s chm pht trin ca nng lc ca mnh. Th hai, cn phi c mt th ch dn ch. Cng c nhng con ngi t o to mnh, t u t cho mnh nhng mt th ch khng dn ch th trng thi t do y ch l trng thi nht thi, khng n nh. S khng n nh y to ra s lch pha no trong nhn thc, trong vic cu to kinh nghim ca con ngi. Cho nn ngi ta cn dn ch m bo cho t do n nh. Tt nhin, khi c t do, dn ch th khng phi ng nhin chng ta s c hnh phc, v t do, dn ch ch to ra c hi ch khng to ra thnh tu. Thnh tu l s kt hp gia c hi v s ng n ca con ngi. Trong cc chng ng pht trin y, nh trn ni, bnh tnh l iu kin cn v con ngi li dng c tt c cc yu t, k c yu t t ph. Ngi ta lun lun cn cc yu t t ph. Yu t t ph i lc l
317
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng yu t xut hin mt cch ngu nhin, t bn ngoi, mt cch khch quan i vi cc tin trnh. Nhng i lc n xut hin ngay trong lc lng, trong cc ch th ca tin trnh. i vi mt con chim, yu t ch th ca s bay ca n l i cnh, nhng yu t khch th, yu t bn ngoi ca s bay ca n l gi. Thng thng, n tn dng gi mi cnh, nhng n ch lng gi th n phi to ra nhng s t ph mang cht lng ch quan t trong i cnh ca chnh mnh i qua nhng chng hay l nhng chng ngi vt. Nh vy, trc , i cnh c ch o bi mt b no thng minh l khng lng ph nng lng khi c gi, tc l bit tn dng gi, hay l khng bay ngc gi. Con ngi phi thng xuyn pht hin ra cc yu t t ph. Yu t t ph nm trong chnh mnh l ni lc, yu t t ph nm ngoi mnh l yu t khch quan. C hai yu t y u cng tn ti trong mt tin trnh pht trin. Con ngi cn phi pht hin c nhng yu t nh vy v phi hp s dng chng theo mt cng ngh no to ra hiu qu ln nht. Trong tin trnh pht trin t nhin ca con ngi c c nhng cch thc to ra bc nhy. Tuy nhin, gii php y cha trong n y ri ro, cho nn s t ph cn phi c iu chnh bi nhng lc lng cc k thng thi v mnh m. Chng ta phi bit hi sinh li cc yu t mnh
318
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
t chy to ra s t ph, chng ta phi bit d tr nhng nng lng cho thi im sau t ph tin trnh pht trin c bnh thng. t ph l mt tc ng ch quan, t ph chnh l ci cch. Cc nguyn l ca t ph chnh l nguyn l ca cc cuc ci cch. V th, cc cuc ci cch u phi c thit k mt cch cn thn nh nguyn l m ti vit trong quyn "Ci cch v S pht trin", trong c xc nh thm ca cc chnh sch v m, xc nh im dng ca nhng tc ng ch quan n tin trnh t nhin nh th no l hp l, tc l con ngi c thi thn trng trong tin trnh thc hin nhng c t ph ca i sng pht trin t nhin. Lm cho ngoi lc xut hin nh nhng yu t t ph gia i sng pht trin l do s ch o ca nng lc t duy, chnh l ni lc. Chnh phn cao qu nht, phn tinh khn nht ca ni lc hng dn qu trnh s dng nhng nng lc bn ngoi to ra s t ph. Hn na, tt c cc s vt pht trin khng phi l bng cc yu t bn trong m bng s hi nhp vi yu t bn ngoi. M rng khng gian bn trong cha ng cc yu t thm nhp t bn ngoi chnh l b quyt ca s pht trin. Pht trin v s lng v pht trin v cht lng, hay l cn i gia cht lng v s lng trong qu trnh pht trin, l kt qu ca tr tu. Tr tu bao gi cng l ni lc, tc l mi ch th u phi c nng lc phn loi
319
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng th m mnh kt np vo trong i sng ca mnh to ra s pht trin ca chnh mnh. Nh vy, qu trnh pht trin ca con ngi ti thiu phi c hai giai on, giai on phn u tr thnh con ngi v giai on phn u tr thnh con ngi ph hp vi i hi ca thi i. Chng u tin v quan trng hn c ca cuc u tranh v con ngi l a tin con ngi tr thnh con ngi. Chng th hai l trang b cho con ngi nhng nng lc pht trin theo khuynh hng m con ngi lun lun tng thch hay tha mn i hi ca thi i. S tha mn cc i hi ca thi i chnh l gii phng con ngi ra khi ni bt hnh ca mnh. va l hai cng on rt c bn trong qu trnh u tranh gii phng mi mt con ngi, va l hai chng ca tin trnh pht trin chung ca c nhn loi. Con ngi nhn ra s cn thit phi tin hnh chng u tin l gii phng mnh khi trng thi tin con ngi nhng cha thnh cng trn phm vi ton cu. Con ngi tng nhn c t do nhng l nhng bin dng ca t do, l t do hn ch, t do vt v v t do sai lc. T do hn ch c ngha l ci tt yu ch c nhn thc rt gii hn ch con ngi cha thc s s hu mt khng gian t do bn trong. T do vt v l s thiu t do trong trng thi khng bnh ng gia con ngi vi con ngi. Cn
320
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
t do sai lc l th t do m con ngi tng rng mnh c nhng thc ra, con ngi khng thc s t do. C th ni, ba ln tht bi ca con ngi khi i tm t do nh du s khp li chng ng u tin trong tin trnh pht trin. M u cho chng ng th hai chnh l ton cu ho. Ton cu ho l xu th chung ln nht t trc ti nay, n m ra c hi khng l cho con ngi tm li t do v bin kht vng pht trin thnh s thc. Con ngi trong thi i ton cu ho phi l con ngi pht trin, hn th phi pht trin ton din v l i hi ca th gii hin i, ca k nguyn pht trin khoa hc cng ngh, ca s hp tc v cng pht trin. Ton cu ho l c hi con ngi so snh vi nhau v thy c ni bt hnh ca vic khng thnh ngi, ni bt hnh ca vic con ngi khng tha mn nhng i hi ca thi i. Cc i hi ca thi i th hin tp trung nhng tiu chun v t do v hnh phc ca con ngi. chnh l ni dung ca khi nim pht trin trong thi i ngy nay.
321
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 10
C hi th t Ton cu ho
C th ni, trong sut lch s pht trin lu di, con ngi tm cch l gii th gii bng rt nhiu khi nim, nhng bn thn khi nim con ngi th cha c nhn thc mt cch y . mi mt trnh vn minh, mi mt trnh pht trin, mi mt c trng vn ha, n u c hiu, c quy nh, c chp nhn rt khc nhau. Do vy, mu thun c bn m th gii to ra cho mnh chnh l h thng tiu chun lin quan n vic nh ngha con ngi. Mi mt dn tc u tranh lun vi cc dn tc khc v h thng gi tr, v nh ngha con ngi ca mnh m khng dch chuyn n ci ngng ca n. Tuy nhin, t nhng nm cui th k XX n nay, trn th gii xut hin mt tro lu mi, mt hin tng x hi, hin tng chnh tr, hin tng kinh t v hin tng vn ha mi v rng ln, l hin tng ton cu ho. Hin tng ny ph v tng mng mt s ct c v tinh thn trn ton th gii, v to iu kin cho loi ngi tin ti thng nht mt nh ngha chung xt c v
322
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cht lng ln nh lng v con ngi. chnh l c hi th t ca loi ngi pht trin, trong ht nhn quan trng nht to ra s pht trin l t do c hiu mt cch nht qun. I. Ton cu ha, t sc p n c hi Chng ta bit rng, trc ton cu ho, th gii cha phi l mt khi nim thng nht, th gii gm nhng mnh khc nhau t tri dt trong mt dng chy. Con ngi khng ch c mt s lch lc m c nhiu s lch lc tng i vi nhau trn phm vi ton cu, cho nn con ngi khng th i thoi ton cu. Song, tt c nhng s lch lc nh vy s c iu chnh bi hin tng ton cu ho, bt u t kinh t, sang n chnh tr, sang n vn ha v do , n xc tin mt s pht trin thng nht i vi cc gi tr con ngi. Nh th c ngha l, th gii bt u hi t n mt trng thi t do mang tnh ton cu i vi thn phn con ngi. Cc quc gia buc phi m ca do s thc p ca ton cu ho, nhng cng chnh l c hi ln pht trin cho con ngi tt c cc quc gia ny. Ton cu ha hay l trnh khi nim t do bc l dn nhng gi tr ca n i theo hai trt t. Trt t th nht l n xut hin mt cch bn nng do s ton cu ha
323
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
v kinh t v s giao lu v mt vn ha. Ton cu ho v kinh t v ang l mt xu th ln cun hu ht tt c cc quc gia vo . S giao lu v mt vn ha lm cho cc nn vn ha c iu kin tm cch chung sng vi nhau. Du lch l mt trong nhng cch thc m con ngi to ra s giao lu gia cc nn vn ha. Nu nhn du lch n thun nh l mt ngnh kinh t th l mt cch nhn khng . Cn phi nhn du lch nh mt trong nhng cch thc ch yu m loi ngi s dng giao lu vn ha v lm thc tnh nhng tiu chun vn ha ton cu. C th ni rng, ton cu ha to ra nhng hin tng rt k l i vi tin trnh pht trin ca nhn loi. Ton cu ha to ra cc h qu kinh t, h qu chnh tr, h qu vn ha. Tt c nhng h qu ny y con ngi vo tnh th buc phi so snh, buc phi cnh tranh, v buc phi hp tc vi nhau. iu c ngha, cng ngy, vic th gii c ton cu ha mt cch bn nng phn nh vo trong thc ca con ngi, con ngi buc phi c thc v hin tng y c th tham gia mt cch c li vo qu trnh ny. V th, ton cu ha li xut hin di dng thc th hai l thc ha v cc hin tng ban u ca ton cu ha v do , c ngnh khoa hc nghin cu cc din bin ton cu. Nghin cu v ton cu ha thc cht l nghin cu s cnh tranh ton cu. S cnh tranh ton cu t gic mt thc t quan trng
324
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
l s thiu nng lc cnh tranh ca cc nc th gii th ba. Ni cch khc, qu trnh hi nhp to ra s thc tnh ca cc nc th gii th ba v vic thiu t do. Thiu t do th khng pht trin, thiu t do th thiu nng lc cnh tranh. c bit l thiu t do th con ngi khng hnh phc. Trong iu kin ton cu ha, con ngi nhn ra v thm ch cn phi xc nh r hnh phc mi l mc tiu ca t do. V nu khng th con ngi ng mt gic rt say cng thy mnh hnh phc. Theo ti, cc dn tc khu tr, cc dn tc ng ca l cc dn tc ng. y l nhng dn tc c tm l khng cn c gng, khng cn t do. H ng v h khng cn t do, v khi con ngi ch l con ngi thc. Ng v mt vn ha tc l khng t do. Nhiu dn tc ng g ng gt sut nhiu th k v h cm thy mnh rt hnh phc. u ngi ta chng i cc nn vn minh nhiu nht? nhng vng lc hu, nhng vng Amazone, Mexico, nhng vng su thm trong rng Clombia, Peru, Bc Phi, Trung Phi, Congo ch no m cc dn tc ng th ngi ta chng i, ngi ta chng M, ngi ta chng phng Ty mt cch quyt lit v b lm huyn no gic ng hng nghn nm. Suy cho cng, h chng i v h s nhn vo s tht. Ton cu ha l c hi cc dn tc nhn vo s tht v mnh. T nhin ngi ta b t vo trong cc tng quan so snh vi nhng ngi bn cnh thy mnh l mt ngi ln
325
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nh th no. Tt nhin, nu khng nhn ln tha nhn s thua km ca mnh th con ngi c th nhn xung, c th nhn ngang. Nhn cc chiu l quyn t do ca con ngi, nhng ngi ta khng th giu c s thua km . Con ngi cn phi thc tnh gic ng ca mnh bng nhng li ch ca t do. Tt c cc dn tc mun pht trin th khng c bo th v mt chnh tr, khng c ng ca v mt kinh t, v khng c lc hu v mt vn ha. Ngi ta thng t do trong nhng gii hn m ngi ta nhn thc c, nhng gii hn m x hi loi ngi thi im y cho php. V thm ch, ngi ta bit cch hnh phc vi nhng gii hn t nhin, nhng gii hn mang tnh sinh hc ca mnh. Quay tr li v d trn, nu con ngi c ng trin min trong s khu tr ca mnh th con ngi c hnh phc khng? Tuy nhin, ngay c khi con ngi ng ca li hnh phc mt mnh, tc l con ngi ng ca v mt vn ha, th khi xu hng ton cu ho thc p anh m ca, anh s cm thy bt hnh ngay lp tc. V khi anh ng ca th anh ri vo tnh trng t mn, tc l nhn ln th chng bng ai, nhn xung th cng chng ai bng mnh. S t mn cng lm cho con ngi khng th hnh phc nu thy mnh lp v trong bt k tng quan so snh no vi nhng ngi c a v nh
326
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
mnh trn th gii. Ngay trong mt quc gia cng c ngi hnh phc, c ngi khng hnh phc. Ngi thnh t th hnh phc hn ngi khng thnh t, v th gii khng bao gi phng v s chnh lch , ton cu ho khng xa b c s chnh lch giu ngho, nhng ton cu ha cho php ngi ta so snh gia nhng ngi khng thnh t vi nhau. Ngi ta nhn r gia cu trc nhn ln v nhn xung ca con ngi cn c nhn ngang. Nhn ngang l ci nhn khng nh cc gii hn t nhin, cc gii hn khch quan ca con ngi. Khi mt ngi quc gia no thy rng c nhng ngi c tng quan nh mnh v cng c trng thi nh mnh trn ton th gii th h s khng thc mc v s hm hiu ca mnh na. y l mt khi nim cc k tinh t trong phn tm hc. Trong cnh tranh ton cu, con ngi s so snh. Ti sao ngi ta i xe t Mercedes m mnh li i xe p? L bi v trong khi ngi i Mercedes y lm mt ngy 20 gi ng h v ch ng 4 ting th mnh ng 12 ting mt ngy. V khi no ngi ta nhn thy c ngi mt quc gia khc cng ng 12 ting mt ngy nh mnh, cng i xe p th khi ngi ta mi yn tm v trng thi i xe p l trng thi tt yu ca mnh. Nhng nu con ngi khng nhn thc c nhng gii hn trong nng lc ca mnh th h s cho rng mnh bt hnh hay mnh khng c c hi m khng bit rng rt nhiu ngi
327
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cng nh th. Vy, phi pht trin cc dn tc, cc cng ng nh th no cho h c th tm c s ng cm ton cu? Ton cu ha c kh nng em n cho con ngi s ng cm y, bi trong thi i chng ta, ch cn qua mng Internet, qua my tnh, ngi ta cng cm nhn c v con ngi trn khp th gii. Do , khng nh s hm hiu trn quy m ton cu l lm cho con ngi yn tm vi trng thi vn c ca mnh. Ni cch khc, ton cu ha to iu kin cho con ngi nhn ra s khng bt hnh hay khng bi kch ha s bt hnh ca mnh. Ton cu ha l c hi cho con ngi nhn ra gii hn ca cc nng lc ca mi mt con ngi hay mi mt dn tc, t , n to ra trng thi tha mn tng i, ng thi cng xc lp mt trng thi nhn thc c s km tng i v nh hng con ngi vt ln nhng gii hn c th trong nng lc ca mnh. Khi con ngi nhn thc c gii hn ca cc nng lc ca mnh th con ngi d yn phn, yn phn sng trong khng gian c php tc l xy dng cm gic t do ca mnh ch khng phi l xy dng nn t do ca mnh. Nhng ton cu ha ch ra cho con ngi nhn thy rng, nu con ngi yn phn vi cc tiu chun t do ca mnh th con ngi s khng p ng c i hi ca
328
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thi i. V vy, con ngi phi bn lnh khng bu vu, khng khu tr, v tip nhn. Do , sau khi nhn ra nhng iu kin cn v cho i sng ca mnh, cho s pht trin nng lc ca mnh th con ngi phi bit t chc cuc sng ca mnh. Con ngi phi c nng lc t chc cuc sng. Nhn ra cc gii hn n ng bn cnh cc gii hn th khng pht trin c. M pht trin l nhn ra cc gii hn t i tip, m rng tip ci khng gian t do ca mnh. Tt nhin, pht trin khng c ngha l lin tc v vt qu cc quy nh t nhin. Pht trin ti cc gii hn t nhin ca mt c th, y chnh l pht trin cao nht. Nu con ngi khn ngoan, con ngi s bit r nhng gii hn nhng giai on khc nhau, trn nhng kha cnh khc nhau, v nhng vn khc nhau ca i sng. Trong thi i ton cu ha, mi dn tc, mi con ngi phi t nhn ra cc gii hn trong nng lc ca mnh. Chng ta cn phn bit r rng sau khi c t do, con ngi c th pht trin nht so vi chnh h, gii phng cc tim nng c th c ca mnh nhng iu ny khng ng ngha vi vic lm cho tim nng ca con ngi cc nc chm pht trin tng ln n mc bng con ngi cc nc pht trin. Chnh v th, chng ta khng th i tm cc nh lng v s pht trin ging nhau trn
329
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ton th gii. Tuy nhin, thc tnh con ngi pht trin, chng ta c th thng nht cc tiu chun ca khi nim t do nhm gii phng con ngi n mc c th pht trin c hay c th tm n gii hn t nhin ca mnh. II. T do trong thi i ton cu ha 1. Nhn quyn, trng thi t do mang tnh ton cu Cng vi qu trnh ton cu ha, t do l mt khi nim cn phi lm sng t hng ngy, hng gi trong i sng nhn thc ca loi ngi. T do cn phi c m bo bng quy trnh lm mi, lm phong ph v quy trnh bo v n lin tc trong cuc sng con ngi. Thc ra, trong tt c nhng tuyn ngn chnh tr m cc nh chnh tr th gii ni, hin nay, khng c khi nim no lm h lng tng nh khi nim t do. Nhiu nh khoa hc, nhiu nh trit hc cng c gng l gii khi nim t do, nhng khi nim t do vn cha c m t mt cch hon ho. N cha tr thnh nhng tiu chun ph bin c th kim sot tnh trng t do ca con ngi trong quan h i vi cc nh nc, cc nh lnh o. Chng ta bit rng, con ngi l ni c tr ca nhng kht vng v t do, kht vng v bnh ng v lng bc i. V th, nu con ngi khng tr thnh trung tm ca s pht trin th mi
330
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
s sp t trt t dng nh khng ngha, nn mt cch t nhin, nhn quyn tr thnh cc quyn trung tm. Bi vy, hin nay, nhiu ngi ni rng nhn quyn tr thnh quyn trung tm trong thi i ton cu ho l ni mt cch khng y . Trong thi i ton cu ho, con ngi c c hi nhn ra cc quyn trung tm ca mnh ch khng phi cc quyn trung tm y ch xut hin trong thi i ton cu ho. Do s cnh tranh khc lit ton cu m con ngi bng nhin thy rng nu mnh khng t do th mnh khng c nng lc, mnh thua trong cuc chi ton cu y. Cho nn, sau ba ln con ngi tht bi khi i tm t do, ton cu ho l c hi th t con ngi nhn ra s cn thit, s sng cn ca khi nim nhn quyn, m linh hn ca n l t do. Cn phi gii phng con ngi con ngi chy kp vi thi i ca mnh. thm ca tinh thn ton cu chnh l gii phng con ngi, hay ni cch khc l m rng nhng gii hn ca t do. Ton cu ha trang b cho con ngi nhng tiu chun mi v t do. Trong thi i ca chng ta, t do pht trin thnh quyn, t do l ti sn ca con ngi. l trng thi mi ca t do. T do tr thnh quyn pht trin cng vi s hin i ha ton b li sng, cng vi ton cu ha. Trc y con ngi c th mun hoc khng mun pht
331
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trin, con ngi khng c quyn v khng c kinh nghim i hi t do, con ngi hnh phc vi ci mnh c. S hp tc ton cu to ra c hi cho con ngi thc v cc quyn c nhn, c bit l cc quyn pht trin, tt c mi ngi u c v tr nh nhau trc cc c hi v quyn li ca mnh. Vy con ngi c th dch chuyn t do n u khng mu thun vi s t do ca ngi khc? m bo t do v nhn quyn cho tt c mi ngi, thi i ton cu ho i hi cc dn tc phi thc hin nhng cam kt quc t v quyn t do, v nhn quyn v iu to ra t do ton cu. By gi t do l quyn ca con ngi, Lin Hp Quc c cng c v nhn quyn. T nhng tinh thn t do ca Montesquieu n cng c v nhn quyn ca Lin Hip Quc l mt bc nhy khng l ca con ngi c c bi nhng th ch ton cu. y chnh l nhng du hiu u tin v quan trng ca s ton cu ha v chnh tr, v x hi v vn ha. Nu nh khng c nhn quyn th khng c t cch con ngi, cho nn phi xc lp c cc iu kin v nhn quyn. Nhn quyn bao gi cng c th hin trn tt c cc kha cnh ca cuc sng, khng c kinh t t do, khng c bun bn lm n mt cch t do th khng c quyn t do kinh t; khng c cc quyn nh t do bo ch, t do ngn lun, t do c tr th con ngi khng c cc quyn t do chnh tr; sng trong mt mi
332
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trng vn ha y con ngi b cht vn v nu ko bi cc h tc th con ngi khng t do v vn ha. T do kinh t, t do chnh tr, t do vn ha l ba nhm ca nhn quyn. Chng ta u thy rng, th gii khng quan st dn quyn m quan st nhn quyn, cho nn h khng thnh lp mt t chc no c gi l t chc dn quyn, m ch c t chc nhn quyn nh Human Rights Watch. Tn trng quyn con ngi i hi phi lm cho con ngi hiu c gi tr ca nhn quyn. Bn cnh , cn phi a ra tiu chun v tnh hp php ca mt chnh ph, bi v tnh hp php ca mt chnh ph l bng chng v mc dn ch ca mt quc gia. Cht lng ca mt chnh ph l cht lng ca cng ngh sinh ra n nh l h qu ca quyn lm ch ca ngi dn. Khi khng tha nhn y cc quyn c bn ca con ngi th ch quyn, quyn cao nht ca con ngi i vi quc gia ca mnh, khng c l gii minh bch. cc quc gia chm pht trin, con ngi dng nh mc nhin tha nhn ch quyn l quyn ca chnh ph. Mt vn th hin rt r s khng hp l ca quan nim v quyn lm ch ca ngi dn l quyn s hu t ai. Mt s quc gia cho n nay vn khng nh t ai l s hu ca ton dn, quyn s hu t ai l mt trong cc quyn s hu dn tc. Thc t cho thy cch gii thch v
333
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tuyn tuyn v quyn s hu t ai c tnh cht ton dn gy ra rt nhiu vn phc tp lin quan n vic qun l t ai. Vy phi hiu ch quyn trong vn s hu t ai nh th no? Ti cho rng, t ai c hai a v, hai kha cnh rt quan trng v u quan trng nh nhau. Trc ht, t ai biu hin l t v nc, tc l ch quyn quc gia. l con ngi th c quyn s hu t ai. Nhng mt ngi khng phi cng dn quc gia ny c quyn s hu t ai ca quc gia khng? Mi quc gia u tho lun rt gay gt v iu ny v khng phi u ngi nc ngoi cng c quyn s hu t ai. Cng vi s pht trin kinh t, t ai khng cn mang nhiu ngha v ch quyn na. nhiu nc pht trin, t ai khng quan trng bng nhng th khc, v d, by gi ngi ta ch ti vic nghin cu cc quyn v hng hi, cc quyn v lnh hi v ngi ta ang gii quyt vn v quyn bu tri. Th nhng nhng quc gia chm pht trin, con ngi cha trang b iu kin ni v nhng quyn ny, v th, h cng iu quyn t ai. V quyn t ai c tnh cht th nht l ch quyn l nh vy. Kha cnh khc ca quyn t ai l quyn s hu thng thng, tc l t ai c gi tr ti sn thng thng. Chng ta thy rng nu t ai khng bin thnh hng ho, t ai khng c thng mi ho th tnh cht ch quyn y khng c gi tr trn thc t. V
334
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thc t l ngi ta thng mi ho mt s th c gi l ch quyn, bn bu tri cho v tinh bay l mt vic bn ch quyn. Do s pht trin kinh t m con ngi thng mi ho mt s i tng s hu ca ch quyn tr thnh i tng ca cc quyn thng mi thng thng. iu ny khng nh mt vn cng ngy cng tr nn cn bn l nhn quyn, dn quyn hay ch quyn u c ngha pht trin v cn phi c tn trng thc s. Tn trng cc quyn con ngi chnh l tn trng con ngi. Anh i ra nc ngoi hay li t nc mnh, l quyn ca anh. Trong thc t i sng quc t hin nay, khi mt con ngi c quyn cng dn ca nhiu quc gia th iu ny rt c ngha. chu u by gi, mt ngi c quyn cng dn ca 27 quc gia. Thi i ton cu ho, cc quc gia khc nhau ch l a im con ngi ng gp vo tin trnh pht trin. Cc quc gia c th hng nim vinh quang ca mt ngi c ngun gc vng t ca mnh to ra i vi cc vng t khc nhau trn th gii, nhng quyn li m s vinh quang em li th thuc v ngi sng to ch khng phi thuc v quc gia c ngi . Nhn quyn tr thnh mt khi nim v cng quan trng i vi s pht trin ca th gii hin i. Mi th u phi thuc v con ngi th con ngi mi mang theo n mt cch tch cc n nhiu ni
335
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khc nhau trn th gii. Mi cuc ci cch u phi phc v s m rng khng gian c ch ca tng con ngi c th. Ci cch chnh tr, ci cch kinh t, ci cch vn ha u phi to ra cc mi trng h tr nng lc sng to ca con ngi khi con ngi dch chuyn n nhng a im khc nhau trn tri t. y chnh l mc tiu, l kt qu cui cng ca ton cu ha. C nhiu nh ngha v ton cu ho nhng ti cho rng trc ht, ton cu ha cn phi c hiu l qu trnh to ra mt mi trng v m m u mt ngi cng u c hiu lc ng gp ging nhau, y chnh l t do hin i. T do c tr l mt phn ca t do hin i. T do c tr cng l mt vn ln ca mi quc gia trong thi i ton cu. Chng ta cn phi rt tinh t phn bit mc ch ca vic t do c tr vi mt h qu tt yu ca n l lm xao nhng tnh cm ca con ngi vi vng xut x ca mnh. Ti sao ngi ta phi an phn sng mt vng t khng h tr hnh phc cho mnh? Con ngi c quyn di c. T do c tr chnh l mt trong nhng du hiu chnh tr khng nh con ngi c quyn thot ra khi nhng ch mnh khng mun , con ngi c quyn i n nhng ni mnh thch. Nh vy, ngay c quyn t do c tr cng c khng nh bi nhiu quyn c th, quyn sinh sng nhng ch khc nhau v quyn t nn. Ni tm li, tn
336
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trng nhn quyn l mt trong nhng gi tr vn ha v i nht ca thi i chng ta. 2. S dch chuyn ca cc dng nng lc Ton cu ha l mt qu trnh dch chuyn tt c cc dng nng lc ca nhn loi n nhng ch m gi tr c th tng trng. Trong bi cnh ton cu ho, cc dng dch chuyn nng lc ang hng ngy din ra vi mt dy c trn ton th gii, t cc dng dch chuyn con ngi, cc dng vn n cc dng cng ngh, ti nguyn Cc dng di dn chnh l s thot ra khi s rng buc ca cc quc gia i vi cc lc lng con ngi. Chnh s dch chuyn ca cc lc lng con ngi to ra s dch chuyn ca cc dng nng lc. Khi nim nng lc x hi khng ch khoanh trong bin gii quc gia, trong mi trng ton cu ha n l s hp dn ca cc quc gia i vi cc dng nng lc. S dch chuyn t do cc dng nng lc trn phm vi ton cu chnh l l tng ca s pht trin chnh tr trn ton th gii, v chnh l tin ca l thuyt v ton cu ho, tc l tit kim nng lng sng ton cu. Dng vn s vo ch no m y ngi ta khai thc mt cch hp l nht, hu ch nht, tc l tit kim. S tit kim trn quy m ton cu to ra s dch chuyn t do ca tt c cc dng nng lc, v s dch chuyn t do ca cc dng nng lc
337
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lm cho nng lc c nhng dng i ra, c nhng dng i vo. Xut khu lao ng, xut khu chuyn gia l dng nng lc i ra. By gi mt dn tc ng dn th s dch chuyn i ra ca cc dng nhn lc tr thnh nhu cu, bi v nhn lc cng l mt yu t to nn nng lc. X hi l tp hp cc ngun nng lc. Con ngi cng l tp hp ca cc ngun nng lc. Ti chnh l mt nng lc thuc v con ngi. S dch chuyn ca ti sn l biu hin hin i ca s dch chuyn con ngi. Nhn nhng dng dch chuyn i ra chng ta thy c bn cht ca s pht trin cc dng nng lc, hay cc khng gian chnh tr. Cc dng y dch chuyn gia cc khng gian chnh tr, do cc quc gia, cc nh nc phi xy dng cc khng gian chnh tr ph hp vi i hi ca nhu cu pht trin khch quan ca tng vng lnh th. nhng ch ng dn m dng dch chuyn nhn lc i ra th l mt biu hin lnh mnh. Nhng con ngi i ra vi t cch no? Nu i ra vi t cch l nhng nhn lc cao cp th khc vi i ra vi t cch l lao ng n gin. Vy mt chnh ph phi xc nh u t vo u? S i ra tt yu ca cc dng nhn lc nhng quc gia ng dn l mt hin tng khch quan, v nu chnh ph u t cho dng dch chuyn i ra ca cc ngun nhn lc y tr thnh nhng chuyn gia th hiu qu kinh t s ln hn.
338
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Xut khu lao ng n gin l s i ra t nhin, nhng xut khu chuyn gia l s i ra c u t. Nh vy, men theo cc quy lut vn hnh ca i sng t nhin m chnh ph hay x hi phi xc nh i tng u t. Pht trin nng lc l to ra s hp dn cc ngun nng lc. S hp dn cc ngun nng lc khc nhau t hp v mt vng lnh th chnh l nng lc khai thc ht cc ngun lc. Nu chng ta hp dn v mt chnh tr, chng ta hng dn du nhp nhng phn thiu ht ca nng lc, v d nh thiu tin (tin l mt nng lc) th mt cch t nhin, chng ta s gii quyt c vn pht trin ca mnh. To ra s dch chuyn thun li cho tt c cc dng nng lc l biu hin quan trng nht ca t do. Sc hp dn cc dng nng lc c to ra bi sc hp dn ca cc khng gian chnh tr t do. Cc khng gian chnh tr t do s thu ht cc dng nng lc. Nhng cc dng nng lc cng c tnh hp dn, bi v chnh chng cng b li ko. Khng ai li ko mt dng nng lc khng c gi tr. V th, bn cnh vic bn thn cc dng nng lc phi c u t tr nn hp dn th cc khng gian chnh tr cng phi hp dn v t do thu ht cc dng nng lc. Tt c cc cht lng hin c ca cc ngun nng lc l tt v c trin vng, y chnh l s hp dn v chnh tr. Mt h thng ta n tt l s hp dn chnh tr, h thng lut php tt l s hp dn chnh tr, h
339
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thng tr tu tt l s hp dn v chnh tr, h thng gio dc tt l s hp dn v chnh tr. Mt quc gia hp dn s hi t c nhiu ngi thuc nhiu dng vn ho, nhiu mi trng khc nhau i din cho nhiu nng lc a dng n sinh sng, tt c s khuch i nng lc pht trin ca quc gia . Nhng phn tch trn cho thy nng lc quan trng nht ca mt quc gia l tnh hp dn ca n. Nu mt quc gia khng c s hng dn chnh tr tt da trn nn tng l t do th s b mt nng lc, khng ch l mt nng lc sn xut, m cn l mt tt c cc nng lc con ngi khc. l kt qu ca s chuyn nhng nng lc thuc v con ngi ra nhng khng gian c iu kin chnh tr tt hn. Chnh s thiu hp dn ca mt khng gian l s hng dn chnh tr con ngi thot ra khi khng gian y. Nh vy, xy dng mt khng gian chnh tr t do chnh l pht trin nng lc hay to ra s hp dn nng lc trong thi i ton cu ha. S xut hin ca ton cu ho cng vi s pht trin nh v bo ca khoa hc cng ngh lm cho cuc sng ca con ngi hin i vn ng vi tc ngy cng nhanh. Cng ngy, cc dn tc, cc cng ng cng giao lu vi nhau ch yu thng qua cc h gi tr, thng qua cc quyn li v c bit l thng qua cc nn vn ho. Cng ngy, con ngi cng nhn ra gi tr chung m mnh phi vn ti, l nhng tiu chun c gi tr ph qut
340
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ton cu. Do vy, vic xy dng mt h t tng c gi tr ton cu l ng nhin cng vi s hp tc v pht trin ca con ngi. Ngy nay, do qu trnh ton cu ho, tt c cc quc gia c mt trong nhau v s trn lan ca thng tin s khin cho cc qu trnh nhn thc cng c mt trong nhau. V th, ton cu ho cng c gi tr nh thuyt tng i ca i sng, v chnh n lm ri lon h t tng, buc h t tng phi bm vo cc gi tr thc tc l h gi tr tn ti. Cng ton cu ho th nhng h t tng vn ch mang tnh khu tr cng phi tri qua mt qu trnh sng lc khc nghit hn tn ti bng nhng gi tr tht ca n. III. Nng lc t ch Cn phi khng nh rng nu nh c vn g cn tho lun v ton cu ho th l s tho lun v tc ca qu trnh hi nhp ch khng phi v vic c hi nhp hay khng. Nhng khng u con ngi c chun b hiu iu . Khng ai c th cung cp cho con ngi dch v ton cu ho chnh n. H thng gio dc ch cung cp cho con ngi nhng iu kin cn ch khng phi l iu kin . Cc nh chnh tr d ri vo trng thi thiu khch quan nu ph bin cc gi tr ny, v h ch chn nhng yu t c li xt theo quan im ca h. Thc ra, vic ph bin cc gi tr ton cu l nhim v ca
341
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi, ca c loi ngi ch khng phi l nhim v ca ring nh nc. Con ngi phi tinh khn nhn ra cc gi tr ton cu, c trch nhim c nhn nhn ra n ch khng ch i s ph bin t bn ngoi. y chnh l s khc nhau gia vic lm mt con ngi t do v con ngi khng t do. Con ngi t do l con ngi t ch. Con ngi t do l con ngi c nng lc nhn ra cc gi tr, nng cao nng lc lm ch ca chnh mnh, khai thc ht cc khng gian quyn ca mnh pht trin. Con ngi phi t lo ly thn phn ca mnh, v rn luyn nng lc t ch ca mnh chnh l trit hc ca thi i ton cu. V, cng vi xu th ton cu ha, mt x hi dn s l mc tiu m con ngi hng ti. Trong x hi y, con ngi phi c y bn lnh quyt nh chnh thn phn ca mnh. Con ngi t ch phi c nng lc m rng khng gian cho nhng hnh ng ca mnh v nng lc y sinh ra cc gi tr ca s pht trin. Ton cu ha chnh l mi trng cho con ngi t rn luyn mnh hnh thnh nhng phm cht mang tnh ton cu. Tt nhin, bt k hin tng no ca i sng cng u c mt tri ca n. Trong qu trnh ton cu ha tc l trong qu trnh dch chuyn t do ca cc yu t tham gia vo qu trnh pht trin, vn c nhng s lm dng. Con ngi lm dng ci hin tng t do nh vy, con ngi lm dng c nhng
342
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hin tng sai v hin tng ng. S lc hu ca mt s dn tc khc u c th b li dng. Ton cu ha l qu trnh thng mi mi chuyn, k c thng mi cc sai lm. Th nhng, con ngi khng c trn ra khi qu trnh ny, con ngi phi hiu rng mi tht bi m mnh gp trong qu trnh ton cu ha l nhng bi hc cn c nng cao nng lc nhn thc. Khi con ngi xy dng c thi nh vy i vi ton cu ha, con ngi s yn tm trc c tht bi ln thnh cng, v nh th, con ngi mi lm ch c chnh bn thn mnh. Khng ch con ngi phi t quyt nh ly thn phn ca mnh m cc dn tc cng phi t quyt nh ly thn phn ca mnh. Khng ch con ngi phi rn luyn nng lc t ch m cc dn tc, cc quc gia cng phi rn luyn mt nng lc t ch vng vng, c bit l nhng nc chm pht trin. Ton cu ha ang xy ra di hnh thc bn nng, do cc ng lc ca s pht trin kinh t hay giao lu kinh t. Bi vy, con ngi hu ht cc dn tc u khng c chun b v u b ng trc qu trnh ton cu ho. Liu mi dn tc c ngh l ti sao mnh phi ton cu ho, v liu c th ng bn ngoi qu trnh ton cu ha c khng? Ton cu ha l mt hin tng cnh tranh ton cu pht trin. Nu khng tham gia vo qu trnh ny mt cch quyt lit, th ngay lp tc,
343
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quc gia no khu tr, ng ca s b y ra ngoi dng chy ca thi i. C khng t dn tc, khng t cc lc lng chnh tr cm thy mt cch chc chn rng mnh tht bi trong qu trnh ton cu ha. Ch ngha khng b l mt tro lu t tng th hin s tht vng ca mt lc lng, mt quan im i vi qu trnh cnh tranh ton cu. Nhng i vi mt lc lng nm ngoi s kim sot ca nh nc l ch ngha khng b th nhn loi phi lm g ngn chn n? Nhn loi c kinh nghim v vic hnh thnh s i u v h t tng v th k XX l th k bt hnh ca nhn loi. Chnh v th, nhn loi cn phi cnh gic, cc nh nc, chnh ph cn phi cnh gic hn na trc cc phn ng tnh th trnh vic dung dng hoc s dng cc yu t mang tnh cht khng b v nh kin, v quyn li trc mt m to ra nhng nguy c tim n. Nu khng nhn loi s trt vo vic hnh thnh cc tuyn nh nc khng b hoc nh nc chng khng b. V c bn, ti ngh rng cuc chin tranh chng ch ngha khng b l cuc chin tranh ton cu v s xut hin ca cc lc lng khng b s to ra s ph v quyn lc nh nc trong phm vi ton cu. V th, cc nh nc phi to ra mt s lin minh v phi nhn thc rt r trin vng, qui lut pht trin ca cc lc lng khng b
344
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
truy ui n. Nhn thc ton cu ca cc nh nc khng ging nhau nn nhn loi ch c th dn dn tim cn n mt c cu hp l m bo an ninh chi tit hn trong phm vi ton cu. Cng c mt tro lu th ng hn, chnh l s khu tr v mt vn ha. y l khuynh hng trung dung trong qu trnh ton cu ha, h mi ch tha nhn l khng th n trnh qu trnh ton cu ha m cha tha nhn l h buc phi theo ui qu trnh ny mt cch quyt lit, tc l cn phi ci cch, cn phi lm nh th no thng li. i b phn cc nc th gii th ba l nh vy. Trc kia, cc nc th gii th ba c th n trnh ton cu ha, nhng n nhng nm cui ca th k XX v bc sang th k XXI, ngi ta khng th tip tc s trnh n. Th gii th ba, vi tt c s lc hu ca n, nu c tip tc ln khn th s xut hin mt lot cc cuc cch mng chnh tr v li tip tc b l c hi. Do , cc nc th gii th ba buc phi nhn nhn li rt nhiu vn , trong vn quan trng nht l lm th no kh nng tham gia vo qu trnh cnh tranh ton cu. Cc nc th gii th ba cn phi ci cch gii phng con ngi, ci cch tm kim t do cho con ngi. Ton cu ha chnh l phng thc m nu nm ly n, cc nc th gii th ba s rt ngn c thi gian cng nh
345
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c h tr v ngun lc cho qu trnh ny. Cc nc th gii th ba c th tn dng c hi ny nh tn dng qun tnh mt cch tch cc. Chng ta thy rng, ton b tin trnh pht trin n nh chnh l xc lp trng thi khng ln theo qun tnh ca i sng pht trin. Nhng pht trin s rt vt v nu khng li dng c qun tnh ca s dch chuyn. M ton cu ha chnh l qu trnh dch chuyn t do ca nhng yu t tham gia vo s pht trin. Nu khng nng lc cn bng vi th gii th hy th gii cn bng mnh. Gim bt c s chng c mt cch v ch cng chnh l tit kim. Trong qu trnh t cn bng ca th gii, cc nng lc, nht l nng lc chnh tr s n mt cch t nhin vi nhng tc khc nhau. Th gii s li cc dng dn c c cht lng lao ng n gin ca cc nc ang pht trin ra bn ngoi v tr v nhng lao ng c cht lng cao hn. Ch c t do mi to ra c s t cn bng trn phm vi ton cu. L thuyt t do l s dch chuyn khng b ngn chn ca tt c cc dng nng lc to ra tnh hu ch cao nht, tnh hiu qu cao nht ca khi nim nng lc. Ni cch khc, ton cu ha l qu trnh th gin ton x hi trn phm vi ton cu cc dng nng lc, cc dng nng lng sng t cn bng v to ra s pht trin t nhin. Cc nc th gii th ba phi nm ly ton cu ha nh mt c hi ln gii phng nng lc ca con ngi.
346
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
i vi cc nc th gii th ba th trong thi gian ti, ton cu ho cng to ra nhiu thch thc. Nhng thch thc y li to ra mt c hi ln nht trong tt c cc c hi, l lm cho con ngi cc nc ny thc tnh mt thc t l, mnh ang ng trong mt cuc chi ton cu ch khng phi ng trong ci ch ring ca mnh. Chng ta s khc cng vi th gii khi th gii khng hong, chng ta s ht cng vi th gii khi gi vng h xung v gi du gim. y chnh l c hi ln nht. Tt c cc c hi thng mi l c hi ph, c hi c l. Chng ta bit rng, ton cu ho v chnh tr tc l dn ch ho, ton cu ho v kinh t ngha l phi xy dng mt nn kinh t t do, v ton cu ho v vn ho chnh l xy dng nn vn ho m. Thi i ton cu chnh l thi i m mi ngi hi nhp, mi quc gia u phi tun th hay u phi tham gia vo qu trnh hi nhp. Tham gia vo qu trnh ton cu ho l chng ta bt ly c hi th t ca ton nhn loi. Sm hay mun, cc quc gia u phi lm nh vy. V cho d ngi ta c tham gia vo qu trnh ton cu ho mt cch b ng nh hin nay th ton cu ho vn em li nhng yu t tch cc v chnh l s v i ca ton cu ho, nu anh khng n c vi th gii th th gii n vi anh. Ton cu ho thay i phm cht ca tng ngi, tng dn tc v qua thay i s phn ca c dn tc.
347
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Khng ai lo h mnh c, mi con ngi, mi dn tc phi t lo cho chnh bn thn mnh. Nu c ngi lo lng h th l s may mn, nhng con ngi khng th sng v pht trin trong s may mn c. Con ngi phi sng trong s hoch nh tng lai ca mnh, iu ch c khi con ngi c t do, tc l con ngi c trch nhim vi chnh mnh. Bi t do l quyn mu cu hnh phc, quyn thit k ra tng lai v sp t cuc i cho mnh, quyn i tm kim cc c hi ca mnh. Th gii lun l mt trng hc v i ch ra rng u c t do th c pht trin, c tng trng, c s thnh vng. V gi y, chng ta khng th b l mt vn hi ln, c hi ln th t ca nhn loi.
348
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 11
Chnh tr hc ca t do
T do l cch thc gii phng con ngi ra khi sai lm, nh kin, qu kh, t do lm thay i mt cng ng, mt dn tc, mt quc gia bt u chng ng pht trin ca chnh n. Khch l nhu cu t do ca con ngi l mt trong nhng khch l nhn vn nht. Nhng ai ngn cn t do, nhng ai t chi to iu kin con ngi t do th l k chng li loi ngi. Xu th ca thi i chng ta ang m ra nhng c hi khng l cho bt k ai, bt k dn tc no mun pht trin. C hi ln nht m ton cu ho mang li chnh l t do. Nhng lm th no khng b l c hi? Lm th no pht trin? Ch khi no con ngi t do th con ngi mi pht trin. Hn bao gi ht, mi con ngi ca thi i phi nhn thc c rng t do khng phi l th g xa ri cuc sng ca con ngi, t do khng ch c ngha trit hc. T do v cng cao qu, v cng thit yu i vi s sng cn ca con ngi. T do l th c
349
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
th "n c" v con ngi "n" t do l gii phng mnh ra khi trng thi lc hu, chm pht trin. Cn phi trao tr t do con ngi tr thnh chnh n. S tr v ca t do phi l mt l trnh c hoch nh tng xng vi nhng nhn thc ca con ngi v t do, nu khng, con ngi s ri vo trng thi chong ngp trc nhng gi tr ca t do v s s dng n mt cch liu lnh hay ng hn s cng hin t do mt cch thiu chn chn v y mnh vo nhng trng thi khng t do khc. Cho nn, hiu r v gi tr v nhng ni dung ca t do l i hi thit yu i vi mi con ngi. T trc ti nay, con ngi vn c thi quen tip cn t do di gc mt i tng trit hc hay mt i tng ca th ca m qun mt rng t do cn l mt i tng ca chnh tr hc. Nghin cu t do di gc chnh tr hc s gip chng ta tm thy gi tr, ng dng v a v ca t do trong cc lnh vc quan trng nht ca i sng. Bng cch , t do c ko xung cc tng ca i sng hng ngy con ngi c th s dng t do, bin t do thnh cng ngh sng v pht trin. I. Nhng khng gian t do c bn Trong cuc sng hng ngy t do c nhiu ni dung, nhng y ti mun cp n t do trong cc khng
350
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gian thuc cc lnh vc quan trng nht ca i sng, l: t do kinh t, t do chnh tr, t do vn ho. T do kinh t i trc con ngi nm c cc thnh qu ca s pht trin. Khi ngi ta cm nhn c v ngt ca n ri th ngi ta mi nhn thc c gi tr ca t do chnh tr. T do chnh tr chnh l nhu cu i hi mt th ch nh nc c nng lc php ch ho hay th ch ho cc quyn t do. Nhng ch c t do kinh t v t do chnh tr thi th cha , con ngi cn cn c c t do vn ha. Bi v con ngi hnh thnh mt cch lin tc, con ngi l sn phm ca qu kh nn nu khng t do v vn ho, con ngi khng tm c yu t bo tr tinh thn cho t do kinh t v chnh tr. Nu khng c s bo tr tinh thn th qu trnh s to ra s pht trin khng n nh v b nu ko bi s lc hu v mt vn ho v khng c c s hng ng i vi cc hnh vi t do. Nu khng c t do v chnh tr, khng c t do v vn ho th t do kinh t khng c bo tr v mt php l, khng c bo tr v mt tinh thn. T do chnh tr v t do vn ho l nhng yu t bo tr tinh thn xy dng mt cng ng m chu k sau ca s pht trin c i din bi nhn s c nng lc cho li n trng thi t do cao hn v n nh hn. 1. T do kinh t thot khi i ngho
351
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Tr li quyn t do kinh t cho con ngi nhng quc gia km pht trin c ngha trc tin v thit thc l gii phng con ngi khi i ngho v lc hu. Bn cht ca hot ng kinh t l s tm kim li ch hay hot ng kinh t c hng dn bi li ch. Nu khng c s hng dn bi li ch th mi hot ng kinh t u khng c mc tiu. Hot ng kinh t ch din ra mt cch t nhin v ch pht trin khi con ngi c t do kinh t. Nu khng t do trong vic thc hin cc hot ng kinh t, con ngi s khng t c mc ch kim tm li nhun v nh vy cc hot ng ny s tr nn phi kinh t. Tuy nhin, kinh t c th pht trin t do mt cch bn nng n mt ngng no s vp phi cc gii hn do chnh tr to ra. Bi v chnh tr l mt hot ng thuc v thng tng kin trc ca x hi. N nh hng n tt c nhng mt cn li ca cuc sng. Nu khng c th ch ng n, rt d xy ra tnh trng chnh tr chi phi v thao tng hot ng kinh t, khin cho hot ng kinh t khng th pht trin. S chi phi ca chnh tr i vi cc hot ng kinh t nhiu quc gia lm mt t do kinh t, km hm s pht trin ca kinh t. Bn cht ca tt c chng trnh pht trin kinh t l pht trin c hai yu t th ch v lc lng kinh t. Th ch kinh t mt khi b p t, b chi phi bi nhng mc tiu chnh tr th khng th
352
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
h tr v m bo hot ng ca lc lng kinh t, do khng th h tr s pht trin kinh t. Vic tri buc kinh t vo chnh tr cn tim n rt nhiu ri ro m ri ro ln nht l lm con ngi mt mt nng lc trong i sng kinh t. T do to ra s a dng tinh thn ca con ngi v to ra s cn bng t nhin ca cuc sng. Mt khi con ngi khng t do v mt kinh t cng nh chnh tr th con ngi khng cn tnh a dng na, con ngi s pht trin lch lc v con ngi tr nn mt nng lc. Cc lc lng kinh t cng nh mi lc lng khc khng th pht trin trong iu kin mt cn bng ca cuc sng nh vy. Do cn phi tr li cho con ngi t do kinh t. cng chnh l ni dung ca ci cch kinh t. Trong l thuyt v ci cch m ti nghin cu th ci cch kinh t cc nc ang pht trin hin nay l to quyn t do kinh t v quyn c lp kinh t cho con ngi. iu kin tin quyt c t do kinh t l phi tha nhn quyn s hu ca mi c nhn. y cng l iu kin ph bin v cn bn c th tin hnh cuc gii phng con ngi ln th hai ny. Ni n quyn t do l phi ni n tp hp cc quyn v cc quyn y c mc pht trin khc nhau cng vi s pht trin ca x hi, trong quyn s hu l mt trong nhng quyn thit thn nht ca con ngi. y, ti khng ni n gi tr
353
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tuyt i ca s hu m ni n quyn t do mi ngi phi c nh ot nhng th thuc v mnh, tc l tnh cht ca s hu. Con ngi buc phi c khng gian php l c s hu, khi c s hu con ngi s tm cch gi. Con ngi c th cha c cc quyn cng dn theo ng ngha nhng phi t gic v chng v phi thc v ci mnh cn. thc c quyn l tin c bn ca qu trnh t gii phng ca mi ngi. Vn quan trng nht i vi mi mt c nhn l anh bit r ci anh c gi v bit r ci anh cn tm. Khi no con ngi bt u c nhu cu i tm kim ci mnh cn v gn gi ci mnh c th lc y con ngi bt u thc tnh v gi tr, v c hi cng nh ri ro ca mnh. Quyn t do kinh t s em li cho mi ngi s t ch v mt kinh t. T ch v kinh t l im xut pht con ngi rn luyn bn lnh v nng lc, ng thi phn u t c nhng phm cht v cng quan trng ca mt con ngi l t lp, t ch v t trng. iu c ngha l, khng gian kinh t t ch l c s cho cc gi tr c nhn pht trin. Trong khng gian , con ngi c c hi bo tn v pht trin cc bn nng kinh doanh, bo tn v pht trin nhng kh nng lm xut hin cc tr gi gia tng. To khng gian t do kinh t cho mi c nhn l gieo mm cho s pht trin ca khu vc kinh t t nhn.
354
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng ch l gii php nhm mc ch pht trin kinh t m cn nhm m bo s an ton v chnh tr. Nhng nh chnh tr no khng nhn thc c tm quan trng ca t do kinh t th nn kinh t khng th pht trin, v quc gia sm mun cng ri vo nhng cuc khng hong chnh tr ng thi y x hi n tnh trng kit qu. Khng c cch no khc l cc quc gia km pht trin phi tr li cho ngi dn ca mnh quyn t do kinh t. T do kinh t l tin con ngi nhn ra gi tr ca t do, c bit l t do chnh tr. S bng n kinh t mt s quc gia chm pht trin thi gian qua l nhng minh chng cho iu ny. T do kinh t i hi phi c m bo bi t do chnh tr v pht trin lc lng kinh t l h qu trc tip ca s pht trin th ch chnh tr, mt th ch chnh tr m bo c t do chnh tr s m bo cho s pht trin ca kinh t. C t do th cc lc lng kinh t mi pht trin, v chnh s pht trin ca cc lc lng kinh t cng s l sc p cho s hon thin ca th ch chnh tr. 2. T do vn ho c mi trng tinh thn lnh mnh
355
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Vn ho, nhn chung, hnh thnh t s tch ly kinh nghim sng ca mi cng ng, mi dn tc, do vn ho chnh l cuc sng. Quy lut hnh thnh ca vn ho cng t nhin nh chnh i sng con ngi. Chng ta bit rng, bn cht ca cuc sng chnh l tnh a dng t nhin v t do l iu kin quan trng nht khng ch m bo m cn pht huy tnh a dng y. Tnh a dng t nhin ca cuc sng to ra mt s cnh tranh bnh ng gia cc khuynh hng ca cuc sng v sau khi tri qua qu trnh sng lc mt cch t nhin, nhng khuynh hng cn li l nhng khuynh hng hp l. Vn ho bao gi cng th hin s chp nhn ln nhau v bnh ng gia cc thnh t cu to ra cuc sng. Yu t m bo s hp php ca qu trnh u tranh v ho hp gia cc thnh t ca cuc sng chnh l t do. T do em li cho con ngi s phong ph v nhn thc v n lt mnh, s phong ph v nhn thc s to ra s a dng v khuynh hng. Trong vn ho cn c s cnh tranh lnh mnh gia tt c cc khuynh hng. Bi th nht, l iu kin vn ho phn nh mt cch chnh xc s tn ti an xen cng nh nhng mu thun gia cc khuynh hng. Th hai, cc khuynh hng hp l tr thnh cc khuynh hng tri v con ngi nhn thc mt cch t do trong khong khng gian hp l ca khuynh
356
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hng hp l c xc nhn . V cui cng, khuynh hng tri c th b thay th bi nhng khuynh hng hp l hn, t con ngi lun pht trin v mt nhn thc v khng tr thnh n l ca bt k khuynh hng no. l mt nn vn ho lnh mnh, nn vn ho l sn phm ca t do. Ch c nn vn ho vi t cch l h qu ca t do mi c kh nng h tr cuc sng v chnh l mi trng tinh thn ca tt c nhng g cn li ca cuc sng. Nn vn ho y n lt mnh s bo m cho s duy tr v pht trin ca t do. T do vn ha l iu kin mt nn vn ha c kh nng tip nhn cc yu t vn ho t nhng min khc nhau ca cuc sng, to ra nhng gi tr mi. Mt nn vn ho t do c s h tr ca nn chnh tr t do s lm gia tng s a dng tinh thn ca con ngi bi tnh m ca n. Bo m cc quyn t do v mt tinh thn cho con ngi la chn cc yu t vn ho mnh yu thch chnh l to ra t do cho vic la chn cc khuynh hng vn ho, cc gi tr vn ho, v to ra s cn bng vn ho, to ra tnh m, tnh hp dn v mt vn ho. S hp dn v mt vn ho chnh l bn ca s tri dt vn ho trn quy m ton cu. Trong qu trnh tng tc gia con ngi cc quc gia khc nhau, lun c hin tng tri dt ca cc yu t vn ho t nn vn ho ny sang nn vn ho
357
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khc. Con ngi, vi bn nng t nhin, t khi xut hin n nay lun sng trong nhng mi tng tc c nhn vi cng ng, cng ng ny vi cng ng khc. Mun c nng lc sng v cnh tranh mt cch thnh cng i vi cc cng ng khc th con ngi phi c kinh nghim ca cc nn vn ho khc. Chnh nhng yu t vn ho ngoi khi xm nhp vo mt nn vn ho tr thnh nhng nhn t u tin to ra nng lc hay to ra kinh nghim ca con ngi trong nn vn ha i vi cc nn vn ho khc. Cc yu t vn ho tri dt c hai dng, c nhng ci i qua v c nhng ci li. C nhng yu t vo mt cch t nhin v ra mt cch t nhin. Nhng yu t ny khng li hoc v chng khng c nng lc li hoc v nn vn ho ni khng c kh nng tip nhn chng. Nn vn ho khi hoan nghnh nhng yu t li th tc l bin nhng thnh tu ca nhn loi tr thnh yu t lm tng cng nng lc ca dn tc. S ci m v thi vn v ca mt nn vn ho ch nh i vi cc nn vn ho khc chnh l mm mng to ra mt nn vn ho c nng lc hi nhp, to ra mt nn vn ho ln hn. Chnh s tri dt ca nhng yu t vn ho khc nhau n nhng vng t ho lnh to ra s bng sng ca nhng vng t vn d tm ti. Nu khng n cho nhng s tri dt
358
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nh vy ca nhng sn phm vn ho t nhng vng t pht trin th con ngi khng th c c hi thc tnh, pht trin. S n cho y chnh l tn hiu u tin ca vic ph bin cc nguyn l pht trin. Th gii ngy nay ch c mt im n, l nhng gi tr, nhng tiu chun ton cu ch khng phi l nhng bn sc, nhng gi tr vn ho ring bit. Vn ha chnh l thng ip chung sng, n c gi tr chung sng. S chia r v mt a l do s hn ch ca nng lc vt c ly lm cho con ngi c cm gic mnh bit lp vi ngi khc, gi tr ca mnh bit lp vi ngi khc v lun lun t ho v gi tr bit lp . l quan im hon ton sai lm. Cn phi hiu rng gi tr ng t ho l gi tr v tnh hp dn, tnh ph bin, tnh hi nhp, tnh chung sng v tnh a dng ca vn ha. Nng lc chung sng vi cc gi tr vn ha khc nhau l i hi tt yu ca thi i ngy nay v ch c t do vn ha mi to ra cho con ngi nng lc nh th. 3. T do chnh tr hoch nh tng lai ch ng Chnh tr l mt loi hot ng c bit tp hp nhn dn hay cng ng, nhm gii quyt cc vn xut hin trong qu trnh sng v pht trin ca nhn dn hay cng ng y. Trong mt cng ng, mi c nhn, tng
359
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lp hay giai cp u c nhng xu hng hoc i hi chnh tr ca mnh vi s khc nhau nht nh. Tuy nhin, khng c quyt nh x hi no bao gm nhng quyt nh ca nhiu c nhn gp li. i n quyt nh, ngi ta phi tho lun v tho thun vi nhau la chn s ng n. Chnh tr l hot ng i tm s tho thun, tm s ng n m mi ngi cng tha nhn. Ni cch khc, hot ng chnh tr l hot ng xc tin s ng thun ca x hi - mt phm tr c ngun gc t t do. Trong x hi dn ch, nhn dn c quyn t do la chn cc khuynh hng chnh tr, cc chng trnh chnh tr, cc cng lnh chnh tr bng vic la chn cc ng chnh tr lm ngi i din cho mnh. V mt hnh thc, ngi dn bu cho cc ng chnh tr, nhng v bn cht ngi ta bu cho cc khuynh hng chnh tr ph hp vi nhn thc ca h. ng chnh tr no i din cho khuynh hng chnh tr c a s nhn dn ng h s tr thnh ng cm quyn. V s cnh tranh chnh tr mt cch t do chnh l cch thc m x hi dn ch kim sot quyn lc. Chnh tr l cc cm hng v nhn thc khc nhau i vi i sng. l con ngi khc nhau th chc chn s c nhng cm hng nhn thc khc nhau v do sinh ra
360
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
cc khuynh hng chnh tr khc nhau. V xem chnh tr l thng soi, xem cc quyn chnh tr c vai tr to ln nn nh cm quyn nhng quc gia phi dn ch khng dm trao cho nhn dn quyn y. H qun mt rng trong i sng hng ngy, cc khuynh hng, cc bn nng chnh tr, cc tnh cm chnh tr th hin rt t do, nhng do khng c php ch ho nn n khng tr thnh cc cm hng c nhn, v chnh v th khng to ra cc cm hng cng ng. Nu khng c s a dng trong cm hng chnh tr c tnh cht cng ng th khng th c x hi dn ch c. Cn phi nhn thc mt cch r rng rng chnh tr khng phi l sn phm ca nh nc. Nh nc ch l nhng thc th mang cht lng vt l cu to nn h thng chnh tr. T do mi chnh l yu t cu thnh nn cu trc ca hot ng chnh tr. Ngun gc ca chnh tr chnh l tnh khuynh hng v nhn thc ca cc thnh vin v lc lng trong x hi. Tnh khuynh hng phong ph v t nhin nh tnh phong ph v t nhin ca cuc sng. Khi cc khuynh hng nhn thc pht trin n mt trnh nht nh, khi t duy mang tnh nh hng tr nn chuyn nghip mc nht nh th n tr thnh chnh tr. Ci m bo cho s a dng t nhin ca cc khuynh hng chnh tr chnh l t do. Bi v t do sinh ra
361
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
con ngi, t do to ra s a dng tinh thn ca con ngi v do to ra tnh a khuynh hng ca chnh tr. X hi vn c cu thnh bi nhiu tng lp, nhiu giai cp, vi trnh nhn thc, c th dn tc v vn ha khc nhau, vi nhng iu kin kinh t cng khc nhau, do , trong x hi lun lun c nhng nhn thc khc nhau, nhng l gii khc nhau v cng mt vn . iu cho thy tnh a khuynh hng ca chnh tr l bn nng t nhin ca i sng. Phi tn trng s a dng khuynh hng ca chnh tr nh tn trng s a dng sinh hc ca cuc sng hay s a dng ca i sng tinh thn con ngi m bo tnh cn bng v kh nng pht trin ca con ngi. Nu tnh a dng ca i sng chnh tr khng c bo tn th s khng c tnh phong ph v khuynh hng, iu ny c ngha l lm gim nng lc thch nghi, nng lc tn ti v nng lc cnh tranh ca x hi. Bo tn s a dng v nhn thc, v t bo tn s a dng ca i sng chnh tr, chnh l to iu kin pht trin tnh chuyn nghip chnh tr ca x hi. T do chnh tr khng c ngha l v chnh tr. Con ngi khng bao gi v chnh tr. Bi chnh tr l g nu khng phi l cch con ngi tc ng bo v cuc sng? Tc ng vo cuc sng v bo v cuc sng, va l nng lc va l phm hnh quan trng nht ca con
362
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ngi. T do chnh tr l cch con ngi bo v chnh mnh. Con ngi c hai i tng bo v: cng dn chnh l nhn thn cng vi ti sn. Chnh tr ch bo v c ti sn, bo v s hu, bo v nhng ci lin quan n con ngi cn t do v chnh tr mi bo v c quyn hng thin ca con ngi, bo v c s trong sng t nhin ca con ngi, tc l bo v phm gi bn trong mi con ngi. Nhn thn chnh l khng gian con ngi c quyn t do sng mt cch trn vn. T do y c m bo bi khng gian chnh tr lnh mnh, tc l bi s t do v chnh tr. T do chnh tr l ht nhn c bn ca t do c nhn v t do chnh tr l con ngi khng b n l bi bt k loi chnh tr no. Bn cht ca cuc sng l di chuyn s ch , di chuyn nhn thc, di chuyn tnh yu ca con ngi t khuynh hng ny sang khuynh hng khc. cng chnh l bn cht ca khi nim t do ca con ngi. T do chnh tr m bo cho con ngi la chn cc khuynh hng chnh tr khc nhau da vo nhn thc ca mi ngi v a v ca cc vn chnh tr. Vy khi con ngi t do tri dt gia cc khuynh hng chnh tr khc nhau th cc nh chnh tr tc ng nh th no ph bin khuynh hng chnh tr ca mnh vo cuc sng x hi? Bng s hp dn ca khuynh hng chnh tr m h
363
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
i din. Hp dn chnh tr l cch quyn r con ngi n vi t do. Khng th cng bc con ngi c m ch c th hp dn con ngi. Nng lc to ra s hp dn chnh l mt trong nhng nng lc quan trng nht ca con ngi. V th, c th ni con ngi khng ch tri dt gia nhng khuynh hng chnh tr m con ngi tri dt gia nhng s hp dn khc nhau ca i sng chnh tr. Th gii ngy nay lun phi i mt vi s cn kit ca cc ngun nng lng sng. Do , tit kim tr nn mt khi nim trit hc ton cu. Hot ng chnh tr cng nh cc hot ng khc ca con ngi cng phi m bo tnh tit kim. Mt khng gian chnh tr lnh mnh phi l khng gian m con ngi lun c kh nng ti sinh trong cc tin trnh khc nhau ca i sng chnh tr, tc l con ngi hon ton phi iu kin sng, iu kin tinh thn c th l u ra ca tin trnh trnh tr ny v l u vo ca tin trnh chnh tr khc. Trong xu th ca thi i l hi nhp v ton cu ho, t do v chnh tr cn phi c hiu l khng nh kin v chnh tr c kh nng tip cn, ng ph uyn chuyn vi mi tnh hung ca i sng quc t. II. Khuynh hng chnh tr ch o ca thi i
364
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
S hiu bit v a v, gi tr v ng dng ca t do trong i sng hng ngy l iu kin ban u con ngi tip cn vi t do. Nhng s dng t do, bin t do thnh cng ngh pht trin trong i sng hng ngy th con ngi cn c th ch x hi thun li cho qu trnh , tc l mt th ch c kh nng php ch ha cc quyn t do. C th khng nh rng khng c th ch no khc ngoi th ch dn ch c kh nng . Xy dng nn dn ch l xy dng mt th ch m bo quyn t do cho con ngi. Chnh v vy, phn u xy dng nn dn ch l nhim v sng cn ca mi quc gia, nht l i vi cc quc gia chm pht trin. Trong thi i hin nay, ton cu ha l mt c hi v cng thun li cho cc quc gia chm pht trin phn u cho nn dn ch. Chng ta u bit rng, trong thi i ton cu ho, sc cnh tranh ca mt quc gia l nng lc ch yu quc gia y tn ti v pht trin. Sc cnh tranh ca mt quc gia phi c xy dng trn nn tng sc cnh tranh ca mi c nhn. M i vi mi c nhn, cc quyn t do l nhng iu kin v cng quan trng to ra nng lc, to ra sc cnh tranh. Chnh v vy, y l thi i m i hi v dn ch tr nn thc bch hn lc no ht v do , dn ch ho tr thnh xu th tt yu
365
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng th cng li trong i sng chnh tr ton cu hin nay. Cn phi tha nhn mt cch dt khot rng cng ngh pht trin ca thi i chnh l t do, dn ch. Cc dn tc km pht trin phi tha nhn t do, dn ch l khuynh hng chnh tr ch o ca thi i ton cu ho. Khng th c mt la chn no khc cho cc dn tc ny. Trc y, ngi ta c th an phn th thng hay dng cc php thng li tinh thn gii thch s ngho kh ca mnh nhng ngy nay khng th tip tc s gii thch nh th c. Mt s la chn khc ch c th xy ra trong thi i m cc quan h ton cu khng c xc lp hay khng c cng bc xc lp nn ngi ta c th trn trnh, tc l ngi ta c th ng yn khng pht trin hoc khng cn pht trin. Nh phn tch, trong thi i ton cu ho, con ngi khng th an phn th thng c na v h s b kch ng tm l trong s so snh vi nhng cng ng khc v thm ch, i vi nhng ngi ly s an phn lm gi tr c bn trong cu trc i sng tinh thn th s an phn y cng b tc ot mt. Chnh v khng th trn trnh s pht trin nn con ngi khng th trn trnh nn dn ch. Trong thi i ny, dn ch ho khng phi l nhng i hi chnh tr na m l nhng i hi pht trin. Nhng i hi pht
366
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
trin khng phi xut pht t mun ch quan rng pht trin hay khng pht trin m nu khng pht trin th s suy thoi v tiu vong. C th thy rng cng ngy chu k thay i cc khuynh hng chnh tr trn th gii cng ngn li, cho nn tnh c hi chnh tr trong cc ng cm quyn cc nc phi dn ch ngy cng bc l r hn. Chnh v vy, khng cn bt c c hi no cho nhng nh chnh tr c tnh kht ln khng xy dng nn dn ch. H khng th khng hiu hu qu ca vic kht ln dn ch, khng th khng bit ton b nn kinh t s b tt hu nh th no, khng th khng bit nn vn ho s thoi ho nh th no nu ko di qu lu s thiu dn ch. Cc nh chnh tr cn hiu rng dn ch ho l cch duy nht chm dt s chm pht trin v ngho kh. Trong thi i m dn ch l khuynh hng thng th th vic kht ln tin trnh dn ch ho s y nhn dn n ch bn cng trong con mt ca cng ng quc t, lm cho t nc thua km trong qu trnh cnh tranh. Nu khng tin hnh dn ch ho, cc quc gia ny s ngy cng m chm vo tng di ca i sng quc t, v n mt lc no khi ngng ln, h s thy c dn tc mnh bin thnh k tt hu ca tin trnh pht trin, hay ni cch khc l i git li n tng lai ca mnh.
367
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng ta khng th tm li t do hoc u tranh vi nhng mt tiu cc mt cch bn nng thng qua nhng cuc bo ng hay nhng cuc cch mng bi iu s to ra tnh trng hn lon v nhng s tr gi khng ng c. Con ngi cn v phi thu xp nhng hnh ng bn nng ca mnh mt cch c gio dc bng nhng cuc ci cch v cng chnh l s pht trin ca t do. iu cng ging nh con ngi cn v phi c gng gi sch tng phn trong khng gian tinh thn ca mnh t chc cuc sng, bi chnh l s pht trin.
368
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng 12
T chc v rn luyn nn dn ch
I. T chc v rn luyn nn dn ch, vn chung ca nhn loi Cng vi nhng n lc pht trin theo kp thi i, con ngi ngy cng nhn ra dn ch l mt khi nim cc k thit thc i vi i sng. Bn cht ca dn ch l xc lp cc quyn con ngi, cc quyn ca ngi dn i vi th ch, i vi chnh ph, i vi t nc ca mnh. l th ch duy nht c kh nng m bo cho cc quyn con ngi c tn trng v thc thi. Nu khng c th ch dn ch th con ngi khng c c hi, khng c cch thc hin thc ha t do ca mnh. Do vy, xy dng nn dn ch l gii php ko t do xung cc tng hng ngy ca i sng, t do tr thnh quyn pht trin ca mi con ngi. T chc v rn luyn nn dn ch lun l vn chung ca con ngi khp mi ni trn th gii. Ti sao dn ch li l kht vng v cn phi l kht vng khng ch ca ring ai? Chng ta bit rng con ngi
369
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c nhng phn t nhin, c nhng phn c dy d. V th quan im ca Rousseau "Con ngi sinh ra c t do" v quan im ca ti "T do sinh ra con ngi" l rt khc nhau. S pht trin ca nhn loi cho thy mt thc t l cng ngy con ngi cng t t nhin hn, v cng ngy con ngi cng chu nh hng ca gio dc, ca vn ha, ca nhng yu t nhn to nhiu hn. Ni cch khc, t l nhng yu t t nhin trong i sng con ngi cng ngy cng gim cn t l nhng yu t nhn to cng ngy cng tng. Con ngi ngy cng xa cch t nhin v y l s ku cu c tht i vi cc quyn t nhin ca con ngi. Khi t l yu t t nhin trong i sng con ngi gim st th con ngi suy thoi, bi v con ngi trc ht phi l sn phm ca t nhin. T do chnh l s b p vo vic con ngi b tc ot mt t l hp l m t nhin vn d em li cho mnh trong vic hnh thnh con ngi v nhn cch con ngi. Cho nn, con ngi khng c t do, con ngi sinh ra khng phi l sn phm ca t do th y l khuyt tt ca con ngi. Khuyt tt ln nht ca con ngi hin i chnh l thiu cc mi lin lc vi t nhin trong qu trnh hnh thnh ra nhn cch ca mnh. Nu con ngi ch quan, con ngi chng li cc tin trnh t nhin hoc cng bc cc yu t t nhin nhi nht nhng th c gi l sng to ca mnh th con ngi s ph hoi s cn bng, k c s cn bng t
370
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhin ln cn bng tinh thn. Khi t l cc yu t ch quan trong i sng tinh thn con ngi cng ln bao nhiu th tnh khng khch quan ca i sng tinh thn con ngi cng ln by nhiu. Tnh khng khch quan ca i sng tinh thn con ngi l tin ca s suy thoi nhn cch. Mt trong nhng suy thoi nghim trng nht ca con ngi l khng nhn ra tnh hu hn ca cc kh nng ca mnh, hay tng rng mnh c nng lc v hn trong vic tc ng vo i sng. Suy thoi nng lc con ngi chnh l tng cng s ch quan ca con ngi, con ngi thy mnh c quyn nng v tn nn liu mng trong hnh ng. Con ngi liu mng hay hnh ng da vo s thc bch ca tnh hung th con ngi d nh mt s ch ng. Con ngi khng ch ng th d c cm gic t do, con ngi vn khng c t do trn thc t. Vy con ngi khai thc ci khng gian t do ca mnh, m rng ci khng gian t do vn c bng cch no? Bng cch thc rt r trch nhim v ngha v ca mnh. Nh th, con ngi hnh ng theo cc i hi, khng hnh ng theo cc cm gic. Chng ta bit rng, khi con ngi hnh ng theo cc i hi th to ra mt cm gic yn tm v c ch ca cc hnh ng, v con ngi yn tm rng mnh khng lng ph. S thc bch ca ngha v, s thc bch ca i hi ni ti trong i
371
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
sng tm hn lm con ngi bt u hnh ng. Con ngi hnh ng theo nhng i hi nh vy m khng b ngn cn v cn thu c thc li. Thc li ca qu trnh ny c c t s thc bch trong tm hn chnh l ng lc con ngi khai thc ht khng gian t do. Khng c g thc bch t bn trong tc l khng ch ng. Ti ni phn u cun sch ny l t do c biu hin u tin s ch ng. Ch ng khng phi l ci xut hin ngu nhin v t nhin, ch ng xut hin t s thc bch ca cuc sng, ca vic thc hin ngha v i vi cuc sng. Do , ton b s phn u ca con ngi rn luyn nn dn ch chnh l khc phc vic con ngi cho ngu nhin iu khin hnh vi ca mnh trong cuc sng. i vi cc quc gia chm pht trin, xy dng nn dn ch l mt nhim v sng cn. Vic xy dng nn dn ch nhng ni khng phi v nhng i hi dn ch thng thng m l nhng i hi dn ch v s pht trin. Vo nhng thi k m tc pht trin cn chm, cc ngun ti nguyn em so vi nhu cu pht trin l d tha th s thiu sc sng to, thiu nng lc cnh tranh khng nh hng mt cch quyt lit n i sng nhn loi. Nhng trong thi i ton cu ho, cc quc gia buc phi cnh tranh vi nhau bng bng n ca cc nng
372
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lc c nhn, tc l bng chnh t do ca ngi dn. Ch c t do mi c th lm con ngi n ra, con ngi c nhng nng lc, c cm hng pht trin. Xt trn gc chnh tr hc, xy dng nn dn ch chnh l cch thc quan trng nht gii phng nng lc con ngi. Nhng cn phi thy rng, nn dn ch khng phi l kt qu ca s gii phng n gin con ngi, nn dn ch c c kh khn hn nhiu so vi vic gii phng n gin con ngi bng vic ph chun hin php hoc vi ba o lut trong tha nhn mt s quyn t do ca con ngi. Nn dn ch khng th n ngay lp tc theo ch ch quan ca bt k ai m n ch c th hnh thnh bng mt qu trnh t chc v rn luyn. T chc v rn luyn nn dn ch l gii php chnh tr c ngha thi i i vi mi quc gia, c bit l nhng quc gia chm pht trin. Ngi ta vn cho rng ch nhng nc lc hu con ngi mi bt hnh v thiu t do nhng khng phi nh vy. Trong thi i ngy nay, ngay c nhng vng pht trin ca th gii nh chu u con ngi cng bt u thiu t do. chu u hin nay khi nim t do ngy cng tr nn thp hn so vi i hi ca con ngi. Khi nim t do vn c nh ngha bi nhng tiu chun ca nhng nm u ca th k XX, ca nhng cuc cch mng th k th XVIII, XIX v bi nhng tiu chun
373
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
v quyn con ngi thng thng m khng c b sung bi nhng i hi hin ti ca con ngi. Nhng din bin mi nht ca tnh hnh chu u lin quan n vic trng cu dn v Hin php chu u va qua cng cho thy u ny. Qua s ph nhn ca ngi Php, ngi H Lan v s ng h ca ngi Croatia i vi Hin php chu u, c th thy rng tnh tin tin ca Hin php chu u, tnh lo toan, tnh qun xuyn ca Hin php chu u ch tho mn tr tng tng ca ngi Croatia ch khng tho mn ni lo toan ca ngi H Lan v ngi Php. Hin tng ngi dn chu u phn ng trc vic cc nh chnh tr t ng quyt nh vic dng ng tin chung chu u, cho thy cc quyn t do chnh tr ang b vi phm mt cch tng i ph bin. Cc nh chnh tr chu u vn quan nim mt cch n gin v nn dn ch. H ch quan khng rn luyn c thi thch hp vi nhng trng thi pht trin khc nhau ca nn dn ch. H ch quan s dng nhng c cu php l khn ngoan thng qua hip nh v ng tin chung, dn n ngi dn b tng l cc quyn c bn ca mnh. Phi thy rng t chc v rn luyn nn dn ch khng ch dnh cho nhng nc chm pht trin m tr thnh mt vn mang tnh ph qut ton cu.
374
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Dn ch l mt loi m hnh th ch c thc chng v chng ta phi xy dng dn ch da vo cc tiu chun ph qut ca dn ch ch khng phi da vo cc nh ngha chnh tr c th ca tng ng chnh tr. Bt c s cy ghp no i vi khi nim dn ch u th hin s thiu tn trng con ngi. Con ngi cn phi c xem nh l i tng cao nht v quan trng nht. Mc tiu ca vic xy dng nn dn ch l v hnh phc ca con ngi ch khng phi v nn dn ch. Cho nn, chng ta ch c th tn thnh nn dn ch vi nhng thc chng lch s y , vi nhng bng chng pht trin y , vi nhng hnh phc c thc i vi i sng ca con ngi, vi vic khng nh y cc quyn con ngi. Xut pht t quan im cho rng t do khng ch l quyn chnh tr m trong bi cnh ton cu ho hin nay n tr thnh quyn pht trin, ti cho rng cn phi xy dng l thuyt v t chc v rn luyn nn dn ch. C th ni, t chc v rn luyn nn dn ch chnh l t chc tip cn vi s pht trin hay s ni rng mt cch t nhin ca khi nim dn ch, cho nn, y l mt cng vic cn phi c tin hnh mt cch thng xuyn. c c mt nn dn ch thc s, qu trnh t chc v rn luyn nn dn ch, c bit l cc nc chm pht trin cn phi tun th mt s nguyn tc c bn. Nguyn tc th nht l phi tha nhn quy lut tt yu ca vic
375
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hnh thnh x hi dn ch, tc l khng ai, khng quc gia no c th trn trnh nhim v dn ch ha x hi c. Nguyn tc th hai l nhng ngi cm quyn phi a ra l trnh to ra s hiu bit v quyn lm ch ca ngi dn, tc l phi gio dc, phi t chc v rn luyn cc thi quen dn ch, lm cho ngi dn thc v t do, dn ch. lm c iu ny i hi phi phi chnh tr ho, tc l khng c a vo ni dung gio dc y nhng kha cnh c tnh cht chnh tr hp hi ca cc ng chnh tr. Ni cch khc l phi t chc v rn luyn nn dn ch di hnh thc mt nh nc ch khng phi di hnh thc mt ng chnh tr. Nguyn tc th ba l phi tha nhn mt s nguyn l c bn ca cu to nh nc hin i, tha nhn cc quyn con ngi v ph bin n. Nhn quyn c khng nh trong cng c quc t nhng n phi c php ch ha, dn quyn ha thnh nhng quyn c th. II. Bin hiu bit v quyn thnh kht vng lm ch ca ngi dn Chng ta bit rng tr tu con ngi c th nng cao nng lc khai thc cc quyn, m rng cc khng gian t do v nhng khng gian t do y i khi ln hn rt nhiu ln so vi khng gian c php. V vy, c th khng nh, t do va l quyn, va l nng lc. Nu nh chng
376
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ta khng t chc v rn luyn nn dn ch th cho d c mt khng gian t do y , con ngi cng khng c nng lc khai thc ht. Cho nn, t chc v rn luyn nn dn ch chnh l to cho con ngi khai thc ht khng gian c php, v do h c kht vng i hi nhng khng gian ln hn. Tt nhin, dn ch ho l bi ton kh, khng phi c mun l chng ta c th c ngay nn dn ch, vn l n c hiu lc, c tn ti trn thc t hay khng. Nhiu quc gia khi tin hnh qu trnh dn ch ho cng t ra nhng k hoch, nhng tiu ch ny khc xy dng th ch dn ch, nhng trn thc t th vic thc thi gp phi nhiu kh khn, c khch quan ln ch quan. Cn phi t vn l ti sao n khng tn ti trn thc t c? Bi v ngi dn hay l x hi khng c nng lc lm ch, khng c cc thi quen dn ch. Do , bc u tin, bc quan trng nht ca qu trnh t chc v rn luyn nn dn ch chnh l t chc v rn luyn nng lc lm ch ca ngi dn. Ngi dn y bao gm c cc nh chnh tr v bt k mt ngi gi mt chc nng x hi no cng u c a v kp, h l nh chnh tr khi tham gia cm quyn nhng a v c bn ca h vn l mt cng dn. Vy rn luyn nng lc lm ch l g? Chng ta u bit rng c nng lc lm ch th trc ht mi ngi
377
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phi bit mnh c g, mnh lm ch ci g. Rn luyn nng lc lm ch ca ngi dn mc c bn nht l nng cao hiu bit v cc quyn con ngi. Hiu cc quyn con ngi l hiu con ng mt c nhn to ra gi tr ca mnh v ng gp cc gi tr y cho x hi. Nu ngi dn khng bit mt cch ph bin v cc quyn c bn ca mnh th h khng th c nng lc lm ch. Tuy nhin, nu ch c hiu bit v cc quyn m khng c kht vng lm ch th h vn cha lm ch c. Mi ngi cn bin hiu bit v cc quyn ca mnh tr thnh mt kht vng mang cht lng bn nng. Rn luyn nng lc lm ch ca ngi dn chnh l nng cao nng lc hiu cc quyn c bn v bin cc quyn c bn khng ch tr thnh kin thc m cn tr thnh kht vng ca mnh. Trc sc p ca ton cu ha, nhiu quc gia lc hu buc phi m ca v i mi. Phi ni rng l nhng thay i rt ln. Ngi dn c mt bc tin khng l v nng lc lm ch v h bt u lm ch nhiu th ca chnh mnh. Nng lc lm ch c tng ngi v trn tng kha cnh ca cuc sng. Nhn dn bt u thy rng cn phi c nh ca mnh, c ti sn, c phng tin lm n sinh sng ca mnh, c u t ca mnh... Tc l con ngi bt u lm ch trn nhng
378
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
kha cnh n gin ca cuc sng. Cht vn chnh ph v cc vn hng ngy ca cuc sng, cht vn v s minh bch ca cc c quan chnh ph lin quan n cc v tham nhng... l nhng du hiu ca s bt u qu trnh lm ch ca nhn dn.Tt c nhng th xc nhn mt iu rng nhn dn bt u thc tnh v quyn lm ch, khng phi ch c quyn lm ch hin nay ca mnh m quyn lm ch ca mnh t trc na. iu khng c ngha l nh nc cho nhn dn quyn lm ch m thc cht l nh nc tr li cho nhn dn ci quyn vn c ca h. Ti cho rng dn dn x hi s pht trin n mc con ngi s i cc tiu chun lm ch hoc l xc nhn s lm ch vn c ca mnh i vi cc i tng c th h tng c trong qu kh. Khi ngi ta truy ui cc quyn s hu c tnh cht cng dn ca mnh th ngi ta tm ra bn cht ca cc quyn cng dn chnh l cc quyn con ngi. Cho nn, ph bin cc quyn cng dn chnh l mt trong nhng cch thc tt nht dn con ngi truy nguyn n trng thi nhn quyn. V iu quan trng nht l khi i ht ci khng gian cn hiu c bn cht ca dn quyn v nhn quyn th ngi ta s i ch quyn, tc l i dn ch, bi v ch quyn ca nhn dn c xc lp tp trung cc quyn dn ch i vi h thng chnh tr.
379
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Trong thi i ton cu ho v s ho hin nay, chng ta phi nhn thc c rng cc quyn con ngi ang ngy cng tr nn lc hu so vi i hi ca con ngi v so vi i hi ca s giao lu ca con ngi. Ti ly v d, hin nay Anh xut hin mt loi hip hi ca nhng ngi c nh, thnh vin l nhng ngi c nh Ty Ban Nha, Iraq, Ireland... Ban Gim c iu hnh Hip hi y c th iu chnh mt ngi Ty Ban Nha khi sang Php s n nh hi vin c nh Php nhng ang c mt Ty Ban Nha, h i nh cho nhau trong mt thi gian. X hi dn s t n t cn bng su sc nh vy, v xt v mt kinh t, n ng ngha vi s tit kim khng l cho con ngi. Qua c th thy ni rng v lm su sc cc quyn con ngi l vn cc k quan trng nng cao hnh phc ca con ngi. C th kt lun rng, quyn con ngi khng phi l cc quyn chnh tr n gin, quyn con ngi l nng cao tnh hiu lc lm ngi, nng cao mt hnh phc ca i sng con ngi. Tc l n lc khng th li vo cc quyn t nhin n gin na, x hi ngy cng pht trin n mc cc quyn t do dn ch cn phi c cp nht v ph bin hng ngy con ngi c th sng hnh phc hn. V th, trong thi i ny, nng cao hiu lc lm ngi, nng cao hnh phc ca con ngi th phi to ra cc th ch tinh khn, mm do, t
380
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nh bng cch t chc v rn luyn nn dn ch, m bc u tin ca n chnh l t chc v rn luyn nng lc lm ch ca con ngi. III. Nh nc v gii hn ca hng dn chnh tr Nu con ngi chng no cn l thuc vo s la chn ca ngi khc, l thuc vo cch m t ca ngi khc mi nhn thy cc v p hoc nhn thy cc chn l th v c bn ngi khng t do. Con ngi t do l con ngi hnh ng, sng to theo l phi ca tm hn. Con ngi s thy bt hnh khi lun phi thc mnh l cng dn hng ngy, hng gi. V th, mt h thng chnh tr hp l l con ngi t gic ngh n quyn, trch nhim cng dn ca mnh khi no cuc sng i hi. Trong h thng chnh tr , cng c duy nht lnh o x hi l php lut, nhng iu chnh hnh vi ca con ngi l vn ha. Ni cch khc, nh nc l ngi iu hnh x hi v mt hnh chnh ch khng phi c quyn hng dn chnh tr. V nh th, lnh o l mt loi dch v m con ngi c th la chn. Hng dn chnh tr l mt trong nhng nt rt cn bn th hin tnh ch ng chnh tr ca con ngi. Ngi ta chng li s c quyn hng dn chnh tr ca nh nc ch ngi ta khng t chi s hng dn chnh tr.
381
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chnh v th, by gi, sau bao nhiu nm ri, con ngi vn cn nghin cu Kant, Nietzsche... tc l con ngi lun i tm cc yu t hng dn chnh tr. Hng dn chnh tr l mt i hi khch quan ca i sng c th cng nh i sng cng ng. Tng lai cng cn c hng dn chnh tr bi v con ngi cha c kinh nghim v tng lai. Tng lai, t lu, tr thnh kht vng nghin cu ca con ngi. Ch ngha V Lai c t nhiu th k trc. Khi con ngi c ch ngha V Lai, c t tng tng lai, tc l kht vng ca con ngi n mc thnh thi quen, thnh vn ha. Vic nghin cu tng lai i vi nhng trng thi pht trin chm l v cng cn thit bi v tng lai l tt c i vi cc dn tc chm pht trin. Nh nc l ngi iu hnh x hi v mt hnh chnh ch khng phi c quyn hng dn chnh tr. Phi khng nh rng hng dn chnh tr l cng vic ca x hi dn s. X hi dn s l x hi m tt c cc t chc chnh tr tr nh nc u c quyn hng dn chnh tr trc tip. Nh nc l t chc c u th trong vic thu thp, s dng cc nng lc hng dn chnh tr ch khng phi l ngi duy nht c quyn hng dn chnh tr. Trong x hi dn s, tt c mi ngi u c quyn hng dn chnh tr trc tip v trn thc t mi
382
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
hnh vi ca con ngi u l mt thng ip v s hng dn chnh tr ca ngi . Nhim v ca mi ngi l rn luyn nng lc hng dn chnh tr ca mnh. Trong , gii tr thc l lc lng quan trng nht tham gia vo qu trnh hng dn chnh tr di hnh thc cc hot ng khoa hc. Nu gii tr thc ch hng dn khoa hc, bt chp cc iu kin chnh tr, bt chp nhn thc trong i sng chnh tr th l nhng hng dn khng c gi tr thc t. Cho nn, gii tr thc phi i cng vi ngi dn hng dn h, nng cao nhn thc ca h th mi to ra cht lng ca cc hng dn chnh tr. nh cao nht ca cc hng dn chnh tr l hnh thnh cc khuynh hng chnh tr. Tc l s hng dn chnh tr ca nh nc l mt s hng dn c cn bng bi cc khuynh hng chnh tr ch khng phi l s hng dn bi mt khuynh hng duy nht. Nh nc phi bit trn s hng dn chnh tr ca mnh vo trong vic cu thnh cc quy tc x hi, tc l lut php. Ti c quan im rt r rng cc nh chnh tr cm quyn ch c thc hin nhng nhim v chnh tr c php ch ha, m bt k s php ch ha no cng l kt qu ca nhng tha thun x hi. iu c ngha, khi mt ng tr thnh ng cm quyn, ng phi lm mt i tnh cc oan c bit ca mnh, khi thng ip chnh tr
383
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca ng cm quyn s l thng ip ca s tha thun. Cc ng chnh tr c quyn truyn b, c quyn hng dn chnh tr trc tip nhng nh nc khng c c quyn lm vic y. Nu x hi khng c quyn t hng dn chnh tr c ngha l quyn c bn ca con ngi khng c tn trng, con ngi khng c t do trn thc t, m nh th th khng th c pht trin. Chnh v vy, nh nc php quyn l mc tiu m mi x hi phi phn u xy dng. l nh nc m tt c cc hng dn chnh tr u c cn bng thng qua vic hnh thnh cc kh c x hi hay lut php. S hng dn ca nh nc phi thng qua cc thng ip chnh tr c php ch ha v nh nc phi chu trch nhim thay i khi chng khng cn ph hp vi i sng. Vy nh nc nhn ra thi im cc kh c x hi khng cn ph hp vi i sng bng cch g? Bng cc phn ng ca con ngi, ca cuc sng biu th nhng vn bn trong ca n nh hot ng biu tnh, hay bng cc cch thc chuyn nghip hn nh hot ng phn bin x hi. i vi cc quc gia lc hu trong qu trnh chuyn i nn chnh tr, c th khi phc li trng thi thng thng ca x hi dn s th mt trong nhng vic quan trng nht phi lm l ra khi tnh trng c quyn hng dn chnh tr ca nh nc. Ti tng ni s mt mt
384
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nng lc ca x hi l kt qu ca s mt nng lc hng dn chnh tr, xut pht t ch nh nc cho mnh l ngi hng dn chnh tr duy nht. Cc nh cm quyn hng dn con ngi khng theo i hi khch quan ca i sng pht trin m theo nhn thc ch quan ca mnh. Kt qu l x hi c hng dn v rn luyn nhng nng lc khng ph hp vi i hi ca thi i, do khng c s tng thch v nng lc, nht l nng lc chnh tr. Nhim v chnh tr quan trng nht ca nhng ngi cm quyn cc nc chm pht trin hin nay l ch ng tham gia vo qu trnh t chc v rn luyn nn dn ch. Nu khng t nguyn lm vic y th h s phi i mt vi cc cuc cch mng. Khi , l d nhin h s khng c vi t cch l k cm quyn v kt qu m cch mng mang n l mt s v na cho cc dn tc ny. V li ch ca nhn dn v ca c lc lng cm quyn, cn phi trnh cc cuc cch mng. Mun trnh cc cuc cch mng th nhng ngi cm quyn phi lm ci vic m cch mng s lm, l phi xy dng nn dn ch. Ni cch khc, mun c mt trong cuc sng tng lai th nhng ngi cm quyn buc phi xy dng mt l trnh m trong h l nhng ngi khi xng v tin hnh qu trnh t chc v rn luyn nn dn ch. Cn phi xc nh mt cch dt khot rng t chc v rn luyn nn dn ch chnh l ni dung ca cuc ci cch chnh tr
385
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
m cc nc chm pht trin cn phi tin hnh. T chc v rn luyn nn dn ch l mt cch thc di chuyn ton b trng thi chnh tr ca cc nc chm pht trin hin nay tr thnh mt trng thi chnh tr khc c nng lc thch ng vi thi i. l kt lun chnh tr quan trng nht ca th k XXI i vi cc nc chm pht trin. Lnh o cng ng con ngi chnh l lnh o bng l phi, v l phi c th ch ha bng dn ch. Tt c cc nn chnh tr dn ch l nn chnh tr m y l phi khng ch cc quyt nh chnh tr ch khng phi quyn lc v sc mnh. i vi cc nc chm pht trin trong thi i ny, l phi quan trng nht l t chc v rn luyn nn dn ch con ngi c nng lc lm ch thn phn ca mnh v c nng lc lm ch x hi. Tm li, cn phi tr cho x hi quyn hng dn chnh tr m bo cho x hi vn ng theo nhng quy lut t nhin ca cuc sng. Tr li quyn hng dn chnh tr cho x hi cng chnh l m bo tnh a dng tinh thn x hi l vn m ca cc kh nng khc nhau, c th thay th nhau p ng nhng i hi khch quan ca cuc sng. IV. Xy dng x hi dn s l khi phc trng thi t nhin ca x hi
386
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Mt x hi dn s pht trin l mt trong nhng minh chng thit yu cho s tn ti ca mt th ch dn ch. Phn u cho mt nn dn ch l phn u cho s pht trin lnh mnh ca x hi dn s. X hi dn s l x hi t cn bng. N c cc quy tc vn ha hn ch tt c cc trng thi cc oan, tt c nhng hnh vi khng ph hp vi li ch cng cng. Trong x hi dn s, con ngi thng tho vi nhau v to ra s ng thun x hi. N c nhng t chc do x hi lp ra th hin nhng loi hnh ch khc nhau ca cng ng. Chnh s t cn bng ca x hi to ra cc t chc v c bit l to ra chc nng v ni dung hot ng ca cc t chc . Nh nc l t chc cao cp nht ca mt x hi, thuc b phn thng tng ca i sng x hi. Bn cht ca x hi dn s chnh l tnh t lp ca x hi, tc l x hi t gii quyt cc vn ca n. X hi dn s t qun ly mnh v n mt mc m n khng c kh nng t qun na th phn cn li l nhim v ca nh nc chuyn nghip. Hay ni cch khc, nh nc l b phn chuyn nghip, l b phn ni di ca x hi dn s gii quyt nhng cng vic m bn thn x hi khng t gii quyt c. Chc nng ca nh nc l gii quyt nhng vn c cht lng chin lc ca i sng ch khng phi l gii
387
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
quyt tt c cc vn ca i sng. Hu ht nhng x hi ang lm quen vi khi nim dn ch, vi khi nim x hi dn s, ngi ta mi ch hiu x hi dn s nh l ci g c tnh cht tn trng nhn dn nhng li qun mt s tn trng i vi quyn t cn bng ca x hi. Chnh s thiu ht trong nhn thc to ra tnh trng nh nc l tt c, lun lun tn ti nh nc gii quyt mt lot cc vn m nh nc cho rng x hi dn s khng lm c. Vic php lut khng tha nhn tnh trng khng c nh nc trong cc khu vc khc nhau ca i sng lm cho n mt i nhng iu kin tn ti ca x hi dn s. Mt x hi pht trin mt cch y v lnh mnh l mt x hi bao gm hai yu t: x hi dn s v nh nc. Ni cch khc: X hi = X hi dn s + Nh nc. Trong mt quc gia m ngi ta gn cho nh nc vai tr qu ln th x hi dn s b co li v l thuc vo nh nc, tc l X hi = Nh nc. iu c ngha l nh nc tr thnh thc o tiu chun ca mi hot ng x hi hay tt c nhng u th trong h thng nh nc tr thnh thc o ca mi gi tr. Con ngi khng t tin khi tch khi nh nc, con ngi khng c gi tr, khng c quyn li nu khng gn vi nh nc. S thiu vng mt x hi dn s khin con ngi khng cn cch no
388
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khc l bm ly nh nc. Bm ly nh nc l con ng sng duy nht bi v con ngi khng c x hi dn s, khng c ch h cnh, khng c ch quay v khi ri khi nh nc. S ph bng qu ln ca nh nc xung x hi khin i sng dn s ca con ngi b thu hp li. Chng hn, nhng quc gia pht trin, mt lut s bnh thng c th tr thnh ngi lm chng cho cc cam kt dn s ca khch hng v nh nc tha nhn gi tr php l ca s lm chng ca lut s i vi cc cam kt dn s thng thng y. chnh l biu hin ca x hi dn s. Nhng nhng x hi khng phi l x hi dn s th mi s lm chng phi do nh nc thc hin. Hay mt mc cao hn, vic khng tha nhn nn kinh t nhiu thnh phn mt s quc gia cng l mt v d. Nn kinh t nhiu thnh phn l mt tn ti t nhin ca x hi dn s, theo qui lut t nhin n phi c tn trng. Th nhng trong sut mt thi gian di, cc quc gia ny, nn kinh t nhiu thnh phn khng c nh nc tha nhn. Trc sc p ca i mi, m ca, cc nh nc ny buc phi tin hnh qu trnh chuyn i v do h buc phi tha nhn nn kinh t nhiu thnh phn. Nhng nu khng ng h v tha nhn x hi dn s th vic tha nhn nn kinh t nhiu thnh phn l rt mu thun. Nn kinh t nhiu thnh phn l cnh tay kinh t ca x hi dn s, nu khng tha nhn x hi dn s
389
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
m ch tha nhn cnh tay ca n th ging nh khng tha nhn s tn ti ca mt thc th con ngi nhng li tha nhn s tn ti ca mt cnh tay ca n. Khi nh nc bnh trng ht c th x hi dn s s bin dng v trong mt lnh th s c hai x hi, x hi t tp xung quanh cc quyn li ca nh nc v x hi khng m xa n nh nc. X hi khng m xa n nh nc l x hi hot ng khng c quy tc, tc l x hi v chnh ph. Nh nc cng ln t bao nhiu th s hnh thnh x hi bn ngoi nh hng ca nh nc cng ln by nhiu, v do tnh trng v chnh ph ca i sng x hi cng ln, l du hiu ca x hi hn lon. X hi dn s khi tr thnh i tng bt hp php v con ngi b y vo tnh th phi phm php tn ti. Khi con ngi c i sng dn s khng hp php th ngi ta s hp tc vi nhau xy dng mt x hi dn s ln lt, tc l mt x hi ngm vi nhng th lc ngm m chng ta thy ang din ra kh nhiu quc gia chm pht trin hin nay. C rt nhiu v d thc t chng minh cho s tn ti ca x hi dn s lnh mnh khng c s can thip ca nh nc. Chng hn nh s cho mng ca dn chng Thi Lan i vi nh vua nhn dp 60 nm ln ngi din ra trong lc nh nc Thi Lan ang trong trng thi
390
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng hong l mt bng chng v s tn ti ng vi nguyn l ca ci gi l x hi dn s. i b phn 80 90% hnh vi ca con ngi hng ngy c t cn bng theo cc kh c bt thnh vn ca x hi. X hi dn s l x hi khng l thuc vo nh nc. Nh nc khng hong m x hi vn khe chnh l du hiu tn ti ca mt x hi dn s. X hi y khng nhng vn khe m cn lnh mnh biu hin tnh cm ca n i vi mt i tng chnh tr khc l nh vua. Nu x hi y b nh nc ha th ngi ta khng th no khc mng 60 nm ln ngi ca nh vua c. T l hnh vi hng ngy ca con ngi cng t l thuc vo nh nc bao nhiu th x hi cng lnh mnh by nhiu, bi v x hi bao gm nhng con ngi bit t qun v t gic. Mt x hi m con ngi bit kim ch, bit t qun v t gic l mt x hi i hi t chi ph nht cho qun l hnh chnh. Nh nc khng cn phi ng, khng cn phi c n nm hay su triu vin chc v do ngn sch s c tit kim. Tit kim nhng ngi lm vic gin tip trong c quan nh nc cho x hi c thm lc lng lao ng tc l lm mnh hn x hi dn s. Nh vy bi ton r l cn phi tr li cho con ngi i sng dn s thng thng, tc l hp php ho x hi dn s, tha nhn s tn ti tt yu ca x hi dn s v
391
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
phi bt u bng vic xy dng li, cng c li gi tr v a v ca nhn quyn v xy dng nn chnh tr dn ch bo v cc quyn con ngi. X hi dn s l x hi gip con ngi sng vi t cch l mt ngi t lp v c quyn la chn nhng th mnh thch. Con ngi khi c quyn la chn th c th chn ng, c th chn sai nhng con ngi bit chu trch nhim v s la chn . Con ngi c kinh nghim v sai lm ca mnh th con ngi mi nhn thc ra c gi tr ca ci ng. Cn nu nh con ngi khng c t do la chn th h khng c cch no i ti ci ng. y chnh l bn cht ca khi nim t do v dn ch. Dn ch l mt th ch m y con ngi c hng mt cch trn vn cc sai lm ca mnh v bit ch trch chnh mnh. Ni cch khc, dn ch v t do chnh l khng gian gip con ngi nhn ra ci ng, ci sai v phi t chu trch nhim v s la chn ca mnh. i sng dn s chnh l vn m cho nhng yu t lm mi nh nc. Ngun pht trin cc lc lng phc v trong b my nh nc l t x hi dn s, nu khng c ngun thay th cc lc lng phc v nh nc th nh nc s thoi ho t bn trong, u tin l thoi ha v chnh tr, sau l thoi ha v tr tu v sau cng l thoi ha v o c. Nhiu khi chng ta nhn
392
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
thy s lng tng trn nt mt ca cc nh lnh o m ngoi i th con ngi phi phi. S phi phi ngoi i th hin tnh a dng ca cc gii php, nhng tnh a dng ca cc gii php m cuc sng t nhin c khng c phn nh y vo trong i sng chnh tr lm cho cc nh lnh o t nhin thiu ht ngun ca cc gii php. Tt nhin, nhng sng kin x hi v cc gii php chnh tr khng hon ton chuyn nghip, nhng n s c chuyn nghip ho bi cc nh chnh tr. Nh chnh tr no khng hc c, khng trng thy c cc phi t nhin c trong i sng th y l mt tht thit ln v mt chnh tr. Sc sng iu hnh ca mt nh nc chuyn nghip chnh l c b sung thng xuyn nhng yu t chuyn nghip cho mi nh chnh tr hoc l c b sung bng cc nh chnh tr chuyn nghip. Nu x hi dn s b co li th nhng ngun b sung nh vy khng cn na v iu s gy ra cuc khng hong nhn s chuyn nghip cho i sng chnh tr. X hi dn s l mc tiu ca tt c cc quc gia, cc cng ng, l mt x hi m mi mt con ngi tr thnh ch s hu x hi v c cc quyn hin nh v php nh rnh mch. Mt quc gia mun pht trin th phi tn ti x hi dn s vi tt c tnh cht t qun ph bin ca n hn ch n mc ti a s can thip
393
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
ca nh nc vo nhng vn ca i sng dn s. m bo cho iu , cn phi c mt ch chnh tr dn ch th hin thng qua nh nc php quyn. X hi dn s v nh nc php quyn l nhng yu t khng th thiu c ca mt x hi hin i v tin b. V. T chc phn bin x hi nh l yu t phc sinh cm hng x hi Nui dng v khch l cm hng pht trin ca x hi l mt vn v cng h trng i vi s pht trin ca mi quc gia. Mi mt x hi mun pht trin u phi pht trin bng ngun lc con ngi v con ngi mun pht trin th phi c cm hng. Nu con ngi khng c cm hng, c x hi khng c cm hng th khng th c kht vng i tm cc gi tr, v do khng th pht trin. Nn chnh tr tin tin l mt nn chnh tr to ra c nhng iu kin thun li nht cho vic nui dng v khch l cm hng ca cc c nhn v cm hng pht trin ca x hi. Dn ch chnh l mt th ch chnh tr to cho con ngi c cm gic con ngi nhiu nht. Suy ra cho cng, con ngi l nhng ngi trng vn, canh tc nhng sn phm khc nhau ln trn nhng cnh ng khc nhau trong khng gian tinh thn ca nhng ngi xung quanh. chnh l gi cc nh chnh tr bit gieo trng vo trong i sng tinh thn ca ngi dn
394
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nhng cnh ng khc nhau, nhng mnh vn khc nhau, nhng hoa tri khc nhau, tc l gieo mm cho s chung sng vi nhau ca con ngi. chnh l con ng hnh thnh cm hng x hi, m t chc phn bin x hi chnh l mt trong nhng cch thc tp trung nht phc sinh cm hng x hi ca tt c mi ngi. Chng ta bit rng, con ngi ch c cm hng sng to, cm hng pht trin hay cm hng x hi khi con ngi c t do. Nht l i vi cm hng x hi th t do ngn lun l mt trong nhng yu t quan trng nht. T do ngn lun rt cn nhng t do ngn lun khng phi l mt quyn t do tuyt i m l t do tha thun. T do bao gi cng l mt khong khng gian ph hp vi quyn li ca cc lc lng x hi trong c lc lng cm quyn. Nu nh anh vt qu sc chu ng v nng lc qun l ca nhng ngi cm quyn th khng cn t do na m l hn lon. Phi phn bit rt r rng rng t do v hn lon l rt khc nhau. Qu trnh t chc phn bin x hi phi to ra c thi quen tho lun v ranh gii ca khng gian . Ton b ni dung ca vic t chc ra i sng t do v dn ch khng phi l vic cc lc lng x hi pht ngn mt cch thoi mi cc i hi ca mnh m chnh l cc lc lng x hi
395
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
tho lun vi nhau c s ng thun gia cc nhm li ch v chnh l hot ng phn bin x hi. Yu t ct li to ra s thnh cng ca qu trnh t chc phn bin x hi l s tham gia ca c ba lc lng: nh nc, gii truyn thng v gii tr thc vo vic xc nh nhng gii hn hp l ca t do ngn lun. T do ngn lun t xa n nay u c tt c cc lc lng x hi ni n v tn thnh. Nhng mi ngi, mi lc lng quan nim t do ngn lun mt cch hon ton khc nhau v ci khc nhau ph bin nht khi ngi ta hiu v t do ngn lun chnh l s khc nhau v mc . Bi v t do ngn lun l mt trong cc quyn c bn thuc v quyn con ngi, nhng cc quyn con ngi c trin khai trong i sng li l thuc hon ton vo c s h tng x hi v c s thng tng kin trc ca x hi, tc l ph hp vi nng lc x hi. Nu hiu t do ngn lun nh mt quyn tuyt i, nh mt quyn khng c gii hn v khng c mc th n s dn n mt on kt x hi. V d, trc khi xy ra v 11-9 Hoa K th ngi M c rt nhiu t do nhng sau khi xy ra s vic ny th khng phi ngi M no cng c t do ging nhau v khng phi ngi M no cng c t do nh c. Nh vy, t do ca cc cng dn i lc l thuc vo tnh th chnh tr, tnh th x hi. Ni mt cch
396
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
chnh xc hn, t do ngn lun ch c gi l hp l khi n ph hp vi ba th: th nht l ph hp vi tnh th, th hai l ph hp vi nng lc qun l x hi v th ba l ph hp vi kh nng t gic ca nhn dn v vic s dng cc quyn t do. C th thy rng tho lun gia nh nc v x hi v gii hn ca t do ngn lun l mt vn cc k quan trng t chc phn bin x hi. Nu khng to ra c nhng cuc tho lun gia x hi v nh nc v nhng gii hn c th, th nh nc c th a ra cc ro cn qu gn v hn ch rt nhiu t do x hi. T do x hi khng phi l v tn. T do x hi l mt khong khng gian m trong y mi mt ngi u c th chu ng c, k c nh qun l cng nh ngi dn. Cc c quan truyn thng khi truyn ti cc kin x hi phi nhn thc c rng t do ngn lun c cc gii hn ca n. Cc c quan truyn thng l ngi t chc ra cc sn khu ca i sng phn bin, nu ci sn khu y qu rng th ngi ta c th khng ch k cc o c cn cho i sng, cn cho v din ln y m ngi ta cn k c nhng th khng cn thit v to ra s nguy him cho x hi. Cc c quan truyn thng cn phi thc v tnh gii hn, v tnh nh lng v tnh hp l xc lp mt sn khu cc kin c kch thc ph hp vi nng lc qun l ca nh
397
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
nc v nng lc s dng mt cch hp l ca x hi, tc l to ra cc sn khu t do nhng khng tha k thm nhng th khng cn thit. Vy lm th no xc lp c ci khng gian hp l ? Cc c quan truyn thng phi hp tc vi nhng ngi lnh o t nc, h c quyn hi kin cc nh qun l, cc nh lnh o rng n u l hp l. Nu khng tha nhn cng ngh tho lun nh vy th chng ta ch c ch th ch khng c tho lun. Ch th a ra gii hn nhng l gii hn t mt pha. Cn tho lun cng a ra gii hn nhng l gii hn t hai pha, gii hn y phn nh t do m x hi cn ph hp vi sc chu ng ca nh cm quyn. Nu khng t chc phn bin x hi th cc nh chnh tr s khng thy c s xut hin ca nhng yu t mi trong i sng x hi. M cc nh chnh tr th phi lun lun bit rng trong x hi ang c ci g manh nha xut hin, ci g trong chng c li, ci g c hi, phi to ra khong khng gian cho tt c mi th xu tt bc l ra khi n cha kp gy hi, thm ch ngay c khi n cha kp lm li. Cc nh chnh tr i lc khng nhn thy tt c cc loi hoa tri ngoi i v h nhn cuc sng thng qua nhng bc nh m nhng ngi th chp nh mang n. Mi ngi chp mt kiu, ngi chp qut, ngi chp o, ngi chp cc mang n, cho nn, cuc sng
398
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
b "x l" em n cho cc nh chnh tr. Cc nh chnh tr nhn thy nhng bc hnh l ca cuc sng ch khng nhn thy tng th, do , chnh sch bao gi cng phn nh hoc cc, hoc o, hoc qut m khng phi gii php cho c khu vn. Khi gii php m khng phi cho c khu vn m ch cho o hoc qut th chng ta ch c th c qut hoc o thi v y chnh l tnh phi bin chng ca cc gii php c tnh cht chnh sch. Phn bin lm cho tt c cc loi hoa tri u xut hin v khng nhng ch xut hin bng hnh m n cn ni ting ni ca n. Tt c nhng ting r ro khc nhau y to ra mt dn m thanh m y nh chnh tr nhn ra rng khu vn y thiu g v n cn thm ci g. Cuc sng l mt khu vn a dng v cc nh chnh tr phi bit nm. Ngy xa, thi phong kin cc v vua thng hay i vi hnh. Vi hnh l i nm nhng hoa ti, qu ngt cn dnh c bi ca cuc sng. Lm th no c hng, c trng thy, c chm vo nhng gii php cn ti nguyn ca i sng x hi l cng ngh v tr tu cn c i vi cc nh chnh tr, nht l nhng ngi gi v tr lnh o. i khi, nhng ngi cm quyn lm tng rng h c th gieo trng cm hng x hi bng nhng cng c tuyn truyn ca mnh. Nhng kt qu ca s tuyn truyn y
399
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
khng phi l cm hng pht trin m li lm mt i cm hng ca con ngi. Cn phi gieo trng cm hng pht trin x hi khng phi bng s tuyn truyn ch quan m bng cch to ra nhng iu kin thun li cho s xut hin ca cm hng pht trin m cc iu kin ch c th c m bo trong mt th ch chnh tr dn ch. , con ngi bnh ng vi nhau trong cc qu trnh thng tho to ra kh c x hi hay cc gii php pht trin. Con ngi ch c th b cun vo qu trnh y, ch c th c khi dy hay phc sinh cm hng x hi khi x hi t chc c mt c cu phn bin x hi thnh cng. Chng ta u bit rng cng pht trin th khong cch giu ngho cng tng ln, tng ln trong cng mt quc gia v gia cc quc gia vi nhau, chnh v th chng ta buc phi gii quyt vn dn ch hai cp , cp trong mt quc gia v cp gia cc quc gia. Nu nh khng ph bin s ni rng ca khi nim dn ch, tc l khng to ra trng thi kh c ca tng giai on i vi s ni rng cc quyn con ngi, th con ngi khng c c s php l hnh ng v i hi. Ci th hin tp trung vic m rng ni dung v cc quyn con ngi trong cc qu trnh lp php ca cc quc gia, v trong cc cng c quc t v quyn con ngi. Hin nay chng ta
400
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
c cc cng c quc t v quyn con ngi, nhng cc cng c ny cha xt n s pht trin ca khi nim quan trng nht i vi con ngi l t do. V th quyn con ngi by gi mt mt tr nn lc hu i vi cc nc pht trin, mt khc tr thnh l tng phi hin thc i vi cc quc gia chm pht trin, do khong cch giu ngho cng ngy cng khuch i, t n dn n trng thi phi dn ch gia cc quc gia. Gii quyt mu thun y nh th no trong ni dung ca cng c quc t v quyn con ngi khc phc mu thun trong tng quc gia v trong sinh hot chnh tr gia cc quc gia vi nhau l mt vn ln ca th gii. Nu khng b sung hng ngy cc tiu chun, cc s ni rng, cc s din bin ca i hi cc quyn dn ch trn th gii th cc tiu chun lun lun lc hu v n cn tr s pht trin, n khng nhng to ra s hiu lm ln nhau gia cc tng lp x hi trong mt quc gia m cn to ra s hiu lm ln nhau gia cc quc gia. Do , t chc v rn luyn nn dn ch l ni dung ca cuc ci cch chnh tr khng ch trn quy m quc gia m cn quy m ton cu. Ngha l, con ngi phi thng xuyn iu chnh ni dung ca cc cng c, cc quy ch v quyn con ngi v ch quyn quc gia, t chc s i thoi ton cu v khi nim dn ch gii quyt mu thun chung ca th
401
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
gii, ko tt c cc quc gia cng tham gia vo qu trnh hi nhp ton cu.
402
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Li kt
Ngy 4 thng 7 nm 1776, Thomas Jefferson, ngi sau ny tr thnh v Tng thng M th 3 m u bn Tuyn ngn c lp ca Hp Chng Quc Hoa k bng s khng nh Chng ti coi nhng chn l sau y l hin nhin, rng tt c mi ngi sinh ra u bnh ng, rng to ha cho h nhng quyn khng ai c th xm phm c; trong nhng quyn y c Quyn c sng, Quyn t do v Quyn mu cu hnh phc. Trong Tuyn ngn c lp ngy 2 thng 9 nm 1945 ca nc Vit Nam Dn ch Cng ha, ch tch H Ch Minh trch dn li cu ni v khng nh thm "Li bt h y trong bn Tuyn ngn c lp nm 1776 ca nc M. Suy rng ra, cu y c ngha l: tt c cc dn tc trn th gii u sinh ra bnh ng, dn tc no cng c quyn sng, quyn sung sng v quyn t do".
403
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
Chng ti mn nhng dng trch dn trn thay cho li kt ca cun sch ny. V, hiu r gi tr ca t do v cc khi nim c lin quan, khng c s khng nh no hn mt chn l c con ngi v lch s tha nhn. Bng chng l, hai tuyn ngn c lp trn ra i cch nhau 169 nm nhng nhng tinh thn c bn ca khi nim t do u c khng nh bi hai nh yu nc v i ca hai dn tc ny. Sau hng trm nm, nhng con ngi u t nht ca nhn loi vn s dng v cng c chn l y. Lch s cho thy, nhng tinh thn c bn ca t do to ra mt nc M v i vi mt quy m pht trin lm cho c th gii khng ngng sng st. V Vit Nam, tinh thn ca t do dn dt mt cuc khng chin lu di to nn mt t nc c c lp, c t do v ang vn ln ha nhp vi s pht trin ca th gii. Nhng tinh thn t do nh vy khng ch ng vin ngi dn hai quc gia m cn ng vin tt c nhn loi n lc khng ngng hng ti mt cuc sng hnh phc, thnh vng trong xu th hp tc ton cu. Chng ta phi nghing mnh trc thc t gic v t do ca hai con ngi u t y v phi hc tp tinh thn t do ca h. Vn chng ta cn tho lun l lm th no con ngi nhn thc c t do, t do khng ch c nhn thc bi nhng v lnh t, nhng ngi ng u quc gia m t do cn c nhn thc bi tng ngi dn. Chng ta phi
404
Nguyn Trn Bt
Ci ngun Cm hng
lm th no t do tr thnh ngun cm hng v i khch l kh nng sng to ca tt c mi ngi. T do l khi nim pht trin, t do c thm cc ngha cng vi s pht trin x hi loi ngi. Ngy mai, ngy kia, t do cn c thm ngha g na, chng ta rt kh on nh bi t do chnh l i hi ca con ngi. V th, chng ta phi suy ngh tip v suy ngh khng ngng v s m rng ca khi nim t do ph hp vi i hi ca con ngi trong i sng pht trin ca mnh.
405
Nguyn Trn Bt
Investconsult Group
Ci ngun cm hng

Cội nguồn cảm hứng

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Cội nguồn cảm hứng

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

NGUYN TRN BT

"Trit hc l chnh thi i ca n pht trin n trnh t tng" G. W. F. Hegel

Khng gian tinh thn

T do sinh ra con ngi

Nhng thc t ph bin

nhn gy ra s khng hong, s bt n nh v s khng pht trin.

Khng c s pht trin no i trc t do

Вам также может понравиться