TRKYEDE OPERA,BALE ve DEVLET OPERA ve BALESNN EVRMSELL Ar. Gr.

Elif ZHANCI * z Opera ve bale sahne ve gsteri sanatlarnn birok esini bnyesinde barndran bir sanat daldr. Drama, mzik, dans gibi sanat dallar opera ve bale iinde yorularak bir btn halini alr ve sahnedeki devinime katkda bulunurlar. 16. yz yldan bu yana bata Avrupa olmak zere dnyann birok yerinde geliim gstermi olan bu iki sahne sanat ada toplumun alt yapsnn oluumunu byk lde etkilemitir. Trkiyede 18. yz yln sonlarna doru kendini gstermi olmasna ramen hzl bir geliim sreci geirmi ve bu sanat dallar devlet tarafndan kurumsallatrlmtr. Anahtar Kelimeler: Opera, Bale, Dram, Devlet Opera ve Balesi Opera, Ballet and State Opera Ballets Evalotonary in Turkey Abstract Opera and ballet branches of art that involve many types of stage and performing arts. The art branches such as Drama, music and dance become an entire as being gathered in opera and ballet and contribute to motion on the satage. These two stage arts which developed all over the world, mainly in Europe since 16th century have effected the foundation of modern society. When it emerged in the 18th century in Turkey, it has shown a rapid development and an instutional status is given by goverment. Key Word: Opera, Ballet, Drama, State Opera and Ballet Sahne Sanatlarnn nemli dallarndan biri opera, teki de baledir. Opera ve bale dram sanatnn mzik ve dans eliinde farkl bir sunumudur. Opera 16. yzylda talyada doar. Operann arkl dram olduunu sylemek yeterli bir tanm deildir. nk bu tr dram Ortaa ve Rnesans dnemlerinde de vard. En ksa tanmyla opera, dram mzii slubu demektir. Bu tr, sahne hareketleri,

Atatrk niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi Sahne Sanatlar Blm.

197

sz ve konumayla gerekli olan eler olutuktan sonra domutu. 1 Opera ve balede kostm ve sahne dzenlemesi gsterili olup, artc k ve sahne efektleriyle byleyici bir atmosfer yaratlm. Operada asl baskn olan, orkestra mzii eliinde seslendirilen ve hareketlerle anlatlan librettodur. 2 Floransada bulunan kendilerine Camerala diyen bir grup aydn (air-besteciarkc-algclardan oluan) Rnesansn da etkisiyle Eski Yunandaki mzikli dramalar geri dndrme hareketini balatmlardr Eski Yunandaki Euripides ve Sophoklesin tragedyalarndan yola kmlar. Sonra Ortaadaki dinsel dramlarn kilise snrlarn ap dind elerin etkisiyle Mystere* adl oyunlar ortaya kar. Oyun ncesinde orkestra giri mzii alar. Ayrca sahneye kan her karakter de mzik eliinde tantr. Bylece tiyatro, koro ve orkestrann bir arada olduu ortamlar oluturulur. 13.yzyl bandaki pastoral komediler ve halk ezgileri de tiyatroya eklenir. Bu arada zamann pek ok nl Madrigal bestecisi bal bana bir mzik biimi saylan ntermezzo iin besteler yapmlar. Konusunu doadan alan Pastoral iirler ve Madrigal komedileri de operann ncleri arasndadr. 3 Tarihte ilk opera 1597de Floransa karnavalnda oynanan , Rinuini'nin iirsel metni zerine Perinin besteledii Dafnedir. Opera szcnn talyancada szlk anlam Eserdir. nceki mzikli oyunlarda olduu gibi operada mzik, oyuna sonradan eklenmi bir e deildir. Operann mzii metin ve sahneleme ile kenetlenmi bir edir. Barok opera nce Monodinin dzeninden yola kar. lk operalar reitatiflerden oluur. Reitatifte konuma dilinin ritimsel zellii ve gftenin anlam mzik esinden ndedir. Daha sonra ise arya (aria) biiminin akc mzii nem kazanmtr. Opera bugnk tanmyla, solistleri, korosu, orkestras, kostm, sahnesi, , dramatik oyunu ile mzie uyarlanm tiyatrodur. Opera gibi nemli bir sahne sanat olan bale de 16. yzylda Avrupada gelimeye balar. lk olarak talya'da Rnesans dneminden grlr. Mim sanatlarnn Ortaa ve Rnesans tiyatro gsterilerinde ve geleneksel halk gsterilerindeki dans admlar bugnk balenin temellerini oluturur. O zamanlarda koreografik bir dzeni olmayan bale Dominic de Piacenza ve Antonio Cornazzo'nun ilk koreografik kompozisyon denemeleri ve admlara isim
1 2

Mzik Ansiklopedisi,C:4,Bakent Yaynevi,stanbul,1986,,s:989 T.,Hodkson, The Drama Dictionary, New York, 1988, s:253 3 http://www.msxlabs.org/forum/muzikhol/1521-opera-ve-bale.html,25Nisan2008. * Gizem, sr

198

vermeleriyle geliir. Bu noktada Franszlar ok etkilenmi ve bunun sonucunda bugnk ilk bale tohumlar 1581'de Catherine de Medici'nin "Beaujoyeux" adl Le Ballet Comique de la Reine tarafndan sahnelenen gsterisiyle atlr. 4 Fransa'da Henry IV tarafndan desteklenen bale tm Avrupa'ya, oradan da 17.yzyln sonlarnda da Danimarka ve Isve'e kadar yaylr. Balenin altn a, kendisi de iyi bir dans olan Louis XIX dneminde balamtr. Bu dneme kadar halk tarafndan dans edilirken bir kez profesyonel danslar kostm maske ve peruklar kullanarak dans etmeye balamlardr. 18.yzylda bale tamamen kendini opera sanatndan soyutlayarak zgr bir sanat formuna kavumutur. Bunun da tohumlar George Noverre tarafndan atlm ve bugn sahnede grdmz bale sanat onun koyduu kurallar zerine kurulmutur. 18.yzyln ikinci yarsnda Rusya'ya ulaan bale St.Petersburg da Petipa ve Saint-Leon la hayat bularak gelimi ve bugn de sahnelenen Uyuyan Gzel, Fndkkran ve Kuu Gl gibi tannm eserler buradan tm dnyaya yaylmtr. 5 Bale, kurallar belli akademik dans (danse dcole) tekniinin, baka sanatsal elerle de birletirilerek bir sahne gsterisi oluturacak biimde sunulmasdr. Bale kavram, bu akademik dans teknii iin de kullanlr. Bir gsteri sanat olarak genellikle mzik eliinde, dekor ve sahne giysileriyle sunulan, son derece titiz bir danstr. Bir bale, dans, mzik ve tasarmla dramatik bir yk anlatabilir ya da hi bir yk olmadan yalnzca mziin dans araclyla bir yorumu biiminde sunulabilir. Bale, Rnesans saray gsterilerinden ve bunlar izleyen Fransz Ballet de Courundan gelimitir. Genellikle ilka temas zerinde mzik eliinde iir okuma, dans, mim ve arky ok zengin dekor ve giysilerle birletiren bu oyunlar kral ailesi yeleri ve soylular sarayda kendileri oynamlardr. 17. yzylda grlen gerileme yllarnn ardndan dansa ok merakl olan Fransa kral XVI. Louis (1638-1715), dans yeniden kusursuzlua kavuturmak amacyla 1661de Kraliyet Dans Akademisini kurar. Ayn yl, danslarn perde aralarna serpitirildii, szleri Molirein, mzii Jean Baptiste Lullynin olan ilk Comdie-Ballet sunulur. Bu olay Lullynin opera-balletler yazmasna ve bunlar iin gerekli profesyonel danslar eitmek amacyla Kraliyet Mzik Akademisine (ya da Opera) bal bir okul kurulmasna yol aar. nceleri bu yeni profesyonel danslar soylularn duru ve davran biimlerini taklit etmek zere eitilmektedir. Lullynin ve bale ustas Pierre Beauchampsn ynlendirmesiyle giderek bir gsteri sanatna dnmtr.
4 5

L. Orrey, R. Milnes, Opera Thames and Hudson, London 1987, s:55 http://forum.exbilgi.com,28Nisan2008.

199

Avrupada operann ve balenin bu geliiminden sonra, lkemizde ancak18. yzyln sonlar, 19. yzyln balarnda opera sanatnn, daha sonralarda ise bale sanatnn balad grlmektedir. Operann doup gelimeye balad 16. yzylda saray dnleri ve enliklerine Avrupa dan bale truplar getirmek yaygn bir moda olmutu..17. yzylda opera sanatnn geni yerleme alanlar bulmas sarayda bu tre kar eilimin artmasn salam Sadrazam Kprl Ahmet Paa bir dn vesilesiyle Venedikten tam kurululu bir opera trubu getirtmeyi istemi, trene ok ksa sre olduu iin bu istei gerekletirememitir. Fakat bu alarda Avrupaya gnderilen Trk elileri zellikle operaya ilgi gstermitir. 6 Saraylarda balayan temsiller, artk halk iin yaplmaya da balanmtr. lk olarak stanbul, zmir gibi byk ehirlerde tiyatro binalarnda opera gsterileri izlenmektedir. Tanzimattan sonra Bat ile ilikilerin artmas sonucu Fransz, talyan, Alman, Avustralyal ve Yunan opera topluluklar Trkiyeye gelerek stanbul ve zmirde yeni yaplan tiyatro binalarnda srekli olarak, btn bir mevsim opera temsilleri verdiler Bu arada yabanc bestecilerle libretto yazarlarndan, Trkiyede opera besteleyerek sahneye koyanlar da oldu.7 Trkiyede daha ok 19. yzyln ortalarna doru balam bulunan, mzikte yenilenme abalarna her eyden nce talyan opera sanat rnek olmu ve bu sanatn beii demek olan talyadaki hocalardan yararlanlmtr. Tanzimattan yedi yl sonra byk talyan bestecisi Giuseppe Verdinin 1846 ylnda, bir talyan opera trubu tarafndan Beyolunda oynanan Ernani operas ok beenilmitir. 8 Opera eserleri III. Selim zamannda halka kapal saray temsilleri halinde, sonra da yabanc eliliklerle snrl ve seme topluluklar nnde yabanc sanatlar, bazen de amatrler tarafndan temsil edildi. 19. yzylda ise Trk seyircisi rnein Aida y Beyolunda ayn gecede ayr topluluktan seyredebildi. Bu arada Trk aznlklarn kurduu topluluklar operalar, operetler de oynuyor, yerli oyunlarda temsil ediyordu. Bunlarn banda Gll Agopun Osmanl Tiyatrosu ile Dikran uhacyann Opera Tiyatrosu vard. Bu topluluklarn almalar Merutiyet Dneminde de devam etti. 9

6 7 8 9

Faruk YENER,100 Opera,Bate Yaynclk,stanbul,1992, s:15 Meydan Lorousse,C:9,Meydan Yaynevi,stanbul,1979,s:563. Cevad Memduh ALTAR,Opera Tarihi IV., Acar Matbaaclk,stanbul,1993,s:254 Meydan Lorousse, A.g.e.,s:5634

200

Opera sanat Cumhuriyetin ilanna kadar stanbul ve zmirde geici truplar tarafndan verilen temsillerle srm, evresindeki ilgi daha da genileyip yaylma olana bulamamtr. Cumhuriyet dnemi balayan devrimler sanat alannda da belirtisini gstermeye balamtr. Bu arada mzik eitimi ve retimi iin Ankarada Musiki Muallim Mektebi, stanbulda Belediye Konservatuar almalarna balamtr. Avrupaya gnderilen yetenekli genlerden bazlar yurda dnm ve bu kurumlarda grevler almlar. Atatrk ok sesli mzik abalarnn yan sra operaya byk nem vermitir. 10 Cumhuriyetin ilanyla 1924 ylnda Saray Orkestras Ankaraya getiriliyor ve bugnk Cumhurbakanl Senfoni Orkestras kuruluyor. Bu dnemde mzikli tiyatro almalar srmekle birlikte, opera alanna balangta yeterli ilgi gsterilmemitir. 1930da Opera Cemiyeti kurulmutur.1934te Byk Opera Heyeti La Travia y sahnelemitir. 1940da Devlet Konservatuarnn kurulmasyla opera blm alm ve gerek opera almalarna balanmtr. Profesr Carl Ebertin yrtt opera almalar Konservatuarn Opera Stdyosunun Faaliyetleri olarak adlandrlmtr. 11 1934 ylnda ran ahnn Trkiyeye yapaca ziyaret nedeniyle Atatrk bir opera eseri hazrlanmasn istemitir. Ksa srede Mnir Hayri Egelin yazd Adnan Saygunun beseledii z Soy operas gerekletirilmitir. Resmi ve akademik zellie sahip olan ilk bale okulu ise, 1948 ylnda stanbulda kurulmu, 1950'de Ankaraya tanarak Devlet Konservatuarna balanmtr. Devlet bale okulunun kurulu hazrlklarn yapmak zere 1947de lkeye davet edilen ngiliz Kraliyet Balesinin kurucusu Dame Ninette de Valoisnn, Trk balesinin geliimine byk katklar olmutur. Ankara Devlet Konservatuar Bale Blm'nn ilk gsterisi, 1950 ylnda gereklemi ve temsilde Ulvi Cemal Erkinin mzii zerine Joy Newtonun koreografisini yapt "Pastoral Suit" ve "Kelolan" baleleri sunulmutur. Bunu ilk bale temsili olan tek perdelik "El Amor Brujo Byleyen Ak", tmyle sahnelenen "Coppelia" ve Ferit Tznn mzii ile Valoisnn Trk Folkloru ve bale tekniini bir araya getirerek yaratt ilk zgn bale olan "emeba" izler. 1949 ylnda Devlet Tiyatrolar kurulu kanunu yrrle girmitir.Operalarnda bal olduu Devlet tiyatrolarnn ilk Genel Mdrlne de Muhsin Erturul atanmtr. 1951 ylna ise genel mdrle Cevad Memduh Altar getirilmitir. Cevad Memduh Altar yurtdndan bir ok opera sanatsn
10 11

Faruk YENER, A.g.e. s:17 Meydan Lorousse, A.g.e., s:5634

201

lkemize davet etmitir. 1960l yllarda Aydn Gl tarafndan stanbul Operas kurulmutur. 12 Rengim Gkmen 1992-95 yllar arasnda Devlet Opera ve Balesi Genel Mdr olarak grev yapmt. Aspendos Opera ve Bale Festivalini balatm ve Modern Dans Topluluunu kurmutur. Halen Devlet Opera ve Balesi Genel Mdr olarak grev yapmaktadr. 1970 Temmuzunda yeni Devlet Opera ve Balesi Genel Mdrl Kanunu kncaya kadar, tiyatro,opera ve bale tek bir genel mdrlkte (Devlet Tiyatrolar Genel Mdrl) topland. 13 1970 ylnda stanbul ve Ankara Operalar 1309 sayl yasayla Devlet Opera ve Balesi olarak ayr bir kurum haline getirildi. Bu kurumlama vastasyla 1982 ylnda zmir, 1990 ylnda Mersin ve 1999 ylnda Antalya Devlet Opera ve Baleleri kurulur. 14 Devlet Opera ve Balesi'nin, uluslararas sanat platformlarnda kendilerini kabul ettirmi baarl sanatlar tarafndan gerekletirilen etkinliklerine youn bir ilgi vardr. Aylk temsil says Ankara ve stanbul'da 150-200'e, zmir'de 50'ye, Mersin'de 25-30'a ve Antalya'da 10'a ulamtr. Yerleik 5 sahnenin dnda ayrca ak alanlar, parklar, niversiteler ve tarihi mekanlarda da temsil ve konserler dzenlenir. Devlet Opera ve Balesi Genel Mdrl'nn gerekletirdii en nemli sanatsal organizasyon olan Aspendos Opera ve Bale Festivali, 1998 ylndan itibaren uluslararas bir festival olarak pek ok yabanc toplulua ev sahiplii yapmaktadr. Her yl 80 bine yakn seyircinin izledii festival, lkemize iyi bir n kazandrmaktadr. 15

12 13

Muzaffer EVC,Sahnedeki Tutku,T.R.T. 2 Televizyonu,Ankara,1999. Meydan Lorousse,A.g.e.,s:5634 14 Muzaffer EVC,Sahnedeki Tutku.,A.g.e., 15 http://www.idobale.com,2Mays2008

202

KAYNAKA ALTAR ,C. Memduh, Opera Tarihi IV., Acar Matbaaclk, stanbul 1993 EVC, Muzaffer, Sahnedeki Tutku, T.R.T. 2 Televizyonu, Ankara 1999 HODKSON, T., The Drama Dictionary, New York 1988 MLNES, R., ORREY, L., OPERA, Thames and Hudson, London 1987 YENER, Faruk., 100 Opera, Bate Yaynclk, stanbul 1992, Mzik Ansiklopedisi, C:4, Bakent Yaynevi, stanbul 1986 Meydan Lorousse, C:9, Meydan Yaynevi, stanbul 1979 http://www.msxlabs.org/forum/muzikhol/1521-opera-ve-bale.html,25Nisan2008. http://forum.exbilgi.com, 28Nisan2008. http://www.idobale.com,2Mays2008

203