11

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji

Kadangkala penyelidikan perniagaan melakukan senario ujian hipotesis yang lebih rumit berbanding apa yang telah kita bincangkan setakat ini. Sebagai contoh, didalam membandingkan penggunaan dua jenama tayar untuk menentukan sama ada terdapat perbezaan yang signifikan didalam dua jenama tersebut, telah kita lakukan didalam teknik yang dibincangkan dalam ab !". #enyelidik tersebut mungkin boleh memilih untuk membandingkan tiga, empat, atau lebih jenama tayar pada masa yang sama. $isamping itu, penyelidik mungkin mahu memasukkan perbezaan taraf kualiti tayar didalam ujikajinya, seperti kualiti rendah, kualiti sederhana dan kualiti tinggi. Ujian mungkin dilakukan didalam berbagai%bagai keadaan suhu atau permukaan jalan. #engurus pemasaran mungkin boleh melakukan kajian untuk membandingkan jumlah jualan untuk saiz pasaraya didalam empat ka&asan demografi '!( bandar raya besar ')( bandar besar, '*( bandar sederhana dan '+( bandar kecil. #engurus mungkin mahu mengkaji untuk membandingkan jualan pada lima hari yang berbeza ',snin hingga -umaat(. #enyelidik ke&angan mungkin menjalankan kajian untuk menentukan sama ada terdapat perbezaan yang signifikan didalam penggunaan pinjaman perumahan didalam ka&asan geografi yang berlainan di .alaysia dan mungkin melibatkan tiga jenis organisasi pemberi pinjaman. agaimanakah penyelidik menentukan rekabentuk ujikaji ini/ agaimanak data boleh dianalisis/ #ersoalan ini boleh dija&ab melalui penggunaan analisis 0arian dan rekabentuk ujikaji.

11.1 Pengenalan kepada Rekabentuk Ujikaji

$idalam bab ini, kita akan mengkaji senario kajian dimana hipotesis adalah diuji untuk lebih dari dua populasi. $idalam dunia perniagaan, kemungkinan kajian seperti ini adalah tanpa penghujungnya. Kajian demografi, kajian penggunaan

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

pinjaman, dan kajian terhadap injap adalah antara beberapa contoh. Setiap satu daripada kajian tersebut adalah menggunakan rekabentuk ujikaji. Rekabentuk ujikaji ialah rancangan dan struktur untuk menguji hipotesis dimana penyelidik sama ada boleh menga&al atau manipulasi satu atau lebih angkubah. ,a mengandungi angkubah sandar dan angkubah bebas. $idalam rekabentuk ujikaji, angkubah bebas mungkin sama ada angkubah rawatan dan angkubah kelasifikasi. Angkubah ra&atan ialah satu ujikaji ka&alan atau ujikaji yang telah diubahsuaikan. Angkubah kelasifikasi ialah beberapa ciri%ciri bagi subjek ujikaji yang telah ditetapkan terdahulu dan ia bukanlah hasil manipulasi ujikaji atau ka&alan. Angkubah bebas kadangkala dirujukkan sebagai faktor. $idalam kajian jumlah jualan, angkubah bebas ialah demografi pasaraya dan hari dalam seminggu. $idalam permohonan pinjaman, angkubah bebas ialah ka&asan geografi dan jenis organisasi pemberi pinjaman. Sama ada angkubah bebas boleh dimanipulasikan oleh penyelidik adalah bergantung kepada konsep yang hendak dikaji. Angkubah bebas seperti giliran kerja, jantina pekerja, ka&asan geografi, jenis mesin, dan kualiti tayar adalah angkubah klasifikasi di mana keadaannya telah ditetapkan terlebih dahulu kepada kajian. #enyelidik tidak boleh mengubah ciri%ciri berbagai aspek angkubah tersebut. 1alau bagaimanapun, beberapa angkubah bebas boleh dimanipulasikan oleh penyelidik. Sebagai contoh kajian 2a&thorn oleh 1estern 3lectric 4ompany pada tahun !5)"an di ,llinois, jumlah cahaya didalam ka&asan pengeluaran adalah berbagai untuk menentukan kesan cahaya keatas produkti0iti. Secara teorinya, angkubah bebas ini telah dimanipulasikan oleh penyelidik untuk membenarkan sebarang paras cahaya. 6ain%lain contoh angkubah bebas yang boleh dimanipulasikan termasuklah jumlah bonus yang dita&arkan kepada pekerja, paras kelembapan, dan suhu. Setiap angkubah bebas mempunyai dua atau lebih paras atau kelasifikasi. #aras atau klasifikasi angkubah bebas adalah sub%kategori angkubah bebas yang digunakan oleh penyelidik didalam rekabentuk penyelidikan. Sebagai contoh, didalam membandingkan jumlah jualan untuk saiz pasaraya, empat paras atau klasifikasi angkubah bebas didalam empat ke&asan demografi '!( bandar raya besar ')( bandar besar, '*( bandar sederhana dan '+( bandar kecil. Satu lagi jenis angkubah didalam rekabentuk ujikaji ialah angkubah sandar. Angkubah sandar ialah tindakbalas terhadap perbezaan paras didalam angkubah bebas. ,a adalah ukuran yang diambil diba&ah keadaan rekabentuk ujikaji yang menggambarkan kesan angkubah bebas. $idalam contoh jumlah jualan pasaraya, angkubah sandar ialah jumlah jualan harian. agi kajian permohonan pinjaman, bayaran yang dikenakan keatas permohonan pinjaman adalah angkubah sandar. Rekabentuk ujikaji didalam bab ini dianalisis secara statistik oleh kumpulan teknik yang dirujukkan sebagai Analisis Varian 'A78VA(. Konsep

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji *

analisis 0arian bermula dengan tanda baha&a item yang hendak dikaji, seperti pekerja, mesin yang mengeluarkan barangan, pejabar daerah, hospital dan sebagainya, tidak semuanya sama. #erhatikan harga )+ biji durian yang dipilih secara ra&ak yang dipilih dari gerai buah%buahan di .alaysia sebagaimana ditunjukkan didalam -adual !!.!. #urata harga sebiji ialah R.9.*+ cm. 2anya satu daripada )+ biji durian tersebut sama dengan min. .engapakah harga durian tersebut berbeza%beza/ #erhatikan baha&a jumlah sisihan kuasadua 'SS:( bagi injap ini disekitar min ialah R.".*!;. .engapakah nilai ini tidak sifar/ .enggunakan berbagai%bagai jenis rekabentuk ujikaji, kita boleh mengetahui akan beberapa sebab 0arian dengan menggunakan teknik analisis 0arian.. Sebagaimana yang kita akan kita bincangkan, setiap teknik rekabentuk ujikaji dan analisis yang berpadanan, kita akan perhatikan baha&a teknik statistik akan cuba untuk memecahkan jumlah 0arian dikalangan objek yang dikaji kepada beberapa sebab. $idalam kes harga duria, pengukuran 0arian ini mungkin disebabkan oleh beberapa angkubah seperti tempat jualan, ka&asan geografi, klon dan sebagainya. Jadual 11.1 Harga Durian untuk 24 biji yang dijual di 9.)9 9.++ 9.)* 9.*! 9.!5 9.)) 9.)5 9.*+ 9.** 9.;+ 9.;< 9.)! 9.)9 9.)* 9.)= 9.!5 alaysia 9.;" 9.)5 9.*< 9.*9 9.)5 9.+" 9.;< 9.;9

> =9.*+

-umlah Sisihan Kuasadua ? SS: ?

( >i % >( ) = ".*!;)

anyak jenis rekabentuk ujikaji yang berbeza boleh digunakan oleh penyelidik. $idalam bab ini, kita akan membincangkan tiga jenis rekabentuk ujikaji yang khusus@ rekabentuk penuh ra&ak, rekabentuk blok ra&ak dan ujikaji faktorial.

11.2 Rekabentuk Penuh Rawak !"#$%" &atu "rah'

Salah satu daripada rekabentuk ujikaji yang mudah ialah rekabentuk penuh ra&ak. $idalam rekabentuk penuh ra&ak subjek adalah diletakkan secara ra&ak kepada ra&atan. Rekabentuk penuh ra&ak hanya mengandungi satu angkubah

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

bebas, dengan dua atau lebih paras ra&atan, atau kelasifikasi. -ika terdapat hanya dua paras ra&atan, atau kelasifikasi angkubah bebas, rekabentuk ini adalah sama dengan apa yang digunakan untuk menguji perbezaan min dua populasi bebas sebagaimana yang dibincangkan didalam ab !", menggunakan ujian t untuk menganalisis data. $idalam bahagian ini, kita akan menumpukan keatas rekabentuk penuh ra&ak dengan tiga aau lebih paras kelasifikasi. Analisis 0arian, atau A78VA, akan digunakan untuk menganalisis data yang dihasilkan dari ra&atan. Ujikaji rekabentuk penuh ra&ak mengandungi hanya satu angkubah bebas. Rajah !!.! menunjukkan rekabentuk ujikaji ini. Rajah 11.1 &ki(a Persa(pelan untuk Rekabentuk Penuh Rawak Populasi 1
.in ? ! Varian ?
) !

Populasi 2
.in ? ) Varian ?
) )

Populasi )
.in ? *
) Varian ? *

Saiz sampel@ n!

Saiz sampel@ n)

Saiz sampel@ n*

.in = >! Varian =

) !

.in = > ) Varian =

) )

.in = > *
) Varian =*

) Setiap populasi mempunyai min j dan 0arian j , dimana kedua%dua parameter ini tidak diketahui. $ari setiap populasi ini, kita memilih sampel ra&ak bebasA dimana pemilihan satu sampel tidak memberi kesan kepada pemilihan sampel yang lain. agi setiap sampel kita mengira min, X j , dan ) 0arian, s j .

11.2.1 "nalisis %arian &atu "rah

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji ;

Sebagai contoh, pengeluar jus mangga telah megeluarkan keluaran baru B jus cecair yang pekat, apabila dicampur dengan air, akan menghasilkan ! liter jus mangga. Selepas menganalisis dengan teliti, pengurus telah memutuskan untuk memasarkan keluaran tersebut dengan menggunakan satu daripada * kaedah@ menumpukan kepada keselesaan, menumpukan kepada kualiti, menumpukan kepada rasa, atau menumpukan kepada harga. Untuk membantu membuat keputusan pengurus telah menjalankan ujikaji. $idalam empat bandar yang berlainan, pengurus tersebut telah melancarkan pengiklanan yang menumpukan kepada keselesaan di -uhor ahru, kualiti di .elaka, rasa di ,poh dan harga di Kuantan. ilangan pakej yang dijual seminggu telah direkodkan untuk lapan minggu selepan kempen pengiklanan dilancarkanA data tersebut ditunjukkan didalam -adual !!.). olehkah kita membuat kesimpulan pada paras keyakinan ;C terdapat perbezaan didalam jualan mingguan keluaran tersebut diantara empat bandar tersebut/ Jualan Johor ,ahru !ke(udahan' !; != )) )" !< !9 !+ !5 Jadual 11.2 ingguan Jus angga !*+++ unit' elaka !kualiti' !" !) !; != !) !* !; !9 -poh !Rasa' !* !5 !< !9 != !9 !; !< .uantan !Harga' )" !< !9 !5 )! !9 !; )*

$idalam contoh ini, adakah mungkin untuk menganalisis empat sampel menggunakan ujian t untuk perbezaan didalam dua min sampel/ 3mpat sampel ini memerlukan +4) ? 9 ujian t indi0idu untuk melengkapkan analisis dua kumpulan pada sesuatu masa. ,ngat kembali, jika ? "."; untuk sesuatu ujian, terdapat ;C peluang untuk menolak hipotesis nul apabila ia benar 'iaitu, melakukan ralat -enis ,(. -ika cukup ujian yang dilakukan, sebenarnya hanya satu atau lebih hipotesis nul yang salah ditolak melalui peluang. 8leh itu, ? "."; adalah sah hanya untuk satu ujian t. $idalam masalah ini, dengan enam ujian t, kadar ralat adalah dikompaun, oleh itu apabila penganalisis telah selesai dengan masalah maka terdapat lebih besar daripada "."; peluang melakukan ralat -enis ,. Sebenarnya, teknik yang akan dibincangkan untuk menganalisis min sampel pada satu masa yang dapat menghindari ralat tersebut ialah analisis 0arian

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

'A78VA(. Rekabentuk penuh ra&ak adalah dianalisis didalam A78VA satu hala. Secara amnya, jika k sampel yang dianalisis, hipotesis berikut adalah diuji didalam A78VA satu hala. 2"@ ! ? ) ? * ? D ? k 2a@ Sekurang%kurangnya satu min adalah berbeza dari yang lain. 2ipotesis nul menyatakan baha&a min populasi bagi semua paras ra&atan adalah sama. $isebabkan cara hipotesis alternatif dinyatakan, jika hanya satu sahaja min populasi adalah berbeza dari yang lain, hipotesis nul akan ditolak. .enguji hipotesis ini menggunakan A78VA satu hala adalah dilakukan dengan menmisahkan jumlah 0arian bagi data kepada dua 0arian berikut@ !. Varian yang dihasilkan oleh ra&atan 'lajur( ). Ralat 0arian, atau bahagian dari jumlah 0arian yang tidak dapat diterangkan oleh ra&atan. Sebagai bahagian daripada proses ini, nilai jumlah sisihan kuasa dua 'SS:( disekitar min boleh dibahagikan kepada dua bahagian addati0e 'SS4( dan bahagian bebas 'SS3(. SS: ? SS4 E SS3

( >ij % >) = n j ( > j % >) + ( >ij % > j )

ni C ) 4 ) ni C i = ! j= ! j= ! i = ! j= !
dimana

i? ahli tertentu didalam paras ra&atan j ? paras ra&atan 4 ? bilangan paras ra&atan nj ? bilangan pemerhatian didalam paras ra&atan > ? min keseluruhan > j ? min kumpulan atau paras ra&atan >ij ? nilai indi0idu

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji =

#erhubungan ini ditunjukkan didalam Rajah !!.). #erhatikan jumlah keseluruhan kuasadua 0ariasi adalah dipecahkan kepada dua jumlah kuasadua ra&atan 'lajur( dan jumlah kuasadua ralat. Formula yang digunakan untuk mengira A78VA satu hala ini adalah dibangunkan dari perhubungan ini. :anda penjumlahan berganda menunjukkan nilai adalah dijumlahkan diantara paras ra&atan dann disepanjang paras ra&atan. #ada amnya, A78VA membandingkan saiz relatif 0ariasi ra&atan dan 0ariasi ralat '0ariasi didalam kumpulan(. Variasi ralat ini adalah 0ariasi yang tidak diambil kira dan boleh dilihat sebagai 0ariasi yang disebabkan oleh perbezaan indi0idu diantara kumpulan ra&atan. -ika terdapat perbezaan didalam ra&atan, 0ariasi ra&atan sepatutnya relatif besar daripada 0ariasi ralat. Rajah 11.2 ,ahagian %arisai Ju(lah .uasadua .eseluruhan -umlah Kuasadua Keseluruhan !&&/'

-umlah Kuasadua Ra&atan !&&0'

-umlah Kuasadua Ralat !&&1'

A78VA adalah digunakan untuk menentukan secara statistik sama ada 0arian diantara min paras ra&atan adalah lebih besar daripada 0arian didalam paras ra&atan '0arian ralat(. :erdapat beberapa andaian yang penting disebalik analisis 0arian. !. #emerhatian adalah diambil dari populasi yang bertaburan normal. ). #emerhatian me&akili sampel ra&ak daripada populasi. *. Varian populasi adalah sama. Andaian ini adalah sama sebagaimana yang digunakan untuk ujian t untuk sampel bebas yang kecil didalam ab !". ,a diandaikan populasi adalah bertaburan normal dan 0arian populasi adalah sama. :eknik ini sepatutnya digunakan hanya untuk sampel ra&ak.

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

A78VA adalah dikira dengan tiga jumlah kuasadua@ keseluruhan, ra&atan 'lajur( dan ralat. $itunjukkan disini formula untuk mengira A78VA satu hala. ,stilah SS me&akili jumlah kuasadua, dan sebutan .S me&akili purata kuasadua. SS4 ialah jumlah kuasadua lajur, dimana hasil jumlah kuasadua diantara ra&atan. ,a mengukur 0ariasi diantara lajur atau diantara ra&atan oleh kerana ia angkubah bebas paras ra&atan yang ditunjukkan didalam lajur. SS3 ialah jumlah kuasadua ralat, yang dihasilkan dari 0ariasi didalam ra&atan 'atau lajur(. ,a juga menyatakan pengukuran perbezaan indi0idu yang tidak diambil kira oleh ra&atan. SS: ialah jumlah kuasadua keseluruhan dan ia mengukur semua 0ariasi didalam angkubah sandar. Sebagaimana yang ditunjukkan terdahulu, SS: mengandungi kedua%dua SS4 dan SS3 dan boleh dipisahkan kepada SS4 dan SS3. .S4, .S3, dan .S: adalah min kuasadua lajur, ralat, dan keseluruhan. .in kuasadua ialah purata dan dikira dengan membahagikan jumlah kuasadua dengan darjah kebebasan. Akhir sekali, nilai F adalah ditentukan dengan membahagikan min kuasadua ra&atan '.S4( dengan 0arian ralat '.S3(. Sebagaimana yang telah dibincangkan didalam ab !", F ialah kadar dua 0arian. $idalam situasi A78VA, F ialah kadar 0arian ra&atan terhadap 0arian ralat. 2or(ula untuk
4

engira "#$%" &atu Hala

SS4 ?

( )
j= !

nj >j %>
C

SS3 ? SS: ?

( > ij % > j )
ni i =! j=!

i = ! j= ! df4 ? 4 B ! df3 ? 7 B 4 df: ? 7 B !

.S4 =

( > % >)
ni C ij
SS4 df 4

.S3 =

SS3 df 3

<

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji 5

F=

.S4 .S3

dimana i? ahli tertentu didalam paras ra&atan j ? paras ra&atan 4 ? bilangan paras ra&atan nj ? bilangan pemerhatian didalam paras ra&atan > ? min keseluruhan > j ? min kumpulan atau paras ra&atan >ij ? nilai indi0idu .elengkapkan pengiraan ini untuk contoh pemasaran jus mangga menghasilkan@ Johor ,ahru !ke(udahan' !; != )) )" !< !9 !+ !5 :j@ nj@
>j

elaka !kualiti' !" !) !; != !) !* !; !9 !+! < !=.9* !!" < !*.=;

-poh !Rasa' !* !5 !< !9 != !9 !; !< !*) < !9.;" !+< < !<.;"

.uantan !Harga' )" !< !9 !5 )! !9 !; )*

T

?;*! 7?*) > ?!9.;5

SS4 ?

( )
4 j= !

nj >j % >

? G<'!=.9* B !9.;5() E '!*.=; B !9.;5() E '!9.;" B !9.;5() E '!<.;" B !9.;5()H ? '<.;"< E 9+.95; E "."=" E )5."="(

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

? !").*++ SS3 ?

( > ij % > j )
ni C i =! j=!

? G'!; B !=.9*() E '!= B !=.9*() E D '!5 B !=.9*() E '!" B !*.=;() E !) B !*.=;() E D E '!9 B !*.=;() E '!* B !9.;"() E '!5 B !9.;"() E D E '!< B !9.;"() E ')" B !<.;"() E '!< B !<.;"() E D E ')* B !<.;"() H ? !95.*=;

SS: ?

ij i = ! j= ! ? G'!; B !9.;5() E '!= B !9.;5() E D '!5 B !9.;5() E '!" B !9.;5() E !) B !9.;5() E D E '!9 B !9.;5() E '!* B !9.;5() E '!5 B !9.;5() E D E '!< B !9.;5() E ')" B !9.;5() E '!< B !9.;5() E D E ')* B !9.;5() ? )=!.=!5

( > % >)
ni C

df4 ? 4 B ! ? + B ! ? * df3 ? 7 B 4 ? *) B + ? )< df: ? 7 B ! ? *) B ! ? *! SS4 !*).*++ .S4 = ? ? *+.!!; df 4 * SS3 !95.*=; .S3 = ? ? 9."+5 df 3 )< .S4 *+.!!; F= ? ? ;.9"+ .S3 9."+5 $ari pengiraan ini, carta A78VA adalah berguna, sebagaimana ditunjukkan didalam -adual !!.*. 7ilai F yang diperhatikan ialah, ;.9"+. ,a kemudiannya dibandingkan dengan nilai kritikal dari jadual F untuk menentukan sama ada terdapat perbezaan yang signifikan didalam ra&atan atau kelasifikasi.
F".";, *, )< =).5;

Jadual 11.) "nalisis %arian 0ontoh pe(asaran Juus (angga

!"

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji !!

&u(ber %arian Ra&atan Ralat -umlah

df * )< *!

&& !").*++ !95.*=; )=!.!=5

& *+.!!; 9."+5

2 ;.9"+

11.2.2

e(ba3a Jadual taburan 2

-adual taburan F ditunjukkan didalam -adual A.=. erpadanan dengan setiap nilai F didalam jadual ialah dua nilai df yang unik@ darjah kebebasan didalam numerator 'df4( dan darjah kebebasan didalam denominator 'df 3(. Untuk melihat nilai ini didalam jadual taburan F, penyelidik mesti mengetahui pasangan unit darjah kebebasan ini. $isebabkan setiap taburan F adalah ditentukan oleh pasangan unik darjah kebebasan, terdapat banyak taburan F. $isebabkan oleh ruang yang terhad -adual A.= hanya menunjukkan nilai ? "."";, "."!, ".");, "."; dan ".!" sahaja. 1alau bagaimanapun, pakej perisian komputer untuk mengira A78VA selalunya memberikan kebarangkalian untuk nilai F, dimana membolehkan keputusan ujian hipotesis untuk sebarang nilai alpha berdasarkan kepada kaedah nilai%p. $idalam A78VA satu hala, nilai df4 adalah darjah kebebasan ra&atan 'lajur(, 4 B !(. 7ilai df3 ialah darjah kebebasan ralat, 7 B 4. -adual !+.+ mengandungi sebahagian daripada jadual taburan F untuk ? ".";. Untuk contoh pemasaran jus mangga, df4 ? * dan df3 ? )<. F".";,*, )< dari -adual !!.+ ialah ).5;. 7ilai ini ialah nilai kritikal ujian F. Ujian A78VA sentiasa satu hujung dengan ka&asan penolakan adalah dihujung kanan taburan. #eraturan keputusan ialah tolak hipotesis nul jika nilai F yang dikira lebih besar daripada nilai kiritikal F ' F".";,*, )< =).5; (. $idaalm kes ini, nilai F yang dikira ialah ;.9"+ adalah lebih besar daripada nilai jadual F, ).5;, oleh itu hipotesis nul adalah ditolak. :idak semua min adalah sama, oleh itu terdapat perbezaan yang signifikan didalam min jualan mingguan jus mangga diantara bandar%bandar. Rajah !!.+ adalah menunjukkan nilai kritikal F untuk contoh ini dan ka&asan penolakan. #erhatikan baha&a taburan F bermula dengan sifar dan tidak mengandungi nilai sifar. ,ni disebabkan nilai F adalah kadar diantara dua 0arian, dan 0arian sentiasa positif. Jadual 11.4 &ebahagian Jadual 2 dengan 4 +.+5
61 4 +.+5 Darjah .ebebasan #u(erator

!!

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

0) !5 )" ); )9 )= )< )5 *"

! +.*< +.*; +.)+ +.)* +.)! +.)" +.!< +.!=

) *.;) *.+5 *.*5 *.*= *.*; *.*+ *.** *.*)

* *.!* *.!" ).55 ).5< ).59 ).5; ).5* ).5)

+ ).5" ).<= ).=9 ).=+ ).=* ).=! ).=" ).95

; ).=+ ).=! ).9" ).;5 ).;= ).;9 ).;; ).;*

9 ).9* ).9" ).+5 ).+= ).+9 ).+; ).+* ).+)

= ).;+ ).;! ).+" ).*5 ).*= ).*9 ).*; ).**

< ).+< ).+; ).*+ ).*) ).*! ).)5 ).)< ).)=

5 ).+) ).*5 ).)< ).)= ).); ).)+ ).)) ).)!

11.2.)

enggunakan .o(puter untuk "#$%" &atu hala

Kebanyakan penyelidik menggunakan komputer untuk menganalisis data bagi A78VA satu hala. Rajah !!.; menunjukkan output 3Icel untuk mengira A78VA bagi contoh diatas. 8utput mengandungi jadual analisis 0arian yang ditunjukkan didalam -adual !!.*. 3Icel A78VA menunjuukkan nilai F yang dikira, min kuasadua, jumlah kuasadua, dan nilai p. 7ilai p ialah kebarangkalian nilai F ? ;.9"+ terjadi melalui peluang didalam A78VA dengan struktur ini 'darjah kebebasan yang sama( &alaupun jika tidak terdapat perbezaan diantara paras ra&atan. .enggunakan kaedah nilai%p pengujian hipotesis yang dibincangkan didalam ab 5, kita dengan mudah melihat disebabkan nilai p ini hanya ".""+, hipotesis nul adalah ditolak menggunakan ? ".";. Kebanyakan pakej komputer menghasilkan nilai p, oleh itu tidak perlu melihat jadual F untuk membandingkan nilai F yang dikiraA kaedah nilai%p boleh digunakan untuk membandingkan nilai p terhadap alpha. 8utput 3Icel juga memberikan nilai kritikal jadual F bagi masalah ini, F".";,*, )< =).5; . Rajah 11.4 7eraf #ilai 2 bagi 0ontoh Pe(asaran Jus

angga

!)

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji !*

Ka&asan penolakan ?".";

F?"."

F".";,*,)< ? ).5; F?;.9"+

Rajah 11.5 "nalisis 183el untuk 0ontoh Pe(asaran Jus

Ano0a@ Single Factor SU..ARJ Groups -ohor ahru 'kemudahan( .elaka 'kualiti( ,poh 'Rasa( Kuantan '2arga( A78VA Source of Variation et&een Kroups 1ithin Kroups

angga

Count < < < <

Sum !+! !!" !*) !+<

Average !=.9); !*.=;" !9.;"" !<.;""

Variance =.!); ;.9+* *.=!+ =.=!+

SS !").*+ + !95.*= ;

df * )<

MS *+.!!; 9."+5

F ;.9+"

P-value ".""+

F crit ).5+=

!*

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

:otal

)=!.=! 5

*!

11.2.4 Perbandingan #ilai 2 dan t

Analisis 0arian boleh digunakan untuk menguji hipotesis berkaitan perbezaan diantara dua min. Analisis data dari dua sampel oleh kedua%dua ujian t dan A78VA menunjukkan nilai F yang dikira adalah sama dengan nilai t kuasadua F ? t) untuk df4 ? ! Ujian t sampel bebas sebenarnya ialah kes khas A78VA satu hala apabila hanya terdapat dua paras ra&atan sahaja 'df 4 ? !(. #engiraan ujian t sama sebagaimana A78VA untuk dua kumpulan. 1alau bagaimanapun, beberapa pakej komputer statistik tidak mengandungi ujian t. $idalam kes ini, penyelidik boleh melakukan A78VA satu hala dan kemudian sama ada mengambil punca kuasa dua untuk nilai t atau menggunakan kebarangkalian yang dijanakan oleh kaedah nilai%p untuk memperolehi kesimpulan.

0ontoh 11.1 Sebuah rantaian pasaraya sedang mempertimbangkan untuk membina pasaraya baru pada empat ka&asan perumahan yang berbeza. Salah satu daripada faktor yang penting didalam membuat keputusan ialah purata pendapatan tahunan penduduk empat ka&asan tersebut. Katakan, didalam kajian a&al beberapa isirumah telah disoal apakah jumlah pendapatan tahunan mereka. Keputusan daripada sur0ei tersebut ditunjukkan didalam jadual diba&ah. Adakah terdapat bukti yang mencukupi untuk menyatakan ujudnya perbezaan didalam purata pendapatan tahunan penduduk diantara empat ka&asan tersebut/ Kunakan ? "."!. .awasan 1 ); )= *! != .awasan 2 *) *; *" +9 .awasan ) )= *) +< ); .awasan 4 !< )* )5 )9

!+

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji !;

)5 *"

*) )) !5 ;! )=

)" !) !<

+)

Penyelesaian9 6angkah !@ 2ipotesis adalah 2"@ ! ? ) ? * 2a@ Sekurang%kurangnya satu min adalah berbeza dari yang lain. 6angkah )@ Ujian statistik yang bersesuaian ialah ujian F yang dikira dari A78VA 6angkah *@ 7ilai ialah "."! 6angkah +@ $arjah kebebasan untuk masalah ini ialah + B ! ? * untuk numerator 'ra&atan, df4( dan )= B + ? )* untuk denominator 'ralat, df 3(. 7ilai kritikal F ialah F"."!,*, )* =+.=9 . $isebabkan A78VA selalunya ujian satu hujung dengan ka&asan penolakan dibahagian kanan taburan, peraturan keputusan ialah tolak hipotesis nul jika nilai F yang dikira lebih besar daripada +.=9. 6angkah ;@ #engiraan A78VA. :! ? !;5 n! ? 9 X! ? )9.;"" :) ? )5+ n) ? 5 X) ? *).99= :* ? !<) n* ? = X* ? )9.""" :+ ? !*< n+ ? ; X+ ? )=.9"" : ? ==* 7 ? )= X ? )<.9*"

SS4 ? 9');9.;""%)<.9*"() E 5'*).99=%)<.9*"( ) E ;')9."""%)<.9*"( ) E ')=.9""%)<.9*"( ) ? )=.)!) E !+9.9=5 E +<.+"; E ;.*"! ? ))=.;59 SS3 ? ');."""%)9.;""( ) E ')=."""%)9.;""( ) E D E '*".""" B )9.;""( ) E '*).""" B *).99=( ) E'!;.""" B *).99=( ) E D E ')=.""" B *).99=( )

!;

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

E ')=.""" B )9."""( ) E '*).""" B )9."""( ) E D E '!<.""" B )9."""( ) E '!<.""" B )<.9*"( ) E ')*.""" B )<.9*"( ) E D E '+).""" B )<.9*"( ) ? )!*+.="" SS: ? SS4 E SS3 ? ))=.;59 E )!*+.="" ? )*9).)59 df4 ? + B ! ? * df3 ? )= B + ? )*
Sumber variasi Ra&atan Ralat -umlah SS df ))=.;59 * )!*+.="" )* )*9).)59 )9 MS =;.<9; 5).<!* F ".<!=

6angkah =@ Keputusannya ialah tidak dapat menolak hipotesis nul kerana nilai F yang dikira lebih kecil daripada nilai jadual kritikal F, +.=9. 6angkah <@ :idak terdapat bukti yang mencukupi untuk menyatakan purata pendapatan tahunan berbeza diantara empat ka&asan. #engurus rantaian pasaraya dinasihatkan supaya tidak mempertimbangkan pendapatan isirumah sebagai faktor untuk membuat keputusan berkaitan lokasi pasaraya baru. erikut ialah analisis A78VA satu hala menggunakan pakej komputer 3cel.
Ano0a@ Single Factor SU..ARJ Groups Ka&asan ! Ka&asan ) Ka&asan * Ka&asan +

Count 9 5 = ;

Sum !;5 )5+ !<) !*<

Average Variance )9.;"" )9.*"" *).99= !"=.;"" )9.""" !*9.*** )=.9"" <!.*""

A78VA Source of Variation SS et&een Kroups ))=.;59 1ithin Kroups )!*+.=""

df * )*

MS =;.<9; 5).<!*

F P-value ".<!= ".+5=

F crit +.=9;

!9

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji !=

:otal

)*9).)59

)9

11.) Ujian ,erbilang ,andingan

:eknik A78VA adalah berguna didalam menguji hipotesis berkaitan perbezaan min didalam kumpulan yang berbilang disebabkan A78VA menggunakan hanya satu ujian keseluruhan. Kelebihannya ialah kebarangkalian melakukan ralat -enis ,, , adalah terka&al. Sebagaimana yang dinyatakan didalam bahagian !!.), jika empat kumpulan adalah diuji dua daripadanya pada satu masa, ia mempunyai enam ujian t ' +4)( untuk menganalisis hipotesis diantara semua kemungkinan pasangan. Secara amnya, jika k kumpulan untuk diuji dua daripadanya pada satu masa, ' !( terdapat k4) ? kemungkinan perbandingan pasangan. )
Katakan alpha bagi ujikaji ialah ".";. -ika dua pasangan yang berbeza dibandingkan didalam ujikaji menggunakan alpha "."; setiap kali, tedapat ".5; kebarangkalian tidak melakukan ralat -enis ! didalam setiap perbandingan. ,ni menghasilkan ".5"); kebarangkalian tidak melakukan ralat -enis , didalam perbandingan '".5; I ".5;( dan "."5"); kebarangkalian melakukan ralat -enis , didalam sekurang%kurangnya satu perbandingan '! B ".5");(. 8leh itu, kebarangkalian melakukan ralat -enis ! bagi ujikaji ini bukannya "."; tetapi "."5";. $idalam ujikaji dimana min bagi empat kumpulan hendak diuji dua pada satu masa, enam ujian yang berbeza akan dilakukan. $idalam setiap analisis menggunakan kebarangkalian ".";, kebarangkalian tidak melakukan ralat -enis ! akan dilakukan didalam mana%mana enam ujikaji ialah ".5; I ".5; I ".5; I ".5; I ".5; I ".5; ? ".=*; dan kebarangkalian melakukan sekurang% kurangnya satu ralat -enis , ialah !% ".=*; ? ".)9;. -ika A78VA dikira keatas semua kumpulan serentak menggunakan ? ".";, nilai alpha adalah dikekalkan didalam ujikaji. Kadangkala penyelidik berpuas hati dengan melakukan keseluruhan ujian perbezaan didalam kumpulan sebagaimana yang diberikan oleh A78VA. 1alau bagaimanapun, apabila menentukan terdapat perbezaan keseluruhan didalam min populasi, adalah biasa diperlukan untuk melihat semula kepada kumpulan dan menentukan dari data manakah pasangan min yang amat berebza. Analisis pasangan seperti ini boleh mencetuskan pembinaan ujikaji kadar ralat -enis ,, seperti yang dinyatakan. Sesungguhnya, beberapa teknik, dirujukan sebagai perbandingan berbilang, telah dibentuk untuk mengatasi masalah ini.

!=

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

Ujian selepas perbandingan pasangan adalah dilakukan apabila penyelidik memutuskan selepas ujikaji untuk menguji sebarang perbezaan yang signifikan didalam sampel apabila terdapat nilai F keseluruhan yang signifikan. Sebaliknya, perbandingan a priori adalah dilakukan apabila penyelidik menentukan sebelum ujikaji dimana perbandingan hendak dibuat. Kadar ralat bagi dua jenis perbandingan ini adalah berbeza, sebagaimana teknik yang dicadangkan. $idalam buku ini, kita hanya mempertimbangkan pasangan 'dua pada suatu masa berbilang bandingan. $ua ujian berbilang bandingan yang akan dibincangkan disini ialah ujian :ukeyLs 2S$ untuk rekabentuk yang mempunyai saiz sampel yang sama dan tatacara :ukey%Kramer untuk situasi dimana saiz sampel tidak sama.

11.).1 Ujian /ukey:s Honestly &ignifi3ant Differen3e !H&D'9 .es &ai; &a(pel yang &a(a Ujian 2S$, kadangkala dipanggil sebagai kaedah :ukeyLs :, adalah ujian yang popular bagi pasangan selepas berbilang bandingan. Ujian ini, dibentuk oleh -ohn 1. :ukey dan dibentangkan didalam tahun !5;*, adalah terhad bagi perbandingan yang mempunyai saiz sampel yang sama. Ujian :ukeyLs 2S$ mengambil pertimbangan bilangan paras ra&atan, nilai min ralat kuasadua, dan saiz sampel. .enggunakan nilai ini dan nilai jadual M, 2S$ menentukan perbezaan kritikal yang perlu diantara min bagi mana%mana dua paras ra&atan untuk min memperolehi perbezaan yang signifikan. Setelah 2S$ dikira, penyelidik boleh menguji nilai mutlak bagi mana%mana atau sua perbezaan diantara pasangan min daripada paras ujikaji untuk menentukan sama ada terdapat perbezaan yang signifikan. Formula untuk mengira :ukeyLs 2S$ adalah sebagaimana berikut.

!jian Tu e"#s $S%

2S$ = M ,4, 7 %4

.S3 n

dimana .S3 ? ralat min kuasadua

!<

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji !5

n ? saiz sampel M.4,7%4 ? nilai kritikal julat taburan dari -adual A.!"

Sebagai contoh, katakan $ekan Fakulti 3konomi dan #engurusan hendak menentukan sama terdapat perbezaan pendapatan tahunan selepas dua tahuan bergraduat dikalangan graduan aselor 3konomi, acelor #entadbiran #erniagaan dan acelor #erakaunan. Sebagai ujikaji a&al, enam graduan telah disur0ei dari setiap kumpulan dan pendapatan tahunan adalah sebagaimana jadual diba&ah. Adakah data tersebut memberikan bukti yang mencukupi untuk dekan membuat kesimpulan terdapat perbezaan pendapatan diantara program. Kunakan ? ".";.

,a3elor 1kono(i ); )" *" )+ *; *!

berikut.

,a3elor Pentadbiran ,a3elor Perniagaan Perakaunan !5 ); *" *< !9 +5 *; *5 *" *; ); **

#enyelesaian menggunakan pakej komputer 3Icel adalah sebagaimana

SU..ARJ Kroups acelor 3konomi acelor #entadbiran #erniagaan

4ount Sum A0erage Variance 9 !9;."" )=.;" )5.5" 9 !;;."" );.<* ;).;=

!5

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

acelor #erakaunan A78VA Source of Variation et&een Kroups 1ithin Kroups :otal

9 )!5.""

*9.;"

9).*"

SS df *5;.!!! ) =)*.<** !; !!!<.5++ !=

.S F #%0alue F crit !5=.;;9 +."5+ "."*< *.9<) +<.);9

$isebabkan saiz sampel adalah sama bagi masalah ini, ujian :ukeyAs 2S$ boleh digunakan untuk mengira ujian berbilang bandingan diantara kumpulan ! dan ), ) dan * dan ! dan *. Untuk mengira 2S$, nilai .S3, n dan M mesti ditentukan. $aripada penyelesaian diatas, nilai .S3 ialah +<.);9. Saiz sampel, nj, ialah 9. 7ilai M diperolehi dari -adual A.!" dengan menggunakan ilangan populasi ? ilangan min ra&atan ? 4 $engan df3 ? 7 B 4. agi masalah ini, nilai M adalah 4?) df3 ? 7 B 4 ? !< B * ? !; -adual A.!" mempunyai jadual ? "."; dan satu lagi untuk ? "."!. $itunjukkan didalam jadual !!.; sebahagian daripada -adual A.!" untuk ? ".";. agi masalah ini, M".";,),!; ? *."!. 2S$ adalah dikira sebagai

2S$ = M ".";, ) ,!;

.S3 ? *."! n

+<.);9 ? <.;*9 9

)"

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji )!

.enggunakan nilai 2S$ ini, penyelidik boleh menguji perbezaan diantara min dari mana%mana kumpulan graduan. .ana%mana min pasangan yang berbeza lebih daripada <.;*9 adalah mempunyai perbezaan yang signifikan pada ? ".";. $isini perbezaan bagi semua kemungkinan perbandingan pasangan .

>! % > ) >! % > * > ) % >*

? N )=.;" B );.<* N ? !.9= ? N )=.;" B *9.;" N ? 5."" ? N );.<* B *9.;"N ? !".9=

$isini menunjukkan hanya dua nilai perbandingan yang lebih besar daripada nilai 2S$, <.;*9. 8leh itu terdapat perbezaan gaji tahunan diantara graduan acelor 3konomi dan acelor #erakaunan dan diantara acelor #entadbiran #erniagaan dan acelor #erakaunan. Sementara itu, tidak terdapat perbezaan gaji tahunan diantara graduan acelor 3konomi dan bacelor #entadbiran #erniagaan.

0ontoh 11.2

#R8:87 mahu mengetahui sama ada terdapat sebarang perbezaan didalam purata jarak perjalanan untuk empat jenis tayar 'A, , 4 dan $( disebabkan #R8:87 mahu memilih pembekal terbaik untuk ketahanan tayar. #R8:87 memilih tayar yang sesuai bagi setiap syarikat dan menguji ketahanan tayar tersebut mengikut jarak perjalanan. Keputusannya adalah sebagaimana berikut.
A *!""" );""" )<;"" )5""" *)""" )=;"" )+""" );;"" )=""" )9;"" );""" )<""" 4 *";"" )<""" *);"" )<""" *!""" )=;"" $ )+;"" )=""" )9""" )!""" );;"" )9"""

)!

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

Ujian A78VA satu hala diberiakan oleh output 3Icel sebagaimana berikut@
SU..ARJ

Kroups A 4 $

4ount 9 9 9 9

Sum !=*""" !;9""" !==;"" !;""""

A0erage )<<**.** )9"""."" )5;<*.** );""".""

Variance 9)99999.9= )!"""""."" +!+!999.9= +;""""".""

A78VA

Source of Variation et&een Kroups 1ithin Kroups :otal

SS df <=!5=5!9.9= * <;"+!999.9= )" !=))*5;<*.** )*

.S F #%0alue F crit )5"9;5=).)) 9.<*9 "."") *."5< +);)"<*.**

#erhatikan -adual A78VA baha&a nilai F ialah 9.<*9 adalah signifikan pada ? ".";. :erdapat perbezaan didalam populasi min diantara jenis%jenis tayar. .enggunakan data tersebut untuk mengira :ukeyAs 2S$ untuk menentukan manakah diantar empat jenis tayar tersebut mempunyai perbezaan yang signifikan diantara mereka. Penyelesaian

$ari jadual A78VA, nilai .S3 ialah +);)"<*.**. Saiz sampel ialah 9.

ilangan ra&atan, 4, ialah + dan df 3 adalah )". $engan nilai ini dan ? ".";, nilai M boleh diperolehi dari -adual A.!" M".";,*,)" ? *.;< 2S$ boleh dikira sebagai

2S$ = M ".";,*, )"

.S3 ? *.;< n

+);)"<*.** ? *95!."< +

.in bagi setiap kumpulan ialah

))

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji )*

-enis A ? )<<**.** -enis ? )9"""."" -enis 4 ? )5;<*.** -enis 4 ? );"""."" .engira semua perbezaan pasangan diantara min unu 'didalam nilai mutlak( menghasilkan data berikut@ A % )<**.** =;"."" *<**.** 4 =;"."" *;<*.** % +;<*.*** $ *<**.** !"""."" +;<*.** %

A 4 $

)<**.** % *;<*.** !""".""

.embandingkan perbezaan ini dengan nilai 2S$ ? *95!."<, kita boleh menentukan terdapat perbezaan yang signifikan diantara -enis A dan $ '*<**.**(, dan tayar jenis 4 dan $ '+;<*.**( pada ? ".";.

11.).2 /ata3ara /ukey<.ra(er9 .es &a(pel &ai; /idak &a(a

:ukeyLs 2S$ telah diubahsuai oleh 4.J. Kramer dipertengahan tahun !5;"an untuk menyelesaikan situasi dimana saiz sampel tidak sama. Versi ubahsuai 2S$ ini kadangkala dirujukkan sebagai tatacara :ukey Kramer. Formula untuk mengira perbezaan yang signifikan dengan tatacara ini adalah sama sebagaimana dengan saiz sampel yang sama, kecuali mina kuasadua ralat dibahagikan dengan dua dann di&ajarkan dengan jumlah songsangan saiz sampel diba&ah tanda punca kuasadua.

Formula Tu e"-&ramer
) ,C , ' C MS( ) ! ! n + n s r

dimana )*

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

.S3 ? min kuasadua ralat nr ? saiz sampel untuk sampel r ns ? saiz sampel untuk sampel s M,4,7%4 ? nilai kritikal taburan pia&ai dari -adual A.!".

erikut ialah bilangan kereta #roton 1aja yang dijual mengikut ka&asan di .alaysia arat untuk tempoh masa -anuari, )""! hingga -un, )""!. ,"R"/ =" =* 9< ;5 =! +5 5) <5 <= A78VA satu hala telah digunakan untuk menguji perbezaan didalam jualan 1aja mengikut ka&asan demografi, dan menunjukkan perbezaan yang signifikan pada paras !C sebagaimana ditunjukkan oleh output 3Icel didalam Rajah !!.;. $isebabkan oleh ujian hipotesis A78VA adalah signifikan dan hipotesis nul ditolak, masalah ini adalah calun untuk perbandingan berbilang. 8leh kerana saiz sampel adalah tidak sama, ujian :ukeyLs 2S$ tidak boleh digunakan untuk menentukan manakah pasangan yang signifikan berbeza. 1alau bagaimana pun, tatacara :uker%Kramer boleh digunakan. $itunjukkan didalam -adual !!.9 adalah min untuk saiz sampel bilangan 1aja yang dijual mengikut ka&asan demografi yang berlainan. U/"R" =5 << 9= <) 5" &1="/"# 9< =< =* <" 9" =) /- UR ;; *" ;+ =) +; 9" 9= )"

Jadual 11.5 $utput 183el "nalisis "#$%" 0ontoh Jualan >aja

"#$%" Source of Variation et&een Kroups 1ithin Kroups SS df *9=<.*!= * ++;).*5= )+ .S F #%0alue F crit !))9.!"9 9.9"5 "."") +.=!< !<;.;!=

)+

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji );

:otal

<!*".=!+ )=

Jadual 11.? in &a(pel Jualan >aja engikut .awasan De(ografi

&a*asan U:ARA S36A:A7 :,.UR ARA: Sai+ Sampel ; 9 < 5 Min <!.)" =!.<* ;".*< =*.!!

.in ralat kuasadua '.S3( bagi masalah ini ialah !<;.;!=. 3mpat ka&asan geografi didalam masalah ini me&akili empat paras angkubah bebas. 8leh itu, 4 ? +, dan 7 B 4 ? )< B + ? )+. 7ilai alpha bagi masalah ini ialah "."!. $engan maklumat ini, nilai M yang diperolehi dari -adual A.!" ialah

M"."!,+, )+ ? +.5!
-arak yang perlu untuk memperolehi perbezaan min dua sampel yang signifikan mesti dikira menggunakan kaedah :ukey%Kramer bagi setiap pasangan disebabkan saiz sampel yang berbeza. $idalam masalah ini, dengan 4 ? +, 4'4 % !( dimana atau enam kemungkinan bandingan pasangan. #engiraannya ) adalah sebagaimana berikut.

Untuk sampel ! dan * 'Utara dan :imur(

+.5! !<;.;!= ! ! + ? )9.59 ) ; <

#erbezaan diantara min Utara dan :imur ialah <!.)" B ;".*< ? *".<) 8leh kerana ia lebih besar daripada )9.59 daripada perbezaan kritikal, maka terdapat perbezaan yang kritikal diantara min jualan 1aja diantara &ilayah Utara dan :imur.

);

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

-adual !!.< menunjukkan perbezaan nagi setiap enam pasangan yang dikura menggunakan tatacara :ukey%Kramer, bersama%sama dengan nilai mutlak dan nilai kritikal diantara min. .ana%mana jarak sebenar diantara min yang lebih besar daripada nilai kritikal ia adalah signifikan. Sebagaimana yang ditunjukkan didalam -adual !!.<, hanya min untuk pasangan Utara dan :imur sahaja yang mempunyai perbezaan yang signifikan.
Pasangan ! dan ) 'Utara dan Selatan( ! dan * 'Utara dan :imur( ! dan + 'Utara dan arat( ) dan * 'Selatan dan :imur( ) dan + 'Selatan dan arat( * dan + ':imur dan arat( Perbe;aan .ritikal )<.9* )9.59 )9.*< );.;+ )+.5) )).5< Perbe;aan &ebenar 5.*= *".<) <."5 )!.+; !.)< )).=*

11.4 Rekabentuk ,lok Rawak

Rekabentuk penyelidikan ke dua ialah rekabentuk blok ra&ak. Rekabentuk blok ra&ak adalah sama sebagaimana rekabentuk penuh ra&ak dimana terdapat satu angkubah keputusan 'angkubah ra&ata( yang hendak dikaji. 1alau bagaimanapun, rekabentuk blok ra&ak juga mempunyai angkubah kedua, dirujukkan sebagai angkubah blok, yang boleh digunakan untuk ka&alan angkubah kelasifikasi. Angkubah kelasifikasi ialah angkubah yang tidak dika&al oleh penyelidik didalam ujikaji tetapi mempunyai kesan terhadap hasil ra&atan yang dikaji. Sebagai contoh, satu ujikaji rekabentuk penuh ra&ak yang meibatkan analisis kesan suhu terhadap pengembangan logam. 1alau bagaimanapun, lain% lain angkubah yang tidak dika&al oleh penyelidik didalam ujikaji ini yang mungkin memberi kesan terhadap pengembangan logam termasuklah kelembapan, bahan mentah, mesin dan sebagainya. Satu cara untuk menga&al angkubah ini ialah meletakkan angkubah ini didalam rekabentuk ujikaji. Rekabentuk blok ra&ak berkebolehan untuk memasukkan angkubah ini kedalam

)9

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji )=

analisis sebagai angkubah blok. Angkubah blok ialah angkubah dimana penyelidik hendak ka&al tetapi ia bukan angkubah ra&atan yang hendak dikaji. 8rang yang mula%mula menggunakan rekabentuk blok ra&ak ialah Sir Ronald A. Fisher. ,a menggunakan rekabentuk ini didalam bidang pertanian, dimana ia berminat untuk mengkaji corak pertumbuhan berbagai%bagai 0arieti biji benih untuk beberapa jenis tanaman. Varieti biji benih adalah angkubah bebas. 1alau bagaimanapun, ia menyedari baha&a ia menjalankan ujikaji pada plot tanah yang berbeza, oleh itu OblokL tanah mungkin memberikan perbezaan didalam ujikajinya. Fisher telah merekabentuk beberapa plot yang berbeza diatas tanah sebagai blok, dimana ia boleh ka&al sebagai angkubah kedua. Setiap 0arieti biji benih ditanam pada setiap blok tersebut. :ujuan utama kajiannya ialah untuk membandingkan 0arieti biji benih 'angkubah bebas(. ,a hendak menga&al perbezaan didalam blok tanah 'angkubah blok(. Kes khas rekabentuk blok ra&ak ialah rekabentuk ukuran berulang. Rekabentuk ukuran berulang ialah rekabentuk blok ra&ak dimana setiap paras blok adalah item indi0idu, dan item tersebut adalah diukur bagi semua ra&atan 8leh itu, rekabentuk ukuran berulang adalah pengembangan kepada ujian t untuk sampel tidak bebas sebagaimana yang telah dibincangkan didalam ahagian !".*. $idalam rekabentuk penuh ra&ak, SS: ? SS4 E SS3. $idalam rekabentuk blok ra&ak pula, jumlah kuasadua keseluruhan ialah SS: ? SS4 E SSR E SS3 dimana SS: ? jumlah kuasadua keseluruhan SS4 ? jumlah kuasadua lajur 'ra&atan( SSR ? jumlah kuasadua baris 'blok( SS3 ? jumlah ralat kuasadua. SS: dan SS4 adalah sama untuk kedua%dua analisis sama ada rekabentuk penuh ra&ak atau rekabentuk blok ra&ak. $isebabkan oleh faktor ini, SSR 'kesan blok( mesti datangnya dari SS3. ,aitu, beberapa 0ariasi ralat didalam rekabentuk penuh ra&ak telah diambil kira untuk kesan blok rekabentuk blok ra&ak, sebagaimana yang ditunjukkan didalam Rajah !!.9. $engan mengurangkan sebutan ralat, adalah mungkin untuk nilai F bagi ujikaji akan meningkat 'denominator bagi nilai F dikurangkan(. 1alau bagaimanapun, jika tidak mempunyai perbezaan yang signifikan diantara paras angkubah blok,

)=

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

penggunaan rekabentuk blok ra&ak boleh mencetuskan keputusan yang kurang berkesan berbanding dengan ujikaji rekabentuk penuh ra&ak untuk masalah yang sama. 8leh itu, penyelidik perlu melihat semula angkubah blok yang ia percaya mempunyai sumbangan yang signifikan terhadap 0ariasi dikalangan ukuran angkubah sandar. Rajah!!.= menunjukkan layout rekabentuk blok ra&ak. $idalam setiap persilangan angkubah bebas dan angkubah blik didalam Rajah !!.=, satu ukuran akan diambil. $idalam rekabentuk blok ra&ak, terdapat hanya satu pengukuran bagi setiap paras ra&atan diba&ah setiap blok. 2ipotesis nul dan alternatif untuk kesan ra&atan didalam rekabentuk blok ra&ak adalah 2"@ .! ? .) ? .* ? D ? .4 2a@ Sekurang%kurangnya satu min ra&atan berbeza dari yang lain Untuk kesan blok, adalah 2"@ !. ? ). ? *. ? D ? k. 2a@ Sekurang%kurangnya satu min blok berbeza dari yang lain.

)<

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji )5

Rajah 11.? Pe(bahagian Ju(lah .uasadua .eseluruhan didala( Rekabentuk ,lok Rawak -umlah Kusasadua Keseluruhan !&&/'

-umlah Ralat Kuasadua !&&1'

-umlah Kuasadua Rata&an !&&0'

-umlah Kuasadua lok !&&R'

-umlah Ralat Kuasadua aru !&&1:'

Rajah 11.@ Rekabentuk ,lok Rawak "ngkubah ,ebas /unggal

. "ngkubah ,lok . . . . . . .

Pe(erhatian indi6idu

)5

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

iasanya, kita akan menguji hipotesis nul baha&a min populasi bagi kumpulan ra&atan adalah sama. -ika hipotesis nul ditolak, sekurang%kurangnya satu min populasi tidak sama dengan yang lain. Formula untuk mengira rekabentuk blok ra&ak adalah sebagaimana berikut@ 2or(ula engira Rekabentuk ,lok Rawak
4

) SS4 ? n ' X j X ( j=!

'X i % X () SSR ? 4
i= !

SS3 ? SS: ? $imana

' X ij
i= ! j= ! n C

% X

% X i % X ()

' X ij
i= ! j= !

% X ()

i ? kumpulan blok 'baris( j ? paras ra&atan 'lajur( 4 ? bilangan paras ra&atan 'lajur( n ? bilangan pemerhatian didalam setiap paras ra&atan 'bilangan blok atau baris( >ij ? pemerhatian indi0idu > j ? min ra&atan 'lajur( > i ? min blok 'baris( > ? min keseluruhan 7 ? jumlah pemerhatian keseluruhan. df4 ? 4 B ! dfR ? n B ! df3 ? '4 B !('n B !( ? 7 B n B 4 E ! SSC .S4 ? C ! SS, .SR ? n %!

*"

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji *!

SS( 7 % n % 4 +! MSC Fra&atan ? MS( MS, Fblok ? MS(

.S3 ?

7ilai F untuk ra&atan dengan formula reka bentuk blok ra&ak adalah dibandingkan dengan nilai jadual F didalam -adual A.= menggunakan , df4 'ra&atan( dan df3. -ika nilai F yang dikira lebih besar daripada nilai jadual, hipotesis nul adalah ditolak untuk nilai alpha tersebut. Keputusan seperti itu menunjukkan tidak semua min populasi ra&atan adalah sama. #ada peringkat ini, penyelidik mempunyai pilihan untuk mengira per+bandingan berbilang jika hipotesis nul ditolak. Sesetengah penyelidik juga mengira nilai F untuk blok &alaupun tumpuan utamanya didalam ujikaji ialah ra&atan. 7ilai ini dibandingkan dengan nilai kritikal jadual F menggunakan , dfR 'blok( dan df3 'ralat(. -ika nilai F untuk blok adalah lebih besar daripada nilai F kritikal, hipotesis nul semua min populasi blok adalah sama akan ditolak. ,ni memberitahu penyelidik baha&a memasukkan blok didalam rekabentuk adalah menguntungkan dan jumlah signifikan yang diperolehi dari sebutan ralat meningkatkan kuasa ujian ra&atan. $idalam ujian ini, kita membiarkan Fblok dari persembahan normal dan penyelesaian masalah. Sebagai contoh penggunaan rekabentuk blok ra&ak, pertimbangkan empat pengadil telah dikehendaki untuk menguji empat jus buah%buahan yang dibekukan. Selepas sistem pemarkahan yang rumit diterangkan kepada mereka, pengadil tersebut telah memberikan markah sebagaimana dtunjukkan didalam jadual diba&ah. Jus ,uah<buahan Ja(bu #anas ,atu =5 ;; 95 9; ;5 ;< 95 =* 95."" 9).=; in ,lok ,eli(bing *9 +; 9) ;< ;".);
>i

Pengadil ! ) * + .in ra&atan ' >j(

angga <! 9* ;= == 95.;"

9).=; 9".;" ;5."" 95.);

> ?9).<<

*!

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

Untuk menganalisis rekabentuk blok ra&ak menggunakan ? ".!, pengiraannya adalah sebagaimana berikut. 4?+ n?+ 7 ? !9
) SS4 ? n ' X j X ( j=! 4

? +G'95.;" % 9).<<() E '95."" % 9).<<() E '9).=; % 9).<<() E';".); % 9).<<()H ? 59*.);

'X i % X () SSR ? 4
i= !

? +G'9).=; B 9).<<() E '9".;" B 9).<<() E ';5."" B 9).<<() E '95.); B 9).<<()H ? )+;.); SS3 ?

' X ij
i= ! j= !

% X

% X i % X ()

? '<! % 9).=; B 95.; E 9).<<() E '9* % 9".;" B 95.; E 9).<<() E ';= % ;5."" B 95.; E 9).<<() E '== % 95.); B 95.; E 9).<<() E D DDDDD. E '*9 % 9).=; B ;".); E 9).<<() E '+; % 9".;" B ;".); E 9).<<() E '9) % ;5."" B ;".); E 9).<<() E ';< % 95.); B ;".); E 9).<<() ? 59*.); SS: ?

' X ij
i= ! j= !

% X ()

? SS4 E SSR E SS3 ? 59*.); E )+;.); E 59*.); ? )!=!.=; .S4 ?

SSC 59*.); ? ? *)!."< C ! * SS, )+;.); ? ? <!.=; n %! *

.SR ?

*)

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji **

.S3 ?

SS( 59*.); ? ? !"=."* 7 % n % 4 +! 5

MSC *)!."< ? ? *.""" MS( !"=."* MS, <!.=; Fblok ? ? ? ".=9+ MS( !"=."*

Fra&atan ?

Sumber Variasi SS lok )+;.); Ra&atan 59*.); Ralat 59*.); -umlah )!=!.=;

df * * 5 !;

.S <!.=;" *)!."<* !"=.")<

F ".=9+ *."""

$engan alpha sama dengan ".";, nilai F kritikal ialah F".";,*,5 ? *.<9* $isebabkan nilai F untuk ra&atan ialah *.""", lebih kecil daripada nilai F kritikal, hipotesis nul tidak boleh ditolak. 8leh itu, min populasi ra&atan adalah sama.

0ontoh 11. Keselamatan dihotel faktor penting yang dipertimbangkan oleh pelancong. Katakan kajian telah dijalankan untuk menetukan persepsi terhadap keselamatan semasa menginap dihotel di .alaysia. #enyelidik telah memilih empat lokasi dan telah menemuduga !" pelancong yang sama terhadap persepsi keselamatan semasa menginap di hotel%hotel tersebut. -adual diba&ah merupakan markah pemeringkatan yang diberikan oleh responden tersebut dimana " menunjukkan amat tidak selamat dan !"" adalah amat selamat. Ujian rekabentuk blok ra&ak untuk menentukan sama ada terdapat perbezaan yang signifikan didalam markah keselamatan bagi empat lokasi hotel tersebut. Kunakan ? "."!.

**

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

Ka&asan Keografi #elancong Kuala 6umpur -ohor ahru #ulau #inang 6angka&i ! ) * + ; 9 = < 5 !" .in Ra&atan
>j

+" 9; 9" )" ;" *" ;; =" 9; +; ;".""

*" ;" ;; +" *; *" *" =" 9" ); +).;"

;; <" 9" ;; 9; ;" 9" =" <" +; 9).""

+; =" 9" ;" 9" ;" ;; =" =; ;" ;<.;"

.in lok ! >i ' +).;" 99.); ;<.=; +!.); ;).;" +"."" ;"."" ="."" ="."" +!.); > ?+). 9"

#enyelesaian@ 6angkah !@ 2ipotesis sebagaimana berikut@ Untuk ra&atan, 2"@ .! ? .) ? .* ? .+ 2a@ Sekurang%kurangnya satu min ra&atan berbeza dari yang lain Untuk blok@ 2"@ !. ? .) ? D ? .!" 2a@ sekurang%kurangnya satu min blok berbeza dengan yang lain. Kangkah )@ Ujian statistik yang sesuai ialah ujian F dalam A78VA untuk rekabentuk blok ra&ak. 6angkah *@ 7ilai ? "."! 6angkah +@ $arjah kebebasan, df 4 ? + B ! ?*A df R ? !" B ! ? 5A dan df 3 ? +" B + B !" E ! ? )=. .enggunakan nilai ? "."! dan jadual kritikal F, F"."!,*,)= ? ).59 'ra&atan( F"."!,5,)= ? ).); 'blok(

*+

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji *;

#eraturan keputusan ialah tolak hipotesis nul untuk ra&atan jika nilai F yang dikira untuk ra&atan lebih besar daripada ).59 dan tolak hipotesis nul untuk blok jika nilai F yang dikira untuk blok lebih besar daripada ).);. 6angkah ;@ $ata sampel termasuklah min untuk lajur dan barus serta min keseluruhan adalah diberi didalam jadual diatas. 6angkah 9@ #engiraan nilai F.
) SS4 ? n ' X j X ( ? )*").;" j=! 4

' X i % X ( ) ? ;+").;" SSR ? 4

i= !

SS3 ? SS: ? .S4 ?

' X ij
i= ! j= ! n C

% X

% X i % X ( ) ? !*)).;"

' X ij
i= ! j= !

% X ( ) ? +*)).;"

SSC )*").; ? ? =9=.;""" C ! * SS, ;+").;" .SR ? ? ? 9"".)=< n %! 5 SS( !*)).;" .S3 ? ? ? +<.5<! 7 % n % 4 +! )= MSC =9=.;"" Fra&atan ? ? ? !;.995 MS( +<.5<! MS, 9"".)=< Fblok ? ? ? !).);; MS( +<.5<!

&u(ber %ariasi lok Ra&atan Ralat -umlah

&& ;+").;" )*").;" !*)).;" 5")=.;"

df 5 * )= *5

& 9"".)=< =9=.;"" +<.5<!

2 !).);; !;.995

*;

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

6angkah =@ $isebabkan Fra&atan ? !).);; P F"."!,*,)= ? ).59, hipotesis nul adalah ditolak untuk ra&atan. :erdapat perbezaan yang signifikan terhadap persepsi keselamatan dihotel di empat ka&asan. 7ilai F untuk blok juga signifikan pada ? "."! 'F"."!,5,)= ? !).;;(. ,ni menunjukkan bahagian rekabentuk ujikaji memberikan perbezaan yang signifikan terhadap analisis. 6angkah <@ $isebabkan terdapat perbezaan yang signifikan terhadap persepsi pelancong terhadap keselamatan dihotel, makan pengurus hotel bagi semua ka&asan perlu mengambil perhatian terhadap keselamatan dihotel%hotel. $itunjukkan disini output 3Icel bagi masalah ini.
Ano0a@ :&o%Factor 1ithout Replication S!MMA,! ) * + ; 9 = < 5 !" Kuala 6umpur -ohor ahru #ulau #inang 6angka&i A78VA Source of Variation Ro&s 4olumns 3rror :otal Count + + + + + + + + + + !" !" !" !" Sum Average Variance !=" +).;" !"<.** )9; 99.); !;9.); )*; ;<.=; 9.); !9; +!.); )*5.;< )!" ;).;" !=;."" !9" +"."" !**.** )"" ;"."" !<*.** )<" ="."" "."" )<" ="."" <*.** !9; +!.); !)).5) ;"" ;"."" )99.9= +); +).;" )*+.=) 9)" 9)."" !+"."" ;<; ;<.;" !";.<*

SS df ;+").;" 5 )*").;" * !*)).;" )= 5")=.;" *5

MS 9"".)=< =9=.;"" +<.5<!

F P-value F crit !).);; ".""" ).);" !;.995 ".""" ).59"

*9

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji *=

11.5 Rekabentuk 2aktorial !"#$%" Dua Hala'

:erdapat juga ujikaji yang direkabentuk supaya dua atau lebih ra&atan 'angkubah bebas( adalah dianalisis serentak. Rekabentuk ujikaji seperti ini dirujukkan sebagai rekabentuk faktorial. $idalam rekabentuk faktorial, setiap paras pada setiap ra&atan adalah dikaji diba&ah keadaan setiap paras semua ra&atan yang lain. Rekabentuk faktorial boleh disusun kepada tiga, empat atau lebih ra&atan atau angkubah bebas adalah dikaji serentak didalam ujikaji yang sama.

11.5.1 .ebaikan Rekabentuk 2aktorial

-ika dua angkubah dianalisis menggunakan rekabentuk penuh ra&ak, kesan setiap angkubah adalah dikira bersama 'satu bagi setiap rekabentuk(. 8leh itu, ia mengambil dua rekabentuk penuh ra&ak untuk menganalisis kesan dua angkubah tersebut. $engan menggunakan rekabentuk faktorial, penyelidik boleh menganalisis kedua%dua angkubah pada masa yang sama didalam satu rekabentuk, dapat menjimatkan masa dan usaha daripada melakukan analisis yang berbeza dan meminimumkan kadar ralat ujikaji. Sesetengah penyelidik menggunakan rekabentuk faktorial sebagai cara untuk menga&al angkubah kelasifikasi didalam kajiannya. $engan memasukkan angubah kedalam rekabentuk, penyelidik cuba untuk menga&al kesan angkubah berganda didalam ujikaji. .elalui rekabentuk rekabentuk penuh ra&ak, angkubah adalah dikaji secara berasingan. .elalui rekabentuk faktorial, terdapat potensi meningkatkan kuasa berbanding rekabentuk penuh ra&ak disebabkan kesan tambahan angkubah kedua yang telah dialihkan dari jumlah ralat kuasadua. #enyelidik boleh memperolehi kemungkinan tindakbalas 'interaction( diantara dua angkubah ra&atan didalam dua%faktor rekabentuk faktorial jika pengukuran berganda adalah diambil diba&ah setiap kombinasi dua ra&atan. :indakbalas tersebut akan dibincangkan kemudian. Rekabentuk faktorial dengan dua ujikaji adalah sama sebagaimana rekabentuk blok ra&ak. 1alau bagaimanapun, untuk rekabentuk blok ra&ak tumpuan keatas satu angkubah ra&atan dan ka&alan untuk kesan blok, rekabentuk faktorial dua%faktor pula menumpukan kepada kesan kedua%dua angkubah. $isebabkan rekabentuk blok ra&ak hanya mengandungi satu pengukuran bagi setiap kombinasi 'ra&atan%blok(, tindakbalas tidak bileh dianalisis didalam rekabentuk blok ra&ak.

*=

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

11.5.2 Rekabentuk 2aktorial dengan Dua Rawatan

Struktur rekabentuk faktorial dua ra&atan adalah ditunjukkan didalam Rajah !!.<. #erhatikan terdapat dua angkubah bebas 'dua ra&atan( dan terdapat tindakbalas bagi setiap paras pada setiap ra&atan. :indakbalas ini dirujukkan sebagai sel. Satu ra&atan adalah secara arbitrary diletakkan sebagai baris ra&atan 'membentuk baris rekabentuk( dan ra&atan yang lain diletakkan sebagai lajur ra&atan 'membentuk lajur rekabentuk(. 1alaupun boleh untuk menganalisis rekabentuk faktorial dengan bilangan item yang tidak sama didalam sel, analisis rekabentukm sel yang tidak sama adalah diluar skop buku ini. Semua rekabentuk faktorial yang dibincangkan disini adalah mempunyai sel yang sama saiz. Rajah 11.A Rekabentuk 2aktorial Dua "rah =ajur Rawatan

. ,aris Rawatan . . . . . . .

&el

Ra&atan 'angkubah bebas( rekabentuk faktorial mesti mempunyai sekurang%kurangnya dua paras setiap satunya. Rekabentuk faktorial yang paling mudah ialah rekabentuk faktorial ) I ), dimana setiap ra&atan mempunyai dua paras. -ika rekabentuk faktorial dilakukan sebagaimana ditunjukkan didalam Rajah !!.<, ia sepatutnya dua baris dan dua lajur, membentuk empat sel. $idalam bahagian ini, kita akan hanya membincangkan rekabentuk faktorial dengan n P ! pengukuran bagi setiap kombinasi paras ra&atan 'sel(. ,ni membolehkan kita untuk mengukur tindakbalas angkubah ra&atan. Sebagaimana dengan rekabentuk penuh ra&ak dan rekabentuk blok ra&ak, terdapat hanya satu angkubah sandar didalam rekabentuk faktorial.

11.5.) Ujian &tatistik untuk Rekabentuk 2aktorial *<

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji *5

Analisis 0arian adalah digunakan untuk menganalisis data yang diperolehi dari rekabentuk faktorial. Untuk rekabentuk faktorial dengan dua factor 'angkubah bebas(, analisis 0arian dua hala 'A78VA $ua 2ala( adalah digunakan untuk menguji hipotesis secara statistik. 2ipotesis berikut adalah diuji menggunakan A78VA dua hala. Kesan baris@ 2"@ .in baris adalah sama 2a@ Sekurang%kurangnya satu min baris adalah berbeza dari yang lain Kesan lajur@ 2"@ .in lajur adalah sama 2a@ Sekurang%kurangnya satu min lajur adalah berbeza dari yang lain Kesan tindakbalas@ 2"@ Kesan tindakbalas adalah sifar 2a@ :erdapat kesan tindakbalas Formula untuk mengira A78VA dua hala adalah diberikan didalam kota yang berikut. Formula ini adalah dikira didalam bentuk yang sama sebagaimana mengira rekabentuk penuh ra&ak dan rekabentuk blok ra&ak. 7ilai F adalah ditentukan untuk tiga kesan berikut@ !. kesan baris ). kesan lajur *. kesan tindakbalas. Kesan baris dan kesan lajur kadang%kadang dirujukkan sbagai kesan utama. 1alaupun nilai F adalah ditentukan untuk mesan utama ini, nilai F juga dikira untuk kesan tindakbalas. .enggunakan nilai F ini, penyelidik boleh membuat keputusan berkaitan hipotsis nul bagi setiap kesan. Setiap daripada nilai F yang dikira adalah dibandingkan dengan nilai jadual F. 7ilai jadual F adalah ditentukan oleh , dfnumerator dan dfdenominator. $arjah kebebasan untuk numerator 'dfnumerator( adalah ditentukan oleh kesan yang dikaji. -ika nilai F dikira adalah untuk lajur, darjah kebebasan untuk numerator adalah 4

*5

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

B !. -ika nilai F dikira untuk baris, darjah kebebasan untuk numerator iadalah R B !. -ika nilai F dikira adalah tindakbalas, darjah kebebasan untuk numerator ialah 'R B !('4 B !(. ilangan darjah kebebasan untuk denominator nilai jadual bagi setiap tiga kesan adalah sama, darjah kebebasan ralat R4'n%!(. -adual nilai F 'kritikal F( bagi A78VA dua hala adalah sebagaimana berikut. #ilai Jadual 2 "#$%" Dua Hala Kesan baris@ F,R%!,R4'n%!( Kesan lajur@ F,4%!,R4'n%!( Kesan tindakbalas@ F,'R%!('4%!(,R4'n%!(

2or(ula

engira "#$%" Dua Hala

'> i % > ( ) SSR ? n4

i= !
4

'> j % > ( ) SS4 ? nR

j= !

SS, ? n SS3 ?

'> ij
i= ! j= ! 4 n

% > i % > j +>( )

(> ijk
i= 1 j= 1k = 1

% > ij ( )
'> ijk
i= ! j= 1k = 1 R 4 n

SS: ? SSR E SS4 E SS, E SS3 ? $imana

% >( )

n ? bilangan pemerhatian setiap sel 4 ? bilangan lajur ra&atan R ? bilangan baris ra&atan i ? baris paras ra&atan j ? lajur paras ra&atan k ? ahli sel >ijk ? pemerhatian indi0idu

+"

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji +!

> ij ? min sel

> i ? min baris

> j ? min lajur

> ? min keseluruhan

dfR ? R%! df4 ? 4 B ! df, ? 'R B !('4 B !( df3 ? R4'n B !( df: ? 7 B !

SSR R %! SS4 .S4 ? 4 %! SS, .S, ? (R % !('4 % !( SS3 .S3 ? R4(n % !( .SR FR ? .S3 .S4 F4 ? .S3 .S, F, ? .S3

.SR ?

11.5.4 /indakbalas
Sebagaimana yang telah dibincangkan terdahulu, disepanjang pengujian kesan dua ra&atan rekabentuk faktorial, adalah mungkin untuk menguji untuk kesan tindakbalas apabila pengukuran berbilang adalah diambil dari setiap sel rekabentuk. :indakbalas terjadi apabila kesan satu ra&atan berbagai menurut paras ra&atan kesan lain. Sebagai contoh, didalam kajian menguji kesan suhu dan kelembapan keatas proses perkilangan, mungkin suhu dan kelembapan akan bertindakbalas dengan cara kesan suhu keatas proses adalah berbeza mengikut kelembapan. Suhu yang rendah mungkin tidak memberikan kesan yang

+!

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

signifikan kepada factor proses pengilangan apabila kelembapan rendah tetapi merupakan factor apabial kelembapan tinggi. $idalam sebutan rekabentuk faktorial, tindakbalas terjadi apabila corak min sel didalam baris 'disepanjang lajur( adalah berbeza daripada corak min sel didalam baris yang lain. ,ni menunjukkan perbezaan didalam kesan lajur bergantung kepada manakah baris yang hendak diuji. 8leh itu, terdapat tindakbalas diantara baris dan lajur. #erkara yang sama boleh berlaku apabila corak min sel didalam lajur adalah berbeza daripada corak min sel didalam lajur yang lain. Sebagai contoh, katakan pengeluar kasut menjalan kajian untuk mengetahui sama ada terdapat perbezaan didalam bilangan kasut yang dijual sehari diantara pesaingnya dikedai kasut disekitar ! km dari pusat andar dan juga lokasi kedai tersebut. #enyelidik syarikat telah memilih tiga jenis kedai menjual kasut untuk pertimbangan didalam kajiannya@ kedai diluar bandar, kedai dipasaraya dan kedai biasa dibandar. $itempat%tempat tersebut terdapat banyak pesaing%pesaing, dan boleh diringkaskan kepada empat kategori@ tiada pesaing, ! pesaing, ) pesaing, dan * atau lebih pesaing. Katakan data berikut me&akili bilangan kasut yang dijual sehari bagi setiap jenis kedai dengan bilangan pesaing yang diberi. Kunakan ? "."; dan A78VA dua hala untuk menganalisis data. ilangan #esaing ! ) * *< ;5 += *! +< +" *5 ;! *5 *9."" ;).9= +)."" )5 ++ +* *; +< +) *" ;" ;* *!.** +=.** +9."" )) )5 )+ != )< )= ); )9 *) )!.** )=.9= )=.9= )5.;9 +).;9 *<.;9 *;.)<

" +! 6uar *" bandar +; *<.9= 6okasi ); Kedai #asaraya *! )) )9."" !< andar )5 ** )9.9= .in 6ajur *".++ .in keseluruhan

+).**

*=.9=

);.<*

$ata ini adalah dianalisis menggunakan A78VA dua hala dan ? ".";

+)

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji +*

SSR

'> i % > ( ) ? n4
i= !

? '*('+(G'+).** B *;.)<() E '*=.9= B *;.)<() E ');.<* B *;.)<()H ? !=*9.)) SS4

'> j % > ( ) ? nR
j= !

? '*('*(G'*".++ B *;.)<() E ')5.;9 B *;.)<() E '+).;9 B *;.)<() E '*<.;9 B *;.)<()H ? !"=<.*** SS, ? n

'> ij
i= ! j= !

% > i % > j +>( )

? *G'*<.9= B +*.)) B *".++ E *;.)<() E D E D E ')=.9= B );.<* B +).;9 E*;.)<(. E ')9.9= B );.<* B *<.;9 B *;.)<()H ? ;"*.*** SS3 ?

(> ijk
i= 1 j= 1k = 1

% > ij ( )

? '+!."" B *;.)<() E '*< B *;.)<() E DD. E ')= B *;.)<() E '*) B *;.)<() ? 9"=.*** SS: ? SSR E SS4 E SS, E SS3 ?

'> ijk
i= ! j= 1k = 1

% >( )

? !=*9.))) E !"=<.*** E ;"*.*** E 9"=.*** ? *5);.))) .SR .S4 .S, .S3

SSR 1736 .22 ? ? <9<.!!! R %! 3 1 SS4 !"=<.*** ? ? ? *;5.+++ 4 %! + %! SS, ;"*.*** ;"*.*** = ? ? ? <*.<<5 (R % !('4 % !( '* % !('+ % !( 9 SS3 9"=.*** 9"=.*** = ? ? ? );.*"9 R4(n % !( '*('+('* % !( )+

+*

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

FR F4 F,

.SR 868 .111 ? ? *+.*"; .S3 25 .306 .S4 359 .444 ? ? ? !+.)"+ .S3 25.306 .S, 83 .889 ? ? ? *.*!; .S3 25 .306

Sumber 0ariasi aris 6ajur :indakbalas Ralat :otal

SS !=*9.))) !"=<.*** ;"*.*** 9"=.*** *5);.)))

df ) * 9 )+ *;

.S <9<.!!! *;5.+++ <*.<<5 );.*"9

F *+.*"; !+.)"+ *.*!;

7ilai F kritikal bagi tindakbalas pada ? ".";, F".";,9,)+ ? ).;"<. 7ilai F dikira untuk tindakbalas ialah *.*!;. nilai ini lebih besar daripada nilai jadual F ').;"<(, terdapat kesan tindakbalas yang signifikan. 7ilai F kritikal untuk kesan baris pada ? ".";, F".";,),)+ ? *.+"*. 7ilai F dikira adalah *+.*"; adalah lebih besar daripada nilai jadual. 8leh itu, terdapat perbezaan yang signifikan terhadap kesan baris. 7ilai kritikal kesan lajur ialah pada ? "."; ialah F".";,*,)+ ? *.""5. 7ilai F dikira ialah !+.)"+ adalah lebih besar daripada nilai kritikal. 8leh itu terdapat kesan lajur yang signifikan pada ? ".";.

0ontoh 11.4 -abatan uruh telah memungut maklumat pendapatan bulanan kaum lelaki dan &anita untuk jenis pekerjaan yang berbeza. Katakan jabatan tersebut hendak menyiasat sama ada terdapat perbezaan gaji butanan diantara kaum lelaki dan perempuan yang berkerja sebagai #engurus Ke&angan, juruanalisa sistem dan ahli farmasi. Sampel lima lelaki dan &anita adalah dipilih secara ra&ak bagi setiap tiga jenis pekerjaan tersebut, dan gaji bulanan mereka telah direkodkan seperti diba&ah. #ada paras ? "."; selang keyakinan, uji untuk sebarang kesan yang siginfikan berkaitan dengan jenis pekerjaan, jantina dan kesan tindakbalas.

++

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji +;

636AK, -A7:,7A

J1#-& P1.1RJ""# P1#7URU& JURU"#"=-&" "H=.1>"#7"# &-&/1 2"R "&*+<< )5<< ++)" *+*9 *"9+ +;=9 +!!) *9"+ +*+" ++9< )=9" *9!) +"=9 *;)+ *55) )"=9 )<"< *))" ))*) )*9+ *;*9 *"9" )=+" )<"" )9<+ *);) *5+" +")+ +!*9 *)9<

#3R3.#UA7

#enyelesaian@ 6angkah !@ 2ipotesis berikut adalah diuji. Untuk kesan baris@ '-antina( 2"@ ! ? ) 2a@ Sekurang%kurangnya satu min berbeza dari yang lain Untuk kesan lajur@ '-enis pekerjaan( 2"@ ! ? ) ? * 2a@ Sekurang%kurangnya satu min berbeza dari yang lain Untuk kesan tindakbalas@ 2"@ Kesan tindakbalas adalah sifar
2a@ :erdapat kesan tindakbalas

+;

Pengenalan kepada Statistik Ekonomi dan Perniagaan

6angkah )@ A78VA dua hala dengan ujian F adalah ujian statistik yang bersesuaian 6angkah *@ ? "."; 6angkah +@ dfbaris ? ) B ! ? ! dflajur ? * B ! ? ) dftindakbalas ? ') B !('* B !( ? ) dfralat ? ')('*(';%!( ? )+ 7ilai kritikal F unruk baris ? F".";,!,)+ ? +.)9" 7ilai kritikal F unruk lajur ? F".";,),)+ ? *.+"* 7ilai kritikal F unruk tindakbalas ? F".";,),)+ ? *.+"* 8leh itu, tolak hipotesis nul jika nilai F yang dikira untuk baris, lajur dan tindakbalas lebih besar daripada nilai jadual kritikal untuk ketiga%tiga kesan tersebut. 6angkah ;@ #enyelesaian menggunakan pakej komputer 3>436 adalah sebagaimana berikut@ 8utput komputer 3Icel. Ano0a@ :&o%Factor 1ith Replication #37KURUS -URUA7A6,SA A26, SU..ARJ K31A7KA7 S,S:3. FAR.AS, /(/A&0 4ount ; ; ; Sum !5;<" !;5+" )"5+" A0erage *5!9." *!<<." +!<<." Variance !5;;=9." !*!!)<." !+5+!9." P(,(MP!A' 4ount Sum A0erage Variance Total :otal !; ;9+9" *=9+." *)95<).5

; !)="" );+"." )!<<+"."

; !+<)" )59+." !))59<."

; !<9)" *=)+." !<+)<"."

!; +9!+" *"=9." +"=*9).*

+9

Analisis Varian dan Rekabentuk Ujikaji +=

4ount Sum A0erage Variance A78VA Source of Variation Sample 4olumns ,nteraction 1ithin :otal

!" *))<" *))<." =!"!)).=

!" *"=9" *"=9." !)9<95.*

!" *5;9" *5;9." )"<!!*.<

SS *;;""<"." ++)+59"." !<+="+"." +""<<*)." !*<*"5!). "

df ! ) ) )+ )5

MS *;;""<". " ))!)+<". " 5)*;)"." !9="*+.=

F )!.);+ !*.)+9 ;.;)5

P-value "."""! "."""! "."!"9

F crit +.)9" *.+"* *.+"*

6angkah =@ .elihat kepada jadual A78VA diadat, kita pertamanya mesti melihat kesan tindakbalas dahulu. 7ilai F yang dikira untuk tindakbalas ialah ;.;)5 adalah lebih besar daripada nilai jadual F kritikal, *.+"*. 8leh itu kesan tindakbalas adalah signifikan pada ? ".";. #enyelidik sepatutnya tidak perlu lagi untuk menguji kesan utama disebabkan tindakbalas yang signifikan telah OconfoundsL kesan utama.

+=