T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ENDSTRYEL OTOMASYON TEKNOLOJS

DORU AKIM DEVRELER

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3 1. SL FADELER ............................................................................................................... 3 1.1. stel Fonksiyonlar ........................................................................................................ 3 1.1.1. stel Fonksiyonlarn Karakteristii....................................................................... 3 1.2. Elektrik Kazalarna Kar Korunma ve lk Yardm ...................................................... 7 1.2.1. Ksa Devre ............................................................................................................. 7 1.2.2. Sigortalar ............................................................................................................... 7 1.2.3. Topraklama ............................................................................................................ 7 1.2.4. Yaltm ................................................................................................................... 7 1.2.5. Elektrik Kazalarna Kar Alnacak Tedbirler ....................................................... 8 1.2.6. Elektrik arpmalarna Kar lk Yardm Tedbirleri .............................................. 8 1.2.7. Yanklara Kar Tedbirler ...................................................................................... 9 1.2.8. Yangna Kar Tedbirler ........................................................................................ 9 1.3. El Takmlar ve Kullanm ............................................................................................ 9 1.3.1. Kontrol Kalemleri.................................................................................................. 9 1.3.2. Pense.................................................................................................................... 10 1.3.3. Kargaburun .......................................................................................................... 10 1.3.4. Yankeski .............................................................................................................. 11 1.4. Elektrik Akm ve Gerilimi ......................................................................................... 11 1.4.1. Elektrik Yk ve Akm........................................................................................ 11 1.4.2. Elektrik Potansiyeli ve Gerilim ........................................................................... 13 1.4.3. Direnler .............................................................................................................. 15 1.4.4. Elektrik l Aletleri .......................................................................................... 16 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 18 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 19 RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 20 2. DORUSAL DENKLEMLER-1....................................................................................... 20 2.1. Ohm Kanunu............................................................................................................... 21 2.1.1. Elektromotor Kuvvet (EMK)............................................................................... 21 2.1.2. Diren ve Ohm Kanunu ....................................................................................... 22 2.1.3. Voltmetre ve Ampermetre Balants .................................................................. 24 2.2. Elektrik l Aletleri.................................................................................................. 25 2.2.1. Avometreler ......................................................................................................... 25 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 29 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 RENME FAALYeT-3.................................................................................................... 32 3. SER DEVRELER ............................................................................................................. 32 3.1. Kirchhoff'un Gerilimler Kanunu................................................................................. 32 3.2. Diren Balantlar ...................................................................................................... 34 3.2.1. Direnlerin Seri Balanmas ................................................................................ 35 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 37 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 39 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 40 4. KRCHHOFF'UN AKIMLAR KANUNU ......................................................................... 40 i

4.1. Direnlerin Paralel Balanmas .................................................................................. 41 4.2.1. Paralel Bal Devrelerde Edeer Diren ............................................................ 43 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 45 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 47 RENME FAALYET-5 ................................................................................................... 48 5. K BLNMEYENL DENKLEMLER............................................................................. 48 5.2. SeriParalel Devreler .................................................................................................. 50 5.3. Gzl Devreler............................................................................................................ 50 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 53 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 55 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 57 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 58 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 62

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522EE0159

Endstriyel Otomasyon Teknolojisi Alan ortak Doru Akm Devreleri

DA devresi kurup, bu devrenin elektriksel lmlerini yapabilme becerisinin kazandrld bir renme materyalidir.

40/32 Doru akm devresinin elektriksel lmlerini yapmak.

Genel Ama

DA devresi devre emasna gre kuracak ve bu devrenin elektriksel lmlerini hatasz olarak yapabileceksiniz.
Amalar Elektrik devre elemanlarnn diren deerini doru olarak lecek ve okuyabileceksiniz. DA kaynana bal seri diren devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz. Seri DA devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz. Paralel DA devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz. Seri paralel DA devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz. Analog l aletleri, dijital l aletleri, elektrik deney setleri. Modl ile kazandrlacak yeterliin, renci tarafndan kazanlp kazanlmadn len bir uygulama modl sonuna konulmu olup, bu uygulama ile elektriksel byklklerin llmesi modl ile hedeflenen yeterliklere ulalma dzeyi llebilir.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Doru Akm Devreleri modl ile endstriyel otomasyon teknolojileri alannda gerekli olan doru devre analizi ve devre elemanlarnn zelliklerine ynelik bilgi ve teknolojiye ait temel yeterlikleri kazanacaksnz. Gnlk hayatta ska kullandmz doru akm, doru ve gvenli bir ekilde kullanabileceksiniz. Ayrca doru akma ait elektriksel byklkleri (akm, gerilim) ve bu byklklerin aralarndaki ilikileri kavrayacaksnz. Bu modl baarl bir ekilde tamamladnzda endstriyel otomasyon teknolojisi alannda doru akmla ilgili problemleri ok rahat zebileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1

AMA
Elektrik devre okuyabileceksiniz. elemanlarnn diren deerini doru olarak lecek ve

ARATIRMA
Avometrelerin yap, ekil ve eitlerini aratrarak bir rapor haline getiriniz.

1. SL FADELER
Elektriksel byklklerin ve kullanlan direnlerin deerlerinin hesaplanmas iin sl ifadelerin renilmesine ihtiya vardr. Bu blmde sl ifadelerle ilgili temel bilgiler verilecektir.

1.1. stel Fonksiyonlar

nce stel fonksiyonlar hakknda temel bilgileri kontrol edeceiz. stel fonksiyonun trevi ile e niceliini alacaz. Belirli tiplerdeki olgunun modellenmesi iin, enin ne kadar faydal olduunu aklayacaz.

1.1.1. stel Fonksiyonlarn Karakteristii

Aadaki gibi s durumunda x deikenine sahip fonksiyonlar stel fonksiyonlar olarak isimlendirilir. f(x) = ax veya f(x) = a-x Burada a, stel fonksiyonun taban olarak adlandrlr. stel fonksiyonlarn erileri a ve xin pozitif veya negatif iareti ve a deeri (1den byk veya deil) ile dierlerinden farkllar.

10

y=3x

1 -1 0 1 2 x

ekil 1.1: stel fonksiyonun grafii

imdilik a tabannn 1den byk ve ok sk greceimiz xin iaretinin pozitif olmas durumuna younlaalm. ekil 1.1de stel fonksiyonlarn grafii grlmektedir. Tam Saylar in izim slerin tam say olmas durumunda noktalarn iaretlenmesi iin aada gsterilen matematiksel tanmlamadan balarz. ax = aaaa
ann x kez arpm

(A)

Bu, sadece 1,2,3, gibi doal saylar iin kullanldr. 0 ve eksi tam saylar iin dier tanmlamalar yapmaya ihtiyacmz vardr. a-x = 1/ax a0 =1 (B) (C)

(A)dan yola karak stel hesaplamalar iin aada gsterilen kurallar oluturabiliriz:

axay = aaaaaa
x y

=ax+y
x y x

(D)
x x defa y

(a ) = (aaa) (aaa) = axy (E)

(B) ve (C) tanmlamalarnn keyfi seimler olmadna dikkat etmeliyiz. (D) ve (E) kurallar iin uyumludurlar. Bunlar kontrol edelim: (D) kural ile (B) tanmlamasnn kontrol (D) kuralnn eksi tam saylar iin doru olduunu kabul ettiimiz zaman eitlii aadaki gibi hesaplayabiliriz. a5.a-2=a5+(-2)= a5-2=a3 En soldaki a-2 (alt izili blm) iin a3 ile zm: a-2=a3/a5=a.a.a/(a.a.a.a.a)=1/(a.a)=1/a2 (D) kural ile (C) tanmlamasnn kontrol x -x a .a =ax-x=a0 eklindeki (D) kuralndan a0 formunu oluturabiliriz. Dier bir ekilde (B) tanmlamas ile hesaplama u sonucu verir. ax.a-x = ax / ax =1. Bunlarn sonular a0=1 tanmlamasn verir. Soru 1.1 (B) ve (C) tanmlamalar ile (E) kuralnn uyumluluunu kontrol ediniz. Aada verilen denklemlerin hesaplamas biri (E) kural ile ve dieri kuralsz olarak iki yolu da kullanarak yapnz. (1) (a4)-2 Cevap 1.1 (1) (2) (a4)0

( a 4) 2 = a 4.2 = a 8
(2)

( a 4) 2 =

1 1 = 8 = a 8 4 2 (a ) a

(a 4 ) 0 = a 4.0 = a 0 = 1

(a 4 ) 0 = a 0 = 1

Gerek Saylar in izim Yukardaki tanmlama sadece tam saylar iindir. Dolaysyla onlar arasndaki deerler, yani a0,5 veya a1,1 gibi x gerek saylar hakknda bir fikir vermesi mmkn deildir. Bu gibi saylar iin aada verilen bir dier tanmlamay yapmaya ihtiyacmz vardr:

a =x a
Soru 1.2

1 x

(F)

(D) ve (E) kurallar ile (F) tanmlamasnn uyumluluunu kontrol ediniz. Aada verilen denklemlerin hesaplanmasn biri kurall dieri kuralsz iki yoldan yapnz. (1) a1/2.a1/2 Cevap 1.2 (1)
1 2+ 2

(2) (a1/3)3

a 2 .a 2 = a
1 1

= a 2 = a1 = a
2

a 2 .a 2 = a . a = a
1 1

(2)

(a 3 ) 3 = a

1 .3 3 1

= a 3 = a1 = a

( a 3 ) 3 = (3 a ) 3 = a

Herhangi bir gerek say, bir kesir olarak ifade edilebilir. Bu tanmlama herhangi bir gerek say iin yeterlidir. rnein a2,2, aadaki ekilde sradan bir gsterime deitirilebilir.

2, 2

=a

22 10

= (a ) = (10 a ) 22
( 10 4 = 1,15 kullannz)

1 10 22

Soru 1.3: Aadaki gsterimleri deerlendiriniz. (1) 42,5 Cevap 1.3 (1) 4
2,5

(2) 40,4

=4

25 10

= 4 = (4 ) = ( 4 ) 5 = 25 = 32
6

5 2

1 2 5

(2) 4 0, 4 = 410 = (410 ) 4 = (10 4 ) 4 (1,15) 4 = 1,75

1.2. Elektrik Kazalarna Kar Korunma ve lk Yardm

1.2.1. Ksa Devre
Ksa devre; krmz, sar, mavi, ntr ve toprak hatlarnn en az ikisinin birbirine temas ederek elektriksel akmn bu yolla devresini tamamlamasdr. Elektrik akm tayan devrelerde ksa devre olmas olaandr. zellikle yksek gerilim ihtiva eden sistemlerde. Byle bir durum ok byk tehlikeler arzeder. Bugn gerek sistemi, gerekse sistemde grev yapan elemanlar korumak iin eitli nlemlerin alnmas balca yaptrmlar arasna girmitir.

1.2.2. Sigortalar
Alternatif ve doru akm devrelerinde kullanlan cihazlar ve bu cihazlarda kullanlan iletkenleri, ar akmlardan koruyarak devreleri ve cihaz hasardan kurtaran elamanlardr. Sigortalar; evlerde, elektrik santrallarnda, endstri tesislerinde kumanda panolarnda, elektrikle alan btn aletlerde kullanlr.

1.2.3. Topraklama
Binann elektrik sistemi kurulurken binann dnda topraa belirli bir byklkte bir bakr ubuk veya bakr levha gmlr. Bu bakr ubua bal bir kablo, binann giriindeki faz ve ntrn binaya ilk girdii ana elektrik kutusuna kadar getirilir. Bu noktadan itibaren tm binaya, tm dairelere bir faz, bir ntr ve bir de toprak hatt gider. Toprakl prizlerde ortadaki iki delik faz ve ntr'e bal iken, d taraftaki metal kntlar da toprak hattna balanr.

1.2.4. Yaltm 1.2.4.1. Koruyucu Yaltma

Normalde gerilim altnda olmayan, ancak yaltm hatas sonucu elektriklenebilen paralarn izoleli yaplmasdr. Elektrik ilerinde kullanlan penseler, kargaburunlar, tornavidalar ve benzer el aletleri uygun ekilde yaltlm; yadanlklarn, sprgelerin, fralarn ve dier temizlik aralarnn saplar akm geirmeyen malzemeden yaplm olmaldr.

1.2.4.2. zerinde Durulan Yerin Yaltlmas

Yerleri deimeyen sabit elektrikli makine ve aralarla, elektrik panolarnn taban alanna tahta zgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yaplan bir korunma nlemidir. Bu korunma nlemi, herhangi bir elektrik kaanda insan topraa kar yaltt iin elektik arplmas gereklemez.

1.2.5. Elektrik Kazalarna Kar Alnacak Tedbirler

Elektrik tesislerinde, evlerimizde, i yerlerimizde yaplan hatalar ve yldrm dmesi sonucunda insan hayat ile ilgili elektrik arpmas ve yanklar meydana geldii gibi yangnlar da ba gsterebilir. Bunlara kar ani ve etkili tedbirler almak suretiyle zararlar en dk seviyede tutulabilir.

1.2.6. Elektrik arpmalarna Kar lk Yardm Tedbirleri

zerinden elektrik akm geerek elektrie arplan bir kimse, komaya girmise tekrar hayata kavuturmak iin vakit kaybetmeden aadaki ilk yardm tedbirleri uygulanr: Kazazedenin elektrik arpmasna maruz kald hatal akm devresi derhal kesilir; bunun iin duruma gre fi prizden ekilir, anahtar alr veya sigorta karlr. Eer akmn derhal kesilmesi mmkn olmazsa elektrik alan, kuru bir tahta paras, bir baston veya benzeri, kolayca tedarik edilebilecek yaltkan bir cismin aracl ile kazazededen uzaklatrlr. Eer elektrik tesislerinin uzaklatrlmas mmkn olmazsa, bu taktirde kazazede, elbisenin kuru olan ksmlarndan ekilerek veya kazazedeyi kuru bir bez veya elbise paras ile tutarak gerilimin altnda bulunan tesis ksmndan uzaklatrlr. Bu esnada yardm eden kimselerin de ayn zamanda elektrik arpmasna maruz kalmamalar iin kazazedenin el, kol, ayak veya bacak gibi plak vcut ksmlarndan tutarken ayn zamanda topraklanm maden ksmlara temas etmemeye ve iletken zemine basmamaya dikkat etmeleri gerekir. Komaya girmi olan kazazedenin elbiselerini kartmak iin zaman kaybetmeden derhal suni teneffs uygulanr ve bu ie olumlu sonu alnncaya kadar uzun zaman devam edilir. Kazazedenin ldne kesin olarak kanaat getirilmeden, mesela lm morluu ba gstermeden veya k tutulduunda gz bebeklerinde daralma olduu srece suni teneffse nihayet verilmemelidir. Bir taraftan suni teneffs yaptrlrken dier taraftan da hastaneye veya en yakn ilk yardm merkezine telefon ederek shhi yardm istenmeli ve ambulans arlmaldr. Kazazede, amblansla hastaneye nakledilirken dahi bir taraftan oksijen verilirken dier taraftan derhal suni teneffse devam edilmelidir. Kazazedeye suni teneffs yaptrmak iin gelitirilmi cihazlar vardr. Ancak bunlar hastanelerde ve ilk yardm merkezlerinde bulunduklarndan, bu cihazlar olmadan da suni teneffs yaptrlabilir. Elektrik arpmasnn ba gsterdii yerlerde hibir zaman zel suni teneffs cihazlar bulunmadndan ve esasen
8

bunlar tedarik edinceye kadar hastann bekletilmesine msaade edilmeyip derhal suni teneffse balanmas art olduundan, arasz suni teneffs uygulanmasnn nemi ok byktr. Suni teneffs, nefes alma merkezlerinin dinlenmesini ve rahatlamasn salar; bylece suni teneffs yaptrlan hasta, bir sre sonra kendiliinden nefes almaya balar. Bu sre, icabnda 5 saat veya daha fazla srebilir. Onun iin nbetleerek suni teneffs yaptrabilmek iin birka yardmcnn hazr bulundurulmasnda fayda vardr. Suni teneffs yaptrlacak kazazede, havadar ve rahat bir yere srt st yatrlr. Nefes almay kolaylatrmak iin yakas alr, varsa kravat zlr. Azn, mideden gelen veya azda kalm olan yiyecek artklarndan temizlenmesi ve ayet varsa, takma dilerin karlmas arttr. Dilin geri ekilerek boaz tkamamasna dikkat edilir. Bunun iin dilin daima az iinde serbest olmas salanr. Byk yank yaralarna pudra dklmez, ya veya merhem srlmez ve sarg yaplmaz. Yank yaralar sadece mikropsuz ve temiz rtlerle rtlr. Kk yank yaralar ancak zel merhemlerle ve antiseptik sarg bezleriyle sarlr. Byk sanayi iletmelerinde ilk yardm iin yetitirilen ekip, gerekli ila ve tedavi aralar ile donatlm olarak yardma hazr bulundurulur.

1.2.7. Yanklara Kar Tedbirler

1.2.8. Yangna Kar Tedbirler

Yalnz elektrik tesisleri sebebiyle meydana gelen yangna kar deil; genel olarak yangn hangi kaynaktan gelirse gelsin btn yangnlara kar evlerde ve i yerlerinde yangn sndrme cihazlar ve yangn sndrmek iin gerekli ara ve gereler daima alr bir durumda hazr bulundurulmal ve personel, yangn sndrme iin eitilmelidir. Yangn, elektrik tesislerindeki bir hatadan kaynaklanmasa dahi ilk tedbir olarak ana anahtar alarak veya ana sigortalar karlarak elekrik tesisleri gerilimsiz braklr. Bylece yangn sebebi ile meydana gelen izolasyon hatalar yznden ksa devrelerin ve yeni yangn ortamnn meydana gelmesi nlenmi olur. Eer yangnn balad bir yerde ayrca bir ahs elektrie arplmsa veya yank yaras almsa, bu kimse emin bir yere nakledilerek evvela yangn sndrlr ve bundan sonra ilk yardm tedbirleri uygulanr.

1.3. El Takmlar ve Kullanm

1.3.1. Kontrol Kalemleri
Kontrol kalemleriyle devrede enerji ve kaak olup olmad ve cihaz kontrol gibi ilemler yaplr. Bu kontrol ilemleri yaplrken dikkatli olunmaldr. Kontrol kalemleri ile lm yaplrken dik tutulmaldr ve dikkatli olunmaldr. Yan tutulmas veya dikkatsiz lm yaplmas neticesinde ksa devre (faz-ntr,faz-faz akmas) durumu ile karlalabilir.
9

Kontrol kalemlerinin ular hassas olduundan tornavida yerine kullanlmas doru deildir. Tornavida yerine kullanlmas durumunda ular abuk bozulur, ayrca tornavidalar kadar darbelere dayankl olmadklarndan kolay krlrlar. Kontrol kalemi, ancak devrede gerilim olup olmadnn kontrolnde kullanlr.

ekil 1.2: eitli kontrol kalemleri

1.3.2. Pense
letkenleri, kk paralar tutmaya, ekmeye, sktrmaya ve bkerek ekil vermeye yarayan bir alet olan pensenin sap ksmlar izole edilmitir. Elektrikilerin kulland penseler daha kuvvetli olup metal ksma yakn olan blgeye elin temas etmemesi iin kaymay nleyici kntlar yaplmtr.

ekil 1.3: Pense

Elektronikilerin kullandklar ise daha kk yapda yayl ve sap ksmnda knt yoktur. Bazlarnda ise az ve sap ksmna ilaveler yaplarak iletken ve sac kesme gibi iler iin de kullanlabilmektedir. Ayrca ayarl pense, papaan pense, dz ve eri segman penseleri ile kerpeten de deiik amalar iin imal edilmi pense gurubunda saylan aletlerdir. Ancak bu aletleri kullanrken elini veya dier parmaklarn kstrmamak iin dikkatli olmak gerekmektedir.

1.3.3. Kargaburun
Penseye gre az ksm daha ince ve uzun olmas nedeni ile pensenin samayaca yerlerdeki paralarn tutulmas ve daha kk ldeki bkme, kvrma ve ekillendirme ilerinde kullanlr. Dz ve eri azl olmak zere eitleri vardr.

ekil 1.4: Kargaburun

10

1.3.4. Yankeski
letkenleri kesmek amacyla kullanlan bu aletin de elektrikiler ve elektronikilerin kullanabilecei ekilde yaplm olanlar vardr. Bunun yannda daha kaln kablolar kesmek iin kablo makaslar kullanlabilir.

ekil 1.5:Yankeski

1.4. Elektrik Akm ve Gerilimi

Bu blmde elektrik yk, elektrik akm ve gerilim gibi temel elektrik kavramlarn reneceiz. Bu ifadeleri detaylara girmeden aklamaya alacaz. Bu nedenle ncelikle elektrik yknn hareketi ile su ak arasndaki benzerlii anlamalyz.

1.4.1. Elektrik Yk ve Akm

Elektrik akm olarak adlandrlan elektrik ak, suyun akna benzer. Suyun akma nedeni phesiz suyun akkan olmasdr. Elektrik akmn ne ak olarak dnrsnz? Hem pozitif hem de negatif yklerin akndan bahsedebiliriz. Akmayan elektrik de vardr. Buna statik elektrik denir. Gnlk hayatmzda birok alanda statik elektrik ile temasmz olmaktadr.

su ak

elektrik akm ekil 1.6

bulutlardaki statik elektrik

Pozitif elektrik yknn ak yn, elektrik akm yn olarak ifade edilir. Elektrik yk birimi Coulomb (C) ve akmn birimi Amper (A) dir. Bu birimler Charles Augustin Coulomb ve Andre Marie Ampere tarafndan kefedildii iin bu isimlerle adlandrlrlar. Elektrik akmnn saysal deeri aadaki gibi aklanabilir:

11

Elektrik akmnn tanm

1 saniyede 1 coulombluk elektrik yk hareket ediyorsa bu 1 Amper olarak tanmlanr.

1[A] =

1[C] 1[s]
Elektrik yk aknn dorudan lm mmkn deildir. Fakat elektrik akmn lmek mmkndr. Akm deerini kullanarak elektrik yk ak miktarn belirleyebiliriz.

ALIMA -1.1
Serbest elektron ve oyuk (Elektrik akm denince hareket eden nedir?)
elektron

proton ntron

Atomun genel yaps ekilde grlmektedir. Proton ve ntrondan meydana gelen bir ekirdek ve bunun etrafnda dnen elektronlardan oluur. Proton, art elektrik yke sahiptir. Dier yandan elektron da ayn miktarda negatif yke sahiptir (bu genellikle e sembol ile gsterilir). Ntron, elektrik ykne sahip deildir. Protonun yk =1.602x10-19 [C] (= e[C]) Elekronun yk =-1.602x10-19[C](= -e[C]) Elektron ve proton saylar normalde ayn miktardadr ve bu elektronlarn byk ounluu ekirdein etrafnda dner. Baka pozisyonlarda hareket edemezler. Madde iinde serbeste hareket edebilen baz zel elektronlar vardr. Bunlara serbest elektronlar denir. Bu serbest elektronlarn hareketlerini iki farkl ekilde dnebiliriz.

12

1) Serbest elektron hareketi

2) Oyuklarn hareketi
1 elektron eksik

Bu oyuk diye adlandrlr.

Serbest elektron

oyuk

akm

akm

Birok serbest elektrona sahip olan malzemelere iletken; birka serbest elektrona sahip olanlara ise yaltkan denir. Baka bir deyile son yrngedeki elektron says drtten az ise iletken ve son yrngedeki elektron says drtten fazla ise yaltkan malzeme olarak tanmlanr.

1.4.2. Elektrik Potansiyeli ve Gerilim

Elektrik akm su akna benzer. Bunu kavramak ok kolaydr. nce su akn renelim ve onun zellii hakknda dnelim. Su ak ve elektrik ak arasndaki paralellikler aadadr. Elektrik akna karlk gelen su ak Su basnc [N/m2] Basn fark[N/m2] Ak deeri[m3/s] Elektrik ak Elektrik potansiyeli [V] Elektrik potansiyel fark veya gerilimi [V] Elektrik akm[A = C/s]

ALIMA-1.2
Bileik bir kapta suyun bir koldan dier kola ak, kollar arasndaki basn farkndan kaynaklanr. Basn fark olmazsa su ak olmaz. Bu durum elektrik yk ak iin de geerlidir (Potansiyel fark varsa yk ak olur). Elektrik potansiyeli, enerji miktarn gsterir ve yksek potansiyel alanndan dk potansiyel alanna doru akar. Elektrik devrelerinde potansiyel fark gerilim olarak ifade edilir ve birimi [V] volttur. Elektrik devrelerinde gerilim miktar nemlidir.

13

Volt Birimi

Bu blmde gerilim birimi volt hakknda baz fikirler vermeye alacaz. Volt, bamsz bir birim deildir. nk enerjiyle alakaldr. Voltu tanmlayacak olursak: 1[V] = 1[J/C] [J](joule) enerji birimidir. Buna gre Coulomb bana Joule 1[V] demektir.
Yksek potansiyel enerji

Yksek basn enerjisi

Enerji

Elektrik potansiyeli, elektrik enerjisinin miktar hakknda fikir verir. Bunun anlam elektrik yk, kendi kendine enerji retme yeteneine sahip deildir. Elektrik ile su arasndaki benzerlii inceleyelim. Su, tek bana enerjiye sahip deildir. Su seviyesi yksek olduunda daha dk seviyeye gre belli bir potansiyel enerjiye sahiptir. Deponun altndaki su, ok yksek bir basnca sahip olur. Bu basnc artrmak iin ya yeni su ilave etmeliyiz ya da suya belli bir basn uygulamalyz.

tme kuvveti (Elektrostatik kuvvet)

Elektrik ykl paracklarn birbirine yaklatrlmalar iin ayr bir enerjiye ihtiya vardr. nk ayn ykl paracklar birbirlerini elektrostatik kuvvetle iterler. Bu kuvvet birbirlerine yaklatka daha da artar. Bu nedenle birarada bulunan elektrik ykl paracklar enerjiye sahiptir.

14

1.4.3. Direnler 1.4.3.1. Diren Renk Kodlar

Diren deerleri aada gsterildii gibi renklerle ifade edilir (ilk iki renk, diren deerlerini; 3. renk eklenecek sfr saysn; 4. renk ise hata payn vermektedir).

(1) (2) (3) (4)

Diren = ( (1) (2)) x 10(3) x (1 (4)) lk iki renk deeri hata pay (1)(2)(3) renkler iin
Renk Siyah Kahverengi Krmz Turuncu Sar Deer 0 1 2 3 4 Renk Yeil Mavi Mor Gri Beyaz Deer 5 6 7 8 9

(4) renk iin

Renk Kahverengi Krmz Altn Gm Hata pay 1% 2% 5% 10%

(1) (2) (3) (4)

(1) turuncu (2) mor (3) kahverengi (4) altn 37x101 (hata pay 5%) = 370[]

1.4.3.2. Diren Birimleri

Bazen diren, akm, gerilim deerleri ok kk veya ok byk olabilir. Bunlar ifade ederken kat saylar kullanlr.
nek K M G T Okunu Kilo Mega Giga Tera Anlam 1 000 1 000 000 1 000 000 000 1 000 000 000 000 103 106 109 1012 n ek m n p Okunu mili mikro nano piko Anlam 0.001 0.000 001 0.000 000 001 0.000 000 000 001 10-3 10-6 10-9 10-12

ekil 1.7de diren deerleri iin kat saylar grafiksel olarak grlmektedir. Bu grafii kullanarak u kolayca askat veya skatlar cinsinden ifade edebiliriz. 1000[]u kolayca [k] ve [M] evirebiliriz.

15

1000[] = 1 [k] ve 0.001[M] olur. Sonu olarak direnler, 1000er 1000er byr veya klrler.
1012 T
(tera)

109
G (giga)

106
M (mega)

103
k (kilo)

100

10-3
m (mili)

10-6

(micron)

10-9
n (nano)

10-12
p (piko)

1 0 0 0 [] 1 [k] 0 0 0 1 [M]

ekil 1.7: Diren deerleri iin katsaylar

1.4.4. Elektrik l Aletleri 1.4.4.1. Analog Ohmmetre ile Diren lme

Her eyden nce analog ohmmetre ile lme balamadan nce sfr ayar yaplmaldr. Tm l aletlerinde olduu gibi ohmmetreler ile lm yaplrken analog ohmmetrelerde bykln tespiti iin: Kademe anahtarnn bulunduu konum ile skaladan okunan deer arplarak llen bykln deeri tespit edilir. rnein kademe anahtar X100 kademesinde iken skalada okunan deer, 100 ile arplarak llen bykln deeri bulunur. Kademe seiminin doru ve uygun yaplmas lmedeki hata orann azaltan en nemli faktrlerden biridir. lme iin kademe anahtarnn konumu belirlenirken diren deerine gre kademe tayin edildikten sonra lme yaplr. Sapma miktar az ise kademe kltlr.

ekil 1.8: Avometre ile diren lm

16

Skalada okunan deer

Kademe anahtarnn konumu

llen bykln deeri

20 50 120 47 2K

X1 X10 X100 X1K X10K

20 500 1200/1,2 K 47 K 20 M

1.4.4.2. Dijital Ohmmetre ile Diren lme

Dijital ohmmetrelerle lm sonucunu tayin etmek daha kolaydr. Ancak, dijital ohmmetre veya avometreler ile diren lm yaplrken hatasz bir lm yapabilmek iin dikkat edilmesi gereken noktalar bulunmaktadr. Gnmzde kademe anahtar, diren lme konumuna getirildikten sonra kademe seimi (200, 2K, 20K..2M) gerektirmeyen l aletleri bulunmaktadr. Ancak kademe seimi gerektiren ohmmetre veya avometrelerde doru kademe seimi yapmak nemlidir. Diren lm yaplrken uygun kademe seimini bir rnekle aklayalm: 630 luk bir diren iin uygun kademeyi deneyerek tespit edelim. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, diren deerine en yakn ve kesinlikle diren deerinden kk olmayan kademeyi semektir. Bu, diren lm yaplrken uyulmas gereken bir kuraldr. 630 luk diren deeri ohmmetre veya avometrede llrken seilmesi gereken kademe 2K kademesidir. Eer diren lm iin seilen kademe, diren deeri iin kkse deer ekrannda 1 ifadesi (ekil 1.9.a); seilen kademe ok bykse 0 ifadesi okunacaktr (ekil 1.9.b). Deer ekrannda 0 ifadesi grdnzde kademe anahtarn kltmeniz; 1 ifadesi grdnzde bytmeniz gerektiini unutmayn. Diren lmnde, okunan deerde hassasiyet artrlmak isteniyorsa (0,190 K yerine, 199 gibi) kademe kltlerek bu hassasiyet artrlabilir.

a) b) c) ekil 1.9: Dijital avometrede doru kademe seimi

17

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Bu uygulama faaliyeti ile diren deerlerini lme ilemini yapabileceksiniz.
Nu 1 2 3 4 5 6 9 10 11 12 Diren Deeri 1 15 100 180 220 330 1,2 K 1.8 K 2 K 10 K Tablo 1.5: Diren lm uygulama tablosu Analog l Aleti ile Dijital l Aleti ile Okunan Deer Okunan Deer Aklama Sonu D Y

NOT: Anolog l aleti ile yaplacak lmlerden nce avometrenin sfr ayarnn yaplmas gerekir. Bunun iin izlenecek yol aada belirtilmitir: Avometrenin lm konumu X1 konumuna getirilir. Prob ular birbirine dedirilir, ibre sapar. 0ADJ ayar dmesiyle sapan ibrenin 0 konumuna gelmesi salanr.

lem Basamaklar
Gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Tabloda belirtilen direnleri temin ediniz. Diren lmek iin gerekli olan multimetreyi temin ediniz. Multimetrenin kablolarn balant soketlerine taknz. Multimetrenin seici anahtarn diren konumuna getiriniz. Multimetrenin zerindeki diren deerini okuyunuz. Dijital ve analog l aletleriyle yaptnz lmlerin sonularn karlatrnz. Sonu raporunu hazrlaynz.

neriler
Analog l aleti ile lm yapyorsanz ibrenin konumunu daha net tayn etmek iin skaladaki ayna eridinden faydalannz. S f r ayarn tam olarak yapamadnzda l aletinin pillerini kontrol ediniz. Enerji altnda lm yaplamayacan unutmaynz.

LME VE DEERLENDRME
18

LME VE DEERLENDRME
LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplayarak bu faaliyette kazandnz bilgileri lnz. Aada verilen sorular doru ya da yanl olarak cevaplaynz. 1. Sigortalar elektrikle alan ev aletlerini ar akmdan koruyarak bozulmalarn nler. 2. Topraklama, cihaz zerindeki kaak akmlar ve statik elektrii topraa iletir. 3. Byk yank yaralanmalarnda yaraya pudra dkmek, yarann daha abuk iyilemesini salar. 4. Elektrik yk birimi Amperdir(A). 5. Direnler, 1000er 1000er byr ve klr. 6. Anolog ohmmetrede X100 kademesinde iken skalada okunan deer 1000 ile arplr.

DEERLENDRME
Sorularn tamamn doru olarak zebildiyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz yanl ya da eksik ise ilgili bilgiyi tekrar ediniz.

19

RENME FAALYET2 RENME FAALYET-2

AMA
DA kaynana bal seri diren devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Ohm kanunu hakknda bir aratrma yaparak rapor hline getiriniz.

2. DORUSAL DENKLEMLER-1
OHM kanunu ve Kirshof kanunlar ile ilgili devre hesaplamalarnda bir bilinmeyenli denklem zmlerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu blmde bir bilinmeyenli denklemler ile ilgili temel bilgiler verilecektir. Bir Bilinmeyenli Dorusal Denklemin zm

ax + b = 0 formunda yazlm olan bir denklemlere bir bilinmeyenli dorusal denklemler denir. Buradaki a ve b gerek saydr ve denklemin sabiteleridir. rnek 2.1: 2x - 7 = 16 denklemini znz. zm 2.1: 2x - 7 = 16 2x - 7 + 7 = 16 + 7 2x = 23 denklem 7 says her iki tarafa da eklenir. eitlik her iki taraf 2ye blnr.

2 x 23 = 2 2
x = 11,5

rnek 2.2: Bir direnten geen elektrik akm I (amper) ve gerilim V (voltaj) oran sabittir. Eer V=30 V iin I = 2 A ise V=40 V iin I=? zm 2.2 Oran

I I' 2 I' = = V V' 30 40 2 I' 40 = 40 30 40 2,67 = I ise I = 2,67 A

20

2.1. Ohm Kanunu

2.1.1. Elektromotor Kuvvet (EMK)
Elektrik devreleri, sembollerle gsterilir ve ifade edilir. Aada bir rnek grmektesiniz:
Kk bir lamba

elektromotor kuvvet
Kuru pil

yk

+ -

ekil 2.1: Elektromotor kuvvet

ekil 2.1de iki sembol vardr: Elektromotor kuvvet ve yk (bazen alc da denir). Burada kuru pili elektromotor kuvvet sembol temsil etmektedir. Uzun izgi art kutbu; ksa izgi ise eksi kutbu ifade etmektedir. Kk lambann yerine de bir dikdrtgen izilmitir ve bu da yk temsil etmektedir. Semboller, bize daha fazla genel bilgileri ifade eder. Gerilime (elektrik potansiyel farkna) sahip olan her ey iin elektromotor kuvvet semboln kullanabiliriz. Yk ise elektrik enerjisi tketen tm elemanlar ifade eder. Bir lamba, stc, bobin vb. olabilir. Elektromotor kuvvet kayna ile yk birletirmek iin kullanlan iletkenler ideal saylmaktadr. Bu nedenle elektrik enerjisi harcamazlar ve devreye herhangi bir etki etmezler.

ALIMA-2.1
Elektromotor Kuvvet

Elektromotor kuvveti daha iyi anlamak iin aadaki pompa sistemini incelemeliyiz. Pompa ile hazneye su baslr. Bylece su seviyesi sabit tutulur. Hazneye suyun pompalanmas elektrik devresindeki elektromotor kuvvet kaynann yapt ie benzetilebilir. Eer pompa olmazsa haznedeki su seviyesi azalr ve su biter. Pil biterse akm geii olmaz ve alc almaz.

21

elektromotor kuvvet

Pompa

Hazne

sabit

2.1.2. Diren ve Ohm Kanunu

George Simon Ohm, baz maddelere uygulanan gerilim ile geen akm arasnda doru bir orant olduunu buldu. Bu orana diren deeri denir.
I

0
ekil 2.2

2.1.2.1. Ohm Kanunu

V=IR V I R

: Gerilim [V] : Elektrik akm[A] : Diren []

Grafik incelendiinde I ile V arasnda dorusal bir orant olduu grlr. Buradan aadaki ifadeyi yazabiliriz: I V veya V I kinci ifadede orant R ile gsterilir ve diren (rezistans) olarak adlandrlr. Birimi Ohmdur []. V = R.I V = I.R (Ohm kanunu)

Eer Ohm kanunu, devredeki yk iin geerliyse bu yk diren (rezistans) olarak adlandrlr. Diren sembol ekil 2.3te grlmektedir.

22

Yk

Diren

ekil 2.3

ALIMA -2.2
Diren

Diren kavramn daha iyi anlamak iin iinden su akan bir su tesisatn dnebiliriz. Su borusunun uzunluu ve ap iinden geebilecek su miktarn etkiler. Diren deeri, malzemenin uzunluu,kesiti ve z direnci ile ilikilidir. L

R =

L A
A (iletkenin kesiti)

R: Diren[] : zdiren[.m] L: Uzunluk[m] A: letkenin kesiti[m2]

Her maddenin kendine zg bir z direnci vardr. Bunlardan bazlar aadaki tabloda verilmitir. Eer z diren deeri 10-4ten kk ise iletken olarak adlandrlr. Eer 105 ten byk ise yaltkan olarak adlandrlr. Madde Gm Bakr elik Alminyum Epoxi Cam zdiren [.m] 1.6210-8 1.7210-8 10.010-8 2.7510-8
1012 1013 16 10 veya daha fazla

23

2.1.3. Voltmetre ve Ampermetre Balants 2.1.3.1. Voltmetre, Ampermetre ve Birimler

ampermetre
+ A + voltmetre -

ekil 2.4

Gerilimi voltmetre ile akm ise ampermetre ile leriz. ekil 2.4te voltmetre ve ampermetrenin balants grlmektedir. l aletlerinin devreye balantsnda art ve eksi ulara dikkat etmek gerekir. Voltmetrenin her iki ucu, direncin her iki ucuna balanmaldr (paralel balant). Yalnz voltmetrenin + ucuna yksek elektrik potansiyeli olan u balanmaldr. Voltmetrenin i direnci yksektir. Bu nedenle voltmetreden ok kk bir akm geer. Ampermetre, akm deeri llmek istenen hat zerine balanr (seri balant). Ampermetrenin i direnci ok kktr (zerinde sfra yakn bir gerilim dm olur). Bu nedenle geen akma ok az bir etki yapar.

2.1.3.2. Gerilimin Birimi ve llmesi

Gerilim (E), (U) ya da (V) harfiyle gsterilir. Gerilimin birimi volttur. (V) harfi ile gsterilir. Gerilim, devreye paralel balanan voltmetre ile llr. Gerilimin Ast, st Katlar ve evrimleri Gerilimler, 1000er 1000er byr veya klr. V mV kV MV 1V 1mV 1kV 1MV rnek 2.3 300 mV = 0,3 V 1,5 V= 1.500.000 V
24

: Volt : milivolt : kilovolt : Megavolt = = = = mV 103 10-3 V 6 109 mV 10 mV = 10-3 kV = 10-6 kV 3 = 106 V = 10 V = 106 MV = 10-9 MV -3 = 103 MV = 10 kV

500 V = 0,5 kV Akm Ast, st Katlar ve evrimleri Akmlar, 1000er 1000er byr veya klr. A A mA kA 1A 1mA 1A 1kA : Amper : Mikroamper : miliamper : kiloamper = = = = mA 103 A 10-3 -3 103 mA 10 A = 106 A = 10-6 kA -6 = 106 A = 10 mA

2.2. Elektrik l Aletleri

2.2.1. Avometreler 2.2.1.1. lme lkesi ve Kullanma Teknii
Akm, gerilim ve diren deerini len aletlere avometre denir. Avometrelerin analog ve dijital tipleri mevcut olup, analog olanlar yap olarak dner bobinli l aletleridir. Avometre ile diren deeri llmeden nce sfr ayar yaplmal ve daha sonra lme geilmelidir. Dijital avometrelerin zellikle son zamanda kan modelleri akm, gerilim, diren yannda kapasite, endktans, frekans, scaklk deerlerini lmek ile birlikte transistrlerin u tespitlerini de yapabilmektedir. Avometrelerin genellikle 2, 3, 4 prob balant soketi bulunmaktadr. Soket says arttka aletin zellikleri de artmaktadr. lme srasnda kolaylk salamas iin siyah prob COM soketine, krmz prob ise lm eidine gre uygun sokete balanr.

ekil 2.5: Analog ve dijital avometreler

25

Avometre ile lm yaplrken aada belirtilen noktalara dikkat etmek gerekir: llecek bykln cinsine gre AC veya DC seimi yaplmaldr. llecek byklk, avometrenin lme snrndan byk olmamaldr. Kademe anahtar en doru lme iin llecek bykle en yakn ama kk olmayan kademeye getirilmelidir. llecek bykln deeri net olarak bilinmiyorsa kademe anahtar en byk deere getirilmelidir. Avometre, llecek bykln gerektirdii balant ekline gre balanmaldr. DC lmelerinde ibre ters sapar ise ular ters evrilmelidir. l aletinin ibresi ok az sapyor veya deer ekrannda 0 ibaresi varsa kademe kltlr. Deer ekrannda 1 ibaresi varsa kademe byltlmelidir. lmede kolaylk salamak iin krmz prob lme iin uygun sokete; siyah prob ise COM (ortak) soketine balanmaldr. Yksek deerli akm lm yaplrken (10-20 A) siyah prob COM soketine balanr. Krmz prob yksek akm soketine balanr.

2.2.1.2. Analog Avometre ile lm Yapmak

Analog veya dijital avometre ile lm yapmak birbirinden farkl teknikler gerektirmez. Aradaki fark yalnzca kademe seimi ve analog avometrelerde skalann tek olmasndan kaynaklanan okuma zorluudur. ekil 2.6.bde grld gibi tek skalada birden fazla taksimatlandrma yaplm, her taksimatn yanna hangi bykln llmesinde kullanlaca belirtilmitir. llecek byklk, uygun kademe seildikten sonra yalnz ait olduu skala taksimatndan okunmaldr (,V,A gibi). Ayrca aadaki ekilde grld gibi skala taksimatnn blmlendirilmesinde ayn noktada alt alta birden fazla deer yazlmtr. Bu deerler llecek bykln kademesi deitike, o kademe iin skala taksimatndaki noktann yeni deeridir. zetle skaladaki bir nokta gerilim lerken kademenin biri iin 250 volta, ayn nokta daha kk bir kademe iin 50 volta karlk gelir. Bu durum llen bykln kademeye gre hangi taksimattan ve hangi deer ile lleceinin doru tespit edilmesini gerektirir.

26

ekil 2.6: a-Prob balants

b- Analog avometre skalas

Analog l aletlerinde seilen kademe ile okunan deer arasnda sonuca ulamak iin ilem yapmak gerekebilir. AC 1000V kademesinde alternatif gerilim llecek bir avometrede ibre 4 rakamnn zerinde durmu ise llen bykln deeri skalann en son deeri 10 yerine 1000V kabul edildiinde 4 deerinin de 400V olmas gerektii orant ile hesaplanarak bulunur. Diren lm yaplrken ise X100 kademe seiminde ibre skalasnda 10 rakamn gsteriyorsa sonu 10X100 = 1000 = 1K eklinde tespit edilir.

2.2.1.3. Dijital Avometre ile lm Yapmak

ekil 2.7: a-Dijital avometre

b-Tekli kademeye sahip avometre

Dijital avometreler ile lm yapmak daha kolaydr. Ancak baz deerlerin llmesinde analog avometrelerdeki kadar hassas lm yaplamaz. Dijital avometreler ile lm yaplrken deer ekrannda grnen deer, llen deerin kendisidir; ayrca hesaplama ilemi yaplmasn gerektirmez. Dijital avometrelerde diren, endktans ve
27

kapasite lm aynen Lcrmetreler de olduu gibi yaplr. Akm ve gerilim lerken ACDC seimi kademe anahtar ile uygun kademe seimi yaplrken baz avometrelerde ayr bir komtatr anahtar aracl ile yaplmaktadr. lm yaplrken bu seim unutulmamaldr. Dijital avometrelerin bazlarnda llecek A, , V ksmlar tek kademelidir. Bu avometrelerde yalnz lm yaplacak kademenin seilmesi yeterlidir.

28

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Bu uygulama faaliyeti ile diren zerine den gerilimi ve diren zerinde geen akm lebileceksiniz.
ampermetre + A + voltmetre -

0V-30V aras k veren ayarl DC bir g kayna, 1Kluk diren, ikier adet dijital ve anolog avometre kullanarak aada verilen gerilim deerleri iin diren zerinden geen akm ve gerilim deerlerini anolog ve dijital avometrelerle lnz.

ekil 2.8

GERLM DEERLER 1V 2V 3V 4V 5V 6V 7V 8V 9V 10V ANALOG MULTMETRE DJTAL MULTMETRE

AKIM DEERLER

ANALOG MULTMETRE DJTAL MULTMETRE 1V 2V 3V 4V 5V 6V 7V 8V 9V 10V NERLER LEM BASMAKLARI Sfr ayarn tam olarak Gerekli gvenlik nlemlerini yapamadnzda l aletinin alnz. pillerini kontrol ediniz. Devre emasna gre gerekli Kademe seiminiz uygun elemanlar tespit ediniz. deilse kademeyi byltp Devre elemanlarnn
29



yerleimini yapnz. Devre elemanlarnn balantlarn yapnz. Multimetrenin balantlarn yapnz. Multimetreleri ampermetre ve voltmetre konumuna getiriniz. Akm lmek iin multimetrenin balantsn kontrol ediniz. Gerilim lmek iin multimetrenin balantsn kontrol ediniz. Devreye gerilim uygulamak ve lm deerlerini okuyunuz. Sonu raporunu hazrlaynz.

kltnz. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltnz.

30

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplayarak bu faaliyette kazandnz bilgileri lnz. Aadaki sorulara doru ya yanl diye cevap veriniz. 1. Voltmetre devreye paralel balanr. 2. Ampermetre devreye paralel balanr. 3. Gerilim birimi Amper (A)dir. 4. V=IxR ifadesine OHM kanunu denir. 5. DC lmelerde ibre, ters sapar ise multimetre ular ters evrilmelidir. 6. Multimetrede gerilim, akm kademesinde llr.

DEERLENDRME
Sorularn tamamn doru olarak zebildiyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz yanl ya da eksik ise ilgili bilgiyi tekrar ediniz.

31

RENME FAALYET3 RENME FAALYET-3

AMA
Seri DA devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Kirchhoff'un gerilimler kanunu ile ilgili bir aratrma yaparak sonucu bir rapor halinde hazrlaynz.

3. SER DEVRELER
3.1. Kirchhoff'un Gerilimler Kanunu
ekil 3.1.ada basit bir devre grlmektedir. Topraklama sembol referans noktasn gsterir ve bu noktann potansiyelinin sfr olduu kabul edilir. Elektrikilikte toprak sfr volt olarak dikkate alnr. Elektrik b devrelerinde potansiyel fark nemlidir. Herhangi bir noktay a referans noktas olarak seebiliriz. ekildeki devrede eleman vardr. EMK (Elektro Motor Kuvvet), yk ve iletken. EMK kayna ular arasndaki potansiyel fark VE ve yk ular arasndaki potansiyel fark ise VLdir. Burada yk ularndaki potansiyel fark iin zel bir adlandrma yaplr. Gerilim dm.
e

c VE VL d

ekil 3.1.a

Devre iletkenleri zerinde potansiyel fark yoktur. nk iletkenlerin direnci sfr kabul edilmitir (Ohm kanunuyla V=IR=I.0=0). Bazen sfr potansiyel iletkeni siyah izgiyle ve daha kolay anlalabilsin diye yksek potansiyel krmz izgi ile gsterilir. VE daima sabittir, deimez. Bu bilgiler dorultusunda potansiyel fark diyagramn izebiliriz.
[V] VE [V] VE

VL

ekil 3.1.b

ekil 3.1.c

ekil 3.1.byi incelersek c-d noktalar arasndaki durumu tahmin edebiliriz. Yk zerinde VL gerilim dm olur ve VEye eit olmaldr. ekil 3.2 ve ekil 3.1.cye birlikte 32

bakalm. Balang noktas adr ve 0[V] potansiyele sahiptir. a ile b arasnda VE kadar potansiyel fark art vardr. b ile c noktalarnn potansiyelleri ayndr. Yk zerinde (c-d arasnda) VL gerilim dm olur. d,e,a noktalarnn potansiyeli 0[V] olduundan VE=VL olmaldr.

VE

b a e

+ + Balang

c d

VL

ekil 3.2

Kapal herhangi bir elektrik devresinde de potansiyel fark grafiini izebiliriz. ekil 3.3te bir rnek verilmitir. Burada balang noktas adan itibaren potansiyel fark miktarnn art ve azal grlmektedir.
c + b a d e + f g h i a b c d e f g h i j a [V]

+ j

ekil 3.3

Burada nemli olan, kapal devrelerin evresini dolatktan sonra potansiyelin ilk deere geri dnmesidir. Buna da Kirchhoffun gerilimler kanunu yol gsterir. Herhangi kapal bir elektrik devresinde emkler toplam ile ykler zerinde den gerilimler toplam eit olmaldr.

VE1+ VE2+ ... = VL1+ VL2+ ... VE1- VL1+VE2-VL2 =0

33

VL1

VE1

VL2

ekil 3.4

Kirchhoffun gerilimler kanunu uygulanrken polariteye dikkat edilmelidir. Bunun iin nce kapal devre takip ynne karar verilmelidir. Daha sonra ekil 3.5te grlen kurala gre uygulama yaplr.

ekil 3.5

3.2. Diren Balantlar

Kirchhoff kanunlar ve ohm kanununu kullanarak direnlerin eitli ekillerde balanmas durumunda e deerlerini bulabiliriz. ekil 3.6da diren balant eitleri grlmektedir.

ekil 3.6: Diren balant ekilleri

34

3.2.1. Direnlerin Seri Balanmas

R1 RT ( Toplam Diren )

=
R2

I VE R1 R2 V1 V2 VE

I RT =VE

(a) Seri balant

(b) Edeer devre ekil 3.7: Direnlerin seri balanmas

Seri bal direnlerin (R1 ve R2) toplam direncini (RT) nasl hesaplayabiliriz? ki diren ayn kaynaa balanmtr. Sadaki devre e deer devredir ve soldakine eit olmak zorundadr. nk dier deerler birbirine eittir. Yukardaki devrelere gre aadaki eitlikleri yazabiliriz: (a) iin Kirchhoffun gerilimler kanununu kullanrsak VE=V1+V2 ---- (1) ve Ohm kanunundan V1=IR1, V2= IR2 ---- (2) (1). ve (2). eitliklerden VE= V1+V2 =IR1+IR2=I(R1+R2) (b) iin Ohm' kanunu kullanrsak VE=IR ---- (3). (3) nulu ifadeden ---- (4)

R=

VE I

---- (5)

(4)teki formlde yerine koyarsak son eitliimizi bulabiliriz.

35

R=

I( R 1 + R 2 ) = R1 + R 2 I

Seri balantda toplam diren R1,R2,R3 ve daha fazla diren seri balandnda toplam diren aadaki eitlikle bulunabilir.

RT = R1 +

R2 +

R3 + ........

Devre zmlemelerinde bu ifadeyi sk sk kullanmak zorunda kalacaksnz. nce toplam direnci bularak dier deerler (akm, gerilim gibi) buradan hesaplanabilir. rnek 3.1: Aadaki devrede 200[]luk diren zerinde den VL gerilimini hesaplayalm.

100[] 10[V] 200[] 500[] VL?

ekil 3.8

zm 3.1
I 10[V] R

ncelikle devrenin edeer direnci bulunur. R=100+200+500=800 [] Sonra Ohm hesaplanr. kanunu kullanlarak devre akm

I=

V 10 = = 0.0125[A] R 800

En son olarak da tekrar Ohm kanunu kullanlarak belirtilen diren ularnda den gerilim bulunur.
I 200[] VL

VL = I.R 2 = 0.0125 200 = 2.5[V ]

36

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Bu uygulama faaliyeti ile birden fazla diren zerine den gerilimleri ve devre akmn lebileceksiniz.

I V1

R1 E R2

V2

Devre emas lm sonucu R1 100[]1 100[]1 100[]1 R2 100[]2 200[] 1k V 5.00[V] 5.00[V] 5.00[V] V1 [ ] [ ] [ ] V2

Devre emasnda l aletleri Hesaplamalar Hata oran Hata Hata/V Vx100 (V1+V2) [ ] [%] [ ] [ ] [%] [%]

I [ ] [ ] [ ] [ ] [ ] [ ]

37



LEM BASMAKLARI Gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Devre emasna gre gereksinim duyulan alet ve gereler seerek deney masas zerinde uygun durumda yerletiriniz. G kaynann ve avometrelerin ayarlarn kontrol ediniz. Kablolarla balantlar yapnz. Dijital avometrenin seici anahtarn uygun duruma getiriniz. G kaynan altrp ve k geriliminin 0 [V] olup olmadn kontrol ediniz. Output butonuna basnz ve k gerilimini ayar dmesi yardmyla kademeli olarak ykseltiniz. k gerilimi 5[V] deerine gelinceye kadar devrede beklenmeyen bir durum olup olmadn kontrol ediniz. lm sonularn kaydediniz. Output butonuna basarak k geriliminin 0 [V] olmasn salaynz. Direnleri deitirerek yukardaki ilemleri tekrarlaynz. Sonu raporunu hazrlaynz.

NERLER Sfr ayarn tam olarak yapamadnzda l aletinin pillerini kontrol ediniz. Kademe seiminiz uygun deilse kademeyi byltp kltnz. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltnz.

38

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplayarak bu faaliyette kazandnz bilgileri lnz. Aadaki sorulara doru yanl diye cevap veriniz. 1. Seri bal direnlerde, toplam diren deeri arttka devre akm artar. 2. Seri bal direnlerde, toplam diren deeri arttka devre akm azalr. 3. Kapal bir elektrik devresinde emklar toplam ile ykler zerine den gerilimlerin toplam birbirine eit deildir. 4. Seri bal direnlerde diren zerine den gerilim diren deeriyle doru orantldr. 5. Seri bal direnlerde direnler zerine den gerilimler, toplam kaynak gerilimine eittir. 6. Seri bal direnlerde her direnten geen akm sabittir.

DEERLENDRME
Sorularn tamamn doru olarak zebildiyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz yanl ya da eksik ise ilgili bilgiyi tekrar ediniz.

39

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-4

AMA
Paralel DA devresinde elektriksel lmleri doru olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Kirchhoff'un akmlar kanunu ile ilgili bir aratrma yaparak sonucu bir rapor hlinde hazrlaynz.

4. KRCHHOFF'UN AKIMLAR KANUNU

Elektrik devresinde bir dm noktas varsa bu noktaya gelen elektrik yklerinin toplam, giden elektrik yklerinin toplamna eittir. Dm noktasnda elektrik yk miktarnn kendiliinden artmas veya eksilmesi mmkn deildir. ekil 4.1i inceleyiniz. Herhangi bir zamanda gelen elektrik yk toplam ile giden elektrik yk toplam birbirine eittir. Saniyedeki elektrik yk miktar elektrik akmdr. Dm noktasndaki elektrik yk miktarnn sabit kalmas Kirchhoffun akmlar kanunu ile aklanr.

(a) Dm noktasnda elektrik yknn

art.

(b) Dm noktasnda elektrik yk art

kendiliinden olmaz.

(c) Dm noktasnda elektrik yknn

kaybolmas mmkn deildir.

ekil 4.1

40

4.1. Kirchoffun Akmlar Kanunu

Bir elektrik devresinde her dm noktasna, gelen akmlarn toplam ile giden akmlar toplam birbirine eittir.

rnek 4.1: Kirchhoffun akmlar kanununu kullanarak her dm noktas iin eitlii yaznz.

(1)
I1 I2 I3 I1

(2)
I3 I4 I2 I5

zm 4.1:

I1 = I 2 I3 I 2 = I1 + I3 I3 = I 4 + I5

(2)

I3 = I1 + I 2 I3 = I1 + I 2 + I 4 + I5

4.1. Direnlerin Paralel Balanmas

R1 ve R2 direnleri paralel balandnda toplam (e deer) diren nasl hesaplanabilir?
E deer diren deerini hesaplamak iin Kirchhoff un akmlar kanunu ve Ohm kanunundan faydalanacaz.

41

R1

R2

=
RT(Toplam diren)

I VE R1 I1 I2 R2 VE

I R VR=VE

(a)Paralel balant

(b)E deer devre ekil 4.2: Paralel balant

(a) iin Kirchhoffun akmlar kanunu I=I1+I2 ---- (1)

Ve Ohm kanununu kullanarak

I1 =

VE V , I2 = E R1 R2

---- (2)

___________________________ (b) iin Ohm kanununu kullanarak VE=IR ---- (3)._ (1) ve (2) den

I = I1 + I 2 = VE I

VE VE 1 1 + =( + )VE ---- (4) R1 R 2 R1 R 2

----(5)

(3) nolu ifadeden

R=

(4) nolu ifadeden aadaki ifadeyi yazabiliriz.

R=

VE R 1R 2 1 = ) (= 1 1 1 1 + R R 1 2 + ( + )VE R1 R 2 R1 R 2
42

rnek 4.2: R1,R2,R3 direnleri paralel balandnda edeer direncini bulmak iin nasl bir yol takip edebiliriz? zm 4.2: R T =

1 1 1 1 + + R1 R 2 R 3

Buna gre paralel bal direnlerde e deer diren aadaki ekilde hesaplanabilir:

4.2.1. Paralel Bal Devrelerde Edeer Diren Paralel bal direnlerin edeer direnci aadaki formlden bulunur 1 RT = 1 1 1 + + + ... R1 R 2 R 3 R1,R2,R3,.......... her bir diren deeridir.
rnek 4.3: Aadaki devrelerin edeer direnlerini hesaplaynz.

30[]

60[]

30[]

80[] 60[] 80[]

zm 4.3: (1)

(2)

30x60 30 + 60 1800 R= = 20 [ ] 90 1 RT = 1 1 1 1 + + + 30 90 90 90 1 90 RT = = = 15 [ ] 6 15 90 R=

rnek 4.4: Devredeki 25luk direnten geen akm bulunuz.

43

50[V]

I?
50[] 25[] 50[]

zm 4.4: Paralel bal direnler zerine den gerilim ayndr. Bu devrede direnler zerine den gerilim kaynak gerilimine eittir.

I= I=

V R2 50 = 2[A] 25

44

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Bu uygulama faaliyeti ile paralel direnlerin zerine den gerilim ve her bir koldan geen akm lebileceksiniz.

A I2 R I1 E A I2 A V V R1 R2

I1 E R1

Devre emas

Devre emasnda l aletleri

45

LEM BASMAKLARI
Gerekli gvenlik nlemlerini alnz. Devre emasna gre gereksinim duyulan alet ve gereler seerek deney masas zerine uygun durumda yerletiriniz. G kaynann ve dijital avometrelerin ayarlarn kontrol ediniz. Kablolarla balantlar yapnz. Dijital avometrenin seici anahtarn uygun duruma getiriniz. G kaynan altrp ve k geriliminin 0 [V] olup olmadn kontrol ediniz. Output butonuna basnz ve k gerilimini ayar dmesi yardmyla kademeli olarak ykseltiniz. (I) akm 10[mA] deerine gelinceye kadar devrede beklenmeyen bir durum olup olmadn kontrol ediniz. lm sonularn kaydediniz. Output butonuna basarak k geriliminin 0 [V] olmasn salaynz. Direnleri deitirerek yukardaki ilemleri tekrarlaynz.

NERLER
Sfr ayarn tam olarak yapamadnzda l aletinin pillerini kontrol ediniz. Kademe seiminiz uygun deilse kademeyi byltp kltnz. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltnz.

lm sonucu R1 100[]1 100[]1 100[]1 R2 I I1 [ ] [ ] [ ] I2 [ ] [ ] [ ]

100[]- 100.0[mA 2 ] 200[] 100.0[mA ] 100.0[mA 1k ]

Hesaplama Hata Hata oran V I-(I1+I2) Hata/Ix1 00 [ ] [ ] [%] [ ] [ ] [ ] [ ] [%] [%]

46

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI
Aadaki sorular cevaplayarak bu faaliyette kazandnz bilgileri lnz. Aadaki sorulara doru yanl diye cevap veriniz. 1. Paralel bal direnlerin oluturduu devrede devre akm kollara ayrlr. 2. Paralel bal direnlerin oluturduu devrede kollar zerine den gerilim birbirine eit deildir. 3. Paralel bal Doru Akm devresinde herhangi bir koldan geen akm, koldaki toplam diren arttka artar. 4. Paralel bal Doru Akm devresinde kollar zerine den gerilimlerin toplam kaynak gerilimine eittir. 5. Paralel bal Doru Akm devresinde herhangi bir koldan geen akm , koldaki toplam diren arttka azalr. 6. Paralel bal direnlerin oluturduu devrede kollar zerine den gerilim birbirine eittir

DEERLENDRME
Sorularn tamamn doru olarak zebildiyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz yanl ya da eksik ise ilgili bilgiyi tekrar ediniz.

47

RENME FAALYET5 RENME FAALYET-5

AMA
Seri ve paralel bal DA devresini emaya uygun olarak kurup, elektriksel deerlerini doru olarak lebileceksiniz.

ARATIRMA
Gzl devreler ile ilgili bir aratrma yaparak, sonucu bir rapor haline getiriniz.

5. K BLNMEYENL DENKLEMLER
Gzl devre hesaplamalarnda iki bilinmeyenli denklem zmlerinin bilinmesi gerekmektedir. Bu blmde iki bilinmeyenli denklemler ile ilgili genel bilgiler verilecektir. ki bilinmeyenli e zamanl lineer denklemlerin zmnde iki temel yntem kullanlr. Yerine koyma yntemi Sadeletirme yntemi

rnek 5.1: Aadaki denklemleri salayan x ve y deerlerini, a) Yerine koyma yntemi ile (b) Sadeletirme yntemi ile bulunuz. 5x + 6y = 12 (1) 3x + 5y = 3 (2) zm 5.1 Yerine koyma yntemi 1.Basamak: Denklemlerin birinden herhangi bir deiken ekilir. Birinci denklemden x i ekiniz: 5x = 12 - 6y x=

12 6 y 5 5
(2) orijinal denklem

2.Basamak: xin bu deerini ikinci denklemde yerine koyunuz. 3x + 5y = 3

12 6y + 5y = 3 5 5
Bu e itli i znz.

48

 36 18y + 5y = 3 5 5 36 18y 5 + 5 5y = 5 3 5 5
36 - 18y + 25y = 15 7y = -21 ise y = -3

Her iki taraf 5 ile arpyoruz.

3.Basamak:y=-3 deerini herhangi bir denklemde yerine koyup x iin zm yapyoruz. 5x + 6y = 12 (1) orijinal denklem 5x + 6(-3) = 12 5x - 18 = 12 5x = 12 + 18 = 30 ise x = 6 4.Basamak: Bulduumuz x ve y dereleri orijinal denklemlerin birinde yerine konarak doruluu kontrol edilir. Yani x yerine 6, y yerine de -3 konur. 3x + 5y = 3 (2) 3(6) + 5(-3) = 18 - 15 = 3 Sadeletirme yntemi 1.Basamak: Her iki denklemde de deikenlerden birinin kat saylar eitlenir. 1.denklem 5 ile, 2.denklem 6 ile arplr. 5(5x + 6y = 12) 25x + 30y = 60 (1) 6(3x + 5y = 3) 18x + 30y = 18 (2) 2.Basamak: kinci denklem birinci denklemden karlr.

25x + 30y = 60
7x = 42 x=6

-/ 18x + 30y = 18 7x + 0 = 42

3.Basamak: Orjinal denklemlerin birinde bulduumuz x deeri yerine konarak y iin zm yaplr. 5x + 6y = 12 (1) orijinal denklem 5(6) + 6y = 12 30 + 6y = 12 6y = -18 y =-3 4. Basamak: Bulunan x ve y deerlerini yine orijinal denklemlerden birinde yerlerine konarak eitlik kontrol edilir. 3x + 5y = 3 (2) orijinal denklem 3(6) + 5(-3) = 18 - 15 = 3
49

5.2. SeriParalel Devreler

Direnlerin seri ve paralel balantsnda e deer direnci bulmak iin uyguladmz yntemleri kark devre zmlemesinde de uygulayabiliriz. rnek 5.2: ekildeki devrenin e deer direncini hesaplaynz.
8[ ] 30[ ] 20[ ]

80

zm 5.2: Devrenin e deer direncini adm adm hesaplayalm.

20[] 30[] 8[] 12[] 20[] 16[] 80[]

5.3. Gzl Devreler

imdiye kadar incelediimiz devrelerde yalnzca bir EMK kayna vard. Eer devre biraz daha karmak bir yapya sahipse devreyi zmlemek iin direnlerin seri - paralel balant kurallarn uygulamak yeterli olmayacaktr. Bu nedenle Kirchhoff ve Ohm kanunlarna geri dnmek zorundayz. rnek 5.3: Devrede her bir diren zerinden geen akm deerini hesaplayalm.
500[ ] 1[ V] 4[ V] 1[ k ] 2[ k ]

zm 5.3: Devre zmlemesine balamadan nce her bir koldan geen akm ve gerilim dm isimlendirilmelidir. Akm yn keyfi olarak belirlenebilir. Akm ynnn ters seilmesi durumunda hesaplama sonucu akm deeri negatif kacaktr. Her bir devre eleman ularndaki gerilim dm polaritesinin belirlenmesinde devre akm takip yn dikkate alnmaldr.

50

VR
+ -

I1

dm

I3 I2

+ -

VR

+ -

VR

dm

Kirchhoffun akmlar kanununun uygulanmas] Devredeki iki dm (balant noktas) iin aadaki eitlikleri yazabiliriz.

I1 = I 2 + I 3 , I 2 + I 3 = I1

---- (1)

Bu eitliklerden sadece birini kullanmak yeterli olacaktr. Genellikle devrelerde Kirchhoff kanunlar uygulanarak birok eitlik yazlabilir. Daha nce I1,I2,I3 kol akmlar iin Kirchhoffun akmlar kanunu uygulanarak bir eitlik elde edildi. zm iin baka bamsz eitliklere ihtiya vardr. Bunun iin rnek devredeki kapal devrelere (gz) ve bunlarn akm takip ynne karar vermek gereklidir. Aadaki rnei inceleyiniz.
VR1
+
500[] 4[V]

VR1 I1
1[V]

I1 I3
+ -

I2
4[V]

500[]

+ -

VR

VR

1[k]

2[k]

VR1=500I1 4[V] VR2=1000I2 4[V]

VR1=500I1

1[V]

VR3=2000I3

Buradan aadaki eitlikleri yazabiliriz.

4 + 1 = VR1 + VR 2

----(2)

4 = VR1 + VR 3

----(3)

Ohm kanununu kullanarak:

51

VR1 = I1 500 , VR 2 = I 2 1000 , VR 3 = I 3 2000

(2) ve (3)te bunlar yerlerine koyarsak: (2) 5 = 500I1 + 1000I2 ---- (4) (3) 4 = 500I1 + 2000I3 ---- (5) (1),(4),(5) eitliklerinden I1, I2, I3 deerleri hesaplanabilir. zm iin eitli yntemler uygulanabilir. rnein: I2 = I1 - I3 eitliini yazabiliriz. Bununla birlikte (5)deki eitlii kullanarak: 5 = 500I1 + 1000(I1-I3)=1500I1-1000I3 ---- (6) (6)x2+(5) 10 = 3000I1 - 2000I3 +) 4 = 500I1 + 2000I3 14 = 3500I1 I1= 0,004 A ----(7) (5) ve (7)den 4 = 500. 0,004 +2000I3 2000I3 = 4 - 2 I3 = 0,001 A ---- (8) (1)den (7) ve (8) ile I2 = I1 - I3 = 0,004 0,001 = 0,003 A ---- (9) Bylece sonu olarak: I1= 4 [mA], I2 = 3 [mA], I1 = 1 [mA] Btn deerlerin art iaretli kmas, belirlenen akm ynlerinin doru olduu anlamna gelir. Hesaplama sonucunda akm deerinin eksi kmas, belirlenenin tersi ynde olduu anlamna gelir.

52

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

Bu uygulama faaliyeti ile gzl devrelerde direnlerin zerine den gerilimleri ve kaynaklarn elektromotor kuvvet (emk) deerlerini lebileceksiniz.

Devre emas

Devre emasnda l aletleri

lm sonular

No. 1 2 3 4

VE1
[ ] [ ] [ ] [ ]

VE2
0.30[V] 0.60[V] 0.90[V] 1.20[V]

V1
[ ] [ ] [ ] [ ]

V2
[ ]( [ ]( [ ](

( akm yn)

[ ] (aaya ) ) )

53



LEM BASMAKLARI Gerekli gvenlik nlemlerini alnz. G kaynann ve dijital AVOmetrelerin ayarlarn kontrol ediniz. Kablolarla balantlar yapnz. Dijital AVOmetrenin seici anahtarn uygun duruma getiriniz. G kaynan altrp ve k geriliminin 0 [V] olup olmadn kontrol ediniz. output butonuna basnz ve k gerilimini ayar dmesi yardmyla kademeli olarak ykseltiniz. VE2 deerini deitirerek lm ilemlerini tekrarlaynz.

NERLER Sfr ayarn tam olarak yapamadnzda l aletinin pillerini kontrol ediniz. Kademe seiminiz uygun deilse kademeyi byltp kltnz. Dijital l aletlerinde lm deerini en hassas deeri okuyuncaya kadar kltnz.

54

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

LME SORULARI Aadaki sorular cevaplayarak bu faaliyette kazandnz bilgileri lnz. 1. Aadaki devrelerde gsterilen (I) akm deeri katr?

10[] 10[V] 50[]

50[]

15[]

A) 0,1

B) 0,2

C) 0,4

D) 0,5

2. Yandaki ekilde I3 akm ters ynde kabul edilmitir. Buna gre I3 akmn bulunuz.
VR
+
500[] 4[V] 1[V]

I1

I3 I2
+ -

VR

VR

1[k]

2[k]

A) 0,001

B) 0,002

C) 0,004

D) 0,005

3. Yandaki ekilde verilen deerlere gre I3 akmn bulunuz.

VR
+
500[] 4[V] 1[V]

I1 I2
+
1[k]

I3

VR
2[k]

+ VR -

A) 0,001

B) 0,002

C) 0,004

D) 0,005

55

4. Aadaki devrede birinci koldan geen akm bulunuz.

2[V] 5[V] 1[k]

2[k]

A) 0,0011

B) 0,0022

C) 0,0044

D) 0,0055

5. Aadaki devrede ortadaki (ikinci) koldan geen akm bulunuz.

2[k] 8[V]

200[] 1[V]

1[k] 4[V]

A) 0,001

B) 0,002

C) 0,004

D) 0,005

DEERLENDRME
Sorularn tamamn doru olarak zebildiyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz yanl ya da eksik ise ilgili bilgiyi tekrar ediniz.

56

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST (YETERLK LME) Uygulama faaliyetinde yaptnz ilemlere gre aadaki tabloyu doldurarak kendinizi deerlendiriniz.

Ad : Soyad: Modln Ad rencinin S n f : Nu : AIKLAMA: Aada listelenen ilem basamaklarndaki davranlar rencide gzlemlediyseniz EVET stununa, gzlemleyemediyseniz HAYIR ksmna X iareti yaznz.

DEERLENDRME KRTERLER
Gerekli gvenlik nlemlerini aldnz m? l aleti kullanmadan diren deerini okuyabildiniz mi? Analog ve dijital l aletiyle diren lebildiniz mi? Analog ve dijital l aletiyle gerilim lebildiniz mi? Analog ve dijital l aletiyle akm lebildiniz mi? Seri devrede direncin zerine den gerilimi hesaplayabildiniz mi? Seri devrede direnten geen akm hesaplayabildiniz mi? Paralel devrede direncin zerine den gerilimi hesaplayabildiniz mi? Paralel devrede her koldan geen akm hesaplayabildiniz mi? Kark devrelerde direncin zerine den gerilimi hesaplayabildiniz mi? Gzl devrelerde akm ve gerilim deerlerini hesaplayabildiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Hayr cevaplarnz var ise ilgili uygulama faaliyetini tekrar ediniz. Cevaplarnzn tm evet ise bir sonraki modle geebilirsiniz.

57

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 D D Y Y D Y

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 D Y Y D D Y

RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 Y D Y D D D

RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 D Y Y Y D D

58

RENME FAALYET-5N CEVAP ANAHTARI

1. a seenei

50 + 10 + 15 = 50 [ ] 2 V 10 IT = = = 0, 2 [ A ] R T 50 0, 2 = 0,1[ A ] I= 2 RT = 2.
a seenei

4 = VR1 VR 3 5 = VR1 + VR 2 4 = I1xR1 I3 xR 3 5 = I1R1 + I 2 R 2

5 = I1R1 + ( I1 + I3 ) R 2

4 = I1xR1 I3 xR 3 5 = I1xR1 + I1xR 2 + I3 xR 2 4 = I1x500 I3 x2000 5 = I1x500 + I1x1000 + I3 x1000

3x [ 4 = I1x500 I3 x2000] 5 = I1x1500 + I3 x1000

12 = (I1x1500) + (I3 x6000) 5 = I1x1500 + I3 x1000

7 = I3 x7000 I3 =

7 = 0, 001[ A ] 7000

3.

a seenei

I1 = I 2 + I3 I3 = I1 I 2 5 = VR1 + VR 2 1 = VR 2 VR 3

59

5 = I1xR1 + I 2 xR 2 1 = I 2 xR 2 I3 xR 3 5 = I1x500 + I 2 x1000 1 = I 2 x1000 I3 x2000 5 = I1x500 + I 2 x1000 1 = I 2 x1000 (I1 I 2 )x2000 5 = I1x500 + I 2 x1000 1 = I 2 x1000 I1x2000 + I 2 x2000 4x(5 = I1x500 + I 2 x1000) 1 = I 2 x3000 I1x2000
20 = I1x2000 + I 2 x4000 21 = 0, 003 [ A ] 7000 5 = I1x500 + I 2 x1000 5 = I1x500 + (0, 003x1000) 2 = 0, 004 [ A ] 5 = I1x500 + 3 I1 = 500 I3 = I1 I 2 I3 = 0, 004 0, 003 = 0, 001[ A ] 21 = I 2 x7000 I 2 =
4. d seenei

5 2 = I 2 x1000 3 = 0, 003[ A ] I2 = 1000 2 = I3 x2000 I 2 x1000 2 = I3 x2000 (0, 003x1000)

2 = I3 x2000 3 5 = I3 x2000 I3 =

5 = 0, 0025 [ A ] 2000 I1 = I 2 + I3 I1 = 0, 0025 + 0, 003 = 0, 0055 [ A ]

5.

d seenei

I1 = I 2 + I3 I 2 = I1 I3 8 1 = 2000xI1 + 200xI 2 8 4 = 2000xI1 + 1000xI3

60

7 = 2000xI1 + 200x(I1 I3 ) 7 = 2000xI1 + 200xI1 200xI3 5x(7 = 2200xI1 200xI3 ) 4 = 2000xI1 + 1000xI3 35 = 11000xI1 1000xI3 4 = 2000xI1 + 1000xI3
39 = 13000xI1 I1 = 0, 003 [ A ] 4 = 6 + 1000xI3 I3 = 0, 002 [ A ] I 2 = I1 I3 I 2 = 0, 003 (0, 002) = 0, 005 [ A ]

4 = 2000x(0, 003) + 1000xI3

61

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
BLEN,Turgay, Selim GLEN, Osman KSE, Ishda YASUHRO, Temel Endstri Uygulamalar, ETOGM-JICA, zmir, Temmuz 2002. Osman KSE, Selim GLEN, Tomizo YAMAUCHI, Yoch MASUDA, Devre Analizi, ETOGM-JICA, Konya, Temmuz 2003. Elektriksel Byklklerin llmesi Modl (MEGEP) http://www.kcetas.com.tr.

62