Robert Bielecki

AUSTERLITZ 1805

HISTORYCZNE BITWY 51

Ksigozbir DiGG 2009

WSTP
pod Austerlitz naley do tych kilkunastu wielkich batalii, o ktrych zwyko si mwi, e miay decydujcy wpyw na losy wiata. Czy nie oznaczaa ona kresu austriackiej przewagi w Niemczech i nie ustanowia na ca niemal dekad napoleoskiego porzdku na kontynencie europejskim? Jednoczenie jest powszechnie uznawana za najwietniejsze zwycistwo Napoleona, za szczyt jego militarnych osigni, za niedocigy wzr sztuki wojennej dla wodzw nastpnych pokole. Mwi si przecie w tym wypadku o apogeum cesarstwa i wspomina soce znad Austerlitz jako symbol najlepszych dni Wielkiej Armii. Sam Napoleon, rozpamitujc na wyspie w. Heleny sw drog yciow, powraca czsto mylami wanie do tej bitwy, wskazujc na jej kapitalne znaczenie we wasnej karierze wojennej. Czy jednak tak wanie byo w rzeczywistoci, czy to, co zwyko si ju uwaa za pewnik i rzecz przesdzon, odpowiada istotnie stanowi faktycznemu, znajduje potwierdzenie w przebiegu wydarze na polu bitwy i w jej rezultatach? Czy nie mamy tu do czynienia z pewn manipulacj, z automatycznie powielan legend, ktra zacza si wieczorem 2 grudnia 1805 roku, a moe nawet jeszcze przed sam batali? Przypomnijmy, w jakim momencie napoleoskiej epopei rozgrywaa si kampania 1805 r. i koczca j bitwa pod Austerlitz. Bya to pierwsza kampania Napoleona - ju nie generaa republikaskich wojsk rewolucyjnych, nie troch awanturniczego dowdcy ekspedycyjnego korpusu nad Nilem, nie pierwszego konsula, ale imperatora, wadcy Francuzw. Utrzymywa on wprawdzie, e jest co najmniej rwny innym monarchom, ale musia to jeszcze udowodni - wanie na polu walki narzucajc innym sw wol. Bitwa pod Austerlitz bya te pierwsz, jak stoczy Napoleon po drugiej, bo ponad czteroletniej przerwie, w ktrej nie tylko po trosze zapomniano ju o jego wojennych sukcesach, ale nawet zaczto kwestionowa wodzowskie talenty, twierdzc, e Francja ma innych, lepszych generaw jak chociaby Jean Moreau. Niezalenie wic od absolutnej koniecznoci narzucenia przeciwnikowi swej woli politycznej i zmuszenia go do ustpstw Napoleon musia take udowodni, e nadal jest znakomitym wodzem, ktremu nie mog dorwna najlepsi generaowie rosyjscy i austriaccy. Wszystko to sprawia, e warto przypatrze si bliej, w jakich warunkach i okolicznociach doszo do kampanii 1805 roku oraz zastanowi si, jakie byy jej cele z punktu widzenia interesw cesarza. Korzenie tej kampanii s wielostronne. Przede wszystkim polityczne. Chodzio tu wic o rywalizacj z Angli, o miertelne zmagania francuskobrytyjskie najpierw w koloniach i na morzach, a potem na kontynencie

Bitwa

europejskim. Chodzio take o frontalne starcie dwu systemw: Starego Porzdku, bronionego przez Rosj i Austri, oraz nowego adu, ktrego uosobieniem bya Francja, jeszcze do niedawna rewolucyjna i republikaska, a teraz ju wprawdzie cesarska, niemniej jednak wci budzca nadzieje uciemionych narodw Europy i niosca nadal postp socjalny. Korzenie tej kampanii to take sytuacja wewntrzna Francji. Napoleon by cesarzem zaledwie od roku i od wyniku tej wojny zaleao, czy zaprowadzony przeze nowy ustrj utrzyma si, czy te nastpi powrt do dawnych form republikaskich, a by moe przywrcona zostanie monarchia z dynasti burbosk. Wadza cesarska nie bya jeszcze w peni umocniona i zwycistwo na polu walki miao da jej swoisty legitymizm. Korzenie kampanii 1805 roku - a wic take bitwy pod Austerlitz - to wreszcie rywalizacja Napoleona z carem Aleksandrem I. Obaj byli niemal w tym samym wieku, a w kadym razie naleeli do tego samego pokolenia. Aleksander I marzy o sawie wielkich wodzw, zazdroci jej Bonapartemu, a jednoczenie poczuwa si do wielkiej misji ratowania Europy przed zaborczoci francuskiego imperatora. Austerlitz byo pierwszym starciem, ktre miao zadecydowa, jak uo si pniejsze ich stosunki. I jeszcze jedno. Wojny napoleoskie - rzecz z pozoru paradoksalna rozgryway si nie tylko na polu walki. Toczyy si rwnie na amach prasy, w salonach literackich, teatrach, ksigarniach, wszdzie tam, gdzie tworzya si opinia publiczna, gdzie mona j byo ksztatowa, urabia wedug z gry ustalonych tez. Napoleon by chyba pierwszym, ktry dostrzeg, jak kapitalne znaczenie ma propaganda. Zorientowa si, e to, co przegrao si na pobojowisku, mona odrobi umiejtnymi dziaaniami w redakcjach gazet, jeli dysponuje si ku temu odpowiednimi ludmi i rodkami. Pamitajmy, e w pocztkach XIX stulecia w wielkich wydarzeniach, takich wanie jak Austerlitz, braa udzia tylko nieznaczna cz narodu, a nawet nieznaczna cz armii. Nie tylko onierze szeregowi, ale nawet oficerowie uczestniczcy w bitwach nie bardzo rozumieli, co si wok nich dzieje. Wiedzieli wprawdzie, kto odnis zwycistwo, a kto zosta pokonany, ale nie byli w stanie prawidowo oceni, czy byo ono przekonywajce, czy te wywalczone z trudem i czy wszystkie szans na sukces zostay wykorzystane. Bitwy takie, jak Austerlitz rozgryway si na przestrzeni wielu kilometrw, czsto w terenie pagrkowatym i onierze z lewego skrzyda nie wiedzieli, co dzieje si w centrum czy na prawym skrzydle. Nie orientowali si nawet, jak walczy ssiednia dywizja, bo sami byli pochonici bojem, a zreszt pole batalii spowite byo niemal zawsze kbami dymu armatniego. Wiadomoci rozchodziy si powoli. O wynikach bitwy wiedzieli najpierw tylko ci, do ktrych adresowane byy depesze wysyane przez Napoleona bd jego marszakw. Na przykad przez wiele tygodni cesarzowi udawao si ukrywa tragiczny stan Wielkiej Armii cofajcej si w 1812 roku spod Moskwy. Zanim wiadomo o zagadzie dotara do Parya, Napoleon przyby sam nad Sekwan, by podj przygotowania do

nowej kampanii. Mia jeszcze czas, by osobicie zredagowa synny 29 biuletyn, w ktrym dosy umiejtnie pomniejsza zakres strat, a wydajc jednoczenie dyspozycje o nowym poborze stwarza wraenie, e cesarska potga wcale si nie zaamaa. Wszystkie te elementy razem wzite - przyczyny kampanii 1805 roku, cele polityki zagranicznej i wewntrznej, jakie miaa speni bitwa pod Austerlitz, a wreszcie ogromne moliwoci manipulacji propagandowej sprawiaj, e trzeba uwanie przypatrze si zarwno przebiegowi batalii, jak i zanalizowa jej wyniki i pierwsze relacje powstae z inspiracji Napoleona. Dopiero wwczas bdziemy mogli odpowiedzie na pytanie: czy rzeczywicie cesarz okaza si znakomitym wodzem, czy te mamy tu do czynienia z utalentowanym propagandyst, ktry stara si wyprowadzi w pole zarwno dwory europejskie, jak i wasn opini publiczn, narzucajc podkoloryzowany obraz tego, co wydarzyo si pod Austerlitz.

JAK PRZEPRAWI SI PRZEZ KANA LA MANCHE? Kiedy 19 brumairea roku VII (10 listopada 1799) Napoleon Bonaparte
dokona zamachu stanu, obalajc Dyrektoriat, opinia publiczna przyja to z wyranym zadowoleniem. Liczono na to, e ten zdolny genera zapewni nareszcie krajowi pokj po ponad omiu latach nieustannych wojen i cierania si ze wszystkimi niemal armiami Europy. Pokoju pragny zwaszcza te warstwy francuskiego spoeczestwa, ktre najbardziej zyskay na rewolucyjnych przemianach. Chciay wreszcie w poczuciu bezpieczestwa korzysta z wywalczonej z takim trudem uprzywilejowanej pozycji. Bonaparte dokona zamachu stanu w duym stopniu kierowany wasn ambicj. Niemniej jednak doskonale wyczuwa to spoeczne oczekiwanie, to powszechne pragnienie silnej wadzy pastwowej, ktra zapewniaby krajowi spokj wewntrzny i bezpieczne granice. Po kampanii 1800 roku, po zwyciskich dla Francuzw bitwach pod Marengo i Hohenlinden udao mu si 9 lutego 1801 roku zawrze pokj z Austri w Luneville. Ju wczeniej podpisano traktaty pokojowe z Hiszpani i Prusami. Rosja sama wycofaa si z wojny i jej armie nie zagraay ju Republice. Pozostawaa jeszcze Anglia, ktra bya zreszt organizatork dotychczasowych koalicji antyfrancuskich. Anglia znajdowaa si w stanie wojny z Francj od 1792 roku Rzd angielski sdzi, i rewolucyjne wstrzsy osabi do tego stopnia przeciwnika, e Wielka Brytania bdzie moga zapewni sobie zdecydowan przewag w koloniach i panowanie na morzu. Francj uwaano zreszt za gwnego wroga od czasu, kiedy korpus ekspedycyjny gen. Jeana Rochambeau wspiera armi amerykask w wojnie o niepodlego Stanw Zjednoczonych. Wybuch rewolucji, a potem obalenie Ludwika XVI traktowano wic jako swego rodzaju kar bo, ktra spada na zdradzieck Francj. Partia wojny - zwolennicy kontynuowania dziaa militarnych - bya w Londynie bardzo wpywowa. Poniewa jednak Anglia bya krajem o wiele sabiej zaludnionym ni Francja, nie sposb byo prowadzi tej wojny tylko wasn armi. Dlatego rzd, kierowany przez konserwatyst Williama Pitta - zaciekego wroga Francuzw - stara si to czyni za porednictwem innych mocarstw kontynentalnych, przede wszystkim Austrii, Prus, Rosji i Hiszpanii. Nie aowano na ten cel zota, wspierano te francuskich rojalistw, pragncych przywrci monarchi i osadzi na tronie Ludwika XVIII. Wszystko to jednak kosztowao ogromne sumy, tak e dug publiczny rzdu angielskiego zwikszy si w latach 1793-1801 a o 340 milionw dukatw. Po pokoju w Luneville zaczto wic zastanawia si, czy nie nadszed czas, aby zakoczy wojn, tym bardziej e Anglia znalaza si

teraz w izolacji. Na kilka dni przed podpisaniem francusko-austriackiego pokoju w Luneville, 2 lutego 1801 roku William Pitt zmuszony by poda si do dymisji. Jego nastpca Addington podj rozmowy z Francuzami, ktre doprowadziy do podpisania 1 padziernika preliminariw pokojowych. Entuzjazm londyskiej ulicy by taki, e na wie o rychym pokoju tum przechodniw wyprzg konie z karety francuskiego negocjatora gen. Lauristona i w triumfie, wznoszc radosne okrzyki na cze Bonapartego, przecign powz a do jego rezydencji. 25 marca 1802 r. - po dugich i trudnych rokowaniach - brat pierwszego konsula, Jzef Bonaparte, i angielski genera lord Cornwallis podpisali w Amiens traktat pokojowy koczcy dziesicioletni wojn. Do traktatu dopuszczono te Hiszpani i Holandi. Anglia zobowizywaa si zwrci Francji oraz sprzymierzonym z ni Hiszpanii i Holandii wszystkie zagarnite w czasie wojny kolonie z wyjtkiem wyspy Trynidad i holenderskich posiadoci na Cejlonie. Republika Batawska (Holandia) odzyskiwaa nawet Przyldek Dobrej Nadziei - sw koloni na samym poudniu Afryki o wielkim znaczeniu strategicznym. Anglicy obiecywali te ewakuowa Malt i Elb. Artyku 8 traktatu stanowi, e posiadoci Wysokiej Porty powinny by utrzymane w nienaruszonym stanie - tak jak przed wojn. Oznaczao to, e Anglicy winni te ewakuowa Egipt, gdzie znaleli si w 1801 roku zmusiwszy do kapitulacji francusk armi gen. Jacquesa Menou. W zamian za te wszystkie, niemae przecie ustpstwa, Francja zobowizaa si ewakuowa Neapol i Pastwo Kocielne. Traktat nie mwi natomiast nic o Belgii, lewym brzegu Renu i pnocnej Italii, a wic o terytoriach, ktre Francja zaja w wyniku rewolucyjnych kampanii. Anglia wprawdzie nie uznawaa oficjalnie tych zdobyczy, ale te - wanie ze wzgldu na powszechne pragnienie pokoju - nie domagaa si ich ewakuowania. Bonaparte zdecydowa si na zawarcie pokoju z kilku wzgldw. Przede wszystkim francuskie spoeczestwo byo tak wyczerpane dziesicioletnim konfliktem zbrojnym, e nie sposb byo oczekiwa od niego dalszych wyrzecze bez ryzyka nowych wstrzsw. Pierwszy konsul by zreszt wiadomy, e ci, ktrzy wynieli go ku wadzy, oczekuj od niego co najmniej kilku lat pokoju. Trudno wic byo nie speni tych oczekiwa. Francja wymagaa te pokoju dla przeprowadzenia reorganizacji wewntrznej: umocnienia nowego ustroju, wprowadzenia sprawnie dziaajcej administracji, zreformowania si zbrojnych, likwidacji powstania szuanw w Wandei, zapewnienia bezpieczestwa na drogach opanowanych czsto przez bandy przestpcw. Ten pokj by wreszcie potrzebny samemu Bonapartemu dla umocnienia pozycji osobistej. Nie zamierza on zadowala si stanowiskiem pierwszego konsula i oddawa po kilku latach z takim trudem wywalczonej wadzy. Bardzo szybko okazao si jednak, e w pokj nie moe by trway. Anglikw niepokoia przede wszystkim polityka kolonialna Bonapartego. W otoczeniu pierwszego konsula byo wielu ludzi wywodzcych si z Antyli (m.in. jego ona, Jzefina de Beauharnais, urodzona na Martynice), ktrzy nalegali, aby energicznie zaj si odbudow francuskiego imperium

kolonialnego. Ta grupa nacisku bya na tyle wpywowa, e nazywano j parti kreolsk. W chwili gdy Bonaparte stawa na czele Republiki, francuskie posiadoci kolonialne ograniczay si do San Domingo, zreszt ogarnitego murzyskim powstaniem, Gwadelupy, ktr potrafi obroni przed Anglikami miejscowy garnizon, oraz Gujany, ale ta z racji fatalnego klimatu wcale ich nie ncia. Dochodzio do tego kilka nadmorskich faktorii w Senegalu oraz wyspy Bourbon i Ile de France na Oceanie Indyjskim. Podczas rokowa poprzedzajcych traktat w Amiens Bonaparte stanowczo domaga si zwrcenia posiadoci kolonialnych zagarnitych przez Anglikw. Uzyska to, e na mocy owego ukadu Francja odzyskaa Saint-Pierre i Miquelon w Ameryce Pnocnej, Martynik, Tobago i Santa Lucia na Morzu Karaibskim, wysp Gore u wybrzey Senegalu, Seszele na Oceanie Indyjskim oraz pi miast na wybrzeu Indii. Szczeglnie cenne byy Antyle, gsto zaludnione i bogate swymi plantacjami trzciny cukrowej. Bonaparte - pod wpywem partii kreolskiej - zaj si energicznie odbudow imperium kolonialnego, koncentrujc uwag na strefie Morza Karaibskiego. 1 padziernika 1800 roku dwr madrycki w tajnym porozumieniu z San Ildefonso zgodzi si przekaza Francji Luizjan - sw posiado wzdu dolnego biegu Missisipi - w zamian za rozszerzenie ksistwa Parmy. To postanowienie byo utrzymywane w tajemnicy i wanie dlatego Bonaparte, przygotowujc si do przejcia Luizjany, przystpi wiosn 1802 roku do organizowania 3-tysicznego korpusu w holenderskim porcie Helvoet-Sluys pod kryptonimem ekspedycja do Flessingi. Na czele korpusu stan najpierw gen. Jean Bernadotte, a potem gen. Claude Victor - pniejsi marszakowie, co wskazuje na znaczenie, jakie pierwszy konsul przywizywa do tego przedsiwzicia. Innym przejawem rosncego zainteresowania Antylami byo wysanie na San Domingo ekspedycyjnego korpusu gen. Victora Leclercka, ktry oeniony z Paulina Bonaparte by szwagrem pierwszego konsula. Ekspedycja wyruszya wkrtce po podpisaniu preliminariw pokojowych, jeszcze przed zawarciem traktatu w Amiens. Celem wyprawy byo stumienie murzyskiego powstania i przywrcenie na Antylach takiego stanu rzeczy, jaki istnia przed rokiem 1789. Dla Anglikw wszystkie te dziaania miay jednoznaczn wymow oznaczay, e Francja zdecydowana jest rozszerzy swe imperium kolonialne i e traktat pokojowy w Amiens jest tylko chwilow przerw w rywalizacji o panowanie na Karaibach. Dlatego te rzd angielski postanowi dziaa na zwok i maksymalnie opnia przekazanie Francuzom przynajmniej niektrych posiadoci kolonialnych. Dotyczyo to wyspy Gore, Seszeli i miast na wybrzeu Indii. Byy te inne przyczyny ponownego wzrostu napicia midzy Paryem a Londynem. Podpisujc pokj w Amiens Francja zobowizaa si porednio, i nie wykroczy swym terytorium narodowym poza naturalne granice, takie jak Pireneje, Alpy czy Ren. Tymczasem 11 wrzenia 1802 roku - ku powszechnemu zaskoczeniu - Bonaparte przyczy do Francji

Piemont, a wic t cz dawnego krlestwa Sardynii, ktra leaa ju po wschodniej i poudniowej stronie Alp. Wojska francuskie zapewniy sobie kontrol nad przeczami w. Bernarda, Mont Cenis, Mont Genevre, Tende i Larche. Co wicej, 28 sierpnia 1802 roku Bonaparte oderwa od Republiki Helweckiej (Szwajcarii) kanton Valais, by uzyska atwiejszy dostp do przeczy Simplon. Nie ulegao wtpliwoci, e Francuzi wcale nie rezygnuj z kontroli nad rwnin nadpadask i e chc utrzyma w swej strefie wpyww znaczn cz Lombardii. Ich garnizony wci pozostaway w rodkowych i poudniowych Woszech, nie zamierzano ewakuowa portw neapolitaskich. W odpowiedzi na to Anglia zwlekaa z przekazaniem Malty zakonowi joanitw. W sierpniu 1802 roku - wypeniajc postanowienia pokoju z Amiens Bonaparte wycofa wojska francuskie ze Szwajcarii. Wnet potem wybucha tu wojna domowa, a wobec przecigajcego si chaosu pierwszy konsul zwoa do Parya przedstawicieli kantonw, narzucajc im tzw. Akt Mediacyjny z 19 lutego 1803 roku. Akt ten zapewnia mu dominujc pozycj i sprawia, e Republika Helwecka stawaa si znw w peni zalena od Francji. Kolejnym dowodem, i Francja zamierza zapewni sobie mocarstwow pozycj na kontynencie - nie ograniczajc si wcale do granic naturalnych by sojusz zawarty przez Bonapartego z elektorem bawarskim Maxem Jzefem. W zamian za 12 tysicy kilometrw kwadratowych ziem oddanych Francji na lewym i prawym brzegu Renu (m.in. Mannheim i Heidelberg), Bawaria aktem z 25 lutego 1803 roku otrzymywaa 17 tysicy kilometrw kwadratowych, na co skaday si a 83 drobne pastewka niemieckie: midzy innymi wolne miasta, opactwa i biskupstwa w rodzaju Pasawy czy Salzburga. Nie ulegao wtpliwoci, e Bonaparte chce stworzy z Bawarii rodzaj wysunitego bastionu, ktry pozwalaby armii francuskiej znale si od razu gboko w Niemczech bez koniecznoci wywalczania sobie linii komunikacyjnych po wschodniej stronie Renu. Pokj z Angli trwa tylko czternacie miesicy. Bonaparte, rozdraniony uporem Brytyjczykw, ktrzy nie chcieli ewakuowa Malty, obrazi publicznie ambasadora lorda Withworta podczas przyjcia w salonach paacu Tuileries. 12 maja 1803 roku ambasador opuci Pary. Trzy dni pniej przedstawiciel Francji w Londynie otrzyma deklaracj wojny, a 16 maja angielska korweta Doris ostrzelaa francusk jednostk lAffronteur w porcie Audierne. Byo to pierwsze starcie nowej wojny brytyjsko-francuskiej, ktra miaa trwa a do upadku Napoleona. Ten konflikt zbrojny nie zaskoczy pierwszego konsula. Ju wczeniej przewidywa jego nieuchronno i 25 marca 1803 roku rozkaza szefowi sztabu gen. Louisowi Berthierowi wysa do Boulogne-sur-Mer niewielkiego portu nad kanaem La Manche - dodatkowe oddziay wojska, artyleri, amunicj i zaopatrzenie. Wraz z wybuchem wojny przed Bonapartem rysowao si kilka moliwoci. Teoretycznie mg prbowa dziaa zbrojnych w koloniach, czyli kontynuowa dzieo rozszerzania francuskiego imperium. Wiosn 1803 roku wiedzia ju jednak, e odzyskanie San Domingo nie jest moliwe. Korpus gen. Leclercka by zdziesitkowany, przetrzebiony t

febr i zmaganiami z Murzynami. Sam Leclerc zreszt zmar 2 listopada 1802 roku. Ta koncepcja rozszerzania imperium kolonialnego w rejonie Karaibw grozia konfliktem ze Stanami Zjednoczonymi. Rzd amerykaski by nie na arty zaniepokojony postanowieniami traktatu z San Ildefonso i przygotowaniami do wyprawienia z Europy ku Luizjanie korpusu gen. Victora. 18 kwietnia 1802 roku prezydent Jefferson owiadczy w Kongresie, e nie ma takiego miejsca na kuli ziemskiej, ktre byoby wikszym zagroeniem dla Stanw Zjednoczonych ni Nowy Orlean pod obcym panowaniem. Nowy Orlean - stolica Luizjany, ktr Francuzi zamierzali przej od Hiszpanw - zamyka ujcie Missisipi i Amerykanie czuli si zagroeni perspektyw, i znajdzie si tam silny francuski garnizon. Dlatego 12 kwietnia 1803 roku do Parya przyby wysannik rzdu amerykaskiego, James Monroe, by zaproponowa Bonapartemu kupno Nowego Orleanu za 20 milionw dukatw. Ten - przewiadczony ju, e budowa imperium kolonialnego na Karaibach jest nierealna - sam wystpi z propozycj sprzedania caej Luizjany za 80 milionw. Odpowiedni traktat zosta podpisany 30 kwietnia i Francja - nie dysponujca wystarczajc flot - zrzeka si Luizjany na rzecz Amerykanw, rezygnujc ostatecznie z budowy wasnego imperium kolonialnego w tej czci wiata. Inn moliwoci dziaa przeciwko Anglii byo podjcie prby inwazji na Wyspy Brytyjskie. Gdyby rzeczywicie udao si Francuzom przedosta na drug stron kanau La Manche i zaj Londyn - pokj z Angli byby zapewniony. Kraj ten nie dysponowa przecie wiksz armi ldow i pod tym wzgldem Francja miaa nad nim wyran przewag. Ju w czerwcu 1803 roku Bonaparte uda si do Boulogne-sur-Mer. Wybra ten port nieprzypadkowo. To wanie std wyruszy Juliusz Cezar na podbj Brytanii, to std prbowano dokona inwazji za czasw Wielkiej Rewolucji. Pierwsze projekty przeprawy przez kana La Manche opracowano ju w 1792 roku. Kiedy Anglicy zaczli wspiera powstanie szuanw w Wandei, gen. Lazare Hoche, ktremu powierzono stumienie owej insurekcji, gorco popar myl posania na Wyspy Brytyjskie silnego korpusu ekspedycyjnego. Opracowano kilka wariantw takiego przedsiwzicia, brano midzy innymi pod uwag moliwo wywoania antyangielskiego powstania w Irlandii. W 1796 roku admira Muskeyn zaproponowa Dyrektoriatowi przeprawienie przez kana La Manche armii francuskiej na niewielkich barkach desantowych. Przystpiono nawet w Dunkierce, Boulogne i Calais do ich budowy. Po zwycistwie Bonapartego w kampanii woskiej 1797 roku i po zawarciu pokoju z Austri w Campoformio, Dyrektoriat postanowi przypieszy przygotowania do inwazji na Wyspy Brytyjskie. Utworzono Armi Anglii i powierzono dowdztwo nad ni wanie Bonapartemu. Ten w lutym 1798 roku przyby do Boulogne, dokona inspekcji okolicznych portw, poleci rozbudowa urzdzenia portowe w Ambleteuse i Calais, ale ostatecznie zdecydowa si na wypraw do Egiptu. W 1801 roku, po zawarciu pokoju w Luneville, Bonaparte znw

powrci do projektu inwazji. Na czele flotylli, ktra miaa przewie armi francusk, postawi admiraa Latouche-Treville. Ten zdolny admira zebra kilkanacie okrtw w Boulogne i przystpi do budowy caej serii barek inwazyjnych. Przedsiwzicie byo na tyle powane, e zaniepokojeni Anglicy zdecydowali si przeciwdziaa. 3 i 4 sierpnia 1801 roku admira Horatio Nelson zaatakowa Boulogne, ale flota francuska wspierana przez baterie nadbrzene stawia dzielny opr i nie zostaa zniszczona. 16 i 17 sierpnia sytuacja si powtrzya. Bonaparte uzna wwczas, e mimo przewagi Anglikw na morzu, operacja inwazyjna ma pewne szans powodzenia. Poleci przypieszy przygotowania i midzy innymi dziki temu uzyska zgod Brytyjczykw na zawarcie pokoju w Amiens. Teraz, kiedy pokj ten by ju zerwany, pierwszy konsul powrci do pomysu inwazji. W czasie wspomnianej podry inspekcyjnej w czerwcu 1803 roku wyda rozkazy rozbudowy urzdze portowych nie tylko w Boulogne, ale wzdu caego francuskiego wybrzea kanau La Manche. Poleci te, by rozpoczto koncentracj wojska, magazynowanie ywnoci, broni, amunicji, sprztu. Gwnym doradc Bonapartego w sprawie przygotowa do operacji inwazyjnej by Pierre Alexandre Forfait, inynier-budowniczy okrtw, w latach 1799-1801 minister marynarki. Bonaparte zna go jeszcze z kampanii woskiej i jemu te zawdzicza przygotowanie okrtw do wyprawy egipskiej. Forfait uchodzi za wysokiej klasy specjalist, zwiedzi swego czasu stocznie angielskie i by autorem Uwag o marynarce brytyjskiej. Forfait by gorcym zwolennikiem maych jednostek i sdzi, e w zupenoci wystarcz one do opanowania kanau La Manche i przewiezienia armii inwazyjnej na drug stron. Bonaparte poszed za jego rad i wyda rozkazy rozpoczcia masowej budowy odzi i statkw rybackich. Sam Forfait zosta mianowany 24 maja 1803 roku inspektorem generalnym flotylli w Boulogne. Wybr tej koncepcji by kardynalnym bdem. Ju wkrtce miao si okaza, e niewielkie jednostki nie s w stanie przeciwstawi si angielskim korwetom, fregatom i okrtom liniowym. Koncepcja Forfaita obowizywaa jednak kilka lat i by to jeden z powodw, dla ktrych wyprawa do Anglii bya przedsiwziciem z gry skazanym na niepowodzenie. Bardzo szybko okazao si te, e tak wielka flotylla inwazyjna - trzeba byo przecie w pierwszym rzucie przewie kilkadziesit tysicy onierzy - nie jest w stanie jednoczenie wyj z portu. Nie sposb te byo trzyma jej na kotwicy na redach portowych. Trzeba byo odrzuci pomys przepynicia kanau pod oson mgy lub nocy w porze zimowej. Morze bardzo wzburzone w tym sezonie - z pewnoci rozproszyoby jednostki inwazyjne, a najprawdopodobniej dua cz z nich ulegaby zatopieniu. Z kolei inwazja latem, przy dobrej pogodzie, nie wchodzia w rachub, bo kana La Manche patroloway angielskie okrty wojenne i byo oczywiste, e nie dopuszcz one sabo uzbrojonych barek desantowych do brytyjskich wybrzey. Trzy razy: 5 listopada 1803 roku, 25 marca i 13 kwietnia 1804 roku,

barki desantowe wychodziy w morze i trzykrotnie musiay zawraca ostrzelane przez angielskie fregaty. Rzecz jasna, nie bya to jeszcze operacja inwazyjna, a jedynie co w rodzaju rozpoznania bojem. Niemniej jednak nie ulegao wtpliwoci, e w ten sposb Francuzom nie uda si pokona kanau. Pozostawaa tylko jedna moliwo - opanowa choby na kilka dni kana La Manche przy uyciu wasnej floty. W 1804 roku Wielka Brytania dysponowaa 135 okrtami wojennymi, przeciwko ktrym Francja moga wystawi zaledwie okoo 50 jednostek. Wszystkie okrty francuskie byy zreszt zablokowane w portach. W Tulonie znajdowao si 12 jednostek, w Kadyksie 1, Le Ferrol 5, Rochefort 5, Lorient 3, Brecie 20. Do tego dochodzio 30 okrtw w budowie, ale mogy one by gotowe dopiero za kilkanacie czy nawet kilkadziesit miesicy. W maju 1804 roku Bonaparte podj pierwsz operacj morsk, ktrej celem byo przerzucenie na kana La Manche floty wojennej. Admira Latouche-Treville otrzyma rozkaz wyjcia z Tulonu, przeamania angielskiej blokady i kolejnego uwalniania francuskich okrtw a do Brestu. Zgromadziwszy w ten sposb 50 jednostek mia wpyn na wody kanau La Manche i zapewni oson flocie inwazyjnej. Latouche-Treville zdoa istotnie wyj z Tulonu 24 maja, odeprze flot brytyjsk, ale nie zdecydowa si na popynicie ku Kadyksowi. 18 sierpnia zmar zreszt na pokadzie swego okrtu flagowego Le Bucentaure. Wnet potem zmar admira Bruix. Napoleon straci nagle dwu najzdolniejszych dowdcw morskich. W grudniu 1804 roku armia inwazyjna zgrupowana w obozie Boulogne bya gotowa do przekroczenia kanau. Poniewa jednak rysowao si powane niebezpieczestwo powstania nowej koalicji antyfrancuskiej, Napoleon zrezygnowa z przerzucenia tej armii do Anglii. Podczas gdy flota zablokowana w Brecie otrzymaa rozkaz wyjcia w morze i symulowania operacji inwazyjnej, francuskie eskadry z Tulonu i Rochefort miay popyn na Antyle i przewie tam posiki dla rodzimych garnizonw. Admira Missiessy zdoa rzeczywicie opuci port Graves na wyspie Aix 11 stycznia 1805 roku i przewie na Martynik i Gwadelup 6400 onierzy. Admira Villeneuve natomiast wyszed wprawdzie 17 stycznia z Tulonu, ale niemal natychmiast jego okrty powanie uszkodzia burza i 21 stycznia znalazy si ponownie w Tulonie. Villeneuve do tego stopnia podupad na duchu i straci wiar w swoje zaogi, e zwrci si do ministra marynarki Decresa o zdjcie go z dowdztwa. Minister odmwi jednak co ju wkrtce miao okaza si fatalne w skutkach. W marcu 1805 r. sytuacja wydawaa si znw korzystna dla przeprowadzenia inwazji. Koalicja antynapoleoska nie dosza jeszcze do skutku, ale za to okrty angielskie zagarny na redzie Kadyksu kilka jednostek hiszpaskich, wracajcych z Ameryki z adunkiem zota. Neutralna do tej pory Hiszpania zdecydowaa si wypowiedzie wojn Brytyjczykom. W ten sposb niespodziewanie Napoleon otrzyma do swej dyspozycji kilkadziesit zupenie niezych okrtw hiszpaskich. Jego plan polega teraz na skupieniu na Martynice francuskich eskadr z

Tulonu i Brestu oraz hiszpaskiej eskadry z Kadyksu. Zebrawszy si na Antylach eskadry te, stanowic ju bardzo powan si, miay popyn ku Europie i osoni jednostki inwazyjne na kanale La Manche. Villeneuve opuci Tulon 30 marca 1805 roku. Blokujcy ten port admira Nelson popyn na poudniowy wschd sdzc, e Francuzi zechc - by moe - powtrzy ekspedycj do Egiptu. Dziki temu Villeneuve dotar do Cartageny, gdzie daremnie prbowa pocign za sob hiszpask eskadr admiraa Salcedo. Ten, nie otrzymawszy rozkazw z Madrytu, odmwi wyjcia w morze. Francuski admira popyn wic do Kadyksu, gdzie przyczy si do hiszpaski admira Gravina z szecioma okrtami i gdzie uwolniony zosta - po kilkuletniej blokadzie - francuski okrt wojenny lAigle. Miesic pniej - w poowie maja - caa eskadra dotara do Martyniki, ale nie zastaa tu ani flotylli admiraa Ganteaume, ktry nie zdoa wypyn z zablokowanego Brestu, ani te admiraa Missiessy, ktry popieszy si i odpyn ju ku Europie. Tak wic raz jeszcze caa operacja speza na niczym i Napoleon nie doczeka si francuskich okrtw wojennych na kanale La Manche. Ju wczeniej zreszt zda sobie spraw, e inwazja na Wyspy Brytyjskie jest przedsiwziciem wyjtkowo trudnym, a najpewniej w ogle niemoliwym do zrealizowania. Do koca 1804 roku koncentrowa w Boulogne przede wszystkim armi, ktr zamierza wykorzysta w operacji inwazyjnej. Kiedy zarysowaa si po raz pierwszy groba powstania nowej koalicji, ktra mogaby uderzy na Francj w chwili gdy podstawowa cz jej si bdzie zaangaowana po drugiej stronie kanau, Napoleon doszed do wniosku, e niezalenie od ju istniejcego korpusu inwazyjnego trzeba stworzy wielotysiczn armi. Zadaniem jej byaby osona granic rdzennej Francji i odparcie ewentualnego najedcy. Stopniowo, w miar jak zaamyway si kolejne operacje morskie, zadanie sformowania licznej armii osonowej zaczo growa nad potrzebami korpusu inwazyjnego. Tak zrodzia si idea Wielkiej Armii.

WIELKA ARMIA
1799 roku armia francuska znajdowaa si w opakanym stanie. Blisko dziesi lat wojen spowodowao wyczerpanie zasobw materialnych do tego stopnia, e wikszo pbrygad piechoty oraz pukw jazdy nie miaa penych stanw, onierze i oficerowie chodzili w podartych mundurach, pozbawieni nieraz uzbrojenia i oporzdzenia. Po zawarciu pokoju z Austri w Luneville pierwszy konsul zaj si przede wszystkim wewntrzn reform pastwa. Z koniecznoci odoy na pniej reorganizacj armii, tym bardziej e podpisany zosta take pokj w Amiens i Republika po raz pierwszy nie bya w stanie wojny z adnym mocarstwem. Sytuacja zmienia si - i to zasadniczo - po zerwaniu pokoju z Angli. Teraz naleao oczekiwa powstania nowej, trzeciej ju, koalicji, a wic trzeba byo przygotowa si do kolejnej kampanii, ktra moga zadecydowa o losach Francji. Wanie dlatego latem i jesieni 1803 roku Bonaparte zaj si problemami si zbrojnych i podj ich przebudow. Kiedy w 1799 roku przejmowa wadz, piechota armii francuskiej skadaa si z 543 batalionw, ale na dobr spraw tylko 400 nadawao si do natychmiastowego uycia w polu. Bataliony te tworzyy 112 pbrygad liniowych i 31 pbrygad lekkich. Po kampanii 1800 roku niedostatki organizacyjne i wyposaeniowe byy jeszcze wiksze. Jeli wic Francja miaa dysponowa nowoczesn armi, trzeba byo radykalnie zmieni dotychczasowy stan rzeczy. Oto dlaczego na mocy dekretu z 1 vendemiairea roku XII (24 wrzenia 1803) Bonaparte przywrci dawny system pukw, jaki istnia do 1791 roku, oraz stopie pukownika w miejsce szefa pbrygady. Pbrygady nie miay penych stanw, a wic, eby stworzy etatowe puki, trzeba byo czy po dwie pbrygady. Zachowano przy tym numer tej pbrygady, ktra w hierarchii bya waniejsza, czyli miaa niszy numer. Powstao wic 90 pukw liniowych i 27 pukw piechoty lekkiej o numeracji od 1 do 122 dla piechoty liniowej oraz od 1 do 31 dla lekkiej. Rzecz jasna, nie wszystkie numery zostay obsadzone. W kadym razie po tej reformie Francja dysponowaa ju solidnymi pukami, w zasadzie po trzy bataliony w kadym. Jeli zdarzay si czterobatalionowe, to ten czwarty by batalionem zakadowym, a wic szkolnym. Batalion mia by podstawow jednostk na polu walki. Wedug dekretu z 1 vendemiairea roku XII, skada si on z dziewiciu kompanii, przy czym pierwsza bya kompani wyborczo-grenadiersk, a osiem pozostaych fizylierskimi, nazywanymi te kompaniami centrum. W kompanii grenadierskiej suyli onierze wysokiego wzrostu, silni fizycznie i majcy za sob wiele lat suby. Bya to gwna sia uderzeniowa batalionu. W chwilach trudnych, gdy decydoway si losy batalii, taka kompania miaa za zadanie przeama lini przeciwnika i pocign za sob kompanie

fizylierskie, mniej dowiadczone i skadajce si czsto z nieostrzelanych rekrutw. W 1804 roku dodano jeszcze jedn kompani wyborcz. Skadaa si ona z woltyerw, a wic onierzy maego wzrostu (poniej 1,60 m). Ich zadaniem bya walka w rozproszeniu, w tyralierze, na przedpolu batalionu. Woltyerowie osaniali batalion w marszu, na biwaku, w pocztkowej fazie batalii, uywani byli take do dziaa rozpoznawczych, do zdobywania ywnoci. Rnice midzy piechot liniow a lekk byy niewielkie. Sprowadzay si do pewnych odmian mundurowych i uzbrojenia oraz nazw kompanii wyborczych. Zamiast grenadierw byli tu karabinierzy, zamiast fizylierw - strzelcy piesi. W piechocie lekkiej kompanie centrum mogy by uywane do walki w szyku lunym bd te do osony pukw liniowych. Batalion liczy teoretycznie 32 oficerw, 46 podoficerw i 1000 onierzy szeregowych - cznie 1078 ludzi. W praktyce bataliony nie miay jednak penych stanw, a po kilkunastu dniach marszu traciy nawet do 300 maruderw i chorych. Tego samego dnia (1 vendemiairea roku XII) Bonaparte zarzdzi te reorganizacj kawalerii. Liczb pukw (nie byo tu pbrygad) ustali na 80, przy czym 2 miay by karabinierskie, 12 kirasjerskich, 30 dragoskich, 26 strzelcw konnych, 10 huzarskich. W porwnaniu z dotychczasowym stanem wprowadzono odmienny podzia zada jazdy. Zlikwidowano w ogle puki kawalerii, czyli najcisze jazdy, zamieniajc 14 z nich na karabinierskie i kirasjerskie, a 13 na dragoskie. Wyranie wzrosa liczba regimentw dragoskich - z 20 do 30. Pierwszy konsul traktowa je jako jazd liniow, a wic przeznaczon do wszechstronnych zada na polu bitwy. Co wicej, wydawao mu si, e dragoni bd mogli walczy zarwno w szyku pieszym, jak i konnym. Byo to cile zwizane z operacj inwazyjn. Bonaparte zakada, e po przewiezieniu do Anglii spieszonych dragonw, z ktrych kady bdzie dwiga siodo i uprz, mona bdzie w cigu kilku dni zdoby tam wierzchowce i odtworzy w krtkim czasie konne puki. Liczba oddziaw lekkiej jazdy, przeznaczonych do dziaa rozpoznawczych i osonowych (strzelcy konni i huzarzy), zmniejszya si nieznacznie, tj. z 38 do 36. Dekretem z 1 vendemiairea roku XII Bonaparte wprowadzi w kawalerii kompanie wyborcze. Kompanie takie nosiy numer 1 w regimencie, a skaday si z najdzielniejszych i najbardziej dowiadczonych onierzy, czsto te z najlepszych strzelcw. Podobnie, jak to byo z grenadierami, stanowili oni gwn si uderzeniow puku. Puki jazdy liczyy zwykle po cztery szwadrony - w kadym po dwie kompanie. czono je w ten sposb, e pierwszy szwadron tworzyy kompanie 1 i 5, drugi - 2 i 6, trzeci - 3 i 7, a czwarty - 4 i 8. Zdarzay si oczywicie regimenty o trzech, a nawet dwu szwadronach. Reorganizacja armii francuskiej podjta jesieni 1803 roku obja te artyleri. Bonaparte utrzyma wprawdzie 8 pukw artylerii pieszej, ale konn zredukowa z 8 do 6 regimentw. Zwikszy natomiast liczb kompanii robotnikw artylerii z 12 do 15, a batalionw pontonierw z 1 do 2. Wprowadzi nowy rodzaj broni - 8 batalionw pocigu artylerii, czyli jednostek zajmujcych si transportem zaopatrzenia artyleryjskiego.

W 1804 roku Bonaparte utworzy 100 kompanii kanonierw obrony wybrzea. Kierowano tu wysuonych artylerzystw, ktrzy ze wzgldu na wiek albo stan zdrowia nie nadawali si ju do suby w linii. Powstay te bardzo liczne kompanie kanonierw stacjonarnych, rozlokowane na wyspach lecych u wybrzey Francji, midzy innymi Aix, Oleron, R i Noirmoutier. Utworzono rwnie 25 kompanii kanonierw-weteranw penicych podobn sub w twierdzach w gbi ldu. W 1804 roku - kolejna reorganizacja. Liczb kompanii robotnikw artylerii zwikszono z 15 do 16, a batalionw pocigu artylerii z 8 do 22. Powstay 3 kompanie zbrojmistrzw zajmujcych si napraw broni i sprztu. 12 vendemiairea roku XII Bonaparte poleci utworzy kompani gidwtumaczy, znajcych jzyk angielski. Rekrutowano do niej gwnie mieszkacw Boulogne i innych miast portowych, ktrzy nie tylko pynnie mwili po angielsku, ale spdzili te kilka lat w Anglii i znali dobrze tamtejsze stosunki. Kompania formowana w Saint Omer skadaa si z kapitana, 2 porucznikw, 2 podporucznikw, wachmistrza starszego, 4 wachmistrzw, furiera, 8 brygadzistw, 96 gidw i 2 doboszy - razem 117 onierzy i oficerw. Cz z nich stanowili zreszt Irlandczycy. Przewidujc ryche zerwanie pokoju z Angli, Bonaparte jeszcze 12 marca 1803 roku powoa Armi Wybrzey zoon z trzech korpusw. Pierwszy z nich stan w obozie w Brugii, drugi w Saint Omer, trzeci w Montreuil-sur-Mer. Ponadto zaczy tworzy si 1 Korpus Rezerwowy w Utrechcie oraz 2 Korpus Rezerwowy w Brecie. W maju 1803 roku - wraz z wybuchem wojny z Angli - powsta kolejny obz w Nijmegen w Holandii, przemianowany ju 15 czerwca tego roku na Armi Hanoweru. Z czasem bdzie to 1 Korpus Wielkiej Armii. 1 lutego 1804 roku pobliski obz w Utrechcie - take w Holandii przemianowano na Armi Batawii lub 1 Korpus Detaszowany. W przyszoci powstanie z niego 2 Korpus Wielkiej Armii. W sierpniu 1803 roku stworzono obz w Bajonnie na poudniowozachodnim kracu Francji. Ju 12 listopada zosta on przeniesiony do Brestu i 19 grudnia przemianowany na Armi Irlandii, a 27 wrzenia 1804 roku na 2 Korpus Detaszowany. Bdzie to wkrtce 7 Korpus Wielkiej Armii. Wrmy jednak do gwnych obozw rozlokowanych nad kanaem La Manche lub w jego pobliu. Obozem w Saint Omer dowodzi gen. Nicolas Soult, majcy sw kwater w Boulogne-sur-Mer. Podlegay mu cztery dywizje piechoty, dowodzone przez generaw Louisa Saint-Hilairea, Dominiqua Vandammea, Claudea Legranda i Louisa Sucheta, dywizja kawalerii oraz park kawalerii rezerwowej. Wojska te rozlokowane byy nie tylko w Boulogne, ale take w la Tour dOrdre, Outreau i Ambleteuse. W przyszoci bdzie to 4 Korpus Wielkiej Armii. Obz w Compiegne, a od grudnia 1803 roku w Montreuil-sur-Mer, podlega gen. Michelowi Neyowi z kwater wanie w Montreuil. Skada si on z trzech dywizji piechoty, dywizji jazdy i artylerii, stacjonujcych w Montreuil oraz w okolicach Etaples. To wanie z tych wojsk powstanie 6 Korpus Wielkiej Armii.

Wreszcie obz w Brugii pod rozkazami gen. Louisa Davouta skada si take z trzech dywizji piechoty, dywizji jazdy i artylerii. Wojska te rozmieszczone byy w Ostendzie, Dunkierce i Brugii. Bdzie to ju wkrtce 3 Korpus Wielkiej Armii. Rezerw stanowiy natomiast dwie dywizje dragonw, dywizja piechoty woskiej, dywizja kawalerii rezerwowej i dywizja wyborcza. Najpniej (22 marca 1805) wydzielona zostaa awangarda pod rozkazami gen. Jeana Lannesa. Za kilka miesicy stanie si ona 5 Korpusem Wielkiej Armii. Powsta te sztab gwny owej wielkiej ekspedycji, zoony z ministra wojny Alexandrea Berthiera, penicego obowizki szefa sztabu, z dwch generaw brygady, czterech adiutantw-komendantw, szesnastu adiutantw rnych stopni, inspektora generalnego artylerii, inspektora generalnego wojsk inynieryjnych, komisarza generalnego dla administracji, komisarza wojennego i jego zastpcw. Cao armii inwazyjnej liczya 100 tysicy onierzy. W kadym okrgu morskim utworzono komisj uzbrojenia, zoon z inyniera budowy okrtw, kapitana fregaty oraz podkomisarza. Komisja miaa kierowa budow okrtw i ich uzbrajaniem, jak te dokonywa zakupw istniejcych ju statkw kupieckich i rybackich nadajcych si do wykorzystania w operacji inwazyjnej. Forfait podzieli jednostki desantowe na kilka kategorii. Pierwsz stanowiy promy o dugoci 37,75 metra i szerokoci 8,10 metra. Mona byo na nich ustawi po kilka dzia 12-, 18-, a nawet 24-funtowych. Byy to niejako pywajce baterie, poruszajce si bardzo wolno. Mogy one wzi na pokad kompani piechoty. Mniejsze nieco byy okrty pierwszej kategorii, a wic szalupy kanonierskie, zwane te kanonierkami. Dugie na 25 metrw, a szerokie na 5,50 metra uzbrojone zostay w dziaa 12-funtowe. Bray na pokad do 80 ludzi. Okrty drugiej kategorii to przede wszystkim odzie kanonierskie dugie na 19,50 metra, a szerokie na 4,50 metra. Tu uzbrojenie stanowiy armaty 6-funtowe. Bray na pokad do 50 ludzi. Wreszcie okrty trzeciej kategorii, to zwyke odzie rybackie dugie rwnie na 19,50 metra, ale szerokie ju tylko na 3,25 metra. Uzbrojone byy w armatki 3- lub 4-funtowe. Mieci si tu najwyej pluton piechoty, czyli 25 ludzi. Wszystkie te jednostki otrzymay kolejne numery. Wiemy na przykad, e szalupy kanonierskie, budowane w Saint Valery u ujcia Sommy przez armatorw ojca i syna Michel, miay numery 215, 216, 217 i 218. Te, ktre konstruowa inny armator, niejaki Damiens, opatrzono numerami 219 i 220. Mniejsze jednostki budowane przez Michelw miay numery od 397 do 404. W pobliskim Abbeville budowano natomiast odzie o numerach 465 bis i 466 bis. cznie do koca 1803 roku w Boulogne i ssiednich portach zgromadzono 54 promy, 432 due statki rybackie, 324 szalupy kanonierskie i ponad 500 odzi. Caa ta flotylla moga jednoczenie zabra ponad 80 tysicy piechurw, 12 tysicy kawalerzystw - czciowo z komi - 4 tysice artylerzystw i 20 tysicy robotnikw. Kilka sw o samym obozie Boulogne - najwaniejszym z tych, jakie

zajmowaa francuska armia inwazyjna. By to obz wybudowany przez saperw, pontonierw i robotnikw artylerii, a wic przygotowany wedug obowizujcych wwczas kanonw sztuki ciesielskiej. Kada dywizja, kady puk, a nawet kady batalion mia wydzielony rejon zakwaterowania. onierze znaleli pomieszczenie w drewnianych barakach wzniesionych w taki sposb, e tworzyy cae ulice. Przyjto zreszt nazwy dla tych ulic byy to nazwiska polegych zasuonych generaw, wygranych bitew albo te wielkich wydarze z niedawnej historii Francji. Obz w Boulogne mia ziemny amfiteatr, w ktrym odbyway si ceremonie wojskowe, midzy innymi rozdanie krzyy Legii Honorowej i wrczenie orw pukowych. Puki stacjonujce w Boulogne i innych obozach odbyway w latach 1803-1805 bardzo intensywne szkolenie. Obejmowao ono musztr, robienie broni, walk w polu, w rnych sytuacjach, marsze, dziaania rozpoznawcze, a take - po raz pierwszy - wsiadanie do szalup, obsugiwanie ich i ldowanie z morza na wybrzeu. Niektre z tych wicze ldowo-morskich odbyway si w trudnych warunkach meteorologicznych. Pewnego dnia podczas manewrw pod okiem Bonapartego, ktry mimo fatalnej pogody rozkaza wyprowadzi w morze kilkadziesit szalup, utono blisko 30 onierzy. W efekcie jednak przysza Wielka Armia osigna bardzo wysoki poziom wyszkolenia. onierze zdolni byli odbywa dugie marsze, potrafili utrzyma dyscyplin na polu walki, wiedzieli, jak maj postpowa w rnych sytuacjach, wierzyli we wasne siy i ufali swoim dowdcom. Nigdy przedtem ani potem armia francuska nie bya tak dobrze przygotowana do prowadzenia wojny. onierze otrzymali nowe mundury, buty i oporzdzenie, dysponowali kompletem broni i amunicji. Bya to armia, ktr pocztkowo przygotowywano gwnie do dziaa amfibijnych, a wic z zaoeniem, e bdzie musiaa przepyn kana La Manche, a nastpnie wyldowa i zdoby szturmem brzeg najprawdopodobniej silnie broniony przez Anglikw. Dlatego te duo czasu powieconego obsugiwaniu odzi, w tym oczywicie wiosowaniu. Stopniowo jednak - od jesieni 1804 roku - charakter szkolenia wyranie si zmienia. Teraz dochodzio ju normalne dziaanie w polu, tak jakby armia wielkiej ekspedycji nie miaa wcale przeprawia si na drug stron kanau. 22 nivsea roku XII (13 stycznia 1804) w korespondencji Berthiera z Bonapartem pojawia si po raz pierwszy termin Wielka Armia Oceanu na okrelenie tej wanie zasadniczej czci francuskich si zbrojnych, ktr skoncentrowano nad kanaem La Manche. Tak wic termin ten zaczto stosowa na ptora roku przed formalnym powstaniem Wielkiej Armii. Wiosn i latem 1805 roku Napoleon zmieni nieco organizacj Wielkiej Armii Oceanu. Zamiast dotychczasowego podziau na obozy pojawia si awangarda pod rozkazami marszaka Lannesa, prawe skrzydo podporzdkowane marszakowi Davoutowi, centrum pod komend marszaka Soulta oraz lewe skrzydo powierzone marszakowi Neyowi. S to de facto korpusy armijne liczce po trzy dywizje piechoty, brygadzie lekkiej jazdy, majce przydzielon artyleri i drobne jednostki techniczne. Wraz z intensyfikacj przygotowa do inwazji Bonaparte zainstalowa si we wrzeniu 1803 roku w niewielkim zameczku Pont-de-Briques, 5

kilometrw na poudnie od Boulogne, ktry wybra dla niego admira Bruix. By to waciwie paacyk myliwski, w ktrym przyszy cesarz mia teraz gabinet do pracy i gabinet topograficzny i gdzie mg odbywa narady z ministrami i generaami. Dla siebie przeznaczy dwa mae pokoiki - w pierwszym z nich spa na pododze mameluk Rustan. Bonaparte bdzie tu przebywa kilkakrotnie w latach 1803-1805. To tu 27 lipca 1804 roku ustali wzorzec orw i sztandarw, w jakie miay by od tej pory wyposaone francuskie puki. Te ory - symbol onierskiego honoru - ju wkrtce okryj si saw i dotr do wielu krajw Europy. To tu rwnie postanowi dokona drugiego uroczystego wrczenia krzyy Legii Honorowej. Pierwsze odbyo si 15 lipca 1804 roku w Paryu, drugie natomiast w obozie Boulogne 16 sierpnia. Krzye - symbol onierskiego mstwa - rozdawano z hemu Dugnesquelina, towarzysza walk Joanny dArc, z pancerza synnego rycerza Bayarda i z tarczy krla Franciszka I. Wybudowano te Bonapartemu obserwatorium na wysokim brzegu z widokiem na port w Boulogne w pobliu ruin starej rzymskiej wiey. By to barak dugi na 70 metrw, szeroki na 7 metrw, w ktrym znalazy si pomieszczenia dla sekretarzy. Na kocu znajdowaa si oszklona rotunda, z ktrej pierwszy konsul mg spoglda na zakotwiczone barki i obserwowa wiczenia onierzy wsiadajcych na nie i odbijajcych od brzegu. W rotundzie ustawiono elazne ko polowe, na ktrym Bonaparte wypoczywa w cigu dnia. Tu obok baraku zainstalowano wie telegrafu Chappea - kocwk linii prowadzcej do Parya. W ten sposb Bonaparte by poczony ze stolic i mg w cigu dwu godzin znacznie szybciej ni poprzez konn sztafet - otrzymywa najpilniejsze depesze. Latem 1805 roku, na krtko przed wybuchem wojny z Austri, Napoleon nada ostateczny ksztat Wielkiej Armii. Wikszo jego rozkazw organizacyjnych datowanych jest 30 sierpnia. Ta organizacja Wielkiej Armii, czyli gwnych si imperium znajdujcych si pod bezporedni komend cesarza, przedstawiaa si nastpujco:
1 KORPUS Dowdca - marszaek Jean Bernadotte Szef sztabu - gen. Louis Alexandre Berthier Dowdca artylerii - gen. Jean Eble Dowdca saperw - pk Morio 1 Dywizja Piechoty - gen. Jean Drouet dErlon 1 Brygada Piechoty - gen. Bernard Frere 94 puk piechoty liniowej 95 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Franois Werl 27 puk piechoty lekkiej 2 Dywizja Piechoty - gen. Olivier Rivaud 1 Brygada Piechoty - gen. Charles Dumoulin 8 puk piechoty liniowej 45 puk piechoty liniowej 6761 2033 2386 2326 6344 2205 2024

2 Brygada Piechoty - gen. Michel Pacthod 54 puk piechoty liniowej Dywizja Kawalerii - gen. Franois Kellermann 1 Brygada - gen. Joseph Picard 2 puk huzarw 5 puk huzarw 2 Brygada - gen. Frederic van Marosy 4 puk huzarw 5 puk strzelcw konnych Artyleria i saperzy Sztab i andarmeria 2 KORPUS Dowdca - gen. Auguste Marmont Szef sztabu - gen. Martin Vignolle Dowdca artylerii - gen. Louis Tirlet Dowdca saperw - gen. Franois Lery 1 Dywizja Piechoty - gen. Jean Boudet 1 Brygada Piechoty - gen. Louis Soyez 18 puk piechoty lekkiej 11 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Louis Cassagne 35 puk piechoty liniowej 2 Dywizja Piechoty - gen. Emmanuel Grouchy 1 Brygada Piechoty - gen. Alexis Delzons 84 puk piechoty liniowej 92 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Franois Lacroix 8 puk piechoty batawskiej 3 Dywizja Piechoty - gen. Jean Dumonceau 1 Brygada Piechoty - gen. Quaita 1 puk piechoty lekkiej batawskiej 2 puk piechoty lekkiej batawskiej 1 puk piechoty liniowej batawskiej 2 puk piechoty liniowej batawskiej 2 Brygada Piechoty - gen. Wanhadel puk Waldeck 6 puk batawski Dywizja Kawalerii - gen. Jean La Coste Duvivier 6 puk huzarw 8 puk strzelcw konnych 1 puk dragonw batawskich 1 puk huzarw batawskich Artyleria i saperzy batawscy Sztab i andarmeria 3 KORPUS Dowdca - marszaek Louis Davout Szef sztabu - gen. Joseph Daultanne Dowdca artylerii - gen. Jean Sorbier Dowdca saperw - gen. Victor Androssy

2099 2898 720 766 637 758 1337 266

5543 1524 2288 1710 5689 2066 2422 1180 6331 629 632 1296 1184 1263 1263 1784 568 627 290 290 1904 154

1 Dywizja Piechoty - gen. Jean Bisson 1 Brygada Piechoty - gen. Joseph Demont 13 puk piechoty lekkiej 17 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Debilly 30 puk piechoty liniowej 51 puk piechoty linowej 3 Brygada Piechoty - gen. Georges Eppler 61 puk piechoty liniowej 2 Dywizja Piechoty - gen. Louis Friant 1 Brygada Piechoty - gen. Etienne Heudelet 15 puk piechoty lekkiej 33 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Pierre Lochet 48 puk piechoty liniowej 108 puk piechoty liniowej 3 Brygada Piechoty - gen. Louis Grandeau 111 puk piechoty liniowej 3 Dywizja Piechoty - gen. Charles Gudin 1 Brygada Piechoty - gen. Claude Petit 12 puk piechoty liniowej 21 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Georges Kister 25 puk piechoty liniowej 85 puk piechoty liniowej Dywizja Kawalerii - gen. Jean Vialannes 1 puk strzelcw konnych 2 puk strzelcw konnych 12 puk strzelcw konnych 7 puk huzarw Artyleria i saperzy Sztab 4 KORPUS Dowdca - marszaek Nicolas Soult Szef sztabu - gen. Charles Saligny Dowdca artylerii - gen. Joseph Pernetti Dowdca saperw - pk Jean Poitevin 1 Dywizja Piechoty - gen. Louis Saint-Hilaire 1 Brygada Piechoty - gen. Paul Thiebault 10 puk piechoty lekkiej 14 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Charles Morand 28 puk piechoty liniowej 46 puk piechoty liniowej 3 Brygada Piechoty - gen. Jacques Candras 57 puk piechoty liniowej 2 Dywizja Piechoty 1 Brygada Piechoty - gen. Victor Levasseur 26 puk piechoty lekkiej 3 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Pierre Merle 18 puk piechoty liniowej 75 puk piechoty liniowej

8797 1764 1917 1598 1812 1683 7857 1100 1609 1542 1716 1867 7289 1761 1835 1858 1816 2000 441 507 509 534 1393 51

8894 1645 1805 1696 1732 1805 8665 1679 1772 1800 1857

3 Brygada Piechoty - gen. Etienne Brouard puk strzelcw korsykaskich puk strzelcw Padu 3 Dywizja Piechoty - gen. Louis Suchet 1 Brygada Piechoty - gen. Nicolas Becker 17 puk piechoty lekkiej 34 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Roger 40 puk piechoty liniowej 3 Brygada Piechoty - gen. Jean Valhubert 64 puk piechoty liniowej 4 Brygada Piechoty - gen. Michel Claparde 88 puk piechoty liniowej Dywizja Kawalerii - gen. Pierre Margaron 8 puk huzarw 11 puk strzelcw konnych 16 puk strzelcw konnych 26 puk strzelcw konnych Artyleria i saperzy Sztab

784 749 8733 1896 1697 1647 1741 1728 2119 493 510 600 500 2169 47

5 KORPUS Dowdca - marszaek Jean Lannes Szef sztabu - gen. Jean Compans Dowdca artylerii - gen. Louis Foucher de Careil Dowdca saperw - gen. Franois Kirgener de Planta 1 Dywizja Piechoty - gen. Nicolas Oudinot 1 Brygada Piechoty - gen. Claude Laplanche-Mortieres 3 puk piechoty lekkiej 4 puk piechoty lekkiej 2 Brygada Piechoty - gen. Pierre Dupas 5 puk piechoty lekkiej 3 Brygada Piechoty - gen. Franois Ruffin 1 puk piechoty liniowej 2 puk piechoty liniowej 2 Dywizja Piechoty - gen. Honor Gazan 1 Brygada Piechoty - gen. Jean Graindorge 4 puk piechoty lekkiej 58 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Franois Campana 100 puk piechoty liniowej 3 Brygada Piechoty - gen. Julien Reinwald 103 puk piechoty liniowej Dywizja Kawalerii - gen. Franois Trelliard 9 puk huzarw 10 puk huzarw 13 puk strzelcw konnych 21 puk strzelcw konnych 7116 1492 1484 1431 1466 1221 7044 1810 1000 2073 2144 1984 509 486 494 486

6 KORPUS Dowdca - marszaek Michel Ney Szef sztabu - gen. Adrien Dutaillis Dowdca artylerii - gen. Jean Seroux Dowdca saperw - pk Casals 1 Dywizja Piechoty - gen. Pierre Dupont de lEtang 1 Brygada Piechoty - gen. Franois Rouyer 9 puk piechoty lekkiej 32 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Marchand 96 puk piechoty liniowej 2 Dywizja Piechoty - gen. Louis Loison 1 brygada piechoty - gen. Eugene Villatte 6 puk piechoty lekkiej 39 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Francois Roguet 69 puk piechoty liniowej 76 puk piechoty liniowej 3 Dywizja Piechoty - gen. Jean Malher 1 Brygada Piechoty - gen. Pierre Marcognet 25 puk piechoty lekkiej 27 puk piechoty liniowej 2 Brygada Piechoty - gen. Mathieu Labassee 50 puk piechoty liniowej 59 puk piechoty liniowej Dywizja Kawalerii - gen. Jacques Tilly 1 puk huzarw 3 puk huzarw 10 puk strzelcw konnych 22 puk strzelcw konnych Artyleria i saperzy Sztab 7 KORPUS Dowdca - marszaek Charles Augereau Szef sztabu - gen. Franois Donzelot Dowdca artylerii - gen. Jean Dorsner Dowdca saperw - pk Lagastine 1 Dywizja Piechoty - gen. Jacques Desjardins 1 Brygada Piechoty - gen. Pierre Lapisse 16 puk piechoty lekkiej 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Lamarque 44 puk piechoty liniowej 3 Brygada Piechoty - gen. Jean Augereau 105 puk piechoty liniowej 7 puk strzelcw konnych 2 Dywizja Piechoty - gen. Maurice Mathieu 1 Brygada Piechoty - gen. Jacques Sarut 7 puk piechoty lekkiej 2 Brygada Piechoty - gen. Jean Sarrasin 24 puk piechoty liniowej 6694 2834 1363 1951 530 6489 2280 2658 5249 1830 1681 1721 7153 1830 1688 1749 1867 6965 1664 1713 1778 1791 2080 600 471 471 530 1212 61

3 Brygada Piechoty - gen. Jean Menard 63 puk piechoty liniowej Artyleria i saperzy Sztab REZERWA KAWALERII Dowdca - marszaek Joachim Murat Szef sztabu - gen. Auguste Belliard Dowdca artylerii - gen. Antoine Hanique Dowdca saperw - pk Flayelle 1 Dywizja Cikiej Kawalerii - gen. Etienne Nansouty 1 Brygada - gen. Joseph Piston 1 puk karabinierw 2 puk karabinierw 2 Brygada - gen. Armand Lahoussaye 2 puk kirasjerw 3 puk kirasjerw 3 Brygada - gen. Antoine Saint-Germain 9 puk kirasjerw 12 puk kirasjerw 2 Dywizja Cikiej Kawalerii - gen. Jean dHautpoul 1 Brygada - gen. Raymond Saint-Sulpice 1 puk kirasjerw 5 puk kirasjerw 2 Brygada - gen. Jean Falconnet 10 puk kirasjerw 11 puk kirasjerw 1 Dywizja Dragonw - gen. Dominique Klein 1 Brygada - gen. Fenerolle 1 puk dragonw 2 puk dragonw 2 Brygada - gen. Antoine Lasalle 4 puk dragonw 14 puk dragonw 3 Brygada - gen. Theodore Milet 20 puk dragonw 26 puk dragonw 2 Dywizja Dragonw - gen. Frederic Walther 1 Brygada - gen. Horace Sebastiani 3 puk dragonw 6 puk dragonw 2 Brygada - gen. Dominique Roget 10 puk dragonw 11 puk dragonw 3 Brygada - gen. Andre Boussart 13 puk dragonw 22 puk dragonw 3 Dywizja Dragonw - gen. Marc Beaumont 1 Brygada - gen. Charles Boy 5 puk dragonw 8 puk dragonw 2 Brygada - gen. Nicolas Scalfort 9 puk dragonw

1537 1255 50

2724 440 515 449 483 405 415 1987 530 432 525 490 2373 373 410 426 385 362 403 2182 360 356 375 353 366 360 2021 354 350 344

12 puk dragonw 3 Brygada - gen. Edouard Milhaud 16 puk dragonw 21 puk dragonw 4 Dywizja Dragonw - gen. Franois Bourcier 1 Brygada - gen. Jean Laplanche 15 puk dragonw 17 puk dragonw 2 Brygada - gen. Louis Sahuc 18 puk dragonw 19 puk dragonw 3 Brygada - gen. Jean Verdiere 25 puk dragonw 27 puk dragonw Dywizja Dragonw Pieszych - gen. Louis Baraguay dHilliers 1 puk dragonw pieszych 2 puk dragonw pieszych 3 puk dragonw pieszych 4 puk dragonw pieszych Artyleria rezerwy kawalerii Sztab GWARDIA CESARSKA Dowdca - marszaek Jean Bessires Szef sztabu - gen. Franois Roussel Puk grenadierw pieszych Puk strzelcw pieszych Krlewska gwardia woska Puk grenadierw konnych Puk strzelcw konnych andarmeria wyborcza Mamelucy Artyleria gwardii Pocigi Sztab

310 358 295 2176 312 365 359 394 369 366 7453 1859 1859 1859 1859 1002 20

5169 1549 1281 589 628 331 203 48 283 241 16

Ogem siy Wielkiej Armii liczyy 187.681 onierzy i oficerw.

CESARSKA KORONA
pokoju z Angli zbiego si z ostatni faz zmian ustrojowych, ktre miay da Bonapartemu - najpierw pierwszemu konsulowi, a potem konsulowi doywotniemu - cesarsk koron. Rzd angielski trafnie ocenia sytuacj i przewidujc przywrcenie monarchii pod berem Napoleona wznowi dziaania wojenne, zanim jeszcze Francja moga uporzdkowa w peni swe sprawy wewntrzne. Bonaparte z pewnoci myla o koronie ju wwczas, gdy 19 brumairea dokonywa zamachu stanu. Funkcja pierwszego konsula bya dopiero wstpn faz tych zabiegw. Wiedzia dobrze, e droga ku wadzy monarszej moe by duga i e bdzie mia przynajmniej trojakich przeciwnikw. Pierwsz grup stanowili rojalici uznajcy prawa do tronu dynastii burboskiej i uwaajcy, e wadc Francji powinien by teraz brat straconego w 1793 roku Ludwika XVI - hrabia Prowansji, nazywany ju wwczas nieoficjalnie Ludwikiem XVIII. Kiedy Bonaparte przyjmowa tytu pierwszego konsula, hrabia Prowansji przebywa w Mitawie, gdzie udzieli mu schronienia car Rosji, Pawe I. 22 stycznia 1801 roku zmuszono Ludwika XVIII do opuszczenia Mitawy, bo nastpio wwczas krtkotrwae zblienie midzy Paryem a Petersburgiem. Schronienia udzieli mu teraz krl pruski Fryderyk Wilhelm III, wyznaczajc na miejsce pobytu Warszaw. Hrabia Prowansji mia tu pozosta do wrzenia 1804 roku. Ludwik XVIII mg wwczas liczy tylko na niewielkie grono najwierniejszych zwolennikw, ktrzy stanowili jego dwr i wraz z nim tuali si po Europie. Nie istniaa ju rojalistyczna armia ksicia Kondeusza - wielu jej onierzy i oficerw powrcio po cichu do Francji, godzc si z nowymi wadzami. Inni uczynili to oficjalnie po roku 1799, uzyskawszy za przyzwoleniem Bonapartego - skrelenie z proskrypcyjnej listy emigrantw. W efekcie poza granicami Francji pozostao zaledwie kilka tysicy rojalistw, ktrzy w wikszoci wegetowali w bardzo trudnych warunkach materialnych, utraciwszy wiar, by kiedykolwiek dane im byo powrci zwycisko do ojczyzny. Niemniej jednak Ludwik XVIII - prawowity nastpca citego brata by przeciwnikiem, ktrego Bonaparte bynajmniej nie lekceway. W monarchistycznej Europie, w ktrej Francja bya jedyn wiksz republik i gdzie obowizyway wci zasady Starego Porzdku, prawa hrabiego Prowansji do francuskiego tronu byy uznawane przez wszystkie dwory. Przypomnijmy, e pocztkowo Ludwik XVIII mia nadziej, i Bonaparte stanie si nowym Monkiem i, podobnie jak to byo z owym angielskim generaem, doprowadzi do restauracji starej dynastii, a sam wycofa si z politycznej sceny. Ju w lutym 1800 roku napisa wic do pierwszego konsula, apelujc o takie wanie dziaanie. Ten zdecydowanie

Zerwanie

odpowiedzia, e Ludwik XVIII moe doj do wadzy jedynie po trupach 100 tysicy Francuzw. Bonaparte wzywa wic Bourbona, aby da za wygran i pozwoli Francuzom nareszcie y w pokoju. W latach 1802-1803, za porednictwem Talleyranda, Bonaparte dyskretnie proponowa hrabiemu Prowansji, aby oficjalnie zrzek si praw do francuskiej korony, w zamian za co otrzyma nowe krlestwo gdzie w Niemczech, w Polsce, we Woszech albo w Meksyku. Ten pozosta jednak nieugity i 28 lutego 1803 roku ogosi uroczyst deklaracj, w ktrej stwierdzi, e nigdy nie wyrzeknie si swych praw ani te nie odstpi od witej powinnoci, skoro stoi teraz na czele starej dynastii. W rezultacie Bonaparte bdzie musia bra to pod uwag, stale obawia si, e rojalici wspierani przez Anglikw - mog pokrzyowa jego plany i nawet sign po sztylet, byle tylko wprowadzi na tron Ludwika XVIII. Drug grup przeciwnikw stanowili jakobini, ktrych identyfikowano z republikanami, cho oczywicie to drugie pojcie jest znacznie szersze. W miar jak coraz wyraniej ujawniay si dyktatorskie ambicje Bonapartego, rs te opr przeciwko jego wadzy personalnej i przewidywanemu zaprowadzeniu monarchii. Jakobini - mimo e utracili swych historycznych przywdcw jeszcze w 1794 roku i nie zdoali potem wytworzy nowego pokolenia liderw - cieszyli si wci sporymi wpywami. Dawni ochotnicy z roku 1792, uczestnicy wielu kampanii, nie mieli wielkiej ochoty suy Bonapartemu, ktrego uwaali za uzurpatora. Jednym z przywdcw jakobinw by gen. Bernadotte, zreszt popularny w wojsku. To wok niego skupio si spore grono wojskowych z wyran niechci przypatrujcych si umacnianiu personalnej wadzy Bonapartego. 19 brumairea Bernadotte nie popar zamachu stanu, chocia nie wystpi te w obronie Dyrektoriatu. Bonaparte, aby przecign go na sw stron, powierzy mu dowdztwo Armii Zachodu. Szef sztabu tej armii, gen. Simon, podj w 1802 r. oku dziaania przeciwko pierwszemu konsulowi. w spisek, nazywany te sprzysieniem maselniczek, bowiem konspirujcy wymieniali listy ukrywajc je wanie w naczyniach do przewoenia masa, ogarn kilkudziesiciu oficerw. Pierwszy na jego lad wpad prefekt policji Dubois. Bernadotte utraci dowdztwo. Simon znalaz si na pewien czas w wizieniu. W nieask popad te minister policji Fouch, ktrego Bonaparte susznie podejrzewa o projakobiskie sympatie. Wreszcie trzeci grup przeciwnikw Bonapartego stanowia cz generalicji, korpusu oficerskiego i szeregowych onierzy, nalecych dawniej do Armii Renu, ktrzy czuli si zwizani z bardzo popularnym i naprawd zasuonym gen. Moreau. Rywalizacja midzy Bonapartem a Moreau zacza si jeszcze przed zamachem stanu 19 brumairea, ale nabraa szczeglnej ostroci w czasie kampanii 1800 roku. Moreau popar wprawdzie Bonapartego i wspuczestniczy nawet w obalaniu Dyrektoriatu, ale nie zamierza wcale podporzdkowa si pierwszemu konsulowi. Mia na tyle siln pozycj, e Bonaparte zmuszony by powierzy mu dowdztwo Armii Renu - gwnej siy, jak dysponowaa Republika w wojnie z Austri. Sam stan na czele Armii Italii - sabszej liczebnie - ale po cichu, bez porozumienia z Moreau,

stworzy te Armi Rezerwow, ktra miaa go wspiera na woskim teatrze dziaa. Co wicej, w marcu 1800 roku zabra z Armii Renu trzy dywizje piechoty, a w maju tego roku dalszych 25 tysicy onierzy. Bonaparte zakada, e rozbije Austriakw ju na pocztku kampanii i e decydujce zwycistwo odniesie dowodzona przeze Armia Italii. Doszo do bitwy pod Marengo, ktrej przebieg i rezultaty nie byy wcale takie, na jakie liczy pierwszy konsul. W pocztkowej fazie batalii Francuzi ponieli porak i dopiero nadejcie dywizji gen. Desaixa - ktry popieszy pod Marengo z wasnej inicjatywy - pozwolio uratowa sytuacj i odnie zwycistwo nad Austriakami. Dodajmy, e bitwa pod Marengo wcale nie zakoczya wojny i dziaania trway nadal. 3 grudnia 1800 roku Armia Renu, dowodzona wanie przez gen. Moreau, odniosa wietne zwycistwo nad wojskami arcyksicia Jana pod Hohenlinden w Bawarii. Francuzi ruszyli w pocig za uciekajcymi Austriakami i w cigu kilkunastu dni przeszli w zwyciskich walkach 250 kilometrw, zatrzymujc si dopiero w Steyer, a wic w pobliu Wiednia. To tu zawarty zosta rozejm z arcyksiciem Karolem, ktry teraz obj dowdztwo nad resztkami wojsk austriackich. W porwnaniu z dziaaniami Bonapartego pod Marengo to, czego dokona Moreau, nie pozostawiao adnych wtpliwoci. Po pierwsze, Austriacy zmuszeni byli prosi o przerwanie walk; po drugie, Francuzi znaleli si na przedpolach Wiednia. Nigdy jeszcze nie udao im si dotrze tak blisko austriackiej stolicy. Nawet wtedy, gdy w 1797 roku Bonaparte zatrzyma si w Leoben. Wie o zwycistwie pod Hohenlinden przyjta zostaa w Paryu z entuzjazmem. Moreau sta si od razu bohaterem narodowym. Oficerowie nie majcy jeszcze przydziau prosili, by posa ich do zwyciskiej armii Renu. Armia Italii ani w poowie nie cieszya si tak estym. Bitwa pod Hohenlinden zbiega si niemale z rojalistycznym zamachem bombowym na paryskiej ulicy St. Nicaise (29 grudnia 1800), kiedy to Bonaparte cudem niemal unikn mierci. Pierwszy konsul wykorzysta w zamach jako pretekst do rozprawy z jakobinami. Zawiesi a 60 spord 73 stoecznych gazet, zaprowadzi trybunay specjalne, ktrych wyroki byy ostateczne i nie podlegay apelacji. Byo jasne, e dy do dyktatury. Moreau sta si wic boyszczem republikanw, ktrzy w nim wanie znakomitym wodzu, by moe nawet grujcym talentami nad Bonapartem - upatrywali ocalenie Republiki. Dodajmy, e Armia Renu rnia si pod wielu wzgldami od Armii Italii. Przede wszystkim charakteryzowaa j dua zwarto korpusu oficerskiego i onierzy szeregowych, jak te przywizanie zdecydowanej wikszoci z nich do idei republikaskich. Moreau by czowiekiem z gruntu uczciwym, energicznie zwalczajcym naduycia i przeniewierzanie grosza publicznego. To on wanie zaprowadzi oficerskie patrole na tyach armii, ktre wyapyway tych wszystkich, ktrzy opuszczali szeregi, by wywie do Francji zagrabione upy. Synna ju staa si sprawa komisarza Pommiera, ktry - na rozkaz Moreau - zosta rozstrzelany za to, e naoy bezprawn kontrybucj na niemieckie miasto Kempten. Pommiera nie uratowaa nawet przyja z wpywowym gen. Vandamme. Kilka miesicy

pniej (19 maja 1801) Moreau w licie otwartym pisa, e ludno cywilna ma take prawo do humanitarnego traktowania. Wszystko to dziao si jednoczenie z jawnymi rabunkami, jakich dopuszczaa si Armia Italii. Bonaparte nie tylko patrzy przez palce na szybkie bogacenie si swoich generaw i oficerw, ale sam wielokrotnie pomnoy wasny majtek. Jzefina - co byo tajemnic poliszynela - braa apwki w zamian za protekcj przy przyznawaniu zamwie na dostawy dla armii. Armia Renu - republikaska, trzymana w ryzach dyscypliny, a przy tym bynajmniej nie opywajca w dostatki - nazywana bya nieraz nowoczesnymi Spartanami. Jej bohaterem by Latour dAuvergne, legendarna ju posta wojen rewolucyjnych, ktry nie przyj generalskiej nominacji i zadowoli si rang kapitana oraz honorowym tytuem pierwszego grenadiera Francji. W 1800 roku, bdc ju w rezerwie, zacign si znw do wojska jako prosty onierz po to, by uwolni od poboru ostatniego yjcego jeszcze syna swego starego nauczyciela jzyka bretoskiego. Latour dAuvergne, ktry dzieli tryb ycia prostych onierzy, pad pod Neerwinden, trafiony prosto w serce lanc austriackiego uana. Takich postaci - republikaskich bohaterw - byo oczywicie wicej i nie ulega wtpliwoci, e wanie w Armii Renu bardziej ni w Armii Italii przetrway ideay Wielkiej Rewolucji. Utraciwszy latem 1801 roku dowdztwo Armii Renu, Moreau przeszed do opozycji wobec Bonapartego. Publicznie gosi, e wojn wygrali jego onierze i Marengo nie tylko nie miao wikszego znaczenia, ale e niewiele brakowao, aby starcie to zakoczyo si klsk. Jego zdaniem co kilkakrotnie powtarzano pierwszemu konsulowi - Bonaparte jest pozbawiony talentw wodzowskich, a kampania 1800 roku w Italii wiadczy, i nie potrafi poradzi sobie z Austriakami. Ta opinia utrzymywaa si w krgach ludzi niechtnych Bonapartemu. Przy okazji przypominano, e porzuci on w 1799 roku Armi Wschodu, ktra teraz odcita od Francji z pewnoci bdzie musiaa zoy bro przed Anglikami. wietne zwycistwo Bonapartego w kampanii woskiej 17961797 poszo jakby w zapomnienie. Kiedy zawarty zosta konkordat z papiestwem, Moreau i inni bliscy mu generaowie otwarcie potpia te kapucynady. Ironizowa te na temat Legii Honorowej ustanowionej przez pierwszego konsula. Pewnego razu, podejmujc liczne grono goci, wezwa swego kucharza i owiadczy, e mianuje go wielkim oficerem orderu rondla - tak doskonay by przygotowany przeze posiek. Rzecz jasna, aluzja do nowego odznaczenia bya przejrzysta. Bonaparte, wiedzc dobrze, e Armia Renu stanowi trzon si zbrojnych Republiki i e nie mona jej sobie zrazi, umiejtnie przeciga na sw stron poszczeglnych generaw i oficerw, awansujc ich, przy czym odmawia takich awansw tym, ktrzy trzymali wci z Moreau, jak chociaby generaom Lahorie czy Lecourbe. W kadym razie, kiedy w 1804 roku ustala list pierwszych 14 marszakw cesarstwa, poow buaw przyzna wanie generaom z Armii Renu. W 1804 roku wok Moreau skupio si spore grono zdecydowanych

przeciwnikw pierwszego konsula. W niektrych garnizonach, midzy innymi w Rennes, pojawiy si na murach hasa Niech yje Republika!, mier jej wrogom!, Niech yje Moreau! Do decydujcej rozgrywki doszo wiosn 1804 roku. 15 lutego Moreau znalaz si w wizieniu pod spreparowanym zarzutem, e utrzymuje kontakty z rojalistami i dy do przywrcenia dynastii burboskiej. W akcie oskarenia zarzucano mu, e nalea do tego samego spisku, co przywdca szuanw Georges Cadoudal oraz genera-zdrajca Pichegru, zdecydowany rojalista. Podczas procesu, ktry zacz si 28 maja, na sali sdowej zebrao si spore grono zwolennikw Moreau. Jeden z nich, Lecourbe, unis ku grze niemowl i zawoa: onierze, to syn waszego generaa! Obecni na sali wojskowi zerwali si z miejsc, sympatia dla Moreau bya taka, e wystarczyo w tym momencie - jak relacjonuje Bourienne, sekretarz Bonapartego - aby genera wyrzek tylko sowo, a cay trybuna zostaby rozpdzony. Prokurator, wykonujc oczywicie polecenie Bonapartego, zada kary mierci. Tu jednak wikszo sdziw stawia opr i Moreau skazany zosta tylko na dwa lata wizienia. Za wiele jak na czowieka niewinnego, za mao jak na kogo, komu zarzucano zbrodni stanu. Rozwcieczony Bonaparte uzna, e bezpieczniej jest usun generaa z granic Francji, ni trzyma go w wizieniu, gdzie staby si oczywicie mczennikiem idei republikaskich. Polecono wic Moreau, aby sprzeda swj niewielki majtek i pozwolono mu wyjecha do Stanw Zjednoczonych. Wrci stamtd dopiero w roku 1813, by sta si krtkotrwaym doradc cara Aleksandra I w wojnie z Francj. W bitwie pod Dreznem francuski pocisk armatni strzaska mu kolano. Moreau zmar w kilka dni pniej, pochowano go w Petersburgu. W tym samym czasie (wiosna 1804) doszo te do decydujcej rozgrywki Bonapartego z rojalistami. Jeszcze w styczniu policja pierwszego konsula aresztowaa urzdnika zdrowia, niejakiego Coursona, ktry okaza si by agentem rojalistycznych emigrantw z Londynu. Skazano go na mier i wwczas Courson - w zamian za uratowanie ycia ujawni szefowi policji politycznej sensacyjn wiadomo, e w Paryu przebywa legendarny ju przywdca wandejskich szuanw, Georges Cadoudal. W wyniku caej serii denuncjacji policja zdoaa pochwyci Bouveta de Loziera - najbliszego wsppracownika Cadoudala, ktry zezna, e do Parya przyby te genera-zdrajca Pichegru, skazany jeszcze w 1797 roku na doywotni katorg w Gujanie za to, e wsppracowa z rojalistami. Pichegru zbieg z Gujany i najwidoczniej organizowa teraz zamach przeciwko Bonapartemu. W otoczeniu pierwszego konsula ugruntowaa si szybko opinia, e rojalici chc targn si na jego ycie bd te uprowadzi go. Kiedy bd ju mieli Bonapartego w rku, zechc dokona zamachu stanu i sprowadzi do Francji jednego z ksit burboskich jako wysannika czy te namiestnika Ludwika XVIII. W lutym i marcu udao si policji pochwyci nie tylko wikszo spiskowcw, ale nawet Cadoudala i Pichegru. 10 marca podczas narady zwoanej przez Bonapartego zastanawiano si,

ktremu z burboskich ksit ma przypa rola namiestnika. Nie ulegao wtpliwoci, e wiek i stan zdrowia uniemoliwia Ludwikowi XVIII ryzykown podr do Francji. Podobnie byo z jego bratem, hrabi dArtois, ktry nigdy do tej pory nie uczestniczy w zbrojnych przedsiwziciach podejmowanych przez rojalistw, nie chcc naraa wasnej skry. Talleyrand wskaza na ksicia dEnghien, modego Burbona, ktry od pewnego czasu mieszka w badeskim miasteczku Ettenheim, kilka kilometrw od francuskiej granicy, zreszt za wiedz i zgod Bonapartego. Odczytano raport wachmistrza andarmw Lamothea, posanego do tego miasteczka, ktry mia dyskretnie nadzorowa ksicia. Twierdzi on nie zadawszy sobie trudu, by zweryfikowano te informacje - e dEnghien spotyka si z gen. Dumouriezem, osawionym zdrajc, ktry swego czasu przeszed na stron Austriakw, oraz z niejakim Schmittem, wysannikiem emigrantw z Londynu. W rzeczywistoci chodzio o kogo zupenie innego - o gen. Thumeryego - a w Schmitt by po prostu Schmidtem, adiutantem ksicia. Bonaparte, yjcy od kilku tygodni w napiciu emocjonalnym, obawiajcy si zamachu na swe ycie, zdecydowa si uderzy pici w st i zastraszy rojalistw, mszczc si wanie na ksiciu dEnghien. 15 marca wczesnym rankiem szwadron andarmw prowadzony przez pk. Charlota uprowadzi ksicia dEnghien z Ettenheim i przywiz go do zamku Vincennes pod Paryem. Tu odbya si parodia sdu wojskowego Bonaparte wyda wyrok mierci jeszcze przed rozpraw. W tej ponurej aferze znaczna cz winy spada na Talleyranda, na gen. Savaryego, ktry osobicie dopilnowa, by rozkazy pierwszego konsula zostay spenione we wszystkich szczegach i ktry uniemoliwi dEnghienowi rozmow z Bonapartem, jak te na gen. Hulina, bohatera szturmu na Bastyli, przewodniczcego skadu sdziowskiego. W nocy z 20 na 21 marca ksicia skazano na kar mierci i natychmiast rozstrzelano w fosie zamku Vincennes. Jego zwoki pochowano o kilka metrw od miejsca stracenia i dopiero w 1814 roku - po powrocie Burbonw do Francji - przeniesiono do zamkowej kaplicy, gdzie spoczywaj do dzi. Stracenie ksicia dEnghien byo zbrodni popenion przez Bonapartego w imi wyszych racji pastwowych. mier ksicia czoowego przedstawiciela starej dynastii - miaa w intencji pierwszego konsula stworzy nieusuwaln przepa midzy nim a rojalistami. W ten sposb Bonaparte dawa krajowi dowody, e nie zamierza przywraca starej dynastii, e nigdy nie dojdzie do porozumienia z Burbonami i e ci wszyscy, ktrzy zyskali na Wielkiej Rewolucji - zdobyli majtki, porobili kariery, zajli liczce si stanowiska - mog by spokojni, i pod rzdami Bonapartego nie dojdzie do powrotu rojalistw do wadzy. Ponadto poprzez mier ksicia Bonaparte chcia przygotowa wasne wyniesienie na tron cesarski. Zgadzenie modego Burbona miao uspokoi republikanw, e chocia zaprowadzony zostanie ustrj monarchistyczny, to przecie nie ma mowy o powrocie do Starego Porzdku. 18 maja 1804 roku Bonaparte zosta ogoszony cesarzem Francuzw. Koronacja - z udziaem papiea - odbya si 2 grudnia tego roku w

paryskiej katedrze Notre Dame. Przez cztery lata swego konsulatu Bonaparte dooy wielu stara, aby pojedna ze sob Francuzw, usun przynajmniej cz konfliktw wewntrznych, jakie ze szczegln si ujawniy si podczas Wielkiej Rewolucji. Zakoczy wojn domow w Wandei, zawar konkordat z papiestwem, przez co sprawa stosunkw z Kocioem znacznie stracia na ostroci. Pozwoli te na powrt do Francji czci rojalistw, a nawet dopuci niektrych z nich do suby wojskowej i dworskiej. Jednoczenie jednak - o czym ju bya mowa - nie udao mu si unikn nowych konfliktw. Ogoszenie cesarstwa, a potem koronacja w Notre Dame dowodzia wprawdzie, e nowa centralna wadza pastwowa jest silna. Nie znaczy to jednak, i dziaalno Napoleona nie wywoywaa protestw. Cesarz wiedzia dobrze, e w oczach caej Europy, w opinii wielu jego rodakw nie ma adnych legalnych praw do tronu Francji. Sam przyzna to zreszt w 1813 roku w rozmowie z Clementem Metternichem, kiedy stwierdzi, e kady z dziedzicznych wadcw moe przegra wiele bitew i zawsze spokojnie wraca do swej stolicy, podczas gdy on zmuszony jest odnosi wci zwycistwa, bo kada przegrana kampania oznacza dla utrat wadzy. Wyniesiony na tron cesarski - mimo oczywistego poparcia przez znaczn cz narodu - Napoleon by wic niejako skazany na odnoszenie staych zwycistw i nie mg sobie pozwoli na przegranie adnej wojny. Zostawszy w 1804 roku cesarzem mia pen wiadomo, e zachowa tron tylko wwczas, jeli wygra - i to w sposb nie pozostawiajcy adnych wtpliwoci - najblisz kampani. Kampania ta miaa si zacz ju kilka miesicy po koronacji, a do decydujcego starcia miao doj dokadnie w rok po tej ceremonii.

TRZECIA KOALICJA Bezporednio po zerwaniu przez Angli pokoju w Amiens, Bonaparte

wyda w maju 1803 roku rozkaz gen. Mortierowi, aby z Holandii wtargn do Hanoweru, ktry by osobist posiadoci brytyjskiego monarchy. Francuzi rozcignli przy okazji kontrol nad ujciami aby i Wezery. W tym samym czasie gen. Gouvion Saint Cyr - wykonujc polecenie pierwszego konsula - ponownie zaj Tarent i Brindisi, a wic dwa wane porty na poudniu Woch, skd Francuzi mogli teraz podj ewentualn wypraw ku wschodniej czci Morza rdziemnego. Porty te leay niemal naprzeciw greckiej wyspy Korfu, gdzie znajdowa si rosyjski garnizon. 25 czerwca 1803 roku Bonaparte doprowadzi do zawarcia wojskowej konwencji midzy Francj, Republik Italii i Republik Batawsk. Ustalono zasady wspdziaania na wypadek wojny i wysoko kontyngentw, jakie powinny wystawi obie siostrzane republiki. 27 wrzenia na mocy podobnej konwencji Szwajcaria zobowizaa si dostarczy Francji 16.000 onierzy. 19 grudnia dosza do skutku konwencja z Hiszpani i Portugali, ktre na wypadek wojny miay zachowa yczliw neutralno. Zobowizay si one zreszt wspiera finansowo Francj przeciwko Anglii. Wreszcie 24 lutego 1804 roku Francja zawara sojusz zaczepno-odporny z Republik Liguryjsk. W ten sposb Bonaparte stworzy cay system przymierzy z pastwami zalenymi od Francji. Zajmujc Hanower, Tarent i Brindisi Bonaparte stara si jednoczenie zapewni sobie przychylno mocarstw europejskich. Wystosowa wic listy do krla Prus, cara Rosji oraz do papiea, w ktrych zrzuca na Angli odpowiedzialno za zerwanie pokoju w Amiens. Prbowa te wysondowa moliwo stworzenia systemu sojuszy kontynentalnych, ktry chroniby Francj przed wrogimi dziaaniami Brytyjczykw. 23 lipca 1803 roku w Brukseli Bonaparte przyj sekretarza krla pruskiego, Lombarda. Proponowa Berlinowi zawarcie przymierza, ale oferta ta zostaa grzecznie odrzucona. Podobnie te pierwszy konsul wystpi z propozycj, aby Rosja podja si misji mediacyjnej w sporze francusko-brytyjskim. Gotw by zrezygnowa z Malty pod warunkiem, e Wielka Brytania przekae j Rosji. W zamian za to Brytyjczycy otrzymaliby niewielk ssiedni wysp Lampeduza. Krl Sardynii dostaby natomiast od Francji sowite odszkodowanie za utracony kilka lat wczeniej Piemont. Car Aleksander I przekaza wprawdzie te propozycje rzdowi brytyjskiemu, ale ambasador Woroncow, nalecy do partii starorosyjskiej, uczyni to z tak nieprzychylnym dla Francji komentarzem, e caa ta pseudomediacja speza na niczym. Wanie pod wpywem partii starorosyjskiej, otwarcie wrogiej Paryowi, Aleksander

zaproponowa Bonapartemu powszechny pokj pod warunkiem, e Francja wycofa si z Hanoweru i Holandii, odda Szwajcari i odwoa swe wojska z Italii. W zamian za to Brytyjczycy mieliby poczyni tylko minimalne ustpstwa. Projekt w zawiera dania wobec Francji idce dalej, ni to czynia nawet strona brytyjska. Bonaparte uzna, e rosyjska mediacja w sporze z Londynem nie ma sensu, bo Petersburg trzyma wyranie stron Brytyjczykw. 30 wrzenia 1803 roku podczas spotkania w paacu Tuileries pierwszy konsul publicznie oskary rosyjskiego ambasadora Markowa o nieuczciwo, co spowodowao, e ten - na polecenie cara - opuci Pary. Sprawa stawaa si teraz jasna. Obok otwarcie wrogiej Anglii Francja musi liczy si take z moliwoci zbrojnego wystpienia Rosji. Francuska suba dyplomatyczna ostrzegaa zreszt Bonapartego, e car Aleksander sonduje ju moliwo zawizania nowej koalicji i e chciaby wcign do niej Prusy i Austri. Egzekucja ksicia dEnghien wywoaa oburzenie wikszoci dworw Europy. Na razie byy to jednak tylko deklaracje protestacyjne bd te wrogie Bonapartemu artykuy w zagranicznej prasie. adne z mocarstw kontynentalnych - nawet Rosja - nie byo jeszcze gotowe do nowej wojny. Podobnie byo z ogoszeniem cesarstwa 18 maja 1804 roku. Car Aleksander nie uzna tego tytuu, a Ludwik XVIII wystpi kilka tygodni pniej z uroczystym protestem. Wikszo dworw europejskich - bez entuzjazmu - zaakceptowaa jednak t now francusk form ustrojow. To wanie od tego momentu zacza w Europie przewaa opinia, e w gruncie rzeczy Napoleonowi nie chodzi wcale o opanowanie Wysp Brytyjskich, ale o narzucenie francuskiej dominacji w zachodniej czci kontynentu i e dlatego tak bardzo rozbudowa swe siy ldowe. Gwnym organizatorem nowej antyfrancuskiej koalicji nie by rzd brytyjski, ale Aleksander I. Ambitny a do przesady, modszy o osiem lat od Bonapartego, chorobliwie zazdroci mu sawy wojennej i politycznych talentw, cho jednoczenie zaprzecza praw do rzdzenia Francj. Przewiadczony, e jego gwnym rywalem na kontynencie europejskim jest wanie Napoleon, stara si arliwie organizowa opr przeciwko niemu - najpierw potajemnie, a potem otwarcie. W tej wyranie wrogiej postawie rosyjskiego cara wobec francuskiego imperatora istotn rol odegray wzgldy osobiste. Aleksander doszed do wadzy w wyniku paacowego przewrotu, kiedy to w nocy z 23 na 24 marca 1801 r. zamordowany zosta jego ojciec, car Pawe I. Byo powszechn tajemnic, e Aleksander doskonale wiedzia o przygotowaniach do zamachu i uwaano, e krew ojca splamia jego rce. Do koca ycia rosyjski monarcha nie uwolni si od wyrzutw sumienia i wanie dlatego - jakby chcc oczyci si z tego moralnego obcienia - z tak gwatownoci potpi Bonapartego za zgadzenie ksicia dEnghien, a nastpnie nie uzna jego tytuu imperatora, skoro korona ta splamiona zostaa krwi niewinnej ofiary. Aleksander nie chcia te uzna cesarskiego tytuu Napoleona z tej racji, e uwaa Bonapartego za parweniusza, w najlepszym razie za drobnego korsykaskiego szlachetk, ktry nie moe rwna si ze starymi

europejskimi dynastiami - w tym take z dynasti Romanoww, od dwustu lat rzdzcych Rosj. I tu w postawie Aleksandra mona dopatrzy si wielu kompleksw. Wiadomo byo, e jego ojciec, car Pawe, by w rzeczywistoci synem ksicia Satykowa, pierwszego z kochankw Katarzyny Wielkiej. Sama Katarzyna bya z pochodzenia Niemk, ksiniczk Anhalt-Zerbst, urodzon w Szczecinie. Jej maonek, Piotr III, by take Niemcem - ksiciem Holstein-Gottorp. Tak wic w gruncie rzeczy Aleksander I mia niewiele wsplnego z dynasti Romanoww, bo na dobr spraw naleao go zaliczy do rodziny Satykoww bd te w najlepszym razie do jednej z drobnych ksicych rodzin niemieckich. Z tym wikszym wic uporem Aleksander podkrela zasadnicz rnic, jaka istnieje midzy nim a nowym cesarzem Francji, jeli chodzi o pochodzenie i koligacje. Przystpujc do organizowania nowej antyfrancuskiej koalicji car prbowa pozyska dla tej idei Prusy, Austri i Angli. Prusy nie byy na razie skonne angaowa si w dziaania wojenne, tym bardziej e Napoleon obiecywa, i odda im Hanower, jeli tylko zachowaj neutralno. Dlatego te krl Fryderyk Wilhelm III ograniczy si do podpisania 24 maja 1804 roku tajnej deklaracji z Rosj, ktra miaa jednak bardzo oglnikowy charakter i do niczego nie zobowizywaa dworu berliskiego. W Austrii partia wojny bya o wiele silniejsza. Naleeli do niej Clement Metternich, nowo mianowany ambasador w Berlinie (z tej racji stara si przycign Prusy do antyfrancuskiej koalicji), Johann Stadion, ktry zajmowa podobne stanowisko w Petersburgu, a take caa grupa wojskowych skupiona wok arcyksicia Jana, wrd ktrych byli gen. Mack, ksi Schwarzenberg i gen. Collenbach. Nalecy do tej partii pruski dyplomata Friedrich Gentz, ktry z racji neutralnoci swego kraju przeszed na sub austriack i zosta radc dworu wiedeskiego, wystosowa do wicekanclerza Kobenzla Memoria o koniecznoci nieuznawania cesarskiego tytuu Bonapartego. Liczy na to, e jeli rzeczywicie Wiede odmwi Napoleonowi uznania jego tytuu imperatora, to moe to doprowadzi do zerwania stosunkw dyplomatycznych, a w konsekwencji do wojny. Franciszek II by jednak przeciwny wywoywaniu ju teraz nowego konfliktu. Pozostawa pod wpywem arcyksicia Karola najwybitniejszego z austriackich dowdcw - ktry ostrzega, e armia nie jest jeszcze przygotowana do wojny i e brak funduszy na jej reorganizacj. Dlatego te, kiedy 2 marca 1804 roku Bonaparte stanowczo zaprotestowa przeciwko planom zajcia przez Austri okrgu Inn (nalecego do Bawarii), dwr wiedeski natychmiast wycofa si z tego przedsiwzicia. Podobnie te reakcja Austrii po mierci ksicia dEnghien bya bardzo powcigliwa, chocia francuscy andarmi uprowadzili go przecie z terytorium nalecego do cesarstwa niemieckiego. 11 sierpnia 1804 roku Franciszek II zrezygnowa zreszt z tytuu cesarza Rzeszy i ogosi si monarch austriackim (jako Franciszek I). Przy tej okazji przybra nowe godo - dwugowego czarnego ora w zotym polu. 12 grudnia 1804 roku - jak ju bya mowa - Hiszpania wypowiedziaa

wojn Anglii, oddajc do dyspozycji Napoleona cz swej floty wojennej. 2 stycznia 1805 r. cesarz wystosowa list do Jerzego III, proponujc mu zawarcie pokoju. Wyglda zreszt na to, e chcia w ten sposb jedynie zyska na czasie. Rzd brytyjski nie odpowiedzia na t propozycj, zdecydowany bardziej ni kiedykolwiek doprowadzi do powstania nowej koalicji przeciwko Francji. Bezporednio po koronacji 2 grudnia 1804 roku Napoleon musia rozwiza problem Republiki Woskiej, ktra obejmowaa niemal ca pnocn Itali. Jako cesarz nie mg by jej prezydentem. Zamierza wic zamieni j na nowe krlestwo Italii i osadzi na tronie w Mediolanie swego starszego brata Jzefa. Ten jednak nie zgodzi si na to, liczc najwyraniej, e przejmie kiedy cesarsk koron Francuzw, gdyby Napoleon zgin na polu walki i nie mia mskiego potomka. Podobnie te odmwi przyjcia korony woskiej inny z cesarskich braci, Lucjan. Przez kilka miesicy Napoleon nie chcia sam bra tej korony, aby nie wzbudza niepokoju w Wiedniu o losy Wenecji, ktra naleaa wtedy do Austrii. Zdawa sobie zreszt spraw, e taka unia personalna midzy cesarstwem Francuzw - i tak ju wykraczajcym poza naturalne granice - a krlestwem Woch byaby oczywistym dowodem jego wasnych ekspansjonistycznych zamysw i musiaaby wywoa niepokj w znacznej czci Europy. Nie znajdujc zrozumienia we wasnej rodzinie, Napoleon zmuszony by sam wzi elazn koron Longobardw. Koronacja odbya si 28 maja 1805 roku w katedrze mediolaskiej. Wkadajc koron Napoleon wypowiedzia uwicon formu: Dio mi la diede, guai la chi la tocchera (Bg mi j da, biada temu, kto jej dotknie!). Ju kilka tygodni wczeniej (11 kwietnia 1805) Anglia i Rosja podpisay tzw. konwencj petersbursk, ktra staa si podstaw trzeciej koalicji antynapoleoskiej. 9 sierpnia przystpia do niej Austria. Przewidywano, e do tego potrjnego sojuszu docz wkrtce pastwa nadbatyckie - przede wszystkim Szwecja - a take Krlestwo Obojga Sycylii, rzdzone przez neapolitask ga dynastii burboskiej. Liczono rwnie na to, e w skad koalicji wejd Prusy, cho jak do tej pory zachowyway one neutralno. Anglicy i Rosjanie, ktrzy stworzyli podstawy tego sojuszu antynapoleoskiego, przygotowali rwnie oglny plan dziaa przeciwko Francji. Wojna miaa toczy si a na czterech teatrach operacyjnych, a wic ogarn ca niemal zachodni Europ. Pierwszym zadaniem w rozumieniu Anglikw byo uwolnienie Hanoweru i przywrcenie tych ziem elektorowi, ktrym by Jerzy III. W tym celu 20.000 onierzy angielskich miao wyldowa w Cuxhaven i poczy si z 12 tysicami Szwedw oraz 20 tysicami Rosjan zbierajcych si w Stralsundzie - posiadoci szwedzkiej na poudniowo-zachodnim wybrzeu Batyku. Nieco pniej do tego mieszanego korpusu miaa doczy 50-tysiczna rosyjska armia gen. Leontija Bennigsena - zreszt z pochodzenia Hanowerczyka - zbierajca si w Puawach nad rodkow Wis, a w dalszej kolejnoci 50.000 Rosjan generaw Buxhwdena i Michelsona koncentrujcych si w okolicach Rygi. Te dwie armie rosyjskie

miay swoim marszem na zachd skoni krla Prus do przystpienia do koalicji. Gdyby istotnie doszo do tego, przeciw Napoleonowi wystpioby 200.000 onierzy pruskich. Drugim teatrem operacji militarnych miay by doliny Dunaju i Renu. Tu trzeba byo liczy si z oporem wojsk bawarskich, wirtemberskich i badeskich sprzymierzonych z Francj. Aby wic jak najszybciej zaj Bawari i zablokowa przejcia przez grzyste pasmo Czarnego Lasu zamierzano posa tam 85.000 Austriakw pod wodz gen. Karla Macka oraz arcyksicia Ferdynanda. Kilka tygodni pniej miaa poczy si z nimi 85-tysiczna armia rosyjska pod komend gen. Michaia Kutuzowa zbierajca si na ziemiach polskich. Razem Austriacy i Rosjanie winni byli ruszy z rejonu twierdzy Ulm ku Renowi, a nastpnie wkroczy do Francji. Osobna 25-tysiczna armia austriacka arcyksicia Jana miaa okupowa Tyrol i pobliskie przejcia alpejskie. W razie potrzeby moga ona wesprze Macka w Bawarii bd te wojska austriackie w pnocnych Woszech. Italia bya czwartym, ostatnim teatrem operacji wojennych. Sdzono, e tu wanie dojdzie do decydujcego starcia, skoro Bonaparte tu walczy w latach 1796-1797 i 1800, a ostatnio koronowa si na krla Woch. Zamierzano wic posa do pnocnych Woch 100.000 Austriakw pod wodz arcyksicia Karola, bez wtpienia najlepszego z wodzw austriackich. Arcyksi mia prowadzi elit pukw habsburskich. Jego zadaniem byo pokonanie wojsk ksicia Eugne Beauharnais - wicekrla Italii - a nastpnie wkroczenie do poudniowej Francji. Arcyksi mg liczy na pomoc 36-tysicznej armii sycylijskiej, 17.000 Rosjan stacjonujcych na wyspie Korfu oraz niewielkiego brytyjskiego korpusu ekspedycyjnego z Malty. Wszystkie te wojska miay opanowa Neapol, by nastpnie poprzez Rzym poczy si z arcyksiciem Karolem. W razie potrzeby Rosja gotowa bya wprowadzi do akcji jeszcze armi zbierajc si w Odessie. Ponadto Brytyjczycy projektowali otwarcie pitego frontu - w Wandei zamierzajc wywoa tam kolejne powstanie szuanw. W 1805 roku armia austriacka znajdowaa si w trakcie gruntownej reorganizacji dokonywanej przez gen. Macka. w genera, wywodzcy si z ubogiej szlacheckiej rodziny z Anspachu, odznaczy si podczas wojen tureckich, a dziki protekcji marszaka Laudona uzyska spore wpywy na dworze wiedeskim. Walczy przeciwko Francji ju w 1793 roku, co prawda ze zmiennym szczciem. Pi lat pniej posany do Neapolu, prbowa reorganizowa tamtejsz armi - zamierza midzy innymi zmieni kolor mundurw sdzc, e podniesie to morale jej onierzy - ale zosta pobity przez gen. Jeana Championneta i dosta si do niewoli. Wiede odmwi wymienienia go na jecw francuskich. Mack, amic dane sowo oficera, zbieg i wstpi na sub rosyjsk. Mimo licznych poraek na polu walki, Mack cieszy si opini doskonaego stratega, a to midzy innymi dziki ogoszonej w 1794 roku pracy Instrukcje dla generaw, w ktrej opowiada si za dziaaniami ofensywnymi. W 1804 roku otrzyma dowdztwo wojsk austriackich w Tyrolu i Dalmacji. Rok pniej, w zwizku z przygotowaniami do wojny z Francj, uzyska - dziki protekcji Anglii - stanowisko kwatermistrza, czyli

szefa sztabu caej armii habsburskiej. Nie ulega wtpliwoci, e decydujce znaczenie miao tu poparcie tej czci dworu wiedeskiego, ktra bya niechtna arcyksiciu Karolowi i stawiaa teraz wanie na Macka. W czerwcu 1805 roku gen. Mack przedstawi projekt reformy armii, ktry mia zwikszy jej zdolnoci ofensywne. Cesarz Franciszek zatwierdzi ten projekt i kwatermistrz rano zabra si do dziea. Puki piechoty miay od tej pory skada si z batalionu grenadierw (600 ludzi) i czterech batalionw liniowych (po 800 w kadym), czyli liczy cznie 3800 onierzy szeregowych i oficerw. Kwatermistrzowi udao si wprowadzi te zmiany tylko w niektrych pukach. W zdecydowanej wikszoci oddziaw obowizywaa w dalszym cigu dowolno, wynikajca z tego, e dowdcami byli waciciele tych regimentw, ktrzy zalenie od swych moliwoci finansowych rozbudowywali ponad miar bataliony albo te - przeciwnie - redukowali ich liczebno. Mackowi zabrako po prostu czasu na przeprowadzenie wszystkich projektowanych zmian. Jego reforma pukw piechoty przysza za pno i spowodowaa dalsze komplikacje. Nie udao mu si take zaopatrzy armii austriackiej w nowoczesn bro. Piechurzy mieli wci karabiny wzoru 1754 o wiele cisze i mniej celne od francuskich wzoru 1777. Kwatermistrz nie zdoa rwnie wykorzeni praktyki cigych zmian w skadzie kolumn, czyli dywizji. Dowdcy wikszych jednostek byli przyzwyczajeni do takich czstych przesuni, do przenoszenia pukw, a nawet poszczeglnych batalionw z jednej dywizji do drugiej. Sami wic nie znali dobrze podlegych im regimentw, a szeregowi onierze i oficerowie - dowdcw wyszego szczebla. Tymczasem Napoleon ju od dawna stosowa zasad, e skad dywizji nie powinien ulega zmianie, co pozwalao po kilku miesicach wytworzy cise zwizki braterstwa broni zarwno midzy onierzami pukw, ktre wiele razy walczyy rami w rami, jak i midzy podkomendnymi a dowdcami. Powanym mankamentem armii austriackiej by te jej skad narodowociowy. Podczas gdy w Wielkiej Armii wci jeszcze przewaali liczebnie Francuzi, to w wojskach habsburskich istniaa prawdziwa mozaika narodowociowa. Suyli tu Niemcy, Czesi, Sowacy, Wgrzy, Polacy, Rusini, Rumuni, Chorwaci, a nawet Turcy. Wikszo z tych narodowoci nie miaa zbytniej ochoty nadstawia karku za cesarza i przy pierwszej okazji onierze gotowi byli rzuci bro, pj w niewol albo zdezerterowa. Artyleria austriacka ustpowaa - i to znacznie - francuskiej. Zorganizowana w czterech pukach po 16 kompanii (baterii) w kadej, liczya zaledwie 11.000 ludzi. Do staej praktyki naleao ju wykorzystywanie piechurw w obsudze dzia, poniewa brakowao wyszkolonych kanonierw. Musiao to oczywicie odbi si na skutecznoci ognia. Podobnie te masowo rekwirowano chopskie konie do cignicia armat, bo brakowao ich na stanie baterii. Artyleria wyposaona bya w stare XVIII-wieczne dziaa 3-, 6- lub 12funtowe, znacznie cisze, mniej dokadne i trudniejsze w obsudze od francuskich systemu Gribeauvala. Dziaa 3-funtowe przydzielone byy z reguy do poszczeglnych pukw. Bardzo rzadko decydowano si na

tworzenie wielkich baterii, ktre mogy przecie zadecydowa o losie batalii. Jeli chodzi o zaopatrzenie, to Mack prbowa naladowa system napoleoski, wedug ktrego armia ywi si na koszt podbitego kraju. W 1792 roku Austriacy dysponowali zawsze zaopatrzeniem na dziewi dni, ale musieli cign tysice wozw taborowych. Tym razem Mack zrezygnowa z zapasw, ale bynajmniej nie zwikszyo to operatywnoci jego armii, bo i tak nie brakowao wozw z bagaami oficerw. Na niezym poziomie staa natomiast austriacka kawaleria, liczca teoretycznie 58.000 ludzi. Skadaa si ona z 8 pukw kirasjerw, 6 dragonw, 6 szwoleerw, 12 huzarw i 3 uanw. Wikszo pukw miaa po 8 szwadronw, ale szwadrony te mogy liczy od 160 ludzi w cikiej kawalerii do 210 w lekkiej. Armia rosyjska przeywaa podobne problemy co austriacka. I ona rwnie przechodzia reorganizacj, przez co stary system - ten z czasw cara Pawa - przesta ju waciwie funkcjonowa, a nowy, wprowadzony w 1803 roku przez Aleksandra I, nie przynosi jeszcze pozytywnych efektw. Regularna armia rosyjska liczya 541.000 onierzy i oficerw, do czego dochodzio 150.000 kozakw. Zdecydowana wikszo onierzy zwaszcza w piechocie - wywodzia si z paszczynianych chopw. Suba trwaa 25 lat, dlatego ten, ktrego przeznaczono do wojska, szed do armii z niechci, a czsto z rozpacz. Waciciele ziemscy wielokrotnie oddawali zreszt do pukw tych swoich poddanych, ktrych chcieli si pozby z racji wichrzycielskiego umysu czy te popenionych przestpstw. Std te element onierski nie zawsze sta na przyzwoitym poziomie. Niemniej jednak rosyjski piechur cieszy si sporym uznaniem obcych obserwatorw. Posuszny a do abnegacji, odporny na trudy, a nawet dugotrwae wyrzeczenia, obywajcy si maym, zdyscyplinowany potrafi dzielnie stawa na polu walki. Zdarzao si jednak, e onierz ten bywa brutalny, a nawet bezwzgldny, kiedy w podbitym kraju oficerowie pozwalali mu rabowa. Korpus oficerski pozostawia wiele do yczenia. Stanowiska dowdcze zastrzeone byy w zasadzie dla szlachty. Otrzymywaa je ona bez koniecznoci wykazania si odpowiednim przygotowaniem czy bez zdania egzaminw. Z reguy modzi oficerowie nie stali na wysokoci zadania. Bardziej ceniono osobist odwag czy bezsensown brawur ni spokojn determinacj, rozwag w dowodzeniu, dowiadczenie bojowe. Car Aleksander przywrci zasad, e puki rekrutowane s w jednej guberni i e nosz jej nazw. By te zwolennikiem utrzymania cigoci w dowodzeniu, jeli tylko dowdcy batalionw czy pukw odznaczali si przyzwoitym poziomem kwalifikacji. W ten sposb onierze przyzwyczajali si do swego dowdcy i do oficerw, co miao dodatni wpyw na ich postaw na polu walki. Poniewa jednak zasad t zaczto stosowa dopiero od 1803 roku, dwa lata pniej, kiedy rozpoczynaa si nowa wojna z Francj, pozytywne skutki tej reguy jeszcze nie wystpiy w szerszym zakresie.

Piechota dzielia si na liniow - puki muszkieterw i grenadierw, oraz lekk - tzw. jegrw. Kady puk muszkieterski mia jeden batalion grenadierski i dwa muszkieterskie. Kady regiment grenadierw skada si natomiast z batalionu grenadierskiego i dwu batalionw fizylierskich. Bataliony liczyy po cztery kompanie, z czego w batalionach muszkieterskich i fizylierskich jedna bya grenadierska. W 1805 roku byo 77 pukw muszkieterw oraz dwa samodzielne bataliony, 13 pukw grenadierskich i 20 pukw jegrw. Kady puk liczy 2256 ludzi. Do roku 1806 nie byo jednostek wikszych ni puk. W czasach pokoju grupowano je w lunych inspekcjach terytorialnych. Liczba pukw w takiej inspekcji moga waha si od 3 do 11, zwykle jednak wynosia 6. Kawaleria rosyjska staa na dobrym poziomie - dorwnywaa austriackiej, a nawet francuskiej. Skadaa si z 6 pukw kirasjerw, 22 dragonw, 7 huzarw i 3 uanw. Puki kirasjerw i dragonw liczyy po pi dwukompanijnych szwadronw. Regimenty huzarw miay po dziesi szwadronw i liczyy po 1900 onierzy. Dochodziy do tego puki kozakw, nieregularnej jazdy, ktra w starciach z lekk kawaleri francusk - huzarami i strzelcami konnymi - potrafia niejednokrotnie wykaza sw przewag. Na wysokim poziomie staa rosyjska artyleria. Bya ona o wiele lepiej zorganizowana ni austriacka, wyposaona w sprzt nie ustpujcy francuskiej. Rosjanie mieli dziaa 6- i 12-funtowe w dwu wersjach - lekkiej i redniej, a take haubice-jednorogi o duej celnoci i zasigu ognia. Artyleria skadaa si z 8 pukw po 2 tysice ludzi w kadym. Puki te obejmoway zarwno baterie lekkie, jak i cikie. Sab stron armii rosyjskiej bya natomiast jej przestarzaa taktyka dziaa w polu. Obowizyway wci reguy zapoyczone z XVIII-wiecznej armii pruskiej, bdcej niedocigym wzorem dla cara Pawa. Z upodobaniem stosowano szyk kolumnowy albo linearny, co powodowao, e wojska rosyjskie byy mao zwrotne, a Francuzi mogli zawczasu przewidzie, jaki ruch wykonaj Rosjanie. Nadal obowizywaa te regua wprowadzona przez Suworowa: Kula gupia - bagnet zuch!, a wic rezygnowano z ognia salwowego, nie doceniano te znaczenia woltyerw i walki w lunych tyralierach.

ULM Napoleon szybko zorientowa si, e powstaje przeciwko niemu nowa

koalicja i e wojna rozpocznie si najpniej jesieni 1805 roku. Austria przystpia do konwencji petersburskiej 9 sierpnia, a ju cztery dni pniej cesarz w obozie w Boulogne podyktowa intendentowi generalnemu Daru dyspozycje dotyczce organizacji przemarszu wojsk francuskich znad kanau La Manche nad Ren. Poleci mu te, aby uda si co prdzej do Parya i tam z ministrem Clarckiem przygotowa rozporzdzenia wykonawcze dla komendantw placw, dowdcw twierdz, stranikw magazynw i w ogle administracji wojskowej. Wszystko to miao by utrzymane w cisej tajemnicy. Daru winien by wic ogosi, e udaje si do Ostendy, a w Paryu mia pracowa sam na sam z Clarckiem, nie korzystajc z pomocy adnego urzdnika. Chodzio oczywicie o to, aby przeciwnik nie dowiedzia si zawczasu o tych przygotowaniach. Napoleon, dziki informacjom francuskich ambasad, dosy dobrze orientowa si, na czym bdzie polega plan dziaa trzeciej koalicji. Oficerowie francuskiego wywiadu, podrujcy po Europie jako turyci bd te przebywajcy u wd, stwierdzili ju, e w Austrii przeprowadza si pobr rekruta i e w niektrych rejonach koncentruje si armia. Cesarz uzna, e zagroenie na pnocy przeciwko Hanowerowi i na poudniu Pwyspu Apeniskiego nie jest zbyt wielkie. Nie przejmowa si te zbytnio przyszymi dziaaniami armii austriackiej w pnocnej Italii. Posa tam marszaka Massen, ktry z 50 tysicami onierzy mia opnia marsz arcyksicia Karola i nie dopuci do tego, by Austriacy przedostali si do poudniowej Francji. W Neapolu komend nad wojskami francuskimi obj gen. Gouvion Saint Cyr. I on take mia opnia marsz przeciwnika. Za gwny teren dziaa militarnych uzna Napoleon dolin Dunaju. Tdy bowiem nieprzyjaciel najszybciej mg dotrze do granic Francji. Poniewa swoist sfer buforow chronic Francj stanowia sojusznicza Bawaria, Napoleon trafnie przewidywa, e Austriacy zechc j zaj, zanim pojawi si tam Francuzi. Najprawdopodobniej - sdzi cesarz Austriacy bd starali si opanowa przejcia przez Czarny Las, tak aby nie dopuci wojsk francuskich do Bawarii. W 1800 roku gen. Moreau obszed Czarny Las od poudnia poprzez Bazyle i Fryburg. Zapewne wic Austriacy zechc tym razem zabezpieczy si przed tak ewentualnoci i skoncentruj znaczn cz si w rejonie twierdzy Ulm, ktra moe stanowi podstaw ich dziaa operacyjnych. Napoleon by pewien, e Rosjanie nie zd wkroczy do Bawarii przed upywem wielu tygodni. Postanowi wic rozbi w pierwszym uderzeniu t cz wojsk austriackich, ktre skoncentruj si w rejonie Ulmu. Ta wanie armia austriacka, dowodzona przez gen. Macka, nie moga liczy na wsparcie ani ze strony Rosjan, zbierajcych si dopiero na ziemiach

polskich, a potem maszerujcych przez Morawy, ani te wojsk austriackich w pnocnej Italii czy nawet w Tyrolu. Wszystko zaleao jednak od szybkoci dziaa Francuzw. Std konieczno zachowania cisej tajemnicy w przygotowaniach do nowej kampanii, a pniej potrzeba maksymalnie sprawnego przemarszu Wielkiej Armii znad kanau La Manche nad Ren. Innym warunkiem, ktry mg przynie Napoleonowi zwycistwo, byo niespodziewane uderzenie na wojska Macka od pnocy i odcicie ich od pocze z Wiedniem. Jak ju mwilimy, Austriacy oczekiwali natomiast uderzenia Francuzw od poudnia. Przygotowania do marszu armii francuskiej znad kanau La Manche ku Renowi zaczy si w poowie sierpnia. W ostatnich dniach tego miesica Napoleon nada ostateczny ksztat Wielkiej Armii, dzielc j na siedem korpusw. Wtedy te po raz pierwszy pojawi si termin Wielka Armia. Napoleon wyznaczy swym gwnym siom trzy drogi wiodce znad kanau La Manche w kierunku Renu. Droga lewa prowadzia z obozu Ambleteuse przez Lilie, Mons, Namur, Luksemburg, Sarrelouis, Sarreguemines do nadgranicznej francuskiej twierdzy Haguenau. Droga rodkowa wioda z Boulogne przez Saint Omer, Bethune, Douai, Cambrai, Mzires, Metz, Saverne do Strasburga. Wreszcie droga prawa wyznaczona zostaa z Etaples przez Arras, Saint-Quentin, Laon, Chlons-sur-Marne, Bar-le-Duc, Toul, Nancy, Saint-Di do Selestat w poudniowej Alzacji. Kada z drg podzielona zostaa na 24 etapy. Jako pierwsi (26 sierpnia) wyruszyli dragoni i dywizja grenadierw gen. Oudinota drog rodkow do Strasburga oraz kirasjerzy gen. Nansoutyego do Selestat. Ruszyy te wojska skoncentrowane w obozach w Brecie i Utrechcie. Dwa dni pniej (28 sierpnia) zacz si marsz korpusw Wielkiej Armii. 3 Korpus marszaka Davouta szed lew drog ku Haguenau, 4 Korpus marszaka Soulta - rodkow na Strasburg, a 6 Korpus marszaka Neya - praw na Selestat. Tego dnia rozpoczy marsz pierwsze dywizje kadego z tych korpusw. 30 sierpnia ruszyy drugie dywizje, a 31 sierpnia - trzecie. Przy kadej dywizji sza przydzielona jej artyleria i tabory, ktre Napoleon ograniczy do niezbdnego minimum, aby nie opnia marszu oddziaw. Kady z onierzy mia w plecaku dwie pary zapasowych butw. Trzeci powinien otrzyma ju nad Renem. W Boulogne pozostawiono dywizj piechoty woskiej, troch artylerii i oczywicie zaogi okrtw wojennych oraz barek desantowych. Miao to stworzy pozory, e inwazja na Angli nie zostaa odwoana. Napoleon zatrzyma si tu jeszcze do 3 wrzenia po to, by przeciwnik jak najpniej zorientowa si co do jego planw. 1 wrzenia rozpocz marsz 1 Korpus marszaka Bernadottea, stacjonujcy w Hanowerze, oraz 2 Korpus gen. Marmonta z Holandii. Cesarz wyznaczy im jako punkt zborny Wrzburg i Moguncj w zachodnich Niemczech. Wreszcie z Parya ruszya na wschd gwardia cesarska. Wielka Armia liczya cznie 145.000 piechurw, 38.000 kawalerzystw i 340 dzia. Historiografia francuska utrzymuje do tej pory, e Napoleon wszystko przewidzia ju 13 sierpnia, kiedy to podyktowa kilkadziesit

szczegowych rozkazw intendentowi generalnemu Daru. Niektrzy twierdz nawet, e mia wwczas pochyli si nad map i wskaza na niej maleki punkt - Austerlitz, owiadczajc, e tu rozegra si decydujca batalia. W rzeczywistoci cesarz wyznaczy jedynie oglny kierunek przemarszu swych wojsk znad kanau La Manche ku Renowi. Pocztkowo zakada, e gwne siy dojd do Alzacji, by nastpnie przeprawi si na prawy brzeg Renu na wprost Czarnego Lasu. W miar jednak, jak otrzymywa coraz dokadniejsze informacje o ruchach wojsk przeciwnika, modyfikowa w plan. W ten sposb 1 i 2 korpusy skierowane zostay bardziej na wschd, ku Ratyzbonie. Podobnie te 3, 4 i 6 korpusy zwrciy si ku wschodowi i przekroczyy Ren w rodkowym jego biegu midzy Lauterburgiem a Mannheimem, a nastpnie poszy na Dietfurt, Neuburg i Ingolstadt, czyli 60-120 kilometrw na wschd od Ulmu, owej twierdzy, w ktrej zamierzali zbiera si Austriacy. Francuscy historycy utrzymuj rwnie, e Wielka Armia, maszerujc we wrzeniu ku Renowi, pokonaa setki kilometrw i e Napoleon wygra pniej t kampani nogami swoich onierzy. Istotnie, przerzucenie tak wielkich mas wojska znad kanau w dolin Dunaju byo zupenym zaskoczeniem dla Austriakw. Niemniej jednak marsz ten nie odbywa si wcale z jak niebywa szybkoci, z jakim gorczkowym popiechem. Cesarz wiedzia dobrze, e po czterech tygodniach marszu ubdzie z kadego puku kilkuset onierzy, ktrzy pozostan w tyle wycieczeni trudami. Aby wic jego dywizje byy w peni zdolne do walki, musia ogranicza dzienne przemarsze do 20-25 kilometrw. Niektre dywizje - jak si pniej okazao - przechodziy kadego dnia nie wicej ni 15, a nawet 10 kilometrw. Dodajmy, e Napoleon celowo zwalnia tempo przemarszu, a to dlatego, i chcia, aby Austriacy wpadli w puapk, czyli skoncentrowali si w rejonie Ulmu, gdzie mona byo uderzy na nich od pnocy i odci od Wiednia. Trzeba wic byo poczeka, a armia Macka wkroczy do Bawarii i posunie si dostatecznie daleko na zachd. O ile Austriakom zaleao na opanowaniu Bawarii, zanim znajd si tam Francuzi, o tyle Napoleon wcale nie pieszy si z wkraczaniem do Bawarii. Przez kilka dni cesarz obawia si, e Austriacy przejrz jego plany i zawrc na wschd w stron Wiednia, by wydosta si z puapki i zbliy do armii rosyjskiej. Kiedy tak si nie stao, Napoleon uzna, e naley przyprze Macka do Czarnego Lasu albo otoczy go w Ulm. Dlatego rozkaza korpusom, by maszeroway na poudnie, a jednoczenie, by stopniowo zbliay si do siebie. Jeli 25 wrzenia wojska francuskie szy frontem szerokim na 200 kilometrw, to 3 padziernika liczy on 120 kilometrw, a 7 padziernika - ju tylko 70. W ten sposb w cigu dwu dni Napoleon mg skoncentrowa sw armi w jednym miejscu. Tymczasem gen. Mack przekroczy 10 wrzenia rzek Inn i wszed do Bawarii, nie napotykajc powaniejszego oporu, bowiem armia bawarska cofaa si ku Francuzom. Genera by przekonany, e Francuzi obejd Czarny Las od poudnia. Utwierdzay go w tym doniesienia, e wojska francuskie istotnie zmierzaj w kierunku Alzacji. W rzeczywistoci doszed

tam tylko 5 Korpus marszaka Lannesa, celowo posany przez Napoleona do Selestat, aby stworzy wraenie, i Francuzi chc obej Czarny Las od poudnia. Sam cesarz ze swoj gwardi przyby zreszt do Strasburga, co dodatkowo musiao przekona gen. Macka, i gwne uderzenie Francuzw wyjdzie z Alzacji. Austriacki genera najwyraniej zadowolony, e udao mu si rozpozna zamiar Napoleona, skoncentrowa sw armi w Ulm, pozostawiajc w Ingolstadt - bardziej na wschd - tylko saby korpus gen. Kienmayera dla zabezpieczenia komunikacji z Wiedniem. Wieczorem 6 padziernika Wielka Armia dotara nad brzeg Dunaju midzy Neuburgiem a Gunzburgiem, czyli o 125 i 25 kilometrw poniej Ulmu. Bez wikszych trudnoci udao si Francuzom opanowa mosty w Neuburgu, Donauwerth i Munster. Korpus Kienmayera utraci w ten sposb czno z gwn armi Macka. Zaatakowany przez Bernadottea i wojska bawarskie, Kienmayer wycofa si popiesznie ku Monachium, majc nadziej, e rycho nadejd Rosjanie. Kutuzow znajdowa si jednak jeszcze daleko na wschd, w Austrii. To uderzenie Francuzw cakowicie zaskoczyo Macka. Nie byo ju mowy o jego ofensywie w kierunku Renu. Naleao co prdzej cign do Ulmu rozrzucone korpusy wojsk austriackich. Sam Mack i arcyksi Ferdynand popieszyli do Gnzburga, chcc odebra tamtejszy most Neyowi. 8 padziernika Murat i Oudinot rozbili pod Wertingen korpus barona von Auffenberga, biorc 2200 jecw i 6 sztandarw. Wnet potem Marmont i gwardia zajy Augsburg, przecinajc Mackowi komunikacj z Monachium. 11 padziernika Soult dotar do Landsbergu, a Wielka Armia wysza na lini rzeki Lech. Obsadzia jej brzeg, tworzc w ten sposb 90-kilometrow zapor midzy Ulmem a stolic Bawarii. Mack mg jeszcze wycofa si na poudnie w kierunku Tyrolu i poczy si z arcyksiciem Janem. Uwaa jednak, e nie powinien tego czyni bez stoczenia batalii, a zreszt liczy na to, e nadejdzie Kutuzow. Napoleon zabezpieczy si przed atakiem Rosjan, wysyajc 1 Korpus Bemadottea, 3 Korpus Davouta i Bawarw do Monachium. Te poczone siy francusko-bawarskie byy wystarczajco liczne, by powstrzyma armi rosyjsk. Teraz rozpocz si marsz Francuzw na zachd w kierunku Ulmu. Marszaek Ney, pozostawiwszy jedn tylko dywizj Duponta na lewym brzegu Dunaju, przeszed ze swym korpusem na brzeg prawy, odbierajc Austriakom 9 padziernika most w Gnzburgu. Napoleon przypuszcza, e Mack sprbuje broni si teraz na linii rzeki Iller, skd w razie przegranej mgby wycofa si na poudnie do prowincji Vorarlberg i poczy z arcyksiciem Janem. Mack mg w tym czasie uratowa jeszcze sw armi w inny sposb. Francuzi mieli na lewym brzegu Dunaju - na pnoc od Ulmu - tylko wspomnian dywizj Duponta oraz dywizje Baraguey dHilliersa, Gazana i Broussiera w Nordlingen. Gdyby genera uderzy na nie caoci si, otworzyby sobie drog przez Nordlingen ku Norymberdze i Czechom. W ten sposb wydostaby si z puapki. Austriacy nie wiedzieli jednak, e siy Francuzw na pnoc od Ulmu s

tak mae. Kiedy 11 padziernika Dupont ryzykownie zaatakowa 20.000 Austriakw pod Haslach, ci - przekonani, e idzie na nich caa Wielka Armia - zaczli cofa si, chocia Dupont mia tylko 6.000 ludzi. Francuzi nie ryzykowali pocigu, zadowalajc si wziciem 4.000 jecw. Wyjanio si wic, e Mack nie bdzie broni linii rzeki Iller, ale zamknie si w Ulm, aby tam doczeka nadejcia Kutuzowa. Twierdza ta broniona bya od poudnia przez Dunaj, od pnocy za przez lini solidnych fortyfikacji. Napoleon musia wic przerzuci na lewy brzeg Dunaju wikszo swych si. Najbliszy most opanowany przez Francuzw znajdowa si w Gnzburgu o wiele kilometrw od twierdzy. Aby wiec unikn dugich przemarszw, ktre opniyby zamknicie Macka, cesarz wyda Neyowi rozkaz zdobycia mostu w Elchingen, zaledwie 6 kilometrw od Ulmu. Marszaek, ze zwyk sobie brawur, zaatakowa Elchingen bronione przez 20.000 Austriakw. O wicie 14 padziernika, mimo silnego ognia piechoty, dwie jego dywizje uderzyy na most, czciowo zreszt spalony przez nieprzyjaciela. Po zaciekej walce Ney zdoby w most, zagarn te 1.800 jecw, 6 dzia i 2 sztandary. Ju wkrtce otrzyma za to od Napoleona tytu diuka Elchingen. Tego samego dnia w Memmingen kapitulowa przed marszakiem Soultem 5-tysiczny korpus gen. Spangera, ktrego gen. Mack nieopatrznie pozostawi 50 kilometrw na poudnie od Ulmu w kompletnej izolacji. 15 padziernika Mack znalaz si w puapce. Od pnocy i od wschodu Ney i Lannes przecili mu drogi prowadzce do Stuttgartu i Albech. Od poudnia Marmont obsadzi brzeg Dunaju, a Soult przeci drog odwrotu na Vorarlberg. Cz armii Macka zdya jednak w ostatniej chwili wydosta si z okrenia. 8.000 onierzy gen. Wernecka i 14.000 arcyksicia Ferdynanda wycofao si popiesznie na pnocny wschd z zamiarem przedostania do Czech. Korpus bana Jelaicia, zoony gwnie z pukw chorwackich, umkn natomiast do Vorarlbergu. W samym Ulm pozostao Mackowi 30.000 onierzy. Genera nie zamierza jednak jeszcze kapitulowa, bo wci liczy na nadejcie Rosjan. Aby zyska na czasie, zwrci si do Napoleona z prob o omiodniowy rozejm. Cesarz przysta na piciodniowe zawieszenie broni. W tym czasie Francuzi cigali zaciekle arcyksicia Ferdynanda. Murat ze sw kawaleri, piechurzy Duponta i grenadierzy Oudinota dopadli 18 padziernika pod Nordlingen korpus gen. Wernecka i zmusili go do kapitulacji. Tego wieczora pod Bopfingen zagarnli wielki park artylerii austriackiej zoony z 500 wozw. Sam Ferdynand wycofa si pod Norymberg, gdzie Murat zmusi do zoenia broni 12.000 jego onierzy i 7 generaw. Arcyksi zdoa si wprawdzie uratowa, ale wyprowadzi do Czech zaledwie 2.000 kawalerzystw. Kutuzow by w tym czasie o wiele dni marszu na wschd od Ulmu. Jego czowki dochodziy zaledwie do rzeki Inn, 280 kilometrw od oblonej twierdzy. Utraciwszy nadziej na pomoc ze strony Rosjan i dowiedziawszy si o kapitulacji korpusu Wernecka, Mack zdecydowa si 20 padziernika zoy bro. Do niewoli poszo 17 austriackich generaw, 30.000

piechurw i kawalerzystw z 40 sztandarami i 60 dziaami. W ten sposb pierwsza cz kampanii zakoczya si niekwestionowanym zwycistwem Napoleona. Udao mu si zlikwidowa niemal ca 60-tysiczn armi Macka, zmuszajc j stopniowo, czciami do kapitulacji. Straty zadane przeciwnikowi na polu walki - na przykad pod Weringen czy Elchingen - byy stosunkowo niewielkie. Tak jak Napoleon okaza si znakomitym strategiem - chocia kilkakrotnie jego plan by powanie zagroony - rwnie Mack popeni wiele kardynalnych bdw, czym w niemaym stopniu uatwi cesarzowi odniesienie zwycistwa. Wina Macka za tak tragiczny dla jego armii przebieg wydarze bya bezsporna. Kiedy powrci z francuskiej niewoli, zosta skazany przez sd wojenny na kar mierci zamienion na wieloletnie wizienie. Jego imi przeszo do historii nie jako autora Instrukcji dla generaw czy reorganizatora armii austriackiej, ale jako tego, ktry kapitulowa w Ulm, nie decydujc si nawet na wydanie bitwy Napoleonowi i nie majc do odpornoci psychicznej, aby wytrzyma jeszcze kilkanacie dni oblenia i doczeka Rosjan.

W POCIGU ZA KUTUZOWEM
chwili gdy Mack kapitulowa przed Napoleonem, rosyjska armia Kutuzowa dochodzia dopiero do rzeki Inn stanowicej granic midzy Austri a Bawari. Liczya tylko 30.000 onierzy, do czego mona byo doda 22-tysiczny austriacki korpus Kienmayera, pozostawiony przez Macka w Ingolstadt i wyparty nastpnie przez Francuzw poza Monachium. Z takimi siami Kutuzow nie mg oczywicie stawia oporu 150 tysicom onierzy Napoleona. Rosyjski genera, zawsze ostrony na placu boju, uzna, e jedynym wyjciem jest cofanie si na Wiede, tak aby mona byo doczeka si drugiej armii rosyjskiej Buxhwdena, a by moe take arcyksicia Karola operujcego we Woszech. Dlatego te skoro tylko do Kutuzowa dotara wie o wydarzeniach w Ulm, natychmiast zawrci on na wschd. Napoleon usatysfakcjonowany zwycistwem nad Mackiem i tak wietnym pocztkiem kampanii by zdecydowany dziaa nadal wedug dotychczasowej metody, a wic rozbija po kolei poszczeglne armie przeciwnika, zanim zd si ze sob poczy. Dlatego wanie ruszy w pocig za Kutuzowem. Ju pi dni po kapitulacji Ulmu Francuzi znajdowali si nad rzek Isar o 150 kilometrw dalej na wschd. Droga z Ulmu do Wiednia biegnie rwnolegle do Dunaju wzdu jego prawego brzegu. Na brzegu lewym, czyli pnocnym, cign si gry dochodzce niemal do samej rzeki, przez co z wielkim trudem, wsk drog moe przesuwa si tamtdy wojsko. Na prawym brzegu, czyli poudniowym, sytuacja jest inna. Nie ma tu wprawdzie gr, ale za to do Dunaju wpadaj liczne rzeki: Iller, Lech, Isar, Inn, Traun, Ens i Traisen. Cofajcy si Rosjanie palili za sob mosty na tych dopywach, starajc si tym samym maksymalnie opni pocig przeciwnika. cigajc Kutuzowa, Napoleon zabezpieczy oba swe skrzyda. Na poudnie ruszy ledwie przybyy z Brestu 7 Korpus Augereau, ktry wypar wnet bana Jelaicia z Vorarlbergu. 6 Korpus Neya przeszed Alpy i zaj Innsbruck, odrzucajc na wschd arcyksicia Jana. Bernadotte swym 1 Korpusem ruszy na Salzburg, a Marmont 2 Korpusem w dolin rzeki Mur, przez co przeci arcyksiciu Karolowi drog z pnocnych Woch bezporednio na Wiede. Gdyby teraz arcyksi chcia popieszy na pomoc austriackiej stolicy, musiaby dokonywa tego szerokim ukiem, od wschodu, co oczywicie wymagao wielu dni. Napoleon zabezpieczy si te od pnocy, tworzc na lewym brzegu Dunaju nowy 8 Korpus marszaka Mortiera z dywizji Gazana, Duponta i Dumonceau, wspieranych dywizj dragonw Kleina. Dragoni piesi Baraguey dHilliersa cigali tymczasem arcyksicia Ferdynanda cofajcego si ku Czechom. W pocztkach listopada nastpuje caa seria potyczek, w ktrych francuska awangarda uciera si z ariergard wojsk Kutuzowa oraz

Kienmayera. Kutuzow, nie baczc ju na los Austriakw, jest zdecydowany porzuci drog na Wiede i w nocy z 8 na 9 listopada przechodzi na lewy brzeg Dunaju po to, by nastpnie skierowa si ku pnocy i wej na szlak prowadzcy ku Morawom. Austriackiej stolicy moe teraz broni ju tylko 20-tysiczny korpus Merveldta, ktry przej komend po Kienmayerze. 8 listopada Davout zadaje mu jednak powane straty pod Maria-Zell i Austriacy nie doczekawszy si nadejcia arcy-ksicia Karola rezygnuj z obrony Wiednia. Poczynajc od chwili gdy po kapitulacji Ulmu Napoleon podj pocig za Kutuzowem, strategiczny plan cesarza zmierza do tego, aby zepchn armi rosyjsk na poudnie i tym samym przeszkodzi jej w poczeniu z Buxhwdenem. Dlatego wanie korpus Mortiera, idcy wzdu lewego, pnocnego brzegu Dunaju, stara si wyprzedzi Rosjan. 10 listopada czoowa dywizja gen. Gazana mina ju Durrenstein i wysza z ciasnej doliny na dosy rozleg rwnin cignc si a do Krems. Tu jednak Francuzi napotkali korpus Kutuzowa. Jednoczenie na tyy Gazana wysza 12-tysiczna dywizja pk. Smitha, odcinajc czowk wojsk francuskich od reszty korpusu Mortiera. Kutuzow, majcy 20.000 onierzy, gwatownie zaatakowa 5.000 piechurw Gazana, ktrzy wanie rozoyli si biwakiem. Wzici w dwa ognie - z przodu i z tyu - Francuzi mieli do wyboru podda si albo prbowa wielce ryzykownej przeprawy przez Dunaj. Gazan jednak znalaz inne wyjcie ze zdawaoby si rozpaczliwej sytuacji. W brawurowym ataku na bagnety uderzy na Smitha i cho straci czwart cz ludzi, odzyska miasteczko Durrenstein. Godzin pniej poczy si z nim idcy na pomoc korpus Bernadottea. Dziki temu Francuzi uniknli dotkliwej poraki. Wszystko to stao si z winy Murata, ktry na prawym, poudniowym brzegu Dunaju wid francusk awangard. Wyprowadzony w pole przez Kutuzowa, nie od razu zorientowawszy si, e Rosjanie przeszli na drug stron rzeki, ruszy co prdzej na Wiede, wolc najwidoczniej saw zdobywcy austriackiej stolicy ni deptanie po pitach Rosjanom. Napoleon nie znajdowa sw potpienia dla swego szwagra, ktrego lekkomylno i pyszakowato moga spowodowa zagad dywizji Gazana, a by moe nawet caego korpusu Mortiera. 13 listopada Murat wkroczy do Wiednia. Ku swemu zaskoczeniu Francuzi stwierdzili, e most na Dunaju jest nietknity, tyle e strzeony przez austriack piechot, gotow wysadzi go w powietrze, jeli tylko pojawi si przeciwnik. Murat z kilku oficerami sztabu, praktycznie bez eskorty, pocwaowa do owego mostu. Tu dowdcy stray owiadczy, e wanie podpisane zostao zawieszenie broni. Oficer uwierzy zapewnieniom marszaka i dopuci nawet oddzia francuskiej piechoty w poblie mostu. W chwil pniej grenadierzy Lannesa opanowali przepraw, rozbrajajc Austriakw. Tymczasem Napoleon podj kolejn prb zniszczenia cofajcej si armii Kutuzowa. W lad za Rosjanami ruszy korpus Bernadottea i mocno wykrwawiony korpus Mortiera. Murat i Lannes mieli natomiast z Wiednia popieszy na pnoc, aby przeci Rosjanom drog odwrotu na Morawy. Kutuzow, uprzedzony o takim planie, pozostawi w Hollabrunn 6-tysiczn

stra tyln Bagrationa. Jej zadaniem bya osona prawego skrzyda gwnych si rosyjskich. Sam natomiast popieszy co prdzej do Znojma i dalej w kierunku Brna. 15 listopada Murat i Lannes dopadli Bagrationa w Hollabrunn. Rosyjski genera - stosujc ten sam wybieg co kilka dni wczeniej Murat owiadczy, e wanie zawarty zosta rozejm. Murat uwierzy w to i dopiero po 24 godzinach zorientowa si, jak fataln popeni pomyk. Gwne siy rosyjskie przeszy ju przez Hollabrunn i nie byo mowy o ich docigniciu. Miasto zostao spalone, 4.000 Rosjan pado zabitych i rannych, ale Kutuzow wymkn si z puapki. 19 listopada Murat wkroczy wprawdzie do Brna, ale przeciwnik by ju o kilkadziesit kilometrw dalej na wschd. Wnet zreszt w Oomucu Kutuzow poczy si z drug armi rosyjsk Buxhwdena i z austriackim korpusem arcyksicia Lichtensteina. W ten sposb ich siy wzrosy do 100.000 onierzy.

JAK DOPROWADZI DO DECYDUJCEJ BATALII? Sytuacja, w jakiej znalaz si Napoleon przybywajc do Brna, nie bya
ani atwa, ani optymistyczna. Fatalny bd Murata pod Hollabrunn spowodowa, e Kutuzow wymkn si z puapki i teraz - zupenie ju bezpieczny - znajdowa si pod Oomucem, gdzie - jak ju bya mowa doczyy do niego wiee dywizje Buxhwdena. Zaprzepaszczona wic zostaa szansa rozbicia znacznej czci si rosyjskich i uzyskania wyranej przewagi nad nieprzyjacielem. Teraz nie mona ju byo liczy na likwidacj wojsk przeciwnika na raty, bo dziki posikom, jakie nadeszy z Rosji, odtworzy on sw gwn armi. Odwrt Kutuzowa pod Oomuniec by nie tylko porak Napoleona w sensie taktycznym. Stwarza dla cesarza rwnie bardzo powane zagroenie strategiczne. To, e korpus Kutuzowa nie zosta zniszczony i e wspary go teraz dywizje Buxhwdena oznaczao, i nie ma co liczy na kapitulacj armii austriackiej ani nawet na gotowo cesarza Franciszka do rokowa, mimo e Wiede znajdowa si w rkach Francuzw. Kutuzow odskoczy tak bardzo na pnoc, tak ju daleko od Wiednia i francuskich linii komunikacyjnych, e Napoleon by wiadomy, i nie sposb kontynuowa za nim pocigu. Po pierwsze, pocig taki wymagaby wydzielenia nowych si dla zabezpieczenia wasnych drg odwrotu. Po drugie, linie te mogyby by atwo przerwane przez wojska przeciwnika. Po trzecie, Kutuzow i Buxhwden mogli kontynuowa odwrt na lsk, a marsz za nimi byby ju oczywist awantur. Po czwarte, gdyby nawet doszo do bitwy pod Oomucem, to pozycja, jak zajmowali Rosjanie i Austriacy pod murami tej fortecy na obronnych wzgrzach - dawaa im tak przewag, e szans na zwycistwo byyby niewielkie. Czas pracowa teraz na niekorzy Napoleona. Cesarz wiedzia doskonale, e Prusy zdecydoway si przystpi do wojny przeciwko Francji i e zawarty zosta w Poczdamie sojusz cara Aleksandra I z krlem Fryderykiem Wilhelmem III. Naleao spodziewa si wystpienia Prusakw w najbliszych dniach, a najdalej tygodniach. Oczywicie, musiaoby upyn kilkanacie dni, zanim armia pruska znalazaby si na Morawach bd zagrozia francuskim liniom komunikacyjnym nad Dunajem. Niemniej jednak rozstrzygnicie tej kampanii powinno nastpi nie pniej ni w cigu dwu tygodni liczc od 20 listopada, czyli od dnia, kiedy Napoleon przyby do Brna. Celem strategicznym Napoleona stao si wic teraz skonienie Rosjan i Austriakw do wznowienia walki i do wydania Francuzom generalnej batalii. Ta batalia powinna by przeprowadzona bez udziau Prusakw - bo to za bardzo wzmocnioby siy przeciwnika - a jednoczenie nie moga rozegra si pod Oomucem, bo tam przewaga terenu byaby po stronie

wroga. Naleao wic tak dziaa, aby Rosjanie i Austriacy opucili pozycje pod Oomucem i zbliyli si do Brna. Trzeba byo take przekona ich, e Francuzi s ju wyczerpani walk, boj si rozstrzygajcej batalii i chtnie zawarliby pokj. Pierwszym krokiem, jaki podj Napoleon w tym kierunku, byo skoncentrowanie wasnych wojsk w Brnie i najbliszej okolicy. Chodzio mu o to, aby armia francuska pozostajca pod jego bezporednimi rozkazami wydaa si maa, o wiele sabsza od poczonych wojsk Kutuzowa i Buxhwdena, wspartych jeszcze korpusem Lichtensteina. Dlatego wanie 20 i 21 listopada korpus Lannesa, gwardia Bessiresa oraz dywizja grenadierw Duroka (dawna Oudinota) wycofay si do miasta bd na jego przedmiecia. Korpus Soulta zajmowa nadal pozycje na wzgrzach na wschd od Brna. Jazda Murata rozcigna si na drodze z Brna do Wischau. Drugim krokiem - o decydujcym znaczeniu dla przyszych wydarze byo zatrzymanie w pewnej odlegoci od wasnych si gwnych 1 Korpusu Bernadottea i 3 Korpusu Davouta. Bernadotte posany zosta pod Igaw, gdzie mia przed sob austriacki korpus arcyksicia Ferdynanda. Dla Rosjan i Austriakw oznaczao to, e Bernadotte jest de facto zwizany przez ten korpus i nie moe popieszy z pomoc Napoleonowi, chocia od Brna dzieli go tylko 70 kilometrw, czyli dwa dzienne przemarsze. Podobnie te korpus Davouta rozlokowany zosta w okolicach Wiednia i Bratysawy. Przeciwnikowi mogo wydawa si, e Davout nie jest w stanie wesprze Napoleona, bo od Brna dzieli go 110 kilometrw, a wic trzy dzienne przemarsze. Rzecz w tym, e francuska piechota, znakomicie wywiczona w obozie w Boulogne, przywyka ju do dugich marszw i bya w stanie przej w cigu doby nawet 50 kilometrw. Na to wanie liczy Napoleon, by po prostu pewien, e Bernadotte i cz korpusu Davouta znajd si na czas na polu bitwy. Dziki takiemu rozlokowaniu korpusw Wielkiej Armii wydawao si, e gwne siy Napoleona nie przekraczaj 50.000 onierzy. Dodajc jednak do tego korpusy Bernadottea i Davouta cesarz mg liczy na co najmniej 70.000 szabel i bagnetw. Trzecim krokiem byo posanie do Wischau - miasteczka na drodze z Brna do Oomuca - jedynie lekkiej jazdy Murata. W Wischau usadowili si huzarzy i strzelcy konni. Nie byo tam piechoty ani artylerii, przez co pozycja ta nie moga by broniona uporczywie. Wystarczyo zreszt obej j z prawa i z lewa, by Francuzi musieli wycofa si. Napoleon liczy wanie na to, e taki stan rzeczy skoni Rosjan i Austriakw do pokuszenia si o zajcie Wischau. Kiedy ju odnios to atwe dla nich zwycistwo, najprawdopodobniej dojd do przekonania, e w podobny sposb mona rozprawi si z samym Napoleonem. Czwartym krokiem byo rozmieszczenie lekkiej jazdy szerokim ukiem wok gwnych si francuskich, a take midzy Brnem a korpusami Bernadottea i Davouta. Napoleonowi chodzio o to, by szpiedzy nie mogli przenikn w gb francuskich pozycji, by nie byli w stanie dostarczy rosyjskiemu i austriackiemu dowdztwu precyzyjnych informacji na temat ruchw wojsk francuskich, a zwaszcza popiesznego marszu korpusw

Bernadottea i Davouta na koncentracj pod Brnem. Napoleon dowiedzia si, e do Oomuca przyby ju car Aleksander i e znajduje si tam rwnie cesarz Franciszek. By te wiadomy, e mody rosyjski monarcha nie ma jeszcze dowiadczenia bojowego, bo nie bra udziau w adnej batalii i nie sprawdzi jeszcze swych ewentualnych talentw wodzowskich. Podejrzewa jednak, e Aleksander miaby wielk ochot zyska sobie saw znakomitego wodza i e chtnie zmierzyby si z nim samym, jeli tylko miaby due szans na zwycistwo. Dlatego wanie zastawi na niego kolejn puapk, posyajc do Oomuca swego adiutanta, gen. Savaryego, zreszt jednego ze zrczniejszych francuskich dyplomatw. O wicie 24 listopada Napoleon wezwa do siebie Savaryego i poleci mu wrczy list carowi - z pozoru tylko grzecznociowy - ktry jednak mg by uwaany za pierwsz prb nawizania bezporedniego kontaktu midzy obu wadcami. Nie znamy dokadnej treci tego listu poza stwierdzeniem Savaryego, e wadca Francuzw przekazywa pozdrowienia Aleksandrowi i e powodem ich bya wiadomo o poczeniu si ze sw armi. Wrd historykw nie ma jednoci co do intencji Napoleona. Wikszo jest zdania, e chcia wprowadzi w bd Aleksandra i zaszczepi mu przekonanie, i Francuzi za wszelk cen d do pokoju, bo boj si wyniku dalszych dziaa wojennych. Jednoczenie jednak - mwi inni historycy - nie mona wykluczy, e Napoleon liczy mimo wszystko, i porozumienie z Aleksandrem jest moliwe, a wic, e nawet bez bitwy mona bdzie zawrze pokj. Wydaje si, e pierwsza teza jest o wiele bardziej prawdopodobna. Pokj bez decydujcej bitwy mona byo uzyska tylko na drodze wasnych ustpstw, a gdyby rzeczywicie doszo do jego zawarcia, Europa nabraaby przekonania, e Napoleon chwyci si ostatniej deski ratunku i jego poprzednie zwycistwa - pod Ulm czy Hollabrunn - nie miay w gruncie rzeczy wikszego znaczenia. Jest wielce charakterystyczne, e w tej prbie nawizania bezporedniego kontaktu z Aleksandrem cesarz Francuzw uy swego adiutanta-wojskowego, a nie ktrego z dyplomatw, co bardziej wiadczyoby o jego pokojowych zamiarach. Dodajmy jeszcze, e Savary by postaci skompromitowan w oczach monarchistycznej Europy. To on przecie odegra ponur rol w sdzie nad ksiciem dEnghien. By wic w gruncie rzeczy fatalnym wysannikiem, jeli Napoleonowi rzeczywicie zaleao na zawarciu pokoju. Wysyajc Savaryego cesarz da mu krtkie instrukcje, jak ma si zachowa i odpowiada na pytania. Nie jest wcale przypadkiem, e posanie Savaryego do Oomuca nastpio zaledwie kilka dni po wiadomoci o zagadzie francuskiej floty pod Trafalgarem. Sam Napoleon dowiedzia si o tym 18 listopada jeszcze w drodze do Brna. Aleksander otrzyma t wiadomo niewiele pniej. Nie ulegao wtpliwoci, e teraz klska Francuzw pod Trafalgarem bya gwnym tematem rozmw w rosyjskiej kwaterze gwnej. Pojawienie si tam osobistego wysannika Napoleona, z listem wyjtkowo grzecznym, niemal unionym, musiao by uznane za dowd, e Napoleon gotw jest za wszelk cen zawrze pokj.

Savary opisuje szczegowo w pamitnikach sw podr do Oomuca. W Wischau, gdzie znajdoway si ostatnie posterunki francuskie, wzi ze sob trbacza, a p mili dalej natkn si ju na przednie strae rosyjskie. Tu kazano mu czeka, a powiadomiony zostanie dowdca awangardy gen. Bagration. Ten wysa na forpoczty ksicia Trubeckiego, z ktrym Savary odby dalsz drog. Bya to ju podr noc i dopiero 25 listopada nad ranem adiutant Napoleona znalaz si na przedmieciach Oomuca w kwaterze Kutuzowa. Rosyjski genera prbowa odebra depesz, ale Savary upar si, e wrczy j osobicie carowi i e bdzie czeka tak dugo, a ten raczy go przyj. Istotnie, w jaki czas potem pojawi si Aleksander w otoczeniu wity. Doszo wtedy do rozmowy w cztery oczy, w ktrej jednak bardzo ostrony car rosyjski nie zobowiza si do niczego. Dalsz cz dnia (25 listopada) spdzi Savary na jednym z przedmie Oomuca, dokd zaprowadzono go nieprzypadkowo. Z okna swej kwatery mg obserwowa wkraczajce do miasta puki gwardii rosyjskiej prowadzone przez wielkiego ksicia Konstantego. Najwidoczniej ludziom z otoczenia cara chodzio o to, by zastraszy Savaryego, pokaza, e armia rosyjska jest bardzo silna i otrzymaa wanie wydatne wsparcie. Pod wieczr pojawi si zreszt minister spraw zagranicznych Nikoaj Nowosilcow, ktry owiadczy mu, e zanim doszoby do ewentualnych rozmw z Francuzami, Rosjanie chc porozumie si nie tylko z cesarzem Franciszkiem, ale rwnie z pruskim ministrem spraw zagranicznych Haugwitzem. By to oczywisty dowd, e antynapoleoska koalicja nie ogranicza si ju do Rosji i Austrii, ale e wkrtce Napoleon bdzie mie przeciwko sobie take armi prusk. Jeli wic doszoby do rokowa pokojowych, to cesarz Francuzw powinien by przygotowany na bardzo powane ustpstwa. 26 listopada nad ranem Savary by z powrotem w kwaterze Napoleona. Zda mu relacj z wyprawy, podkrelajc przy tym, e w rosyjskiej kwaterze gwnej i we wszystkich sztabach, z ktrymi mia do czynienia, przewaa nastrj buczucznoci, wrogoci wobec Francji, gotowoci jak najszybszego rozprawienia si z Napoleonem i dania mu naleytej nauczki. Istotnie, przez cay czas pobytu Savaryego po stronie rosyjskiej nagabywali go modzi oficerowie, gono potpiajc Francj za denie do uciemienia Europy. Ze sw Savaryego Napoleon zorientowa si, e pokj z Rosj nie jest moliwy, e nawet gdyby car chcia takiego pokoju, to nie pozwoli mu na to jego otoczenie. Wiedzia ju, e w rosyjskim dowdztwie gr wzia partia wojny, ktra bdzie popycha Aleksandra do wydania decydujcej batalii. O to wanie chodzio Napoleonowi i teraz nabra pewnoci, e jego plan wcignicia Rosjan w puapk si powiedzie. Po krtkim odpoczynku Savary - na rozkaz Napoleona - jedzie znowu do kwatery Aleksandra. Tym razem z listem zawierajcym propozycj spotkania dwu cesarzy midzy wojskami rosyjskimi i francuskimi. Napoleon pozostawia Aleksandrowi cakowit swobod wyboru miejsca i czasu spotkania, a take ustalenia liczby osb, ktre wziyby w nim udzia. Jedynym warunkiem - owiadczy Savary carowi - jest to, by zawarty zosta jednoczenie 24-godzinny rozejm. Tak sformuowane

propozycje musiay stworzy wraenie, e Napoleonowi ogromnie zaley na osobistej rozmowie z Aleksandrem i e jej celem jest zawarcie pokoju, do czego wstpem miaby by w jednodniowy rozejm. W chwili gdy Savary wrcza carowi list Napoleona, przybieg adiutant z depesz od przednich stray. Okazao si, e Francuzi cofaj si i cigaj do Wischau swe najdalej wysunite posterunki na drodze do Oomuca. Natychmiast przyjto to za dowd, e Francuzi boj si i gotowi s zrobi wszystko, byle tylko doszo do zawarcia pokoju. Aleksander nie zgodzi si na osobiste spotkanie z Napoleonem. Zgoda taka byaby ju sama w sobie sukcesem cesarza Francuzw i mogaby zapocztkowa rokowania pokojowe, ktrych absolutnie nie chciao otoczenie cara dce do militarnego rozgromienia Bonapartego, upokorzenia go przed Europ i wymuszenia w ten sposb bardzo daleko idcych ustpstw. Monarcha rosyjski nie wyrazi zgody na propozycje Napoleona, ale te nie odrzuci ich. Zdecydowa si posa swego pierwszego adiutanta, ksicia Piotra Dogorukiego, ktry wywiera wtedy na przemony wpyw i z ktrego zdaniem liczy si bardzo. Aleksander owiadczy zreszt Savaryemu, e od opinii ksicia, od tego, jakie wraenie odniesie on ze spotkania z Napoleonem, uzalenia swe dalsze postpowanie. Poniewa wiadomo byo, e ksi Dogoruki prze do generalnej bitwy - nie ulegao wtpliwoci, e Rosjanie zdecydowani s j stoczy. 27 listopada, wkrtce po powtrnej wizycie Savaryego w Oomucu, wojska sprzymierzonych podjy marsz w kierunku Brna, przechodzc w ten sposb do ofensywy, jak tego pragn Napoleon. W tym momencie sprzymierzeni dysponowali rzeczywicie powanymi siami, ktre wydaway im si dostateczne dla pokonania Francuzw, tym bardziej e wszystko wskazywao, i Bonaparte naprawd obawia si druzgoccej klski. W Oomucu i okolicy znajdowa si nie tylko korpus Kutuzowa, ktry odpocz przez ostatni tydzie po trudach dugotrwaego odwrotu znad rzeki Inn. Bya tu rwnie druga armia rosyjska Buxhwdena, take wypoczta po marszu przez Galicj i Morawy. 26 listopada przybya 10-tysiczna gwardia carska prowadzona przez wielkiego ksicia Konstantego. By wreszcie solidny korpus austriacki ksicia Lichtensteina. Chocia dowdc poczonych si rosyjsko-austriackich by Kutuzow, to przecie car Aleksander sucha przede wszystkim rad i opinii austriackiego pukownika Weirothera1, uchodzcego za rwnie wielkiego teoretyka wojskowoci, jak to byo do niedawna z gen. Mackiem. Weirother przebywa zreszt w otoczeniu cara od wielu tygodni, pozna go jeszcze podczas dugiego postoju w Puawach. Aleksander by przewiadczony, e Weirother zna si na rzeczy, tym bardziej e tchn z niego optymizm i Austriak zapewnia, i pokonanie Napoleona nie bdzie trudne. Weirother - za przyzwoleniem cara - podzieli wojska sprzymierzonych na kilka czci. Gen. Bagration zachowa sw awangard, zoon z 12 batalionw i 25 szwadronw oraz 15 sotni kozackich, cznie 12.000 ludzi.
1

Na kilka dni przed bitw pod Austerlitz awansowa do stopnia generaa majora.

Awangarda ta staa wci na drodze z Brna do Oomuca, na przedpolach Wischau, gdzie znajdoway si forpoczty francuskiej kawalerii. Gen. Buxhwden otrzyma dowdztwo prawego skrzyda armii rosyjsko-austriackiej. Skadao si ono z 1 kolumny gen. Wimpfena (18 batalionw piechoty rosyjskiej i 2 sotnie kozakw - razem 8.320 ludzi) oraz 2 kolumny gen. Langerona (podobny skad, ale 11.420 ludzi). Gen. Kutuzow - pozostajc dowdc caoci - obj bezporedni komend nad centrum sojuszniczej armii. Podlegay mu 24 bataliony rosyjskiej piechoty (13.800 ludzi) pod rozkazami gen. Przybyszewskiego. Wreszcie ksi Lichtenstein obj dowdztwo lewego skrzyda zoonego z dwu kolumn. Kolumna 1 - pod rozkazami generaw Kolowratha, Essena II i Mioradowicza - skadaa si z 12 batalionw rosyjskich, 20 austriackich, 22 szwadronw rosyjskich i 8 sotni kozackich, cznie 22.400 ludzi. 2 kolumn dowodzili generaowie Hohenlohe i Uwarow. Mieli oni 20 szwadronw austriackich, cznie 4.600 ludzi. Wielki ksi Konstanty pozostawa w rezerwie z 10 batalionami i 18 szwadronami gwardii carskiej. Armia sprzymierzonych wyruszya spod Oomuca 27 listopada idc w kierunku Brna piciu rwnolegymi drogami, czciowo zreszt wprost przez pola. Po przejciu okoo 20 kilometrw stana na nocleg w pobliu Wischau, gdzie znajdowaa si francuska brygada jazdy gen. Milhauda - 16 i 21 puki dragonw. Rankiem 28 listopada Bagration uderzy trzema kolumnami na dragonw Milhauda. Kolumna rodkowa posuna si naprzd drog na Brno. Dwie boczne staray si obej pozycje francuskie z prawa i z lewa. Okoo godziny 9 doszo do pierwszego starcia, w ktrym brygada lekkiej jazdy gen. Treilharda prbowaa powstrzyma lew kolumn gen. Bagrationa. Francuscy kawalerzyci otrzymali ju wczeniej rozkaz od Napoleona, aby nie stawia zbyt twardego oporu. Cesarz chcia stworzy wraenie, e jego armia czuje respekt przed Rosjanami. Dlatego te Milhaud i Treilhard do szybko nakazali odwrt. Niemniej jednak w rce Rosjan dostao si w Wischau 60 dragonw, ktrzy jakoby zaskoczeni atakiem nie zdyli nawet dosi koni. Nie jest wykluczone, e cesarz poleci poufnie gen. Milhaudowi, aby w taki wanie sposb straci kilkudziesiciu ludzi. Potyczka pod Wischau, w gruncie rzeczy bez wikszego znaczenia, rodzaj rozpoznania bojem, odbywaa si w obecnoci cara Aleksandra. Z bezpiecznej odlegoci po raz pierwszy w yciu obserwowa on walk. Po raz pierwszy te znajdowa si tak blisko Napoleona - mia wraenie, jakby osobicie toczy z nim bj. Aleksander, widzc jak Francuzi cofaj si, doszed do wniosku, e walka z nimi nie bdzie trudna. atwo, z jak Bagration opanowa Wischau, przekonaa go ostatecznie, e naley dy do generalnej batalii, nie czekajc a za tydzie czy za kilkanacie dni nadejdzie trzecia armia gen. Bennigsena, a tym bardziej a pojawi si armia arcyksicia Karola. Tego dnia (28 listopada) kawaleria austriacka dziaajca na lewym skrzydle wielkiego ugrupowania sojuszniczego zaatakowaa forpoczty 4 Korpusu Wielkiej Armii w rejonie miasteczka Austerlitz (Sawkw).

Dowdca korpusu, marszaek Soult, zorientowa si, e nieprzyjaciel chce obej prawe skrzydo Francuzw. Nie byo jeszcze wiadomo, czy chodzi mu o to, by opanowa drog na Wgry i pj w tym kierunku, czy te oskrzydli Francuzw od poudnia i przeci im odwrt na Wiede. Te przypuszczenia potwierdzi oficer bawarski-dezerter, ktry wieczorem tego dnia trafi do obozu Francuzw. Napoleon wiedzia ju, e w najbliszym czasie dojdzie do decydujcej batalii, e pragn tego Rosjanie. Dlatego 28 listopada midzy godzin 19.00 a 20.00 wysa rozkazy do Bernadottea, aby z 1 Korpusem cign z Igawy do Brna, oraz do Davouta, aby 3 Korpus przyprowadzi spod Wiednia i Bratysawy rwnie do stolicy Moraw. Podobne rozkazy otrzyma dowdca dywizji dragonw gen. Beaumont. Rozkaz cesarski dotar do Bernadottea 29 listopada o 10.30. Marszaek poleci natychmiast gen. Kellermannowi, by ze sw dywizj (brygady Picarda i van Marisy) ruszy do Brna. Za nim miay maszerowa dywizje Droueta i Rivauda. Bernadotte zawiadomi cesarza, e bdzie w Brnie 30 listopada. Nieco pniej, bo 29 listopada o godzinie 15.00, rozkaz cesarski dotar do gen. Daultannea, szefa sztabu 3 Korpusu Wielkiej Armii. Davout znajdowa si wtedy w Bratysawie, wobec czego Daultanne w jego imieniu rozpocz popieszn koncentracj 3 Korpusu rozrzuconego na znacznej przestrzeni. Natychmiast te wyda rozkaz, gen. Heudeletowi, aby ze sw brygad piechoty, nalec do dywizji Frianta, ruszy co prdzej na pomoc, w stron Brna. Reszta tej dywizji wysza z Marchfeld o godzinie 21.00. Jednoczenie rozpocza marsz dywizja dragonw Kleina, przydzielona do 3 Korpusu. Napoleon zdawa sobie spraw, e 29 listopada nie bdzie mia jeszcze przy sobie korpusw Bernadottea i Davouta. Dlatego poleci przednim straom francuskim, aby cofny si kilka kilometrw, oddajc Bagrationowi par wiosek na drodze z Wischau do Brna. W ten sposb Francuzi zajli stanowiska w rejonie wzgrza Santon, ktre ju wczeniej cesarz upatrzy sobie jako jedn z kluczowych pozycji na wypadek, gdyby doszo do decydujcej batalii. 29 listopada 4 Korpus Soulta wykonujc rozkaz Napoleona opuci Austerlitz, wycofujc si w dolin Zotego Potoku, a nawet na jego prawy brzeg, na wzgrze Turas. Tu rozoyy si biwakiem dywizje SaintHilarea, Vandammea i Legranda. Ugrupowanie, jakie przyjli Francuzi, zwaszcza za 4 Korpus i dywizja dragonw, stwarzao wraenie, e nie chodzi o przygotowania do bitwy, ale o koncentracj przed generalnym odwrotem na dziesitki, a moe nawet setki kilometrw. Napoleon nie tylko pozostawi bez walki przeciwnikowi rozlege paskowzgrze Prace, ale rwnie wiele tzw. cianin, a wic wskich przej, przez co jakby utrudnia wasnej kawalerii rozwinicie si na przedpolu na wypadek ataku. Skoro wic Francuzi zrezygnowali tak atwo z korzystnych pozycji, skoro skupili si w pobliu drogi z Wischau do Brna, nie zabezpieczajc swego prawego skrzyda - co byo na dobr spraw karygodnym bdem, gdyby Napoleon zamierza wydawa bitw naleao przypuszcza, e nie ma mowy o przygotowaniach do walki i

najprawdopodobniej Wielka Armia wycofa si wnet na zachd lub na poudnie. Tego samego dnia (29 listopada) doszo do spotkania Napoleona z adiutantem cara, ksiciem Dogorukim, na francuskich forpocztach. Cesarz odegra - zreszt znakomicie - sw rol, starajc si przekona ksicia, e boi si walki i gotw jest uczyni bardzo wiele, niemal wszystko, byle tylko doszo do zawarcia pokoju. Po pierwsze - co ju miao wiadczy o gbokim niepokoju - Napoleon nie przyj ksicia Dogorukiego w swojej kwaterze, ale wyjecha na forpoczty, tak jakby nie mg doczeka si carskiego wysannika i jakby najszybciej chcia si z nim rozmwi. Po drugie - na co Dogoruki zwrci natychmiast uwag i potem zda z tego relacj Aleksandrowi - pojawi si ubrany niechlujnie, w wymitym mundurze, co przy jego maym wzrocie odbierao mu wszelkie dostojestwo. Ksi, ktry nigdy przedtem nie widzia cesarza Francuzw, odnis wraenie, e ma przed sob jakiego parweniusza i e w adnym wypadku nie jest to ani wielki wdz, ani tym bardziej wielki monarcha. Po trzecie - Napoleon przez cay czas rozmowy stara si by niemal pokorny, z uwag sucha tego, co wyniosym tonem mwi ksi Dogoruki. W pewnym momencie dostrzeg, e kozacy, stanowicy eskort carskiego adiutanta, zaczynaj obchodzi ich z prawa i z lewa, jakby pragnli odci cesarzowi drog odwrotu. Zaniepokojony - prawdziwie czy te udanie - zwrci na to uwag ksiciu. Ten pyszakowato odpowiedzia, e rczy za kozakw. Niemniej jednak Napoleon wyda rozkaz pk. Exelmanowi, aby z kilku onierzami stara si trzyma ich na bezpieczn odlego. Nie ulega wtpliwoci, e Dogoruki musia odnie wraenie, i Napoleon jest po prostu tchrzem. Rozmowa toczya si w cztery oczy i ani Napoleon, ani Dogoruki nie pozostawili na ten temat pisemnej relacji. Znamy jedynie wersj, jak - ze strony francuskiej - przekazali obecni przy tym spotkaniu, ale nie syszcy rozmowy, gen. Savary i oficer ordynansowy gwnej kwatery Philippe de Segur. Znamy take wersj, jak przekaza Dogoruki oficerom carskiej kwatery gwnej, a ktr potem rozpowszechni rosyjski historyk tej kampanii Michajowski-Danilewski. Rozmowa miaa doniose znaczenie, bo dotyczya samej istoty tej wojny, jej celw, co cile czyo si z moliwoci porozumienia midzy Francj a Rosj. Wedug wersji francuskiej Dogoruki domaga si od Napoleona, aby nie tylko wycofa si z terytorium austriackiego, ale take odda wszystkie zdobycze, jakie osigna Francja po roku 1792 - w tym Belgi i prawy brzeg Renu. Wersja ta, rozpowszechniona wkrtce przez parysk pras i podjta przez francuskich historykw, miaa zrzuci ca odpowiedzialno za to, e doszo do bitwy, na Rosj, ktra - jak twierdzi Napoleon stawiaa warunki niemoliwe do przyjcia. Tym samym urasta on do rangi obrocy narodowych interesw i zaangaowanie si tak daleko od granic pastwa byo usprawiedliwione obron tych pozycji, jakie Francja wywalczya w poprzednich wojnach i ktre powszechnie uwaano za

niezbdne dla jej bezpieczestwa. Wedug wersji rosyjskiej uksztatowanej take na potrzeby propagandowe - ksi Dogoruki mia postpowa grzecznie i taktownie, motywowa przystpienie Aleksandra do wojny jedynie chci zapewnienia wolnoci Europie. Napoleon natomiast - wedug tej wersji - pragn, by Francja zdominowaa kontynent i okaza si tak nieprzejednany, e wszelkie porozumienie okazao si niemoliwe. Wedug wersji rosyjskiej cesarz Francuzw mia te zaproponowa carskiemu wysannikowi, aby Francja i Rosja dokonay podziau Europy na dwie strefy wpyww. Ksi z oburzeniem mia t propozycj odrzuci jako niegodn cara, mylcego wycznie o wolnoci i szczliwoci narodw. Wydaje si, e obie wersje nie s zbyt rzetelne, cho francuska jest mimo wszystko blisza prawdy. Znajc charakter Dogorukiego wypowiada si na ten temat wielu pamitnikarzy, midzy innymi ksi Adam Czartoryski - mona przypuszcza z du doz prawdopodobiestwa, e rzeczywicie okaza si on pyszakiem i traktowa z gry Napoleona. Taka postawa carskiego adiutanta odpowiadaa zreszt w peni cesarzowi Francuzw. Nie liczy on wcale, i moe doj do porozumienia z Rosj bez generalnej batalii, a zreszt taka bitwa, ktra przyniosaby rozgromienie przeciwnika, znacznie bardziej odpowiadaa mu ni pokojowy kompromis, w ktrym zdobycze terytorialne nie mogy by due. Wedug francuskich relacji rozmowa na trakcie oomunieckim trwaa zaledwie kwadrans i zakoczya si gwatown replik Napoleona. Cesarz z oburzeniem owiadczy, e danie ewakuacji Belgii jest nie do przyjcia i nawet gdyby nieprzyjaciel sta ju na szczycie gry Montmartre pod Paryem, to Francja te nie zoy broni. Wedug relacji rosyjskich rozmowa trwaa co najmniej godzin, co miao by dowodem, i ksi Dogoruki stara si na wszelkie sposoby nakoni Napoleona do umiarkowania, ale prby te zakoczyy si niepowodzeniem. Nie jest zreszt wykluczone, e Napoleon nie mogc ju cierpie pyszakowatoci ksicia Dogorukiego - ktry ani razu nie uy wobec niego tytuu sire, wic ostentacyjnie dawa do zrozumienia, e Rosja nie uznaje jego cesarskiego tytuu - po prostu straci panowanie nad sob i gwatownie zareplikowa syszc danie ewakuacji Belgii. W kadym razie naoczni wiadkowie tej sceny pisz, e Napoleon wracajc ku przednim straom bi ziemi pejczem, co byo u niego oznak najwyszej wciekoci. Kiedy mija karabiniera z 17 puku piechoty lekkiej, stojcego na warcie na skraju drogi, zatrzyma si przed nim i rzek: - Te ajdaki s przekonane, e damy si im pokn bez oporu! - Oj! Oj! Jeszcze czego! Staniemy im koci w gardle! - odpowiedzia ze spokojem stary wiarus, ktry widzia ju niejedn batali. 30 listopada sprzymierzeni posunli si kilka kilometrw na zachd w kierunku Brna, a take na poudnie, ku Austerlitz. Car Aleksander by ju zdecydowany wyda batali. By przekonany, e wszystko przemawia za tym, by wanie teraz zgnie Napoleona, zanim ten rozpocznie popieszny odwrt. Relacja Dogorukiego ze spotkania z Bonapartem przekonaa go, e Francuzi boj si tej rozstrzygajcej bitwy.

Rosjanie i Austriacy doszli wprawdzie do Austerlitz, ale nie zajli jeszcze paskowzgrza Prace. Napoleon mg wic w eskorcie strzelcw konnych gwardii, dowodzonych przez kpt. Daumesnila, przeprowadzi kilkugodzinny rekonesans wanie na tym paskowzgrzu, raz jeszcze zapoznajc si z terenem niedalekiej ju batalii. Cesarz wiedzia, e dojdzie do bitwy, e przeciwnik pragnie jej z caego serca, e jest pewien wygranej. Napoleon mg jeszcze skierowa 4 Korpus Soulta z powrotem na paskowzgrze Prace i na tak dogodnych pozycjach oczekiwa starcia. Taka koncepcja zawieraa jednak due niedogodnoci. Do bitwy doszoby ju nazajutrz, a wic 1 grudnia, a to grozio, e Francuzi nie zd skoncentrowa wszystkich swych si. Wprawdzie ju 30 listopada wieczorem czowka 1 Korpusu Bernadottea dotara do Brna, ale 3 Korpus Davouta by jeszcze bardzo daleko i nie byo mowy, aby przyby wczeniej ni w nocy z 1 na 2 grudnia. Co wicej, gdyby Francuzi zajli pozycje na paskowzgrzu, to tym samym skoniliby nieprzyjaciela do podjcia frontalnego ataku. W takiej walce szans na zwycistwo byyby raczej po stronie sprzymierzonych, ktrzy mieli liczniejsz armi i wicej dzia. Napoleon chcia natomiast doprowadzi do tego, aby przeciwnik rozdzieli swe siy, aby Bagration pozosta na szosie oomunieckiej, a jednoczenie, aby reszta wojsk rosyjsko-austriackich uderzya na prawe skrzydo Francuzw. Batalia w takim ukadzie znacznie zwikszaa szans Napoleona, a gdyby rzeczywicie udao mu si odnie zwycistwo, to miao ono znamiona pewnej niezwykoci, pewnego majstersztyku i wiadczyoby o talencie Bonapartego. Dlatego 30 listopada Napoleon nie zmieni rozmieszczenia swych wojsk poza drobnymi przesuniciami niektrych dywizji o kilkaset metrw. Przyby do 17 puku piechoty lekkiej, stojcego pod wzgrzem Santon, i w pomiennym przemwieniu wezwa onierzy, aby raczej dali si wybi do ostatniego, ni oddali sw pozycj, ktra bdzie mie kluczowe znaczenie. Zaraz te piechurzy zabrali si do fortyfikowania wzgrza. Z pomoc saperw usypano na szczycie bateri dla kilkunastu dzia i wykonano prace ziemne na wschodnim stoku, tak aby utrudni Rosjanom wspinanie si na szczyt. 1 grudnia kawaleria francuska prowadzia intensywne dziaania rekonesansowe zarwno na drodze z Brna do Oomuca, jak i na paskowzgrzu Prace. Chodzio o to, by jak najwczeniej stwierdzi ruch wojsk nieprzyjaciela, wiadczcy o zajmowaniu pozycji wyjciowych do generalnego ataku, a take rozpozna jego kierunek. Na razie Napoleon by przekonany, e przeciwnik zajmie paskowzgrze Prace, by nastpnie zej jego zachodnim skonem i zaatakowa prawe skrzydo Wielkiej Armii pod Kobylnicami. Szczeglnie aktywna bya brygada lekkiej jazdy gen. Margarona - 11 i 26 puki strzelcw konnych. 300 jej onierzy dotaro a do osady May Hostieradek na poudniowym skonie paskowzgrza Prace. Pnym popoudniem stwierdzono std przesunicia wojsk rosyjskich i austriackich, ktre zdaway si wiadczy, e nieprzyjaciel zamierza wykona szerokie obejcie Francuzw od poudnia. Sdzono, e sprzymierzeni przesuwaj si ku poudniowi przez osad Ujezd, by nastpnie obej stawy Zaczan i

skrci potem na zachd, ku drodze z Brna do Wiednia. Zapewne dlatego Napoleon posa rozkaz gen. Friantowi, dowdcy czoowej dywizji z korpusu Davouta, aby zatrzyma si w Rajhradzie i tam by przygotowany na powstrzymanie nieprzyjaciela. Cay ten ruch wojsk rosyjsko-austriackich mgby odbywa si drogami biegncymi na wschd od paskowzgrza Prace. Gdyby nieprzyjaciel wybra rzeczywicie ten wariant, to - po pierwsze - jego przemarsz byby niewidoczny dla Francuzw i - po drugie - Napoleon nie mgby zaatakowa przesuwajcych si kolumn, bo znajdowaby si od nich za daleko. Tymczasem jednak sprzymierzeni zajli 1 grudnia pnym popoudniem paskowzgrze Prace i na jego szczycie, a take obu skonach - wschodnim i zachodnim - rozoyli si biwakiem. W ten sposb ich pniejsze ruchy nie mogy by dla Napoleona tajemnic, bo na takiej wyniosoci Rosjanie i Austriacy byli widoczni jak na doni. Ten kardynalny bd mia ju wkrtce okaza si dla sprzymierzonych fatalny w skutkach.

BITWA TRZECH CESARZY

DZIAANIA WSTPNE Potyczka pod Telnicami. Wieczorem 1 grudnia brygada lekkiej jazdy gen. Margarona (8 puk huzarw, 11 i 26 puki strzelcw konnych) wspierana przez 300 strzelcw Padu zaja wioski Telnice i Sokolnice. Leay one nad brzegiem Zotego Potoku: Telnice po stronie wschodniej, Sokolnice - zachodniej. Brygada ju w dniach poprzednich dziaaa na wschodnim brzegu rzeki i obsadzaa przez pewien czas paskowzgrze Prace. Jej onierze orientowali si wic do dobrze, w ktrym miejscu mona przeprawi si przez Zoty Potok. Wszystkie te punkty - kilka botnistych brodw - zostay teraz obsadzone przez wzmocnione placwki. Wie Sokolnice skadaa si z dwu ulic w ksztacie litery T. W jej pnocnej czci znajdowa si paac otoczony parkiem, a take baanciarnia - teren zamknity murem o bokach 300 i 600 metrw. Bya to dogodna pozycja obronna, tym bardziej e gdyby nieprzyjaciel zechcia przedostawa si tu ze wschodniego brzegu rzeki, musia nie tylko pokona botnisty Zoty Potok, ale jeszcze wspi si na jego dosy wysoki brzeg zachodni. Francuzi mogli broni si w zabudowaniach Sokolnic - wzdu gwnej ulicy. Wikszo brygady - midzy innymi 11 puk strzelcw konnych - znalaza si jednak pod paacem w Sokolnicach, traktujc go jako umocniony punkt obrony. Cay teren paacowy by przecie otoczony wysokim murem i nieprzyjaciel musia najpierw sforsowa bram, eby dosta si do rodka. Francuscy kawalerzyci stanli w pogotowiu pod sam cian paacu, od strony zachodniej, tak e nie mogli by widoczni z paskowzgrza Prace. Obowizywa rozkaz absolutnej ciszy, nie wolno byo pali ognisk. onierze byli zzibnici i godni. Poowa koni miaa by osiodana, nie byo mowy o nie czy wypoczynku. Brygada Margarona tak doskonale przyczaia si w ciemnociach, e Austriakom wydawao si, i nikt nie broni przeprawy przez Zoty Potok. Dowodzcy austriack awangard gen. Kienmayer posa wic okoo pnocy silny oddzia szwoleerw z puku OReilly z zadaniem zajcia Telnic i Sokolnic. Miao to uatwi nastpnego dnia rano przepraw wojsk sprzymierzonych na zachodni brzeg Zotego Potoku. W Telnicach stali strzelcy Padu, czyli woska piechota lekka. Odparli oni pierwszy atak szwoleerw, zreszt cakowicie zaskoczonych obecnoci Francuzw. Na odgos walki dowdca 3 Dywizji w korpusie Soulta gen. Legrand posa do Telnic I batalion 3 puku piechoty liniowej. Batalion ten

dotar do Telnic wkrtce po pnocy i zabezpieczy wiosk przed dalszymi prbami jej opanowania przez austriack jazd. Francuzi zajli stanowiska nie tylko wzdu chaup - Telnice to duga ulicwka - ale rwnie wysunli si na przedpole, w kierunku wschodnim, a pod dosy stromy nasyp ziemny, wzdu ktrego biega polna droga. Austriacka jazda miaa spore kopoty z pokonaniem tego nasypu. W ciemnociach nie byo mowy o szarowaniu penym kusem. Konie mona byo w najlepszym wypadku ostronie sprowadzi za uzd z owej stromizny i dopiero wwczas naciera. Poniewa jednak okoo godziny 2 - ju 2 grudnia - Kienmayer rzuci na Telnice kolejny oddzia kawalerii, Legrand posa tam II i III bataliony 3 puku liniowego. W ten sposb w Telnicach znalazo si 1600 francuskich piechurw, a w Sokolnicach 300 piechurw i 500 kawalerzystw Margarona. Siy te zostay wzmocnione 6 lekkimi armatami polowymi. Napoleon, powrciwszy przed pnoc do swego biwaku na wzgrzu Zuran, pooy si spa w szaasie z desek, jaki sklecili mu naprdce saperzy gwardii. Warunki takiego biwakowania byy cikie, temperatura spada noc do minus piciu stopni. Nie byo wprawdzie niegu, ale wia za to przejmujcy do szpiku koci wiatr. W pobliu szaasu rozniecono ognisko, przy ktrym grzali si dyurni adiutanci. Nieco dalej podobne ogniska rozoyli onierze pukw gwardyjskich oraz korpusw Soulta i Bernadottea. Cesarz rozkaza, aby obudzono go skoro tylko wydarzy si co wanego. Kiedy wic po pnocy rozlegy si strzay gdzie od poudniowej strony, Berthier zdecydowa si powiadomi o tym Napoleona. Cesarz posa natychmiast kolejno dwu oficerw, aby zorientowali si na miejscu, o co chodzi. Niecierpliwy, e nie wracaj, wysa p godziny pniej gen. Savaryego, nakazujc mu, by dotar do gen. Legranda i dowiedzia si dokadnie, w ktrym miejscu doszo do potyczki z nieprzyjacielem. Informacje musiay by precyzyjne, bo wanie one pozwalay przewidzie, gdzie nastpi - ju za kilka godzin - gwne uderzenie przeciwnika. Napoleon nie mia wtpliwoci, e jest to prba nieprzyjaciela przedostania si na zachodni brzeg Zotego Potoku i zajcia przepraw przez t rzek. Mga utrzymywaa si tak gsta, e nie byo wida dalej ni na 10 metrw. Savary - aby nie zbdzi i nie wpa na posterunki nieprzyjacielskie - jecha wic konno wzdu linii wasnych placwek, nakadajc w ten sposb nieco drogi. Wnet jednak znalaz si na biwaku Legranda - dowdcy najdalej na poudnie wysunitej dywizji. Od niego dowiedzia si, e jazda austriacka zaatakowaa Telnice, ale zostaa ju odparta, a tamtejsze wasne placwki wzmocnione 3 pukiem liniowym. Savary w kwadrans pniej by z powrotem na wzgrzu Zuran i zda relacj cesarzowi. Potwierdzi jego przypuszczenia, e Austriacy chc opanowa przeprawy przez Zoty Potok po to, by wykorzysta je za kilka godzin. Wiadomo miaa kapitalne znaczenie dla Napoleona. Dowodzia, e jego plan rozegrania batalii nie odpowiada nowej sytuacji.

 Zmiana francuskiego ugrupowania. O godzinie 3.00 Napoleon po duszej chwili zastanowienia, po wymianie uwag z Soultem i oficerami sztabu zasiada do dyktowania sekretarzom rozkazw. Trzeba absolutnie zmieni plan batalii, trzeba wykorzysta niebywa szans, bo wiadomo ju teraz, na kilka godzin przed walk, co zrobi przeciwnik. Napoleon orientuje si wic, e nieprzyjaciel bdzie prbowa obej jego prawe skrzydo szerokim ukiem przez Telnice i Sokolnice, przerzucajc tam spor cz swoich si z paskowzgrza Prace i spod Starych Vinohradw. Dochodzi do wniosku, e w ten sposb przeciwnik popeni kardynalny bd dzielc swe wojska na dwie czci. Jedna pozostanie na szosie oomunieckiej na wprost Santonu. Druga bdzie prbowaa obej Francuzw od poudnia. Cesarz chce wobec tego wprowadzi wasne wojska midzy te dwa nieprzyjacielskie ugrupowania i rozdzieliwszy je, uniemoliwi im tym samym wspieranie si w walce. Mona to zrobi tylko w jeden sposb opanowujc paskowzgrze Prace. Utrzymanie jego pozwoli na przecicie w poowie wrogiej formacji. W dalszej fazie bitwy mona bdzie zepchn pnocne zgrupowanie przeciwnika ku Grom Morawskim, a poudniowe ku stawom Zaczan. Napoleonowi wydawao si, e w pnocnej czci paskowzgrza Prace nie byo nieprzyjacielskich ogni. Wysnu std wniosek - jak si pniej okazao bdny - e znajduj si tam jedynie niewielkie siy rosyjskie, a by moe nie ma ich wcale. Dlatego uzna, e nie trzeba pcha w t stron a dwu dywizji z korpusu Soulta - wystarczy tylko dywizja Vandammea, podczas gdy puki Saint-Hilairea mog uderzy bardziej na poudnie. W rezultacie tej bdnej oceny ju niedugo okae si, e francuskie uderzenie na paskowzgrze Prace nie ma dostatecznej siy i e trzeba bdzie kilkugodzinnej walki o utrzymanie tej pozycji. Cesarz po prostu nie zda sobie sprawy, e kiedy w ciemnociach nocy i mgle obserwowa paskowzgrze, jeden z pagrkw przesoni mu rosyjskie ognie biwakowe. Nowe dyspozycje Napoleona wydane midzy godzin 3.00 a 4.00 przedstawiay si nastpujco. Dywizja Saint-Hilairea zamiast uderza w drugim rzucie - za dywizj Vandammea - przez Jirzikowice, zaatakuje paskowzgrze Prace bardziej ku poudniowi, poprzez wiosk Puntowice. Cz dywizji Legranda zostaje przesunita take ku poudniowi. Brygada gen. Levasseura - 18 i 75 puki liniowe - zamiast obsadza Puntowice, przejdzie na pozycje obronne przed Kobylnicami. Reszta tej dywizji ladem 3 puku liniowego ma co prdzej popieszy do Telnic i Sokolnic. Trzeba stanowczo wesprze tamtejsz sab zaog, bo ju za kilka godzin zwali si na te wioski gwna sia uderzeniowa nieprzyjaciela. Dwie uwagi nasuwaj si przy tej okazji. Po pierwsze, Napoleon raz jeszcze udowodni, e nie uwaa nigdy swego planu batalii za ostateczny i zdolny by modyfikowa go zalenie od okolicznoci. W przeciwiestwie do niego szef sztabu sprzymierzonych, austriacki pukownik Weirother, nie odstpowa od raz przyjtych ustale i realizowa swj akademicki plan

tak, jakby Francuzi stali w miejscu, nie zmieniali swych zamiarw ani swych pozycji. Po drugie, wanie tego ranka 2 grudnia sztab Wielkiej Armii, a zwaszcza sekretarze i oficerowie ordynansowi raz jeszcze udowodnili sw najwysz sprawno. To wanie dziki nim cesarz mg tak krtko przed bitw zmieni plan walki i przesun znaczne masy wojska na nowe stanowiska. Specjalne zadania otrzyma teraz 3 Korpus Davouta. Niepena dywizja Legranda to za mao, aby skutecznie wesprze obrocw Telnic i Sokolnic oraz powstrzyma nacierajcych Rosjan i Austriakw. Dwaj oficerowie ordynansowi - jeden za drugim, wiozc dwa egzemplarze tego samego rozkazu - popieszyli okoo godziny 4 na szos wiedesk, by dopa jak najszybciej dowdc czoowej dywizji 3 Korpusu - gen. Frianta. Rozkaz dotar do niego ju o 4.30. Nakazywa on 3 Korpusowi, by w miasteczku Rajhrad zszed z szosy Wiede - Brno i skierowa si ukosem w prawo ku Telnicom i Sokolnicom. O godzinie 6.00 wysza z Rajhradu - jako pierwsza - brygada piechoty gen. Heudeleta, naleca do dywizji gen. Frianta. W skad tej brygady wchodzi 108 puk liniowy oraz kompanie woltyerskie 15 puku lekkiego. Reszta 15 puku pozostaa daleko w tyle, nie mogc nady za czowk dywizji. Wraz z Heudeletem maszerowa jednak 1 puk dragonw z dywizji gen. Bourciera. Brygada zostaa te wzmocniona dwiema armatami polowymi. P godziny pniej wysza z Rajhradu reszta dywizji piechoty Frianta i reszta dywizji dragonw Bourciera. Okoo godziny 5 Wielka Armia bya ju na nogach. W ciemnociach nocy - przecie to pocztek grudnia - puki i dywizje zaczy odchodzi spod wzgrza Zuran ku pozycjom wskazanym im przez cesarza. Obowizywa wci surowy rozkaz zachowania ciszy i nieujawniania swej obecnoci. Ju poprzedniego dnia odesano na tyy wszystkie wozy taborowe, pozostawiajc przy dywizjach tylko ambulanse sanitarne. Nie wolno byo pali ognisk, bo wskazayby nieprzyjacielowi, gdzie znajduj si Francuzi. Jak ju bya mowa, Napoleon przez ostatnie kilka dni stara si stworzy wraenie, e jego wojska s nieliczne i zajmuj tylko niewielk przestrze midzy wzgrzami Santon a Zuran, w pobliu drogi oomunieckiej. Teraz wic poszczeglne dywizje szy na wyznaczone im stanowiska w cinionych kolumnach i zaraz po dotarciu na pozycje wyjciowe do ataku staray si ukry w wwozach bd za skonami wzgrz. Na szczcie dla Francuzw panowaa gsta mga, ktra - jak to stwierdzono ju w dniach poprzednich - powinna jeszcze utrzyma si przez kilka godzin w owych wwozach i rozpadlinach. Ta wanie mga, zakaz palenia ogni i cisza, w jakiej zdoano przesun wojska na pozycje wyjciowe, pozwalay cesarzowi w peni wykorzysta czynnik zaskoczenia. O godzinie 7.00 - na rozkaz Napoleona - na wzgrzu Zuran stawili si dowdcy korpusw. Relacje naocznych wiadkw rni si tu troch. Niektrzy twierdz, e cesarz przyjmowa ich wszystkich razem, inni natomiast, e z kadym rozmawia oddzielnie, zalenie od tego, kiedy zjawi si na jego biwaku. Istotne jest to, e owa odprawa pozwolia Napoleonowi zapozna marszakw z generalnym planem batalii, jak

zamierza rozegra ju w najbliszych godzinach. Zakada on - opierajc si na informacjach od Legranda - e nieprzyjaciel bdzie prbowa obej prawe skrzydo Wielkiej Armii. Kiedy ju Rosjanie i Austriacy mocno zaangauj si w tym kierunku, centrum wojsk francuskich wykona uderzenie na paskowzgrze Prace, aby w ten sposb przepoowi ugrupowanie przeciwnika. Kady z marszakw otrzyma wic odpowiednie rozkazy w tym wzgldzie. Lannes mia sta ze swym korpusem na szosie oomunieckiej i zwiza prawe skrzydo nieprzyjaciela. Soult winien by wykona w odpowiednim momencie atak na paskowzgrze. Murat i Bernadotte, ktrych wojska stay na razie w drugiej linii, mieli wesprze go w razie potrzeby. Davout z korpusem dopiero nadcigajcym na pole bitwy winien by natomiast wesprze dywizj Legranda. Tu warto zwrci uwag, e ta krtka odprawa odbya si 2 grudnia rano, bezporednio przed bitw, a nie poprzedniego dnia wieczorem. Wskazuje to, e cesarz nie by pewien ruchw wojsk nieprzyjaciela i dosownie w ostatnim momencie zadecydowa, jak przyj koncepcj rozegrania batalii. Francuzi przed bitw 2 grudnia wczesnym rankiem - midzy godzin 5.00 a 7.00 - Wielka Armia zaja wyznaczone pozycje. Wojska francuskie skaday si z piciu czci, zreszt o nierwnej sile, przy czym rodek cikoci znajdowa si na lewym skrzydle i w centrum z wyranym osabieniem skrzyda prawego. Mwilimy ju, e celem Napoleona byo wcignicie nieprzyjaciela w puapk i skonienie go do uderzenia na prawe skrzydo wojsk francuskich - w kierunku drogi Brno-Wiede. Osabienie tego skrzyda byo wanie jednym z elementw puapki zastawionej na Rosjan i Austriakw. Skrajne lewe skrzydo ugrupowania Wielkiej Armii stanowia brygada lekkiej jazdy gen. Fauconneta, skadajca si z 1 i 13 pukw strzelcw konnych. Brygada ta, liczca cznie 580 onierzy, zaja pozycje na lewo od wzgrza Santon, w rejonie osady Posorice. Jej zadaniem byo niedopuszczenie Rosjan do obejcia lewego skrzyda francuskiego. Francuzi mogli tu wykorzysta dogodne dla nich warunki terenowe, bo na lewo od wzgrza Santon - w odlegoci kilku kilometrw - zaczynay si ju Gry Morawskie. Brygada Fauconneta wypeniaa wic luk midzy wzgrzem Santon a owymi grami. Mogoby wydawa si, e tych 580 onierzy nie jest w stanie powstrzyma wikszych si rosyjskich. Napoleon by jednak pewien, e nieprzyjaciel zaatakuje akurat z przeciwnego skrzyda, a wic, e brygada Fauconneta nie bdzie mie zbyt wiele roboty. Dalszy rozwj wydarze w peni potwierdzi to przypuszczenie. Drug cz ugrupowania Wielkiej Armii stanowio jej lewe skrzydo zoone z 5 Korpusu marszaka Lannesa. Korpus ten mia ju zupenie inny skad ni na pocztku kampanii. Obejmowa on teraz dywizje piechoty gen. Sucheta (poprzednio w 4 Korpusie Soulta) i gen. Caffarelliego (poprzednio nalec do 3 Korpusu Davouta i dowodzon do niedawna przez gen.

Bissona). Dywizja Sucheta stana na lewo od drogi Brno-Oomuniec, na wysokoci wzgrza Santon. Samo wzgrze zostao obsadzone przez 17 puk piechoty lekkiej, ktry wysun silne ubezpieczenie w kierunku nieprzyjaciela zajmujc osad Bosenice. Dywizja stana w dwu liniach: w pierwszej brygada gen. Valhuberta zoona z 40 i 34 pukw liniowych, a w drugiej brygada gen Claparedea, czyli 88 i 64 puki liniowe. Na prawo od drogi Brno - Oomuniec rozwina si w podobnym ugrupowaniu dywizja gen. Caffarelliego, sigajc a po osad Jirzikowice. W pierwszej linii brygada gen. Demonta, czyli 30 i 17 puki liniowe, oraz 13 puk lekki. W drugiej linii brygada gen. Epplera, czyli 61 i 51 puki liniowe. Trzeci cz ugrupowania Wielkiej Armii tworzyo centrum, rozcigajce si jednak w taki sposb, e zachodzio czciowo na lewe skrzydo. Centrum to tworzy 1 Korpus marszaka Bernadottea oraz kawaleria rezerwowa marszaka Murata. Kawaleria Murata to trzy dywizje: lekkiej jazdy gen. Kellermanna, dragonw gen. Beaumonta (poniewa chory pozostawa w Wiedniu, dowdztwo sprawowa gen. Boyer) i gen. Walthera, wreszcie cikiej jazdy gen. dHautpoula i gen. Nansoutyego. cznie - pi dywizji wszystkich rodzajw jazdy. Dywizja lekkiej jazdy Kellermanna skadaa si z brygad gen. Treilharda (9 i 10 puki huzarw) oraz gen. Milhauda (16 i 21 puki strzelcw konnych). Obie stany w kolumnach szwadronowych u stp wzgrza Santon, w bezporednim ssiedztwie drogi Brno-Oomuniec, wysuwajc si nieco przed piechot. O ile do niedawna dywizja Kellermanna przydzielana bya do korpusu Bernadottea, to na kilka godzin przed bitw Napoleon zadecydowa, e bdzie wspiera korpus Lannesa. Przed piechot 5 Korpusu Lannesa - na prawo od drogi - znalazy si take dwie dalsze brygady lekkiej jazdy: gen. Picarda (4 i 2 puki huzarw) oraz gen. van Mariziego (5 strzelcw konnych i 5 huzarw). Obok 5 Korpusu - osonite dywizj Kellermanna - stany natomiast w kolumnach szwadronowych dwie dywizje dragonw. Na lewym skrzydle brygady gen. Rogera (3, 6 i 10 puki dragonw) oraz gen. Boussarda (11, 13 i 22 dragonw) tworzce dywizj gen. Walthera. Na prawym skrzydle natomiast brygady gen. Boyera (5, 8 i 9 puki dragonw) oraz gen. Scalforta (12 i 16 dragonw) stanowice dywizj gen. Beaumonta. Ta ostatnia dywizja znalaza si ju naprzeciw Jirzikowic. Cika jazda generaw dHautpoula i Nansoutyego pozostawiona zostaa w tyle, w drugiej linii. DHautpoul stan za dywizj piechoty Sucheta, a Nonsouty za dywizj piechoty Caffarelliego. Centrum to take 1 Korpus marszaka Bernadottea skadajcy si z dywizji piechoty gen. Rivauda i gen. Droueta. Obie te dywizje zajy stanowiska na prawo od drogi Brno-Oomuniec w rejonie wzgrza Zuran, na ktrym znajdowa si Napoleon. Tak wic tworzyy one ju trzeci lini w ugrupowaniu wojsk francuskich - po lekkiej jedzie Kellermanna i dragonach Beaumonta i Walthera. Obie dywizje piechoty stany w kolumnach batalionowych. Na lewym skrzydle dywizja Rivauda, czyli

brygady gen. Dumoulina (8 i 45 puki liniowe) oraz gen. Pacthoda (jeden tylko 54 puk liniowy). Na prawym skrzydle natomiast brygady gen. Werle (27 puk lekki i 94 puk liniowy) oraz gen. Frere (jeden tylko 95 puk liniowy). Jak z tego wida, 1 Korpus by bardzo osabiony i w rzeczywistoci mia si zaledwie dywizji. Czwarta cz ugrupowania Wielkiej Armii to jej prawe skrzydo rozcignite od wioski Jirzikowice a po Telnice, a wic obejmujce dwie trzecie caoci frontu, jaki wojska napoleoskie zamierzay przeciwstawi Rosjanom i Austriakom. To prawe skrzydo tworzy przede wszystkim 4 Korpus marszaka Soulta, podzielony jednak na dwa zgrupowania. Lewe zgrupowanie stanowiy dywizje piechoty gen. Vandammea naprzeciw Jirzikowic - i gen. Saint-Hilairea - naprzeciw Puntowic. Zgrupowanie to swoim lewym skrzydem przylegao do centrum Wielkiej Armii, czyli do 1 Korpusu Bernadottea i kawalerii rezerwowej Murata. Miao ono - w myl zaoe Napoleona - sta si gwn si uderzeniow wojsk francuskich, przynajmniej w pierwszej fazie batalii. Prawe zgrupowanie 4 Korpusu tworzya dywizja piechoty gen. Legranda, ktra zostaa przesunita wyranie na poudnie i obsadzia wioski Telnice i Sokolnice nad Zotym Potokiem. Zadanie jej polegao na stawianiu oporu wojskom rosyjskim i austriackim, kiedy te bd staray si obej Wielk Armi od poudnia, wanie przez Telnice i Sokolnice. Dywizja Legranda zostaa wzmocniona brygad lekkiej jazdy gen. Margarona. Do prawego skrzyda naley te zaliczy kawaleri gwardii dowodzon przez marszaka Bessiresa. Napoleon trzyma j w rezerwie, w pobliu wzgrza Zuran, na ktrym sam mia stanowisko. Dwa puki, ktrymi dowodzi Bessires - grenadierzy i strzelcy konni gwardii - znalazy si wic z tyu, za piechot Vandammea i Saint-Hilairea. I wreszcie ostatnia cz ugrupowania Wielkiej Armii - flankierzy prawego skrzyda. Rol t mia odegra 3 Korpus marszaka Davouta popiesznie cignity spod Wiednia. Korpus tylko czciowo mg wczy si do walki ze wzgldu na znaczne oddalenie od pola rozpoczynajcej si batalii. Na czas zdyy tylko dywizja piechoty gen. Frianta i dywizja dragonw gen. Bourciera. Wedug pierwotnego zaoenia miay one spod Wiednia przyby do miasteczka Rajhrad, lecego na drodze do Brna. Ju w marszu otrzymay rozkaz skrcenia ukosem na prawo i wsparcia dywizji gen. Legranda, na ktr runy masy wojsk rosyjskich i austriackich. Warto jeszcze przypatrzy si, jak liczne byy poszczeglne czci ugrupowania Wielkiej Armii. Mwilimy ju, e flankierzy lewego skrzyda - 580 strzelcw konnych - odgrywali tylko rol osonow na lewo od wzgrza Santon. Lewe skrzydo, ktre zajmowao pozycje po obu stronach szosy Brno-Oomuniec i tworzy je 5 Korpus marszaka Lannesa, liczyo 14.760 onierzy. Jego zadaniem byo przeciwstawienie si silnej awangardzie rosyjskiej Bagrationa i dziaanie przede wszystkim po osi owej szosy; Centrum to 1 Korpus marszaka Barnadottea majcy 11.281 onierzy oraz kawaleria rezerwowa Murata obliczona na 8.186 szabel. cznie wic

ta cz Wielkiej Armii skadaa si z 19.467 ludzi. Prawe skrzydo, czyli 4 Korpus marszaka Soulta i kawaleria gwardii marszaka Bessiresa, liczyo 25.303 onierzy. Wreszcie flankierzy prawego skrzyda, czyli cz 3 Korpusu marszaka Davouta, to 9.335 ludzi. Z zestawienia tego wida, e gwne siy Wielkiej Armii rozmieszczone zostay w centrum jej ugrupowania. Std miay wyj decydujce uderzenia przeciwko Rosjanom i Austriakom, podczas gdy zadaniem lewego skrzyda i flankierw prawego byo powstrzymanie skrzyde nieprzyjacielskich, zwizanie ich walk, tak aby nie mogy popieszy z pomoc wasnemu centrum. Sprzymierzeni przed bitw 1 grudnia wieczorem wojska sprzymierzonych przesuny si na paskowzgrze Prace, zamierzajc spdzi tam noc przed bitw i zaj pozycje wyjciowe do ataku. Awangarda pod rozkazami austriackiego generaa Kienmayera, zoona gwnie z kawalerii, rozoya si na poudniowych skonach paskowzgrza, na zachd od wioski Ujezd. Cz jej nawizaa ju kontakt bojowy z oddziaami 4 Korpusu Soulta, prbujc opanowa brody w Telnicach i Sokolnicach. 1 kolumna sprzymierzonych - byy to puki rosyjskie pod dowdztwem gen. Dochturowa - stana obozem na poudniowo-wschodnim skonie paskowzgrza Prace. Nie bya ona widoczna od strony Francuzw, bo jej ognie biwakowe przesaniao to wzniesienie. 2 kolumna - take rosyjska - pod rozkazami gen. Langerona, stana na szczycie paskowzgrza i to wanie jej ogniska mogli obserwowa onierze Margarona czuwajcy pod Sokolnicami. 3 kolumna - rwnie rosyjska - dowodzona przez gen. Przybyszewskiego, zaja centrum paskowzgrza Prace. Na pnoc od niej - take na wzniesieniu - stana 4 kolumna rosyjska gen. Mioradowicza. 5 kolumna, dowodzona przez ksicia Lichtensteina i zoona z pukw jazdy, znalaza si na pnoc od paskowzgrza Prace, w pobliu szosy oomunieckiej. W wiosce Krzenowice, na wschodnim skonie wzgrza, rozoya si gwardia rosyjska. Tu rwnie spdzili noc car Aleksander i cesarz Franciszek. Na szosie oomunieckiej pozostaa natomiast rosyjska awangarda pod dowdztwem Bagrationa. Okoo godziny 23 dowdcy kolumn otrzymali rozkaz stawienia si w Krzenowicach, gdzie zwoano narad, na ktrej Weirother mia przedstawi swj plan ataku w dniu nastpnym. Narada odbywaa si w chacie, w ktrej zatrzyma si Kutuzow. Popijajc herbat czekano na Bagrationa. Wreszcie pojawi si jego adiutant raportujc, e dowdca rosyjskiej awangardy nie przyjedzie, gdy ma za daleko, a poza tym zajty jest rozmieszczaniem wojsk na szosie oomunieckiej. Narada zacza si o godzinie 1.00 - ju 2 grudnia - w obecnoci cara

Aleksandra i cesarza Franciszka. Kutuzow siedzia w wygodnym fotelu, w rozpitym paszczu, z zamknitymi oczyma, tak e nie bardzo byo wiadomo - pi czy ledzi to, co mwi Weirother. Austriacki pukownik proponowa obejcie prawego skrzyda wojsk francuskich pomidzy wioskami Telnice a Sokolnice po to, by mona byo zaatakowa je od poudnia i po przeamaniu oporu ciga a do Brna. Wedug tego planu awangarda Kienmayera powinna oczyci przedpole midzy zachodnim stokiem paskowzgrza Prace a Zotym Potokiem, nastpnie opanowa przeprawy na tej rzece i ustpi miejsca kolumnom piechoty. Najwczeniej miaa atakowa 1 kolumna Dochturowa, prbujc przeprawi si przez Zoty Potok w Telnicach. Kiedy ju tego dokona, ma po przejciu na zachodni brzeg - zatrzyma si, zwrci frontem ku pnocy i czeka, a wykonaj swe zadania nastpne kolumny. 2 kolumna Langerona powinna przej Zoty Potok midzy Telnicami a Sokolnicami, czyli o kilkaset metrw bardziej na poudnie. Po przeprawie przez rzek i posuniciu si kilkaset metrw ku zachodowi miaa zwrci si na pnoc i wyrwna front z 1 kolumn. Obie miay czeka, a wykona swe zadanie 3 kolumna Przybyszewskiego. Kolumna ta - wedug Weirothera - uderzaaby na wiosk Sokolnice w rejonie tamtejszego paacu, a wic najdalej na poudnie ze wszystkich wojsk sprzymierzonych. Po przejciu na zachodni brzeg Zotego Potoku winna bya posun si okoo dwu kilometrw na zachd, nastpnie zwrci si na pnoc i wyrwna front z 2 i 1 kolumnami. Dopiero wwczas wszystkie trzy kolumny miay uderzy ku pnocy na wojska francuskie midzy Puntowicami a wzgrzem Turas. Kawaleria Kienmayera stanowia oson lewego skrzyda tej nacierajcej masy wojsk rosyjskoaustriackich. W tym samym czasie awangarda Bagrationa zwie siy francuskie w rejonie wzgrza Santon. Kawaleria Lichtensteina i gwardia rosyjska - uyte jako rezerwa - bd rzucone do walki wwczas, gdy trzy pierwsze kolumny rozbij ju Francuzw. Dziaania rozpoczn si o godzinie 7. 00, ale sama walka zostanie podjta nieco pniej. Weirother mwi ze swad, tryskaa ze energia i optymizm, wida byo, e czuje si gwn postaci, e to szczeglnie wany moment w jego yciu. Tumaczy na wielkiej mapie okolic Brna - tak jak to czyni si w akademii wojskowej - co powinien zrobi kady z dowdcw kolumn. Najwidoczniej oczekiwa wyrazw uznania dla wasnych pomysw. Langeron - francuski emigrant w rosyjskiej subie, zreszt doskonay wojskowy - zapyta z odcieniem sceptycyzmu, czy rzeczywicie wszystko bdzie przebiega dokadnie tak, jak to nam wyoy pan pukownik. Weirother - pewien poparcia ze strony cara - odpowiedzia mu wyniole, e nie ma adnych powodw, by sdzi, e plan ten zawiedzie w czymkolwiek. Tylko Kutuzow zaprotestowa i zgosi powane zastrzeenia. Jego zdaniem, pozycja na paskowzgrzu Prace, ktr teraz zajmowali Rosjanie i Austriacy, miaa wybitnie obronny charakter. Jak zawsze ostrony, przestrzega przed opuszczaniem tego paskowzgrza, a wic przed rezygnacj z przewagi, jak nad Francuzami daje im teren. Uwaa, e

lepiej bdzie poczeka, a Napoleon przejdzie do ataku i sprbuje zdoby w niedogodnej dla siebie sytuacji - Prace. Weirother odrzek na to, e Napoleon gdyby chcia, to dawno zaatakowaby sprzymierzonych, a wic jego bierno dowodzi, e najwidoczniej boi si. Zreszt - uspokaja zgromadzonych - Francuzi maj nie wicej ni 40 tysicy onierzy. Wedug jego zapewnie zwycistwo jest niewtpliwe, a to z racji liczebnej przewagi sprzymierzonych i - tu nie by zbyt skromny - doskonaego planu dziaania. Kutuzow nie da si przekona, ale musia ustpi, bowiem zarwno car Aleksander, jak i cesarz Franciszek przyznali racj Weirotherowi. Narada zakoczya si okoo godziny 3. Dyspozycje Weirothera trzeba byo teraz przetumaczy z niemieckiego na rosyjski. Zajmowa si tym ppk Toll, ktry zdoa zakoczy sw prac dopiero okoo godziny 7. Zaledwie o 8.00 dowdcy kolumn otrzymali te dyspozycje, kiedy wikszo z nich zwina ju obozowiska i zacza maszerowa na pozycje wyjciowe. Ci dowdcy kolumn opierali si wic na wasnych notatkach, na tym, co sami usyszeli od Weirothera. Std pierwsze - bardzo powane komplikacje. Ksi Lichtenstein - nie wiedzie dlaczego - wyobrazi sobie, e jego kawaleria powinna zaj stanowiska na poudniowych skonach paskowzgrza Prace, podczas gdy w rzeczywistoci wyznaczono jej skon pnocny, oddalony o dobre 6 kilometrw. Puki jazdy ruszyy wic jeszcze w ciemnociach ku osadzie Ujezd. Tu - zupenie zdezorientowany - Lichtenstein dowiedzia si od Langerona, e powinien od dawna znajdowa si na stanowiskach w pobliu szosy oomunieckiej. Langeron chwyci nawet jego konia za uzd i poprowadzi kilka krokw we waciwym kierunku. To opnienie w zajciu stanowisk wyjciowych do ataku sprawio, e nie stao ju czasu, by nakarmi konie.

FAZA PIERWSZA (7.00-8.30) Weirother przewidywa, e atak sprzymierzonych rozpocznie si o 7.00, a wic na p godziny przed wschodem soca. Istotnie, awangarda Kienmayera dotara o tej porze w poblie Zotego Potoku, gdzie napotkaa francusk piechot lekk - gwnie strzelcw Padu i strzelcw korsykaskich. Rozpocza si strzelanina, pocztkowo sporadyczna, potem coraz intensywniejsza. Francuscy piechurzy, wysunici na przedpole, ukryci w zarolach i pord drzew nadrzecznych potrafili powstrzyma przez dobry kwadrans austriack jazd. Kienmayer, zdajc sobie spraw, e jest ju spniony i e nie wykona zadania, czyli nie oczyci jeszcze przedpola, rzuci do akcji najpierw puk huzarw Hesse-Homburg pod rozkazami gen. von Nostitza, a nastpnie dwa regimenty szeklerw, czyli wgierskiej piechoty pod komend ksicia Maurycego. Awangarda Kienmayera - 5 batalionw i 14 szwadronw - to resztki dawnej armii Macka, ktre pozostawione w Ingolstadt umkny kapitulacji w Ulm. Teraz oficerowie i onierze pon dz pomszczenia tamtej

haby. Ich atak na Telnice i Sokolnice jest prowadzony energicznie, z penym powiceniem. Warunki terenowe sprzyjaj jednak Francuzom. Same wioski ukryte s za paskowzgrzem do tego stopnia, e dachy parterowych domw wida dopiero z odlegoci 300 metrw. Utrudnia to bardzo orientacj nacierajcym batalionom i szwadronom, tym bardziej e utrzymuje si wci - zwaszcza w dolinach i w korycie Zotego Potoku gsta mga. Sprawia ona, e nie wiadomo te, ilu waciwie jest Francuzw i gdzie rozmiecili swe siy. W kadej chwili Austriacy oczekuj armatniej salwy. Czyby to byo moliwe, e Francuzi nie maj tu artylerii? onierze Kienmayera przez dugi czas walcz samotnie. Ich dowdca jest zaniepokojony, e nie nadchodz kolumny piechoty Dochturowa, Langerona i Przybyszewskiego, ktre miay przecie wykona gwny atak na Telnice i Sokolnice. Kienmayer nie wie, e kilometr na wschd powsta zator spowodowany przez jazd arcyksicia Jana. Mwilimy ju, e austriacka kawaleria zupenie stracia orientacj i e zamiast na pnocnych stokach paskowzgrza Prace znalaza si na poudniowych. Teraz Lichtenstein zawraca j na waciwe miejsce, ale czynic tak musi przej przed frontem a trzech kolumn piechoty, powodujc ich zatrzymanie. Lichtenstein prowadzi 82 szwadrony jazdy - w tym take cikiej, ktra nie moe szybko przesuwa si po pokrytych grud zagonach. Mija wic blisko godzina - jest ju 8.00 - zanim wreszcie ten dugi w jedcw znajdzie si w pnocnej czci paskowzgrza i rosyjska piechota moe znowu ruszy naprzd. Kolumnami 1 i 2 - a take awangard Kienmayera - dowodzi rosyjski genera Buxhwden, zreszt Niemiec z pochodzenia, ktry swe wyniesienie do takiego stanowiska zawdzicza nie tyle wtpliwym zasugom militarnym, co korzystnemu oenkowi. Jest miernym dowdc i ju wkrtce jego brak inicjatywy i orientacji bdzie mia dla sprzymierzonych fatalne skutki. Trzyma si on przy 1 kolumnie Dochturowa, ktrej dowdca przeciwnie - jest znakomitym generaem. Podobnie zreszt bardzo dobrym wojskowym jest Langeron, ktremu podlega 2 kolumna. W centrum ugrupowania sprzymierzonych wystpiy take opnienia. Kawaleria Lichtensteina dopiero okoo 8.30 zaja wyznaczone jej stanowiska na pnoc od paskowzgrza Prace. Kolumna 4 Kolowratha, przy ktrej znajdowali si Kutuzow i car Aleksander, rwnie zmuszona bya czeka. Wszystko zaleao przecie od lewego skrzyda, od tego, kiedy przekroczy ono Zoty Potok, dokona zwrotu ku pnocy i zepchnie Francuzw. Dopiero wwczas centrum sprzymierzonych miao podj dziaania ofensywne. Czekajc a przejdzie kawaleria Lichtensteina Kutuzow rozkaza piechocie Mioradowicza zoy bro w kozy. Czyni tak nie tylko dlatego, e 4 kolumna nie moga i dalej. Nawet kiedy Lichtenstein zwolni przedpole, stary genera nie poderwa swych pukw. Jako dowiadczony wdz dostrzeg od razu, e zejcie wojska z pasko wzgrza Prace w dolin naraa armi sprzymierzonych na wielkie niebezpieczestwo. Jake atwo Francuzi mogliby w takim wypadku uderzy na wzniesienie i przepoowi armi rosyjsko-austriack. Do Kutuzowa podjecha car Aleksander. Rosyjski historyk

Michajowski-Danilewski przytacza dialog, jaki wywiza si midzy nimi: - Michale Iarionowiczu, dlaczego nie posuwasz si dalej? - Czekam, a caa kolumna zbierze si. - Nie jestemy na Polu Marsowym ani na paradzie, aby czeka, a nadejd wszystkie puki. - Sire! Wanie dlatego, e to nie parada, zatrzymaem si. Zreszt jeli Wasza Cesarska Mo rozkazuje... - Tak, rozkazuj! Chwil pniej kolumna Kolowratha, a w jej skadzie rosyjskie puki Mioradowicza, zacza schodzi w dolin. W tym momencie w niemaym stopniu rozstrzygny si losy batalii. Kutuzow nie wyjani carowi, na czym polegaj jego obawy. Zapewne nie chcia otwarcie krytykowa planu Weirothera, ktry zyska aprobat cara. Aleksander - bez adnego dowiadczenia bojowego - nie zorientowa si, skd grozi niebezpieczestwo i spowodowa zejcie duej czci 4 kolumny w dolin. Tymczasem dowdca prawego skrzyda, gen. Bagration, przystpi zgodnie z planem do akcji o godzinie 7.00. Posun swe oddziay szos oomunieck na zachd i zdoby nawet wiosk Bosenice bronion przez niezbyt liczny oddzia piechoty z korpusu Lannesa. Kiedy jednak poszed dalej, znalaz si w zasigu 18 dzia duego kalibru stojcych na szczycie Santonu. Rosyjska awangarda zostaa natychmiast zastopowana. I ona rwnie czekaa na wynik dziaa lewego skrzyda Buxhwdena.

FAZA DRUGA (8.30-11.00) Walki o Telnice i Sokolnice. Poniewa awangarda Kienmayera atakowaa przede wszystkim Telnice, lece bardziej na poudnie, gen. Legrand tam wanie skoncentrowa wikszo piechoty. Uczyni tak zreszt i z tego powodu, e Telnice znajduj si na wschodnim brzegu Zotego Potoku, czyli e nie byy bronione przez t przeszkod wodn. Tymczasem chaos spowodowany przejciem kolumny Lichtensteina przed frontem piechoty sprzymierzonych doprowadzi do tego, e jako pierwsza znalaza si na linii frontu 2 kolumna Langerona. Zaatakowaa ona Sokolnice, cho miaa naciera kilkaset metrw na lewo, midzy t wiosk a Telnicami. Langeron, wiadomy opnie i chcc je nadrobi, uderzy od razu z wielk energi. W pierwszym rzucie poszed do walki 8 regiment jegrw i kompania pionierw, ktra miaa uatwi przejcie przez rzek. W drugim rzucie szy natomiast doborowe puki piechoty wyborgski, permski i kurski. Z pobliskiego wzgrza wspierao je 30 lekkich dzia polowych. Langeron napotka w Sokolnicach tylko 300 strzelcw Padu i niewielki oddzia kawalerii. W ostatniej chwili gen. Merle - dosownie biegiem -

cign spod Telnic 26 puk piechoty lekkiej, ktry rozwin si na wolnej przestrzeni na zachd od Sokolnic. Francuzi mieli tu wszystkiego 1.800 ludzi przeciwko 8 tysicom Rosjan. Sokolnice znalazy si niespodziewanie w centrum tego fragmentu walki. Na prawo od nich - midzy Sokolnicami a Kobylnicami - dotara do Zotego Potoku 3 kolumna Przybyszewskiego, na lewo natomiast - midzy Sokolnicami a Telnicami - 1 kolumna Dochturowa. Kawalerzyci i szeklerzy Kienmayera w dalszym cigu walczyli o Telnice, cho teoretycznie powinni ju wycofa si z walki. Chocia wic w ataku sprzymierzonych nastpia godzinna zwoka, za to rozwinli oni cztery, a nie trzy kolumny i na szerszym froncie ni przewidywa plan Weirothera. Przewaga sprzymierzonych bya nie tylko wyrana, ale wrcz druzgocca. Dwie kompanie rosyjskich jegrw zdobywaj paac w Sokolnicach. Jednoczenie 3.000 onierzy Langerona odrzuca z gwnej ulicy wioski 26 puk piechoty lekkiej. Midzy Sokolnicami a Telnicami 8 puk jegrw oraz puki wyborgski i permski - cznie 5.000 ludzi obchodz z lewa 26 puk lekki. Pierwszy batalion tego puku traci 100 ludzi wzitych w niewol i 2 armaty polowe. Okoo 9 pod Telnicami kolumna Dochturowa zastpuje Austriakw i Wgrw Kienmayera. Rosjan jest 14.000 - Francuzw zaledwie 1.200 z 3 puku piechoty liniowej. Francuska obrona pka na obu skrzydach tej wioski. Piechurzy biegn do tyu, staraj si przeprawi na zachodni brzeg Zotego Potoku i tam zebra na nowo. Obie wioski - Telnice i Sokolnice s ju w rkach sprzymierzonych. Tylko w kilku punktach, w nielicznych chaupach, broni si jeszcze izolowane grupy napoleoskich piechurw. Jest godzina 8.45, kiedy pojawiaj si nagle pierwsi dragoni z dywizji kawalerii Bourciera, wysani przodem jako czowka korpusu Davouta. Na razie mog tylko wykona ostrzegawcze szare, by zastopowa najbardziej wysunitych onierzy rosyjskich. To pozwala jednak piechocie Legranda zebra si na otwartym polu, przyj do siebie i podj kontratak. Kilka minut za Bourcierem pojawia si czowka brygady Heudeleta zmieszane ze sob w popiesznym marszu 15 puk lekki i 108 liniowy. Genera wprowadza je na gwn ulic Telnic i brawurowym uderzeniem wyrzuca Rosjan z wioski. Francuzi odzyskuj jednak Telnice zaledwie na kwadrans. Heudelet ma tylko 800 piechurw, reszta jego brygady dopiero nadciga spiesznym marszem. Dwa szwadrony huzarw Hesse-Homburg wykonuj energiczn szar i zmuszaj raz jeszcze Francuzw do odwrotu. W tym momencie dochodzi do tragicznej pomyki. Cofajcy si 108 puk liniowy widzi nagle wyaniajce si z mgy sylwetki onierzy. W chwil pniej zostaje ostrzelany silnym ogniem. Dopiero po chwili - s ju zabici i ranni - wyjania si, e to 26 puk lekki wyparty z Sokolnic pomyli swoich towarzyszy broni z Rosjanami. onierze 108 puku krzycz, by zaprzestano ognia. Ci, ktrzy cofaj si od strony Sokolnic, nie bardzo wierz ich zapewnieniom, e s Francuzami. Kpt. Livadot wpada na pomys, by unie wysoko w gr pukowego ora i naocznie udowodni tym we mgle, e tu rzeczywicie s jeszcze Francuzi. O godzinie 9.30 wzdu Zotego Potoku na dusz chwil zapanowa

wzgldny spokj. Sprzymierzeni, ktrych oddziay zmieszay si ze sob, prbuj teraz zaprowadzi troch porzdku. Buxhwden rozkazuje rosyjskim pukom piechoty kijowskiemu, jarosawskiemu, wodzimierskiemu i nowoingermanlandzkiemu zaj pozycje do ataku na zachd od Ujezdu. Wejd one do akcji, gdy przeamana zostanie ostatecznie francuska obrona i gdy ju swobodnie mona bdzie przekroczy Zoty Potok. Na razie w Telnicach oficerowie staraj si zebra wok siebie rozproszonych onierzy Kienmayera i Dochturowa. Uporzdkowane formacje s rozstawiane wzdu Zotego Potoku. Kolumny 2 i 3 wci czekaj na wejcie do akcji. Buxhwden ustala, e Dochturow bdzie za chwil atakowa poprzez Telnice, Langeron poprzez Sokolnice, a Przybyszewski na pnoc od niego poprzez park paacowy w Sokolnicach. Tymczasem jednak o godzinie 10.00 nadciga trzon dywizji Frianta. Piechurzy s zmczeni do granic wytrzymaoci. W cigu ostatnich 48 godzin kazano im pokona ponad 100 kilometrw. Na ostatnim postoju w Rajhradzie - na szosie z Wiednia do Brna - oficerowie kopniakami i przeklestwami zmuszali onierzy do powstania i dalszego marszu. Teraz jednak s gotowi do walki. Ten trzon dywizji Frianta to brygada gen. Locheta - 48 i 111 puki liniowe, razem 1200 ludzi. Brygada uderza na Sokolnice, zagarnia 6 armat, bierze 2 chorgwie i w zaciekej walce na bagnety wyrzuca Rosjan na wschodni brzeg Zotego Potoku. Friant pozostawia 48 puk w Sokolnicach i natychmiast zawraca w lewo. Ze 111 pukiem prbuje odebra Przybyszewskiemu paac i park w Sokolnicach. O godzinie 10.30 rozpoczyna si krwawy bj o Sokolnice. Ledwie 111 puk ruszy na pnoc, kiedy spoza Zotego Potoku uderza kurski puk piechoty. To Langeron - dowdca 2 kolumny sprzymierzonych - prbuje odzyska Sokolnice i nawet udaje mu si to. 48 puk piechoty francuskiej z najwyszym wysikiem utrzymuje si na poudniowym skraju wioski. Dowodzi nim bezporednio gen. Lochet - rwnie doskonay dowdca. Obie strony wprowadzaj do walki wci nowe siy, starajc si opanowa zarwno Sokolnice, jak i paac oraz park na pnoc od tej miejscowoci. Friant posya do boju 15 puk lekki i 33 liniowy. Langeron i Przybyszewski natomiast - puki kijowski, jarosawski i wodzimierski. Okoo godziny 11 dowdztwo przejmuje Davout. Ma on zaledwie 8.000 piechurw i 2.800 kawalerzystw przeciwko 35.000 sprzymierzonych. Na szczcie dla niego Rosjanie i Austriacy mog wprowadzi do akcji tylko cz swoich si. Brak po prostu miejsca na rozwinicie tak wielkich mas wojska, a zreszt przez Zoty Potok mona przej jedynie w kilku punktach. Te krwawe zmagania maj ogromne znaczenie dla Wielkiej Armii. Walczc w stosunku 1:3 czy nawet 1:4 Davout wie nie tylko awangard Kienmayera, ale take trzy kolumny: Dochturowa, Langerona i Przybyszewskiego. W ten sposb nie mog one by uyte w boju na paskowzgrzu Prace, ktry toczy si w tym samym czasie. O godzinie 11.00 Francuzi trzymaj si tylko na poudniowym skraju Sokolnic, gdzie wykrwawiony 48 puk liniowy zabarykadowa si w kilku domach. Austriacy i Rosjanie opanowali Telnice oraz paac i park w Sokolnicach, ale nie mog jeszcze swobodnie wyj na rwnin.

 Natarcie na paskowzgrze Prace. Tymczasem w centrum pola bitwy Napoleon obserwuje ze wzgrza Zuran to, co dzieje si o dwa kilometry od niego na rozlegym paskowzgrzu Prace. Mga utrzymuje si w dolinie, za to samo wzniesienie jest ju widoczne jak na doni. Wida wyranie, jak rosyjskie kolumny przesuwaj si wolno z pnocy na poudnie, jak schodz w dolin Zotego Potoku, jak za chwil podejm walk o Telnice i Sokolnice. Jest godzina 8.45. Napoleonowi towarzyszy marszaek Soult, dowdca 4 Korpusu, ktry ma wykona szczeglnie wane zadanie. - Ile ci trzeba czasu, by wej na wzgrze? - pyta cesarz, wskazujc szczyt obsadzony jeszcze przez Rosjan. - Dziesi minut, sire! - To dobrze. Odczekaj jeszcze kwadrans, a wwczas bdzie waciwa pora. Punktualnie o godzinie 9.00 korpus Soulta rusza wic do ataku. Skada si z dwu dywizji: dowodzona przez Vandammea jest po lewej, a SaintHilairea po prawej. Prawe skrzydo dywizji Saint-Hilairea ubezpieczaj strzelcy korsykascy oraz brygada Levasseura z dywizji Legranda (18 i 75 puki liniowe). Lewe skrzydo dywizji Vandammea osaniaj natomiast 24 puk lekki i 4 liniowy, ktre maj utrzyma czno z 5 Korpusem Lannesa. W pierwszym rzucie id: brygada Thiebaulta z dywizji Saint-Hilairea (10 lekki, 14 i 36 liniowe) oraz brygada Fereya z dywizji Vandammea (28, 46 i 57 liniowe). Drugi rzut to brygady Vare (43 i 55 liniowe) oraz Schinera (24 lekki i 4 liniowy). cznie Soult uderzy na paskowzgrze 16 tysicami onierzy. S to na razie zwarte, nawet cinione masy piechoty, ustawione w kolumnach batalionowych. Soult trzyma je gboko w dolinie, w gstej mgle, gdzie nie byy widoczne dla nieprzyjaciela. Rzecz zdumiewajca, ale Rosjanie i Austriacy, mechanicznie wykonujc plan Weirothera, zupenie nie zabezpieczyli prawego skrzyda kolumn odchodzcych na poudnie ku Telnicom i Sokolnicom. Nie chroni ich nawet najcieszy acuch placwek lekkiej jazdy. Francuzi ju nie kryj si, cho nadal osania ich jeszcze mga. Dwustu doboszy idcych przed frontem kolumn batalionowych bije teraz rwny rytm kroku szturmowego. Nieprzyjaciel musi sysze ten odgos werbli, ale wci jeszcze nie reaguje. Dopiero kiedy Francuzi wyaniaj si z mgy, kiedy wida ich w odlegoci zaledwie 800 metrw, Rosjanie rozpaczliwie staraj si zmieni front kolumn i przyj to nage, zupenie niespodziane uderzenie. Atak Francuzw wyszed spomidzy wiosek Jirzikowice i Puntowice. Najpierw pokonali oni dolin strumienia, a zaraz potem zaczli wspina si agodnym zboczem paskowzgrza, ktre ma dwa szczyty. Na lewo, na wysokoci 298 metrw, ley miasteczko Stare Vinohrady. To cel dywizji Vandammea. Na prawo, na wysokoci 324 metrw, ley miasteczko Prace. To cel dywizji Saint-Hilairea. Napoleoska piechota idzie rwnym

krokiem, nie odpowiadajc na salwy Rosjan. Oprcz odgosw werbli dochodzi od tych kolumn rewolucyjna pie Le Reveil du Pre Duchesne, dawno ju nie piewana we francuskiej armii, bo o zbyt jakobiskim charakterze. Teraz jednak cesarz pozwala na wszystko, chce pobudzi swych onierzy do najwyszego wysiku. Od tego uderzenia zale przecie losy batalii. Jeli uda si zepchn nieprzyjaciela z paskowzgrza i utrzyma Prace, to armia sprzymierzonych zostanie przecita na dwie czci. Francuski atak prowadzony jest nastpujco. Najpierw w dugich tyralierach id puki piechoty lekkiej - po jednym przed kad dywizj. Potem cztery kolumny pierwszych batalionw czterech regimentw piechoty liniowej. Po kilkudziesiciometrowej przerwie kolejne cztery kolumny. To drugie bataliony czterech regimentw, jakie liczy kada z dwu dywizji. Dywizja Saint-Hilairea ma troch atwiejsze zadanie. Warunki terenowe sprzyjaj jej o tyle, e nie ma przed ni gbokich rozpadlin. Dlatego te moe wysun si nieco przed dywizj Vandammea. Dywizj SaintHilairea poprzedza 10 puk piechoty lekkiej, prowadzony przez pk. Moranda. Jego zadaniem jest jak najszybciej dotrze na szczyt paskowzgrza, nie zajmujc si zupenie miasteczkiem Prace. onierze biegn wic jego uliczkami, nie zwracajc uwagi na strzay Rosjan ukrytych w domach. Zaraz potem na miasteczko uderza trzon dywizji Saint-Hilairea. Vandamme ze swymi ludmi postpuje z kilkuminutowym opnieniem bardziej na lewo. Uderzenie jest cakowitym zaskoczeniem dla Rosjan i Austriakw. Teoretycznie maj oni jeszcze wystarczajce siy, aby utrzyma Prace. Z paskowzgrza schodzi wanie w kierunku poudniowym 4 kolumna Kolowratha, ktra miaa uderza przez Kobylnice. Czoo jej stanowi puki piechoty nowgorodzki i apszeroski dowodzone przez pk. Monachtina oraz dragoni austriaccy z puku arcyksicia Jana. Kolumna jest oddalona od szczytu paskowzgrza ju o 800-900 metrw, a wic tyle samo, co lekka piechota Moranda. Tylko jeden z rosyjskich batalionw zawraca ku paskowzgrzu i zaczyna biec na jego szczyt. Na szczcie dla sprzymierzonych na paskowzgrzu Prace znajduje si jeszcze ta cz 4 kolumny, przy ktrej znajdowa si Kutuzow. Przypomnijmy, e kiedy rano Lichtenstein przesuwa si z poudnia na pnoc ze sw kawaleri, zablokowa tym samym marsz kolumn piechoty. W wyniku tego na paskowzgrzu - bardziej na jego stokach ni na szczycie - znajdowao si jeszcze okoo 800 onierzy rosyjskich. Gdyby Napoleon poczeka z atakiem nie kwadrans, ale p godziny, to wwczas i ta cz kolumny Kolowratha zeszaby w dolin. Kutuzow ma tyle tylko czasu, by wyda rozkaz frontowania w prawo. Duga kolumna marszowa zwraca si wic w prawo o 90 stopni, tworzc w ten sposb rozcignit lini o niewielkiej gbokoci, poprzerywan zreszt dziaami, wozami taborowymi, jaszczami. Zaskoczeni oficerowie nie s w stanie przygotowa swych podwadnych na przyjcie uderzenia. Wielu Rosjan i Austriakw nie rozumie zreszt, co si stao i co stanie si za chwil.

Teraz Kutuzow wysuwa si ku przodowi, usiuje wasnym przykadem zachci do stawienia oporu. Zostaje dranity kul w policzek, ocieka krwi. Car posya mu swego osobistego lekarza Wyllie, ale genera odsya go ze sowami: Podzikuj pan cesarzowi i powiedz mu, e moja rana nie jest wcale grona, ale e miertelne rany gro nam z tej strony. Tu wskaza na Francuzw wspinajcych si po stokach paskowzgrza. By to jakby gniewny wyrzut, e przed chwil - co prawda niezbyt jasno - przestrzega imperatora przed niebezpieczestwem, ale ten zlekceway to ostrzeenie i oto nastpiy tego skutki. Uderzenie korpusu Soulta spycha Rosjan w dolin, ku Austerlitz. Francuzi instaluj si na paskowzgrzu, oczyszczaj miasteczka: Vandamme - Stare Vinohrady, Sa-int-Hilaire - Prace. Kutuzow prbuje nadal organizowa opr, ale jego gos tonie w oglnym zgieku. Mao kto go sucha, moe dowodzi zaledwie kilkuset onierzami znajdujcymi si w najbliszym ssiedztwie. U jego stp pada hrabia Tiesenhausen, zi generaa, a zarazem adiutant, miertelnie trafiony kul karabinow. Kutuzow, zupenie bezradny, wycofuje si na wschodni stok wzgrza. Car Aleksander, widzc, co si dzieje, wydaje rozkaz odwrotu po to, by w pewnej odlegoci od szczytu mona byo zreorganizowa wojsko i podj kontratak. Zamt jest tak wielki - to prawie panika - e na razie ta cz wojska jest niezdolna do skutecznego uderzenia. Rosjanie i Austriacy prbuj odzyska paskowzgrze. Jedyn zorganizowan formacj znajdujc si na paskowzgrzu jest brygada Kamiskiego, ktra stanowia ariergard kolumny Langerona. Dowdca brygady, widzc Francuzw biegncych ku szczytowi wzniesienia zatrzyma swych onierzy i natychmiast zawrci ku miasteczku Prace. Nie byo zreszt czasu na jakiekolwiek konsultacje z Langeronem. Ku tej brygadzie nadbieg Kutuzow widzc w niej ostatni ratunek, ostatni szans odzyskania paskowzgrza Prace. Teraz nakazuje Kamiskiemu uderzy ca si na Francuzw i wyprze ich ze szczytu. Ledwie puki Saint-Hilairea opanoway miasteczko Prace, a ju przyszo im przyj na siebie bardzo silny atak brygady Kamiskiego od poudnia. Niewiele pniej nastpi te atak czci kolumny Kolowratha ze wschodu. Skadaa si ona wprawdzie w duej czci z ozdrowiecw bd rekrutw, ktrzy nie wchali jeszcze prochu, ale dowdca jednej z brygad, gen. Jurczik, zreszt Czech z pochodzenia, okaza si dowiadczonym i bojowym dowdc. Kolumna Kolowratha uderzya jednak w wikszym stopniu na miasteczko Stare Vinohrady ni na Prace, czyli e ucieraa si przede wszystkim z dywizj Vandammea. Dywizja Saint-Hilairea to w pierwszej fazie tej walki tylko trzy puki piechoty: 10 lekki, 14 i 36 liniowe. Pozostae oddziay nie dotary jeszcze na szczyt wzniesienia. 10 puk lekki odpar wprawdzie pierwsze uderzenie jednego z batalionw apszeroskiego puku piechoty, ale zaraz ustpi pod naporem pozostaych jego pododdziaw. Tu trzeba wyjani, e 10 puk walczy w szyku rozproszonym, a wic trudno mu byo powstrzyma napr zwartych kolumn rosyjskich. Saint-Hilaire posya na pomoc 14 puk

liniowy, ale pierwszy jego batalion wpada w zasadzk i ostrzelany przez nieprzyjaciela cofa si w popochu. Francuzi trac kilkaset metrw terenu, z najwyszym trudem trzymaj si jeszcze na szczycie. Saint-Hilaire, uwaany wwczas za najdzielniejszego z generaw Wielkiej Armii, zastanawia si nawet, czy nie wycofa si z miasteczka Prace ku Puntowicom. Napr brygady Kamiskiego oraz Austriakw Kolowratha od wschodu jest bowiem bardzo silny. Sprzeciwia si temu stanowczo dowdca 10 puku lekkiego pk Pouzet. Chwil pniej podrywa swych onierzy do rozpaczliwego wysiku i odrzuciwszy brygad Kamiskiego odzyskuje 200 metrw terenu. W tym momencie z pomoc dywizji Saint-Hilairea przybywa 6 dzia 12-funtowych. Jest to caa artyleria 4 Korpusu, ktr dysponowa Soult obserwujcy z niepokojem zmagania na paskowzgrzu. Marszaek wydaje pk. Fontenay rozkaz przeprowadzenia dzia spod Puntowic na szczyt wzniesienia. Kiedy Fontenay jest ju na miejscu, otrzymuje od gen. Thiebaulta - dowdcy tej brygady w dywizji Saint-Hilairea, ktra trzyma szczyt - rozkaz zaadowania dzia podwjnym adunkiem kartaczy bd te jednoczenie penymi kulami i kartaczami. Chodzi mu o to, by maksymalnie zwikszy si ognia tej skpej artylerii. Fontenay oponuje tumaczc, e dziaa bardzo szybko ulegn zniszczeniu i e moe nawet doj do rozsadzenia lufy, co zawsze grozi mierci artylerzystom. Thiebault upiera si jednak przy swoim, domaga si, by kanonierzy celowali na wysoko pasa, w sam rodek nieprzyjacielskich kolumn. Chce przy nastpnym ataku zama psychicznie Rosjan, chce, aby ponieli tak krwawe straty, e odechce si im nowego ataku. Istotnie, chwil pniej kolumny Kamiskiego znowu podchodz pod szczyt paskowzgrza. Oprcz pukw rewskiego i fanagoryjskiego s dwa szwadrony dragonw sanktpetersburskich i setka kozakw z 3 puku Isajewa. Sze francuskich armat ukrytych jest na razie za cian piechoty. Ta rozstpuje si, kiedy Rosjanie s ju blisko i wwczas pada salwa, powodujc krwawe bruzdy w zwartych szeregach jegrw i grenadierw. Ten nowy atak rosyjski zostaje odparty, zmieszane kolumny odchodz w popochu w dolin. Kutuzow, ktry do tej pory znajdowa si przy kolumnie Kamiskiego, traci ostatecznie kontakt z carem Aleksandrem i wraz z czci brygady Kamiskiego wycofuje si do Hostieradka. Nie odegra ju adnej roli w dalszej czci batalii. Sprzymierzeni nie maj wic swego nominalnego wodza. W tym momencie nastpuje przesilenie - Francuzi nabieraj znowu ufnoci, s niemal pewni, e zdoaj utrzyma si na paskowzgrzu. Dochodzi jeszcze do gwatownej wymiany zda midzy Soultem a Thiebaultem. Obaj nie krpuj si w sowach, maj wprawdzie powody do zadowolenia, ale marszaek nie bardzo moe cierpie, e w tym krytycznym momencie to jeden z podwadnych - nawet nie dowdca dywizji, ale tylko brygady - okaza si bardziej zdeterminowany od niego. Armaty s wprawdzie nie do uytku, ale dywizja Saint-Hilairea jest uratowana. O godzinie 10.30 dociera zreszt brygada gen. Var - 43 i 53 puki piechoty liniowej - ktra wydatnie wspomaga teraz brygad Thiebaulta.

Dywizja Vandammea nie miaa - przynajmniej pocztkowo - takich trudnoci. Wnet po opanowaniu miasteczka Stare Vinohrady przyja pierwsze uderzenie czci austriackiej kolumny Kolowratha, ale odpara je bez wikszych kopotw. Na pnocny wschd od Starych Vinohradw wesza do akcji cz rosyjskiej kolumny Mioradowicza zoona z bardzo dobrych pukw piechoty, ale dowodzona przez miernego generaa. Mioradowicz - bardziej dworak ni wojskowy - wiadomy, e obserwuje go car Aleksander, stara si przede wszystkim wykaza sw osobist odwag i powicenie, nie mylc jednak o zorganizowaniu naprawd skutecznego kontrataku. Dosiadajc rczego konia krwi angielskiej, pdzi od jednego puku do drugiego pord wiszczcych kul, czym rzeczywicie stwarza wraenie jakby by najdzielniejszy ze wszystkich. Wprowadza swe regimenty do walki kolejno, a nie jednoczenie, przez co, zanim jeszcze zbliyy si do dywizji Vandammea, otrzymyway taki ogie francuskiej piechoty, i po kilku minutach musiay cofa si w nieadzie. Gen. Repniski prbuje utrzyma si na pozycji z pierwszym batalionem puku nowgorodzkiego. Jest to ambicja bezsensowna, bo c moe zrobi jeden batalion piechoty? Repniski pada ranny, trafiony trzema kulami, jego regiment natychmiast cofa si ku swoim. Podobnie postpuje gen. Berg dowodzcy pukiem maorosyjskim. I on rwnie zostaje ranny, Francuzi bior go w niewol, a regiment odchodzi w popochu na tyy. Lannes i Murat wi Bagrationa i Lichtensteina. Dziaania na lewym skrzydle Francuzw (prawym Rosjan) rozpoczy si pniej ni w centrum. Bagration, stojcy na szosie oomunieckiej, sysza wprawdzie odgosy walki gdzie daleko na lewym skrzydle sprzymierzonych, a potem w centrum, ale nie orientowa si zupenie w sytuacji i nie otrzyma adnych rozkazw ani od Kutuzowa, ani od Weirothera, ani od cara Aleksandra. Zniecierpliwiony prbowa posuwa si naprzd praw stron szosy oomunieckiej i zaj nawet - o czym bya ju mowa - wiosk Bosenice, ale niemal natychmiast, okoo godziny 9 zosta zatrzymany przez 5 Korpus Lannesa. Na lewo od Bagrationa i szosy oomunieckiej znajdoway si dwa due zgrupowania wojsk sprzymierzonych. Bya to jazda Lichtensteina oraz gwardia rosyjska pod rozkazami wielkiego ksicia Konstantego. Obaj ci dowdcy - podobnie jak Bagration - od pocztku nie wiedzieli, co maj czyni i zdani byli wycznie na wasne rozeznanie. Co wicej, nie przyszo im do gowy, by uzgodni chociaby midzy sob dziaania. Od razu te to, co dziao si na prawym skrzydle sprzymierzonych, miao znamiona braku koordynacji, a nawet chaosu. Wielki ksi Konstanty wyruszy rano z czci gwardii rosyjskiej z miasteczka Krzenowice i okoo godziny 8.30 znalaz si na wzniesieniu w pobliu Blaziowic stanowicym pnocny skraj rozlegego paskowzgrza Prace. Tu natychmiast zorientowa si, e jest izolowany, e w ssiedztwie nie ma adnych wikszych jednostek wasnych. Bagration sta wwczas na szosie oomunieckiej i to wyranie w tyle, w pobliu stacji pocztowej Posorice, dokd nie dochodziy ju pociski francuskiej baterii na wzgrzu

Santon. Konstantego od Bagrationa dzielio ponad 1500 metrw otwartego terenu, nie obsadzonego przez adne wojsko. Jeszcze dalej, bo 2 kilometry na lewo, w rejonie Starych Vinohradw znajdowa si koniec 4 kolumny Kolowratha, ktra oddalaa si zreszt na poudnie i ju nikna za horyzontem. Przed gwardi rosyjsk rozwina si jazda Lichtensteina podzielona na dwie czci. Puki austriackie pod rozkazami ksicia Hohenlohe zajy pozycje tu obok szosy oomunieckiej, utrzymujc kontakt z czowk wojsk Bagrationa i osaniajc jej lewe skrzydo. Puki rosyjskie pod rozkazami generaw Uwarowa, Essena II i Szepelewa, ale ogln komend samego Lichtensteina, stay nieco na lewo od ksicia Hohenlohe, na pnoc od wioski Blaziowice. Wielki ksi Konstanty zorientowa si od razu, e na jego gwardii spoczywa teraz zadanie wypenienia rozlegej luki midzy lewym skrzydem armii sprzymierzonych a jej centrum. Jeli wejdzie w ni francuska jazda, a potem piechota, to wwczas wojska rosyjsko-austriackie zostan rozdzielone na dwie czci, i Bagration bdzie zagroony od poudnia zepchniciem w Gry Morawskie. Widzc ju lini wojsk francuskich rozcigajc si od Bosenic pod wzgrzem Santon a po Stare Vinohrady, o ktre zacza wanie bj dywizja Vandammea - Konstanty zdecydowa si wysun ku przodowi i popiesznie zaj Blaziowice lece w samym rodku rozlegej rwniny midzy paskowzgrzem Prace a szos oomunieck. Od utrzymania tej wioski zaleao teraz, kto bdzie kontrolowa rwnin, a wic, czy Francuzom uda si wbi klin midzy prawe skrzydo a centrum wojsk sprzymierzonych. Konstanty posa do Blaziowic batalion strzelcw pieszych gwardii, a zaraz potem batalion siemionowskiego puku piechoty i 3 dziaa. Reszta gwardii stana w trzech liniach na wschd od Blaziowic: w pierwszej puki preobraeski i siemionowski, w drugiej izmajowski wraz z kompani artylerii, trzeci tworzyli kirasjerzy i huzarzy gwardii. Wyranie z tyu, w pobliu Krzenowic, pozostay jeszcze w rezerwie puki gwardyjskie jazdy: kawalergardzi, grenadierzy konni i kozacy. Ledwie gwardia rosyjska zaja Blaziowice, a ju przed jej frontem, na caej linii midzy wzgrzem Santon a Jirzikowicami ruszyy masy wojsk francuskich. By to korpus Lannesa i kawaleria Murata, a za nimi korpus Bernadottea. W tym momencie Kutuzow przysa do Konstantego adiutanta z prob o pomoc dla 4 kolumny Kolowratha, rozpaczliwie prbujcej utrzyma si na paskowzgrzu Prace. Wielki ksi wiadomy, e sam zaraz znajdzie si w akcji, mg posa Kutuzowowi tylko jeden batalion puku izmajowskiego. Wrmy jednak do Francuzw. Lannes - w przeciwiestwie do Bagrationa - mia jasno sprecyzowane zadanie, ktre wykonywa z elazn konsekwencj. Chodzio o to, by tak zwiza Bagrationa, aby ten nie mg przyj z pomoc pukom walczcym o paskowzgrze. Dalszy rozwj wydarze sprawi zreszt, e Lannes zwiza rwnie spor cz jazdy Lichtensteina i rosyjsk gwardi Konstantego. Na prawo od Lannesa staa kawaleria rezerwowa Murata. Jej rola polegaa na zwizaniu jazdy rosyjsko-austriackiej, aby nie moga ona

wykona uderzenia na centrum wojsk francuskich, czyli dywizj Vandammea. Nastpnie, z chwil gdy uda si ju zama Lichtensteina, Murat mia - wsplnie z Lannesem - uderzy od poudnia na korpus Bagrationa i zepchn go w Gry Morawskie. Lannes rozpocz dziaania ofensywne nieco pniej ni Soult, wwczas kiedy Francuzi docierali ju do szczytu paskowzgrza Prace. Byo to okoo godziny 9. Dywizje piechoty Sucheta i Caffarelliego ruszyy wolnym krokiem - niby na paradzie - przez rwnin, jaka rozcigaa si na prawo od szosy oomunieckiej, a ktr potem nazwano rwnin kawalerii. Wraz z piechot ruszyy puki jazdy Murata, osaniajc Lannesa z prawa. Zareagowa na to Lichtenstein, prbujc wasn jazd zablokowa marsz 5 Korpusu. Zareagowa te Konstanty zajmujc - o czym bya ju mowa Blaziowice. Kiedy piechota Lannesa dotara na wysoko Blaziowic, zostaa powitana ogniem artylerii gwardii rosyjskiej, a take lekkich dziaek wspomagajcych jazd austriack. Gen. Foucher de Careil, dowdca artylerii 5 Korpusu, skoncentrowa ogie swoich armat na bateriach Bagrationa. Caffarelli natomiast wysun ku przodowi wasne dziaa i podj ostrza Blaziowic. Artyleria rosyjska, zwaszcza baterie Bagrationa, bya liczniejsza od francuskiej i bardziej od niej zrnicowana. Std Francuzi chwilowo zaprzestali dalszego marszu. Lichtenstein uzna, e jest to waciwy moment, by przej do kontrataku. Wydzieli 10 szwadronw huzarw elizawietogradzkich pod rozkazami gen. Uwarowa, nakazujc mu, by stan koo obery Houbice i std osania lewe skrzydo Bagrationa. Sam za zacz przygotowywa si do uderzenia na Lannesa. Uprzedzi go jednak wielki ksi Konstanty, kierujc puk uanw cesarzewicza nalecy do gwardii ku dywizji Caffarelliego. Natarciem dowodzi gen. Essen II. Nie czeka on, a sformuj si inne puki jazdy, dziaa wic w osamotnieniu i zbyt popiesznie. Dywizj Caffarelliego osaniaa teraz lekka jazda Kellermanna. Kellermann (syn marszaka) uzna, e nie ma szans na powstrzymanie doborowego puku uanw, znacznie liczniejszego ni jego regimenty huzarw i strzelcw konnych. Aby unikn rozbicia wasnej dywizji, ktra cofajc si mogaby zmiesza francuskich piechurw i tym uatwi Rosjanom zamanie ich szyku, rozkaza swym huzarom i strzelcom konnym wycofa si popiesznie na tyy. W ten sposb, majc odsonite przedpole, 51 i 61 puki liniowe mogy przywita uanw intensywnym ogniem karabinowym z odlegoci zaledwie 25 metrw. Efekt takiej salwy by piorunujcy. Doborowy puk rosyjskiej gwardii ponis krwawe straty, zmiesza si, rozsypa na boki i straciwszy czwart cz ludzi i koni odszed w popochu szos oomunieck ku stanowiskom Bagrationa. Kilka plutonw uanw przedostao si na tyy dywizji Caffarelliego. Trzeci szereg tej dywizji wykona byskawiczny zwrot w lewo i dosownie rozstrzela tych kilkudziesiciu nieszczliwych, ktrzy nie mieli ju gdzie si schroni. Dowdca puku, gen. Essen II, by miertelnie ranny, gen. Meller-Zakomelski zosta wzity do niewoli przez trbacza Pincemaille z 5 puku huzarw. czne straty uanw cesarzewicza sigay 500 ludzi.

Teraz do walki wchodzi jazda Lichtensteina. Uderzaj dwa dowiadczone puki rosyjskie: huzarzy pawogradzcy i dragoni twerscy. Tymczasem Kellermann wyprowadza sw dywizj lekkiej jazdy przed front piechoty Caffarelliego. Dochodzi do starcia rosyjskich huzarw i dragonw z 2, 4 i 5 pukami francuskich huzarw oraz 5 pukiem strzelcw konnych. 4 puk francuski jest otoczony, ponosi spore straty, a jego dowdca dostaje si do niewoli. Kellermann zbiera jednak trzy pozostae puki dywizji, uderza z boku na pawogradzkich huzarw i twerskich dragonw, odrzuca ich na tyy. Wnet dochodzi do trzeciej szary wykonanej przez dywizj lekkiej jazdy. ciera si ona z 5 pukiem rosyjskich jegrw. W tym samym czasie - okoo godziny 10.30 - Lannes uderza na Blaziowice zajmowane do tej pory przez rosyjsk gwardi piesz. 13 puk piechoty lekkiej wdziera si do wioski, bierze sporo jecw, zmusza Rosjan do odwrotu. Natychmiast przychodzi mu z pomoc batalion 51 puku liniowego, ktry zagarnia nowych jecw. Kawaleria rosyjska prbuje uwolni dwa bataliony gwardii trzymajce si jeszcze na skraju Blaziowic. 17 i 61 puki piechoty liniowej formuj si w czworoboki i tak zabezpieczone przed gronymi szarami ostrzeliwuj jazd zadajc jej dotkliwe straty. Ginie jednak pk Castex, dowdca 13 puku lekkiego. W tym momencie dochodzi do zdumiewajcej pomyki. Rosyjska kawaleria dopada grupy jecw, ktrych Francuzi zagarnli w Blaziowicach. Bierze ich za nieprzyjaci i rbie szablami. To z kolei powoduje, e Murat znajdujcy si w pobliu sdzi, i jazda w nie znanych mu mundurach to zapewne jaki oddzia kawalerii bawarskiej - sojusznikw Francuzw. Rozkazuje wic przerwa ogie, aby nie razi swoich. Wykorzystuj to Rosjanie, docierajc niemale do stanowiska dowodzenia Murata. Marszaek zmuszony jest sign po szabl, a towarzyszcy mu oficerowie tworz wok niego mur z wasnych cia. Walka nabiera intensywnoci. Blaziowice s kluczow pozycj w tej czci pobojowiska. Zajcie wioski przez Francuzw powoduje, e Bagration niemal traci czno z centrum. Francuska piechota wychodzc z Blaziowic w kierunku wschodnim moe teraz zwrci si w lewo i zagrozi oddziaom Bagrationa na szosie oomunieckiej. Jazda francuska przechodzi do kontrataku. Najpierw uderza dywizja lekkiej kawalerii Kellermanna, a potem dragoni. Wywizuje si zacita, cho chaotyczna walka, w ktrej adna ze stron nie uzyskuje przewagi. W pewnym momencie dwie masy kawalerii odskakuj od siebie, wycofujc si nieco na tyy. Teraz znowu czas na piechot Lannesa. Obie jego dywizje posuwaj si kilkaset metrw dalej na wschd, rwnolegle do szosy oomunieckiej. Id lew stron rwniny kawalerii, zasanej zreszt rannymi i zabitymi jedcami i wierzchowcami. W tym momencie Lannes po raz pierwszy powanie zagraa Bagrationowi, e odetnie go od centrum sprzymierzonych. Bagration, przewidujc tak moliwo, ustawi jednak 40 dzia na swoim lewym skrzydle. Teraz dziaa te, prowadzc z boku ogie na dywizj Caffarelliego, wytrcaj z walki ponad 400 Francuzw w cigu

trzech minut. Jeden z pociskw armatnich obala cay rzd doboszy idcych przed frontem dywizji. Lannes zmuszony jest zatrzyma si i wysun ku przodowi swoj artyleri. Zaczyna si zacieky, wyjtkowo intensywny pojedynek ogniowy midzy piechot a artyleri francusk i rosyjsk. Trwa on do godziny 10.30, kiedy to obie strony decyduj si na podjcie ataku. Bagration raz jeszcze prbuje opanowa wzgrze Santon, gdzie broni si 17 puk piechoty liniowej. Poprzedniego dnia Napoleon skoni tych onierzy do zoenia przysigi, e raczej padn ni opuszcz szczyt wzgrza. Jest to bowiem kluczowa pozycja dla armii francuskiej. Jej upadek to zagroenie dla caoci wojsk napoleoskich. Mimo zaciekych atakw piechoty i jazdy (tu kilkakrotnie szaruj huzarzy mariupolscy) Bagration nie jest w stanie posun si ani o metr. Przypomnijmy, e w tym samym czasie Lannes uderzy na Blaziowice. 13 puk piechoty lekkiej wzi je szturmem w walce na bagnety. Upadek Blaziowic powoduje, e Bagration niemal traci czno z rosyjskim centrum. Francuska piechota wychodzc z Blaziowic w kierunku wschodnim moe i teraz zwrci si w lewo i zagrozi oddziaom Bagrationa na szosie oomunieckiej. Lichtenstein usiuje temu przeciwdziaa, rzucajc przeciwko dywizji Caffarelliego 6.000 jazdy. Francuska piechota rozwina si w trzech liniach, co pozwala jej na prowadzenie intensywnego ognia karabinowego. W ogniu tym zaamuj si trzy kolejne szare austriackich uanw i huzarw. Lichtenstein organizuje jednak czwart szar, wykorzystujc ostatnie ju rezerwy. Wspiera go tym razem okoo tysica kawalerzystw rosyjskich. Kawaleria Murata znajduje si na prawo od dywizji Caffarelliego. Jest mniej liczna od rosyjsko-austriackiej, najwyej 3.000 ludzi. Murat zdaje sobie jednak spraw, e nadchodzi decydujcy moment walki, e jeli Austriacy i Rosjanie zami opr piechoty, to mog si odmieni losy batalii. Siga wic take po ostatnie rezerwy, a mianowicie kirasjerw generaw dHautpoula i Nansoutyego, ktrzy do tej pory szli za dywizj gen. Caffarelliego. Kirasjerzy obchodz z prawej strony piechurw, rozwijaj si do ataku i podejmuj szar. Jako pierwsi id do akcji kirasjerzy. Rozrywaj oni czoow lini jazdy przeciwnika zamierzajc zepchn j na drug lini i w ten sposb zmiesza tamt. T drug lini dowodzi jednak ksi Hohenlohe i gen. Uwarow - obaj dowiadczeni dowdcy. Na ich rozkaz druga linia rozstpuje si, zmieszana jazda austriacka chroni si bezpiecznie na tyy, a tymczasem huzarzy elizawietgradzcy i dragoni czernichowscy wraz z kirasjerami lotaryskimi (to puk austriacki) stopuj szar francuskich kirasjerw. I znw dochodzi do gwatownych zmaga, w ktrych adna ze stron nie uzyskuje przewagi. Przesdza jednak o wszystkim szara kirasjerw Nansoutyego - rosych onierzy na wielkich koniach, ktre ju samym swym ciarem zdolne s obali lejsz jazd nieprzyjaciela. Opr Austriakw i Rosjan jest zamany, jazda wycofuje si gwatownie ku wschodowi. Lichtenstein, Hohenlohe i Uwarow umylnie czyni to z

wielkim popiechem, aby mona byo odskoczy od Francuzw i kilkaset metrw dalej zebra si i zorganizowa na nowo. Istotnie, korzystajc z osony strumienia, ktry pynie tu z pnocy na poudnie, jazda austriacka i rosyjska czciowo znw zbiera si w zwarte formacje. Nansouty nie decyduje si zreszt na pocig i po wykonaniu zwyciskiej szary chowa si ze swymi kirasjerami za dywizj Caffarelliego. Jedynie tylko 3 puk kirasjerw zaangaowa si zbyt daleko. Otoczony nagle z trzech stron przez austriack jazd ponis spore straty, zanim zdoa przebi si do swoich. Te zmagania kawalerii trway kilkadziesit minut. Trzykrotnie Austriacy i Rosjanie podejmowali szare i trzy razy czynili to Francuzi. Wreszcie okoo godziny 11 Lichtenstein wycofa swe puki. Jazda Murata bya jednak tak wyczerpana, e chwilowo nie mylano o dalszym natarciu. Teraz znowu zacz dziaa korpus Lannesa. Dywizje Sucheta i Caffarelliego wolno posuwaj si wzdu szosy oomunieckiej. Zepchnicie jazdy austriackiej i rosyjskiej umoliwia Lannesowi odcicie Bagrationa od centrum wojsk sprzymierzonych. Bagration powoli ustpuje na wschd szos oomunieck, ale co pewien czas jego artyleria - bardzo dobrze obsugiwana - strzela w kierunku dywizji Sucheta. Francuzi maj spore straty, pada midzy innymi miertelnie ranny dowdca jednej z brygad, gen. Valhubert. Pocisk armatni zdruzgota mu nog. Kiedy jednak kilku onierzy podbiego do, by unie go na tyy, nie zgodzi si, mwic, e potrafi sam umiera, a nie warto wycofywa a szeciu ludzi po to, by daremnie prbowali ratowa jednego.

FAZA TRZECIA (11.00-13.00) Okoo godziny 11 zarysowaa si nowa sytuacja na rozlegym polu bitwy pod Austerlitz. Francuzi opanowali ju paskowzgrze Prace rozcinajc wojska rosyjsko-austriackie na trzy czci. Pierwsz z nich - praktycznie bez cznoci z pozostaymi - stanowio lewe skrzydo sprzymierzonych, czyli awangarda Kienmayera, 1 kolumna Dochturowa, 2 - Langerona, 3 Przybyszewskiego i cz 4 - Kolowratha. Drug tworzyo rozbite centrum rosyjsko-austriackie, czyli cz 4 kolumny Kolowratha i cz gwardii rosyjskiej. To zgrupowanie sprzymierzonych zostao zepchnite na wschodnie zbocza paskowzgrza i odchodzio ju w kierunku Hostieradka oraz Austerlitz. Wreszcie trzecia cz - to prawe skrzydo sprzymierzonych, czyli awangarda Bagrationa, jazda Lichtensteina i cz gwardii pod rozkazami Konstantego. Specyfika tej nowej sytuacji polega na tym, e front walki nie przebiega ju linearnie - z pnocy na poudnie - ale kilkakrotnie zaamywa si. Tak wic lewe skrzydo sprzymierzonych walczyo nie tylko wzdu Zotego Potoku z korpusem Davouta, ale rwnie musiao stawia opr frontem ku pnocy, a nawet ku pnocnemu wschodowi przeciwko dywizji Saint-

Hilairea, ktra dominowaa nad nim w rejonie miasteczka Prace. Podobnie te prawe skrzydo sprzymierzonych stawiao czoo od zachodu korpusowi Lannesa w rejonie wzgrza Santon, ale rwnie od poudnia innym oddziaom tego korpusu i jedzie Murata. Dla Rosjan i Austriakw nadszed moment ostatecznego wysiku. Jeli mieli jeszcze wygra t batali, a przynajmniej zmniejszy rozmiary poraki, to musieli odzyska paskowzgrze Prace. Przez dwie godziny - od 11.00 do 13.00 - decydujce zmagania bd rozgrywa si wanie tutaj. Narzucajc sobie tak rozlegy front - okoo 15 kilometrw od pnocnych stokw Santonu a po Telnice - sprzymierzeni bardzo szybko wyczerpali swe rezerwy. W chwili gdy o godzinie 11.00 przystpowali do ostatecznej prby odebrania paskowzgrza, mogli to uczyni jedynym ju zgrupowaniem rezerwowym, jakie im pozostao. Bya to piesza gwardia rosyjska i cz kawalerii gwardii pod rozkazami wielkiego ksicia Konstantego. Razem zaledwie 10 batalionw piechoty i 18 szwadronw jazdy. Tymczasem Napoleon dysponowa jeszcze nie tknitym 1 Korpusem Bernadottea, dywizj grenadierw Oudinota (dowodzon przez Duroca) i swoj gwardi. cznie mia wic 25.000 wieych onierzy. Ju w tym momencie jego zwycistwo byo przesdzone. Okoo godziny 11.30 Konstanty podejmuje pierwszy atak gwardi na pnocn cz paskowzgrza Prace, a zwaszcza miasteczko Stare Vinohrady. Wysya tam cztery bataliony najlepszych pukw armii rosyjskiej - siemionowskiego i preobraeskiego, ktre nale do gwardii od czasw Piotra Wielkiego. S to bataliony liczniejsze od liniowych, a przy tym zoone z rosych, niemal dwumetrowych onierzy, dowiadczonych w boju i wietnie wywiczonych. Oba puki maszeruj w zwartych kolumnach nie zwracajc uwagi na ogie francuskiej piechoty i same take nie strzelajc. Konstanty nakaza bowiem, aby Stare Vinohrady wzi na bagnety. Na 300 metrw od Francuzw oba puki zaczynaj biec z bagnetami wysunitymi do ataku. Za wczenie pad ten rozkaz, bo teraz trzeba wspina si po dosy stromej pochyoci. Kiedy s ju w bezporednim pobliu Francuzw, wikszo atakujcych z trudem apie oddech. Wprawdzie udaje im si obali pierwszy szereg 13 puku lekkiego i 4 liniowego, ale nastpny trzyma si znakomicie. Wyszkoleni w ogniu salwowym Francuzi zadaj preobraecom i siemionowcom powane straty. Gwardia zaamuje si, odchodzi na tyy, wycofuje si w stron Krzenowic. Do dywizji Vandammea dotar ju marszaek Soult. Na Prace zmierza zreszt take Napoleon ze swym sztabem. Cesarz uwaa, e nadszed czas, aby wykona zwrot w prawo i uderzy z paskowzgrza ku poudniowi na lewe skrzydo sprzymierzonych. Vandamme, ktry odnis dwie rany i siedzi teraz na przewrconym jaszczu amunicyjnym czekajc, a chirurg skoczy go opatrywa, otrzymuje od cesarza rozkaz, by wraz ze sw dywizj ruszy w stron miasteczka Prace. W chwil potem jednak do Vandammea przyskakuje jeden z adiutantw Soulta. Marszaek, obserwujcy okolic przez lunet, dostrzeg podejrzany ruch od strony Krzenowic. Przestrzega teraz Vandammea, e to pewnie

gwardia rosyjska podejmuje now prb zepchnicia Francuzw z paskowzgrza. Poleca wic generaowi, aby wydzieli jeden z batalionw, ktry bdzie obserwowa te nadchodzce rosyjskie oddziay, a jednoczenie tak ubezpiecza dywizj, aby rosyjski atak nie zaskoczy jej od tyu. Vandamme desygnuje do tego zadania batalion 4 puku liniowego, ktry osania go do tej pory z lewa. Zreszt puk ten w dalszym cigu znajduje si na lewo od dywizji Vandammea i ma najbliej do nadchodzcej gwardii rosyjskiej. Vandamme przesya odpowiedni rozkaz przez swego adiutanta, kpt. Vincenta, mjr. Bigarre, ktry sprawuje faktyczne dowdztwo puku. Nominalnym dowdc jest bowiem Jzef Bonaparte brat cesarza - do tego stopnia nie nadajcy si do wojennego rzemiosa, e Napoleon kaza mu pozosta w Paryu. Bigarre z 1 batalionem swego puku maszeruje w kierunku pnocnowschodnim ku najbliszemu grzbietowi paskowzgrza, ktry przesania dalszy widok. Sam zreszt wraz z Vincentem wysuwa si ku przodowi. Ledwie staje na owym grzbiecie, natychmiast orientuje si, e nadciga caa niemal kawaleria rosyjskiej gwardii. Konie s rozpdzone, id penym galopem, za chwil bd na szczycie wzniesienia i run na batalion, ktry nie spodziewa si niczego. Bigarre i Vincent zawracaj konie i pdz co si ku swoim. Jeszcze w tym pdzie wydaj komend, aby batalion formowa czworobok. To jedyny sposb skutecznego przyjcia tak gwatownego ataku jazdy. Rosyjska kawaleria dociera do grzbietu wzgrza i tu nagle staje. Po chwili rozstpuje si na boki i wwczas zaczyna strzela bateria rosyjskich dzia. Strzay kartaczne s celne, jest sporo zabitych i rannych. Teraz nastpuje pierwsze uderzenie jazdy, ktre francuskim piechurom udaje si odeprze. Drugie rozpoczyna si jednak wwczas, kiedy onierze mjr. Bigarre aduj karabiny, a wic nie mog prowadzi ognia salwowego. Rosyjscy kawalerzyci obalaj Francuzw, rozbijaj ich czworobok, zawracaj i raz jeszcze przejedaj po karkach piechurw. Od ich szabel ginie blisko 200 onierzy 4 puku liniowego. Co gorsza, w oglnym zamcie puk ten traci swego ora. To najwysza haba. Z pomoc nadbiega 24 puk piechoty lekkiej. Natychmiast uderza na rosyjska jazda, czciowo miesza szyki. 7 oficerw pada zabitych, 25 jest rannych. Resztki puku zawracaj spiesznie ku dywizji Vandammea. 24 puk traci take swojego ora. Wprawdzie nie zabieraj go Rosjanie, ale ley teraz na pobojowisku - wypad z rk polegego chorego. Na szczcie nadbiega jeden z onierzy 4 puku liniowego. Podnosi ora przekonany, e to znak jego wasnego regimentu. Dopiero godzin pniej onierze orientuj si, e walcz pod godem innego puku. S wciekli z racji tej pomyki - z niechci przekazuj ora 24 pukowi, ale sami bezpowrotnie stracili swojego. w orze 4 puku piechoty liniowej dosta si ju w rce Konstantego, ktry wywiezie go do Petersburga i tam ozdobi nim swoje oe. Napoleon z odlegoci okoo 1200 metrw - spod Puntowic - obserwuje przez lunet zmagania dywizji Vandammea z gwardi. W chwili gdy dostrzega zamt w szeregach francuskich decyduje si wesprze dywizj swoj gwardi. Na jego rozkaz Bessieres wydziela dwa szwadrony strzel-

cw konnych i powierza je pk. Morlandowi. Nie jest to dobra metoda, bo owi szaserzy stanowi zbyt ma si, by przeway szal zwycistwa. Bessires zawsze jednak stara si oszczdza onierzy i niechtnie angaowa od razu cae puki. Morland cwauje ze strzelcami konnymi ku rosyjskiej jedzie, ale drog zagradza mu piechota puku siemionowskiego. Szaserzy nie s w stanie przeama czworobokw, zatrzymuj si, a potem zaczynaj cofa. Dwu onierzy podtrzymuje ociekajcego krwi, miertelnie rannego Morlanda. Teraz Bessires zdecydowany jest uy znacznie wikszych si. Uderza gen. Oerdener z trzema szwadronami grenadierw konnych, a w chwil potem ksi Borghese - cesarski szwagier - z dwoma wieymi szwadronami strzelcw konnych. Do przodu idzie te caa artyleria konna gwardii. W tym samym momencie od strony Jirzikowic rusza na carsk gwardi zwarta masa francuskiej piechoty. To marszaek Bernadotte, ktry do tej pory nie mia jeszcze okazji wzi udziau w walce, sam, na wasn rk, bez rozkazu cesarza, rzuca do boju dywizj gen. Drouet dErlona. S to trzy puki liniowe, ktre ju z daleka otwieraj ogie salwowy, by zwrci na siebie uwag Rosjan i w ten sposb uatwi zadanie wasnej gwardii. Gwardia carska to przede wszystkim puk kawalergardw - potni mczyni na ogromnych koniach, nalecy w wikszoci do dobrej rosyjskiej szlachty. Ulubiony puk piknych pa z Petersburga. Kawalergardzi obalaj koskim impetem kilka czworobokw piechoty Drouet dErlona. onierze francuscy padaj na ziemi, staraj si rkami osoni gow, niejeden z nich rzeczywicie zdoa przetrwa to tratowanie koskich kopyt, ale wielu jest ciko rannych, kontuzjowanych, a nawet zabitych. Kawalergardzi natykaj si jednak teraz na grenadierw konnych Oerdenera, a wic puk zoony z takich samych jak oni onierzy, na podobnie cikich koniach. Grenadierzy wytrzymuj impet kawalergardw, zatrzymuj ich i przez dobry kwadrans toczy si zacieka, bezpardonowa walka na paasze. Napoleon z niepokojem przypatruje si tym zmaganiom. Wydaje mu si, e kawalergardzi zami jego grenadierw. Rozkazuje wic Rappowi jednemu z adiutantw - by wzi jeszcze dwa szwadrony strzelcw konnych i szwadron mamelukw. Rapp, peen zapau, ledwie zdoa wyda rozkaz, by szwadrony ruszyy za nim, i ju pocwaowa w kierunku kawalergardw. Wysun si kilkadziesit metrw przed wasnych szaserw - by to najlepszy sposb zwrcenia na siebie uwagi cesarza i zyskania opinii bohatera. Mogo to jednak kosztowa go utrat ycia, bo nagle otoczyo go szeciu rosyjskich jedcw. Zorientowali si od razu, e to oficer z cesarskiego sztabu i chc go wzi w niewol. Rapp jest ju dwukrotnie ranny, ju plamy krwi wystpiy na jego mundurze, kiedy z opresji ratuje go kpt. Daumesnil, ktry nadbieg z plutonem szaserw. Ten Daumesnil zdobdzie sobie w przyszoci znaczn saw, kiedy to straciwszy nog pod Wagram - bdzie komendantem zamku Vincennes pod Paryem i nie podda go, dopki Austriacy nie oddadz mu nogi. Atak strzelcw konnych i mamelukw w poczeniu z uderzeniem dywizji Drouet dErlona przewaa ostatecznie szal zwycistwa na stron

Francuzw. 200 kawalergardw - w tym dowdca ksi Repnin - dostaje si do niewoli i Rapp osobicie odprowadza go ku Napoleonowi. Cesarz jest zachwycony, zwraca Rosjaninowi jego szpad. Rozkazuje, by korpus Bernadottea zaj szczyt paskowzgrza Prace i zwolni w ten sposb dywizj Vandammea do dalszych zada. Chwil pniej imperator sam zreszt wjeda ze sztabem na szczyt paskowzgrza. Jest to jeden z przeomowych momentw batalii. Teraz wiadomo ju, e zwycistwo przypado Francuzom. Trzeba je jednak zamieni w peny sukces. Rosyjskie centrum zostao zamane i wojska nieprzyjaciela - w tym take gwardia - odchodz spiesznie w stron Krzenowic, a zaraz potem na Austerlitz. Napoleon stoi przed potrjnym wyborem. Czy ma ciga Konstantego na wschd, w kierunku Austerlitz, i prbowa zagarn take w niewol cara Aleksandra, ktry z pewnoci znajduje si gdzie w tamtej stronie? Czy dokona zwrotu w lewo i uderzy korpusem Bernadottea na pnoc, by wsplnie z korpusem Lannesa i kawaleri Murata odci Bagrationowi drog odwrotu na Oomuniec i zepchn go w bezdroa Gr Morawskich? Czy wreszcie zwrci si na poudnie i uderzy na tyy caego lewego skrzyda sprzymierzonych, a wic stray przedniej Kienmayera i trzech kolumn rosyjsko-austriackich? Napoleon wybiera ten ostatni wariant, rezygnujc z pocigu za Aleksandrem i Konstantym i zostawiajc Lannesowi oraz Muratowi zadanie rozprawienia si z Bagrationem. Zanim jednak zajmiemy si t now faz batalii, trzeba jeszcze przypomnie, co dziao si na lewym skrzydle sprzymierzonych (prawym Francuzw) od godziny 11.00, kiedy to dywizje Frianta i Bourciera wspary rozpaczliw obron Legranda pod Telnicami i Sokolnicami. O godzinie 11.00 sytuacja bya zupenie jasna - przynajmniej w ocenie Langerona, dowdcy 2 kolumny. w francuski emigrant w subie rosyjskiej w lot zorientowa si, jak miertelne niebezpieczestwo zawiso nad lewym skrzydem sprzymierzonych, kiedy korpus Soulta wdar si na paskowzgrze Prace. Dlatego wanie - o czym bya ju mowa - zawrci ariergard swej kolumny i prbowa zorganizowa kontratak, aby zepchn Francuzw w dolin. W poudnie Langeron straci ostatecznie nadziej, e mona bdzie odzyska Prace. Kutuzow wycofywa si ju wwczas na wschd w stron Hostieradka. Langeron pocwaowa wobec tego do Buxhwdena, ktry wci czeka na wschodnim brzegu Zotego Potoku, kiedy to wreszcie jego wojska przeami opr Davouta i podejm dalszy marsz, aby potem uderzy na Francuzw od poudnia. Rzecz w tym jednak, e dywizje Frianta, Legranda i Bouciera stawiay tak zacieky opr, i Rosjanie i Austriacy absolutnie nie byli w stanie uzyska przeamania. Co wicej, w poudnie Friant, zmobilizowawszy ostatnie rezerwy, zdoa odzyska Sokolnice i zepchn Rosjan w kierunku paacu i parku na pnoc od tej wsi. Okoo godziny 12.30 Langeron dotar do Buxhwdena i usiowa przekona go, i najwysza ju pora, aby wycofa lewe skrzydo

sprzymierzonych. Ten jednak zupenie nie rozumia powstaej sytuacji. Nie rozumia dlatego, e by kompletnie pijany, a przy tym upiera si, e musi wykona powierzon mu cz planu Weirothera, czyli przej na zachodni brzeg Zotego Potoku, a nastpnie obej Francuzw od poudnia. Langeron straci dobry kwadrans na tumaczenie przeoonemu, e lada moment Francuzi odetn cae lewe skrzydo od zaplecza i wwczas przyjdzie chyba kapitulowa. Buxhwden upiera si przy swoim, tym bardziej e jego wojska wci trzymay si w Telnicach. Zgodzi si na odwrt dopiero wwczas, gdy tu przed godzin 13.00 przyby do niego adiutant Kutuzowa z formalnym rozkazem wycofania. Rozkaz ten wydany by jeszcze o godzinie 10.00, bo ju wtedy naczelny wdz przewidzia, jakie musz by skutki opanowania paskowzgrza Prace przez Francuzw. Adiutant zmarnowa jednak te trzy godziny i dotar do Buxhwdena dopiero teraz, cho przecie mia do pokonania nie wicej ni 3 kilometry.

FAZA CZWARTA (13.00-16.00) Zagada lewego skrzyda sprzymierzonych. Kilka minut po godzinie 13.00 na poudniowym skraju paskowzgrza Prace zjechali si generaowie Saint-Hilaire i Vandamme, dowdcy dwu dywizji piechoty z korpusu Soulta. Std mogli zobaczy niemal u swych stp kbic si mas ludzk, jakie 15.000 onierzy z awangardy Kienmayera oraz kolumn Dochturowa, Langerona i Przybyszewskiego. Tylko czciowo bya to masa uporzdkowana. Wida ju byo wyranie, e panika zaczyna ogarnia Austriakw i Rosjan, e poszczeglne puki, a nawet bataliony i kompanie prbuj na wasn rk - bez porzdku wydosta si z gronej dla nich sytuacji. Sytuacja za bya grona dlatego, e caa ta wielka masa znalaza si jakby w wielkim trjkcie, ktrego dwa boki tworzyy ju wojska francuskie, a tylko jeden bok by jeszcze nie obsadzony. To bya ostatnia droga odwrotu, ostatnia szansa uniknicia mierci lub niewoli. Widzc, jak od tej masy zdezorientowanych onierzy odrywaj si poszczeglne grupy zdajc na wschd lub poudniowy wschd, SaintHilaire i Vandamm uzgodnili pokrtce midzy sob, co maj czyni ich dywizje. Nie byo z nimi Soulta - dowdcy korpusu - nie byo tu jeszcze Napoleona, ktry w tym momencie znajdowa si w pobliu Starych Vinohradw i dopiero zamierza wykona zwrot w prawo swoich dywizji. Obaj generaowie ustalili, e Saint-Hilaire uderzy prostopadle do Zotego Potoku, gdzie na wysokoci Sokolnic, by w ten sposb zablokowa Rosjanom moliwo ucieczki na pnoc i przyparszy ich do rzeki zmusi do zoenia broni. Vandamme natomiast zdecydowa si uderza rwnolegle do Zotego Potoku, w kierunku miasteczka Ujezd. Gdyby udao mu si tam dotrze w cigu najbliszych 30 minut, to mona by wwczas

zamkn nieprzyjaciela w puapce. Od poudnia jego szans wycofania si - czy raczej ucieczki - znacznie ograniczay stawy Zaczan i Menin. Pierwszy uderza Saint-Hilaire. Ma przed sob 3 kolumn Przybyszewskiego, ktra znajduje si na obu brzegach Zotego Potoku, na pnoc od Sokolnic. Na zachodnim brzegu strumienia walcz 7 puk jegrw, puki piechoty halicki, butyrski i narwski, ktre zamkny si w otoczonej wysokim murem baanciarni niby w jakiej fortecy. Dowodzi nimi gen. Strick. Na wschodnim brzegu - wraz z Przybyszewskim pozostay puki azowski i podolski oraz jeden batalion puku narwskiego. Tu komend sprawuje gen. Wimpfen. Od zachodu blokuj Rosjan puki z dywizji Frianta. Od wschodu naciska teraz dywizja Saint-Hilairea. Do akcji wchodz zreszt take inne francuskie jednostki, ktre z paskowzgrza Prace schodz w kierunku poudniowo-zachodnim, kierujc si na Sokolnice i baanciarni. Jest to dywizja Legranda, a take cz 3 Dywizji Dragonw Beaumonta. W ten sposb przeciwko 7 tysicom onierzy Przybyszewskiego zgromadzio si tu ju dobre 12.000 Francuzw otaczajcych Rosjan coraz cilejszym piercieniem od zachodu, wschodu i pnocy. Przybyszewski nie wie, co czyni dalej. Chciaby wycofa si na poudnie, ale obowizuje przecie rozkaz walki o przeprawy na Zotym Potoku. Nie dotary do niego dyspozycje Buxhwdena, i cae lewe skrzydo ma odej na wschd. Przybyszewski wysya wic adiutantw do naczelnego wodza i do Langerona z zapytaniem, jak dalej postpowa. Ci oficerowie nie dotarli do Buxhwdena, prawdopodobnie zostali zagarnici przez Francuzw. Przybyszewski daremnie czeka na ich powrt, tracc cenny czas, a tym samym szans wyprowadzenia choby czci wojska z puapki. Przybyszewskiemu towarzyszy gen. Wimpfen, Niemiec z pochodzenia, niegdy oficer francuskiej armii krlewskiej, potem emigrant, a teraz pozostajcy w rosyjskiej subie. Uzyskuje on od dowdcy 3 kolumny zgod na podjcie prby przebicia si z jednym batalionem piechoty w kierunku Menina. Wimpfen liczy na to, e na zachodnim brzegu Zotego Potoku piercie francuski nie jest tak zwarty i e mona bdzie przerwa si wanie w stron Menina, a stamtd wydosta na Wgry. Ledwie jednak pokona kilkaset metrw, kiedy dopadli go dragoni Beaumonta. Zrbali cz piechurw, pozostaych wzili w niewol. Samego generaa zagarn ppor. Sporanzi z 1 puku dragonw. Ciko ranny Wimpfen ocieka krwi. Resztki jego oddziaw poprowadzi z powrotem do Sokolnic gen. Selechow. Od kolumny Przybyszewskiego skupionej w baanciarni odrywa si masa okoo 2.000 onierzy, faktycznie nie dowodzonych ju przez oficerw. Nie jest to aden zorganizowany atak, po prostu desperacka prba wydostania si z saku. Te 2.000 Rosjan, a za nimi jeszcze tysic, rzeczywicie wydostaje si z baanciarni w kierunku zachodnim i biegnie w stron wzgrza Turas, a wic take Brna. Jest to ucieczka rozpaczliwa, bez wikszego sensu, bo przecie prowadzi w gb francuskich pozycji. Od razu te z pnocy uderza na nich cz grenadierw Oudinota, ktrzy do tej pory nie mieli zbyt wielu okazji uczestniczenia w walce. Teraz - ju w

ostatniej fazie boju - chc za wszelk cen skrzyowa bro z wrogiem. W cigu kwadransa zmuszaj do kapitulacji te masy wojska. Dalsze p godziny zabiera im jednak wyapywanie Rosjan. Niektrzy z onierzy Przybyszewskiego przedostali si nawet pod Szlapanice. Byli zreszt i tacy - s to zupenie pojedyncze wypadki - ktrym rzeczywicie udao si zbiec w kierunku zachodnim i ukry w lasach. Po kapitulacji tej podstawowej masy onierzy, Przybyszewskiemu zostao nie wicej ni 2.000 ludzi. Trzyma si on wci na wschodnim brzegu Zotego Potoku, na wysokoci baanciarni i zupenie nie wiedzia, co ma dalej czyni. Dwie prby wyjcia z saku okazay si daremne. Ta na Menin i ta na Szlapanice. Wok Przybyszewskiego zacienia si krg francuskich onierzy. Teraz na wschodnim brzegu Zotego Potoku znajduje si rwnie brygada gen. Locheta z dywizji Frianta. Lochet ma wielk ochot osobicie wzi do niewoli Przybyszewskiego. Zmierza ju w jego stron na czele batalionu 36 puku liniowego. Batalion ten - z bagnetami na karabinach - przeciska si przez mas Rosjan, gotowych kapitulowa. Kiedy jednak Lochet jest zaledwie 200 metrw od Przybyszewskiego, pojawia si nagle gen. Franceschi na czele 8 puku huzarw. Ma ledwie 80 jedcw, ale nawet z tak garstk decyduje si uderzy na wielokrotnie liczniejszych Rosjan. Traci 20 zabitych i drugie tyle rannych, ale przebija si do Przybyszewskiego. Wzywa go do oddania szpady, a ten - nie widzc ju sensu stawiania dalszego oporu - posusznie spenia to. Wraz z nim kapituluj generaowie Strick i Selechow. Jest to koniec 3 kolumny. W samym paacu w Sokolnicach zagarnito jeszcze gen. Mullera, ktry ranny na pocztku bitwy czeka tam na ewakuacj. Gen. Lochet, ktry spni si zaledwie kilka minut i ktremu mimo wielkich zasug w dotychczasowej walce nie udao si wzi do niewoli adnego rosyjskiego generaa, nigdy nie daruje Franceschiemu, e wyprzedzi go dosownie w ostatniej chwili. 3 kolumna Przybyszewskiego zostaa ju wprawdzie zlikwidowana, ale jej dugotrway i mimo wszystko dosy twardy opr sprawi, e Francuzi musieli powici na t walk dobr godzin, co pozwolio z kolei Dochturowowi i Langeronowi zorganizowa swj wasny odwrt. Tymczasem Vandamme dotar na poudniowo-wschodni kraniec paskowzgrza Prace, dominujcy nad miasteczkiem Ujezd. To miasteczko nabrao teraz strategicznego znaczenia, bo wanie przez nie prowadzia droga z Telnic, ktr szy na wschd oddziay rosyjskie i austriackie prbujce wydosta si z puapki. Vandamme mia jednak ze sob tylko pi batalionw piechoty, stanowczo za mao, aby odci sprzymierzonym drog odwrotu. Jego pozostae puki dopiero nadchodziy do miasteczka Prace. onierze byli wykoczeni dotychczasow walk, godni, a przy tym - mimo zwycistwa wyczerpani nerwowo. Std coraz wiksze opnienia w wykonywaniu rozkazw. Wielu z tych, ktrzy szli z Vandammem pokado si na niegu albo siado na nim, nie majc siy rzuci si do nowego ataku. Wrd skbionej masy wojsk rosyjskich i austriackich wyranie wida byo w pobliu Telnic kilka czworobokw piechoty stojcych jeszcze w

karnym ordynku. To stare rosyjskie puki: kijowski, jarosawski, wodzimierski i nowoingermanlandzki, nalece gwnie do 1 kolumny. Jej dowdca, gen. Dochturow - jeden z najlepszych w armii carskiej - nie upad na duchu i teraz dosy skutecznie organizowa obron. Zebra on resztki kawalerii austriackiej Kienmayera, uporzdkowa do tego stopnia, e - pod rozkazami rosyjskiego generaa Sieversa - zdolne byy odeprze okoo godziny 14 atak francuskiej 3 Dywizji Dragonw Beaumonta. Inna sprawa, e owi onierze byli ju solidnie zmczeni kilkakrotnymi szarami na pnocnym skraju paskowzgrza Prace. Co wicej, Dochturow skupi te w pobliu Telnic 25 dzia rosyjskich i ustawiwszy je w potn bateri rozpocz ostrza poudniowego stoku paskowzgrza, tam gdzie Vandamme przygotowywa si do zadania ostatecznego ciosu sprzymierzonym. Langeron, wydatnie wspomagajcy Dochturowa, zdoa zebra 8 puk jegrw i puk wyborgski, z ktrymi otworzy sobie drog odwrotu. Musia jednak pozostawi u stp paskowzgrza permski puk piechoty, ktry wzi na siebie pierwsze uderzenie Francuzw i zwiza ich walk na dobre p godziny. Puk permski otoczony wnet ze wszystkich stron musia kapitulowa. Francuzi zagarnli tu take 6 rosyjskich armat. Dziki tym dziaaniom cz awangardy Kienmayera (m.in. caa jego artyleria) i 2 kolumny Langerona zdoaa przemkn si midzy Ujezdem a stawem Zaczan, wychodzc w ten sposb z potrzasku. Jeden z pierwszych wydosta si tdy Buxhwden, ktry z chwil kiedy przekroczy most na kanale czcym Ujezd ze stawem, nie oglda si ju na nic, tylko pocwaowa jak najdalej na wschd. Nie znalaz si te nikt, kto pomylaby o rozstawieniu ubezpiecze w pobliu mostu tak, aby Francuzi nie mogli przeci tej drogi odwrotu. Most zaama si, kiedy wjechao na niego pierwsze dziao cofajcej si artylerii. Przechodzia potem tdy ju tylko piechota. Trzeba byo wobec tego pozostawi w pobliu mostu blisko 60 dzia rosyjskich i austriackich. Dowdca 2 kolumny, gen. Langeron, zostawi przed mostem konia i prbowa ucieka dalej na piechot. Wnet jednak wzi go do niewoli pk Dommanget, dowdca 8 regimentu dragonw. Dochturow natomiast znalaz inn drog odwrotu. Ot midzy stawami Zaczan a Menin biega grobla na tyle szeroka, e mogo tdy i obok siebie po dwu onierzy, cho trudno byo ewakuowa tabory i artyleri. Wprawdzie odwrt przez ow grobl odbywa si powoli - powstay bardzo szybko zatory - niemniej jednak i w ten sposb spora cz rosyjskiej piechoty i kawalerii moga wydosta si z puapki. Byli te tacy, ktrzy prbowali obej od zachodu staw Menin, ale tu napotykali zaraz onierzy Frianta, ktrzy brali ich do niewoli. Przewidujcy Dochturow posa grobl najpierw grup kawalerii Kienmayera i kilka jako tako zdyscyplinowanych jeszcze batalionw piechoty pod rozkazami gen. von Nostitza z zadaniem obejcia stawu Zaczan od poudnia i zajcia pozycji obronnej frontem do Ujezdu. W ten sposb zabezpiecza si przed moliwoci odcicia przez Francuzw tej drogi odwrotu przez grobl. Do ostatka zreszt Francuzom nie przyszo do gowy, aby uczyni co takiego.

Na poudniowo-wschodni skraj paskowzgrza Prace, tam, gdzie znajduje si kapliczka w. Antoniego, przyby okoo godziny 14.30 Napoleon w towarzystwie Soulta. Nie by zadowolony z dziaa 4 Korpusu w kocowej fazie zmaga, bo z piciu batalionami dywizji Vandammea nie mona byo zamkn przeciwnika w potrzasku. Jeszcze przed godzin 15.00 - kiedy ju skapitulowaa kolumna Przybyszewskiego - dotara do Ujezdu reszta dywizji Vandammea. Zaja ona miasteczko i dopiero wwczas zostaa ostatecznie przecita droga odwrotu. Rosjanie i Austriacy prowadzcy tdy dziaa i wozy taborowe prbowali przemkn si jeszcze nad samym pnocno-wschodnim brzegiem stawu. Mimo mrozu botnista ziemia bya rozmika i bardzo szybko artyleria ugrzza wrd trzcin i zaroli. Artylerzyci wiadomie zreszt wpakowali tam sporo dzia, ktrych nie byo czasu zniszczy czy chociaby zagwodzi. Pozostaa jednak jeszcze kolumna Dochturowa, a wok niej spora masa rozbitkw z oddziaw Kienmayera i Langerona. Dochturow powierza gen. Urusowowi dowdztwo nad swoj ariergard. Ma on za zadanie broni dostpu do grobli midzy stawami Zaczan a Menin, na ktr Dochturow wprowadza kolejne puki. Z Urusowem zostaje te gen. Stutterheim, jeden z najlepszych dowdcw austriackich, ktry walczy do tej pory w szeregach awangardy Kienmayera. T ariergard tworz przede wszystkim wgierscy huzarzy ksicia Maurycego Lichtensteina oraz szwoleerowie z puku OReilly. Podczas gdy Dochturow przesuwa si powoli grobl na poudnie - uda mu si wyprowadzi wikszo swoich pukw - Urusow prbuje organizowa opr przy pomocy 5.000 zdezorientowanych i w duym stopniu ogarnitych ju panik onierzy. Ci ludzie myl nie tyle o zwizaniu Francuzw po to, by Dochturow mg swobodnie oderwa si od pocigu. Ich pragnieniem jest wydostanie si z okrenia, bo susznie przewiduj, e lada moment Napoleon zarzdzi artyleryjski ostrza. Istotnie, nadeszo ju 6 armat artylerii gwardii, ktra pod oson 3 Dywizji Dragonw Beaumonta strzela teraz z bliskiej odlegoci. Wnet otwieraj ogie inne francuskie baterie. Wielka bateria rosyjska - ta, ktra do niedawna trzymaa dywizj Vandammea w bezpiecznej odlegoci - przestaa strzela okoo godziny 16. Artylerzyci zaprzgli dziaa i staraj si wyprowadzi je wzdu pnocnego brzegu stawu Zaczan. Od razu zrezygnowali z cofania si grobl midzy stawami, bo jest ona za wska, aby przeszy tdy dziaa. Nie wiedz jednak jeszcze, e droga na Ujezd jest ju przerwana nie tylko dlatego, e zawali si tam most, ale rwnie z tej racji, e dotarli do miasteczka Rosjanie. Kiedy orientuj si, e nie sposb dalej maszerowa, skrcaj w prawo i sprowadzaj armaty tu nad brzeg stawu. Od kilku dni na Morawach utrzymywaa si mrona pogoda, stawy pokryte byy wic dosy grub warstw lodu. Urusow waha si, czy mona przej po lodowej powoce na drugi brzeg, ktry widnieje w odlegoci niemale kilometra. Staw Zaczan ma bowiem a 180 hektarw. Na ld wchodzi ostronie kilku piechurw i radonie woa, e chyba mona bdzie przej. Zaraz potem Urusow wydaje rozkaz, aby z najwiksz

ostronoci wprowadzi jedno dziao. Okazuje si, e ld trzyma, wobec czego zezwala, by zrobiono to samo z nastpnym. Artylerzyci piesz si, teraz na lodowej powoce znajduj si niemal wszystkie zaprzgi artyleryjskie. Niektre dziaa s ju w odlegoci 100, a nawet 200 metrw od brzegu. To dodaje odwagi maruderom, ktrzy kbi si na brzegu. I oni take wbiegaj na ld. Czyni to nie tylko piechurzy, ale rwnie kawalerzyci, midzy innymi dwa szwadrony sanktpetersburskich dragonw i kozacy Isajewa. Ci prowadz swe wierzchowce za uzdy, bo na liskim lodzie niebezpiecznie jest jecha konno. Urusow jest niezadowolony, stara si powstrzyma dalszych onierzy. Pod ciarem armat i setek ludzi lada chwila moe prysn powoka lodowa. Rzeczywicie, sycha ju pierwszy suchy trzask. Pka ld, zaraz potem nastpuje kolejne pknicie. W cigu kilku minut powoka jest ju tak popkana, lada moment musi zawali si. Istotnie, coraz to nowi onierze pograj si w wodzie, na szczcie tylko po pas, a najwyej po ramiona. Okazuje si, e woda w stawie Zaczan nie jest zbyt gboka. To przecie tylko staw rybny, sztuczny zbiornik wody, przystosowany do jesiennego spuszczania dla odowu karpi. onierze wprawdzie nie ton, ale skpani w wodzie nie s zdolni do jakichkolwiek dziaa. Ci najbliej brzegu wychodz na ld. Ci dalsi staraj si take wydosta, rozgarniajc rkami kawaki kry. Rzecz w tym jednak, e w wodzie pogrya si caa artyleria - kilkadziesit dzia polowych. Gen. Stutterheim rozpaczliwie nawouje, aby odci konie, bo inaczej same nie wydostan si. Kilku onierzy, ktrzy nie stracili gowy, istotnie odcina uprz i postronki. Niemniej jednak ponad sto koni idzie na dno ciar armat i wozw jest taki, e nie mog same wydosta si. Napoleon, ktry spod kaplicy w. Antoniego obserwowa prb ucieczki przez staw Zaczan, wyda rozkaz, by artyleria gwardii otworzya ogie. Chodzio mu nie tyle o likwidacj onierzy, ile o zniszczenie lodowej powoki, tak aby rosyjska artyleria nie moga wydosta si z puapki. Zaleao mu bardzo na tego rodzaju trofeach, bo wiedzia ju, e na drugim kracu bitewnego pola Lannes i Murat swym nieporadnym dziaaniem, pozbawieni cesarskich rozkazw, dopucili, by Bagration wycofa si szos oomunieck na wschd wraz z ca sw awangard. W wyniku ognia artylerii gwardii ld zaama si jeszcze w kilkunastu miejscach. Ogie ten nie mia ju jednak praktycznego znaczenia, bo i tak ta ostatnia droga ucieczki lewego skrzyda sprzymierzonych zostaa przerwana, kiedy ld zacz pka pod ciarem artylerii, koni i setek onierzy. Dywizja Vandammea schodzi nad sam brzeg stawu. Tu bierze do niewoli ponad 3.000 Rosjan i Austriakw, a dalszych kilkuset ludzi wyawia zmoczonych i zzibnitych ze stawu. Rosjanie sami zreszt w wielu wypadkach wychodz na ld, pomagajc sobie wzajemnie. Niektrzy z nich s ranni i teraz przemarznici do szpiku koci nie mog ogrza si, bo nie ma tu ognisk, ryzykuj zapalenie puc i rych mier, zwaszcza e niejeden z nich jest ranny bd wyczerpany do cna dugotrwa walk.

 Odwrt centrum i prawego skrzyda sprzymierzonych. Zanim dokona si los wojsk Buxhwdena, rozpoczo odwrt centrum i prawe skrzydo sprzymierzonych. O godzinie 13.00, kiedy Francuzi ostatecznie opanowali paskowzgrze Prace, Napoleon rozkaza kawalerii Murata i korpusowi Lannesa wykona zwrot w lewo, ku pnocy, aby zepchn Bagrationa z szosy oomunieckiej w Gry Morawskie. Bagration przewidywa jednak tego rodzaju manewr i ju wczeniej widzc daremno kontrataku gwardii rosyjskiej - wycofa si spod Bosenic na wschd, trzymajc jeszcze kilka pukw w wioskach Kruh i Houbiec Kiedy Francuzi rozpoczli swj zwrot zaczepny, Bagration wydzieli z awangardy trzy puki piechoty i pod rozkazami gen. Uwarowa rzuci je do kontrataku na lewe skrzydo manewrujcego przeciwnika. Kontratak nie powid si i Uwarow zosta odrzucony z powanymi stratami ku wioskom Kruh i Houbice. Straci zreszt przy tej okazji kilka dzia artylerii konnej. Zacza si teraz ponad godzinna walka o te wioski. Wprawdzie 6 puk jegrw wycofa si z nich pod naporem Francuzw, ale Bagration posa tam na wsparcie doborowy puk archangielski pod komend dzielnego gen. Kamieskiego II. Stawia on zacieky opr kawalerii Murata, ale otoczony wnet ze wszystkich stron ponis due straty od ognia francuskiej artylerii. W cigu godziny puk straci w zabitych, rannych i jecach a 1600 onierzy. W pewnej chwili pocisk armatni dosownie przeszy na wylot konia, ktrego dosiada genera. Kamiski II wyszed wprawdzie cao z tej opresji, ale swj ratunek zawdzicza tylko przytomnoci umysu adiutanta Zakrewskiego, ktry wycign go spod koskich zwok, da mu wasnego wierzchowca i oszoomionego wyprowadzi na tyy. O godzinie 14.30 - widzc, e bitwa jest definitywnie przegrana Bagration rozpocz odwrt. Czyni to jak zwykle z wielkim spokojem i zimn krwi, dziki czemu manewr Murata i Lannesa nie powid si. Niemal caa awangarda Bagrationa odesza na wschd szos oomunieck, a Francuzi zagarnli zaledwie kilkaset jecw, gwnie zreszt rannych, ktrych pozostawiono w Houbicach. Wkrtce po godzinie 13.00 rozpocz si odwrt rozbitej na paskowzgrzu Prace 4 kolumny Kolowratha. Stracia ona w zabitych i rannych generaa, 6 oficerw wyszych, 19 oficerw niszych, 1.886 onierzy. Ponadto 5 oficerw i 470 onierzy dostao si do niewoli. Kolumna wycofaa si od razu do Wischau i pod wieczr zacza si reorganizowa w wioskach Hagiedice i Herspice. Odwrt osaniaa jazda Lichtensteina. A do zapadnicia ciemnoci pozostawaa ona pod Krzenowicami, zreszt nie atakowana przez Francuzw. Ju wczeniej odszed na wschd car Aleksander - w momencie, kiedy okazao si, e wielki ksi Konstanty nie zdoa ze sw gwardi odzyska paskowzgrza Prace. Car w otoczeniu adiutantw, trzymajc si oddziaw Mioradowicza, czyli resztek kolumny Kolowratha, zawrci na wschd i dotar do Krzenowic, tam gdzie spdzi noc przed bojem. Okoo

godziny 16 wysa kilku oficerw na poszukiwanie Kutuzowa, ktry znajdowa si zaledwie o ptorej mili std w osadzie Wazan. Panowao takie przygnbienie, a wraenie klski byo tak wielkie, i spodziewano si, e lada chwila dotrze tu francuski pocig. Coraz to nowi oficerowie opuszczali Aleksandra, tak e w pewnym momencie zosta praktycznie sam - towarzyszyli mu jedynie adiutant Czerniszew, lekarz Wyllie i koniuszy Jaehne. Car nie orientowa si zupenie, gdzie znajduj si teraz jego wojska, ktre dywizje zdoay wycofa si, a ktre ulegy zagadzie i jakie s rozmiary klski. W desperacji szuka rady u swego lekarza, tak jakby ten zna si na wojennym rzemiole. Dopiero wieczorem nadesza wiadomo, e cesarz Franciszek czeka na Aleksandra w wiosce Czeicz i e spodziewa si tam rwnie Kutuzowa dla odbycia narady. Monarcha rosyjski by jednak tak wyczerpany fizycznie i psychicznie, e w drodze do Czeicz zatrzyma si w wiosce Urszice i tu w chopskiej chacie leg bez si na wizce somy. Dopiero po trzech godzinach snu mg jecha dalej, przez co narada z cesarzem Franciszkiem odbya si 3 grudnia rano. Wiadomo ju byo wwczas w oglnych zarysach, jakie s rozmiary klski. Caa kolumna Przybyszewskiego dostaa si do niewoli, podobnie jak przynajmniej poowa kolumn Dochturowa i Langerona. Oddziay Mioradowicza, cho mocno przetrzebione, mogy jednak wycofa si przez Krzenowice i Austerlitz. Znacznie lepiej wygldaa sytuacja na prawym skrzydle, gdzie Bagration - zaraz po zaamaniu si ataku rosyjskiej gwardii - umiejtnie wycofa si na wschd unikajc w ten sposb oskrzydlajcego manewru Lannesa i Murata. Teraz Bagration z niemal nie naruszon awangard min ju skrzyowanie szosy oomunieckiej z drog na Wgry i posuwa si w kierunku pnocno-wschodnim na Oomuniec. Na naradzie w Urszicach postanowiono, e Rosjanie i Austriacy bd wycofywa si na wschd, a nie w kierunku Oomuca, jak prawdopodobnie sdz Francuzi. Francuski pocig na szosie oomunieckiej byby z pewnoci bardzo skuteczny, a sprzymierzeni nie byli na razie zdolni do przyjcia nowej batalii. Awangarda Bagrationa stanie si teraz ariergard i bdzie osania odchodzce wojska rosyjskie. Odwrt musi jednak odbywa si w maksymalnym popiechu, tak aby mona byo oderwa si od Francuzw. Aleksander przewidywa, e w cigu dwu dni (3 i 4 grudnia) trzeba bdzie przej co najmniej 60 kilometrw. Naley pozostawi wasnemu losowi rannych i maruderw. Niech zajmuj si nimi Francuzi. Nie ma adnych zapasw, wobec czego wojsko bdzie ywi si tym, co znajdziemy po drodze. Aleksander ma wiele pretensji do Austriakw, zwaszcza za wspaniay plan Weirothera. Teraz wic domaga si od cesarza Franciszka, aby resztki austriackiej kawalerii osaniay odwrt sprzymierzonych. Ustalono te, e ksi Lichtenstein - dowdca jazdy sprzymierzonych - wystpi w charakterze dyplomaty i jak najspieszniej uda si na francuskie fortpoczty, by prosi o rozejm. By moe uda si w ten sposb zyska na czasie i wprowadzi w bd Napoleona, tak jak to udao si z Muratem pod Hollabrunn.

 Napoleon ocenia wyniki boju. A do zapadnicia ciemnoci cesarz obserwowa zagad lewego skrzyda sprzymierzonych spod kaplicy w. Antoniego na poudniowym skraju paskowzgrza Prace. Potem przez kilka godzin - do pnego wieczora - objeda pole bitwy, by zorientowa si w szczegach, jakie s wyniki boju i moliwoci dalszego dziaania. Jako dowiadczony wdz ju z samego przebiegu walki i z pierwszych raportw podkomendnych wycign waciwy wniosek, e bitwa zakoczya si wprawdzie zwycistwem, ale okupionym ogromnym wysikiem fizycznym jego onierzy i niemaymi stratami wasnymi. Co wicej, nie wykorzystano moliwoci zadania nieprzyjacielowi dotkliwych ciosw i spowodowania jego cakowitej klski. W przeciwiestwie do prostych onierzy i oficerw, a nawet dowdcw dywizji Napoleon by wiadomy, e tylko na pewnych odcinkach rozlegego pola bitwy wykorzystane zostay wszystkie szans. Tak wic nie powid si zupenie manewr Lannesa i Murata, ktrego celem miao by oskrzydlenie awangardy Bagrationa i zepchnicie prawego skrzyda sprzymierzonych w Gry Morawskie. Teraz Bagration wycofywa si na wschd szos oomunieck, prowadzc ze sob artyleri i tabory. Tu Francuzi zagarnli nie wicej ni tysic jecw. Ta cz armii rosyjskiej bya wic w peni zdolna do dalszej walki. Nie udao si te rozbi rosyjskiej gwardii. Poniosa ona wprawdzie spore straty w walce o paskowzgrze Prace, ale przecie nie zostaa zniszczona. Po chwilowym zamcie stare puki siemionowski, preobraeski i izmajowski, jak te wikszo oddziaw jazdy znowu stay si sprawnymi jednostkami. Dowodzcy nimi wielki ksi Konstanty okaza si zupenie niezym wodzem i teraz wyprowadza podlege sobie jednostki poza stref dziaania Wielkiej Armii. Nie udao si te Francuzom pochwyci cara Aleksandra ani cesarza Franciszka, ktrzy znajdowali si przy 4 kolumnie Kolowratha. Gdyby car wpad w rce onierzy napoleoskich, to wwczas rokowania pokojowe byyby spraw dziecinnie prost. To samo zreszt odnosi si do cesarza Franciszka. Obaj wadcy wycofywali si teraz popiesznie gdzie na wschd - Napoleon nie wiedzia dokadnie w jakim kierunku - i praktycznie nie grozio im ju pochwycenie przez Francuzw. Jedyny oczywisty sukces odniosa armia napoleoska na prawym skrzydle likwidujc w duym stopniu - cho nie cakowicie - lewe skrzydo sprzymierzonych. Tu liczba jecw bya znaczna, a przede wszystkim, co byo najwikszym sukcesem, zagarnito wiele armat. Byo wic czym pochwali si i stworzy wraenie, e zwycistwo jest oczywiste. Niemniej jednak Napoleon mia te wiadomo, e nawet na prawym skrzydle nie wykorzystano wszystkich szans. Wzito do niewoli tylko dowdc 2 kolumny gen. Langerona i 3 kolumny gen. Przybyszewskiego. Zdoali natomiast wydosta si zarwno dowdca caego lewego skrzyda sprzymierzonych Buxhwden, jak te 1 kolumny - Dochturow i awangardy - Kienmayer. Unikna niewoli wikszo onierzy austriackiej

awangardy, 1 kolumny wojsk rosyjskich i znacznej czci 2 kolumny. Ci z Rosjan, ktrzy zmuszeni byli zoy bro, naleeli w zdecydowanej wikszoci do 3 kolumny Przybyszewskiego, a tylko w czci do 2 Langerona i 4 - Kolowratha. Obserwujc bj wok stawu Zaczan Napoleon zorientowa si od razu, e jego onierze s wyczerpani fizycznie omiogodzinn walk. Korpus Soulta, ktry mia wykona zwrot zaczepny w prawo zamykajc tym samym Rosjanom i Austriakom drog odwrotu, spni si z realizacj tego zadania, bo ze wzgldu na wyczerpanie fizyczne tylko pi batalionw z dywizji Vandammea stawio si na czas na poudniowym kracu paskowzgrza Prace. Reszta tej dywizji, jak te dywizja Saint-Hilaireea nadeszy znacznie pniej, z godzinnym opnieniem, przez co wikszo sprzymierzonych z lewego skrzyda zdoaa wydosta si z puapki. Napoleon zorientowa si, e wykoczona fizycznie jest dywizja Legranda, ktra cay dzie trzymaa przecie Sokolnice i Telnice. Odnosio si to take do dywizji Frianta z korpusu Davouta. Niepokoio go, e dwie dalsze dywizje Davouta nie tylko nie zdyy przyby 2 grudnia rano na pole walki, ale nie dotary tam nawet do wieczora. Wyczerpana bya take kawaleria. Zarwno dywizja dragonw Bouciera, walczca na prawym skrzydle pod Sokolnicami i Telnicami, jak i kawaleria rezerwowa Murata, ktra musiaa wykona wiele szar (w wypadku niektrych pukw chodzio tu nawet o 8 atakw w cigu dnia) - byy zmordowane fizycznie, a konie nie nadaway si chwilowo do adnych dziaa. Wprawdzie cesarz dysponowa jeszcze czterema wieymi dywizjami piechoty (dywizja Drouet dErlona i Rivauda z 1 Korpusu Bernadottea, grenadierzy Oudinota oraz gwardia piesza), ale ta cz jego armii, ktra zaangaowana bya w boju, wymagaa absolutnego wypoczynku przynajmniej przez najblisze 24 godziny. onierze nie jedli od ostatniego wieczora, bo trudno nazwa posikiem te par ykw wdki, jakie dano im we wczesnych godzinach rannych. W wielu pukach - co wielce charakterystyczne - onierze byli tak wycieczeni i otpiali, e kadli si na niegu, zapadali w gboki sen, nie czekajc nawet na rozniecenie ognia, nie mwic ju o gorcym posiku. Tego wieczora, zaraz po bitwie, Napoleon dokona rwnie wstpnej oceny dziaa podlegych mu marszakw i generaw. Z pewnoci mg by w peni zadowolony z dwu dowdcw: Soulta, ktry by prawdziwym bohaterem batalii, oraz Davouta. Soult wykona przecie zwyciski atak na paskowzgrze Prace, utrzyma si na nim, mimo silnych kontruderze rosyjskich i austriackich, a nastpnie - cho ju ze znacznie mniejszym powodzeniem - doprowadzi do likwidacji sporej czci lewego skrzyda sprzymierzonych. Podobnie Davout wzi na siebie obron linii Zotego Potoku i dziki jego uporowi powstrzymane zostay kolumny Buxhwdena. Ta wysoka ocena dziaa odnosia si rwnie do kilku dowdcw dywizji, przede wszystkim za Vandammea, Saint-Hilairea, Legranda, Frianta, Bouciera. Gorzej natomiast byo z innymi marszakami. Lannes, bez wtpienia jeden z najzdolniejszych w tym gronie, tym razem nie stan na wysokoci

zadania i nie zdoa zepchn Bagrationa w Gry Morawskie. Napoleon czyni mu w nastpnych godzinach gorzkie wymwki, a obraony Lannes w dodatku zazdrosny o saw Soulta - pogniewa si do tego stopnia na cesarza, e zostawi swj 5 Korpus i nie ogldajc si na nic wyjecha do Wiednia, a zaraz potem do Parya. Podobnie te cesarz nie mia powodw, by by zadowolonym ze swego szwagra, Murata. Wprawdzie zwiza on na jaki czas prawe skrzydo Rosjan i wykona kilka zwyciskich atakw na rosyjsk gwardi, czym wspar wydatnie Soulta w walce o paskowzgrze Prace, ale przecie pogubi si w drugiej czci boju i nie tylko nie zepchn Bagrationa w gry, ale jeszcze pozwoli mu wycofa si bez wikszych strat. Jeli chodzi o Bernadottea, to jego rola w bitwie bya zupenie drugorzdna, bo przecie 1 Korpus nie zosta praktycznie wykorzystany w walce. W tej pierwszej analizie przebiegu batalii Napoleon stara si odpowiedzie sobie na podstawowe pytanie: czy onierz francuski wyszkolony przez niego w obozie pod Boulogne gruje nad onierzem rosyjskim? Nie ulega wtpliwoci, e francuska piechota i kawaleria miaa wyran przewag nad Austriakami, ktrych pobia ju tyle razy w toku tej kampanii i ktrym zadaa kolejny cios pod Austerlitz. Inaczej jednak wygldaa sprawa w porwnaniu z Rosjanami. Wprawdzie na prawym skrzydle Francuzi odnieli oczywisty sukces zmuszajc do zoenia broni kolumn Przybyszewskiego i zadajc spore straty kolumnom Dochturowa i Langerona, ale w walce z Bagrationem czy gwardi ta przewaga jakociowa francuskiej piechoty i kawalerii nie bya ju tak wyrana. Ju sam fakt, e o paskowzgrze Prace trzeba byo walczy przez kilka godzin, wiadczy wymownie, e Rosjanie s bardzo gronym przeciwnikiem. Biorc pod uwag walory bojowe rosyjskich onierzy i oficerw Napoleon musia doj do wniosku, e zwycistwo pod Austerlitz zawdzicza w duym stopniu - by moe nawet by to czynnik decydujcy - bdom popenionym przez sprzymierzonych. Przede wszystkim nie mieli oni jednolitego, konsekwentnie dziaajcego dowdztwa. Ich dziaania nie byy skoordynowane, niektre partie wojsk na przykad Bagration - w ogle nie wiedziay, co maj robi. Inne trzymay si cile otrzymanych przed bitw dyspozycji, nie modyfikujc ich, bo nie doszy do nich nowe rozkazy. Odnosi si to przede wszystkim do lewego skrzyda Buxhwdena. Jedyny ewidentny sukces - likwidacja znacznej czci lewego skrzyda wojsk rosyjsko-austriackich - bya rezultatem zupenej nieprzydatnoci Buxhwdena, ktry pijany ju od godzin rannych niczego nie rozumia i nie dostrzeg w por zagroenia, jakie stanowio wdarcie si korpusu Soulta na paskowzgrze Prace. Nie ulegao wtpliwoci, e gdyby Buxhwden zrobi to samo, co jego podkomendni Langeron i Kamiski, a wic wstrzyma dalszy atak na Sokolnice i Telnice, a zamiast tego uderzy od poudnia na Prace, to Francuzi musieliby wycofa si, a w najlepszym wypadku utrzymaliby si wprawdzie na wzgrzu, ale cae lewe skrzydo

miaoby czas na bezpieczne wycofanie si znad Zotego Potoku. To, e udao si zmusi kolumn Przybyszewskiego do kapitulacji, nie byo wcale rezultatem samego - ofiarnego zreszt - dziaania korpusu Soulta i zaciekej obrony Davouta. To upr Buxhwdena, ktry nie chcia sysze o adnej zmianie rozkazw, to zaamanie dowdztwa sprzymierzonych ju od godziny 8.00, to zmarnowanie przez Przybyszewskiego szansy wycofania si spod Sokolnic, kiedy jeszcze droga na wschd staa otworem. Reasumujc, Napoleon musia by wiadomy, e bez kardynalnych bdw, jakie popenio dowdztwo sprzymierzonych (przede wszystkim fatalny plan Weirothera odsaniajcy paskowzgrze Prace, a potem bezsensowny upr Buxhwdena) wyniki boju byyby zupenie inne. I tu wanie zawiera si podstawowy - cho nie dla wszystkich dostrzegalny wniosek, jaki naleao wycign z owej batalii. Cesarz zdawa sobie spraw, e jeli przeciwnik nie bdzie popenia tak fundamentalnych bdw, jeli zachowa wiksz ostrono i rozwag, to dysponuje - zwaszcza Rosjanie - wystarczajcymi siami, aby stawi Francuzom skuteczny opr. Dlatego te mimo zwycistwa pod Austerlitz dalsza wojna wcale nie przedstawiaa si jako pasmo murowanych i atwych sukcesw.

PO BITWIE
wieczora 2 grudnia, bezporednio po zakoczeniu batalii, Napoleon nie wiedzia oczywicie, jakie s zamiary przeciwnika. Nie majc jeszcze adnych raportw na ten temat, nie znajc nawet kierunku, w ktrym wycofuj si Rosjanie i Austriacy, musia dokona analizy sytuacji strategicznej z zaoeniem, e nieprzyjaciel zamierza nadal stawia opr. Inaczej cesarz popeniaby kardynalny bd lekcewaenia wroga, a to nawet w jego wypadku - mogoby okaza si fatalne w skutkach. Jakimi siami dysponowali teraz sprzymierzeni? Armia rosyjska nie zostaa rozbita i z pewnoci awangarda Bagrationa moga od razu - ju 3 grudnia - wej znowu do walki. Pod Austerlitz puki Bagrationa zostay wykorzystane tylko w niewielkim stopniu i nie doznay powaniejszych strat. Troch inaczej byo z gwardi Konstantego, bo ta rzeczywicie uporczywie zmagaa si z Francuzami o paskowzgrze Prace. Napoleon nie wtpi jednak, e gwardia rosyjska moe - po kilkudniowym wypoczynku i reorganizacji - znowu znale si w boju. Chocia wic car Aleksander wycofa si spod Austerlitz powanie osabiony i cho potrzebowa czasu na uporzdkowanie swych wojsk, to przecie sytuacja, w jakiej znajdowa si, wcale nie wymagaa przerwania walki i podjcia rokowa pokojowych. Co wicej - to Napoleon wiedzia od wzitych do niewoli rosyjskich oficerw - lada dzie naleao spodziewa si przybycia do Oomuca wieego korpusu Bennigsena. Tak wic nie pniej ni za dziesi dni Aleksander mg dysponowa armi rwnie siln jak ta, ktr mia rankiem 2 grudnia. Inaczej wygldaa sprawa z Austriakami. Pod Austerlitz stanowili oni niewielk cz si sprzymierzonych, a teraz ponieli spore straty na lewym skrzydle (awangarda Kienmayera) i w centrum (4 kolumna Kolowratha). Bez wtpienia morale wojsk austriackich zostao bardzo powanie podkopane, bo przecie Austerlitz wyduyo pasmo nieustannych poraek i klsk. Spod Austerlitz wycofao si kilka tysicy onierzy austriackich, ktrych mona byo uy w walce nie wczeniej ni za kilka tygodni. Cesarz Franciszek mg jednak liczy na stosunkowo wiey korpus arcyksicia Karola, ktry znajdowa si na wschd od Wiednia o kilka dni marszu. Mg take cign korpus arcyksicia Ferdynanda stojcy do tej pory pod Igaw. Mona byo wreszcie w cigu najbliszych dwu tygodni zebra jeszcze kilkanacie tysicy rekrutw - wprawdzie bez dowiadczenia bojowego, ale stanowicych przecie pewn si bojow. Reasumujc, o ile Rosjanie byliby zdolni do walki w cigu dziesiciu dni i mogliby wystawi okoo 60.000 onierzy, to Austriacy musieliby mie mniej wicej miesic, aby przeciwstawi Napoleonowi wystarczajco liczn i odtworzon armi. Znajdowali si jednak na swoim terenie i mogli liczy na wsparcie miejscowej ludnoci - zarwno Niemcw, Czechw, jak i Wgrw.

Tego

W tej pierwszej analizie wynikw boju i perspektyw dalszego dziaania Napoleon musia te zastanawia si, jakimi siami dysponuje. Jest wielce charakterystyczne, e objedajc pole bitwy pyta si przede wszystkim o straty wasne, a nie te, jakie ponis nieprzyjaciel. Wasne ubytki w szeregach oceniano wstpnie na 2.000 zabitych, 8.000 rannych i okoo tysica jecw, bo mimo wszystko Rosjanie i Austriacy zagarnli take troch onierzy francuskich. cznie wic armia, ktr w danym momencie dysponowa cesarz, zmniejszya si o ponad 10.000 ludzi. Napoleon mg cign w najbliszych dniach reszt korpusu Davouta (dwie dywizje piechoty) i prawdopodobnie dywizj bawarsk z korpusu Bernadottea, ktra blokowaa wojska arcyksicia Ferdynanda pod Igaw, gdyby ten zechcia poczy si z gwn armi austriack. W praktyce te trzy dywizje wyczerpyway moliwoci cignicia posikw. Jeli Wielka Armia miaa utrzyma swe komunikacje z Francj i nie da si otoczy, to musiaa pozostawi wystarczajco silny garnizon w Wiedniu oraz korpusy blokujce nieprzyjaciela na granicy Wgier i w Tyrolu. Nie byo wic mowy o dalszym marszu na wschd, bo taki marsz - mimo zwycistwa pod Austerlitz - byby po prostu awantur. O pnocy 2 grudnia Napoleon dotar do stacji pocztowej w Posoricach na szosie oomunieckiej. Postanowi tam wanie spdzi noc w przekonaniu, e nieprzyjaciel - a przynajmniej znaczna jego cz wycofuje si w kierunku pnocno-wschodnim. Chwilowo nie wydawa adnych dyspozycji - wojsko miao pozosta na pobojowisku i tu wypoczywa do rana. Cesarz uzna, e przez najblisze kilka godzin nie bdzie nic czyni, czekajc na zebranie dokadniejszych informacji, ktre pozwol mu zorientowa si, jak naprawd wyglda sytuacja. Wnet po pnocy powiadomiono Napoleona, e na francuskich fortpocztach od strony Oomuca pojawi si ksi Jan Lichtenstein dowdca austriackiej kawalerii - i domaga si widzenia z cesarzem. Jak mia owiadczy - celem tego spotkania byoby zawarcie rozejmu. Wiadomo bya wana i moga rzeczywicie oznacza, e Austriacy, zaamani rozmiarami przegranej, zdecydowali si naprawd nawiza rozmowy pokojowe. Jednoczenie jednak mg to by taki sam wybieg, jak pod Hollabrunn, a wic prba wprowadzenia w bd Francuzw po to, by wojska rosyjskie i austriackie mogy odskoczy o kilka dni marszu i tam dokona reorganizacji. Stojc przed takim wyborem - rzeczywistymi negocjacjami albo te zrcznym wybiegiem ze strony przeciwnika - Napoleon poleci zatrzyma Lichtensteina do rana na fortpocztach. W ten sposb zyskiwa troch czasu, by lepiej zorientowa si w sytuacji, a ponadto stwarza wraenie, e sam jest tak pewny wygrania wojny, i wcale nie zaley mu na podpisywaniu rozejmu. Byo to akurat odwrotne dziaanie ni te, jakie stosowa Napoleon kilka dni wczeniej, gdy chodzio o skonienie Rosjan i Austriakw do wydania mu bitwy. O godzinie 4.00 Lichtenstein zosta wprowadzony do cesarskiej kwatery. Okazao si, e ma penomocnictwa cesarza Franciszka, ktry rzeczywicie prosi o wstrzymanie dalszych dziaa wojennych i zawarcie rozejmu. Ze sw ksicia wynikao, e jeszcze pnym wieczorem 2 grudnia doszo do

spotkania cara Aleksandra z cesarzem Franciszkiem i ustalono wwczas, i Rosjanie wycofaj si z Moraw na pnoc, wracajc do siebie. Lichtenstein mia uda si do Napoleona proszc o rozejm, po to, by armia carska moga bezpiecznie opuci pastwo Habsburgw. W ten sposb cesarz Franciszek otrzyma pen swobod dalszego dyplomatycznego dziaania i mg rozpocz negocjacje pokojowe. Napoleon nie by do koca przekonany, czy sowa Lichtensteina odpowiadaj prawdzie. Nie chcia godzi si na rozejm, przeciwnie domaga si spotkania z cesarzem Franciszkiem. Spotkanie takie potwierdzioby, i koalicja rosyjsko-austriacka zostaa zerwana i e Austriacy s gotowi rozpocz rozmowy pokojowe. Cesarz zaproponowa, aby doszo ono do skutku 4 grudnia po poudniu na francuskich fortpocztach. Nie chcia stwarza wraenia, e ogromnie zaley mu na tym spotkaniu, dlatego odrzuci nawet propozycj, aby nastpio ono kilka godzin wczeniej. Zaraz po odjedzie ksicia Napoleon - teraz ju niemal przekonany, e Austriacy zostali rzeczywicie opuszczeni przez Rosjan, a wic nie s w stanie stawia dalszego oporu - wyda za porednictwem Berthiera ca seri dyspozycji nakazujcych poszczeglnym korpusom i dywizjom marsz na wschd. Chodzio mu o to, by przekona Austriakw, e Francuzi s zdolni pj jeszcze dalej i tylko szybka zgoda na rokowania pokojowe moe powstrzyma ich dziaania. Murat ze sw kawaleri mia i na pnocny wschd szos oomunieck, za nim winien postpowa Lannes z dywizjami Sucheta i Caffarelliego. 1 Korpus Bernadottea zosta skierowany drog z Austerlitz do Goeding, a wic w kierunku poudniowo-wschodnim. W ten sposb siy francuskie rozchodziy si - z oczywistym zamiarem jak najszybszego ustalenia, w jakim to kierunku cofaj si sprzymierzeni. Murat i Lannes nie powinni i dalej jak do Wischau, a wic zaledwie kilka kilometrw. Podobnie Bernadotte mia zatrzyma si ju w Zaroszicach. Midzy te korpusy Napoleon wprowadzi grenadierw Oudinota, kierujc ich na miejscowo Rausznice. Na wschd posano te kilkoma drogami polnymi dragonw i lekk jazd. Piechota - zwaszcza ta, ktra bia si 2 grudnia - bya jednak tak zmczona, e nie moga podj natychmiastowych dziaa. Davout poderwa dywizj Frianta dopiero o godzinie 21.00, czyli ca dob po zakoczeniu bitwy. 4 Korpus Soulta, szczeglnie wyczerpany, mg wyruszy z pobojowiska dopiero 4 grudnia rano, a wic 36 godzin po zakoczeniu batalii. onierze musieli po prostu odetchn po takim wysiku, zwaszcza e na przykad dywizja Frianta odbya przecie 1 grudnia dugi marsz spod Wiednia. W rezultacie francuski pocig za sprzymierzonymi by mao energiczny, a to pozbawio Napoleona w duym stopniu owocw zwycistwa, bo w rce Francuzw nie wpadli ju nowi jecy poza tymi, ktrych zagarnito na samym pobojowisku. 4 grudnia o wicie Napoleon opuci paac ksicia Kaunitza w Austerlitz i w eskorcie gwardii pieszej i konnej, ubranej w paradne mundury, ruszy w kierunku Goeding. Zatrzyma si w miejscowoci Spaleny Myn okoo 15 kilometrw na poudniowy wschd od Austerlitz. Tu miao doj do

spotkania z cesarzem Franciszkiem. Poniewa myn by zdewastowany przez wojsko i nie bardzo nadawa si do odbycia tak wanej rozmowy, Napoleon zdecydowa si spotka z cesarzem Franciszkiem w pobliskim wyrobisku piasku. Byo tu zacisznie, saperzy gwardii rozniecili wielkie ognisko, uoyli te ze somy rodzaj honorowego chodnika od tego ognia biwakowego do drogi, ktr mia nadjecha Franciszek. Cesarz Austrii spnia si, co zaczo ju denerwowa, a potem nawet niepokoi Napoleona. Wreszcie o godzinie 14.30 nadjecha w eskorcie dywizjonu huzarw Kienmayera i dywizjonu uanw Schwarzenberga. Gwardia francuska oddaa honory. Napoleon podszed do drzwi karety i przywita si z wadc Austrii niemale jak rwny z rwnym. W kadym razie by uprzejmy, stara si stworzy wraenie, e gotw jest zawrze z nim sojusz, jeli tylko zaakceptuje on - stosunkowo umiarkowane - dania pokojowe. Rozmowa odbywaa si na stojco, w cztery oczy, wprost na drodze. Napoleon oddali Berthiera i grzecznie, lecz stanowczo nakaza ksiciu Lichtensteinowi, aby take odszed na bok. Dokadna tre rozmowy nie jest znana, francuscy generaowie syszeli tylko niektre sowa w rodzaju: Anglicy to handlarze misem armatnim, jakie mia wypowiedzie Franciszek. Tak przynajmniej utrzymywa sam Napoleon, ktry zacytowa je w 31 biuletynie Wielkiej Armii, bez wtpienia po to, aby wywoa wraenie w Londynie, e Austria opuszcza ju Angli. Mniej wicej po godzinie obaj wadcy poegnali si. Napoleon wrci do grupy, w ktrej znajdowali si Berthier, Bessieres, Soult, Bernadotte i Caulaincourt. Panowie, wracamy do Parya. Pokj ju zawarty. Rozmowy pokojowe byy prowadzone w Bratysawie, nazywanej wwczas Preszburgiem. Francj reprezentowa minister spraw zagranicznych Talleyrand, Austri natomiast ksi Jan Lichtenstein oraz gen. Gyulay. Na mocy traktatu preszburskiego, podpisanego 26 grudnia, Austria oddawaa Francji Wenecj, Istri i Dalmacj, z ktrych utworzono tzw. prowincje illiryjskie. Bawaria otrzymaa Tyrol, Vorarlberg i Trentino, a Wirtembergia austriackie terytoria w Szwabii. Cesarz Franciszek dosta natomiast ksistwo Salzburga - do tej pory we wadaniu Ferdynanda Toskaskiego. Ten ostatni przej Wrzburg od Bawarii. Elektor bawarski wyniesiony zosta do godnoci krla. On sam, a take ksi Wirtembergii i wielki ksi Badenii przestali by wasalami cesarza Austrii. By to okres austriackiej dominacji na obszarze Rzeszy Niemieckiej.

LEGENDA I RZECZYWISTO
2 grudnia pnym popoudniem, kiedy bitwa dobiega koca i wiadomo byo, e Francuzi odnieli zwycistwo, Napoleon wysa swego adiutanta, pk. Lebruna, z depeszami do Parya. Mia on powiadomi o wynikach batalii tamtejsze wadze, a po drodze - w Strasburgu - cesarzow Jzefin. Zgodnie z kilkuletni praktyk, to, co zawieray owe depesze, naleao natychmiast opublikowa w rzdowym Monitorze, a nastpnie w caej prasie. Ta pierwsza depesza posana przez Napoleona jeszcze w trakcie walk moga zawiera tylko prowizoryczn ocen wynikw boju. Nie chodzio zreszt wcale o dokadn relacj. Przeciwnie, wyrana przesada bya tu nawet wiadoma. Cesarz podawa wic, e zmagania zakoczyy si wziciem 40.000 jecw, w tym wielu generaw i jednego rosyjskiego ksicia, oraz 70 armat. Donosi te, e gwardia rosyjska zostaa czciowo zniszczona i e car Aleksander popiesznie ucieka do Oomuca wraz z cesarzem Franciszkiem. Napoleon nazwa t bitw - co byo zrcznym zabiegiem propagandowym - batali trzech cesarzy. W ten sposb narzuca uznanie wasnego tytuu caej Europie, a jednoczenie stawia siebie wyej, bo przecie odnis zwycistwo nad dwoma pozostaymi imperatorami. Nastpnego dnia - jako uzupenienie - Napoleon posa kolejny list do Jzefiny, datowany ju z Austerlitz. Jest w nim mowa o pobiciu armii rosyjskiej i austriackiej dowodzonych przez dwu cesarzy, jak te o trudnociach obozowej egzystencji, ktre zmusiy Napoleona do spdzenia omiu zimowych nocy na niegu i chodzie pord onierzy. List koczy si penym satysfakcji stwierdzeniem, e dzi wieczorem cesarz bdzie spa w zamku ksicia Kaunitza. Te dwa listy posuyy za podstaw dla pierwszej oficjalnej relacji ogoszonej na amach Monitora i wydanej jako oddzielny druk pod bardzo dugim tytuem, zawierajcym zreszt wszystkie elementy, na ktre Napoleon chcia zwrci uwag i od razu uksztatowa pewien obraz tego, co wydarzyo si 2 grudnia pod Austerlitz. Oto tytu tej publikacji: Oficjalne szczegy zakomunikowane przez pukownika Lebrun, adiutanta Jego Cesarskiej Moci, Cesarza Napoleona, dotyczce wynikw pamitnego zwycistwa odniesionego osobicie przez Jego Cesarsk Mo Cesarza Napoleona pomidzy Brnem a Oomucem. Czterdzieci tysicy wrogich onierzy wzitych do niewoli, podobnie jak rosyjski ksi. Siedemdziesit dzia wpado w rce Francuzw, gwardia cesarza Rosji posza w rozsypk, czciowo zostaa zniszczona, reszta natomiast zagarnita w niewol. Popieszna ucieczka do Oomuca cesarzy Niemiec i Rosji. Bitwie tej dano nazw batalii trzech cesarzy. 3 grudnia wieczorem - kiedy cesarz wiedzia ju, e Austriacy s gotowi zawrze pokj, a Rosjanie najprawdopodobniej zrezygnowali z dalszej

Ju

walki - podyktowa 30 biuletyn Wielkiej Armii majcy stanowi oficjalne sprawozdanie z bitwy pod Austerlitz. w biuletyn, przesany do Parya, zosta oczywicie natychmiast ogoszony przez Monitor i inne dzienniki, a take wydany w formie plakatw i ulotek. W biuletynie bya przede wszystkim mowa o trosce, jak Napoleon otoczy swych rannych onierzy, o doskonaej opiece medycznej, ktra pozwolia opatrzy wszystkich Francuzw jeszcze wieczorem w dniu batalii, o wielkich stratach Rosjan, zalegajcych na pobojowisku nawet w 48 godzin po ustaniu boju. Cesarz podkrela te ofiarno i entuzjazm swojej armii i wcieko pieszych pukw gwardyjskich, ktre nie zostay uyte w boju - cho bardzo tego chciay - bo wojska liniowe potrafiy same wykona ca robot. w biuletyn dotar do Parya jednoczenie z tekstem proklamacji, jak Napoleon wyda do swych onierzy 3 grudnia, chocia jest ona datowana dzie wczeniej, a wic rzekomo miaa by podyktowana bezporednio po bitwie. W tej proklamacji imperator wyraa zadowolenie z postawy wojska, przyznaje, e to armia ocalia jego cesarsk koron. Obiecuje te onierzom, e skoro tylko spenione zostanie wszystko to, co jest niezbdne dla szczcia i dobrobytu ojczyzny, zaprowadzi ich z powrotem do Francji, gdzie stan si przedmiotem jego szczeglnej troski. Mj lud obaczy was znowu z radoci i wystarczy wam powiedzie - byem pod Austerlitz - aby wam odpowiedziano: oto jeden z dzielnych. Wreszcie 5 grudnia - nazajutrz po spotkaniu z cesarzem Franciszkiem, kiedy bardzo realnie zarysowaa si ju perspektywa pokoju korzystnego dla Francji. Napoleon podyktowa 31 biuletyn Wielkiej Armii zawierajcy sprawozdanie ze spotkania w Spalenym Mynie. Wszystkie te publikacje, a wic 30 i 31 biuletyn oraz proklamacja do Wielkiej Armii, posuyy za kolejn - jeszcze dokadniejsz - relacj, ogoszon jako osobny druk, rwnie pod bardzo dugim tytuem: Ciekawy opis pamitnej batalii trzech cesarzy wydanej pod Austerlitz midzy Oomucem i Brnem, w ktrej armia rosyjska zostaa niemal cakowicie zniszczona. Bohaterskie czyny ksicia Murata, marszakw Bernadottea, Soulta, Lannesa i innych generaw. Spotkanie cesarza Niemiec z Jego Cesarsk Moci cesarzem i krlem. Interesujca rozmowa tych dwu monarchw, przeprowadzona dla zawarcia pokoju. Przyjcie penomocnikw upowanionych do negocjowania z reprezentantami Jego Krlewskiej Moci krla Prus dla zawarcia traktatu pokojowego. Z Ciekawego opisu... Francuzi mogli dowiedzie si, e 55.000 onierzy Wielkiej Armii pokonao 80.000 Austriakw i Rosjan i e bitw pod Austerlitz mona przyrwna do batalii pod Arbel (1 X 331 p.n.e.), w ktrej Aleksander Wielki pobi krla Persw, Dariusza. Publikacja wymieniaa wszystkich marszakw uczestniczcych w walkach 2 grudnia, jak rwnie generaw Sucheta, Caffarelliego, Kellermanna, Walthera, Beaumonta, Nansoutyego, dHautpoula, Rivauda, Droueta, Vandammea, Saint-Hilairea, Legranda, Frianta, Gudina i Oudinota. Tak wic cesarz stara si nie zapomnie o adnym z dowdcw korpusw ani dywizji. Wymienieni zostali rwnie obrocy wzgrza Santon, a zwaszcza - jako jedyny - 17 puk piechoty lekkiej.

Wyniki boju przedstawione przez Napoleona mogy rzeczywicie sugerowa wspaniae zwycistwo. Caa gwardia rosyjska - wedug cesarskiej relacji - zostaa pokonana, a 8.000 jej onierzy zoyo bro. Rosjanie stracili w zabitych dalszych 18.000, ponadto 20.000 utopio si w stawach, a 25.000 Rosjan i Austriakw dostao si do niewoli. Reasumujc, straty sprzymierzonych miay przekracza 50.000 ludzi, a biorc pod uwag panik, jaka ogarna obie ich armie, car Aleksander i cesarz Franciszek wyprowadzili z pobojowiska zaledwie 25.000 onierzy ze 105.000, jakimi dysponowali na pocztku batalii. Francuzi zdobyli w boju 70 armat oraz dalszych 110 porzuconych przez nieprzyjaciela ju w ucieczce. W ich rce wpado rwnie 40 sztandarw. Wrd jecw miao znajdowa si 15 generaw i 2 ksit. Nigdy jeszcze pole bitwy nie przedstawiao straszliwszego obrazu. Pord ogromnych staww sycha byo krzyki tysicy ludzi, ktrych nie sposb ju byo uratowa. Ju kilka dni po bitwie Napoleon poleci ministrowi spraw wewntrznych, aby wydano w duych ilociach ryciny upamitniajce zwycistwo pod Austerlitz, przy czym tematyka owych scen bitewnych miaa by wzita z 30 i 31 biuletynu Wielkiej Armii. Jeszcze w grudniu 1805 roku, pojawiy si pierwsze takie ryciny, ktre stanowiy wany element napoleoskiej propagandy. W paryskiej Bibliotece Narodowej w zespole de Vinck zachoway si dziesitki owych rycin, przy czym wiele z nich przedstawia wysoki poziom artystyczny. Niemal kada rycina bya opatrzona w szczegowy podpis, ktry sam w sobie by czsto majstersztykiem cesarskiej propagandy. Oto niektre z tych podpisw: Cesarz Napoleon na biwaku przygotowuje w mylach zwycistwo pod Austerlitz (nakadem J. D. Verzy w drukarni przy ulicy J. J. Rousseau). Te bkarty sdz, e mona atwo nas pokn - powiedzia cesarz w przeddzie bitwy pod Austerlitz do karabiniera z 17 puku lekkiego. Oj, oj! - odpowiedzia mu onierz. To im tak atwo nie przejdzie. Staniemy im koci w gardle (wydane przez Dubreuila w drukarni przy ul. Zacharie nr 8). Bitwa pod Austerlitz. Na zawsze sawna, przewidziana, przygotowana, przeprowadzona i odniesiona przez cesarza Francuzw, Napoleona Wielkiego (nakadem Basseta w Paryu). Genera Rapp, okryty ranami przybywa galopem, by zawiadomi cesarza o klsce rosyjskiej gwardii cesarskiej. Genera Vandamme na czele swej dywizji atakuje szcztki rosyjskiej piechoty. Na polecenie cesarza zmobilizowano te poetw. Kilkudziesiciu z nich zabrao si rano do pisania wierszy na cze imperatora, jego marszakw i onierzy i w ogle bitwy pod Austerlitz. Wiele z tych utworw - przede wszystkim byy to ody - wydano drukiem i sprzedawano w ksigarniach. Szczeglnie duo takich publikacji ukazao si na prowincji. Niejaki Malinas napisa Od na cze ostatnich zwycistw Napoleona Pierwszego i zadedykowa j imperatorowi. (Angers 1805), J. A. F. Massabiau zdoby si na Od o kampanii 1805 roku (Pary 1805). A. Maguin ogosi Kuplety powicone naszym dzielnym onierzom Wielkiej Armii. Genera Jube de la Perrelle tworzy Pie dzikczynn na cze bitwy pod Austerlitz. W wikszoci francuskich kociow na polecenie imperatora odpiewano uroczyste Te Deum, przy czym miejscowi notable - prefekci,

podprefekci, dowdcy okrgw wojskowych, prokuratorzy, deputowani zabierali gos wygaszajc istne panegiryki ku chwale Napoleona. Mowy te take wydano drukiem. Nazajutrz po bitwie cesarz rozkaza oficerom ze swego biura topograficznego sporzdzi dokadne plany poszczeglnych faz batalii. Plany te zachoway si w Archiwum Wojennym w Vincennes. Posuyy one nastpnie jako materia dokumentacyjny dla pierwszych prac historycznych na temat tej bitwy. W pocztkach 1806 roku ukazaa si rozprawa Luciena de Saint Prevosta: Historia podboju dokonanego w cigu 63 dni od 1 padziernika do 2 grudnia 1805 roku przez cesarza i krla Napoleona a obejmujcego Szwabi, Bawari, Grn i Doln Austri, Czechy, Morawy, cz Wgier, Tyrol, Styri, Karynti, pastwo weneckie, jak te historia 27 bitew rozegranych w tym czasie, zakoczonych wielkim zwycistwem odniesionym pod Austerlitz nad Rosjanami i Austriakami oraz traktatem pokojowym zawartym 27 grudnia pomidzy Francj i Austri. W tym samym czasie ukaza si drukiem zbir wszystkich biuletynw Wielkiej Armii. Niektre zachowane egzemplarze tego zbioru stanowi prawdziwe arcydziea sztuki introligatorskiej. Byy one przeznaczone zarwno dla dostojnikw cesarstwa, jak i - rwnie w celach propagandowych - jako podarunki dla wczesnych wadcw europejskich. Wszystkie te publikacje na temat bitwy pod Austerlitz, jakie ukazay si w grudniu 1805 roku i pierwszych miesicach roku 1806, tworzyy logiczn cao. Miay one na celu narzucenie zarwno francuskiej opinii publicznej, jak i opinii w caej Europie okrelonego obrazu tej wielkiej batalii koczcej dwumiesiczn kampani. 1. Bitwa pod Austerlitz bya nie tylko niekwestionowanym zwycistwem Francuzw, ale w dodatku wygran wrcz niebywa, grujc nad dotychczasowymi sukcesami Bonapartego. O rozmiarach tego wiekopomnego zwycistwa miay wiadczy: wielka liczba jecw, wielka liczba miertelnych ofiar po stronie przeciwnika, wielka liczba zdobytych dzia, wielka liczba zagarnitych sztandarw, cakowite rozbicie nieprzyjacielskiej armii, ktra posza w rozsypk i rzucia si do panicznej ucieczki. 2. Byo to zwycistwo odniesione dziki geniuszowi Napoleona, ktry z gry wszystko przewidzia, opracowa znakomity plan caej kampanii, a potem samej batalii i ktry jeszcze przed bitw publicznie owiadczy zarwno swym generaom, jak i onierzom, e zwycistwo jest murowane. Co wicej, ujawni nawet, w jaki sposb zamierza to uczyni. w geniusz Napoleona - najwikszego ze wspczesnych wodzw, ktrego mona jedynie przyrwnywa do Aleksandra Wielkiego - jest najlepsz gwarancj bezpieczestwa Francji i podstaw jej przyszej dominacji w Europie. 3. Byo to jednak take zwycistwo uzyskane dziki wysikowi Wielkiej Armii - dziki talentom jej marszakw i generaw, a take walecznoci, sprawnoci fizycznej, wytrzymaoci, powiceniu, dyscyplinie, entuzjazmowi onierzy i oficerw, ktrzy pod kadym wzgldem growali nad przeciwnikiem. Ta przewaga bya tak znaczna, e nie trzeba byo nawet wykorzystywa caoci francuskich si - midzy innymi gwardii. 4. Byo to zwycistwo odniesione mimo wyranej przewagi liczebnej

nieprzyjaciela, mimo poczenia si rosyjskich i austriackich, mimo perspektywy, i do koalicji docz Prusy, mimo to e Wielka Armia bya oddalona od granic Francji. 5. Byo to zwycistwo odniesione nad cesarzem Franciszkiem, a przede wszystkim - co znacznie waniejsze - nad carem Aleksandrem. Obaj ci suwereni musieli sromotnie uchodzi z pola bitwy. Pierwszy od razu zgodzi si na rozmowy pokojowe, a drugi w ogle opuci ziemie austriackie. W ten sposb europejscy przeciwnicy Francji i Napoleona nie mieli co liczy na modego wadc Rosji, ktry okaza si fatalnym wodzem i ktremu nie stao hartu ducha, aby przetrwa przeciwnoci losu. 6. Bitwa pod Austerlitz, zwycisko koczca kampani, przypiecztowaa istniejcy ju wczeniej sojusz cesarza z Wielk Armi, uczynia z niej gwaranta bezpieczestwa Francji i gwn si cesarstwa istniejcego dopiero od roku. Jednym sowem, daremne s rachuby, i w owej armii pojawi si jacy marszakowie czy generaowie, ktrzy przywizani do idei republikaskich czy te z sympatii dla Burbonw prbowaliby obali Napoleona.

CO ZAWIERAA CESARSKA PROKLAMACJA? Jednym z najwaniejszych elementw napoleoskiej legendy zwizanej z Austerlitz bya proklamacja wydana przez Napoleona w przeddzie batalii. Jej tekst ogoszony zosta na amach Monitora, a potem caej prasy paryskiej, kiedy ju do francuskiej stolicy dotara wiadomo o zwycistwie. Proklamacja miaa wiadczy, e cesarz znakomicie przewidzia przebieg bitwy i doskonale orientowa si, co uczyni przeciwnik. Odpowiedni jej fragment wedug wersji podanej przez Monitor, a wic zaprezentowanej milionom Francuzw, brzmia: onierze! Armia rosyjska staje przed wami, aby pomci armi austriack z Ulm. S to te same bataliony, ktre pobilicie ju pod Hollabrunn i ktre od tamtej pory wci cigacie a tutaj. Stanowiska, ktre zajmujemy, s znakomite i podczas gdy wrg bdzie maszerowa, aby obej moje prawe skrzydo, wystawi mi sw flank. Poniewa w taki wanie sposb rozegraa si bitwa - Rosjanie i Austriacy prbowali oskrzydli Francuzw od poudnia, a ci, wykorzystujc to, zadali im druzgoccy cios na paskowzgrzu Prace proklamacja w powszechnej opinii bya dowodem militarnego geniuszu Napoleona, ktry wszystko przewidzia i z tej racji jest wodzem wprost nie do pokonania. Francuski historyk wojskowoci Colin, ktry na pocztku naszego stulecia zajmowa si kampani 1805 roku odnalaz w Archiwum Wojennym w Vincennes oryginalny egzemplarz odezwy Napoleona przeznaczony dla dowdztwa artylerii. Po pierwsze, odezwa ta podyktowana zostaa przez cesarza 30 listopada, a nie 1 grudnia, co zdaje si wiadczy, e Napoleon oczekiwa bitwy dzie

wczeniej. Jej ogoszenie zostao jednak wstrzymane o 24 godziny, kiedy okazao si, e nieprzyjaciel nie bdzie jeszcze atakowa. Po drugie - i to jest szczeglnie wane - w oryginalnej wersji, tej, ktra zostaa odczytana onierzom w przeddzie bitwy wieczorem 1 grudnia, odpowiedni fragment proklamacji brzmia: Nasze pozycje s znakomite i podczas gdy wrg bdzie maszerowa na nasze baterie, chc zaatakowa ich skrzyda. Na egzemplarzu przeznaczonym dla dowdztwa artylerii Napoleon - ju po bitwie - skreli kilka sw i zastpi je wersj: podczas gdy wrg bdzie maszerowa, aby obej moje prawe skrzydo, wystawi mi sw flank. Wielu francuskich historykw nie tylko XIX wieku, ale rwnie wspczesnych, z zachwytem komentuje cesarsk proklamacj jako oczywisty dowd geniuszu Napoleona. Tylko nieliczni - najpierw Colin, a potem Lachouque i Thiry - dostrzegli ten zrczny zabieg propagandowy, ten swoisty majstersztyk manipulacji opini publiczn. Jeszcze dzi nie brak historykw - nawet wysokiej klasy, jak chociaby Claude Manceron ktrzy nie znajc pracy Colina snuj rozwaania na temat jak pewny zwycistwa musia by Napoleon, skoro ujawni przed bitw swj plan strategiczny. Niektrzy id nawet tak daleko, e dopatruj si w tym rzekomym ujawnieniu planu batalii ostatniej prby nawizania rozmw pokojowych z carem poprzez uwiadomienie Aleksandrowi, e musi ponie sromotn klsk, jeli nie podejmie negocjacji. S te tacy, ktrzy wychwalaj niebiosa, i aden z drukowanych egzemplarzy proklamacji nie dosta si w rce wroga, bo przecie w ten sposb cay plan cesarza zostaby przekrelony i nie doszoby do wspaniaego zwycistwa. Te rozwaania to przede wszystkim dowd, jak znakomitym propagandyst by Napoleon, skoro jeszcze teraz, blisko 200 lat po batalii, niektrzy historycy daj si zwie cesarskim zabiegom obliczonym na uksztatowanie w opinii publicznej przekonania, i on sam jest niebywaym geniuszem militarnym.

CZY NAPOLEON ROZPOZNAWA STANOWISKA NIEPRZYJACIELSKIE PRZED BITW? W paryskim Muzeum Armii w Paacu Inwalidw znajduje si obraz Baclera dAlbe przedstawiajcy biwak armii francuskiej w nocy z 1 na 2 grudnia, na kilka godzin przed bitw. Widzimy tu Napoleona, jak w otoczeniu swego sztabu przechodzi przez francuskie obozowiska, przy czym onierze owietlaj mu drog wiechciami somy przywizanymi do dugich kijw. Na pierwszym planie wsaty grenadier trzyma taki wieche, ktry za chwil przytknie do ogniska i podpali. W kilkunastu relacjach uczestnikw bitwy pod Austerlitz - niekoniecznie jednak naocznych wiadkw tego wydarzenia - czytamy, e oto pnym wieczorem 1 grudnia czy nawet ju po pnocy Napoleon uda si na przedpole, min acuch ostatnich stray francuskich i w towarzystwie zaledwie kilku oficerw posun si a pod pozycje rosyjskie. Chcia

bowiem zorientowa si, w jakim kierunku przesuwaj si oddziay przeciwnika i wanie w tym celu zaawanturowa si tak daleko od wasnych wojsk, by mona byo usysze turkot wozw, armat i jaszczy amunicyjnych przesuwajcych si za paskowzgrzem Prace ku poudniowi. Wedug tyche relacji Napoleon natkn si na posterunek kozacki, ktry da ognia i prbowa pochwyci cesarza, nie wiedzc oczywicie, e chodzi tu o samego imperatora. Oficerowie towarzyszcy Napoleonowi potrafili jednak wydoby go z opresji i caa ta niewielka grupa zawrcia popiesznie ku swoim. Teren by poprzecinany rowami i rozpadlinami, miejscami wystpowao boto, w ktrym zapaday si konie. Panoway przy tym ciemnoci, nic wic dziwnego, e w pewnym momencie Napoleon potkn si o pie obalonego drzewa i run jak dugi. Znajdujcy si w pobliu grenadier wpad na pomys, by zapali wizk somy i owietli drog wodzowi. Jego gest powtrzyli inni i - wedug pamitnikarzy - w mgnieniu oka pozycje francuskie pokryo morze ognia. W miar jak cesarz przemierza te pozycje, zbliajc si ku biwakom, rozlegay si coraz goniejsze wiwaty, bo przypomniano sobie, e to przecie wigilia rocznicy koronacji, ktra odbya si zaledwie przed rokiem. Uznano to za dobry znak, za wrb zwycistwa. Ta wanie scena - cesarz obchodzcy biwaki wrd morza ognia - to temat wspomnianego obrazu Baclera dAlbe. Jak byo w rzeczywistoci? Zacznijmy od tego, e pnym wieczorem 1 grudnia czy nawet po pnocy wojska francuskie nie zajmoway jeszcze pozycji, na ktrych wedug rozkazw cesarza miay stan przed bitw. Francuzi znajdowali si nadal z dala od tych stanowisk, w pobliu szosy Brno - Oomuniec i na wzgrzu Zuran, tam, gdzie od kilku ju dni mieli swe wzgldnie dobrze zagospodarowane obozowiska. W t mron noc byoby bezsensem trzyma onierzy w polu, skoro nastpnego dnia mieli da z siebie wszystko, aby odnie zwycistwo. Napoleon do ostatka zwleka z rozwiniciem wojsk, aby nie ujawnia nieprzyjacielowi, jakimi dysponuje siami. Dlatego te obraz Baclera dAlbe przedstawiajcy dugie linie pukw francuskich, rozwinitych do boju, a teraz owietlonych pochodniami pord nocy - jest po prostu zwyk fantazj. Gen. Bigarre, wczesny dowdca 4 puku piechoty liniowej, podaje w pamitnikach dokadny przebieg incydentu z pochodniami. Napoleon obchodzi noc stanowiska korpusw Soulta i Lannesa - tak jak to zazwyczaj czyni przed bitw. Nie wysuwa si jednak wcale poza lini wasnych placwek, w stron wroga, bo to byoby karygodn nieostronoci. Gdyby cesarz wpad w rce kozakw - Wielka Armia byaby zgubiona. Napoleon w towarzystwie Soulta i Lannesa oraz Berthiera i Murata przyby do biwaku 1 kompanii grenadierw 4 puku liniowego na stokach wzgrza Zuran, o dobre dwa kilometry od pierwszych placwek nieprzyjaciela. Zacz rozmawia z onierzami, ktrzy przy wielkim ognisku piekli ziemniaki wygrzebane na pobliskim polu. Wok ogniska ustawione byy pionowo deski, erdzie i drzewo przygotowane jako opa,

tworzc rodzaj potu. Zakoczywszy rozmow, cesarz chcia kontynuowa inspekcj, ale w ciemnociach nocy nie wiedzia, ktrdy ma si wydosta. To wwczas kapitan grenadierw Boucault, dowdca tej kompanii, wpad na pomys, aby zapali wizk somy i owietli mu drog. Natychmiast inni poszli za jego przykadem i zatkali som na kocach erdzi. Dwie minuty pniej cay biwak by owietlony, a to samo uczynili onierze innych pukw. Nie jest wic prawd, e Napoleon zaawanturowa si a pod nieprzyjacielskie pozycje, co miao by dowodem jego odwagi. Nie jest te prawdziwa anegdota, i wracajc ku swoim przewrci si o pie obalonego drzewa. Rzeczywicie, okoo pnocy zapony wizki somy na francuskich biwakach - i to zapamitao wielu uczestnikw batalii - ale przyczyna tego bya zupenie inna. Prosta, wynikajca z potrzeb obozowego ycia, a nie z chci uczczenia rocznicy koronacji, tym bardziej e armia w owym czasie bya wci silnie republikaska, co zreszt udowodnia w dniu bitwy idc do boju przy dwikach rewolucyjnych marszw.

ILE SZTANDARW ZDOBYLI FRANCUZI? W epoce napoleoskiej - bardziej ni kiedykolwiek - rozmiary zwycistwa mierzono midzy innymi liczb zdobytych sztandarw. wiadomy tego cesarz w proklamacji do onierzy wydanej zaraz po bitwie mwi o wszystkich chorgwiach i sztandarach gwardii rosyjskiej, ktre wpady w rce Francuzw. 30 biuletyn Wielkiej Armii, zawierajcy opis zmaga pod Austerlitz, wspomina ju o 45 sztandarach nieprzyjacielskich, i dodawa zaraz, e na pobojowisku wci znajduje si szcztki dalszych sztandarw. 19 stycznia 1806 roku sztandary zdobyte pod Austerlitz zostay uroczycie zoone w paryskiej katedrze Notre-Dame. Wedug protokou tej ceremonii 49 sztandarw przekaza arcybiskupowi Parya szef sztabu Wielkiej Armii marszaek Berthier, a jeszcze jeden - pidziesity - dostarczy marszaek Murat. Z tych 50 sztandarw 27 byo rosyjskich, a 23 austriackie. Wedug innych oblicze sztandarw rosyjskich byo 30. Trofea spod Austerlitz zawieszone pod sklepieniem katedry znajdoway si tam do 31 marca 1814 roku. W nocy poprzedzajcej wejcie wojsk nieprzyjacielskich do francuskiej stolicy prefekt Parya, Frochot, poleci wadzom kocielnym, aby zdjy sztandary i dobrze ukryy. Polecenie wykonano z tak znakomitym skutkiem, e sztandarw - schowanych gdzie na terenie katedry - nie sposb odnale do dnia dzisiejszego. Tajemnic, gdzie je ukryto, zabrali ze sob do grobu arcybiskup Parya i jego wikariusz generalny, ktrzy zmarli wkrtce po upadku Napoleona. Tak wic cho sztandary spod Austerlitz gdzie istniej - nie sposb dokona ich ogldzin i ustali, ile wrd nich byo rosyjskich, a ile austriackich oraz z jakich pochodziy pukw.

Mona natomiast przeanalizowa rda pisane mwice o zdobyczach spod Austerlitz. Informacje na ten temat zawieraj zarwno raporty francuskich dowdcw sporzdzane zaraz po bitwie, jak te ich propozycje odznaczenia krzyami Legii Honorowej niektrych onierzy. Dwie chorgwie austriackie zdobyli na paskowzgrzu Prace sier. Jacot i karabinier Charpentier z 10 puku piechoty lekkiej. 36 puk piechoty liniowej zagarn wiele sztandarw - niektre rda mwi nawet o 13 sztukach. 18 puk liniowy mg pochwali si picioma sztandarami rosyjskimi, ktre wpady w jego rce. Kpr. Villain z 33 puku liniowego take zdoby sztandar rosyjski. Grenadierzy Mauzy i Prout ze 108 puku liniowego przynieli swym dowdcom po bitwie dwa sztandary, za co obaj otrzymali potem Legi Honorow. Woltyerzy Parent, Hubert i Halluin z 48 puku liniowego zagarnli trzy znaki pukowe pod Sokolnicami i rwnie zostali odznaczeni Legi. Nastpne trzy dostay si kpt. Merssemannowi, wach. Bianco i strz. Actis z 26 puku strzelcw konnych. Wszystkich uhonorowano oczywicie Legi Honorow. Kpt. Braun z 2 puku huzarw take zagarn znak pukowy. Dwa dalsze zdobyli pod Sokolnicami onierze 14 puku liniowego. Woltyer Vagnener z 43 puku piechoty liniowej rwnie mg pochwali si zdobyciem rosyjskiego sztandaru. Dwa nastpne wpady w rce kaprali Baylina i Leboue z 26 puku piechoty lekkiej. Szef szwadronu Jacquemin z 5 puku kirasjerw zdoby sztandar w zacitej walce z grup rosyjskich onierzy. Pk Corbineau dowodzcy 5 pukiem strzelcw konnych zagarn sztandar koo wioski Blaziowice. Dwa nastpne dostay si onierzom 4 puku liniowego, a dwa inne zagarnli na paskowzgrzu Prace grenadierzy 55 puku liniowego. Jeden sztandar zdoby fizylier Noble z 75 puku piechoty liniowej, a batalion strzelcw korsykaskich mg pochwali si dwoma dalszymi, ktre dostay mu si w boju z kurskim pukiem piechoty. O wszystkich tych zdobyczach mwi rda francuskie, z natury skonne do wyolbrzymiania sukcesw armii napoleoskiej. Gen. Langeron - dowdca jednej z rosyjskich kolumn w bitwie pod Austerlitz - stwierdza take w swoich pamitnikach, e wieczorem po zakoczeniu boju brakowao co najmniej 36 sztandarw. Na pierwszy rzut oka zdaje si to wic potwierdza tez strony francuskiej, e w rce onierzy Wielkiej Armii dostao si co najmniej 30 rosyjskich sztandarw i chorgwi. Jak to wygldao jednak w rzeczywistoci? Zacznijmy od tego, e w 1797 roku car Pawe I przeznaczy kademu z pukw piechoty po 10 chorgwi. W regimentach pieszych byo wwczas po dwa bataliony, a kady z nich skada si z kompanii grenadierskiej i piciu kompanii fizylierskich (muszkieterskich). Kompanie grenadierskie nie miay swoich chorgwi, natomiast otrzymay je wszystkie kompanie fizylierskie. Pierwsza kompania fizylierska pierwszego batalionu miaa od tej pory chorgiew z biay krzyem, uwaan za chorgiew pukow. Inne kompanie dostay chorgwie z krzyami kolorowymi - w rnych wariantach. Na chorgwiach nie byo adnych napisw, ktre pozwalayby zidentyfikowa puk, jakiemu zostay wrczone. W 1802 roku car Aleksander zmniejszy liczb chorgwi pukowych do dwu na batalion. Teraz jednak puki miay po trzy bataliony, a wic

chorgwi byo sze w kadym regimencie. W 1803 roku wprowadzono chorgwie nowego modelu, ale tylko dla pukw zupenie nowej formacji. Piechota rosyjska w kampanii 1805 roku miaa chorgwie wszystkich trzech serii: 1797, 1802 i 1803 roku. Chorgwie rozdano jedynie pukom piechoty liniowej i gwardii, natomiast nie dostaa ich piechota lekka. W pukach jazdy kada kompania dysponowaa wasnym proporczykiem, ktry nie mia adnego oficjalnego znaczenia, a by uywany jedynie dla oznakowania miejsca jej biwakowania. Czsto jednak Francuzi brali te proporczyki za oficjalne sztandary, bowiem wyhaftowana bya na nich nazwa puku i numer kompanii. cznie w bitwie pod Austerlitz armia rosyjska miaa 162 chorgwie piechoty, nie liczc proporczykw kawalerii. Zgodnie z rosyjsk tradycj wojskow chorgiew bya uosobieniem onierskiego honoru, a jednoczenie niemale kocieln relikwi. Jeszcze car Piotr w 1716 roku, opracowujc swj Regulamin dla wojska, nakazywa, by w walce - gdy powstanie zagroenie dla pukowej chorgwi - onierz odpowiedzialny za t wito stara si za wszelk cen uchroni j przed dostaniem si w rce wroga. Chory mia wic obowizek oderwa pat od drzewca i owinwszy si nim stara wydosta si w bezpieczne miejsce. W wojnach ze Szwecj, Prusami i Turcj byo zreszt w XVIII stuleciu wiele przypadkw takiego wanie ratowania pukowych chorgwi. Takie postpowanie byo tym bardziej zrozumiae, e zgodnie z przepisami wspomnianego regulaminu puk, ktry utraci chorgiew, podlega rozwizaniu. Nie ulega wtpliwoci, e w bitwie pod Austerlitz rosyjscy piechurzy decydowali si rwnie na taki desperacki krok, ukrywajc pod mundurem pachty chorgwiane, a porzucajc drzewce na polu walki. Bya ju mowa, e Langeron w swych pamitnikach wspomina o braku 36 chorgwi wieczorem po zakoczeniu batalii. W raporcie do cara pisanym 27 grudnia 1805 roku, a wic niespena cztery tygodnie po Austerlitz, Kutuzow podaje, e czterech rosyjskich onierzy zbiego z francuskiej niewoli, a kady z nich przynis po znaku pukowym. Byli to: podoficer Aleksy Izmajow z puku butyrskiego oraz podoficerowie Nikifor Bubnow, Sylwester Kufajew i Iwan Wojkow z puku halickiego. Podoficer Aleksander Andriejew - take zbiegy z niewoli - przynis natomiast sam grot drzewca i ozdobne sznury. Wszyscy oni decyzj cara otrzymali stopnie praporszczykw. Z uzupeniajcego raportu gen. Essena II wynika, e Izmajow - ranny w czasie bitwy - oderwa pat od drzewca i ukry w swym czaku. Francuzi wielokrotnie rewidowali go, zanim zawiedli do obozu jecw w Brnie. Poniewa jednak Izmajow mia obwizan krwawym bandaem gow, nie przyszo im na myl sprawdzi, co ma w czaku. 28 stycznia 1807 roku Kutuzow meldowa carowi, e w rkach Francuzw znajduje si nie wicej ni 20 chorgwi, bo w ostatnich tygodniach zbiego z niewoli kilku dalszych onierzy, ktrym udao si uratowa a 12 znakw pukowych. Genera podawa nawet, z jakich pukw one pochodziy. Tak wic trzy naleay do halickiego puku piechoty, tyle samo do permskiego, dwa do butyrskiego i po jednym do kurskiego, narwskiego, azowskiego i podolskiego. Kutuzow prosi cara o

zgod na ponowne przybicie tych pacht chorgwianych do drzewc, bo przecie ani przez chwil nie znajdoway si one w rkach wroga. W nastpnych tygodniach - w podobny sposb uratowano jeszcze 11 chorgwi. Tak wic wedug oblicze Kutuzowa brakowao tylko 9 chorgwi i tylko cz z nich staa si zdobycz Francuzw. Czym wobec tego naley tumaczy tak zasadnicz rnic midzy owymi 50 chorgwiami i sztandarami zawieszonymi pod sklepieniem Notre Dam, a zaledwie 9 chorgwiami, ktrych nie mogli doliczy si Rosjanie? Wytumaczenie jest proste. Cz pukw rosyjskich - zwaszcza tych, ktre walczyy na lewym skrzydle, w rejonie wiosek Telnice i Sokolnice bya przez pewien czas zagroona otoczeniem i zniszczeniem. Niektre z nich zreszt musiay cofa si przez zamarznite stawy, gdzie po zaamaniu si lodowej powoki wielu onierzy dostao si do niewoli. Nie ulega wtpliwoci, e w sytuacji takiego zagroenia, kiedy lada chwila chorgwie mogy dosta si w rce nacierajcych Francuzw, musiay pa rozkazy oderwania patw od drzewc i ukrycia chorgwi pod paszczami czy kurtkami mundurowymi. Na pobojowisku pozostao natomiast wiele drzewc, nie traktowanych przez Rosjan jako co szczeglnie cennego i w adnym wypadku nie majcych charakteru pukowej witoci. 36 puk francuskiej piechoty liniowej otrzyma wieczorem po bitwie rozkaz przeszukania pobojowiska - gwnie po to, by wreszcie udzieli pomocy rannym. onierze tego puku znaleli kilkanacie drzewc - bez pacht - i tym naley tumaczy oficjalny raport stwierdzajcy, e to wanie w regiment zdoby wiele chorgwi. Co wicej, z meldunkw dowdcw pukw i dywizji wynika te, e niektre z tych drzewc byy przeamane na dwie czci i e kad z nich liczono oddzielnie -jako odrbn chorgiew zwaszcza jeli takie kawaki przynosili rni onierze. Z protokou przekazania trofew spod Austerlitz katedrze Notre Dame wynika niedwuznacznie, e zdecydowana wikszo chorgwi bya niekompletna, a wic, e byy to albo same pachty, albo same drzewca. Te ostatnie traktowano jako goda pukowe tym chtniej, e w armii napoleoskiej liczy si przede wszystkim cesarski orze z numerem puku, zdobicy szczyt drzewca, natomiast pat nie mia adnego znaczenia i jego utrata nie oznaczaa haby dla puku. Reasumujc, przy ocenie tego, co waciwie zdobyli Francuzi pod Austerlitz, trzeba uwzgldni trzy elementy. Po pierwsze, w kadym puku rosyjskim byo od 6 do 10 chorgwi w porwnaniu do 2 w pukach francuskich (po jednej na batalion), przez co zdecydowana wikszo spord owych 162 chorgwi, jakie miaa ze sob piechota rosyjska, byy to znaki kompanijne, a nie pukowe. Po drugie, Francuzi - zupenie niesusznie - za goda pukowe uwaali te kompanijne proporczyki pukw kawalerii, ktrych utrata nie miaa adnego prestiowego znaczenia dla rosyjskich jedcw. Po trzecie, w rce Francuzw dostay si w ogromnej wikszoci same drzewca, ktrych take nie traktowali Rosjanie jako goda regimentowe. Francuski genera i historyk wojskowoci Serge Andolenko - zreszt syn rosyjskiego oficera - pokusi si o dokadne przebadanie, co waciwie

dostao si pod Austerlitz w rce Francuzw. Azowski puk piechoty otrzyma w 1797 roku od cara Pawa 10 chorgwi kompanijnych, a w 1803 roku 4 dalsze od cara Aleksandra. Wedug inwentarza z 1903 roku w arsenale petersburskim zachowao si 9 chorgwi tego puku, po jednej w soborze kazaskim i archiwum sztabu generalnego. Razem wic jeszcze blisko sto lat po bitwie byo 11 chorgwi puku azowskiego, czyli e brakowao 3. Wedug Andolenki to wanie owe - wszystkie kompanijne - zdobyli Francuzi pod Austerlitz. Podolski puk piechoty zosta utworzony w 1803 roku i dosta wtedy od Aleksandra 6 chorgwi. Wedug inwentarza z 1903 roku w arsenale petersburskim zachowaa si tylko jedna chorgiew - z biaym krzyem, a wic pukowa. Wyglda na to, e puk straci 5 chorgwi kompanijnych, ale niekoniecznie pod Austerlitz. Puk walczy bowiem pod Hollabrunn i dozna wwczas bardzo powanych strat. Car Aleksander czeka do roku 1810, a wic do chwili gdy z niewoli francuskiej powrcili ju wszyscy onierze. Poniewa tylko jeden z nich - jeszcze w styczniu 1807 roku przynis chorgiew (bya to wanie ta z biaym krzyem), naleao uzna, e pozostae dostay si Francuzom. Teraz Aleksander nie mia ju wtpliwoci i wanie w 1810 roku - najwidoczniej za kar - rozwiza puk podolski. Narwski puk piechoty rozpocz bitw pod Austerlitz z 6 chorgwiami, wynis z niej 4, a wic straci 2. Archangielski puk piechoty utraci jedn chorgiew i wedug wszelkiego prawdopodobiestwa bya to wanie ta, ktr zdoby pk Jacquemin z 5 puku kirasjerw. Permski puk piechoty uratowa 5 chorgwi, straci wic jedn. Wreszcie kurski puk piechoty utraci 2 chorgwie kompanijne. W szczeglnej sytuacji znalaz si puk butyrski, w ktrym po bitwie byo zaledwie 269 onierzy i brakowao a 5 chorgwi. Ju jednak 6 grudnia 1805 roku wspomniany wyej podoficer Izmajow uciek z obozu jecw w Brnie i przynis jedn z chorgwi. 5 stycznia 1807 roku udao si to samo onierzowi Chanainowi. 8 sierpnia 1806 roku rosyjski ambasador w Wiedniu przekaza carowi trzeci chorgiew puku butyrskiego uratowan przez por. aptiewa. 15 sierpnia tego roku radca stanu Oubril przywiz do Petersburga czwart chorgiew, ktr ocali Polak - kpt. Janowski. w oficer dosta si do niewoli i przebywa w obozie jenieckim w Luneville w Lotaryngii. To wanie tam dyskretnie przekaza Oubrilowi ocalony przez siebie znak pukowy. Wreszcie 28 lutego 1808 roku gen. Meller-Zakomelski donosi carowi, e chorgiew puku butyrskiego z biaym krzyem uratowa podoficer Kokurin, ktry znalaz si w obozie jecw w Bourges. Po jego mierci chorgiew ukry Polak - sier. Mostowski, ktry wrci wanie do Rosji. W 1905 roku Mikoaj II wrczy uroczycie t wanie chorgiew 66 butyrskiemu pukowi piechoty. W 1920 roku onierze korpusu gen. Wrangla, w ktrym walczy w puk, wywieli sw historyczn ju chorgiew do Belgii i dzi znajduje si ona w Muzeum Krlewskim w Brukseli. Zupenym nieporozumieniem - stwierdza Andolenko - s twierdzenia niektrych autorw francuskich, e pod Austerlitz onierze napoleoscy zdobyli jakie sztandary rosyjskiej gwardii konnej. W bitwie uczestniczyy

cztery konne regimenty gwardyjskie: kawalergardw, gwardii konnej, huzarw i kozakw. Huzarzy i kozacy - jako jazda lekka - nie mieli sztandarw. Dwa pozostae puki zostawiy swe sztandary w miasteczku Austerlitz jeszcze przed bitw. Puk kawalergardw otrzyma w 1800 roku od cara Pawa 3 sztandary i wszystkie one znajdoway si jeszcze w 1912 roku w pukowej kaplicy w Petersburgu. Gwardia konna dostaa w 1799 roku 10 sztandarw, ale w 1802 roku zmniejszono liczb kompanii do 5, czyli e tylko tyle sztandarw puk mia pod Austerlitz. Pod koniec ubiegego stulecia - wedug inwentarzy - w pukowej kaplicy w Petersburgu znajdoway si sztandary kompanii 2, 3, 4, 6, 7, 8 i 9. Brakowao sztandarw kompanii 1, 5 i 10, ale - zdaniem Andolenki - nie jest to wcale dowodem, e utracono je pod Austerlitz. Reasumujc, co wobec tego utracili Rosjanie w bitwie trzech cesarzy? Jeli chodzi o pachty (wszystkie z kolorowymi krzyami, a wic kompanijne), to 3 byy z puku azowskiego, 2 z narwskiego, 2 z kurskiego, 1 z archangielskiego, 5 z podolskiego i 1 z permskiego. Razem wic 14 chorgwi kompanijnych. Do tego dochodz same drzewca - nie majce ju zupenie znaczenia chorgwi. Byy to 2 drzewca puku azowskiego, 4 narwskiego, 5 halickiego, 1 kurskiego, 5 permskiego, 5 butyrskiego i 1 podolskiego. cznie wic 23 sztuki. Nie znaczy to jednak, e wszystkie te chorgwie wpady rzeczywicie w rce Francuzw. Jest bardzo prawdopodobne, e niektre z utraconych pacht zostay zniszczone przez chorych, zakopane przez nich w ziemi, a nawet pochowane wraz ze zwokami tych onierzy, ktrzy prbowali je ukry na sobie - pod mundurem - i polegli w chwil pniej. Tak wic - przynajmniej jeli idzie o chorgwie i sztandary rosyjskie francuska zdobycz bya znacznie skromniejsza od tego, co podawa 31 biuletyn Wielkiej Armii i protok przekazania trofew katedrze Notre Dame. Dodajmy jeszcze, e to, co zawieszono pod sklepieniem paryskiej wityni, pochodzio nie tylko spod Austerlitz, ale zostao zdobyte rwnie pod Hollabrunn. Odnosi si to zwaszcza do chorgwi pukw podolskiego i azowskiego. Reasumujc, naley przyj, e pod Austerlitz Francuzi - tak naprawd zdobyli tylko 5 lub 6 chorgwi rosyjskich, przy czym adna z nich nie bya gwnym znakiem pukowym. Jeli wzi pod uwag, e w tej samej bitwie francuski 4 puk piechoty liniowej utraci swego ora - zagarnitego przez rosyjsk jazd - to Napoleon w gruncie rzeczy nie mia specjalnych powodw do chwalenia si.

ILU ROSJAN I AUSTRIAKW UTONO W STAWIE ZACZAN? W 30 biuletynie Wielkiej Armii, tym, gdzie zawarty zosta opis bitwy pod Austerlitz, Napoleon twierdzi, e gros armii Buxhwdena przycinite do staww Zaczan i Menin potono w nich wraz z artyleri i taborami. 20

tysicy ludzi rzucio si do wody, znajdujc tam mier. Jeden z najpopularniejszych francuskich pamitnikarzy gen. Marhot, ktremu zreszt Napoleon w swym testamencie poleci opisa czyny Wielkiej Armii, utrzymuje rwnie, e ld na stawach zaama si w mnogich miejscach i zaraz potem da si sysze przeraliwy trzask. Woda wystpia na tafl, pokrya wnet odamki kry i zobaczylimy, jak tysice Rosjan wraz z komi i dziaami oraz wozami taborowymi pogra si w odmcie. By to widok zarwno okropny, jak i wspaniay, i nigdy go nie zapomn. W jednej chwili powierzchnia stawu pokrya si tymi, ktrzy umieli pywa i potrafili to uczyni. Ludzie i konie walczyli o ycie z kr i wod. Niewielu z nich jednak potrafio uratowa si, przy czym pomagali im nasi onierze, podajc im erdzie i rzucajc liny. Ogromna wikszo zgina w gbinach. Philippe de Sgur, ktrego pamitniki doczekay si take mnstwa wyda, dodaje: W mgnieniu oka zobaczylimy, jak ta biaa powoka pokrya si mnstwem ciemnych punkcikw. To uciekinierzy, ktrzy zaawanturowali si na tafl, a ktr teraz bezlitonie rozbijalimy kulami armatnimi. W tym momencie cesarz przygldajcy si z wyniosoci, powiedzia: To to Abukir! Zacytujmy jeszcze gen. Lejeunea, autora licznych obrazw batalistycznych, ktry take by uczestnikiem zmaga pod Austerlitz. Nagle ten zbity tum, obciony broni i bagaami, znikn w cigu dwu sekund w otchani. Scena ta napenia przeraeniem wszystkich obecnych. Pukownik artylerii Seruzier podaje nawet szczegy, w jaki sposb miao doj do zagady Rosjan: W chwili gdy wojska carskie zaczy w dobrym porzdku cofa si na okryty lodem staw, Napoleon nadjecha galopem ku mojej baterii. Tracicie czas - zawoa - strzelajcie do tego tumu. Trzeba ich zatopi, strzelajcie w ld. Przez 10 minut nikomu nie udawao si wykona tego rozkazu. Daremnie posano oficerw, a wrd nich take mnie, na stok wzgrza, aby speni to, czego chcia cesarz. Nasze pociski lizgay si po lodzie, nie przebijajc go jednak. Sprbowaem wwczas innego sposobu. Skierowaem luf najciszego dziaa ku grze. Pociski spaday teraz z wysoka i przebijay ld. Inne baterie poszy za moim przykadem. Wkrtce zatopilimy w odmtach tysice Rosjan i Austriakw. Ta wersja o 20 tysicach potopionych onierzy nieprzyjacielskich utrzymywaa si we Francji do dugo. Dopiero historycy opisujcy kampani 1805 roku zaczli zastanawia si, czy rzeczywicie przeciwnik dozna takiej zagady. Adolph Thiers mwi ju tylko o 2 tysicach ofiar i t liczb przyjli za nim inni. W pocztkach naszego stulecia ukazaa si niewielka ksieczka Aloisa Slovaka, proboszcza ze Sawkowa, ktry jako mionik historii-amator zada sobie trud przebadania lokalnych dokumentw, a wic kronik parafialnych, rejestrw okolicznych domen, notatek pozostawionych przez tych, ktrzy byli wiadkami wydarze z grudnia 1805 roku. Ta ksieczka Slovaka wydana w niewielkim nakadzie, najpierw po niemiecku, a potem po francusku, znajduje si midzy innymi w paryskiej Biblioteque Nationale. Jest trudno dostpna i praktycznie uchodzi uwadze historykw

wojskowoci. Std wersja o co najmniej 2 tysicach potopionych w dalszym cigu kry we francuskich publikacjach. Co pisze Alois Slovak? Powouje si on midzy innymi na Karla Beranka, kanonika honorowego i proboszcza kocioa w Ujedzie. Wedug tego ostatniego w stawie Zaczan znaleziono zwoki tylko 3 onierzy rosyjskich i to rannych ju wczeniej. Podobn informacj zawiera bardzo dokadna kronika parafii w Telnicach. Wedug tego Beranka zaraz po bitwie mieszkacy okolicznych wiosek wycignli sznurami ze stawu pewn liczb dzia zatopionych w bocie od strony Rychmanowa, czyli od pnocnego wschodu. Nie znaleli oni jednak adnych zwok poza wspomnianymi 3 onierzami. Proboszcz z Telnic zanotowa w swej kronice, e Rosjanie porzucili w trzcinie nad stawem 250 koni i wielk liczb powozw. Jeli chodzi o zwoki ludzkie, to znaleziono tylko 3 Rosjan zabitych od kul karabinowych, ale aden z onierzy nie uton. W rejestrze majtku ziemskiego Chirlice Alois Slovak znalaz nastpujcy zapis: Ju w nastpnych dniach po bitwie oficer francuskiej artylerii nazwiskiem Camp poleci naczelnemu rybakowi stawu Zaczan, aby na wyrany rozkaz Napoleona spuci wod i powyciga dziaa, wozy i zwoki ludzkie, jeli tam bd znajdowa si. Gen. Suchet, ktry by komendantem placu Brna, nadzorowa spuszczanie stawu od 8 do 16 grudnia i staw ten zosta rzeczywicie spuszczony cakowicie. Wydobyto 17 czy 18 armat, pewn liczb zwok koskich, ale ani jednych zwok ludzkich. Przez cay czas stao na brzegu 200 czy nawet 300 mieszkacw okolicznych wiosek, ktrzy brali do woli synne karpie i to tak ochoczo, e francuscy pionierzy musieli do nich strzela. 12 grudnia administrator majtku Chirlice, Petr Schwarz, uda si do gen. Sucheta i do dyrektora policji w Brnie, by uzyska anulowanie rozkazu o osuszenie stawu, bo to grozio wielkimi stratami materialnymi. Dopiero po ponownej jego wizycie, kiedy nie ulegao ju wtpliwoci, e w stawie nie ma adnych armat ani te zwok ludzkich, gen. Suchet zgodzi si, by staw ponownie napeniono wod. W lutym 1806 roku okazao si jednak, e handlarze ryb w Wiedniu nie mog sprzeda ani jednego karpia ze stawu Zaczan. Wiedeczycy dowiedzieli si oczywicie o treci 30 biuletynu Wielkiej Armii, w ktrym bya mowa o 20 tysicach potopionych. Byli wic przekonani, e dorodne karpie ywiy si ludzkimi zwokami. Na polecenie dworu wiedeskiego, ktry do tej pory take korzysta ze stawu, przeprowadzono ponowne ledztwo, by ustali, jak byo w rzeczywistoci. Oficjalny raport podawa, e ze stawu wydobyto zwoki 2 Rosjan i 180 koni, a take 18 armat. Nie uratowao to jednak stawu Zaczan. Trzeba go byo osuszy i zlikwidowa hodowl, bo nadal nikt nie chcia kupowa tamtejszych karpi. Ogldziny pola bitwy pozwalaj definitywnie rozstrzygn wtpliwoci. Staw Zaczan, chocia od dawna osuszony i zamieniony w pole warzywne, istnieje do dnia dzisiejszego. Ocalay te groble otaczajce go, sigajce nie wicej ni metr powyej dna stawu. Oznacza to, e w takim stawie onierze rosyjscy i austriaccy nie mogli si po prostu utopi, bo jeli ju znaleliby si w wodzie, to sigaaby im zaledwie do pasa.

I jeszcze jedno. Wszyscy pamitnikarze opisujcy tragedi na stawie Zaczan twierdz, e obserwowali j ze stokw paskowzgrza Prace. Tymczasem wizja lokalna pozwala stwierdzi, e stok ten jest bardzo agodny i gruje zaledwie kilka metrw nad dawn powierzchni stawu. Co wicej, jest on oddalony o 1500 metrw od jego pnocnego kraca. Innymi sowy, w zimowe pochmurne popoudnie czy nawet wczesny wieczr 2 grudnia 1805 roku Napoleon i towarzyszcy mu oficerowie nie mogli po prostu widzie z tak paskiego kta powierzchni stawu, a wic rzekomo topicych si tam Rosjan. To, co cesarz napisa w 30 biuletynie Wielkiej Armii i co powtrzyli za nim pamitnikarze - zreszt z jak najlepsz wiar - jest wic cakowicie wyssane z palca.

CZY AUSTERLITZ TO RZECZYWICIE WIELKIE ZWYCISTWO? Bitwa pod Austerlitz jest powszechnie uwaana za najwiksze zwycistwo Napoleona w jego dugiej, bo ponad dwudziestoletniej karierze wojskowej. Waciwe nie ma takiego historyka, ktry nie pisaby z zachwytem o przebiegu owej batalii i nie uznawaby, e cesarz okaza si tu prawdziwym geniuszem. Rzecz w tym jednak, e w ogromnej wikszoci owi historycy opieraj si na relacjach pamitnikarzy, ktre - jeli idzie o Francuzw - pisane byy z wyran myl przewodni: umocnienia cesarskiej legendy. Napoleon ju wieczorem 2 grudnia 1805 roku jakby podzieli si saw zwycistwa ze sw armi. Powiedzia przecie onierzom, e kiedy tylko owiadcz swym rodakom: Byem pod Austerlitz, mog oczekiwa od nich odpowiedzi: Oto jeden z dzielnych. W ten sposb ju sama obecno pod Austerlitz bya najlepsz gwarancj bohaterstwa i wielu z tych, ktrzy opisywali pniej swj udzia w batalii, nie omielio si zakwestionowa choby w najmniejszym szczegle oficjalnej wersji, i wszystko odbyo si zgodnie z planem, jaki cesarz opracowa przed bitw. W biuletynach Wielkiej Armii, w odpowiednio zmodyfikowanej proklamacji ogoszonej na amach Monitora, w starannym doborze materiaw, jakie ukazay si w prasie francuskiej, Napoleon narzuci wszystkim wersj, wedug ktrej celem jego dziaania byo skonienie przeciwnika do prby oskrzydlenia Francuzw od poudnia - poprzez przecicie im drogi odwrotu na Wiede - co z kolei pozwolio cesarzowi uderzy na paskowzgrze Prace, przepoowi wojska nieprzyjaciela, a nastpnie zniszczy t ich cz, ktra znajdowaa si pod komend Buxhwdena. Summum tej klski wroga - zaplanowanej przez cesarza bya zagada 20 tysicy Rosjan w stawie Zaczan. Jeli przeanalizujemy szczegowo dziaania Napoleona, to dojdziemy do wniosku, e chcia on rozegra bitw inaczej i e tylko niekorzystny dla przebieg boju skoni go do zajcia si lewym skrzydem nieprzyjaciela, czyli wojskami Buxhwdena.

Zacznijmy od tego, e Napoleon za swego gwnego przeciwnika uwaa przed bitw cara Aleksandra i jego armi. Austriacki cesarz Franciszek praktycznie ju nie liczy si, bo jego armia kapitulowaa pod Ulm, jej resztki musiay popiesznie cofa si, Wiede znalaz si w rkach Francuzw i tylko Rosjanie pozwalali jeszcze Austriakom kontynuowa t wojn. Kampania 1805 roku bya pierwsz, jak Napoleon prowadzi z Rosjanami. Co wicej, w obozie rosyjskim obecny by car Aleksander ze sw gwardi, a to nadawao bitwie charakter bezporednich zmaga midzy wadc Francji a wadc Rosji o to, ktry z nich bdzie zajmowa pierwsze miejsce w Europie. To przecie z Aleksandrem, a nie z Franciszkiem stara si Napoleon nawiza rozmowy przed bitw. To Rosja nie uznawaa jeszcze jego cesarskiego tytuu, podczas gdy Austria nie miaa takich obiekcji. To Rosjan, a nie Austriakw wskazywa Napoleon swoim onierzom jako gwnego przeciwnika w proklamacji odczytanej wieczorem przed batali. Dla Napoleona spraw najwaniejsz byo wic pokonanie Aleksandra i jego armii. Zwycistwo nad Franciszkiem i resztkami wojsk austriackich schodzio tu wyranie na plan dalszy. Bonaparte dobrze orientowa si gdzie przed bitw znajduj si wojska rosyjskie, a gdzie austriackie. Wiedzia znakomicie, e na szosie oomunieckiej stoi Bagration z awangard, w skad ktrej wchodz doborowe puki rosyjskiej piechoty. Francuzi zmierzyli si z nimi ju pod Hollabrunn i potrafili doceni ich warto bojow. Napoleon w przedbitewnej proklamacji wyranie mwi o tych wanie pukach pobitych pod Hollabrunn. Celem dziaa cesarza byo jednak przede wszystkim zniszczenie gwardii rosyjskiej. Jej rozbicie stanowioby wyjtkowo dotkliwy cios zadany Aleksandrowi i wiadczyoby o niekwestionowanej przewadze Francuzw. Ta gwardia rosyjska pod rozkazami wielkiego ksicia Konstantego znajdowaa si w centrum rosyjskiego ugrupowania, bliej jednak Bagrationa ni Buxhwdena. Kolumny, ktrymi dowodzi Buxhwden, skaday si oczywicie rwnie z pukw rosyjskich, ale byy to zwyke puki liniowe. Byy tu take resztki armii austriackiej. Pod wzgldem jakoci to lewe skrzydo przeciwnika znacznie ustpowao skrzydu prawemu. Dlatego te Napoleon nie zamierza pocztkowo zajmowa si Buxhwdenem, stawiajc sobie za cel nadrzdny zniszczenie rosyjskiej gwardii i awangardy Bagrationa. Los sprzyja cesarzowi Francuzw. Bagration zajmowa stanowiska na szosie oomunieckiej i wygldao na to, e bdzie dziaa wzdu jej osi. Francuzi mieli wyjtkowo korzystn pozycj, a mianowicie solidnie ufortyfikowane wzgrze Santon. Przewidujc, e wanie w jej pobliu dojdzie do decydujcego starcia z Bagrationem i gwardi, Napoleon skoncentrowa tu nie tylko 5 Korpus Lannesa i 1 Korpus Bernadottea, ale take sw gwardi, kawaleri rezerwow Murata i dywizj grenadierw Duroca. Przeciwko lewemu skrzydu Rosjan Bonaparte wystawi tylko cz 4 Korpusu Soulta i 3 Korpusu Davouta. Pocztkowo bitwa przebiegaa tak, jak tego chcia cesarz. Rosjanie

prbowali obej Francuzw od poudnia i rozcigajc si dugim wem na kilka kilometrw umoliwili Napoleonowi uderzenie na paskowzgrze Prace, czyli przepoowienie si nieprzyjaciela. Nastpnie jednak sprawy zaczy komplikowa si. Walka o paskowzgrze Prace przeduaa si, nie zostaa rozstrzygnita od razu. Do boju wesza rosyjska gwardia, ktra mimo pewnych strat skutecznie stawiaa czoo Muratowi i nie daa si rozbi. Zawid zupenie Lannes, ktry mia ze swym korpusem wykona uderzenie od poudnia na awangard Bagrationa i zepchn j w Gry Morawskie. Uderzenie to prowadzone byo bez przekonania i niemal natychmiast zastopowane przez Rosjan. Pod koniec dnia Bagration mg wycofa si w penym porzdku nie tracc ani artylerii, ani bagay. Tu Francuzi wzili niewielu jecw. Wycofaa si te w dobrym porzdku gwardia. Pod tym wzgldem plan Napoleona zawid, uderzenie na prawe skrzydo Rosjan nie powiodo si, nie przynioso rozstrzygnicia, nie doprowadzio do katastrofy przeciwnika. Ju po bitwie cesarz czyni z tego powodu gorzkie wyrzuty Lannesowi, ktry obrazi si, opuci komend 5 Korpusu i odjecha. Na szczcie dla cesarza o wiele lepiej wygldaa sytuacja w poudniowej czci placu boju. Z jednej strony jest to zasuga francuskich obrocw Telnic i Sokolnic, czyli dywizji Legranda i Frianta, ktre potrafiy zablokowa dalszy marsz oskrzydlajcy przeciwnika. Z drugiej strony - co jeszcze waniejsze, co w jeszcze wikszym stopniu przyczynio si do zwycistwa Francuzw - rosyjskie dowdztwo popenio wanie tutaj ca seri bdw. Popeni je przede wszystkim mocno pijany Buxhwden, ktry upiera si, by i naprzd i nie rozpocz wycofywania wojsk, kiedy by na to jeszcze czas. W konsekwencji gwnie w wyniku bdw Buxhwdena - lewe skrzydo Rosjan i Austriakw znalazo si w puapce i zmuszone byo popiesznie cofa si wzdu stawu Zaczan. I tu rwnie Napoleon nie wykorzysta w peni nadarzajcej si szansy. Z uporem oczekiwa rozstrzygnicia bitwy w jej czci pnocnej, bo zaleao mu na rozbiciu gwardii i Bagrationa. Z duym opnieniem skierowa z paskowzgrza Prace na poudnie korpus Soulta, przez co znaczna cz kolumn Buxhwdena moga mimo wszystko wydosta si z puapki. W rce Francuzw wpado tu kilka tysicy Rosjan, ale z pewnoci o wiele mniej ni gdyby francuskie uderzenie rozpoczo si dwie godziny czy nawet godzin wczeniej. Istnieje kilka miar militarnego sukcesu, kilka sposobw sprawdzenia, czy bitwa bya wielkim zwycistwem, czy te tylko rednim. W epoce napoleoskiej rozmiary sukcesu mierzono liczb jecw, zdobytych armat i sztandarw, wzitych do niewoli generaw. Zajmowalimy si ju problemem sztandarw wykazujc, e tak naprawd to Francuzom dostao si ich o wiele mniej, ni twierdzi Napoleon w swoich biuletynach. Wedug przytoczonych wczeniej oblicze gen. Andolenki byo ich najwyej sze. Dla porwnania, kiedy gen. Mack kapitulowa w Ulm, musia zoy Francuzom 40 sztandarw. W bitwie pod Austerlitz Francuzi wzili do niewoli 8 rosyjskich generaw i ani jednego austriackiego. Byli to - wedug raportu gen.

Andreossyego z 4 grudnia 1805 roku - dowdca 3 kolumny gen. por. Przybyszewski, dowdca 2 kolumny gen. Langeron oraz generaowie Muller od uanw (w rzeczywistoci Meller-Zakomelski), Muller od strzelcw konnych, Berg, Selichow, Strick i Wimpfen. Wikszo tych generaw dowodzia jednak tylko pukami. Ponadto w rce Francuzw dostali si ksita Repnin, Galicyn, Sibirski i Kropotkin (wszyscy w randze pukownika), pukownicy Andrejew, Wajszkow, Metenzow i Sulima oraz 20 majorw i 336 oficerw niszych, w tym tylko 20 austriackich. Dla porwnania - w Ulm poszo do niewoli 17 austriackich generaw. Jeli idzie o liczb zdobytych dzia, to przedstawiaa si ona nastpujco: Rosyjskie: dziaa 12-funtowe dziaa 6-funtowe haubice due haubice mae Austriackie: dziaa 12-funtowe dziaa 6-funtowe dziaa 3-funtowe haubice 24 70 13 35 142 1 22 1 10 34

Razem wic Francuzi zagarnli 176 dzia oraz 111 jaszczykw amunicyjnych i 3 kunie polowe. Dla porwnania, w Ulm wpado w ich rce 60 armat i tyle jaszczykw. Pod tym wzgldem wic zdobycz spod Austerlitz bya niemal trzykrotnie wiksza, z tym jednak, e trzeba pamita, i dziaa te zostay porzucone przez Rosjan i Austriakw w odwrocie, gwnie z racji trudnoci transportowych. aden z francuskich pamitnikarzy nie pisze, by ktrykolwiek z pukw zdoby szturmem jak bateri. A 35 zdobytych dzia rosyjskich to 3-funtowe jednorogi, przydzielone do batalionw piechoty i traktowane niemal jak wiwatwki. Znalazy si one na wyposaeniu armii rosyjskiej w 1805 roku i zupenie nie zday egzaminu. onierze porzucali je jako nieprzydatne. Te 3-funtowe jednorogi zostay ju w kilka miesicy po Austerlitz wycofane z armii rosyjskiej. Liczba jecw zagarnitych przez Wielk Armi nie bya natomiast pokana, w kadym razie nie na miar zwycistwa, jakiego pragn Napoleon. Wedug bardzo dokadnych raportw przez Brno przeszo w grudniu 1805 roku 18 konwojw jenieckich, w ktrych byo 9.767 Rosjan i 1.686 Austriakw, a wic razem 11.453. Z tej liczby austriacka awangarda Kienmayera, ktra najwczeniej bia si pod Telnicami, stracia 150 ludzi. Rosyjska 1 kolumna Dochturowa utracia okoo 1.200 onierzy. Z du dokadnoci mona te ustali straty 2 kolumny Langerona. Puk

kurski posany na pomoc brygadzie Kamiskiego utraci 736 jecw, podczas gdy sama brygada (puki riaziaski i fanagoryjski) okoo 200. Brygada Olsuwiewa (puki permski, wyborgski i 8 jegrw) utracia natomiast 1.500 ludzi. Straty 3 kolumny Przybyszewskiego ocenia si na 3.600 jecw. To wanie ta kolumna dostarczya ich najwicej, kapitulujc w duej czci pod Sokolnicami. Rzecz ciekawa, 4 kolumna Mioradowicza, ktra walczya na paskowzgrzu Prace, oddaa Francuzom tylko 2 jecw. Zagarnli oni za to a 1.400 ludzi z oddziaw austriackich Kolowratha. Jecw z gwardii rosyjskiej - co wane - byo tylko 110. Wreszcie z awangardy Bagrationa dostao si w rce Francuzw okoo 1.000 ludzi, gwnie z pukw archangielskiego, staroingermanlandzkiego i 6 jegrw. Tak wic, w porwnaniu z 30 tysicami Austriakw, ktrzy kapitulowali pod Ulm, liczba jecw wzitych pod Austerlitz bya trzykrotnie mniejsza. Ta stosunkowo niska liczba jecw bya wynikiem braku francuskiego pocigu ju po bitwie, kiedy to z reguy mona wzi do niewoli cae zdemoralizowane grupy uciekinierw. Lekka jazda, ktra zazwyczaj zajmowaa si wyapywaniem uchodzcych, bya tak zmczona walk, e cesarz nie mg posa jej 2 grudnia wieczorem w pocig za cofajcymi si Rosjanami. W ten sposb zmarnowano okazj zagarnicia dalszych kilku tysicy jecw. Reasumujc, pod wielu wzgldami kapitulacja garnizonu Ulm bya wikszym sukcesem Francuzw ni bitwa pod Austerlitz. C wobec tego czyni Napoleon, aby mimo wszystko Austerlitz mona byo uzna za wielkie zwycistwo? Przeprowadza wiele zabiegw propagandowych, o ktrych ju bya mowa, a zwaszcza stara si stworzy pozory, i batalia bya druzgocc klsk armii rosyjskiej. Std mowa a o 45 tysicach jecw, o 20 tysicach potopionych w stawie Zaczan, o 30 tysicach polegych. Poniewa jednak Aleksander z gwardi i awangard Bagrationa zdoa wycofa si z pobojowiska, a w nastpnych godzinach poczya si z nim wikszo ocalaych onierzy Buxhwdena, Napoleon musia jako wytumaczy Francji i Europie, jak to si stao, e mimo wspaniaego zwycistwa przeciwnik jest nadal zdolny do walki. Zadanie uatwi mu - i to w niemaym stopniu - cesarz Franciszek, proszc o pokj. Bonaparte wiedzia ju, e wojna - przynajmniej z Austri - dobiega koca. W 31 biuletynie Wielkiej Armii Napoleon przedstawi cakowicie wyssan z palca wersj wydarze utrzymujc, e po spotkaniu z cesarzem Franciszkiem posa do rosyjskiego obozu swego adiutanta gen. Savaryego. Znalaz on resztki armii rosyjskiej bez artylerii, bez bagay, w straszliwym nieporzdku. Bya ju pnoc. Genera Merveldt zosta odparty pod Goeding przez marszaka Davouta, armia rosyjska bya wic otoczona, ani jeden czowiek nie mg uj z puapki. Ksi Czartoryski wprowadzi gen. Savaryego do cara. - Powiedz swemu panu - zawoa ten wadca - e odchodz, e dokona

on niemaych cudw, e ten dzie zwikszy mj podziw dla niego, e jest zesacem niebios, e mojej armii potrzeba stu lat, by dorwna jego wojskom. Czy jednak mog powrci bezpiecznie do siebie? - Tak, sire - odpowiedzia mu genera Savary - jeli Wasza Cesarska Mo ratyfikuje to, co dwaj cesarze Francji i Niemiec ustalili podczas swego spotkania. - A c to takiego? - e armia Waszej Cesarskiej Moci wycofa si spokojnie do siebie wedug marszy etapowych, ktre zostan ustalone przez cesarza i e ewakuuje Niemcy i Polsk austriack. Pod tym warunkiem mam rozkaz cesarza uda si do przednich stray wojsk, ktre ju was otoczyy i da im polecenie osaniania waszego odwrotu, bo cesarz pragnie uszanowa tego, ktry by przyjacielem pierwszego konsula. - Jak chcesz gwarancj za to? - Sire, twego sowa. - Daj to sowo. w adiutant wyruszy natychmiast galopem, uda si do marszaka Davouta, ktremu przekaza rozkaz zaprzestania wszelkiego ruchu i pozostania w spokoju. Oby ta wspaniaomylno cesarza Francuzw nie bya natychmiast zapomniana w Rosji, tak jak to stao si z piknym gestem cesarza, kiedy odesa on carowi Pawowi 6 tys. jecw z jak wielkodusznoci i oznakami szacunku dla niego! W ten sposb Napoleon za jednym zamachem tumaczy, dlaczego ustay dziaania zaraz po bitwie, dlaczego nie byo pocigu za Rosjanami, utrzymujc bez enady, e tylko dziki jego wspaniaomylnoci Aleksander z resztkami swej gwardii mg w ogle wrci do domu, bo przecie by ju otoczony przez Francuzw. Rzeczywisto bya jednak inna. Zaraz po bitwie niezdolni do pocigu za przeciwnikiem Francuzi stracili z nim kontakt bojowy. Rosjanie wycofali si drog na Wgry, co wskazuje na ch poczenia si z armi arcyksicia Karola i prowadzenia dalszej walki. Po decyzji cesarza Franciszka przerwania oporu, zawrcili na pnoc i zaczli marsz odwrotowy przez Morawy ku Galicji i Rosji. W adnym momencie odwrt ten nie by zagroony przez Francuzw, a ju zupen nieprawd jest twierdzenie Napoleona, e armia rosyjska zostaa otoczona. Po kilku dniach Aleksander poczy si zreszt z bardzo silnym korpusem Bennigsena i zdolny by nawet do wydania nowej batalii.

KONSEKWENCJE ZWYCISTWA POD AUSTERLITZ

pod Austerlitz to przede wszystkim militarne zwycistwo nad Rosjanami i Austriakami koczce kampani 1805 roku. Bezporedni jej konsekwencj by pokj podpisany w Bratysawie, ktry w istotnym stopniu modyfikowa ukad si w rodkowej czci kontynentu. Ponadto wyniesiona propagandowo do rangi niebywaego zwycistwa, pozwolia te Napoleonowi rozwiza pewne problemy z dziedziny polityki wewntrznej i midzynarodowej. 1. Bitwa ta przyniosa przede wszystkim zasadnicz zmian w charakterze systemu wadzy Pierwszego Cesarstwa. Do tej pory, poczynajc od 18 brumairea a po wybuch wojny z trzeci koalicj, Napoleon stara si nada swoim rzdom charakter pokojowy spychajc na drugi plan aspekty militarne. Przejcie wadzy 18 brumairea miao wszelkie znamiona wojskowego zamachu stanu. Bonaparte chcia jednak, aby jego rzdy odbieraa francuska i midzynarodowa opinia publiczna jako system majcy szerokie poparcie spoeczne, jako co, co wynika z woli narodu, co ma pene uzasadnienie prawne. Dlatego wanie w latach 1799 -1803 dy do zawarcia pokoju ze wszystkimi przeciwnikami Francji, skoncentrowa sw uwag na reformach administracyjnych, na rozwoju gospodarczym, na uspokojeniu kraju po wojnie w Wandei, na przywrceniu spokoju i bezpieczestwa wewntrznego. Ta polityka uzyskania midzynarodowej akceptacji, zmierzajca do wczenia konsularnej, a potem cesarskiej Francji w system mocarstw europejskich, zaamaa si w 1805 roku z racji ekspansjonizmu Bonapartego, ktry zagraa ju nie tylko Anglii i Austrii, ale rwnie Rosji. Po wybuchu wojny z Angli w 1803 roku Napoleon mia nadziej, e zdoa j ograniczy tylko do konfliktu z rzdem brytyjskim. Rok 1805 powstanie trzeciej koalicji - zupenie wywrci system Pierwszego Cesarstwa. Zagroona przez trzy gwne mocarstwa europejskie Francja musiaa przeksztaci si w potg militarn zdoln obroni ju nie tylko swe naturalne granice, ale take zdobycze terytorialne w Italii i Niemczech. Wanie od kampanii 1805 roku i od bitwy pod Austerlitz zmienia si radykalnie charakter cesarskiej Francji. Bdzie si ona od tej pory kojarzy mieszkacom Europy z wielotysiczn armi, z brutaln si, z talentami militarnymi jej wadcy. Bezporednio po Austerlitz i po pokoju w Bratysawie Napoleon podj intensywn kampani propagandow z wykorzystaniem wszystkich dostpnych mu rodkw: gazet, pism ulotnych, poematw, sztuk teatralnych, ceremonii - byle tylko przekona ca Europ, e Francja jest wielk potg militarn, e niebezpiecznie jest

Bitwa

j atakowa, bo ten, kto omieli si to uczyni, poniesie zasuon kar. Na takim wanie strachu przed francuskim odwetem budowa teraz cesarz spokj i bezpieczestwo swego pastwa. 2. Kampania 1805 roku bya pierwsz, jak prowadzia Wielka Armia, powstaa zaledwie rok wczeniej w obozie Boulogne. Poprzednio - jeszcze w latach 1800-1804 - armia ta dzielia si na dwa podstawowe odamy. Tych onierzy, ktrzy byli towarzyszami walk Bonapartego we Woszech i Egipcie oraz - ich rywali - zwizanych gwnie z Armi Renu i jej bohaterem gen. Moreau. Moreau zosta wprawdzie aresztowany w 1804 roku, skazany na 2 lata wizienia i wygnany z Francji, ale nie oznaczao to jeszcze, e jego sympatycy dali za wygran. Ostatecznie Bonaparte, ktry sign po cesarsk koron, by takim samym zdolnym generaem, jak kilku innych i nie brakowao do 1805 roku wojskowych, ktrzy wcale nie czuli si zwizani z nowym imperatorem. Dopiero wojna przeciwko trzeciej koalicji, zakoczona zwycistwem pod Austerlitz, przekonaa og generalicji, korpusu oficerskiego i prostych onierzy, e Napoleon jest rzeczywicie wodzem z prawdziwego zdarzenia, e moe ich powie do sukcesw, e jest zdolny zapewni Francji dominujc pozycj na znacznym obszarze Europy. Od bitwy pod Austerlitz opozycja wobec Napoleona w armii przestaje praktycznie istnie. Ten zwizek z Wielk Armi by rezultatem nie tylko zwycistwa pod Austerlitz. To nieprzypadkowo cesarz zaraz po bitwie objeda pole walki, troskliwie dopytujc si o los rannych. Nieprzypadkowo te powici tej swojej szczeglnej inspekcji obszerny akapit w 30 biuletynie. Chodzio mu bowiem o wytworzenie przewiadczenia, e troszczy si o los onierzy, e chce by ich ojcem - i to nie tylko podczas kampanii, ale rwnie w czasie pokoju. Rozkazem z 17 frimairea (7 grudnia 1805) Napoleon zadecydowa, e wdowy po generaach polegych pod Austerlitz bd doywotnio pobieray roczn pensj w wysokoci 6.000 frankw. Wdowy po pukownikach i majorach miay otrzyma pensj w wysokoci 2400 frankw, po kapitanach - 1200 frankw, po porucznikach i podporucznikach - 800 frankw, a po prostych onierzach - 200 frankw. Tym samym rozkazem cesarz adoptowa wszystkie sieroty po generaach, oficerach i onierzach. Chopcy mieli wychowywa si na koszt pastwa w zamku Rambouillet, a dziewczynki w zamku w Saint Germain-en-Laye. Niezalenie od dotychczasowego imienia i nazwiska sieroty miay otrzyma imi Napoleon bd Napoleona. Przez cztery tygodnie - od bitwy pod Austerlitz a po pokj w Bratysawie - Napoleon dobrotliwie pozwala swym onierzom niemal na wszystko. Mogli rabowa mieszkacw morawskich wiosek, domaga si, by dostarczano im wino i piwo, wysypia si do woli. Kiedy po podpisaniu pokoju Wielka Armia zacza opuszcza Morawy, cesarz wielokrotnie nakazywa swym generaom, aby nie przemczali onierzy drugimi marszami. W cigu dnia naleao przej najwyej 3 albo 4 mile, a co trzy dni przewidziany by caodobowy odpoczynek. W ten sposb Wielka Armia caymi tygodniami wycofywaa si bardzo wolno ku Francji. Po

kilkumiesicznej kampanii, a przede wszystkim po wycieczajcych marszach znad kanau La Manche do Bawarii, onierze wygldali niezbyt okazale. Mundury wielu z nich byy w strzpach, buty zdarte do cna. Teraz, wanie podczas tego powolnego odwrotu, wymieniano mundury i buty na nowe. Jeli nie mona byo dostarczy mundurw francuskich, to rozdawano uniformy austriackie, zagarnite w magazynach. onierze opywali w dostatki, bo mona ju byo przygotowa dla nich godziwe kwatery i poywienie. Zdarzao si nawet, e niektre oddziay byy podwoone wozami. W proklamacji do Wielkiej Armii wydanej nazajutrz po bitwie pod Austerlitz Napoleon obiecywa onierzom, e wkrtce zaprowadzi ich do Francji, gdzie bd przedmiotem jego szczeglnej troski. Korpusy liniowe Wielkiej Armii nie doszy jednak do ziemi ojczystej. W styczniu i lutym zatrzymano je w krajach niemieckich. Pocztkowo onierze sdzili, e to tylko chwilowy postj przewidziany na wymian mundurw i obuwia. Po kilku tygodniach okazao si, e Wielka Armia ma okupowa kraje zalene od Francji. Zawd by niemay, otwarcie sarkano na maego kaprala, e nie pozwoli onierzom wrci do domw. Niemniej jednak nigdzie nie doszo do buntu. Tumaczono sobie, e trzeba poczeka, a Austria speni wszystkie postanowienia traktatu z Bratysawy. onierze nie zdawali sobie sprawy, e ju za kilka miesicy czeka ich nowa wojna - tym razem z Prusami - i e wikszo nich, o ile nie padnie w kolejnych kampaniach, wrci do domu dopiero w roku 1814. 3. Ju pierwsze cesarskie publikacje na temat bitwy pod Austerlitz zwracay uwag na szczeglne miejsce, jakie cesarz przeznaczy Wielkiej Armii w swoim systemie wadzy i to nie tylko w sprawach wojny, ale rwnie w yciu cywilnym. Na generaw i oficerw - w mniejszym stopniu na szeregowych onierzy - posypa si deszcz krzyy Legii Honorowej, awansw, donacji i gratyfikacji. Armia zostaa wyniesiona do rangi zbiorowego bohatera - obrocy narodowych granic, gwaranta potgi cesarstwa w Europie. Wprawdzie wojska liniowe zostay zatrzymane w Niemczech, a wic nie powrciy do Francji, ale za to gwardia - ktra poza jazd nie braa czynnego udziau w bitwie pod Austerlitz - zostaa sprowadzona do Parya i tu witana wrcz entuzjastycznie przez mieszkacw stolicy. Jej triumfalny przemarsz przez ulice miasta by oczywistym dowodem, e prosty onierz i oficer to teraz obywatele stojcy wyej od innych. Napoleon kontynuowa te praktyk wynoszenia na narodowe otarze bohaterw polegych w jego subie. Pod Austerlitz pad pk Morland, ktry na czele dwu szwadronw strzelcw konnych gwardii uciera si z gwardi rosyjsk. Na rozkaz cesarza jego zwoki - zakonserwowane w beczce rumu - przewieziono do Parya, gdzie odby si uroczysty pogrzeb. Tu makabryczny szczeg, nie ujawniony oczywicie publicznoci: przez te kilka tygodni, kiedy wieziono polegego pukownika, urosy mu tak bardzo wsy, e sigay kolan. Imieniem pk. Morlanda nazwano jedn z ulic w pobliu placu Bastylii, a wnet potem most czcy prawy brzeg Sekwany z wysp w. Ludwika. Najwaniejszym jednak postanowieniem, ktre miao symbolizowa

uprzywilejowan rol Wielkiej Armii w spoeczestwie, bya decyzja cesarza o wzniesieniu na placu Vendme - w centrum eleganckiego Parya, przed siedzib komendanta wojskowego stolicy - kolumny Wielkiej Armii. Napoleon poleci, aby odlano j ze spiu rosyjskich i austriackich armat zdobytych pod Austerlitz, std te czasem jest ona nazywana kolumn Austerlitz. Za wzr posuya kolumna Trajana w Rzymie, ozdobiona seri scen bitewnych, ktre oplataj t kolumn od dou ku grze. Na kolumnie Vendme - ukoczonej w 1808 roku - widniej sceny z kampanii 18051807. Jej szczyt zdobi posg Napoleona w stroju maego kaprala, czyli w trjronym kapeluszu i dugim wojskowym paszczu. Wszystko tu miao sw symboliczn wymow: cesarz dominujcy nad miastem z wysokoci 30 metrw, stojcy na szczycie kolumny jakby stworzonej z setek onierskich postaci. 4. Mwilimy ju o pokoju w Bratysawie - bezporedniej konsekwencji zwycistwa pod Austerlitz. Wygrana batalia pozwalaa teraz Napoleonowi odnie jeszcze jeden sukces dyplomatyczny, o niemaym znaczeniu. W pocztkach kampanii 1805 roku Aleksander przyby niespodziewanie z wizyt do Berlina i zawar tam sojusz z pruskim krlem Fryderykiem Wilhelmem. Sojusz ten przypiecztowaa przysiga przyjani zoona przez obu monarchw nad trumn Fryderyka Wielkiego w Poczdamie. Sojusz przewidywa, e Prusy przystpi do koalicji antynapoleoskiej i rozpoczn wojn z Francj tak szybko, jak tylko bdzie to moliwe. Zaraz te podjto w Prusach przygotowania do nowej kampanii, prowadzc je jednak niezbyt energicznie. Fryderyk Wilhelm waha si, najwyraniej czeka, jakie bd rezultaty pierwszych star. Kapitulacja armii Macka w Ulm powstrzymaa chwilowo Prusakw przed wystpieniem. Posany do Berlina Duroc - jeden z zaufanych generaw Napoleona - umiejtnie utrzymywa krla w tym stanie duchowego zawieszenia midzy interwencj i biernoci, obiecujc w imieniu swego wadcy, e w zamian za neutralno Fryderyk Wilhelm otrzyma Hanower. W miar jednak jak Napoleon posuwa si coraz dalej w gb Austrii, kiedy znalaz si niemal izolowany na Morawach i czeka na decydujc batali, na dworze berliskim zacza przewaa opinia, e jego sytuacja jest bardzo ryzykowna i e najprawdopodobniej poczone armie rosyjska i austriacka odnios nad nim zwycistwo. Fryderyk Wilhelm posa wic swego ministra Hardenberga do obozu Napoleona, polecajc mu wrczy wypowiedzenie wojny w wypadku, gdyby sprzymierzeni byli gr. Hardenberg specjalnie opnia sw podr - midzy innymi udajc chorob - tak, aby doczeka si rozstrzygajcej batalii. Przyby jednak do Brna jeszcze przed bitw pod Austerlitz. Napoleon, ktry doskonale orientowa si w tej grze i ktry chcia unikn wojny z Prusakami, spotka si z nim bardzo krtko i zaraz odesa do Wiednia na rozmowy z ministrem spraw zagranicznych Talleyrandem. Kiedy kilka dni pniej Hardenberg dowiedzia si o wygranej cesarza Francuzw, nie byo oczywicie mowy o wypowiadaniu wojny. Zawarte zostao natomiast porozumienie francusko-pruskie, na mocy ktrego Fryderyk Wilhelm

otrzyma obiecany Hanower. 5. Bitwa pod Austerlitz wyniesiona przez Napoleona do rangi niebywaego zwycistwa, miaa - w intencji cesarza - przekona Europ, e Francja jest niepokonana majc tak znakomit armi i tak genialnego wadc. Na tym wanie opiera cesarz przyszy system bezpieczestwa Francji. Mia nadziej, e zapanuje teraz pokj - jeli nie wieczny, to przynajmniej wieloletni - ktry pozwoli mu kontynuowa dzieo wewntrznego porzdkowania wasnego kraju. W tym celu podj - o czym ju bya mowa - wielk akcj propagandow wok hasa Austerlitz to niebywae zwycistwo. Jeli przejrzymy gazety europejskie z grudnia 1805 roku, to atwo zorientujemy si, e kampania ta miaa jednak ograniczony zasig. Ogarna oczywicie Francj i zalene od niej pastwa woskie i niemieckie. Zatrzymaa si jednak tam, gdzie koczyy si bezporednie francuskie wpywy polityczne. Gazety austriackie, rosyjskie i pruskie byy na t propagand zupenie odporne. Tak wic na przykad Polacy - yjcy wwczas pod zaborami, czytajc gazety warszawskie, poznaskie, krakowskie, lwowskie - absolutnie nie zdawali sobie sprawy, e Napoleon odnis decydujce zwycistwo. Przeciwnie, mogli odnie wraenie, e bitwa bya nie rozstrzygnita, a nawet w niektrych dziennikach pojawiy si doniesienia, e zwyciya jednak armia rosyjsko-austriacka. Podobnie oceniali bitw pod Austerlitz Prusacy i Rosjanie, bo po prostu w interesie tamtejszych wadcw leao ukrycie prawdy. W Austrii sytuacja wygldaa inaczej - wprawdzie prasa pisaa bardzo powcigliwie o bitwie, ale wie o jej wynikach - odpowiednio zagodzona - mimo wszystko rozesza si po kraju. I w tym wanie punkcie zawioda cakowicie strategia Napoleona. Nie zdoa on batali pod Austerlitz narzuci Europie wiecznego pokoju, ktry byby oczywicie pokojem francuskim. Po pierwsze, taki pokj by sprzeczny z interesami pozostaych mocarstw. Po drugie, mocarstwa te wcale nie traktoway bitwy pod Austerlitz jako ostatecznoci, jako oczywistego dowodu druzgoccej przewagi armii francuskiej i geniusza jej wodza. Bardzo szybko wytworzya si opinia, e zwycistwo Francuzw to w duej mierze wynik bdw dowdztwa sprzymierzonych. Starano si oczywicie znale koza ofiarnego. Kutuzow na dobrych kilka lat zosta odsunity od komendy, Przybyszewski stan przed sdem, Weirother by ostatecznie skompromitowany, Dogoruki popad w nieask - zreszt ranny pod Austerlitz wkrtce zakoczy ycie. Ju kilka miesicy pniej (jesieni 1806) dojdzie do nowej wojny. Przeciwko Francji wystpi Prusy, ktre wcale nie bd obawiay si podj walki samotnie. To najlepszy dowd, e napoleoska akcja propagandowa o niezwycionoci Wielkiej Armii zawioda. Austerlitz najwyraniej nie wywaro wikszego wraenia na Prusakach. 6. Pozostaje jeszcze problem Rosji i cara Aleksandra. Kampania propagandowa wok Austerlitz opieraa si na tezie, e Rosjanie ponieli tam druzgocc klsk. 31 biuletyn Wielkiej Armii zawierajcy opis fikcyjnej rozmowy gen. Savaryego z carem by tak skonstruowany, aby upokarza Aleksandra wobec caej Europy. Nawet jeli nie zosta on przedrukowany przez pras austriack, prusk, a tym bardziej rosyjsk, to

przecie znany by - za porednictwem gazet francuskich - na wszystkich dworach europejskich. Napoleon - autor tego biuletynu - akcentowa nieudolno cara jako wodza, jego naiwno w polityce, atwowierno wobec zych doradcw. Co wicej, wkada w usta Aleksandra sowa bawochwalczego uznania wobec wadcy Francuzw, ktrych car nigdy oczywicie nie wypowiedzia. Dodajmy, e Napoleon twierdzi, i tylko jego wspaniaomylnoci car zawdzicza ocalenie, bo przecie by ju cakowicie otoczony. Aleksander gboko przey to upokorzenie. Od tej pory stanie si miertelnym wrogiem Napoleona. Ju rok pniej (jesieni 1806) Rosjanie popiesz z pomoc Prusakom. W tej nowej kampanii Aleksander bdzie bardzo ostrony, wycignie wnioski z walk pod Austerlitz. Nie bdzie prbowa odgrywa roli naczelnego wodza, powierzy komend dowiadczonym generaom. Po Austerlitz caa armia rosyjska bdzie paaa dz odwetu, bdzie chciaa jak najszybciej wykaza, e nie tylko moe dorwna francuskiej, ale jest od niej silniejsza i sprawniejsza. Ju bitwa pod Prusk Iaw w lutym 1807 roku wykazaa, e s to armie tej samej wartoci. Pod Friedlandem Napoleon odnis przekonywajce zwycistwo, ale znowu tak jak pod Austerlitz - byo to w duej mierze rezultatem bdw rosyjskiego dowdztwa. Austerlitz otwiera wic dugie pasmo zmaga francusko-rosyjskich zakoczone dopiero w 1814 roku wjazdem cara Aleksandra I do Parya.

POLACY POD AUSTERLITZ Czy Polacy walczyli pod Austerlitz? W 1805 roku istniay tylko dwie
jednostki polskie - pozostao Legionw - a mianowicie dawna 1 pbrygada, zamieniona na puk piechoty polskiej, oraz regiment uanw Aleksandra Ronieckiego. W wojnie przeciwko trzeciej koalicji oba te oddziay walczyy we Woszech, gdzie piechurzy wsawili si 23 listopada pod Castelfranco, przyczyniajc si do rozbicia austriackiego korpusu ksicia Rohana. W armii francuskiej pod Austerlitz suyo jednak kilkudziesiciu oficerw polskich. Znamy nazwiska niektrych z nich tych, ktrzy przydzieleni zostali do sztabw, midzy innymi jako tumacze. W Archiwum Wojennym w Vincennes w kartonie C 2-17 zachoway si wykazy owych oficerw sztabowych. Wiemy wic, e w sztabie gwnym Wielkiej Armii pod bezporednimi rozkazami marszaka Berthiera suyli pk Wincenty Aksamitowski (dawny dowdca 2 pbrygady, a w przyszoci genera w Ksistwie Warszawskim), kpt. Hipolit Falkowski (w przyszoci pukownik, oficer ordynansowy Napoleona), szef batalionu Kazimierz Maachowski (w przyszoci dowdca 1 puku piechoty Ksistwa Warszawskiego, a potem genera i przejciowo wdz naczelny powstania listopadowego), kpt. Ignacy Bolesta (w przyszoci dowdca 16 puku piechoty Ksistwa Warszawskiego), szef batalionu Stanowski i szef batalionu Junges. W dyspozycji kwatery gwnej (a la suite) znajdowali si natomiast gen. Jzef Zajczek (w przyszoci namiestnik Krlestwa Polskiego), adiutantkomendant Ludwik Dembowski (w przyszoci genera na subie francuskiej), por. Jakub Filip Kierzkowski (znany pniej pamitnikarz), ppor. Stanowski i ppor. Orowski. W 1 Korpusie Bernadottea byli przydzieleni do sztabu kpt. Darewski i por. Pornorowski (nazwisko z pewnoci przekrcone). W 3 Korpusie Davouta - take w sztabie - suy kpt. Micha Zadra (pozostanie u Davouta a do koca wojen napoleoskich, potem bdzie pukownikiem w powstaniu listopadowym i uczestnikiem Wielkiej Emigracji) oraz kpt. Jasiski. W 4 Korpusie Soulta suy w sztabie ppor. Billewicz. Drugi z wyznaczonych tu Polakw, ppor. Wilczyski, nie przyby pod Austerlitz. W 5 Korpusie Lannesa nie byo w sztabie Polakw. Odnajdujemy ich natomiast w rezerwie kawalerii Murata. Tak wic kpt. Milkiewicz i kpt. Paszkowski suyli w sztabie samego marszaka, ppor. Wjcikiewicz w sztabie 1 Dywizji Cikiej Jazdy, por. Rycki w sztabie 2 Dywizji Cikiej Jazdy, a por. Jamrzyski w sztabie 2 Dywizji Dragonw. Wiemy, e byo te troch polskich oficerw liniowych, jak chociaby por. Jan Pawe Jerzmanowski (pniej oficer puku szwoleerw gwardii i genera powstania listopadowego) czy kpt. Konstanty Przebendowski (w przyszoci dowdca 1 puku strzelcw konnych w Ksistwie War-

szawskim, a nastpnie genera). Pod Austerlitz walczy take por. Franciszek ymirski (w przyszoci genera powstania listopadowego). Z pewnoci byli take Polacy sucy jako proci onierze i podoficerowie w pukach francuskich, w tym nawet w gwardii. O wiele wicej Polakw suyo jednak w armii rosyjskiej. Carowi Aleksandrowi towarzyszy - jako cywilny doradca - byy minister spraw zagranicznych ksi Adam Czartoryski, ktry opisa bitw pod Austerlitz w swych pamitnikach. Dowdc 3 kolumny - zreszt nader nieudolnym by gen. Przybyszewski. Do niewoli dosta si pk Sulima. By tu rwnie gen. Bartomiej Giycki, w przyszoci marszaek szlachty woyskiej. Szczeglnie wielu Polakw, poddanych rosyjskich, suyo w tych pukach piechoty, ktre byy formowane bd uzupeniane na Litwie, Biaorusi i Ukrainie. Pod Austerlitz biy si puki archangielski i pskowski, nalece do tzw. inspekcji litewskiej, oraz staroingermanlandzki, podolski i apszeroski z inspekcji brzeskiej. Jeli idzie o kawaleri, to od 1803 roku istniay w armii rosyjskiej trzy puki uanw: polski (zwany te konnopolskim), litewski i tatarski, zoone w duym stopniu z Polakw. aden z nich jednak nie bi si pod Austerlitz. Armia austriacka bya czciowo formowana w Galicji, czyli na ziemiach pierwszego i trzeciego zaboru. Dotyczyo to zwaszcza puku piechoty szefostwa Czartoryskich, ktrego jeden batalion walczy w 4 kolumnie Kolowratha. Polakw - onierzy austriackich - byo jednak znacznie wicej, do tego stopnia, e ju wczeniej szef batalionu Junges (Polak - oficer francuski) zwrci si do Napoleona z projektem utworzenia nowych Legionw Polskich. Projekt ten nie wzbudzi jednak wikszego zainteresowania cesarza.

ZACZNIKI
Zacznik 1 WIELKA ARMIA POD AUSTERLITZ
Dowdca - Napoleon Bonaparte, cesarz Francuzw, krl Italii Szef sztabu, min. wojny - marszaek Louis Alexandre Berthier FLANKIERZY LEWEGO SKRZYD A Brygada Lekkiej Kawalerii gen. bryg. Jean Fauconnet 1 puk strzelcw konnych 13 puk strzelcw konnych LEWE SKRZYD O 5 Korpus - marszaek Jean Lannes szef sztabu - gen. bryg. Jean Company 3 Dywizja Piechoty gen. Louis Gabriel Suchet 1 Brygada gen. Nicolas Beker 17 puk piechoty lekkiej - pk Dominique Vedel 2 Brygada gen. Jean Valhubert 34 puk piechoty liniowej - pk Pierre Dumoustier 40 puk piechoty liniowej - pk Franois Legendre 3 Brygada gen. Michel Claparede 64 puk piechoty liniowej - pk Nerin 88 puk piechoty liniowej - pk Philibert Curial Artyleria (12 dzia) Pocigi 1 Dywizja Piechoty gen. Franois Auguste Caffarelli 1 Brygada gen. Joseph Demont 13 puk piechoty lekkiej - pk Castex 17 puk piechoty liniowej - pk Nicolas Conroux 30 puk piechoty liniowej - pk Walther 2 Brygada gen. Georges Eppler 51 puk piechoty liniowej - pk Joseph Bonnet 61 puk piechoty liniowej - pk Jean Nicolas Artyleria (12 dzia) Pocigi CENTRUM 1 Korpus - marszaek Jean Baptiste Bernadotte Szef sztabu - gen. dyw. Leopold Berthier 334 246 580

1412 1812 1428 1140 121 136 6049

1407 1661 1372 1278 1206 89 102 7115

1 Dywizja Piechoty gen. Olivier Rivaud de la Raffiniere 1 Brygada gen. Charles Dumoulin 8 puk piechoty liniowej - pk Antie 45 puk piechoty liniowej - pk Jean Barrie 2 Brygada gen. Michel Pacthod 54 puk piechoty liniowej - pk Armand Philippon Artyleria (12 dzia) Pocigi 2 Dywizja Piechoty gen. Jean Drouet dErlon 1 Brygada gen. Franois Werle 27 puk piechoty lekkiej - pk Chanotet 94 puk piechoty liniowej - pk Jean Razout 2 Brygada gen. Bernard Frere 95 puk piechoty liniowej Artyleria (12 dzia) Pocigi Kawaleria rezerwowa - marszaek Joachim Murat Szef sztabu - gen. dyw. Auguste Belliard Dywizja Lekkiej Kawalerii gen. Franois Etienne Kellermann 1 Brygada gen. Picard 4 puk huzarw - pk Andre Burthe 2 puk huzarw - pk Jean Barbier 2 Brygada gen. Frederic van Marizi 5 puk strzelcw konnych - pk Claude Corbineau 5 puk huzarw 3 Brygada gen. Edouard Milhaud 16 puk strzelcw konnych - pk Antoine Durosnel 22 puk strzelcw konnych - pk Victor Latour-Maubourg 4 Brygada gen. Franois Treilhard 9 puk huzarw - pk Etienne Guyot 10 puk huzarw - pk Beaumont 3 Dywizja Dragonw gen. Marc Antoine Beaumont 1 Brygada gen. Henri Boyer 5 puk dragonw - pk Nicolas Lacour 8 puk dragonw - pk Becler 9 puk dragonw 2 Brygada gen. Nicolas Scalfort 12 puk dragonw - pk Joseph Pages 16 puk dragonw - pk Franois Clement de la Ronciere Artyleria (12 dzia artylerii konnej) 2 Dywizja Dragonw gen. Frederic Walther 1 Brygada gen. Horace Sebastiani 3 puk dragonw - pk Eame Fiteau 6 puk dragonw - pk Lebaron 2 Brygada gen. Roger 10 puk dragonw - pk Jacques Cavaignac

1858 1603 1614 111 80 5266

2069 1814 1903 118 111 6015

280 328 317 342 320 234 227 179 2227

264 205 292 312 258 88 1419

193 164 246

11 puk dragonw - pk Bourdon 3 Brygada gen. Boussard 13 puk dragonw - pk Broc 22 puk dragonw - pk Jean Carrie de Boissy Artyleria (12 dzia artylerii konnej) Pocigi 2 Dywizja Cikiej Kawalerii gen. Jean dHautpoul 1 Brygada gen. Raymond Saint-Sulpice 1 puk kirasjerw 5 puk kirasjerw 2 Brygada vacat 10 puk kirasjerw 11 puk kirasjerw Artyleria Pocigi 1 Dywizja Cikiej Kawalerii gen. Etienne Nansouty 1 Brygada gen. Joseph Piston 1 puk karabinierw 2 puk karabinierw 2 Brygada gen. Armand Lahoussaye 2 puk kirasjerw 9 puk kirasjerw 3 Brygada gen. Antoine Saint-Germain 3 puk kirasjerw pk Claude Preval 12 puk kirasjerw Artyleria Pocigi PRAWE SKRZYD O 4 Korpus - marszaek Jean de Dieu Soult Szef sztabu - gen. dyw. Charles Saligny 2 Dywizja Piechoty gen. Dominique Vandamme 1 Brygada gen. Joseph Schiner 24 puk piechoty lekkiej 4 puk piechoty liniowej pk Seruzier 2 Brygada gen. Claude Ferey 28 puk piechoty liniowej 46 puk piechoty liniowej 3 Brygada gen. Jacques Candras 57 puk piechoty liniowej Artyleria (12 dzia) Pocigi 1 Dywizja Piechoty gen. Louis Saint-Hilaire 1 Brygada gen. Charles Moranda 10 puk piechoty lekkiej 14 puk piechoty liniowej

214 271 167 47 49 1351

388 375 254 327 42 41 1427

205 181 304 280 333 277 44 48 1672

1291 1658 1599 1350 1743 117 132 7890

1488 1551

2 Brygada gen. Paul Thiebault 36 puk piechoty liniowej 43 puk piechoty liniowej 3 Brygada gen. Louis Vare 55 puk piechoty liniowej Artyleria (12 dzia) Pocigi 3 Dywizja Piechoty gen. Claude Legrand 1 Brygada gen. Pierre Merle 26 puk piechoty lekkiej Strzelcy korsykascy i strzelcy Padu 2 Brygada gen. Jean Fery 3 puk piechoty liniowej 18 puk piechoty liniowej 3 Brygada gen. Victor Levasseur 75 puk piechoty liniowej Artyleria (12 dzia) Pocigi Brygada Lekkiej Kawalerii gen. Pierre Margaron 11 puk strzelcw konnych - pk Bertrand Bessires 26 puk strzelcw konnych - pk Alexandre Digeon 8 puk huzarw - pk Jean Franceschi Artyleria Pocigi Gwardia cesarska - marszaek Jean Bessires Grenadierzy konni Strzelcy konni FLANKIERZY PRAWEGO SKRZYD A 3 Korpus - marszaek Louis Nicolas Davout Szef sztabu - gen. bryg. Joseph Daultanne 1 Dywizja Piechoty gen. Louis Friant 1 Brygada gen. Georges Kister 15 puk piechoty lekkiej - pk Jean Desailly 33 puk piechoty liniowej - pk Saint-Remond 2 Brygada gen. Pierre Lochet 48 puk piechoty liniowej - pk Joseph Barbanegre 108 puk piechoty liniowej - pk Higonnet 3 Brygada gen. Heudelet 111 puk piechoty liniowej - pk Grey Artyleria (12 dzia) Pocigi 4 Dywizja Dragonw gen. Franois Antoine Bourcier 1 Brygada gen. Jean Laplanche

1486 1598 1709 120 108 8060

1564 519 1644 1402 1688 116 101 7034 308 256 341 81 51 1037 600 376 976

754 1214 1365 1637 1440 161 101 6672

15 puk dragonw - pk Nicolas Barthelemy 17 puk dragonw -pk Saint Dizier 18 puk dragonw - pk Lefebvre 2 Brygada gen. Louis Sahuc 19 puk dragonw - pk Auguste Caulaincourt 25 puk dragonw - pk Rigaud 28 puk dragonw - pk Fereyre Artyleria i pocigi Rezerwa Gwardia cesarska Puk grenadierw pieszych Puk strzelcw pieszych Grenadierzy krlewskiej gwardii woskiej Mamelucy andarmeria wyborcza Artyleria (24 dziaa)

385 474 553 408 396 365 81 2662

4500

Zacznik 2
ARMIA ROSYJSKO - AUSTRIACKA Nominalni wodzowie naczelni - car Aleksander I i cesarz Franciszek I Wdz naczelny - gen. Michai Kutuzow Dowdca wojsk austriackich - gen. por. ksi Jan von Lichtenstein Szef sztabu - gen. mjr Weirother Gwardia rosyjska - 6730 piechoty i 3700 kawalerii Dowdca - wielki ksi Konstanty Siemionowski puk piechoty Preobraeski puk piechoty Izmajowski puk piechoty Batalion strzelcw pieszych Puk grenadierw Puk kirasjerski kawalergardw Puk kirasjerski Garde du Corps Puk huzarw Puk kozakw Pionierzy Artyleria Awangarda rosyjska - 9200 piechoty i 4500 kawalerii Dowdca - gen. por. ksi Piotr Bagration 5 puk jegrw 6 puk jegrw Archangielski puk piechoty Staroingermanlandzki puk piechoty Pskowski puk piechoty 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 2 bataliony 2 bataliony 2 bataliony 3 bataliony 5 szwadronw 5 szwadronw 5 szwadronw 2 szwadrony kompania 40 dzia

Puk kirasjerw cesarzowej Twerski puk dragonw Sanktpetersburski puk dragonw Pawogradzki puk huzarw Mariupolski puk huzarw Puk kozakw Kisielewa Puk kozakw Maachowa Puk kozakw Chazenkowa Artyleria

5 szwadronw 5 szwadronw 3 szwadrony 10 szwadronw 10 szwadronw 5 szwadronw 5 szwadronw 5 szwadronw 42 dziaa

Awangarda armii Buxhwdena - 3440 piechoty i 3440 kawalerii Dowdca - gen. por. Kienmayer 1 Brygada Piechoty - gen. mjr Cafneville Puk piechoty granicznej 1 puk piechoty szeklerw 2 puk piechoty szeklerw Pionierzy 1 Brygada Kawalerii - gen. mjr Stutterheim Puk szwoleerw OReilly Puk uanw Merveldta Puk uanw Schwarzenberga 2 Brygada Kawalerii - gen. mjr Moritz Lichtenstein Szeklerski puk huzarw Puk kozakw Sysojewa Puk kozakw Melentiewa Artyleria 1 kolumna - 13.290 piechoty i 250 kawalerii Dowdca - gen. por. Dymitr Dochturow 1 Brygada Piechoty - gen. mjr Lewis 7 puk jegrw Nowoingermanlandzki puk piechoty Jarosawski puk piechoty 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Urusow Wodzimierski puk piechoty Briaski puk piechoty Wiacki puk piechoty Moskiewski puk piechoty Kijowski puk grenadierw Pionierzy Kawaleria Puk kozakw Denisowa Artyleria 2 kolumna - 11.250 piechoty i 300 kawalerii Dowdca - gen. por. Langeron 1 Brygada Piechoty - gen. mjr Olsuwiew 8 puk jegrw Wyborgski puk piechoty Permski puk piechoty Kurski puk piechoty 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Kamiski Riazaski puk piechoty batalion 2 bataliony 2 bataliony 3 kompanie 8 szwadronw kompania 2 kompanie 8 szwadronw 5 szwadronw 5 szwadronw 12 lekkich dz.

batalion 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony kompania 2,5 szwadronu 40 lekkich i 24 cikie

2 bataliony 2 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony

Fanagoryjski puk grenadierw Pionierzy Kawaleria Sanktpetersburski puk dragonw Puk kozakw Isajewa Artyleria 3 kolumna - 7.700 piechoty Dowdca - gen. por. Przybyszewski 1 Brygada Piechoty - gen. mjr Meller 7 puk jegrw 8 puk jegrw 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Selechow Halicki puk piechoty Butyrski puk piechoty Podolski puk piechoty Narwski puk piechoty Pionierzy Artyleria 4 kolumna - 23.900 piechoty Dowdca - gen. por. Mioradowicz i gen. por. Kolowrath Awangarda - gen. Monachin Nowgorodzki puk piechoty Apszeroski puk piechoty Puk dragonw arcyksicia Jana 1 Brygada Piechoty - gen. mjr Wodniaski Nowgorodzki puk piechoty Apszeroski puk piechoty Maorosyjski puk grenadierw Smoleski puk piechoty 2 Brygada Piechoty - gen. mjr Rottermund Salzburski puk piechoty Puk piechoty Kaunitza Puk piechoty Auersperga 3 Brygada Piechoty - gen. mjr Jurczik Puk piechoty cesarza Puk piechoty Czartoryskiego Puk piechoty Reuss-Gratz Puk piechoty Wurtemberg Puk piechoty Beaulieu Puk piechoty Karpen Puk piechoty Lindenau Strzelcy piesi wiedescy Pionierzy Artyleria 5 kolumna - 5.375 kawalerii Dowdca - gen. por. ksi Jan von Lichtenstein 1 puk kawalerii - gen. mjr Caramelli Puk kirasjerw von Nassau Puk kirasjerw von Lothringen 2 Brygada Kawalerii - gen. mjr Weber

3 bataliony kompania 2 szwadrony szwadron 30 dzia lekkich

2 bataliony 2 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 3 bataliony kompania 30 dzia lekkich

2 bataliony batalion 2 szwadrony batalion 2 bataliony 3 bataliony 3 bataliony 6 batalionw batalion batalion batalion batalion batalion batalion batalion batalion batalion 2 kompanie 2 kompanie 52 dziaa lekkie i 24 cikie

6 szwadronw 6 szwadronw

Puk kirasjerw cesarza 3 Brygada Kawalerii - gen. mjr Gadkow Puk uanw cesarzewicza Kozacki puk Gordiejewa Kozacki puk Isajewa Kozacki puk Denisowa 4 Brygada Kawalerii - gen. Fiodor Uwarow Czernichowski puk dragonw Charkowski puk dragonw Puk huzarw elizawietogradzkich Artyleria

8 szwadronw 10 szwadronw 5 szwadronw 4 szwadrony 2,5 szwadronu 5 szwadronw 5 szwadronw 10 szwadronw 24 dziaa lekkie

Ksigozbir DiGG 2009

Koronacja cesarzowej Jzefiny. Fragment obrazu Davida

Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

19 padziernika 1805 r. gen. Mack kapituluje przed Napoleonem wraz z caym garnizonem twierdzy Ulm. Rycina Famota

Inna wersja kapitulacji Ulmu. Obraz Thevenina

Dowdca poczo-nych wojsk rosyjskoaustriackich, gen. Kutuzow. Portret ze zbiorw Biblioteque Nationale w Paryu
Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

4 listopada 1805 roku pod Steyer 13 puk piechoty lekkiej z awangardy Davouta zdobywa most na rzekach Enns i Steyer. Obraz Simeona Forta

Wojska Murata i Lannesa przechodz Dunaj 13 listopada 1805 roku. Obraz Simeona Forta

Car Aleksander. Portret ze zbiorw Biblioteque Nationale w Paryu

Stacja pocztowa Posorice. W pobliu doszo do rozmowy Napoleona z ksiciem Dogorukim. Napoleon przygotowuje bitw pod Austerlitz. Rycina Famota onierska strawa godna jest uczty krlw. Napoleon na biwaku 55 puku piechoty liniowej w przeddzie bitwy pod Austerlitz

Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

Cesarski biwak 1 grudnia 1805 roku. Suba rozadowuje pojazd Napoleona pilnowany przez grenadiera. W pobliu cesarza stoj marszakowie Berthier i Bessires. Za nimi mameluk Rustam. Obraz Lejeuna, naocznego wiadka tego wydarzenia.

Dowdca 3 Korpusu marszaek Davout. Rycina Famota

Noc z 1 na 2 grudnia 1805 roku Napoleon przy wietle pochodni przechodzi wzdu pozycji francuskich. Obraz Balcera dAlbe

Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

Napoleon w otoczeniu marszakw na wzgrzu Zuran 2 grudnia 1805 roku o wicie. Od lewej: Bernadotte, ks. Eugeniusz, Murat i Lannes. Obraz ze zbiorw muzeum w Wersalu

Dowdca 4 Korpusu marszaek Soult. Rycina Famota

Bitwa pod Austerlitz, godz. 10.00. Widok ze wzgrza Belatice. Z prawej strony Francuzi, z lewej Rosjanie i Austriacy. Widoczna droga z Brna do Oomuca. Obraz Simeona Forta Wzgrze Santon na lewym skrzydle wojsk francuskich. Tu broni si 7 puk piechoty lekkiej, wspierany przez artyleri gen. Claparde
Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

Kamie pamitkowy na szczycie wzgrza Zuran, gdzie znajdowa si Napoleon w pocztkowej fazie bitwy

mier gen. Valhuberta. Obraz z epoki z muzeum w Wersalu

Bitwa pod Austerlitz. Rycina Giraudonna

Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

Bitwa pod Austerlitz. Wspczesna rycina niemiecka

Szara kawalerii Murata. Rycina z epoki

Bitwa pod Austerlitz, godz. 16.00. Wojska rosyjskie spychane s w kierunku staww. Z lewej widoczna kaplica w. Antoniego. Obraz Simeona Forta

Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

Bitwa pod Austerlitz. Rycina wspczesna

onierze Dochturow usiuj przedosta si przez stawy. Rycina Myrbacha.

Tak wyglda obecnie staw Zaczan

Spotkanie Napoleona z cesarzem Franciszkiem 4 grudnia 1805 roku. Rycina Famota

Pomnik polegych na paskowyu Prace wzniesiony w 1912 r. Spotkanie cesarzy Franciszka i Napoleona wedug Lejeuna

St Austerlitz znajdujcy si w Malmaison. Na marmurowym blacie portrety marszakw i generaw - uczestnikw synnej bitwy

Ilustracje do AUSTERLITZ 1805

1-Murat, 2Augereau, 3-Soult, 4-Mortier, 5-Davout, 6Marmont 7-Caulaincourt, 8-Duroc, 9Bessieres, 10-Ney,

Podpisanie pokoju w Preszburgu. Rycina Famota

11-Lannes, 12-Bernadotte, 13-Berthier