BIBLIOTEKA

POSEBNA IZDANJA

GOJKO VUKEVI

Gojko Vukevi O PORIJEKLU ILIRA

O PORIJEKLU ILIRA
Recenzenti: Akademik DRAGOSLAV SREJOVI, arheolog (Beograd) Akademik BORIVOJE OVI, arheolog (Sarajevo) Prof. dr RELJA NOVAKOVI, istoriar (Beograd) Izdava UNIREKS Niki Za izdavaa JANKO BRAJKOVIC, direktor Tehniki urednik DUKO MILOJEVI Tira 1000 primjeraka MULTIDISCIPLINARNA ISTRAIVANJA PORIJEKLA STANOVNITVA ZAPADNOG BALKANA IZ PRAISTORIJSKOG DOBA

YU ISBN 86-427-0303-2

tampa DP tamparija Trebinje Trebinje

PODGORICA

1992.

SVOJIM

RODITELJIMA:

Milou (18931975) i Rumici, rod. Radovi (19021968)

PREDGOVOR

Ova knjiga obuhvata multidisciplinarna i komparativna istraivanja o porijeklu i nastanku Ilira. Multidisciplinarnim istraivanjima smo prili zato, to nam sama arheologija praistorijskog perioda nije mogla dati zadovoljavajui odgovor. A komparativni metod je proizaao iz samog povoda za ova istraivanja. Naime, uoavajui neke antropoloke i Ingvistike slinosti, izmeu zapadnog Kavkaza i sjeverne Albanije, potreba za hronoloki usaglaenom komparacijom nametnula se sama od sebe. Korieni su rezultati mnogobrojnih naunika iz raznih naunih oblasti, koji su se bavili Ilirima i kavkaskim narodima. Za ova istraivanja je od posebne vanosti bilo vie studijskih boravaka (4) na Kavkazu sa istraivakim programom. On se sastojao od upoznavanja sa pokretnim arheolokim materijalom izloenim u dravnim muzejima u Tbilisiju, Jerevanu i Bakuu, i posjete arheolokim, istorijskim, antropolokim, lingvistikim, etnolokim i dr. dravnim institutima. Zatim korienje strune literature u Biblioteci akademije nauka Gruzije u Tbilisiju, putovanje po zemlji u cilju sticanju subjektivnih utisaka i zapaanja iz oblasti lingvistike, toponimije, hidronimije, onomastike i si. Ta su nam istraivanja mnogo pomogla da shvatimo ono to se iz knjiga ne moe nauiti, te je time nae opte shvatanja o Kavkazu proireno. Ovaj rad pokree preispitivanje postojee teorije o etnogenezi Ilira i njihove praistorije. No, autor je svjesan da teorija koju nudi ima jo dosta nedostaka, te u tom pravcu oekuje kritike primjedbe i raiavanje nekih nejasnoa. Jer u ostalom, nijesu iscrpeljeni ni svi antiki izvori na ovu temu. A itava jedna nauna oblast o praistoriji Kavkaza, koja se njeguje na tri akademije nauka i velikom broju instituta na Kavkazu, samo je djelimino iskoriena. Svjesni smo da bi ovako obimna i kompleksna istraivanja po pravilu trebalo da obavljaju nauni timovi. Mi smo dali koliko smo mogli, a nadamo se da e se nai neko da nastavi ovaj rad na pripremljenim osnovama. Trudili smo se da izbjegavamo politike note prisutne u ilirologiji. Problemi albanologije nijesu bili u naem programu, ali smo se na njih osvrali tamo gdje su izali na povrinu. Imam zadovoljstvo i obavezu to mogu da zahvalim mnogim ljudima koji su mi bili od pomoi tokom dugotrajnog rada, uputili na literaturu, pruili informacije, ili konstruktivnu kritiku. Spisak je podugaak, ali da pomenemo bar neke od njih: Rianivili Uangi knjievnik iz Tbilisija, Gurgenidze Tamaz direktor Biblioteke AN Gruzije, Volkov Nikitin Sergej direktor Informat. centra AN SSSR u Moskvi; arheolozima: akademiku Milutinu Garaaninu, sada ve pokojnom aka-

demiku Alojzu Bencu, Tamazu Kiguradze direktoru Dr. muzeja Gruzije u Tbilisiju, Oliveri ii, Milanu Praviloviu, Dr. edomiru Markoviu, Jovanu Martinoviu; istoriarima: Dr. Radoju Pajoviu akademiku Dr. Dimu Vujoviu, Dr. Miomiru Daiu; Dr. Vojislavu Novosel i prof. Dr. Dragosla. Marinkovi, genetiarima. Sveteniku iz Tuzi Dr. Mal j a j Vinku. Filolozima, Mr. Camaj Marku i Dr. Aleksandru Lomo kao i psihijatrima Dr Bakovi Todoru i Dr. Tomislavu Tomiu i na kraju Dr. Borivoju Vukeviu (mom sinu). Svima dugujem zahvalnost za doprins ovom radu, ali za sve zablude i greke odgovornost je moja. Posebnu zahvalnost dugujem strunim recenzentima, akademiku Dragoslavu Srejoviu (Beograd), prof. Dr Relji Novakoviu (Beograd) i akademiku Borivoju oviu (Sarajevo), na njihovim korisnim i iscrpnim primjedbama. Profesoru R. Novakoviu sam posebno obavezan za podrku koju mi je ukazivao tokom rada. Ovaj rad nema pretenzije da kae posljednju rije o problemima porijekla i etnogeneze Ilira, ve da bude skromni doprinos ovom veoma sloenom pitanju. Koliko smo u tome uspjeli pokazae nauna kritika Postavljali smo smjele hipoteze, jer smo u principu za to, da vie vrijedi izloiti se mogunosti greke, nego osuditi sebe zbog pretjerane opreznosti na sterilnost. Ilo nam je na ruku to to smo osloboeni profesionalne doktrine, ali smo zato bili svjesni da moemo biti izloeni nepotednoj kritici ili ak ignorisanju. I pored toga usuujemo se da na sedmogodinji trud predamo na uvid javnosti. U Podgorici, jula 1991. god. G.V.

UVOD

Ideja i podsticaj za ovaj rad je sasvim sluajni dogaaj. Boravei na zapadnom Kavkazu u antikoj Kolhidi srio sam Gruzina, ovjeka koji je u svemu liio na mog kolskog druga iz gimnazijskih dana, koji je bio Malisor (Arbanas) iz jednog prigraninog sela kod Podgorice. Slinost je bila nevjerovatna, kao da se radilo o jednojajanim blizancima. Ona se nije odnosila samo na fiziki izgled, ve i na mentalni kompleks. Jer Gruzin je podsjeao na njega i stasom i likom i manirom i takorei svakim detaljem. Bio sam zbunjen i opsjednut ovim dogaajem, jer mi je bilo nejasno o emu se radi. Pokuavao sam da odgonetnem to ovo treba da znai. Da li se radilo o ponovljenom genotipu, kao sluajnoj igri gena, ili o nekoj etnikoj vezi, odnosno zajednikim precima, ovog Gruzina i mog kolskog druga. Prva hipoteza o sluajnoj pojavi dva identina genotipa, morala je biti odbaena kao nevjerovatna i nerealna. Naime, sve informacije od kojih zavisi nastanak i opstanak svake ljudske jedinke, upisane su na dugakoj spiralnoj traci DNK, koja se nalazi u jedru svake elije. Taj dinovski molekul DNK sastoji se od 3 milijarde slova (nukleotida). Raspored tih slova formira genotipski kod, a nauka jo nije otkrila kako su poredani i kako djeluju ti geni. Poto je broj nukleotida koji formiraju gene ogroman ali ogranien, jasno je da se raunski moe dobiti broj kombinacija potreban da se doe do dva istovjetna genotipa. Ova se operacija izvodi zakonom velikih brojeva (zakon vjerovatnoe). Mi ve unaprijed znamo da bi broj dobijen ovim putem bio ogroman, astronomski, te bi uveliko prevazilazio broj svih generacija od nastanka Homo sapiens do danas. To znai da se ta hipoteza moe lako odbaciti kao nerealna. Druga hipoteza da moj kolski drug i ovaj Gruzin imaju zajednike pretke, izgledala je mnogo realnija. Iz iskustva znamo da priroda zna da se poigra, da poslije puno generacija donese na svijet lik nekog zaboravljenog pretka. Upravo, ona se ponaa kao ponornica, iznenada se pojavi na neoekivanom mjestu. Meni se esto deavalo da u naim dinarskim krajevima sretnem ovjeka iste mongolske rase, to sam tumaio kao pojavu, ponavljanja poslije mnogo generacija, genotipa onih Avara (Obara) koji su prije 1400 godina izvrili invaziju Balkana zajedno sa Slovenima. No, tu je ve vidljiva neka realna veza i istorijski dokazana pretpostavka. Narednih dana sam srio jo dva-tri ovjeka i jednu enu koji su podsjeali na tipove koje sam poznavao iz Malesije. Kad sam zatim jo pogledao i geografsku kartu Gruzije, zapazio sam da su i

neki toponimi i hidronimi slini nekima u Skadarskoj Malesiji. Pa i neka gruzijska imena zvuale su mi nekako poznato, upravo slino nekim imenima katolika u Malesiji. Sada sam ve bio ubijeen da me zapaanja ne varaju i da sam otkrio neku etniku vezu izmeu Kavkaza i sjeverno-albanskih plemena. Vezu, koju jo nijesam mogao da smjestim u neke vremenske okvire. Sada se logino nametalo pitanje, da li o tim seobama neto zna istorijska, arheoloka ili neka druga nauka? Ako ne znaju, onda ovo otkrie treba nauno dokazati. I to je sada bio izazov kojem nijesam mogao odoljeti i koji me pokrenuo na ova istraivanja. Trebalo je sada organizovane prii radu. Vidjeti to bi se moglo nai u literaturi i da li se ko ovim problemom ranije bavio i tome slino. Zatim, ustanoviti da li je dolazilo do migracije stanovnitva izmeu Balkana i Kavkaza, u kom pravcu i u kom vremenu? Upravo, glavni je problem sada bio u kom vremenu traiti te migracije i koliko se smije ii u prolost a da bi se mogunost prenoenja nasljea zadrala? Moralo se uzeti u obzir, da je mogla postojati i neka reducirana distribucija gena kod minulih generacija, u obje populacije i one na Kavkazu i ove na Prokletijama. to je izgledalo i realno, obzirom na zatvorenost i konzervatvnost kako malisorskih plemena na Prokletijama, tako i onih u kavkaskim planinama. Bibliografska istraivanja literature koja bi se bavila ovim problemom na savremeni nain u Institutu informatike drutvenih nauka Akademije nauka SSSR u Moskvi, Dravnoj biblioteci Lenjin u Moskvi, Biblioteci Akademije nauka Gruzije u Tbilisiju, Narodnoj i Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu, nijesu dale zadovoljavajue rezultate, ali su ukazala na dvije stvari, da se treba usmjeriti na istraivanje migracija u pravcu KavkazBalkan i da vladajuu teoriju o etnogenezi Ilira, po kojoj su oni Indoevropljani, doli na zapadni Balkan krajem eneolita i bili glavni supstrat Ilira, treba primiti sa rezervom. Cirkulacija stanovnitva izmeu Prednje Azije i Balkana preko moreuza bila je iva od najstarijih vremena. Arheologija je ustanovila dolazak etno-kulturnih grupa na Balkan iz Male Azije jo od neolita (dolazak ratara). Ta se kretanja nastavljaju sve do dolaska Turaka krajem srednjeg vijeka. A da su postojale neke etnike veze izmeu Kavkaza i Balkana sauvano je i u antikom mitu Argonauti, posebno u epu Apolonija Rodskog. Prilikom Kserksovog napada na Heladu (4804e g.st.e.), po Herodotu (VII, 79), u njegovoj je vojsci bilo jedinica sastavljenih od kolhidskih plemena. I u vojsci srpskog kralja Uroa II (12961321. god.) bilo je po ufflay-u najamnika, hrianskih Oseta (Jassa) sa Kavkaza.1 Njihovi tragovi se pominju i u venecijanskom katastru Skadra iz 1416. god. kao Vila Oseta i Cavo Piero Oseti. Prilikom turskih osvajanja vizantijskih posjeda u Aziji, Vizantija je imala obiaj da mnogim hrianima dozvoljava ili organizuje preseljenje na svom balkanskom teritoriju, (sluaj sa plemenom Mirdati). Isto tako je i u sastavu turske vojske, prilikom invazije Balkana, bilo Kavkazaca koji su tu i ostali ili im se kasnije doselile porodice.
10

U Italiji je jo od Renesanse do najnovijih vremena bilo prisutno interesovanje o porijeklu Albanaca. Tako je Papa Pio II Piccolomi (Enea Silvio) XV v. koji se bavio naukom, u svom djelu Discriptio Europae orientalis iznio miljenje da su Albanci sa Kavkaza.2 I G. A. Magini, tumaei Ptolomejevu geografiju dolazi do zakljuka da su Albanci sa Kavkaza.3 Slino je miljenje i italoalbanac Angelo Masci, iznio u svom djelu Discorso sull' origine, costumi e stato atuale dela nazione albanesa.4 Najvjerovatnije da su ova miljenja zasnovana u Renesansi kada je dolo do prouavanja antikih pisaca, pa su dedukcijom doli do zakljuka da ime Albanije potie od kavkaske Albanije, opisane od Strabona i unijete u Ptolomejevu kartu. No, ko zna moda su imali i nekih drugih izvora za koje mi ne znamo. No, da su u praistoriji postojale i neke duhovne veze Kavkaza i Balkana skree panju i etnolog piro Kulii i to na slinost staroslovenske religije sa obiajima nekih kavkaskih naroda.5 Kulii, takoe ukazuje i na strukturu crnogorsko-hercegovake rodovske organizacije, a koja poblie odgovara strukturi albanskog rodovskog drutva, koje je po njemu izvornije i arhainije, a u kojem ima i predpatrijanalnih elemenata koje on vidi kao ostatke predindoevropske tradicije.6 Kulii se meutim ne bavi istraivanjem kako su ti elementi duhovne kulture Kavkaza dospjeli na zapadni Balkan. A za albansku arhainost vidi porijeklo u predindoevropskom periodu. Kao to je poznato, transfer duhovne kulture nije vezan samo za etnike migracije, ve se kultura moe prenositi i posrednim putem. Te se na osnovu Kuliievih stavova ne moe zakljuiti da je bilo nekih migracija izmeu ta dva prostora, na emu on i ne insistira. U istorijske, arheoloke i dr. izvore kojima elimo da rasvijetlimo etnike i kulturne veze izmeu Kavkaza i zapadnog Balkana ne moemo izbjei a da ne uvrstimo i rad Nika upania o kavkaskom porijeklu Srba, iz 1924. god.7 Ovaj je rad, namjerno ili sluajno bio dugo zaboravljen. Sada ga je aktuelizovao prof. Relja Novakovi. Pominjemo ga zbog njegovog znaaja za nau temu, jer bi mogao postati prepreka o koju bi se mogli stalno saplitati. Ovaj je rad interesantan i to ima dodirnih taaka sa radovima . Kuliia, koje smo ve pomenuli. No, na ovu temu se moramo jo vratiti. to se tie slabog poznavanja praistorije zapadnog Balkana, to je rezultat nedovoljne arheoloke istraenosti i to je za taj prostor bilo malo interesovanja. No, istraivanja su ipak pokazala da je u periodu srednje i mlae bronze taj prostor bio aktivno ukljuen u egejski kulturni krug. Naroito se to odnosi na juni Jadran. O tome su ostali tragovi u antikim mitovima, koji su do sada neopravdano ignorisani. Ubijeeni smo da e ovakva gledanja biti i arheoloki potvrena kroz naredna istraivanja. Kod ovih pristupnih istraivanja moramo se osvrnuti i na srednjevjekovne pisane izvore sa kavkaskog prostora. U srednjem je vijeka bio obiaj kod hrianskih pisaca da sve istorije poinju ili veu na biblijsku legendu o Noju i njegovim sinovima. To radi i Movses Kalan8 katuaci u svojoj knjizi Istorija zemlje Aluank. On mnogobrojne nali

rode i plemena, uglavnom sa prostora tadanjeg vizantijskog carstva, prikazuje kao potomke Jafetovih sinova. Kalankatuaci zna za daleke Ilire na krajnjem zapadu vizantijskog carstva, za koje kae da su potomci Jafetovog sina Maeha (u Bibliji Meseh). Naravno da je ovaj podatak sam po sebi istorijski mit, ali mi smatramo da ga ne treba ignorisati, jer ne iskljuujemo mogunost da je do Kalankatuacija dolo neko predanje ili pisani trag da su upravo Iliri istonog porijekla. Simptomatino je i to, da u vrijeme kada je pisano ovo djelo (VIII X v.), Ilirija se vie nije zvala Ilirijom. Ako je prihvatljiva teorija po kojoj su u mitu o Gilgameu i religioznom mitu Bibliji (Knjiga postanja) imena Jafetovih sinova izvedena, upravo od imena tadanjih naroda ili plemena, onda se i za Meeha bi moglo rei da je pretpostavljen kao rodonaelnik zapadno-kavkaskog plemena Mesha (Mosineka). Pa bi po toj logici i Iliri bili sa zapadnog Kavkaza, potomci Mesha. Ovaj kratak pregled izvora i radova koji ukazuju na postojanje etnikih veza izmeu zapadnog Balkana i Kavkaza u minulim vremenima, omoguava nam da postavimo hipotezu, no, ona se time naravno ne dokazuje. Dokazivanje ove hipoteze sloen i teak istraivaki zadatak. Mora se poi od poetka, prouiti porijeklo stanovnitva zapadnog Balkana, to je u nauci jo neistraeno. Isto tako i stanovnitvo Prednje Azije i Kavkaza. Prouiti antiku mitologiju u svijetlu grkih logografa, jer se u njima kriju tragovi nekih etnikih i duhovnih veza balkanskog i kavkaskog prostora u praistoriji. Arheologija je nezaobilazna i presudna za dokazivanje problema ovakve vrste. Mada ona sama nije dovoljna, jer se granice kultura ne mogu izjednaiti sa granicama etnikih grupa. U Gruziji je septembra 1989. godine odran meunarodni simpozijum iz vremena antike i praistorije o vezama izmeu Mediterana i Kavkaza. Naalost materijali sa tog simpozijuma jo nisu publikovani. Oblast arheologije koja se bavi migracijama, naroito indoevropskim i tzv. egejskim od posebnog je znaaja za nau temu. Egejske seobe jo nisu dovoljno izuene. Posebno uee balkanskih plemena u tim seobama i identifikacije plemena ili etno-grupa koje su dole sa strane i tu se zadrale. Iz svere duhovne kulture trebae prouiti i komparirati kultove, mitove, predan ja i socio-etnoloke elemente sa oba prostora. Zatim, treba pokuati doi do saznanja iz paleoantropolokih i antropolokih istraivanja i naravno izvriti komparaciju rezultata, to bi trebalo da bude od velike koristi za dokazivanje postavljene hipoteze. Lingvistika je moda najznaajnije, ali naalost najslabije istraeno polje nauke koje tangira ovo pitanje. Mi nita ne znamo o ilirskom jeziku ili jezicima, da bi smo mogli utvrditi njihovu srodnost sa alarodijskim, odnosno iberokavkaskim jezicima. Za ovu temu je od posebne vanosti prii prouavanju ilirologije bez kompleksa. Danas je u toj nauci dosta prisutna politika nota, pa imamo shvatanja koja se kreu od romantiarskih predstava do zanemarivanja uloge Iliri u antici. Ovakve pojave su mogue zbog nejasnoa u toj nauci, odnosno nedostatku kvalitetnih informacija.

Sa praistorijom kavkaskih plemena i naroda imamo neto vie sree, ona je bolje prouena zahvaljujui veem stepenu arheoloke istraenosti i asirskim pisanim izvorima (klinopisi), kao i grkim piscima koji su ostavili pisane vijesti o Kavkazu iz doba antike. Poetak naih istraivanja je bio ogranien na traenje etnikih veza sjeverne Albanije i Kolhide. Ali se kasnije, tokom rada pokazalo da se ne radi samo o tom prostoru, ve da treba zahvatiti iri kavkaski region, a na zapadnom Balkanu prostor izmeu Epira i r. Neretve. Koji u stvari i predstavlja ilirsku teritoriju u vrijeme maksimalnog prostiranja njihove drave. Na tzv. ilirskom prostoru osjea se nedostatak veeg stepena arheoloke istraenosti, naroito iz vremena bronze. U zvaninoj nauci Iliri se danas tretiraju kao jedno ostrvo, bez korijena i bez jasnih veza sa nekom drugom kulturom. Mislimo da su mnogobrojne veze uspostavljene sa Kavkazom, pa e se morati mijenjati dosadanja shvatanja. Naravno, to nee ii lako i bez otpora. Savremena ilirologija se moe predstaviti sa jednom monohromatskom freskom, gdje se gubitkom jednog dijela te freske gubi i kontura lika. Mi smo pokuali dati jedan polihromatski mozaik gdje se ispadanjem kamenia jedne boje ne gubi kontura lika. Na narednim strnicama smo pokuali da dokaemo dolazak kavkaskih plemena na zapadni Balkan i nastavljanje kavkaske kulture na ovim prostorima, posebno duhovne.
NAPOMENE: 1 M. uflay, Srbi i Albanci, Bgd. 1925, 76. Pio II Piccolomini (Enea Silvio), Discriptio Europae Orientalis XV, Roma. 3 G. A. Magini, Moderne tavole di geografia aggiunte a Tolomeo cap. sul Eppiro. XVI Roma. 4 Angelo Masci, Discorso sull' origine, costumi e stato attuale della nazione albanese, Napoli 1807. s Kulii piro, Godinjak, XII CBI knj. 10, Sarajevo, 1974, 52/3. 6 Kulii piro, Godinjak, XIII CBI, Sarajevo, 1976, 374. 7 Niko upani, Srbi Plinija i Ptolomea, Bgd. 1924. 8 Movses Kalankatuaci, Istoria strani Aluank, Erevan, 1984, 23.
2

12

13

I. PRASTANOVNICI ZAPADNOG BALKANA

Nai napori e biti usmjereni u pravcu pokuaja da neto vie saznamo, o raznim ljudskim grupama koje su naseljavale zapadni Balkan i na njemu egzistirale u dugim milenijumima praistorije. Pokuaemo da saznamo i to arheologija moe da nam kae o tome, kada su dole, odakle su dole i kako su izgledale te skupine ljudi i kojem su etnikom ili rasnom stablu pripadale.
1. Paleolit (starije kameno doba)

O ivotu praljudi u periodu paleolita na zapadnom Balkanu do skora se nije nita znalo. Otkrivanjem arheolokog nalazita Crvena Stijena zapadno od Nikia (19541964. god.) slika o ivotu praljudi na ovim prostorima se izmijenila. U pripeku Crvena Stijena otkriven je moni kulturni sloj od preko 20 m debljine sa XXXI slojem koji potvruju kontinuitet i samostalnost ovjekovog bitisanja na ovim prostorima. On je bio na kulturnom stupnju koji prethodi srednjem paleolitu. Od tog vremena preko mlaeg paleolita, mezolita, do srednjeg neolita ivot je kontinuirano tekao vie od 60 hiljada godina. Veoma dugi kontinuitet slojeva srednjeg paleolita, kao i kontinuitet sedimenata mlaeg paleolita, posebna tipologija kamenog oruja ili neke druge osobine, govore da se ovdje mora raunati s jednim samosvojnim razvojem. Ne moe se tu primijeniti ni zapadno-evropska, ni alpska, ni neka opa mediteranska tipologija. Ovdje se mora poi od drugaijeg originalnog postupka (Alojz Benac). Iskopavanja u Crvenoj Stijeni nijesu otkrila nikakve ostatke ljudskih kostiju. Zbog toga se i ne moe govoriti o fizikom izgledu paleolitskog ovjeka na ovom prostoru. Meutim, moe se zakljuiti da je duga evolucija na ovim prostorima razvila jedan posebni rasni tip na zapadu Balkana. to znai da se na ovom prostoru izvrio proces evolucije od ranog primitivnog ovjeka andertalca (Homo primigenius), preko najstarijeg oblika savremenog ovjeka Homo sapiens fossilis, do savremenog ovjeka, Homo sapiens. Nalazi Crvene Stijene su pomogli da se odustane od ranijeg shvatanja da je tokom posljednjeg ledenog doba (virm), u Evropi izumro Homo sapiens fossilis. Interesantno bi bilo saznanje kakav je tip ovjeka dalo fiziko-bioloko okruenje zapadnog Balkana. ovjeka koji je izaao iz ledenog doba. No, bez dovoljno jasnih predstava o klimatskim, fizikim i socijalnim uslovima u kojima se odvijala ta evolucija, ne moemo imati predstavu o antropolokom tipu kojem je pripadao taj ovjek. Tako e biti sve dok ne otkrijemo njegove fosilne ostatke. No, nije iskljueno da je
15

neto genetskog nasljea preivjelo i da se to manifestuje u sadanjim generacijama na toni prostoru. Koje su to karakteristike, moda e nauka jednog dana otkriti. Moda metodom eliminacije, antropolokih elemenata karakteristinih za druge prostore i druge rase. Prema shvatanjima savremene paleontologije pojava Homo sapiensa pada negdje oko 40.000 godina nazad, dok poetak razvoja govora oko 10.000 god. st.e. (Cro-Magnon). Ako su ove pretpostavke tane, to znai da se u Crvenoj Stijeni odvijao proces formiranja Homo sapiensa adriaticusa ili dinaricusa, ije su nam karakteristike za sada nejasne. Po M. Garaaninu, starije faze paleolitskog ovjeka Crvene Stijene mogu se vezati u prvom redu sa nalazima peine Seida u Tesaliji, 1 kao i sa pojavama u dolini rijeke Peneja takoe u Grkoj. U mlaim fazama paleolita postoji uska veza sa pojavama u Sjevernoj Africi, tzv. kultura Capsien. Otuda se moe tvrditi da poeci ljudske egzistencije na z. Balkanu stoje u vezi sa razvitkom starijeg kamenog doba u oblasti Mediterana. Jo bi se moglo dodati s obzirom da je Afrika pradomovina ovjekove vrste, da je taj neolitski ovjek doao na Balkan preko Male Azije, prije nego preko Gibraltara. U toliko prije to moreuza izmeu Azije i Evrope tada nije postojalo. Fosili krapinskog ovjeka, koji pripadaju ovom periodu (mousterien) geografski se ne uklapaju u prostor koji mi tretiramo, pa mislimo ni u istoj etnikoj (ako moe tako da se kae) grupi. Mlai paleolit je karakteristian po pojavi peinskog slikarstva naturalistikog izraavanja u z. Evropi i Africi. U Crvenoj Stijeni nema ove pojave. Ovo je period karakteristian i po tome to se u plastici pored figura ivotinja na irokom prostoru pojavljuju i figure ene od peene gline, tzv. aurignake Venere sa izraenom steatopigijom. Ova se pojava u nauci tumai kao magino-religijska predstava kulta plodnosti. No, ne treba iskljuiti ni pretpostavku da je to mogla biti naturalistika predstava ena, neke rase koja je imala genetsku aberaciju, prisutnu i kod nekih afrikih plemena (Bumani i Hotentoti). To bi moglo ukazivati na afriko porijeklo tih evropskih grupa. Primjera radi, poznata Venera iz Willendorfa pored steatopigije ima i kovrdavu kosu karakteristinu za negroide. A to je danas rijetka steatopigija u Evropi, razlog moe biti to ova aberacija nije izdrala prirodnu selekciju na sjevernim prostorima.
2. Mezolit (srednje kameno doba)

nom Balkanu u ovoj fazi. Artifakti od kamena su tijesno povezani, po M. Garaanin, sa pojavama na podruju Sredzemlja i sjeverne Afrike, a donekle i srednje Azije. Pa ovakvo kulturno zajednitvo ukazuje na etniku vezu sa oblastima Bliskog istoka i sjeverne Afrike. Nalazima u Crvenoj Stijene pridruuju se i nalazi iz peine Odmut u kanojnu r. Pive. Ostaci materijalne kulture IV sloja Crvene Stijene imaju uoljive slinosti sa niim slojevima nalazita Odmut, pa se moe zakljuiti da su te slojeve formirali ljudi istog ili slinog etnikog korijena i iste kulture.
3. Neolit (mlae kameno doba)

Razvoj materijalne i duhovne kulture pojedinih ljudskih zajednica ovog doba, omoguava nam praenje njihove lokacije na ua geografska podruja. Zato je lake pratiti porijeklo i evoluciju pojedinih kulturnih grupa neolita. U ovom periodu se na zapadnom Balkanu razlikuju dvije osnovne kulturne oblasti: I. Mediteranska, koja obuhvata primorje sa irim zaleem, i II. Srednje-balkanska, vezana za unutranjost Balkana. U mediteranskom podruju razlikujemo vie kulturnih grupa: Stariji neolit karakteristian po impreso-keramici, Srednji neolit, po tzv. Danilo grupi, i Mlai neolit, po tzv. grupi Lisiii-Hvar. Kod srednjo-balkanskih grupa razlikujemo: Starevaka grupa (po Starevu kod Paneva) i, Vinanska grupa, po nalazitu Vinca kod Beograda.2 Impreso kultura je vezana za Mesopotamiju i Bliski istok. Ova je kultura pratila poetak zemljoradnje (ratarstvo). Pretpostavka je da su se plemena, nosioci ove kulture stalno kretala traei nove zemlje. Misli se da im je porijeklo sa Bliskog istoka. Ova se kultura moe smjestiti u intervalu od 5.500 4.500 g. st.e. Obuhvata iri prostor Mediterana. Na naoj se obali nije razvila zemljoradnja ve lov i ribolov. Izvjesne analize pokazuju da njoj pripada i trei sloj Crvene Stijene, a u slojevima peine Odmut ova se kultura mijea sa starevakom. Starevaka grupa sa prvom i dini jedan kompleks, pa su dobile naziv cirkummediteranska kompleksija. Ostaje otvoreno pitanje porijekla ovih grupa stanovnitva. Dok se za njihovu kulturu smatra da je vezana za prednju Aziju i sjevernu Afriku. to se tie jezika, o emu je teko govoriti, u svakom sluaju pripadao je nekoj grupi predindoevropskih jezika. Danilogrupa je karakteristina po finoj keramici, oslikanoj ornamentima3 slinim onima iz Tesalije i Peloponeza (Danilo-ibenik, Kakanj u Bosni). Pa se i irenje ove grupe vee za pravac Grka Jadran.

Mezolit je razvojna faza praljudi koja se oslanja na poslednji, gornji sloj paleolitskih kultura. Ova faza na zapadnom Balkanu je najbolje poznata iz nalaza Crvene Stijene, zatim jo nekih drugih nalazita. Mezolitski sloj je izdvojen u jednom sloju obiljeenom kao sloj IV. Debljina mu je 1,5 2,20 m, to govori o relativno dugotrajnom toku ivota, koji je mogao trajati od 35.000 10.000 godina st.e. Ni u ovoj fazi nijesu otkriveni nikakvi ostaci ljudskih kostiju. Pa se jo ne moe govoriti o fizikoj i duhovnoj razvijenosti ovjeka na zapad-

16

17

Starevaka grupa je vezana za dolazak ratara iz Male Azije, dolinom Vardara, Morave, Save i dr. pa i one pripadaju cirkum-mediteranskom kompleksu, ali s boljim vezama sa egejskim podrujem. Vinanska kultura je vezana za razvoj Bliskog istoka i datira se u III mileniju st.e. Donijele su je etno-kulturne grupe, takoe preko Male Azije. Nije jasno kome etnikom sloju pripadaju nosioci te kulture. Ima miljenja da su to bili neki primitivni Indoevropljani, no za to nema pouzdanih dokaza. U srednjem neolitu Crvena Stijena je bila naputena, da bi tek u poznom bronzanom i starijem gvozdenom dobu bila naseljena. Keramiki nalazi otkriveni izmeu stratuma III i I svjedoe o samo povremenom posjeivanju zajednica, krajem neolita i tokom ranog bronzanog doba (Benac A. 1975. god. 142144).
4. Metalno doba

Ovo je doba velikih tehnolokih promjena u proizvodnji i korienju metalnog orua i oruja. To je uticalo na bre socijalne promjene i nain ivota i dovelo do porasta stanovnitva. Na duhovnom planu, ovaj je proces izazvao razvoj jezika, kultova, mitova i sl. a u oblastima urbanih civilizacija i pisma. Nas posebno interesuju novi pokreti stanovnitva koji su se sa sjevera sputali prema Balkanu. To su bile zadnje etape sputanja indoevropskih nomada stoara prema jugu, krajem eneolita i poetkom rane bronze, koji su izvrili indoevropeizaciju zapadnog Balkana. U srednjoj bronzi poinju tzv. egejske seobe, koje su trajale due, zavisno od autora, od XIV do IX v. st.e. tj. od kraja srednje bronze do poetka gvozda. Budui da su ove seobe bitno uticale na promjenu strukture stanovnitva na zapadnom Balkanu i ne samo na njemu nego na itavom jugoistoku Evrope i Bliskog istoka, ovim pojavama emo se posebno pozabaviti.
NAPOMENE:
1 M. Garaanin, Istorija C.G. Titograd, 1967, 40. 2 Isto, 49. s Isto, 47.

Metalno doba poinje sa eneolitom (bakarno doba), uzima se da je za nae prostore trajalo od 3.000 2.000 godina st.e. Karakterie ga poetak livenja bakra. Krstate bakarne sjekire, karakteristine za prostor Podunavlja, Rumunije, Bugarske i Istone Srbije ne nalaze se u jugozapadnim oblastima, (sem kod Tuzi jedan primjerak). Indoevropljani ni jesu bili nosioci ove kulture, misli se da se oni jo nisu bili spustili na zapadni Balkan. Pa se izvodi zakljuak da je njegova populacija bila sastavljena od jedne autohtone etno-kulturne grupe, ija je biogeneza nastala na naem tlu i 23 grupe cirkum-mediteranskog stanovnitva, porijeklom iz Male Azije i Bliskog istoka. U kom je stepenu bilo dolo do simbioze meu tim grupama teko je naslutiti. No, u svakom sluaju dolaskom Indoevropljana krajem eneolita i poetkom rane bronze, kod njih je moralo doi do veeg saimanja, a misli se i do povlaenja prema morskoj obali. Tada su po naoj ocjeni nastali Pelazgi (Pelasti). Naravno, ovaj se proces odvijao na itavom prostoru junog i jugozapadnog Balkana, pa su sa njime bili obuhvaeni i nai krajevi. Otuda moda i toponimi sa osnovom pel, kao: Peluzica kod Kotora, Peljei kod R. Crnojevia, Peljeac, Palagrua i dr. Homer je svjedok, da se ak poslije oko 800 godina dolaska Indoevropljana (Grka), Pelazgi jo neprijateljski odnose prema njima, jer su se kao to je poznato u trojaijskim ratovima stavili na strani Trojanaca (Ilijada II840). Zbog toga smo skloni uvjerenju da Pelazgi nisu Indoevropljani, niti grupacije Ilira, Traana ili Makedonaca kako neki naunici misle, ve etnika komponenta koja je ula u te narode tokom njihove etnogeneze. Sve to upuuje na pretpostavku da na zapadnom Balkanu krajem eneolita populacija nije bila homogena, ve mjeavina raznih etnosa. Sljedee arheoloke etape su: rana bronza, 2.0001.500 srednja bronza 1.500 1.200 pozna bronza, 1.200 800 gvozdeno doba, poslije 800 g. g. g. g. st. st. st. st. e. e. e. e.

18

19

II. INVAZIJE SA SJEVERA

1. Indoevropljani i indoevropske seobe

Prvu pojavu indoevropljana moda treba vezati za prostor izmeu Kaspijskog mora i Urala (oko 5000 g. st. e.), nazvan Kurgani po grobnim humkama. Kulturu kurgana su i razvili indo-evropski nomadi stoari. Kulturu stepskih nomada karakteriu grobovi-jame nad kojima je podignuta humka (rus. kurgan). Skelet pokojnika je poloen u zgienom poloaju, a grob je esto preliven okerom. Materijalnu kulturu karakteriu dugi noevi od kremena, bakarne sjekire, keramika sa vrpastim dekoracijama (nur keramika) i naunice od spiralne zlatne ice. Ova je kultura pripadala eneolitu. Grobne humke su podizane voi plemena, a pored njega su rtvovane ene, rodbina i sluge. Ta kultura je imala stalee (hijejarhijsko drutvo): vladajui sloj, svetenstvo, ratnike i pastire. PripitomIjenje konja i pronalazak kola omoguili su im pokretljivost, agresivnost i pljake. Proirili su se na irem prostoru pripontiskih stepa. Konj je vie sluio za vuu nego za jahanje. Postojale su tri zone nomada stoara: a) Oblast Dona i Dnjepra, b) Obale Crnog i Azovskog mora, c) Sjevernija oblast, zona od Dnjestra do Urala. irenje nomada nastavlja se posebno prema Evropi. Prodor u zapadnu Evropu odvijao se u nekoliko talasa 1u veim masama. Imali smo tri vea talasa migracija (po M. Gimbutas): Prvi talas indoevropskih nomada iz stepe krajem V-tog milenijuma (oko 4.200 g. st. e.), dolazi do Panonije, Moldavije i Ukrajine. Oni nijesu bili dovoljno brojni pa dolazi do simbioze sa starosjedeocima; Drugi talas se pokree u drugoj polovini IV-tog milenijuma (oko 3.300 g. st.e.). Nomadi se ire po veem dijelu Evrope. Polazna taka im je bila negdje sjeverno od Kavkaza. Dopiru do Elbe, centralne Italije, ne prelaze u Makedoniju ve se slivaju u Malu Aziju. Misli se da je sa ovim seobama dolo stanovnitvo, nosioci osnove grkog jezika; Sredinom III milenija poinje novi talas migracije koji dosee na sjever do srednje Evrope, na zapad do junog Banata, istono od Srbije i sjeverne Bugarske. Pokreti su poli od rijeke Dnjepra i
21

Moldavije. Njihovo dosezanje je oznaeno sa grobovima jamama nad kojima se uzdiu humke. Osnovni priloeni inventar ini vrpasta keramika. Zavrni eneolit karakterie dalje irenje kulture stepskih nomada (vrpaste keramike) po Balkanu od Podunavlja do Jadrana. Prodiru preko Bugarske prema Pelagoniji, Albaniji i Tesaliji. U tom periodu kod stepskih nomada dolazi do izvjesnih socijalnih promjena, koje su uslijedile moda i zbog promjene prirodnog abijenta, poinju se zanimati i zemljoradnjom i sve se vie vezati za stalna stanita. Vuedolska i ljubljanska kultura eneolita predstavljaju nastavak irenja stepske kulture na zapad u kom periodu se zavrava eneolit a poinje bronza. No kod ovih kultura su vidljive i neke promjene koje mogu biti proizvod mijeanja sa domorodakim kulturama. Prvi kontinentalni talas prema jadranskoj obali zapaa se u dolini Pive, peina Odmut, sloj VI u kom je naena vrpasta keramika. Nalazi Odmuta VI pripadaju zavretku eneolita. Pojava stepskih elemenata na jadranskom primorju nije dovoljno jasna. Najtee je definisati njene odnose sa lokalnom kulturom. Prisustvo ljubljanske kulture od Trsta do Pazhoka u Albaniji, upuuje na vezu sa kasnom vuedolskom kulturom i pojavi te populacije na jadranskom prostoru, prije formiranja ljubljanske kulture.2 Za ljubljansku kulturu karakteristini su nalazi u Grapevoj pilji na Hvaru i u tumulusu Mala Gruda kod Tivta. Mala Gruda je datirana oko 1900. g. st. e. pa prema tome ve pripada ranoj bronzi. Ovo je vjerovatno i bio kraj irenja indoevropljana, nosioca stepske kulture na naem prostoru. Indoevropljani su donijeli u Evropu konja i kola, kao i kult mravih, sahranjivanje u grobnim humkama. Oni su nosioci i kulture rane bronze. Indoevropljani se nijesu irili samo prema Evropi. Hetiti su se spustili preko Kavkaza u Malu Aziju. Oni su uspostavili kontakt sa mesopotamskom kulturom i usvojili klinasto pismo. (O dolasku Hetita ima i drugih gledita). Govorili su nekim indoevropskim jezikom. Iranci su bili daleko u Aziji (Arijci) na granici Sibira. Sreli su se sa Ugro-Fincima, to se osjea po rasnim karakteristikama. Spustili su se u dananji Iran sa jedne ili druge strane Kaspijskog mora. Najdalje na istok su poli Toharci, na granici Kine (kineski Turkestan), narod otkriven u VIII v. n. e. Druga grupa srodnih Arijaca prodrla je do rijeke Inda i sjeverne Indije (dolina gornjeg Ganga). Indoevropljani e u Podunavlju i Balkanu zatei naprednu kulturu neolita. Obradu zemlje, kultove bogova plodnosti i kulturu razliitu od njihove. U jednom duem procesu Indoevropljani su nametnuli svoj jezik i svoje kulture, a prihvatili su zemljoradnju. Nosioci kulture neolita u Podunavlju se postepeno povlae prema Egeju i Kritu. Ahajci koji su preuzeli njihovu kulturu stvorili su podlogu za razvoj kasnije egejske kulture, koja je u stvari kultura simbioze dunavske plodnosti i agresivnosti nomada.3

Jedno pitanje ostaje nejasno, a koje se odnosi na vezu Indoevropljana u starom zaviaju, tj. prikavkaskim stepama i Kavkazaca' Mislimo da ne treba iskljuiti mijeanje meu ovim etnikim grupama i naravno meu njihovim kulturama u kontaktnoj zoni na sjevernim padinama Kavkaza. To se posebno odnosi na neka sarmatska i skitska plemena, koja su se zadrala na kavkaskom prostoru. Sada nas interesu je kakvi su sve mehanizmi pokretali Indoevropljane na seobu. Zapravo, mi o tome moemo samo da pretpostavljamo. Ako je priblino tana teorija koju nam prua M. Gimbutas, za 2.000 godina. Migracije Indoevropljana se javljaju u jednom ritmu, sa razmakom od 900, 500 i 700 godina. Kao to se vidi ritam se ubrzava shodno nekom unutranjem zakonu. Ovo upuuje na pomisao da se radi o demografskom bumu, koji je bio uvod u ekspanziju svuda u istoriji. Demografska ekspanzija je oruje agresije. Znai nedostatak hrane je bio uzrok da je jedan dio porodice, plemena ili naroda mora seliti. Masovne seobe moe izazvati i pritisak drugih naroda. Mi u naem sluaju ne vidimo ko je mogao napadati stepske nomade, ukoliko se nijesu odvijala neprijateljstva meu njima samima. Jedan od primarnih uzroka seoba mogu biti i prirodne katastrofe, sue, zemljotresi, poplave, uragani i sl. koji ugroavaju izvore opstanka.

22

23

Uzastopne viegodinje sue u stepi mogle su pokrenuti nomade na traenje novih pasita i tako izazvati lanana pomjeranja. Zemljotresi kao uzrok, ne dolaze u obzir jer su stepe locirane na stabilnoj geolokoj formaciji tzv. ruskoj ploi. Meutim, sa poplavama stoji drugaije. Naime, rije je o poznatoj transgresiji Kaspijskog jezera. Radi se o fenomenu da se nivo jezera kroz geoloku istoriju dizao i sputao vie puta. Prema Velikoj sovjetskoj eciklopediji: ... po geolokim, arheolokim, istorijskim i geomorfolokim podacima utvreno je, da je visoki nivo Kaspijskog mora bio primijeen (do kote +22 m u odnosu na dananji), od 46 hiljada godina nazad.... 4 Obzirom da se zna da je zapadno i sjeverno priobalje Kaspijskog jezera veoma nisko (kriptodepresija), to se logino zakljuuje da su se stanovnici sa tih bogatih panjaka negdje morali sklanjati u vrijeme nedolaska vode. Za postojanje nekih plemena na tom prostoru znamo. Na sjeveru su ivjela iranska, a na zapadnoj obali istono-kavkaska plemena. Ovo pokretanje stanovnitva vrlo je lako moglo inicirati lanane reakcije i seobe indoevropskih nomda prema zapadu, ali i prema jugu i Maloj Aziji. Da su se dogaale periodine poplave niskog priobalja Kaspijskog mora, svjedoe nam i istorijski izvori. Movses Kalankatuaci u Istoriji zemlje Aluank (gl. XXI) pie: U slijedeoj godini posle velikih kia, koje su neprestano padale 40 dana, prepunilo se Kaspijsko more, izalo je iz svojih obala i na rastojanju od 15 lakata (.hrasahov') poplavilo zemlju. Te je godine umro jermenski katolikos David (741. g. pr. aut.). Ovo rastojanje od 15 lakata, mi ne moemo drugaije tumaiti nego kao narastanje vodostaja, a to je moglo imati katastrofalne posljedice ako uzmemo u obzir da je lakat kod Iranaca (koji su im najblii), iznosio oko 113 cm. (Arin kod Turaka iznosi oko 71 cm). Znai da je vodostaj Kaspijskog mora 741. godine narastao za oko 17 m iznad normalnog vodostaja. U prvim vjekovima II milenijuma stare ere pokret IndoevropIjana se smiruje. Tako se pojedine skupine srodnih plemena okupljaju (grupiu), a u sljedeim vjekovima i ve razmjetaju po evropskom prostoru i stapaju sa starosjedeocima ratarima. 5 Prema The Times Atlas of World History, razmjetaj ovih skupina izgledao bi ovako: najdalje su poli Protokelti, oni su se smjestili na donjoj Rajni i sjeveru dananje Francuske. Iznad njih na sjeveru dananje Njemake i Danske smjestili su se protogermanska plemena, na jugu dananje Poljske sjeverno od Karpata, Protoslovenska skupina, a na obali Baltika Protobalti. Od srednjeg Dunava prema Jadranskom moru skupina, u nauci nazvan Protoiliri. Na donjem Dunavu Traani, a na samom jugu Balkanskog poluostrva Grci (Ahajci). U Maloj Aziji smjestili su se Hetiti i Luvijcci. Posljednji su Indoevropljani (Arijci) stigli u Indiju sredinom II mil. st. e. Ovo je nesumnjivo jedan od najznaajnijih procesa u buduem oblikovanju Evrope. Tada, poetkom II milenijuma formirale su se i osnove dananjih evropskih jezika.
24

Od tada pa sve negdje do poetka raunanja naeg vremena, indoevropski jezici su se kontinuirano prostirali od Britanskih ostrva do doline Ganga. Kada su se iz centralne Azije spustila mongolska (turska) plemena u prostor istono od Kaspijskog jezera, podijelila su Indoevropljane na dvoje. Nosioci kulture grobnih jama, pripadali su evropskoj rasi, pri emu se smatra da je bila obrazovana od razliitih podrasnih grupa. Moderna lingvistika je u mnogome pomogla arheologiji da se bolje shvati prostor biogeneze indoevropljana. Najvjerovatnije da je stepska zona izmeu Crnog i Kaspijskog mora bio jezini kontinent na kom se formirao zajedniki protoindoevropski jezik. Postojale su razlike izmeu centralnih i perifernih zona, pa je to podstaklo formiranje, prvo dijalekata, a kasnije protoevropskih jezika. Najgrublja podjela bi bila da su se na zapadu izdvojili centum, a na istoku satem jezici. Ova podjela je izvedena na bazi izgovora nekih grupa suglasnika. Mi bismo htjeli da saznamo kako su izgledali ti Indoevropljani koji su naselili zapadni Balkan u kojim su jezikom govorili. Formirani su na irokom prostranstvu stepa, sjeverno od Crnog mora, Kavkaza i Kaspijskog jezera. Tu su ostavili tragove svojih kurgana koje su donijeli i na zapadni Balkan. Odreena stanita utiu na formiranje fizikih i psihikih osobina ljudi. U stvari radi se, da svaka fizika sredina favorizuje odreene mutacije ili mikropromjene kod ljudskog organizma i tako vremenom stvara svoj feno tip. Poznato je da svijetlu kosu imaju narodi koji su u izvjesnoj eposi obitavali na sjeveru. Zato su osvajai sa sjevera uvijek predstavljani kao plavi. To vai za Germane, Slovene, a za Gale (Kelte), poznato je da ih Rimljani opisuju kao plave ljude. Isto to vai za bradate iranske Skite, oni za Grke imaju boju zrelog jema. Pa i za antiku Grku i Rim, bi se moglo rei da njihovi bogovi i dravnici preteno imaju izraz svijetlih kompleksija, to se ne bi moglo rei danas za njihove potomke. Dananji indo-iranci su tamnoputi, ali treba imati u vidu da oni ive na jugu ve 3.500 godina ili preko 120 generacija. Seobe su morale biti dogovorene i organizovane izmeu srodnih plemena. Za to plemena koja su naselila zapadni Balkan nijesu mogla biti izolovana od vee skupine srodnih plemena koja je naselila Balkan i donje Podunavlje. Toj su skupini pripadali, Protoiliri (izraz ima samo radni karakter), Traani, Daani, Tribali i moda Makedonci i neka maloazijska plemena. Nema razloga da su nabrojena plemena, pa meu njima i Protoiliri, odstupala od ostalih Indoevropljana, a to znai da su prilikom doseljavanja i oni bili preteno svijetlih kompleksija. Neka imena ilirskih plemena sa zapadnog Balkana, podsjeaju nas na imena nekih iranskih naroda i plemena, pa bi to moglo da znaci da su iranskog porijekla. No, o tome e biti govora kasnije. Iranska plemena su u staroj postojbini, bila smjetena najdalje od svih indoevropljana, u stepama sjeverno i istono od Kaspijskog jezera.
25

to se tie jezika, ako su Protoiliri bili Iranci, govorili su neki satem jezik. Ovoj hipotezi doprinosi i gledite poznatog francuskog filologa A. Martine, koji traki, frigijski, aki i getski rauna u sateni jezike. A to su sve susjedni narodi.6 2. Egejske seobe Balkanski prostor je etniki vrlo slojevit. Razlog tome je njegova geografska pozicija mosta izmeu Azije i Evrope. Zbog toga je esto i bio izloen invazijama i seobama. Jedna od velikih invazija sa sjevera dogodila se krajem srednje i tokom mlae bronze, to su tzv. egejske seobe. Ove su seobe trajale dosta dugo. O njima se dosta zna, ali jo ne dovoljno, te se u nauci nemaju jedinstvena gledita. No, bez sumnje, one su dovele do krupnih etnikih i kulturnih perturbacija na Balkanu i istonom Mediteranu. Ovim seobama se bavilo vie naunika iji su radovi znaajni, no kako se ne7 slau u svemu donijeemo njihove stavove u interpretaciji A. Benca: A. Mozsolics smatra, da je krajem XIV v. st. e. dolo do snanog prodora nosioca kasne kulture sa grobnim humkama koij je prouzrokovao ruenje utvrenih naselja u Panoniji i pokrenuo veliku seobu prema jugu. V. Miloji, na bazi analize pokretnog arheolokog materijala, smatra da su se egejske seobe odvijale u tri velika vala: prvi u 13/12 v. st. e. drugi u 11. v. st.e. i trei u 9/8 v. st. e. Nosioci ovog treeg vala bi trebalo da budu ilirske grupe iz Bosne i Makedonije. M. Gimbutas, zakljuuje da su veliki pokreti srednjoevropskih kultura krajem 15. v. st.e. ili (oko 1.400 g. st.e.) i oni krajem 13 v. st.e. ili (oko 1.200 g. st.e.) donijeli na Balkan ilirsku kulturu, venetsku kulturu na Apeninskom poluostrvu, italsku u Italiji i frigijsku u Anadoliji. Prema ocjeni . Batovia, prva seoba se odigravala krajem 13. v. st.e., druga krajem 12. v. st.e. a trea krajem 10. v. st.e. i na prelazu od 10 na 9 v. st. e. Intenzivni kontakti zapadni Balkan istoni djelovi Apeninskog poluostrva, poeli su ve tokom druge seobe tj. krajem 12. v. st. e.. Kao to se vidi svi autori pominju vie najezdi, a vrijeme u kom su izvrene uzimaju vrlo iroko, poevi od kraja 15. v. st. e. pa do poetka 8. v. st. e. Tako da je nemirno i nesigurno vrijeme na ovim prostorima trajalo po najskromnijoj ocjeni 400 do 500 godina. Smatra se da su pokretai tih najezdi bili srednjevropski narodi tzv. nosioci kulture polja sa urnama. Prodorom na jug oni su pokrenuli lananu seobu i najezdu plemena i naroda Podunavlja i sjevernog Balkana prema Egejskom moru da bi se u drugoj fazi to proirilo i na Malu Aziju, Bliski Istok pa sve do delte Nila. Prva najezda je unitila mikensku dravu u Grkoj i razorila kiparsku kulturu. Mikenski bjegunci su umakli preko mora na egejska ostrva, obale Male Azije i Junu Italiju. A skupine Indoevropljana,
26

Armejaca i Frigijaca (Briga), prodrle su u Malu Aziju i unitile hetitsko carstvo sa prestonicom u Hatui. Protjerani narodi iz Egeja i Male Azije pokrenuli su se na jug i opustoili Siriju. Primorski narodi (plemena) su se ukrcali na brodove (narodi s mora po egipatskim izvorima), pa su zajedno otpoeli veli'ki pohod na Egipat u savezu sao Libijcima, gde ih je zapadno od delte Nila potukao faraon Menerptah 1232. g. st. e. U egipatskim izvorima pominju se plemena (narodi) koji su uestvovali u ovom pohodu, kao: Akaivaa, Tura, Luka i Skardana. Poslije etrdeset godina uslijedio je drugi talas najezdi sa sjevera. Misli se da su ovoga puta Borani bili pokretai invazije (u grkim mitovima povratak Heraklovih potomaka). Ponovo su narodi s mora napali Egipat. Ovog puta ih je u delti Nila kod Peluzijuma 1183. g. st.e. potukao na kopnu i moru faraon Ramzes III (11981167. g. st. e.). No, Ramzes nije imao snage da ih protjera ve su se neka plemena naselila na primorju junog Hanana, to su bili Filistejci (po kojima je Palestina i dobila ime). U Medinet Habu, kod Tebe, otkopane su ruevine hrama boga Amona. Zidovi su bili prekriveni natpisima i slikama, koje prikazuju Faraonovu borbu sa osvajaima narodima s mora o emu pie: Nijedna zemlja poevi od Hata (Hetita) nije im se mogla oduprijeti. Unitili su Kode, Karkemi, Arzava, Alaia (Kipar). Stvorili su svoje logore na jednom mjestu u oblasti Amuru, a unitili njeno stanovnitvo kao da ga nije nikada bilo. Doli su, a pred njima je iao poar do Egipta. Meu njima su bili udrueni Pelsati, Zekeri, ekereu, Deneji i Veei. Oni postavie svoje ruke na zemlje do kraja svijeta. Srca su im bila puna samouvjerenja i oni su govorili: mi ostvarujemo sve nae planove.8 Za sada imamo malo elemenata da priblino tano sudimo o uzrocima koji su pokrenuli ove lanane najezde prema civilizovanim podrujima istonog Sredozemlja. Vjerovatno da je dolo do neravnotee izmeu naraslog stanovnitva i ogranienosti proizvodnih snaga za njegovu prehranu. No, mora se uzeti u obzir i tehnoloki skok koji je nastao primjenom gvozdenog oruja. Dolo je do kvalitetnih promjena u ponaanju varvarskih naroda, superiornost u gvozdenom naoruanju mogla se pretvoriti u agresivnost. Mogla je to biti i elja za avanturom, za pljakom ali u svakom sluaju morao bi se traiti neki racionalniji motiv. Vrijeme egejskih seoba, to je vrijeme velikih smutnji i lutanja po kopnu i po moru. Iz ovog burnog vremena su i Homer i Vergilije uzeli pojedine dogaaje kao moto za svoja genijalna djela. Ni lutanja Odisejeva ili Enejina nijesu bez istorijskih osnova, oni su u stvari uspomene koje su se dugo pamtile o epopeji na Troju, na Egipat i Libiju te potvruju istorijske izvore. Sa dvadeset laa iz Troje otplovih voljom sudbine . . . izgnen iz Azije i Evrope . . . Nas iz predrevne Troje,. . . poto se dugo nalutasmo vodama morskim, snana dogna oluja na libijske ovamo ale. (Vergilije, Eneida 1-375-7) Bjei iz okrutne zemlje (Trakija), jer okrutni su ovo ali. (Vergilije, Eneida 111-44)
27

Sjeanja na ratovanja i boravak u Egiptu i Libiji (Libija je bila pojam za Afriku), toliko su bila ula u usmena predanja, da se vremenom zaboravilo ko je sve uestvovao, pa tako i helenistiki pjesnik Likofron (savremenik Kalimaha i Apolonija) pjeva u svojoj Aleksandri (Kasandri, koja je erka trojanskog kralja Prijama). Ona kao arobnica prorie to e sve zadesiti grke pobjednike nakon naputanja spaljene Troje. Evo tog citata u prevodu R. Katiia.9 A iz Libije e ih opet juni vjetar navaljujui, odvesti meu Argirince i u umovite doline Keraunijskih gora tekom vijavicom odreujui kretanje mora ... No, iz ruilakih pohoda ovih Varvara, ini nam se, proizalo je i neto pozitivno za buduu civilizaciju Evrope. U prostor mikenske kulture, pristigla je svjea varvarska krv Doraca sa sjevera i kada su se, poslije vie generacija prilagodili novoj sredini, osnivaju ahajsku kulturu (geometrijski period). Bili su pripremljeni uslovi za poetak tzv. grkog uda. Sasvim je vjerovatno, da su u naletima koje zovemo egejske seobe uzele uea i neke etnike skupine sa balkanskog prostora. Na podruju Crne Gore i Sjeverne Albanije nema arheolokih dokaza da su nosioci kulture polja sa urnama naselili taj prostor, ali to ne znai da tuda nije proao vihor rata. No u svakom sluaju direktni ili indirektni pritisci na tzv. ilirski prostor, morali su prouzrokovati burne dogaaje, kao i neprijateljstva izmeu doljaka i starosjedelaca. U nauci se smatra da tom periodu treba datirati i podizanje mnogobrojnih gradina, koje su imale odbrambeni karakter, a predstavljale su i sredite plemena. No, pitanje koje nas interesuje u vezi sa egejskim seobama i na koje bi trebalo dati odgovor, jeste: da li su populacije sa prostora zapadnog Baglkana uzele uea u egejskim seobama, a na njihovo mjesto dole druge etnike grupe i odakle su bile te grupe? U stvari treba pokuati nai odgovor na pitanje, da li su kavkaska plemena mogla doi na Balkan i imamo li za to dokaze? Kao i kod veine seoba, najloginije je pretpostaviti da je veliki prirast stanovnitva mogao uslovili odliv jednog dijela plemena, tj. pokrenuti seobe. Traei da proniknemo i u druge mogunosti za iseljavanje, od gruzijskog knjievnika Uangi Riinavilija smo uli jedno staro predanje, po kome je poslije jednog velikog zemljotresa dolo do panike i okupljanja kavkaskih naroda na jednom mjestu u Kolhidi, gdje su odluili da se isele i potrae drugu domovinu. Predanje ne pamti ni vrijeme ni zemlju kuda su se uputili, zbog toga nam nije ni izgledalo znaajno i vrijedno panje, pa smo i zaboravili na njega. Meutim, razmjere katastrofalnog zemljotresa u Jermeniji, decembra 1988. godine (a itav je Kavkaz seizmiko podruje) i njegove materijalne posljedice i psihike traume, povratile su nas na prisjeanje o tom predanju i uvrstile u ubjeenju da je jedan takav potres obzirom na tronost njihovih domova, religiozne predstave i vjerovanja, mogao imati posljedice jedne kataklizme i biti uzrok pokretanja na bijeg svega to je bilo zdravo i to se uzdalo u svoje noge. Oni su se
28

mogli orijentisati tamo gdje su znali da zemljotresa nema, a to su bile pricrnomorske stepe. Jer su znali iz iskustva da u planinskim oblastima gornjeg Meurjeja i Male Azije takoe ima estih zemljotresa. Zato su i mogli poi preko stepa i stii na donji Dunav i obronke Karpata. Tamo su mogli izvriti pritisak na lokalno stanovnitvo i izazvati lanana pomjeranja drugih plemena iz Podunavlja i sjevernog Balkana. To je ustvari moglo biti lansiranje egejskih seoba. Kakva su mogla biti ta lanana pomjeranja stanovnitva, najbolji opis nam je ostavio sv. Ambrozije (IV v.). On je bio savremenik poetka seobe naroda, to i opisuje u Objanjenima Jevanelja po Luki, X, 21, 9): A o kakvim velikim bitkama i o kakvim predstavama o tim bitkama mi znamo. Huni su ustali na Alane, Alani na Gete, Geti na Tajtalov i Sarmate. ak je i nas progonstvo Geta uinilo prognanike u Ilirik iz otadbine, i tome jo nema kraja. to se tie zemljotresa na Kavkazu, sem ovog nepotpunog predanja, iz istorijskih izvora se zna da je u XI vijeku jedan grad u Jermeniji razoren katastrofalnim zemljotresom i da je i Gruzija u vrijeme cara Vasilija u XII vijeku doivjela takoe katastrofalan zemljotres. I Movses Kalankatuaci u svojoj Istoriji... (gl. XXI), prua nam istorijske svjedoenje o jednom katastrofalnom zemljotresu na Kavkazu: U tristaosamnajestoj godini od jermenskog raunanja vremena u Dvinu je bilo nevjerovatno veliko treenje, koje se produilo cijelu godinu i odnijelo oko 112.000 ljudi. Poto jermensko raunanje vremena poinje sa 551. godinom, to se zemljotres dogodio 869. godine. Nauni dokazi za nau hipotezu i njena realnost se moe procjeniti iz naune literature o visokoj seizminosti kavkaskog prostora. Tako, sovjetski seizmolog S. V. Medvedev ukazuje na Kavkaz kao najmlae vjenane planine koje se jo uzdiu i to priblino 0,60 m za 100 godina.10 to se tie seizminosti, na Kavkazu postoje tri zone sa magnitudom 8 i vie stepeni Merkalijeve skale. To su: I. Abhasko-Megrelska, II. Sjeverno-jermenska i Juno-iberska; i III. Nahievanska zona na istonom Kavkazu. Periodinost katastrofalnih zemljotresa iznosi 130175 godina. Prema ovom autoru intenzitet i uestalost zemljotresa na Kavkazu su i nauno i istorijski potvreni te su po naem miljenju mogli biti i uzronici velikih pokretanja u migracije tamonjih naroda u praistorijsko vrijeme.
3. Pokreti Kimeraca

Indoevropske seobe oko dvije hiljadite g. st. e. nijesu ispraznile stepe June Rusije. Tamo se kasnije javljau grupacije nomadskih plemena koje zovemo Kimerci, Sarmati (Savromati) i Skiti. Na obali Azovskog mora (antikog Meotida) ivjeli su Kimerijci, po njima je u antici keranski moreuz zvan Bosfor Kimerijski. A prostor sjeverno od Kavkaza do Kaspije zahvatali su sarmatska i skitska plemena. Skupine ovih nomada su esto upadale preko Kavkaza i pustoile kavkaske narode, gornju Mesopotamiju pa ak i Malu Aziju.
29

Kimerijcima su ime dali Grci u VIII vijeku st.ere.11 Izgleda da su ranije ivjeli na Istonom Kavkazu, na Keraunijskim planinama. Etnike skupine naroda sa istonog Kavkaza imale su kao totem lik himere (gr. kimeira) po emu su izgleda i dobili ime Himera narodi. (Himera je boanstvo u obliku udovita, sa glavom lava, trupom koze i repom zmije. Olienje je zla i bljuje vatru.) Prema sovjetskim arheolozima (G. M. Bongard-Levin, 1989), Kimerci (Himirri) su pobjegli pred Skitima koji su doli sa istoka. Poznat je tzv. Kimerijsko-Traki udar poetkom VIII v. st. e. na pravcu Podunavlja, kojom prilikom su doprli do predgorja Alpa. Drugi jedan pohod Kimerijaca dogodio se krajem VIII v st. e. kada su prodrli preko Kavkaza pokorili savez kolhidskih plemena Halidu i sukobili su se sa Asircima kod planine Taurusa 705. g. st. e. Zatim su prodrli u Malu Aziju kao najamnici Urartu i sruili dravu Frigijaca. Prilikom istog prodora napali su Lidiju oko 650. g. st. e. i konano izbijaju na maloazijsku obalu Egejskog mora. Nema dokaza da su prelazili na evropsku stranu. Ovu provalu Kimerijaca slijedili su i njihovi srodnici i susjedi Skiti.12 Nije nemogue da su prodori Kimerijaca mogli izazvati i lanana pomjeranja i zahvatiti kavkaski prostor. Uostalom, zato im se nijesu mogli pridruiti i neka kavkaska plemena koja su produila i ostala na Balkanu? Naalost o tome nemamo vijesti, ukoliko ne bi mogla da se prihvati kao takva, jedna informacija koju donose gruzijski arheolozi: Od helenskih vremena (VIII v. st. e.) u istonim oblastima Kolhidije poinje raseljavanje Kartla, plemena istonogruzijske jezine grupe.13 Ova informacija nije vezana za Kimerijce, ali se ponovo postavlja pitanje da li su se Kolhiani mogli prikljuiti borbenim Kimerijcima, inae njihovim sjevernim susjedima. Meutim, ove hipoteze moramo primiti sa velikom rezervom jer nas arheolozi uvjeravaju da na balkanskom prostoru od 800. g. st. e. nije vie bilo doseljavanja i pretumbacija.
4. Znaaj cirkmpontijske regije

Sada se postavlja pitanje da li pojam tzv. egejskih seoba, moe i dalje ostati kao shvatanje najezde iskljuivo panonskih ili podunavskih plemena na Balkan i Malu Aziju. Ako bi se dokazale seobe kavkaskih plemena na zapadni Balkan, zato one ne bi mogle biti incijatori lananog pokretanja panonskih i podunavskih plemena prema Grkoj i Maloj Aziji, a ovih dalje prema Egiptu i Bliskom istoku. Tako se Crno more ponovo javlja u funkciji orijentira i stoera cirkulacije. A same seobe bismo mogli nazvati kavkaske seobe.

Na prethodnim stranicama razmatrali smo seobe i kretanja Indoevropljana za vremenski period od oko 2.000 godina. Pri tome smo mogli da zapazimo od kolikog je odluujueg znaaja za ta kretanja i njihove pravce i smjerove bio vaan geografski poloaj Crnog Mora. To ukazuje na njegov geografsko-istorijski znaaj u samom zaetku konstituisanje Evrope i Bliskog Istoka. No i u ranijim periodima od II polovine IV milenija, do poetka II milenija cirkumpontijska provincija (protoindoevropski period) bila je vrlo aktivna u cirkulaciji dobara materijalne kulture (bakar i bronza) kao i duhovnih dostignua tog prostora. Ta kretanja su se izmjenjivala u oba pravca. Njima pripadaju i doseljavanja u Evropu iz Male Azije raznih etnokulturnih grupa od paleolita do mlaeg neolita.
30

D. Identifikacija etnikih grupa i plemena koja su uzela uea u seobama

Moe se postaviti pitanje zato se toliko zadravamo na egejskim seobama? Prije svega, zato to je to vrijeme velikih razmjetanja novog stanovnitva na naem prostoru i to bismo htjeli da dokuimo da li su u tim seobama uzela uea plemena sa kavkaskog podruja? Za to emo pokuati da analiziramo kretanja nama poznatih naroda (plemena) iz vremena egejskih seoba.
31

a) Iz prvog napada na Egipat poznata su imena plemena: Akaivaa, pretpostavlja se da to treba da budu Ahajci, opte ime za Grke iz doba Mikene, koje je koristio i Homer. Skardana (kardana), misli se da je to pleme ili (narod) iz grada Sarda iz Lidije. Pretpostavlja se da su se naselili na Sardiniji koja je po njima i dobila ime. Ovakav zakljuak potvruju istraivanja savremenog sardinskog naunika Massimo Pittaua, koji zakljuuje: Sardi su doli s mora i pokorili narod koji je ivio na ostrvu i koji je bio mnogobrojniji, ali manje jaki narod. Poto su Sardi imali pomorsko zanimanje, oigledno da su drugi sredozemni narod Grci i Feniani brzo s njima uspostavili trgovinu i graanske odnose na moru, naime po njima su i nazvali ostrvo Sardinija.14 Rezultati istraivanja sovjetske naunice N. Krasnovske uglavnom se podudaraju sa M. Pittau-om. Ona konstatuje da su ... u XIV IX v. st. e. u Maloj Aziji ivjela etnika grupa, koja je figurirala u nekoliko egipatskih izvora sa imenom ardana.15 Zajedno sa drugim plemenima istonog Sredozemlja uli su u koaliciju, vie puta ratujui sa faraonima, dobivi u njihovim izvorima naziv narodi s mora. Jedan dio ardana je pretrpio poraz u bici sa Faraonovom vojskom i bjeei od obala Egipta, odstupili su u Libiju ili kakvu drugu oblast sjeverne Afrike. Poslije nekog vremena taj dio ardana se preselio na tiho i bezopasno mjesto, na ostrvo Sardiniju. Luka, najverovatnije pleme (narod) maloazijskih Likijaca naselili su Junu Italiju, Lukaniju, poto su i oni uestvovali u neuspjeni pohod na Egipat. Neki autori maloazijsku Likiju indetifikuju sa narodom Luka. Tura, za ovu etniku grupu postoji miljenje da su doli iz maloazijske Lidije. Definitivno su se smjestili u Srednjoj Italiji, Etrurija, (Etrurci), dananja Toskana. Po italijanskim arheolozima un popolo del Asia Minore. Ovo nam je pleme od posebnog znaaja zato emo mu se ponovo vratiti. b) Iz drugog talasa naleta Varvara, na Egipat, imamo njihova imena iz egipatskih izvora a koja su arheolozi i filolozi pokuali da odgonetnu: Pelsati, za njih znamo jo iz Biblije, pod imenom Filistejci. Prema arheolokim nalazima imali su istu kulturu kao i mikenski Grci i Kriani, to znai da su bili Heleni ili iz njihovog kulturnog uticaja, npr. Pelazgi (Pelasti) to odgovara i njihovom nazivu Pelsati. Na ispravnost ove teze upuuje i ime filistejskog grada Peluzije, juno od Gaze. Po jednoj verziji oni su sa ilirskog prostora iz grada Pelaste, odakle su ih pokrenuli Dorci? Deneji (Danauni) su najvjerovatnije Danajci, Homerov alternativni naziv za Grke iz mikenskog vremena, koje su takoe pokrenuli Dorci, a pretpostavlja se da su naselili Junu Italiju. To su moda prvi Grci koji su naselili tarentski zaliv, zaetnici Magna Greciae. Poslije prvog neuspjelog napada na Egipat, stie se utisak da su se narodi s mora organizovane povukli i da su planirano naselili Italijanski prostor, pa ak se moe pretpostaviti da su o njemu imali
32

i neke informacije. Kao to smo vidjeli naselili su Sardiniju, Etruriju, Lukaniju i tarentski zaliv. No postavlja se pitanje da li su Etruci, Luka i Deneji doli na mjesto odredita morem ili se povratili preko Balkana na Apeninske poluostrvo. Rezonujui logino, prednost bi imala prekomorska varijanta, kao i za Sardince. Prvo, ti su narodi sa obala Male Azije i Egeja imali pomorska iskustva, vjerovatno i svoje brodove, to se vidi iz egipatskih izvora. I drugo, to su posebno Etrurci, ubrzo uspostavili plovidbu i gusarenje po Tirenskom moru koje je po njima i dobilo ime (Tireni). I Sardi su rano poeli sa gusarenjem. A brzina sa kojom su Etrurci razvili svoju kulturu, umjetnost, pismo i dominaciju na veem dijelu Apeninskog poluostrva, takoe govori da su doli sa prilino razvijenom kulturom i sa prostora koji je bio na kulturnom nivou Istonog Mediterana. Od vremena egejskih seoba Junu Italiju naseljavaju i plemena Dauni, Japige, Mesapi i dr. Ova plemena imaju dosta slinosti i u kulturnom i u antropolokom smislu sa njihovim susjedima na istonoj obali Jadranskog mora pa se predpostavlja da su istog porijekla. Kada su doli i kako su doli? U svakom sluaju prednost ima dolazak morem, na to upuuje i blizina balkanskog kopna. A vrijeme dolaska prema nekim arheolozima je oko 1.000 g. st. e. to vai i za Ture (Etrurce). . Batovi smatra, da: prodor nosilaca kasne bronze sa Balkana u Junu Italiju poinje u XI vijeku st. e. nastavlja se u X vijeku st. e. odakle potiu etnike veze Ilira sa Italijom.16 c) No, od svih naroda (plemena) najzanimljiviji su nam Ture. Samo ime Ture izgovara se razliito od raznih naroda. Ovu etniku grupu su jo zvali: Tursenoi, Turhenoi, Tussia, Tuschy, Tyrehenianoi (Mare Tireno), Etrurci i danas Toskani. Ako bi istraivali njihovu dublju prolost vjerovatno da bi to bila etnika skupina sa istonog Kavkaza, Tusci, iji su ostaci dananji Tui iz sjeverne Gruzije (Tueti ili Cova Tuini).71 Moda su se Ture spustile u Malu Aziju (Lidiju) kada i Hetiti, oko 2.000 g. st. e. pa odatle nastavili dalje. Jezik kavkaskih Tuina pripada ibersko-kavkaskoj grupi govora a ne indoevropskoj grupi, to nas upuuje na moguu srodnost sa Etrurcima, iji jezik takoe nije bio indoevropski. Religija je i kod Etruraca imala veliku ulogu u njihovom svakodnevnom nainu ivota. A himera kao totem Etruraca ukazuje na njihovo istono-kavkasko porijeklo. Himera je prisutna u primijenjenoj umjetnosti kod Etruraca (himera iz Arezza V v. st. e.) kao i kod kavkaskih Albanaca (zlatni nadgrudnjak sa likovima himere iz VIII v. st. e.) i kasnijoj hrianskoj primijenjenoj umjetnosti, stela od granita u kavkaskoj Albaniji. (Staraja Duga iz 1641. godine).18 Teoriju o prastarom porijeklu himere, potvruje nam i Homer u Ilijadi kada o trojanskim saveznicima Likijcima (maloazijska Likija) susjedima Lidije i Karije pjeva: Himeru besnu neman, znai Homer je znao da Likijci pripadaju himera narodima kao i njihovi susjedi iz Lidije.
3 O porijeklu Mira

33

 Tako obojica oni od dvojice savladani brae krenu u Ereb, Sarpedonovi hrabri drugari, vini koplju, otac im Amisadar Himeru othrani besnu neman, na propas ljudima mnogima. (Ilijada, V-336-9) Vjerovatno je da su i mikenski Grci imali negativna iskustva sa narodima istono-kavkaskih etnikih skupina u vrijeme egejskih seoba i da su im dali epitet himera narodi. Grci su najvjerovatnije po istoj logici i najblioj oblasti sjevernih susjeda dali ime Khimara (alb. Himara). U prilog ovoj hipotezi moe se istai i prenoenje kavkaskog toponima Keraunijske planine na Balkan. O kavkaskim Kerauinijskim planinama pie Strabon u svojoj Geografiji, opisujui granice kavkaskih Albanaca: . . . sjeverna strana okruena je sa kavkaskim planinama, po tome to te planine nadvisuju ravnicu nazivaju se, naroito njihovi djelovi pored mora, Keraunijskim planinama.19 Govorei o balkanskim Kerunijskim planinama Strabon kae sljedee: ... iznad Epidamna i Apolonije do Keraunijskih gora stanuju Bilini, Taulatijci, Partini i Brigi, a tamo su negdje blizu i rudnici srebra u Damastiji... (prevod prema R. Katiiu, (po Meinekenovom izdanju 7, 7, 8). Ove Keraunijske planine se nalaze na granici Epira i Albanije, a danas se zove Rt Akrokeraunija (Lingueta Gloses).20 No o porijeklu Etruraca moe se postaviti i druga hipoteza. Znamo da su Etrurci sami sebe zvali Raseni. Od kuda dolazi i to znai to ime, do sada nije objanjeno. Zato emo pokuati da damo doprinos tom pitanju i ako Etrurci nijesu predmet naih istraivanja. Svjesni smo koliko je to teka i obimna tema, ali nas interesuju jer rasvjetljavanjem njihovog porijekla, rasvjetljavamo porijeklo i drugih etnikih grupa jugo-istone Evrope. Piui o krajevima istonog Kavkaza, Strabon u svojoj Geografiji vie puta pominje oblast Araksenu.21 A govorei o rijeci Araksu kae: ...kada proe ravnicu Araksenu, uliva se u Kaspijsko more. Znai, Araksenom se podrazumijevaju ravniarski dijelovi jugozapadne obale Kaspijskog mora. (Araks se u antici ulivao direktno u Kaspijsko more, dok se danas uliva u r. Kuru.) Dananje ime Araks je nastalo od grkog Arakses () to dolazi od (araksai), a znai razbijati, ruiti i si. No Araks je imao i druga imena, lat. Phasis, jerm. Jera, gruz. Raki i turski Ras. Najvjerovatnije da je gruzinsko ime ibero kavkaskog porijekla (tj. huritskog). Slino bi se moglo rei i za tursko Ras, da je naslijeeno od Protohetita ili Urartu jezika. Znai ako je ta pokrajina Araksena dobila ime po grkom Araksu, logino je da je morala imati ime i po huritskom Raki ili Ras, a ono bi zvualo kao Rasena. A Rasena nije nita drugo do imena Etruraca, kako su zvali sami sebe. No ovu hipotezu, da su Etrurci sa donjeg Arksa, u svakom sluaju treba ozbiljno shvatiti. Njoj idu u susret i najnovije pretpostavke da su Etrurci u srednju Italiju doli suvim, pa ne iskljuujemo mogunost da su mogli doi migracijom drugih kavkaskih plemena. No, ovim se otvara i pitanje porijekla imena grada Rasa, rijeke Rake i Rake (oblasti) uopte.
34

Da li ova imena imaju neku vezu huritskim imenom r. Raki, tj. Araksom, bilo preko starobalkanaca, Ilira ili preko Protosrba? No ovo je druga tema koja ne spada u okvire ovog rada. Indetifikujui neke etnike grupe i plemena koji su uestvovali u egejskim seobama i njihova naseljavanja, mi smo posrednim nainom utvrdili ili bolje rei sagledali izvjesne slinosti sa etnikim grupama tj. populacijama koje su naselile ilirski prostor june Albanije. No, da li su oni uzeli uea u egejskim seobama, odakle su doli, kada i kuda, jo nemamo vrstih argumenata. Za to nam ostaje da traimo odgovore na postavljena pitanja. Ako prepostavimo da su Protiliri kavkaskog porijekla i da su uzeli uea u egejskim seobama, polazna taka njihovog pohoda mogla bi biti obala Male Azije, u tom bi sluaju njihov dolazak na istono-jadranske obale mogao biti kao kod Etruraca i Sarda, morem. No, ako bi startovali sa Kavkaza vie bi izgleda bilo za dolazak preko ruskih stepa, u tom sluaju pokreta njihovog pohoda ne bi mogla biti invazija srednjoevropskih naroda, nosioca kulture polja s urnama, ve bi obrnuto, Kavkasci mogli biti pokretai seobe srednjevropskih naroda. Trag o antikim plemenima s Kavkaza u vrijeme mlae bronze nalazimo u Homerovoj Ilijadi, koji pjevajui o trojanskim saveznicima veli: A Helizonima Odije bese voa i Epistrof, oni iz daleke behu iz Alibe, rudnika srebra. (II 856 7) Dakle, Aliba nije nita drugo do kolhidsko pleme Halibi (Alibi), uveni rudari i metalurzi. Najloginije je da su ovi saveznici Trojanaca doli sa istoka, preko Male Azije. Kao to je prikazano, iz prve najezde naroda s mora na Egipat uglavnom su odgonetnuta imena koje pominju egipatski izvori i pratili smo ih do njihovog nastanjivanja. Meutim, iz druge najezde ostala su nerazjanjena imena Zekeri, ekerei, i Veei. S pretpostavkom to se o Zekerima i Sekeraima moda radi o jednom narodu? Za ekere (Shekelesh) postoji prepostavka da su se naselili na Siciliji, koja je po njima i dobila ime (J. Alvar, 1989, 42). Kada su Grci doli na Siciliju zatekli su narod Sikule (Sikuloi), koji su mogli biti potomci ekerea. Karakteristino je da su svi odgonetnuti narodi, odnosno plemena sa mikenskog prostora ili Male Azije. Znai, nijesmo identifikovali izazivae egejskih seoba nego progonjene. Iz toga bi moglo da proizae da su pokretai egejskih seoba ostali na balkanskom prostoru. Od njih znamo po imenu jedino Dorce. No njihovo djelovanje je bilo ogranieno na pravcu TesalijaPeloponez. Druga plemenska skupina tzv. kulture polja-sa urnama iz Srednje Evrope dola je otprilike do Neretve, pa je prostor Hercegovine, Crne Gore i Albanije zaobien. Ostaje prostor izmeu Neretve i Tesalije ili kako je taj prostor u arheologiji ve definisan izmeu Neretve i Epira, a po dubini do donje Drine, nepokriven. A ba je ovaj prostor omeen grobnim humkama, pa se moe pretpostaviti da je naseljen srodnim etnikim grupama.22 Obzirom da
35

je na Kavkazu sve do IV v. st. e. osnovni vid sahranjivanja bio u grobnim humkama, onda nije nita loginije nego na prostoru izmeu Epira i Neretve traiti potvrdu nae hipoteze o kavkaskom porijeklu ilirskih plemena. Pokuaemo dokazati tu hipotezu na nain to emo multidisciplinarno prouiti ta dva prostora iz oblasti arheologije, istorije, mitologije, antropologije, etnologije, filologije i si. u periodu od kasne bronze do gvozda II, a zatim dobijene rezultate komparirati, kako bismo ustanovili stepen podudarnosti.
NAPOMENE:
1

III. ANTIKI MITOVI I PREDANJA U SVIJETLU LOGOGRAFA

Tvrdokornim naunicima je teko shvatiti da mitovi ili drame nijesti nita manje stvarni od artefakata: kostura, orua, oruja itd. Erih From Tamo gdje prestaju istorijski izvori i arheoloki dokazi materijalne kulture, ovjek posee za mitovima, da bi mogao jo dublje da prodre u tamu prolosti. No mitovi ne nose samo informacije o nekom dogaaju ili linosti, to bi bilo njihovo racinalno jezgro, ve su i vrlo sloena tvorevina ljudskog duha. Mit moe da ima neki dublji smisao, neku religioznu ili moralnu pouku. On se u vremenu i prostoru razvija, dobija fantastine forme, prilagoava se potrebama drutva i vremena. Mitovi su riznice znanja, a i poetsko djelo stvarano imaginacijom bezbrojnih nepoznatih stvaralaca. Mit moe da ima socijalnu poruku kao i vaspitnu ulogu u odreenim drutvenim uslovima. U tamnim milenijumima kroz koje je prolo ljudsko drutvo, mit je pored domaeg ognjita odigrao krupnu ulogu, produhovljavanja i poodrutvljavanja ljudske civilizacije. Grki su mitovi zasnovani preteno u VIII st. e. To je bila u stvari potreba i elja Grka da prodru u vrijeme i dogaaje mikenske civilizacije. Trebalo je dakle, premostiti tri-etiri vijeka, tzv. geometrijsko doba ili kako ga neki zovu mrano doba Helena (Dark Ages). Heleni su imali posne i aridne zemlje, kada su uvidjeli da uzalud oru i kopaju, okrenuli su se moru i duhovnoj avanturi. U grkim mitovima, kao uostalom u itavom grkom mentalnom kompleksu, dolazi do izraza agon. Bogovi i junaci se meusobno bore i gloe, kraljevi i gradovi (polisi) meusobno ratuju, otimaju ene i podmiuju bogove, ali nikada na vulgaran nain, uvijek sa poetskim zanosom i dostojanstvom, na prirodan nain, ali i bez sentimentalnosti. I to dostojanstvo je, to najvie imponuje kod Helena, sa time se i izdvajaju od ostalih naroda. To je helenska samosvijest kojom se razlikuju u antici od ostalih, koja je osnova za helensku prepotenciju da su im ostali narodi bili varvari. Za razliku od Rimljana kod kojih su mitologija kao i religija imale pragmatinu ulogu i sluile ciljevima rimske drave. Mi emo se posluiti nekim mitovima za koje mislimo da bi nam omoguili da bacimo vie svijetla na prostor i vrijeme u vezi sa moguim dolaskom Kavkazaca na Balkan. Ustvari, pokuaemo da idemo unatrag, kako bi se oslobodili nataloenih naslaga i kako bi doli do onog istorijski racionalnog jezgra. Poto grki i rimski mitovi imaju
37

52-55.
2

Gimbutas Maria, The Indo Europians in the fomth and third milenia,

S. Dimitrijevi, Problem eneolita na Jadr. Praistorija II, Sarajevo 1979, 378. 3 Martine Andre, Indoevropski jezici i Indoevropljani, Novi Sad, 1987. g. 4 Velika sovjetska enciklopedija 1973, Tom 11, str. 501. 5 The Times Atlas of World Hystori, grupa autora, London, 1984. 6 M. Martine, Indoevropljani i indoevropski, Novi Sad, 1987, 96. i B. Jovanovi, Indoevropljani i eneolit u Jugoslaviji. Praistorija II, Sarajevo 1979, 401. 7 A. Benac, Praistorija Jugoslovenskih zemalja, 757/3 ANBiH, Sarajevo, 1987. 8 Prema M. Garaaninu, Istorija Crne oGre I. Titograd, 1967. g. 9 R. Katii, Enhelejci, oGdinjak XV CBI Sarajevo, 1977, 40. 10 S. V. Medvedev, Seizmieskie rajonizovanje SSSR, Moskva, 1968, 227257. 11 BSE, T. 16, Moskva 1956. g. (Kavkaz). =/(/0/J 12 Z. Kosidovski, Biblijske legende, BGD, 1988, 2. Melikivili G. H. 1959, 6293 i Mikeladze T. K. 1974. g. 975. Dervnejije gosudarstva Kavkaza i Srednjei Aziji, Moskva, 1985. g. 14 Pittau Massimo, Lingua e civilta' di Sardignei, Caglari, 59. 15 Krasnovskaja N. A. Proishodenija i etnieskaja istorija Sardincev, Moskva, 1986, 39.
16

" BSE, Tom VII, Mokva 1972, 363. 18 Ahundov D. A. Arhitektura srednjevo i ranesrednevo Azerbajdana, Baku, 1986, 242. (Prikazivanje Hrista u vidu Himere). 19 Strabon, Geografija, XI, 4, 1. Antinie istoniki praistoriji Azerbaidana, Baku, 1987. god. 20 R. Katii, Enghelejci, Godinjak, XV, CBI, Sarajevo, 16. 21 Strabon, Geografija (II, l, 14; XI, 7, 2/, 14, 3). 22 M. Garaanin, Iliri i Albanci, SANU, Beograd, 1988, 78.

. Batovi, 7620.

36

vie varijanti, mi ih donosimo onako kako su ih dali D. Srejovi i A. Cermanovi u njihovoj knjizi Renik grke i rimske mitologije i Rober Grevs u knjizi Grki mitovi. i. Kadmo i Harmonija Tebe. Kadmo () eponimni heroj Kadmejaca, stanovnika beotske

Kadmo je sin fenians'kog kralja Agenora i Telegase ili Argiope, Europin, Kilikov i Fenikov brat. Poslije mnogo peripetija naselio se u beotskoj Tebi. Kadmo je u Tebi sreno ivio sa Harmonijom, koja mu je rodila petoro djece: sina Polidora i kerke Autonoju, Inonu, Agavu i Semelu. U dubokoj starosti suprunici su bili prinueni da napuste grad, prepustili su tebanski presto svom unuku Penteju, a zatim su otili u zemlju Enhelejaca. Proroite je objavilo da e Kadmo i Harmonija, na volovskim kolima i u vidu zmije, predvoditi silnu varavarsku vojsku, koja e pobjeivati sve dok ne pokua da otme delfijsko blago. Tek tada e varvari biti uniteni, dok e Kadmo i Harmonija biti prenijeti na Ostrva blaenih. Prialo se da je grad Butoe (Budva) dobio ime po volovima koji su dovukli kola sa Kadmom i Harmonijom u zemlju Ilira. Enhelejcima je reeno da e pobjediti Ilire ako Kadma izaberu za vou. Kad su oni posluali ovaj savjet, Kadmo je izvojevao pobjedu nad Ilirima i zagospodario nad njima. Harmonija je ovdje rodila sina Ilirija. Prema drugom predanju, Agava je predala Kadmu vlast nad Ilirijom. Neki priaju da su suprunici pretvoreni u zmije tek u ilirskoj zemlji i da je to bila kazna za ubistvo Arejevog sina. Kadmov i Harmonijin grob pokazivan je na raznim lokacijama, od Rizonskog zaliva do Epidamna (Draa). to nas interesuje o Kadmu? Prvo da pokuamo grubo odrediti vrijeme kada je doao meu Enhelejce i ulogu koju je imao meu njima? Kadmo je mnogo uvaavan od strane grkih pisaca. On je kao nehelen, mitska linost o kojoj se najvie pisalo, no i pored toga ostao je do kraja tajanstven. Grci mu ne bi dali toliko znaaja da nije u mitsko vrijeme odigrao vane uloge meu Grcima a i meu Ilirima. Vrijeme u kojem je Kadmo boravio meu Grcima moe biti u irem smislu mikenske doba ili vrijeme srednje bronze. Prema mitu, obilazio je ostrvo Rodos i Teri, zatim Trakiju, iz ega bi se moglo zakljuiti da je putovao morem, to je normalno za Fenianina. Dalje, legenda ga dovodi u vezu sa kraljem Kolhide Ejetom, to bi trebalo da znai da se radnja odigrala u vrijeme pohoda Argonauta i prije trojanskih ratova. No, na ovo se ne moemo oslanjati, ve nam vie slui kao grubo pribliavanje.
38

Prema legendi pokazao se kao graditelj, podie tvrave iz koje se razvija Teba, kojom vlada kao kralj. Bjei iz Tebe, moda zbog politikih razloga, a moda opet zbog najezde Varvara. Dolazi u zemlju Enhelejaca, to znai da su Enhelejci ve bili formirani kao pleme, dok nauka formiranje ilirskih plemena stavlja kasnije, u fazu gvozda I. U legendi se pominju krave i volovi, to treba pripisati istonim, egipatskim kultovima. Isto tako pominjanje zmije pripada ilirskom kultu, no i to u krajnjoj liniji moe da bude egipatski kult. Volovske zaprege treba shvatiti kao tehnoloki novitet kod Protoilira u vrijeme bronze. Proroanstvo mu predvia da e voditi varvarsku vojsku na Delfe, kada e varvari biti uniteni. No, kako proroanstvo obino predviaju ono to se ve dogodilo ili to se eli da se dogodi, to se njime potvruje pretpostavka da su Iliri i Enhelejci uzeli uea u nekom napadu na Delfe. Kadimo je doao kod Enhelejaca, kad su bili u neprijateljstvu sa Ilirima. Kako ovo shvatiti ako nauka tretira Enhelejce kao ilirsko pleme. Mi to shvatamo tako, da je Kadmo organizovao starosjedioce Enhelejce, protiv invazije Ilira, upravo kavkaskih plemena. Upotreba termina Iliri uzimamo kao mogunost kasnije interpolacije. Iz ove legende prvi put saznajemo za razliku izmeu Ilira i Enhelejaca. Sve se ovo moglo dogoditi na poetku egejskih seoba Ali to treba dokazati. a) Kadmov grob Vie se grkih a kasnije i rimskih pisaca angaovalo piui o grobu Kadma i Harmonije. Najverovatnije da je taj grob bio svetilite, jer je to bilo uobiajeno da grobovi znaajnih linosti postanu religiozna sredita. Njihova grobnica (tumul, kameni), vjerovatno da je bila kamena gomila, humka. Apolonije Rodsto. koji je prikupljao informacije od starijih pisaca, nas obavjetava da: . .. su se naselili neki Kolhiani na ilirskoj Crno-dubokoj rijeci gdje je grob Kadma i Harmonije. Stefan Vizantinac, (V v. n. e.) donosi nam vijesti grkog geografa Eratostenta iz III v. st. e.: Eratosten pie u treoj knjizi svojega zemljopisnog djela: .. . Dalje stanuju Taulantinci. Grki grad Epidamno na poluotoku koji se zove Dirahij, rijeka Drilon i Aoj, oko kojih se pokazuju grobovi Kadma i Harmonije.1 Slino ponavlja i Atenej, citirajui Filarha, istoriara iz III v. st. e. Mnogima je razglaeno mjesto u Iliriji (to se zove) Kilici, kod kojega je spomenik Kadmu i Harmoniji, kako pria Filarh u dvadeset i drugoj knjizi svoje povijesti.2 Kalimah iz Aleksandrije, pie: da su Kolhiani zaustavili vesla . . . kraj kamena Plavokose Harmonije Zmije . . .. I rimski pisci su pisali o Kadmu. Naveemo samo jednog od njih. To je jedan komentar uz Verglijevo djelo Eneide, tzv. Scholia vatikana, evo to pie: Cadmus, Agenoris filius relictis Thebis, comite
39

Harmonia coniuge, fortunae iniurias sustinens, fines Macedoniae supergressus, parvulum filium, qui iuxta Iliricum fluvium ab Harmonio editus fuerat, dereliquit. (Kada je Kadmo, Agenorov sin, ostavio Tebu u drutvu svoje supruge Harmonije, podnosio je udarce sudbine i kada je preao granice Makedonije, ostavio je malenog sina kojega je Har3 monija bila rodila kod Ilirske rijeke). Kadmo je toliko bio uao u grku literaturu da i rimski pisci nastavljaju tu tradiciju, uzimajui ga za linost svojih spjevova i literarnih djela. Ali to se vrijeme vie udaljavalo to su djela bila sve manje istorija, a sve vie literatura. Poslije pada ilirske drave, teite komunikacije izmeu Italije i istonog Balkana prenosi se na Jonsko more, odnosno Juna Italija Juna Ilirija i Zapadna grka obala. Tamo su bili i interesi Rima, a obala od Neretve do Draa ostaje po strani i tone polako u zaborav. I u literaturi se osjeaju ta kretanja, jer i ona se povodi za kretanjima ljudi i dobara. Pa i o Kadmu se pie sve vie u vezi sa junim dijelovima Ilirije. To je moda i povelo R. Katiia da Kadmovo boravite meu Ilirima (Enhelejcima) vee za okolinu Lihnida (Ohridsko jezero) to nam ne djeluje ubjedljivo. Mi naprotiv vidimo da iz starijih vijesti o Kadmu, koje i ako imaju preteno karakter istorijskog mita, moemo razumjeti da im je zajedniko da je boravio meu Enhelejcima, da mu se grob nalazi iza Dirahija, kod Drilona ili ilirske rijeke tj. po Filarhu, na Kilici i da su se Kolhiani doselili meu Enhelejce poslije smrti Kadmove. Traei izvore koji nam mogu dati najpouzdanije podatke o Kadmu, mislimo da to mogu biti grki geografi, koji su razvili poseban rod putopisa tzv. Periplus to znai O plovidbi. To su bili u stvari prirunici za plovidbu po Mediteranu. Periplus Pseudo Skilaksa, potie iz sredine IV v. st. e. a misli se da je sastavljen na osnovu podataka iz literature starijeg datuma. No taj je tekst stigao do nas korumpiran, sa dosta glosa. Zbog toga su mu mnogi istraivai prilazili sa nepovjerenjem. Periplus istono-jadranskom obalom nabraja luke od sjevera ka jugu. Tekst je podijeljen na poglavlja (take), tako to XXIII poglavlje dolazi do Mljeta, a XXIV i XXV opisuje luke junog Jadrana. Evo tog teksta po tz. vatikanskom rukopisu:4 , XXIV Manijci. Poslije Nesta je rijeka Naron, ulaz u Naron nije uzak, u njega mogu uploviti i trijere i teretni brodovi do gornjeg emporiona, udaljenog od mora 80 stadija. Ovi su Manijci ilirsko pleme. Iznad emporiona je veliko jezero, a to jezero dopire do Autarijata, ilirskog plemena. Na jezeru je ostrvo od 120 stadija. To ostrvo je veoma pogodno za obraivanje. Iz tog jezera istie rijeka Naron. Od Narona do rijeke Ariona plovi se jedan dan, od rijeke Ariona plovi se pola dana, a tamo su stijene (kameni) Kadmosa i Harmonije i hram udaljen od rijeke Ariona. Od rijeke Ariona plovi se u Budvu i emporion.
40

XXV Enhelejci. Ilirsko pleme su Enehelejci naseljeni oko Rizusa, od Budve do grkog grada Epidamonsa plovi se dan i no a putem tri dana. Lake emo analizirati ovaj tekst ako ga budemo tretirali uporedo sa tekstom Fijojna^JBiblosa, za kojega se misli da je crpio podatke iz istog izvora kao Pseudo Skilaks. Evo Filonovog teksta koji nas interesuje: I od rijeke Narona do rijeke Ariona plovi se jedan dan. A od rijeke Ariona plovi se pola dana i tamo su kameni Kadma i Harmonije 5 i svetite podalje od rijeke Ariona. Nas interesuje poloaj kamena Kadma i Harmonije, a da bi to nali moramo da otkrijemo tajnu, ta je to rijeka Arion, jer se to ime nigdje vie ne pominje i nepoznato je nauci? R. Katii smatra da je prepisivakom grekom r. Narona (Neretva) zamijenjena za rijeku Arion. No, Katii ne uzima u obzir to i sam kae da se r. Arion u istom tekstu vie puta pominje. To znai predpostavku, da prepisiva nije znao nita iz geografije jer navodno ta rijeka ne postoji, ili jo tee, da je morao vie puta da napravi prepisivaku greku, to je teko povjerovati. Neki su pokuali da rijee problem, kao J. Lui, da Arion predstavlja Omblu, to je prihvatio i C. Miiller. Drugi smatraju kao M. Sui, da je dolo do zamjene rijei Drilon (Drim) sa Arion, prilikom prepisivanja. U tom bi sluaju Pseudo-Skilaksov itinerer, ako je iao od sjevera na jug odjedanput promjenio smjer, to je malo vjerovatno, a jo veu protivrjenost bismo dobili ako bi se u Filonov tekst zamijenio Arion za Drilon, da se iz Narone plovi za Drilon za jedan dan to je za plovna sredstva onog vremena nemogue. to se tie stava prema glosama u XXIV poglavlju, smatramo da se i suvie podozrijeva glosatorima. itaoc nekog teksta se usuuje da unese neke izmjene ili dopune tek ako je siguran da se radi o greci ili zabludi. Tako treba shvatiti da su glosatori tokom vremena poboljavali stare tekstove sa novim saznanjima. to ne znai da nije bilo i neukih i neodgovornih. Zbog toga drimo da je tekst XXIV poglavlja korektan i da je u skladu sa stanjem maritimnih uslova u vremenu kada je pisan. Zato i treba prii, traei prije svega materijalne injenice, a ne greke, a to znai da proraunamo prvo potrebno vrijeme putovanja izmeu pojedinih luka, pomenutih kod Pseudo-Skilaksa i Pilona, u uslovima antike plovidbe. U antici se plovilo na vesla ili na jedra, ili najee kombinovano. Zato usvajamo da su brzine priblino iznosile: za jedrenje 5 NM/h za veslanje 4 NM/h Mi emo usvojiti prosjek od 4,5 NM/h. (Podaci prema A. Veljiu i . Govediu).6 Antiki pomorci su rijetko plovili zimi. Obino su se drali obala ili nekih prepoznatljivih repera. Dan plovidbe, kao to se vidi, kod

41

Pseudo-Skilaska raunali su od izlaska do zalaska sunca, a to je u ljetnom polugou iznosilo za proljee i jesen od 10 12 h, a u junu i julu i do 14 h. Antiki su geografi sami morali ploviti pored pojedinih obala kako bi mogli unositi podatke za svoj peripl, (sluaj sa Arijenovim periplom Crnog Mora). Ili su, od pojedinih poznatijih kapetana dobijali podatke. A antiki kapetani, (trijerarka) morali su dobro poznavati obale ako su mislili ostati ivi. Morali su znati uvale i sklonita mjesta, kako bi se spaavali od nevremena i obalske gradove gdje mogu dobiti hrane i vode i gdje mogu popraviti brod. Morali su znati i priblino vrijeme plovidbe izmeu pojedinih luka, kao i koje je pleme neprijateljski raspoloeno a koje nije i tome slino. Prema tome, na njihove informacije se moemo oslanjati. Raun potrebnog vremena plovidbe izmeu nekih luka Junog Jadrana u antikim uslovima:
Relacije Distance7 u NM u as. Plovidba u danima

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Ploe (Narona) Gru (Ombla) Ploe (Narona) Rose (Rt. Otra) Ploe (Narona) Budva Ploe (Narona) Lissos (Drilon) Budva Dra (Epidamno) Rose (Rt. Otra) Bar (Rt. Ratac) Rose (Rt. Otra) Ulcinj Budva Lissos (Drilon) Rose (Rt. Otra) Budva Budva Bar (Rt. Ratac)

73 100

115 172 83 30
46 56 18 14

16,22 22,22 25,55 38,22 ] 18,44 6,66 10,22 12,44

4

3,11

1,18 1,58 1,82 2,73 1,31 0,47 0,73 0,88 0,28 0,22

Da provjerimo sada vremena plovidbe, po varijantama pojedinih autora: Po R. Katiiu: Za Pseudo-Skilaksa, ako bi Arion bila Narona, onda bi se iz Narone do Budve plovilo 25,55 sati ili neto vie od jednog dana pod uslovom da se plovi i nou, a neto manje od dva dana ako bi se plovilo samo danju. Od Budve do Draa (Epidamna) plovilo bi se 18,55 sata, to je oko 5 sati manje nego to pie kod Pseudo-Skilaksa, no u to nije uraunato vrijeme za uzimanje hrane i odmor. Ako bi Katiiev predlog primijenili kod Pilona, moglo bi da se shvati da bi se plovilo iz Narone u Naronu, zbog toga Katiievo gledite ne moemo prihvatiti. Prema J. Luiu, da je Arion Ombla: Po Pseudo-Skilaksu ne moemo da uporeujemo vrijeme izmeu Omble i Budve jer nije dato izmeu Ariona i Budve. Dok po Pilonu, od Narone do Ariona, plovi se jedan dan. A po naem raunu do Omble
42

bi se plovilo 16,22 sata, ili 1,18 dan Dok od Omble do groba Kadma i Harmonije, plovi se pola dana, to bi iznosilo negdje oko 30 NM juno od Grua, a to bi bilo negdje oko uvale Trate. Po M. Suiu, ako se zamijeni Arion za Drilon (Drim): Kod Pseudo-Skilaksa, dobijamo da bi se od Drilona plovilo u Budvu, to smo ve rekli da bi bilo obrnuto od pravca plovidbe Periplusa. A po Pilonu bi dobili da se od Narone do Drilona plovi jedan dan (14 sati), dok na raun pokazuje 38,22 asa ili 2,73 dana. A od Drilona bi se plovilo pola dana do humke Kadma i Harmonije, to je negdje oko Draa. I ovi se podaci zbog relacije Narona Drilon, razilaze u velikom sa Pilonom, te je pretpostavka neprihvatljiva. Po naem miljenju, r. Arion mogla bi da znai ulaz u Bokokotorski zaliv. Nezavisno od toga to imamo do sada ustaljeni naziv, Rizonska rijeka, Rizunt ili Sinus Rizonicus. Ako sada, prema tome, napravimo raunicu, dobijamo: Prema Pseudo-Skilaksu, od Ariona (Rose) do Budve plovilo bi se etiri sata. Eto zbog toga je ostalo nepopunjeno vrijeme za tu relaciju kod Pseudo-Skilaksa, jer je vrijeme krae od pola dana, pa se autor naao u udu kako to da izrazi. Od Budve do Epidamna plovi se po Pseudo-Skilaksu 24 sata (dan ino), a po naem raunu neto manje, 18,44 sata, meutim, ne treba zaboraviti da je to isto vrijeme vonje, a veslai treba tri puta na dan da se odmore i nahrane, pa smatramo da bi naa prepostavka mogla da bude prihvatljiva. Kod Pilona imamo; od Narone do Ariona (Rose) jedan dan, a po nama 22,22 sata, to se priblino slae pod pretpostavkom da su plovili i nou, to su juno od Dubrovnika i mogli. A od Ariona (Rose) do humke Kadma i Harmonije pola dana, a po naem raunu bi bilo oko 6,66 sati, tano pola dana! A to nije nita drugo nego rt. Ratac iznad kojeg se uzdie brdo Suanj i na njemu Velja gomila, humka Kadma i pored nje druga humka koja bi mogla biti humka Harmonije. Tu je i svetilite Kadmovo, moda se nalazilo na 80 metara sjeverno od Kadmove humke gdje se sada nalazi stara crkva Svete Petke. Ili je moda to svetilite bilo na samom Rtu Ratac, gdje su mnogo povoljniji terenski uslovi i vea pristupanost, a gdje se u srednjem vijeku nalazio benediktinski manastir Bogorodice Ratake. Tu je i toponim 8 Kalice, Filarhovo: ...mnogo razglaeno mjesto u Iliriji Kilici. Kilici se moglo zvati i brdo Suanj, ali smo vie skloni da vjerujemo da je to bio rt. Ratac. Sada da se vratimo rijeci Arion. Moda je od ovog hidronima ostao trag, to bi moda moglo biti ime planine Orjen, iznad Herceg Novog. Kada mornar dolazi sa puine, prvo prepozna masiv Orjena, i poistovjeti ga sa njegovim ciljem, ulazom u Boku tj. rijekom Arion. Otuda je i planina mogla dobiti ime po rijeci ili obrnuto. Meutim ova pretpostavka je malo vjerovatna, jer je negira naziv Orjena Gora Falcon na karti ruskog oficira hroniara iz flote admirala Senjavina za vrijeme borbi Rusa, Crnogoraca i Bokelja sa Francuzima 180712 g. Ime Falcon ukazuje da je karta preuzeta od Mleana, pa ime Orjena, znai dolazi od orla (sokola), to znai planina gdje ive orlovi.
43

No otkuda sada naziv Arion? Najvjerovatnija je mogunost da je to ime donijeto iz Kolhide sa Kavkaza? Ime rijeke Arion skoro je identino sa kolhidskom glavnom rijekom Rioni (Fazis) koja je takoe plovna na svom uu do tvrave Sarapan (po Strabonu). Uporeujui hidronime na Kavkazu (Kolhidiji) sa hidronimima u Sjevernoj Albaniji dobili smo dosta podudarnosti, nedostajao je jedino naziv za Rioni. A sada prepostavljamo da smo i to kompletirali sa Arion. Eto emu su Kolhiani dali ime njihove najznaajnije rijeke, najljepem dijelu na Junom Jadranu, ulazu u Boku Kotorsku, a evo kako: b) Arion Najvea Kolhidska rijeka Rioni, u antici se zvala Fazis, Fasid (Herodot 11-103). Fazis nije grka rije, ve lokalna, znai rijeka, voda. Fazis se ulivao u Crno more sa dva rukavca. Juni se zvao Fazis, na kojem je bila grka kolonija i luka, koju su podigli Mileani u VI v. st. e. a zvala se je takoe Fazis. Sjeverni rukavac se zvao Harient. Ovo znamo od Arriana^II v. n. e.), koji je napisao svoj Peripl Ponta Eukseinskog na" bazi ranijeg rukopisa iz IV v. st. e.: Isplovivi iz Fazisa mi smo proli plovnu rijeku Harient, rastojanje izmeu njih je 90 sta9 dija.... Slino potvruje i poznati istraiva istorijske geografije F. K. Brun iz polovine XIX v. koji je pored Arriana prouavao i Prokopija, pa kae: Prema tome ja bih rado indentifikovao donji tok (rukavac G. V.) Rioni sa Reon iz Prokopia, tj. sa Ariem, Harienom ili Harisom.10 To znai da se ime desnog rukavca, od Harienta, preko Harisa, Ariena, Reona, mijenjalo do dananjeg Rioni. Harient znai prijatni, ljupki, skladni tj. ljepota, sklad i sl. To bi moglo da znai da je jadranska rijeka Arion, mogla postati od Harient Arien-ta, po lingvistikoj tj. fonetskoj transformaciji, ali je takoe jasno da je Boka i po sadraju tog imena zasluivala ime ljupkosti, ljepote, sklada i sl. Iznad Herceg-Novog ima brdo koje se zove Dobrotica, ali imamo i Dobrotu o kojoj u Boki postoji predanje vezano za Teutu, koja ju je nazvala dobroto moja u smislu ljepoto mja. Najstariji pisani spomenici rijeku Ljutu su zvali flumen Darantum. Od latinskog flumen Darantum ostala je rijeka, a Harient je pretvoren bolje rei romaniziran u Daratum, ali je ostao ritam rijei. Od toga je ostao naziv Dobratum ili Dobrata i konano slovensko Dobrota. No, prvobitno romansko ime flumen Darantum je bilo reducirano ime za kotorski zaliv ili za rijeku Ljutu, jer ga je potiskao naziv: Rizonska rijeka, Rizonikos kolpos ili Sinus Rizonicus. Moda je prvo ime koje su Kolhiani mogli dati Boki, bilo Rijeka ljepote (ljupkosti), to je trebalo da glasi Fazis Harient ili Fazis Arien, to su Grci preveli sa (rijeka Arion), Kolhiani su bili oarani ljepotom Boke, pa su joj mogli dati ime svoje najvee rijeke, na taj nain su i svoju nostalgiju mogli zadovoljiti dajui najljepem kraju, ime dijela stare domovine. Meutim, ne smijemo iskljuiti ni jednu drugu mogunost, grku etimologiju za naziv Boke, rijeka Arion i ako ovoj verziji ne dajemo
44

prevagu. Naime, jedan rt na ulazu u Boku zove se Kobila. Na ruskoj karti iz 1806. g., koja je vjerovatno preuzeta od Venecijanca taj se rt zove M. (iss) Kobila, dok na Coronelli-jevoj karti iz 1689. g. taj prostor se oznaava sa Canale Coni, to ovo Coni vjerovatno treba da znai Konji. Sada da vidimo da li to ime moe da ima veze sa jednim starim grkim mitom, koji se rijetko spominje, a kojega donosi Mira Elijade u svojoj knjizi Istorija verovanja i religijskih ideja (Beograd, l991, 224), a koji kae: . . . d a bog mora i okeana Posejdon susree boginju Demetru pretvorenu u kobilu, Posejdon se preruava u pastuva, uspijeva da je savlada. Iz njihove veze raa se at Arion. Da li su grki moreplovci ulazu u Boku mogli dati ime koje bi bilo u slavu boga mora, Posejdona tj. njegovog sina Ariona? A ime rt. Kobila bio bi prevod i uspomena na to antiko ime. Jo jedanput se u grkoj mitologiji pominje ime Arion. To je onaj pjesnik i pjeva sa Lezba, no on nema nikakve veze sa naim prostorom. 11 I. W. Pajakovski, odluno odbija mogunost identifikovanja Drilona sa Arionom. Naprotiv, ne iskljuuje mogunost da je r. Arion kod Ps. Skilaksa dupla forma imena Rizonske rijeke. Jovan Martinovi je dva rada posvetio problemu hidronima Arion. U prvom radu objavljenom na VII kongresu arheologa Jugoslavije u Herceg-Novom 1966. g. kritiki se odnosi prema Suievoj zamjeni naziva Arion sa Drilon, i uz 12 razumljivu opreznost ukazuje da Arion moe biti ulaz u Boku Kotorsku. U drugom radu objavljenom u Starinaru XVIII 1966. g. je mnogo kategorikiji. Ispravno zakljuuje da Periplus nije mogao preskoiti a da se ne osvrne na Boku, zbog njenog maritimnog znaaja. Izvodi vrijeme plovidbe izmeu naznaenih luka junog Jadrana i zakljuuje da je Arion ulaz u bokokotorski zaliv. Ukazuje zato je Boka mogla da se nazove rijeka. Meutim, ipak smatra da je naziv Arion doao kao prepisivaka greka od Rizon Ri(z)on Arion, to se teko moe prihvatiti, jer mislimo da se ne moe u XXIV poglavlju napraviti greka, a u XXV napisati ispravno. Insistiranje J. Martinovia da se jezero iz XXIV poglavlja Periplusa odnosi na zaliv Boke, kao i da je ostrvo veoma pogodno za obraivanje ostrvo sv. Marko kod Tivta nijesu bitni za nau temu. Ako se prihvati da je rijeka Arion starije ime Bokokotorskog zaliva, time bi naa pretpostavka o poloaju Kadmovog groba (humke) dobila vre pozicije. Sada se postavlja pitanje, da li je lokacija uanja u suprotnosti sa informacijama grkih i rimskih pisaca da je grob Kadma i Harmonije oko Ilirske rijeke, ili Dizera? Mislimo da tu nema nikakvih protivrjenosti, jer je posmatrau iz Aleksandrije, Biblosa, Mileta, pa ak i piscu iz Sicilije udaljenost uanja (Kilici) od Bojane ili Drima, neznatna, to je praktino najblie susjedstvo. Zato bi Kadmo bio sahranjen ba tu iznad Rta Ratac? Pa ta lokacija doe priblino na pola puta izmeu Budve i Bojane, gdje se
45

prostiralo pleme Enhelejaca. Drugo Sutomore je imalo odreenu povrinu plodne obradive zemlje, koju je bilo mogue navodnjavati, a izvori ispod Brca davali su svjeu planinsku vodu i nijesu nikada presuivali. Moda je to vezalo Kadma u njegovoj starosti. A dao je da se sahrani na brdu iznad Sutomora kako bi dominirao itavim prostorom od Budve do Bojane. U najblioj okolini podiu se kasnije hrianska svetilita, kao nastavak tradicije paganskih, kako kae Pseudo-Skilaks, i hram udaljen od rijeke Ariona. c) Pitanje Feniana na Jadranu i Kadmova hipotetina drava No, da se ponovo vratimo Kadmu i njegovoj ulozi meu Enhelejcima, jer je izvjesno da taj mit nije mogao biti u potpunosti izmiljen ve u njemu mora da postoji i ono racionalno jezgro. On je po mitu doao kao izgnanik, ali kao iskusan ovjek i vladar, zajedno sa suprugom Harmonijom. U Tebi je ostavio nasljednika, unuka Polidora, ije e potomstvo poslije sedam generacija biti prognano od Argejaca iz Tebe, te e se i oni prikljuiti Enhelejcima, gdje su vladali potomci Kadmovog sina Ilira. Kadmo je bio sposoban ovjek, trgovac, moreplovac, graditelj, te nije bilo problema da se nametne kao gospodar Enhelejcima. Sa tako ogranienim snagama, a Enhelejci nijesu bili veliko pleme, Kadmo, po naem miljenju nije mogao savladati invaziju Ilira, tj. Kavkazaca. Zato pretpostavljamo da je prvo morao objediniti susjedna plemena na prostoru jungo Jadrana. Za centar te plemenske zaejdnice odabrao je breuljak na iztoku Bojane iz Skadarskog jezera i sagradio grad, budui Rozafat (Skadar). Skadar je imao izvanrednu strateku poziciju, jer je branio pristup obali, a opkoljavalo ga je bogato poljoprivredno podruje, pa je bio pogodan i sa te strane. Nedaleko na morskoj obali na uu Bojane razvijala se trgovina, tu su dolazili fenianski, mikenski, a moda i kritski brodovi i razmjenjivali svoje proizvode. No, Skadar se tada drugaije zvao jer su mu ime kodra kasnije dali Kolhiani. Kadmo je pokreta dravne ideje kod Enhelejaca i susjednih plemena. I ta teritorija koju je prvobitno objedinio Kadmo, ostae i u budue kod Ilira sve do propasti njihove drave pod Gencijem, kao dravotvorno jezgro i pokretaka snaga ilirske istorije. Ovo jezgro od 34 plemena, sa sjeditem u Skadru zadrae i kasnije tu svoju ulogu. Za vrijeme ilirskih kraljeva, tu se rjeava sudbina ilirske drave i tu ona zamire. Dioklecijan formira provinciju Prevali sa sjeditem u Skadru, koja se gotovo poklapa sa hipotetinom Kadmovom dravom. Vizantija uzima Dra za sjedite teme, zbog toga to je na moru, jer su Grci pomorski narod i to je bio heleniziran, za razliku od Skadra koji to nije bio. Kada se u X i XI vijeku na ovom prostoru konstituie dukljanska, slovenska drava, na osnovu nekog nasljea i tradicije uzimaju opet Skadar za prestonicu (Vojislavljevii, prestolonasljednici Nemanjia, i konano zetski Balii). Isto to rade i Turci, uzimaju Skadar za sjedite turskog sandakata. Sve bi to moglo da bude nasljee Kadmovske tradicije.
46

Iz grkog mita se da naslutiti da je Kadmo na elu objedinjenih Protoilirskih plemena prodro u zapadnu Grku i opustoio je. To je ostalo u tradiciji ilirskih plemena i kasnije, kad god su se osjetili jakima, pljakali su svoje june susjede, ili su napadali grke kolonije na ilirskom prostoru. Iz toga su proistekla stalna netrpeljivost i sukobi, koji su doveli do toga da u III v. st. e. Grci pozovu Rimljane da se umijeaju u njihove odnose, to je i zapeatilo sudbinu Ilira. Zbog svoje pionirske uloge Kadmo je ostao u dubokom sjeanju ahajskim Grcima, zbog ega ga je i prihvatila grka pisana tradicija klasinog perioda. Ovo je bio pokuaj povezivanja grke mitologije i prapoetka civilizacije na naem prostoru. No, pravo otkrivanje istine o Kadmu i njegove uloge, moe se pristupiti i na drugi nain, a to je pokuati da se sagledaju raspoloiva istorijska znanja iz tog vremena. Zato emo se za momenat udaljiti od naeg glavnog cilja, da bismo se upoznali sa Kadmovom domovinom, Fenikijom i njenom istorijom u glavnim crtama, a to radimo i zbog toga to je jo nejasna uloga i prisustvo Feniana na Jadranu. Moda je u vrijeme fenianske aktivnosti na Jadranu i Kadmo doao u Budvu i osnovao trgovaku stanicu (emporion) Feniana. Budva i doe nekako na pola puta izmeu Akvileje i Kitere (ostrva na jugu Peloponeza). Moda je veliki feniki pohod na osvajanje Sredozemlja skriven, ba u mitu o Kadmu, sinu kralja Agenora. Arheoloki i istorijski se smatra da su meu prvim fenikim emporionima ili kolonijama, bile one u Kilikiji, Kipru i Egeji (Rodos), to se dosta dobro poklapa sa legendom. Kadmo je u starosti doao ili se sklonio svejedno, kod Enhelejaca, koje istoriari stavljaju u vrijeme mikenske dominacije nad Kritom i padom Kritske moi sredinom XV v. st. e.). Iz toga proizilazi da po ovoj drugoj varijanti dolazak Kadma kod Enhelejaca treba pomjeriti ranije za 100150 godina, jer smo u prvoj varijanti Kadmov dolazak vezali na egejske seobe. Feniani su poli u kolonizaciju prije mikenskih Grka, zato je logino, a djelimino i dokazano da su poli sjevernim obalama Mediterana, te da su tako mogli doi i do naih obala. Grci su dugo bili iscrpljeni trojanskim ratovima, a zatim egejskim i dorskim seobama i smutnjama, ali im su se osnaili, a to je bilo ve u VIII v. st. e. izbacuju Feniane iz Egeja, i Sicilije a logino tome i iz Jonskog i Jadranskog mora. Uostalom, poznati su dugogodinja neprijateljstva izmeu njih. Tom periodu pripada i prestanak fenianske plovidbe za Akvileju. Podjelom sfera uticaja, Feniani se orijentiu na Sjevernu Afriku i paniju, a Grci na sjeverni Mediteran. Ovakva shvatanja ne odstupaju mnogo od vijesti koje imamo od Herodota, koji pie da su maloazijski Grci, Fokejci prva uplovili u Jadransko more tek oko 650-te g. st. e. a to je i znak da na Jadranu vie nije bilo Feniana. Sada bi bilo logino postaviti pitanje, da li imamo materijalnih ili pismenih dokaza o boravku Feniana na junom Jadranu? Naalost, moramo odgovoriti negativno tj. vrlo malo, ili nam nije poznato da postoje. U vezi sa tim, pokuaemo da damo neko objanjenje. Kada je Kadmo napustio Tebu ostavio je unuka Polidora. Od njega se razvila
47

dinastija Kadmejaca. Kada su poslije sedam generacija Argejci (stanovnici Arga) pobijedili tebanske Kadmejce (kako kae R. Katii u Enhelejcima) i razorili im grad, Kadmejci, su prialo se, napustili Tebu i poli na Jadran Enhelejcima. Tamo je vladala dinastija potomaka Ilira, Kadmovog drugog sina. O tome je ostavio traga i Pausanije, grki geograf koji je opisao Grku 170180. g. n. e.: A kada su Argejci nadvladali u bici, Laodamant je s Tebancima koji su ga htjeli slijediti, idui nou otiao Ilirima. (Laodamant je potomak Kadmov). Znai, kod Enhelejaca je dola vea skupina Kadmovih potomaka, Feniana. U kasnijim etnikim sukobima, moda sa Kolhianima pala je Kadmova dinastija, a ostaci Feniana su se mogli povui u izolovanu oblast. Mit o Kadmu i Harmoniji bio je vaan za naa istraivanja. Prvo, to grki pisci veu naseljavanje Kolhiana za ovo ime i drugo, to je potrebno u vremenu ovog puta u preistoriji, postaviti istorijske meae na naem prostoru. Bez sumnje, izgleda da je Kadmo, taj ingeniozni Fenianin bio jedan takav mea. A ako jednog dana otkopamo njegovu grobnicu (humku) na uanju mnogo emo vie saznati o njemu i njegovom vremenu i naravno, provjeriti i ove nae pretpostavke. to se tie samog mita o Kadmu i pisanja grkih logografa oko njega i u vezi sa njim, proizilazi da su kavkaske invazije mogle biti obavljene iz dva puta, prvo Ilira (Hilla) iz istonog Kavkaza u vrijeme Kadmovo i druga Kolhiana poslije trojanskih ratova. Naravno ovo bi moglo postati vjerodostojno, ako bude potvreno i drugim istraivanjima. d) Kilice Sada treba dokazati da se Filarhov naziv Kilice, odnosio ba na rt Ratac ili brdo Suanj iznad njega. Kao prvo, ispod samog vrha uanja gdje se nalazi Velja gomila, postoji toponim Kalice, to je zaseok bratstva Kalica. Lako je naslutiti da se izmeu Kilici i Kalice moe uspostaviti ne samo fonetska veza i da ta slinost nije samo puka sluajnost. 13 Katii u dva svoja rada insistira da Kilici () znai case. Ako je to tako onda bismo imali razvoj tog indoevropskog izraza: Kilici, lat. calix, ital. calice, kale i vjerovatno srb. karlica od istog korijena. Katii kae da nigdje drugo u staroj knjievnosti nema traga tom toponimu i da Atenej spominje taj podatak kao da je iroko poznat.14 Pa idemo tim tragom. Uz sam korijen rta Ratac, a ispod brda Suanj i Kadmove humke jednu malu morsku uvalu kupai i rijetki okolni stanovnici zovu Kadice? Odmah je jasno da je to novo ime. U toj uvali ima puno velikih kamenih blokova od 48 m3, ranije ih je bilo vie jer su mnoge ugradili u vilobrane luke Bar. Oni su do pola zaronjeni u more. Rad mora i pijeska na gornjim povrinama je formirao udubljenja poput karlica, a u geomorfologiji poznata pod imenom dinovski lonci. Ljeti
48

se voda nakupljena u tim udubljenjima od valova i kie, jako zagrije pa je kupai koriste kao kade. Eto zato su tu uvalicu nazvali Kadice. Sada se vratimo 3.000 godina nazad, tu istu pojavu su primijetili okolni stanovnici, ribari, pastiri, kupai pa su tu lokaciju nazvali Kilici (ae) ali bi bilo loginije da je i za njih to bio pojam za karlice. A po tom lokalitetu nazvan je bio i dananji rt Ratac i brdo iznad njega, dananji Suanj. Ponavljanje kontakta ovjeka sa prirodom je isto to i ponavljanje istorije. Ako smo utvrdili da Kilici pripadaju indoevropskoj jezikoj grupi, iz toga izvlaimo zakljuak da to ime nije kavkaskog porijekla. I sasvim je u skladu sa mitom o Kadmu da je doao kod Enhelejaca, koji su mogli i dati to ime, a za koje smo pretpostavili da nijesu Iliri, tj. Kavkazci. e) Kadmov spomenik Velja Mogila je postavljena na istaknutom mjestu na vrhu uanja, uoljiva je sa velike distance sa mora i kopna. Humka je od kamenog nabaaja, vrlo je velika. Oblik joj je kupast, sa zatupastim vrhom. Visoka je oko 7 m. Osnova joj je u obliku kruga sa prenikom oko 28 m. Razlikuje se od ostalih tumulusa sa ireg podruja po tome, to je jedini paganski kultni objekat koji se koristi i od hrianske crkve. Dva puta godinje na licu mjesta svetenik vri bogosluenje, a vjernici iz okoline i danas donose po jedan kamen za svakog lana porodice i bacaju na gomilu. Iz ovoga bi se moglo zakljuiti da je ovo bilo u predhrianskoj eri vrlo vano svetilite i da to hrianska crkva nije moglo da ospori, pa je iz pragmatikih razloga prihvatila taj kult. Ovaj je tumulus neobian jo po tome, to je od osnove na etiri strane produen kameni nabacaj pa je tako napravljena neka vrsta zamiljenog krsta. Mislimo da je ovo uraeno naknadno i da je sa time izvrena hristijanizacija svetilita. Do na vrh tumulusa vode stepenice napravljene od kamena iste vrste, to je moglo da se uradi i u toku nekog od zadnjih ratova, jer je humka izvrsno mjesto za osmatranicu. Po svemu ovome vidi se da to nije bila obina grobna humka, ve da je pripadala nekoj neobinoj linosti, pa se i time potvruje teza da je to mogao biti grob-spomenik Kadma, a neto dalje od tog mjesta i druga neto manja humka mogla je pripadati Harmoniji, jer logografi govore o grobovima u mnoini (kameni). Druga varijanta rjeenja ovog problema, mogla bi biti, ako poemo od mita, da su Kadmo i Harmonija predvodili varvarsku vojsku na delfijisko blago gdje su poraeni, pa su prenijeti na ostrvo blaenih. to znai da su tamo ostavili kosti, a tu su im na brdu uanju podigli kenotaf (spomenik). Bio je obiaj onog vremena da se podiu spomenici heroiziranim herojima. Mislimo da smo uskladili i logino povezali racionalno jezgro antikog mita o Kadmu, sa pisanjem vie grkih logografa, da smo identifikovali mjesto njegovog groba i juni Jadran kao mjesto nase4 O porijeklu Ilira

49

ljavanja Kolhiana. Tvrdnje logografa o naseljavanju Kolhiana na ilirskoj Crno-dubokoj rijeci potvrene su uspostavljanjem veze izmeu hidronima Arion i Harijenta u Kolhidi. Preko sukoba Doraca i Kadmejaca uspostavili smo i vrijeme Kadmovog boravka meu Enhelejce. Jedino to ostaje problematino, to je Kadmova hipotetina drava.
2. Argonauti

Mit o Argonautima je moda jedan od najljepih u antikom svijetu. On nas interesuje zato to se u njemu kriju odnosi Kavkaza ne samo sa mikenskim svijetom, nego i sa naim krajevima poetkom mlae bronze. Mit ima vie verzija, naroito povratak Argonauta. Jer kako su Grci irili svoja geografska saznanja o svijetu koji ih okruuje, tako su i ta saznanja unosili u svoja predanja. Ali kako su o mnogim stvarima imali pogrene predstave, stvorili su itave zbirke. Mi Argonaute razmatramo u verziji koji su dali D, Srejovi i A. Cermanovi u svojoj ve spomenutoj knjizi, kao i po knjizi Roberta Grevsa Grki mitovi. Argonauti (), su grki junaci, koji su, pod Jasonovim vodstvom, otplovili u Kolhidu da bi se domogli zlatno runa. Ime su dobili po lai Argo. Poto su se domogli zlatnog runa uz pomo arobnice Medeje, kerke kralja Ejeta, vraaju se iz Kolhide kui gonjeni Ejetovim brodovima. U tom bjekstvu savlauju svakojake peripetije, dolaze do Korkire (Krfa) u Jonskom moru i tu nastaju dogaaji koji su interesantni za naa istraivanja. Od mnogo varijanti povratka Agronauta mi naravno biramo onu koja je najrealnija ili bolje rei jedino mogua. To je povratak onuda kuda, su i poli. Sada treba pokuati iz mita o Argonautima izvui ono racionalno jezgro koje postoji u svakom mitu. Zato prije svega treba da vidimo da li dogaaje iz ovog mita moemo da ubiciramo u neko istorijske vrijeme. Odgovor nalazimo u Homerovoj Odiseji. Samo je jedna otuda izila moreplovka laa: svima poznata Argo od Ejeta plovei natrag; i nju bi talasi bili o velike tresnuli stene, al' ju je pratila Hera, jer Jason joj bejae mio. (Odiseja -69). Znai, Homer je znao mit o Argonautima i smjestio ga je, a on je znao zato, ispred povratka Odisejevog. I jedna druga mitska pria se poklapa sa Homerom, Odisejev otac Laert, u mlaim godinama bio je lan posade Arga. Tako bi zakljuak mogao da bude, u vezi utvrivanja vremena epopeje Argonauta, da se to zbilo najmanje jednu generaciju ispred trojanskih ratova. Poduhvat Argonauta je bio opte-plemenski helenski dogovor. Zato je morao imati neki motiv opteg interesa. Neki autori istiu u prvom planu kolonizaciju Grka na crno-morskim obalama. Mi ne bismo mogli prihvatiti ovakva gledita, jer se kolonizacija crno-morske
50

obale poinje realizovati u VIII v. st. e. dok je na zapadnoj maloazijskoj obali kolonizacija uglavnom ve bila izvrena u doba mlae bronze od strane Kriana i Mikenaca. to je moglo drugo privui Grke na tako dalek i neizvjestan put? Grci su saznali od Hetita ili Feniana o bogatstvu Kavkaza u metalima, posebno u zlatu, koje se ispiralo iz zlatonosnih rijeka pomou ovijeg runa, (to je i dalo moto itavom mitu). A to i potvruje savremena gruzijska nauka. elja za bogatsvom moglo je privui Grke. Druga stvar koja bi mogla biti znaajna za Grke, bilo je gvoe. Vidjeli smo kako su se Grci sukobili sa Fenianima oko trgovine i kolonija. U tim sukobima grki bronzani maevi i mjedeni oklopi, prskali su pod udarima gvozdenih maeva. Feniani su se snabdijevali gvozdenim orujem i oruem iz Sirije, gdje se razvijala napredna tehnologija, superiornija od bronze. Grcima Sirija nije bila pristupana. Ali su od Hetita uli za Kolhidske metalurge Halibe, te je njihova ekspedicija mogla imati zadatak da se pored zlata dokopa i nove tehnologije ili bar dovoljno orua i oruja od gvozda. No zato je prevagnulo zlato u mitu, naravno gvoe nije bilo tako romantino za jednu legendu. Primjena gvozda u Kolhidiji poinje ve u XIV v. st. e. to je arheoloki dokazano. Itinerer Arga do Kolhide kako je prikazan u mitu, slae se sa geografskim podacima i vjerovanjima onog vremena. Poslije peripetija kroz moreuze Argo dolazi do Sinopa na anadolskoj obali, zatim plove pored zemlje Amazonki i Haliba, ubrzo ugledaju vrhove Kavkaza i uplove u rijeku Fazis. Sinopa je luka koja se i danas tako zove, a na jugu Kolhide ivjelo je pleme Haliba, poznatih preraivaa gvozda, moda su i Amazonke tu ivjele u ranija vremena, nato upuuje Herodot u prii o nastanku Sarmata. Kasnije, u vrijeme rimske invazije Kavkaza ivjele su na sjevero-istonim padinama Kavkaza. Rijeka Fazis, koja se danas zove Rioni, bila je plovna za tadanje15brodove do tvrave Sarapan (Strabon). O Fazisu pie i Flavije Arian, u svom Peripluku Ponta Euksinskog iz II v., a koji je sastavljen na osnovu ranijih informacija. Upravo obavjetava nas da je na uu rijeke Fazisa postojao grad Fazis (sadanji Poti). to su obrazovani Grci mislili o pohodu Jsona, u zenitu svoje kulture, da ujemo autoritativno pisanje Strabonovo;16 Jer kako svi govore, da je plovidba u Fazis, izvrena po naredbi Pelia,17 ima u tome neke vjerovatnosti, tako i povratak i zauzimanje uzgredno nekih ostrva i ak, kunem se Zevsom, udaljeno s trans travanj e Jasona, slino Odisejevu i Menelajevu, pripada injenicama, to je posvjedoeno jo danas postojeim spomenicima, kao i potvreno glasom Homera. Kod Fazisa pokazuju grad Eja, a carstvovanje Jeta u Kolhidi smatra se sigurnim, a to ime u domorodaca postoji kao narodno. Postoje takoe prie o arobnici Medeji i bogatstvima tih zemalja, koje se sastojalo od zlata, srebra i eljeza, to je inilo pravi razlog pohoda.... Ovim jasnim rijeima Strabonovim nijesu potrebni nikakvi komentari. Kako nas obavjetava Arijan u mnogim mjestima Kavkaza postojali su hramovi u ast Jasona, to ukazuje na injenicu da je bio poznat i da je postao mit i da se due zadrao u Kolhidi. Arijan tvrdi da su mu u Fazisu pokazivali ostatke od Argovog sidra.

51

Smatramo da je dovoljno jasno dokazana plovidba Arga u Kolhidu. A sada preostaje tei dio posla, otkriti da li irna kakve veze povratak Argonauta sa naseljavanjem Kolhiana meu Enhelejce? Ve smo ukazali na vie varijanti povratka Jasona sa drugovima. Mi emo se pozabaviti sa oba povratka onim preko Dunava, kao i onim putem kuda su Argonauti i doli u Kolhidu. Poslije sukoba Jasona sa Ejetom, Jason bjei sa zlatnim runom i Medejom a Ejet alje svoje brodove u potjeru. Da li ima to realno u ovome, da li je Ejat mogao imati brodove i jo sposobne za dugu plovidbu? Crno more je oduvijek poznato kao nezgodno za plovidbu, zato su ga Grci u najstarija vremena i zvali Pontos Akseinos (Negostoljubivo more). Znai nije bilo prijatno za navigaciju. Pored toga, Kolhiani nisu imali naroitu nudu da plove. Imali su sve, plodnu zemlju za obradu, ume, rude, panjake, tako da iako su imali neke brodove to je moralo biti od lokalnog znaaja. Ni Arijan, koji je opisao sve crnomorske obale u svom Periplu, nigdje ne pominje lokalne brodove ili pomorce. Iz svega se stie utisak da Kolhiani nisu mogli u to vrijeme poslati brodove u potjeru za Argoni, nego su to vjerovatno izmislili Grci kako bi njihovi momci ispali to vei heroji, a i kao pomorski narod vie su voljeli pomorske avanture, jer je ovaj epos imao i zabavnu funkciju. S druge strane Argo je bio udo tehnike za ono doba. Mora da je oduevljavao Kolhiane sa svojom veliinom, tehnikim novitetima i svojim izgledom. Jer Argo je graen, prema mitu, uz pomo bogova, u brodogradilitu u Pagosu kod Jolka. Graen je od borovine sa Peliona, kojoj ni voda ni vatra ne mogu nita, od hrasta iz Dodone koji je imao mo proricanja. Bio je najbra i najvea laa, a istovremeno i najlaka jer ga je posada mogla nositi na ramenima. Argo (to znai brzi) je bila birema sa 50 vesala u dva reda, sa velikim kvadratnim jedrom na centralnom jarbolu. U antici su smatrali da je Argo bila prva laa koja je plovila istonim morima. Jedan ovakav brod nijesu mogli progoniti male brodice, ako ih je bilo, kralja Ejeta. Naprotiv, Argo je ulivao strahopotovanje. Argo je kao model za uzor dugo sluio grkoj brodogradnji. Mornari, a jo izabrani grki junaci, kakva je bila posada Argo mora da su imali veliki ugled i da su uspostavili iroke veze u Kolhidi. Za to ne bi bilo udo ako su izazivali elju ili nagovorili neko pleme ili neku grupu zanatlija, metalurga, da dou na daleki Balkan. Meu Argonautima bilo je ljudi koji su poznavali Jonsko i Jadransko more, koji su uplovljavali i moda trgovakim poslom i Bojanom, koji su poznavali Enhelejce i koji su Kolhiane mogli uputiti na te strane. Jedan od takvih je bez sumnje bio i Odisejev otac Laert. Laert je sa Itake, u Jonskom moru. Itaani su bili od davnina dobri pomorci jer su im trgovina i gusarenje bili ekonomska baza egzistencije. Zato je normalno da je Laert plovio i poznavao svaku uvalu na istonom Jadranu. ta vie Laertu je bila obaveza da kao kralj Itake i susjednih ostrva plovi na svojoj lai u svojstvu kapetana broda (trijerarka) i da prikuplja podatke o plovidbi i trgovini, kako bi se danas reklo
52

da ispituje trite. No, Laeratov posao, nije bio samo to, on je bio zasluan to je obuio najveeg i najpopularnijeg kapetana svih vremena, Odiseja. Snabdijeveni sa takvim informacijama, neka kolhidska plemena, ili pleme, ili grupa zanatlija, mogla se dati na put, pjeke naravno, jer ih je Argo nije mogao primiti. Put je iao preko stepa june Rusije do ua Dunava, odatle uz Dunav do neke njegove desne pritoke, mogla je to biti Velika Morava, a zatim u unutranjost Balkanskog poluostrva. Zaustavili su se ispod junih padina Prokletija gdje im se uinilo da je priroda i klima najpriblinija onoj u njihovoj rodnoj Kolhidiji. Tako bi mogla izgledati seobe Kolhiana po jednoj varijanti. Grci su ovu seobu Kolhiana, ukljuili u mit i mirnu seobu pretvorili u potjeru kralja Ejeta, da bi itav podvig izgledao to dramatiniji jer Grci su uivali u samoljublju i u drami. Mi smo na ovaj nain iskoristili mit o Argonautima da bi uspostavili jednu hipotezu o eventualnom pokretanju Kolhiana na seobu.
3. Prometej

Ideja o Prometeju nije originalna helenska. Heleni su je uzeli od Kavkazaca i prilagodili je svojim potrebama. Moda se u epohi pojave gvozda na Kavkazu (Gruzija) u XIV v. st. e. pojavio mit o Amirane, koji je upoznao ljude sa obradom eljeza i njegovu prednost nad bronzom, ime je zasluio gnjev bogova i bio prikovan za stijene Kavkaza. Dobijanje i prerada metala bila su monopol izvjesnih rodova ili plemena i oni su, uvajui svoje materijalne interese oko te vjetine podizali mitsku zavjesu. Jedno od takvih protogruzijskih plemena iz Kolhide, bili su ve spomenuti Halibi. Moda su ba Halibi ti koji su stvorili mit o Amirane gruzinskom Prometeju. Iz zajednikog o mitovima o Prometeju i Amirane, moemo da izvuemo jo jedan zakljuak, a to je da su najkasnije u epohi srednje bronze na tim znaajnim geografskim distancama, izmeu Kavkaza i Helade, cirkulisali proizvodi ljudskog duha, ideje, epovi, mitovi, religije i si. Naravno, komunikacija je obavljena usmenom predajom. Ljudsku potrebu za informisanjem nijesu mogle sprijeiti ni etnike ni jezike barijere. Sada smo, na primjeru Prometeja utvrdili moguu cirkulaciju ideja i predanja izmeu udaljenih kultura, starog svijeta i konkretno izmeu Kavkaza i Balkana.
4. Zidanje skadarskog grada

U zidinama gajtanske gradine, kod Skadra, albanski arheolog B. Jubani je otkrio uzidane djeije skelete, za koje smatra da se radi o rtavama kultnog karaktera. U vezi ovog nalaza, A. Benac, je, napisao: Koliko nas samo ovo podsjea na Zidanje Skadra na Bojani, mislei na nau narodnu pjesmu.
53

Na ovoj se konstataciji, meutim, ne bi trebalo zaustaviti, treba ii dalje. Postoji albanska narodna pjesma o Zidanju Skadra koja se zove Rozafati. Radi se o tri brata i tri jetrve djeline. Evo kratkog siea: Neka sila rui grad nou, nailazi jedan putnik, moda je svetac, kae majstorima da uzidaju eljade i ruenje e prestati. Braa se dogovore da bude uzidana ona snaha koja sjutra prva donese majstorima hranu. I kao i u naoj narodnoj pjesmi, najmlai brat, bude najpoteniji i njegovu enu majstori uzidaju u skadarski grad. Vila koja je ruila zvala se Rozafat. (Stie se utisak da je to ime prividno romanskog porijekla, sastavljeno iz Roza-Rua i fata-vila, arobnica). Skadarski grad se pominje i u Nemanjinom itiju Rosaf grad, a porijeklo tog imena upravo treba traiti u kultu sv. Sra i Baha, iji je manastir bio na Bojani (mauzolej dukljanskih kraljeva), a koji su iz sirijskog grada Rusafa. Ovo podsjea na nau narodnu pjesmu o zidanju Skadra na Bojani, i vjerovatno da su istog porijekla. ta je razliito u albanskoj pjesmi od nae, poruka na kraju. Poslije molbe majstorima da joj ostave otvore za oi, dojke i ruke, rtvovana snaha kae: Ja u se skameniti, ali e se tvrava utvrditi, ... da bude na sreu mom sinu i elim da postane kralj tvrave. Ova posljednja poruka, podsjea na slinu gruzijsku legendu o zidanju Suramske tvrave. Zato vjerujemo da legenda o zidanju Skadra nije originalna i nije nastala tu. Ona je mogla biti donijeta sa Kavkaza. Donijeta je u neto drugom obliku kao npr. starogruzijski ep o Zidanju suramske tvrave ili o Zidanju Tbilisija, pa je vremenom prilagoena lokalnim uslovima. O gruzinskim predanjima bie govora u poglavlju o Kavkazu.
NAPOMENE: Po R. Katiiu, Enhelejci, Godinjak XV, CBI, Sarajevo, 1977, 40. 2 Ibid. 3 ibid, 37. 4 J. Martinovi, Nekim novima momentima... Starinar XVII, Beograd, 1966. 5 Kao pod 1; str. 39. 6 A. Velji i S. Govedi, Brodovi na Jadranu, Ljubljana Zagreb. 7 Distance su date prema, Jobow-Foersterovom Priruniku za brodogradnju, Zagreb, 1951. g. 8 Po R. Katiiu, Enhelejci, Godinjak XV, CBI, Sarajevo, 1977, 41. 9 Abgunov V. M. Anticnaja locija ernog morja, (Peripl Ponta Eukskvinskog, Arian F.) Moskva 1987, 74. 10 Isto, 75. 11 Pajakowski W. Wer vvaren Illvirii proprie dicti, Godinjak XVIII16, Sarajevo 1980, 143. 12 J. Martinovi, Materijali IV; VII kongres arheologa Jugosl. H. N. 1966, 34 i Starinar XVII 1966. g., str. 102. 13 Enhelejci, Godinjak XV CDI, 13. R. Katii, Sarajevo, 77, 40. 14 R. Katii, Godinjak VII 15, Podunavlje i Jadran u spjevu Apolonija, Sarajevo 1970. g. 15 Flavije Arijan, Periplus Ponta Euksinskog, po M. V. Agbunovu i Antinaja locija ernoga morja Moskva, 1987, 70. 16 Strabon (6319 g. n. e.) Geografija. 17 Kralj Jolka u Tesaliji, po legendi.
54

IV. PRASTANOVNICI PREDNJEAZIJSKE VISORAVNI I NJIHOVA DRUTVA

U nauci nije sporno da ishodite mnogih etnikih grupa i plemena, koja su naselila junu Evropu i Balkan, treba traiti u Prednjoj Aziji, ukljuujui tu i Malu Aziju. Zato nau panju privlai prostrana oblast prednje-azijske visoravni, koja se sa istoka granii planinskim lancem Zagrosa a sa zapada Taurusom, dok se na jugu sputa do aluvijalne ravnice Mesopotamije, a na sjeveru se prostire do vrhova planinskog lanca Velikog Kavkaza. Na pojedinim mjestima ovog prostora izdiu se visoki vulkanski vrhovi koji doseu i preko 5.000 m visine (Ararat 5.156 m). Ovu visoravan presijecaju mnogobrojne doline, pogodne za obradu jer ih natapaju planinski potoci i rjeice, koje se hrane iz vjeitih snjegova. Ovo je u klimatskom pogledu kina zona sa umjerenom kontinentalnom klimom. Na ovom prostoru se nalaze izvorita mnogih azijskih rijeka, kao: Tigrisa, Eufrata, Araksa, Halisa, Murata, Velikog Zaba, Kure i dr. A tri velika jezera: Van, Sevan i Urmija upotpunjavaju geografiju ove visoravni. Brda su sa malo ume, ali su bogata ljetnim panjacima. Pitome doline ove visoravni su kolijevka divljeg jema i penice. Ova je zona naseljena ljudima jo od paleolita sa kontinuitetom neolita, eneolita, bronze i do gvozdenog doba. Tu se rano zaela zemljoradnja, a isto tako i prerada metala (bakra) jo od V mil. st. e. Prerada bronze (sa arsenom) je poela oko 3.000 god. st. e. Na ovom se prostoru razvila jedna autohtona vitalna rasa brana, slina po jeziku i po antropolokom tipu, to su Huriti. Ovaj antropoloki tip pripada jafetskoj rasnoj grani, oni se razlikuju od susjednih Semita sa juga, iz Mesopotamije i arabijske pustinje, kao i od indoevropskih nomada, koji su pasli svoja stada po prostranim stepama june Rusije. Na tom su se prostoru suelile etiri etnike grupacije, Semiti, Huriti, Indoevropljani i Sumeri, koji su izmjenjivali svoje kulture. Mesopotamska urbana civilizacija, gdje su uspostavljena hijerarhijska drutva, snabdijevala se sa sirovinama iz svog planinskog zalea, drvetom, metalima, kamenom, i dr. tako da je razmjena rano uspostavljena izmeu ova dva prostora. Ovaj su prostor naseljavala mnogobrojna plemena, Hurita i Subarta (Subara, Suba), Kasita, Luluba, Mana, Kuta i dr. Na kontaktnim podrujima prema Mesopotamiji mijeali su se sa Semitima, isto kao i sa Indoevropljanima Irancima (Sarmatima i Skitima) na prostoru kavkaskih planina. Neregularne kie u ovoj oblasti izazivali su povremene sue, a time i gladne godine, to je upuivalo brdska plemena na upade da pljaku rodne Mesopotamije. U ovome su se posebno isti55

cala plemena Hurita, za to su i nazvani pljakai Mesopotamije. Ovo je izazivalo este ratove na ovim prostorima. Prvo pominjanje Subara, vezano je za ratni pohod protiv njih akadskog vladara Sargona I (2.350 2.300 g. st. e.), vladara etiri strane svijeta.1 Plemena Subari su ivjela oko jezera Van, u III mil. st. e. Huriti su ivjeli u III mileniju st. e. na sjeveru jezera Van. Neki gruzinski naunici misle da se radi o istom narodu. No, u svakom se sluaju radi o srodnim narodima. Huriti se poetkom II mil. st. e. pokreu ka jugu i zapadu, rairivi se prema Asiriji, Siriji i Anadoliji. irenje Kurite je zaustavio vavilonske vladar Hamurabi (17821750. g. st. e). Tom se prilikom pominju Huriti i Kasiti. Prodor Hetita u I polovini II mil. st. e. prema Mesopotamiji sprijeili su Huriti, koji su se u to vrijeme uvrstili istono od zavoja Eufrata, gdje su imali neki savez plemena. Prva drava na prostoru Hurita (Subari) oko rijeke Khabur u XVII st. e. zvala se Mitani.2 U XV v. st. e. vladali su sjevernim dijelom Sirije i Kilikije. Ratovali su sa Egiptom. Egipani su od njih i usvojili bojna kola. Pod pritiskom Asirije i Hetita u XIII v. st. e. slabi carstvo Mitani, a pojavljuje se nova sila na ovim prostorima, Asirija. Asirci su bili surovi ratnici i vjeti diplomate, brzo se ire i postaju glavna sila. Potiskuju i premjetaju huritska plemena na sjever, tako se prostor Hurita smanjuje i sve vie suava prema Kavkazu. U novije vrijeme se smatra da je dravu Mitani organizovao neki indoevropski narod, koji je doao sa iranske visoravni. Ostatke mitanskog carstva unitio je asirski car Salmanosar I (13101280. g. st.e.). Gospodafei sloj u dravi Mitani je bila indoevropska vojnika aristorakcija (kasta), koja je ratovala na bojnim kolima. Zvali su ih Maryannu (E. Cassin, Madrid, 1986, 109). Maryannu dolazi od vedskog marya, to znai mlad ovjek, junak. Razvoj materijalne i duhovne kulture kod huritskih plemena u vrijeme mlae bronze i uzdizanje plemenskih voa, kao i pritisak Asiraca i Hetita s druge strane ubrzalo je formiranje plemenskog saveza Urartu u XII v. st. e. Poetkom XII v. st. e. na ovim se prostorima pojavljuju nova plemena. Najvjerovatnije kao posljedica optih pokreta s Balkana tzv. egejskih seoba. U 1.200 g. st.e. pod njihovim naletom pada Hetitsko carstvo. Oko jezera Van smjetaju se indoevropska plemena, dananji Jermeni. Na gornjem Tigrisu Asirci su dva puta (1165. i 1115. g. st.e.) potukli pleme Muki koje dolazi sa Balkana. Neki misle da se radi o kasnijem plemenu Moshi koje se pojavljuje na r. Corohi u Kolhidi. U to vrijeme na istoku ovog prostora a oko 1100 g. st.e. doseljavaju se iranski narodi sa sjevera Kaspiskog jezera, Medi (Meani i Persi.3 Oni su doli preko istonog kavkaskog prelaza. Medi se naseljavaju izmeu jezera Urmije i Kaspijskog. Na slijedeim stranicama emo dati kratak istorija! drava koje su nastale krajem II i poetkom I mil. st. e. na ovim prostorima.
56

1. Urartu

Prvo organizovane drutvo Hurita nastalo je izmeu jezera Van i Sevan. Huritsko je stanovnitvo formiralo savez plemena Urartu. Urartu se prvi put pominje u XIII v. st. e. od strane Asiraca, a u sopstvenim izvorima u IX v. st. e. Ova se drava na sopstvenom jeziku zvala Biaini a u Bibliji Ararat. Glavni grad je bio Tupa na jezeru Van. Mo Urartu se uzdie u X v. st. e. a u VIII v. st. e. postaje vodea sila izmeu Kavkaza, Male Azije i Mesopotamije, zauzima Siriju i juno Zakavkazje. U VII v. st. e. ojaava Asirija pod Tiglatpilesarom III i Sargonom II i rui mo Urartu. Urartu je od Asiraca preuzela klinasto pismo i poeli su proces urbanizacije (Erebuni i Argistihimili). Ova civilizacija je razvila robovlasnitvo pod uticajem Asiraca. Jermeni koji su zajedno sa Frigijcima doli u Malu Aziju i sruili hetitsko carstvo oko 1.200 g. st.e. naselili su se na zapadnim granicama Urartu, ali nijesu uestvovali u organizovanju drave.4 U huritskom panteonu glavni bog je Haldi, ena mu je Arubani, bog je rata Tejiba a ena mu je Khuba, bog sunca je ivini, a mjeseca elardia. Huriti su oboavali ribe i morska udovita. Imali su kult svetih stabala i biljaka.

Tek poslije pada Urartu, znaajna jermenska plemena Obareni i Oteni organizuju prvu jermensku dravu, koja je dugo bila pod dominacijom Miana, zatim pod ahemenidskom dravom sve do pada Persije pod vlast Aleksandra Makedonskog.
57

Uticaj urartskog jezika i religije na jermenski jezik i religiju je neznatan. Ovo ukazuje da su jermenska plemena i u urartsko vrijeme bila kulturno organizovana kada su dola na ovu teritoriju i da ni jesu uzela vidnog uea u urartskoj dravi. Putevi, trgovine kao i kulture izmeu Mesopotamije i Kavkaza ili su preko Urartu teritorije, kasnije Jermenije. Ovo je doprinijelo da se stanovnitvo ovog prostora rano ukljui u posrednitvo razmjene materijalnih i duhovnih dobara na ovim relacijama.
2. Drava Mana

bogata ambarima ita, brana, mjehovima vina i si. Zatim metalima zlata, srebra i drugih koji su se esto davali kao danak asirskim carevima. Ima nekih podataka da su Manni imali pismenost? Karakter drave Manna je pripadao ranom robovlasnikom tipu sa uticajem robovlasnitva Meurjeja. Namjerno smo se zadrali na opisivanju i nabrajanju plemena drave Manna, kako bi smo eventualno nali njihov trag na balkanskom prostoru.
3. Midija (Medi, Madaji)

Jo s kraja III milenija st. e. na podruju dananjeg junog Azerbajdana i dijelova iranskog Kurdistana ivjela su mnoga plemena subartijskog porijekla. Ve na poetku I milenijuma st. e. najznaajniji od njih Lulubi i Kutji, formiraju etniku i kulturnu zajednicu. To je budua drava Manna koja e igrati znaajnu ulogu izmeu Irana, Asirije i Urartu. Istono od Luluba ivjeli su Kasiti, a jugoistono Elamiti. U nekim oblastima koje se naslanjaju na jezero Urmija sa zapada i sjevera, kao i u dolinama planine Zagrosa, ivjeli su Kuriti. Jezik ovog podruja dugo je ostao neizmijenjen. A to je bio lulubsko-kutijski jezik. Iz napisa asirskog cara Sargona (714. g. st. e.) -itelji Manne, svoju 5su zemlju zvali Subi. To je najstariji pisani izvor za dravu Manna. > Drava Manna obuhvatala je susjedna plemena oko jezera Urmije. Uporeujui je sa susjednim oblastima, Manna je bila ekonomski i kulturno najrazvijenija, zato je odmah privukla panju asirske i Uraratu drave. Zato su oni u IX i VIII v. st. e. dva puta organizovan pohode na Mannu, da bi se snabdjeli sa robovima, stokom i hranom. Iz asirskih izvora je poznato da je asirski car Salamanasar III, odvodio roblje i plijen iz Manne da bi gradio svoju prestonicu u Ninivi. Urartski car Argita II i njegov nasljednik Sardupa (VIII v. st. e.) napadali su na Manne. Jedan od najvanijih vladara Manna bio je Iranzu iz druge polovine VIII v. st. e. On je koristio suprotnosti izmeu Asirije i Urartu i proiri svoju dravu na jug i istono od jezera Urmije, te je prikljuio teritorije plemena: ikirtu, Uidi, Audija, Madaji i dr. Upravitelj oblasti Madai bio je Dejak, koji je kasnije postao osniva drave Madai (Midija). U sastav drave Manna ulazila su i plemena Teuraici, Dalijci, Sumbijei, Kumardinci i dr. Za vrijeme napada Kimeraca i Skita na drave prednje Azije, Manni kao njihovi saveznici proirili su svoju dravu (VII v. st. e.). No zbog unutranjih nemira mo Manna ubrzo opada, a ve krajem VII v. st. e. ova drava ne igra vie znaajnu ulodu u ovom dijelu svijeta. Ve na poetku I v. st. e. zemljoradnja u Manna je bila vrlo razvijena. Zemlje oko jezera Urnije imale su sistem vjetakog navodnjavanja. U asirskim izvorima na klinastom pismu govori se, da je Manna
58

Istono i jugoistono od Manna ivjela su mianska plemena, koja su naseljavala oblast Madai. Herodot saoptava da je Midija nekada bila razdijeljena na est plemena. To su bili: Busi, Paretakeni, Strukati, Arizanti, Budu i Magi.6 Od Herodota (VII, 62) saznajemo da su se Miani nekada zvali Arijci, to ukazuje na njihovo iransko, odnosno indoevropsku porijeklo. Midjanska plemena su dola iz stepa sa sjevera Kaspijskog mora, zajedno sa Persima, oko 1100. g. st. e. U IX VIII v. st. e. dolo je do prvog politikog saveza midijskih plemna, kao zaetka dravnosti. Centrom tog prvog saveza bio je grad Sagbitu. U VIII v. st. e. oblast Midije bila je izloena ruilakim naletima Asiraca pod Tiglatpalazarom III i Sargonom II. U procesu borbi sa Asircima 70-tih godina VII v. st. e. izrasla je midijska drava. Ustankom Midjana rukovodio je Katariti (vjerovatno plemensko ili rodovsko ime) koji je kasnije identifikovan kao prvi car Fraorta. Pominje ga Herodot u svojoj Istoriji. Kijaksar, Fraortin sin podinio je i Manne. Od tog vremena ime Midije (Midjana, Meda) proiruje se i na Manne i druga okolna plemena. Car Kijaksar (625584. g. st. e.) organizovao je vojsku i prvi na istoku upotrijebio konjicu. Engels je pisao da su Midjani bili kao i 7 Persijanci narod konjanika, oni su napustili bojna kola. Midjani su sruili Asirsku robovlasniku dravu a kasnije i Urartsku dravu i okrenuli se na Malu Aziju, gdje su se sukobili sa snagama cara Lidije, Alijati, sa kojim su zakljuili mir. Kijaksar je na kraju vladavine, izbacio Skite sa teritorije dananjeg Azerbejdana, koji su se povukli sjeverno od Kavkaza. Tako je Midija postala najjaa sila tog prostora i prostirala se od rijeke Araksa do Persijskog zaliva i od Kaspijskog jezera do rijeke Halis u Maloj Aziji. Osnovno zanimanje Midjana bilo je zemljoradnja, a razvijeni su bili i zanati, izrada orua za rad, tkanje, tepisi, lonarstvo, oruje i dr. uvena je bila midjanska raskona nonja (i Aleksandar Veliki je u pohodu na Indiju oblaio midjansku nonju, kako piu njegovi biografi). Iz arheolokih iskopina i asirskih pisanih izvora vidi se da je Midija bila bogata sa metalima, gvoem, olovom, srebrom, zlatom i dragim kamenjem. Prvi put se u istoriji pominje nafta pod imenom midijsko ulje.
59

Geografski poloaj Midi je bio je povoljan za razvoj trgovine, jer su preko njene teritorije ili trgovaki putevi od istoka ka zapadu i od juga na sjever. Glavni grad je bio Ektaban (Hamadan). To je bio trgovaki, zantski i kulturni centar carstva. Kultura Midjaina razvijala se u uzajamnom dejstvu sa kulturama Asiraca, Vavilonaca, Urartu i Persije. Pojavom klasnog drutva dolaze i nova vjerovanja. Magi (reci) propovijedaju novu religiju zasnovanu na uenju Zoroastra (Zaraduta, Zar-atuti). Principi zoroastrizma su dualizmu, boga zla Ahrimana i dobra Ormuzda, koji su stalno u borbi. Ovlapoenje Ormuzda je oganj, koji stalno gori na njihovim oltarima i njemu se prinose rtve. Ova religija je zahvatila cio srednji istok.

(III milenij pr. n. e.). U jednoj sumerskoj pjesmi koju je obradio S. N. Kramer,8 pominje se velika zemlja Sumer (umer), to znai Jug Zatim zemlja ubur, to znai Istok. Sjeverna zemlja se zove Urui a zapadna Martu, to znai Zapad. Ime Sumer ili Sumer je ve poznato i odnosi se na junu odnosno donju Mesopotamiju. Zemlja ubur se vjerovatno odnosi na prostor kojeg su naseljavali plemena naroda Subari, Subarti ili Subi. Sjeverna zemlja Uru, je moda raniji naziv za Huru iz egipatskih hijero9 glifskih tekstova, na kojoj su ivjela plemena naroda Kuriti, Urartu ili Ararat. Dok bi zapadna zemlja Martu mogla da predstavlja oblast Amurru sa gradom Mari na Eufratu.
NAPOMENE: H. Kinder und W. Helgeman, Atlas zur Weltgeschichte, Minchen, 1964, 29. Berdemivili N. i Davalivili I. Istorija Gruzije, Tbs, 1950, 18. 3 Lukoni V. G., Drevnie i ranosrednevekovni Iran, Moskva, 1987, 63. Srabon, (XI, 1414). 5 Berdenivili N. A., Dondua V. D. i dr., Istorija Gruzije, Tbs, 1962, 29. 6 Herodot, Istorija devjatih knjigah, Moskva, 1972, VII, 67. 7 Marks i Engels, Sobranaja dela, I izd. Moskva, T. XI, 436. 8 S. N. Kramer, Journal os the American Oriental Society, 1968, 109. 9 Wilson, Ancient Near Estern Texts Relating to the Old Testament, Prin ceton, N. Y. 1961, 101, 103.
2 1

Karta IV. Razmjetaj naroda i plemena na poetku I mil. st. e. na prostoru Mesopotamije i Kavkaza (po Ahundovu).

Porijeklo ideje da je oganj otelotvorenje dobrog boga, treba traiti u impresivnom dejstvu zapaljenih naftnih izvora, kojih je bilo na tom prostoru dovoljno. Persijski car Kir je sruio Midjansku dravu 550. g. st. e. Poslije toga Kir je razorio i Vaviloniju i tako je nastalo carstvo Ahemenida. Darije III je u Midiji za Satrapa postavio Antropata. Kada je Aleksandrov pohod na Indiju propao, Antropat se proglasio za vladara dijela Midije, koja je po njemu nazvana Antropatena. 4. O najstarijim geograf, pojmovima sa ovog prostora Najstarije geografske nazive sa ovog prostora nalazimo u tekstovima Sumerana napisanih klinastim pismom na glinenim ploicama. To su ujedno i najstariji tragovi pisma koji su do danas pronaeni
60

61

V. PRASTANOVNICI KAVKAZA I NJIHOVA DRUTVA Kavkaski hrbat se protee kao neki zid izmeu Crnog mora i Kaspijskog jezera. On razdvaja prostrane stepske oblasti na sjeveru i brdoviti prostor na jugu. To je sjeverna granica kavkaskog prostora. Na jugu ova se oblast prostire do linije koja spaja ue rijeke orohi u Crno more sa dolinom Araksa. Kavkaz jo od predistorije nije imao samo funkciju bedema, ve i mosta i posrednika u civilizacijskom i trgovakom smislu, izmeu urbanih civilizacaja Mesopotamije i indoevropskih nomada na sjeveru. Pored trgovakih puteva na pravcu sjever-jug, bio je poznat i onaj koji je vodio od istoka na zapad, od Indije i Persije preko Kaspijskog jezera, dolinama Kure i Rioni na crnomorsku luku Fazis, koloniju Mileana od VIII v. st. e. Rano ukljuivanje Kavkazaca u posrednitvo u razmjeni uticalo je na formiranje trgovakog mentaliteta kod tamonjeg stanovnitva. Kavkaz je bio esto izloen naletima i pustoenjima, bilo od sjevernih nomada, koji su ili u pljaku urbanih civilizacija ili obrnuto, nasrtajima Asiraca i drugih koji su ili u sjeverne stepen da bi pribavili konje i robove, koji su im bili potrebni za velike graevinske poduhvate u Mesopotamiju Kavkaz je bio neobino bogat, metalima, drvetom, plodnom zemljom u dolinama oko obala Crnog i Kaspijskog mora kao i pogodnom klimm. Na Kavkazu je rano poela prerada metala, bakra, bronze i gvozda. I kavkaski je prostor bio pod uticajem mesopotamskih kultura, ali ne u onoj mjeri kao visoravni na jugu, jer je rano poeo razvijati autohtonu kulturu eneolita tzv. kuroaraksku kulturu koja se razvila sa IV mil. st. e. U periodu bronze kavkaska kultura ima uticaj na prostor Zagrosa (luristanska bronza). Na zapadne dijelove Kavkaza osjea se uticaj egejske civilizacije. Ovaj je uticaj dolazio preko Crnog mora, to je ostalo zabiljeeno u grkim mitovima. I kavkaski je prostor bio naseljen od pamtivijeka. Tragovi ljudi su naeni jo od paleolita. Osnovna masa kavkaske populacije pripadala je huritskim odnosno subartijskim plemenima. Kavkaski je prostor karakteristian po tome, to su u brdovitim i umovitim krajevima kavkaza, nale sklonite mnogobrojne manje etnike grupe. Razvoj kavkaskih drutava odvijao se u tri regiona: u kolhidskom na crnomorskoj obali, iberskom u centralnom dijelu i na istoku u kaspijskom priobalju plemenski savez Albanija (kavkaska), o kojima e biti rijei na narednim stranicama.
1. Kolhidija (Megreli)

Zapadni dio prostora izmeu velikog i malog Kavkaza i istone obale Crnog mora, naseljavala su gruzijska plemena od pamtivijeka. Osobit razvoj zapadnogruziska plemena dostiu u epohi srednje bronze
63

(sredina II milenija) kada poinje socijalno raslojavanje. To je i vrijeme podjele rada i burnog razvitka, zemljoradnje, grnarstva, tkalakog zanata i metalurgije. Dokaz za ove aktivnosti slue mnogobrojni materijali dobijeni iz arheolokih nalazita iz oblasti Trialeti (hramovi ili grobovi sa humkama). Ovi nalazi nose peat uticaj a kultura susjednih Hetita iz Male Azije i Mitana iz Gornje Mesopotamijej U jugozapadnim oblastima Kolhidije tzv. Meshetiji ivjelo je pleme Mesheti, koje je neko vrijeme ivjelo u centralnoj Maloj Aziji, gdje je igralo znatnu ulogu u formiranju tzv. frigijske drave.1 Ovo moe da bude vrijeme samo poslije pada hetitskog carstva, tj. u vrijeme prvog naleta egejske seobe, kada je ono i palo, a to je neto poslije 1232. g. st. e. Iz ovog se moe postaviti pitanje da li su i kavkaska plemena uzela uea u egejskim seobama i u kojoj su mjeri uestvovali u zbivanjima u Maloj Aziji, jer su po Homeru, rudari i metalurzi Halibi (Alibi) uestvovali u odbrani Troje. O pretcima Kolhiana i njihovu porijeklu postoji jedna verzija koju je opjevao Apolonije Rodski u svojim Argonautima; Davno su Egipani naselili Kolhidu i tu ive njihovi potomci. Oni uvaju zapise na kamenoj ploi koji pokazuju sve puteve i granice za sve ljude koji dolaze od mora i kopna. U stvari radi se o informacijama koje su imali Grci, da su neki dijelovi vojske faraona XII dinastije Sezostris, (19061888. g. st. e.) kada je osvajao Siriju, doli na Kavkaz. Isto tako i Herodot (484424. g. st. e.) nam je ostavio da Kolhidjani potiu iz Egipta jer govore slinim jezikom . . . obrezuju se poput Egipana i izrauju laneno platno na karakteristian egipatski nain i jo dodaje da Kolhidjani imaju crnu kou i kovrdavu kosu i slini su jedni drugima to se tie jezika i naina ivota.2 1 hetitski zapisi govore o veoma ratobornom narodu Kas ili Kaska, koji naseljavaju jugoistonu obalu Crnog mora. Neke stavove iz ovih navoda moemo da potvrdimo i iz drugih izvora i tako uinimo vjerodostojnim Herodotovo kazivanje. U Kolhidiji se i sada srijeu crnomanjasti ljudi sa dubokim tamnim oima i gustom crnom i kovrdavom kosom, koji ne pripadaju kavkaskom rasnom tipu. Iz Biblije (Stari zavjet) znamo da su se Jevreji obrezivali poslije izalska iz Egipta pod Moj ijem i to obrezivanje su zadrali do danas, a to je egipatski obred. Na gornjem Nilu (Nubija) postoji pokrajina Ku odakle su mogli biti Faraonovi vojnici te su takvo ime i mogli dati novonastanjenom kraju na Kavkazu. Poznato je da je Faraon Sezostris bio osvaja Nubije sve do 3 katarakte na Nilu. Plemena zapadne Gruzije, po svom jeziku, kulturi i antropolokom tipu srodna su sa drevnim narodima od Male Azije do Iranske visoravni (Subarti, Protohuriti, Urartu i dr.). Po govoru pripadaju ibersko-kavkaskoj grupi jezika, koji ine zasebnu grupu nezavisnu od indoevropskih, semitskih i turanskih jezika.
64

Srodna plemena koja su naseljavala Kolhidiju, zvala su se: Halibi (Haldu), Svani, Cani (Lai), Tabali, Egrisi, Moshi (Meshi), Megreli, i dr. Plemena se dijele na klanove-teme. Ime Kolhida, dolazi od Kolha, Kulha, naziva koji je asirskog porijekla. Zapadno-gruzijska plemena u epohi srednje bronze dostiu naroiti razvoj u obradi metala, pa ak i izradi predmeta za ukraavanje od bronze, srebra i zlata (filigrani). Forma i tehnike izrade, motivi i ornamentika, svjedoe o vezama lokalnih tradicija sa zemljama visoko razvijene civilizacije kao to su bili, Hetitsko carstvo u Maloj Aziji i Mitani u Sjevernoj Mesopotamiji.3 Na granici II i I milenija p. n. e. metalurgija bronze kako na zapadu tako i na istoku Gruzije, dostigla je najvii stepen razvoja. To je epoha pozne bronze. U to su vrijeme glavni centra metalurgije bronze u Kolhidiji, bazen rijeke orohi, Raalehumi i Abhazija. A u Iberiji, Donja Kartlia i Kaheti. Ova pripadnost i dijeli gruzijsku kulturu na kolhidsku i iberijsku. Uticaj kolhidske kulture proiruje se i van njenih granica, posebno na sjeverno-zapadni Kavkaz (dolina Kubanja). Kod Kolihana je bio posebno interesantan razvoj bronzane sjekire. U prelaznom periodu ok o XI v. st. e. razvija se jedan tip sa bogato dekorisani, zoomorfnim i geometrijskim gravirama, jedinstvene ljepote (zvjerinji tip).4 Stari su Grci smatrali gruzijska plemena pionirima u proizvodnji i preradi gvozda. Zapravo, u vrijeme pojave gvozda, a to je moglo biti u XIV v. st. e.5 formira se mit o nepokornom Amirane, koji je upoznao ljude sa dobijanjem i obradom gvozda. Prve vijesti o vezi Kolhide sa helenskim svijetom, koja se uspostavlja brodovima preko Crnog mora, imamo iz divne legende o Argonautima. Ustvari iza te mitske zavjese krije se odnos izmeu Kolhidjana i Grka odnosno Balkana. Ova veza dovodi do trajnog uticaja mediteranske civilazicje na Kavkaz a posebno na Kolhidiju, koja se stvarno i ukljuuje u antiki svijet od VIII v. st. e. kada poinje intenzivna 6 grka kolonizacija (Mileani). U VIII vijeku st. e. pojavljuje se ranoklasno drutvo na pragu dravnosti, Kolha, poznata iz asirskih izvora. Imali su veliki vojni konflikt sa Urartu dravom u vrijeme cara Sardupa II. Ovu su dravu opustoili Kimerijci (VIII v. st. e.), a dovrili je Skiti. Na ruevinama drave Kolha, javljaju se u VII v. st. e. dva nova plemenska saveza. Jedan formiraju plemena ani, to je zajednica Halitu, a drugi je ponovo Kolhidija (Kolha). Kolhidsko carstvo je klasnog karaktera, a prostiralo se od rijeke orohi do Gagre na obali Crnog mora. Ova je drava bila dovoljno mona da se mogla suprotstaviti Persijancima koji su onda bili u ekspanziji. Na samom poetku dravnosti Kolhidije, to jest u VI v. st. e. snano se razvijaju zemljoradnja, stoarstvo, metalurgija, tkalatvo, grnarstvo, izrada juvelirnih predmeta i sve vrste privreivanja dostiu visoki nivo. I u istom tom vijeku poinje kovanje sopstvenog novca od srebra i zlata, tzv. kolhidke. I trgovina se snano razvija sa svim susjednim dravama, pa i prekomorska sa Isto5 O porijeklu Ilira

65

nim Mediteranom. Razvoju trgovine doprinijele su i grke kolonije na istonoj obali Crnog mora, Fazis (Poti), Giene, Dioskuri (Suhumi), Trapezund i dr. ime je Grke privlaio Kavkaz? Vjerovatno da je u pitanju u prvom redu metalurgija. No ne treba zaboraviti ni ito i drvo za brodogradnju. Razvoj tehnologije gvoa razvija se na Kavkazu mnogo ranije nego u drugim dijelovima istonog Mediterana i Bliskog Istoka. Krajem II milenija poinje redovno da se javlja u nekropolama ali jo rijetko, a poetkom I milenija koliina gvozda naglo narasta, naroito oruja. A u periodu od IX do VI vijeka st. e. eljezo potpuno istiskuje bronzu. O migracijama kolhidskih plemena iz vremena praistorije nije ostalo jasnih dokaza, ali nas gruzijski arheolog Milikavili G. A. uvjerava, da je jo od vremena helenske kolonizacije dolo do seobe Kartla sa kolhidsko-iberijske granice, koji su pripadali istonogruzijskoj jezi7 koj grupi. A gdje su se iselili Kartli, nije poznato. Ne treba zaboraviti da je na Kolhidu bio prisutan stalni pritisak nomada iz sjeverno-crnogorskih stepa, kao i Asiraca i Urartu sa juga. Pohod Aleksandra Makedonskog na Istok je jo vie pojaan uticaj helenske kulture u Kolhidiji i proirio ga na ostale zemlje Kavkaza. S druge strane Aleksandrov pohod je, poslije propasti Persije izazvao pokrete nomadskih naroda sa periferije carstva. Kolhidija je izgubila samostalnost u II v. st. e. padom pod vlast cara Ponta Mitridata Eupatora. Rimljani dolaze u Kolhidiju sa istoka, preko Kavkaske Albanije i Iberije. Gnej Pompej ove zemlje stavlja u vazalni odnos prema Rimu 65. g. st. e. a) Arheologija U periodu mlae i srednje bronze za Kavkaz, pa i za Kolhidiju karakteristian nain sahranjivanja je podizanje velike humke (kurgana) nad grobom pokojnika (oblast Trialeti). U tim kurganima su bile otkrivene vee koliine predmeta izraenih od srebra i zlata koji predstavljaju umjetnika remek-djela npr.: srebrna posuda i aa, pokrivena sitnim ornamentima, zlatna aa ukraena poludragim kamenjem i starim tipom filigrana, glineno posue raznog tipa, ukraeno crnim glaziranim ornamentima i crvenim premazom, modelom drvenih pogrebnih kola i ritualnim orujem i si. Ovi predmeti svjedoe, to smo i ranije istakli, ne samo o nivou zanatske vjetine majstora, ve i o sasvim visokom umjetnikom ukusu ondanje kolhidske kulture. Ve od VIIIVI ili prve polovine V v. st. e. za Kolhidiju je karakteristino kolektivno sahranjivanje u pogrebnim poljima ili u ovalnim jamama (3,4x2,4 m) pokrivenim ploama ili pokaldrmisanim. Ostaci skeleta su nagorjeli, to govori o kremaciji. Od pogrebnog inventara, naeni su predmeti od keramike, ae sa dvije ruke, oruje od bronze i eljeza, vrhovi kopalja, noevi, vrhovi strelica, poljoprivredna orua, noevi, motike i ukrasi i sl.
66

Na sjeveru Kolhidije primijenjen je drugi nain sahranjivanja (VIII VI v. st. e.), pa i kasnije u (V II v. st. e.). Umrlog su sahranjivali u zemljane grobove (mogile), ovalne osnove, na dno groba su nasipali sitnog morskog ljunka (okolina Suhumi). Skeleti su naeni u zgrenom poloaju, na desni bok, glava na zapad ili sjeverozapad. Na kraju VI i V v. st; e. zgreni poloaj zamjenjuju ispruenim poloajem na lea. U nekim sluajevima postoje dva naina sahranjivanja, inhumacija i kremacija. Izgleda da su mukarce inhumirali, a ene kremirali. (Lordkipanidze G. A. 1978. s. 59). U religioznoj simbolici kao i u primjenjenoj umjetnosti Kolhiana, esto su zastupljeni orlovi. Naroiti bronzani oklop bio je naen na Krasnomajakoj nekropoli. On je bio ploast i na njemu je predstavljen oblik grifona ili orla sa rairenim krilima (0,6 m 0,54 m). Napravljen je iz troslojne bron8 zane ploe debljine l mm. b) Koliko je staro ime Kolha (Kuha) Za naa istraivanja je vrlo vano utvrditi starost imena Kolha (Kulha). Po Herodotu, Argonauti su doli u A ju, tj. Kolhidu njegovog vremena. Pa bi po tom tumaenju Aja bila zemlja. No ima miljenja da je Aja bila prestonica Kolhide, to je prihvatljivije. Po asirskim izvorima (Tiglatiplesar I 1112. g. st. e.) u jugozapadnom dijelu Gruzije u dolini r. orohi postojala je plemenska zajednica (24 plemena) Diauehi.9 U drugim asirskim izvorima iz XII v. st. e. pominje se carstvo Daiaeni, kod Gornjeg mora. Moda je to jedno te isto. I u uratskim izvorima iz VIII v. st. e. (napis careva Menua i sina Agita), takoe se pominje Diauehi sa prestonicom u iitu.10 U sukobima Diauehi i Urtartu prvima su priskoili u pomo plemena junog Zakavkazja: Lua, Katarza, Eriahi, Gulutohi, Literuhi, Iganuehi i dr. Sredinom VIII v. st. e. pored Diaueni, pominje se i carstvo Kulha, to odgovara kasnijem nazivu Kolha iz antikih izvora. Radi se o dvije zajednice koje su bile u sukobu tokom IX i VIII v. st. e. pa je Kulha (Kolha) nadvladala. Izgleda da je ime Kulha mnogo starije od VIII v. st. e. i da je nastalo krajem II milenija, na pricrnomorskoj teritoriji. c) Kolhidska plemena Halibi, su naseljavali dolinu rijeke orohi. Bili su poznati metalurzi i rudari. U staro-grkom po njima je nazvan elik, (halips, ). Rasprostirali su se kao zanatlije na irem podruju Kavkaza i po Maloj Aziji. U urartskim spomenicima se spominju pod imenom Haldi, to je prema grkim informacijama, isto to i Halibi. Slini su plemenu ani, neki ih i mijeaju. Sjekira se po njima zvala kaldi. (Moda i u italijanskom kotao caldaia (kaldaja), dolazi od tog imena). Podigli su grad na obali Crnog mora koji se zvao Farnakei, gdje su ivjeli ribari na delfine. Moshi se pojavljuju u Maloj Aziji 1.165. g. st. e. i oni su ivjeli pored rijeke orohi. Ksenofon (400. g. st. e.), je proao kroz

67

Kolhidu o emu je ostavio pisani trag da su Mossineki bili iskusni pomorci, hrabri, gordi i slobodoljubivi. Herodot, pie za pleme Taohi, kada su Grci zauzeli tvravu da su ene bacale djecu u ponor i za njima skakale. Moda su Moshi isto to i Muki koji su u Malu Aziju doli zajedno sa Frigijcima (Brigima) i Mizijcima. Uestvovali su u ruenju hetitskog carstva i u osnivanju frigijskog i na kraju se smjestili pored plemena Tabala i Haliba na rijeci orohi. Ovdje ih pominju asirski spomenici iz XII v. st. e. Predpostavlja se da su Frigi ustvari Brigi, rano ilirsko pleme iz dananje srednje Albanije. Pa se moe pretpostaviti da su Moshi (Meshi) ivjeli negdje pored njih. ufflav (SiA, 1925, 31) nam donosi vijesti o nestalom albanskom plemenu Mesa, od kojeg je ostalo prezime Messia (1272. g.) i selo Messi iz Skadarskog katastra iz 1416. g. izmeu Kruje i Ljea, pa se postavlja pitanje, da li nije to trag predilirskog plemena Mesha (Muka)? I da li nijesu zajedno sa Brigima i Mizima uestvovali u egejskim seobama ili napustili stara sjedita pod pritiskom kavkaskih doljaka. ani (Lazi) su takoe bili poznati metalurzi. Govorili su lazskim ili megrelskim jezikom. Stari etniki naziv za ane je, Kijanos, to znai kovai. ani i Halibi u VIII v. st. e. osnivaju Savez plemena Halitu. Svani, konzervativno planinsko pleme. ivjeli su u dolini rijeke Inguri ispod samih vrhova Velikog Kavkaza. Do dana dananjeg zadrali su obiajno pravo i plemensku zajednicu. Imaju svoj jezik, koji je ustvari dijalekt katrilijskog jezika. Na svanskom, li-bande znai kopati, a li-berge znai motikati. Svani imaju masivniju tjelesnu grau, svjetliju boju koe i oiju od ostalih stanovnika zapadnog Kavkaza. Neki naunici njihovo porijeklo trae u Evropi, meutim, u zadnje vrijeme preovlauje miljenje da su sarmatskog porijekla tj. iranskog. Ovo je potvreno i injenicama da se na Pojtingerovoj karti na obali Crnog mora, na sjeveru, pominje stanica Suani Sarmate. Glavni grad Svanetije bio je atili, Svanetija je zemlja gdje ive Svani. Tabali, huritsko pleme sa jezera Van. Moda je to ono pleme, koje se pominje u Bibliji, pod imenom Tubal-kajnam. Kajnam je na semitskom kova, a toba na megrelskom znai jezero, te bi njihovo ime bukvalno prevedeno znailo Jezerci, a po Bibliji Jezerci kovai. Takoe su bili vjeti metalurzi. Tabali se kasnije srijeu na donjem toku r. Rioni (Fazis), pored nekog jezera. Nije iskljueno da su se tu doselili pod pritiskom Asiraca, poslije pada drave Mitani. Neki istraivai biblijske Tubale (Prorok Jezekija 38, 39), za koje mi mislimo da su dio kolhidskog plemena Tabali, smjetaju u Kapadokiji. Vjerovatno da se radi o dijelovima plemena koji se u istorijskom vremenu kretao po istonim oblastima Male Azije, bavei se metalurgijom i trgovinom. d) Rijeka Rioni, antiki Fazis Grci su odavna znali za plovidbu na Fazis, zato Strabon --16) pie: Na Fasis, tamo je brodovima daleki put. Fazis je bio glavna 68

rijeka Kolhide. Najstarije ime je bilo Arktur (Lordikapinadze G. A. 1970. st. 113). Ime Fazis nije grkog, ve lokalnog porijekla. Postalo je od psa, pse, to na erkeskom adigejskom znai voda, rijeka. Otuda Fazis Araks, Fazis Rioni, Fazis orohi. Tigar i Eufrat su na huritskom (subartskom) imali ime Fison. Fazis je pri uu pravio deltu, sjeverni krak se zvao Harient (prijatan, lijep).11 Od toga, Harien, Arien, nastalo je Rioni, sadanje ime rijeke. Fazis je bio plovan u antici do tvrave Sarapan (Strabon --17). Na uu Fazisa postojao je luki grad Fazis, kolonija Mileana od VI v. st. e. (Ptica fazan je lovljena pored pomenute rijeke, po kojoj su joj Rimljani, koji su je mnogo cijenili kao lovaki trofej, dali ime.) 2. Iberija (Kartlija) Iberija zauzima centralne oblasti Kavkaza. Najznaajnija plemena su bila: Kaheti, Pavi, Hefsuri, Rae, Mitiuli, Kartli, Davahi, Lehumi, Tao i Speri. Kultura se u Iberiji razvija paralelno sa kulturom u Kolhidiji, no sa neto zaostajanja. Proces formiranja dravne organizacije odvijao se u dolini srednje Kure, a zavrio se krajem IV v. st. e. Sjedite te drave bio je grad Mecheti, na uu rijeke Aragvi u Kuru (antiki Kir). Prvim vladarem i organizatorom iberijske drave, istorijska tradicija smatra cara Farnavaza, osnivaa dinastije. Iberija se razvijala u svakom pogledu a naroito u zanatima, metalurgiji, poljoprivredi, graevinarstvu i si. Tako je Strabon pisao: Iberija je prekrasna zemlja, naseljena u veem dijelu gradovima i selima, tamo se srijeu krovovi sa crijepom, i izgraeni stanovi su u skladu sa pravilima graditeljstva, srijeu se i trgovi i druga javna zdanja.12 Iberijski su gradovi i utvrenja onda bila na nivou razvijenih civilizacija tog podruja. Tokom rane bronze naselja su bila na vrhovima brda. U vrijeme srednej bronze ona su naputena. Krajem II milenija u nekropolama se javlja oruje, to navodi na pretpostavku o ratnim vremenima, koja su mogla biti posljedica egejskih seoba i pada Hetitskog carstva. Moda je iz Male Azije vren pritisak na juni Kavkaz. Gruzijski su arheolozi otkrili naselja iz srednje bronze u dolini rijeke Alizoni (Iberija), gdje je ivot kontinuirano tekao 2.000 godina, 13 a koja su naputena dobrovoljno. Ovo je za nau teoriju interesantan podatak, ali za sada nemamo nikakvih vijesti o eventualnom njihovom pravcu kretanja. Ali imamo vijesti o prinudnom iseljavanju Iberaca, koje donosi Mojses Horenaci (IV v.) u Istoriji Jermenije (Mos. 1893, 59): Silni Nabukodonosor bio je moniji od libijskog Heraklesa, on je sabrao vojsku napao je na zemlju Iberiju, razruio je, pokorio je pod svoju vlast i neki dio stanovnitva odvodi i naseljava na desnoj obali Pontijskog mora na zapad. Poto su bila dva Nabukodonosora, vjerovatno da se radi o Vavilonskom vladaru Nabukodonosoru I iz druge polovine XII v. st. e. za koga se zna da je ratovao na sjeveru sa Elanom i Asi69

rijom. To je otprilike i vrijeme kada su mikenski Grci imali mit o Heraklesu. to znai da se to preseljavanje Iberaca moglo dogoditi u drugoj polovini XII v. st. e. No nita pouzdano ne znamo gdje su zavrili ti Iberci. Ako se prisjetimo ratova Sargona I i Hamurabija sa brdskim plemenima Hurita i Subarta (iznijeto u IV poglavlju), vidimo da i Nabukodonosor I nastavlja tu vavilonsku tradiciju neprijateljstava sa pljakakim plemenima Hurita, jer su i Iberci huritskog porijekla. U istoriji je poznato da su Asirci vrili progone i preseljavanja neprijateljskih naroda i plemena, ali iz ovog podatka kojeg donosi Mojses Horenaci vidi se da su to prije njih radili Vavilonci. Gdje su zavrili prognani Iberci, negdje zapadno od desne obale Pontijskog mora. A to bi po logici kod rijeka, mogla biti zapadna obala (jer se i Pont uliva u Sredozemno more) Ponta, prema tome, Iberci su mogli zavriti zapadno od zapadne obale Ponta.

Po K. G. Alijevu (1964, 2), Plinije Stariji pie da zemlja Mosha (Mesha) lei do rijeke Iber, koja se uliva u Kuru, a ispod njih je Sakasena (Jermenija). to znai da je Iberija mogla dobiti ime po toj rijeci, to je i loginije. Od sredine I milenija st. e. ovdje se primjeuje opti porast proizvodnih snaga i razvoja ekonomike. Arheoloki nalazi te epohe jasno govore o visokom nivou metalnih proizvoda i umjetnikih ukrasnih predmeta. Iz grbnih priloga primjeuje se ekonomska diferencijacija, to ukazuje na socijalno raslojavanje, sa ime je uporedo tekla i organizacija drave. Ostaci pei za topljenje gvozda, odlivci, polufabrikati i mnogobrojni predmeti od gvozda i bronze, takoe svjedoe o visokom stepenu dometa tehnologije metala u Iberiji tog vremena. Iberija je bila krajem posljednjeg milenija st. e. mjesto gdje su se srijetale kulturne tradicije Zapada i Istoka. Helenistike kulture Parta i maloazijskih oblasti koje su pripadale aramejskoj i persijskoj civilizaciji. U Iberiji se u IV v. st. e. javlja pismenost na osnovu aramejskog pisma, no u isto vrijeme egzistira i grko pismo. U Iberiji u IV v. p.n.e, dominira sahranjivanje inhumacijom u grobu sa kamenim sandukom od ploa i takoe pokrivenim kamenim ploama. Mrtvac je polagan u zgrenom poloaju, sa orijentacijom istok-zapad i sa grobnim inventarom. 3. Istoni Kavkaz i Kavkaska Albanija Prostrano podruje istonog Kavkaza gdje se danas nalazi sovjetska republika Azerbejdan, graniilo se sa sjevera padinama Kavkaskog lanca (Kerauniske gore), sa juga jezerom Urmija, sa istoka Kaspijskim morem, a sa zapada Iberijom. Ovo je podruje bilo od najstarijih vremena naseljeno sa mnogim plemenima. Arheoloka otkria svjedoe, da je ovjek ovdje boravio jo u doba paleolita. Opstanak ovjeka na ovom prostoru omoguavali su povoljni prirdni uslvi, pogdna klima, plodna zemlja, bogata flora i fauna, i izobilje vode. Ve u IV milenijumu st. e. poinje eneolit. Ljudi su poeli koristiti bogata nalazita bakarne rude i praviti orue za rad i oruja. Nova sredstva rada dovela su do kulturnog progresa, a krajem III milenija st. e. poinje izrada predmeta od bronze sa ime poinje bronzano doba, koje donosi dalji progres, dalju podjelu rada i klasno raslojavanje. Od bronze su pravili noeve, sjekire, maeve, vrhove strelica i druge predmete. Osnovni nain sahranjivanja u bronzanom dobu bili su kameni sanduci, kurgani, zemljane jame i dr. Iz predmeta naenih u grobovima moe se zakljuiti o trgovakim vezama, ne samo meuplemenskim, ve i sa drugim krajevima Kavkaza. U velikim kurganima sahranjivani su voe plemena. to se moe zakljuiti po bogatim prilozima. Na kraju bronzanog doba (poetak I milenijuma st. e.) plemena su imala jo polunomadski nain ivota. Zanimala su se stoarstvom. Ljetom su stada gonili na planinske panjake, a zimi su provodili u

U Iberiji kao i u Kolhidi bronza je pravljena u poetku sa dodatkom arsenika ili antimona, jer su bili u oskudici sa kalajem. Misli se da je Iberija dobila ime od ameri ili imeri, to dolazi od am, i im, to znai taj i ovaj i eri to znai narod. Ime zemlje Georgija dali su Grci, to znai zemljoradnici. Iberija se na iranskom zvala Vranom.
70

71

nizinama pored Kaspijskog jezera. Konji i kamile sluile su kao osnovno sredstvo pokretljivosti. Ve u XI v. st. e. sluili su se dvokolicama, za ivot u njima i nomadsko kretanje. Priblino sa poetkom I milenijuma st.e. na prostoru Istonog Kavkaza poela je smjena bronze sa gvoem. Ovdanja plemena su poela izraivati orua rada i oruja od gvozda. Zamjena bronze sa gvoem ila je postepeno i trajala do V odnosno IV v. st. e. Bronza je ostala u dominantnoj upotrebi samo za ukrasne predmete. U poetku epohe gvozda poinje raspad prvobitne zajednice i formiranje saveza plemena. Najznaajnija plemena istonog Kavkaza su bila: Albani, Daroginci, Laki (Leki), Udini, Kaspi, Gargari, Hili (Heli), Dasse, Tabasaranci, Mjuki, Uti i dr. Najistaknutije je bilo pleme Albanci koje je ivjelo u dolini r. Samur. Ono je formiralo plemensku zajednicu Albaniju. Ovo ime prvi put pominju Grci u IV v. st. e. prilikom pohoda Aleksandra Makedonskog na Istok. No ime Albani je svakako starije. I ovdje na Kavkazu moglo je biti vezano ime rijeke i plemena ili zemlje. Iz ega bi se mogao izvui zakljuak da je plemenu (odnosno zemlji) ime mogla dati rijeka Alba. Ovo je bio obiaj i kod starih Slovena. Antiki geografi (Herodot) svjedoe o postojanju ovdje 26 plemena, koji su govorili razliitim jezicima. Od albanskog jezika je sauvano sasvim malo rijei. Pripadao je, ibersko-kavkaskoj grupi. Kako tvrdi jermenski istoriar Mojsije Horenski, jezik plemena Gargara bogat je grlenim glasovima.14 Prema Herodotu pleme Kaspi (prema kome je i Kaspijsko jezero dobilo ime) bili su odjeveni u kozje koe a naoruani lukovima, strijelima i persijskim maevima.15 to se tie religioznih obiaja, o njima nam je Strabon ostavio vijesti, ali iz kasnijih vremena: od bogova, oni potuju Helija, Zevsa i Selenu, posebno Selenu (boginja Ma), ija se svetilita nalaze blizu Iberije. Obaveze reca kod njih izvrava najuticajniji ovjek poslije cara, on je na elu gusto naseljenih oblasti, a takoe raspolae robovima hrama od kojih mnogi uz boansku pomo izriu proroanstva, ... ponekad se rtvovanje moe zavriti sa ljudskim ivotom.. ..16 rec je rtvu probadao svetim kopljem, kroz bok u srce. Iz toga kako je rtva padala proricali su budunost. Glavni grad Kavkaske Albanije je bio Kabala. Iz karte Klaudija Ptolomeja (II v. n. e.), vidi se da je postojao i grad Albano civitas, kao jo dosta drugih gradova, Teleba, Helda i Hetara, na morskoj obali, dok su u unutranjosti bili: Tagoda, Bakrija, Sanuja, Deglana, Niga, Masega, Samunida,17Iobula, Iuna, Embolej, Adijabla, Ablana, Mamehiju, Hadaha, Alon i dr. Albanski vladar u I v. st. e. zvao se Orojz a njegov brat Kozis (Kosid). Susjedni narodi su imali razna imena za teritoriju Albanije, tako: Sirijci je zovu: Ran, Gruzijci: Rani, Asirci (Semiti): Aran, Jermeni: Aluank, ali najstarije ime Albanije je Kas.
72

Stefan Vizantinac u Opisu plemena pominje grad na Kaspijskom jezeru: Anarijak, a stanovnike Anarijaki, to se po nekim naunicima moe tumaiti, kao izvedena metateza od asirskog Aran? O nastanku imena Albanije ima raznih teorija, mi emo dati neke od njih. Velika Sovjetska enciklopedija, (1952. g. T. 2. str. 50) Albanija (k) je stari naziv za planinsku oblast Vost. Porijeklo naziva proizilazi iz vremena urartskih klinopisanih tekstova u kojima se imenuju nazivi Eleuni i Akuani. Sovjetski naunici pretpostavljaju da isti naziv za K. Albaniju i Balkansku Albaniju proizilazi od toga to su u jezicima drevnih naroda kavkasko-maloazijsko-sredozemnog svijeta, rijei alba ili alp oznaavale planinske oblasti. Ova se teorija podudara sa nazivima: Alpi, Albion, Monti Albani i sl. Albanija se na iranskom zvala Ardanom. _. Poslije zauzimanja K. Albanije u VI v. n. e., Kalifat (Arapi) je zovu: Aran, misli se da je to starosemitsko ime koje su dali jo Asirci. Ovo ime dolazi od semitskog arran pijesak. Ovo ime ima veze sa prirodom zemljita pored Kaspijskog jezera. Neka albanska plemena su po Strabonu, bila visokog stasa, lije18 pog izgleda, plavokosi i svijetlih oiju i nijesu sitniavi. Isto to potvruje i rimski pisac Julije Solin.19 __ Interesantno je napomenuti i to pie Pompej Trog (Filipova istorija), . . . kau, da su Albanci nekada doli sa Herkulesom iz Italije, sa Albanskih gora, (Monti Albani istono od Rima, pr. autora), kada je poslije ubistva Heriona gonio njegovu stoku kroz Italiju. Pamti se, da su u vrijeme Mitridatovog rata, Albanci vojnike Pompeja pozdravljali kao brau.20 Da li je to bila snalaljivost Albanaca ili je postojao za to neki razlog? : Naravno, da ako su rimski hroniari videli neku srodnost izmeu rimskih vojnika i Albanaca, ponosni Rimljani nijesu mogli prihvatiti tezu da su u nekom srodstvu sa varvarima, nego samo obrnuto, zato su stvorili legendu o porijeklu Albanaca iz Italije, da bi objasnili stvar. Ali arheologija i preistorija ne poznaju takva kretanja. No, o ovom srodstvu se moe postaviti i druga teza. Naime, u Rimskoj vojsci je bilo vjerovatno i Junoitalaca i Ilira, pa su Albanci mogli uti silan jezik i vidjeti tipove sline sebi. Te je otuda i mogla doi ideja o bratstvu. Ovu hipotezu potvruje pisanje rimskog istoriara K. Tacita I v. st. e. (Anales, XV, 26), koji kae da je pedeseta legija, koja je ratovala u Jermeniji u I v. st. e. mobilisana u Iliriji i Egiptu. A i Neron je mobilisao vojsku u Iliriji radi suzbijanja ustanka u kav. Albaniji. O porijeklu imena Albanija, pie i Gaj Julije Solin: ...Albanci koji ive na obali, ele da se smatraju potomcima Jasona, raaju se sa bijelim vlasima, i tu sijedost smatraju dobrim znakom, te je boja nji2l hove glave dala ime tom narodu .. .. Kao to iz ovog proizilazi G. J. Solin smatra da etnonim Albanaca proizilazi od latinskog albus to znai bijel, a u vezi je sa albinizmom kod kav. Albanaca. Kavkaskih Albanaca vie nema, oni su uniteni od strane Turaka, (Azerbedanaca) ili su islaminizirani i denacionalizovani, zato mi ne

znamo to je na njihovom jeziku znailo alban. Ali je u planinama istonog Kavkaza (Dagestan), ostalo jedno autohtono pleme Lezgini, (antiki Legi, Leki kako ih zovu Gruzini). Ovo je pleme sauvalo neto od svog jezika, koji bi trebalo da bude slian sa jezikom Albanaca. Na jeziku Lezgina naziv za Kavkasku Albaniju je, Alpan, to znai, pogubno mjesto, prokleto mjesto. Ovo vjerovatno zbog arke i vjetrovite 22 klime. Isto tako na sanskritu ima jedna vrlo slina rije alpam, koja po indijskom nauniku Sri Srimadu, prevodiocu vedskih himni na engleski, znai vrlo oskudno. to je sasvim blisko lezginskom znaenju pogubno mjesto. (Bhagava Gita, Book Trust reg. Vaduz 1990). Pa se ovim potvruje na neki nain da je lezginski jezik pripadao idoevropskoj grupaciji, to treba da vai i za njihove susjede Hille (Helle). Sa ovim se potvruju i Strabonove i Ptolomejeve vijesti da su ova dva plemena Skiti odnosno Sarmati. Ime Albanija donijeli su grki pisci, pa nije nikakva sigurnost da su to ime tako izgovarali tamonji stanovnici. Naprotiv, sasvim je mogue da su Grci od Alpan, mogli napraviti Alban. Jer po zakonu fonetike labijalno p lako prelazi u labijalno b. to se tie sadraja tog imena, postavlja s pitanje zato bi ta zemlja mogla biti prokleta? Ta zemlja je bila izloena estim i velikim nedaama. Vidjeli smo da su se na nju esto obruavali katastrofalni zemljotresi, da je bila izloena periodinim izlivima i poplavama Kaspijskog mora, kao i estim suama koje su pratile najezde skakavaca koje su sve tamnile. Ako je vjerovati M. Kalankatuciju (Istorija zemlje Aluank), ti skakavci su bili veliki kao ptice. I geostrategijski poloaj te zemlje je bio takav, da je esto bila izloena invazijama i pustoenjima divljih plemena iz sjevernih stepa, kao i sa juga. Ne treba zaboraviti ni vjeite ognjeve zapaljenih izvora nafte i gasa na poluostrvu Aperon, koji su djelovali na ljudsku matu i stvarali sliku pakla i proklete zemlje. Moglo je sve to dojaditi njenim stanovnicima, te su joj i mogli dati ime proklete zemlje, Alpan. U vezi sa ovim treba dati odgovor na dva pitanja, odkuda Prokletijama na albanskom ime jeke Namun (Prokleta pl.) i da li i sami srpski naziv Prokletije nije direktan prevod ili ima bar neku vezu sa kavkaskim Alpan. Jermensko ime za Kavkasku Albaniju, Aluank, koje smo ve pomenuli, jermenski naunici misle da je nastalo u IV v. n. e. od imena kavkaske rijeke Alazoni, Aluani. A po predanju koje donosi Movses Horenski (Istorija Jermenije) ovo ime je postalo od imena legendarnog vladara Arana (Kav. Albanije), koga su zvali Alu, to znai dobri. Na lezgijskom jezisu ima i drugo ime za kav. Albaniju: Aran. To jest ustvari ono ime za koje smo i pretpostavili da je asirskog porijekla. Aran, na lezgijskom znai ravnica sa arkom klimom. Iz ovoga proizilazi sasvim logian zakljuak, da za tumaenje etnikih i geografskih imena i pojmova prvo treba konsultovati jezik dotinog naroda, pa ako se sa njime ne moe dati zadovoljavajui odgovor onda objanjenja traiti na jezicima drugih naroda.
74

a) Arheologija Glavni nain sahranjivan ja u epohi ranog gvozda i ranije, bio je u grobovima sa humkom (kurganima). Ovaj obred sahranjivanja bio je iroko rasprostranjen. Nasip je zemljani, a moe i od kamena ili mjeovito, zavisno od terena. Pod kurganom se nalazi kameni sanduk ili grobovi ukopani u zemlju i pokriveni drvenim oblicima. Kurgani su u osnovi okrugle ili ovalne forme. U kurganima su ostavljali bogat inventar, ponekad su sahranjivali u njima i konje. Inventar u sanduku bio je obino: grnarija (izraena na grnarskom kolu), sa nur ornamentima, bronzani predmeti, noevi, maevi i ukrasni predmeti. Za ravnicu kavkaske Albanije karakteristino je katakombo sahranjivanje u vrijeme srednje bronze. Bilo je rasprostranjeno sahranjivanje i bez kurgana, u zemljanim grobovima ili kamenim sanducima napravljenim od kamenih ploa. Sahranjivanje je bilo skeletno, u zgrenom ili ispruenom poloaju. U kasnijim vremenima ima sahranjivanja i u velikim upovima (u II i I v. st.e.), u zgrenom poloaju. Albanci su ivjeli u rodovskim zajednicama. Socijalna diferencijacija nije bila naroito razvijena. Moda su kavkaski Albanci bili poznatiji u starom vijeku zbog njihovih ratnikih osobina. Prilikom prodora rimske vojske na Kavkaz 66. g. st. e. rimski vojskovoa Gnej Pompej, imao je mnogo muke sa Albancima. U vojsci Albanaca borile su se i ene. To su moda one od kojih je stvoren mit O Amazonkama. Strabon pie: Kako govore, u planinama nad Albanijom ive Amazonke. Teofan, koji je pratio Pompeja u pohodu zemlji Albanaca pria, da skitska plemena Hela i Lega ive meu Amazonkama i Albancima i to u toj zemlji tee rijeka Mermadalida, po sredini izmeu tih plemena i Amazonki.23 Kavkaski su Albanci primili hrianstvo u prvoj polovini IV v. U VII v. bili su pokoreni od Kalifata, a u X v. Albaniju su naselili braa od strica turkmenskih Selduka Oguzi i zemlji dali ime Azerbajdan. Kavkaski Albanci su doivjeli alosnu sudbinu. Danas uzalud traite visoke plave ljude u Azerbejdanu. Od svega toga ostali su u Kavkaskim planinama samo neki ostaci, a u Nagornom Karabahu jo neto Albanaca, koji su se prikljuili Jermenima. b) Antiki pisci o plemenima kavkaske Albanije Od antikih pisaca najranije vijesti o plemenima Kavkaza donosi nam Herodot (I, 203): Na Kavkazu se nalazi mnogo raznoraznih naroda i veina ive od lova i ume (misli vjerovatno na skupijako privreivanje, prim. G. V.). Ovi se ljudi pare javno, ba kao stoka. Ove vijesti govore o krajnjem primitivizmu kavkaskih plemena i na neki nain su u sukobu sa onim to smo rekli o materijalnoj i duhovnoj kulturi Kolhiana i Iberaca u vremenu kasne bronze i gvozda I. U svakom sluaju ne moemo posumljati u Herodota, ve pretpostavljamo da se njegove rijei odnose na planinska plemena i na istoni Kavkaz (Albaniju).
75

Strabon: Albanci su vie privreni stoarstvu i blie su nomadima. Oni ive izmeu Iberaca i Kaspijskog mora, ... a sa sjeverne strane okrueni su Kavkaskim gorama, a zato to se te gore uzdiu nad ravnicom i nazivaju se, posebno njihovi dijelovi prema moru, Keraunijskim planinama. Ljudi se tamo odlikuju ljepotom i visokim "rastom, pored toga oni su i prostoduni i nijesu sitniavi. Kod njih nije obiaj upotreba kovanog novca i ne znaju brojiti iznad 100, oni se jedino koriste razmjenom u trgovini. U njih je 26 jezika, zato se teko sporazumijevaju meu sobom. Od bogova oni potuju Helija, Zevsa i Selenu, a posebno Selenu, ije se svetilite nalazi blizu Iberije. Obavezu reca kod njih izvrava najuvaeniji ovjek poslije vladara. Kod njih je uobiajeno i prinoenje ljudskih rtava. Starost je u Albanaca od posebnog potovanja i ne samo prema roditeljima, no i prema drugim ljudima. Briga o pokojnicima ili ak spominjanje smatra se nesreom. Zajedno s pokojnikom sahranjuju svu njegovu imovinu, pa poslije ive u siromatvu .. . skitska plemena Hela i Lega ive meu Amazonkama i Albancima. Sve su ovo bile vijesti koje nam donosi Strabon u svom poznatom djelu Geografija.24 Stefan Vizantinac: Aorsi su skitski narod, o kojem govori Strabon u XI knjizi. Arijani, narod susjedan Kadusima, Apolodor (pie) u drugoj knjizi. Gargari, narod koji stupa u polne odnose sa Amazonkama kako govori Strabon u XI knjizi. Dai, su skitsko pleme, oni su nomadi, nazivaju se takoe i Dasse.25 Rimski pjesnik VI v. n. e. Rufus Festus Avienus (Descriptio orbis, 898922), govorei o narodima i plemenima sa obale Kaspijskog jezera, kae: Ovdje blizu kaspijskih voda skita se ratniki Skit, ovdje ve ive svirepi Albanci. Avijen je parafrazirao grkog pisca iz Adrijanovog vremena, Dionizija Periegta iz I i II v. Sve su to kasne vijesti o albanskim plemenima. U njima nema nikakvog nagovjetaja o migraciji. Pitanje je koliko su te vijesti bliske, eventualnom vremenu razdvajanja. No injenica je da su procesi socijalnih i kulturnih promjena preistorijskih drutava tekli sporo. Primjera radi od pojave rane bronze na Kavkazu do poetka finalne, proteklo je 1.000 godina, a u postupku sahranjivanja se nita nije izmijenilo. Smatramo da nas date informacije ipak pribliavaju i uvode u kulturu kavkaskog svijeta u vremenu hipotetikog naputanja tog prostora od nekih plemena.
4. Antropoloka razmatranja Kavkazaca

Ako je dolo do naseljavanja kavkazaca na balkanski prostor, onda bi bilo normalno da je od tih antropolokih tipova neto ostalo do danas. Zato nam je cilj da sagledamo neke osnovne elemente o rasnim i antropolokim tipovima Kavkaza, danas i jue. Zbog toga smo prouili nekoliko poznatih antropologa iz Tbilisija i Bakua, koji su se bavili problemom i pokuaemo da interpretiramo njihova gledita. Sve ovo u cilju da vidimo, da li na nekadanjem ilirskom prostoru moemo da identifikujemo njihove tragove? Cilj je znai, da se ova
76

istraivanja antropolokog sastava populacije iskoriste kao dopunski izvor praistorije. Jer kada su istorijski i arheoloki podaci nedovoljni, antropoloki materijal pomae da se pojasne genetske veze meu narodima. Pronai kolijevku ili biogenetski prostor jednog naroda, znai otkriti njegove osobine. Jer, jedinke koje stvaraju rasnu sliku ustvari su zavisne od fizike, bioloke i socijalne sredine. Rasa nije nepromjenjiva, ali su te promjene tako spore i postepene, da se sa pravom moe govoriti o konstantnosti rasnih osobina. Svaki narod ima svoju rasnu istoriju, ali i svaka rasa ima svoju istoriju (Male B. 937). Dolazak u dodir sa drugim narodima te osobine se mijeaju. Izuavajui staro stanovnitvo Kavkaza, ulazimo u sredite najvanijih pitanja drevne istorije naroda Prednje Azije i Jugoistone Evrope. Paleoantropoloka izuavaja ukazuju da su u III i II milenijumu veliki dio kavkaskog prostora naseljavali Uskolici i Dolihokrani. Smatra se da su oni bili doljaci i da su se izmijeali sa autohtonim stanovnitvom. Kasnije se pojavljuju Brahikrani i irokolici. Smatra se da je to rezultat evolucije, to 26nije sasvim ubjedljivo, jer smatramo da je taj proces mnogo sloeniji. Proces simbioze antropolokih tipova sve se vie izukrta pa sve vie preovlauju etnike legure populacija. Meutim, kada je rasa prirodno i socijalno izolovana i ako znamo da nije nepromjenljiva, te su promjene tako postepene i spore da se moe rei da je rasa nepromjenljiva u odreenoj istorijskoj i geografskoj relaciji. Izuavanja su pokazala da su u Zakavkazju, krajem II milenija prebivale neke sjevero-kavkaske grupe. S druge strane, srodstvo najveeg dijela kavkaske populacije, sa prostranim junim predjelima, naseljenim Subartima i Huritima, ukazuju na porijeklo najstarijih antropolokih tipova Gruzije.27 Biogeneza ovih posljednjih, odvijala se na tom prostoru u susjedstvu i kontaktu sa Semitima, od Mesopotamije do rijeke Araksa i Kure. To je ustalasana visoravan sa golim brdima visokim i preko 4.000 m i plodnim renim dolinama. Na tom se prostoru nalazi nekoliko veih jezera, koja su oito imala znaajnu ulogu u ivotu stanovnitva. Na tom otvorenom prostoru su se razvijali Huriti, Subari (Subarti) i Sumeri, koji su potiskivani prema sjeveru od Semita. Ovoj skupini naroda pripada i najvei dio ibersko-kavkaskog antropolokog tipa. Drugi prostor biogeneze kavkazaca obuhvataju planine velikog Kavkaza, iji je reljef ispresijecan dubokim rjenim dolinama, umovitim padinama, surovom klimom i prirodnim uslovima izolacije naselja. Na ovom se prostoru razvio ili vjerovatnije doao sa sjevernih padina Kavkaza, starokavkaski antropoloki tip blizak Irancima. Nije potrebno ukazivati na znaaj prirodne sredine na formiranje psihosomatskih i socijalnih karakteristika populacije. Kao to se vidi populacija Kavkaza, jo od vremena bronze je veoma sloena, zato eventualno doseljavanje ovih plemena na balkanski prostor, nijesu ni mogli donijeti jedinstveni rasni tip. Jer ni stanovnitvo Kavkaza nije bilo etniki homogeno. Stoga se ne moe ni oekivati, da danas negdje na ilirskom prostoru sretnemo jedinstven antropoloki tip, ve obino dominantnu mjeavinu, leguru naroda i pojedinane rasne arhitipove koji stre.
77

Nema kavkaske rase, ima samo kavkaskih antropolokih tipova. Istraivanjima nijesu obuhvaeni novopridoli narodi indoevropskog i turskog porijekla Azerbejdanci, Jermeni, Osetini i dr.). Gruzija je centralna kavkaska oblast koja se najmanje etniki mijenjala. No i kod nje imamo sloen antropoloki sastav populacije, koji se moe podijeliti u tri grupe: 1. Kolhidsko-mediteranski tip, 2. Ibersko-bliskoistoni i Prednjeazijski tip, koji je najrasprostranjeniji, i 3. Starokavkaski planinski tip plemena Race, Lehumi, Svani, Hefsuri, Tuini, kao i zapadno-dagestanska grupa irokolicih.28 Tragovi semitskog asirskog tipa na jugu Gruzije, nijesu toliko brojni, da bi im se dala posebna grupa. Prva grupa po naoj podjeli obuhvata ravniarske dijelove Kolhide i dolinu Gornje Kure. Populacije sa ovog prostora, doseljene su iz Male Azije u preistorijskom periodu i kasnije sa egejskog prostora, kao grki kolonisti. Radi se o mediteranskim tipovima. Ve smo ukazali na paleoantropoloke nalaze dugokranih i uskolicih i to izrazito uskolicih, za koje gruzijski antropolog M. D. Abduelivili (1989) smatra da pripadaju Mediterancima. Mi smatramo da se ne smije zaboraviti na Herodotova svedoenja (bio je oevidac) o Egipanima, kako on kae. Najizrazitiji uskolici su poznati kao Nubijci, a postoji i istorijska pretpostavka da je Faraonova vojska koja je naselila Kolhidu bila iz Nubije. Uostalom i Herodot opisuje negroidne tipove u Kolhidi kakvi su bili Nubijci. Oni su se tokom vremena stopili sa domorodcima, no njihov trag nije mogao ieznuti. Mediteranski tip je gracilan, uskokran, crnomanjast, sa krupnim oima i visokopostavljenim i uskim nosem i kovrdavom kosom. Karakteristik ibersko-prednjeazijskog tipa su: brahikefalija, iroko lice, srednjeg ili niskog rasta, skloni gojenju i tamnoputi. Ovaj tip inklinira semitskom tipu i dominira i danas u Gruziji. On se moe identifikovati sa izrazitom branhikefalijom, umjereno irokim licem, leptorinijom, otro izraenim nosem, malim horizontalnim uglom lica i tamnom puti. (Karakteristika j Kavkaza u bogatstvu tipova noseva). Ve smo ukazali na fizike osobine planinskog prostora. Grupe koje tamo prebivaju izloene su bile vjekovima genetskim procesima koje ulo vi java izolacija. Kod kavkaskih planinaca su dominantni svetlooki i svetlokosi. Masivne su tjelesne konstrukcije i vjerovatno pripadaju najstarijem stanovnitvu Kavkaza. Ovi se tipovi kreu od sjverozapada prema jugo-istoku, junim padinama Kavkaza. Pripadaju jafetskom tipu. Kod njih je interesantna esta pojava relativne depigmentacije koe. To je vjrovatno proizvod neke genetske mutacije, usljed ogranienosti izmjene genetskog materijala. Po ovoj karakteristici njihove tragove je lake pratiti na drugim prostorima. Gruzinski antropolozi ovaj tip nazivaju kavkasionski, odlikuju se izrazito irokim licem, okruglastom formom glave (indeks 8284) i rastom za mukarce 168180 cm. Ovaj tip preovladava kod planin78

skih plemena Kabardinaca, Oseta, Svana, Rainaca, Pava, Tua, Hevsura, i eeno-Ingua. Nije iskljueno da se radi o skitsko (sarmatsko)huritskoj simbiozi. Usitnjenost i raznorodnost kavkaskih plemena primijeena je od antikih pisaca. Ve smo ukazali na pisanje Herodota o mnotvu jezika kavkaske Albanije. A posmatrajui Kavkaz sa crnomorske obale, iz grke kolonije Dioskuri, Strabon (XI, l, 16) je pisao Ovdje ivi 70 narodnosti, a po rijeima drugih pisaca, ne plaei se za istinu, ak i trista, svi oni govore raznim jezicima, ive razbacano i ne stupaju u meusobne odnose, budui da su samoljubivi i divlji. Vei dio njih pripada sarmatskom plemenu i svi oni nazivaju se Kavkascima... Drugi jedan putopisac i geograf XI v. n.e. arapin Masudi, ne bez ironije, napisao je da je Kavkaz planina sa 100 jezika. Vjerovatno da je i ta okolnost doprinijela za stvaranje partikularnog mentaliteta i da Kavkaz u svojoj istoriji nikad nije uspio da se objedini i da postane kultura prvog reda iako je bio na izvoru civilizacije od eneolita do gvozda i ako je bio i prirodno bogat sa svim resursima. Moda je tome doprinijelo i to, to su huritska plemena bila vie skoncentrisana na pljaku nego na proizvodni rad. Tako je Kavkaz kroz itavu istoriju ostao periferna civilizacija.
5. Duhovna kultura Kavkazaca

Kavkaski prostor je bio od najranijih vremena otvoren na uticaje materijalne i duhovne kulture Mesopotamije i Male Azije. Poznato je da je sumerski epos o Gilgameu bio preveden u II polovini II milenija na huritski (subartski) i hetitski jezik. Ako znamo da su neka huritska plemena (Tabali) u II polovini II milenija dola na Kavkaz, to znai da su mogli donijeti sa sobom i taj epos. Jedno od najstarijih predanja na Kavkazu je svakako mit o Amirane. O kojem ej ve bilo govora. Dobijanje gvozda na Kavkazu je poelo vrlo rano (u XIV v. st. e.). To je bila tajna pojedinih plemena ili rodova, pa je taj mit moda i nastao u tim ranim vremenima tog zanata. A cilj je bio da se opravda uvanje tajne dobijanja gvozda. Kavkaska usmena predanja su, vjerovatno jedna od najstarijih, koja su dospjela do naih vremena. Ta starina se moda najbolje osjea iz anegdote koja ima aljivu notu, a radi se o odnosima izmeu dva sela. Naime, kada doe do nekog nesporazuma izmeu ta dva susjedna sela, tada jedni drugima dobace, znamo mi vas, vi ste nam duni jednog mrtvog. Gruzinski etnolozi objanjavaju da je ova anegdota ostala jo iz doba kada su ljudi u tim selima jeli svoje mrtve (iz kultnih ili ekonomskih razloga). Naime, u jednom selu umre ovjek, a njihovi susjedi im ga ukradu i pojedu i naravno otete ih za jednog mrtvog. To vrijeme se mora mjeriti na vie hiljada godina, jer pripada vjerovatno eneolitu ili ranoj bronzi.
79

a) Predanja i mitovi Zidanje Suramske tvrave: Mit o zidanju Suramske tvrave sadran je ukratko u slijedeem: Car Surama podie tvravu koju neka sila rui, on zida, sila rui. Poalje kralj svoj ljude kod arobnice da pitaju ta da rade, jer neprijatelj tek to nije napao zemlju. arobnica kae dok ne uzidaju u gradske zidine najljepeg mladia zidove nee podii. I tako carevi ljudi pronalaze najljepeg mladia, ali se ispostavi da je to carev sin. Nastaje teka situacija, no radi spasa zemlje, carev sin se rtvuje i biva sazidan. Ali, grad je odbranjen i sloboda je sauvana. To je poruka epa. Po gruzinskoj tradiciji car Rev je zabranio prinoenje djece na rtvu, a mjesto njih, naredio rtvovanje volova, teladi ili brava. Istorija Gruzije (Mitska genealogija Kavkazaca): Putujui po Grkoj, poznati ruski kavkazolog N. Jakovljevi -Marr, pronaao je 1902. godine u gruzijskom manastiru na Atosu, pergamentski rukopis na gruzijskom jeziku. Poslije viestrane ekspertize utvreno je da se radi o zbirci istorijskih pria pod imenom Kartlis chovreba, (Istorija Gruzije) iji je autor poznati gruzijski episkop iz XI vijeka Leonti Mroveli.29 Taj spis ini neku vrstu hronike i zbornika kratkih pria iz istorije Gruzije, od najstarijih vremena do vremena autora. Poto su Gruzini dobili pismenost u V vijeku pretpostavlja se da je raniji period zabiljeen na osnovu usmenog predanja, a kasnije je mogao biti prepisivan, te se autor sluio pisanim dokumentima. Zbirka Kartlis chovreba smatra se za pravu i najdragocjeniju riznicu podataka o gruzijskoj prolosti, od najstarijih vremena. Gruzijski se naunici ne slau oko naune vrijednosti ovog spisa. No nas interesuje u prvom redu da vidimo da li to korisno moemo od njega dobiti za nau tezu. Odnosno da li na Balkanu ima tragova tog predanja. Nas interesuje period iz preistorije Gruzije od najstarijeg vremena do pohoda Aleksandra Makedonskog na istok. Predanje emo prenijeti u skraenom obliku, samo ono to eventualno moe da nas zainteresuje, obzirom da nije prevedeno na na jezik. Kod Gruzinaca, Jermena, Rana, Movakana, Leka i drugih naroda Kavkaza, bio je jedan zajedniki praroditelj Targamos, etvrto koljeno od Nojeva roda... Targamos je bio sin Tarina, ovaj sinom Jafeta, a ovaj sinom Noja. Targamos je bio veliki slavni junak, ivio je sa mnogobrojnim potomstvom u Mesopotamiji. Poslije zidanja vavilonske kule i zbrke jezika i raseljavanja naroda Targamos je poveo svoj rod u daleke tue zemlje. Na kraju on se obreo u dolini izmeu gora Ararata i Masisa. Targanosu su se dopala ta mjesta, i on rijei zasnovati ivot tu. Vladavina njegova tim prostorom bila je ograniena sa: na istoku Gruzinskim morem (Kaspijskim more), na zapadu Pontijskim (Crnim), na jugu Oretske gore i zemlje Kurda, na sjeveru Kavkaski lanac, kojega Iranci zovu Elbrus. I bilo u Targamosa osam sinova, Haos, Kartlos, Bardos, Movakan, Lekos, Heros, Kavkasos i Egros. Podobno svojemu ocu oni su bili dobri momci. Svaki sin Targamosa, imao je mnogo djece i unuka.
80

Praroditelj je ivio esto ljeta, a za to vrijeme potomstvo se njegovo razilo, ono to nije moglo da se smjesti na zemlji izmeu Ararata i Masisa. On odlui da dolinu ostavi starijem sinu. A Targamos povede ostale na sjever. A pred smrt ostavi oporuku: Kartlosu, drugom sinu, ostavi da ivi na prostranoj zemlji, odredi granice, na istok Hereti i rijeke Berdudi, na zapadu Pontijsko more, na jugu vododjelnica izmeu Berdudi i Araksa, i na sjeveru gora Gado, koju mi zovemo Lehskoj. Kartlos odabra brdo blizu mjesta sastava Kuri i Aragvi. On se popne na njega da izgradi tvravu, a brdo nazva imenom svojim. Otuda je i doao naziv dijelu zemlje, Kartlia. Kartlos je imao pet sinova, Mechetos, Gardabos, Kahos, Kuhos, Gaios. Poslije njegove smrti sahranie ga na brdu Kartliji, a njegova ena predala je zemlju njihovim sinovima. Mitska geneologija Gruzina po Leonti Mroveli: Noje Jafet
Afanan l Tarin i Targamos Kartlos

Haos

Mchetos

Bardos

Mavakan

Lekos

Heros

Kavkasos Kuhos

Egros

Gardabos

Kahos

Gaios

Tako se je po Leonti Mroveli rairio rod Targamosa. I svi su ti sinovi postali rodonaelnici kavkaskih naroda.30 Kartlos, Gruztina (Iberaca), Haos, Jermena, Bardos i Movakan, Kavkaskih Albanaca, Lekos, Lezga (Lezgina) Heros, Erova, Egros, Megrela, (Kolhiana) i Kavkasos, kavkaskih planinaca. Akademik Ivan Dovanhivili pie: Sva su ta imena rodonaelnika proizvedena od naziva naroda ili zemlje, kojima su oni vladali.31 Ovaj je istorijski mit povezan sa mitskom genealogijom koju donosi M. Kalankatuci (listorija zemlje Aluank, 23), o kojoj smo neto rekli u uvodnom izlaganju. Naime, kod njega se pominje Meeh kao Jafetov sin i predak Ilira, dok kod Leonti Mroveli ja to bi bio Mchetos od koga su Gruzini, pa doe da su Iliri i Gruzini od zajednikog pretka. Sada se postavlja pitanje, da li moemo nai tragove, ovog predanja o etnogenezi Gruzinaca u onomastici Ilira, to bi bio jo jedan
6 O porijeklu Ilira

81

dokaz da su Kavkasoi donijeli sa sobom to predanje? To je predanje najverovatnije naslonjeno na Bibliju, to je normalno, jer se sve genealogije ranog srednjeg vijeka oslanjaju na nju. b) Kultovi O kultovima kod Kavkazaca smo neto ve rekli, govorei o kultovima kod Hurita, ija plemena najveim dijelom i naseljavaju kavkaski prostor. Panteon huritskih bogova je bio pod uticajem Mesopotamije, gdje se oboavaju prirodne pojave. U prvom redu boanstva sunca i mjeseca. Kod Kolhiana i Iberaca od lokalnih boanstava imamo potovanje boga plodnosti u obliku figure ovna Kvireis-koi, boga zlog duha Angramajnjju, majke bogova Kibele i oboavanje zmije mezir. Na oboavanje zmije emo se posebno osvrnuti, zato to je taj kult ispoljavan i kod Ilira, a tragovi su mu sauvani do naih dana. Pa je upravo prtpostavka da su taj kult Kavkasci i donijeli na zapadni Balkan. Kult zmije (mezir): Oboavanje zmije je bilo iroko rasprostranjeno na istoku. Najstariji podatak o tom kultu imamo u sumerskom epu Gilgame. I Herodot je opisao taj kult kod Egipana. Iz Biblije znamo da su Jevreji Jehovu predstavljali u obliku zmije i da je Mojsije nainio mjedenu zmiju u pustinji. Iz Druge knjige o carevima (18, 4), se vidi, da car Jezekija (721693. g. st. e.), . . . obori visine i izlomi likove i isjee lugove i razbi zmiju od mjedi, koju bjee nainio Mojsije, jer joj do tada kaahu sinovi Izraeljevi i prozva je Neustan. Iz gornjeg se vidi da se kult zmije u Hananu zadrao oko 500 godina. Nije iskljueno, da su Egipani taj kult donijeli na Kavkaz. No to ne mora da znai da on nije i sumerskog porijekla jer je zmija potovana i kod istonih naroda ak i u centralnoj Aziji kod mongolskih plemena itd. Kult zmije kod Kavkazaca najupornije se zadravao kod planinskog plemena Svana, sve do poetka ovoga vijeka. Za to emo opisati taj obiaj prema gruzinskom etnologu Destini Gelovaki (1923. g.). Potovanje zmije u Svanetiji se zove mezir. Svani sve rade da zmiju zadre u kui. U jednom uglu naprave joj dom od kamena. Hrane je mlijekom i sirom, a po nekad malim kolaima (kao u Egiptu po Herodotu). Zmija se smatra svetom. Ako familiji neto dobro ide to je pomogla zmija. Ako joj ide loe znai neto su pogrijeili prema njoj. Svan vie voli da mu umre sin, nego da mu neko ubije zmiju. Ponekad zmiji rtvuju vola, kojeg su gajili dvije godine i nijesu ga uprezali. U nekim kuama zmije se mnogo razmoe, ak ih moe biti i do 14. Zmija je dobro boanstvo. Ako majka ide u polje na rad ostavi kolijevku, jer se vjeruje da ako dijete zaplae, zmija ljulja kolijevku. Zmija je boanstvo s onog svijeta, uvar dua predaka. Ona je i uvar domaeg praga i zatitnik. Kult mrtvih: Obiaj je kod Gruzina da po smrti roaka puste kosu i bradu i grebu se po licu. Mukarci skidaju kapu a ene rasputaju kosu i po-

krivaju glavu. Ovaj su obiaj kako misil istoriar D. Bagrationi, donijeli Egipani faraona Sezostrisa I, kada su doli u Kolhidu. Svaki od rodbine oplakuje roaka alosnim jecajima, a ene pjevaju alosne pjesme (tue). Kao uspomenu na mrtve, Gruzini zakolju bika ili ovna. Grob obilaze poslije sedam i 40 dana i polau poklone. Krvna osveta: Kod planinskih plemena zakon krvne osvete je postojao do skoro. Kod Gruzina, osveta je bila obavezna. U Svanetiji su krvni dunici ivjeli u kamenim kulama na tri sprata, koje su liile na male tvrave. U prizemlju je drao stoku, na prvom spratu stonu hranu i poljoprivredni alat, na drugom spratu prehrambene proizvode a na treem je ivjela porodica. Krov je bio podeen za odbranu sa pukarnicama i orujem. Krvna osveta je esto dovodila do neprijateljstva izmeu plemena i bratstava. Porijeklo ovog obiaja je iz duboke prolosti Kavkaza. Grki su putopisci zapisali jo u IV v. st. e. da su neka planinska plemena bila u stalnom ratu. Do neprijateljstva je dolazilo esto zbog otmice djevojaka. Obiaj je bio na Kavkazu da se preljubnicama odsjeca nos i da se vrate rodu. Kako kae Diodor ovaj je obiaj primljen od Egipana. c) O totemima Etnolozi smatraju da je totemizam nastao u lovakim drutvima. Totem u obliku neke ivotinje je pomonik, zatitnik i nosioc due predaka. Obiaj da se ljudima daju imena ivotinja je takoe neki oblik totenizma. Ovaj obiaj je bio vrlo razvijen na Kavkazu. Tako su davali imena po vuku, medvjedu, psu, sokolu, orlu, i slino. U nekropolama iz vremena bronze, kod mjesta Vani (Kolhida), gruzinski arheolozi su otkrili bronzane figure orla priivene na odjei. Smatra se da su to bili totemi i heraldiki znaci. Kod Iberaca totem je bio grifon. Oni jo i danas koriste znak grifona na zastavi u raznim drutvenim svetkovinama uz dravnu zastavu. O himeri kao totemu znamo da su ga koristili Etrurci i neki narodi Male Azije. Postoje neke pretpostavke da su Grci Likijce, Lidijce, Karee i druge zvali narodi Himere, vjerovatno zbog toga to su i ovi narodi imali za totem himeru. Nejasno je zato su Grci nomade sa Azovskog mora nazvali Kimerijci, ako nije zbog istog razloga?
6. Drutveno ureenje

Da bi se shvatilo bar priblino, drutveno ureenje kod kavkaskih plemena od vremena bronze i njegov razvoj na dalje, treba uzeti u obzir neke faktore koji su uticali na formiranje tih odnosa. U prvom redu prirodne uslove, iscjepkanost i izolovanost mnogih dijelova Kav83

82

kaza. Zatim mnotvo usitnjenih plemena raznog etnikog i jezikog porijekla. Geografski poloaj Kavkaza, pritisak iz urbanih semitskih civilizacija ije je ureenje definisano Hamurabijevim zakonom i uticaj sa sjevera nomadskih stoara. Drutveno ureenje je rezultat sloenih interakcija, fizike, bioloke (psihosomatske) i socijalne sredine. Kako se odvijaju ti procesi, mi se u to ne usuujemo uputati, elimo samo da podvuemo neto, to su u vie navrata isticali sovjetski naunici koji su se bavili paleo-kavkaskim drutvima, da je upornost i tvrdokornost kulturnih tradicija, drutava formiranih na Kavkazu, jedna od najupeatljivijih njihovih osobina.32 Nedostatak informacija iz starijih vremena, prisiljavaju nas da se osvrnemo na kasnije oskudne vijesti antikih pisaca, u prvom redu na Herodota i Strabona, pa da ih projektujemo na prolost. Velike su bile razlike u materijalnom i duhovnom pogledu izmeu zapada (Kolhide) i istoka Kavkaza (albanskih plemena). Velike razlike su bile i u stupnju drutvenog razvoja u samoj Kolhidi. Dok je u novoobnovljenoj kolhidskoj dravi iz VI v. st. e. u njenim ravniarskim predjelima dominiralo robovlasnitvo kao drutveno ureenje, u isto vrijeme u planinskim predjelima je egzistiralo rodovsko drutvo, prvobitne zajednice.33 Inercija i konzervativizam rodovskih drutava bila je tako jaka da su ona opstala sve do poetka ovog vijeka, a da su se za to vrijeme u ravniarskim krajevima izmijenila sva drutvena ureenja. Moda, ba preko drutvene organizacije Svana, moemo malo proviriti u organi2aciju kavkaskih plemena u vrijeme bronze. Plemenska zajednica Svana, kao to smo rekli je ostatak prvobitne zajednice. Zajednicom plemena je upravljao opti savjet Luzor ili svanski Luhor. Na elu opteg savjeta stoji starjeina mahvii. On se bira glasanjem svih punoljetnjih lanovi drutva preko 20 godina (muki i enski). Starjeina vodi sve poslove od unutranjeg i ispoljnjeg znaaja, sud rasprave, pitanje umira, pitanje rata i mira sa drugim plemenima i dravama, kanjavao je za krenje pravila obiajnog prava, davao za otkup iz ropstva ili otkup krvi ubitog lana drutva i si. Mogao je predati kuu ognju ili izgnati iz plemena ili kazniti smru. On je bio uvar djedovskih obiaja. Imao je veliko potovanje. Meu pravilima obiajnog prava bila je i ustanova krvne osvete, potovanje starijih, a od obiaja koji su smatra se, doli iz Hamurabijevog zakona, kupoprodaja ene, gostoprimstvo i zatita gosta u kui. Svani su imali svoj jezik. Neka terminologija kod Svana ukazuje na postojanje ostataka matrijarhata, kao dijasahalisi = majka doma (domaica), ili gutnisdeda = majka pluga. Nepotpuna kazivanja antikih pisaca o plemenu Amazonki na sjevernim padinama Kavkaza, ne mogu se drugaije protumaiti nego kao pleme koje je ivjelo u matrijarhatu. Insistiranje Strabona, Stefana Vizantinca i drugih na tome, da su neka albanska (kavkaska) plemena skitska i nomadska jo u I v. st. e. ukazuje na zaostajanje ovih drutava. Takvo miljenje potvruju i vijesti o njihovim kultovima tj. da su
84

Albanci neposredno pred poetak hrianstva prinosili ljudske rtve boginji mjeseca Ma. Dalje, nijesu znali da broje vie od 100, a oblaili su se u kozje koe. Ako ovakvo stanje duha projeciramo na dublju prolost, onda ako je dolo do selidbe tih plemena na Balkanu, oni su mogli doi samo kao nomadi stoari, sa niskom materijalnom i duhovnom kulturom.

7. Folklor Folklor je duhovna batina jednog naroda. On je odraz temperamenta, psihe, stvaralake snage, istorije i socijalnih faktora neke etnike grupe. Da se komparacijom folklornih elemenata moe utvrditi kulturna ili etnika srodnost sa drugom etnikom grupom za odreeni vremenski period, to je sasvim jasno i prihvatljivo. Ali koliko su folkloru duboki korijeni u prolosti, shvatili smo tek kada smo se upoznali sa folklorom Gruzije.
85

Istraujui duhovnu kulturu Kavkaza i njegove eventualne srodnosti sa zapadnim Balkanom, nije se ni pomiljalo da i folklor moe biti od koristi, budui da su se veze traile iz praistorije. Meutim, sluajnim upoznavanjem sa izvornim folklorom Gruzije (igre, pjesme, nonje), shvatili smo da korijeni nekih folklornih elemenata (ne svih) doseu u najdublje vremenske ponore kada su se konstituisale te etnike grupe. Gruzija je poznata po bogatstvu i originalnosti folklora. No, koliko god za to nijesmo struni i koliko god to izgledalo subjektivno, usuujemo se da konstatujemo velike slinosti u nekim igrama, pjesmama i nonjama Gruzina i zapannog Balkana. a) Tako, horske pjesme Gruzina skreu panju svojom indentinou, u nainu pjevanja i melodijama sa pjevanjem juno-dalmatinskih klapa (Korula). Slinost je nevjerovatna. b) Kod horskih pjesama prisutne su i melodije sline onim iz zapadne Srbije (Sa Ovara i Kablara). c) Druga jedna narodna pjesma koja se solo pjeva, ima melodiju koja podsjea na melodiju narodne baskijske pjesme, Una moza hermosa. d) Melodije pastirske frule sline su pastirskim melodijala sjevernih Albanaca. e) Gruzijski ples parova uz pratnju defa (daire), sa puno erotizma, enstvenosti i emotivnosti, u potpunosti je indentina albanskoj igri ote. Reklo bi se da je porijeklo ove ige sa semitskog prostora. f) Lezginska igra lekuri ima u osnovi neke slinosti sa crnogorskim orom. Ova igra kao da dolazi iz surovih planinskih predjela. U ovoj kavkaskoj igri, kao da su otsutne emocije, njenost, udvaranje. Ona je sva u gru, hitrosti, kooperenju, izazivanju, sa gimnastikim egzibicijama, ali bez poskakivanja i orlovog leta, kao kod Crnogoraca. g) Skree panju nonja planinskog plemena Raca (muka), sa uskim suknenim uz tijelo pripijenim akirama, ukraenim iritima. Oko glave povezuju bijelu almu. Podsjeaju na nonju Rugovaca. Mukarci planinskog plemena Svana, na glavni nose jajastu kapu od presovane vune, slinu keetu Sjeveroalbanaca. Mlade Gruzinke nose na glavi dugaak bijeli veo. Na nadgrobnim spomenicima Ilira, ene imaju takoe dugaki veo ili neku vrstu kapuljaa. Jedna takva kapuljaa od grubog sukna izloena je u Dravnom muzeju u Tirani (iz ilirskog perioda). Sva ova zapaanja, ma koliko bila subjektivna i nestruna, duboko smo ubijeeni, vode na zakljuak da su takve slinosti mogle biti plod samo etnikih veza iz duboke prolosti. Veza, koje su moda nastale dolaskom kavkaskih plemena na zapadni Balkan.
86

NAPOMENE: Lomouri N. J., Stranici istorii Gruziji, Tbilisi 1965, 5. Hrodot (V v. st. e.) Istorija u divjatih knjigah, Nauka, Moskva, 1972. g. 3 Kao pod l, str. 6. 4 Ponchava L. N., Nekatorie vaprosi izuenija kolhidskih i kubanskih kultur. Drvenie kulturi Kavkaza NS 192. Tbilisi 1987, 50. Hidaeli M. S., Istorija gruzijskog iskustva, Tbilisi 1944. g. 5 Abramavili P.M., Tbilisi 1951, 61. 6 Lordikipanidze, Tbilisi, 1978, 25. 7 Melikivili G. A., Drevnevije gosnodarstva Kavkaza i srednjei Aziji, Ribakov . ., Moskva, 1985. 8 Trap M. M. 1969. g., str. 123 i Lordikipanidze G. A. 1978, 4849, tab. V. 9 Berdzenivili N. i Davahavili L, Istorija Gruzije, Tbilisi 1950, 45. 10 Berdzenivili N. A. Dondua V. D. i dr. Istorija Gruzije, Tbilisi 1962, 29. 11 Agbunov M. V., Peripl Ponta Eukseinskog Arian II v. Desni rukav Fazisa se zove Harient, uliva se 90 stadija od ua Fazisa (sjeverno). 12 Strabon, Geografija, XI, 9, 7. 13 Pichelauri K. N., Osnovnie problemi istori plemen vastonoj Gruziji. Tbilisi 1972, 29. 14 Mojses Horenski (IV v. n. e.), Jermenski istoriar, Moskva 1893. g., 58. 15 Herodot, Istoria v devjatih knjigah. Nauka, Moskva 1972, VII, 67. 16 Kao pod 12. 17 Guseinov I. A., Istorija Azerbajdana, Baku 1958, 62. 18 Strabon, Geografija, XI, 4, 4. 19 Julije Solin, Zbornik dostraprimeateljnosti, VI, 5. Alijev K., Antinije istonik po istorii, Baku, 1987. 20 Pompej Torg, Filipova istorija XLII 3, 3. Alijev K., n. dj. 85. 21 Kao pod 19, XI, 5. 22 Talibov B. i Gadiev M. Lezgino-ruski slovar, Moskva, 1966. g. 23 Strabon, Geogravija, XI, 5, 1. 24 Strabon, Geogravija, XI, l, 4, 6, 7, 8. 25 Stefan Vizantinac, Opisanije plemen, citirano prema Alijevu K., Antinie istoniki, Baku 1987, 97. 26 Gadiev A. G. Proishodenije narodov Dagastana (po danim antropologiji), Mahakala, 1965, 20, 96. 27 Abduelivili G. M., Antropologija drevnevo i sovremenovo naseljenija Gruziji. Tbilisi 1964, 22. 28 Isto, str. 74. 29 Grigolija K., O em povedal Kartlis Chovreba, Tbilisi, 1973, 7. 30 Ibid, str. 19. 31 Ibid, sr. 20. 32 Berdzenivili N. i Davahvili L, Istorija Gruzije, Tbilisi 1950, 73. 33 G. M. Bongar-Levin, Drevnie civilizacii, Moskva, 1989, 177.
2 1

87

VI. I L I R I

Istraivanja praistorije i antike naeg prostora su kasno poela. To su u poetku uglavnom radili stranci. Istraenost naalost jo nije dostigla zadovoljavajui obim. Na se prostor naao u sjenci helenske i romanske civilizacije, zbog ega su mu nametnuti i neki kompleksi. Ne mislimo da ovdje na zapadnom Balkanu moe doi do nekih senzacionalnih otkria na polju materijalne kulture. Ali u oblasti duhovne kulture, ini nam se, da stvari stoje drugaije. Bez sumnje da su duhovne vrijednosti na ovim prostorima ignorisane, poev od Grka i Rimljana, pa je to nastavljeno i kasnije, to je postala tradicija, koja traje do naih dana. Sazrelo je vrijeme da se oslobodimo raznih stranih kola i da bez kompleksa priemo konstituisanju praistorije naega tla. 1. Stanje i problemi u ilirologiji Bez obzira to nijesu ostavili znaajniji trag u antici, Iliri su antiki narod i kao takvima im treba prii. Iako se nauka Ilirima bavi vie od 150 godina, oni su, po naem miljenju i dalje ostali najvea nepoznanica praistorije Balkana. Zato i nije sluajno to veina istraivaa koja se njima bavi, ima neko svoje vienje Ilira. Ni sam termin Iliri u nauci jo nije standardizovan, ve se pod time podrazumijevaju razni pojmovi, to dovoljno govori koliko je to kompleksan i slojevit problem. Zato smatramo da treba posebno izdiferencirati npr.: Ilire kao geografski pojam, Ilire kao etnos, Ilire kao samostalnu dravu, Ilire kao administrativnu jedinicu Rima, Ilire spolja, kako ih vide savremenici i Ilire kako vide sami sebe. Iliri su bili agrafski narod, te nijesu ostavili o sebi nikakvih pisanih informacija na svom jeziku. Sve to imamo, ostalo je od Grka i Rimljana, ali to je malo i prilino nepouzdano. Posebno su Grke vijesti nesigurne i sporadine, kao da ih nijesu dovoljno interesovali njihovi sjevero-zapadni susjedi. Uzmimo na primjer oca istorije Herodota koji je dao obilje podataka o raznim narodima istonog Mediterana i Bliskog istoka, a Ilire jedva da je uzgredno pomenuo 23 puta. Ko zna, moda su bili bezznaajni? Ilirologija je relativno mlada nauka. Prvu teoriju su postavili njemaki i austrijski arheolozi polovinom XIX vijeka. To je bila Panilirska teorija, po kojoj su Iliri obuhvatali prostor od Epira do Venecije, a na sjeveru preko Luica do Baltika (Polja s urnama). Ovu su teoriju izmeu dva rata korigovali da bi danas od nje potpuno odustali. Malo je koja oblast praistorije ispolitizirana kao ilirologija. Meutim,

89

ilirologija se i dalje predaje na svim katedrama na osnovama srednjeevropske ili beke kole. Teko je vejrovati, da se bez novih korjenitih prodora u ilirologiji, moe izvriti njena demistifikacija i depolitizacija. Zvanian stav albanske arheologije, zasniva se na korigovanoj srednjoevropskoj teoriji tj. da su Iliri bili etnika i kulturna cjelina koja je zahvatala prostor od Epira do Venecije a na sjeveru dijelove Panonije, na istoku do velike Morave i Vardara, to znai da su Ilirima dodali Dardaniju i Peoniju, pa ak i Epir, a na zapadu, Histre, Liburne, Japode, Panonce i sl. Gledite je albanskih arheologa, da je ilirska kultura autohtona, da ima kontinuitet razvoja na zapadnom Balkanu najkasnije od eneolita i da su ilirska plemena dola sa indo-evropskim seobama krajem III milenija st. e. Jugoslovenska ilirologija je poslije rata dosta uznapredovala. Istraena su mnoga arheoloka nalazita, te izvrena nova otkria i prodori na planu materijalne i duhovne kulture Ilira. Po pitanju autohtonosti ilirske kulture i njenog kontinuiteta od indoevropskih seoba, meu vodeim arheolozima postoji dosta saglasnosti. No to se tie prostora kojega su Iliri zahvatali i vremena njihove etnogeneze tu ima jo dosta neusaglaenih gledita. I pored toga Jugoslovenska ilirologija je danas meu vodeima, ako nije i vodea u svijetu. No to ne znai da moemo biti zadovoljni sa postignutim i da imamo sigurne odgovore na mnoga kljuna pitanja iz praistorije Ilira: Jo nemamo egzaktan odgovor da li je ilirska kultura autohtona, tj. da li se razvijala na domaem supstratu ili je donijeta sa strane? Ne znamo tano porijeklo i znaenje imena Iliri? Ne znamo koje je bila ilirska teritorija? Ne znamo kom su etnosu pripadala ilirska plemena i kojoj jezikoj grupaciji? Ako su doli, odakle i kada su doli Iliri? Kojemu su antropolokom i rasnom tipu pripadali? ijeg je porijekla njihova duhovna kultura? Da li su bili jedinstvena etnika cjelina? I, da li je ilirska drava bila savez plemena ili dominacija jednog plemena? U daljem izlaganju pokuaemo da damo doprinos rasvjetljavanju nekih od ovih pitanja.
2. Arheologija

Kod izuavanja Ilira imamo jednu anomaliju. irenje ilirskog imena, pa i njihove etnogeneze i dravne organizacije, ilo je od juga prema sjevero-zapadu, a savremeno izuavanje njihove prolosti poelo je obrnutim pravcem. Pored toga jug je i arheoloki manje istraen, pa iz ovog moe da se izvue logian zakljuak, da su dosadanja
90

saznanja o Ilirima bila bazirana preteno na argumentima dobijenim iz njihovih perifernih podruja. Zato je logino oekivati da ta saznanja mogu da pretrpe i vee promjene. Nemamo ambiciju da razmatramo arheologiju Ilira a to nam nije ni potrebno. elimo samo da koristimo saznanja arheologije sa ilirskog prostora, da bismo preko nje pokuali da uspostavimo kontakt sa materijalnom kulturom Kavkaza. A u cilju sagledavanja stepena srodnosti te dvije kulture. Najinteresantniju pojavu na zapadnom Balkanu u fazi eneolita i prelaska u ranu bronzu predstavlja tzv. cetinska grupa. Ona se prostire od rijeke Cetine prema jugu s tim to zahvata i Sjevernu Albaniju, a u unutranjosti se iri do linije Sarajevo Kosjeri. Najznaajnija su nalazita humke, Mala gruda, toj i Nezire kod Skadra, kao i gradina Gajtan. Ovo je kultura indo-evropljana, karakteristina po sahranjivanjima u tumulima. Vee se za kulturu Alpa i zapadne Panonije. Srednja i juna Albanija su pod uticajem kulture indoevropljana sa Donjeg Dunava. To je grupa Malig II. Ovaj se kompleks po M. Garaaninu formirao ve tokom ranog eneolita. U sljedeim etapama metalne kulture rane i srednje bronze na prostoru istono-jadranskog primorja, kome pripada Crna Gora i Sjeverna Albanija, imamo izvjestan zastoj, sve do pojave finalne bronze, to mi dovodimo u vezu sa dolaskom etnokulturnih grupa sa Kavkaza koje su bile nosioci kasne bronze. Veliki broj arheologa se bavio egejskim (ili panonsko-balkanskih) seobama. Veina izvodi zakljuak da su pokretai bili nosioci kulture, polja sa urnama iz panonskog i podunavskog prostora. Vjerujemo da su ova miljenja prevaziena, jer ilirska kultura nema srednjeevropsku kulturnu tradiciju, ve pripada kuro-arakskoj kulturi eneolita i rane bronze, bar to se tie prostora kojega mi podrazumijevamo pod ilirskim. Ovo i zbog toga, na to smo ve ukazali, da je na itavom kavkaskom prostoru (po ruskoj terminologiji Zakavkazju), po kultu mrtvih bilo dominantno sahranjivanje u grobnim humkama (tumulima), od eneolita do IV v. st. e. To znai da se ishodite migracija moe vezati i za Kavkaz. Na drugom mjestu M. Garasanin ukazuje (karta br. VII), na prostor ogranien grobnim humkama, koji zahvata teritoriju od Epira do Neretve, a u dubini zahvata jugoistonu Bosnu i jugozapadnu Srbiju.4 Interesantno je napomenuti da se iz jednog drugog rada, i sa jednog drugog aspekta, studije poljske Akademije nauka, o antropolokim tipovima Evrope (ejmo-ejmisa), gotovo identian prostor kao kod M. Garaanina, oznaava kao antropoloka formacija kavkaskog tipa. Prostor naselja Kavkascima dijeli od prostora naseljenog Panoncima i drugim plemenima (nosiocima kulture polja sa urnama) prema zapadu, linija nekropola sa grobnim humkama. To bi trebalo da bude istovremeno kulturna, etnika i jezina granica Kavkazaca, sa drugim zapadnobalkanskim plemenima. Nain sahranjivan ja u grobnim humkama na ilirskom prostoru je slian kavkaskom iz istog vre91

menskog perioda. Pod humkom, koja je od kamenog nabaaja ili zemlianog nasipa, ili mjeovita, nalazi se kameni sanduk od ploa ili ukop u zemlji pokriven kamenim ploama ili drvenim oblicama. Sahranjivanje je bilo skeletno u zgrenom, kasnije ispruenom stanju ili ostaci kremiranog ljea. Pored sahranjivanja u grobnim humkama bilo je i istovremeno sahranjivanja i u ravnim grobovima na oba prostora. U sjevernoj Albaniji naeni su neki grobovi sa poploanim odrom, to odgovara ravnim grobovima u Kolhidi, u kojima je odar bio nainjen od ljunka.

Za komparaciju keramike izmeu dva prostora potrebna je posebna studija. Misli se prije svega na keramiku geometrijskog perioda. Mi elimo samo da ukaemo na ono to je primijetio B. Suji (Herceg Novi, 1984. godina) da su geometrijske dekoracije trougli, rombovi na keramici Albanije slini sa onima iz Kolhide u periodu od XIII do VII

Iz perioda rane bronze, na prostoru kuro-araske kulture u grobovima su pronaene antropomorfne figurice od peene gline identine ili sline onima iz rane bronze iz grobova sa humkama u toju kod Skadra i na Cijevni kod Rakia kua (Podgorica). U junoj Albaniji, gdje pretpostavljamo da su ivjela plemena Hillvra (Hilla) i Dassareta (Dassa), u tumulima su otkriveni mnogobrojni predmeti od bronze. Nau panju privlai bispiralni privjesak od bronzane ice, iz Potosi (Fieri), kojeg albanski arheolozi datiraju u prelaznom periodu (izmeu pozne bronze i gvozda I), kao i narukvice od bronzane trake trouglastog presjeka sa 34 navoja, otkrivene u tumulu Rehova (Kolanja), datirana u fazi gvozda III. Isti takvi predmeti otkriveni su u tumulima Istonog Kavkaza (juni Dagestan). Radi se upravo o prostoru odakle su dola ilirska plemena Hilly i Dasse. Dagestanski arheolog M. G. Gadajev u svom saoptenju Drevnie oagi metalloobrabotki Dagestane (Institut arheologij ANSSSR, Kratkie saopenja No. 192/87), upoznaje nas da je na istonom Kavkazu u fazi rane i srednje bronze postojao centar znaajne metalurke aktivnosti. On daje prikaz bispiralnog privjeska iz irkei, istog oblika kao onaj iz june Albanije (Fieri), a ija je proizodnja tekla u ranoj bronzi i dalje. Autor takoe daje prikaz bronzane narukvice sa 4 navoja iz kurgana (tumula) Gatin-Kale, koju datira u srednju bronzu, a koja po svemu podsjea na tipino ilirsku narukvicu otkrivenu u tumulu Rekovi, u junoj Albaniji. Kod datiranja pomenutih artefakata primjeuje se velika vremenska razlika, to nije iskljueno da moe biti u pitanju greka. Siva keramika Kavkaza iz XIV v. st. e. (krag iz Mingeaure), slian je kragu od crne keramike iz Barci (Kora), isto tako kragu (po formi) sive boje iz Elbasana. A spojni sudovi (slanik) roe boje iz Mingeaura, kasna bronza istonog Kavkaza, slian je onima iz Kore (Barii) i si. Iz prednjeg proizilazi da bi juna Albanija mogla biti vezana za kulturu Kavkaske Albanije, a sjeverna za kulturu Kolhide. to se tie razlike u keramici tog perioda izmeu juga i sjevera Albanije tj. grupe Malig III c.d. i one sjeverno od kumbina, ima osnova da se zakljui da se takoe radi o uticaju nosioca dvije kulture sa Kavkaza, istonog i zapadnog, koje su i na kavkaskom terenu izraene. Tako da se ne bi mogla dovoditi u pitanju pripadnost Ilirima, odnosno Kavkascima, kultura june Albanije, a ne uticaju Grka. Jedna od optih karakteristika prepoznavanja ilirske keramike, jesu velike uaste drke, koje idu iz oboda suda. Ove drke ponekad imauj i jeziastu formu. Kavkaska keramika od neolita do gvozda II je imala vrlo razvijene forme, ali se ovakav tip drke ne pojavljuje. Te smatramo da su ilirske drke starobalkanska karakteristika, a porijeklo im treba traiti, moda u Podunavlju ili pripontijskim stepama.
93

v. st. e. Kavkaska keramika ima takoe mnogo slinosti po formi i predmetima, kao to su ae, zdjele, sudovi sa ravnim obodom i slino, sa onom koja je otkrivena u Gajtanu. Ta keramika bi se mogla vezati za zapadnu Gruziju. Bokal iz perioda bronze sa nalazita Maliq III a, b. (F. Prendi) potpuno je identian sa onim iz Mingeaure (Kav. Albanija) s poetka I milenijuma (Guseinov, Istorija Azerbejdana).

92

Pitanje kontinuiteta ilirske kulture na Glasincu, jedno je od sloenijih. Glasinac se ne moe vie posmatrati kao centar ilirske kulture, ve kao njena periferija. Pored toga, iz mnogobrojnih radova o Glasincu proizilazi da postoji jedan period razreene aktivnosti u vrijeme kasne bronze, pa bi to moglo biti vrijeme invazije Kavkazaca. Ako se to potvrdi onda bi se kontinuitet glasinake kulture mogao smatrati kontinuitetom kulture indo-evropljana. Ovom ide u prilog i injenica da predmete glasinake kulture nalazimo u nekropolama 5 kompleksa KuksDrilonMati, tek od 600 godina st. e. I crtei na stijenama mogu da znae neku duhovnu vezu dva prostora kavkaskog i z. balkanskog. elimo da ukaemo na slinost motiva izmeu crtea u Lipicama, (Boka Kotorska), i onih sa Istonog Kavkaza (Planine Bejuk Da) gdje je prikazan prizor lova. Lovci su sa strijelama u lovu na govee tur, na mjesto jelena koji su nacrtani na stijeni u Lipcima. Isto tako, prizor lova nacrtan je intarzijom, bijelim materijalom, na jednoj vezi s poetka gvozda (Kedabek u Kavkaskoj Albaniji). Stilizovani lovci su sa strijelama u lovu na divojarca, a nacrtana je i svastika, kao na prikazima u Lipcima, a ona je istonog porijekla. Moramo da izrazimo rezervu prema nekim shvatanjima u savremenoj ilirologiji, da su gradine na vrhovima brda na ilirskom prostoru gradili starosjedioci u vrijeme mlae bronze, u cilju zatite od najezde plemena koja su dola sa sjevera. Arheologija Kavkaza zna za injenicu da su tamo sve do srednje bronze, graena naselja utvrenja na vrhovima brda. Otuda bi moglo da se predpostavi da su doseljeni Kavkasci ovu naviku mogli obnoviti prilikom njihovog dolaska na balkanski prostor. Bronzana sjekira Period mlae bronze ili prelaza izmeu nje i gvozda I, vrijeme koje pripada egejskim seobama, podruje june Crne Gore i sjeverne Albanije, karakterie jedan tip bronzane sjekire tzv. albansko-dalmatinske. Ime ove sjekire je neto ranijeg datuma, te ne odgovara stvarnim nalazitima jer je u Dalmaciji naeno, od oko 130 primjeraka, svega tri do etiri, dok ostalo u Crnoj Gori i sjevernoj Albaniji, nedaleko od juno-jadranske obale. Albansko-dalmatinska sjekira ima visoko razvijenu estetsku formu. Prilagoena je kao oruje za borbu izbliza. Moda je koriena i kao znak dostojanstva ili mode. Albanski arheolog F. Prendi, smatra da je sluila i kao plateno sredstvo u robnoj razmjeni.6 Razlog za takvu pretpostavku je u tome to su naeni primjerci (u skrovitu Torovica kod Ljea), bez uica za dralo. Po svemu sudei ovaj tip sjekire ima svoju genezu i razvio se iz jednog prostijeg tipa, koji je imao vieutilitarnu funkciju kao alatka, tzv. skadarski tip. Od ovog tipa naeno je oko 9 komada i to 4 u Malesiji, jedan kod Elbasana, a 4 u Jugoslaviji (Savnik, Debelo brdo, Sitno i Sinaja). Karakteristino je da nijedan od naenih primjeraka nije identian sa drugim. M. Gara-

anin, pokuava dovesti njeno porijeklo sa 7 istokom, . . . ali sve vie pomiljati na kavkaske porijeklo ovog tipa. Ali kako u podruju June Rusije i Donjeg Podunavlja nemamo ovog tipa, zakljuuje M. Garaanin, mogle su doi preko egejskog prostora, pomiljajui i na ulogu Kadma u tom transferu. P. Mijovi ne pomilja, na import sa istoka, ve o dolasku majstora i donoenju tradicije vezane za luri8 stansku sjekiru i posrednitvo Kadma. U mjestu Torovica izmeu Skadra i Ljea, otkrivena je ostava 1983. godine sa 124 bronzane sjekire od kojih 91 sa uicama, a 32 albansko-dalmatinskog tipa. F. Prendi je analizirao ovu ostavu i da tira ih ad ochio, kako kae, u X v. st. e. dok skadarski tip iz kojeg je nastao ovaj prvi, datira u XII v. st. e., ne kasnije.9 Prendi se suprotstavlja mogunosti uvoza sjekire sa istoka i smatra da su one tu nastale, u sjevernoj Albaniji, na bazi bakarne rude iz doline Mace. On ove sjekire dovodi u vezu sa intenzivnom metalurkom aktivnou savreno dokazanoj u sjevernoj Albaniji. Ovo po njemu dokazuje i ekonomsku mo ovog podruja, relativno uzdignutijeg ekonomski a i kulturno od ireg ilirskog prostora poetkom posljednjeg milenija st. e. Rumunski arheolog R. Wulpe dri da je skadarski tip nastao na prostoru Rumunije i Moldavije. Mi ne iskljuujemo mogunost da je ovaj tip sjekire tuda mogao ostaviti trag, ako je bio u tranzitu. Imajui u vidu koliko moe biti od znaaja utvrivanje porijekla albansko-dalmatinske sjekire u vezi nae teze o dolasku Kolhiana na prostor sjeverne Albanije i june Crne Gore, obili smo arheoloke muzeje na Kavkazu (Tbilisi, Jerevan i Baku). U tim muzejima postoje bogate zbirke bronze ali nijesmo mogli indetifikovati tipove potpuno sline skadarskoj ili albansko-dalmatinskoj sjekiri. Meutim, u dravnom muzeju u Tbilisiju smo ipak nali jedan tip kolhidske sjekire koji odgovara tzv. skadarskom tipu. Ovaj uzorak potie s kraja srednje bronze a predhodi tzv. zverinjem tipu, te se moe smatrati da i skadarska sjekira pripada familiji i metalurkoj tradiciji kolhidskih sjekira. Ovo smatramo i zbog toga to su karakteristike kolhidskih sjekira, da imaju ovalne otvore za dralo i produene i ojaane uice, to su upravo osobine i skadarske sjekire. No moe se rei da i u samoj morfologiji oba tipa sjekira ima neto zajedniko. Poto je neosporno dokazano (F. Prendi), da je albansko- dalmatinski proizaao iz skadarskog tipa, ima osnova za gledite da je morfoloka geneza i skadarskog i albano-dalmatinskog tipa formirana na Kavkazu, Kolhidi. Meutim, kada je u pitanju proizvodnja istih sjekira stvari su komplikovanije. Za albansko-dalmatinski tip sasvim je vjerovatno da je domae proizvodnje, a vjerovatno i domae sirovine, izuzimajui kalaj. Sve upuuje na to da je to negdje sa junog Jadrana. Meutim, kada je u pitanju mjesto proizvodnje skadarskog tipa, postoje dileme. No obzirom da nijesu pronaeni kalupi za livenje ni za jedan tip, za sve pretpostavke treba imati izvjesnu rezervu. Miljenja da albansko-dalmatinski tip treba vezati za Iuristansku sjekiru, prihvatamo u toliko, to kako kae Bulton-Brown (1972. g.), 10mogunost je da su proizvoai luristanske bronze doli sa Kavkaza. Moramo imati u vidu inje95

94

niu da na prostoru Crne Gore i sjeverne Albanije nije pronaeno artefakata rane bronze, to znai da to podruje nema tradiciju bronze, pa je utoliko vjerovatnija pretpostavka da je skadarska kao stariji tip, mogla biti donijeta sa Kavkaza prilikom migracije, ili proizvedena tu od majstora koji su doli sa Kavkaza. Ne pomilja se na to, da su skadarske sjekire mogle doi sa Kavkaza kao trgovaka roba. A mogunost da je skadarski tip mogao biti donijet sa Kavkaza od samih Kolhiana, upuuje i injenica to trag tih sjekira vodi na donji Dunav, Monteoru (Rumunija), kao i jedan sluaj slinog tipa sjekire naen na Kubanj (Sjeverni Kavkaz), iji su prikaz dali sovjetski arheolozi A. A. lessen i V. I. Kozenkova." Druga je mogunost, da su skadarske sjekire proizvedene tu u junoj Crnoj Gori ili sjevernoj Albaniji od domae sirovine i od doseljenih Kolhiana ili od putujuih majstora sa Kavkaza. Razrjeenju ovih dilema trebalo bi da nam pomogne komparacija rezultata spektralne analize metala sjekira sa oba prostora, tj. sa ilirskog i kolhidskog. Laboratorija Dravnog muzeja Gruzije u Tbilisiju, izdala je 1988. g. Katalog kolhidskih sjekira kasne bronze (1200 800. g. st. e.) sa rezultatima spektralne analize za 289 sjekira i drugih predmeta. Ista ta laboratorija uradila je po istoj metodologiji i analize uzoraka koje smo im dostavili za 3 albano-dalmatinske sjekire (2 muzeja Niki i jedna iz muzeja Titograd) i sjekire skadarskog tipa iz Bijele kod avnika. Za uporeenje smo koristili i spektralnu analizu skadarske sjekire iz Debelog brda, koju je uradila specijalizovana laboratorija iz tutgarta, a koje je rezultate objavio Borivoje ovi (Godinjak XXII, Sar. 1984). Na osnovu uvida u analize kolhidskih sjekira moe se ustanoviti da imamo 3 vrste bronze: bronzu sa arsenom, bronzu sa kalajem i arsenom i bronzu sa kalajem. Sve etiri sjekire koje smo dali na analizu pripadaju kalajno bronzi. Isto tako i sjekire iz Debelog brda. Gruzijski arheolozi smatraju da je arsenikova bronza starijeg datuma.
PREGLED ANALIZE SKADARSKE I ALBAN.-DALM. U %

ANALIZA 10 TIPINIH KOLHIDSKIH BRONZ. SJEKIRA DATA U /o:

Red. broj
247.

Naziv sjek. Kolhidska

Fe
0,2
0,15

Ni
0,005 0,003

As

Cr

Ag
0,1 0,3 0,4 0,2
0,25

Sb
0,3
0,08 0,08

Zn

0,001
tt

Sn
0,2
2,95 2,15 4,25

6,5 0,3
1,23 4,85 0,53

0,001

248. 249. 250. 251.

--

"
tt

0,001
0,01

0,2
0,18

0,3 0,3 0,5

0,01 0,01

0,001
0,01 0,01 0,01
0,0001

"
0,1 0,1 0,1 0,1

"
tt

4,88 4,18 8,38 6,12

252
253. 254. 255. 256.

0,1 0,3
0,01 0,01 0,15

0,001

0,01

0,2
0,01

1,5 1,0
0,01

0,3
9,09

0,1

0,5

Red. broj
1. 2. 3. 4. 5.

N a z i v Alban.-dalm. Titograd Alban.-dalm. Niki A. Alban.-dalm. Niki B. Skadarska Bijela "Skadarska" Debelo Brdo

Fe 0,23 0,12 0,35 0,02 O

Ni 0,002 0,005 0,006 0,005 trg.

As 0,08 0,42 O

Cr

Cu

Pb 3,25 2,87 4,08 2,28 0,11

Ag 0,005 0,01

Sb 0,55 0,78 0,41 0,83 O

Zn 0,02 0,001 0,015 0,001 O

Sn 5,26 10,57 7,52 12,38 3,5

Komentar spektralne analize: Za svih 5 bronzanih sjekira naenih na domaem tlu (3 albanodalmatinske i 2 skadarske) moe se rei da su od kalajne bronze. Samo skadarska iz Bijele sadri i dodatak minerala sa sadrajem arsena. Za 4 sjekire naene u Crnoj Gori karakteristian je visoki sadraj olova, ali niski sadraj cinka, pa se ne moe govoriti o korienju sirovine iz olovo-cinkanih ruda Crne Gore (Brskovo, uplja Stijena). Ovi rudnici imaju i sasvim male koliine bakra (ispod 1%), pa je za ondanji sistem obogaivanja rude neizvodljivo bilo dobiti dovoljnu koncentraciju rude bakra radi topljenja. Sjekire naene u Crnoj Gori imaju visok sadraj antimona i gvozda. Sve ovo upuuje na zakljuak da su pomenute sjekire izraene od iste sirovine, uz dodatak arsena za sjekiru iz Bijele. Sjekira iz Debelog brda nije od iste sirovine kao i predhodne etiri. Od 10 kolhidskih sjekira 5 je raeno dodatkom kala ja i arsena, a drugih 5 je samo sa kalajem. Za sve kolhidske sjekire je karakteristian niski sadraj olova, to ih udaljava od sjekira naenih u Crnoj Gori. Neto su blie po tom elementu sjekiri iz Debelog brda. Meutim, ovu sjekiru udaljava od kolhidske sirovine nedostatak antimona, cinka i gvozda. Zakljuak: Na bazi analize i uporeenja metala od kojeg su izraene bronzane sjekire skadarskog, albansko-dalmatinskog i kolhidskog tipa moe se konstatovati: a) Da sjekire skadarskog i albansko-dalmatinskog tipa naene kod nas nijesu izraene od iste sirovine kao i kolhidske sjekire, pa prema tome male su mogunosti da su mogle biti donijete otuda.
7 O porijeklu Ilira

96

97

b) Iste sjekire naene u Crnoj Gori nijesu izraene od sirovine olovno-cinkanih ruda iz Brskova i uplje stijene. Ostaje da se vidi da li su mogli biti koriene sirovine iz sjeverne Albanije (rudnici bakra u dolinama Drima i Matija), ili od karpatsko-podunavske rude. c) Ostaje kao najvjerovatnija mogunost, da su bronzane sjekire skadarskog i juno-jadranskog (albansko-dalmatinskog) tipa izraivali majstori iz Kolhide, koji su mogli doi sa migracijom ili kao putujui zanatlije i to u mjestu koje ne treba traiti van prostora na kojem je naeno najvie primjeraka. Jer oblik donosi onaj koji donosi metalurko iskustvo. Nejasnoe oko skadarske sjekire unose skoro identini tipovi sjekira iz srednje bronze, otkriveni u Hatui (Bogazkoy), koje su izloene u Arheolokom muzeju anadolskih civilizacija u Ankari. ta vie naeni su i kalupi za livenje, to je dokaz o domaoj proizvodnji. Mislimo da ovo ne bi trebalo da bude nikakvo iznenaenje jer su poznate kulturne i druge veze izmeu Hetita (Anadolije) i Kavkaza. U stvari to je bio jedinstveni metalurko-tehnoloki prostor, pa ove sjekire mogu biti i proizvod putujuih majstora, ana, Tabala ili Haliba, za koje se zna da su razvijali svoju metalurku aktivnost po okolnim prostorima. A sada se postavlja pitanje, da li je skadarska sjekira naena u Crnoj Gori i Albaniji, mogla biti donijeta iz Male Azije kao trgovaka roba. Svakako, ovakva se mogunost ne bi mogla iskljuiti. Bronzane sjekire sa junog Jadrana, nijesu jedine za dokazivanje doseljavanja Kolhiana. Jedan drugi tip bronzane sjekire naen kod Kore (Rembeci, kojeg albanski arheolozi datiraju u kasnoj bronzi, moe posluiti takoe u te svrhe. Ova sjekira ima malo neobinu formu pravougaone ploe sa okruglim uicama za dralo. Stie se utisak da je ova forma proizvod evolucije jednog tipa bronzanih sjekira iz zapadne Iberije (Trijaleti, Bedeni, Hovle) otkrivenih u kurganima, a koje gruzinski arheolozi datiraju u ranu bronzu. I ovaj tip sjekira takoe ima okrugao otvor za dralo. 3. Iliri ime O porijeklu imena Iliri ima vie teorija. Po arheologu iru Truhelki ono dolazi od albanske rijei i-lir to znai slobodan. R. Katii ima drugo tumaenje. On ime Ilir, dovodi u vezu sa ilirskim kultom zmije. Rije illis po Hesuhiju, znai svinuta, iskrivljena a rije illas, svinut, kiljav, iskrivljen. U ilirskom se imenu prema tome, moe prepoznati jedna grka rije za vijuganje ili kolutanje i tako se to ime moe shvatiti kao da je izvedeno od oznake za vijuganje zmije. Dakako, dodaje Katii, radi se o etimologiji na temelju grkog jezika... na legendarne i kultne veze ilirskog naroda s likom zmije.12 Mi ipak mislimo da bi u imenu Iliri, trebalo traiti neku etniku vezu, pa emo u tome smislu i pokuati. Grci su u definisanju Ilira unijeli dosta povrnosti. Oni su se sa prezirom odnosili prema Ilirima jer su ih smatrali varvarima. Grci su na jonskoj i jadranskoj obali

ivjeli u utvrenim punktovima, svojim kolonijama i emporionima, interesujui se za svoju trgovinu. Kod njih i nije bilo elje da vladaju nad Ilirima. Odvie su bili ponosni na svoje helensko porijeklo, svoju maritimnu kulturu i sve to je u vezi sa morem. Sa Ilirima iz susjedstva su se odnosili sa prepotentnou, nijesu ulazili u blie odnose. Moda je tome doprinosilo i neprijateljsko dranje Ilira. Dah tog grkog psihikog kompleksa i pored toliko prohujalog vremena, mijeanja stanovnitva, promjena i dogaaja, jo se moe osjetiti u naim primorskim mjestima. Rimljani su se drugaije ponaali, jer Rimljanima nijesu trebali samo robovi, ve je patetini latinski duh elio i da dominira. Zato su morali ui u tijesni kontakt sa Ilirima, da bi ih upoznali izbliza, pogotovo to su sa njima i ratovali. Pacifikacija Ilira trajala je vie od 200 godina. Zato i vijesti njihovih pisaca vie cijenimo, kao vjerodostojnije ali naalost to su za nau temu kasne vijesti. Meutim, i od njih je ostalo nejasno pitanje koje se odnosi na izraz Illyri proprie dicti, Plinija Starijeg (I v. st. e.) i rimskog geografa Pomponija Mela (I v. n.e.). Ovaj se izraz obino prevodi sa Iliri u pravom smislu. Znai, ako ima pravih ima i onih koji su nazvani Ilirima, a koji to nijesu bili. Za takve je u nauci usvojen termin Iliri u irem smislu. To je jasno, ali na koje se Ilire odnosi Plinijeva i Melina definicija, da li na neko hipotetino pleme Ilira, sjeverno od Epira, ili na vie srodnih plemena, jo posigurno ne znamo. Pitanje poloaja plemena lliri i etimologija tog imena prouava se ve 160 godina, ali se miljenja jo razilaze. Naa arheoloka nauka je dala tom pitanju znaajan doprinos. Evo ta misle nai vodei arheolozi koji su se bavili ovim problemom: A. Benac: Plemenska zajednica ije je ime bilo Iliri, najvjerovatnije se razvijala izmeu Drima i Vojue.13 M. Garaanin: . . . u ilirskom kompleksu skloni smo da i u ovo vrijeme pripiemo kulturu June Albanije i ako za definitivno rjeenje tog problema treba saekati nova istraivanja.14 F. Papazoglu: Smatram da je moralo postojati pleme koje se zvalo Iliri i da je to pleme, istakavi se nad ostalim bliskim i srodnim plemenima stvorilo Ilirsku kraljevinu i nametnulo svoje ime celoj zajednici.15 B. ovi kae: . . . da su Iliri u uem smislu jedan posve odreeni narod antikog svijeta, nastao vjerovatno sjeverno od Epira i sjeverozapadno od antike Makedonije. Prvo etniko jezgro Ilira se 16 nalazilo izmeu R. Vojue, Orhidskog jezera i Jadrana. 17 R. Katii: Ime Iliri se odnosi na jedno odreeno pleme. A. Stipevi: Rezimiraui . . . o etnikim granicama Ilira, moemo zakljuiti da su oni u predpovjesno doba nastanjivali veliko podruje to ga sa zapada zatvara Jadransko i Jonsko more, na sjeveru istone Alpe i Drava, na istoku Dunav Morava Vardar, a na jugu Epir i drugi helenski krajevi. Osim toga, moe se sa prilino sigurnosti 18 govoriti o prisutnosti ilirskih elemenata u M. Aziji, Grkoj i Italiji. M. Sui: Illyri proprie dicti Plinija i Mele, daleke su povjesne reminiscencije. A onim drevnim Ilirima Ilirima, eponima itave

98

99

etnike zajednice, o kojima izvori ne donose nikakvih podataka, zacijelo se zameo trag, i . . . vanjski su faktori bili ti koji su uticali na irenje ilirskog imena.19 W. Pajakovski: Pravi Iliri, Illyri proprie dicti, nastanjivali su teritoriju izmeu Lissosa na jugu i Neretve na sjeveru. Na istoku do Crnog Drima.20 Kao to se vidi, veina naih arheologa i ne samo naih, smatra da je naziv Iliri poeo od plemena koje je bilo smjeteno negdje na jugu Albanije. Benac ga smjeta u srednju Albaniju, a poljski naunik W. Pajakovski prave Ilire smjesta na podruju Crne Gore, istone Hercegovine i sjeverne Albanije. Jedini izuzetak ini A. Stipevi, koji preskae plemenski poetak Ilira, te odmah prelazi na etnike granice ... u predpovjesno doba koje rastee do maksimuma. Nama se ini da je nauno prihvatljivije miljenje A. Benca da su Protiiliri mogli doi kao etno-kulturne grupe i da nijesu mogli biti etniki ni kulturno jedinstveni, zato to su poticali od raznih etnikih i jezikih grupa. Interesantno da je A. Stipevi u 1974. g. govorio sasvim suprotno ali ispravno: Nae dananje poznavanje ilirske arheologije, ilirske materijalne i duhovne kulture, onomastike itd. pokazuje da o Ilirima kao jedinstvenom etnikom kompaktnom i formiranom narodu ne moe biti uopte govora. ini nam se da M. Sui suptilno ulazi u zamreno pitanje ilirskog imena. Kako shvaamo Suia, Iliri i sva kasnija nadgradnja nad tim imenom su eho uspomena na jedno davno vrijeme kada je to pleme stvarno i egzistiralo ali kojemu se kasnije gube tragovi kroz istorijske bure koje su naile na tom prostoru. Zbog toga, mi konkretno Ilire ili prave Ilire na zapadnom Balkanu i kroz njihovu istoriju, uzalud traimo. Upravo mi moemo nai samo njihove tragove. I mi smatramo da ti tragovi mogu biti samo na jugu, na etnikoj granici sa Epircima. Drugi je uslov da je njihovo boravite bilo pored mora, naravno Jonskog. Ovo zato, to je prvi kontakt novodolih plemena sa Grcima, koji su inae na tom prostoru bili prisutni jo od ranije, morao biti posredstvom mora, odnosno pomoraca i trgovaca. Kontakt Grka sa ilirskim plemnima, preko neprohodnih makedonskih i epirskih planina je vrlo teak, a u zimskom periodu i nemogu. Mikenski Grci su ve od 14. v. st. e. plovili obalama Epira i sjeverno od njega to se potvruje brojnim nalazima mikenske keramike. Naravno, polazi se od pretpostavke da se doseljavanje Ilira dogodilo u vrijeme egejskih seoba. Trag boravka Ilira na jugu moe biti toponim, Keraunijske planine (sadanja Akrokreraunija ili Kepi e Gloses). Isti takav naziv je postojao u antici na istonom Kavkazu iznad Kaspijskog mora, a evo to o tome pie Strabon (XI, 4, 1) ... sjeverno je okruena Kavkaskim planinama (govori o K. Albaniji), a za to to se te planine uzdiu nad ravnicama i nazivaju se, osobito njihovi dijelovi pored mora, Keraunijskim planinama ... Slino o Keraunijskim planinama u kavkaskoj Albaniji saoptava i Pomponije Mella.
100

Sasvim je logino da su ime Keraunijskim planinama na granici Epira mogla donijeti samo istonokavkaska plemena prilikom svog doseljavanja. Juno od jonskih Keraunijskih planina nalazi se oblast Himara (grki Himaira), ovaj je toponim najverovatnije mogao biti nazvan po himeri, totemu kavkaskih plemena. Sada da vidimo koja su plemena ivjela na kavkaskim Keraunijskim gorama? Evo ta o tome pie Strabon (XI, 5, 1): Kako govore, u planinama nad Albanijom (kavkaskom) obitavaju Amazonke. Teofan, koji je pratio Pompeja u pohode i posjetio zemlju Albanaca, pria da skitska plemena Hela i Lega ive meu Amazonkama i Albancima i to u toj zemlji protie rijeka Mermadelida ... Azerbejdanski istoriari I. Guseinov i A. Sumatzade imena ovih plemena piu sa Hili i Ligi.21 Da su plemena Heli (Hili) i Legi (Ligi) ivjeli zajedno na umovitim obroncima Keraunijskih planina, misle i azerbejdanski lingvisti koji su istraivali prolost ovih plemena, J. H. Abdulajev i K. . Mikadov. Naziv Legi (na kartlijskom Leki) je ime dagestanskog plemena koje se sada zove Lezgini. Isto tako i pleme Helli (Hilli). A o njihovoj egzistenciji u prolosti dokazuju toponimima na tom podruju, sela Hil (rus. Hilj) i Hil-Giljaj (rus. Hilj-Giljaj) i dva sela sa imenom Legar. U savremenom lezginskom jeziku leg nema nikakvog znaenja, a sufiks, ar je zavretak nominativa mnoine kod velikog broja imenica. Dok u kartlijskom lek znai: ovjek, junak. Pa bi Legar ili Lekar znailo isto to i Leki ili Legi ime roda-plemena ljudi, junaci. U savremenom lezgijskom hel, hil, znai grana, grana drveta, a prema azerbejdanskim lingvistima u starolezgijskom to je znailo uma. Pa bi Heli, Hili, znailo ime ljudi iz ume, umski. A po zakonu lezginskog jezika, koji je predpostavljamo, morao biti isti ili srodan susjednom hilskom (helskom), Hel-ar, Hil-ar, ili Hilur znailo je to isto, ime plemena u smislu umski, iz ume ili umski ljudi. Na ovaj nain moemo da protumaimo stare oblike imena Iliri, Hiluru i Hilurica.22 Da je hil osnovica za naziv ume, imamo potvrdu i kod Herodota (IV, 76), koji kae da se velika uma u Skitiji, na obali Crnog mora, kod ua Boristena (Dnjepra), zove Hileja. Ovim Herodot potvruje da su Hili Skiti, odnosno Iranci, to potvruju i drugi izvori. Tumaenje termina Hilar i Hilur po metodi azerbejdanskih lingvista, dobija potvrdu i po primjeni gledita koja j iznio Niko upani (Srbi Plinija i Ptolomeja, Bgd. 1924, 576), o pravljenju nominativa plurala u Kavkaskim jezicima, dodavanjem sufiksa: ar, ir, ur, ri, bi, be, mur, rul i lar. Po drugom metodu, na iberisko-kavkaskom jeziku (kartlijskom) reca eri znai narod. Pa ako taj sufiks dodamo na: hel odnosno hil, dobijamo hileri, odnoso heleri. Sada upravo dobijamo: Hileri- Heleri, (Hiler) to bi trebalo da znai: umski-narod, ili narod iz ume. Meutim, u izvorima se ne javljaju ovakvi oblici, to znai da neto nije u redu.
101

Najraniji spomeni Ilira se javljaju sa H, na primjer: Hillyriss, Hil yri-ss, atinski epitaf iz V v. st. e. Hilurii, Hil uri i, Fastum 167 g. st. e. Hillyrici, Hill yri ci, po R. Katiiu Hillyricum, Hill yri cum, po R. Katiiu Hillyrico, Hill yri co, po R. Katiiu Hil'lyria, Hill yri a, po R. Katiiu Hilluricum, Hill uri cum, po R. Katiiu. Kao to se vidi, kod prvih spomena Ilira se javlja zakonitost od sedam sluajeva pet je sa izrazom Hill i iri, gdje bi hil trebalo da znai uma a iri narod, pa imamo znaenje: uma-narod ili umski narod. Iz ovoga proistie pretpostavka da se na lezgijskom i helskom (nilskom) narod kae iri a ne eri. Ovo narod ne treba shvatiti bukvalno ve to moe da znai i pleme kao to etnos kod Grka ima esto znaenje pleme. (Ovim metodom moemo da deifrujemo i baskijsku maksimu Heri Batasuna, gdje imamo dodatak labilnog h na eri (narod) pa taj izraz znai Narod Batasuna. Na ovaj nain hipotetsku verziju da su Baski sa Kavkaza potvrujemo i lociramo im ishodite na zapadnom Kavkazu, vjerovatno u Abhaziji, antikoj Abasci, jer je eri zapadnokavkaska rije.) Druga dva obligka, Hiluri i Hiluricum koji sadre izraz ur, to u stvari nije drugo nego nominativ mnoine, koji bi trebalo da znai umski, ili Gorani, dok Hillyri znai pleme ljudi iz ume, ili narod ljudi iz ume. No, ostali smo duni jo jedno objanjenje. Upravo, ne smijemo zaboraviti da je Strabon, kavkaske Hele (Hile) smatrao za Skite, pa smo duni pokuati za najranije nazive Ilira, Hillyrioi, dati objanjenje pomou skitskog jezika. Naime, na skitskom se ovjek kae oior (Herodot, IV, 110). Ljudi bi bilo oiori, pa bi smo imali Hilly + oiori. Vremenom je izvrena metateza oiori u rioi, pa smo dobili ono to smo upravo mislili da je grki naziv Ilira, Hillyrioi (umski ljudi). Kasnije je ho izgubljeno pa smo dobili uobiajeni naziv Illyrioi. Obzirom da u pisanim izvorima nemamo tragova o plemenu Hilima ili Hillirioi-ma na jugu Albanije, moda bi mogli da pomognu grki mitovi, ije je pamenje dublje. Sve do znaajnih radova R. Katiia, kod nas se grki mitovi i nijesu dovoljno ozbiljno uzimali kao pomoni istorijski izvori. Zaslugom Katiia, nama se, posebno na junom Jadranu,, ukazao, jedan novi prostor bogat burnim dogaajima i linostima iz doba mlae bronze. Ovaj prostor je bio u kontaktu sa mikenskom i postmikenskom civilizacijom, u nemirno doba egejskih seoba i razmjetaja novog stanovnitva na jugu Balkana. Samo da pomenemo mitove, Kadma i Harmoniju, Argonaute i Homerovog Odiseja sa Itake. Dogaaji iz ovih mitova dobrim dijelom, su vezani za juni Jadran i Jonsko more. Ovo ukazuje da je ovaj prostor bio pod uticajem egejske civilizacije iz vremena kasne bronze i poetka gvoa.
102

Iz poznatog spjeva Apolonija Rodskog (oko 295215. g. st. e.) Argonauti. najvei broj "radnji se odvija na tzv. ilirskom prostoru, Tu se radi o potjeri Kolhiana za Argonautima, njihovom sukobu i najzad naseljavanju istih. U svrhu ovih istraivanja korien je prevod i 23 komentar R. Katiia. Apolonije je bio uen pjesnik, imao je na korienju Aleksandrijsku biblioteku, iji je bio upravnik. To znai da su mu dostupna bila mnoga, nama nepoznata djela grkih logografa iz najdublje helenske prolosti. Bio je i dobar poznavalac geografije onog doba. Predanja i epovi o Argonautima su ve bili prisutni kod Grka najmanje 700 godina, a Apolonije se uhvatio da pie o nemoguem i nerealnom bjegstvu Argonauta Dunavom i nekim hipotetinim krakom koji se ulivao na sjever Jadranskog mora. To je prije njega, po Katiiu radio samo njegov uitelj Timoget. Svi ostali Grci, ukljuujui i Homera, ekspediciju Argonauta i njihov povratak vidjeli su preko Crnog mora i Dardanela. Zato je Apolonije promijenio pravac bjegstva Argonauta? Odgovor na ovo pitanje daemo u obliku hipoteze. Apolonije je pomijeao dva istorijska dogaaja velike starine. Pomijeao je predanje ili epos o Argonautima i njihova junatva po Kolhidi u koja je vjeto uvrtena i jedna ljubavna avantura, sa migracijom kavkaskih plemena na Balkan u grkom susjedstvu. Sasvim je vjerovatno da je o dolasku kavkaskih plemena, gdje su se isticali Kolhiani koji su Grcima ve bili poznati iz epa o Argonautima, ostalo neto zapisano, to je Apolonije naao u aleksandrijskoj Biblioteci. Apolonije je shvatio da se radi o jednom dogaaju, a kako su kolhidska i dr. kavkaska plemena dola kopnom preko Pontskih stepa i uz Dunav, on je to putovanje pobrkao sa Jasonovom avanturom. A time je dobio da epos ima dramatine i neoekivane obrte i iznenaenja, to je ve bilo tradicija u helenskoj poeziji. Prvo, kao vou Kolhiana uzima Apsirta, kraljevog sina. Sasvim je normalno da jedna takva seoba zahtjeva vou i da to bude vladarev sin. Moda je to negdje bilo i zapisano u kakvom predanju Kolhiana, koji su narod velikog pamenja i tradicije i moda se taj voa ba i zvao Apsirt. U spjevu se spominje Tanais (Don), koji je kavkaskim plemenima ostao u pamenju jer je to bila najvea vodena prepreka na njihovom putu. Pominju se sjeverna plemena Skita, Traana, Sigima, Graukenaca i Sinda. Spominje se pusto laurijsko polje, zatim gora Angura i Kaulijake stijene. Za Laurijsko polje neki naunici misle (Patsch i Budimir) da je to Zemun (Taurumum)? Sve je to to je zapameno u toku putovanja ulo u narodno predanje, koje su Grci mogli kasnije zapisati. Dolaskom Kolhiana na Jadran oni se naseljavaju u tri grupe. Jedna, na Apsirtova ostrva, misli se da su to neka jadranska ostrva, drugi se naseljavaju kod ljudi Enhelejaca na Crnodubokoj ilirskoj rijecu Dizeru koji podiu grad Pola, kojega bi Grk nazvao grad bjegunaca. Nije rije o Poli u Istri, ve je to moda dananje selo Pulaj u delti Bojane, a Dizer je enhelejsko ime Bojane, gdje je u blizini i grob Kadma i Harmonije. Trea grupa Kolhiana se srijee sa Argonautima na ostrvu Korkiri (Krf). Poslije smrti Apsirta, Kolhiani se odluuju da se nastane
103

na ostrvu i da ive sa Feaanima. Oni su tamo dugo stanovali dok nijesu stigli ljudi Bakhijadi iz Efire, grada iz Epira kod Dodone, koji su protjerali Kolhiane na Keraunijske gore, gdje su osnovali grad Oriku ispod planine. Poslije Orike se pominju i Nesti (Nestejci) pleme na r. Cetini, ali u nejasnoj poziciji. O osnivanju Orika od strane Kolhiana pie i Plinije Stariji, (Tractat o Macedoniji, lib. III, cap. 24); ... Hic in ora Orioum oppidum a Colchis conditum, inde initium Epiri, montes Acroceraunii, quibus hunc Europae determinavimus sinus. Koliko vrijedi Plinijevo saoptenje, da li je crpio podatke od Apolonija ili drugog izvora ne znamo, no u svakom sluaju smatrao je da je ta vijest ispravna im ju je saoptio. Imamo jednu vijest da je Zevs svojim munjama sprijeio Kolhiane koji su naseljavali Keraunijsku goru, da preu na susjedno ostrvo (vjerovatno Korkiru). To je u koliziji sa dolasikom Kolhiana na Krf brodom, a potvruje tezu o dolasku kopnom. Ustvari sutina Apolonijevog pjevanja svodi se na naseljavanje Kolhiana uz tok Dizera (Bojane), a na jug su poli Hilli (Hillori-oi) i druga plemena koja Apolonije i Grci identifikuju sa poznatim Kolhianima. Meutim, Hilli, tu i tamo ipak izlaze na vidjelo: Ime luke na Korkiri (Krfu) (Tukidit, 3, 72 i 81) kao i (Apolonije Rodski, 4, 1125). Wilamovitz (177, bilj. 1.) zakljuuje odatle da su korintski kolonisti tako zvali kerkirske starosjedeoce.24 Pa bi Hilli izmeu Nesta i Liburna mogli biti izbjeglice sa Korkire. Povezanost Grka i Hilla iz vremena egejskih seoba vidi se iz predanja, da je Hil bio vladar naroda Hilejaca, a sin Herakla, pa su Hilli legendom vezani za Dorane, potomke Herakla, a time i za egejske seobe, smatra R. Katii. Po Pseudo-Skilaksu, Hilli ( i ) su smjeteni juno od Liburna na poluostrvu. Tamo ih je nastanio Hil sin Herakla, ali ne govore grki niti imaju njihove obiaje.25 Austrijski naunik Hahn26 smatra da su Hilejci (Hilli) jezgro Ilira i da su imena i etimoloki povezana, jer najstarije potvreni oblici ilirskog imena glase , Hiluri ili Hilurikus (Po R. Katiiu). Meutim, isti Katii misli da se takva etimoloka veza ne moe prihvatiti. To su podaci kod Apolonija iz rane istorije Krfa i june Ilirije i o kolhianskim naseobinama (itaj kavkaskim) na Keraunijskim gorama, gdje i danas egzistira pokrajina pod imenom Himara, moda prva naseobina Hilla na Balkanu? U istorijskim izvorima je poznato da je (po Strabonu 62, 4) korinanin Hersikrat, s Korkire (Krfa) istjerao Liburne u VII v. st. e. koji su tamo imali koloniju od IX v. st. e. Poslije vidimo da se kod Liburna doseljavaju Hilli izbjeglice iz Korkire i Keraunije. to daje pomenutim legendama mogunost neke
104

veze i veu vjerodostojnost. Dakle, ne treba iskljuiti da bi Apolonijevi Kolhiani mogli biti u stvari Hilli ili Hilliri, koji su bili moda i vodee pleme, prethodnica Kavkazaca i koji su prvi stupili u odnose sa Grcima i kasnije bili odande protjerani od Korinana ili Epirana, pa je uspomena na njih ostala kod Grka i njihovo ime Hillyri. Moda su u tom vremenu protjerana i druga srodna kavkaska plemena preko mora, koja su naselila Junu Italiju, Japige, Mesapi, Dauini (Gargari) i dr. Ostaje jo da razjasnimo da li su termini Hillyri ili Illyri odnosi na narod (vie plemena) ili samo na pleme Illire. Ako poemo od pretpostavke da su Iliri narod, zauzimali prostor od r. Matisa do Haonaca (po Pseudo Skilsku IV v. st. e. Periplus, pie: . . . i z a Ilira su Haonci). Postavlja se pitanje a to je sa plemenom Iliri? Upravo tamo oko Keraunijskih gora i Orikuma, gdje smo pretpostavljali da su se smjestili Hilli po doseljavanju sa Kavkaza, veina ilirologa nalazi pleme Bylliones. F. Papazoglu i A. Stipevi grad Byllis smjetaju u unutranjost neto dalje od obale tj. Orikuma. Po Pseudo Skilaksu Orikum lei na teritoriji Amantije, a ona je dio plemena Bylliones, tako da nema dvojbe da su Byllioni izlazili na obalu od Apolonije do Orikuma. Sada imamo elemenata da postavimo tezu da se pleme Iliri krije u Byllioni-ma, (Bilion, Bilida, Byllis)? Na prethodnim stranicama smo dokazali da hill znai uma, a u savremenom albanskom uma se kae pylli, to nesumljivo znaci da je taj termin nastao pretvaranjem h u p. Kako je to izvreno i kada, nas za sada ne interesuje. No, moe li se sada po toj logici i Hilly, Hillioi transformisati u Bylli, Byllioi, jer je i b labijalni glas isto kao i p. Vremena za tu transformaciju je bilo dovoljno, skoro 800 godina od doseljavanja Hilla do Pseudo Skilaksa, koji je popisao ova imena. Slina transformacija se dogodila i sa albanskim po (da), koje je nastalo od ibero-kavkaskog ho (da). Hipoteza je znai slijedea: ime Hillyrioi Grci su od poetka koristili za grupu srodnih kavkaskih plemena i to se nije mijenjalo, a ime plemena Hillioi se transformisalo nezavisno od toga u Byllioi. Upravo ova hipoteza ako bude podrana i od drugih istraivanja, rjeava najsloenija pitanja Ilira.* Sada je jasnije da je Apolonije ustvari opjevao dva krupna dogaaja iz vremena mikenskih Grka, pohod Agronauta i dio egejskih seoba, ustvari dolazak kavkaskih plemena na Balkan. A dokazom o postojanju Hilia na jugu Ilirije, potvruje se ispravnost hipoteze o nastanku imena Iliri, od imena plemena Hillyri. Pominjanje Briga kod Apolonija, i ako na pogrenom mjestu, na sjeverozapadu Ilira, moe da bude simptomatino, tj. da su oni umijeani u dogaaje oko dolaska Kavkazaca. Brigi su ivjeli u srednjoj
* (Interesantno je napomenuti da pleme Dauine Italijanski arheolozi lociraju kod poluostrva Gargana. Ime Gargano podsjea na istono-kavkasko pleme Gargare (Gargane) koji su ivjeli u susjedstvu kavkaskih Hilla, (Hella). Za Gargane, Strabon kae: da njihov govor obiluje grlenim glasovima i da su narod koji stupa u polne odnose sa Amazonkama). Ime Dauini moda dolazi od imena istono-kavkaskog plemena Dai, koji su ivjeli pored Hilla i Gargara a to su ustvari isto to i Dasse. to je i u skladu sa naom hipotezom, da su to srodna plemena.)

105

Albaniji i vjeruje se da su krajem XIII v. st. e. jedan dio plemena preao u Malu Aziju i da su tamo sa drugim plemenima s Balkana sruili Hetitsko carstvo oko 1200. g. st. e. u Maloj Aziji se spominju pod imenom Frigi.28 Ako su njih potisla kavkaska plemena, onda su ona mogla napasti na teritoriju Hetita sredinom II polovine XIII v. st. e. a to je u stvari mogue vrijeme dolaska Kavkazaca na Balkan? No ako poemo od mita da je Kadmo doao kod Enhelejaca da im pomogne u borbi protiv Ilira, onda bi to bilo neto ranije, poetak XIII v. st. e. No ko zna moda je bilo vie najezdi Kavkazaca? 4. Illyri proprie dicti Kavkaska plemena su se, od same njihove pojave na istorijskoj sceni Srednjeg Istoka iz epohe rane bronze, dijelila na zapadno-kavkaska i istono-kavkaska. Njih je dijelio razliito stepen civilizacije i razliiti jezici. Zapadna plemena su naseljavala oblast Kolhide i Iberije (Kartlije), ova su plemena govorila slinim jezicima, kartlijskim odnosno megrelskim. Dok su istona plemena kasnije okupljena u zajednicu plemena, Albaniju (kavkasku), u osnovi imala takoe ibero-kavkaske jezike, ali koji su imali neke veze i sa skitskim, odnosno iranskim jezicima. Mnogi grki i rimski pisci neka albanska (k.) plemena smatraju za Skite. Meu plemenima istonog i zapadnog Kavkaza bilo je znai i znatnih razlika i u jeziku i u kulturi i u etnikom porijeklu. Istok je uvijek zaostajao u razvoju. Oni se na svojim jezicima nijesu mogli sporazumijevati. O ovome govori Strabon (XI, 4, 6), na to ukazuje i arapski geograf Mesudi (X, v.). Naseljavanje Zapadnog Balkana je ilo tako to su istono-kavkaska plemena naselila dananju Albaniju od Epira do rijeke Mae (Matisa), a zapadna plemena, da ih nazovemo kolhidska, zapadno, odnosno sjeverozapadno od Mae do rijeke Neretve, kasnije su se moda proirila do Cetine. Evo kako je Plinije Stariji (iz I v. n.e.) pomenuo prave Ilire i ako su to za nas kasnije vijesti pa u toliko nesigurnije: . . . propieque dicti Illyrii et Tualanti et Piraei. Pominju se, kako kae Sui nazvani Iliri, a neto su drugo susjedi Taulanti i Piraei. I Plinijeve vijesti su u saglasnosti sa hipotezom o Byllima. Naime, kada Plinije pomnje pleme logino bi bilo da ih nabraja po redosljedu njihovog poloaja. Da bi smo znali da li nabraja sa juga na sjever ili obrnuto, morali bismo znati poloaj bar dva plemena. Pouzdano znamo lokaciju sa Taulanata. Dok za Piraee nemamo vrstih dokaza, ukoliko se ne radi o poznatim rudarima Pirustima, koji su ivjeli izmeu Matisa i Drima. Upravo, neki naunici tako i pretpostavljaju (W. Pajakovski). U tom sluaju Plinije je poeo nabrajanje sa juga to je i loginije, pa bi pravi Iliri bili locirani ispod Taulanata, upravo tamo gdje nalazimo Bylliones, oko Keraunijskih gora, za koje inae pretpostavljamo da su se nekada zvali Hilli (Hillvri). Odnosno na poloaju gdje smo i predvidjeli da su se tu morali naseliti kavkaski Hilli. Prema

tome, Plinijevi . . . proprique dicti Illvrii . . . su samo pleme Iliri tj. kasniji Bylliones, a Iliri u irem smislu su sva ostala kavkaska plemena do Neretve (Cetine). Za Pomponija Mela: Taulanti, Enheleae, Phaeaces, deui sunt quos proprie Illyricos vocant, tum Piraei et Liburni et Histria. Za Melu Ilire vocant tj. ta plemena tako zovu (Sui), a to su Taulanti, Enhelejci i Feaci, grupa koja je morala biti u susjedstvu. Poloaj Taulanata znamo, o Enhelejcima (misli se da nijesu Iliri), moe biti prije da je rije o onima oko Keraunijskih gora, no poloaj Feaka je neizvjestan, ako to nijesu stanovnici Sherie (Kerkire), ili moda grada Phoenice. U tom sluaju Feaci su po neemu uli u tradiciju Ilira i ako je izvjesno da nijesu bili Iliri, kao ni Enhelejci. Oigledno da Meline vijesti nijesu u skladu sa Plinijevim. Kod Mele nema ni plemena Iliri, ni Billyones, a proglaava Enhelejce i Feake za Ilire. Ali je on ipak poten, jer se ograuje kada kae da ih tako zovu vocant. Njegovi pravi Iliri zavravaju sa Taulantima, a to znai da dopiru negdje do Dirahiona, odnosno najdalje do r. Matisa. Mela preskae jedan veliki prostor i mnogobrojna plemena da bi pomenuo Liburne i Histre. Time se stie utisak da se to posmatra sa velike distance, da ne poznaje stvari ili da je povran. Ipak sve ovo govori da su pravi Iliri bili na krajnjem jugu dananje Albanije, bilo da se radi o grupi plemena Iliri, ili o samom plemenu Iliri. 5. Ilirska drava Svi arheolozi i istraivai Ilira se slau da zapadno od Neretve ne treba traiti zaetke ilirske drave i pored toga to su tamo ivjela jaka plemena. Sada se postavlja pitanje ko je bio dravotvorni element na jugu, da li pravi Iliri, koji su bili blie Epircima a time i Grcima ili plemena iz sjeverne Albanije i Crnogorskog primorja, gdje su se po naem miljenju naselili Kolhiani, za koje pretpostavljamo da su bili na veem civilizacijskom nivou. Kolhiani su doli sa Kavkaza iz Kolhidije, sa istone obale Ponta, koja je u praskozorju civilizacije, poslije Sirije, bila najrazvijeniji metalurki centar na Bliskom istoku i Prednjoj Aziji. Pored toga Kolhiani su bili u kontaktu sa najstarijim civilizacijama u gornjoj Mesopotamiji i Mitani, sa Urartu, sa Asircima, sa Hetitima i dr. to znai da su mogli imati izvjesna iskustva u pogledu klasne i dravne organizacije, dok oni sa istonog Kavkaza koji su naselili junu Albaniju (dananju), tog iskustva nijesu imali. Sada se namee teoretsko pitanje koji je to prelomni momenat u istoriji Ilira, kada savez plemena prerasta u dravu, ako ne znamo kakva je bila klasna struktura pojedinih ilirskih plemena. Poznata su nam ponaanja pojedinih plemena u finalnom periodu ilirske drave pod Gencijem u vrijeme ratova sa Rimljanima. Plemena i gradovi iz najblie okoline Gencija, samostalno su se ponaali prema Rimljanima, to govori u prilog, vie elastinog shvatanja ilirske drave.

106

107

Istorijski period kod Ilira poinje samo sa grkim vijestima i to sve traje do dolaska Rimljana. Normalno je da su grke informacije najbrojnije i najobjektivnije za one Ilire koji su im bili najblii, a kvantitet i kvalitet tih vijesti opada sve vie to su im ilirska plemena dalja. to bi se matematiki reklo, informacije su obrnuto vjerodostojne kvadratu rastojanja. Ovo istiemo zato, da bi to imali u vidu kada formiramo zakljuke iz tih grkih informacija. Prema tome takve grke informacije bacaju teite formiranja ilirske drave na jug. Prvi vladar plemena Taulanata koji se pominje meu Ilirima bio je Galoar s kraja VII v. st. e. Za F. Papazoglu ova vijest nije sigurna ve je smatra apokrifnom.29 Tukidit oko 470. g. st. e. kae za varvare Taulante, da su Ilirsko pleme koje ivi oko Epidamna. Znai, zakljuuje F. Papazoglu, da u V v. st. e. ima jo ilirskih plemena na Jonskoj obali, a tamo gdje se formira ilirska kraljevina ne pominju se druga plemena. Prvi koji se pominje kao vladar Ilira bio je Siras, vladao je u I-oj polovini IV v. st. e. Poslije njega dolazi Bardilis sredinom IV v. st. e. On je prvi kojega Grci nazivaju kraljem Ilira. On ratuje s Filipom II (Makedonskim) oko Ohridskog jezera. Nasljeuje ga Grabos, zatim Pleurat u II-oj polovini IV v. st. e. Od Bardilisa Iliri plaaju danak Makedoncima. Za vrijeme pohoda Aleksandra Makedonskog na Tribale, Klit podie ustanak protiv Makedonaca da bi zbacio njihovu dominaciju, no gubi rat. Poslije toga kralj Taulanata Glaukije (oko 300-te godine st. e) proiruje vlast na jug i proglaava sebe kraljem Ilira. On premjeta teite drave na primorje, od kada Ilirska drava dobija pomorski karakter. Iz navedenih informacija se moe zakljuiti da je prva drava bila na jugu prema Epiru i Makedoniji, da je stalno bila zauzeta odnosima s Makedonijom, to na neki nain i potvruje postojanje plemena Ilira na tom prostoru. Ipak se iz ponaanja te prve drave vidi da kod nje preovlauju centralistiki elementi nad plemenskim (F. Papazoglu). Ilirska drava se pojavljuje kao sklop gradova i plemenskih zajednica, te ima sloenu strukturu. Kralja Glaukija nasljeuje Monumije (oko 280-te g. st. e.) koji je u Dirahionu poeo da kuje novac. Zatim dolazi njegov nasljednik Mitila. to se do tada zbivalo kod sjevernih plemena, mi ne znamo, jer nam nedostaju informacije. injenica da je dolo do procvata gradova Skadra, Lissosa, Olcinijuma, Agrivijuma, Budve i Rizona, govori o tome da je taj prostor bio ekonomski aktivan, a to se moralo odraziti i na odgovarajue socijalne procese, koji nam nijesu poznati. No to je stanje i dalo mo novoj dinastiji na elu sa Agronom (I polovina III-eg v. st. e.) koji teite drave prenosi na sjever. Izgleda da je Agron nasilno doao na presto. Njega kao i njegovu dinastiju dre za Ardijeje, no ima i suprotnih gledita. I zaista je teko shvatiti protivrene Ardijejce? Prvo, teritorija im se ne moe tano utvrditi, zatim javljaju se kao stoari-nomadi, to je malo neobino da mogu formirati dravu i stati na njeno elo. Po nekim vijestima izgleda da je kod njih postojalo i ropstvo, to upuuje na nunost ranijeg postojanja nekog vida drave. S pravom se postavlja pitanje da li je Ardia bila moda od
108

ranije savez kolhidskih plemena? Agron Ilirsku kraljevinu dovodi do vrhunca moi, od Epira do Neretve. Njegovi gusari pljakaju Jonske obale sve do Epira do Elide i Mesinije. On ujedinjuje juno-jadransko primorje sa starom kraljevinom na jugu. No, ta veza sa starom kraljevinom je jo nejasna, jer poslije prvog ilirsko-rimskog rata (229. g. st. e.) ilirska se kraljevina svodi samo na sjeverno podruje. Ustvari njegova drava u vrijeme ekspanzije se uglavnom poklapa sa prostorom kojeg su naselili Kavkasci to je jo jedna injenica u prilog teorije o kavkaskom porijeklu plemena u njenom sastavu. Agrona nasljeuju Teuta, Pleurat i Gencije, za vrijeme ije vlade ilirska drava pada pod vlast Rima 168. g. st. e.

Karta VIII. Najvee prostiranje ilirske drave za vrijeme Agrona. (Po F. Papazoglu).

No, ostalo je nerasvijetljeno, to se deavalo na prostoru sjeverne Albanije i Crnogorskog primorja u vrijeme prve kraljevine. Prema mitskoj istoriji prvi vladar nad Enhelejcima i Ilirima (itaj Protoilirima) bio je Kadmo. A dolazak Kadmejaca iz Tebe kod Enhelejaca bi trebalo da znai da su Kadmovi potomci jo bili na vlasti poslije 210 godina. A to je bilo vrijeme mlae bronze? Drugi je momenat, to smo poli od teze da su sjevernu Albaniju i Crnogorsko primorje naselili Kavkasci, Kolhiani, da su bili na veem kulturnom nivou od starosjedelaca, i junih Ilira, te da bi bilo nor109

malno da oni prvi formiraju savez plemena ili dravu? Izgleda da kulturni polet plemena navedene teritorije, iz doba finalne bronze i prelaznog perioda, splanjava na poetku gvozdenog doba. Da li uzrok tome treba traiti u zaostajanju u novoj tehnologiji (gvozdu) ili je to posljedica siromatva ili socijalne i politike prirode. Skadar je (po Islamiju) poeo da kuje novac tek oko 250. g. st. e. to znai oko 30 godina poslije Dirahiona (Draa). Na postavljeno pitanje da li je na Sjeveru mogla postojati neka kraljevina u ranijem periodu, ne moemo dati precizan odgovor zbog nedostatka informacija iz tog perioda, ali to ni u kom sluau ne iskljuuje mogunost zato ne bi i tamo mogla postojati neka kraljevina ako znamo da su na Jugu postojale dvije, jedna Ilira a druga Taulanana. Ili je moda u fazi gvoa I na tom prostoru energija plemena troena na etnike sukobe izmeu Enhelejaca i Kolhiana? Kad je rije o Ilirskoj dravi ardijejske dinastije primjeuju se velike nejasnoe o njenim sjevernim granicama. Naime, da li je obuhvatala sjeverna plemena Autarijata, pa ak i Dokleata? Glavni ratovi sa Rimljanima u sva tri rata, voeni su na jugu, prema Epiru, zatim na Jadranskoj obali i oko Skadra, Teuta je 228 godine st. e. u prvom ilirsko-rimskom ratu, zatraila mir, a da se nije pokuala povui u unutranjost i nastaviti borbu. Isto je radio i Gencije, poslije poraza kod Skadra, nije pokuao da se povue u planinsku unutranjost, gdje bi on taktiki imao prednost. Da li se iz ovog moe izvui zakljuak da ilirska drava nije mnogo dosezala u unutranjost, zato to su moda tamo ivjela plemena razliitog etnikog porijekla te se ilirski vladari tamo nijesu osjeali na svome, ili su ta plemena bila, to je moda vjerovatnije, rodovsko drutvo nomada stoara, neuhvatljivo za svako organizovanje i ogranienje slobode, pa su se ponaali kao pleme Svani na Kavkazu, prema kolhidskoj dravi. A na ovo pitanje se nadovezuje ono osnovno i neodgonetnuto, koja su plemena uestvovala u etnogenezi Ilira i da li je ta etnogeneza ikada okonana ili je prekinuta dolaskom Rimljana? Nevelike vojnike snage Rima, nijesu mogle biti glavni faktor pada ilirske drave, ve heterogenost i partikularizam njenih plemena, samoljublje, sujeta i divljina. Da li je to sluajnost to je slina sudbina zadesila i dravu Junih Slovena na tom prostoru, poslije 2150 godina. Prokletstvo tla, ili neto od naslijeenog mentaliteta? 6. Pomorstvo kod Ilira a) Liburni Smatramo da se nedovoljno poznaje pomorski karakter ilirske drave na junom Jadranu. Kada se govori o ilirskoj mornarici obino se misli na Liburne sa sjevernog Jadrana i njihove brodove. Zato emo se malo zadrati na njima. Liburni su ve u gvozdeno doba I, iskusni mornari. Preplovljavali su Jadran i naseljavali se u Picenumu. I Plinije Stariji je zabiljeio da su drali mnoge dijelove italske obale.

Isto tako rano su zagospodarili istonim Jadranom i spustili se na istone obale Jonskog mora. Strabon je zabiljeio da su vladali Korkirom (Krfom) odakle su ih izbacili Korinani krajem VIII v. st. e. Lastovo je bilo njihovo uporite, dok ih nijesu istisnuli Grci pod Dionisijem, tiraninom Sirakuze poetkom IV v. st. e. Osnovno sredstvo n j i hovog pomorstva bio je na veliki brzi i okretni brod na vesla, koga su Rimljani po njima nazvali liburna. U bici kod Akcija uestvovalo je 12 Liburna na strani Oktavijana. U toj su se bitci proslavile liburne te su bile od strane Rimljana usvojene kao tip broda u ratnoj floti Rima. Kada je Avgust odredio granice Ilirika, po Pliniju Starijem (Naturalis Historiae) Liburni su imali konvent sa glavnim gradom Skardona (dananji Skradin). Razlikovali su se od Delmata i nijesu pripadali slinoj etnikoj grupaciji. Ovu tvrdnju moemo da potkrijepimo injenicama, ako uporedimo njihova civilizacijska dostignua u pomorstvu. Moe se pretpostaviti kakve su morali imati brodove i iskusne mornare za takve poduhvate, kao to je bilo osvajanje Krfa. Dok se njihovi juni susjedi Delmate i okolna plemena ak u IV v. st. e. ta-" nije 384. godine st. e. za vrijeme bitke sa grkim kolonistima iz Pharosa (Starigrada na Hvaru) bili sasvim nedorasli. Grki pisac Diodor opisuje ovu bitku rijeima: . . . domoroci . . . pozovu u pomo Ilire, koji su ivjeli preko na obali i ovi prioe mnogim laicama na Pharos a bilo ih je vie od 10.000 .... Znai Delmate su 384. g. st. e. imali namoru tek laice, dok su Grci sa Isse (Visa) doli sa trijerama. Razlika u tipovima brodova i etiristogodina vremenskog razmaka, izmeu Liburna i Delmata, moe se tumaiti samo etno-kulturnom razlikom, tj. razlikom porijekla. Ako za Delmate znamo da su bili panonskog porijekla onda dolazak Liburna na sjeverni Jadran treba vezati za neko drugo vrijeme i za drugo porijeklo, a ne za grobove s urnama i egejskih seoba. Znai, ili su starosjedeoci pelastikog porijekla ili su doli tu kao ve iskusni mornari u nekoj kasnijoj prilici. To, i ime njihovog glavnog grada Skardona, upuuje na pomisao, da su oni moda potomci Skardana, naroda s mora koji su zajedno sa Turama uestvovali u drugom naletu naroda s mora na Epipat oko 1180. godine st. e., to bi znailo da su se i oni pokrenuli kao Ture s Maloazijske oBale. Mi smo u II poglavlju ovog rada za Ture konstatovali da su to budui Etrurci, a za Skardano, da su sa libijske obale naseli Sardiniju. Ovdje se oito otvaraju neka pitanja. Kako objasniti takvo iskustvo u brodogradnji i smjelosti na moru i da su ve u vrijeme gvoa I, gospodarili Jadranom i vladali Korkirom, ako su doli na Jadran u doba egejskih seoba, (a znamo da se takvo iskustvo ne moe stei za sto godina), ve da su doli kao gotovi pomorci? Ako su pomorsku civilizaciju na Jadranu donosili sa istoka, Kriani, Feniani i Mikenski Grci, kako to da Liburni savladaju pomorske vjetine, prije stanovnika srednjeg i junog Jadrana? A znamo i to, da ozbiljnije snage ilirske drave na moru poinju tek od kraja IV v. st. e. Onda oito da porijeklo Liburna trebamo traiti na drugoj strani a ne na Kavkazu, na to nas upuuje:

110

111

 Slinost arheolokih nalaza iz sjeverne Dalmacije sa onima iz Picenuma gdje su ivjela etrurska plemena, na to je ukazalo vie arheologa. Ne radi se ne samo o slinosti imena naroda Skardano sa imenom glavnog grada Liburna Skardonom, ve i slinost etrurskog toponima Atrija ili Hatrija (dananja Adrija), sa Hadra (dananja Meea) u sjevernoj Dalmaciji. Slobodno su se naseljavali na italsku obalu gdje ive Etrurci, zato to su bili srodni i to su znali za to srodstvo. I kod Liburna je izgleda postojao savez gradova, kao i kod Etruraca. Doivjeli su slinu sudbinu kao i Etrurci. Prvo, skoro istovremeno su poli u gusarenje, jedni po Tirenskom, drugi po Jadranskom moru. Zatim doli su u sukob sa istim silama, sa Grcima sa kojima i jedni i drugi gube bitku i na kraju Rim je to iskoristio te je savladao i jedne i druge i stavio kraj svakoj njihovoj perspektivi kao samostalnim dravama i samostalnoj kulturi. Zbog svega toga pretpostavljamo da su srodni sa maloazijskim narodima Tura (Etrurcima) i Skardana koji su naselili Sardiniju. Pretpostavka je da su na sjeverni Jadran stigli, brodovima priblino u isto vrijeme kad i njihovi saplemenici na Sardiniju, i Etrurci u srednju Italiju. ardano narod je znaajna etnika grupa u Maloj Aziji. Prema egipatskim izvorima, postojale su dvije grupe ardano naroda.30 Jedni su poznati iz grupe narodi s mora, koji su poslije poraza sa faraonom Romzesom III stigli u Libiju, a zatim misli se na Sardiniju. Druga grupa ardana bila je u najmu kod Egipana, gdje su ivjeli u logoru sa svojim porodicama. Nije poznato kuda su se oni djeli. Sada se moe postaviti druga hipoteza. Naime, grupa ardano, faraonovih protivnika naselila se u Libiji, a to je moglo biti magdje u sjevernoj Africi, jer je Libija bila pojam za Afriku. Po Libiji su mogli dobiti ime Liburni, to je znailo Afrikanci, jer oba imena imaju osnovicu libu. Libija se grki kae , a Liburni , pa oba imena imaju grku osnovicu .31 U stvari Libija je dobila ime po narodu Libi () koji su naseljavali sjevernu Afriku, a bili su predci dananzjih Berbera i Tuarega. Iz svega proizilazi, da su vjerovatno ardano iz sjeverne Afrike doli na sjeverni Jadran i dobili ime Liburni, to znai Libijci, Afrikanci. Ovu hipotezu podrava i injenica da su bili pomorci, jer su pripadali narodima s mora. Inae kako bi tako brzo postali gospodari Jadrana. A druga grupa ardano, faraonovih najamnika, koji su zadrali ime po gradu Sardu iz Male Azije, mogla se naseliti na Sardiniji, koja je po njima dobila ime, jer su bili ardano, Sardi koji su doli iz Egipta, a Egipat nije bila Libija. O brodovima Liburnama su rimski pisci ostavili dosta vijesti. Bili su brzi brodovi, obino bireme, dobrih manevarskih sposobnosti i plitkog gaza. Tako da su u pomorskim bitkama, koje su se obino odvijale u priobalnom moru, imale bolje manevarske sposobnosti od

tekih brodova. No, nama nije ostala ni jedna grafika predstava ili crte o tom tipu broda. Ono to se u naim muzejima pokazuje kao model liburne, bojimo se da je to raeno na osnovu prikaza broda na novcu Daorsa, to ne garantuje da je takva bila i liburna. Ameriki istraiva antikog pomorstva, Lionel Casson za jedan rimski ratni brod na Nilu, prikazan na jednom mozaiku u Palestrumu (I v. st. e.) misli da se radi o liburni.32 Liburna sa egipatskog mozaika je brod na vesla sa 2030 veslaa, otvorenog tipa tj. bez palube i vitkih linija. Da bi ovakav brod mogao biti efikasan u ratnim operacijama svakako je morao imati rostrum, pa je njegova funkcija bila da koristi veliku brzinu kao savremeni torpiljeri. b) Juni Jadran Ako razuenost obale shvatimo kao izazov za razvoj brodarstva, onda junojadranska obala nema tako velikih zahtjeva. Od Dubrovnika do ispod Draa nema veih zaliva sem Bokokotorskog, niti veeg ostrva koje bi iziskivalo vezu sa kopnom. No zato ima Skadarsko jezero i dvije plovne rijeke Bojana i ue Drima koje je u antici bilo plovno, te su se i mogli pojaviti prvi unovi vjerovatno jo u neolitu. Slino se neto moglo razviti u istom dobu i u Boka Kotorskoj. Najstarija vijest o brodovima u naim vodama, predstavlja svakako crte broda na fragmentu keramike, kojeg je pronaao G. Novak u Grapevoj pilji na Hvaru 1938. godine. To je vjerovatno do sada najstariji crte broda sa jedrima u Evropi. Ovaj crte datira iz eneolita od 25002400. g. st. e. Drugi crte broda na stijeni u okapini u Lipcima kod Risna, M. Garaanin datira u vrijeme bronzanog doba, kasnije je mislio da pripada gvozdenom dobu, a P. Mijovi, pretpostavlja VIII v. st. e. Brod iz Lipaca je primitivni umjetnik jedanput vidio, bio impresioniran i u jednom momentu nadahnua htio je to da prenese na stijenu. Brod je bio jako sloen i sa razapetim jedrima, to umjetnik nije sve mogao dobro zapamtiti te mu je crte dosta konfuzan i nejasan. Dosta je nezahvalno sa toga crtea odreivati tip broda i na osnovu toga njegovu starost. No, mi se ipak usuujemo, uz poziv na errare humanum est, pa bismo mogli rei da brod ima dva jarbola ili dvije koare (to znai isto), a samim time dva razapeta sona jedra, koja su spojena od kvadratnih platana. Na brodu se ne vide vesla, no to ne znai da ih nije imao, jer je to bilo teko umjetniku da predstavi. Brod je imao rostrum (kljun broda za probadanej neprijatelja) iz ega se zakljuuje da je to bio ratni brod. Brodove sa dva jarbola prvi su gradili Feniani, pa za njima Grci (Atinjani) sa kojima su uestvovali u ratu sa Persijancima, u bitki kod Salamine 480. g. st. e. To bi znailo da brod nije mogao biti stariji od V v. st. e. Rimljani su takve brodove imali u I punskom ratu, sredinom III v. st. e. Znai takav je brod mogao doi u Boku poslije pobjede nad Persijancima, da pokae snagu Ilirima koji su bili saveznici Persijanaca ili za vrijeme ilirsko-rimskih ratova. U svakom sluaju manji brod ne bi se smio usuditi da ue u Boku jer bi mogao biti napadnut od ilirskih gusara.
8 O porijeklu I l i r a

112

113

Crte broda iz Grapeva pilje iz eneolita, svjedoi da su u nae vode dolazili brodovi na jedra jo u neolitu i da je postojao dosta razvijeni saobraaj izmeu dvije jadranske obale, kao i sa zapadnom obalom Grke, pod im se podrazumijeva trgovina i gusarenje. Pri kraju neolita i poetkom rane bronze, prisutni su dokazi da postoje veze izmeu naih obala i istonog Mediterana. To je sjekira od srebra a bode od elektrona pronaeni u tumulusu Mala Gruda kod Tivta. Sjekira je datirana oko 1900. godine st.e. za koju se pretpostavlja da je sa Krita. Upravo u fazi mlae i srednje bronze Kriani i Feniani, a neto kasnije i mikenski Grci su bili posjetioci naih obala. Nema vrstih materijalnih dokaza, ali postoji predpostavka da su Feniani drali plovidbu za Akvileju, u kojoj se preprodavao ilibar (jantar) koji je prevoen za Egipat i Istoni Mediteran. No poslije XII v. st.e. Feniani se povlae sa sjevernih obala Mediterana. Prisustvo mikenskih Grka na juno-italijanskoj obali u periodu srednje bronze, potvreno je mnogim arheolokim nalazima i to od Taranta do Monte Gargana. U prvoj fazi od XVI do XV v. st. e. Susreemo se sa mikenskom keramikom. No, interes Mikenjana za junu Italiju, bio je, po miljenju D. Ridgway-a: ... da trae nove izvore metalne rude, koja im je bila potrebna, jer su od Kriana bili blokirani prema Egeju i Maloj Aziji. 33 U drugoj fazi od XIV XIII v. st. e. prisutni su dokazi o velikom razvoju mikenskih interesa u Pugli (Pulji). A u XIII v. st. e. opada razmjena Mikene i Pulje, jer se Mikenjani okreu prema istoku. No oni su se tu uvrstili ve tako, da na obali Pulje ima najmanje etiri gradska naselja sa zajednikim stanovnitvom. Oni odravaju ivi saobraaj sa egejskim svijetom bez kojeg ne bi mogli opstati. Teko je zamisliti da su Mikenci odravali tako jake pomorske veze sa zapadnim obalama Otrantskog kanala a da to nijesu radili i sa istonim obalama, to im je bilo sa stanovita bezbjednosti plovidbe mnogo povoljnije. O tome svjedoe arheoloki nalazi mikenske robe na epirskoj i junoalbanskoj obali. c) Budva to se tie kraja bronze, nemamo neke posebne vijesti sa Junog Jadrana, ali zato imamo mitove koji ispunjavaju ovo vrijeme sa pomorskim aktivnostima. Mit o Kadmu i Harmoniji ne pominje brodove jer Kadmo dolazi meu Enhelejce na volovskoj zaprezi. Ali zato on podie grad Budvu, ija namjena i egzistencija iskljuivo moe da bude u funkciji trgovine i brodarstva. Uostalom, Kadmo je po legendi Fenianin, a kao takav on je i sinonim za trgovinu i moreplovstvo. Prema tome, ako se gradovi grade radi neke potrebe onda je logino da je Budva bila potrebna ba pomorcima i trgovcima. Ko zna, mogla je biti i fenianska emporija, jer kako pie Pseudo-Skilaks: Od Ariona plovi se u Budvu i emporion. Budva ima malo priobalje i siromano zalee, zato i nije mogla nastati kao potreba domorodaca za neko privreivanje na moru. Ona je mogla nastati jedino kao stanica ili emporion za brodove i robu

Feniana, Kriana ili Grka koji su plovili prema sjevernom Jadranu. Naravno da luka nije izgledala kao danas, jer ne bi zadovoljila zahtjeve sigurne luke. Prije 3.000 godina Budva je bila spojena uskim grebenom sa ostrvom Sv. Nikola. Eventualno, ako je bio neki uski plitki prolaz tamo gdje je sada izobata 4 m. Prema tome Sv. Nikola nije mogao biti nikakvo ostrvo. Do sputanja terena je dolo usljed tektonskih pomjeranja koja su karakteristina za nau obalu. Ova pojava je oigledna na megalitskim zidovima koji su titili nekadanji akropolis Budve, misli se da su grkog porijekla iz V v. st. e. njihovi su temelji postavljeni skoro na sadanjem nivou mora. Plitki sprud Tunja je kasnije nastao, pa je ulaz brodova bio izmeu Rta Zavale i rta Sv. Nikole. Luka je bila zatiena od junih i zapadnih vjetrova. Jer je samo takva luka mogla interesovati antike pomorce. A pored toga, Budvu je bilo lako vojniki braniti, dok Boku na primjer nije. Ime Budve, Butou, , lat. Butua, prvi pominje Sofokle (487406. g. st. e.). Nastanak imena Budve, logografi i antiki pisci povezuju sa legendom o dolasku Kadma i Harmonije iz Tebe meu 34 Enhelejce. Tako Stefan Vizantinac (II v. n. e.) pie: Butoa, grad u Iliriji, kako pie Filon, jer se Kadmo vozio na volovskoj zaprezi i brzo je prevalio put do Ilira. Drugi kau da ju je Kadmo nazvao po egipatskoj Buti, pa se to pokvarilo i sada se zove Butua. A u zalivu joj je grad Rizon, i rijeka istog imena. Dakle, Stefan etimologiju Budve izvodi pozivajui se na Pilona, prvo po volovima na grkom bous, a zatim po egipatskoj Buti koja je bila poznata po svetilitu boginje Lete (Herodot, II 59). Budvu pominje i Skilaks u svom Periplusu (IV v. st. e.) a te informacije nam je prenio nepoznati pisar tzv. Pseudo-Skilaks35 koji pie: Od rijeke Ariona do Butoe plovi se .... Enhelejci su Ilirski narod nastavljaju se na Rizunt. Iz Butoe u Epidamno (Dra), grki grad, plovi se jedan dan i jednu no, a kopnom se putuje tri dana. (Mi smo postavili hipotezu da je Arion isto to i Rizonska rijeka. Pa se do Budve plovi etiri sata). Kao to se vidi Budva je u antici bila poznata luka i ne samo iz mita o Kadmu ve iz njene pomorske i trgovake funkcije. Treba oekivati da e se njena kadmejska starina, ne samo mitoloki, ve i arheoloki dokazati. Kadmo je po legendi Grcima donio feniansko pismo, pa bi po toj logici iz te legende valjalo pretpostaviti da je to pismo donio i Enhelejcima, pa se tragovi tog pisma moda jo kriju u temeljima Budve? Jer, da li je sluajno to je Kadmo po mitu boravio na os. Tera, a najstariji nalazi grkog pisma naeni su ba na Teri. d) Ostale luke na junom Jadranu Poslije Budve, po vijestima logografa najstarija luka je bila Pola, po naem miljenju dananji Pulaj u delti Bojane (Dizera, Crnoduboke rijeke). Podigli su je Kolhiani poslije doseljavanja da bi mogli trgovati sa Grcima, Krianima ili Fenianima. Pola je imala karakter reno morskog pristanita. I ako je Bojana bila plovna, plovidba njome je bila opasna i duga do Skadra, te je sa ireg podruja Skadarskog jeze-

114

115

ra, koje je tada bilo bar za jednu treinu manje, obavljana amcima do Pole, gdje je vrena razmjena sa trgovcima sa Egejskog podruja. Arheolokim istraivanjima u delti Bojane, nadamo se da e se dokazati ova hipoteza. Nema razloga da ne vjerujemo vijestima Plinija Starijeg (I v. st. e.) da se Olcinijum nekada zvao Colhinijum i da su ga Kolhiani podigli. Kada su se Kolhiani osmjelili da izau na more, odabrali su Ulcinj koji im je bio ugodniji za ivot od delte Bojane, a imao je luku zatienu od junih i sjevernih vjetrova. U Ulcinjskom gradu su otkriveni megalitski zidovi, koji su datirani po Mijoviu u V v. st. e. no to ne znai da se kod detaljnijih istraivanja nee utvrditi njegova vea starina. Jer Plinije nije mogao tvrditi neto napamet ve se sigurno oslanjao na neke starije grke informacije. Njemu su takve informacije, ako ih je uopte bilo, bile pristupane jer je bio komandant rimske flote u Misenumu, a to znai i pomorski strunjak. Lisoss (Lje) su podigli Grci u IV v. st. e. kao konkurenciju Poli, jer je opsluivao isto gravitacionu podruje. Ali on je bio grka kolonija. Lissos je izgraen na Drilonu (Drimu) blizu ua koje je tada bilo plovno, to se vidi iz mnogih vijesti, da ga uzimaju pomorci i geografi kao pomorski reper. Lissos je bio utvren, imao je na brdu iznad pristanita i svoj akropolis koji je titio pristanite. Lissos doe kao neka ispostava Epidamnosa pa su ga moda i osnovali Korinani radi izvoza bakarne rude. Od poetka vremena klasine Grke, prvi su u Jadransko more uplovili oko 650-te godine st. e. Fokejci, kako kae otac istorije Herodot.36 Odmah su za njima Korinani poeli osnivati kolonije na istonoj obali, prvo Epidamnos krajem VII ili poetkom VI v. st. e. i Apoloniju u VI v. st. e. Epidamnos je bila najznaajnija grka kolonija na istonoj obali, no esto je trpjela napade Ilira. Oni su ga i osvojili u III v. st. e. Rimljani utvruju Epidamnos, budui Dirahion i uzimaju ga za polazite transbalkanskog puta via Egnacia, koji je vezao Rim sa Solunom i kasnije Constatinopolisom. Ni zaliv Boke Kotorske nije mogao biti bez pristanita, no o njima malo znamo, pominju se Rizon (Risan) i Agruvium (misli se da je bio na mjestu dananjeg Kotora). Rizon je poznatiji od Teutinog vremena, kao njena prestonica. No Boka je po naem miljenju od najstarijeg vremena bila najpovoljnija kao baza gusara. Ona je zato imala sve prirodne uslove, te je gusarenje moralo dominirati nad mirnom trgovinom. Mit o Argonautima je neto mlai od mita o Kadmu i Harmoniji, on dovodi Kolhiane da se naseljavaju na ilirskoj Crnodubokoj rijeci, kod ljudi Enhelejaca. Nije u pitanju samo jedan mit, ve je mnogo grkih logografa, pjesnika i istoriara pisalo o Argonautima i dolasku Kolhiana. Zato je prosto nemogue proi pored tih injenica sa ignorisanjem, da je to samo mit. Ako nita drugo ti grki logografi su smatrali za logino da su ljudi mogli putovati u to doba brodovima na tako velike daljine? Kada je rije o Kolhianima i njihovom pomorskom iskustvu iz vremena Argonauta, za sada ostaje velika zagonetka koju e teko biti razjasniti. No kada se stvari posmatraju logino, stie se utisak da
116

Kolhiani i ako narod sa Crnog mora, nijesu bili toliko zavisni od njega, kao to su bili Feniani, Kriani ili Grci, kojima je more bilo uslov egzistencije. Meutim, antiki pisci u vezi sa mitom o Argonautima insistiraju na tome, da su Kolhiani bili iskusni pomorci i da su u stopu pratili Argonaute, maltene po svim morima. Mi imamo informacije od Grkih putopisaca (Ksenofon oko 400-te g. st. e.),37 da je pleme Moski sa jugoistone obale Crnog mora krajem V v. st. e. bilo 38 vjeto u pomorskom zanatu, a Rimski hroniari istiu razvijen saobraaj amcima na r. Rioni i kanalima u II i I v. st. e. No, sve je to daleko od vremena kojega mi tretiramo na prelazu izmeu srednje i pozne bronze. Jedina mogunost, koja nije rasvijetljena jeste ta, da ne znamo da li su Egipani mogli donijeti na Kavkaz u XVII v. st. e. zanat brodogradnje, koji je u Egiptu tog vremena doista bio razvijen? Prema mitu o Argonautima proizilazi da su doseljeni Kolhiani bili iskusni pomorci, da su zasnovali dva primorska grada. Polaj odmah i Kolhinijum moda kasnije. Znai tu bismo imali osnovu da su mogli poeti sa razvojem brodarstva na junom Jadranu. No, ovo ostaje samo kao pretpostavka niim dokazana, jer jo za to nemamo arheolokih ni drugih dokaza. Zbog toga ostajemo kod sigurnije pretpostavke, da su Iliri uili pomorstvo od Grka. Za vie bronzanih sjekira iz nalazita Torovica, F. Prendi, tvrdi da su junoitalskog porijekla, datiraju se najkasnije u X-om v. st. e., to neposredno dokazuje postojanje ivih trgovakih veza sa Junom Italijom. To potvruje i prelazak sa balkanskog prostora na italsku stranu, plemena srodnih Ilirima, Japoda, Mesapa i Dauni. Takoe u vrijeme prelaznog perioda. Za ovakve seobe bilo je potrebno dosta brodova. U IV-om v. st. e. grki geograf Pseudo-Skilaks, plovi du nae obale i tu plovidbu opisuje u dijelu Periplus. On nabraja aktivne luke tog vremena: Narona, Arion, Budvu, Drilon i Dirahion. I ovdje se radi o kasnijem periodu, kada su Grci razvili svoje emporione, faktorije i kolonije. Te se oni ne mogu pripisati Ilirima. Kolhinium i Polu(Polaj) ne pominje, to znai da u IV v. st. e. nijesu bile znaajne luke. Ilirsko brodarstvo doivljava procvat poslije zauzimanja Dirahiona (Draa) od strane Glaukija oko 300-te godine st.e., kada ilirska drava iroko izlazi na more. No, vrhunac uspona pomorstvo ilirske drave postie za vrijeme Agrona i ardejske dinastije. U to vrijeme ilirski brodovi, koje zovu lemba, gusare po Jadranu sve do Visa i italske obale, a na jugu do grko-jonske obale pa i do Peloponeza. Kralj Agron alje na Epir 100 lemba sa 5.000 ratnika, 231 godine st. e. On zauzima od Grka Pharos i pustoi Issu. Da bi suzbio ekspanziju Ilira, Rim alje 229 g. st. e. 200 brodova protiv Agrona. Zauzima Kerkiru i primorava Apoloniju i Epidamnos na priznavanje protektorata. Agronov naslednik Teuta, nastavlja sa gusarenjem protiv grkih kolonija zbog kojih se zapetljava u rat sa Rimom, gubi taj rat i potpisuje uslove mira, da juno od Lissosa smiju ploviti samo dva ilirska broda. Iz toga proizilazi zakljuak da je glavna snaga ilirskog brodovlja bila izmeu Lissosa i Neretve, pa se Boka Kotorska pojavljuje kao centralna, a moda i glavna baza gusarska.
117

Pleurat ponovo pustoi Peloponez 189. g. st. e. sa 60 lemba, a Demetrije Hvaranin i Skardelaid sa 90 brodova napadaju Pilos i Mesenij. U vrijeme rata izmeu Rimljna i Makedonaca, Gencije alje Rimljanima u pomo protiv Epidamnosa 44 broda. O veliini i osobinama Ilirskih brodova sa junog Jadrana, nemamo dovoljno podataka. U svakom sluaju radi se o malim i brzim brodovima sa dobrim manevarskim sposobnostima i malim gazom, da bi mogli ploviti Bojanom i Skadarskim jezerom. Pogon je bio na vesla, a mogli su podii i sono jedro. Ime lemba dolazi od grkog lembos (), to znai mali, (lat. lembus). Oblik lemba najvjerovatnije odgovara liku broda na novcu Gencija, Skadra i Lissosa iz II v. st. e. I na novcu Labeata, naenom kod Kuksa, otisnut je brod sa pulenom u obliku zmijske glave, kako misli A. Stipevi.39 Taj isti novac je naen i u gostiljskoj nekropoli (M. Garaanin, Godinjak X 1937) g.). Zmija je totem kolhidskih Ilira, pa se na brodu nalazi kao zatitnik i plemenski znak. Prema svemu sudei veliina lembe nije prelazila 20 veslaa. Brod je imao rostrum (kljun) za probadanje neprijateljskih brodova. Koliko su Iliri bili srasli sa morem i brodovima vidi se i po tome to su te motive uzimali u dekorativne svrhe. B. ovi predstave brodova na Glasinakom oklopu iz VIII v. st. e. i onih sa rijeke Mae, dovodi u vezu sa radionicom na junom Jadranu.40 Za izgradnju tolikog broja brodova Iliri su morali imati sopstvena brodogradilita, a navozi su se mogli graditi u zaklonjenim uvalama Boke Kotorske i u Skadarskom jezru. Graevinski materijal dobijao se iz oblinjih uma gdje je bilo dovoljno primorskog bora, kestena, hrasta, a na planinama jele i smre. Majstori brodograditelji su u poetku bili Grci, kasnije su i domai nauili zanat. Padom pod rimsku vlast, nestaje i ilirske mornarice, nestaje gusarenja, a trgovinu na moru preuzimaju grki kolonisti iz juno-italskih gradova, Brindiziuma, Bariuma, Tarenta, Isse i dr. Grci su u svojim kolonijama na Jadranu razvijali brodogradilita (navalija) u fazi kolonizacije. Ona su bila skoro identina sa onima u Atini, Korintu, Sirakuzi ili Raveni. I najvjerovatnije da su Iliri na junom Jadranu od njih nauili da grade brodove. Svakako da je Boka Kotorska bila najpodesnija za ove aktivnosti, naroito za vrijeme Agrona i Teute. U tom periodu bila je i najvea aktivnost Ilira u gusarenju. Dr. Koji dri da su tip lambe Ardiejeji preuzeli od Liburna (liburna).41 Mi smatramo da za ovu pretpostavku ne prua dovoljno dokaza. Ne treba ilirsko brodarstvo na junom Jadranu vezati samo za zalive i zatiena mjesta, ve i za sve pogodne plae sa sitnim pijeskom i blagim padom obale, kojih je od Budve do Draa bilo dosta, jer su se brodovi tog tipa mogli izvlaiti na takvim pjeanim plaama. Isto tako bilo je povoljno za zaklanjanje brodova i ue Bojane i njen tok sve do Jezera, kao i ue Drima. Poznato je, da su ak i u srednjem vijeku (XV-ti vijek) mletake galije do etiri stope gaza, uplovljavale Bojanom do Skadra, za vrijeme borbi sa Turcima.
118

Ratovi izmeu Rima i Ilira bili su ustvari ratovi za prevlast na Jonskom i Jadranskom moru. Njih su pokrenule grke kolonije, jer je bio ugroen njihov opstanak od ilirskih gusara. Iliri sa junog Jadrana su bili na putu da formiraju jednu talasokratiju. Koliko je brod bio uao u ilirski ivot, vidi se i po tome, to je i Skadar kovao n o v a c sa likom broda. O brodovima antikog svijeta na junom Jadranu, mnogo bismo vie znali da su izvrena podvodna istraivanja na lokacijama kao to su stari Ulcinj, Risan, Bigova, Budva i slino. U svakom sluaju taj poduhvat predstoji. More je bilo znaajno i reklo bi se sudbonosno za Ilire. More ih je objedinjavalo i djelovalo kao integracioni faktor, more ih je kolikotoliko uvelo u mediteransku civilizaciju i antiki svijet. No more im je i zapeatilo sudbinu dravne samostalnosti i daljeg procvata ilirske kulture. A na pitanje, zato se na istonom Jadranu, nije razvila jedna kultura, podobna onoj u Magna Graecia, mislimo da odgovor treba da glasi, zbog neprijateljskog dranja ilirskih plemena prema grkim kolonijama i konzervativnog odnosa prema grkoj kulturi. Koliko je u tome uticao psiho-somatski faktor kod Ilira, koji je polazna osnova za socijalno ponaanje, a koliko tradicionalna zatvorenost koju su donijeli sa Kavkaza, to je tema za sebe. 7. Enhelejci pelastino pleme Enhelejci su jedno zagonetno ilirsko pleme, ali vrlo vano za rezultate naih istraivanja. Vani su zato jer se za njihovo ime vee poetni period istorije Ilira, kao i jedna znaajna linost grke i ilirske mitske istorije, Kadma i njegove ene Harmonije. Za ime Enhelejaca je vezano mitsko doseljavanje Kolhiana meu Ilire, a isto tako je na podruju njihovog prostiranja od Boke do Ljea, pronaen najvei broj tzv. albansko-dalmatinskih bronzanih sjekira. Pretpostavlja se da ime Enhelejci dolazi od grke rijei jegulja (), to bi trebalo da znai da su se bavili lovom na jegulje, ljudi jegulje, ili da je to ime moglo zvuati i podrugljivo, kao jeguljari, pravo znaenje je teko rei. Ali zaista tamo gdje ih nalazimo, prema grkim podacima, stalno se kreu oko bogatih lovita jegulja. Herodot, za Enhelejce upotrebljava izraz (), a Pseudo-Skilaks (). Izgleda da je najstarije prebivalite Enhelejaca, prema grkim izvorima bilo oko jezera Kopaida kod Tebe u Beotiji. U tome je jezeru bilo puno velikih jegulja, koje nijesu bile korisne samo za ishranu ve su imale i neku religioznu ulogu. O tome govori Aristofan, navodei izvode43 iz djela O prolosti Beotije od Helenika s Lezba (II pol. V v. st. e.). O Enhelejcima ima svuda vijesti gdje su boravili Kadmo i Harmonija i u Beotiji i u ilirskim krajevima. Pitanje ove sprege je jedno od najzagonetnijih u ilirskoj mitskoj istoriji. Prvi put Enhelejce pominje Hekataj iz Mileta (VI v. st. e.), navodei njegove informacije Stefan Vizantinac (VI v. n. e.44 u svom djelu
119

Etnici pie: Deksari, haonski narod, susjedi Enhelejaca, kako pie Hekatej u opisu Evrope, stanuje pod Amirom (dananji Tomori). Drali su obalu do Keraunijskog gorja i rt. Akrokerauniju. Znai, Enhelejci su locirani izmeu Epira i Ilira i od Ohridskog jezera prema Kori, kako navodi Katii.45 Pseudo-Skilaks (IV v. st. e.) u svom Periplu, obavjetava da Enhelejci ive u4 primorju od Rizona do Buthoe, a vjerovatno i do Epidamna (Draa). * Apolonije Rodski (III v. st. e.)47 u epu o Argonautima pie: ... a drugi su (Kolhiani) sagradili kulu na Ilirskoj rijeci, crnoj i dubokoj, gdje je grob Harmonijin i Kadmov naselivi se meu ljude Enhelejce. Zbog nerealnosti Apolonijeva pjevanja, o avanturama Kolhiana i Argonauta, njegove rijei moda ne bi trebale imati neku teinu, ali su o Enhelejcima i Kadmu na jadranskoj obali pisali i drugi Grci, te donosimo njihove vijesti u skraenom obimu, a prema tekstu R Katiia:48 Herodot, govori o Kadmejcima (Kadmovim potomcima iz Tebe koje su, sedam generacija poslije Kadmovog bjekstva, protjerali iz Tebe Argejci), da su se sklonili kod Enhelejaca, gdje su navodno vladali Kadmovi potomci. Po Herodotu, a i po Diodoru Sicilijancu, protjerani Kadmejci iz Tebe, zadrali su se u Tesaliji pod planinom Osom, odakle su protjerali Dorane. Neki od tih Kadmejaca su poli kod Enhelejaca na Jadran (oko 220. g. poslije Kadma n. p.) a neki su odustali i vratili se u Tebu. Ima vie vijesti da su Enhelejci drali obalu ispod Keraunijskih gora, u sholijama uz Apolonija Rodskog imamo vijesti da su Enhelejci ivjeli oko Keraunijskih gora (prevod po Katiiu):50 .. .a drugi u Ilira gdje su Enhelejci oko Keraunijskih gora. Katii meutim smatra da se ovo ne moe uzeti kao valjan dokaz, jer su sholie pisane na osnovu pogreno shvaenog osnovnog teksta. I Homer zna za sukob izmeu Argejaca (Mikenaca) i Tebanaca (Kadmejaca), koje on ne smatra Ahajcima (Helenima). ... Rasrde se tada Kadmejci to igraju konje ... Ilijada (IV 370 397). R. Katii smatra da se ovaj sukob izmeu Kadmejaca (Feniana) i Dorana dogodi prije tzv. dorske seobe na Peloponez, poznate kao povratak Heraklovih potomaka. Kako su Dorske seobe poele oko 1.100-te godine stare ere a zavrile pri kraju egejskih seoba, znai da su se Kadmejci doselili meu Enhelejce na Jadran ne poslije 1100-te godine stare ere, a Kadmo, iz toga proistie, meu Enhelejce ne poslije 1300-te g. st. e. Vjerovatno da su i Enhelejci protjerani iz Beotije (sa Kapaide) moda od istih Argejaca neto prije Kadma, zato je ovaj i doao kod njih jer su bili sapatnici, izbjeglice a moda su u Beotiji ivjeli u dobrim odnosima. Znai, uspostavili smo donje granice, za Kadma i Enhelejce i njihov dolazak na Juni Jadran izmeu Risna i Drima.

Interesantna su istraivanja poljskog naunika W. Pajakovskog.51 On zakljuuje da su prilikom Kserksovog pohoda na Grku 480. g. st. e. pored Trauna, Makedonaca i Peonaca i Iliri bili njegovi saveznici. Navodno, da su pod vodstvom Enhelejaca, napadali Epidamnos. Kada su Persijanci pod vodstvom Mardonije izgubili bitku kod Plateje 479-te g. st. e. izgubili su rat i njihovi saveznici. Pozivajui se na Herodota, W. Pajakovski tvrdi da je tada Enhelejcima prestala hegemonija nad Ilirima. Inae, nalazi da su Enhelejci politiki samostalni i da se granie sa pravim Ilirima istono od Skadarskog jezera. Opisujui rat Filipa V (217-te g. st. e.) protiv ilirskog kralja Skerdilaida, Polibije (II v. st. e.) rimski istoriar, Enhelejce smjeta kod Ohridskog jezera (Lihnitida). Kao to se moglo vidjeti podaci su vrlo kontradiktorni, no mi emo pokuati da te podatke sredimo po nekom hronolokom redu, kako je tekao ivot tog znaajnog plemena. Enheljci su prvo ivjeli u okolini Tebe kod jezera Kopaida, punog jegulja. Tu su i dobili ime Enhelejci. Pod pritiskom su se iselili i nali novu domovinu izmeu Boke i Drima. Kadmo i Harmonija, osnivai Tebe, naputaju Tebu i dolaze, zbog nek stare veze kod Enhelejaca. Kadmo postaje kralj, osniva Budvu i suprotstavlja se prodoru Kavkazaca i pobjeuje ih. Od tada Enhelejci imaju hegemoniju nad Ilirima. Oko 220 godina poslije dolaska Kadma meu Enhelejce tj. poslije sedam generacija, dolaze kod Enhelejaca, protjerani Kadmejci iz Tebe. Nad Enhelejcima i Ilirima vlada Kadmova dinastija. Dolazak Kadma meu Enhelejci mogao je biti neto prije 1300-te g. st. e. a to vai i za datum osnivanja Kadmove Budve. Naravno, ovi podaci nijesu arheoloki potvreni te se ove ipredpostavke oslanjaju samo na mitskim predanjima, koja su prenijeli logografi. Ako bi uzeli kao mjerodavan spjev Apolonija Rodskog (Argonaute), Kolhiani se naseljavaju na ilirskoj Crno-dubokoj rijeci, blizu koje je Kadmov grob. to znai da Kolhiani dolaze poslije Ilira. Po Herodotovim vijestima kada je bio pomenuti Kserksov pohod na Grku 480. g. st. e. Iliri na elu sa Enhelejcima bili su mu saveznici i opljakali su Delfe. Poslije izgubljenog rata, Enhelejci su prestali biti voe Ilira. Da li je taj inomenat iskoristila kavkaska strana, preuzela vodstvo, dovela svog vladara Bardilisa na elo ilirskih plemena, (ije je ime kavkaskog porijekla). Enhelejci su moda kasnije morali da napuste teritoriju Junog Jadrana, da se nasele oko Ohridskog jezera, gdje ih nalazimo u vrijeme Filipa V, kao i oko Keraunijskih gora izmeu Epira i Ilira, gdje su se moda krae zadrali a o emu nas obavjetava Hekatej. Tit Livije (II v. st. e.) na prostoru izmeu Risna i Bojane, ne pominje vie Enhelejce, ve Rizonite, Olcinite i Agranite. Da lji to znaci da na tom prostoru u vrijeme III rimsko-ilirskog rata tu vie nijesu boravili Enhelejci, ili su izgubili plemensko ime i pretvorili se u stanovnike odvojenih gradova. Ovoj zadnjoj pretpostavci ide u prilog to, to su prema Liviju, stali na strani Rimljana jo dok je Genicije bio jak. Ne svjedoi li to da ako su se Olciniti odvojili od Skadrana, da je u pitanju bio neki vei antagonizam, moda etnike prirode.

120

121

Ako ova hipoteza ne bi mogla da opstane, ne vidimo kako je mogue razrijeiti ovaj problem, sem da stanemo na stanovite da je bilo vie Enhelejskih plemena, ili da su bili jedan mali narod, koji je ivio na raznim lokacijama i uglavnom po periferiji pravih Ilira. Drugo, to je ostalo nerazjanjeno jeste, kojim su jezikom govorili, da li neki grki dijalekt jer su iz Beotije. Moda bi se moglo pretpostaviti da su Enhelejci mogli biti Pelazgi, jer ih grki izvori izdvajaju od Ilira, ta vie oni i ratuju s Ilirima. Tezu da su Enhelejci Pelazgi, podupire i predpostavka da su napustili Beotiju pod pritiskom u vrijeme etnikih sukoba izmeu Helena i Pelazga. A po Herodotu (I, 57), Pelazgi su govorili varvarskim jezikom. Po vijestima koje imamo o njima vidi se da su bili mirni zemljoradnici i ribari. Iz svega to je reeno o Enhelejcima, moe se izvui kao zakljuak, hipoteza, da su se oni pod Kadmom suprotstavili nadiranju Kavkazaca, koje su predvodili Iliri (Hillyri). Ovo je bila prva invazija plemena sa istonog Kavkaza. Kadmo nam pomae da priblino odredimo vrijeme te invazije, to je moglo biti oko 1300. g. st. e. Plemena zapadnog Kavkaza, Kolhiana, kako su zabiljeili grki logografi, (Likofron), bili su ve na Dizeru (Crnodubokoj rijeci) u vrijeme trojanskih ratova.
8. Odijevanje kod Ilira

Druga grupa ilirskih plemena za koju smo pretpostavili da su iranskog porijekla (Arie, Medi), trebalo bi da su se odijevali slino njihovim roacima Skitima, Saramatima ili Medima. Za ove prve znamo iz grkih vijesti da su nosili duge gae i kratke koulje. Nonja Meda (Miana) se moe vidjeti na asirskom reljefu iz VII v. st. e. Bili su obueni u akire od vreg materijala i jednu bluzu ili dolamicu povrh akira. Na glavi su nosili neto to podsjea na frigijsku kapu. Na istom reljefu je prikazan i mukarac iz reda plemenske aristokratije. On je obuen u raskonu haljinu-ogrta, po svoj prilici od kineske svile, koja je stizala u Midiju putem svile. Upravo je poznato iz antikih izvora da su Medi imali raskonu odjeu i da joj nije odolio ni Aleksandar Makedonski. Medska kapa je u obliku kratkog cilindra, pa podsjea na kape Dinaraca. Herodot (VII, 67), je ostavio podatak za pleme Kaspi, susjede kav. Albanaca, da su obueni u kozje koe. Ostatak oblaenja ilirskih Arijaca, moda se krije u nekim dijelovima odjee malisorskih plemena sa Prokletija, kao to su uske suknene akire sa iritima, sukneni kratki kaput sa kratkim rukavima, poznata kapa kee. Kao potvrda ispravnosti ove teze, jeste to da se slina nonja i danas sree kod nekih planinskih plemena na Kavkazu, Svana i Raca.
9. Pitanje determinacije hronologije praistorije Ilira Beneva determinacija praistorije Ilira je proizvod nude. Ona uoptava neke procese etno-kulturnih grupa ali ne unosi mnogo svjetlosti u njihovu individualizaciju i njihovo porijeklo. B. Gavela je u pravu kada Ilire priznaje kao istorijsku kategoriju tek od poetka njihove asimilacije tj. od kraja haltata kada poinje i njihova dravnost. Ako se usudimo da istraujemo slojevitost i zamrenost ilirske populacije, moramo se orijentisati ne samo vremenski ve i prostorno. to se toga tie mi smo se ve izjasnili za prostor izmeu Epira i r. Neretve. to se tie termina Iliri, za naa shvatanja najprihvatljivije je Gavelino gledite tj. da to ime dobija stvarno znaenje tek od poetka simbioze ilirskih plemena koja poinje poetkom dravnosti, krajem haltata. Korienje imena Iliri i ilirski u ranijem periodu shvatamo kao formalni ili geografski termin ili kao ime konkretnog plemena. Pokuaj da unesemo neto vie svjetlosti u porijeklo i vrijeme naseljavanja tih etno-kulturnih grupa na prostoru zapadnog Balkana, i rezultati do kojih smo doli, upuuju ili bolje rei zahtijevaju jednu drugu determinaciju hronologije praistorije tih etnikih grupa. Mislimo da imamo elemenata za jednu konkretniju periodizaciju. Zbog toga predlaemo podjelu koja bi imala sljedee faze: I. Predindoevropska ili pelastika faza, koja bi zavravala krajem eneolita. Ona obuhvata sve etno-kulturne grupe koje su identifikovane na tom prostoru i njihove bioloke i kulturne interakcije od srednjeg paleolita do kraja eneolita. A za koje se misli da su pripadale cirkummediteranskom etnikom krugu.

O odijevanju Ilira znamo vrlo malo i to tek od IV v. st. e. kada se na njihovom prostoru pojavljuju prvi nadgrobni spomenici. No to je dosta kasno pa nije iskljueno da nije djelovao i grki uticaj u odijevanju. Za raniji period, u nedostatku dokaza, pokuaemo da na osnovu nekih analogija postavimo samo grube pretpostavke. Kao ni u etnikom i duhovnom pogledu, Iliri nijesu mogli biti uniformni ni u odijevanju. Plemena huritskog i subartijskog porijekla u vrijeme doseljavanja, a koje je moralo biti, mislimo, prije VIII v. st. e. odijevali su se kao njihovi zemljaci na Kavkazu. Sa jednog asirskog reljefa iz VIII v. st. e. koji prikazuje Mane, narod sa Malog Kavkaza, koji su subartijskog porijekla, vidi se da su oblaili platnenu haljinu koja je dosezala do ispod koljena. Bila je kratkih rukava i u struku opasana. Na glavi su imali neke pletene kape, a na nogama opanke u kombinaciji sa neim to bi liilo na arape. Povrh haljine Mani su nosili ogrta od krzna domaih ili divljih ivotinja. Mani su bili bradati. Mislimo da je odijevanje Mana bilo pod uticajem Semita iz Mesopotamije. Slika koju nam prua asirski reljef, dobro se podudara sa prikazom na nadgrobnom spomeniku iz IV v. st. e. iz Kore u Albaniji, kao i sa nadgrobnog spomenika iz Zenice, takoe iz IV v. st. e.53 gdje su mukarci prikazani takoe u jednostavnim haljinama (kouljama), ovi iz Zenice sa neto duim.
122

123

II. Indoevropska faza, koja poinje ranom bronzom a zavrava srednjom. Nju karakterie dolazak Indoevropejaca, polunomada i stoara, kao i njihov razmjetaj, zbliavanje, kontakte i simbiozu sa starincima. III. Kavkaska faza, obuhvata dolazak kavkaskih plemena, njihov razmjetaj i poetak mijeanja sa starincima kao i prva organizovanja plemenskih skupina. Ova faza zahvata vrijeme od poetka kasne bronze do kraja haltata, kada poinje asimilacija i dravnost tih plemena i korienje ilirskog imena, bar prema spoljnjem svijetu.
NAPOMENE:
1 A. Mozsolics, Archeologische Beitzoge, zur Geschichte der Geossen Wanderung, Achta Archeolog. Hungarica VIII, Budapest 1957, 140142. 2 Gimbutas Maria, po A. Bencu, Praistorija Jugoslavije, o ratnikim zajednicama starijeg eljeznog doba, Sarajevo, 1987, 752. 3 M. Garaanin, Iliri i Albanci, SANU, Beograd 1988, 20. 4 Isto, 78. 5 F. Papazoglu, Iliri i Albanci SANU, BGD. 1988. g. 6 F. Prendi, Un depot de hoches praistoriques Torovica, de Lezhe, Iliri Tirana, 1984. g. 7 M. Garaanin, Istorija C. G. I. Praistorija, TGD, 1967. g. 8 P. Mijovi, Zbornik radova Ne 3/4 Muzej rudarstva i metalurgije, Bor, 19841986. g. 9 Kao pod 6. 10 M. N. Pogrebnova, Zakavkazije i evo-svjazi s prednjej Azijeji Moskva, 1984, 173. 11 Kazenkova V. I. Datirovka kobanskoi kuljturi trudah A. A. lessena, Kratkie saopenjina N 192. Institut arheologije, A. N. SSSR-a, Moskva, 1987, 4. 2 1 R. Katii, Enhelejci, Godinjak, XV, CBI Sarajevo, 1977. 13 A. Benac, Praistorija Jugoslavije, CBI Sarajevo, 768. 14 M. Garaanin, Iliri i Albanci, SANU, BGD 1988, 150. i* F. Papazoglu, Iliri i Albanci, BGD 1988, 150. 16 B. ovi, Od Butmira do Ilira, Sarajevo, 1976. g. " R. Katii, CBI Godinjak XV, Sarajevo 1977. g. 18 A. Stipevi, Iliri Zagreb 1989, 27. 19 M. Sui, Illyrii proprie dicti, CBI Godinjak XII Sarajevo 1975. g. 20 W. Pajakowski, Wer waren Illvrii proprie dicti. Godinjak XVIII Sarajevo 1980. g. 21 I. Guseinov i A. Sumbatzade, Istorija Azerbajdana, Baku 1958, 51. 22 F. Papazoglu, Iliri i Albanci, BGD. 1988, 160 i 149; i T. M. Plautus (254 184 g. st. e.), Trinummus, 851852. 23 R. Katii, Podunavlje i Jadran u epu Apolonija Roanina, Argonauti. Godinjak VII, Sarajevo 1970. g. 24 Isto, 117. 25 Isto, 115. 26 Hahn, Albanische Studien, Wien 1953, 231. 27 Stefan Vizantinac, Opisanije plemen, K. Alijev, Antinie istoniki po istorije Azarbajdana. Baku, 1987, 97. 28 Herodot, (VII 73).

F Papazoglu Ilirska i dadranska kraljevina, Iliri i Albanci, SANU, BGD, 1988.30 g. ' Krasnovskaja N. A. Proishodenije i etnieskaja istorija Sardincev, Moskva, 1986,31 39. Klasino itanje malog ipsilona i, bilo je izmeu i i u. 32 Lionel Casson, Navi e marinai deli antichita, Milano 1976. g. 33 D. Ridgway, L alba dela Magna Gracia, str. 14, Milano, 1984. 34 Prevod po R. Katiiu, Enhelejci, Godinjak XV CBI 13, Sarajevo, 1977, 28. Isto, 39. Herodot, Istorija II 155. 37 N. Berdenivili, I. Dovahivili, Istorija Gruzije, Tbilisi 1950, 56. 38 Berdenivili N. A. i saradnici, Istorija Gruzije, Tbilisi 1962, 58. 39 A. Stipevi, Godinjak XIII, Sarajevo 1976. g. 40 B. Covi, Duhovna kultura Ilira, simpozijum u Herceg Novom, 1984. g. 41 Dr. Koji, Brodogradnja na istonom Jadranu kroz vjekove, Zagreb 1962,73. 42 Leonel Casson, Navi e marinai deli antichita, Milano 1976. g. 43 Aristofan (445385 g. st. e.), Grki pjesnik i komediograf. 44 Navodi po R. Katiiu, Enhelejci, Godinjak XIII Sarajevo 1977. godine. Isto. * M. Garaanin, Istorija CG I, Titograd, 1967. g. 47 Apolonije Rodski, (295215. g. st. e.) Argonauti. 48 Kao pod 23, 28. 49 Po mitologiji Kadmov je otac iz Egipta. 50 R. Katii, Enhelejci, Godinjak XV, Sarajevo 1977, 54 51 W. Pajakovski, Monarhia Bardilis, Iliria 76, Tirana. 52 Herodot, Istorija, V 59. 53 Prikaz fotografija reljefa iz IV v. st. e. iz Kore i Zenice, dati su u knjizi A. Stipevia, Iliri, Zagreb, 1989, 113 i 189.

29

124

125

VII. TRAGOVI KAVKAZSKIH PLEMENA NA PROSTORU IZMEU EPIRA I NERETVE

Sasvim je logino i reklo bi se normalno da je dolazak kavkaskih plemena na Balkan morao izazvati nemire i neprijateljstva izmeu starosjedelaca i doljaka. To je na neki nain i registrovano u grkim mitovima o Argonautima i Kadmu i Harmoniji. I u arheolokim nalazima tog perioda, potvruju se ove pretpostavke, u prvom redu sa bojnom bronzanom sjekirom junojadranskog tipa i gradinama na vrhovima brda. Prema tome dolazak Kavkazaca je morao izazvati nova pomjeranja i pregrupisanja plemena na napadnutom prostoru. No i pored sve te konfuzije, mnoga kavkaska plemena su zadrala svoja stara imena. Ovo zakljuuemo na osnovu turih vijesti koje su nam ostavili grki i rimski pisci. A o tome govore i mnogi toponimi sa ovog prostora, koji su sauvani do danas, upravo oni skrivaju imena kavkaskih plemena i rodova kao i geografskih naziva s Kavkaza. l. Dolazak Kolhiana po vijestima logografa Govorei o Enhelejcima i o njihovoj egzistenciji na junom Jadranu, mi smo ujedno razmatrali vijesti oko dolaska Kolhiana, jer ih mnogi grki pisci, od kojih su nam ostali pisani tragovi, dovode u vezu. Naalost, sve te vijesti nemaju istorijsku vriednost, jer im veinom za osnovu slue pisanja logografa, pa neke vijesti imaju vrijednost samo istorijskog mita. Ve smo citirali stihove Apoloriija._Rodskog, koji kae da su Kolhiani sagradili kulu (grad) na "ilirskoj Crno-dubokoj rijeci, kod groba Kadma i Harmonije, naselili su se meu ljude Enhelejce. Dakle, Apolonije je izriit i jasan, dovodi u vezu ilirsku Crnoduboku rijeku, Kadmov grob i Enhelejce. Svakako da Apolonije nije izmislio ove vijesti, ve ih je crpio iz nekog ranijeg teksta. Drugi Grki pisac Kalimah Aleksandrijski (Apolonijev uitelj) ije stihove navodi Strabon, kae: Oni su (Kolhiani) na Ilirskoj rijeci zaustavili vesla, kraj kamena plavokose Harmonije Zmije, osnovali su grad, koji Grk nazvao bi (gradom) bjegunaca, a njihov ga jezik imenova Pola.1 Informacija je slina kao i kod Apolonija, najvjerovatnije su im i izvori bili zajedniki. Razliito je, to Kalimah imenuje grad (kulu) sa imenom Pola. I kod Apolonija i Kalimaha karakteristino je da su Iliri bili ve tu, kada su doli Kolhiani? No, Crno-duboka ilirska rijeka moe biti ilirska iz njihovog vremena? Helenistiki pjesnik Likofron u svojoj Aleksandridi pjeva o grkim pobjednicima poslije povratka iz spaljene Troje. Vjetar ih nosi

127

sa juga, prelaze Ajant (Vojuu) i . . . susjedni e ih Krati primiti kao stanovnike u zemlji Milaka i u Poli2 koja pripada Kolhianima . . . koji su se naselili uz duboki tok Dizera. Znai, za Likofrona, Pola doe iza Vojue kao i zemlja Milaka i duboki tok Dizera, ali oni su po njemu postojali tu prije trojanskih ratova. Kod Plinija Starijeg (I v. n. e.) u poznatom enciklopedijskom djelu Naturalis historia (III144), nabrajaju se gradovi Dalmacije, Naronskog konvinta. Poslije kolonije Epidaurus dolaze: Opidia civium Romanorum, Rizonium, Acruvium, Butuum, Olcinium. Dalje pie da se Olcinium nekada zvao Kolhinium po tome to su ga osnovali Kolhiani, (Olcinium quod ante, Colhinium dictum est, a Colhis conditum . . .).

Analizirajui vijesti pomenutih autora, R. Katii,3 s pravom konstatuje da je Dizer isto to i Ilirska rijeka, pored koje je grad Pola. Katii dalje pomilja na Milake da bi to mogli biti skrivno ime za Ilire? No, u neku ruku on umanjuje znaaj ovih vijesti, pretpostavljajui da za sva tri autora izvor moe biti kod sicilijanskog istoriara Timeja iz IV-og v. st. e. Prihvatamo Katiievo rezonovanje, jedino imamo rezervu prema sugestijama o mogunoj vezi Milaka i Ilira, o tome imamo razliito gledite, no iznijeemo ga na drugom mjestu. A sada da pokuamo da izvuemo jo ako to moemo od citiranih autora?
128

Kod Apolonija, Kalimaha i Likofrona, je zajedniko: a) da su Kolhiani doli s mora, b) da su doli na Crno-duboku ilirsku rijeku, odnosno Dizer, to je isto (R. Katii), c) da su tu zatekli Ilire, odnosno Grci povratnici iz Troje Milake i Kolhiane, a samo Apolonijevi Kolhiani Enhelejce, to znai da bi oni trebali biti najstariji stanovnici, d) da sva trojica pominju kolhidsku Polu, e) da je za prvu dvojicu tu u blizini i Kadmov grob, f) da su po Pliniju Olcinijum-Kolhinium osnovali Kolhiani, a poto su se naselili kod Enhelejaca (Apolonije) i Olcinijum (Kolhinijum) je bio u zemlji Enhelejaca, g) Likofron se posebno izjanjava da su Kolhiani, Iliri i Keraunijske gore postojale i prije Trojanskih ratova, to je sa stanovita dolaska Kolhiana vrlo interesantan podatak i ako nepouzdan. Budui da je autor ivio u Aleksandriji (III-em v. st.e.) te ga razdvaja veliko vrijeme od dogaaja o kojima pjeva, pa se sve mora uzeti sa rezervom. I izmeu Likofrona i Homera imamo nesuglasnosti. Po Likofronu, kao to smo rekli, Kolhiani su bili na Dizeru i Poli prije trojanskih ratova, ali Homer Ilire ne uvodi u trojanske ratove, kao njihove susjede, Dardance, Peonce, Traane, Pelazge i Epirce. Naprotiv, on pominje kao saveznike Troje Helizone, ... oni iz daleke behu iz Alibe rudnika srebra (Ilijada, II 856 7). Alibi ne mogu biti niko drugi nego poznati rudari i metalurzi Halibi iz Kolhidije. Ko su Helizoni?Na istonom Kavkazu imamo rijeku Alazoni, ali imamo i Helle na padinama Kavkaza u susjedstvu sa Amazonkama i Skitima.4 No, tamo imamo i Halibe (Halidi), koji ive u zemlji Haliba (Aliba) na zapadnom Kavkazu u Kolhidi. Sada se otvara problem, da li su Homerovi Helizoni kavkaski Heli (ili Hili), o kojima smo ve govorili i koji bi mogli biti preci Ilira (Hiliroi)? Ili su Helizoni iz Alibe kako kae Homer tj. Halibe, iz Kolhide, pa 5bi mogli biti preci ilirskom plemenu Helidonioi kako ih zove Hekatej. Helidone on stavlja sjeverno od Sesareana i sjeverno od Abra, to bi znailo da su negdje oko doline Mae, gdje ima rudnika bakra to odgovara njihovom zanatu. Ova veza ostaje jo nejasna. Ali oito da se Homerove informacije odnose na kolhidske rudare Halibe, koji su ivjeli tamo na Kavkazu, na junoj obali Crnog mora u vrijeme trojansih ratova i uzeli uea u istim, kao mnoga plemena i narodi Male Azije. Halibi su bili nadaleko uveni te je i Homer o njima mogao znati, a vremenom je bio blii trojanskim ratovima da bi im odredio istorijsku ulogu u tim dogaajima. Ako su Homerovi Helizoni bili Halibi (Halidi) i uestvovali u trojanskim ratovima to ne znai da treba raunati da su se kavkaske seobe dogodile kasnije, jer se kompletna plemena nijesu iseljavala, ve viak stanovnitva. Ako su Helidonioi (Halibi) zajedno sa drugim Kavkascima, prije trojanskih ratova doli na obale Jadrana i da su uestvovali u ulozi branioca Troje, bili bi spomenuti zajedno sa drugim svojim balkanskim susjedima? Prema tome ilirska plemena su mogla doi ranije na Balkan, ali nijesu uzela uea u trojanskom ratu.
9 O porijeklu Ilira

129

Ako pokuamo logino da zakljuujemo, polazimo od toga da je ilirska crno-duboka rijeka, ili Dizer, plovna, a to moe biti jedino dananja r. Bojana, (albanska Buna) antika Barbana. Otkuda ime Dizer? Dizer je moda enhelejsko ime, prvo ime Bojane.6 Dok je Barbana vjerovatno kavkaskog porijekla (kolhidskog) gdje i sada ima toponima koji podsjeaju na ovo ime. Barbana je i onomatopejski izraz i na staro-kartilijskom znai teenje. Kada su Kolhiani uspostavili hegemoniju nad Enhelejcima, mogli su Dizeru dati svoje ime, Barbana? Na uu Bojane (Dizera) danas postoji selo Pulaj (na Albanskoj strani), to bi mogao biti ostatak grada bjegunaca ili Pola na kolhidski. Kalimah upotrebljava izraz , ali stariji Likoform . Da je Pola, dananji Pulaj bila morska luka govori logika, jer na itavom tom podruju od Draa do Ulcinja nema pogodne i duboke prirodne luke, pa su na uu plovne Bojane bili povoljni prirodni uslovi za luku. Druga logika govori da su tu luku mogli podii kavkaski doseljenici (Kolhiani) da bi trgovali sa Grcima i Fenianima. Ovo kaemo zato to Grci nigdje nijesu podizali koloniju i luku gdje nijesu mogli podii akropolis, utvrenje iz kojeg bi se mogli braniti od uroenika. Primjer imamo i sa uem Drima, koje je bilo plovno u antici. Kada su Grci u IV v. st. e. podigli Lissos, isti je imao akropolis kojim je bila obuhvaena i kolonija i pristanite. Upravo Lissos je izrastao kao konkurencija Poli. Prema tome, Apolonijeva Pola nije u Istri ve u delti Bojane, tamo gdje je dananje selo Pulaj? Zvui nevjerovatno da se toliko faktora podudaraju a da se tome do sada nije pridavala, koliko je nama poznato, nikaka vanost. No, koliko god pisanja antikih pisaca bila logina i podudarna mi ih moramo primiti sa rezervom i selektivno, jer nam ne pruaju ubjedljive dokaze odakle su preuzeli te vijesti. Moramo ih uzeti sa rezervom i zbog toga to nemamo jo vrste materijalne dokaze koji bi potvrdili ta pisanja. Upravo dok se ne bi pronali Kadmov grob ili ostaci grada Pole. No, jedan materijalni dokaz ipak imamo, a to su po naem miljenju ba bronzane sjekire skadarskog, odnosno albanskodalmatinskog tipa. Ali one ukazuju, kako smo se ranije izjasnili na kopneni dolazak Kolhiana preko ruskih stepa. Pa je i logino da je izgradnja Pole, Kolhianima bio izlaz na more, gde su se sreli sa Grcima, koji se nijesu usuivali da plove Bojanom. to se tie pomena Kolhiana (Kolha, Kulha), na ovom prostoru, imamo pisanje, Plinija Starijeg o Kolhinijumu. Njegove se vijesti mogu uzeti sa punom ozbiljnou, jer njegovo djelo slui kao glavni izvor za istoriju antike. No, na osnovu Plinijeve vijesti ne moemo utvrditi da li su Kolhiani doli morem ili kopnom, ali u svakom sluaju moemo zakljuiti da su bili na moru i da su izgradnjom Kolhinijuma htjeli da se upuste u morsku avanturu. U prilog logografima o dolasku Kolhiana imamo i toponime, kojima je Kolhida eponim, imamo Kolch 7 8 (Kolchit) i Kolshq kod Kuksa. U turskim Defterima iz 1485. godine nalazimo lino ime Kolsh, to moemo smatrati za etnonim.

2. Problem Svana (vanja) Svani su kolhidsko, planinsko pleme o kojima je ve neto reeno kada je bilo govora o kolhidskim plemenima. Oni se uglavnom bave stoarstvom. Svani se pominju jo od najstarijih vremena pominjanja Kolhide, a to je od VIII v. st. e. Za razliku od ravniarskih plemena, koja su prolazila kroz sve forme drutvenog razvitka, Svani kao i jo neka susjedna planinska plemena ostali su sve do poetka ovog vijeka rodovsko drutvo sa obiajima i tradicijom koju su ljubomorno uvali. Svani imaju svoj jezik, koji je neto vie od dijalekta gruzijskog jezika. Formiranje plemena kao i njihova kultura, potiu jo od najstarijih vremena. Svani su proli kroz matrijarhat dijasahalisi (majkadoma) i kroz patrijarhat mama-sahalisi (otac-doma). Opti je zakon bio obiajno pravo, kao ostatak prvobitne zajednice. Svani imaju zbor (plemensku skuptinu) Luzor ili Luhor na kome biraju starjeinu mahvii, glasanjem svih punoljetnih stanovnika. Starjeina plemena ima veliku vlast i potovanje od svih, on se brine o uvanju djedovskih obiaja. Kod Svana je postojala krvna osveta (obaveza osvete). Krvni dunik se zatvarao u kulu, koja je bila pretvorena u malu tvravu. Bilo je razvijeno gostoprimstvo i potovanje starijih. Nevjerstvo ene je kanjavao odsjecanjem nosa. Kod Svana je jako bio razvijen kult zmije mezir. Kod Svana je razvijen kult mrtvih. Rodbina umrlog se grebe po licu, mukarci se ne briju a ene rasputaju kosu i pjevaju tune pjesme. Na grob se ide poslije sedam dana, zatim 40 i ostavljaju se pokloni i pravi se zajednika gozba (daa). Od etnografskih elemenata odijevanja do danas su jo sauvani opanci od sirove koe, sliniji makedonskim nego dinarskim opancima, kao i suknena kapa skoro identina sa sjeveroalbanskim keetom. Kue u Svanetiji (oblast u kojoj ive Svani) su bile obino od drveta. U sredini glavne prostorije bilo je ognjite sa verigama. Oko ognja su poredani tronoca i jedan stolova za starjeinu porodice (mahvi-skami). Isti takav stolova kakav se srijee u crnogorskim ili malisorskim kuama. Svani su bili zatvoreno tradicionalistiko drutvo, nijesu priznavali nikakvu dravnu organizaciju, esto su ratovali da sauvaju svoju slobodu, ali isto tako su ratovali sa susjednim plemenima, najee oko pljake stoke i otimanja pasita. Kada se proui kultura Svana, drutveno ureenje, kultovi, njihovi obiaji, neodoljivo se namee asocijacija na plemena Malesije, koja nastanjuju june padine Prokletija. Meutim, do skora nije bilo nikakvih pisanih ili materijalnih tragova na koja bi se oslonila ova pretpostavka. Prije nekoliko godina u Rimu je objavljen rukopis ulcinjskog biskupa i kanonika Novoga Brda, Martina Segona, iz XV v., koji je za sobom ostavio nekoliko radova na latinskom jeziku. U svom radu o Turcima u sjevernoj Albaniji, Segono spominje oblast Hispanos negdje kod Dukaina. Njegovi, Hispanos (Spani) zauzimaju june padine Prokletija i desnu obalu Drima, a na istoku se pruaju do Dardanije, kako on zove Srbiju.

130

O istim Spanima je pisao I. Boi, on ukazuje na jednu vijest iz Albanije iz XVI v. u kojoj se kae: Sledei opis navodim da se Albanija, kada se pree Skadar u pravcu jugoistoka, granii s brdima koja se zovu Spani, a po njima izmeu brda Dukaina tee gore pomenuta rijeka Drim, ili Drivast stoji istono od Skadra u podnoju brda nazvanim Spani. Boi ukazuje na esto prezime Spani na ovom prostoru. Za njega su Spani bili albansko pleme. Na kraju smatra da se rjeava i pitanje predanja u Crnoj Gori o panjima (panjska groblja, panjska kuita, panjska mea i sl.). O Spanima, kao srednjovjekovnoj albanskoj feudalnoj porodici pie i Velika sovjetska enciklopedija 1952. g. I knjaz Nikola Vasojevi, intelektualac, pustolov i pregaoc za osnivanje Knjaevine Holmije, izmeu Crne Gore i Srbije, putujui iz Skadra za Vasojevie septembra 1841. g. zadrao se kod plemena Klimenata na Prokletijama. O tom boravku on je zapisao u svom dnevniku: Pleme Klimenti jesu porodom Ispanci, premda nemaju nita ni u jeziku ni u obiajima to bi i najmanje nalikovalo na Ispance. No da su oni ispanskog 9 porijekla to dokazuju bez svog dokazateljstva neki rimski istoriopisci. Zacijelo knez Vasojevi je proitao neto u Italiji, to je govorilo o Klimentima kao o Spanima. Boravei meu njima on je trezveno rezonovao da nemaju nita zajedniko sa pancima. Ko su zapravo Spani? ini se da ima osnova da se pretpostavi da se ovdje radi o Kolhidskom plemenu Svani, koje se tu doselilo sa Kavkaza. No, kako je od Svani postalo Spani ? Sve pisane vijesti i tragovi sa ovog prostora iz antike dolaze nam od Grka a kasnije Rimljana. Upravo od grkih kolonista iz Dirahiona, Lissosa, Olciniuma i si. Na grkom spanios znai, go, osav, dok etino rije svan ne znai nita. Da li su Grci od Svan napravili pan? Moda je ovo za Grke bilo i malo podrugljivo, jer su se Iliri brijali. Od Grka ovaj termin su mogli usvojiti Rimljani, zapravo oni su tu rije mogli romanizovati pa smo dobili Hispan. Otuda upra\ro Hispani kod Martina Segona, jer je katolika crkva nasljednica rimske civilizacije, na ijim je osnovama Segono dobio obrazovanje. Meutim, nijesu svi tragovi Svana (vanja) izgubljeni, ostao je toponim vanjski most izmeu akovice i Prizrena, most na Bijelom Drimu. vanjski je zato to su tuda Svani (vanji) dolazili u Dardaniju. Interesantno je da Albanci ovaj most zovu Ura eit (Sveti most). Nejasno je inae otkuda taj naziv, u koliko nije od populacije koja je tu naknadno dola. A da je od Svani moglo nastati Spani, ukazuje i napis u turskom defteru iz 1497. g. kako je zapisao turski pisar: ... na putu koji ide od tvrave Skadra kroz zemlje Petroban .... U stvari radi se o Petro ban, to se pribliava kavkaskom Svan.10 Tako dobijamo prelaznu formu, od Svan, vanj, ban i konano pan, sve po zakonu fonetike. No oigledno, sa Spanima stvar nije jednostavna, moe se postaviti i druga hipoteza. Prema informaciji koju nam donosi Leonti Mroveli iz XII v. (Istorija Gruzije, Tbs. 1973, 26), Gruzini (itaj Huriti) Iran su zvali Aspani.
132

Prouavajui kavkasko planinsko pleme Svani i boravei meu njima skloni smo bili miljenju da su oni doli sa sjevera te da su skitskog ili sarmatskog (to znai iranskog) porijekla. Na ovo ukazuju i neki antiki izvori. Ove su pretpostavke potvrene kada smo doli do podataka da se u Pojtingerovoj karti Kavkaza nalazi mjesto Suani Sarmatae, otprilike na onom mjestu gdje se i danas nalaze. (Na ovaj podatak nam je ukazao prof. Relja Novakovi, na to smo mu i ovom prilikom zahvalni). Iz ovog moe logino da se zakljui da su huritska plemena naseljena oko Skadarskog jezera (Labeati-Tabali) svoje susjede Svane mogli zvati starim huritskim imenom Iranci Aspani. A od Aspani do Spani nije teko doi. Mislimo da ova hipoteza nije u suprotnosti sa prvom, ve se dopunjuju. U emu je sada problem? Iz istorije Ilira znamo da se na tom prostoru i ne samo na njemu ne pominju nikakvi Svani. Prostor izmeu Labeata i Dardanije je nekako nepopunjen. Veina ilirologa ga preskae ili ga dosta nesigurno pokriva, kao npr. K. Pa sa Pirustima, A. Stipevi sa Scirtones, W. Pajakovski sa Skirtones i sl. Sada se moe postaviti pitanje je li bilo mogue da je zaboravljeno to znaajno pleme ili da nije igralo aktivnu ulogu u istoriji Ilira ili eventualno da je dolo poslije ilirskog vremena? to se tie pisanih izvora o Svanima mi imamo vezu srednjeg vijeka sjeverne Albanije sa zapadnim Kavkazom, bez ilirskog posrednitva. Moda se ova zagonetka moe odgonetnuti ako poemo od pretpostavke da Scirtoni (Scirtones) nijesu pleme, ve savez plemena, tj. provincija, skeptuhi, kao u antikoj Kolhidi, a da se unutra kriju Svani i neka druga plemena, moda susjedna planinska s Kavkaza, Rae i rii Hevsuri. Po N. A. Berdzenitviliju i M. K. Dumbadzeu, skeptuhi je postalo od sceprton, to na grkom znai ezlo (lat. sceptrum).11 Vladar Kolhide je upravnicima provincija davao ezlo, simbolian znak vlasti. Tako su ovi bili ezlonosci, a vremenom se to prenijelo i na naziv provincije, sekptuhi. Znai Scirtoni moglo bi da znai ne pleme, nego provinciju, ili savez plemena po kolhidskoj tradiciji, a nastalo je od: sceptron-scoptuhi-Schepuder \Scirtoni eljezni tron i skiptar su bili znaci vladarske vlasti jo u maloazijskoj dravi gradu Kusari (Proto-Heti), u XVIII v. st. e. to se vidi iz kapadokijskih tablica, 150 godina prije formiranja Hetitskog carstva. Kako je Kavkaz bio pod kulturnim uticajem Male Azije, mogao je imati ove simbole u XIII v. st. e. u vrijeme hipotetike seoba Kolhiana.12 Ova se pretpostavka potvruje i vijestima koje donosi ruski naunik V. G. Lukonin, u knjizi Drevni Iran ..., (Moskva, 1987, 39), da su na hetitskom carskom dvoru postojali dostojanstvenici zvani ljudi ezla, to upuuje da su kolhidski ezlonosci direktno preuzeti od hetitske dravne organizacije. U dubrovakim spisima se javlja u XIV v. albansko prezime Schepuder. To bi mogli biti potomci meuplemenskih poglavica skiptro133

nosaa. Iz ovoga bi moglo da proizae da je organizacija kolhidskih plemena u Malesiji vrlo stara i prenijeta je sa Kavkaza. Obzirom da smo za Svane na Kavkazu predpostavili da su bili sarmatskog, odnosno iranskog porijekla te su morali govoriti iranskim tj. indoevropski, to su i njihovi saplemenici za koje pretpostavljamo da su se naselili na june padine Prokletija morali govoriti taj jezik, odnosno indoevropski. Prema tome u rano doba Ilira, Svani (vanji) su govorili razliiti jezik od susjednih huritskih ilirskih plemena npr. Labeata. I u antropolokom pogledu su se razlikovali od njih, to se primjeuje i danas. To su oni visoki kotunjavi planinci stoari, sa svijetlim oima koi se srijedu na Prokletijama. Oni se razlikuju od ostalih Albanaca.
3. Labeati ime i porijeklo Pleme Labeati () je ivjelo oko Skadarskog jezera (Lacus Labeates). Njihov glavni grad je bio Skadar kodra, a pripadao im je i Medun (Medeon). Pominje ih Livije u vezi sa treim ilirskim ratom, koji se vodio 168. g. st. e. Isti pisac napominje da je Skadar najnepristupaniji grad u oblasti Labeata. U starijem gvozdenom dobu Labeati su osvojili megalitski nain zidanja, a kovanje novca su poeli u III v. st. e. Pominjanje Labeata srijeemo i poslije rimskih osvajanja kod Plinija Starijeg u vezi sa nabraajnjem plemena naronskog konventa. Osnova tog imena je lab to asocira na ime vie rijeka. Lab imamo na sjevernom Kavkazu, to je lijeva pritoka Kubanja, zatim u Saksoniji slovenska Laba, njemaka Elbe i Lab u Srbiji. Po filologu R. Radunoviu lab znai voda, a ima indoevropski korijen. Pa je logino da se pokua uspostaviti veza sa Labeatima, plemenom koje je ivjelo pored vode? No Laba moe da doe i metatezom od Alba (bijeli). (Interesantno je napomenuti da se svuda gdje se pojavljuje r. Lab, javljaju kroz istoriju Srbi (Serbi). Na sjevernom Kavkazu, po Pliniju Starijem (Naturalis Historiae, VI, 19): A Cimmerio accolunt Meotici, Vali, Serbi, Serrei, Scizi, Gnissi, u dolini Laba. Izmeu Sale i Labe u ranom srednjem vijeku viekratno se u franakim izvorima pominju Srbi, pod raznim imenima.) Obzirom da su Labeati ivjeli oko jezera, logino je pretpostaviti da bi njihovo ime moglo imati neku vezu sa tim ambijentom? Izgleda da su Labeati bili i dobri graditelji brodova, jer otuda na novcu kovanom u Skadru otisnut lik broda. I to je moda ba onaj tip kojega sreemo u pisanim izvorima pod imenom lemba iz vremena ilirske kraljevine pod Agronom i Teutom. Sada treba da vidimo da li na Kavkazu postoje moda tragovi nekog plemena sa slinim imenom? Na zapadnom Kavkazu u ravniarskom dijelu Kolhide, od najstarijih vremena pominjanja kolhidskih plemena, pominju se Tabali. Tabali su huritskog porijekla, poznati su kao vjeti metalurzi-kovai, ivjeli su oko jezera Vana u vrijeme srednje bronze.13 Nije sluajno to su huritska plemena rano
134

poela da se bave preradom metala, upravo gornja Mesopotamija je metalogena zona. Tabali su jo iz Biblije poznati pod imenom Tubal-Kainam, kae se da su bili kovai svih orua iz mjedi i gvozda. Inae kain na semitskom znai kova. Tabali i neka druga huritska plemena povukli su se na sjever u Kolhidu, pod pritiskom Asiraca, najkasnije poetkom XIII v. st. e. (Salmanasar I). Oni su se tamo naselili u donjem toku rijek Fasis dananjeg Rionija, gdje je takoe bilo jezero po svjedoenju grkih putopisaca. To to su se ponovo nastanili pored jezera nije sluajno, jer ih je na to izgleda upuivalo i njihovo ime, odnosno nain ivota. Na kartlijskom, jezero se kae tba a na megralskom (kolhidskom), toba, te bi iz toga moglo da se izvede ime Tbali odnosno Tobali, to bi trebalo da znai Jezerci. Etnoloki je inae dokazano, da je vrlo esta pojava da su plemena nastanjena pored jezera dobijala takva imena. Sada se namee pitanje, da li smo od Tabali mogli dobiti Labeati? Metateza je u kavkaskim jezicima, to smo primijetili, vrlo esta pojava, kada stara leksika poslije mnogo vremena prelazi u novu, a da zadrava isto znaenje. Tako bi eventualno zamjenom mjesta t i l od Tabali dobili Labati Lab(e)ati. Gomilanje vokala nije karakteristika kavkaskih jezika, pa vjerujemo da su e dodali Grci ili Rimljani, pa bi najblie ilirskom izgovoru bilo LABATI? Intersantno da Vasilije Luki, u knjizi Preista Krajinska, Cetinje, 1974, 9), za Labate upotrebljava naziv LABETI, to je skoro isto kao i naa hipoteza. Nije jasno od kuda je autor koristio ovaj naziv. (Interesantno je napomenuti da se u Crnoj Gori, junoj, prije rata lavor zvao kain, a u sjevernoj legen ili leden, iz narodne pjesme . . . konju mu je zob davala iz legena mjedenoga .... Leden moe da doe od Leane iz narodne pjesme, a to je u stvari grka kolonija Lissos ili dananji Lje u ijoj su blizini rudnici bakra u dolini Mace). Jedno jezero i grad na njemu na jugu Gruzije zovu se Tabackuri. Ovo ime je sastavljeno od taba to je najvjerovatnije stari naziv za jezero i ckuri stari naziv za izvori (danas ckaro), na kartlijskom. Pa bi ime tog jezera u bukvalnom znaenju bilo jezero-izvori. Po toj logici Skadarske jezero se, po dolasku kavkazaca moglo zvati Taba ili Tabal, a pleme Tabali (Jezerci), tokom dugog vremena moglo je da doe do metateze, pa jezero postalo Labat, a Jezerci Labati. I jo neto, prosto je nevjerovatno kako se Tabali-Labeati, stalno sele od jezera do jezera, prosto su bili zaarani svojim imenom i svojim nainom ivota. Ili se moda radi o neem izvjesnijem, moda o kultnim vjerovanjima ili totemu vezanom za faunu jezera? Za ribe ili barske ptice? To je u skladu sa religijom Hurita i Subara koji su oboavali ribe. Interesantno bi bilo vidjeti, da li i indogeni amci sa jezera Van, imaju neto slinosti po formi ili konstrukciji, sa unovima na Skadarskom jezeru. Nau hipotezu da su Labeati potmci huritskih (subartiskih) Tabala sa jezera Van, podravaju materijalni ostaci kultnih objekata huritskog tipa na Medunu (ant. Meteonu, Medionu). Da je Medun bio grad (tvrava) Labeata (to smo ve spomenuli), svjedoi Tit Livije (XXXIV, 23, 3), a M. Garaanin u Istoriji Crne Gore (Tgd. 1961, T. l, 127), daje
135

dosta detaljan opis gradine (akropolisa), podgrada, kiklopskih zidova i dr., a posebno se osvre na udubljenje u stijeni (nia), dimenzije 3,70 x 1,20 m koje je smjeteno pored puta izmeu podgrada i gradine. Po M. Garaaninu ovdje se radi o objektima koji su bili u slubi kultnih aktivnosti, rtvovanja libacijom htonskim boanstvima. M. Garaanin prije svega pomilja na kult zmije poznat kod Ilira. I sami smo se upoznali sa arheolokim ostacima Meduna. Po nama medunsko udubljenje nia, pristupne stepenice, recipijent i odvodni kanali za krv rtvovanih ivotinja, predstavljaju tipian primjer huritskih kultnih objekata, svetilita, posveenim vrhovnom boanstvu i nacionalnom bogu Haldi (Alalu). Haldi je boanstvo donjeg svijeta. Huritsko udubljenje, nia, u formi vrata u stijeni, simbolizuje vrata donjeg svijeta. To je oltar pred kojim se moli i mjesto gdje e Haldi izai iz donjeg svijeta. Ovakvih svetilita na podruju drave Urartu, oko jezera Van, odakle pretpostavljamo, na osnovu podataka gruzinskih naunika, da su i doli Labeati/Tabali, ima puno. Ovakvi su objekti u Gornjoj Mesopotamiji graeni krajem II i poetkom I milenija st. e. Po nainu izrade i finoi radova moe se suditi i o vremenu izrade. Na podruju Jezera Van, najstarije je ono svetilite iz Marine Piz, pretpostavlja se iz XII v. st. e. Pomenuta nia je po obliku i izradi vrlo slina nii na medunskom gradu, pa pretpostavljamo da ni ona ne moe biti mlaa od XI ili XII v. st. e. Na itavom Bliskom Istoku, kod antikih naroda ne srijeu se slini kultovi ni kultni objekti, pa se sa velikom vjerovatnoom moe pretpostaviti da i svetilite na Medunu pripada huritskom kultu tj. Labeatima/Tabalima. Logino rasuujui i za skadarski grad na Rozafatu, bi se moglo pretpostaviti da je huritskog tj. tabalskog porijekla, jer mnogo podsjea poloajem i oblikom na urartsku prestonicu Tupu na jezeru Van. Da li je sluajnost to se ue Fazisa (Arion), zadnjeg boravita Tabala u Kolhidi, nalazi na istoj geografskoj irini kao i grad Medun. Na istoj se irini nalazi i Boka Kotorska, ije je prvo ime bilo rijeka Arion. Nije to nikakva metafizika, pod uslovom da dokaemo prisustvo negroidnih tipova na prostoru naseljavanja Kolhiana. Jer su Egipani doseljeni u Kolhidu, mogli znati astronomiju i odreivanje geografske irine pomou zvijezda. 4. Docleate (Diocleati) Sjeverno od Labeata ivjeli su Docleati. Njihova se lokacija odreuje prema njihovom plemenskom centru Duklji (Dioclea ili Doclea). Protezali su se izgleda do dananjeg Nikia. Prvi pomen njihovog imena nalazimo kod Plinija i to kao jakog plemena. Imali su u vrijeme carstva 33 dekurije, a pripadali su naronskom konventu. Znaajno je za ovo pleme da su stabilnije drali svoje teritorije, za razliku od plemenske zajednice Autarijata i Ardieja. Po P. Skoku, izvorno je Doclea, Docleates. Naravno on pod izvorno podrazumijeva latinski. Dioclea je po njemu izvedeno od naro-

nae etimologije jo od cara Dioclecijana. Docleate se pominju kasno pa se moe pretpostaviti da je pleme dobilo ime po gradu. To je bio onomastiki zakon Mediterana, to se vidi i kod T. Livija, Rizonitas, Agravitas i sl. Iz ovoga moe proizai hipoteza da Docleates nijesu bili ilirsko pleme, ve rimska provincija u Iliriji. Jer ako bi to bilo jedno pleme, teko je predpostaviti da bi itava oblast preuzela, tj. ostala plemena, ime Dioclicija, mnogo je loginije da se ime rimske provincije proirilo na vie plemena. Kod Dokleata se pominje Tamarijanus, ugledni graanin Duklje, kao i Gaj sin Epicada, prvaka Dokleata (Caius Epicadi filius princeps civitati Docleatium).14 Takoe se pominje i Agirus Epikadi. Tamarijunus i Agirus su imena kavkaskog, bolje rei kolhidskog porijekla, ali se na ovim imenima ve osjea uticaj latinskog jezika. No, na ovu temu kasnije emo se povratiti. Da li ime ovog plemena moe imati neku vezu sa kartlijskim imenom Deok ili prvom zajednicom kolhidskih plemena Diacha teko je rei? Inae pleme sa slinim imenom na Kavkazu nijesmo mogli indetifikovati. Po filologu R. Radunoviu ime Dokleata moe da doe od du-klo to znai dvije vode. Ovo ima neku logiku jer se Doklea (Dioklea) i nalazi izmeu dvije vode. Ako bismo pokuali da postavimo slinu hipotezu i na osnovu ibero-kavkaskih jezika imali bismo: di-o-(c)kali ili do(c)kali, gdje je ckali voda na kartlijskom, o je veza, a di odnosno do je dva. Uvijek moramo imati na umu da je izgovor ilirskih naziva do nas doao preko grkog, odnosno latinskog jezika.

5. Taulanti i Bathiatae Taulanti su znaajno ilirsko pleme, koje rano stupa u odnose sa susjedima, Makedoncima, Epircima i Grcima. Ve u VII v. st. e. formiraju neki oblik drave ili saveza plemena. Obino ih smjetaju pored mora u dananjoj srednjoj Albaniji. Zbog toga i to ovo ime dosta podsjea na grki (jonski) naziv za more thalatta, pretpostavljamo da su Taulanti grko ime za savez primorskih plemena, (Chelidonioi, Sesareti, Abri, Partini) i da znai Primorci. Ostaje otvoreno pitanje da li se tu krije neko od plemena sa obale Kaspijskog mora. Ne treba iskljuiti ni mogunost da se pod imenom Taulanata krije ime plemena Tao, Taohi sa gornje Kure. U susjedstvu sa Taulantima pominje se i pleme Bathiatae. Poljski ilirolog W. Pajakovski (Godinjak, XVIII, CBI-16, Sar. 1980), smjeta ih na gornjem Mathisu (Mati). Postavlja se pitanje, da li ovo nije trag onog plemena Matiani, koje pominje Hekatej iz Mileta (fig. 188), a koje je ivjelo u njegovo doba oko jezera Matiana (dananjeg Urmija). I neki mlai grki pisci pominju Matiane. Pominje ih i Pomponije Mela (Geografija I, 2, 13), i stavlja ih u susjedstvo sa Tibarenima, Midijcima i Jermenima, to se upravo dobro poklapa sa lokacijom jezera Urmije

136

137

(Matiana), po kome je pleme moglo dobiti ime ili upravo obratno. Po toj lokaciji se moe konstatovati da su Matiani pripadali huritskoj populaciji ili Subima kako ih zovu Asirci. Ako je dio plemena Matiana doao na zapadni Balkan, onda je po njima i rijeka Mati (gr. Mathis) mogla dobiti ime, koje je ostalo do danas, a ime samog plemena se, prelaskom m u b moglo pretvoriti u Bathiani. Ako je ova hipoteza ispravna, onda bi Bathiani mogli biti u srodstvu sa Manima na donjoj Neretvi. Strabon (XV, 14, 8), pie da ime jezera Matiana u prevodu znai plavo (ne kae na kom jeziku). 6. Dassareti Pleme Dasareti nalazimo u Junoj Albaniji. Po F. Papazoglu bili su smjeteni izmeu Apolonije i Lihnida (Ohridskog jezera), dok ih A. Stipevi i W. Pajakovski smjetaju izmeu Ohridskog i Prespanskog jezera. Trag ovog plemena nalazimo u Kavkaskoj Albaniji kod Stefana Vizantinca, koji pie: Dai, skitsko pleme oni su nomadi, nazivaju se jo i Dasse, (ruski: Dasami)." Dasa u istonim krajevima nae zemlje jeste pojam za lijepog i naoitog mukarca, pa se postavlja pitanje da li se tu radi o onom istom plemenu, visokih, plavokosih i svjetlookih ljudi, koje su primjetili antiki pisci na istonom Kavkazu a za koje Strabon (XI 4.4.) kae da su prostoduni i nijesu sitniavi za vrijeme rimsko-mitridatoskih ratova, oni su rimske vojnike oslovljavali svojom braom.16 Ne bi bilo teko ustanoviti da li su Dassareti zaista doli sa Kavkaza. Na prostoru june Albanije, gdje su ivjeli Dasareti morali su ostati tragovi u genetskom materijalu, tog lijepog soja ljudi. Po naem miljenju tamo bi morale da budu uestalije i pojave kavkaske depigmentacije kod stanovnitva? Ilirsko ime Dasso (Alfoldy) moglo je nastati od etnonima Dasse.17 Ime Dasa se pominje i kod indijskih Veda (Knjiga himni VIII, 32, 2). Vedske himne su donijeli Indoevropljani u Indiju sa sjeverozapada , gdje su u preistoriji ivjela iranska plemena (indoevropska) Skiti, Savromati i Miani (Herodot, IV, 21, 57, 102, 110; Plinije VI, 7; Pomponije Mela, De situ Orbis). Te bi ime Dasa moglo biti u vezi sa Dassama sa Kavkaza, za koje Stefan Vizanatinac kae da su skitsko pleme. Dassarete su bili aktivni u svojoj ranoj istoriji, to je u skladu sa vijestima koje imamo o ovim ponosnim kavkaskim ratnicima. 7. Ardiaei Uloga Ardieja (Vardeja?) u zadnjem stoljeu postojanja ilirske drave izgleda da je vrlo znaajna. Ali je ovo pleme i dosta zagonetno. Svaki novi podatak o njima donosi i novu ubikaciju njihovog poloaja. Jednom ih nalazimo na donjoj Neretvi i prema Hvaru, drugi put izmeu
138

Neretve i Rizonskog zaliva (Risanskog), a trei opet kao stoare sa svojim stadima oko slanih izvora kod Konjica, u sukobu sa Autarijatima. Iz ega nije teko primijetiti dosta protivrjenosti, o njihovom stanovitu i zanimanju. Kod Ardijeja se radi, kako misli A. Benac o nestabilnom savezu plemena, pa i povremenom, to bi moglo unekoliko da objasni pokretljivost tog imena.18 Najvanije im je zanimanje bilo stoarstvo, svakako nomadsko. Po F. Papazoglu Crna Gora je bila postojbina Ardijeja. Ako ime Ardieji znai gortaci, kako kau M. Garaanin i F. Papazoglu, to je jo jedan razlog da prihvatimo Crnogorska brda, kao njihovo prebivalite. Jer mnoga imena sa tog i ireg prostora ukazuju na postojanje tradicije davanja geograsfkih imena vezano za brda i planine, Crnogorska brda, Malesija, (to znai brda), Crna Gora, Hum i Zahumlje. Evo to o Ardijejima misli M. Garaanin: Ardieje je teko locirati, moda je u pravu F. Papazoglu, kada pretpostavlja da je to opte ime ili plemenski savez kojem su pripadali i Enhelejci, Dokleati i Labeati, a na ijem su elu bili Ardiei. Meutim, kasnije ista F. Papazoglu bolje precizira svoj stav prema Ardijejima, pa kae da je njih pogreno identifikovati sa Ilirima Agronove drave. Problem Ardijeja je zaista sloen. Pokuaemo da damo doprinos tom pitanju, metodologijom koju smo primjenjivali na druga plemena. Ne smije se zaboraviti da imena ilirskih plemena dolaze od Grka i Rimljana, te su mogue deformacije istih. Pridruujemo se onima koji misle da se ne radi o imenu jednog plemena. Jer bi njegovo takvo kretanje, bez obzira to se radi o nomadskom ili polunomadskom nainu ivota, bilo nemogue. Mislimo da se ne moe raditi ni o jednoj fiksnoj plemenskoj zajednici ili savezu plemena. Da vidimo u kakvom se obliku javlja ime ovog plemena, na gr. Ardiaioi (), lat. Ardiaei. Sa ovakvim imenom ne moemo na kavkaskom prostoru pronai neko pleme ili etniku grupu u kojoj bi prepoznali Ardijeje. Meutim ima jedan izuzetak po M. Garaaninu (Ist. C. G. 1967, 93, 102), kod Teopompa (Atheneus, VI 27) javlja se pomen Ardijeja pod (Arieioi). Po miljenju F. Papazoglu to je nepouzdan podatak, jer da bi mogao biti konjuktura, sa ime se slae i M. Garaanin. ini nam se da bi to ime Arieioi u sebi moglo da sadri skitsko oior, pa bi moglo da znai neto kao ljudi. Da li to moe biti pravo ime ili ne, zato to se vie ne javlja. Ne znamo da li je ovo prvi pomen Ardijeja, ali je svakako jedan od starijih, jer je iz IV v. st. e. Ako prihvatimo ime Arieioi (gr. Apisioi) kao mogue onda logika govori da bi to mogla biti etnika oznaka za grupaciju ilirskih plemena iranskog (arijskog) porijekla. Arijci, Arie su napustili prostor Kurgana, sjeverno od Kaspijskog jezera poetkom II mil. prelilii se istono i zapadno od Kaspijskog jezera prema dananjem Iranu, Avganistanu i Indiji. Dolinu Gange su dosegli oko 1500. g. st. e. Oni koji su ostali na starim prebivalitima pokrenuli su se na zapad junim stepama. To su bili Skiti i Sarmati (Kopljanici). Ovi prvi
139

bili su na donjem Dunavu u vrijeme Kserksa. U vrijeme Aleksandra Makedonskog jedna provincija izmeu Partije i Baktrije zvala se Aria. To su zabiljeili Aleksandrovi biografi. A sjetimo se i Herodota (VII, 62), Meane su nekada zvali Arijci. Dakle, Ardijeji moe biti deformisano ime Ariei (Arijaca), ili Teopompovih , (Arieioi). Moda oni pripadaju onom ranijem indoevropskom sloju protoilirskog stanovnitva, no nije sluajno da su mogli doi zajedno sa Kavkascima. Sve ovo ukazuje na etniku sloenost ilirskog stanovnitva. Potvrdu ove hipoteze, donekle moemo provjeriti analizom imena Ardijeja, ukoliko su nam ostala, jer bi trebala biti srodna iranskim. Kao iranska plemena sa prostora oko Neretve, gdje su se misli se prvo pojavili Ardijeji, imamo jo Daorse i Nesste, moda su oni i ulazili u etniku zajednicu Ardijeja? Meutim, mora se rei da ova hipoteza neto gubi na ubjedljivosti, jer ardu na huritskom znai sluga (rob?), (E. Cassin, Los imperios del antiquo oriente, Madrid, 1986, 59), pa bi to pleme moglo biti huritskog porijekla, a ime bi znailo neto u vezi slugom ili robom? 8. Ostala plemena a) Pleme Daorsi je ivjelo u dolini Neretve. Kovali su novac na kom je bio utisnut lik broda, pa bi se po tome moglo zakljuiti da su izlazili na more ili na donju Neretvu. Ono to nas interesu je o Daorsima jeste odgovor na pitanje da li su oni dio onog plemena Aorsi sa istonog Kavkaza, kojeg pominje Stefan Vizantinac (Opis plemena), koji pie da je to skitski narod i da o njima pie Strabon u XI knjizi.19 Azerbajdanski arheolog D. A. Halilov pie u svojoj knjizi: Materijalna kultura Kavkaske Albanije, IV v. st. e. III v. n. e. (Baku 1985. g. st. 44): Postojanje primorskih puteva kroz albansku zemlju primijetio je jo Strabon. Po tom svedoenju Aorsi su lokalizovani od mnogih istraivaa u sjevernom Degestanu. Vladali su na veem dijelu obale Kaspijskog jezera, trgovali su indijskim i vavilonskim robama, uzimajui ih od Miana (Meda) i Jermena. to znai da su Aorsi (Daorsi) mogli imati izvesno pomorsko iskustvo, te da su vjetinu izgradnje brodova mogli donijeti na Jadran? Obzirom gdje su ivjeli, Aorsi su mogli biti skitski ili sarmatski narod, iranskog porijekla. Pa bi se moglo pretpostaviti da se na prostoru naseljavanja Aorsa (Daorsa) mogu nai toponimi i onomastika iranskog porijekla? b) Parthini su pleme koje smjetaju u zaleu Epidamnosa (E. Papazoglu, Pajakovski, Stipevi). Ne moemo vie nego postaviti pitanje, da li oni imaju veze sa Partima, iranskim plemenom koje je ivjelo na jugo-istoku od Kaspijskog jezera. Od polovine I. mil. pr. n. e. bili su vrlo aktivni do II v. n. e. kada su nestali kao narod i pretvorili se u druge narode. To je moda ono Medsko pleme koje Herodot (I, 101), zove Paretakeni.

c) Autarijati su bili stoari nomadi koji se kreu sa svojim stadima po planinskom prostoru izmeu Lima i Neretve. Ime plemena ukazuje vjerovatno na vezu sa imenom rijeke Tare. A ime ove moda dolazi od tar to znai, drvo, trupac. Vrlo je rasprostranjeno bilo da plemena dobijaju imena po rijeci. d) Hekatejevi Helidonioi u dolini Mae mogu biti potomci dijela doseljenih Haldi (Haliba). Haldi (Halibi) su poznati rudari i metalurzi iz jugo-zapadne Kolhide sa obala Crnog mora. Priznavali su vlast Tibarena i Mosineka, vrlo rano su, u vrijeme pozne bronze, imali zajednicu plemena Halidu. Moda su Helidonioi iz doline Mace, gdje ima rude bakra, bili livci juno-jadranskih bronzanih sjekira? Po nekim lingvistima (Dr. A. Loma), Helidonioi moe doi od helidon na grkom lastavica. Poto vijesti dobijamo prko Grka normalno je da su oni strana imena helenizirali, pa su i od Halidu mogli napraviti Helidonioi. No, s druge strane, nema rezona da bi neko pleme sebe nazvalo po lastavici. Sa orlom, sokolom, vukom, koji imaju herojsko znaenje, druga je stvar. e) Trag poznatog kolhidskog plemena ani, moda je ostao u toponimu anj, kod Bara. Can je jedinka, pripadnik plemena, a Canj je slovensko omekavanje, upravo kako se govori u tom kraju (vidi S. M. Ljubia). J ani su bili poznati metalurzi. Upravo neki gruzijski praistoriari ih poistovjeuju sa Halibima. Moda nije sluajno to je ba u picu, kome pripada i uvala anj, pronaeno mnotvo junojadranskih bronzanih sjekira. f) Uspomena na antiko kolhidsko pleme Egrisse imamo u toponimu Egrisch (Egriss) kod Skadra, koji se spominje u srednjem vijeku prema turskim Defterima skadarskog sandakata iz 1485. godine.20 g) Mani, nemirno ilirsko pleme Mani (Manijci, Manoi) sa donje Neretve, ima ime koje se podudara sa narodom Manni sa Malog Kavkaza. Da li je to samo sluajnost ili imaju neke veze, teko je rei neto vie, sem ukazati na potrebu daljeg izuavanja etimologije tog imena. Na prostoru Hercegovine i Crne Gore sreu se lina imena Mano, kao i toponimi sa osnovom man. Mani su pripadali iroj etnikoj zajednici Huritima ili kako su ih drugaije zvali Subarti. Iz asirskih izvora znamo da su oni dravu Mana zvali Subi. Bog rata kod Hurita (Subara) se zvao Marin (kod Etruraca Maris, od kojih su vjerovatno Latini uzeli svoga Marsa). Kod Hurita je postojao jedan drutveni sloj ratnika, vitezova indoevropskog porijekla, zvali su ih Marjanni. Ako su Mani sa donje Neretve Kuriti, a mi mislimo da jesu, onda je mogue da je i kod njih postojao taj sloj ratnika. Mletaki izvori iz IX i X vijeka govore da su oni neretljanske gusare zvali Mariani. Obino se tumai da je to ime dolo od staroslovenskog Morjane (Primorci). Postavlja se pitanje zato bi se Mleani koristili slovenskim nazivima kada su imali iskustvo i tradiciju sa ilirskim gusarima. A drugo, Primorci se na staroslovenskom ne kae Morjane ve Pomorjane. Iz svega se namee zakljuak da je naziv Mariani mogao biti ostatak rimske tradicije kako su zvali ratnike-gusare sa Neretve, u stvari Mane, pa je to sada primjenjivano i na slovenske gusare.
141

140

Ostaci antropolokih kavkaskih tipova esto se srijeu izmeu Neretve i Cetine, a uspomena na Mane je moda i sistem prezimena na tom prostoru koja zavravaju na ar, to je odlika istono-kavkaskih jezika. I u Gruziji se esto srijee muko ime Mana. h) Jedan spis iz srednjeg vijeka, kojeg donosi ufflay (SiA, 1925, 58), tzv. Anuvinski popis (Acta Albanie 1567), spominje 13 albanskih plemena, koja su ivjela na tom prostoru 1304. g. Na spisku se nalaze i plemena ija imena moemo da poveemo preko Ilira sa kavkaskim plemenima slinog imena, npr.: Albos, preko ilirskih Albanci sa Albanima na obali Kaspijskog jezera. Aranitos, (javlja se i prezime Araniti), odgovaraju na istonom Kavkazu prema Stefanu Vizantincu (Opis plemena): Ariani, narod susjedan sa Kadusima, po Aplodoru II knjiga. Aranitos, najvjerovatnije doe od Aran, to na asirskom znai ime kavkaske Albanije. Catarucos, odgovara imenu kavkaskog plemna Katarza. Iz ilirskog perioda nema traga ovom plemenu. i) Mesa (Messi), nestalo albansko pleme koje se pominje sjeverno od Kruje (ufflav). Moda ostatak plemena Mesha (Muka), koje je iselilo sa Brigima i Mizima za Malu Aziju u vrijeme egejskih seoba i kasnije za Kavkaz u dolini r. orohi, antiki Meshi (Mesheti). j) Enderudine pominje W. Pajakovski. On i ne pokuava da rijei pitanje njihove lokacije. Ako ovo ime rastavimo dobijamo Ender-Udini. Moda je ovo trag istono-kavkaskog plemena Udina, koji su ivjeli na sjeveru dananjeg Azerbajdana a pominju ih azerbejdanski autori (I.A. Guseinov 1958, 51). Moda je to ono isto pleme koje pominje Strabon (XI, 8, 8 i XI, 7, 1) pored Albanaca i Kaspija pod imenom Vitii. Ili Herodot (VII, 68) odmah iza plemena Kaspija i Mika pod slinim imenom Utii? Prvi dio imena ender, vjerovatno je neki pridjev? Po ovoj hipotezi Enderudine (Ender-Udine) bi trebalo traiti juno od Matisa, gdje su se naselili istoni Kavkasci. k) Nesti (gr. Nestoi), je pleme koje od VIII v. st. e. smjetaju na morskoj obali izmeu Makarske i Splita. Naseljavali su prostor zapadno od Manna, to se vidi i po Eratostenu (Geografija, knjiga III), koji kae: . . . iza Ilira su Nesti, kod njih je ostrvo Far, kolonija Parana. Nejasno je da li su Nesti dobili ime po rijeci Nestu (Cetini), ili ona po njima? R. Katii misli da su oni Iraani.21 Mi Neste ne smatramo za Ilire tj. Kavkasce. Jedno mjesto kod Strabona, bi se moda moglo odnositi na njihovu prvobitnu postojbinu: Strabon (XI, 7, 2), . . . U Hirkaniji se takoe ubraja i Neseja. Neki takoe smatraju da je Neseja samostalna oblast. I dalje, Strabon (XI, 7, 3), Kroz Hirkaniju protiu rijeke Oh i Oks do ua u more. Od tih rijeka Oh tee takoe kroz Neseju, no, po rijeima nekih, Oh se uliva u Oks. Sada se postavlja pitanje, da li Nesti mogu poticati iz Strabonove Nesseje?

Hirkanija se nalazila na jugoistonoj obali Hirkanskog jezera (Kaspijskog) po kojoj je i dobilo ime. Strabon nije siguran da li se oblast Nesseja nalazi u Hirkaniji ili je samostalna. Strabon ne poznaje dobro geografiju im kae da rijeka Oks (stari naziv za Amu-Dariju) protie kroz Hirkaniju i da se uliva u more. Oks protie istono od Hirkanije i Partije. Izvirao je u Baktriji a ulivao se u Aralsko jezero. Oks (Amur-Darja) nema znaajnijih pritoka te je r. Oh vjerovatno njegov rukavac koji se u antici ulivao u Kaspijsko jezero. Znai, Strabonova Neseja pripadala bi Partima (gr. Parthinoi), iranskom narodu koji je tu doseljen sa sjevera, sredinom I milenijuma st. e. Ovu pretpostavku podkrepljuje i glavni grad Parta koji se zvao Nissa, dananji Mihratert. Nissa je vejrovatno i dobila ime po plemenu Nessi. Dakle naa je hipoteza da su Nesti iranskog porijekla isto kao i Partski Nessi i da su prije seoba jednih i drugih ivjeli u stepama sjeverno od Kaspijskog i Aralskog jezera kao nomadski stoari. Mislimo da je ovo putokaz za istraivanje porijekla ostalih plemena izmeu Manna i Liburna. Provjera ove hipoteze mogla bi se sprovesti istraivanjem onomastike i toponomastike sa tog prostora koja bi trebala da bude iranska. 1) Kerauni, pleme koje lociraju negdje u junoj Bosni. O ovom plemenu nemamo drugih informacija. Jedino nas njegovo ime upuuje na predpostavku da je moda u nekoj vezi sa Keraunijskim planinama, koje su istoni obronci Kavkaza, koji se sputaju prema Kaspijskom jezeru, (Strabon, X, 5, 1). Na sjevernim padinama planine u istorijskom vremenu, ivjele su legendarne Amazonke i Gargari. m) Rae su gruzijsko planinsko pleme. ive na centralnom dijelu junih padina Kavkaza. Istoni su susjedi Svana. U pisanim izvorima ilirske istorije, nema traga plemenu pod ovim imenom. Meutim kod Albanaca u Metohiji postoji bratstvo Raa. Isto tako u Kuima postoji selo Rae, a u Njeguima brastvo Raete, kao i u Vasojeviima Raii. Sve nas to upuuje na pretpostavku, da je moda postojalo neko malo ilirsko pleme sa imenom Rae i da su moda ivjeli negdje u blizini Svana svojih kavkaskih susjeda. n) Pleme Derbani se rijetko pominje u ilirskoj istoriji, pa se moda radi o malom plemenu. Derbane W, Pajakovski smjeta zapadno od Dokleata, negdje u istonoj Hercegovini. Moda se ovdje radi o tragovima plemena Derbika, koje pominju Strabon (XV, 8, 8) i Pomponije Mela (Geografija, III, 5, 39), koje lociraju na junim ili jugoistonim obalama Kaspijskog mora, gdje su ivjeli iza Hirkanaca. Ne daju informacije o njihovom etnikom porijeklu, ali obzirom na njihova stanita bi se moglo pretpostaviti da su bili Arije (Iranci), to ih dovodi u vezu sa Ardijejima. O mnogim znaajnim plemenima istonog Kavkaza nijesmo nali tragove na zapadnom Balkanu, Kaspi, Kadusi, Legi (Ligi, Leki) i dr. Zagonetno je na primjer pitanje Lega (Liga) koji se uvijek pominju zajedno sa Helima (Hilima), Plutarh I v. n. e. (Pompej, XXXV) i Strabon II v. n. e. (XI, 5, 1; 7, 1; 8, 1), kao i azerbajdanski naunici Abdulaev i Mikailov (K istorii dagestanskih etnoimov Lezg i Lak, Mos. 1971).

142

143

Pa se postavlja pitanje da li su se zajedno i iselili? Zbog toga nas provocira pomisao da su se Ligi (Legi) mogli nastaniti u dananju Liguriju. to nas na to upuuje? Prema Velikoj sovjetskoj enciklopediji (Mos. 1973, T. 14), Liguri (lat. Ligures, gr. Ligys), su najstariji etniki sloj sjeverne Italije. Veina savremenih lingvista tvrdi da njihov jezik nije bio indoevropski. Grki naziv tog plemena, Ligys, je skoro indetian sa onim kako zovu azerbedanski lingvisti Lege (sa dodatkom grkog s). Misli se da njima pripadaju i crtei na stijenama Primorskih Alpa, to nas asocira na crtee na istonim padinama Kavkaza (brdo Jazili i planina Bejukda u Kobistanu). Kultura Ligura pripada ranom gvozdenom dobu (Brockhaus Enzyklopadoie 1970, T. 11). Osnovno im je zanimanje u I polovini I milema bilo stoarstvo i primitivna zemljoradnja. Gradili su utvrene gradine. Imali su rodovsko drutvo sa izdvojenim plemstvom seoske zajednice. Bili su ratnici i imali su slobodoljubivi karakter. Sve su ove karakteristike sasvim u skladu sa kulturom istonokavkaskih plemena iz perioda kasne bronze i ranog gvozda. Imena ligurskih plemena, Apuani, Decijati, Saluvijci, Vedranti i dr. po zvunosti podsjeaju na imena istonokavkaskih antikih plemena. Ime plemena Apuani skoro je indetino sa imenom rijeke Aluani (sadanje Alazani). Od imena ove rijeke dobijen je i jermenski naziv za kavkasku Albaniju Aluank. Upravo Legi (Ligi) se po antikim piscima i lociraju negdje oko rijeke Aluani, pa je ovo jo jedan prilog ispravnosti nae hipoteze da bi Liguri mogli biti potomci doseljenih kavkaskih Liga (Lega). I sadanja kultura Korzikanaca ima dosta kavkaskih elemenata, a upravo jedan dio Korizikanaca je ligurskog porijekla (Encycl. Britanica, 1946, T. 14). Ligursko pleme Desijate, podsjeaju na ime ilirskih Desitijata.
9. Tragovi Meda (Miana)

Naa su istraivanja poela od traenja veza izmeu Prailira i Kolhiana. Meutim, to je rad dalje napredovao sve se vie uvialo da se istraivanjima mora obuhvatiti itav Kavkaz. Jer su nas neke veze vodile na iri kavkaski prostor. O istoriji Meda (Miana) ve smo neto rekli u poglavlju o kavkaskim narodima. Tragove imena Miana (Meda, Made, Mida), na ilirskom prostoru nalazimo kod Apijana (II. v. n. e.), grkog istoriara. Napisao je Istoriju Rima od koje je ostao dio koji govori o Ilirima. Apijan daje legendarne eponime ilirskih (i ne samo ilirskih) plemena, ... Iliriju su se rodili sinovi Enhelej, Autarije, Dardan, Med, Taulant, Pereb i keri Parto, Daorto, Dasaro, i druge odakle su Taulanti, Perebi, Enhelelejci, Autarijati, Dardanci, Medi, Partini, Dasareti i Daorsi. Apijan je vodio rauna o redosljedu mitskih rodonaelnika, kao i njihovih plemena. I u oba sluaja Mede (Miane) smjeta negdje oko
144

gornjeg toka Crnog Drima, izmeu Dardanaca i Partina. Nije jasno zato R. Katii misli da su Medi moda Traani. Moramo skrenuti panju jo na neke toponime oko Bojane ija je osnova Med ili Mid. Medova je mjesto na morskoj obali u istoimenom zalivu, danas se zove na albanskom en Din. Osnova za Medovu, koja djeluje kao slovenizirano ime, moe da bude i lino ime Med, ali i u tom sluaju to se ime moe vezati za Mede. Drugi toponim je selo Mide kod Vladimira. Rjeica koja protie kroz selo se zove Mianska rijeka. Selo se na albanskom zove Mila (pie se Midha). Za stanovnike sela Mila, na albanskom se kae Milaku, to je ustvari esto prezime kod Albanaca. Nije li taj prostor istono od Bojane bio naseljen Mianima (Medima) i nije li to moda Likofronova zemlja Milaka. Teinu ovakve predpostavke dopunjuju i iranski antropoloki tipovi koji se srijeu na tom prostoru. Sa crnom kosom, markantnim obrvama u stilu lastinog krila, rumenim licem, konkavnim nosem i dubokim tamnim oima. Koliko smo mogli da procjenimo, radi se o iranskim antropolokim tipovima koji se mogu sresti jedino jo na Prednjem Istoku. I grupa toponima kod Podgorice podsjea na Miane, odnosno neka mianska plemena ili stara mianska imena. Ime najstarijeg grada koji se pominje na ovom prostoru Meduna, koji se zvao pored Metheon i Medion (civitas que dictur Medione), sastavljeno je od Medi, ime naroda i grkog nastavka on, pa bi to moglo da znai grad Meda? Naziv brda Busovnik, kao da je postao od imena mianskog plemena Busi, dok se ispod Busovnika nalazi selo Beri. U jednom napisu iz 1892. g. kae se da u tom selu postoji ui toponim sa nazivom Kastrati, gdje je navodno nekada ivjelo pleme Kasirati koje se kasnije iselilo u sjevernu Albaniju, gdje i danas ive.22 Jedan se od njih povrati na staro ognjite. Od njega je bratstvo Mugoa u Ljekopolju. No ime ovog bratstva ima neku vezu sa Mianima (Medima). Po D. A. Ahundovu (Baku, 1986, 61), Mugi je isti to i Magi. To je miansko pleme koje je ivjelo u pokrajini Mugani, na jugu dananjeg Azerbajdana. Po Erdeljanoviu, Mugoe su se spustile sa Kopilja. Ovo nije u suprotnosti sa prethodnim predanjem, jer se vjerovatno rado o polunomadskim stoarima koji su ljeto provodili na planinskim panjacima, a zimi se sputali u upske predjele. Kod Miana je postojao stari rod iz VII-og v. st. e. (Asirske vijesti) koji se zvao Katariti. Moda se to pleme nekada zvalo po mianskim Kataritima, pa je romanizovano tokom rimske dominacije i pretvorilo se u Kastrate. Jer teko je pretpostaviti da bi jedno ponosno brdsko pleme prihvatilo ili dalo sebi tako poniavajue ime koje znai kastrirano. Drugo susjedno selo zove se Farmaci, obino se misli da je to romanizam. Meutim, nije iskljueno da je to romanizovano ime od starog mianskog imena Farmaka, koje se pominje u istoriji Midije? Cvijiev saradnik A. Jovievi pie da su Kastrati iz Kua, dok je miljenje ufflay-a (SiA, 1925, 60), da je embrion Kastrata ruevina rimskog kastruma, na putu Skadar Orosi.
10 O porijeklu Ilira

145

No da se ponovo vratimo Bussima. Neki kavkaski istoriari to pleme zovu i Buzi, kako ih zove i Herodot (I, 101). Kod nekih bratstava iz mjesne zajednice Barutana (Podgorica), kojoj pripada i brdo Busovnik, postoji predanje da kada je njihov predak doao tu u vrijeme turskih nadiranja, zatekli su stari narod koji se zvao Kara-Buci. Ovo svakako ide u prilog hipoteze o medskim Bussima. Meutim, ufflav (SiA, 1925, 59), skree panju na pleme Crnoustih, kako on kae ili Buze e zeze (Buceseos), iz skadarskog katastra iz 1416. g. Buze e zeze je isto to i Kara-Buci, pa je preko njih mogue uspostaviti vezu sa Medima (Mianima) ili moda Likofronovom Zemljom Milaka.

Ime antikog Risna, Rizon, Rizunt, Resinium, Sinus Rizonikus i si. nas asocira na ime medskog (mianskog) plemena Arizanti (Herodot, VII, 67). Od istog Herodota (VII, 62), znamo da su se nekada Meani (Medi) zvali Arie, za koje smo se mi ve izjasnili da se vjerovatno radi o Ardijejima, a u vezi sa njima i sa boanstvom Medaurom zatitnikom Risna (konjanikom Medaurom), koji je bio boanstvo Meda. Risan nije

mogao pripadati Enhelejcima, jer je Pseudo-Skilaks jasan (Periplus, XXV); Enhelejci... se nastavljaju na Rizunt. Ovo nastavljaju se moe razumjeti samo kao od Risna dalje ive Enhelejci. Budimlja (upa Budimlja), da li se smije pretpostaviti da etimologija tog imena ima neku vezu sa mianskim (medskim) plemenom Budu. Na tu nas pomisao upuuje i toponim iz tog kraja, ekular (eki-lahri), to znai Brdo vjetra ili Berani (ber-ani), to bi moglo da bude sarmatsko prezime po ovci, Ovari (Baranovi). U staroj onomastici tog kraja javlja se ime Dao (Dasso), koje se pominje i u vedskim himnama, a to znai, ovjek, rob. Na ovim se prostorima srijeu i iranski antropoloki tipovi, to sve upuuje na opravdanost da se postavi takva hipoteza. Jedan stari i tradicionalni dio odjee kod Crnogoraca i Hercegovaca zove se struka. Da li se etimologija tog naziva moe dovesti u vezu sa mianskim plemenom Strukati (Herodot, I, 101). Interesantno je da se struka koristila samo na prostoru gdje se obino lociraju Ardijeji (Arie), ustvari Medi (Miani). Kod Rimljana je postojao di odjee koji se zvao astruka, ali je to bio kratki vuneni kaputi sa polurukavima. Po naem miljenju ovo nije moglo imati veze sa strukom. To potvruje i Ciceron koji kae da je astruka sa Sardinije. U koliko bi postavljene hipotez bile dokazane, mi bi od 6 poznatih medskih pelmena imali tragove za etiri i to, za Busse, Mage, Arizante i Bude. Ostaje otvoreno pitanje Strukata i Paretakena. Sada bi bilo logino da se postavi pitanje, da li na prostoru Crne Gore mogu da se primijete ostaci nekih osobina njihovog mentalnog sklopa. Iz istorije onih Meda, koji su na Prednjem Istoku razvili svoju dravu, znamo da su bili, ratoborni, slobodoljubivi, ponosni, kicoi (lijepo su se oblaili), kao i da su bili skloni duhovnoj aktivnosti. Svetenici, reevi plemena Magi, razvili su jednu interesantnu dualistiku religiju, zasnovanu na metafizikoj dijalektici svijeta, kao borbe dobra i zla. Mnoge od duhovnih osobina koje smo naveli i danas su prisutne na prostoru Crne Gore. Naravno, nemamo elemenata za tvrdnju da su one samo nasljee Meda, ali u svakom sluaju idu u prilog postavljenoj hipotezi. Nije lako dati odgovor, na pitanje, kada su medska plemena mogla doi na zapadni Balkan i kojim putem. Arheolokih i istorijskih podataka na tu temu za sada nema. Dok, savremena istorijska i arheoloka nauka tvrdi da su se Medi (Miani) i Persijanci spustili sa sjevera iz stepskog prostora dananjeg Kazahstana na iransku visoravan u vrijeme kasne bronze tj. oko 1.100 g. st. e. Ako bi se od tih plemena izdvojili neki dijelovi i poli na zapad, malo je vjerovatnosti da su se mogli probiti kroz zemlje Asiraca i Hurita i kroz Malu Aziju koju su onda drala plemena pristigla sa Balkana, Frigi, Luvijci, Muki i dr. koja su razbila dravu Hetita i njihovu prestonicu Hatuu poruila. Ostaje kao jedina realna mogunost, da su se ta plemena prilikom pokreta sa svojih prebivalita, negdje iznad sjevernog Kavkaza podijelila, pa jedni poli na jug a drugi na zapad, preko ruskih stepa. Taj put je bio bezbjedniji, jer se na tom prostoru jo nijesu bila pojavila ratoborna plemena Skita. Po ruskim arheolozima Skiti su doli iznad sjevernog Kavkaza u VIII v. st. e.

146

147

Ako se to odvajanje dogodilo nekolike generacije prije 1.100. g. st. e. to odgovara vremenu oko 1.200. g. st. e. a to je vrijeme kada mi pretpostavljamo dolazak Kolhiana na nae prostore. A sada se postavlja pitanje, da li je moda zemlja koju se naselila medska (mianska) plemena, a to je uglavnom dananja Crna Gora, mogla biti zagonetna Zemlja Milaka, koju pominje grki pjesnik Likofron u svojoj Aleksandridi. Postavlja se pitanje i od koga su nam ostala medska imena, etnonimi, Medak (Medo), Milak, Milat, Maro (Maroje), Budak (Budo), kao i Mandana (Manda), Dejak (Dejo), Pejak (Pejo) i sl. Medska plemena su bili nomadi stoari, poeli su se baviti i primitivnom zemljoradnjom. Gajili su dobre konje. Govorili su neki iranski (satem) dijalekat. Sve je ovo u stvari u skladu sa naom pretpostavkom da su Ardijei (Arie) u stvari medska plemena, a ne jedno pleme? Naravno, za definitivno prihvatanje ove hipoteze, trebae jo dokaza iz jednog ueg multidisciplinarnog pristupa. 10. Pouzdanost etimologije Od mnogih plemena sa Kavkaza nijesmo nali tragove, to ne znai da kod jednog detaljnijeg pretraivanja prostora ne bi se u tome uspjelo. Naravno ukoliko nijesu ova plemena izostala iz seoba ili dolaskom na Balkan promijenila imena. Na tom ilirskom prostoru pominju se i plemena koja nijesu kavkaskog porijekla kao to je sluaj sa Enhelejcima, Brigima i dr. koji su starobalkanci i u srodstvu sa Peoncima i Pelazgima. Etimologija kao metod dokazivanja zajednikog porijekla, krije u sebi mogunost zabluda. Na to je upozoravao i R. Katii. Meutim, smatramo da to ne bi smio biti razlog za odustajanje od korienja tog metoda, pogotovu tamo gdje nemamo mogunosti izbora. Zbog toga podudarnost ili slinost izraza ili lingvistiki faktor, je samo polazna pozicija ili pomono sredstvo koje ima vrijednost ako je u saglasnosti sa ostalim faktorima: geografskim, istorijskim, arheolokim, vremenskim, antropolokim i sl. Primjera radi uzeemo samo geografski faktor, traimo vezu toponima an sa plemenom ani sa Kavkaza. Ako je toponim an naen u Kini, onda je vjerovatnoa da ima veze sa anima na Kavkazu blizu O (nule), a ako an naemo na Kavkazu onda je vjerovatnoa u svakom sluaju blizu 100%, a ako an naemo na prostoru gdje inae pretpostavljamo dolazak Kavkazaca, onda je vjerovatnost bar 50%. Tome slino treba tretirati i ostale faktore. Za nas je lingvistika samo pomoni ali ne i jedini odluujui faktor za utvrivanje zaejdnikog porijekla. Mislimo da se za ovakve vrste istraivanja moe formirati i matematiki model, koji bi regulisao postupak dolaenja do zadovoljavajueg stepena vjerovatnoe, kako bi se to vie izbjegle inprovizacije i zablude.
148

NAPOMENE: Prevod R. Katiia, Godinjak XV, CBI, Enhelejci, Sarajevo 1957, 35. Isto. 3 Isto, 36. 4 Stefan Vizantinac (IIIIV v. n. e.) Opis plemen, Antinie istoniki po istorii Azerbajdana, Baku, 1987, 9. 5 W. Pajakovski, Iliri 1976, Tirana, st. 260, (poziv na Stefana Vizantinca). 6 Interesantno je primijetiti da u jugo-istonoj Njemakoj ima vie rijeka i rjeica ija imena zavravaju na er, to podsjea na ime r. Dizer, pr.: Iler, Amer, Koher, Tauber i si. Stie se utisak da ime Dizer nijesu donijeli sa Kavkaza, ve ga je mogao donijeti neki indo-evropski narod. 7 M. Korkuti, Ilirija 77/87 Tirana. 8 S. Pulaha, Defteri skadarskog sandakata iz 1485. g. Tirana. P. Guberini, Pobjeda, Tgd. 23. 01. 1991. 1 R. Rotkovi, Sazdanje Cetinja, Titograd, 1988, 119. 11 N. A. Bardenivili i Dumbazde, Istorija Gruzije, TBLS, 1962, 59. 12 Bangard-Levin, Drevnie civilizacii, Moskva, 1989, 122. Kao pod 11, st. 17. '4 Geza Alfoldy, Bevolkerung und Gessrllschaft, der Romischen provinz Dalmatien, Budapest, 1965. g. 15 Stefan Vizantinac, Opisanije plemen, Antinie istoniki, K. Aliev, Baku, 1987, 16 97. Pompej Torg, Filipova istorija, XLIII, 3, 5. " Ime Dazesse javlja se i kod juno-italskih Messapa, koji su susjedi Dauina, iie ime moe poticati od kavkaskih Dai-a, odnosno Dassa. Dauim (Dai) su zivjeh oko poluostrva Gargano, ije ime podsjea na istono-kavkaske Gargare(Gargane), to upuuje na kavkasko porijeklo ovih plemena i srodstvo sa juzno-ilirskim pl. 18 A. Benac, Praistorija jugosl. zemalja, CBI, Sarajevo, 1987, 759. 19 Kao pod 16. 20 S. Pulaha, Defteri skadarskog sandakata, 1485. g. Tirana. 21 R. Katii, Godinjak VII, CBI, Sarajevo, 1970, 129. 22 Mitar S. Vukevi, Istorijske biljeke o Kastratima, Prosvjeta, Cetinje., 1892.
2 1

149

VIII. SOCIOLOKE I ETNOLOKE BLISKOSTI ILIRA SA KAVKAZOM

Nessuna necropoli, per quanto ricca potra mai sostituire la tradizione viva di una. nazione. 1 Arnaldo Momigliano 1. Ilirsko pleme Mi ne znamo kakva je bila struktura ilirskog drutva, niti organizacija ilirskih plemena. Zvui nevjerovatno da je za 1.000 godina paralelnog bitisanja i manje ili vie frekventnih komunikacija, izmeu pismenih i civilizovanih Grka i Rimljana i ilirskh plemena, ostalo tako malo pisanih informacija koje bi nam blie objasnile funkcionisanje ilirskih plemena? Podsjetimo se samo na Herodota (V v. st. e.) koliko nam je dao informacije o Egiptu, Maloj Aziji, Persijancima, Skitima, Kavkascima, Trakiji i dr. a o Ilirima svega dva-tri uzgredna spominjanja. Zato se grki pisci nijesu zanimali za ivot i obiaje Ilira? Od rimskih pisaca ostalo je neto vie podataka o zapadnim Ilirima, no mislimo da bi bila greka primjenjivati to na itav geografski prostor Ilira. A. Stipevi2 logino izvodi zakljuak u vezi sa odgovorom kraljice Teute rimskim i isejskim poslanicima, da ona ne moe zabraniti plemenima da gusare. Samostalnost i zatvorenost ilirskih plemena je bila upravo konica za njihovu etnogenezu i vru dravnu zajednicu. To proizilazi iz informacija koje nam donosi T. Livije (II v. st.e.) o ponaanju pojedinih plemena u vrijeme III ilirsko-rimskog rata. Ujedinjavali su se prilikom nekog zaejdnikog interesa, pohoda ili pljake, a kada bi nastupila opasnost, spaavao se kako ko umije i svako je gledao svoje interese. U poglavlju o Kavkazu ukazali smo na izolacionistiko ponaanje planinskih plemena, posebno Svana prema kolhidskoj dravi. Ta se pojava srijee i kasnije itavim tokom istorije do kraja XIX v., kada su se odupirali i Ruskoj Carevini. Prva obaveza stareine kavkaskog plemena, bila je da uva od zaborava djedovske obiaje! Ta konzervativnost, tvrdokornost na zadravanju obiaja plemena, zatvorenost i nepovjerenje prema svemu to je sa strane, a preuveliavanje znaaja i moi sopstvenog plemena, bila je nema sumnje, osobina i ilirskih plemena. Ova je osobina mogla biti donijeta sa Kavkaza. Taj kavkaski mentalitet nepovjerenja i izolacije razvio se jo u doba kuroarakske kulture eneolita u vrijeme formiranja plemena. Uzroke tog mentaliteta treba traiti moda ne samo u psiho-somatskom ve i u geografskom i klimatskom karakteru uslova u kojima su formirana ta ple-

151

mena. (Izolovane duboke planinske doline, duge zime, este pljakake pohode stepskih nomada sa sjevera i vojska junih urbanih civilizacija sa juga). Duh i trag tog mentaliteta moe se identifikovati kod ponaanja sjeverno-albanskih a djelimino i kasnijih dinarskih plemena, a vjerujemo da je prisutan i u mentalitetu jugoslovenskih naroda sa tog prostora, koji su u sebi apsorbovali mentalitet tla. Nesumnjivo da se to odraava i na jugoslovensku meunacionalnu netoleranciju. U svakom sluaju, ovdje je ilirski izolacionizam potenciran, jo slovenskom nekontrolisanom emotivnou. Iz pokretnog arheolokog materijala, kod Ilira se vidi da je u toku dugih vjekova bila usporena tehnoloka evolucija, a slino bi se moglo rei i za duhovnu i socijalnu evoluciju. Tradicionalizam nekih obiaja kod Arbanasa sadrani su i u obiajnom pravu Kanuni Leke Dukaina, kao npr. prodaja ene i zatita gosta u kui domaina, koji vode porijeklo jo od Hamurabijevog zakonika pa se namee tumaenje da su ih mogla donijeti kavkaska plemena. Malo je ostalo zapisanog to bi nam dalo priblinu sliku o ilirskim prezimenima. Prouavajui sistem starih prezimena kod gruzinskih plemena, doli smo do zakljuka da postoji neka slinost sa izvjesnim brojem savremenih prezimena koji se javljaju na ilirskom prostoru, a u prvom redu kod sjevernih Albanaca, zatim tu i tamo u Crnoj Gori, Hercegovini i junoj Dalmaciji. Kod gruzinskih prezimena, megrelskog porijekla (ani, Halibi, Tabali i si.), kao zavretak se javlja ja. Sa istim tim zavretkom se srijeu prezimena na pomenutom prostoru, kao npr.: Purlija, Bacbija, Baruija (Barukdija), uruvija, Zoraja, Butulija, Kavaja, Livaja, Xhabija i si. ta vie, nekima od tih prezimena moemo da odgonetnemo i znaenje. Purlija bi trebalo da znai neto kao Hlebovi, jer puri na kartlijskom znai hleb. Bacbija, oznaava da je neko iz pokrajine Bazbije, to je antiko ime Abhazije. Kod antikog plemena Svani, sa jugo-zapadnih padina Velikog Kavkaza, prezimena su obino zavravala na ani. Ovaj se tip prezimena jo srijee na prostoru Sjeverne Albanije, kao npr.: Rusuljani, Usmijani, Vuksani, Merxhani, Mehani, Axhani, Ljani i si. Kod Vuksanija imamo kombinaciju slovenske osnove Vuksan i svanskog zavretka ani. I za prezime Berkuljan bi se mogla postaviti pretpostavka da je nastalo od berku (kapa na ibero-kavkaskom) i svanskog nastavka ani, pa smo imali, berku(lj) +ani =Berkuljani. to bi u slobodnom prevodu znailo neto kao Kapii. Prezimena kod dananjih Albanaca zavravaju esto i na i, to se uvijek ne mora smatrati za romanizam, ve se moe vezati takoe za tradiciju Iberaca (Gruzina). Savremena prezimena kod Gruzina sastoje se od patronima i dodatka svili, to znai sin, pr. Melikavili, Abduelivili, Berdenivili, Dovahivili i sl. Meliki je patronim, pa imamo Meliki + svili = Melikivili, to znai Melikijev sin. Ovaj dodatak svili je novijeg datuma, pa vjerujemo da je mogao biti preuzeto od Semita, jer to je njihov sistem.

Primjer kako su se formirala imena rodova ili plemena u kavkaskoj Albaniji imamo kod plemena Sanadire, koje je sastavljeno od dvije rijei: sanad (lovac) + ire (pleme), koje je metateza od eri, te imamo Sanadire, to znai lovac pleme ili Pleme lovaca. U Dalmaciji imamo i danas prezime Sanader koje bi moglo biti kavkaskog porijekla. I neka prezimena u Crnoj Gori i Hercegovini mogu se protumaiti na slian nain npr. Dedier Dedieri dedi -f eri. Deda na kartlijskom znai majka, pa imamo majino pleme, to ukazuje na veliku starinu tog roda, moda iz vremena matrijarhata na Kavkazu? Ivan Boi je ukazao na vezu sjeveroalbanskih pana (Hispanos) i crnogorskih panja, to mi prihvatamo ali mislimo da su ta imena nastala transformacijom imena plemena Svani na sljedei nain: Svani vanji banji panji Spani. Patrijarhalni obiaij koje srijeemo na ilirskom prostoru, kao gostoprimstvo, potovanje starijih, posmrtni obiaji, krvna osveta i si. skoro su podudarni obiajima kavkaskih plemena Svana, Hevsura, Raca i dr. koje su sauvali do naih dana, pa se za obiaje ilirskog prostora namee zakljuak da su kavkaskog porijekla tj. da su donijeti sa Kavkaza. Kod Svana postoji i nain zidanja kua (kula) za sluaj krvne osvete (zatvora), koji je vrlo slian, ak i arhitektonski, onima u sjevernoj Albaniji i Metohiji. I u namjetaju svanske kue nalazimo pojedine dijelove sline ili indentine starobalkanskim, npr. tronoci oko ognjita, stolovae, ognjite na sredini kue i si. Gruzijski etnolozi tvrde da je svanska kapa (kee) nastala kao potreba da se zatiti glava kada se nosi lem. Pri tome nam nijesu rekli kako je izgledao taj lem, pa toj informaciji i nije dat osobit znaaj. Meutim, kada smo kod Herodota (VII, 79), nali da su u Kserksovom pohodu na Heladu uestvovali i Kolhiani, jo daje i opis njihovog naoruanja: . . . na glavama su imali drvene lemove, nosili su male titove od neinjene govee koe i kratka koplja, a osim toga i jatagane. Jasno je da je ispod tih drvenih lemova morao biti neki podmeta, pa je rezonovanje gruzijskih etnologa bilo ispravno. Drveni lemovi se mogu vidjeti i kod Ilira u kasnijim vremenima, na novcu Daorsa na primjer. Ima oblik plitkog anka. Do sada se mislilo da je to bio metalni lem. Mi smatramo da je to tradicionalni kavkaski drveni lem. to se tie naoruanja Ilira, ono je prema skici (crteu) ilirskog ratnika koju donosi A. Stipevi (Iliri, Zgb. 1989), skoro indetino sa onim koje opisuje Herodot kod Kolhiana u poetku V v. st. e. ak i taj krivi ilirski no, kojega je prevodioc Herodota nazvao jatagan. Jedino to ilirski vojnik na glavi ima korintski lem. Sa asirskih reljefa iz IX v. st. e. znamo da su u gornjoj Mesopotamiji koristili naduvane ivotinjske mjehove za preplivavanje preko rijeka. Ovu pojavu je zabiljeio i njemaki istraiva Albanije na r. Drimu. Tako dr. Ernest Jockh, (Im turkischen Kriegslager durh Albanien, Heilbroun, 1911, 7578), kae . . . u ovoj Albaniji ive jo stari Asirci i arapski Mesopotamci, u erku albanske kozje mjeine (aluzija na obiaj u Mesopotamiju, naa pr.). Albanci naduvavaju kozju

152

153

mjeinu i na njoj se prevoze preko rijeke (Drima). Mislimo da je ovaj obiaj donijet sa Kavkaza, odnosno iz gornje Mesopotamije, gdje su Huritima najstariji korijeni. Sudei prema svemu na to smo ukazali, mogu je zakljuak da su neke socijalne ustanove ilirskih plemena, kao nasljednika duhovne kulture mogle biti donijete sa Kavkaza. Zato se sve manje mogu prihvatiti neka gledita, koja postanak ilirske kulture veu, iskljuivo za Balkan, kao to to radi A. Benac diskutujui vjerovatno sa albanskim arheolozima, kada kae: Ils estiment que le berceau de la cvilisation illvrianne se trouve dans les Balkane, et cela dans ,,ses regions meridionel". S'ils etendaient les regiona meridionales" jusqu a la riviere Cetinaa, nous peuerions adopter sans aucune rezerve leur point de voue .3 Etnolog . Kulii se dosta bavio komparativnim istraivanjima kavkaskog i zapadno-balkanskog prostora. Posebno Crne Gore, istone Hercegovine i sjeverne Albanije. On je utvrdio visoki stepen slinosti organizacije plemenskog ivota, tradicije, obiaja pri svadbama, sahranama i si. U svojoj knjizi, O etnogenezi Crnogoraca (Tgd. 80, 94), iznosi, da Crnogorska kulturna tradicija ima slinosti sa kavkaskom, tako i crnogorski antropoloki tip po nekim crtama ima bliskosti sa kavkaskim likom, i . . . o v o ukazuje na primarne balkansko-slovenske etnike veze. Ova shvatanja i pored nekih nedoreenosti, idu u prilog naoj teoriji o kavkaskom porijeklu Ilira. U stvari ne radi se samo o Crnogorcima, ve je na irem zapadnom prostoru Jugoslavije prisutna duhovna i antropoloka komponenta Ilira (Kavkazaca). Uticaj je najvei tamo gdje je ostala najjaa ilirska tradicija, a to je Albanija. Nije taj uticaj isti svuda ni u Crnoj Gori, ve se smanjuje sa udaljavanjem od granice sa Albanijom. Drugo, to je nejasno kod Kuliia, to on podrazumijeva pod primarne balkansko-slovenske etnike veze? Da budemo precizniji, u ovom sluaju se radi o srpsko-balkanskim etnikim vezama. Pa se postavlja pitanje da li su Srbi mogli donijeti na Balkan neke elemente kavkaske kulture i prije kontakta sa nasljednjicima Ilira. Ovo je teko i komplikovano pitanje, koje zadire u teoriju o kavkaskom porijeklu Srba, u koju sada ne moemo ulaziti. Ali u svakom sluaju kada je rije o Crnogorcima, ove veze mogle su biti formirane tokom dugog suivota i meusobnih kontakata i mijeanja, ali i na drugi nain, direktno sa Kavkaza, ukoliko se dokae kavkasko porijeklo proto Srba. Kod Albanaca je poznat tzv. leviratski brak, tj. da se udovica brata udaje za djevera. Ova je ustanova poznata kao isto asirski obiaj, pa nije iskljuivo da su ga donijela na zapadni Balkan huritska plemena koja su bila pod uticajem Asiraca, kao to mi mislimo za Tabale Labeate. Prostor od Epira do Neretve koji danas zahvata Albanija, Crna Gora i Hercegovina, ako su zaposjela kavkaska plemena onda su ona donijela kulturu na prelazu srednje i mlae bronze. Kolijevka te kulture se nalazi u dolinama Rioni i Kure na Kavkazu, a ona je ustvari zasnovana u eneolitu i u vezi je sa susjednim kulturama gornje Mesopotamije. Drugo je pitanje sada, kako se ta kultura oploavala i adap-

tirala u novim uslovima i da li se ona imala sa kime oploditi, ako su ta starosjedelaka plemena bila na niem kulturnom nivou? Indoevropska Predilirska plemena u poetku mlae bronze jo su bila nomadi, kad su kavkaski Halibi imali razvijenu obradu metala, ak i poetka gvozda. 0 tom govori i injenica da je glavni centar proizvodnje bronze na junom Jadranu, krajem drugog i poetkom posljednjeg milenija st. e. bio iznad dostignua zapadnog ilirskog prostora. A tehnoloku civilizaciju, pratili su i ekonomska i duhovna nadgradnja. to znai da bi stepen njihovog razvoja i njihove materijalne kulture trebao biti uravnoteen. No, moramo imati na umu da ni svi kavkaski narodi nijesu bili na istom kulturnom nivou, npr.: Kolhiani, zatim juna plemena Manna 1 Miana, blia Asircima i Urartu, bila su naprednija, dok su istoni Kavkasci koji su naselili junu Albaniju bili zaostaliji. Arhaini nain ivota dojueranjih sjevero-albanskih plemena, najvjerovatnije vue tragove od kavkaskog nasljea. To je i glavni razlog to je ta kultura ostala tako dugo nepromijenjena i zatvorena. A da li je sluajno to smo najvie veza sa Kavkazom nali na sjeveroalbanskom prostoru, ovo vjerovatno zato to taj prostor poznajemo bolje od drugih, no mislimo i zato to su se tu naselila kolhidska plemena koja su poznata po tvrdokornoj tradiciji, pa se tu najbolje i zadrala duhovna kultura Kavkaza. Moglo bi se postaviti pitanje da li su nai nalazi u sukobu sa miljenjima istraivaa sjeverne Albanije, Jovana Cvijia, M. ufflava, A. Jovievia, Jastrebova i dr.,4 koji su ukazali na mjeovito, albansko-srpsko porijeklo stanovnitva na tom prostoru. Mislimo da tu nema kolizije, jer je srpsko stanovnitvo albanizirano ba posredstvom jake kavkaske plemenske organizacije. 2. Neka antropoloka razmatranja o Ilirima Pod gornjim pojmom se podrazumijeva istraivanje antropoloke slinosti ilirskih plemena, za koja se dosta vjerovatnoe i logike moe pretpostaviti da su kavkaskog porijekla, sa kavkaskim antropolokim tipovima, o kojima je ve bilo rijei u prvom dijelu ovog rada. Naa je panja prije svega okrenuta na prostor izmeu Neretve i Epira. Namee se pitanje kako prodrijeti do dubina jednog nestalog svijeta, sa tako malo elementarnih podataka? Kako govoriti o antropologiji Ilira kada smo konstatovali da nije postojalo njihovo etniko jedinstvo, jer smo imali najmanje tri etnika sloja. Prvi, najstariji, pelastini (Pelazgi), koji je po svemu sudei pripadao cirkummediteranskom stanovnitvu. Njihov najizrazitiji predstavnik su bili Enhelejci. Drugi sloj su bili Indo-evropljani, stoari-nomadi doseljeni iz pripontijskih stepa, iji je glavni predstavnik, mislimo bilo pleme Ardiei (Ariei). I trei sloj su doseljeni Kavkasci. Kod razmatranja ovih Kavkazaca konstatovali smo, da su imali dosta zajednikog u materijalnoj i duhovnoj kulturi gdje spada i jezik ili jezici, pa po toj logici i zajedniku antropoloku pripadnost, sem nekoliko plemena skitskog ili sarmatskog porijekla. I kako sada govoriti o antropolokom tipu kod Ilira kod ovakve etnike sloenosti?

154

155

Kakvi su se sve procesi odvijali u ilirskoj populaciji i koliko su dugo trajali? Da li je proces etnogeneze bio proces asimilacije od strane jaih, ili formiranje neke legure naroda. Mislimo da neki naunici suvie olako odreuju godine etnogeneze kod Ilira. Nesigurno je susjedna plemena proglaavati za pripadnike iste etnokulturne grupe. Za nas je poetak formiranja zajednice plemena i kasnije drave, poetak etnogeneze a ne kraj. Moda etnogeneza kod Ilira u irem smislu nije nikada ni zavrena, ona je prekinuta rimskom okupacijom. to se tie antropolokog legiranja stvari su jo sloenije. Rasa nije nepromjenjiva, ali su te promjene tako spore i postepene da se sa pravom moe rei da su rasne osobne praktino konstantne. ak i u rasno mjeovitim sredinama poslije mnogo generacija, genetske karakteristike nekih dijelova organizma ostaju uoljive. A u nekim sluajevima, pojavljuje se fenotip kompletno identian sa onim iz drugih udaljenih sredina, gdje nije moglo biti fizikog kontakta milenijumima. Takvi sluajevi mogli bi se tretirati kao dokaz o etnikoj srodnosti tih populacija. Upravo mi smo i opisali takav sluaj u uvodu ovog rada, koji je i bio pokreta ovih istraivanja i razmatranja. Jer, kada su istorijski, arheoloki i lingvistiki podaci nedovoljni, antropoloki materijali pomau da se pojasne genetske veze meu narodima. Na osnovu zapaanja da se radi o istom fenotipu, onom uoenom na Kavkazu i ovom sa tzv. ilirskog prostora (Malesije), postavljena je i hipoteza da se radi o nekoliko sluajeva koji se nijesu izmijenili od njihovog hipotetikog razdvajanja, kroz punu ilirsku i kavkasku fazu razvoja. To se upravo i slae sa naim zapaanjima da je dominantni kavkaski, ustvari prednje-azijski tip (huritski, subartijski): srednjeg ili niskog rasta, tamne boje koe, brahikranei, kosmati i si. srodan antropolokom tipu koji se srijede na albanskom prostoru, a kojeg je opisao Paul Trager,5 (niski rast, brahikranei, tanina boja koe i si.). Iz dananje perspektive gledano, moda bi bilo najinteresantnije huritsku komponentu Ilira traiti u oblasti plemena Mirdita (Mirdati). Prostor Mirdita je dosta po strani u brdovitim predjelima, pa je tokom istorije bio izolovan od mijeanja sa drugim etnikim grupama. Izgleda da veina stanovnika Mirdita odgovara huritskom antropolokom tipu. Osrednjeg su ili niskog rasta, male mase, brahikefalne glave, povijenog nosa, esta je pojava riih tipova, ali to je ona ria boja koja se srijee u Gruziji i za koju Gruzini kau da je boje peninog hleba. Mirdite su ivahnog duha, skloni su bavljenju trgovinom, a u socijalnom ponaanju nemaju ba veliku inerciju. U sjevernoj Albaniji i na prostoru kojeg je zahvatalo pleme Lab(e)ati/Tabali, esto se javljaju semitski antropoloki tipovi. Nosioc ovog genetskog nasljea moe biti pleme Lab(e)ati/Tabali koje je kako smo rekli na Kavkaz dolo sa jezera Van, koje je predstavljalo graninu oblast sa Asircima (Semitima). Poznavalac istorije Mesopotamije E. Cassin (Madrid, 1986, 61) pie da su u vrijeme prvog asirskog carstva u XIV st. e_ Asirci se esto enili Huritkama i da su Asirci bili dosta izmijeani sa Huritima, sto logino vai i za drugu stranu. Tako su Tabali/Lab(e)ati mogli donijeti semitsko genetsko nasljee na okolinu Skadarskog jezera.
156

I tipovi kavkaskih planinaca, starosjedelaca se srijeu na prostoru izmeu Drima i Neretve. To su krupni ljudi, brahicefalne glave, svijetle koe i svijetlih oiju i tromih pokreta. A na jugu Albanije, po B. Maleu,6 javljaju se visoki, plavi i brahicefalni tipovi, koje on naziva plavi dinarci. Po naem miljenju moglo bi da se radi o tragovima istono-kavkaskih plemena, vjerovatno Dasareta, ije su nam rasne karakteristike prenijeli antiki putopisci i geografi.

Kod malisorskih plemena na Prokletijama posebno kod Klimenata srijeu se visoki, kotunjavi tipovi sa svijetlom koom i svijetlim oima i sa dolikokefalnom glavom. Mislimo, da ovaj antropoloki tip pripada Sarmatima, indoevropskom sloju nomadskih stoara. Ovi se tipovi mogu sresti i na drugim dinarskim prostorima. Na prostoru Skadarske Malesije, mogu se sresti tragovi Herodotovih negroidnih tipova sa svim karakteristikama o kojima je pisao u svom djelu (Istorija II 104). Upravo to je i potvrda da su taj prostor naselili Kolhiani.
157

Du jonske obale Albanije prua se pokrajina koja nosi staro ime Himara. To je onaj prostor za koji smo predpostavili da je bio kolijevka plemena Hillvri, tj. da je bio naseljen kavkaskim plemenom Hilli. Himarioti su visoki, svijetle puti, ponosni i velikoduni. Ako bi se otklonila pretpostavka da to nijesu ostaci slovenskog stanovnitva u junoj Albaniji (jer ima slovenskih toponima i hidronima, Vranite, Livade, Bistrica, Zelenika i si.), to bi mogli biti potomci Hillyri-a, tj. kavkaskih Hilla, za koje Strabon (XI, 4, 4), kae lijepi, visoki... prostoduni i nijesu sitniavi. No ovu hipotezu treba provjeriti posebnim istraivanjima. Na antropolokoj karti Evrope koju je izradila Akademija nauka Poljske (Zejmo-Zejmisa), prostor izmeu Cetine i Epira, a po visini do srednje Drine, pripada kavkaskom antropolokom tipu. Interesantno je napomenuti da je skoro identian prostor obuhvatio i M. Garaanin kao iskljuivo sahranjivanje pod humkama u prelaznom periodu, a to je bio i obiaj u kultu mrtvih, Kavkazaca tog vremena. Grafika figura koju pravi prostor naseljen Kavkascima, ukazuje na logiku, da je naseljavanje dolazilo preko Save i Dunava i da je teklo prema jugu. Podloga koju ini Jadransko more naglo se sputa prema jugu, zbog toga je to naseljavanje produeno do Epira. Ovo je po svemu podudarno, sa fizikim zakonom nasipanja rasutih materijala na podlogu i formiranje kupe. Kavkaski antropoloki tip i to onaj dominantniji, prednjeazijskog porijekla, ostavio je znatno uee u formiranju dinarskog tipa, u kome se zapaa njegovo prisustvo. Ovim se problemima posebno bavio . Kulii (Godinjak IV/2, Sarajevo 1966, 142), koji ukazuje na Erdeljanovia, koji pozivom na Fischera, dinarsku rasu dovodi u genetiku vezu sa armenidskom, u emu mi vidimo pojam za huritski rasni tip. Po Kuliiu i Kherumian je utvrdio punu indentinost armenoidnog i dinarskog somatskog tipa. I Biasutti je u tome vidio generike slinosti i ujedno podsjetio na Borreby tip kao rasne tipove iz doba bronze, nalazei u tome zajedniki korijen iz koga su se razvili u Aziji i Evropi. Ova razmatranja poznatih naunika su upravo u skladu sa naom hipotezom o migraciji Kavkazaca na prostor zapadnog Balkana. Naa shvatanja potvruje i rad . Mikia (Beitrage zur Antropologie ..., Godinjak XXII CBI, 1984, 102), kojim zakljuuje da je na Balkanu dolo u periodu bronze do brahokranizacije. A u toku eljeznog doba taj je proces jo izraeniji pa poinje i proces dinarizacije. Paleobalkanska (ilirska) komponenta se ne moe iskljuiti iz istorije nijednog naroda na zapadnom Balkanu (R. Katii). Jer svaki narod ima svoju specifinu vezu sa istorijom tla. Ali su i neprihvatljive direktne etnike projekcije antikih etnija na dananje narode (R. Katii). Violetnost dinarskog rasnog tipa, najvjerovatnije vodi porijeklo od ilirskog psihikog tipa. Ono to daje najvie osobenosti kavkaskom licu, to je istaknutost i raznoobraznost noseva. Trag tih kavkaskih noseva moe da se prati kod nekih dinaraca, a svakako najee se sreu kod Albanaca.

Za Delmate bi se moglo pretpostaviti da nijesu bili huritskog etnikog porijekla. Ovaj zakljuak izvodimo iz injenice da njihova onomastika, obraivana od vie autora, a posebno od G. Alffoldy-a, M. Zaninovia i dr. nema mnogo zajednikog sa onomastikom junih Ilira to znai da nijesu govorili nekim od huritskih jezika, pa prema torne nijesu ni mogli biti Huriti. Radi pouzdanog utvrivanja etnike srodnosti, valjalo bi poi od komparativnih antropolokih istraivanja sa dva prostora, onog na Kavkazu i tzv. ilirskog i to paleoantropolokih na bazi ostataka skeleta, kao i recentnog stanovnita. U nedostatku relevantnih podataka dajemo izvode iz istraivanja recentnog stanovnitva u zapadnoj Gruziji, sovjetskih antropologa A. A. Vornova i A. P. Pestrjakova objavljenih kao Uporedne antropoloke osobine Abhazaca, (Tbilisi, 1987, 111): 1. Po morfolokim osobinama Abhasci se mogu smatrati kao lokalna varijacija balkansko-kavkaske rase. Ova rasa predstavlja prelaz izmeu sjeverno-evropeidskih i juno-evropeidnih varijanti, polazei od vidnog stepena njene depigmentacije. Ovakav zakljuak se slae i sa gruzinskim antropologom M. G. Abduelivili (Tbilisi, 1964), koji ovakav zakljuak proiruje na kolhidski antropoloki tip. 2. U predistorijskoj epohi adigejska plemena (kojima pripadaju i Abhasci) ivjela su na zapadnom Kavkazu i uestvovala su u genezi zapadno-gruzinskih etnikih grupa. 3. Serologini podaci (sistem ABO i Rh-faktor) recentnog stanovnitva, takoe ukazuje na znaajnu srodnost Abhazaca sa zapadno-gruzinskim grupama niskim sadrajem gena q (B) i visokim sadrajem gena r (O), i na specifinost ove etnike grupe.

() /o 19

q (B) % 7

r (0) o/o 74

Rh u % D d 65 35

Da bi smo utvrdili eventualno prisustvo sline uestanosti krvnih grupa izmeu zapadnog Kavkaza (Kolhide) i recentnog stanovnitva na hipotetikom prostoru naseljavanja Kolhiana, trebalo bi imati podatke o krvnim grupama za sjevernu Albaniju, to mi naalost nemamo. Zato emo se posluiti podacima za MZ Tuzi, gdje dominantno ivi stanovnitvo koje se deklarie kao albansko.
AB Primjedbe

Srbija (Raevina) Kali, 1940

Crna Gora, 1991. Opt. Podgorica 1991. MZ Tuzi, 1991.

41,97
36,72 36,32

35,31
45,72 46,66

15,48
12,11 11,68

7,42
5,44 5,33

Po St. Stefanoviu
Dr. D. Vuksanovi

44,88

42,18

9,13

3,80 159

158

(Podaci za krvne grupe za Crnu Goru, optinu Podgorica i MZ Tuzi, dobijeni od Dr D. Vuksanovia, Odjeljenje za transfuziju krvi pri klinikoj bolnici u Podgorici.) Kao to se vidi iz prednjih podataka, uee O grupe za MZ Tuzi je vee nego za Srbiju, Crnu Goru i optinu Podgorica, i ako mnogo zaostaje za ueem ove grupe u zapadnoj Gruziji (Kolhidi), to mi smatramo da je poslejdica izmijeanosti albanskog i slovenskog stanovnitva. Karakteristino malo uee grupe (7%) u zap. Gruziji, u MZ Tuzi se ponavlja sa neznatnim odstupanjem. I ako podaci ovih komparacija u potpunosti ne odgovaraju oekivanjima, oni nijesu ni kontraindikativni, ve naprotiv potvruju veu podudarnost izmeu krvnih grupa zap. Kavkaza i sjevero-albanskog stanovnitva. to je po naem miljenju znak vee etnike srodnosti izmeu posmatranih grupa. 3. Kultovi kod Ilira a) Religija kod Ilira Malo nam je poznato o duhovnom ivotu Ilira. No ako je etniko porijeklo Ilira bilo heterogeno, logino je da ne moe biti govora ni o njihovoj zajednikoj duhovnoj kulturi. A kada je rije o toj duhovnoj i etnikoj raznolikosti, osjeamo koliko je termin Iliri i ilirski vjetaki i isforsiran, nemajui drugog naziva za prostor zapadnog Balkana. U stvari taj naziv ne govori nita, sem to ukazuje na neke geografske pojmove i u jednom kratkom periodu o njihovoj dravnosti na jednom dijelu tog prostora. Kada se govori o duhovnom ivotu ilirskih plemena, onda je vano istai i o kojem se periodu govori, jer se kultovi mijenjaju vremenom i trpe meusobne uticaje (sinkretizam). Spoljni uticaji na kultove ilirskih plemena morali su biti znaajni poetkom istorijskog perioda, prvo grki, a kasnije rimskog panteona. U zadnjim vijekovirna rimske dominacije, sigurno je da su ovi uticaji djelovali integrativno u etnogenetskom smislu, ali i otuujue od svojih autohtonih korijena. Kad smo kod Ilira konstatovati vie etnikih komponenti a to znai i vie kulturnih kompleksa, logino je da na prilaz mora biti slojevit. Kod Predidoevropljana dominirao je kult boginje Velike Majke, kao nastavak neolitske kulture. Indoevropljani su donijeli panteon formiran na prostoru Kurgana pripontijskih stepa. Gdje su u osnovi oboavali prirodne pojave, boanstva nebeskog svoda, nepogode, grom, sunce i si. Prisutno je bilo i totemsko vjerovanje u neke ivotinje, kao ostatak iz lovakog perioda. Budui da smo utvrdili i dolazak nekih indoiranskih plemena sa kavkaskog prostora, kao i da smo se sreli sa terminom Arya (Arija), to na sanskritu znai plemeniti (ovjek), kao i sa terminom marjanu, vezano za vladajui sloj indoiranaca u dravi Mitani, logino bi bilo da se i indoiranski panteon naao na ilirskom prostoru (Skiti, Sarmati, Medi i dr.). Kod semitskih naroda (Mesopotamija) panteon se zasnivao na nebeskim tijelima, sunce, mjesec, venera (Itar). Itar se kod Vavilonaca zvao Nana, a na istonom Kavkazu u kavkaskoj Albaniji hram bo160

ginje mjeseca se zvao Nanar. Pa bi se reklo da se tu radi o uticaju mesopotamskih religija. Otuda vjerovatno i naziv mjeseca kod Albanaca hene. Predstava boga sunca (Heliosa) je znak kruga sa simbolom vjenog kretanja (rotacije) ili svastike. Ovakvi simboli se srijeu na votivnim spomenicima istonog Kavkaza, kao i na istim spomenicima na ilirskom prostoru. Strabon (XI, 4, 7), nam je ostavio i panteon kavkaskih Albanaca, ali na grkom jeziku. To su Helios, Zevs i Selena. Helios je bog sunca, Zevs je gromovnik, a Selena je boginja mjeseca, koja je mnogo potovana. Strabon nam je ostavio i opis funkcije reca i ceremonijal rtvoprinoenja. Mislimo da bi elemente istonokavkaskog kulta trebalo traiti na prostoru dananje june Albanije. Sa dolaskom huritskih plemena na zapadni Balkan, donijet je i huritski panteon bogova koji je bio originalan. O postojanju tog kulta na naim prostorima, mi smo se uvjerili posrednim putem tj. postojanja huritskog oltara (nie), na Medunu, o emu je ve bilo govora u ovom radu. Sada je jasnije, zato je Gencije u vrijeme rimsko-ilirskog rata ovamo poslao uu porodicu. Nije u pitanju samo tvrava, ve i svetilite na Medunu. On ih je poslao pod zatitu nacionalnog i vrhovnog boanstva" Haldi (Alalu). Ako je medunska tvrava sekundarnog znaaja, znai da se huritski kult odrao do Gencijevog vremena, a to je najmane 1.000 godina. Po veliini recipijenta i odvodnog kanala za krv, vidi se da je tu bilo masovno klanje, pa nije iskljueno da je uz taj ritual upranjavano i proricanje, kao u hramu Nanar na Kavkazu. Do sada, koliko nam je poznato o pomenutom kultu nije bilo govora, za to emo se na njemu malo due zadrati. O religiji Hurita znamo neto vie zahvaljujui pisanim izvorima Hetita i Asiraca. Po M. Elijade (Istor. verovanja i religija, Bgd. 1992, 127), Hetiti su preveli huritsku teogoniju oko 1300. g. st. e. iz koje se da zakljuiti da je postojao sinkretizam sa sumerskim i sjevernosirijskim predanjima. Dok nas asirski tekstovi obavjetavaju o huritskim kultovima iz vremena uratske drave sa podruja jezera Van. Ova su shvatanja u skladu sa istorijskim injenicama sa tog prostora. Padom mitanske drave oko 1350. g. st. e. Huriti se povlae iz gornje Sirije pod pritiskom Asiraca i Hetita, ka gornjoj Mesopotamije Sobom nose i svoje duhovno nasljee, koje su dalje razvijali u dravi Urartu oko jezera Van. O toj svojoj duhovnoj aktivnosti ostavili su znaajna materijalna svjedoanstva, rtvenike (nie), hramove, utvrene gradove i si. Po huritskoj teogoniji, Kumarbi je bio otac bogova na nebu. Na poetku je Haldi bio kralj, a Anu najznaajniji meu bogovima. Anu pada niice pred Haldi i slui ga. Ali poslije devet godina Anu pobjeuje Haldia i ovaj se sklanja u donji svijet. Tamo mu je Kumarba postao sluga. Tako je Haldi (Alalu), postao glavni bog donjeg kraljevstva. Jasno je i to, zato je bog donjeg svijeta postao kod Hurita glavno boanstvo. Huriti su ivjeli na planinskom prostoru Gornje Mesopotamije i Malog Kavkaza izrazito velike seizmike aktivnosti, to je sa potresima zemlje i tutnjavom, izazivalo kod stanovnitva strah od sila donjeg svijeta. Pa je najvanije i bilo zatititi se od htonskih sila, koju ulogu je dobio Haldi. Drugi po vanosti je bio Teep, bog nebeskih nepogoda (gromovnik), zatim njegova supruga Hepat. Vavilonska boginja
11 O poriieklu Ilira

161

Itar, na huritskom se zvala auka, a bog sunca je bio ivini. S proljea su slavili praznik Nove godine Purulli. Pod uticajem mesopotamskih vjerovanja, Huriti su potovali i ribe i biljke. Kao ostatak oboavanja biljaka imamo obiaj badnjaka kod Gruzina, a na ilirskim votivnim spomenicima esto urezanu granu ili drvo. Andrija Jovievi u svom radu o Malesiji (Bgd. 923, 135), pie o svetom drvetu u Kastratima, to mislimo moe da se radi o ostatku kultnih vjerovanja Hurita. Oltar pred kojim su molili vjernici boga Haldi, imao je oblik vrata udubljenih u stijeni (slijepa vrata), koja su simbolizovala ulazak u donji svijet. Na prostoru Urartu drave ima vie takvih vrata (nia). Na Medunu se jasno prepoznaju takve kultne graevine koje su pripalale vjerovatno Labeatima. Na prilazima medunskom gradu postoji takva nia, zatim recipijent i kanali za oticanje krvi rtvovanih ivotinja. Najbolje informacije o huritskoj religiji imamo iz natpisa, asirskim klinopisom, kralja Urartu Menua (810780. g. st. e.), sa nie posveene bogu Haldi u Toprakkale. Iz ovog natpisa se vidi da huritski panteon ima 79 bogova. Za svako boanstvo je predvien broj rtava koje mu pripadaju. Prva 63 boanstva su muka, ostalo su boginje. Glavnom boanstvu Haldi, je pripadalo 17 volova ili bivola, 34 ovce i 6 jagnjadi, Teupu 6 volova, 12 ovaca i tako redom. Ova su se ritualna rtvovanja prilagala odreenog dana u godini. Zadatak arheoloke nauke bi bio, da i na drugim prostorima potrai sline sakralne graevine, kao i ostatke kultnih vjerovanja u folkloru starobalkanskog stanovnitva sa ilirskog prostora. U srpskom jeziku postoji izraz Hala (Ala), to u narodnom govoru oznaava neku natprirodnu silu animalnog karaktera. U Leksikonu stranih rijei (Lj. Miunovi, Novi Sad, 1988), stoji jo i to: .. .jaka oluja, velika nepogoda. Mi drimo da bi ovaj izraz mogao biti ostatak imena huritskog boga donjeg svijeta Haldi (Alalu). Jedan ilirski vojnik iz Rizona sluio je rimsku legiju u Numidiji, Sjeverna Afrika. Podigao je spomenik i posvetio nekoliko stihova zatitniku grada Risna, Medauru. Medaurus je prikazan na konju sa kopljem u ruci (traki konjanik). Vie je naunika pisalo o ovom zagonetnom sluaju. I mi emo pokuati da damo doprinos ovom pitanju. Boanstvo u vidu konjanika-ratnika je vjerovatno bog rata, pa je vjerovatno i pripadalo konjanikim narodima. Mi smo ukazali u vie navrata u ovom radu, na postojanje ilirskih plemena iranskog (arijskog) porijekla. Alternativno ime za Arijce jeste Medi, Mide, Miani ili Madaji, to dolazi od matai = narod. Pa bi otuda i moglo doi ime Meda-uri. U poglavlju o ilirskim plemenima dali smo pretpostavku za pleme Ardiei, da je to moglo biti Ariei (Arije). U tom sluaju i Medaurus bi mogao biti boanstvo Ardiea (Ariea), koji su se u zadnje vrijeme ilirske istorije spustili na more. Ovo je boanstvo moda i pripadalo panteonu iranskih stepskih konjanikih naroda. b) Kult zmije O kultu zmije kao o paleobalkanskom nasljeu kod nas je pisalo vie autora, posebno M. Garaanin, A. Stipevi i dr. Kult zmije kod

Ilira nije po naem miljenju balkanskog porijekla, on je mogao biti donijet sa Kavkaza. Zmija je igrala ulogu zatitnika domaeg ognjita. Ona je htonsko boanstvo, u vezi je sa duom predaka a nije iskljueno da je mogla imati i totemsko znaenje. O tome moda svjedoe likovi zmije na pulenama brodova na novcu Skodre, Lissosa i Gencija. Ostaci ovog kulta su jo prisutni na prostoru Crne Gore, june Dalmacije i sjeverne Albanije. Postoji tzv. domaa zmija koja se ne smije ubiti, a u nekim krajevima zmiju hrane mlijekom kao na Kavkazu. A. Stipevi u svojoj knjizi o Ilirima (Zgb. 1989), daje fotografiju krsta na groblju u Tuzima, gdje ivi albanska narodnost, na kom je urezana zmija. Mi to tumaimo kao paralelno vjerovanje sa hrianstvom, odnosno ulogu zmije kao uvara groba i due pokojnika. Slino kao i kod Kavkazaca i kod Ilira su naeni, na arheolokom materijalu, prikazi zmije na metalnim narukvicama, ogrlicama i fibulama. Zmija je kod Ilira bila istovremeno i zatitnik doma i inspirator terora. O porijeklu kulta zmije kod Kavkazaca, ranije smo iznijeli pretpostavku da je mogao biti donijet iz Egipta, ali i iz Mesopotamije. c) Kult mrtvih Kultu mrtvih pripada i nain sahranjivanja. Ovo je najkonzervativniji elemenat duhovne kulture kod raznih etnikih grupa, pa je zbog svoje dugotrajnosti pogodan za raspoznavanje pojedinih arheolokih nalazita i pripadnosti pojedinim kulturama. Kod Ilira isto kao i na Kavkazu, u periodu bronze i gvozda I, osnovni nain sahranjivanja je u grobnim humkama. Pod humkom se obino nalazi vie grobova. Primjenjivano je kremiranje ili inhumacija. Ljeevi su polagani u zgrenom ili sjedeem poloaju, a kasnije u leeem. Najvjerovatnije da je veliina humke zavisila od drutvenog ranga pokojnika. Prilozi su bogati, u oruju, keramici i ukrasnim predmetima. Pojava ravnih grobova, Gajtan, Gostilj, Duschman i drugi paralelno sa humkama, analogan je istoj pojavi na Kavkazu. Ravni grobovi u Kolhidi su imali poljunani leaj, a pojava katakombnih grobova u dolini kumbina i u selu Selce kod Ohridskog jezera (Albanija)8 odgovara pojavi katakombnog sahranjivanja u ravniarskim dijelovima kavkaske Albanije. Vjerovatno su ti grobovi iz Selca pripadali Dassaretima, za koje pretpostavljamo da su doli iz kavkaske Albanije. Nemamo arheoloke dokaze o kultu rtvovanja odraslih ljudi kod Ilira. Dokaz rtvovanje djece imamo naeni skelet u zidinama gajtanske gradine i Arijanovo svjedoenje, da su Iliri, branioci grada Peleona zaklali tri djeaka kao i tri djevojke i tri crna ovna, kao rtve za odbranu grada od Makedonaca.9 Sa istonog Kavkaza (Kavkaske Albanije) nam je poznato da su prinosili ljudske rtve boginji mjeseca Ma, o emu pie Strabon.10 4. O mentalitetu Ilira Proniknuti u mentalitet ili etnopsihologiju jednog naroda ili etnike grupe, je sloen posao, a posebno kada se radi o antikom narodu.

162

163

Pitanje je i koliko ima pouzdanih informacija za takvu temu. No pored svega toga pokuaemo da bar donekle uemo u tu zagonetnu oblast ivota ilirskih plemena. Na to nas goni radoznalost i elja za saznanjem, da li je od tog mentaliteta ostalo neto kod sadanjih populacija sa biveg ilirskog prostora. Mislimo da u nauci nije sporno prisustvo ilirske komponente u psiho-somatskom smislu, kod recentnog stanovnitva na prostoru kojega su oni zahvatali. No kolika je ta komponenta kod pojedinih populocija dominantno slovenskog i albanskog porijekla, to je tema za sebe. Poznate su karakteristike dinarskog psihikog tipa, O kojima su pisali J. Cviji, V. Dvornikovi i dr. kao violentnost, agresivnost, osjetljivost, sujeta na sopstvenu linost i sl. Sada se mogu postaviti dva pitanja, koliko su ove osobine doprinijele u agresivnosti i kriminalnim radnjama koje su se odvijale na dinarskom prostoru tokom drugog svjetskog rata i kasnije? I da li neke od tih osobina predstavljaju ilirsko mentalno nasljee ili njegov dio. to se tie Albanaca, kod njih se atavistiko ponaanje zadralo vie nego kod drugih balkanskih naroda. O njihovoj sklonosti ka pljaki i nasilju je pisalo vie istraivaa. Mi emo se pozvati na Njemca Dr Kurta Hasserta, (Werderungen in Nord-Albanien, K. K. Geografische Gesellschaft, Wien, 1898, No. 5, 6, st. 355), koji pie o Malisorima: ... smatraju pljaku i rat kao svoje omiljeno zanimanje... Da li se i ovdje radi o elementima ilirskog nasljea u ponaanju, moda emo shvatiti, ako uspijemo neto vie da saznamo o ponaanju i mentalitetu Ilira, za koje pretpostavljamo da bi morali imati neku genetsku vezu sa Albancima. Naravno, kod ovakvih analogija se mora biti obazriv, jer ilirska plemena nijesu bila etniki homogena, pa je na zadatak toliko sloeniji a zakljuak nesigurniji. U vezi sa ovim, treba voditi rauna da mlae grke i rimske informacije pod pojmom Iliri podrazumijevaju plemena sa geografskog prostora Ilirika, a ne u etnikom smislu. Poznata je konzervativnost albanskog rodovskog drutva, koje je bilo odbojno za svake promjene u ponaanju. To je rezon vie za pretpostavku da taj mentalitet vodi porijeklo iz duboke prolosti koja je nejasna. Ako otkrijemo neto slino kod ponaanja ilirskih plemena, to je element u korist pretpostavke o nekoj genetskoj vezi Albanaca sa Ilirima, ili bolje rei sa nekim ilirskim plemenima. Ovakvom gleditu ide u prilog obiajno pravo albanskog rodovskog drutva, kao preddravna ustanova, koja je pokuavala da ograniava nekontrolisano refleksno ponaanje, kao ostatak ilirskog genetskog nasljea. Mentalitet jedne etnike grupacije, tamo gdje je prisutna tipizaija kolektivnog mentaliteta, je kompleksna pojava, koja je zavisna u prvom redu od genetskog nasljea, koji daje stabilnost ponaanju, zatim od fizike sredine u kojoj due egzistira ta grupa, kao i od socijalnih uslova u kojima se odvija taj ivot. Znai, psihike funkcije su samo prividno samostalne. One su uslovljene fiziolokim reakcijama, koje su genetski programirane i psihikim procesima. Genetika psihologija, koja istrauje ponaanje etniko-rasnih grupa ima dodirne take sa antropologijom. Naravno da nas interesuje mentalitet kao
164

kompleksna pojava, jer se ne usuujemo da ulazimo u njegovu analizu ni da ralanjujemo modulacije tog ponaanja na genetski programirano, psihosocijalno nasljee, uticaj ekologije, kulture, religije i dr. Nijesmo sigurni ni da je nauka danas spremna za jednu takvu analizu, ali smo zato ubijeeni da e se ejdnog dana, kada za to sazru uslovi, vratiti njihovom prouavanju zbog vanosti tih pojava za bie sopstvenog naroda. Nacije e se tim pojavama vratiti kada budu spremne za vivisekciju sopstvenog organizma, to e biti znak zrelosti. Za to se mi danas i ograniavamo samo na to, da pokuamo saznati neto vie o ilirskoj psihi i njihovom mentalnom kompleksu, jer se njima bavimo. Jer pretpostavljamo da e nam to pomoi da razumijemo neke savremene pojave i da e to moda interesovati budue istraivae pomenutih fenomena. Sve ostalo preputamo vremenu. Mi ovim ne prejudiciramo, da druge etnike skupine koje su imale udjela u konstituisanju mentalne slike populacija sa ovog prostora, nemaju udjela u formiranju njihovog mentaliteta, ve to preputamo drugim istraivaima. Mi smo kao ilirski prostor oznaili prostor naseljavanja Kavkazaca od Epira do Neretve. No, za temu o kojoj je rije, treba obuhvatiti daleko ire, jer na tom najsiromanijem dijelu Balkana, permanentno je dolazilo do demografske ekspanzije, a time i njihovog irenja na sve strane. Taj proces traje i do naih dana. Po naem shvatanju u osvit ilirske istorije tj. u V v. st.e. na posmatranom prostoru smo imali 3 etnika sloja. Najstariji je sloj staro-balkanaca iz vremena neolita. To su mirni zemljoradnici i ribari koji se postepeno utapaju u novopridole Indoevropljane Irance (Arije), nomade stoare koji su doli krajem eneolita iz pripontijskih stepa. Ovi su nomadi ratoborni i dinamini, fiziki su vrsti, donose surovost sjevernih stepa, mentalno su inertni. I trei sloj stanovnita po naoj teoriji dolaze sa Kavkaza u vrijeme egejskih seoba, huritskog su porijekla i donose kulturu pozne bronze. Na veem su nivou drutvenog razvoja od starosjedelaca i uspjeli su, moda poslije vie sukoba, da se nametnu i da daju svoj peat prostoru na kom su se naselili. Sa kavkascima su dola i neka iranska plemena planinaca, kao sarmatski S vani (Spani, panji), zatim skitski Dasareti, Daorsi i sami Hilly (Hillvri). Huriti su agresivni brani, okretni i pragmatini. Razvili su se na pasivnom planinskom prostoru, to je uslovilo i navike za upade u bogatije prostore i pljake. O njihovim pljakakim pohodima govori se u najstarijim mesopotamskim pisanim izvorima iz vremena Sargona I i Hamurabija. Sa stvaranjem prve plemenske zajednice na jugu Ilirije, poinju i grke vijesti o njima, iz kojih moemo crpsti podatke o njihovom mentalitetu. No mora se biti oprezan sa tim vijestima, one se ne smiju uoptavati za itav ilirski prostor, jer jo dugo nee doi do njihove etnogeneze, ni tipizacije kolektivnog mentaliteta Ilira. Kada su u pitanju grke i rimske vijesti, a drugih nemamo, mora se voditi rauna i o njihovim predrasudama u odnosu ne samo na Ilire, ve i na sve varvare. Poznat je helenski rasizam. Za njih su svi varvari. ak i Rim165

ljani i onda kada su od njih bili pokoreni. Grci ne prihvataju nikakve kulturne razlike, oni smatraju da postoji samo njihova kultura. Grci su koegzistirali sa varvarima, ali se nijesu mijeali etniki. Zato je situacija izmeu njih uvijek bila konfliktna. Rimske predrasude su bile neto blae. Za njih postoje Rimljani, Grci i varvari. Rimljani su, zna se, bogom izabrani narod. Oni varvarima priznaju neto, ali to se ne moe uporeivati sa rimskim junatvom, rimskom religijom i rimskim vrlinama. Upravo smatrajui varvare za nia bia, davalo je Rimljanima pravo na osvajanje, kako bi zaveli rimske vrline i rimske zakone na tim teritorijama. Rimljani su objavili rat Teuti, ne zato to je ubijen njihov poslanik L. Carucanius, ve zato to su bili uvrijeeni to su ga ubili sjekirom i to nije pa viteki od maa. Upravo, htjeli smo da ukaemo da treba voditi rauna da su njihove vijesti optereene subjektivnou. Slika koju su nam ostavili grki i rimski pisci o naravi Ilira je vrlo nepovoljna i stereotipna. Ne dozvoljavaju im nikakve vrline, ve se u ime svojih vrlina suprotstavljaju njihovom varvarstvu, a Iliri su morali imati i neke pozitivne osobine. Iz mitologije znamo da su Iliri ili u pljaku na Delfe. A od poetka III v. st. e. Iliri se daju na gusarenje po grkim i italskim obalama, presrijeui njihove brodove. Oni su u tim gusarenjima bili svi repi, ubijli su i pljakali bez milosti. Zapovjednike brodova su ive spaljivali, kako pie Florus u svom Pregledu istorije rimskog naroda od Romula do Augusta. Sa time su najvie izazivali svoje susjede, pa su u njihovim oima postali sinonimi, zloina, mraka i inferiornosti. Prve vijesti o ilirskom ratovanju su one od grkog istoriara Tukidida.11 On pie kada su Spartanci ratovali protiv ilirskog plemena Linkesta, da su oni velikom vikom i uzaludnim vitlanjem oruja plaili neprijatelja, ali da su u stvari slabi i da ih je lako natjerati u bijeg, te da su njima juri ili bijeg podjednako asni. Dok rimski pisca Herodian12 pie: ... da su Iliri bili vrlo jaki i visoki i u boju i pogibljenju, uvijek spremni srnuti, ali su bili troma duha. Ovo je sasvim suprotno od Tukididova svjedoenja, ali to ne treba da nas zbunjuje jer je pitanje o kojima se Ilirima radi. Takva kontradiktorna miljenja o Ilirima su razumljiva, ako imamo u vidu njihovu etniku sloenost upravo ono to su sve Rimljane zvali Ilirijom. Za vrijeme rimskog imperatora Septimija Severa (II v.), porijeklom Panonca, u rimskoj vojsci Iliri i Germani zauzimaju prvo mjesto. Svakako zbog svojih vojnikih vrlina, no mislimo da bi to trebali biti pripadnici plemena zapadnog Ilirika, gdje dominiraju iranska plemena. Ilirska gusarenja koja su ih vodila u razbojnitva i zloin a kasnije njihovi esti ustanci protiv Rima, stvorili su sliku strave i uasa njima, kao da nijesu normalna bia. Tako rimski pisac Aulus Gellius (II v.) u svojoj knjizi Noctes Atticae (X, 4), govorei o udima varvarskih naroda, pozivajui se na Plinija Starijeg, kae o Ilirima: U istirn knjigama je zapisano da se smrtonosna arolija postie oima i dodaje ... da meu Ilirima ima ljudi koji ubijaju pogledom one koje posmatraju neko vrijeme srdito, a13 oni ljudi ili ene koji imaju tako kodljiv pogled imaju dvije 14 enice. Komentariui ove navode belgijski naunik Pierre Salamon, kae da su rimski pisci II v. zamiljali ilirske var166

vare kao demonski narod sa zlim oima, kod koga je pomijean ovjek i zvijer. Zamiljali su ih kao izolovan narod daleko od komunikacija u brdovitoj zemlji kojoj je teko prii. Kako se kod Rimljana mogla stvoriti takva slika o Ilirima. Da li je na to moglo da utie to, to je u to vrijeme u Rimu bila u modi tzv fiziognomija. To je bilo uenje po kome se mentalitet ljudi i naroda odreivao na osnovu njegovog fizikog izgleda. Pa je moda divlji izgled Ilira proizvodio odreene zakljuke, ili je to bila kazna za one Ilire koji su se, da bi izbjegli romanizaciju povukli u planine. Jer, dok je jednim Ilirima bilo mogue da preu u veu kategoriju civilizacije prihvatajui rimsku kulturu, drugima je slijedio povratak u varvarstvo. Te dvije opcije su kod svakog naroda uvijek mogue. Oigledno, da je istraiva psihologije Dinaraca V. Dvornikovi (18881956. g.), pisac Karakterologije Jugoslovena, neto znao o zlim oima Ilira i o njihovoj vezi sa Arnautima, kada je izveo onaj eksperiment sa arnautskim pogledom. On je kako sam pie, u Pei pred jednom kafanom namjerno izazvao jednog Arnautina kako bi uhvatio blijesak tog demonskog pogleda. Za Albance su vezana jo dva pojma, ije objanjenje moda treba traiti u praistoriji kavkaskih plemena. To su arbanaki ponos i arbanaki hod. Ne namjeravamo ulaziti u istraivanju ovih pojava, jer bi nas to daleko odvelo. Rei emo samo toliko, da mislimo da te pojave treba vezati samo za plemena sarmatskog porijekla, kao to su moda Svani, (pani ili Spani) kako su zvani u srednjem vijeku, o kojima je ve bilo govora u ovom radu.

Jo jedna osobina Ilira privlai panju, a to je njihov odnos prema novcu. F. Papazoglu pie o ranoj upotrebi novca kod Ilira, naravno, radilo se o grkom novcu.15 Ve od V v. st. e. sklapali su saveze za novac, a u prvoj polovini IV v. st. e. makedonski vladari su im plaali danak u novcu. Njihovi vojni savezi skoro uvijek su bili uslovljeni novanim naknadama. Tako je Agron, kae F. Papazoglu, postao saveznik Demetrija II za odreenu svotu novca, a Gencije nije htio da zapone rat s Rimljanima dok nijesu njegovi poslanici utvrdili ilirico signo 300 talanata koje mu je Persej (makedonski kralj) obeao. Mi u tim vijestima vidimo mogunost zaetka kasnijih pojava pohlepnosti na novac kod Albanaca, kao moguih nasljednika ilirskog mentaliteta. Formiranje mentaliteta jednog naroda je dugotrajan proces, to je sastavni dio razvoja etno-biogeneze. Za to mislimo da se karakterne osobine ilirskog mentaliteta nijesu razvile na Balkanu, ve su donijete sa Kavkaza. Da bi potvrdili tu pretpostavku pokuaemo da neto vie saznamo o ponaanju paleokavkaskih plemena u antici. Naravno koliko nam izvori to dozvole. Veina plemena Kavkaza, koja se pominju u antikim izvorima je porijeklom od Hurita sa Prednjeazijske visoravni. U IV-om poglavlju ovog rada, ve smo ukazali kako su ta brdska plemena upadala u Mesopotamiju za neradnih godina i kako su sa njima ratovali, vladar Akada Sargon I i Vavilonije Hamurabi. Iz ega se da zakjluiti da se jo u tom vremenu i na tim prostorima formirala navika za pljakom i nasiljem. Ovo se potvruje i kasnijim vijestima, koje nam donosi jermenski istoriar iz IV v. Mojses Horenaci. (Istorija Jermenije, Moskva 1893, 59), da je Nabukodonosor

167

I, protjerao Iberce (hurtska plemena) na zapad od desne (zapadne) obale Pantijskog mora. Ako znamo da se na jugu Iberije nalazila pokrajina Gogari, kasnija Gogarena, onda je logino da se taj progon uprvom redu mogao odnositi na njih. Razlog progona je mogao biti, da se jedanput ta agresivna pljakaka plemena udalje od Mesopotamije. Zapadno od Gogari (Goga), ivjelo je susjedno pleme Meschi ili Moschi. Ovo je vidljivo iz karte gruzinskih arheologa za VI v. st. e., i iz Die Welt der Antike, od Dr Alberta von Kampena, pa se sa ovim upravo dopunjavaju ili bolje rei komplementiraju vijesti koje nam donosi Mojses Kalankatuci u Istoriji zemlje Aluank (vidi Uvod), da su Iliri potomci Maeha (Mescha), to bi se u stvari moglo odnositi na Mesche, susjede Goga. A koji su mogli biti prognani zajedno sa Ibercima (Gogama), pa time i dobijamo vre elemente za hipotezu o dolasku Iberaca (Hurita), na ilirski prostor. Ali isto tako i jo jedno svjedoenje o odnosima semitskih stanovnika Mesopotamije i agresivnih brana sa sjevera. Ovi su odnosi u dugim vijekovima, a moe se rei i mileniumima bili pod stalnom psihozom straha i neprijateljstava. Pa je to nalo mjesta i u Bibliji, Novom Zavjetu, jer je tu, ako izuzmemo religiozni i moralni sadraj, saeto iskustvo i pamenje u prvom redu semitskih naroda, ijim se pripadnikom osjeao i apostol Jovan, koji u Otkrovenju, gl. 20, stav 8, kae: I izii e da vara narode (Sotona) po sve etiri kraja zemlje, Goga i Magoga, da ih skupi na boj, kojijeh je broj kao pijesak morski. Najvjerovatnije da se apostol Jovan oslanjao na proroka Jezekiju, koji je jedan od etiri glavna starozavjetna proroka, koji su ivjeli izmeu V i VII v. st. e. Jezekija u glavi 38. i 39, prorie o upadu Goga u zemlju Izrailja i njihov polom kao osvetu. Po njemu Gog je vladar u zemlji Magogu, ali isto tako i knez i glava Meseha i Tuvala. To su za Jezekiju narodi sa sjevera, koji e ugroziti Izraelj, ali e na kraju biti kanjeni od izraeljevog boga. Iz istorije Gruzije znamo da su Meseh (Meshi) i Tuval (Tabali) huritska plemena sa juga dananje Gruzije (Gogari). Nije jasno, da li je ogorenje proroka Jezekija na ova sjeverna plemena i prokletstvo koje baca na njih, osveta za stvarna pustoenja po Izraelju od strane ovih plemena ili je to strah od njihovog mogueg ponaanja, na osnovu iskustva donijetog ili steenog iz Vavilonije, gdje se prema njima gajilo neprijateljstvo, teko je rei. Savremeno tumaenje Biblije, za Goge i Magoge smatra da su starozavjetni narodi i da se u Novom zavjetu pominju kao sinonimi za Sotonu. Ovo je tumaenje prihvatljivo, ako znamo da su Jevreji u Vavilonskom ropstvu mogli upoznati lokalna predanja o agresivnim branima sa Sjevera i to u pismenoj ili usmenoj formi donijeti sobom prilikom povratka iz vavilonskog ropstva. Ovo utoliko prije, ako znamo da su po povratku govorili aramejski jezik, kojim se govorilo u Vaviloniji. Iz svega naprijed reenog proizilazi da bi Goge mogli biti stanovnici juno-iberske planinske oblasti Gogari (Gogarene), a Magoge pripadnici mianskog plemena Magi, poznatih jo kao mnogoboaki reci.

Ovi su zadnji ivjeli istono od jezera Urmije, prema Kaspijskom moru. Dakle, ovog naroda ima kao morskog pjeska, a Sotona ih je podvlastio i vodi ih na boj tj. pljaku semitskih krajeva. Zato apostol Jovan prorie za njih osvetu, kaznu s neba u obliku ognja koji e ih sve pojesti. Koliko su semitska plemena Mesopotamije bila preokupirana odnosima sa brdskim plemenima, izgleda da je to ulo i u njihova predanja i mitove, pa i u njihovoj drugoj svetoj knjizi Kur-anu imamo pomena o tome. Tako u Kur-anu, sura XVIII, stav 94, pie: Zulkarnejne rekoe oni Jedudi i Medudi ine nerede po zemlji, pa hoe li da izmeu nas i njih zid podigne, mi emo te nagraditi. Ovdje se jo oitije vidi strah od nasilnika. Zulkarnejne (Dvorogi), to je naziv za Aleksandra Makedonskog, koji, kada je doao tamo gdje sunce izlazi (sura XVIII, stav 92 i 93), narod je traio od njega da ih zatite od onih koji nerede prave. A nerede su pravili Medudi, radi se najvjerovatnije o Medima (Mianima ili kako ih Ptolomej zove Mediz), ije su pleme Magi (Magoge iz Biblije) i Jedudima to moe biti arapski naziv za gruzijsku pokrajinu Gogarenu ili samu Gruziju ije je grko ime Georgija (Dordija). Znai, radi se o istim narodima kao i u Bibliji. Zbog toga smatramo da je to bilo kolektivno pamenje Semita, koje je moglo biti prenijeto na Hanan i na Arabiju. Kako je Kur-an pisan oko hiljadu godina poslije pohoda Alekandra na Istok, anegdota o njemu koja je ula u Kur-an, morala je negdje biti zapisana. Jer je teko zamisliti da je toliko dugo mogla biti usmeno prenoena. Ovakva tumaenja su u skladu i sa islamskim teolozima koji kau da su Jedudi i Medudi dva plemena od potomaka Jafesa (Jafeta), to u stvari Magi (Miani) i Goge (Huriti) i jesu, jer ih ubrajamo u jafetske narode. Hasan Kafi Pruak, u Temeljima islamskog vjerovanja (Sarajevo, 1983. g.), kae da pria o Jedudi i Madudima nema vjersku podlogu, ve da je to samo predanje, od ega smo u stvari i mi poli. Ako traimo tragove ilirskog mentaliteta kod kavkaskih plemena iz vremena antike, iz vijesti antikih pisaca od Herodota do Ptolomeja, to iznosi vremenski 800 do 1500 godina razlike do hipotetine seobe Kavkazaca na zapadni Balkan, postavlja se pitanje da li te vijesti mogu biti mjerodavne za utvrivanje prvobitnog mentaliteta. Mi smatramo, da osobine koje su vezane za psihosomatsku prirodu ovjekove linosti mogu ostati nepromijenjene, ako su postojali ekoloki i socijalni uslovi za to. Jer hiljadu godina je kratki rok za genetske transformacije u koliko ne dolazi do etnikih mijeanja. Dok one osobine i navike koje su vezane za socioloku stranu ivota, mogu se mijenjati u takvim vremenskim razmjerama. Iz gornjeg proizilazi da bi informacije o kavkaskim plemenima iz antike, mogle dati doprinos iznalaenju nastanka tog mentaliteta, njegovih korijena tj. kolijevke gdje se formirao ilirski mentalitet. A to je onaj mentalitet kojeg izvodimo od Hurita i Subarta. Mi smo neke informacije antikih pisaca o kavkaskim plemenima ve dali tu i tamo kroz ovaj rad, pa e neke moda biti ponovljene.

168

169

Gaj Julije Solin (XV, 5),16 kae da: Halibi i Dagi u azijskom dijelu Skitije svojom krvoednou nimalo se ne razlikuju od najdivljih naroda. Halibi su bili poznati kao metalurzi, a po nama su se naselili u dolini rijeke Matisa u dananjoj Albaniji (gr. Halidonioi). I dalje: U oima oni (pleme Albani na ist. Kavkazu) imaju sivi zraak, zato nou vide bolje nego danju. Rufij Fest Avien (898922):" Ovdje blizu kaspijskih voda skita se junaki Skit, ovdje takoe ive svirepi Albanci. Tamo zauzima kameno polje krvoedni Kadusi, brzi Mardi... Masageti se pribliavaju toku zagluujue bunog Araksa, svirepo pleme od roenja, nepoznat im je miran ivot, imaju zvjersku duu. U njih je jelo i pie za njihove varvarske gutljaje smijeana konjska krv i zgruano mlijeko. Priscijan (Geografija 5669),18 pie: . . . zatim dolaze Tini, a za njima hrabro pleme Kaspi, potom ratniki sinovi svirepog boga Marsa, Albani. Strabon (X, 4, l):19 Albanci su vie privreni stoarstvu, a blii su nomadima, svejedno oni nijesu mnogo divlji i zato ne mnogo ratniki. I dalje govorei o zapadnom Kavkazu, Stanovnici nje (istone crnomorske obale) ive od morskog razbojnitva, imaju nevelike uske i lake lae, imaju po 25 veslaa, rijetko do 30, Grci ih zovu kamare. Ulaze u more svojim kamarama i napadaju teretne brodove ili na neko mjesto na obali, oni gospodare morem. Oni svoje kamare uzmu na ramena i odnose u umu. Dalje kae (XI, l, 16: . . . ne stupaju u meusobne odnose zbog samoljublja i divljine. Kavkaska su plemena bila konzervativna, zatvorena, slabo su komunicirali meu sobom, kako kau Grci zbog svoje sujete i oholosti, te su esto meusobom ratovali. Vrlo su se rano poeli baviti trgovinom. Mislimo, da prema onome to su nam ostavili antiki pisci o ponaanju plemena Kavkaza, osjea se izvjesna slinost na mentalnom planu, sa ponaanjem ilirskih plemena, a sa time utvrujemo i njihove genetske veze i prostor na kom je nastao taj mentalitet. Da li se kod savremenih naroda koji naseljavaju taj prostor moe nai neka veza sa mentalitetom tla? Danas taj prostor naseljavaju Tukmeni, Arapi, Kurdi, Jermeni i Gruzini, kao i neka manja plemena iranskog porijekla. Jermeni su rano doli, pa su od starinaca preuzeli, ne samo neke antropoloke odlike ve i mentalne, kao i pokretljivost duha i smisao za trgovinu. Od Kavkazaca starinaca ostali su Gruzini, erkezi i neka plemena u junom Dagestanu, to su i jedini ostaci huritskog stanovnitva. Gruzini su zadrali najvie staro-kavkaskih osobina, tradiciju, ponos brana, konzervativnost, smisao za trgovinu i pokretljivost duha. Nije teko uoiti slinost mentaliteta Gruzina sa nekim dijelovima recentnog stanovnitva tzv. ilirskog prostora. Gruzini se vrlo rado angauju u trgovakim poslovima, koji se ponekad granie i sa nelegalnim radnjama. Drugi narod sa sjevernog Kavkaza, takoe huritskog porijekla, koji se istie svojom agresivnou su erkezi. Ima jedna izreka u Crnoj Gori, koja nas vodi na pomisao, da su nai pretci u najranijim kontaktima sa ovim prostorom, osjetili njegov
170

karakter i na neki nain ga igosali. Izreka Prokleta zemlja dukljanska ne moe se odnositi na zemlju, prostor, ve na ljude koji je naseljavaju, koji zemlji daju karakter. U nauci je prihvaeno da su junu Italiju u antici naseljavala plemena srodna ilirskim, preko puta otrantskih vrata. I mi smo doli do istih zakljuaka, na to smo ve ukazali i to na osnovu slinosti imena ovih plemena sa imenima nekih antikih kavkaskih plemena, kao i na osnovu slinosti u onomastici i antropolokim tipovima. Sve ovo ukazuje na veliku mogunost da su i junoitalska plemena bila kavkaskog, odnosno huritskog porijekla, pa prema tome i nosioci huritskog genetskog nasljea i huritskog mentaliteta. Pokuavajui da proniknemo u uzroke ekstremno agresivnih pojava kroz istoriju zapadnog Balkana, odvelo nas je u istraivanje mentaliteta i ponaanja Ilira u istorijskom periodu, kao ranijih stanovnika na tim prostorima. Ako poemo od rezultata tih istraivanja, ini se da smo uoili neka ponavljanja u ponaanju, koja su pratila istoriju ne samo Ilira ve i njihovih huritskih predaka od njihove najdublje prolosti. Zapaanja o kontinuitetu agresivnog ponaanja i zakonomjernosti ponavljanja kroz istorijski period od oko 4.000 godina, nijesu rezultat samo siromanih istorijskih izvora, koje smo navodili, ve i kompleksnog prouavanja stanovnitva zapadnog Balkana i ireg kavkaskog prostora, njihovih psiho-somatskih, sociolokih, etnokulturnih i drugih osobina. Kao prva verifikacija ispravnosti naih zapaanja i mogunosti ovakvih pojava u istorijskom slijedu jedne etnike grupacije, bilo bi korisno provjeriti koliko je to u skladu sa savremenim naunim shvatanjima humane genetike. Zato ba genetike? Zato to svaka etnika ili rasna skupina trajno nosi svoje psiho-somatske osobine, iz ega proizilazi tendencija kontinuitet njihovog ponaanja. Drugim rijeima, radi se o upornosti odravanja genoma dotine rasne skupine, ili njenog ukupnog potencijala nasljednih osobina koje se prenose na potomstvo. Ako je i dolazilo do disperzije gena kod mijeanih etnikih grupa, prenijeti geni odgovorni za mentalno ponaanje, nijesu izmijenili svoje djelovanje. to znai da geni djeluju nepromjenjivo i u uslovima kada se nau u drugom genomu. Otuda upornost njihovog djelovanja. Naravno, uestalost tih pojava se smanjuje u dotinoj populaciji, srazmjerno razdreenosti odgovornih gena. U skladu sa savremenim darvinistikim shvatanjima, geni su podloni evolutivnim promjenama, ali na dugim vremenskim distancama, koje mogu prevazii ljudsko istorijsku iskustvo ako za to postoje uslovi. Iz ovoga bi proizaao i zakljuak da je u osnovi ovjekovo ponaanje davno programirano genetski, odnosno determinisano sopstvenim genotipom. To je u stvari ono to opredjeljuje tzv. ponavljanje istorije, ili drugim rijeima, to neki narodi kroz istoriju prave uvijek iste gre_ke. Naravno da se gornja konstatacija ne smije kruto shvatiti, jer se osnovno programirano ponaanje koriguje i kontrolie vrlo sloenim psihikim procesom. Moda funkciju tih psihikih procesa treba shvatiti poput principa modulacije u teoriji elekromagnetnih talasa. Odnos izmeu genetski programiranog faktora ponaanja i promjenjivih mo171

dulacija je sloen i varijabilan, ali ni u kome sluaju mehaniki. Izmeu ta dva faktora u svakom sluaju, izgleda, postoji neka povratna sprega. Djelovanje te sprege najbolje se oituje kada se srui odreeni drutveni poredak i kada zavlada bezvlae tj. kada prestane djelovanje socijalnih faktora. Tada kontrolna funkcija sprege poputa pa u ponaanju nastupa dominacija fizioloke psihologije ili drugim rijeima refleksi genetskog koda. to je drutvo na veem kulturnom i civilizacijskom nivou, socijalni i civilizacijski faktori su dominantni faktor u povratnoj sprezi. Meutim, to su drutva primitivnija strah postaje njen dominantni sadraj. Iz ovoga postaje jasna uloga krvne osvete u odravanju ravnotee u primitivnim rodovskim drutvima u preddravnoj formaciji. U tim zamrenim odnosima, izgleda, treba traiti vezu humane genetske i odvijanja istorije. Da li se sada ova zapaanja primjeena na ponaanju huritskih etnikih grupa i njihovih potomaka, mogu primijeniti i na druge etnike ili rasne skupine? Ne vidimo razloge zato ne bi. Kroz ovakav pristup nazire se na neki nain i demistifikacija istorije kao isto socijalnih, nacionalnih, ideolokih ili nekih drugh procesa. Ova razmatranja su i u skladu sa opaskom istoriara, da se istorija odvija po ritmu neke nepravilne sinusoide. to se tie biogeneze huritske etnike skupine ili drugaije reeno, ekolokim i socijalnim uslovima formiranja njihovog genetskog koda, u ranijim razmatranjima neto je o tome ve reeno. Ako taj dugotrajni proces posmatramo kroz korelaciju, borbe za opstanak i istorije, on se odvijao u surovim uslovima na brdsko-planinskom prostoru izmeu lanca Taurusa i jez. Urmije. To je siromana oblast gdje je stanovnitvo moralo biti hronino izloeno nedostatku hrane. Huriti nijesu bili ni jake fizike konstitucije, pa su te nedostatke i nepovoljne uslove egzistencije morali nadoknaivati agresivnim ponaanjem, (a ne proizvodnim radom), koje je trajalo hiljadama godina i koje je upisano u genetski kod. U tom procesu ostaje nejasno kakav su uticaj mogli imati mikro-elementi sa podrunog tla. Znai njihova agresivnost je egzistencijalnog karaktera. Dolaskom njihovih plemena na zapadni Balkan, nali su se u prirodnom okruenju gdje nije bilo bitnijih izmjena, a i socijalne ustanove su se vrlo sporo ili nimalo mijenjale, pa ni sa te strane nije bilo zahtjeva za promjenu genetskog koda. Jer poznata je tvrdokornost i konzervativnost kavkaskih plemena. Pa iz svega proizilazi da nije bilo ni promjena u mentalitetu tj. ponaanju huritskih plemena, u nauci nazvanih ilirskih, na zapadnom Balkanu. Ostaci ovog nasljea osjeaju se do naih dana kod recentnog stanovnitva na prostoru naseljavanja kavkaskih plemena. Mislimo da naa razmatranja nijesu u sukobu sa savremenim shvatanjima humane genetike i evolucione antropoloke teorije. Jer, kada se neka etnika grupacija, zbog posebnih ekolokih i socijalnih uslova, u borbi za opstanak, orijentie na pljaku vie nego na proizvodni rad, prednost za opstanak, to je normalno, imaju najsposobnije (najagresivnije) jedinke. Ako se taj nain egzistencije odvija, recimo, kroz 100 generacija, sigurno je da e biti favorizovan genotip onih koji se bolje adaptiraju. Taj e genotip postati dominantan u dotinoj etnikoj sku172

pini. Naravno, ovo pravilno vai i u drugim uslovima egzistencije. Eto, pod time mi podrazumijevamo upisivanje ponaanja u genetski kod. Sada smo duni odgovoriti na pitanje, da li naa razmatranja imaju rasistiki pristup? Jer, injenica je da se termin rasistiki esto puta olako koristi, a kao reakcija na nacistiku ideologiju o vioj rasi, koja je trebala da opravda pravo na dominaciju njemake nacije nad drugima. Iz odbojnosti prema toj teoriji prelo se u drugu krajnost da se isticanje psihosomatskih razlika meu rasnim ili etnikim grupama bez razloga proglaava za rasistike teorije i tamo gdje za to nema nikakve osnove.
NAPOMENE: Arnaldo Momigliano, Jornal of Roman Studies, Rom, 1963, 98. A. Stipevi, Iliri, Zagreb, 989, 129. 3 A. Benac, Apoort a l'etude des processus ethnogenetigues et a'la demilitation teritoriel des tribus illyrienes. Iliria IV-Tirana 1976. g. 4 Jovan Cviji, Sabrana dela, knj. 4, tom l, Bgd. 1987, 112. M. ufflay, S i A, Bgd. 1923. A. Jovievi, Malesija, Bgd. 1923. 5 Kao pod 2, str. 65. 6 Bran. Male, Knjiga o Balkanu, BGD. 1937, 257. 7 Herodiani, Historiarum libri VIII, II, 9. 8 Kao pod 2, str. 189. 9 Arijan, Aleksandrova vojna, Knjiga I, Zagreb, 1952, 24. w Strabon, XI, 4, 7. 11 Tukidid (455396), napisao spis O peloponeskom ratu u 8 knjiga. 12 Herodijan (170240. g.), Rimski istoriar, napisao Istorija carstva od smrti Marka Aurelija u 8 knjiga. 13 Aulus Gellius, rimski pisac iz II v. n. e. Napisao Noctes Atticae u 20 knjiga. Kompilatorsko djelo, koristio starije pisce. i Pierre Salmon, Iliria N=l, Tirana 1986. g., 210. 15 F. Papazoglu, Iliri i Albanci, Bgd. 1988, 156. 16 Gaj Julije Solin (XV, 5), Kemal Aliev, Antinie istoniki, Baku 1987, 91. 18 Rufij Fest Avijen (IV v.), Descriptio orbis terae. (898922) Antinie istoniki, Baku 1987, 98. 19 Strabon, Geografija, XI, 4, 1.
2 1

173

IX. LINGVISTIKA

(Tragovi ibero-kavkaskih jezika na ilirskom prostoru) Za to to nam sama arheologija nije omoguila da prodremo u dubine davno nestalog ilirskog svijeta, mi smo prili multidisciplinarnoj metodi. Lingvistika se u ovom istraivanju nametnula kao njegova glavna komponenta. Ne zato to je neko tako htio, ve zato to nas je rudna ica tamo odvela. Kojim su jezikom ili jezicima govorili ljudi kroz duge milenije na zapadnom Balkanu ili tzv. ilirskom prostoru, mi ne znamo, ne znamo ni kakva je bila sudbina tih jezika. I tu bi zaista bilo riskantno postavljati neke hipoteze. No jedno ipak moemo. Moemo napraviti neki redosljed etnikih grupa koje su se izmjenjivale na ovom prostoru pa bi to u neku ruku i bila istorija jezika zapadnog Balkana. Poimo od arheolokog nalazita, okapine Crvena stijena, do sada najveeg peinskog nalazita praovjeka u svijetu (. Basler 1975). Boravite staro bar 80 hiljada godina, a naputeno pred poetak mlae bronze. Kulturni sloj od 20 m pokazuje kontinuitet i samostalnost. Krajem IV milenija u Crvenoj stijeni poinje razvoj neolita, kojega karakteriu zemljoradnja, stoarstvo, grnarstvo i tehnika glaanja kamena. Ova kultura pripada predindoevropljanima. Ovaj stepen razvoja predpostavlja organizaciju plemena, odreenu podjelu rada i naravno razvijenu komunikaciju u kojoj jezik igra glavnu ulogu. Kakav je bio to jezik, koji je prostor obuhvatao i to se desilo sa njime mi ne znamo. U sljedeoj etapi, stanovnici na priobalnom dijelu ovog prostora pripadali su cirkummediteranskom sloju u koje podrazumijevamo i Pelazge, kojima su pripadali i Enhelejci. Od Grka znamo da su Pelazgi govorili barbarskim jezikom, a za Enhelejce da nijesu govorili helenskim jezikom. Mi o njihovom jeziku ne znamo nita, jedino su pretpostavke da je bio srodan jeziku Filistejaca. Svakako da u toponomastici i onomastici posebno Jadranske i Jonske obale, ima ostataka od tog jezika. Sljedee etnike grupe koje su se spustile sa sjevera na ovaj prostor, bile su indoevropska nomadska i stoarska plemena iz Pripontijskih stepa. Oni su donijeli protoindoevropski jezik ili vie dijalekata ovog jezika. Skloni smo da vjerujemo da je pripadao iranskoj grupi satem jezika, te da je bio srodan trakom. Ovaj jezik je imao vremena da se razvije od eneolita do mlae bronze, tj. do dolaska kavkaskih plemena. Izvjesno je i to, da je i od ovog jezika ostalo na terenu toponima i onomastike, a najvjerovatnije i neki tragovi u savremenom albanskom jeziku.
175

U jednom duem vremenskom periodu od kraja srednje bronze, do poetka gvozdenog doba, zapadni Balkan je bio izloen novim najezdama i naseljavanjima. To je vrijeme tzv. egejskih seoba. Imamo arheoloke dokaze da su se zapadno od linije Neretva Bosna, naselila plemena iz Srednje Evrope, nosioci kulture polja s urnama. Oni su najvjerovatnije bili nosioci nekog indoevropskog jezika, keltskog, germanskog ili balto-slovenskog. Na tom prostoru su se naselila jo i neka panonska plemena, koja su mogla donijeti jezik slian Daanima, Getima i Traanima koji su prema svemu sudei pripadali iranskoj satem grupi. Na istoku od pomenute linije naselili su se, po naoj tezi kavkaska plemena. Ona su donijela kavkasku kulturu, pa prema tome i ibersko-kavkaske dijalekte ili bolje reeno najmanje dva jezika. Jedan koji je pripadao zapadnom Kavkazu (Kolhida) a rasprostro se zapadno od rijeke Matisa do Neretve i istono-kavkaski jezik koji je obuhvatio prostor izmeu Epira i rijeke Matisa. Ibero-kavkaski jezici nijesu indoevropski, oni ine posebnu jezinu grupu, zajedno sa Huritima, Protohetitima i Subartijcima. Na ovom prostoru smo zapazili postojanje Arijskih (Mianskih) plemena, ije nam vrijeme dolaska nije jasno, koji su govorili jednim od iranskih govora. Zato moramo biti svjesni da je na tzv. ilirskom prostoru, dugo vremena korieno vie raznih jezika i dijalekata. Do kakve je interakcije dolo izmeu kavkaskih, iranskih i zateenih indoevropskih jezika mi ne znamo. Ne moemo rekonstruisati ni njihove odnose. No moe se pretpostaviti da su dugo koegzistirali, zbog razreenosti prostora i zbog razliitih kultura. Sada se namee pitanje, to je to bio ilirski jezik? Odgovor moemo dati kada utvrdimo to su to bili Iliri. U svakom sluaju nije mogao biti jedinstven jezik, ne samo na itavom ilirskom geografskom prostoru, ve po naem miljenju ni na prostoru izmeu Neretve i Epira, iz razloga koji smo ve naveli. Pitanje je samo u kojoj su mjeri ti ilirski jezici bili isti kavkaski ili kavkaski sa veim ili manjim indoevropskim primjesama. Na alost ni to ne moemo da utvrdimo, jer nam od ilirskog jezika nije ostalo nita sem nekih toponima i onomastike. Metodom komparacije i rekonstrukcije, toponima, hidronima i onomastike izmeu pomenutog ilirskog prostora i Kavkaza, odnosno Kavkaskih jezika, utvrdili smo i odreeno prisustvo kavkaske onomastike, kao i to da jedan manji dio albanskog vokabulara ima kavkaske korijene, to potvruje njegovu vezu sa ilirskim. Ovo se naravno odnosi na onu manju starobalkansku komponentu albanskog jezika, bez indoevropskih i turskih primjesa. Vrei komparaciju za 500 savremenih albanskih rijei svakodnevne upotrebe, sa odgovarajuim iz gruzinskog jezika, za svega 3% smo nali da imaju zajedniki korijen. To bi znailo da bi oko 15% rijei starobalkanske osnove u albanskom imalo ibero-kavkasko porijeklo. To je dovoljno da se utvrdi da postoji veza izmeu ovih jezika, ali nedovoljno za dokaz da je albanski jezik ibero-kavkaskog porijekla.
176

Osniva uporedne filologije Njemac Franc Bopp i njegov kolega A. Schleicher su prouavali albanski jezik, pa su miljenja da: Ako je ilirski jezik pripadao porodici indoevropskih jezika, onda se to ne odnosi na starobanlkansku osnovu albanskog jezika. Prihvatamo njegovo miljenje da starobalkanska osnova albanskog ne pripada indoevropskoj grupi. Meutim, njihova premisa da je ilirski pripadao indoevropskim jezicima, po naem miljenju nije niim dokazano, bar to se tie prostora istono od Neretve. No to je bilo nauno shvatanje tog vremena. Porijeklom albanskog (b.) jezika bavili su se pedesetih godina ovog vijeka i sovjetski filolozi J. Mar i N. S. Deravin. Oni su uporeivali albanski jezik, sa savremenim jafetskim kavkaskim jezicima i ustanovili da albanski jezik sadri kavkaskih elemenata vie nego drugi jezici indoevropskog sistema. Ovo gledite je u skladu sa naim istraivanjima (BSE 1950, T. 2, 50). Nejasnoe u albanskoj filologiji oko porijekla dominantnog dijela starobalkanske osnove tog jezika bi se moda mogle pojasniti, ako bi se izvrila komparacija sa staro-frigijskim. A evro zato. Vjerujemo u ispravnost Herodotovih vijesti da su maloazijski Frigi porijeklom Brigi iz dananje srednje Albanije. Za Frige se smatra da su Indoevropljani. Isti Herodot (II, 2), kae da se na frigijskom hljeb zove bekos. Hljeb se se na albanskom kae buke, to je slino, pa nam se ini da bi bilo opravdano istraivati u tom pravcu. Ovakva se gledita osnauju i arheolokim nalazima frigijske keramike iz Gordiona, izloena u Arheolokom muzeju u Istambulu. Ova keramika ima dosta zajednikog sa ilirskom keramikom iz istog perioda. U tom smislu shvatamo i radove ruskih paleo-filologa I. M. akonova i V. P. Neroznaka o frigijskom jeziku (PHRYGIAN, New York, 1985), iz kojih se moe naslutiti veza frigijskog i ilirskog jezika, odnosno izvjesni elementi u starobalkanskoj osnovi albanskog. Jedan dio materije, koji moda pripada lingvistici, o pitanju porijekla imena ilirskih plemena, dat je u poglavlju o ilirskim plemenima, a po pitanju ilirskih prezimena, u poglavlju o etnologiji. Ubijeeni smo da se pitanje porijekla Ilira ne moe rijeiti bez prouavanja kavkaske paleolingvistike, paleoetnografije kao i kavkaske arheologije.
1. Onomastika (antropo)

Logino je pretpostaviti da su Kavkasci, donijeli sobom svoja lina imena, svoja predan ja o mitskim precima, koje ima svako pleme na odreenom stupnju razvoja i naravno svoja plemenska imena o kojima je ve bilo govora. Ako je ova pretpostavka bila ispravna onda bi tragove tih imena morali nai u ilirskoj onomastici kao i kod Albanaca, ako su oni njihovi duhovni hereditari.
12 O porijeklu Ilira

177

a) Ako pogledamo imena koja se javljaju u mitskoj genealogiji Gruzina i Kavkazaca uopte, a koju nam je ostavio Leonti Mroveli,1 episkop iz XI v. n. e., uoiemo slinost sa ilirskim i albanskim imenima: Bardos, Targamosov sin i predak kavkaskih Albanaca. U Malesiji se esto javlja ime Bard, Bari (Bijeli), kako danas tako i u prolosti. I u mletakim izvorima pominje se ime Palj Bardit. U Gruziji se danas takoe javlja muko ime Bard. Prvi kralj Ilira bio je Bardilis. Ovo je do nas dolo iz grkih izvora. Vjerovatno nastavak illis moda znai blagorodni (Bard ili). Na osnovu ovog imena se moe zakljuiti i o porijeklu ilirske dinastije. Gardabos, sin Kartlosa, eponim junih Iberaca na Kavkazu. Nasljednik ilirskog kralja Bardilisa bio je Grabos. Mislimo da postoji neka etimoloka veza izmeu ova dva imena, upravo da su se vremenom izgubila dva glasa, a i d. Garda, je bio voa plemena Kasita (predpostavlja se da su u srodstvu sa Huritima), koji su upali u Vaviloniju u XVIII v. st. e. Lekos, je takoe sin Targamosa rodonaelnika kavkaskih naroda. Lekos doe od Leg. Legi su istonokavkasko pleme, ivjeli su pored Hila (Hela).2 Meu Amazonkama i Albancima ivjeli su Heli i Legi (Strabon V. 5) i Plutarh (gl. 35, str. 638). Legi su pretci savremenih Lezgina. Gruzinci sve Dagestanske planince zovu Leki (Lakci), a Jermeni Lakk. Leg, Lag, Lek, Lakk je na starokavkaskom znailo ovjek-rob.3 U katolika sjeverne Albanije i susjednih Crnogoraca i Srba ime Lek, Leka, Ljeka, Leko je esto. Pogreno je, mislimo, to ime na ovom prostoru uvijek dovoditi u vezu sa deminutivom od Aleksandar, Aleks. Kuhos, od ostalih imena iz gruzijskog predanja, moda bi se mogla nai neka veza imena Kuhos-a sina Kartlosa i topponima Kukes ili imena iz sjeverne Albanije Kukel.4 Inae, u albanskom kuh, znai gdje, a kah kuda, to moe da bude siptomatino u vezi sa predanjem. Vahtang (Vahta), epski car Kartilije (Iberije). Savremene ime u Gruziji, Vahta. Isto tako savremene ime kod Malisora, katolika. Vata, to je skraeni oblik od Vahtang. Mirdat, takoe epsko ime cara Katrlije. Mirditi, plemensko ime u Sjevernoj Albaniji. Sasvim je u duhu plemenske tradicije malisorskih i crnogorskih brdskih plemena, da ime izvode od mitskog pretka, a ne od dobar dan. To bi bio izuzetak. Te smatramo da bi rod, bratstvo, Mirdati u osnovi mogao biti eponim Mirdita, ali da se na to zaboravilo i malo udaljilo po zvunosti tokom vremena. Ima jedna verzija da su Mirdite, pleme Mirdati koje su Vizantinci doveli sa Istoka na Balkan kada su Turci napali njihove posjede. Gaios, sin Kartlosa. U Sjevernoj Albaniji, Ga, toponim. b) Ako idemo tragom ilirskih imena iz Junih oblasti, koje su dali G. Alfoldv, M. Garaanin i F. Papazoglu u svojim radovima, vidjeemo da emo za mnoga kod njih nai odgovor u savremenim i starijim imenima sa Kavkaza.
178

Ni malo ne iznenauje injenica to meu imenima ilirskih plemena sa sjevera, Histra, Liburna, Delmata, Japoda i dr. ne nalazimo nikakve slinosti sa albanskim ni sa kavkaskim imenima. Ovo je u skladu sa naom tezom o kavkaskom stanovnitvu izmeu Epira i Neretve. Agirus, G. Alfoldy5 nam saoptava ilirsko ime iz rimskog perioda izmeu Doclee i kodre. Ime ima romanizovan zavretak us. Agir, je savremeno ime kod Kolhiana, a kod sjevernih Albanaca odgovara imenu Agim. Teuta, ilirska kraljica. Teutam, djed voe Pelazga u trojanskom ratu (Ilijada II, 840). Znai Teuta bi moglo biti pelastiko ime. Tamarijanus, ime uglednog graanina Duklje, romanizovano ime kavkaskog porijekla. Tamar je ensko gruzijsko ime (carica Tamar). Tamara je i toponim u Klimentima.6 Skerdilaid, je ime brata kralja Agrona. Ovo ime je sastavljeno iz dva dijela, Skerdi-laid. Pretpostavljamo da drugi dio znai neki pridjev, dok prvi ima vrlo slian oblik sa natpisom na jednom primjerku novca Gencija, Skordi-non, te pretpostavljamo da je Skerdilaid, romanska deformacija imena kojeg su Iliri mogli izgovoriti kao Skordilaid, a znailo je neto kao skadarski, skadranin, jer je po naem miljenju stari naziv Skadra bio Skorda. Pleurat, ime dva kralja iz ardejske dinastije. Ime je najvjerovatnije postalo od etnonima Plereji, plemena koje je ivjelo izmeu Boke i Peljeca. Sadanje malisorsko ime Prel, vjerovatno je nastalo metatezom od skraenog oblika imena Pleurat, Pleur = Pre(u)l. Agron, ilirski kralj, Agron je kavkasko muko ime. Da li moda ovo ime ima neke veze sa imenom grada Agruvium-a, za kojeg se pretpostavlja da je bio lociran na mjestu dananjeg Kotora. Iz karaktera imena ardejske dinastije (Pleurat, Skerdilaid, Agron) odreuje se i kolijevka te dinastije, a to je prostor izmeu Skadra i Peljeca. Baton, voa ilirskog ustanka. Na kartlijskom jeziku batoni znai gospodin, iz ega bi se mogao izvui zakljuak da to nije bilo ime ve titula. Imali smo dva Bata u isto vrijeme (bello Batoniano), jedan je voa Desidijata u istonoj Bosni, a drugi neto zapadnije voa Breuka. Teko da se u dva plemena u jednom trenutku nau dva voe sa istim imenima. Loginije je da je Bato bila titula, koja je mogla da znai, gospodar ili gospodin, titulu plemenskog poglavice. Po Herodotu (IV155), kod Libijaca se kralj zvao batos. Nindija, ilirsko ime kod Alfoldy-a,7 Mindia gruzinsko muko 8 ime. Catta, ilirsko ime kod Alfoldv-a),9 Kato ensko ime kod Gruzina/ Tana, ime ilirske boginje, a kod gruzina Tanana, ensko ime.11 Tertulla, esto ime u Duklji,12 a kod Gruzina Tetrua ensko 1 ime. Cetto, ilirsko muko ime,24 ito, muko ime gruzijsko.15 Nanus, ilirsko ime iz Prizrena,15 a Nana ensko gruzijsko ime.'7
179

20 Gelijan, ilirsko muko ime, kod Gruzina Gela, muko ime.21 22 Nonii, ilirsko muko ime, kod Gruzina None muko ime.23 Turo, po Alfoldiy-u ilirsko ime iz june Dalmacije. Kod Gruzina je bio obiaj davanja imena po ivotinjama, pa pomisao vodi da to ime potie od divljeg kavkaskog goveeta, tur. Meutim u Gruziji jo daju staro ensko ime Turpa, to znai, draga, mila, ljubljena. Pa za Turo nije ni ova varijanta iskljuena. Ime Tur se javlja kod Klimenata, a Turo kod Crmniana u prolom vijeku, (Turo Plamenac). Dasso je ilirsko ime. Ovo se ime pominje i u vedskim epovima (Rid-vedama). U junoj Italiji (Gnatia) javlja se u antici ime Dazet (V. Pizani, Gli Iliri in Italia, 1976, 69). Najvjerovatnije da se radi o imenu istog porijekla kao i ilrskog Dasso, tj. etnonimu plemena Dassareta, koji su u srodstvu sa junoitalskim Dauinima. Kao nastavak tradicije ovog imena moe se smatrati albansko ime Dasija, pa ak i ime srpskog upana Dese i ensko ime Desa. Prema Bongard-Levinu (Drevnie civilizacii, M. 1989, 221), dasa na vedskom (arijskom) znai rob. Ovo nas asocira na istono-kavkaski prostor u susjedstvu postojbine Dassareta, gdje se javlja rije (vjerovattno huritskog porijekla), leg, lek, lak, to takoe znai ovjek, rob. Od ovih rijei imamo imena Leka, Leko, Lako. Usuujemo se na pomisao da davanje ovih imena u praskozorju civilizacije, na prostorima gdje su se mijeale rase i kulture ima neki dublji smisao. Smisao shvatanja ovjekove sudbine kao zavisnog bia, kao neijeg roba, tj. indentifikovanja smisla ovjeka i roba.

zrna.

19

Pakonia, ensko ilirsko ime,18 a Pakuna, muko ime kod Gru-

c) Ima gruzijskih imena koja se javljaju kod Albanaca ali i u pograninim slovensko-albanskim sredinama, kao: Vako, Buku, Bao, Beo, Tanana (Tanu), Gola, Gorda, Pata, Cola, Lale, Zober, Irma, Lela, Na ta, Nino, Nukria, Nuo, ukia, Coca, Cicia i dr. Mnoga od ovih imena su u stvari nadimci. d) Gruzijska imena koja se srijeu kod Albanaca u identinom ili neto izmijenjenom obliku. Imena Albanaca su slojevita, u zavisnosti od uticaja konfesije i strane kulturne dominacije. Najarhainija su imena kod katolika, naravno ako zanemarimo ona dola stranim uticajem ili hrianstvom. Kod muslimana, arhainost moemo traiti samo u prezimenima, jer su im imena turskog, arapskog ili persijskog porijekla. U nastavku su data kavkaska imena, koja se sreu kod Albanaca: Ejet, Ajet, ime legendarnog vladara Kolhiana. Ujedno i najstarije ime koje znamo sa Kavkaza. Da ovo nije samo legendarno ime, saznajemo od Arijana (IV v. st. e.), koji saoptava, kada je doao u Kolhidu da je ime Ejeta bilo savremene ime kod Kolhiana. A i Strabon pie: ...a to ime u domorodaca postoji kao narodno. Kod savremenih Sjeveroalbanaca ovo ime se javlja u obliku: Ajet, leto, Dieto. Gogo, kolhidsko savremene ime, u Iberiji postoji oblast Gogarena. Isto tako i kod sjevernih Albanaca postoji ime Goga.
180

Keko, savremene ensko ime u Gruziji, javlja se i u sjevernih Albanaca kao nadimak Keko (ruan). Nucu, gruzijsko ime. Kod sjevernih Albanaca se javljaju u obliku Nuc, No, Nucul. Dondu, savremene muko gruzijsko ime, ili ensko Dodo, to bi trebalo da odgovara mukom imenu Dod-a, kod malisorskih plemena. Rostom, muko ime kod Gruzina. Moda odgovara mukom imenu kod sjevernih Albanaca, Rust. ota, muko ime kod Gruzinaca (ota Rustaveli) vrlo esto ensko ime kod sjevernih Albanaca, a rede i muko. Hill (Hilar), antiko ime kod kavkaskih Albanaca, znai ovjek iz ume. Hilj, muko ime kod sjevernih Albanaca. Ku ili Kas, najstarije ime za Kolhiane (pretpostavlja se egipatskog porijekla). Kod Albanaca se javlja prezime Kui, prema tome logino je pretpostaviti da je postojalo i lino ime Ku. Lega, savremene muko gruzijsko ime, odgovara albanskom imenu Leka. Gela, muko gruzinsko ime, Djelja ensko sjevernoalbansko ime. Gelja, praotac plemena Gruda. Bukur, muko ime kod Gruzina, a kod kavkaskih Albanaca Bakur. Bukur na albanskom znai lijep. Canaa, savremene prezime u Abhaziji (Gruzija) i gradi na V. Kavkazu; Cana, prezime kod kosovskih Albanaca. Birtvel, muko gruzinsko ime, u albanskom bir znai sin. Nua, ensko ime u Gruziji, a u junoj Albanaji Nua je muko ime. Nunu, ensko Gruzijsko ime, a kod Albanaca nun znai unuk. Boco, muko ime kod Gruzina, Baco muko ime kod malisorskih plemena. Ima gruzijskih imena koja se ponavljaju kod Albanaca, ali u drugom znaenju, to znai da su vremenom izgubila pravo znaenje, ali nijesu zaboravljena ve su promijenila ulogu kao na primjer: Nona, kod Gruzinaca ensko ime, kod Albanaca majka. Mama, kod Gruzinaca znai otac, a kod Albanaca Mamo, muko ime. Koo, kod Gruzinaca ovjek, a kod Albanaca muko ime. Deda, kod Gruzinaca majka, a kod sjevernih Albanaca muko ime, ali ponekad i tepanje majci (mama) dada. e) Tumaenje nekih ibero-kavkaskih rijei, koje mogu nai odraza u albanskom. Puri, na gruzinskom hljeb, pura u Hercegovini kaamak, vjerovatno ostatak ilirskog. S kami, na gruzijskom stolica, isto to u albanskom. Ho, (izgovara se po) u gruzinskom da, u albansko po da. Ulamar, na lezginskom prolazi, na albanskom udha e mar (ula e mar), srean put. Iz ovog primjera se vidi iz kakvog su pojma nastali obiaji dnevne komunikacije meu ljudima. Bukvalno prevedeno, albansko ula e mar znai uzmi put to je jo blie lezginskom prolazi .
181

 da je dobar dio dananjih staroalbanskih imena kavkaskog porijekla, i da su dola do naeg vremena najvjerovatnije posredstvom Ilira, i da je tvrdokornost kavkaske tradicije preivjela vae od tri hiljade godina, a da njeni nastvljai i nijesu toga svjesni.
2. Toponomastika Prije nego priemo prouavanju onih antikih toponima koji su dospjeli do nas, a ija su imena pretrpjela razne transformacije, bilo bi dobro da ujemo to o tome misli jedan savjesni Grk, Strabon (IV, glava 18), . . . grko se neznanje poveava sa udaljenou. to se tie rimskih pisaca oni oponaaju Grke, ali ne udaljavajui se odvie od njih. Jer ono to oni kau, zapravo je prevod od Grka, a ono to iznesu sami od sebe, ne pokazuje ba ljubav prema znanju. Tako, svaki put kad oni naprave (Groi) propust, drugi (Rimljani) ne upotpunjuju ih mnogo, osobito to se tie imena (geografskih), ona koja su najpoznatija veina ih je nadjenuta od Grka. Pisane vijesti koje nam donose Apolonije Rodski i Plinije Stariji O naseljavanju Kolhiana meu Enhelejce, ne potie iz jednog izvora, ve su razliite ali komplementarne, zato i imaju veu teinu. Oba autora govore sa dvije istorijske, geografske i politike distance. Zato su njihove tvrdnje i znaajnije. Iz Plinijevih vijesti vidi se da su Kolhiani osnovali grad na mjestu ondanjeg Olciniuma i dali mu ime Colhinium, a iz pisanja Kalimaha, da, im su zaustavili vesla na Ilirskoj rijeci, osnovali su grad i na svom jeziku dali mu ime Pola, to na grkom znai grad bjegunaca. Iz toga se da naslutiti da Kolhiana nijesu bili divlje nomadsko pleme, ve da su bili sjedilako stanovnitvo, da su bili samosvjesni, da su imali radne navike i odreenu podjelu rada, da se nijesu plaili mora, ve da su imali iskustvo sa njime i da su bili ponosni na svoje ime jer su ga dali gradu. Logino je pretpostaviti a donekle je i dokazano, da su seobom donijeli i svoja plemenska, rodovska i lina imena i da su ih takoe nastojali koristiti u novoj domovini. Isto tako na svom jeziku su davali i imena geografskih pojmova, planina, naselja, rijeka i si. A neke pojmove su direktno prenijeli u novi zaviaj. S druge strane prisustvo kavkaske toponomastike, je i dokaz da je u periodu prelaznog doba, dolo do procvata i irenja kavkaske kulture na ilirskom prostoru, od Epira do Neretve. Od najstarijih vremena do naih dana, zapaeno je da se prilikom seoba raznih etnikih grupa, geografska imena starog zaviaja prenose i daju na novodobijenoj teritoriji. Na prostoru Albanije, naroito sjeverne, dosta toga smo otkrili, ali daleko od toga da su to bila iscrpna sistematska istraivanja, to
182

Mama, na lezgijskom dojka, lat. mammela. Diell, alb. sunce, gruzinski dila jutro. Identinost ili slinost izmeu kavkaske i albanske onomastike u ovolikom obimu upuuje na dva zakljuka:

vrijedi i za kavkaski prostor. Zato vjerujemo da bi kod jednog detaljnijeg pristupa, prisustvo duhovnog nasljea Kavkazaca na prostoru Ilira bilo daleko vie zapaeno. Mi se moramo istovremeno zapitati, koliko je tih imena nestalo i izgubljeno u vremenu od rimske vladavine do nas? Prije svega, mi ne znamo kakvi su bili odnosi starosjedelaca Predilira i novodolih Kavkazaca u pogledu duhovne simbioze. Da li su Kavkasci naselili prazan ili razreen prostor, ili su doli kao podstanari. Da li su meu njima bili neprijateljski odnosi ili tolerantni? Da li su tom prostoru odmah nametnuli svoja imena, ili su to radili postepeno kako su preuzimali dominaciju. Ako se uzme u obzir etnika kompleksnost ovog prostora kroz vrijeme, jer tu su zateeni Pelazgi i Indoevropljani, zatim, tu su se naseljavali Grci, Kelti, Rimljani, Istoni Goti, Sloveni i Turci, svako je ostavio neto svojega. Onda se moe grubo raunati da ono toponomastike kavkaskog porijekla koje je do danas sauvano, ini vrlo ogranien procena od prvobitnih kavkaskih imena sa ovog prostora. Kod pitanja da li su taj prostor Kavkasci odmah zahvatili ili tek poslije dvije-tri generacije, kada su se namnoili, teko je odgovoriti. No u svakom sluaju navedene injenice upuuju da su ga naselili i dali mu imena dok su jo bile svjee uspomene i predaiija iz starog zaviaja. Ako poemo od etnikona, Kolhi, Kolhida, nemamo podataka da se neki vei prostor tako zvao, sem onog to je Plinije prenio. Ali zato imamo to ime u obliku toponima, Kolsche (Kolshit)24 kod Kuksa, ili Kolshig.25 U Turskom Defteru iz 1485. godine nalazimo i ime Kolsh, to moemo smatrati za etnonim. To su moda dananji Kolei ili Kolesjan kod Kuksa. Kodori, u Kolhidi imamo rijeku Kodori i planinski lanac Kodori. U Malesiji ima bezbroj toponima Kodra. Kodra kod Ulcinja, Kodra-Budan (Budan je turski dodatak) kod Tuzi zatim u sjevernoj Albaniji i konano Shkodra (kodra). kodra, moemo razloiti na -kodra. Prefiks u albanskom esto se dodaje kada se eli oznaiti neka suprotna radnja, odnosno suprotan poloaj, tako da bi -kodra moglo da znai pod breuljkom, jer kodra na albanskom znai breuljak-hum. Upravo, Skadar se i nalazi pod jednini breuljkom Rozafatom. Gruzinski filolog Gordezijani Rinag, prof. na Univerzitetu u Tbilisiju, smatra da je na starokartlijskom (huritskom), naziv za breuljak bio korda, a da je kodra novija izvedena rije, metateza. Po tome stari naziv Skadra mogao bi biti korda. Ovakvo gledite se i potvruje sa natpisa novca grada Skadra iz Gencijevog vremena.26 Na jednom primjeru monete je natpis: , na drugom , a na ostalim: . Mi ne moemo prihvatiti da je na kalupu nainjena pravopisna greka, ve da su u to doba egzistirali i stari i novi nazivi. U ostalom, izraz skodra je umekaniji i fonetski ekonominiji, to moe biti rezultat jezine evolucije. U prilog prednjih tvrdnji ide i pominjanje gora Korduk u Istoriji Jermenije od Mojsesa Horenaci (IV v.), to drimo za zaostali toponim iz vremena Urartu (str. 290). Kao i u panskom Kordiljeri (Cordillera), planinski lanac, to je najvjerovatnije ostatak staroiberskog.
183

 Egrisi, grad na zapadnim padinama Kavkaza. Po starogruzijskom predanju podigao ga je esti sin Targamosa, rodonaelnika kavkazaca Egros.27 Iz turskog Deftera vidimo da je 28 u okolini Skadra, u srednjem vijeku postojalo mjesto Egrich (Egrissi). To ne moe biti drugo do prenijeti toponim sa Kavkaza ili ime dato u spomen jednog od epskih predaka Kavkazaca. Poti, grad na crnomorskoj obali Gruzije. Potit, mjesto u okolini Skadra. Tuzi, grad na granici Kolhide i Kartilije. Tuzi, gradi na jugo-albanskoj granici kod Podgorice, kao i prezime srednjevjekovne feudalne porodice iz tog kraja. Suroj, grad na Fazisu (Rioni) u vrijeme Arijanovog obilaska Ponta (IV v. st. e.). Suroj, bratstvo iz Prizrena, vjerovatno porijeklom iz mjesta Suroj kod Kuksa. Taba, grad i rijeka u Kolhidi, Tabai, bratstvo i selo u Albaniji, kao i bratstvo Taba kod Pljevalja. Kauks, mjesto u Kolhidi. Kukes, gradi u sjevernoj Albaniji. Alona, stari grad u Kahetiji na Kavkazu, Aulon, grad kod Orikuma, dananja Valona (Vlora po Ptolomeju). Kabala, glavni grad Kavkaske Albanije jo od preistorijskog vremena. Kavaja, grad u srednjoj Albaniji. U fonetici su karakteristini prelazi b u v i l u j, to se ispoljilo i u ovom sluaju.29 Albana (Albano Civitas, u karti Ptolomeja, II v. n. e.), na obali Kaspija. Isti Ptolomej pominje i Albanopolis, u Iliriji. Ureki, grad u Kolhidi, a Uraku grad na r. Matiju. Pokuaemo da odgonetnemo neke toponime iz Crne Gore, pomou kavkaske leksike. Golja, na magrelskom znai brdo. Goljemade, ime sela kod Podgorice, dolazi od golja-e madhe, to bi moglo da znai veliko brdo. Upravo, iznad ovog sela se i nalazi brdo koje se zove Velji vrh. Po ufflay-u (SiA, 1925, 60), Goljemade bi znailo Velika Gubica. uci, na lezginskom znai jasenovi, otuda moda i ime ple30 mena uci, u Katunskoj nahiji. Tara, na lezginskom znai pljaka, otuda moda ime brda Tara kod Danilovgrada (napravio je po kui tara). Tar, drvo (trupac) na lezgijskom, ime brda kod Skadra Tarabo (Tar-a-bo) to znai prazno drvetom (bez ume).31 Kam, na lezginskom, stijena, greda, urvina, otuda moe i ime planine Kom? Piper, na lezginskom oranica, njiva, ukazuje da to moe biti osnova imena plemena Piperi. ta vie, toponim Vranicke njive, dovodi nas u vezu sa prevodom tog ilirskog toponima.33 Piperi, znailo bi orai. ufflav (SiA, 1925, 75), misli da je termin Piperi vlakog porijekla. Vjerovatno se poveo za Cvijiem, koji je zabiljeio da u Piperima ima visok procenat Romana. Kuci, ufflay (SiA, 1925, 112) smatra da to ime dolazi od albanskog i kuq (ku), to znai crven, a to vee za Crvenu Hrvatsku Popa Dukljanina. Svakako da ova etimologija nije mnogo ubjedljiva. . .
184

Jer toponim Kuci postoji u junoj Albaniji kao Kui i zi kod Kore. U okolini Skadra postoji takoe topnim Ku, a i predanje Starokua govori da su iz okoline Skadra, jer su navodno potomci Gojka Mrnjavevia, koji je po legendi zidao skadarski grad. Jedan dio Skita se zvao Skui, a ve smo rekli da su u okolini Skadra doli najamnici Uroa II, kavkaski Oseti, koji su takoe Iranci kao i Skui, ali su oni potomci Alana. Vezu imena Kui sa Kavkazom moemo uspostaviti ako prihvatimo da je ovo ime nastalo od lezginske rijei kui, to znai, razbojnik, grabitelji, hajduk (Rusko-lezginski slovar, Talibov i Gadiev, Moskva, 1966). Ovu mogunost podrava i to to se kod Abhazaca javlja muko ime Kuca (G. Starovostova, Tbl, 1987, 95). U cilju istraivanja lingvistikih veza, treba nastaviti sa komparacijama starokavkaskih govora i starobalkanskih elemenata albanskog, tada bi nam mnoge stvari postale jasnije. Kod starokavkaskih govora imamo, istono-kavkaske u junom Degestanu i zapadno-kavkaske, kojih ima dva govora, magrelski i kartlijski. Samo bi tako razjasnili veze staro-albanskog odnosno ilirskog sa starokavkaskim jezicima. To bi bio najbolji metod da se pronikne u odnose izmeu kavkaskih doljaka i zateenih Predilira. Oigledna slinost velikog broja toponima Kavkaza sa ilirskim prostorima od Neretve do Epira, snano podrava nau hipotezu o doseljavanju Kavkazaca na ovaj prostor.
3. Hidronimi Imena, skoro svih znaajnijih rijeka sjeverne Albanije, kao da su prenijeta sa Kavkaza, Tako imamo: Kir, antiko ime Kure, glavne rijeke Kavkaza. Ovo ime u formi Kir, pominje se kod svih antikih pisaca, koji su pisali o Kavkazu. Kir (Kiri) je rijeka kod Skadra koja se uliva u bojanski krak Drima. Araks, velika kavkaska rijeka, izvire u Turskoj utie u Kuru. Nekada se ulivala u Kaspijsko jezero. Ime Araxes je grkog porijekla () lat. Phasis, jerm. Jera, tur. Ras i gruz. Raki. Raki je huritsko ime, vjerovatno i najstarije ime Araksa. Adekvatno ime kod nas je r. Raka, lijeva pritoka Ibra. Ime koje bi moglo biti prenijeto sa Kavkaza. Porijeklo Rasena (Etruraca) i Raana, treba traiti u vezi sa ovim zagonetnim hidronimom. Drilon, je antiki naziv Drima (alb. Drini). U Kolhidi, juno od ua r. Rioni u Crno more, uliva se druga rijeka koja se danas zove Pieri. Ona se nekada, u antici, nazivala Drokon. Vrlo je mogue da je od tog imena nastao naziv Drilon.34 Barbalo, je grad na jugoistoku Kolhide, a isto tako i ime planine na sjeveru Kolhide. Barbana je onomatopejski izraz, na staro-kartiljskom znai teenje. Bojana (albanski Buna) prvi put se pominje kod Livija, pod imenom Barbana. Pored Bojane u Velipolju ima i brdo Barbalua, to moda ukazuje takoe na neku vezu sa kavkaskim toponimom. No, postoji mogunost da je Livije malo romanizvao ime Barbani, jer mu je bilo blisko latinskom znaenju barbarska rijeka.

185

. Skok ime hidronima Barbana dovodi u vezu sa Hesychijevom glosom, - (arama-borboros), to znai blato. Sa ovom etimologijm se najvie pribliavam dananjem nardnom imenu Skadarskog jezera Blato (misli se na znaenje), pa je rijeka mogla dobiti ime po jezeru Blatnica? Prone, rijeka na junim padinama Velikog Kavkaza, pritoka Kure. Proni u Albanskom znai potok. Kod Skadra ima potok Prroni i thate (Suvi potok). Chenischali, je planinska rijeka u Kolhidi. Ime je sastavljeno od Cheni to znai konj, i schali to znai voda konjska voda. Rijeka Cijevna se na Albanskom zove Cemi, iz ega proizilazi da se zadrao samo prvi dio imena kavkaske rijeke. No, i Cijevna u gornjem toku ima ime iz dva dijela, Cem-Vuklit i Cem-Selcit.35 Cemte, na albanskom znai hladan. I jo jedna kombinacija dolazi u obzir za etimologiju imena Cijevna. Na kartlijskom za hladno (studeno) se kae civi, od ega moe direktno Cijevna (studenica), a ne iz Albanskog Cemi. Rioni, rijeka u Kolhidi, Rioli, rijeka kod Skadra. Rioli djeluje kao romanizovano Rioni. No moe i od albanskog riell tei. Ime rijeke Ariona (Hariona) koje pominju grki logografi i putopisci (Pseudo-Skilaks), opirno smo objasnili u poglavlju o Kadmovom grobu. Gdje smo ukazali da je zaliv Boke Kotorske dobio ime po Harionu (ljupki, lijepi) rukavcu antikog Fazaisa, dananjeg Rioni. Ostala nam je nerazjanjen ja etimologija rijeke Tare, Morae, Lima i Zete, sa podruja hipotetiki naseljenog Kavkascima. Pokuaemo da odgonetnemo ta imena ili bar da postavimo hipotezu. Uoljivo je da se slovenski doseljenici nijesu mnogo muili oko izmiljanaj imena rijeka, na prostoru kojeg su naselili. Tako imamo imena rijeka iz rimskog period koja se mnogo ne razlikuju od dananjih. Savus, Narona, Drilo (Drim), Basanias, Drinus, Matis (Maa), Danubius, Timakus, Urpanus (Una) i sl. Kao to se vidi Sloveni su samo prilagodili svom izgovoru stare zateene nazive. Pa kakvi bi morali biti nazivi pomenutih rijeka ija antika imena traimo, da bi od njih dobili dananja imena. Lim, P. Skok iznosi Mikloievo miljenje da taj naziv dolazi od albanskog lumi rijeka, to po Bdmanu ne moe, jer lumi dolazi od latinskog flumen (rijeka). Najee je tumaenje da Lim dolazi od latinskog limes granica. (P. Skok, Etimoloki rjenik). No moe i od lime, na grkom jezero. Tara, je mogla dobiti ime po trupcima. I u praistoriji je trite za jelove trupce, bilo zainteresovano na srednjoj Drini, nizvodno od epan polja. Pa su ih i onda mogli transportovati vodom. Drvo, trupac se na lezginskom kae tar, otuda Tar(a). Po nekim lingvistima Tara je keltskog porijekla, Za rijeku Zetu je teko nai adekvatno rjeenje sa kavkaskim korijenom. Na kartlijskom hetke znai uma, a zeti znai ulje (ukoliko to nije turska rije). Stvarno, Zeta tee mirno, poput ulja, suprotno od Morae koja je brza pa je to mogao biti i znak raspoznavanja? Da
186

li je ono hetke moglo biti vezano za neke ume u njenoj dolini? Ako bismo od toga poli moda bi bila mogua transformacija: hetke-getke-genta-zenta (. 1080. g. Kekavmen) Zenta. Ibar, ima vie rijeka koje nose ovo ime. Plinije Stariji pie da se rijeka Iber uliva u Kuru. to znai da je na Kavkazu postojala rijeka sa imenom Iber, po kojoj je vjerovatno i Iberija (kavkaska) dobila ime. I stari naziv Pirinejskog poluostrva je bio Iberija, po predindoevropskim stanovnicima Iberima. Pa i na prostoru gdje ive Baski, ostaci Ibera, jedna rijeka se zvala Iber, dananji Ebro. Moda i etrurski Tiberijus (Tibar, Tevere), ima neke veze sa tim imenom. Kod nas postoji u Rovcima rjeica Ibritica i toponim kod Podgorice Ibrievina, u dolini Ribnice. Dok se kod Gruzina javlja ime Iveri. Najvjerovatnije da sva ova imena potiu od zajednikog korijena i da mu porijeklo i znaenje treba traiti u ibero-kavkaskim jezicima. Zapravo, to bi mogla biti gruzinska rije bar i baskijska iber, a obje znae, dolina, rijena dolina. Mareza je ime izvora kod Podgorice, a na gruzinskom se izvor kae mazeza. Drugi je gruzinski naziv za izvor ckuri, od ega vjerovatno albansko krua. Matiana, je antiko ime dananjeg jezera Urmija, koje se nalazi juno od planinskog lanca Malog Kavkaza. Oko ovog jezera ivjelo je pleme Matiani, koje pominju Hekatej iz Mileta i Pomponije Mela. Budui da antiki pisci pominju i ilirsko pleme Bathiatae, koje neki naunici lociraju na gornjem Mathisu (Mati), pretpostavljamo da su Bathiati mogli biti doseljeni Matiani (dolo je do prelaska m u b), koji su rijeci Mati dali vjerovatno svoje ime.
4. Brojevi

Mi ne znamo kakav je bio sistem brojeva kod Ilira. Meutim, padaju u oi neke slinosti u definisanju brojeva 20, 40, 60, u savremenorn albanskom i gruzinskom jeziku, npr.: 20 alb. nje zet, gruz. oi (jedan-dvadeset); 40 dy zet, orm oi (dva-dvadeset); 60 tre zet, sam oi (tri-dvadeset) Slian se sistem po Sufflay-u javlja i kod Baska, pa nas i to upuuje da su korjeni ovog sistema na Kavkazu. Odnosno, da je to kod Albanaca ostatak ilirskog naina raunanja, kojeg su donijela huritska plemena sa Kavkaza.
NAPOMENE: K. Gregolija, Oem povedal Kartlish cshovreba, Tbilisi 1973, 7. I. H. Abdulajev, i K. . Mikailov, K. Istorii Dagestanskih etnomov Lezg i Lak. Etnografija, Moskva 1971. J Isto. 4 A. Jovievi, Malesija, BGD. 1923. g.
2 1

187

G. Alfody, Bevolkerung und Gessellschaft der Romischen provinz Dalmatien, Budapest 1965. g. 6 Isto. 7 Isto. 8 Zurab umburidze, Kak tebja zavut, Tbilisi, 1966.
9
11 11

Kao pod 5. Kao pod 8. Kao pod 8. Kao pod 8. pod pod pod pod pod pod pod

X. ETIMOLOGIJA NAZIVA ALBANIJE I ALBANACA

12
13

M. Garaanin, Istorija C.G. I Titocrad, 1967, 195.

Kao Kao Kao Kao Kao Kao Kao

14
15 16

F. Papazoglu, Iliri i Albanci BGD, 88, 169.

8. 14, str. 168. 8. 12, str. 233. 8. 12, str. 229. 8.

17
18 19 20 21

22 23
24 25 26 27

28
29 30 31 32 33 34

35
36

Kao pod 5, str. 139. Kao pod 8. M. Korkuti, Iliria 77/78 Tirana. S. Pulaha, Defteri skadarskog sandakata iz 1485. g., Tirana. S. Islami, Le monnayage de Shodka, Lisso, et Gentijbs, Ilirija, III 1927, Leonti Mroveli, Kartlis Chovrebe, Tbilisi 1983. g. Kao pod 25. I. A. Guseinov, Istorija Azerbajdana, Baku, 1958, 63. Talibov B. I, Gadijev M. Lezginsko-Ruski slovar, Moskva 66. e Isto. Isto. Isto. M. V. Agbunov, Antinaja locija Cernog morja, Moskva, 1987, 75. Kao pod 4. A. A. Karahmedova, Hristijanskije pamijatniki Kav. Albanije, Baku, 1986, 46.

Poznato je da Albanija i Albanci imaju vie imena. Oko porijekla i znaenja tih imena, nije sve nauno razjanjeno. ta vie ovo je pitanje ispolitizirano, pa je u opciji vie verzija tumaenja ovih imena. Za ovaj narod i njegovu zemlju, postoje slijedei nazivi: Albanija i Albanci, koje je posredstvom Mleana proireno na Zapadu. Arbanija i Arbanasi, kako ih zovu susjedni Sloveni. Shqiptar i Shqiperi, ime kojim ovaj narod zove sebe, i Arnauti i Arnautluk, kako ih zovu Turci i narodi pod njihovom dominacijom. Poslije II svjetskog rata, kod nas je u upotrebi naziv iptar(i), to je u stvari lo izgovor imena Shqiptar (iptar). Ako ovaj narod ima neke veze sa Ilirima, a nesumnjivo da ima, onda bi za rasvjetljavanje ovih imena trebalo da nam pomogne nauka o Ilirima, ilirologija. Meutim, vladajue teorije o Ilirima ne mogu da daju zadovoljavajue odgovore na pitanje znaenja i porijekla tih imena. Zadovoljavajue odgovore, po naem miljenju, moe pruiti samo teorije o kavkaskom porijeklu Ilira, preko koje emo i pokuati da damo doprinos ovom pitanju. 1. Albanija i Albanci U V poglavlju ovog rada obraena je kavkaska Albanija u praistoriji i antici. Dat je jedan skraeni pogled na njenu materijalnu i duhovnu kulturu. Neto je detaljnije obraeno porijeklo i znaenje samog imena Albanije. Ima vie verzija o tom imenu: da je Albanija dobila ime po rijeci Alban, a to je dananja r. Samur; po rimskim piscima ime je dobila od lat. albus, to znai bijel; po sovjetskim naunicima od indoevropske osnove alb ili alp, koja oznaava brdovito zemljite; na jeziku Lezgina (antikih Leka), plemena srodnog Albancima, kavkaska Albanija se zove Alpan, to znai pogubno mjesto ili prokleto mjesto,2 pa je Alban moglo postati od Alpan, posredstvom grkih pisaca; naziv Arain za kavkasku Albaniju je asirskog (semitskog) porijekla a znai pjeskovita zemlja.

188

189

Zato da je ime Albanija prenijeti na Balkan treba imati neke dokaze o dolasku istono-kavkaskih plemena na prostor dananje Albanije. Za ovu hipotezu su prueni, arheoloki, lingvistiki, socioetnoloki, antropoloki i dr. dokazi. A kao najjae dokaze smatramo imena plemena istonog Kavkaza, koja nalazimo na ilirskom prostoru dananje Albanije, ka npr.: Albane ili Abre, Dassarete, Mane, Daorse (Aorse), Hille, Aranites (od Aran) i dr. Prema tome, time se potvruje teorija o kavkaskom porijeklu Ilira kao i to, da su istonokavkaska plemena donijela na Balkan svoja plemenska imena, pa pored ostalog i ime Albana. To se ime javlja u brdovitom zaleu Epidamnosa kao Hekatejevi (V v. st. e.) Abri (Abroi). Abri je postalo metatezom od Arbi, a ovo je nastalo od Albi, prelaskom alb u arb. Zatim imamo Ptolomejev (II v.) Albanopolis, to je potvreno sa epitafskim natpisom na spomeniku naenom kod Skoplja.3 Sa velikim vremenskim prekidom javlja se u XI v. Arvanom () Ane Komnine, koji se moe smatrati kao nastavak ilirskih Albana ili Arba. Prekid javljanja tog imena za vie od sedamsto godina ne mora da znai nestanak tog plemena ve njegovo polunomadsko bitisanje u planinama i povlaenje iz istorijskih zbivanja. Kasnija dvojnost tog imena Albanus i Arbanus tumai se po Skoku, sa novogrkim fonetizmom prelaska l u r, to se vidi iz titulisanja oca i sina: Progon, princ d'Albanije (XII v. n. e.) i njegov sin, Dimitri d'Arbanon, to znai da se radi o istom pojmu, samo sa dva naina izgovora, moda vezano za karakteristike fonetike grkog, odnosno italijanskog jezika. Gore iznijeta miljenja su u skladu sa pisanjem I. B. Ferjania: Ime Albanija razvilo se od plemena koje je ivjelo u brdima kao stoari, sa polunomadskim nainom ivota. Kretali su se izmeu rijeke Mae i Devolija u XIV v. kada poinje njihova dijaspora na jug. 4 2. Arbanasi i Arbanija Slovensko Raban (rabanski) u Zitiju Save Nemanjia (1208. g.) ocu Nemanji, nastalo je metatezom ra i ar od Arbanum ili Arbanona. U Nemanjinoj povelji Hilandaru, javlja se i termin . . . i ot Arbanas Pilot, to znai da su priblino u isto vrijeme egzistirala kod Srba dva izraza. Slovenski naziv Arbanasi i Arbanija je ostao do danas i ovo je na najispravniji naziv za Albance i Albaniju. Arbanasi kod Zadra, su dokaz da se ovaj termin koristi i u Dalmaciji u XVII, v. U Crnoj Gori upotrebljavan je naziv, u lokalnoj meuplemenskoj komunikaciji, Zatrijebani, Grude, Hote i si. U sluaju poimanja ire plemenske zajednice koristio se izraz Malisori, odnosno Malesija, a ukupno za narcd ili dravu izraz Arbanija i Arbanasi. Sa tim oslovljavanjima nije bilo nikakvih problema niti bilo kakvih aluzija u komuniciranju Crnogoraca i Albanaca.
190

3. Arnauti i Arnautluk

Nazivi Arnauti i Arnautluk su koristili Turci i narodi na Balkanu pod njihovom dominacijom u Srbiji, Bugarskoj, Bosni i Makedoniji. U Crnoj Gori su pod imenom Arnauti podrazumijevani Albanci muslimani na Kosovu i Metohiji. Ima tumaenja da taj izraz dolazi od ar-navud, to je turska varijanti od arapske rijei onaj koga je sramota da se vrati. Dok orijentalist A. kolji smatra da je 5Arnaut turcizam, postao od Arnawud, a ovaj od gr. Arnabites. Meutim kolji ne objanjava od kuda ovaj izraz u grkom i to on znai. Mi meutim smatramo da je izraz Arnaut-(i, luk) mogao doi od asirskog (semitskog) naziva za kavkasku Albaniju, Aran. Ve je ukazano da na lezginskom jeziku, koji pripada grupi istono-kavkaskih jezika, gdje je bila locirana antika Albanija, izraz Aran znai ravnica sa -arkom klimom, dok je na semitskom aran znailo pijesak. Ovaj se naziv uklapa i u jermensku pisanu tradiciju koju donosi istoriar Mojsej Horenaci (Uk. soin. 58), prema kom je Aran bio znameniti mu, prvi u mudrosti i razumu, namjesnik u Albaniji (kav.) i rodonaelnik istono-kavkaskih plemena, Uta, Garmada,6 Soda i Gargara. Dok je po azerbajdanskom nauniku K. G. Alijevu, ime legendarnog Arana, vladara i praoca k. Albanaca, analogno aran, to znai mu, junak u starim napisima. (Kod nas su Turci donijeli jaran, od persijskog yar (drug). Kako su po naoj hipotezi istono-kavkaska plemena naselila junu Albaniju (balkansku), to bi na tom prostoru trebalo i oekivati tragove tog imena. Upravo to je i prisutno. Kod Klosa se nalazi lokalitet Aranitas, za koji je moda i vezano ime Davida Aranita istorijske linosti iz X vijeka. I humanista Jacopo de Promontorio (Recollecta; Bolinger, Die Aufzeichungen, 1475, 53), iz kraja XV vijeka, pominje Albanija Aranita. Svakako da se ovdje radio o provinciji oko doline Vojue, koju je oslobodio od Turaka 1444. godine tast Skender-bega, Giorgio ARANITI Topia Golem. Smatramo da su imena i toponim iz june Albanije sa osnovom aran istono-kavkaskog porijekla i ako za to nemamo dokaz kontinuiteta iz ilirskog perioda. Meutim, samo ime Arnauti i Arnautluk, mislimo da su ipak donijeli Turci sa Istoka. Turci su iz Turkmenske pustinje, iz susjedstva kavkaske Albanije, sa istone strane Kaspijskog mora. Upravo Turci su primajui od Arapa kulturu i religiju, primili i semitski naziv Aran za ovu zemlju. Sada se mogu postaviti dvije hipoteze: da su Turci dolazei na Balkan, tj. u Albaniju poetkom XV v. znali da su Albanci porijeklom iz istonog Kavkaza iz Arana, pa su ovoj zemlji dali to staro ime, koje turcizirano zvui Arnawud, Arnaud, Arnaut; ili da su Turci ve zatekli udomaeno ime Albanija, pa su po asocijaciji na kavkasku Albaniju i ovoj zemlji dali ime Aran, to turcizirano zvun Arnavud, Arnaut, Arnautluk, sa metatezom a i n. Na Kosovu i Metohiji uoi posljednjeg rata Komunistika partija Jugoslavije je u borbi za ravnopravnost Albanaca vrila agitaciju da se prestane sa upotrebom naziva Arnauti, jer da je on uvredljiv i ponia191

vajui. Ova ideja je i sprovedena odmah poslije rata i uveden naziv iptari, to je srbinizirani izgovor od albanskog ipetare. Izuavajui odnose izmeu Turaka i Arnauta ostaje nejasno zato se mislilo da je ovaj naziv bio uvredljiv. Naprotiv, dolazi se do obrnutog saznanja: Arnauti su bili najprivilegiraniji narod poslije Osmanlija, Mali Turci'. Oni su bili vjerni i odani turskom carstvu, a Turci su im bili jedini saveznici kojima su ostali vejrni do kraja i pored pobuna nekih paa za privilegije. Mnogi turski vojskovoe su iznikli iz tog naroda, a arnaut-pae su guile pobune raje od Dunava do Nila. Za 450 g. turske vladavine na Balkanu, 24 Arnauta imalo je ast velikih vezira. Arnautski baibozluk je bio strah i trepet hrianske raje na Balkanu. Arnauti su guili i bune muslimana u Bosni i Hercegovini. Prema tome, nema nikakvih elemenata sa kojima bi se moglo dokazati poniavajue znaenje naziva Arnauti i Arnautluk, jer je to ime poniklo iz najranijih korijena tog naroda. 4. Shqiptar, Shqiperi Naziv iptar je proizaao iz srbaniziranog izgovora albanskog naziva Shqiptar, Shqiperi. U narodu postoji vjerovanje da je ovo ime postalo od albanske rijei shqup (ip), to znai orao. Ovo je vjerovatno najmanje istraeno ime Albanaca. Albanolog Zef Mirdita tvrdi, no bez dovoljno argumentacije, kako je ovo izraz novijeg datuma. Ovo je vjerovatno preuzeto od ufflaya. Smatramo naprotiv, da je ovo ime moda sa najdubljim korijenima i pokuaemo to da dokaemo. Kod Albanaca postoje dva govora (dijalekta). Sjeverni Albanci ili Gege, govore gegski, a juni Toske, govore toskijski dijalekt. U ova dva govora razliito se izgovaraju rijei izvedene od osnove shqipe (ipe); U gegskom Shqipnija, shqiptar. U toksijskom: Shqiperi, dok se za jezik u oba dijalekti kae shqip (ip). ufflav (SiaA, 1925, 26) porijeklo imena Albanije sa osnovom shqipe dovodi u vezu sa alb. kipon lat. excipere, to znai ovjek koji razumije. Za ovim se povode neki albanski naunici. Neki su istraivai pokuali da korijen shqipe dobiju od prezimena iz Drivast, koje se javlja u dubrovakim spisima iz XIV v. Schepudar, Schepuder, Schibudar, Schapudar i sl. (ufflay, Zef Mirdita). Meutim, ako su dubrovaki spisi iz XIV v. pisani vulgarnim lat. sa primjesama italijanskog, onda se sche, schi moe itati jedino sa ske i ski a ne sa e ili i, pa je prema tome ova varijanta diskutabilna. Mislimo da je ova ideja suvie lako odbaena. Mi smo u VII poglavlju pokuali da objasnimo porijeklo alb. prezimena Schepudar i imena plemena (provincije) Scirtoni i da ih dovedemo u vezu sa kolhidskom provincijom Scheptuhi. A ove opet od sceptron na gr. ezlo. Na gegskom Albanac se kae shqiptar (iptar). Ako osnovu shqi izgovorimo kao ski, imali bismo u stvari naziv za ezlo skiptar, kako se
192

kae i u srpsko-hrvatskom. Prema tome shqiptar bi moglo da zvui kao neto u vezi sa skiptrom (sceptron), onaj koji nosi ezlo, ili pripadnik provincije koja nosi naziv po ezlu, gruz. Scheptuhi ili latinski izgovor ilirskog plemena Scirtoni. Kako je do te transformacije dolo? Moglo se tokom vremena zaboraviti porijeklo ovog imena, pa ga je narodna mata zbog slinosti vezala za ime orla shqip, pa je u tom smislu i izgovor podeen. Pruiemo i jo jednu varijantu etimologije ovog imena, koju treba uzeti u obzir. Mnogobrojni su dokazi u pokretnom arheolokom materijalu iz perioda srednje i mlae bronze o totemskim ivotinjama u Kolhidi. Gradi Vani, na srednjem toku r. Rioni, jedno je od najznaajnijih arheolokih nalazita Kolhide. U tom nalazitu su otkriveni ... predmeti za ukraavanje od zlata i srebra uraeni filigranom. Takoe su naene figure ptica, teleta, ovna, kornjae i si. Kao i heraldiki likovi orlova.7 I dalje, isti poznati gruzinski arheolog kae: Ponekad su na djeci priivali znake (broeve), poznatog kolhidskog-kobanskog tipa, sa likom orla. Drugi arheolog na istu temu kae: A esto su religiozni simboli orlova predstavljani u primijenjenoj umjetnosti Kolha. Ovim argumentima gruzijski arheolozi upuuju na zakljuak, da su kod Kolhiana bili razvijeni kultovi ivotinja, a naroito orla. ivotinje kao religiozni simboli ili totemi, zatitnici roda i simboli plemena, moda su na Kavkazu donijeti iz Egipta. O kultovima ivotinja posebno zmije u Egiptu, dosta znamo od Herodota. Hipotezu o kultovima i totemima ivotinja kod Kolhiana potvruje i doskoranji ivi kult zmije tzv. mezir poznat kod kavkaskog plemena Svana (vanja), za koje mislimo da su se naselili na june padine Prokletija i bili nosioci tog razvijenog kulta kod Ilira. Na Kartlijskom (Iberskom) orao se kae arcivi ili orbeli a soko evreden, dok se sako na megrelskom (kolhidskom) kae grip, a za orla nemamo informaciju. Polazei od pretpostavke da bi trebala da postoji neka veza izmeu kavkaskih jezika i albanskog, kao to se vidi, nazivi za orla i sokola nemaju slinosti sa ipe. Naziv na megrelskom za sokola grip, je ustvari isto to i rije grif, grifon, koji je totem Gruzina. Oni su ovaj totem sauvali do danas i koriste ga uz dravnu zastavu u raznim prilikama. Grif (gr. gripos) je mitska ivotinja sa trupom lava i glavom i krilima sokola, porijeklom iz Mesopotamije ili ak Indije. Antiki Grci su vjerovali da ive u Baktriji. Prema tome nije iskljueno da se radi o istom totemu i u sjevernoj Albaniji, koji je porijeklom iz dananje Gruzije, ipe je moda novo ime za grif ona ili orla? Da su totem grifona zapadno-gruzinska (kavkaska) plemena prenijela i 8 na na prostor, dokaz nalazimo u skoro objavljenoj knjizi Vaska Kotica, u kojoj iznosi jedno prastaro predanje iz Boke Kotorske. Kult grifona je bio rairen u Boki, ali je najvie tragova ostalo u zalivu Trate. Lik mu je urezivan na zdovima kua, da titi od zla. Na jednoj kui u selu Nikoviima, lik grifona je bio urezan na zidu kue, raspona krila oko l m. Jedan ulomak plastike sa likom grifona, naen je na Prevlaci. Jedna dolina u Radoviima zove se Grif-dol. A u uvali Trate postojalo je naselje Griphol (Grifol), kasnije Gripol i Gripoli Popa
13 O porijeklu Ilira

193

Dukljanina, od ega Grbalj. U tom naselju je bilo brodogradilite, gdje su se gradili brodovi tip gripovi, imali su pramac uraen u obliku orlovog kljuna. Moda je na tom prostoru i nastala crnogorska narodna igra oro, kojom se imitira let orla? Na zapadnom Kavkazu bio je obiaj davanja imena i prezimena po totemskim ivotinja, a po etnologu Gasitavali Gurami iz Tbilisija imamo: po vuku mgeli Mgelika, po medvjedu datvi Datvia, po psu dzgli Dzglika, po sokolu evreden Sevrdnadze (prezime) po orlu orbeli Orbeliani (prezime). Po logici totemskih imena, a pod uslovima da se orao kae ipe na megrelskom (kolhidskom) imali bismo ime plemena: ipe-eri (gdje eri znai pleme, narod) ili ipe(t)eri a od toga i drugi oblici. ipe(t)eri, bi trebalo da znai orao-pleme, orao-narod, to se i poklapa sa narodnom tradicijom sjevernih Albanaca. Kao dokaz da su imena sa osnovom schipe novijeg datuma Zef Mirdita esto istie injenicu da u juno-italijanskoj dijaspori tog imena nema.9 Naprotiv, ovo moe da bude dokaz vie o ispravnosti teze da je shqipe vezano za sjevernu Albaniju, naslejdnike kolhidske kulturne tradicije. Jer, ako su junu Italiju naseljavali juni Iliri ili kasnije juni Albanci, oni i nijesu mogli ponijeti sa sobom to ime jer su nosioci istono-kavkaske kulture, gdje su bili drugi totemi (moda himera) i druga imena. Narodno ime Albanaca sa osnovom shqipe kasnije je proireno i na junu Albaniju, ostaje, bar za nas, nejasno kada i kako je to uraeno. Kao rezime ovih razmatranja, moemo zakljuiti da se velika starina totemskog imena sjevernih Albanaca sa osnovom shqipe potvruje sa: arheolokim analizama iz Kolhide iz vremena bronze, sa ukrasnim predmetima i heraldikim znacima sa likom orla; tradicijom Gruzije sa totemom grifona, to je na neki nain u srodstvu sa orlom, to produuje i potvruje praksu u kulturi zapadnog Kavkaza; obiaj Kolhiana, davanja imena i prezimena rodova po totemskoj ivotinji; ne postojanje imena naroda sa osnovom shqipe kod junoitalijanskih Albanaca, zato to to nije njihova tradicija i to su se ranije iselili, prije nego to je to ime prenijeto na junu Albaniju. U vezi sa ovim moda je potrebno rei da mislimo da je dvoglavi orao na albanskoj zastavi, vizantijskog porijekla. 5. Gege i Toske Albanija se dijeli na dva govorna i skoro bi se moglo rei antropoloka podruja. Sjeverno se zove Gege (Gegerija), a juno Toske (Toskerija). Nejasno je kada su i kako nastali ovi nazivi. Ali se ova
194

podjela dosta dobro podudara sa naom hipotezom o naseljavanju Kavkazaca. Ako je to tako, onda bi i pomenuta imena morala imati neke veze sa starom postojbinom. Znai naziv Gege bi trebalo traiti na zapadnom Kavkazu (Kolhidija ili Iberija) u dananjoj Gruziji. Dok naziv Toske na istonom Kavkazu ili antikoj Albaniji. Rije gege na gruzinskom ne znai nita, ali gegali znai koza. Na albanskom koza se kae lia (dhia), pa je sasvim mogue da je to onaj zavretak od gegali. A od gegali smo mogli dobiti gegeria, gdje je po novogrkoj fonetici l prelo u r. Pa bi Gegeria znailo Kozari, Zemlja koza a Gege skraeni oblik od toga, deminutiv. Ovaj naziv u stvari i odgovara glavnom zanimanju stanovnitva, na ovim prostorima gdje se uvijek ivjelo od koza. Moglo bi se pomisliti da taj naziv ima notu podrugljivosti, meutim tako ne mora da bude, jer je Skender-beg imao na svom ljemu glavu koze kao neki totem ili heraldiki znak. Vjerovatno je to bilo nasljee. I predanje govori da su ga u jednoj borbi spasile koze. Da li je to bilo narodno domiljanje za glavu koze na njegovom ljemu? Trag mita o Kozarima nalazimo i u Srbiji, gdje se za prostaka ili za seljaka u peorativnom smislu kae da je gegula. Brdovita oblast june Gruzije u poznoj antici se zvala Gogari, dok se u srednjem vijeku ovo ime transformie u Gogarena.10 Izmeu kavkaske Gogari i albanske Gegerije skoro da nema razlike, pa logika upuje na zakljuak da izmeu ovih imena postoji neka primarna veza. to se i uklapa u nau teoriju o zapadno-ikavkaskom porijeklu sjevernih Ilira, odnosno nasljednika njihovog prostora, Albanaca. Pitanje znaenja i porijekla imena Toske je sloeniji problem. Na Kavkazu nemamo slinu rije. Ali imamo u Italiji Toskanu. Kakvim je mehanizmom od gr. Tursenoi, Tussia, Tuschy, Tuskos, dolo do Toskane, na isti je nain moglo od kavkaskih Tuina, Tueta, doi do albanskih Tuska-Toska. Tuini (Tueti) je sadanje ime starog kavkaskog planinskog plemena. Izgleda da njihovo ime vodi porijeklo od totema divljeg kavkaskog goveeta tur, (prisjetimo se na ilirsko ime Turo). Lovako pleme je moglo dobiti ime po ivotinji kao lovakom totemu. U predjelu srednjeg Kavkaza gdje je locirano pleme Tueti, protie rijeka Turijaaj (Govea-voda) i grad na njoj sa istim imenom. U ital. i panskom bik se kae toro. Dok je turos u vezi sa surutkom, a bouturos je sir od krave. U tom smislu mogla bi se postaviti hipoteza da Toske znai Govedari. Slino tome i za Delmate bi se moglo rei da to ime proizilazi od dele (ovca) i matai (narod), del + matai = delmat(a)i, to znai narod ovara, Ovari, vjerovatno na nekom od iranskih dijalekata.
NAPOMENE:
2 3 4 5

Talibov B. i Gadijev M. Lezgino ruski slovar, Moskva 1966. A. Stipevi, Iliri, Zagreb 1989, 60. B. Ferjani, Albanija u vizant. izvorima, A. i J. Bgd. 1988, 302. Abdulah kolji, Turcizmi u srpsko-hrvatskom jeziku, Sarajevo, 1965, 99.

195

K. G. Alijev, K vaprosu o plemenah Kavkaskoj Albaniji, Moskva, 1964. Lordikipanidze O. D. 1975, str. 84100. s Vasko Kosti, Primorske legende, Podgorica, 1989, 12. 9 Zef Mirdita, Iliri i etnogeneza Albanaca, Beograd 1969, 13. 10 Dr Albert van Kampen, Die Welt der antike (Atlas antiquus), Veb Harmann Haack, 1966, 8.
7

XI. ZAKLJUAK

Zaostajanje u ilirologiji, bez sumnje, proizilazi zbog toga to je izuavanje praistorije Ilira bilo svedeno na arheologiju. Stie se utisak da su se naunici drugih profila nerado uputali u istraivanje ilirske prolosti, kao da je to bilo rezervisano za arheologe. ime smo napravili prve korake ka jednom multidisciplinarnom pristupu, nove spoznaje o Ilirima su poele obilato da izlaze na povrinu. Ta saznanja do kojih smo doli razmatranjem na predhodnim stranicama iz oblasti, mitologije, arheologije, istorije, antropologije, etnolgije, lingvistike i si. izloiemo u saetom obliku. 1. Najstarije tragove o doseljavanju kavkaskih plemena na zapadni Balkan imamo zapisane u grkim mitovima. Te su vijesti tako upeatljive i este da je upravo udo kako su mogle biti tako dugo ignorisane. U tim mitovima imamo vijesti koje nijesu u sukobu, naprotiv one se podudaraju sa istorijski dokazanim injenicama, npr. o velikoj starini Budve, o bitisanjiu Enhelejaca na prostorima oko Risna, to je zapisano od Pseudo-Skilaksa u IV v. st. e.1 O Kadmovom dolasku meu Enhelejce i njegovu grobu izmeu Risna i Draa, pisalo je vie logografa. Da pomenemo samo neke, Filarh iz III v. st. e., Kalimah iz Aleksandrije III v. st. e., Apolonije Rodski iz III v. st. e. Stefan Vizantinac iz V v. n. e.2 Njihove su vijesti postale sasvim ubjedljive kada smo uspjeli da arheoloki indentifikujemo Kadmov grob. Dolazak Kadma kod Enhelejaca po mitu i pobjeda nad Ilirima, daje nam vrlo vaan podatak o organizovanju starosjedelaca Enhelejaca na otpor invaziji kavkaskim plemenima, to je sasvim logino i ubjedljivo. Ove nam vijesti donose jo i vrijeme dolaska Kavkazaca. To vrijeme dobij amo preko bjegstva Kadmejaca iz Tebe poslije 7 generacija, a poslije sukoba sa Doranima, koji se odvijao oko 1.100. g. st.e., kako biljei istorija. Tako dobijamo da je dolazak kavkaskih plemena na zapadni Balkan mogao poeti oko 1.300. g. st.e. Apolonije Rodski (295 215. g. st.e.) u svom spjevu Argonauti opisuje dolazalk Kolhiana na Jadran, kao gonitelja Argonauta. Ovaj je spjev pun detalja, linosti, geografskih podataka, tako da sa jedne strane djeluje ubjedljivo, dok sa druge on je nelogian i fantastian pa je u sukobu sa realnou, te je sve to teko prihvatljivo. O emu se zapravo radi? Apolonije je bio u mogunosti da koristi bogate fondove aleksandrijske biblioteke i da se upozna sa raznim dogaajima i prilikama na Mediteranu iz burnog vremena tzv. egejskih seoba. On se pored ostalog mogao upoznati i o postojanju Kolhiana na junom Jadranu, moda i neke maglovite vijesti o njihvm dolasku.
Kako sada razrijeiti protivrjenosti u njegovu spjevu. Nema druge solucije nego poi od pretpostavke da je Apolonije pomijeao mit o

196

197

pohodu Argonauta na Kolhidu i naseljavanje Klhiana na obale junog Jadrana. Veina grkih logografa biljei dolazak i naseljavanje Kolhiana sa morske strane, jedino Apolonije Kolhiane dovodi sa sjevera, Dunavom. Mora da je imao razloga za to. Vrijeme dolaska Kolhiana, Apolonije indetifikuje se pohodom i bjekstvom Argonauta, to bi grubo trebalo da odgovara sredini XIII v. st. e. Srpska narodna pjesma Zidanje Skadra na Bojani je prema svemu sudei preuzeta od sline albanske pjesme Rozafati. U obje pjesme je rije o kultnom rtvovanju radi opstanka graevine, to neodoljivo podsjea na gruzinsko predanje o Zidanju suramske tvrave. Kultno rtvovanje da bi se zatitila graevina bio je obiaj u predistorijskoj Gruziji, kojega je po predanju ukinuo car Rev i naredio da se umjesto ljudskih rtava, prinose ivotinje. Kod Ilira je ova pojava otkrivena na gajtanskom gradu, to je objavio arheolog B. Ljubani. Ovo potvruje postojanje duhovnih veza iz praistorije izmeu kavkaskog i zapadnobalkanskog prostora. Dok je u grkim mitovima, rekli bismo, prisutan trag usmenog predanja o dolasku kolhidskih plemena na prostore junog Jadrana. 2. Komparacija arheolokih nalaza materijalne kulture sa kavkaskog i zapadno-balkanskog prostora iz vremena kasne bronze i prelaznog perioda, bila bi od prvorazrednog znaaja za dokazivanje nae hipoteze. Naalost, koliko je nama poznato, niko od specijalista se ovim podrobnije nije bavio. Mi emo iznijeti neka naa zapaanja na ovu temu, no sa izvjesnom rezervom jer ovaj posao eka profesionalce. Na itavom kavkaskom prostoru, kao i na zapadnom Balkanu od Epira do Neretve, dominira sahranjivanje u grobovima pod humkoin (tumulom), u periodu kojeg smo pomenuli. Humke su od kamenog ili zemljanog nabacaj a, pod kojim se nalazi kameni sanduk ili ukop sa ostacima skeleta u zgrenom poloaju. Kasnije se srijeu skeleti i u ispruenom poloaju sa prilozima. Keramika Kolhide iz geometrijskog perioda ima dosta zajednikog sa onom otkrivenom u Albaniji. Naroito geometrijske dekoracije sa trouglovima i rombovima imaju dosta slinsti, nato je ukazao i 3 B. Sui. Kod keramikih posuda se srijeu slinosti i po formi i po izradi, doke j kod bronzanih ukrasa prisutna skoro istovjetnost za grivne sa zmijskom glavom i za spiralne broeve od bronzane ice. Radi se o nalazima sa albanskog prostora. Od bronzanih predmeta naunike je najvie zanimalo porijeklo tzv. skadarske i juno-jadranske (e\ albansko-dalmatinske) sjekire. Naa istraivanja su pokazala, da porijeklo ovih sjekira pripada domaoj proizvodnji i na prostoru gdje su pronaene i od majstora kolhidskog porijekla ili bolje reeno kolhidske kole. U prilog ovoj tezi ide i injenica da je primjerak skadarske sjekire naen na donjem Dunavu (Monteoru, R. Wulpe), sa ime se podupire naa hipoteza o dolasku Kavkazaca preko pripontijskih stepa. I datiranje ove sjekire koje je dao F. Prendi odgovara vremenu kraja srednje i kasne bronze, a koje smo i pretpostavili kao vrijeme migracija, na osnovu grkih mitova koji pominju Ilire i Kolhiane.

3. Za najstarije istorijske izvore koji govore o doseljavanju kavkazaca na zapadni Balkan, smatramo one vijesti koje su nam ostavili grki i rimski pisci. Oni uporno govore o Kolhianima na4 junom Jadranu. Kruna tih pisanja je ono to je ostavio Plinije Stariji, gdje kae da su Olcinium i Orikum osnovali Kolhiani (.. . a Colchis conditiuum). Plinije je ozbiljan naunik, te se njegove vijesti ne mogu ignorisati. To to on Orikum pripisuje Kolhianima nije u saglasnost sa naom hipotezom, jer su junu Albaniju, po nama, naselila istono-kavkaska plemena, ali on je ovu vijest preuzeo od ranijih grkih pisaca koji su sve Kavkasce poistovjeivali sa Kolhianima koji su Grcima bili poznati iz mita o Argonautima. Jermenski istoriar Mojsije Horenaci iz poetka V vijeka, u Istoriji Jermenije,5 ostavio je vijest da je Vavilonski car Nabukodonosor pokorio zemlju Iberaca i neki dio stanovnitva nasilno preselio na zapad od zapadne obale Crnog mora. Ova vijest moe biti u vezi sa naom temom, jer se radi o XII v. st. e. i o prostoru koji se moe poistovjetiti sa istorijskim prostiranjem Ilira. to se tie samog autora, Horenaci (370487. g.) je bio ozbiljan naunik pa mu se moe vjerovati da je taj podatak preuzeo iz pisanih dokumenata. Bio je vjerovatno jedan od najuenijih ljudi svog vremena. Poznavao je grku literaturu, boravio je u Edesi (Mesopotamija), Antiohiji, Rimu, Atini, Konstatinopolju, a moda i Aleksandriji. Bio je episkop i uvar patrijarijske biblioteke u Jermeniji. Pored istorije Jermenije napisao je i jednu Geografiju, a prevodio je i Stari zavjet. Sve to upuuje da je mogao doi do pravih informacija koje su se ticale kavkaskih naroda. Slijedei istoriar sa Kavkaza koji nam donosi interesantne vijesti za nau temu je Movses Kalankatuaci (VIII ili IX v. n. e.), koji je napisao Istoriju zemlje Aluank (Albanije).6 Kalankatuaci nas obavjetava o rodonaelnicima nekih naroda i plemena ondanjeg vizantinskog carstva. Naravno po ondanjem vjerovanju svi oni vode porijeklo od lafeta, Nojevog sina. Tako po njemu od Meeha su Iliri. Ova vijest je znaajna jer je Meeh rodonaelnik i kolhidskog plemena Mesha. Njega svojata i gruzinska pisana tradicija koju je ostavio episkop Leonti Mroveli iz XII v., jer je otac Meeha, Kartlos rodonaelnik Gruzina 7 (Iberaca). I po ovom predanju doe da su Iliri i Gruzini od istog pretka. Ovo poveava vjerovatnost informacije koju je ostavio Kalankatuaci. Pisac koji se indirektno bavio ovim problemom bio je Papa Pio II (Enea Silvio Piccolomini) iz XV v. On je u svom djelu Discriptio Europea orientalis napisao da su Albanci sa Kavkaza.8 Njega tretiraju kao ozbiljnog naunika iz perioda Renesanse, a bila mu je pristupana vatikanska biblioteka, tako da i njegove vijesti imaju odreenu teinu. Slino je pisao i G. A. Magini,9 takoe renesansni pisac, koji je tumaei Ptolomejevu geografiju, napisao da su Albanci sa Kavkaza. Da pomenemo i slino miljenje italo-albanaca Angelo Masci iz prve polovine XIX v.10 4. Ideja o traenju tragova ilirskih plemena na Kavkazu bila je bez ikakvih realnih osnova, te na neki nain avanturistika, ali se ona pokazala plodonosnom. Rezultati tih istraivanja potvrdili su da su na

198

199

Kavkazu u predistorijskom i antikom vremenu egzistirala plemena sa istini ili slinim imenima koja srijeemo na ilirskom prostoru, ime je naa hipoteza dobila vrstu potvrdu. Uspomena na ime Kolhide je ostalo ne samo u Plinijevu Colhiniumu, ve i u toponimima u sjevernoj Albaniji kao npr. Kolskhiq, Kolchit kod Kuksa. Kavkasko planinsko pleme Svani nalazimo pod srednjevjekovnim imenom Spani, koje je dobijeno transformacijom od Svani, bani, pani, koja se prati kroz srednjevjekovne vijesti, a i u toponimu vanjski most na Drimu. Da su Svani naselili june padine Prokletija, po tvruju i indoevropski tipovi koji se srijeu na tim prostorima, a to potvruje miljenje da su Svani sarmatskog porijekla. I kultura Svana ima mnogo zajednikog sa kulturom malisorskog plemena Klimenata, pa u njima vidimo ostatke kavkaskih planinaca. Ime ilirskih Labeata dobijeno je najvjerovatnije metatezom od Tabala (Jezeraca), kolhidskog plemena koje se pominje jo od XII v. st. e. oko jezera Van. Na prostoru Labeata se srijeu huritski antropoloki tipovi, kakvog su porijekla Tabali i bili. Ime ilirskih Bathiata je najvjerovatnije nastalo od imena Mathiana sa jezera Mathiane (dananja Urmija). Ovdje je oigledan prelazak m u b, pa je i rijeka Mathis po ovom plemenu dobila ime. Ilirski Dassareti, od kojih je ostao pojam za lijepe ljude, nijesu niko drugi do istono-kavkasko pleme Dasse. Nemirno pleme Manni (gr. Mannoi, lat. Maniaci), odgovaraju subartijskom plemenu Manni oko jezera Urmije, dananji Kurdistan. Abri (gr. Abroi), veina naunika izjednaava sa Albani (gr. Albanoi), odgovaraju istonokavkaskim Albanima, prvo pleme, kasnije od IV v. st. e. drava ili savez plemena. Trag kolhidskom plemenu Egrisi, imamo u toponimu Egrissi kod Skadra. Poznatim kavkaskim metalurzima Halibima (Haldi), kovaima, odgovara grko ime ilirskih Halidonioi u dolini Mathisa, gdje su bili rudnici bakra, a to je vezano za njihovo zanimanje. Autarijati su ivjeli u umskim predjelima Crne Gore, pa im je i ime dato u vezi sa tim ambijentom, od osnove tar, to znai drvo, trupac. 5. Jedno od krupnijih pitanja ilirologije jeste samo ime Iliri, njegovo znaenje i porijeklo. Pridruujemo se onim naunicima koji misle da je negdje na jugu Albanije postojalo pleme tog imena. Mi lokaciju tog plemena smjetamo oko Keraunijskih planina dananja Reza e Kanalit, a tragove tog plemena u imenu kasnijeg plemena Bvlliones, koga arheolozi smjetaju ba na tom prostoru. Sama zagonetka imena Iliri, moe da se rijei ako se poe od pretpostavke da su tu doseljena istono-kavkaska plemena, pa meu njima i Hilly (Helly).11 Hilly su po Strabonu bili skitsko pleme, a po azerbajdanskom nauniku K. Alievu, koji se poziva na Ptolomeja (V, gl. 11, s. 1), da su Sarmati. U sutini to nijesu velike razlike. Na savremenom lezginskom jeziku hill znai grana, drvo, a da je slino znaenje bilo
200

i u antici potvruje Herodot,12 pa bi Hilly (Helly) bilo ime ljudi iz ume ili jo bolje umski. Najranija pominjenja imena Ilira imaju oblik Hillyrioi. Ovaj je oblik dobijen najvjerovatnije od Hilly + oiori = Hillyoiori. Ovakav oblik nije mogao opstati zbog gomilanja vokala, pa je moralo doi do fonetskog saimanja, pri emu je mogla da djeluje i metateza, pa smo dobili oblik koji su nam prenijeli Grci, Hillyrioi. Najvjerovatnije da su Iliri-pleme sami sebe tako zvali, a to je u bukvalnom smislu znailo narod ljudi iz ume ili pelme ljudi iz ume. Sufiks oiori na skliskom je znaio ljudi, narod.13 Tokom vremena se izgubilo nepostojano h, pa je ostao definitivni oblik u upotrebi kod Grka i Rimljana Illyri:<. Mislimo da ova etimologija najbolje odgovara, no u sluaju njenog neprihvatanja, mogla bi se postaviti druga hipoteza na osnovu rijei e r i , to na ibero-kavkaskom znai narod, pleme. U tom sluaju bismo imali, Hilly + eri = Hillyeri, pa se zbog gomilanja vokala e izgubilo, pa je ostalo poznato Hillyri, Illyri. Grci su napravili veliku zabunu kada su ime jednog skitskog (sarmatskog) naroda prenijeli na druga plemena u susjedstvu, huritskog porijekla. Od Grka su to preuzeli Rimljani pa su to ime prenijeli dalje na zapad, dajui to ime novoformiranoj provinciji rimskog carstva, Illyric. Ve pomenuti Bylliones, mogli su nastati od Hilly, ako je dolo do prelaska h u b, kao to je od skitsko hill (uma), nastalo albansko pylli, uma. Sufiks ones je tipino grki zavretak a ponavlja se i u drugim sluajevima kao npr. Peones, Scirtones, Macedones i si. 6. Lako se uoavaju slinosti ne samo kod antropolokih tipova, ve i u duhovnoj kulturi izmeu ilirskog i kavkaskog prostora. To je posebno obradio . Kulii,'4 koji je svoja zapaanja pripisao primarnim balkansko-slovenskim etnikim vezama. Postavlja se pitanje zato je Kulii ostao kod ovako neodreene definicije, zato nije iao na etnike veze sa Kavkazom. Vjerovatno zato to se smatralo da su predistorijske migracije oblast rezervisana za arheologe. Kod Gruzina jo postoji arhaiki sistem prezimena koja zavravaju sa ja, ani i i. Isto takva prezimena srijeemo i kod Albanaca, pa i na irem prostoru kojeg su zahvatali Iliri. Antropoloki tipovi koji se danas esto srijeu na tzv. ilirskom prostoru odgovaraju huritskom tipu. A tzv. dinarski rasni tip sadri u sebi huritsku komponentu i u somatskom i u psihikom smislu. Ova su gledita u saglasnosti sa antropolokom kartom Evrope koju je izdala Poljska akademika nauka (ejmo-ejmisa), u kojoj je ilirski prostor izmeu Epira i Cetine opredijeljen kavkaskom rasnom tipu. Arhaini kultovi kavkaskih plemena prisutni su i na prostoru sjeverno-albanskih plemena, kao kult mrtvih, kult zmije, kult krvne osvete, zatita gosta u kui i si. Obiajno pravo Albanaca (Kanuni Leke Dukaina) dobrim dijelom u sebi sadre obiajno pravo rodovskog drutva kavkaskih plemena. 7. Korienje lingvistike u prostoru dokazivanja kavkaskog porijekla Ilira, dalo je van naeg oekivanja, vrlo dobre rezultate. Prvo to treba konstatovati jeste, da su Iliri govorili vie srodnih a ponekad i razliitih jezika. Zavisno od njihovog etnikog porijekla ili od istorijske
201

etape o kojoj se govori. U vrijeme kasne bronze, na prstoru od Epira do Neretve govorilo se: pelastinim, indoevropskim (satem) i grupom huritskih dijalekata, koje su donijela kavkaska plemena. Huritski dijalekti sa istonog Kavkaza govorili su se juno od r. Mathisa, a iberski i kolhidski dijalekti zapadno. Metodom komparacije, rekonstrukcije i istraivanja antikih izvora ustanovljeno je veliko prisustvo kavkaskih, toponima, hidronima i onomastike na ilirskom prostoru, to snano potvruje nau hipotezu o kavkaskom porijeklu Ilira. Kod tretiranja onomastike, utvreno je da veliki broj ilirskih imena iz junih oblasti, kao i savremenih albanskih, odgovaraju savremenim ili starim gruzinskim imenima. Takoe je utvreno da imena mitske genealogije Gruzina koju je napisao episkop Leonti Mroveli iz XI v.,15 postoje kod Ilira, ak i kod recentnog stanovnitva na tzv. ilirskom prostoru. Kod toponima ilirskog prostora je takoe utvreen veliki broj kako sadanjih tako i starih imena, ije je postojanje utvreno na Kavkazu ili im je osnova iz ibero-kavkaskog jezika. Poznato je da su hidronimi geografski pojmovi koji najupornije uvaju svoja imena. Zahvaljujui tome, veini rijeka iz Albanije (sjeverne) i Crne Gore uspjeli smo da otkrijemo kavkasko porijeklo imena. To su rijeke, Kir, Drilon, Barbana, Mathis, Proni e taft, Cemi, Ibar, Raka, Tara i si. Najstarije ime Boke Kotorske donosi Pseudo-Skilaks,16 rijeka Arion, vodi porijeklo od imena rukavca rijeke Rioni, antikog Fazisa, koji se u antici zvao Harien, Harion, to znai ljupki, lijepi i si.
* * *

10 Angelo Masci, Discorso sull origine, costumi e stato attuale della nazione albanese, Napoli, 1807. a. d. 11 Strabon, (XI, 5, 1). 12 Herodot, (IV, 76). 13 Herodot, (IV, 110). 14 S. Kulii, (Godinjak IV/2, Sarajevo, 1966, 142). 15 Leonti Mroveli, Kartlos Chovreba, Tbilisi, 1973, 7. 16 Kao pod 1.

Koliko god je izgledalo preambiciozno pristupiti multidisciplinarnim istraivanjima porijekla Ilira, u naem sluaju se to pokazalo ispravnim i dalo je svoje rezultate. Svjesni smo da zbog smjelo postavljenih hipoteza, iina i onih koje nee moi opstati, no to ne moe osporiti opti utisak i potvrdu o kavkaskom porijeklu ilirskih plemena. Zato e se mnoga shvatanja u vezi sa Ilirima i oko Ilira morai mijenjati.
NAPOMENE: 1 Pseudo-Skilaks, Periplus, XXIV i XXV. Po R. Katiiu, Enhelejci, Godinjak XV, CBI, Sarajevo 1977, 41. 3 B. Sui, (Herceg Novi 1984. g.). 4 Plinije Stariji, Naturalis Historie, III, 144. 5 Mojses Horenaci, Istorija Jermenije, Moskva, 1893, 59. 6 Movses Kalankatuaci, Istorija zemlje Aluank, Erevan, 1984, 23. 7 Grigolia K., Oo em povedal Kartlis Chovreba, Tbilisi, 1973, 7. 8 Pio II Piccolomini, (Enea Silvio), Discriptio Europae orientalis, Roma, XV v. 9 G. A. Magini, Moderne tavole di geografia aggiunta a Tolomeo cap. cui. Epiro, Roma, XVI.
2

202

203

SADR2AJ

Str.

PREDGOVOR UVOD I. PRASTANOVNICI ZAPADNOG BALKANA II. INVAZIJE SA SJEVERA 1. Indoevropljani i indoevropske seobe 2. Egejske seobe 3. Pokreti Kimeraca 4. Znaaj cirkumpontijske regije 5. Indetifikacija etnikih grupa koje su uzele uee u seobama

7 9 15 21 21 26 29 30 31 37 38 39 44 46 48 49 50 53 53 55 57 58 59 60 63 63 66 67 67 68 69 71 75 75 76 79

. . .

III. ANTIKI MITOVI I PREDANJA U SVIJETLU LOGOGRAFA . . . . 1. Kadmo i Harmonija . . a) Kadmov grob b) Arion c) Pitanje Feniana na Jadranu i Kadmova hipotetina drava . . d) Kilici e) Kadmov spomenik 2. Argonauti 3. Prometej 4. Zidanje* skadarskog grada IV. PRASTANOVNICI PREDNJEAZIJSKE VISORAVNI I NJIHOVA DRUTVA 1. Urartu 2. Drava Manna 3. Midija (Medi, Madaji) 4. O najstarijim geograf, pojmovima sa ovog prostora V. PRASTANOVNICI KAVKAZA I NJIHOVA DRUTVA 1. Kolhidija (Megreli) . a) Arheologija b) Koliko je staro ime Kolha (Kulha) c) Kolhidska plemena ti) Rijeka Rioni antiki Fazis 2. Iberija (Kartlija) 3. Istoni Kavkaz i kavkaska Albanija a) Arheologija b) Antiki pisci o plemenima kavkaske Albanije 4. Antropoloka razmatranja Kavkazaca 5. Duhovna kultura Kavkazaca

Str.
a) Predan ja i mitovi b) Kultovi . . . c) O totemima . 6. Drutveno ureenje . 7 . Folklor . . . . VI. ILIRI 1. Stanje i problemi u ilirologiji 2. Arheologija 3. Iliri ime 4. Illyri proprie dicti 5. Ilirska drava 6. Pomorstvo kod Ilira a) Liburni b) Juni Jadran c) Budva d) Ostale luke na Junom Jadranu 7. Enhelejci pelastino pleme 8. Odijevanje kod Ilira 9. Pitanje determinacije hronologije praistorije Ilira
80 82

83 83 85

X. ETIMOLOGIJA NAZIVA ALBANIJE I ALBANACA 1. Albanija i Albanci 2. Arbanasi i Arbanija 3. Arnauti i Arnautluk 4. Shqiptar, Shqiperi 5. Gege i Toske XI. ZAKLJUAK PeaioMe Summarv Sadraj

.' .

Str. 189 189 190 191 192 194

vS9 89 90 98 106 107 110 110 113 114 115 119 122 123 127 127 131 134 136 137 138 138 140 144 148 151 151 155 160 160 162 163 163 175 177 182 185 187

'

197 205 207 209

VII. TRAGOVI KAVKASKIH PLEMENA NA PROSTORU IZMEU EPIRA I NERETVE 1. Dolazak Kolhiana po vijestima logografa 2. Problem Svana (vanja) 3. Labeati ime i porijeklo 4. Docleate (Diocleati) 5. Taulanti 6. Dassareti 7. Ardiaei 8. Ostala plemena 9. Tragovi Meda (Miana) 10. Pouzdanost etimologije VIII. SOCIOLOKE I ETNOLOKE BLISKOSTI ILIRA SA KAVKAZOM . 1. Ilirsko pleme 2. Neka antropoloka razmatranja o Ilirima 3. Kultovi kod Ilira a) Religija kod Ilira b) Kult zmije c) Kult mrtvih 4. O mentalitetu Ilira IX. LINGVISTIKA 1. Onomastika 2. Toponomastika 3. Hidronimi 4. Brojevi .