OSMANLI DEVLETNDE YAANAN DOAL AFETLER

NSZ

GR

BRNC BLM AFET VE DOAL AFETLER TRLER I. II. Afet Doal Afetler 1. Afetlerin Snflandrlmas Ve T rleri a. Deprem b. Sel c. Kuraklk

KNC BLM OSMANLI DEVLET SINIRLARI NDE MEYDANA GELEN DEPREMLER I. stanbulda Meydana Gelen Depremler 1. 1894 stanbul Depremi II. III. IV. V. Orta Balkan Topraklarnda Meydana Gelen Depremler mparatorluun Bat Snrlarnda Meydana Gelen Depremler Anadoluda Meydana Gelen Depremler On ki Adalarda Meydana Gelen Depremler

NC BLM OSMANLI DEVLET SINIRLARI NDE MEYDANA GELEN SEL FELAKET I. Edirne Blgesinde Meydana Gelen Sel Felaketi Ve Etkileri

DRDNC BLM KARADENZN KUZEYNDE MEYDANA GELEN 1560 KURAKLII

-1-

NSZ

Doal afetler, phesiz olarak modern teknolojinin henz olmad dnemlerde etkileri itibariyle insanolu zerinde ok byk etkiler brakmaktadr. Deprem, sel, kuraklk felaketleri Osmanl tarihi ierisinde ok byk etkilere neden olmutur. Felaketlerin Tanr tarafnda gnderildii, insanlar cezalandrmak iin Tanrnn bir gazab olarak grld gerektir. Osmanl topraklar ierisinde yaayan gayrmslim halk da meydana gelen doal afetleri bu bak as ile deerlendirmi ve bu olaylarla ilgili tutulan kaytlar da bu etki altnda kalmtr. Yaanan can kayplar, maddi ve manevi zararlar, kaderci bir bak asyla deerlendirildii iin ok fazla kayt altna alnma ihtiyac dourmamtr. Osmanl Devleti snrlar ierisinde meydana gelen doal afetler farkl kaynaklarn bir araya toplanmas ile bir btn tekil etmektedir. Bu kaynaklar; Osmanl vakanvistlerinin kaytlar, dnemin ada yabanc tarihilerinin kaytlar, seyyahlarn notlar, doal afetlerin meydana geldii dnemde yaplan mektuplamalar ierisindeki notlardr. Osmanl kaynaklar ierisinde, doal afetler olaylarn gidiat ierisinde deerlendirilmitir. Bu adan bakld zaman, kaynak olarak kullanlabilecek malzeme ok olmasna karlk olaylarn dank bir ekilde anlatlmasndan dolay byk bir karklk n plana kmaktadr. ou zaman ise byk bir doal afet sradan bir olay olarak kaydedilmi ve etkilerinin neler olduu kaynaklarn arasnda sr olarak kalmtr. Tm bunlara ramen trleri ne olursa olsun, btn doal afetler, tarihin aktr olan birey asndan olaand ve beklenmedik olaylar olarak, kaza kategorisine dhil edilmitirler. Doal afetler, frsat anlar olarak da deerlendirilmitir. Birok tarihi sel, deprem ya da kuraklk gibi doal afetlerin bir halk iin felaket olabilirken bir baka halk iin frsat anlar olarak deerlendirildii konusunda fikir birlii ierisindedir. Nitekim Osmanl Devletinin kurulu dnemi ierisinde anlatlan birok efsanede bu durum n plandadr. Deprem sonucu kuatlan kaleler, ktlk ve kuraklk sonucu elde edilen ehirler bu efsanelerin temelini tekil etmektedir. Osmanl Devletinde Yaanan Doal Afetler konusu zerinde yaptm aratrmann her aamasnda benden yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Do. Dr. Hseyin Mumala, deerli arkadam Taner Kayaya ve Ahmet Daylan abime sonsuz teekkr ediyorum.

ADNAN MIZRAK

04. 03. 2011

-2-

GR

Osmanl Devletinde Doal Afetler adl bu almamda, tarihsel sre ierisinde Osmanl Devleti snrlar ierisinde meydana gelen doal afetleri ve bu doal afetlerin insanlar zerinde yarattklar etkileri anlatmaya altm. almam ierisinde, olaylara tanklk edenlerin kendi ifadeleri, doal afetin meydana geldii dnemde yaratt korkular, yaanan can kayplar ve en nemlisi de Osmanl Devletini bu yaana olaylar sonucunda ald tedbirler yer almaktadr.

Birinci blmde konunun daha iyi anlalabilmesi adna afetler ve doal afetlerin tanmlar, meydana geli biimleri ve trleri yer almaktadr. Gnmz insan iin afet kelimesinin ifade ettii anlam phesiz olarak tarihsel sre ierisinde farkllk gstermektedir. Bu bakmdan ncelik olarak doal afetlerin tanmn yaparak nasl ve ne ekilde meydana geldiini anlatmay uygun buldum. Modern teknoloji ile nlenemeyen doal afetlerin, Osmanl toplumu zerinde brakt etkinin anlalabilmesi adna birinci blmde byle bir almann faydal olaca dncesini tamaktaym.

kinci blmde ise Osmanl Devleti snrlar ierisinde meydana gelen doal afetleri olu biimlerine gre ayrarak inceleyip etkilerinin neler olduu sorusuna yant bulmaya altm. almann bu blmnde yaanan doal afetler, trne ve meydana geldii corafi alan ierisinde ele alnmtr. Depremler, seller ve kuraklklar birer rnekle aklanm ve meydana gelen ayn trdeki doal afetler bu rnek zerinden anlatlmtr.

Sonu olarak ise doal afetlerin insanolu zerinde yaratt etki, ortaya kan zararlar, olaylara tanklk eden kiilerin ifadeleri ile doal afetlerin tarihsel srete ne gibi etkilere yol at anlatlmaya allmtr. Tm konular zerine derinlemesine bir alma olmasa dahi okuyucunun Tarihte Doal Afetler merakn giderebilecek bir almadr.

-3-

BRNC BLM AFET VE DOAL AFET TRLER

I.

Afet

Canl ve cansz evreye byk zarar veren, nemli lde can ve mal kaybna neden olan olaan d doal ve beeri olaylardr.1 Doal afet ile afete neden olan olay kavramlarnn ayr kavramlar olduu unutulmamaldr. rnein heyelan, afete neden olan bir olaydr. Ancak, bir yerleim birimi olmayan, yol gemeyen, tarm alan olarak da kullanlmayan, orman rtsnden yoksun bir alanda oluan heyelan, afet zellii tamamaktadr. Afete neden olan olaylarn afet nitelii kazanmas iin, doada nemli ykma neden olmas ve/veya can ve mal kaybna neden olmas gerekir.2 Afet, bir toplumu ya da evreyi olumsuz olarak etkileyen doal ya da insan kaynakl darbedir. Gnmzde afetler, yanl risk ynetimlerinin sonular olarak karmza kmaktadr. Bu riskler, tehlikelerin ve savunmaszln rndr. Ancak savunmasz olan ama insan yaamayan alanlar etkileyen tehlikelerin oluturduu olumsuz etkiler afet olarak nitelendirilmez. 3

II.

Doal Afetler

Toplumun sosyo-ekonomik ve kltrel etkinliklerini olumsuz ynde etkileyen, nemli lde can ve mal kaybna neden olan arlkl olarak ya da tamamen doal etkenlerin neden olduu, doal tehlikelerle ortaya kan olaylardr.4 Doal afetlerin verdii zararlar sadece tahrip olan eserler, yok olan topraklarla, can ve mal kayplaryla snrl deildir. Bunlarn ekonomik ve zellikle de sosyal boyutlar daha karmaktr. nk sosyal yaralarn sarlmas ok daha uzun zaman almaktadr. Alnan nlemlerle ekonomik kayplar bir dereceye kadar telafi edilebilse de toplum ve birey zerindeki sosyal ve psikolojik olumsuzluklar gidermek iin ok daha kapsaml nlemler gerekmektedir. nk eitim ve salk alanlarndaki aksamadan, lkeye ve devlete ballk ve gven duygusundaki sarslmadan, ykc faaliyet gsteren illegal glerin ortaya kmasndan ve ahlak kntsnden kaynaklanan olumsuzluklarn giderilmesi ok daha gtr.5 nsan var olduu gnden itibaren doal tehlikeler ve bunlarn neden olduu afetlerle tanm, iinde bulunduu an imkanlar ve bilgisi lsnde bunlarla mcadele etmitir. Nitekim gnmzde meydana gelen bir doal afet ile 15.yyda meydana gelen bir doal afetin evreye ve insanoluna verdii zara ok daha farkl boyutlardadr.6
1 2 3 4 5 6

CEMALETTN AHN-.SPAHOLU, Doal Afetler Ve Trkiye, Gndz Yaynlar, Ankara, 2002, s.4 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 15 ZBIRAK, Rafet, Corafya Terimleri Szl, Harita Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1994, s. 75 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 4 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 9 MEHMET GM, Corafya ve Afetler, DM Yaynlar, Ankara, 1997, s.44

-4-

Doal afetler, lkelerin ekonomik gelimilik dzeylerine gre farkl lde olmakta, gelimekte olan lkelerde ise daha ok etkili olmaktadr. Afetlerin trne gre, retimde azalma lke gelimesine engel olma, kii bana den milli gelirin azalmas gibi olumsuzluklara neden olmaktadr. Afete neden olan doal tehlikelerin bir ksm, ani olarak ortaya kan, ksa sren, grlmeye ya da hissedilmeye baladklar anda nlenemeyen olaylardr. Deprem ve gibi bu tip tehlikeler ok kk bir alanda etkili olabildikleri gibi daha geni alanda da etkili olabilirler. 7 1. Afetlerin Snflandrlmas ve Trleri a) Oluum Nedenlerine ve Olutuklar Ortama Gre 1. Yer Kkenli Doal Afetler ( jeolojik, jeomorfolojik) 2. Atmosfer Kkenli Doal Afetler ( Klimatolojik, meteorolojik) 3. Hava ve klim Koullaryla likili Olarak Grlen Doal Afetler 4. Biyolojik Doal Afetler ( Hastalk salgnlar, bcek istilas) b) Oluum Hzlarna Gre 1. Yava Gelien Afetler ( Kuraklk, lleme) 2. Hzl Gelien Doal Afetler ( Deprem, yldrm)8 a. Deprem Doal etkenlere bal olarak yer kabuunda grlen ve ounlukla yeryznde nemli deiikliklere neden olabilen, ksa sreli salnm ve titreim hareketlerine deprem(yer sarsnts) denir. 9 Deprem, volkan pskrmesi ktle hareketleri ile zellikle bunlardan heyelanlar, kaya dmeleri, amur akntlar yaygn olarak grlen yer kkenli afete neden olan olaylardr. Ktle hareketleri belirli jeolojik- jeomorfolojik ve meteorolojik/klimatolojik zelliklere bal olarak dnyann hemen her yerinde grlebilen ve afet boyutuna ulaabilecek tehlikeli olaylardr. Ancak deprem ve volkanizmann oluum yerleri yerkrenin belirli kuaklar zerinde toplanmtr. Bunun iin depremlerin ve volkanizma hareketlerinin dalmnda paralellik vardr. nk bunlarn oluumu litosferde bulunan byk yerkabuu paralarnn, aktif jeolojik blgeler olarak da bilinen snr blgelerindeki hareketleriyle dorudan ilikilidir. Nitekim dier baz nedenlerin yannda, ounlukla bu hareketlere bal olarak yerkabuunda grlen ksa sreli sarsntlardr.10 nsanlar depremi nceden hissedemedii halde, bu hususta daha hassas olan hayvanlarn depremi hissederek muhtelif belirtiler gsterdii tespit edilmitir. zellikle, depremden bir sre nce sarsnt merkezlerinin birok yerinde krlanglarn korkup yuvalarndan ayrlm olduklar dikkat ekicidir. Yine birok blgede depremden birka dakika nce tavuklarn ve dier hayvanlarn korktuu, kamak ve saklanmak istedikleri tespit edilmitir. Bu belirtiler, uzmanlar tarafndan iddetli depremden nce yerin hafif sallanmasna ve hassas olan hayvanlarn ise sarsnty hissedebilmelerine balamaktadr.11
7 8

AHN, SPAHOLU, Afetler, s.12 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 18 9 ZBIRAK, Corafya, s.78 10 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 15 11 ORBACIOLU MESUDE, "1894 Zelzelesi Hakknda bir Rapor",Hayat Tarih Mecmuas,C.9, stanbul, 1976, s. 59

-5-

b. Sel

eitli nedenlerle su ktlesi ve hz artan bir akarsuyun, evredeki ehir, kasaba ve yerleim yerlerine, altyap ve endstri tesislerine, tarm ve turizm alanlarna zarar vererek, sosyal ve ekonomik ynden sorunlarn olumasna neden olabilecek lde ak bykl olayna sel ad verilmektedir.12 Sel dnyann byk bir blmnde grlebilen, afete dnmesi durumunda ok byk can ve mal kaybna neden olabilen byk bir doal tehlikedir.13 Ar yalar ya da ani kar ve buz erimeleriyle ilikili akarsu selleri, iddetli frtnalara ve tusunamilere bal dalga hareketleriyle ve deniz kabarmasyla oluan ky selleri, gl sularnn tamasna bal olarak oluan seller ve dere ve rmak selleri, dalk alan selleri, ehir selleri, ky seti yol selleri meydana gelmektedir. 14 Bir yerdeki sel oluumunu ve onun bir afete dnmesini, aada maddelenen etmenler belirlemektedir; a) klim zellikleri b) Bitki rts c) Fizyorafik zellikler d) Beeri etkinlikler 15 c) Kuraklk Canllarn yaam zerinde ok byk olumsuz etkileri bulunan, insanlarn eitli ekinliklerini snrlayan ve nemli ekolojik sorunlarn yaanmasna neden olan ve her an afete dnebilen klimatolojik/meteorolojik doal tehlikedir. 16 ok yava gelierek belirli bir srete oluan kurakln devam sresi uzadka sonular da ok tehlikeli boyutlara ulamaktadr. Esas olarak ya yetersizliine bal olarak ortaya kan kuraklk, retim dklne, yetersiz beslenmeye, sonuta ktlk, alk ve lm lere neden olduundan ok nemli sosyal ve ekonomik sorunlarn yaanmasna neden olmaktadr.17 Ya azlna ve dier grlemeyen nedenlere bal olarak belirli bir srete gelimekte ve geici bir sre devam etmektedir. Bu sre, birka ay, hatta birka yl srebilen su ktl periyodudur. 18 Bu su yetersizlii periyodu ierisinde doada dengeler arasnda ciddi deiimler meydana gelmektedir. Tarihsel srete, kaynaklar kuraklklardan, tanrlarn halklara laneti, cezalandrma yntemi, kzgnlklar sonucu oluan fkelerinin bir belirtisi olarak bahsetmektedir. Bu bakmdan kuraklklar hakknda yaplan aratrmalar daha ok kurakln, sonraki aamalar zerinedir ve yine daha ok nedenlerinden ziyade sonular nemlidir.
12 13

ZBIRAK, Corafya, s. 38 ZBIRAK, Corafya, s. 38- AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 123-GM, Corafya ve Afetler, s. 128 14 ZBIRAK, Corafya, s.39 15 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 126 16 ZBIRAK, Corafya, s.73 17 AHN, SPAHOLU, Afetler, s.313 18 AHN, SPAHOLU, Afetler, s.314

-6-

KNC BLM OSMANLI DEVLET SINIRLARI NDE MEYDANA GELEN DEPREMLER I. stanbulda Meydana Gelen Depremler

Osmanl Devletinde ilk byk depremin 15.yyda meydana geldii bilinmektedir. 13 Safer 894/16 Ocak 1489 tarihindeki deprem, eitli bina ve camilerde olduka byk hasarlara yol amtr. Ancak 6 Cemaziylevvel 915/22 Austos 1509daki depremin bykl fazla olduundan ehirdeki tahribatta o derece fazladr. Cuma gecesi meydana gelen bu deprem, literatre "Kyamet-i Sura" (kk kyamet) olarak gemitir.19 1509da meydana gelen deprem sonras, yer sarsntlarnn stanbul ve Edirnede ve civar ehirlerde, aralklarla 40 gn devam ettii ve halkn korkuyla, kapal mekanlar terk edip; ba bahe, sokak gibi ak yerlerde konaklayp, bir ounun da gnlerini dua ederek geirdii bildirilmektedir.20 Bu depremde yaklak 109 camii ve 1070 ev tamamen yklmtr. Fatih Klliyesinden bimarhane, imaret ve Sahn- Seman Medreselerinin kubbeleri km, Beyazd Camii Medresesi tamamen yklmtr. Yedikule surlarnn byk ksm ve deniz tarafndan Bahekapya kadar uzanan Topkap Saraynn surlar da harap olmutur. Deniz ykselip stanbul ve Galata surlarn anca, ehrin birok mahallesi sular altnda kalmtr. Bu deprem sonucu stanbulda l saysnn bebin civarnda olduu ve yaral saysnn da onbinden fazla olduu dnlmektedir.21 1509 depremi sonrasnda, stanbul ehrinin tamiri iin Sultan 2. Bayezid emir vermi ve bu hususta yaplan madere neticesinde ev bana 20 ake ve yirmi evden de bir cretli amele alnmas kararlatrlmtr. Bu suretle Anadolu ve Rumeli Sancaklarnda 77 bin amele toplanarak stanbul sevk edilmitir. Bu amelelerin balarna da bin yap ustas tayin edilmi ve bunlarn ierisinden onbir bin kiiye de kire yapma vazifesi verilmitir. Byk gayret sarf edilerek ehrin ihyas 65 gn gibi ksa bir zamanda hemen hemen tamamlanmtr. Zarar gren yerlerden stanbul surlar bata olmak zere, yeniden yaplrcasna onarlm, Yeni Saray(Topkap), Galata Kulesi, Anadolu ve Rumeli Hisarlar, Byk ekmece ve Kk ekmece Kprleri ile Silivri Kap burlar da tamir edilmitir.22 1 Recep 963/30 Nisan 1557 tarihinde stanbulda byk bir deprem meydana gelmi, ehirde nemli lde hasar olumu bu arada Fatih Camii de zarar grmtr. Bu deprem gnein batndan sonra byk bir uultu ile balam ve birbirini takip eden sarsnt ile devam etmitir. Deniz zerinde bulunan gemiler dahi birbiriyle arpmtr.23 11 Temmuz 1690 tarihinde gece vakti meydana gelen depremin sarsntlar birka gn devam etmi ve bu esnada Fatih Camiinin kubbelerinin bir ksm hasara uram, Topkapdaki Sur Kaps da yklmtr.24

19 20

REKL FATMA, stanbulda 1894 Depremi, letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 9 REKL, Deprem, s. 10 21 REKL, Deprem, s. 11 22 REKL, Deprem, s.12 23 SOLAKZADE, Tarih-i Solakzade, YKY Yaynlar, stanbul, 2006, s. 323 24 REKL, Deprem, s. 13

-7-

stanbulda 22 Mays 1766da sabah balayp iki dakika kadar devam eden deprem, kargir ve ahap birok binay ykm, enkaz altnda kalan birok kiinin hayatn kaybetmesine neden olmutur. Yer sarsntlar yaklak ay suretle aralklarla devam etmitir. Panik iinde kalan halk at altna giremeyip, uygun, geni ve ak yerlere adrlar kurarak barnmaya almtr. Fatih Sultan Mehmedin yaptrd Fatih Camii tamamen yklm, devrin padiah 3. Mehmed tarafndan bugnk Fatih Camii yaptrlmtr.25 Fatih Camiinden baka, Kapalar, surlar, Baruthane, Sarahane, Tophane, Yenieri Klalar, Saray- Hmayunda baz yerler ve birok camii ve mescidin ya minareleri yklm ya da kubbeleri, atlar kmtr. stanbulun 1766 ylnda yaad deprem daha nce meydana gelen depremlerin en ar olmutur.26 Temmuz 1790, ubat 1806 ve 1837 yllarnda meydana gelen depremler ncekilere nazaran stanbulda pek mhim hasar meydana getirmemitir. Ancak 23 Eyll 1841de meydana gelen depremde, ehir defa sallanm; birok kargir ev, duvar, han ve hamam harabeye dnm, ok sayda insan hayatn kaybetmitir. 1 Mays 1855 ylndaki deprem, Bursada kyamet olarak adlandrlm, ok byk tahribata neden olmu fakat stanbulda ise fazla hasara yol amamtr.27 1. 1894 stanbul Depremi XIX. asrda stanbulda en son deprem 6 Muharrem 1312/10 Temmuz 1894te meydana gelmitir. Kaynaklarda "Byk Hareket-i Arz", "Zelzele- Azime" veya "Zelzele-i Mthie" olarak bahsedilen bu deprem ok geni bir saha hissedilmi, zellikle stanbul ve evresinde ar hasara sebep olmutur.28 Deprem 10 Temmuz Sal gn le vakti saat 12.24te iddetli sarsnt ile balam ve mevcut tahribatn hemen hemen hepsini bu srada yapmtr.29 Deprem sebebiyle ou yerin telgraf hatlar bozulmu olduundan, ilk gn evre kaza ve vilayetlerden gerekli bilgiler tam olarak alnamamtr. Sultan II. Abdlhamid, meydana gelen depremin fenni ve ilmi bir ekilde aratrlmasn istemi ve bu amala Atina Rasathanesi Mdr D. Eginitis stanbula davet edilmitir. Yaplan aratrmalar ve valiliklerden gelen telgraflar vastasyla elde edilen birok bilgiye dayanarak, teferruatl bir rapor hazrlanm ve padiaha sunulmutur. Bu rapora gre birinci sarsntdan bir-iki saniye nce kaldrm zerinden ok byk bir vasta gidiyormu gibi yer altndan garip sesler ve grltler duyulmutur.

6 Muharrem 1312/10 Temmuz 1894te meydana gelen stanbul depremi farkl sarsnt ile birka saniye iinde olumutur. Birinci sarsnt yatay hareketli olduu iin ok fazla tahribata neden olmad halde ikinci sarsnt dikey olarak meydana geldii iin ok fazla tahribata neden olmutur. nc ve son sarsnt da yatay olarak meydana geldii halde, ikinci depremin bakiyesi olduu iin ufak hasar gren yerleri adeta yok etmitir. Meydana gelen bu sarsnt toplam 17-18 saniye srmtr. Etkisi felaket boyutlarna ulam ve tarihin artlar ierisinde teknolojik malzemenin yetersizliinden dolay da ok byk ykma
25

AKTEPE MNR, emdanizade Fndkl Sleyman Efendi Tarihi II(Mrit-Tevarih),slami Yaynlar,stanbul,1978, s. 85 26 MNR, emdanizade, s. 86 27 REKL, Deprem, s. 14 28 REKL, Deprem, s. 15 29 Saadet Gazetesi, 7 Muharrem 1312(11 Temmuz 1894)

-8-

neden olmutur. Binalarn ahap malzemeden yaplm olmas da bu felaketin boyutlarn arttrmtr. 30 Sal gn meydana gelen iddetli depremden sonra art sarsntlarn devam etmesi ve bu arada da birtakm aslsz sylentilerin yaylmas halk ok tedirgin etmitir. Bu sylentilerden bazlar yledir: Sahillerde sularn birka gemiyi alp denizin derinliklerine gtrd, baz yerlerde kkrtl dumanlarn kt, Marmarada yeni adalarn meydana geldii, baz yerleme olmayan adalarn yanmaya balad, depremin bir sre sonra daha iddetli olarak tekrarlanaca, bundan baka Istranca Dalarnda volkan ortaya ktdr. Bu gibi aslsz sylentileri isiz-gsz takmnn halkn telandan da faydalanarak yayd ve hibir bilimsel dayana olmayan bu szlere inanlmamas gerektii basnda da vurgulanmtr.31 lk iddetli sarsntdan sonra btn stanbul halk korku ve dehet ierisinde sokaklara kam, evlerde, dkknlarda, hanlarda, resmi dairelerde hi kimse kalmamtr. Bu dneme tanklk eden Saadet Gazetesinde olaylar yle anlatlmaktadr: "Zelzele-i Azime nce hafif ekilde -drt saniye kadar hafif ekilde devam etmi ise de mteakiben iddetini ve iddetiyle beraber devamn arttrm btn halk korku ve heyecan sarmt. Herkes kendi dini kaidelerine gre dua ve yakarlara balamlard. Deprem bir-iki dakika kadar devam etmitir. Zelzele dolaysyla sokaklar zerinde bulunan binalardan byk ounluu, atlayarak tehlikeli bir duruma gelmitir. Bunun zerine yklma ihtimalleri gz nne alnarak tramvaylarn iletilmesi de durdurulmutur. Btn vapurlar program d seferler yaparak, evlerine ulamak isteyenleri evlerine tamlardr.32 Yaanan tm olumsuzluklara ramen Osmanl Devleti, halkn, Tanr tarafndan kendine verilmi bir emanet olarak grd iin tm imknlarn seferber etmitir. Btn byk meydanlarda, seyyar hastaneler kurulmu, evleri yklan halkn darda gvenli bir ekilde ev bulunana kadar kalabilmesi iin grevliler tahsis edilmi, yemek ihtiyacnn karlanabilmesi iin saray mutfa grevlendirilmitir. Sosyal devlet anlaynn en mhim rneklerini veren Osmanl Devleti grevlileri, brokratik olarak padiahtan en alt kademe de devlet memuruna kadar canla bala mcadele etmilerdir. 6 Muharrem 1312/10 Temmuz 1894te meydana gelen stanbul depreminin ardndan yaralarn sarlabilmesi adna dnyann birok yerinden yardm kampanyalar balatlm ve bu netice ile elde edilen yardmlar stanbula gnderilmitir. Bu yardmlar; Selanik: Selanik Vilayetinden toplanan yardmlar toplam 223.170 kuru paraya ulam olup aralklarla Komisyona gnderilmitir. Badat: Badat Vilayetinde toplanan yardmlar muhtelif aralklarla stanbula ulatrlmtr. lk olarak 1.000 lira, ikici defa 800 lira ile 100 sim mecidiye, nc defa 200 lira ile 4.200 mecidiye ve son olarak da 180 ksur lira yardm gelmitir. Hicaz: Hicazda toplanan 100,000 kuru iane stanbula ulatrlmtr. Mekke: Mekke-i Mkerreme Emaneti ile Defterdar tarafndan 32,000 kuru yardm yaplmtr. Edirne: Depremzedeler iin Edirnede de 179.467 kuru toplanm olup bu mebla Osmanl Bankasnn Edirne ubesine teslim edilmitir.33
30 31

REKL, Deprem, s. 18 REKL, Deprem, s. 22 32 Saadet Gazetesi, 7 Muharrem 1312(11 Temmuz 1894) 33 REKL, Deprem, s. 98

-9-

II.

Orta Balkan Topraklarnda Meydana Gelen Depremler

ada sismograflarn raporlarndan yola karak bakld zaman depremler, Balkanlarda , yarmadann u ya da bu kesinde, yaayan insanlara sk sk urayan bir ziyareti olarak deerlendirilebilir. Bulgaristandaki tarihsel sismolojinin nc aratrmaclarna gre, o dnemin Bulgaristannn snrlar ierisinde depremlerin sistemli bir biimde kaydedilmeye baland tarih olan 1892 ile 1927 yllar arasndaki deprem kaytlar sadece tek bir ylda, 1904te 214 depremle en yksek rakama ulap 1900de 9 depremle en dk rakamda kalmakla beraber, her yl belli bir miktar sismolojik faaliyetin kaydedildiini ortaya koymaktayd.34 Bulgaristan ve evresinde meydana gelen depremlerin temel tekil eden kaynaklar, genellikle Bulgarca olan, kitap ve elyazmalarndaki kenar notlar(PRPSKA) ile depremlere ilikin bilgi bulma amacyla taranan kad sicilleridir. Meydana gelen depremlerin kaytl olduu ve anlatld kaynaklar son derece snrldr ve ksa bilgilerdir. Bu kaytlarn listesi ; 16. yzyln son eyreinde bir pripiska, 18. yzyldan 18; 19. yzyln yalnzca ilk yarsndan 19 ve daha sonra ele alnan 19. yzyln ilk yarsnda Osmanlca yazlm olan bir Osmanl kaynadr.35 Kaydedilen ilk pripiska Sofya blgesine aittir. zl ve anlalr bir biimde "1687 ylnn Ekim aynn 23. gn*nde+ bilinmeli ki yer sarsld" demektedir. Bir dier pripiska ise "1738, 31 Mays. Saat 3te gl bir deprem oldu Shivistovda panayr vard. nsanlar korkuyla oraya buraya kotu. Fakat birbirlerine tutunuyor olduklarndan balarna bir ey gelmedi. saat sonra bir deprem daha oldu ama bu kez daha zayft". demektedir. Yine bir dier pripiska ise u bilgileri vermektedir; "1782, Ekim aynn 14. Eflak topraklarn, birok bina ve manastr tahrip eden bir deprem oldu; saat 7ydi ve eyrek saat kadar srd."36 nceki ve sonraki pripiskalar arasnda ciddi bir fark vardr. Buna gre metinler ok ender olarak depremin insani boyutunu dile getirir; insanlarn deprem hakknda ne dndn, hatta can kayplarn bile vermez. Bu konuda snrl bilgi verev bir iki pripiska dahi sadece korku ve endieye dair birka kelime ierir. Pripiskalarn satr aralarnda baz inanlar, sz gelimi ate etmenin depremi durdurabilecei, karanlk korkusu ve gecelerde kt yaratklarn egemen olduklar inancna, ama ayn zamanda insanlarn, geceleri gerektii biimde hareket etmeye daha az hazrlkl olduu ve evlerinin iinde bulunduklar, dolaysyla da depremin etkilerine daha fazla maruz kalnaca, dondurucu souklarn bir depremi durdurabilecei 37 gibi inanlar kendini gsterir. Pripiskalar iinde en ayrntl bilgi veren bir dier pripiska da " 1802, Ekim 4. Yer iddetle sarsld, kylerde ve kasabalarda birok ev ykld, ayrca kylerdeki ve her yerdeki camiiler de ykld. Ve bunun gibi daha birok kilise ykld. Bkrete Azizler Kilisesinin en yksek an kulesi de ykld. Ve daha birok kilise ykld. Aziz Greorgios Kilisesinin iki kubbesi ykld ve an kulesi de zara grd. Metropolitlik ile Domna Volosha arasnda, Brancoveanunun nnde bir aklk vard ve yerden su fkrd. Ayrca Bodanda birok kilise ve ev hasar
34

ROSSTSA GRADEVA, "Osmanl ve Bulgar Kaynaklarndan Orta Balkan Topraklarndaki Depremler(17. ve 18. Yzyllar)",Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 60 35 GRADEVA, "Orta Balkan", Osm. mp. Doal Afetler, s. 61 36 GRADEVA, "Orta Balkan", Osm. mp. Doal Afetler, s. 64 37 GRADEVA, "Orta Balkan", Osm. mp. Doal Afetler, s. 78

- 10 -

grd. Ve kutsal Paraskevosun kemiklerinin bulunduu Azizler Kilisesi de hasar grd, an kulesi ykld ve temeline kadar yerle bir oldu." demektedir. 38 Mevcut pripiskalarda geen deprem blgeleri; Kstendil, Sofya ve evresi, Kuzey Bulgaristan(Pleven, Nono, Arbonassi, Etropole, Dryanova, Russe, Trogan Manastr, Tornova, Zateteven), Athos Dandaki Zagrafou Manastr, bugnk Makedonya, stanbul, Edirne ve gnmzde yerleri bilinmeyen birka blgedir. 39 Kiliselerin, sinagoglarn, camilerin onarmlar durumunda izlenen prosedre uygun olarak, izin ya padiah ya da kad mahkemesi tarafndan veriliyordu; izni hangi durumda, hangisinin verdii ak olmamakla birlikte, askeri mekanlarn onarm izni sadece padiah tarafndan veriliyordu. rneklerin tmnde, yerel kad arlkl olarak iin iindeydi ve aratrmac ister istemez bu ilemlerin kad sicillerinde bir iz brakm olabileceini dnr. Ne var ki, sismolojik etkinlii ortaya karma aamasnda bir kaynak olarak kad sicillerini deerlendirirken tartlmas gereken baz zel nottalar vardr. Prosedr ne olursa olsun bir arz ya da arzuhal ile balanyordu. Bunu kadya ya da ilgili tarafa verilen bir emir izliyordu ve bu emir ya onarm iin gereken paray tahsis ediyor ya da genellikle bir mahkeme temsilcisinin o mahale gidip onarm gerektiine karar veriyor ve eri yargca bir inceleme balatmasn emrediyordu. 1618de nazr el-Hac Mustafa Aa tarafndan sunulan ve Sofya kadsna merhum vezir Mahmud Paann Sofya kentindeki vakflarna ait caminin bir depremde yklm olduunu bildiren bir arza yant olarak Sofya Kadsna yant olarak yazlan Bir emirde de ayn prosedr izleniyordu. Binann tmyle ykld(mnhedim ve harabe mref) ve tamir gerektii, sz geen vakflarn mtevellisi tarafndan bizzat nazra bildirilmiti. Bunu izleyen emirde, kadya, yklan yapda yeniden yapm ilemlerinin sz geen padiahn vasiyetine uygun bir ekilde, ta yerine kereste kullanlarak, yrtmesine nezaret etmesi emrediliyordu. Bu ekilde gerekli hesaplamalar yapmann gereklilii ortaya kmaktadr. Bu i genellikle kad mahkemelerinin temsilcileri ve bu alann uzman tarafndan yrtlyordu. Kad belgeleri ve sicilleri, blgedeki Osmanl egemenliinin bandan sonuna dein, yerel tarih kaynaklar asndan en zengin kaynaklardr. Ancak bu belgeler yerel tarih olmaktan ok uzaktr. Bu belgeler dnda, sadece merkezi ya da st kademedeki tara yetkilileri tarafndan imparatorluk apnda ortaya kan sorunlar muhteva eden belgelerdir. Aralarnda blgeyi ilgilendiren, blgeyle ilgili belge yoktur, daha da kts bir tarihsel not da bulunmaz. Depremle ilgili olarak verdii bilgi sadece depremin yapt hasarn anlamyla ilgilidir. Bu bilgiler de ya bir kilisenin, caminin ya da bir sinagogun tamiri veya yeniden inasyla ilgilidir. 40 Eldeki kaynaklarn kt bilgiler iermesi ve birbirinden farkl bilgiler vermesi sonucunda hangisinin doru bilgiyi verdiinin aratrmasn arka plana itmitir. Bu adan baklacak olursa ne pripiskalar ne de kad sicilleri birbiriyle uyum ierisindedir. Nitekim doru bilgiye ve gvenilir bir kaynaa phesiz olarak ihtiya duyulmaktadr. Bulgar sismolog Sigmusun da ifade ettii gibi belge evlilii yaparak-belgeleri bir araya toplayarak- tahminsel sonular karlmaldr.41
38 39

GRADEVA, "Orta Balkan", Osm. mp. Doal Afetler, s. 65 GRADEVA, "Orta Balkan", Osm. mp. Doal Afetler, s. 66 40 REKL, Deprem, s. 103 41 REKL, Deprem, s. 102

- 11 -

III.

mparatorluun Bat Snrlarnda Meydana Gelen Depremler

Bu aratrmann kapsad alan kuzeyde bugnk Arnavutluk ve Epir(Yunanistan)de dahil olmak zere,(bugn Hrvatistan snrlar iinde bulunan) Dalmaya Ky eridi, batda yonya Adalar ve gneyde(o dnemde mora olarak bilinen) Peloponnezden olumaktadr. Bu alan Serenissima Cumhuriyetinin mrnn son iki yz yl ve bu aratrmann ele alnd dnem olan 17. ve 18. yzyllarda Osmanl Devletinin Venedik Cumhuriyeti ile olan bat snrn oluturan uzun bir kuaktr. 17. ve 18. yzyllarda birok Venedikli memur dou Adriyatik Kys boyunca Osmanl Devletinin en u bat snrlarna ya da devletin iine doru sokulan blgelere yerletirildi. Bu memurlarn(ya da valilerin) atandklar blgede meydana gelen nemli olaylar Venedikteki senatoya bildirmekle sorumlu olduklar bilinmektedir. nceki aratrmalar memurlarn, Venedikin Serenissima Cumhuriyeti iinde meydana gelen depremleri bildirdii ve betimledii belgelerin varln ve nemini ortaya koymutur. Venedik valilerinin yalnzca Osmanl topraklarn etkileyen depremler hakknda senatoya bilgi vermekle nasl ve niye ilgilendiklerinin ortaya karlmas sorunu gndeme getirmitir.42 Mevcut parametrik deprem kataloglar, 1899a dein, Balkanlarn bu blgesindeki depremselliin, yonya Adalar blgesi gibi birka istisna dnda ok az bilindiini ortaya koymaktadr. Sismograflar ve sismik riskin deerlendirilmesine katkda bulunanlar, bin yllk bir zamann dnyann yaam ve hareket sresi iinde ksa bir zaman olduu gereini aklda tutmakla birlikte, kataloglar ne kadar geriye gidiyorsa, sismik risk deerlendirmesinin o derece gvenilir olaca kansna varmlardr. Bat snrlarnda meydana gelen depremlere ilikin belgeler de bu blgelerde grevli olan valiler tarafndan Venedike sunulan raporlardan elde edilen belgelerdir. Depremin meydana geldii anda hemen rapor edilmi olmas bu bilgilerin gvenirliini arttrmaktadr. Nitekim bu blgelerde meydana gelen depremler, ykc etkisi itibariyle iddeti kk olan depremlerdir. Yine bu blge halknn dini inanlar gz nne alnd takdirde, meydana gelen deprem felaketinin tanr tarafndan kendilerine gnderildii inanc yaygndr. Fakat yine burada dikkati eken bir baka durum ise, kadersellie ve kadere tamamen bal olmayan bu insanlarn deprem hakknda dndkleridir. Bu konuda Serenissima Devletine sunulan raporlardan alnan iki metin, depremlerin halk zerinde yaratt etkiyi gstermesi bakmndan ve depremin iddetini aklamas bakmndan nemlidir. 26 ubat 1651 Korfu Depremi 1651de Osmanl gcnn yaratt sarsntlara, Korfu Adasn etkileyen korkun bir deprem elik etti; burada kargaa ve dehet o derece etkiliydi ki, Kanuni Sultan Sleyman almak iin mezarndan kp gelse, evreye bu kadar korku salamazd. Zarar ok bykt ama en byk hasar S. Atanasio Kalesinde meydana geldi, bunun da daha salam ve daha dayankl ekilde yeniden yaplmas gerekti; yle de yapld. yle derin temeller kazld ki, yklan kalenin elde kalan malzemeleri ancak temele yetti.43
42

PAOLA ALBN,"Venedik Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunun Bat Snrlarndaki Depremler(17. ve 18. Yzyllar)",Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 72 43 Bu bilgi Andre Marmorann eserinden almtr.Marmora Korfu doumludur ve bu depremi bizzat yaamtr.

- 12 -

Bat snrlarnda meydana gelen depreme ilikin 1684 ylna kadar Osmanl Devletinin yonya Denizinde bir kalesi olan Santa Maura/Lefkosa dair bir deprem kayd. [( Santa Maurada getiimiz gnlerde, pek ok gn sren depremler ortal kasp kavurdu ve balca kentlerden drdn ykt, hasara uratt; neredeyse tm yreye nemli zararlar verdi. Dalarda yarklar olutu ve baka ykmlar meydana geldi. Korfu, 15 Haziran 1612, Giraloma Contarini)]44 IV. Anadoluda Meydana Gelen Depremler

Depremlerin Divan- Hmayunun gndemine girip bu hakknda bir hkm yazlmasna vesile olabilecek bir hviyet arz etmesi ancak byk iddetli bir deprem olmasna balyd. Depremlerin binalarn yklmasna sebep olacak derecede ykc olanlar ise ok sk yaanmamaktadr. Kk iddetteki depremler byk hasarlara sebep olmad iin Divan - Hmayunun gndemine girmiyor bu sebeple mhime defterlerine de kaydedilmiyordu. Bu itibarla depremlerle ilgili hkmler doal alarak ok fazla deildir. Ancak vakf e serler, kprler, kaleler resmi binalarn iddetli saylabilecek depremlerden zarar grmesi neticesi bunlarn tamiri veya yeniden yaplmas ile ilgili hkmler mhime defterlerine kaydedilmitir. Bu hkmler sayesinde depremler hakknda bilgi sahibi olabilmek mmkndr. Depremlerle ilgili hkmler kronolojik sra ierisinde verilmitir. Ancak verilen tarihler ilgili hkmn tarihi olup depremin tarihini yanstmamaktadr. Buna ramen, olayn geliiminden depremin olu tarihinin, hkmn yazlmasndan ne kadar nce olduunu, en azndan hangi ylda ve hangi dnemde olduunu, tahmin etmek de mmkndr. Depremin tarihini kesin olarak tespit edebildiim durumlarda bunlar ayrca belirtilecektir. Depremler hakknda kesin bilgilere ulaabildiim mhime defterleri kaytlar, Anadolu iin XVI. yy. ikinci yarsndan balamaktadr. Anadoluda meydana gelen depremlerin ykc etkisi bakmndan sralamasn yaparak rneklem olarak aldm 5 depremi hkmleri, etkileri bakmndan deerlendireceim. 1 Tarih: 9 Temmuz 1559 (5 Zil-kade 966) Deprem Blgesi: Eskiehir-Mihali-Kirmasti Muhtemelen 1559 yaz balarnda Eskiehir ve civarnda bir deprem meydana gelmitir. Bu konu ile ilgili bilgi veren hkm Bursa Hassa Hac Emini Kubad avua yazlmtr. Depremden sonra Mihali Kads merkeze mektup gndererek, Kirmasti Kasabasnda merhum Zferin yaptrd mescidin zelzeleden kubbelerinin bir miktar yiri ve minaresi harab olup tamirine vakf olmayup miri tarafndan tamir edilmesini arz etmi ve bilirkiiye yaptrd tahkikat neticesinde mescidin tamirine 8.000 ake gideceini bildirmitir. Hkmn muhtevasndan, ad geen mescidin minaresinin tamamen ykld ve kubbelerinin ise ar hasar grd anlalmaktadr. Bu yzden depremin dier sivil binalar zerinde daha ykc tesir yapt dnlebilir45

44 45

ALBN," Bat Snrlarndaki Depremler", Osm. mp. Doal Afetler, s. 86 ORHAN KILI, "Mhimme Defterlerine Gre XVI. Yzyln kinci Yarsnda Osmanl Devletinde Meydana Gelen Depremler",Osmanl Toplum Ansiklopedisi, Ankara 2001, s. 671

- 13 -

2 Tarih: 30 Eyll 1568 ( 8 Rebil-ahir 976) Deprem Blgesi: Denizli Denizli ve evresinde muhtemelen 1568 ylnn sonbaharna doru byk bir deprem olduu anlalmaktadr. Bu depremle ilgili hkmde, Lazikiyye kadsnn merkeze mektup gndererek blgede byk bir deprem olduunu bildirdii ve bu depremde kasaba ve kylerdeki cami ve mescitlerin atlarnn ve mihraplarnn ykld, zellikle Sultan Alaaddin tarafndan yaptrlan Ulu Camiinin duvarlarnn ve kubbelerinin atlayarak tamire muhta olduunu ve caminin tamiri iin 20.000 ake lazm olduunu ifade ettii kaytldr. Hkmn muhtevasndan anlald kadaryla, Denizli ve evresindeki birok dini ve sosyal yap ile birlikte zarar grmtr.46 3 Tarih: 21 Eyll 1577 (8 Receb 985) Deprem Blgesi: Balkesir Balkesir ve evresinde 1577 yl yaz mevsimi sonlarnda byk bir deprem olmutur. Bu depremin tespit edildii hkmn muhtevas yledir; Balkesir kads merkeze gnderdii mektubunda, byk oranda Karesi sancana bal kylerde ve Balkesirde hissedilen iddetli bir depremin olduunu, bu depremde; Zaanos Paa Camiinin kubbelerinin ktn, minberi ve daha birok yerinin hasar grdn, Yldrm Han Camiinin ise minaresinin tamamen ykldn, dier ksmlarnn ise byk oranda harap olduunu, bunun yan sra baz mescit, imaret ve muallim-hanenin de depremden etkilendiini ve bu depremde kasaba ve kylerde enkaz altnda kalan 400 insann ldn ifade ederek; yklan yerlerin tamir veya yaplmas iin bir mimar gnderil mesini talep etmitir. Grld zere, Balkesir ve evresinde meydana gelen depremin yaratt tahribat olduka fazladr. Kasaba ve kylerde yaayan ve enkaz altnda kalarak hayatn kaybeden 400 insan olduu dnlrse depremin iddeti hakknda daha salkl bir deerlendirme yaplabilir. 4 Tarih: 19 Ekim 1779 ( 27 aban 1032) Deprem Blgesi: orum-Amasya orum kads merkeze mektup gndererek kasaba-i mezbiirede bi- emirillah-i azim vaki
olmala Glabi Bein bina ittrdi cami-i erif ve minaresi harab olup ehl-i slam halk Cama edasna havf idp tamir olunmas iin 7.000 ake yeteceini bildirmitir. Bunun zerine

kendisine gnderilen hkmle, vakf mahsulnn rakabe edilerek caminin tamirinin yaplmas istenmitir. Bu depremden orum ve Amasya sancaklar dahilindeki yerler etkilenmitir. Tamir almalar ile ilgili hkmler ise 1580 ylnn balarna kadar gitmektedir. 11 Ocak 1580 tarihli
46

KILI, "Mhimme Defterlerine Gre",Toplum Ansiklopedisi, s. 674

- 14 -

bu hkmlerde zararn sebebi tam olarak belirtilmemesine ramen, muhtemelen depremden kaynaklanan hasardan dolay Amasyadaki baz imaret, medrese ve Hzr Paa Camiinin tamiri hakknda bilgi verilmektedir. 5 Tarih: 11 Aralk 1883 Deprem Blgesi: Erzincan 11 Aralk 1883 tarihinde Erzincan ve evresinde byk bir deprem olmutur. Serdar Ekrem Paa merkeze gnderdii mektupta, Erzincan kazasnda ve nahiyelerinde azim bir zelzele olduunu belirterek, evlerin atlarnn ve ehri evreleyen surlarn ykldn, insanlarn blgeyi terk ettiini belirterek 3 yl avarzdan, nezilden ve sair tekaliften muaf olmalarn teklif etmitir. Bu teklife binaen Erzurum beylerbeyine ve Erzincan kadsna gnderilen hkmle, halkn kendisini toplamas iin avarzdan, nezilden vs. vergilerden muaf olduklar belirtilmitir. Erzican2da meydana gelen bu deprem, en iddetli deprem olup byk can ve mal kaybna neden olmutur.47 phesiz olarak dnem ierisinde Anadoluda birok deprem meydana gelmitir. Fakat bu depremler iddeti kk olduu iin merkeze bildirilmemi ve bu suretle de Mhimme defterlerinde yer almamtr. ncelen dnemlerde Osmanl Devleti deprem sonras zerine den ykmllkleri hibir zaman geri evirmemitir. Sosyal devlet anlaynn bir gerei olarak depremin meydana geldii blgelere her trl yardm yapm ve hasarn giderilmesi iin hemen blgeye yakn olan bir dier blgeden ve ya hazineden nakit ihtiyacn karlamtr. Anadoluda meydana gelen dier depremler ise; 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Mays 1585 Bursa Ocak 1784 Sarkam Ocak 1784 Harput Nisan 1878 zmit Mart 1880 zmit-Manisa Mart 1893 Malatya Mart 1893 Adyaman Temmuz 1895 Adanadr.48

47 48

KILI, "Mhimme Defterlerine Gre", Toplum Ansiklopedisi, s. 675 CONSTANTA KISKIRA,"Osmanl Anadolusundaki Depremler", Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 140

- 15 -

V.

On ki Adalarda Meydana Gelen Depremler

Ege Denizinin ortasnda bulunan adalarda deprem bu blge halknn misafiri konumundadr. Volkanik faaliyetlerin etkisini hi yitirmedii bu blgede, bykl kkl saysz deprem meydana gelmitir. Fakat depremlerle yaamay renen halk adeta deprem gereini yok sayarak bu depremleri kayt altna alma ihtiyac gtmemitir. Bu nedenle kayt altna alnan depremlerin ykc etkisi ok byktr ve deprem sonras blge halk iin adeta felakettir. Nitekim adalara deprem sonras ulam kesilmi, tatl su kaynaklar kurumu, kiliseler adeta yerle bir olmutur. Bu blgelerde meydana gelen byk depremden bu anlalmaktadr. 1 8 Austos 1403teki depremin merkezinin Rodosun batsnda bir yerde anlalyor. Bu depremi hala hatrlanan en kt deprem olarak tanmlayan tarihi Georgios Pakhmeres skenderiye, Girit ve Pelopennezde ciddi ykm yarattn fakat asl Rodos blgesine yakn olduu iin, Rodosu "tmyle tepetaklak" ettiini anlatmaktadr. eitli Memlk kaynaklar bu depremin aralklarla yirmi gn srdn, Granodan Morakee, Constantinapolisten Mezopotamyaya kadar hissedildiini belirtmektedir.49 2 1506 ylnda Rodosta bir deprem daha meydana gelmitir. 30 Nisanda gn ortasnda balayan ve ertesi gnn ortalarna kadar aralklarla sren bu depremde, Rodos Byk Manastr, birok kk kale ve ehrin birok yaps yerle bir olmutur. Bu deprem sonras tatl su bulma sknts ortaya kmtr. Adada meydana gelen volkanik faaliyetler neticesinde tatl su kaynaklar bir dnem kurumutur. Ada halk bu ihtiyacn gemilerle gelen tccarlardan karlamak durumunda kalmtr. 3 18 Mays 1693te gn batmndan bir saat sonra Kosta bir deprem meydana gelmitir. Bu depremde kasaba(ada) denize "yar batk" bir hal almtr ve her eyi yerle bir olmutur. lmlerle ortaya kan ykm btn aday kaplam, kaleler, surlar, haneler harabe bir hal almtr. Deprem sonrasnda Yunanistan ve Venedikten cerrahlar, ila sandklar, ivi kutular, geici barakalar yapmak iin kalaslar, ip, arap, ta ve duvar ustalar, nakit para, tuzlanm balk, apa, orap, barut gibi saysz yardm Kos Adasna gnderilmitir.50

49

ANTHONY LUTTRELL,"Oniki Adalarda Deprem: 1403-1513", Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 159 50 LUTTRELL,"Oniki Adalarda Deprem", Osm. mp. Doal Afetler,s.164

- 16 -

NC BLM

OSMANLI DEVLET SINIRLARI NDE MEYDANA GELEN SEL FELAKET I. Edirne Blgesinde Meydana Gelen Sel Felaketi Ve Etkileri

Osmanl arivlerinde doal afetlerle ilgili pek fazla yoktur. Dolaysyla 1688-89 ylnda meydana gelen Edirne blgesindeki ayrlar ve rnleri tahrip eden sel felaketinden ariv belgelerinde sz edildiini grmenin byk bir ans olduu sylenebilir. Bu durum zellikle Meri-Tuna-Arda gibi sele ak vadilerle ilgili olarak elde bulunan belgeleri, 17. ve 18. yzyl Fransz memurlarnn ve vergi mkelleflerinin sel sorunu tartt ok sayda belgeyle karlaldnda ortaya kmaktadr. Benzer trde belgelerin kad sicillerinde ya da dier ari v malzemeleri arasnda ska bulunmad da bir dier realitedir. Fakat yine de kabul etmek gerekir ki, Akdenizin yar kurak blgelerinde sel felaketi ender rastlanan bir olaydr.51 Sel blgesi Edirnenin Paa Sanca ierisinde ynetsel bir durum olan Ada Nahiyesidir. Bu blge, kuzeyinde Edirne ve gneyinde Uzunkpr(Cisr-i Ergene) ile evrili alandr. 19. yzyl Haritalarnda grld kadaryla, Adann kyleri nehrin sa kysnda bulunmaktadr. Meriin bu blm bugnk Trkiye ile Yunanistan arasndaki snr oluturduu iin sz konusu kyler Yunanistan tarafnda kalm ve bu dorultuda isimleri de deitirilmitir. Meri k ve bahar aylarnda sk sk tat iin Edirneyi Dereaaa balayan demiryolunun ina edilmesine kadar, blgenin geilmesi g oluyordu. Akarsular neredeyse hi kontrol altna alnmad iin, stma bu yzylda bile nemli bir sorun olmaya devam etmekteydi. Kyller gerek su basknndan gerek bulac hastalklardan, yerleimlerini biraz uzaa kurmak yoluyla korunmaya alyorlard. Ne var ki; yerleimin ad(Ada) dahi "yar suda kalmak yar karada" eklinde yaam ekline uygun olarak verilmitir.52 1688 ylnda meydana gelen sel felaketinin zarar mhimme defterlerinde tam olarak kayt altna almtr. Bu zarar; Ada Nahiyesinin on iki kynde 2.605 kile buday, 2.162 kile arpa, 472 kile fi, 463 kile burak, 451 kile mercimek, 604 kile avdar, 54 kile kaplca(bir eit buday) ekilmi fakat su basmas sonucu bunlarn hepsi rmtr. stanbul kilesi gz nne alnarak hesaplandnda, 67 ton buday, 56 ton arpa, 24 ton baklagil, zarara uramtr. Buna ek olarak 433 hektarlk(15.000 futbol sahas byklnde alan) ok geni bir alan zarar grmtr. 53 1688-89 selinin etkiledii yerlere ilikin kant sunan iki belge daha bulunmaktadr. Bunlardan aban 1100/Mays 1689 tarihli olan, bir yzyl ce Kanuni Sultan Sleymann buyruuyla ina edilmi su kanallarnn onarmn ele alr. Bu onarmlar sel hasar yznden yaplmak zorunda kalmtr. Hasan Aa, Sabuncu, Hzr Aa, Kara Yusuf, Ortak ve Saruhan iftlii kylleri gerekli i gcn salamakla ykmlyd. 1689-90 tarihli ikinci belge ise Meri Nehrinin yatann deimi olduunu bildirir. Yeni bir kol olumu; Cisr -i Mustafa Paa olarak bilinen ve iinde bulunduu kasabaya isminin vermi olan bir kol olumutu.
51

SURAYA FAROQH, "Tarmsal Deiimin Bir Gstergesi Olarak Doal Afet: Edirne Blgesinde Sel, 1688 -89" ", Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s. 273 52 FAROQH, Edirne Blgesinde Sel, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 275 53 FAROQH, Edirne Blgesinde Sel, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 277

- 17 -

Bunun bir sonucu olarak blgeden geen ana gzerghta yolculuk yapmak son derece glemiti. Padiah da nehrin eski yatana dnmesini salayacak ekilde yeni kolun nne bent yaplmasn buyurmutu. Kasabann ahalisi dnda irmen, Uzunca ve Hasankyden iileri almaya zorlamt. nemli boyuttayd. Dolaysyla 1688 seli byk bir doal afettir.54 1579-1688 yllar arasndaki zamanda, tarmsal retimde olduka nemli deiiklikler meydana gelmitir. 16. yzyln sonunda blgede nemli miktarlarda sebzeye ek olarak keten ve hatta nemli miktar da ipek gibi ilenebilir rnler hala yetitiriliyordu . Dahas, su arklarnn bozanhanenin varl, yiyeceklerin ilenmesi alanna belirli bir lde yatrm yapldnn kantdr. Bunun aksine 1688-89 selinin tahrip ettii tohumlar arasnda keten ya da keten tohumunun hi ad gemez ve herhangi bir bostan da kaydedilmi deildir. Btn bu almalar ve yatrmlar selden hemen sonra merkezi hkmet tarafndan, selin etkilerini azaltmak ve blgede tarm bir an nce canlandrmak adna yaplmtr. Sel felaketinin 1688-89 ylnda meydana gelmesinin ardndan blgede yaplan yatrmlara ve vergi indirimlerine ramen, nfus azalmas yaanm ve blgede hzl bir g olay gereklemitir. Tarmsal rnlerin ekiminde ve hasatnda meydana gelen azalma mhimme kaytlarnda kendini gstermektedir. Tarmsal faaliyet yerine havyan yetitiricilii yaplmaya balanmtr. Nemli topran trne gre tohumla srlmesi ve ilenmesi farkl tarm rnlerinin ilenmesini salamtr.55 Anadolunun dier blgelerinde ise kad sicillerine ilenecek nemde byk bir sel fela keti gelmemitir. Yar kurak Anadolu corafyasnda da sele neden olacak byklkte bir nehir bulunmamaktadr. phesiz ar yalar dneminde yer yer sel meydana gelmitir fakat bu olaylar tarmsal retimi ok fazla etkilemediinden dolay kayt edilmemitir.56

54 55

FAROQH, Edirne Blgesinde Sel, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 278 FAROQH, Edirne Blgesinde Sel, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 284 56 FAROQH, Edirne Blgesinde Sel, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 284

- 18 -

DRDNC BLM

KARADENZN KUZEYNDE MEYDANA GELEN 1560 KURAKLII 1559-60 yllar, Karadenizin kuzeyindeki Osmanl topraklarnda yani devletin kuzey kysnda, sulatana bal Krm Hannn topraklarnda tehlike anlarnn ald yllardr. Dinyesterin aznda bir Osmanl liman olan Akkermann kads kayg verici bir harekete, bir miktar Tatarn nehri geip Osmanl topraklarna, Silistre Sancana girilerine dikkatleri ekiyor ve bu durumu divana bildiriyordu. Kad g hareketlerini Nogay lkesini kasp kavuran g hareketlerine balyordu. "Bir nceki kn ok sert gemesiyle srleri hep krld; bylece ellerinde avularnda hibir ey kalmad. Bunun dnda bu yln kurak gemesi lkelerine ktlk getirdi". Ksacas karak souklar ve ardndan byk bir kuraklk57 1560 ylnda Azak Kadsndan Osmanlya-merkeze- gnderilen rapor: "Kale halk azap ekiyor korkun bir ktlk, yokluk yznden kaledeki tahl tkendi artk hi kalmad. Zengininin de yalsnn da balktan baka yiyecei yok. stelik bu yl balk da her zamankinde az lkemiz son derece byk bir ktln penesinde. Bir nceki hasattan kalan arpann hepsi mlk- stanbula yollanmt. Bu ylki tahllar ise kuraklk felaketi yznden kesinlikle boy atamyorlar. Ayrca, hayvanlar da alklarndan bitap dtklerinden araba ekemiyorlar. Ksacas ne bir dirhem tahl ne de hayvan yetiecek halde deil58 Buradan da anlalaca zere Karadenizin kuzeyini vuran ktlk felaketi blge halk iin adeta zdrap kayna olmutur. Balk her zamankinde az kmakta arpa ya da buday yetiememektedir. Bu felaket iklimden kaynaklanmakta ve hibir are de bulunamamaktadr. Doal bir etken olan kuraklk ve onun sonucu olan ktlk, Osmanlnn bu uzak blgeye mdahale etmesinin koullarn zorlatrarak, sezan zerinde apak rol oynamtr. klimden kaynaklanan bu felakete hibir are bulunamamtr. Blge kyllerinin tohumlarn boy vermedii zamanlarda kullanacaklar tarm rn besbelli bulunamamaktadr. Yalnzca balkla ya da avcla ynelebilineceinden bahsediliyor fakat bu iki etkinlik de zaten kuraklktan -iklim koullarndan- etkilenmiti.59

57

GLLES VENSTEN, "Karadenizin Kuzeyinde Byk 1560 Kurakl: Osmanl Yetkililerinin Durumu Alglay ve Gsterdii Tepkiler", Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2001, s.298 58 VENSTEN, Byk 1560 Kurakl, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 302 59 AHN, SPAHOLU, Afetler, s. 32 - VENSTEN, Byk 1560 Kurakl, Osm. mp. Doal Afetler ,s. 305

- 19 -

SONU

Osmanl Devletinde Doal Afetler isimli bu almam bir blge aratrmas olmaktan ziyade afetlerin ykc etkilerinin birinci planda tutularak hazrladm bir almadr. Belgelerin kimi konularda dilsiz kald, bir anlamda sustuu zamanlarda ve yarm braklan belgelerde tarih biliminin tamamlaycln kullanarak, tahminler yrterek olaylarn ncesini ve sonrasn anlatmaya altm.

Doal afetlerin ykc etkilerine gre kayt altna alnmas meydana gelen tm afe tlerin de gnmzde renilmesini engelleyici bir unsurdur. Doal afetler tarihi seyri ierisinde incelenirken o dnem insann da b gnmz teknolojisinden uzak olduu unutulmamaldr. Doa artlaryla mcadele eden insanlar doal afetler karsnda da ou zaman aresiz kalmaktadr.

Osmanl Devleti sosyal devlet anlaynn bir gstergesi olarak, doal afetler karsnda aresiz kalan halkna her anlamda yardm ederek bu yarann izlerinin sarlmasnda her zaman iin n planda tutulmaldr. Halkn kendine verilmi bir emanet olarak kabul eden Osmanl Padiahlar doal afetler sonrasnda bu konularla bizzat ilgilenmilerdir. Devletin iinde bulunduu en buhranl dnemlerde dahi meydana gelen doal afetler sonras halktan uzaklalmamtr.

- 20 -

KAYNAKA

ALBN, Paola, "Venedik Belgelerine Gre Osmanl mparatorluunun Bat Snrndaki Depremler Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 72-98 ALEXANDER, John, Yeterine yi Olan Bir eyi Gzelletirmeye almak: Teselya, Hellas, Vlahia ve 1544 Depremi Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s.242-261 CESAR, Mustafa, Osmanl Devrinde stanbul Yaplarnda Tahribat Yapan Depremler ve Tabii Afetler Trk Sanat Tarihi Aratrma ve ncelemeleri 1, Sanat Yaynlar, s. 327-414 FARAQH, Suraiya, Tarmsal Deiimin Bir Gstergesi Olarak Doal Afet: Edirne Blgesinde Sel, 1100/1688-89Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 273-287 FNKEL, Caroline-N.N. Ambraseys, 1500-1800 Dneminde Balkanlarn Depremsellii zerine Yaymlanmam Ariv Belgeleri Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 99-120 GRADEVA, Rossitsa, Osmanl Ve Bulgar Kaynaklarndan Orta Balkan Topraklarndaki Depremler Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 59-71 ZBIRAK, Rafet, Corafya Terimleri Szl, Harita Genel Mdrl Yaynlar, Ankara, 1994 KELLNER, Barbara, Bir Osmanl Kadsnn Giritte ektii ileler Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 200-208 KSKRA, Constantia, Missionary Heralddan 19. Yy Anadolusundaki Depremler, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2003 LTTLE, P. Donald, Memlk Tarihileri Tarafndan Kaydedilen Deprem Verileri: Tarih Yazm zerine Bir Deneme, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 149-158 LUTRELL, Anthony, Oniki Adalarda Deprem: 1303-1513, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 159-168 ZDEMR, Hikmet, Salgn Hastalklardan lmler 1914-1918, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005 ZTN, Feriha, 10 Temmuz 1984 Depremi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994 PINAR, Nuriye- Ervin Lahn, Trkiye Depremleri zahl Katalogu, Bilge Yaynevi, Ankara, 1962 SEZER, Hamiyet, 1894 stanbul Depremi Hakknda Bir Rapor zerine nceleme, Tarih Aratrmalar Dergisi, XVIII, s. 169-198 SNCLAR, Tom, Van Blgesiyle lgili ki Sorun: Tebrizli Arakelin 1646 Depremi zerine Yazdklar ve Gln Dzeyindeki Ykselmeye likin Kantlar, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 224-241 AHN, Cemalettin-engn Sipahiolu, Doal Afetler Ve Trkiye, Gndz Yaynclk, Ankara, 2002 - 21 -

URSNUS, Michael, Doal Afetler Ve Tevzi: Sel, Dolu ve Frtna Karsnda Oluturulan, Klasik a Sonras Yerel Vergi Sistemleri, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 287-298 UZUNARILI, . Hakk, Osmanl Tarihi II, Anonim Yaynlar, Ankara, 1983 REKL, Fatma, stanbulda 1984 Depremi, letiim Yaynlar, stanbul, 2000 VENSTEN, Gilles, Karadenizin Kuzeyinde Byk 1560 Kurakl: Osmanl Yetkililerinin Durumu Alglay ve Gsterdikleri Tepkiler, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 297-306 WOGT, Jean, Osmanl Topraklarnda Tarih Boyunca Depremsellik: Batl Kaynaklardan ve Tanklardan rnekler, Osmanl mparatorluunda Doal Afetler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, s. 13-58

- 22 -