Modulo3 Comunicacion

3
COMUNICACIN
A COMUNICACIN LITERARIA
Autoras: Rosa Mara Cazn Fernndez Mara Jess Fernndez Fernndez Pilar Ponte Patio M Soledad Puente de Montoya Revisin Lingstica: Roxelio Xabier Garca Romero Pilar Ponte Patio Edita: Xunta de Galicia Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria Educacin Secundaria a Distancia para Persoas Adultas Depsito legal: C. 648/2000 ISBN: 84-453-2581-7 ISBN: 84-453-2759-3
INTRODUCCIN
A Palabra
A realid esiste porque esiste a palabra. Si non sabes decir longa a noite tampouco sabers que esiste a alba. Para ser libre o home ten que saber decir creo na espranza.
Celso Emilio Ferreiro .Onde o mundo se chama Celanova.
A lingua, esa capacidade de expresrmonos por medio de smbolos, sen dbida a caracterstica que mellor nos define e diferencia s seres humanos. Como individuos sociais que precisamos vivir en comunidade, os humanos usamos a lingua para comunicrmonos entre ns, e non s para contar cmo as cousas son ou cmo foron, tamn para imaxinar cmo poderan ter sido, e cles son os sentimentos, desexos ou temores que nos suscitan. Pero ademais os seres humanos temos necesidade de beleza, de recrear a realidade e producir arte. As o son se converte en Msica, o movemento en Danza, a pedra en Escultura, as cores en Pintura... e a palabra en Literatura. longo dos sculos de historia da humanidade, mesmo antes da aparicin da escrita, os homes e as mulleres gozan co poder suxeridor da palabra, co pracer esttico que produce crear utilizando a lingua como materia artstica e sendo receptores das creacins doutros. Este libro pretende ser unha axuda para incrementar o interese e o goce persoal que proporciona a comunicacin literaria mediante o coecemento das sas peculiaridades e recursos e o achegamento s obras literarias, s seus autores e poca histrica na que foron escritas. O mesmo ca nos cuadrimestres anteriores, o libro est distribudo en catro unidades , unha por mes. Cada unha destas unidades consta de das partes denominadas respectivamente Comunicacin Literaria e A Literatura Galega. No apartado de Comunicacin Literaria flase das caractersticas e recursos da lingua literaria, comntanse textos de autores e autoras que serven de exemplos, e fanse propostas para a utilizacin destes recursos na creacin de composicins propias. Na parte titulada A Literatura Galega lvase a cabo un achegamento historia da obra literaria galega desde as sas orixes ata a actualidade, enmarcndoa no contexto sociocultural de cada poca e salientando a vida e obra daqueles autores e autoras sobranceiros. Tamn se propn a lectura comentada de textos literarios que se consideran representativos. Como complemento deste mdulo contas cun caderno anexo no que se recolle unha Escolma de textos para que goces coa sa lectura. moi importante que teas en conta que todos os textos literarios que figuran neste libro estn reproducidos respectando na medida do posible a maneira como foron escritos polos seus autores e autoras, por esta razn atopars neles con frecuencia solucins ortogrficas, morfolxicas e lxicas que non se corresponden coas que hoxe estipula a Normativa vixente de uso da lingua que, como sabes, foi acordada no ano 1982 e modificada no ano 1995. Igual que nos mdulos anteriores, este libro est previsto que sexa material suficiente para axudarte a acadar os obxectivos de aprendizaxe que aparecen expresados comezo de cada unidade. Nas sas pxinas, ademais de informacin sobre os Contidos especficos, atopars propostas de actividades que te axudarn a reflexionar e a aplicar os coecementos adquiridos e a levar autocontrol do proceso de aprendizaxe. remate do libro figura unha Clave de correccin que che permitir saber se as tas respostas son correctas. Dependendo do tipo de actividade as respostas que aparecen nesta clave tern nuns casos carcter pechado, como nica posible solucin, outras veces as solucins poden ser mltiples e a que se che ofrece ten unicamente valor orientativo. Con frecuencia as actividades fan propostas de creacins persoais, nestes casos, e sempre que teas necesidade de axuda, poders contar co apoio do teu profesor ou profesora. O obxectivo fundamental do que partimos para a elaboracin deste libro o de fomentar o interese e o gusto pola Literatura. Agardamos que sexa un instrumento ameno e eficaz que facilite a consecucin deste obxectivo.
NDICE
Pxina UNIDADE 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Caractersticas da comunicacin literaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 A mensaxe literaria no marco da comunicacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Formas de organizar e presentar a mensaxe literaria: os xneros literarios . 16 - Xneros clsicos: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 O xnero lrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 O xnero narrativo (a novela, a novela curta e o conto) . . . . . . . . 17 O xnero teatral (a traxedia, a comedia e o drama) . . . . . . . . . . . 18 - Xneros modernos: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 O ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 A crtica literaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O xornalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 - Xneros mixtos: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O cmic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O cine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 A televisin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O xnero lrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Caractersticas do xnero lrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Recursos literarios propios da linguaxe potica. As figuras retricas . . 24 - Recursos fonticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Aliteracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Onomatopea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Paranomasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Similicadencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 - Recursos semnticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Comparacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Metfora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Anttese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Metonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Sinestesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Personificacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Hiprbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Alegora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Irona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 - Recursos morfosintcticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Enumeracin de substantivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Anfora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Asndeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Polisndeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Concatenacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Hiprbato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Paralelismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Pxina A LITERATURA GALEGA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Etapas histricas da literatura galega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 - A Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 - Os Sculos Escuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 - O Rexurdimento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 - O Sculo XX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 A literatura galega no sculo XIX. Precursores e Rexurdimento . . . 50 - Contexto histrico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 - Rosala de Castro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Cantares Gallegos (1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Follas Novas (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Obra galega en prosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 A lingua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 - Eduardo Pondal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 A poesa cvica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 A poesa lrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 A lingua. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63 - Manuel Curros Enrquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 Aires da mia terra (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 O Divino Sainete (1888) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 O estilo e a lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Pxina UNIDADE 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Caractersticas do xnero lrico (Continuacin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Versificacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 - Mtrica. Medida dos versos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 - O ltimo acento do verso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 - Licencias mtricas: sinalefa, direse e sinrese . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 - Clasificacin dos versos segundo o nmero de slabas . . . . . . . . . . 84 - A rima: consonante e asonante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 - A estrofa: clases de estrofas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Caractersticas do xnero narrativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - Elementos do relato literario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - Estructura do relato literario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - A descricin como parte do texto narrativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Os personaxes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 O retrato dos personaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 A literatura galega no sculo XX. poca de preguerra . . . . . . . . . . . 111 (Desde 1900 a 1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Contexto histrico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 A literatura galega nestes anos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 A narrativa de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 O ensaio de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 O teatro de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 - Vicente Risco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 O relato breve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 A novela longa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 O ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
Pxina - Ramn Otero Pedrayo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 O relato breve e o conto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 A novela longa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 O ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 A poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 - Alfonso Daniel Rodrguez Castelao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 As Cousas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 A novela curta e o conto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 A novela longa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 O ensaio e a oratoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 - Rafael Dieste . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 A Poesa de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 - Ramn Cabanillas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 A poesa lrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 A poesa narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 - Manuel Antonio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 A obra potica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
Pxina UNIDADE DIDCTICA 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Caractersticas do xnero narrativo (continuacin): . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 - A descricin de ambientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 - A descricin de obxectos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 - A descricin fantstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 - As voces do relato: Os dilogos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Estilo directo e estilo indirecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 - O ritmo do relato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 A literatura galega no sculo XX. poca da posguerra e da dictadura (Desde 1936 ata 1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 A literatura galega nestes anos (1936-1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 - A literatura galega no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 - A poesa no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 - O teatro no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 - A narrativa no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Eduardo Blanco Amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 - A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 - A sa obra narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 A literatura en Galicia entre 1950 e 1975 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 A poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 - Escritores activos xa na preguerra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 - Celso Emilio Ferreiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 - A Xeracin de Enlace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 - A Xeracin dos 50 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 - Escritores individuais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 nxel Fole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Xos Neira Vilas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 lvaro Cunqueiro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 - Nova Narrativa Galega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Carlos Casares Mourio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Xos Lus Mndez Ferrn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 M Xos Queizn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Gonzalo Rodrguez Mourullo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Xohana Torres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
Pxina UNIDADE 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Caractersticas do xnero narrativo (Continuacin) . . . . . . . . . . . . . . . . 226 - O tempo no relato. A orde na historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Relato lineal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Relato en flash-back . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Relato in medias res . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 - O narrador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Punto de vista do narrador omnisciente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Punto de vista do narrador observador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 O monlogo interior e o soliloquio. Outras formas de relato en primeira persoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 O xnero dramtico. O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 - O monlogo teatral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 - Articulacin do texto dramtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 - O tempo e o espacio no texto dramtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 O sculo XX (III): de 1975 actualidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 - A poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 - A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 - Literatura Infantil e Xuvenil . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 - O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 A Idade Media e os Sculos Escuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 - A Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Textos conservados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Compositores e intrpretes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Periodizacin da lrica galego-portuguesa . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Cantigas de Amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Cantigas de Amigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Cantigas de Escarnio e Maldizer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Xneros menores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Cantigas de Santa Mara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Decadencia da lrica trobadoresca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Prosa medieval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 - Os sculos Escuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
UNIDADE 1
QUE VAS APRENDER ?

A comunicacin literaria - Recoecer as caractersticas especficas da comunicacin literaria. - Coecer os distintos xneros literarios e distinguir as sas peculiaridades. - Recoecer as caractersticas e recursos propios do xnero lrico. - Coecer as principais figuras retricas (fonticas, semnticas e morfosintcticas). - Recoecer estas figuras en textos literarios e precisar o seu valor expresivo. - Saber utilizar estas figuras na creacin de textos propios. A literatura Galega - Coecer as etapas histricas nas que se pode dividir a literatura galega desde as sas orixes ata a actualidade. - Saber en qu consistiu o chamado Rexurdimento: contexto histrico, antecedentes, caractersticas mis salientables no seu aspecto literario, principais figuras do Rexurdimento. - Coecer a vida e as caractersticas da obra literaria das tres principais figuras do Rexurdimento: - Rosala de Castro - Eduardo Pondal - Manuel Curros Enrquez - Realizar comentarios guiados de textos literarios destes autores recoecendo neles as caractersticas do autor e do xnero.
10
NDICE DE CONTIDOS
Pxina A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Caractersticas da comunicacin literaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 A mensaxe literaria no marco da comunicacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Formas de organizar e presentar a mensaxe literaria: os xneros literarios . 16 - Xneros clsicos: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 O xnero lrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 O xnero narrativo (a novela, a novela curta e o conto) . . . . . . . . 17 O xnero teatral (a traxedia, a comedia e o drama) . . . . . . . . . . . 18 - Xneros modernos: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 O ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 A crtica literaria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O xornalismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 - Xneros mixtos: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O cmic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O cine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 A televisin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 O xnero lrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Caractersticas do xnero lrico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Recursos literarios propios da linguaxe potica. As figuras retricas . . 24 - Recursos fonticos. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Aliteracin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Onomatopea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Paranomasia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Similicadencia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 - Recursos semnticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Comparacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Metfora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Anttese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Metonimia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Sinestesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Personificacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Hiprbole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Alegora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Irona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 - Recursos morfosintcticos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Enumeracin de substantivos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Anfora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Asndeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Polisndeto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Concatenacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Hiprbato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Paralelismo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
11
Pxina A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Etapas histricas da literatura galega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - A Idade Media . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Os Sculos Escuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - O Rexurdimento . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - O Sculo XX . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 47 47 47 48
A literatura galega no sculo XIX. Precursores e Rexurdimento . . . 50 - Contexto histrico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 - Rosala de Castro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Cantares Gallegos (1863) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Follas Novas (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Obra galega en prosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 A lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 - Eduardo Pondal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A poesa cvica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A poesa lrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . - Manuel Curros Enrquez . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Aires da mia terra (1880) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O Divino Sainete (1888) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . O estilo e a lingua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 61 62 62 63 63 67 67 68 68 69 70
12
UNIDADE 1
A COMUNICACIN LITERARIA Caractersticas da comunicacin literaria

Fxate nestes dous textos: A)
Imos examinar as peculiaridades dunha casa-vivenda ordenada, xunto coas sas construccins adxectivas, en torno a un patio central, que se accede por unha porta de das batentes situada nun dos muros pins dun alpendre no que atopamos o galieiro, e un pequeno almacn para os tiles de labranza cuberto polo palleiro. A edificacin da casa-vivenda est composta por tres corpos edificados en distintos momentos. No primeiro, cunha planta terrea ocupada pola corte, encontramos un andar composto pola sala e os cuartos de durmir, que se chega a travs dunha escaleira exterior que desemboca nun corredor totalmente pechado. No segundo, unha ampla cocia que ocupa a totalidade do andar, comunicada co resto da vivenda polo corredor. E o terceiro, de pequenas dimensins, est ocupado por un cuarto con entrada desde a sala.
Pedro de Llano. Arquitectura popular en Galicia
B)
CASA BALEIRA Hai un olor pechado e un rastro de ausencias esquecidas nos espellos, no fro das cinzas apagadas. Un alento hmido de respiracin, unha gargallada trxica. O ecoar espectral dos pasos e a auga a escorrer polo tellado, identifico outras horas, outras voces perdidas sen remedio na distancia.
Pedro de Llano. Arquitectura popular de Galicia.
13
No aire dos armarios, morfina do tempo, palpo a morneza dun corpo nestes traxes que amaron a luz. Naftalina e soos dormen chalecos e zapatos deixados por algun que emprendeu escura naveganza. Aqu estn en paz,en soliloquio ntimo, suores, caricias, lonxanas, ltimos mofos onde se pudre oloroso o esquenzo, tal se destapo un frasco de aire enfermo.
Xulio L. Valcrcel. En voz baixa. Elena Gago.
Como podes ver, o texto A) ten unha funcin principalmente informativa. A intencionalidade do emisor a de transmitir uns coecementos. Fxate que cada palabra e expresin estn empregadas buscando a maior precisin e o maior rigor, procurando evitar calquera confusin no receptor. Isto, que caracterstico dos textos expositivos, exprsase dicindo que neles a linguaxe ten valor denotativo. No texto B) a intencionalidade do emisor non tanto dar informacin como comunicar os seus sentimentos e facelo ademais dunha maneira fermosa, suxerente e orixinal, coa finalidade de sorprender, emocionar e deleitar receptor, isto , provocar nel un pracer esttico. As palabras e expresins utilizadas non teen un mero valor denotativo xa que suxiren moito mis do que realmente expresan. Dicimos que posen valor connotativo, un significado suplementario. Con isto a linguaxe faise ambigua, perde rigor, pero resulta moito mis expresiva e suxerente. O texto que ten estas caractersticas un texto literario. Fxate que tanto o texto A) como o texto B) se refiren mesmo tema, unha casa. Vemos, pois, que non a eleccin dun tema o que determina o carcter literario dun
14
UNIDADE 1
texto. Na comunicacin literaria o autor ou autora elixe coidadosamente, entre as mltiples posibilidades expresivas da lingua, aquelas que lle permiten intensificar os efectos da expresin. A arte literaria consiste en combinar acertadamente os elementos que compoen a obra: ideas, palabras, sons, etc. para acadar un conxunto que interese e deleite receptor ou receptora.
A mensaxe literaria no marco da comunicacin

Observa o cadro seguinte e recorda cles son os elementos do acto da comunicacin: CANLE MENSAXE CONTEXTO
EMISOR (autor)
RECEPTOR (lector)
Imos ver as peculiaridades da comunicacin literaria. Como xa dixemos, o cdigo que emprega a comunicacin literaria o cdigo lingstico utilizado cunhas certas peculiaridades que lle son propias e que buscan a expresividade e a beleza artstica. O emisor o autor ou autora do texto que quen ten o desexo e a vontade da comunicacin e quen organiza a mensaxe en funcin da sa finalidade, do que lles quere transmitir s lectores. importante coecer a personalidade deste emisor xa que o seu carcter, as sas ideas, os aconteceres da sa vida, a sa formacin, etc. van influr e condicionar, de maneira consciente ou inconsciente, a sa obra. O receptor quen recibe o texto, o lector. Anda que poida parecer que os lectores son elementos pasivos, isto non as na realidade xa que cada individuo fai unha lectura persoal e subxectiva da obra literaria segundo as sas circunstancias individuais: idade, formacin, ideoloxa, cultura, experiencias vitais, lecturas anteriores,
Celso Emilio Ferreiro.
15
intencionalidade, etc. Por todo iso se pode dicir que ler recrear a obra literaria xa que cada persoa proxecta nela a sa personalidade. A canle o medio material mediante o que se transmite a mensaxe. A natureza desta canle tamn vai ter importancia decisiva na obra literaria. Moitos trazos da mensaxe literaria van depender de se o medio de transmisin oral ou escrito. Pensemos que unha obra ter necesariamente caractersticas distintas se est destinada a ser lida ou representada diante dun pblico ou se o seu destino ser recollida nun libro para ler na intimidade. O contexto sociocultural son as distintas circunstancias nas que foi creada a obra literaria. Coecer estas circunstancias fundamental para a boa comprensin desta. Evidentemente, calquera pode gozar da lectura dunha cantiga da lrica medieval galaico-portuguesa, pero non cabe dbida de que a comprensin ser maior e mis correcta se ademais se coecen circunstancias como a organizacin social da poca, a finalidade que tian estas composicins lricas, a maneira cmo se transmitan, o concepto do amor naqueles sculos, qun eran os trobadores e xograres, cl era o estado evolutivo da lingua nese tempo, etc. Isto as porque todos os factores que interveen na vida social: ideas, crenzas, gustos e influencias artsticas, organizacin social, poltica e econmica, avances tecnolxicos etc., inflen na obra literaria e en todos os elementos do proceso da comunicacin: no autor que non pode subtraerse da sa redonda, no receptor que tamn est condicionado polo medio no que vive, no cdigo que reflicte o uso que se fai da lingua nese momento e as influencias artsticas imperantes, e mesmo na canle de transmisin que vara substancialmente dunha poca a outra.
Interior dun teatro.
Formas de organizar e presentar a mensaxe literaria: os xneros literarios

Como xa dixemos, un mesmo tema pode ser tratado de maneiras distintas. Por exemplo, un escritor ou escritora para expresar o sentimento amoroso pode facer un poema, escribir unha novela, un relato curto, unha obra de
16
UNIDADE 1
teatro... Esta variedade de posibilidades d lugar existencia dos xneros literarios. Chamamos xneros literarios s distintas variedades de obras literarias tendo en conta a sa forma e a intencionalidade do autor.
Os xneros literarios clsicos

- A lrica. - A narrativa. - O teatro. O xnero lrico Chamamos poesa lrica que expresa os sentimentos persoais do autor ou autora sobre os temas que trata. Os poetas pretenden describir o seu mundo interior coa finalidade de revelar as sas propias emocins. Como xa veremos, os textos lricos teen os seus recursos especficos. O xnero lrico moi antigo, nas sas orixes est relacionado coa msica. Xunto poesa culta de autores coecidos, existe tamn unha poesa popular de autor annimo e cantada polo pobo, que a foi transmitindo oralmente de xeracin en xeracin (cantigas e coplas populares, folclore infantil, etc.). O xnero narrativo Narrar contar ou referir feitos que poden ser reais ou imaxinarios. Forman parte da narrativa a novela , a novela curta e o conto. Se ben a novela un xnero moderno, o conto unha forma narrativa cultivada desde pocas remotsimas e nas sas manifestacins mis antigas (contos populares, lendas, poemas picos) foi transmitido de forma oral.
Urbano Lugrs. Homenaxe s msicos e poetas do mar.
17
O xnero teatral Os textos teatrais estn destinados a seren representados. O seu asunto non relatado por un narrador, como no caso da narrativa, senn que o desenvolven uns personaxes que actan nun escenario diante dos espectadores. Polo tanto, ademais da parte literaria, o texto en si, hai que considerar outros elementos que forman parte do espectculo dramtico: posta en escena, traballo dos actores, vestiario, decorados, iluminacin, msica, etc. Dentro do xnero teatral cmpre distinguir entre traxedia, comedia e drama. A traxedia de orixe grega, nela o home sucumbe irremisiblemente ante as forzas do destino que o arrastran a un desenlace catastrfico desencadeado por feitos dos que non totalmente responsable. A comedia mostra un conflicto que pretende ser representacin da vida e ten final feliz. O drama mestura elementos da traxedia e da comedia e, anda que desenvolva asuntos dolorosos, os personaxes non estn determinados polas forzas do destino.
Outros xneros
Ademais destes tres xneros clsicos, na actualidade flase tamn doutros xneros modernos como o ensaio , a crtica literaria e o xornalismo. O ensaio Consiste na exposicin de opinins ou teoras sobre calquera tema. A sa finalidade non a de levar a cabo unha exposicin cientfica, restrinxida s especialistas na materia, senn ofrecer unha visin persoal e intelixente, e facelo cunha linguaxe literariamente vlida e alcanzable por un pblico amplo e non especializado.
18
UNIDADE 1
A crtica literaria Est dirixida anlise e comentario das obras literarias, tanto dos seus aspectos formais coma dos seus valores estticos. A sa finalidade orientar pblico lector non especializado. Do mesmo xeito que hai crtica literaria, tamn hai crtica cinematogrfica, musical, artstica, televisiva, etc. O xornalismo Nas sas variantes de informacin e anlise crtica da actualidade, a literatura servicio da Prensa, e ten un gran valor social xa que contribe a crear un estado de opinin entre a poboacin. Outros xneros que teen un carcter mixto, xa que neles se mesturan a linguaxe verbal con outras linguaxes non verbais, son o cmic, o cine e a televisin.
Urbano Lugrs.
O xnero lrico
O nome deste xnero procede da palabra lira que era o instrumento musical que se utilizaba na antigidade para acompaar as mis variadas composicins. un xnero moi antigo que dende as sas orixes est asociado expresin dos sentimentos do ser humano. Dentro do xnero lrico atopamos poemas, cantigas, cancins, romances, odas, himnos, vilancicos..., e tamn aqueles textos escritos en prosa potica que, anda que non participan das caractersticas formais da lrica, expresan sentimentos e comunican emocins. O poeta tenta expresar os seus sentimentos, emocins, sensacins..., e faino xeralmente a travs de smbolos externos da realidade que adquiren valor connotativo e mediante eles pode falar do amor, da beleza, da soidade, da nostalxia, etc. Lembra que a connotacin, que unha das principais caractersticas da linguaxe literaria, consiste en que as
19
palabras e expresins din moito mis do que significan porque estn cargadas de suxestins e de simboloxas, dise que teen significado suplementario e polivalente. Imos ler algns poemas:
Francisco Miguel. A modelo (1927).
Unha vez tiven un cravo cravado no corazn, i eu non me acordo xa si era aquel cravo de ouro, de ferro ou de amor. Soio sei que me fixo un mal tan fondo, que tanto me atormentou, que eu da e noite sin cesar choraba cal chorou Madanela na Pasin. Seor, que todo o podedes pedinlle unha vez a Dios , daime valor para arrincar dun golpe cravo de tal condicin. E doumo Dios, e arrinqueino; mais... quen pensara...? Despois xa non sentn mis tormentos nin soupen que era delor; soupen s que non sei que me faltaba en donde o cravo faltou, e seica, seica tiven soidades daquela pena...Bon Dios! Este barro mortal que envolve o esprito quen o entender,Seor...!
Rosala de Castro. Follas Novas.
Neste poema, a autora fala da complexidade dos sentimentos. Faino utilizando unha linguaxe simblica connotativa, o cravo cravado no corazn simboliza unha dor, unha pena que fai sufrir, anda que non est clara cl pode ser a sa natureza: de ouro, de ferro ou de amor. A complexidade da condicin humana, o barro mortal que envolve o esprito , queda reflectida na sensacin de perda, de soidade que experimenta o eu lrico cando finalmente consegue arrincar dun golpe cravo de tal condicin, dicir, liberarse desa pena. Lemos outro poema:
20
UNIDADE 1
DEFINICIN A noite o pranto do da, lgrima inmensa de sombra que escorre sobre a campa. O ventio da ma lmpalle os ollos aurora roxa de tanto chorar.
Aquilino Iglesia Alvario.
Como vemos, neste poema o autor fai unha definicin potica da noite. As sensacins de acabamento, escuridade, tristeza, que o poeta quere transmitir relacionndoas coa noite, veen suxeridas nas expresins pranto do da , lgrima inmensa de sombra. Na segunda estrofa, na que se presenta a chegada dun novo da, aparecen dous elementos da natureza: o vento e a aurora que aqu estn personificados, isto , con atributos e accins propios dos seres humanos: limpar, ter ollos, chorar. O poema seguinte a descricin dunha paisaxe:
PANOS brancos esfiaados da nebra ouveando polos vales polos soutos i as devesas marelas en busca dun caborco ou dunha valia outa que os acolla i os faga acougar! Fiaas da nebra rubindo e baixando gaiola do aire polas serras rmedas e polos soutos despidos do Nadal!
Uxo Novoneyra. Os eidos.
21
Vemos que a descricin dunha paisaxe invernal na que non se detecta a presencia dos homes. o mes de decembro e os elementos desa paisaxe son: vales, soutos, devesas marelas, caborcos, valias, serras rmedas, soutos espidos. Pero o elemento central do cadro a nboa (a nebra) que todo o envolve. Para designala, o autor fala de panos brancos esfiaados, fiaas, co que comunica unha sensacin de algo sutil, envolvente, lixeiro, inconcreto... Hai tamn unha sensacin de movemento, intese a presencia do vento representado polo seu son agreste, como de ser vivo salvaxe: ouveando e por ese movemento das fiaas da nboa que parecen querer acougar, que van rubindo e baixando polo espacio que o poeta chama a gaiola do aire. Esta sensacin de inestabilidade e movemento est reforzada mesmo graficamente pola maneira como o poeta foi dispoendo os sucesivos versos do poema. No texto lrico o poeta expresa o seu propio eu individual, pero tamn pode captar sentimentos colectivos do pobo e recrealos nos seus poemas. Como exemplo lemos a continuacin un poema de Celso Emilio Ferreiro no que o poeta proclama a sa irmandade universal con todos os homes e mulleres que en calquera parte loitan por un mundo mellor e mis xusto:
HIRMAUS Camian ao meu rente moitos homes. Nonos coezo. Sonme estranos. Pero ti, que te alcontras al lonxe, coma un hirmau che falo. Si ta a mia noite, si choran os meus ollos o teu pranto si os nosos berros son igoales, coma un hirmau che falo. Anque as nosas palabras sean distintas, e ti negro i eu branco, si temos semellantes as feridas coma un hirmau che falo. Por enriba de muros e valados, si os nosos sonos son igoales, coma un hirmau che falo. Comn temos a patria,
Lus Seoane. Retablo (Anos 1973-77).
22
UNIDADE 1
comn a loita, ambos. A mia mau che dou, coma un hirmau che falo.
Celso Emilio Ferreiro. Longa noite de pedra.
1. Imos ler e comentar o seguinte poema de Ramn Cabanillas. de Ramn Cabanillas.
CAMIO LONGO Camio, camio longo, camio da mia vida, escuro e triste de noite, e triste e escuro de da... camio longo da mia vida! Vereda, vereda torta en duras laxes aberta, arrodeada de toxos, crebada polas lameiras... vereda torta, ti onde me levas!
Camio, camio longo. A choiva, a neve e as silvas enchronme de friaxe, cubrronme de feridas... camio longo da mia vida! Vereda, vereda fonda de fontes tristes, sin goa; sin carballos que den sombra, nin chouzas que den pousada... vereda fonda, ti cando acabas!
Ramn Cabanillas.
a) Que simboliza o camio longo? b) Con que outras expresins se refire o poeta a esta mesma realidade? c) A voz potica ten aqu un sentimento optimista ou pesimista? d) De que elementos da natureza se serve o autor para reforzar este sentimento? (Fai unha enumeracin). e) Elixe entre as seguintes a frase que mellor exprese o tema deste poema: - O poema refrese s moitas penalidades dos camiantes. - O poema compara de maneira simblica a vida cun longo camio cheo de penalidades. - O poema fai referencia brevidade da vida. - O poema trata da morte como fin da existencia.
23
Caractersticas do xnero lrico

Anda que o mis caracterstico dos textos lricos o feito de estaren escritos en verso e contar cos recursos do ritmo e da rima, imos ver a continuacin que a linguaxe potica moito mis rica e variada. Como principais caractersticas do texto lrico temos: - O valor connotativo ou funcin potica das palabras e expresins. - Unha determinada organizacin espacial ou construccin interna. A funcin potica lgrase mediante o uso de procedementos literarios especficos deste xnero. Son as chamadas figuras retricas. A organizacin espacial ou construccin interna vn dada pola distribucin do texto lrico en versos e estrofas que estudiaremos mis adiante.
Castelao. Portada da revista Ns (1930).
Recursos literarios propios da linguaxe potica. As figuras retricas.

A linguaxe literaria, especialmente a potica, caracterzase polo uso especial que fai da lingua. Como xa dixemos, utiliza expresins que teen valor connotativo ou que pola sa ambigidade suxiren intensas emocins, fermosas sensacins e fondos sentimentos. En definitiva, esta linguaxe figurada busca facer mis fermosa a mensaxe e acadar maior intensidade comunicativa. Tradicionalmente se lle designa co nome de figuras retricas conxunto de recursos expresivos da linguaxe literaria. Anda que estas figuras non son exclusivas dos textos lricos, son fundamentalmente os poetas os que as utilizan mis frecuentemente para chegar sensibilidade dos lectores. Imos analizar algunhas destas figuras retricas agrupndoas en tres apartados:
24
UNIDADE 1
Recursos fonticos Recursos semnticos Recursos morfosintcticos
Recursos fonticos
Estn relacionados cos sons da lingua. Os mis frecuentes son: aliteracin, onomatopea, paronomasia e similicadencia. Aliteracin.-Consiste na repeticin dun ou varios sons coa finalidade de reforzar un ritmo, expresar un concepto ou producir determinados efectos sensoriais. No exemplo seguinte, a reiteracin do fonema /f/ recrea o son do vento. Na segunda estrofa, a repeticin do fonema /b/ ten efectos rtmicos.
O facho do f aro fendendo a f uria da f urna Gaivotas na terra vogando no fuuu... do vento invernal.
Ana Mara Fernndez. Ondas de verde e azul.
Onomatopea.- Consiste na reproduccin ou imitacin dos sons da natureza e das cousas por medio dos sons da linguaxe. Pode aparecer unida aliteracin dotando texto de gran forza expresiva. No exemplo seguinte a recreacin do estoupido dunha bomba consguese mediante a aliteracin do fonema /b/ e o emprego da onomatopea bong!.
Hutter. Reconstruccin ideal da Torre de Hrcules (1956).
Qu ben, que bom ba vn co seu rebombio! A bomba, bong!, a bomba, bon amigo.
Celso Emilio Ferreiro. O soo sulagado.
Paronomasia.- Consiste en colocar prximas das palabras moi parecidas foneticamente, pero de diferente significado.
25
Exemplo de paronomasia:
Vemos fuxir o vento lento (...) Vemos fuxir a pomba comba en Vigo. Nun intre a vida pasa (...) Vemos fuxir a morte norte (...) Vemos fuxir o corvo torvo (...)
Luz Pozo Garza. Cdice Calixtino.
Similicadencia.- Consiste en colocar seguidas ou moi prximas varias palabras semellantes; poden ser nomes co mesmo xnero e nmero ou verbos coas mesmas desinencias. Exemplo de similicadencia (neste caso repeticin de verbos coas mesmas desinencias):
Traballou, aforrou, mercou, vendeu, consumiu, informou, cumpriu co perceuto viviu arredor de si mesmo como unha roda perfeuta. Por fin morreu dun coma diabtico. (...)
Celso Emilio Ferreiro. Cimenterio privado.
2. Indica cl o recurso fontico empregado nas seguintes estrofas: a) Canta o cuco cala e canta dos castieiros do val. Para o tempo e non di nada e volta o cuco a cantar.
Uxo Novoneyra. Os eidos .
b)
(...) Logo o verbo torceuse, abarrocouse, desintegrouse, baleirouse de senso e de contido. Volveuse falsidade, vileza, confusin, fume de nada.
Manuel Mara. A luz resucitada.
26
UNIDADE 1
c) Ademais da aliteracin, busca outro recurso fontico nesta estrofa:
Zumega que zumega zumega a fonte do monte na bouza cega.

Uxo Novoneyra. Os eidos .
3. Fxate no seguinte poema. O seu recurso principal o uso de onomatopeas:
CANCIN DAS TRES CUCHARAS Pra cando Luisa tea un neno Tac, tac, tac cuchara de pau cunca de madeira o meu neno est na lareira. Tin, tin, tin cuchara de prata cunca do pazo o meu neno est no regazo. Ton, ton, ton cuchara de ouro cunca de cristal o meu neno prncipe real.
Lus Pimentel.
Agora vas tentar ti facer un poema seguindo a estructura do de Lus Pimentel. Empeza pensando en onomatopeas que sirvan para identificar os sons de determinados seres ou obxectos. Por exemplo:
O vento: fiu, fiu, fiu. A pingueira: pin, pin, pin. O grilo: cri, cri, cri. Agora sigue ti:
27
A chuvia: A camp: As tesoiras: O cuco: As pisadas:

Utilizando esas onomatopeas como primeiro verso, escribe unha estrofa semellante s do poema. Exemplo: Fiu, fiu, fiu vento do mar brisa salgada, a rapacia est namorada.
Recursos semnticos
Son os baseados no significado das palabras. Os mis frecuentes son: a comparacin, a metfora, a anttese, a metonimia, a sinestesia, a personificacin, a hiprbole, a alegora e a irona. Comparacin.- Consiste en establecer a semellanza entre das ideas coa finalidade de que unha delas reforce e facilite a comprensin da outra. En toda comparacin hai sempre un termo (A) que do que se fala, e outro termo (B) que aquilo co que se compara, tamn hai un elemento de enlace (E). Fxate no seguinte exemplo no que o termo A (do que se fala) son as velas dos veleiros, para facer mis expresiva a sa condicin de fortes e leves establcense dous termos B, o peito de varn e as blusas de rapaza.
Os veleiros! Mirade os veleiros! Decidida, a sa proa, fende espumas. Mirade as sas velas, fortes como peito de varn, leves como blusas de rapaza.
Urbano Lugrs. Carta sen destino. Xulio L. Valcrcel. Memorias de agosto.
28
UNIDADE 1
Metfora.- Nesta figura retrica presntanse como idnticos dous termos distintos sen que haxa ningn tipo de enlace entre eles. Esta identidade pode vir dada por unha asociacin de sentidos ou de semellanzas, pero moitas outras veces unha asociacin puramente emocional e subxectiva. Atopamos, con frecuencia, bastantes metforas na linguaxe coloquial, por exemplo cando dicimos Ese home un touro, pero na linguaxe potica onde a metfora cobra a sa forza e se converte no elemento expresivo por excelencia. Fxate no seguinte exemplo, no que o autor constre toda unha serie de metforas para se referir outono.
Ti, outono, es un home coa ollada murcha, cos guedellos ao vento. Es a cor do adeus irremediabel. Cadaleito do vento e do bosco esquencido, verba hmida e chumba. Outono fondo fondo coma un espello fondo coma a saudade. Voz lonxana de anxos voz do vento en agona longa. Outono, sangue morto, aloumio sen forza, apagada canzn de cotovos. Outono silandeiro, espida gaita, rexoldar de pingueiros. Soed!
Antn Avils de Taramancos. De As moradas do vento.
Anttese.- Consiste en relacionar no discurso palabras ou frases contrarias. Trtase dunha relacin de contraste para reforzar unha idea. Exemplos de anttese:
Fai un fro que queima.

Uxo Novoneyra. Os eidos.
Solpor do mundo. Cinza e luz. A fin, o comezo.

Xulio L. Valcrcel. Memoria de agosto.
29
Metonimia.- Consiste en designar unha cousa co nome doutra a partir dunha relacin de contigidade ou proximidade espacial, temporal ou causal. Exemplo de metonimia:
Catro ps saltan valados: cabalos.

Ana Mara Fernndez. Ondas de verde e azul.
Sinestesia.- Consiste en atriburlles sensacins visuais, auditivas, olfactivas, gustativas, tctiles a elementos que non as posen. Prducese sinestesia na linguaxe coloquial cando se di, por exemplo que a fame negra. Imos ver exemplos de sinestesias nas que se di que un olor prateado, que o sal mario soa e que o outono se escoita:
Ole prateado o vidro do mar. ten ronseis de escuma a danza do mar. Soa a sal mario o canto do mar.
Antonio Garca Teijeiro. Na fogueira dos versos .
Na casa, sostida a penas por esa desgana en morrer que teen as runas, escitase o outono descalzo polas lousas.
Manuel Rivas. Costa da Morte Blues .
Personificacin.- Consiste en atriburlles comportamentos e calidades dos seres humanos s seres inanimados. Exemplo de personificacin:
A campa escurecida chora tremendo co fro, a probia quedou orfa que o da afogou no ro.
Lus Amado Carballo.
30
UNIDADE 1
Hiprbole.- Consiste nunha esaxeracin desmesurada da realidade que pretende enfatizar a mensaxe. bastante frecuente na linguaxe coloquial xa que falamos de maneira hiperblica cando dicimos Hai mil anos que non vou pola sa casa. Tamn se emprega con valor humorstico ou irnico. Exemplo de hiprbole:
UN SEGREDARIO SIN SEGREDO Arranxa un nazi burrn de triste historia, mistralle fusil e metralleta, engdelle algn morto na cuneta, dibxalle nariz supositoria, ponlle cara de alcuza con escoria, fabrcalle un cerebre de penedo, revlvelle alquitrn e leite acedo, invntalle unha ollada xesuita faille unha voz que lembre a dunha pita i ah ts o segredario sin segredo.
Celso Emilio Ferreiro. Cantigas de escarnio e maldecir.
Alegora.- Esta figura retrica consiste en que unha palabra ou un texto enteiro ten un significado oculto e mis profundo. Exemplo de alegora son as fbulas morais e as parbolas evanxlicas. O seu fin principal clarificar conceptos abstractos difciles de comprender. unha figura moi utilizada na linguaxe potica. No exemplo de alegora potica que imos ler, vemos que as illas que procura o poeta non son un lugar concreto senn unha representacin alegrica dun mundo ideal no que a humanidade tea superados os seus problemas e miserias.
AS ILLAS A Basilio Losada Busco as illas que estn aln do mar, mis al dos fachos que sinalan as roitas con coitelos de luz na escurada. As illas difanas lavadas pola choiva i en ncar construdas.
31
Francisco Miguel. Mexillns (1930).
Auga vibrtil, profunda coma un soo baixo un ceo de nubes viaxeiras. Veen e van, pral, prac, sumisas as escumas do mar, cubrindo coas sas rendas s rochedos. Detrs do mar hai illas de nomes iorados i areales segredos brilando ao sol da tarde amortecida. As illas da erba boa e dos longos solsticios con bosques transparentes de sargazos. Busco as illas das albas perguiceiras, illas das garzas e da nveda, que non estn nas cartas marieiras, nin na rosa dos ventos. Illas de mis al dos solpores, mis al das mareas, mis al das buxolas e anda mis al dos sete mares. Cando alcontre estas illas teri topado, ao fin, a mia patria.
Celso Emilio Ferreiro. Terra de ningures.
Irona.- Esta figura sase, xeralmente en ton burlesco, para expresar o contrario do que se di. A irona require do receptor a capacidade de comprender o dobre sentido que o texto encerra. Exemplo de irona nunha composicin potica:
ODA GUERRA A guerra a salvacin da Humanidade, fai avantar a Ciencia, desenrola o povo, crea industrias importantes e potentes, fai florecer a Economa dun xeito case milagroso, asegura a paz, construtiva, sirve de inspiracin aos cantos picos, fabrica herois inmortais e lexendarios. (...)
Manuel Mara. Antoloxa potica.
32
UNIDADE 1
4. Indica os recursos semnticos que se empregan nas seguintes estrofas:
a) A la vellia de brancos cabelos, de enrugas de ouro e de ollios cegos.

Lus Amado Carballo.
b) Galicia unha nai vellia, soadora: na voz da gaita rise na voz da gaita chora.
c) Parece feble... Pero a Ausencia unha casa grande e vaca onde o tempo tece unha tea de araa de sombras xa perdidas entre a cinza, mentres a travs dunha chuvia escura que esvara nas xanelas, aquel neno que fomos pensativo nos mira.
X.L. Valcrcel. En voz baixa.
d) A carn da fonte de Vimianzo, as campesias de Traba venden as trenzas loiras da terra engarzadas de allos midos coma prolas dun val mario.
Manuel Rivas. Costa da Morte Blues .
e) Ollos azuis como o ceo claro dun abrente limpsimo de Abril.

Manuel Mara.
5. Le os seguintes fragmentos de poemas e indica de qu pensas que son metfora cada un deles (a morte como liberacin, o idioma, o prtico de entrada a unha igrexa, un corvo).
33
a) Anaco de noite para alumiar a luz escandalosa e ofensiva que fai do medioda brasa queimadora cintilante.
Manuel Mara.
b) (...) vencello que nos xungue e ten en p, herencia secular de cada un, fogar no que arde acesa a nosa fe.
Manuel Mara.
c) (...), Chammoslle: libro de silencio, prtico terminal da escravitude, escritura feliz da opacidade, lus que desata e nome da ledicia.
Xos Lus Mndez Ferrn.
d) Acolledora cova, tnel uterino polo que accedo a un espacio en sombra.

X. L. Valcrcel.
6. Na Literatura Popular atopamos con frecuencia interesantes mostras de recursos poticos. Imos fixarnos nas adivias que en moitos casos se constren como metforas daquilo que acochan e que necesario descubrir. Outras veces o xogo adiviatorio basase na metonimia , en ofrecer unha parte do todo, diso que hai que adiviar. Tamn, con moita frecuencia atopamos personificacins , atribucins a elementos da natureza de conductas e comportamentos dos seres vivos. Vexamos algns exemplos, todos eles recollidos por Paco Martn no libro Que cousa cousa...?
Unha arquia branca coma o sal que todos saben abrir e ningun pechar. (O ovo) Unha dama moi delgada e plida a mis non dar que somente se pon leda cando a queren queimar. (A candea)
34
UNIDADE 1
Un pratio de abels que acordan polas noites e dormen polas mas. (As estrelas) Igrexia pequenia sancristn rebulidor os santios que ten diante todos son dunha color. (A boca, a lingua e os dentes) Unha saba branca sen algodn, que cobre o mundo e o ro non. (A neve) Camio branco, verde pradeira, casa encarnada e vecias negras. (A sanda)
Propomosche que tentes facer unha adivia seguindo unha matriz formal coma esta: 1 verso: Unha metfora coa que se designe o obxecto. 2 verso: Unha personificacin. 3 verso: Unha comparacin. 4 verso: Continuacin da idea do anterior e que rime co 2. Exemplo:
Bolboretas invernais que bailan son do vento como nenas bulidoras cobren todo nun momento.
Agora tntao ti:
(metfora) (personificacin) (comparacin) (continuacin) (As folerpas da neve)
1 verso: ................................................................................................... 2 verso: ................................................................................................... 3 verso: ................................................................................................... 4 verso: ...................................................................................................
35
7. Remata de escribir as frases seguintes construndo sinestesias e comparacins. - A alegra de cor ____________________ como ____________________, ole a ____________________ e ten un son _________________________ semellante a ________________________. - O amor de cor ______________________ e sabe a ____________________ . - A infancia arrecende a _____________________ e ten cor ________________ como _________________________ .
8. Fxate cmo Manuel Mara fai unha descricin potica dun insecto, o cabalio do demo, acumulando metfora tras metfora.
Cabalio do demo: pinga de luz cristalizada en lene soo, rumor do silencio, calada semente de paxaro, asombro do azul mis delicado, pura nostalxia, irreprimbel salouco de orballo. (...)
Pensa ti agora noutro insecto: a bolboreta, a mosca, o mosquito, a araa, a libelia, o grilo, o saltn... Tendo en conta a sa forma, a sa cor, os seus movementos, a sa forma de vida, os efectos que produce na xente..., escribe unha relacin de metforas que poderan ser a descricin potica deste animal.
Recursos morfosintcticos
Son os que fan referencia s formas que poden adoptar as palabras e s relacins que se establecen entre as palabras que forman a oracin. Os mis frecuentes destes recursos son: enumeracin, anfora, asndeto, polisndeto, concatenacin, hiprbato e paralelismo.
36
UNIDADE 1
Enumeracin de substantivos .- Consiste nunha acumulacin de substantivos para describir un obxecto ou circunstancia. Exemplo de enumeracin: Catorce do un
Sebes, ripisilvas, cortaventos, cmaros, matogueiras, paraventos. Corredoiras cegas que xa non levan xente, contaille ao merlo contos para que os semente.
Manuel Rivas. Costa da Morte blues.
Anfora.- unha figura que consiste na repeticin dunha ou mis palabras comezo de versos sucesivos. Este recurso ten un carcter repetitivo e concentra na palabra que se repite unha gran carga expresiva. Exemplo de anfora: EU EN TI
Eu xa te busquei cando o mundo era unha pedra intaita. Cando as cousas buscaban os seus nomes, eu xa te buscaba. Eu xa te procurei no comenzo dos mares e das chairas. Cando Dios procuraba compaa eu xa te procuraba. Eu xa te chamei cando soio a voz do vento soaba. Cando o silenzo chamaba polas verbas, eu xa te chamaba. Eu xa te namorei cando o amor era unha folla branca. Cando a la namoraba as outas cumes, eu xa te namoraba. Sempre, dende a neve dos tempos, eu, na ta ialma.
Celso Emilio Ferreiro. O soo sulagado.
Francisco Miguel. A muller do pintor (1926).
37
Asndeto.- un procedemento estilstico que suprime as conxuncins para darlle mis rapidez e flexibilidade frase. un recurso propio da linguaxe apaixonada. Exemplo de asndeto:
O taberneiro bule saluda cobra sirve fala cambea mil pesetas chama muller a berros e contesta telfono as chamadas.
Bernardino Graa. Profeca do mar.
Polisndeto.- Consiste esta figura na repeticin de conxuncins, innecesarias gramaticalmente. D un ton solemne e un ritmo mis lento. Exemplo de polisndeto:
Da outra banda, Seor, vexo este verde e terras de ben dar e un regato con vimbios de ouro vello e un pombal de mensaxeiras e un anxo que esfolla as espigas do millo cabo dun hrreo de cen ps.
Manuel Rivas. Costa da Morte blues.
Concatenacin.- Consiste en establecer unha repeticin en serie: comezar cada verso coa ltima frase ou palabra do anterior. Exemplo de concatenacin:
Dos vencidos na guerra dos servos nazan cen herbas longas. Longas sean as voces de chorar, coma espadas. Espadas as tronzadas para sempre en Galicia! En Galicia a palabra de Roi. De Roi o Xordo, o Pai, o Xefe, a palabra de ferro. (...)
Xos Lus Mndez Ferrn. Poesa enteira de Heriberto Bens
Hiprbato.- Consiste en alterar a orde lxica e sintctica da frase. Esta alteracin busca acadar unha forte impresin e un maior efecto expresivo.
38
UNIDADE 1
Exemplo de hiprbato:
Pasenio, pasenio, vou pola tarde calada de Bastabales camio.

Rosala de Castro. Cantares gallegos
A orde lxica da frase sera: camio de Bastabales . Paralelismo.- Consiste na construccin de versos ou estrofas sucesivos seguindo un mesmo esquema. Este recurso que tamn podemos atopar na poesa actual moi caracterstico da lrica medieval galaico-portuguesa. Exemplo de paralelismo na lrica medieval galaico-portuguesa:
Ondas do mar de Vigo se vistes meu amigo, e ai Deus, se verr cedo! Ondas do mar levado, se vistes meu amado, e ai Deus, se verr cedo! Se vistes meu amigo, o por que eu sospiro! e ai Deus, se verr cedo! Se vistes meu amado por quen ei gran cuidado, e ai Deus, se verr cedo!
Martn Codax. Cantigas. Urbano Lugrs. Serea alada (1946).
Exemplo de paralelismo na lrica actual:
MARA SOLIA Polos camios de Cangas a voz do vento xema: ai, que solia quedache, Mara Solia.
39
Nos areales de Cangas, muros de noite se erguan: ai, que solia quedache, Mara Solia. As ondas do mar de Cangas acedos ecos traguan: ai, que solia quedache, Mara Solia. As gueivotas sobre Cangas soos de medo tecan: ai, que solia quedache, Mara Solia. Baixo os tellados de Cangas anda un terror de auga fra: ai, que solia quedache, Mara Solia.
9. Fxate nos seguintes fragmentos e indica cl o recurso morfosintctico que foi empregado en cada un deles. a) Do mar pola orela mireina pasar, na frente unha estrela, no bico un cantar.
Manuel Curros Enrquez.
b) Vinte nun espello de luz e comprendn que s veces nada explican as palabras, pois eras ti a auga a luz o espello o centro nu o cntaro sen sombra.
Francisco X. Fernndez Naval
40
UNIDADE 1
c) Tanto manto de loito tanto pranto tanta noite cegada tanta porta pechada mortes sen cadaleito nun tempo de borralla sen saba sen responso sen mortalla...
Luz Pozo Garza.
d) Silencio da media noite... Era un silencio de catedrales ermas, cheas de la, e altares derrubados, cheos de sombra, e cirios mortos, e fantasmas doridos, meditanto...
e) Que lonxe ests, amiga! E eu non vivo nos eidos da bremanza, tan cautivo.
Que lonxe ests, amada! E eu prosigo nos eidos da bremanza, s, sentigo. Que lonxe ests, rapaza! E eu penando nos eidos da bremanza..., deica cando?
Fiz Vergara Vilario.
10. Tendo como modelos algns poemas nos que figuran varios dos recursos estudiados, propomosche que fagas ti os teus propios poemas. a) A enumeracin de substantivos un recurso frecuente nos poemas descritivos como xa vimos no fragmento de Manuel Rivas. Fxate agora nos exemplos seguintes:
Mia terra, mia terra, terra donde me eu criei, hortia que quero tanto, figueirias que prantei,
41
prados, ros, arboredas, pinares que move o vento, paxarios piadores, casia do meu contento, muo dos castaares, noites craras de luar, campanias trimbadoras da igrexia do lugar, amorias das silveiras que eu lle daba meu amor, caminios antre o millo, adis, para sempre, adis! (...)
Rosala de Castro. Cantares gallegos.
A autora describe a sa terra enumerando substantivos ou frases substantivas que vai separando mediante comas. Vexamos outro exemplo:
TERRA CH A Terra Ch somentes : un povo aqu, outro acol, mil arbres, monte raso, un ceo chumbo e trxico no que andan as aves a voar. O resto soed.
Manuel Mara. Terra Ch.
A acumulacin de frases substantivas srvelle autor para facer unha descricin da paisaxe da Terra Ch. Pensa ti nunha paisaxe determinada: a praia, a costa, o monte, a ta cidade, a ta vila, o que se ve desde a ta vent... Enumera elementos caractersticos desa paisaxe (substantivos); podes acompaalos de adxectivos como fai o poeta: monte raso, ceo chumbo e trxico; tamn podes substitur o adxectivo por unha proposicin subordinada adxectiva como fai Rosala de Castro: figueirias que prantei, pinares que move o vento. Agora vas tentar facer un poema teu, tendo como modelo a matriz do poema de Manuel Mara, e describindo a paisaxe na que pensaches. 1 verso: un verso de presentacin da paisaxe elixida. A Terra Ch somentes :
42
UNIDADE 1
2 verso: Dous elementos desa paisaxe. un povo aqu, outro acol, 3 verso: Outros dous elementos da paisaxe cos seus adxectivos. mil arbres, monte raso, 4 verso: Un elemento con dous adxectivos. Este verso rima co anterior. un ceo chumbo e trxico 5 verso: Continuacin do anterior por medio dun complemento. Este verso rima co segundo. no que andan as aves a voar. 6 verso: Verso de remate, de carcter intimista, subxectivo. Este verso rima co anterior. O resto soed. Exemplo:
Esta ra pola noite: sombras mestas, luz de farois, casas durmidas, voces lonxanas, unha tristeza pequena e maina que vai pechando cada vent. E al no fondo, o son do mar. Agora tntao ti.
b) Agora le con atencin o seguinte poema de Eduardo Pondal:
Menia, rapaza nova, ouh, rosa de Corcoesto, que brandeas con gracia s doces sopros do vento: se certo que por ti vivo, se certo que por ti peno, se tan doce e dadivosa, como din que es, certo; crame, oh, rapariga, estas suidades que teo: estas suidades da alma, de non sei qu, que padezo; ti tes dos meus males a doce mencia, ouh, rosa de Corcoesto!
Eduardo Pondal. Queixumes dos pinos.
43
Os tres versos destacados presentan o recurso da anfora. Como ves, os tres son proposicins subordinadas adverbiais condicionais. Agora vas tentar facer ti un poema (mnimo de 5 versos), utilizando a anfora. Propomosche que o fagas repetindo comezo dos versos a conxuncin porque, construndo proposicins subordinadas adverbiais causais. O remate ser un verso diferente que peche o poema. Fxate nos exemplos:
AS RAZNS DO MEU CANTO Porque vives no fondo dos meus soos, porque busco a ta voz na madrugada, porque sempre te vexo no silencio, porque sen ti o mundo un naufraxio, Quero darche os meus versos como ofrenda. CANDO Cando a casa est soa e zoa o vento. Cando a luz vai minguando e vn a sombra. Cando as voces ecoan entre a nboa. Cando o fro tremelica nas fiestras. Eu recordo aquela tarde nunha praia.
Agora tntao ti. c) O seguinte poema de Celso Emilio Ferreiro ten unha estructura paralelstica moi marcada. Leo en voz alta tentando interiorizar o seu ritmo.
XANEIRO 1972, II Cando quero vivir digo Moraima. Digo Moraima cando semento a espranza. Digo Moraima e ponse azul a alba. Cando quero soar digo Moraima. Digo Moraima cando a noite pechada. Digo Moraima e ponse a luz en marcha. Cando quero chorar digo Moraima. Digo Moraima cando a anguria me abafa. Digo Moraima e ponse a mar en calma. Cando quero surrir digo Moraima. Digo Moraima cando a ma crara. Digo Moraima e ponse a tarde mansa. Cando quero morrer non digo nada. E mtame o silencio de non decir Moraima.
Celso Emilio Ferreiro. Onde o mundo se chama Celanova.
44
UNIDADE 1
Como ves, este un poema de amor. O poeta constre a sa composicin en torno nome da sa muller, Moraima, palabra talismn que utiliza para conxurar os malos momentos, que lle serve para vivir, soar, chorar, surrir, que tamn lle serve para pr o mar en calma, a tarde mansa... , todas elas expresins que simbolicamente aluden tranquilidade de esprito. Fxate que a estructura paralelstica se repite nas catro primeiras estrofas. A ltima diferente, cambia o tema e tamn cambia a sa forma, a que utiliza para pechar o poema. Imos ver cmo a estructura destas estrofas paralelas: 1 verso: .......................................................Cando quero + un verbo en infinitivo. 2 verso: .......................................................Digo + palabra talismn. 3 verso: Repite o verso anterior. ................. 4 verso: .......................................................cando + complemento. 5 verso: Repite exactamente o 2 e 3. ....... 6 verso: .......................................................e ponse + suxeito da frase. Todos os versos riman entre si con rima asonante, ags o primeiro. Pensa ti na ta palabra talismn, para que che pode servir?. Repetindo a matriz formal das estrofas de C.E. Ferreiro escribe o teu poema (das estrofas como mnimo). Pensa tamn nunha estrofa diferente que sirva de peche (catro versos). Podes utilizar todas as variantes que queiras: cambiar os verbos que se repiten, cambiar a conxuncin cando por outra que prefiras,etc. Fixate nos exemplos:
Se me sinto morrer digo alegra. Digo alegra se a noite vai fra. Digo alegra e a la mia amiga.
Mentres chove nas ras lembro a ta cara. Lembro a ta cara mentres a noite devala. Lembro a ta cara e a luz trnase mxica.
Agora tntao ti.
45
A LITERATURA GALEGA Introduccin

Lembremos que no sculo I antes de Cristo comeza a romanizacin da Pennsula Ibrica e con ela a implantacin do latn que era a lingua dos conquistadores. No decurso dos sculos foise transformando mesturada coa fala do pobo de maneira lenta pero progresiva de modo que, xa no sculo VIII, a lingua que falaba a xente tia pouco que ver co latn oficial no que anda se expresaban a administracin e a Igrexa. tan grande a diferencia que xa nese momento se pode falar de idiomas distintos, no noso caso o latn e o galego. Pero, anda que a xente da poca falaba normalmente en galego, os escritos, tanto os literarios coma os administrativos, seguan facndose en latn. Teremos que agardar ata o sculo XII para que aparezan os primeiros escritos en galego. Neste momento histrico o galego a nica lingua da sociedade galega, na que se expresan todas as clases sociais da poca. Estes primeiros escritos non son de tipo literario, teen carcter administrativo.
Os primeiros escritos en galego que se conservan e que teen carcter literario datan do sculo XIII.
Etapas histricas da literatura galega

A literatura un producto cultural e social que est directamente relacionado coa poca na que se produce. Non podemos comprender o feito literario se non temos tamn en conta as circunstancias polticas, econmicas, sociais e culturais do momento. Por este motivo cmpre analizar a literatura de cada poca como parte dun determinado momento histrico, tentando comprender en qu maneira infle, e, mesmo tempo, influda polas circunstancias sociais. Partindo desta idea, imos facer un pequeno achegamento inicial literatura galega a travs do tempo, tendo en conta as seguintes grandes etapas histricas:
46
UNIDADE 1
A Idade Media. Os Seclos Escuros. O Rexurdimento. O sculo XX.
A Idade Media (Sculos XIII, XIV e XV)

Nesta poca a literatura galega vive un momento de grande esplendor coincidindo co apoxeo do feudalismo galego (sculos XII e XIII) xa que un perodo no que a nobreza galega ten un alto grao de soberana e ocupa un lugar destacado no reino leons-casteln. A poesa trobadoresca galaico-portuguesa acada unha extraordinaria importancia e o galego convrtese na lingua da lrica.
Sculos Escuros (Sculos XVI, XVII, XVIII)

Este longo perodo de tempo unha poca de decadencia na que o galego perde a sa condicin de lingua literaria. Inciase co declive da nobreza galega e a definitiva subordinacin do territorio coroa de Castela. Este proceso agudzase no sculo XVIII coa poltica centralista da monarqua borbnica. O galego vai quedar relegado fala das clases populares. A literatura practicamente queda reducida produccin oral na que atopamos numerosas cantigas, vilancicos, contos e lendas que conforman un rico e variado folclore.
Miniatura da cantiga CXII de Afonso X.
O Rexurdimento (Sculo XIX)

Denomnaselle as a un renacemento cultural e literario de Galicia que se manifesta fundamentalmente nas ltimas dcadas do sculo. Historicamente este un sculo moi convulso que se inicia coa invasin francesa (1808) e a posterior Guerra da Independencia. Nos anos seguintes sucdense no goberno do pas perodos liberais e perodos absolutistas. En Galicia xorde por vez primeira un movemento poltico, o Provincialismo, de carcter galeguista que se opn centralismo.
47
A sociedade galega segue a ser maioritariamente rural, e a miseria derivada do sistema foral provoca unha forte emigracin da poboacin. Unha influencia importante a do Romanticismo, corrente literaria e cultural que entn impera en Europa. Este movemento preconiza as liberdades e o esprito de rebelda e intersase pola historia dos pobos e polas culturas minorizadas. A lingua galega vai ser de novo utilizada na escrita, fundamentalmente na lrica con autores como Rosala de Castro, Manuel Curros Enrquez e Eduardo Pondal.
Sculo XX
A complexidade deste sculo fai necesario subdividir a sa anlise en tres perodos: Preguerra (ata o ano 1936) Posguerra e dictadura (de 1936 a 1975) Etapa actual (de 1975 actualidade) Preguerra (ata o ano 1936) unha poca de cambios sociais na que desaparece o vello sistema foral e os labregos acceden por vez primeira propiedade da terra. Empeza tamn a crearse un incipiente tecido industrial nas cidades, que se converten en polos de atraccin para o campesiado. Con todo, a emigracin cara a fra de Galicia segue a ser moi forte. Son anos nos que a literatura galega vive un momento de esplendor. Xorden grupos como As Irmandades da Fala (1916) que basean o seu programa na difusin oral e escrita do galego e no coecemento da cultura autctona; posteriormente, no ano 1922 aparece a revista Ns e o Seminario de Estudios Galegos, impulsados por intelectuais como Vicente Risco, A. Daniel Rodrguez Castelao e Ramn Otero Pedrayo. No ano 1931 fndase o Partido Galeguista que ten como obxectivo acadar a autonoma para Galicia. A aprobacin do Estatuto de Autonoma ten lugar no ano 1936, un mes antes do levantamento militar que provoca a Guerra Civil.
Castelao. Cartel para a campaa do Estatuto de Autonoma de xuo de 1936.
48
UNIDADE 1
Escrbense importantes obras literarias tanto na lrica como na narrativa de ficcin, consoldase a produccin teatral e aparece o ensaio. Posguerra e dictadura (do ano 1936 1975) Coa implantacin dun rxime dictatorial, autoritario e centralista, o galego sofre un gran retroceso e practicamente desaparece como vehculo de cultura e como lingua literaria, s se mantn vivo no exilio que se viron forzados moitos intelectuais galegos que desenvolveron no exterior un importante papel poltico e cultural. A partir dos anos 50 inciase unha lenta recuperacin propiciada pola creacin de grupos editoriais, principalmente a Editorial Galaxia fundada en 1951, e polo labor na clandestinidade de partidos polticos que adoptan o galego como forma de expresin. Con todo, esta incipiente recuperacin vese dificultada pola censura franquista e pola imposicin do casteln como lingua nica da administracin e da cultura. Etapa actual (de 1975 actualidade) No ano 1975 morre o dictador e incianse entn unha serie de cambios polticos que levan creacin dun rxime de democracia parlamentaria. No ano 1978 promlgase a Constitucin que configura o Estado das Autonomas recoecendo a realidade plurinacional e plurilingstica do Estado Espaol. En Galicia establcese un Goberno autnomo e no ano 1981 aprbase por referendo o Estatuto de Autonoma. O galego adquire o rango de lingua oficial de Galicia, empeza a ser implantado na administracin e accede a mbitos como o ensino e os medios de comunicacin. Como consecuencia de todo isto, a literatura galega na actualidade est a atravesar unha poca de gran florecemento. Neste curso imos organizar o estudio da Literatura Galega empezando no sculo XIX e seguindo ata a actualidade, e deixaremos para o final os chamados Sculos Escuros e a poca medieval. Pretndese deste xeito comezar por aqueles autores e obras mellor coecidos e mis infuentes.
49
A literatura galega no sculo XIX. Precursores e rexurdimento

Lembra que, despois do florecemento literario da lingua galega na Idade Media, se entrou nun longo perodo de varios sculos no que o galego non tivo tratamento literario, quedando relegado fala das clases populares. Este estado de cousas comeza a cambiar nos albores do sculo XIX gracias a unha certa evolucin ideolxica e cultural que vai propiciar que a mediados dese sculo tea lugar o fenmemo que hoxe coecemos co nome de Rexurdimento e que ten a sa data central en 1863, ano no que Rosala de Castro publica o seu libro Cantares Gallegos. O Rexurdimento o movemento de recuperacin da lingua, da cultura e da literatura galegas que se produce longo do sculo XIX.
Contexto histrico
A comezos do sculo a poboacin de Galicia era fundamentalmente rural. A economa galega dependa case exclusivamente da agricultura, sostida por un campesiado que traballaba terras que non eran sas, senn arrendadas mediante un sistema chamado foro que obrigaba a pagarlles s propietarios unha parte da produccin (a renda foral). A miseria propiciaba a emigracin, verdadeira sangra da poboacin campesia. As clases sociais privilexiadas eran a fidalgua e o clero, que apoiaban o absolutismo, ideoloxa reaccionaria que pretenda perpetuar o Antigo Rxime que defenda os seus intereses. Contrarias absolutismo eran as ideas liberais que tian os seus adeptos na burguesa que en Galicia era maioritariamente comercial; a burguesa industrial que establece as primeiras fbricas proceda na maior parte de fra de Galicia: catalns, vascos... A lingua empregada na fala das clases populares era o galego. Para a escrita empregbase o casteln, pero esta situacin empeza a cambiar por razns de tipo poltico. No ano 1808 prodcese a invasin francesa e a conseguinte
Castelao. lbum Ns (1931).
50
UNIDADE 1
Guerra da Independencia (1809-1812), fanse entn os primeiros escritos en galego que teen como finalidade mobilizar os labregos na loita contra os franceses. Nos anos que seguiron foron aparecendo na prensa textos polticos que recollan a polmica da poca entre absolutistas e liberais e que eran escritos en galego para facilitar a sa difusin entre as clases populares. Por eses anos desenvolvase en Europa o movemento cultural e literario chamado o Romanticismo, que en Galicia entrou serodiamente, pero que creou un clima favorable entre os intelectuais da poca polo estudio da historia dos pobos e das sas peculiaridades, o que favoreceu o desenvolvemento das linguas chamadas rexionais. Tamn o esprito de rebelda preconizado polo Romanticismo, xunto coas ideas liberais da poca, propiciaron o nacemento dun movemento ideolxico e poltico que hoxe coecemos co nome de Provincialismo (1840-1854) e que, partindo do recoecemento da especificidade de Galicia, ten como obxectivo a sa rexeneracin social e econmica. Podemos dicir do Provincialismo que foi o precursor do que hoxe coecemos co nome de galeguismo. Estaba formado por intelectuais de clase media-alta que utilizaban a prensa para dar a coecer as sas ideas. Un acontecemento fundamental deste movemento foi a sa participacin no levantamento do xeneral Sols no ano 1846, que supuxo a rebelin de Galicia contra o centralismo. Fracasado este levantamento, once dos seus dirixentes foron fusilados (os chamados Mrtires de Carral), os provincialistas tern que dispersarse marchando moitos exilio, entre eles varios dos considerados precursores do Rexurdimento galego, como Francisco An. No que se refire Literatura en galego, os escritores relacionados co movemento provincialista forman un grupo que se denomina os precursores ou prerexurdimento. A poesa era o nico xnero cultivado e entre estes poetas destacaron Juan Manuel Pintos (1811-1876), autor que fai unha atinada defensa do galego no seu libro A gaita gallega (1853), e Francisco An (1812-1861), que publicou poemas de contido costumista e patritico.
51
O labor cultural deste grupo de precursores ser recollido por unha xeracin posterior de mozos e mozas que se declaran os seus herdeiros e que toman o ano 1846 (Levantamento de Sols) como o seu punto de referencia. Entre estes mozos salientan os nomes de Manuel Murgua, Eduardo Pondal e Rosala de Castro. No ano 1863 aparece o libro de Rosala de Castro Cantares gallegos e tradicionalmente se considera esta data como o inicio do Rexurdimento pleno. A produccin literaria incremntase notablemente a partir do ano 1875 coa aparicin de numerosas publicacins peridicas, o que fai que a prensa da poca desempee un importante papel no Rexurdimento literario. Tamn tiveron repercusin os certames literarios entre os que destacaremos os Xogos Florais de Tui do ano 1891 nos que salientou como orador Manuel Murgua e que supuxo un fito histrico do emprego do galego como lingua pblica en usos formais. A lrica o xnero literario mis importante do Rexurdimento e os tres grandes poetas da poca son Rosala de Castro, Manuel Curros Enrquez e Eduardo Pondal. A prosa de ficcin foi moito menos cultivada, en parte porque a escasa formacin do hbito lector en galego determina a preferencia polas formas lricas, mis breves, que poden aparecer con facilidade nas pxinas dos xornais, en parte tamn pola crenza instalada no seo da sociedade da poca de que o galego resultaba unha lingua particularmente idnea para a poesa. A primeira novela longa escrita en galego Maxina ou a filla esprea, de Marcial Valladares Nez e que apareceu por entregas na revista La Ilustracin Gallega y Asturiana, longo do ano 1880 e na que se mesturan elementos costumistas, romnticos e realistas propios da poca. Outro autor de novelas Antonio Lpez Ferreiro que nos deixou tres relatos longos: A tecedeira de Bonaval (1895), O castelo de Pambre (1895) e O nio de pombas (1905), os tres aparecidos por entregas en distintos xornais santiagueses. Ademais destas novelas, escrbironse na poca varias coleccins de contos dominadas polo costumismo e o afn de preservar as tradicins galegas.
Manuel Murgua.
52
UNIDADE 1
O teatro. Tendo en conta o carcter limitado da produccin teatral da poca e a baixa calidade das obras, non se pode dicir con propiedade que exista un teatro do Rexurdimento. Ademais da produccin literaria, o interese dos intelectuais pola lingua e a cultura propicia a aparicin das primeiras gramticas, diccionarios e obras de crtica literaria. Os historiadores desenvolvern un importante labor na procura dos sinais de identidade especficos de Galicia, salientando a obra de Manuel Murgua Historia de Galicia (1865-1913) que senta as bases de Galicia como nacin. Politicamente, o nacente galeguismo concrtase no chamado movemento rexionalista (1886) que ten o seu fundamento terico na obra de intelectuais como Alfredo Braas e Manuel Murgua, e que de onde arrincan as futuras organizacins nacionalistas. Pero este rexionalismo, fortemente dividido no seu interior, non consegue conectar coas clases populares nin prender con forza nas clases medias.
Rosala de Castro
A sa vida Naceu en Santiago no ano 1837. Sa nai era unha fidalga, dona Tareixa de Castro, e o seu pai un clrigo, don Xos Martnez Viojo que non puido lexitimar a sa filla. Os primeiros anos de vida psaos Rosala na aldea, coidado das sas tas paternas. Mis adiante, no ano 1850, a nai faise cargo dela e van vivir as das a Santiago. Nesta cidade Rosala de Castro frecuenta os ambientes progresistas relacionados co esprito do provincialismo. En 1856 viaxa a Madrid e al publica a sa primeira obra en casteln, La Flor. Nesta cidade coece historiador corus Manuel Murgua e casa con el no ano 1858. Deste matrimonio naceron sete fillos, dous dos cales morreron sendo nenos. Acompaando seu home en diferentes destinos como Funcionario do Estado, reside en distintos puntos da xeografa espaola ata que se instalan en Simancas onde Murgua ten o cargo de xefe do Arquivo. durante estes anos cando Rosala compn o seu libro Cantares Gallegos e moitos dos poemas
Rosala de Castro.
53
de Follas Novas, ademais da maior parte das sas novelas, todas elas en casteln. No ano 1871 volve definitivamente a Galicia ser nomeado Murgua xefe do Arquivo Xeral de Galicia, e reside na Corua, Santiago, Lestrove e Padrn. Os ltimos anos da sa vida transcorren en Padrn baixo os efectos dunha dolorosa enfermidade. Aqu remata a sa obra potica cos libros Follas Novas e En las orillas del Sar, este ltimo en casteln. Rosala de Castro morre en Padrn no ano 1885 A sa obra
Tumba de Rosala.
A obra de Rosala de Castro, coecida e admirada internacionalmente, constite un dos fitos mis destacados da Literatura Galega de todos os tempos. Cantares gallegos A sada ra deste poemario, primeiro libro escrito integramente en galego, foi o da 17 de maio de 1863, e esta data considerada como o inicio do Rexurdimento pleno e a consagracin do galego como lingua literaria. por isto que, cen anos despois, o 17 de maio foi institudo como data anual para a celebracin do Da das Letras Galegas . Para entender ben este libro necesario considerar factores como o coecemento que tia a autora da msica e da fala populares, aprendidas nos seus primeiros anos de estada na aldea. A sa publicacin froito do clima europeo da poca de reivindicacin das culturas autctonas, propiciado polo Romanticismo. O xito de Cantares Gallegos foi grande e inmediato, dentro e fra de Galicia.
Estructura
O libro consta de trinta e cinco poemas, cun prlogo e un eplogo que lles presta carcter unitario e circular. No prlogo convdaselle a cantar menia gaiteira, e no
54
UNIDADE 1
eplogo esta d por rematado o seu labor. Nos poemas vanse alternando as voces, aparecendo sucesivos personaxes que conforman un abano da sociedade galega da poca. Estes poemas teen a sa inspiracin nas formas da literatura popular tradicional e neles predominan os versos de arte menor (oito slabas ou menos) e a rima asonante (repeticin dos sons voclicos). Temtica En canto temtica, os poemas que compoen este libro podemos agrupalos nos seguintes catro apartados: 1) De tema costumista. Teen carcter descritivo e narrativo. Utilizan o humor como recurso e neles faise unha descricin dos costumes, das crenzas, das romaras, etc. A autora aproveita esta temtica para facer unha defensa da cultura popular galega. Pertencen a este grupo poemas como Un repoludo gaiteiro. 2) De tema amoroso. Presntanse como dilogos ou monlogos de namorados. 3) De tema intimista. Neles a escritora amsase mis intimamente a travs das sas lembranzas persoais e das sas vivencias. Son poemas deste grupo Campanas de Bastabales e Cmo chove miudio. 4) De tema poltico-social. Nestas composicins atopamos o esprito reivindicativo de Rosala. Neles exprsase o drama da emigracin, a miseria dos campesios, a soidade da muller, e, en xeral, a marxinacin na que vive Galicia. Neste grupo atopamos poemas como Adis ros, adis fontes, Airios, airios, aires, Castellanos de Castilla, etc.
Casa-Museo de Rosala en Padrn.
55
Follas Novas
Este segundo libro en galego de Rosala de Castro foi publicado no ano 1880, pero a maiora dos poemas que nel aparecen foron compostos entre os anos 1868 e 1869, durante a estada da escritora en Castela. Estructura Este novo poemario presntase dividido en cinco seccins que a autora denominou da seguinte maneira: Vagueds Do ntimo Varia Da terra As viudas dos vivos e as viudas dos mortos Temtica No que respecta s temas que nel se tratan, sen deixar os aspectos reivindicativos que xa aparecen en Cantares gallegos, os poemas deste libro teen un carcter mis filosfico e subxectivo, supoen unha reflexin pesimista e angustiada sobre a existencia, e neles a autora esfrzase por vencellar os aspectos persoais cos sociais. Aparecen numerosos smbolos que teen carcter alegrico, como por exemplo a negra sombra que simboliza unha vivencia ntima. Se Cantares Gallegos supuxo a consagracin do galego como lingua literaria, con Follas Novas evidenciouse a capacidade do idioma para desenvolver calquera temtica. Tamn a versificacin mis complexa e innovadora. Obra galega en prosa A obra en prosa de Rosala de Castro ten unha importancia moito menor que a sa obra potica. Tres son as mostras desta prosa que se conservan: O Prlogo de Cantares Gallegos, no que d a coecer as sas intencins que son as de defender a lingua e atacar s que se comportan inxustamente con Galicia; Das palabras da autora en Follas Novas que serve de prlogo e
Portada da 1 edicin de Follas Novas
56
UNIDADE 1
xustificacin libro e, finalmente, o relato Conto gallego, que apareceu postumamente, no ano 1923, e que ten carcter popular e costumista. A lingua Cando Rosala de Castro, como os outros autores do Rexurdimento, escribe as sas obras, o galego carece de tradicin literaria culta, temos que lembrar que nesa poca nin sequera se coeca a existencia das cantigas medievais. Non haba tampouco ningunha norma que unificase a ortografa, de a que atopemos nos seus poemas o que hoxe se consideran vulgarismos e castelanismos. A autora basase na fala popular, particularmente das zonas de Santiago e Padrn e perfectamente consciente das sas limitacins neste sentido. Vexamos as sas propias palabras:
Sen gramtica nin regras de ningunha clase o lector atopar moitas veces faltas de ortografa, xiros que disoarn s odos dun purista; pero menos, e para disculpar en algo estes defectos, puxen o maior coidado en reproduci-lo verdadeiro esprito do noso pobo,...
Rosala de Castro. Prlogo de Cantares Gallegos.
Rosala de Castro.
57
11. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte, que un poema de Cantares Gallegos:
Campanas de Bastabales cando vos oio tocar, mrrome de soidades.
Cando vos oio tocar, campanias, campanias, sin querer torno a chorar. Cando de lonxe vos oio, penso que por min chamades, e das entraas me doio. Diome de dor ferida, que antes tia vida enteira i hoxe teo media vida. Slo media me deixaron os que de al me trouxeron, os que de al me roubaron. Non me roubaron, traidores, ai!, uns amores tolios, ai!, uns tolios amores. Que os amores xa fuxiron, as soidades vieron... De pena me consumiron.
Rosala de Castro.
1) Versificacin. a) Este poema est constitudo por unha estrofa prlogo seguida doutras estrofas que forman o corpo do poema. Indica o nmero de estrofas e o nmero de versos de cada estrofa.
58
UNIDADE 1
2) Estructura interna. a) A quen se dirixe a voz potica nas das primeiras estrofas? b) Que pensa a autora dos sons que escoita e que sentimentos lle provocan? c) Nas estrofas terceira e cuarta do corpo do poema, a autora explica a razn deses sentimentos, cal ?. d) Tenta explicar o sentido do verso os que de al me roubaron. Pensa qu matiz engade verso anterior. e) Nas das ltimas estrofas a autora precisa mis a natureza dos seus sentimentos. Explcao ti. f) Segundo todo o anterior, escribe unha frase na que expreses o asunto ou tema deste poema. 3) Recursos poticos. a) Nas das primeiras estrofas atopamos unha personificacin , en que consiste? b) Ademais, as camps son utilizadas como un smbolo , que cres ti que simbolizan? c) No ltimo verso da primeira estrofa, sin querer torno a chorar , atopamos unha aliteracin. Explica en qu consiste. d) Fxate que a primeira e a segunda estrofas comezan coa mesma palabra: Cando. Que nome recibe este recurso? e) Na estrofa cuarta atopamos repetido o recurso do paralelismo. Escribe os versos que presentan este recurso. 4) O texto no seu contexto. a) Segundo a informacin da que disps completa estes datos: Autora: _______________________________________________ Libro que pertence: ____________________________________ Ano de publicacin: _____________________________________ Temtica que pertence dentro do libro (amorosa, costumista, intimista, de tema poltico-social): _________________________________________ 12. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte, que un poema de Follas Novas, da seccin As vidas dos vivos e as vidas dos mortos:
59
Tecn soia a mia tea, sembrei soia o meu nabal, soia vou por lea monte, soia a vexo arder no lar. Nin na fonte nin no prado, as morra coa carrax, el non ha de virme a erguer, el xa non me pousar. Que tristeza! O vento soa, canta o grilo seu comps...; ferve o pote..., mais, meu caldo, soa te hei de cear. Cala, rula, os teus arrulos ganas de morrer me dan; cala, grilo, que si cantas, sinto negras soids. O meu homio perdeuse, ningun sabe en onde vai... Anduria que pasache con el as ondas do mar; anduria, voa, voa, ven e dime en onde est.
Rosala de Castro.
1) Versificacin. a) Este poema un romance, indica o seu nmero de versos e numraos en columna pola esquerda do texto. 2) Estructura interna. a) Quen fala no poema? Cal a clase social desta persoa? b) Nos catro primeiros versos expn a sa situacin. Cal ? c) Nos catro versos seguintes (5, 6, 7 e 8), faise referencia a outra persoa, con que palabra? Quen pensas ti que esoutra persoa? Que ocorre con esa persoa? d) Nos catro versos seguintes (9, 10, 11 e 12), a voz potica expn os seus sentimentos producidos pola situacin da muller nas cousas cotis. Cales son esas cousas cotis? Por que lle producen tristeza? e) Nos catro versos seguintes (13, 14, 15 e 16), hai un contraste de ideas entre elementos ledos da natureza e o efecto que producen. Explica este contraste.
60
UNIDADE 1
f) Nos dous versos seguintes (17 e 18) aclrase a causa e a razn dos sentimentos que amosa a voz potica. Cal esta razn? g) Nos ltimos catro versos (19, 20, 21 e 22) dnsenos mis datos da perda expresada anteriormente. Cal a causa desta perda? A quen se dirixe a voz potica e que lle pide? h) Tendo en conta toda a anlise anterior, escribe unha frase na que expreses o asunto ou tema deste poema. 3) Recursos poticos. a) Nos oito primeiros versos aparecen recursos que supoen repeticin: paralelismo e anfora. Que efecto pretende acadar a autora coa utilizacin destes recursos? b) Outro recurso empregado o da personificacin. Busca e explica as partes do poema onde atopamos este recurso. c) Fxate no emprego de diminutivos: soa, homio... que efecto pretenden?. 4) O texto no seu contexto. Segundo a informacin da que disps, completa estes datos: Autora: ________________________________________________ Libro que pertence: _____________________________________ Seccin deste libro: ______________________________________ Ano de publicacin: ______________________________________ Temtica: ______________________________________________
Eduardo Pondal
A sa vida Eduardo Pondal Abente naceu na vila coruesa de Ponteceso no ano 1835. Era fillo dunha familia fidalga e acomodada. Fixo estudios de latn e grego. En Santiago licenciouse en Medicina e entrou en contacto coa intelectualidade da poca. No ano 1856 participou no Banquete democrtico de Conxo, acto no que confraternizaron estudiantes e artesns e que tia un marcado carcter poltico. Durante un breve perodo traballou como mdico en Ferrol, pero axia abandonou a
Eduardo Pondal.
61
medicina para se dedicar exclusivamente cultivo da poesa. O resto da sa vida residiu en Ponteceso, con breves estadas en Laxe e Santiago. Mantivo contacto cos rexionalistas que o consideraban o poeta oficial de Galicia. O seu primeiro poema en galego Campana de Anllns que apareceu publicado nunha revista literaria no ano 1862. No ano 1877 publica Rumores de los pinos, poemario bilinge que vai ser reelaborado e mellorado polo autor no posterior Queixumes dos pinos (1886). Ademais destes libros, Eduardo Pondal pasou toda a sa vida traballando na composicin dun longo poema pico titulado Os Eoas que non chegou a rematar, o propsito desta obra cantar o descrubrimento de Amrica e ten a sa inspiracin no poema Os Lusiadas do poeta portugus Cames. Eduardo Pondal finou na Corua no ano 1917. A sa obra Na obra potica de Eduardo Pondal distinguiremos dous grupos temticos: a poesa cvica e a poesa lrica. A poesa cvica Procura a creacin dunha mitoloxa que lle devolva pobo galego a conciencia da sa identidade como nacin e mobilice unha forza colectiva que lle permita avanzar cara futuro. Os elementos bsicos desta poesa patritica de Pondal son: o celtismo, o helenismo e o bardismo. O celtismo: est infludo por historiadores como Manuel Murgua que buscan as orixes da nacin galega no seu pasado celta o que lle conferira pobo un carcter propio baseado no amor terra, no lirismo e na capacidade de resistencia. O papel de Pondal determinante na creacin deste pasado mitolxico no que salienta a figura do heroe Breogn, personificacin da estirpe galega. O helenismo: entroncado co celtismo, os heroes pondalianos amosan unha rexa virilidade e uns valores ticos propios dos heroes da Grecia clsica. O bardismo: Pondal pensa que poeta a quen lle corresponde converterse en gua do pobo escravi-
62
UNIDADE 1
zado. De a que reivindique a figura do bardo, que era o poeta e dirixente dos antigos celtas, quen coa sa voz instrua e conduca pobo. A poesa lrica Ademais desta poesa cvico-patritica, Pondal cultivou tamn unha poesa lrica que ten como obxectos poticos mis frecuentes a natureza e a muller. A natureza ten unha importante presencia na obra pondaliana. unha paisaxe spera, representada polas gndaras, os toxos, as uces, os pieiros, as forzas da natureza, os animais salvaxes...e que recorda a comarca de Bergantios. Con moita frecuencia aparecen topnimos daquela terra: Dombate, Xallas, etc. A muller ten na obra de Eduardo Pondal unha presencia variada e contradictoria. Dunha banda presntaa idealizada e como un obxecto de culto, a herona guerreira, a fada, a serea... Nestes casos o amor aparece como un sentimento platnico e galante. Doutra banda, noutras composicins deste autor, a muller considerada como a presa do home, un obxecto sexual, e retrtase unha virilidade primitiva e machista.
Desembocadura do ro Anllns.
A lingua A lingua que emprega Eduardo Pondal nas sas composicins poticas est baseada na fala da comarca de Bergantios, pero o autor busca elevala literariamente e darlle un aire aristocrtico, para logralo evita con coidado os vulgarismos e introduce abundantes cultismos.
63
13. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte:
DOS CELTAS ANTIGOS Dos celtas antigos gloriosos exempros; do duro romano non lixios, non servos: rompede as cadeas da patria, dos eidos; luitade valentes; luitade, gallegos. Con rogo e con pranto, con brandos acentos, non ben se consiguen os nobres empeos: esforzo e constancia vos peden os tempos: luitade animosos; luitade, gallegos. Luitando se vencen da sorte os degredos; quen luita, ese forte; quen cede, ese servo: oponde aos destinos un peito de ferro: luitade, luitade, luitade, luitade, luitade, gallegos.
Eduardo Pondal.
1) Versificacin. a) Indica o nmero de estrofas. b) Indica o nmero de versos de cada estrofa. 2) Estructura interna. a) Quen fala no poema a voz do bardo. Explica o significado que ten para Pondal esta figura.
64
UNIDADE 1
b) A quen se dirixen as palabras do bardo? Que o que piden as palabras do bardo? c) Na primeira estrofa o poeta insta accin apoiando as sas palabras no exemplo dun pobo antigo. Que pobo este? d) Na segunda estrofa contrapense das actitudes para acadar os nobres empeos. Cal sera a actitude ineficaz ou negativa? Cal sera a actitude positiva? e) Na terceira estrofa hai tamn unha oposicin de ideas entre forte e servo . Quen forte? Quen servo? f) Nesta mesma estrofa o poeta rexeita os condicionamentos da sorte e dos destinos. Que di con respecto sorte? Que di con respecto s destinos? g) Tendo en conta toda a anlise anterior, escribe unha frase na que expreses o asunto ou tema deste poema. 3) Recursos poticos. a) Sinala os versos da primeira estrofa nos que aparece o recurso do paralelismo. b) Explica o valor simblico que ten a palabra cadeas. c) Os dous primeiros versos da segunda estrofa comezan coa mesma palabra con. Que nome recibe este recurso? Que efecto pretende conseguir? d) Fxate nos dous ltimos versos. Que observas neles? e) Nesta mesma estrofa atopamos un hiprbato . Escribe os versos nos que aparece este recurso. Como sera a frase se tivese unha orde lxica? f) Sinala na ltima estrofa a aparicin dos seguintes recursos: Hiprbato: ________________________________________________________ Paralelismo: ______________________________________________________ Anttese: _________________________________________________________ g) Que significado ten a expresin metafrica un peito de ferro? h) Que cambio supoen os dous ltimos versos? Que efecto pretende conseguir o autor con eles? 4) O texto no seu contexto. Autor: ________________________________________________ Temtica: ______________________________________________
65
14. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte, que un poema de Queixumes dos pinos :
Cando xazan do cisne os febrentos despoxos sobre do verde da ribeira escura, e xa non se ouza o canto harmonioso; ddelle sepultura no promontorio aquel areoso e vougo onde o Anllns, o seu nativo ro (que el mis amou de todos) da peregrinacin antiga sa, e do longo traballo, acha repouso. Que diga o marieiro, rudo fillo do Osmo, entrar pola Barra, volvendo o escuro rostro: Al xaz o que fora noutro tempo cantor do eido noso.
Eduardo Pondal.
1) Versificacin. a) Indica o nmero de estrofas. b) Indica o nmero de versos da primeira estrofa e o nmero de versos da segunda estrofa.
2) Estructura interna. a) Neste poema Eduardo Pondal refrese morte do bardo, sa propia morte. A quen pensas que dirixe as sas palabras? b) Con que animal se identifica o poeta? c) Escribe os versos nos que fai referencia morte. d) Que o que pide o poeta? e) Tamn hai referencias directas bisbarra berganti. Escribe todos os topnimos que atopes. Hai algunha relacin afectiva entre estes lugares e o poeta?
66
UNIDADE 1
f) Como agarda o poeta ser lembrado despois da sa morte? g) Tendo en conta toda a anlise anterior, escribe unha frase na que expreses o asunto ou tema deste poema. 3) Recursos poticos. a) Neste poema a figura do poeta est presente de forma simblica. Explica en qu consiste este smbolo. b) De que metfora a expresin canto harmonioso? c) Que simboliza o marieiro que aparece no poema? d) Nos dous primeiros versos hai unha alteracin da orde lxica das palabras. Como se denomina este recurso potico? Escribe a frase ordenada loxicamente. e) Fxate que para se referir desembocadura do ro Anllns o poeta fai unha personificacin. Escribe os versos nos que se dea este recurso. 4) O texto no seu contexto. Autor: _________________________________________________ Libro que pertence: _____________________________________ Ano de publicacin: ______________________________________
Manuel Curros Enrquez

A sa vida Naceu na vil ourens de Celanova no ano 1851, fillo dun notario de carcter autoritario con quen tivo unha relacin conflictiva. Moi novo marcha a Madrid onde milita na ideoloxa republicano-progresista e traballa como xornalista. A sa primeira composicin en galego a clebre Cantiga que data do ano 1869, cando Curros est cursando estudios de dereito. No ano 1875 participa na fundacin da sociedade Galicia Literaria que elixe como presidente a Francisco An. Dse a coecer como poeta galego no ano 1877 gaar en Ourense un certame literario no que se
Manuel Curros Enrquez (1880).
67
premiaban as tres mellores composicins sobre un costume, unha lenda tradicional e un tipo galegos. Os poemas premiados foron Unha boda en Einib, A virxe de Cristal e O gueiteiro, escritos os tres por Curros. Instalado como funcionario en Ourense, no ano 1888 publica o seu libro Aires da mia terra que denunciado polo bispo de Ourense por considerar que nel se ridiculizan varios dogmas da relixin catlica. Por mor desta denuncia o autor procesado, condenado e mis tarde absolto pola Audiencia da Corua. Destituido no seu posto de funcionario, decide volver a Madrid onde contina o labor de xornalista. No ano 1888 publica a sa obra O divino sainete, libro satrico no que critica Igrexa e a diversas institucins e persoeiros da poca e que lle ocasionou seu autor moitos desgustos. No ano 1884 emigra a Cuba e fixa a sa residencia na Habana onde traballa como xornalista e se posiciona a favor das reivindicacins dos cubanos en contra do goberno de Madrid. Dende Cuba participa activamente na creacin da Real Academia Galega. Morto na Habana no ano 1908, os seus restos foron trasladados posteriormente a Galicia e enterrados na Corua nun acto no que participaron mis de 40.000 persoas. Manuel Curros Enrquez considerado o poeta cvico por excelencia, un loitador que pon a sa vida e a sa obra servicio das ideas e en contra de toda caste de inxustiza. un home de firmes conviccins e exemplar combatividade que mesmo lle ocasionaron moitos problemas persoais. Pero Curros gozou en vida dunha gran popularidade e estima e foi obxecto de multitudinarias homenaxes. A sa obra Aires da mia terra (1880) Foi o libro galego mis lido do seu tempo. unha obra claramente aliada coa causa dos oprimidos dende unha posicin galeguista, progresista e republicana. Nela pdense atopar tres lias temticas:
Portada da 1 edicin de Aires da Mia Terra.
68
UNIDADE 1
A social, con poemas comprometidos nos que denuncia a miseria e a marxinacin do pobo galego e manifesta o seu posicionamento, como persoa e como poeta, na loita contra a inxustiza. Quizais o aspecto mis escandaloso para os seus contemporneos foi o anticlericalismo e a denuncia que fai da Igrexa e da sa doutrina social, que sempre estaba de parte dos poderosos. A intimista, ademais desta poesa comprometida socialmente, Curros tamn escribiu poemas nos que cultiva un lirismo ntimo e subxectivo como por exemplo o titulado Ai!, no que expresa a dor pola morte dun fillo seu, ou a elexa Na morte da mia nai tamn referido a un acontecemento de carcter persoal. A costumista, temtica que corresponden os tres poemas premiados no certame de Ourense de 1877: Unha boda en Einib, A Virxe de Cristal e O gueiteiro. O segundo destes poemas, A Virxe de Cristal, est baseado nunha lenda que Curros lle escoitara contar sa nai e un extenso poema narrativo, de mis de 1000 versos, no que se conta a prodixiosa aparicin da imaxe da Virxe que deu lugar a unha devocin popular que anda hoxe se conserva. O Divino Sainete (1888) Este libro foi considerado por Curros a sa mellor obra, pero tivo unha fra acollida por parte da prensa, temorosa de se inimizar coa xerarqua eclesistica.
O Divino Sainete unha parodia do libro de Dante A Divina comedia da que toma ttulo e estructura. O libro presntanos propio Curros viaxando na compaa do esprito de Francisco An nunha peregrinacin a Roma para participar no xubileo do pontfice Len XIII. A viaxe faise nun tren de sete vagns, cada un deles simboliza un dos sete pecados capitais e nos que van atopando unha serie de persoeiros representativos da Igrexa e das institucins da poca. Utilizando o ton satrico con gran mestra, as como o humor sarcstico e a caricatura, Curros fai a crtica das institucins e ridiculiza os seus inimigos persoais e literarios.
69
O estilo e a lingua O estilo de Curros Enrquez de influencia popular e est posto servicio da vontade de comunicacin e do valor didctico-moral dos seus temas. As sas formas mtricas non son innovadoras, senn que proveen da tradicin romntica. A linguaxe que emprega nas sas composicins un galego enxebre, rico en lxico e en modismos populares. Todos estes elementos, sen dbida, contriburon gran popularidade e aceptacin do poeta. 15. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte, que un poema de Aires da mia terra:
O MAIO Aqu ven o maio de frores cuberto... puxronse porta cantndome os nenos; i os puchos furados pra min estendendo, pedronme crocas dos meus castieiros. * Pasai, rapacios, calados e quedos, que o que polo de hoxe que darvos non teo. Eu snvo-lo probe do pobo gallego: Pra min non hai maio, pra min sempre inverno!... * Cando eu me atopare de donos liberto i o pan non me quiten trabucos e prstemos,
Xos Vizoso. Curros Enrquez para nenos.
70
UNIDADE 1
e como os do abade frorezan meus eidos, chegado habr entonces o maio que eu quero. * Queredes castaas dos meus castieiros?... Cantdeme un maio sin bruxas nin demos; un maio sin segas, usuras nin preitos, sin quintas, nin portas, nin foros, nin cregos.
M. Curros Enrquez.
1 - Versificacin. a) Indica o nmero de estrofas. b) Indica o nmero de versos de cada estrofa. 2 - Estructura interna. a) Quen fala neste poema? b) Na primeira estrofa faise referencia a unha antiga tradicin popular, cal ?. c) Na segunda estrofa a voz potica identifcase co pobo que sofre. Procura e escribe os versos nos que se fai esta identificacin. d) Na terceira e cuarta estrofas amsanse das caractersticas de M. Curros: a sa condicin de poeta cvico e o seu anticlericalismo. Cales son os males dos que se queixa? Cales son os personaxes da poca representativos dos males que denuncia? e) Tendo en conta toda a anlise anterior, escribe unha frase na que expreses o asunto ou tema deste poema. 3 - Recursos poticos. a) Na primeira estrofa aparece un recurso que vai ser utilizado varias veces no poema. o hiprbato, a alteracin da orde lxica da construccin da frase: Aqu
71
ven o maio / de frores cuberto. A orde lxica sera: Aqu ven o maio cuberto de frores. Busca e escribe outros versos do poema nos que tamn se dea hiprbato.
b) Na segunda estrofa hai unha utilizacin simblica de dous termos que aparecen como antitticos (contrarios): maio / inverno. Explica qu significado simblico teen no poema estas das palabras. c) Na ltima estrofa vemos que hai unha enumeracin feita utilizando o recurso do polisndeto . Escribe os versos nos que aparece este recurso. Sublia as palabras que serven de nexos. Explica en qu consiste o polisndeto. 4 - O texto no seu contexto. a) Autor: _________________________________________________ Libro que pertence: _____________________________________ Ano de publicacin: ______________________________________ Temtica: ______________________________________________ b) Segundo a informacin que tes de M. Curros Enrquez, explica por qu este un poema representativo da temtica deste autor. c) Cres que este poema ten relacin co momento histrico no que foi escrito? Razoa a ta resposta. 16. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte, que un poema de Aires da mia terra:
NA CHEGADA A OURENSE DA PRIMEIRA LOCOMOTORA

I
Velah ven, velah ven avantando comaros e corgas, e vales, e cerros. Vinde vla, mocios e mozas! Saludina, rapaces e vellos!
Por onde ela pasa fecunda os terreos, esprtanse os homes, frolecen os eidos.
72
UNIDADE 1
Velah ven, velah ven tan houpada, tan milagrosia, con paso tan meigo, que parece unha Nosa Seora, unha Nosa Seora de ferro. Tras dela non veen abades nin cregos; mais ven a fartura i a luz i o progreso!
II
Catedral, demagogo de pedra, dun pobo fantico erguida no medio, repinica esas chocas campanas en sinal de alegra e contento.
Asocia esas voces sn dos pandeiros, s santas surrisas de terras e ceos!
E ti, ro dos grandes destinos, que os himnos ensaias dos trunfos ibricos, requeimda-las fauces de sede ven o monstro a beber no teu seo.
Bon samaritano, dlle auga sedento; que a mquena o Cristo dos tempos modernos.
M. Curros Enrquez.
1 - Versificacin. a) Indica o nmero de estrofas. b) Indica o nmero de versos de cada estrofa.
73
c) No poema alternan estrofas de versos longos: _____________________ con estrofas de versos curtos: _______________________________ 2 - Estructura interna. a) A quen ou a que se refire o poema? b) Cal pensas que o ton que emprega o poeta? (melanclico, entusiasta, desconfiado, neutro...). c) En todo o poema atopamos a Curros como poeta cvico que confa no progreso como medio de liberar pobo do fanatismo e da opresin. Fxate na segunda e cuarta estrofas, que efectos ter a locomotora? d) Curros critica a Igrexa da poca que acusa de se aliar coas clases opresoras en contra dos intereses do pobo. En que estrofas do poema aparecen elementos relixiosos que amosan o anticlericalismo do poeta? e) Nas das ltimas estrofas o poeta dirxese a un elemento da natureza moi caracterstico da cidade de Ourense. A que elemento nos estamos a referir? f) Tendo en conta toda a anlise anterior, escribe unha frase na que expreses o asunto ou tema deste poema. 3 - Recursos poticos. Todo o poema ten un ritmo moi marcado que pretende suxerir o propio ritmo do tren en marcha. Isto consgueo empregando diversos recursos. En primeiro lugar vemos a alternacia de estrofas de versos longos con estrofas de versos curtos. a) Fxate no primeiro verso. Cal o fonema que aparece repetido? Que nome recibe este recurso? b) No segundo verso comaros e corgas, e vales, e cerros. o ritmo est producido polo uso de enumeracins e do polisndeto. Explica en qu consiste. c) O terceiro e cuarto versos teen estructura paralela . Escrbeos un debaixo do outro. d) Na segunda estrofa tamn hai tres versos de estructura paralela , nesta ocasin ademais do paralelismo tamn se utiliza o asndeto . Explica en qu consiste este recurso potico. e) Na terceira estrofa hai unha comparacin na que o elemento A a locomotora. Con que se compara? f) Na cuarta estrofa hai elementos que supoen ideas antitticas (contrarias). Cales son estes termos que figuran como antitticos?
74
UNIDADE 1
g) Na quinta estrofa atopamos unha metfora referida catedral que aqu aparece personificada. Escribe esta metfora. h) No segundo verso desta quinta estrofa aparece un hiprbato. Escribe cmo sera a frase escrita seguindo unha orde lxica. i ) Na stima estrofa danse das personificacins. Unha a referida ro do que se di que os himnos ensaias. A outra personificacin a da locomotora que de maneira metafrica se lle chama monstro. Agora fxate: que lle pasa a ese monstro?, que o que fai?. l ) A ltima estrofa tamn est dirixida ro personificado, a quen se lle pide que dea auga locomotora. Con que metfora se designa ro? Con que metfora se designa locomotora? m) Explica por qu podemos dicir que este un poema alegrico. 4 - O texto no seu contexto. a) Autor: _________________________________________________ Libro que pertence: _____________________________________ Ano de publicacin: ______________________________________ Temtica: ______________________________________________ 17. Completa o seguinte esquema de chaves no que recolles datos sobre o Rexurdimento.
75
76
UNIDADE 2
QUE VAS APRENDER ?

A comunicacin literaria - Saber en qu consiste a versificacin. - Recoecer o nmero de slabas dos versos tendo en conta a acentuacin final e as licencias mtricas. - Saber clasificar os versos segundo o nmero de slabas. - Saber en qu consiste a rima e os tipos de rima. - Coecer os tipos de estrofas e saber distinguilas. - Recoecer as caractersticas propias do xnero narrativo. - Recoecer a estructura do relato literario. - Distinguir as peculiaridades e a funcin das partes descritivas dentro do relato. - Coecer os recursos para a creacin dos personaxes do relato literario. - Saber utilizar estes coecementos na anlise dos textos literarios e na creacin de textos propios. A literatura galega - Coecer as circunstancias socioculturais de Galicia nos primeiros anos do sculo XX, anteriores guerra civil (1900-1936). - Coecer as caractersticas mis salientables da literatura galega neste perodo. - Coecer a vida e as caractersticas da obra literaria das principais figuras deste perodo: - Vicente Risco - Ramn Otero Pedrayo - Alfonso Daniel Rodrguez Castelao - Rafael Dieste - Ramn Cabanillas - Manuel Antonio - Realizar comentarios guiados de textos literarios destes autores, recoecendo neles as caractersticas do autor e do xnero.
78
NDICE DE CONTIDOS
Pxina A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Caractersticas do xnero lrico (Continuacin) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 Versificacin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 - Mtrica. Medida dos versos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 - O ltimo acento do verso . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 - Licencias mtricas: sinalefa, direse e sinrese . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 - Clasificacin dos versos segundo o nmero de slabas . . . . . . . . . . 84 - A rima: consonante e asonante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 - A estrofa: clases de estrofas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 Caractersticas do xnero narrativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - Elementos do relato literario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - Estructura do relato literario . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 - A descricin como parte do texto narrativo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Os personaxes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 O retrato dos personaxes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 A literatura galega no sculo XX. poca de preguerra . . . . . . . . . . . 111 (Desde 1900 a 1936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Contexto histrico. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 A literatura galega nestes anos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 A narrativa de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113 O ensaio de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 O teatro de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 - Vicente Risco . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 O relato breve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 A novela longa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 O ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
79
Pxina - Ramn Otero Pedrayo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 O relato breve e o conto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 A novela longa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 O ensaio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 A poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 - Alfonso Daniel Rodrguez Castelao . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 As Cousas. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 A novela curta e o conto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 A novela longa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 O ensaio e a oratoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 - Rafael Dieste. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 A narrativa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 A Poesa de preguerra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 - Ramn Cabanillas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 A poesa lrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 A poesa narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 - Manuel Antonio. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 A obra potica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
80
UNIDADE 2
A COMUNICACIN LITERARIA Caractersticas do xnero lrico (Continuacin). Versificacin

Outra caracterstica do texto lrico a sa organizacin espacial ou construccin interna, que vn dada pola distribucin do texto en versos e estrofas. Chamamos verso a cada unha das lias nas que est distribudo un texto potico. Na lectura do texto lrico, faise unha pausa final de cada verso. Esta distribucin do texto potico en versos busca acadar ritmo e harmona . Lembra que a lrica naceu apoiada na msica e o seu carcter rtmico se mantn no decurso do tempo. Os versos dunha composicin potica poden ser regulares e irregulares . - Versos regulares son aqueles que manteen o mesmo nmero de slabas. - Versos irregulares son aqueles nos que o nmero de slabas desigual. Exemplo de poema construdo con versos regulares:
Lus Seoane. Un Sol (1967).
Tanto te escondiche, sol, que a duras penas te vexo; mais inda un raio che pido, rei da luz, o derradeiro!, pra que se ran os montes e se alegren os penedos.
A. Noriega Varela.
81
Exemplo de poema construdo con versos irregulares:
CANZN PRA QUE UN NENO NON DURMA Ao meu gran amigo Pieiro Non durmas meu neno pequeno... Bule, berra, chora. Teu pai est fra. Racha cos ps esta sbena de medo. Non peches os ollos neno pequeno. O vento zoa, non peches os ollos. A morte rolda por fra. Vexo o ro mouro e unha folla morta. Bule, berra, chora. Teu pai est fra.
Lus Pimentel.
Castelao. lbum Ns (1931).
Mtrica. Medida dos versos

Para contar as slabas dos versos hai que ter presente que a slaba potica non a slaba gramatical. A slaba potica ten que ver coa fnetica, cos sons. Segundo isto, para medir as slabas dos versos hai que ter en conta dous aspectos: o ltimo acento do verso e as licencias mtricas .
O ltimo acento do verso

Segundo o ltimo acento do verso hai que considerar: Se o verso remata en palabra aguda, contarase unha slaba mis:
82
UNIDADE 2
Quixera baar o meu corazn no fondo lirismo dun raio de sol
(5+1) 6 (5+1) 6 6 (5+1) 6
Lus Amado Carballo.
Se o verso remata en palabra esdrxula, contarase unha slaba menos:
Nena que nesa fontia queres encher a ta cntara
8 (9-1) 8
Se o verso remata en palabra grave o nmero final de slabas non vara:
A dos toxos feridores, e das rosas velaas, ....................
8 8
Ramn Cabanillas.
Elena Gago.
Licencias mtricas
Son fundamentalmente tres: sinalefa, direse e sinrese. A sinalefa: Cando dentro do verso unha palabra remata en vocal e a seguinte comeza por vocal, pdense unir formando unha soa slaba mtrica:
Mia alma, sen lei, vive salvaxe

Mi-aal-ma-sen-lei-vi-ve-sal-va-xe 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 (sinalefa) A direse: Cando das vocais dunha mesma palabra forman ditongo (unha mesma slaba), pdense partir en das slabas mtricas:
83
Campanas de Bastabales cando vos oio tocar mrrome de soi dades.
8 (7+1) 8 8
Rosala de Castro.
A sinrese: Cando nunha palabra do verso das vocais forman hiato (das slabas diferentes), pdense unir formando unha soa slaba mtrica:
ben se adivia que choras 8 no longo das tas pestanas... 8

Clasificacin dos versos segundo o nmero de slabas

Segundo o nmero de slabas os versos poden ser: bislabos (das slabas) trislabos (tres slabas) tetraslabos (catro slabas) pentaslabos (cinco slabas) hexaslabos (seis slabas) heptaslabos (sete slabas) octoslabos (oito slabas) eneaslabos (nove slabas) decaslabos (dez slabas) hendecaslabos (11 slabas) dodecaslabos (12 slabas) etc.
Lus Seoane. Un sol (1967).
Dentro desta clasificacin segundo o nmero de slabas, diferenciamos entre versos de arte menor e versos de arte maior: - Versos de arte menor, son aqueles que teen oito slabas ou menos. Represntanse cunha letra minscula. - Versos de arte maior , son aqueles que teen mis de oito slabas. Represntanse cunha letra maiscula.
84
UNIDADE 2
A rima
A rima un dos recursos clsicos do xnero lrico que reforza o seu carcter harmnico e musical. Consiste na repeticin dos sons finais dos versos a partir da ltima vocal acentuada . Nos tempos antigos este recurso serva tamn para fixar na memoria as composicins poticas que eran cantadas ou declamadas. Na actualidade, cando o achegamento texto potico se fai fundamentalmente a travs do libro, este recurso non moi utilizado polos poetas. A rima pode ser de das clases: consonante ou asonante. - Rima consonante ou total, prodcese cando se repiten todos os sons (voclicos e consonnticos) a partir da ltima vocal acentuada:
Xos Lodeiro Fernndez. Mundo Csmico.
Galicia! Nai e seora, sempre garimosa e forte; preto e lonxe; onte, agora, ma...na vida e na morte!
Ramn Cabanillas.
- Rima asonante ou parcial, prodcese cando soamente se repiten os sons voclicos a partir da ltima vocal acentuada:
Cando maxino que es ida no mesmo sol te me mostras e eres a estrela que brilla e eres o vento que zoa
Rosala de Castro.
85
A estrofa
Os versos aparecen na composicin potica agrupados en unidades superiores chamadas estrofas. Cada estrofa vn caracterizada polo nmero de versos que a compoen, o nmero de slabas que teen estes versos e a maneira como riman entre eles.
Clases de estrofas
Segundo o nmero de versos e a sa estructura interna, as estrofas clasifcanse do seguinte modo: Estrofas de dous versos: Pareado: Estrofa de dous versos que riman entre si. Pode ser de arte maior ou menor. A rima pode ser consonante ou asonante. O seu esquema estrfico : A,A / a,a/ A,a/ a,A
Mercedes Ruibal. Viaxe espacial.
Exemplo de pareado:
Ai, as garnidas estrelas saudosas da frol da chuvia, das tmperas rosas!

Pura Vzquez.
A A
Estrofas de tres versos: Terceto: Estrofa de tres versos de arte maior que riman o primeiro co terceiro e o segundo queda solto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : A, -, A
Exemplo de terceto:
Meu corazn, inmensamente triste, estalu de ternura, transfundindo seu profundo sentir a canto existe.
11A 11 11A
A. Iglesia Alvario.
86
UNIDADE 2
Tercetia:
Estrofa de tres versos de arte menor na que riman o primeiro co terceiro e o segundo queda solto. A rima pode ser consonante ou asonante. O seu esquema estrfico : a, -, a
Exemplo de tercetia:
Mes de xaneiro. Vai fro. Tremen as arbres despidas. A la chove no ro.

A. Iglesia Alvario.
8a 88a
Estrofas de catro versos: Cuarteto: Estrofa de catro versos de arte maior na que riman o primeiro co cuarto e o segundo co terceiro. A rima consonante. O seu esquema estrfico : A, B, B, A
Exemplo de cuarteto:
Aquil mozo que fun vai no retrato como afogado morto fuxido. Se ollo ese mozo venme un arripo como se ollase un tmero burato.
Antn Tovar.
11A 11B 11B 11A
Serventesio: Estrofa de catro versos de arte maior na que riman o primeiro co terceiro e o segundo co cuarto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : A, B, A, B Exemplo de serventesio:
Mas se todo termina, que sentido ten produzir produto que termine Que vento nos arrastra no prudo de cobrir um caminho que non fine?
Ricardo Carvalho Calero.
11A 11B 11A 11B
87
Redondilla: Estrofa de catro versos de arte menor na que riman o primeiro co cuarto e o segundo co terceiro. A rima consonante. O seu esquema estrfico : a, b, b, a Exemplo de redondilla:
Cntalle, mia cousia, Contios tristes de fadas E de reinas encantadas Nos castros, ialma mia.
A. Iglesia Alvario.
8a 8b 8b 8a
Cuarteta:
Francisco Miguel (1925).
Estrofa de catro versos de arte menor na que riman o primeiro co terceiro e o segundo co cuarto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : a, b, a, b
Exemplo de cuarteta:
Non canta na Ch ningun. Por eso o meu carro canta. Canta o seu eixo tan ben que a seardade me espanta.
Manuel Mara.
8a 8b 8a 8b
Copla:
Estrofa de catro versos de arte menor na que riman entre si o segundo co cuarto e quedan soltos o primeiro e o terceiro. A rima asonante. O seu esquema estrfico : -, a, -, a
Exemplo de copla: Adis, ros; adis, fontes; adis, regatos pequenos; adis, vista dos meus ollos: non sei cndo nos veremos.
Rosala de Castro.
88a 88a
88
UNIDADE 2
Estrofas de cinco versos: Quintilla: Estrofa de cinco versos de arte menor na que riman o primeiro co terceiro e co quinto, e o segundo co cuarto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : a, b, a, b, a
Exemplo de quintilla:
Adis, adis, que me vou, herbias do camposanto donde meu pai se enterrou, herbias que biquei tanto, terria que nos criou.
Rosala de Castro.
8a 8b 8a 8b 8a
Laxeiro.
Lira:
Estrofa de cinco versos na que se combinan hendecaslabos (11 slabas) e heptaslabos (7 slabas). Riman o primeiro co terceiro e co quinto e o segundo co cuarto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : 11A, 11B, 7a, 7b, 11B.
Exemplo de lira:
A fronte nos silenzos anunciada que en flamas coronei i en reiseores a boca resgatada os ollos feridores que eu espertei pra bgoas e solpores
E. Blanco Amor.
11A 11B 7a 7b 11B
Estrofas de seis versos: Sexteto: Estrofa de seis versos de arte maior na que riman o primeiro co terceiro e co quinto, e o segundo co cuarto e co sexto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : A, B, A, B, A, B
89
Exemplo de sexteto:
A sombra revoa mis, cada vez, baixa coma as andurias e morcegos cegos No lombo dos castros, lonxe, unha faixa de lume. Na ra sombrisa, dous cregos a voz da camp que querendosa baixa e unha vella, en loito, refugando pregos
Manuel Antonio.
12A 12B 12A 12B 12A 12B
Sexteta:
Estrofa de seis versos de arte menor na que riman o primeiro co terceiro e co quinto, e o segundo co cuarto e co sexto. A rima consonante. O seu esquema estrfico : a, b, a, b, a, b
Lus Seoane. Leiteira (1949).
Exemplo de sexteta:
Tamn hei comprar xabrn e unha cartilla de aceite mais ai! dou un tropezn Adis figa, adios pieite! Dios mo! Que compasin! Adis adrezo, adis leite!
Francisco An.
8a 8b 8a 8b 8a 8b
Copla de p crebado: Estrofa de seis versos de arte menor na que o primeiro, segundo, cuarto e quinto versos son octoslabos (oito slabas), e o terceiro e o sexto son tetraslabos (catro slabas). A rima consonante e riman o primeiro co terceiro, o segundo co cuarto e o terceiro co sexto. O seu esquema estrfico : 8a, 8b, 4c, 8a, 8b, 4c
90
UNIDADE 2
Exemplo de copla de p crebado:
Xornaleiro que aforrache mis que toda a freguesa, traballando que de teu a ter chegache unha terra reganta, carro e gando.
M. Curros Enrquez.
8a 8b 4c 8a 8b 4c
Estrofas de oito versos: Oitava real: Estrofa de oito versos de 11 slabas (hendecaslabos) na que riman o primeiro co terceiro e co quinto, o segundo co cuarto e co sexto; e o stimo co oitavo. A rima consonante. O seu esquema estrfico : A, B, A, B, A, B, C, C Exemplo de oitava real:
Antonio Lago Rivera. Paisaxe con sol (1948).
S, eu cntovo-la vida no pasado; que outros canten a vida no futuro: eu dun tesouro sei que est olvidado e pra sacalo lus a terra furo. Si o tempo sempre o mesmo, i agarrado vai o presente que pasou, seguro, podia ser, ben na vila ben na aldea, que til pra moitos o meu canto sea.
M. Curros Enrquez.
11A 11B 11A 11B 11A 11B 11C 11C
Estrofa de dez versos: Dcima: Estrofa de dez versos octoslabos (8 slabas). A rima consonante. O seu esquema estrfico : a, b, b, a, a, c, c, d, d, c
91
Exemplo de dcima:
Na mia terra, unha moza, pra coas xentes se levar, ten que barrer, cociar, rezar, fiar e ir roza. A folgazana non goza de sona, nin lado ten; fxenlle os homes de ben, mora en cabaa sin tella e morre solteira e vella sin que a encomende ningun.
8a 8b 8b 8a 8a 8c 8c 8d 8d 8c
M. Curros Enrquez. Lus Seoane. Rebullando patacas (1950).
Estrofa combinada: O soneto: unha composicin de catorce versos hendecaslabos (11 slabas) que est formada pola combinacin de dous cuartetos e dous tercetos . O seu esquema estrfico : A,B,B,A A,B,B,A C,D,C C,D,C (Os tercetos poden ofrecer outras variantes).
Exemplo de soneto:
Cando esperare ser onda de ro que corre, e bule, e vai , e pasa e ruxe, e, de pedria en pedra, tentas fuxe e se desvive, cabo, fo a fo. Cando esperare ser, nun traveso roda vella que xa come a ferruxe, sen treitoria nin eixe que a arrempuxe, vento, sol, chuva, neve, fro. Cando esperare ser sn de goteira nunha casa sin lume, desgonzada, e herbas tristes salindo da fumeira. Cando esperar ser aira queimada, ala que se quebrou, terra valeira, muio que non moi, auga pasada...
A. Iglesia Alvario.
11A 11B 11B 11A 11A 11B 11B 11A 11C 11D 11C 11D 11C 11D
92
UNIDADE 2
Estrofas dun nmero indeterminado de versos: O romance: Estrofa formada por un nmero variable de versos octoslabos (oito slabas) na que riman entre si os versos pares e quedan soltos os impares. A rima asonante. O seu esquema estrfico : -, a, -, a, -, a, ... Exemplo de romance:
Antonio Lago Rivera (1952).
Deste val no medio e medio entre edras e musgo envoltas, ergue as torres un castelo, feito al neras remotas de pedra de sillera, cseque co tempo roxa. Como este antigo edificio outro non hai, segn contas, pois diz que foi levantado por unha princesa moura desdes da posta do sol hastra a sada da aurora;
............................... M. Curros Enrquez.
88a 88a 88a 88a 88a 88a
A silva:
Estrofa formada por un nmero indeterminado de versos heptaslabos (de sete slabas) e hendecaslabos (de once slabas). A rima asonante. Non teen un esquema estrfico fixo e mesmo poden quedar versos soltos.
Exemplo de silva:
Anque me apoupen, anque a porta se me atranque, teo de entrar na irexa do convento. Que estu escomulgado! Millor, ea. Quen hoxe non o estea non merece da ptrea acatamento.
M. Curros Enrquez.
7a 7a 11B 11C 7c 11B
93
Poema de versos libres: Na poesa actual a maiora das composicins poticas estn escritas utilizando versos libres, que son versos que carecen de rima, tampouco teen medida e non forman estrofa. O uso destes versos supn unha ruptura coas formas mtricas tradicionais. Exemplo de poema construdo con versos libres (fragmento):
FAR BLUES
Francisco Miguel. Natureza morta (1930).
Naquela cidade onde unha rapaza escriba un diario secreto na noite mentres o soo desvalido semellaba finxir silencios compartidos nesa vella cidade do norte o primeiro poema de amor flutuaba coma un blues nostlxico na noite. (...)
Luz Pozo Garza.
94
UNIDADE 2
18. Analiza a estructura mtrica das seguintes estrofas seguindo estas pautas: - Nmero de versos: - Nmero de slabas destes versos: - Tipo de rima: - Versos que riman entre si: - Esquema estrfico: - Tipo de estrofa:
a) Amorias das silveiras que eu lle daba meu amor, caminios antre o millo, adis, para sempre adis!
Rosala de Castro.
b) Polo correo do vento mndoche a mia cancin, nun sobre de sentimento que asinei co corazn.
Iglesia Alvario.
c) Como bica o nords a neve fra, deixando nas folerpas sa pegada, as quero bicar sobre a nevada, os teus labios enchidos de alegra.
Fiz Vergara Vilario.
19. a) A seguinte estrofa de C.E. Ferreiro est incompleta, fltalle o ltimo verso. Lea en voz alta procurando interiorizar o seu ritmo:
Meu neno non teas medo, que iste vento meu amigo i anque rosma polas ras
.............................
A estrofa unha copla , catro versos de oito slabas que riman en asonante os versos pares e quedan soltos os impares. o tipo de estrofa mis comn na lrica popular. Tenta escribir ti un verso para completar a estrofa. Procura manter o ritmo e busca que remate nunha palabra que rime con amigo.
95
b) Agora vas facer un exercicio similar completando unha estrofa de A. Noriega Varela. Lea en voz alta:
Fastuoso carballo, sombra ta Bailaron as braegas todo o da, Mais, o da expirou..., asoma a la
...................................
Nesta ocasin a estrofa un serventesio: versos de 11 slabas que riman con rima consonante o primeiro co terceiro e o segundo co cuarto. Inventa un verso para completar a estrofa procurando manter o ritmo e buscando para rematar unha palabra que rime con da. Anlise dun texto potico Ata agora estivemos a estudiar tanto as figuras retricas como a versificacin. Ter en conta todos estes recursos, srvenos para unha mellor comprensin do texto potico xa que o seu uso non arbitrario, os escritores e escritoras vlense deles para comunicar mellor aquilo que pretenden. Tendo isto en conta, imos ler e analizar un coecido poema de Rosala de Castro:
Cando penso que te fuches, negra sombra que me asombras, p dos meus cabezales tornas facndome mofa. Cando maxino que es ida, no mesmo sol te me amostras, i eres a estrela que brilla, i eres o vento que zoa. Si cantan, es ti que cantas; si choran es ti que choras; i es o marmurio do ro, i es a noite, y es a aurora. En todo ests e ti es todo, pra min i en min mesma moras, nin me abandonars nunca, sombra que sempre me asombras.
Rosala de Castro. Follas Novas.
96
UNIDADE 2
Versificacin e estructura interna:

O poema est composto por catro estrofas. Cada estrofa consta de catro versos octoslabos (oito slabas). A rima asonante. O esquema estrfico : -, a, -, a. Riman entre si os versos pares e quedan soltos os impares. Segundo isto, estas estrofas son coplas.
Tema do poema:
O tema deste poema o lamento pola presencia constante e obsesiva dunha preocupacin, de algo penoso que condiciona a vida. Todos os recursos poticos empregados tenden a facer mis expresivo este tema.
Recursos que utiliza a autora:

A metfora: A esa preocupacin obsesiva chmalle negra sombra. A personificacin: A autora dirxese a esa negra sombra como a un ti con vontade propia que a estivese escoitando, e atribelle accins de ser humano: mofarse, cantar, chorar. A anfora: Repeticin de palabras comezo dos versos. A palabra cando aparece iniciando os primeiros versos da 1 e da 2 estrofas. A palabra si aparece iniciando o primeiro e o segundo versos da 2 estrofa. O paralelismo: Hai varios versos que repiten exactamente a sa estructura:
Cando penso que te fuches Cando maxino que es ida. i eres a estrela que brila i eres o vento que zoa. Si cantan es ti que cantas si choran es ti que choras.
97
Polisndeto: Repeticin das conxuncins:
i eres a estrela que brila i eres o vento que zoa i es o marmurio do ro i es a noite, y es a aurora.
Anttese: Ideas contrarias aplicadas mesmo concepto:
i es a noite, y es a aurora. si cantan / si choran.

Aliteracin: Repeticin de sons no mesmo verso:
negra sombra que me asombras En todo est s e t i es todo pra min i en min mesma moras, nin me abandonars nunca, sombra que sempre me asombras.
Todos estes recursos que supoen repeticin buscan reforzar o tema do poema: a persistencia obsesiva dese conflicto interior, desa negra sombra. 20. Agora vas facer ti unha anlise guiada do seguinte poema:
CANDO ESPERAR... Cando esperare ser onda de ro que corre, e bule, e vai, e pasa e ruxe, e, de pedria en pedra, tentas fuxe e se desvive, cabo, fo a fo. Cando esperare ser, nun traveso, roda vella que xa come a ferruxe, sen treitoira nin eixe que a arrempuxe, vento, sol, chuva, neve, fro.
Cando esperare ser sn de goteira nunha casa sin lume, desgonzada, e herbas tristes salindo da fumeira. Cando esperare ser aira queimada, ala que se quebru, terra valeira, muo que non moi, auga pasada...
Aquilino Iglesia Alvario. Lanza de soled.
98
UNIDADE 2
Gua para a anlise: a) Versificacin, medida e rima: Que tipo de estrofas son estas? Como se chama a composicin formada por estas catro estrofas? b) Anlise de recursos poticos: Como empezan todas as estrofas? Como se chama esta figura retrica que consiste en repetir a mesma palabra ou expresin comezo dos versos? Fxate na primeira estrofa. Con que identifica o poeta a espera? Como se chama este recurso? Nesta primeira estrofa hai tamn unha enumeracin de accins, todas elas unidas pola conxuncin e. Como se chama este recurso? Fxate na segunda estrofa. Aqu volve a aparecer unha metfora. Escrbea. Tamn atopamos unha nova enumeracin. Escrbea. Fxate na terceira estrofa. Cantas metforas aparecen aqu? Cales son? Fxate na cuarta estrofa. Aqu atopamos unha nova enumeracin de metforas. Escribe unha debaixo da outra. Esta enumeracin de metforas est feita prescindindo das conxuncins de enlace. Como se chama este recurso? Cal o recurso predominante no poema? c) Tema: Que sentimento tenta reflectir o poema? Que contribucins a este tema fan as sucesivas metforas? Segundo isto, escribe unha frase que recolla o tema deste soneto .
99
A narrativa. Caractersticas do xnero narrativo

En todo texto narrativo se conta unha historia, dicir, unha sucesin de acontecementos encadeados temporal e causalmente, protagonizados por personaxes e que suceden nun espacio determinado. Toda historia desenvolve un tema. No relato literario esta historia ficticia , froito da imaxinacin do autor.
Elementos do relato literario

Os elementos esenciais do relato literario son: - A accin: sucesos que acontecen e que uns son causa dos outros. - Os personaxes: aqueles que protagonizan os sucesos. - O lugar: espacio no que transcorre a accin. - O tempo: sucesin cronolxica dos feitos. Outro elemento importante no relato o narrador, isto , quen fala, a voz que conta a historia.
Elena Gago.
Estructura do relato literario

A historia que se conta no relato ten unha estructura que podemos dividir nas seguintes partes: A) Situacin inicial: nela presntase os protagonistas e as sas circunstancias persoais e espacio-temporais. B) Situacin central: a mis extensa e subdivdese nas seguintes partes: - Aparicin dun conflicto: calquera circunstancia que altera a situacin inicial.
100
UNIDADE 2
- Accins: desencadeadas polo conflicto e tendentes sa solucin. - Resolucin: desenlace do conflicto e que consecuencia das accins. C) Situacin final: situacin dos personaxes final do relato como consecuencia da resolucin do conflicto. Imos ler e comentar a estructura do seguinte texto narrativo. un relato de Castelao que forma parte do libro Cousas:
Chegou das Amricas un home rico e trouxo consigo un negrio cubano, coma quen trae unha mona, un papagaio, un fongrafo... O negrio foi medrando na aldea, onde deprendu a falar con enxebreza, a puntear muieiras, a botar aturuxos abrouxadores. Un da morru o home rico e Panchito trocu de amo para gaar o pan. Co tempo fxose mozo comprido, sen mis chatas que a sa coor... Anda que era negro coma o pote, tia gracia dabondo para facerse querer de todos. Endomingado, con un caravel enriba da orella e unha ponla de malva na chaqueta, paresca talmente un mozo das festas. Unha noite de estrelas xurdu no seu maxn a idea de sar polo mundo cata de riquezas. Tamn Panchito sintu, como tdolos mozos da aldea, os anceios de emigrar. E unha man de moita tristura gabeu polas escaleiras dun trasatlntico. Panchito a camio da Habana e os seus ollos mollados e brilantes esculcaban no mar as terras deixadas pola popa. Castelao. Cousas. Nunha ra da Habana o negro Panchito tropezu cun home da sa aldea e confesulle saloucando: - Ai, eu non me afago nesta terra de tanto sol; eu non me afago con esta xente. Eu morro! Panchito retornu aldea. Chegu probe e endeble; pero trouxo moita fartura no corazn. Tamn trouxo un sombreiro de palla e mis un traxe branco...
Castelao. Cousas.
A estructura deste conto sera a seguinte: Situacin inicial: Un home que veu de Amrica trouxo a Galicia a Panchio, un negrio cubano que foi medrando na aldea como un rapaz mis.
101
Situacin central: Aparicin dun conflicto: Morreu o home rico que trouxera a Panchio e este, despois de facer varios traballos na aldea, decide emigrar como facan moitos mozos. Accins: Panchio marcha para A Habana con moita pena. Depois dun tempo, sente que non se afai nova vida e s novas xentes. Resolucin: Panchio non pode aturar a vida na emigracin. Situacin final: Panchio volve aldea, pobre pero contento de retornar.
21. O conto seguinte tamn forma parte do libro Cousas de Castelao. Fxate que est desordenado. Le cada pargrafo con atencin e numraos do 1 6 para darlle a sa forma orixinal e que resulte un relato ben estructurado:
Hoxe entraron catro homes e sacaron a caixa longa onde vai o morto. A vella sau porta da casa e coa voz amorosa dos das da mocedade despediuse do seu compaeiro: Dous vellos que tamn tiveron mocedade, que se coeceron nun baile, que logo casaron por amor e que viviron amndose tolamente. Dous vellos, sempre xuntos e sempre calados, que viven escoitando o rechoucho dun xlgaro engaiolado. Sen fillos e sen amistades. Soios. Todos, todos se riron e ningun se decata con qu dolor a vella namorada chamar pola morte nesta noite de inverno. -Deica logo, Eleuterio! Antonte levronlle o vitico vello e onte morreu. A compaeira dos seus das vestiuno, afeitouno e pxolle as mans en cruz. E os vecios que acudiran espectculo taparon as bocas e riron cos ventres. A despedida da vella foi rolando e chegou Casino e o deica logo Eleuterio xa se converteu en motivo de risa.
Indica agora: a) Pargrafos nos que se desenvolve a situacin inicial: b) Pargrafos nos que se desenvolve a situacin central: c) Pargrafos nos que se desenvolve a situacin final:
102
UNIDADE 2
22. Agora vas ler un fragmento dun conto de Rafael Dieste (1899-1981), nel aparece a situacin inicial e parte da situacin central (aparicin do conflicto). A proposta de actividade que remates ti de escribir o conto desenvolvendo a situacin central e inventando unha situacin final:
ESPANTO DE NENOS Os picarios haba tempo que estaban a xogar con moita bulla naquel gran baixo apenumbrado que tanto gustaba s araas para teceren as sas redes e s ratos furelos para os seus atrevementos e fuxidas. Chambase aquilo o almacn, inda que ren houbese al que xustificase o nome. Soamente uns andeis baldeiros, algn pequeno barril, vougo e sonoro petar nel, unha xesta esquecida nun curruncho e quizais unha escada de man, xa non me lembro. O portn case que sempre estaba franco, e algn neno parente dos da casa debeu de se-lo que afixo s demais, seus compaeiros, a iren enredar al. Era un deses das nos que o ceo est cheo de mensaxes cruzadas e dirimindo os seus conflictos, ou nos seus trafegos, sen se coidar de ns. A treboada que rosmaba lonxe tia desacougados, crispos e volubles s nenos, cousa que ensarillaba os xogos. Eran mis os propostos que os levados a reo. No intre mis barulleiro, algn deles, ningun sabe por qu, ollou cara teito, de vellas tboas encaladas, e de seguida tamn os demais. Todos ficaron, por un intre, silandeiros, quedos. Quixeron seguir xogando, mais perderan os pulos... Nunha fenda ou buraco do teito viran un ollo alerte e s que os fitaba, talmente como se a casa mesma estivese a ollalos dende o mesmo espesor da sa vellez, ou ben ofrecendo avicadeiro diao ou a algn anxo esculcador que andase de viaxe. Atrs das tboas o mesmo se poda agachar unha saenta carantoa, unha risa de pedra, que un xesto garimoso. Aquel ollar sen plpebras nin face que se visen, coa sa frieza de trasmundo axexante, deixaba desnortadas tdalas as conxecturas, xiadas no intre mesmo de xurdiren. (...)
Rafael Dieste. Dos arquivos do trasno.
Antes de empezar a escribir imos analizar o texto. Fxate no Ttulo . Un bo ttulo como un resumo do conto, dnos idea do tema que vai tratar, predispn os lectores para o que vai vir a continuacin. Pensa no que che suxire a ti este ttulo, o que esperaras atopar nun conto as titulado. Os dous primeiros pargrafos desenvolven a situacin inicial. Fxate que neste caso o autor est mis interesado en retratar o ambiente, ese vello almacn, que en presentar os personaxes. Isto quere dicir que ese ambiente vai ser un elemento importante do relato. Tenta ti imaxinar ese almacn e pensa nos sentimentos que pretende comunicar o autor.
103
No terceiro pargrafo inciase a situacin central, vai aparecer o conflicto , e aqu tamn o autor se interesa por darnos datos do ambiente que envolve toda a narracin: un da de treboada e esta circunstancia fai que os nenos estean especialmente inquedos. O conflicto aparece precisamente cando os nenos descobren ese ollo que semella vixialos dende as tboas do teito. Agora o autor intersase en comunicar a impresin que este feito causou nos rapaces, o espanto producido sobre todo por descoecer a qun podera pertencer aquel ollo e cles seran as sas intencins. Agora sigue ti narrando. Imaxina as accins que desencadea o conflicto e a resolucin que se d como consecuencia destas accins. Escribe tamn a situacin final na que quedan os personaxes rematar o conto.
A descricin como parte do texto narrativo

No desenvolvemento da historia atopamos partes que conteen a narracin propiamente dita, isto , a sucesin dos acontecementos, e tamn outras partes nas que o narrador nos d informacin complementaria que considera oportuna e que son as descricins. As partes narrativas son dinmicas xa que son as que fan progresar a historia e supoen o transcorrer do tempo. Nelas predominan os verbos que expresan accins e os pronomes . O tempo verbal mis frecuente o pretrito. As partes descritivas son estticas xa que supoen a detencin do tempo. Nelas predominan os adxectivos e os substantivos . Os tempos verbais mis frecuentes son o presente e o copretrito .
Antonio Lago Rivera. Ocre, vermello (1959).
A descricin ten no relato unha funcin primordialmente explicativa xa que d a coecer cmo son os personaxes e os ambientes. Os personaxes Anda que son seres de ficcin, posen caractersticas dos seres reais. O autor d a coecer os personaxes por medio destes tres recursos:
104
UNIDADE 2
a) Pola descricin que deles fai o narrador. b) Polo que din deles outros personaxes. c) Polo seu comportamento longo do relato (cmo falan, cmo actan, cmo se relacionan...). O retrato dos personaxes descricin dos personaxes chmaselle retrato . Nun retrato deben aparecer trazos fsicos, de carcter, hbitos, costumes... Como xa dixemos, as palabras predominantes son os substantivos e os adxectivos que lles atriben calidades. Por esta razn, as oracins mis frecuentes nas descricins son as oracins copulativas nas que o adxectivo funciona como atributo. Lembra que as oracins copulativas son as formadas cos verbos ser e estar (e outros como semellar, parecer, quedar, atoparse, resultar...). No retrato, as palabras empregadas mis frecuentemente son as referidas s campos semnticos de partes do corpo, vestiario , trazos do carcter. Un recurso literario que tamn se d con frecuencia na descricin a comparacin que reforza a calidade e a fai mis expresiva. Imos ler un fragmento dun texto narrativo no que se fai o retrato dun personaxe, trtase dun conto do escritor Eduardo Blanco Amor (1897-1979).
BARTOMU I OS BIOSBARDOS - Bartomu, imos debesa? - Vamos. - Imos s cgados na poza grande? - Cmo queiras. - Escapmonos Pena petada, at enriba de todo? - Ma pola fresca. - Podo ir contigo Servanza?
105
- "...leve o demo tal provinza", ven. Era feituco, pequeneiro, lourio, os cabelos como alfinetes, coroados no bisel da fronte. Por sber todo, era ledo; non paraba de rir, ra por todo; rase da tarefa, da vaca doente, dos mortos. E cando non ra, porque non era intre de rir, porque lle daban unha pancada ou un carracho para que non rise, a risa aselle prs ollos, azs, lizgairos, infants como de neno de colo; e daquela era pior porque era rir das veces: cos ollos e coa boca encollida pra non rir. Levaba decote un traxe de pana melida, sempre o mesmo nos dous anos que al estaba, pro sempre novio, como estrenado cada ma, psie s rexos traballos que faca. A mia ta viva dona Arminda, nas terras outas de Grixoa do Bolo, tao de criado, entre trasno e bufn, e volva por il cando lle chegaban as queixas, coasi sempre por mor das risallas a destempo. - E que ha de facer o rapaz si lle ven? - Non era do caso, cando estaba nos responsos. - Algo ollara, que s vegadas nos enterros... - Pois eu digo que non era o intre. - Qu queredes que lle faga? - Rfelle. - Boh, e como si a min me rifasen porque me d por chorar. - Pois logo, bteo. - E para nde, condanadas? Bartomu facao todo, lixeiro, bulidor, como si aquelas cxegas do riso do que estaba cheio lle desen forzas de xigante. Botaba as sacas lombo das bestas como si lles dese a volta cun dedo. Non se encolla nunca, anda que lle guindasen enriba da canga un carro de lea, anda que se lle entalase a canga na fronte e lle deixase a sosega branca labrada na pel. Ruba s rbores como un garduo, que at semellaba non lles tocar con ps nin maus. Sachaba par dos mis barudos. Suba dun saque cumio dos montes e botbase enriba do castrn fuxido pra traelo polos cornos, mansio como un cadelo.
Eduardo Blanco Amor. Bartomu i os biosbardos.
Agora imos facer a anlise deste retrato literario : - Uso de substantivos referidos campo semntico do corpo: cabelos, fronte, ollos, pel, ps, mans. - Uso de adxectivos: a) Referidos a calidades fsicas: feituco, pequeneiro, lourio, (ollos) azuis, lizgairos, infants. b) Referidos a calidades do carcter: ledo, lixeiro, bulidor.
106
UNIDADE 2
- Costumes, calidades e trazos do comportamento que nos conta o narrador: - Non paraba de rir. - Era moi forte e resistente. - Ruba axilmente s rbores. - Sachaba par dos mis barudos. - Suba dun saque cumio dos montes e traa os animais perdidos. - Vestimenta: Levaba decote un traxe de pana melida que sempre semellaba novo. - Uso de comparacins : - cabelos como alfinetes. Nesta comparacin refrzase a idea de que os cabelos de Bartomeu eran fortes, curtos, ourizados. - ollos...infants como de neno de colo. Con esta comparacin refrzase a idea da inxenuidade e inocencia que se reflectan nos ollos de Bartomeu. Tamn algunhas das accins de Bartomeu estn reforzadas con comparacins: - Botaba as sacas lombo das bestas coma se lles dese a volta cun dedo - Ruba s rbores como un garduo - O que din del outros personaxes: No dilogo que mantn a ta do narrador coas vecias ponse de manifesto o trazo xa indicado de que Bartomeu era riseiro, pero tamn se nos d a coecer a circunstancia de que era novo, pois chmaselle rapaz. - Cmo fala o propio personaxe e cmo se relaciona cos demais : O dilogo co que se inicia o texto permtenos coecer outro trazo da personalidade de Bartomeu: era compracente, de bo carcter. - Tempos verbais utilizados: Fxate que na parte descritiva se emprega exclusivamente o copretrito de indicativo: era, ra, non paraba, levaba, estaba, faca, ruba, sachaba... Resumo dos recursos do autor para facer o retrato dos personaxes:
- Utilizacin de substantivos dun determinado campo semntico. - Uso de adxectivos que expresan calidades. - Uso de comparacins que reforzan esas calidades. - As opinins doutros personaxes. - Cmo fala e se comporta o personaxe para poder deducir a sa personalidade.
107
23. a) Entre os seguintes adxectivos, elixe o que mellor pode servir de resumo dos que se citan a continuacin: sensato, corpulento, agradable, delgado, simple, soberbio. - Robusto, forte, ancho:................................................... - Mido, fino, magro:....................................................... - Simptico, falangueiro, gracioso:.................................. - Arrogante, altivo, orgulloso: ......................................... - Asisado, cabal, cauto:................................................... - Crdulo, inocente, inxenuo: ......................................... b) Engade un sinnimo a cada lista de adxectivos (podes consultar o diccionario): - Mesquio, run, agarrado:............................................. - Esvelto, lanzal, atltico:................................................ - Preguiceiro, folgazn, vago:......................................... - Cabal, cumpridor, fiel:................................................... - Afouto, baril, ousado:.................................................... - Apenado, deprimido, melanclico:................................ 24. A continuacin aparece un pargrafo que a descricin incompleta dunha persoa. Compltaa ti de das maneiras distintas: a) Para facer un retrato positivo. b) Para facer un retrato negativo.
Recordo aquel compaeiro da escola. Chmabase Miguel e era ........................ e ............................. Acostumaba vestir............................................ Era de natural .......................... e isto reflectase nos seus ollos ............................. Gustballe moito .......................................................... e sempre ........................................................ Ns sentamos por el ..................................... porque ...............................................................
Nalgns retratos o autor est mis interesado en amosar o carcter e a personalidade do personaxe que nos seus trazos fsicos. Cando isto sucede, a descricin cntrase na maneira de actuar e no comportamento. Nestes textos abundan os verbos que expresan as accins. Imos ler un fragmento que serve de exemplo:
108
UNIDADE 2
MATAS VELLO Matas era intelixente, verboso, truculento. Explicaba moi ben os crimes que la nos xornais, e de Catalua sempre traa algn caso novo que pua os pelos de punta. Era alto, louro, cseque albino, os ollos coma os de todos aqueles montaeses dun azul pursimo. Todo o faca con grande calma e solemnidade. E tia a risa sempre presta, e pegbase, e ra un con el unha hora longa. Os crimes que mis lle gustaban eran os que pasaban nunha casa soa no monte.
lvaro Cunqueiro. Escola de mencieiros.
25. Escribe, unha debaixo doutra, as accins habituais de Matas: ........................................................ ........................................................ ........................................................ ........................................................ Destas accins deducimos a personalidade do personaxe: Matas era...................................e..........................................
26. A forma de comportarse un personaxe a mellor maneira para coecer o seu carcter. Contina ti as frases seguintes escribindo accins que poan en evidencia os trazos de carcter que se indican. Os verbos que utilices escrbeos en pretrito: a) O marieiro entrou na taberna (personaxe alegre e xovial) ...
b) O marieiro entrou na taberna (personaxe agresivo e liorteiro) ...
c) O marieiro entrou na taberna (personaxe apoucado e desconfiado) ...
109
27. Agora pensa nun personaxe de ficcin que coezas (pode ser protagonista dunha novela, dun conto, dunha pelcula, dunha serie de televisin...) Que podes dicir dese personaxe? Completa: - Idade: - Trazos fsicos mis salientables: - Trazos do carcter: - Maneira de vestir: - Ocupacin: - Hbitos e costumes: - Principais obxectivos na vida: - Se tiveses que poerlle un alcume, cal sera? - Que poderiamos atopar no seu armario? - Que pensas que fara nas seguintes situacins?: - Atopa un can na ra: - Tcanlle moitos cartos na lotera: - Est triste e saudoso: Utilizando todos estes datos, fai un breve retrato do personaxe.
110
UNIDADE 2
A LITERATURA GALEGA Sculo XX. poca de preguerra. (Desde 1900 a 1936)

Contexto histrico
Nestes primeiros anos do sculo XX teen lugar en Galicia acontecementos que supoen un cambio importante. A maior conflictividade social ten como orixe os males do campo que segue nunha situacin de atraso e de miseria. Como reaccin nace un movemento agrario que ademais de ter carcter reivindicativo atende formacin cultural e ideolxica do campesiado. Este movemento que prevalece ata a Segunda Repblica estaba formado por sociedades agrarias e sindicatos agrcolas de caractersticas moi diversas. A mis representativa destas asociacins foi a denominada Accin Galega, fundada en 1910 por Basilio lvarez, cura de Beiro, que estiveron vencellados dous grandes poetas: Ramn Cabanillas e Antonio Noriega Varela. A eliminacin do sistema foral era a principal reivindicacin do movemento agrario. No ano 1926 dctase o Decreto de Redencin de Foros, en virtude do cal os labregos podan converterse en donos da terra que traballaban previo pagamento dunha indemnizacin s antigos foristas. Este Decreto non fixo senn dar carcter legal a un feito conquistado pola loita do campesiado, e supuxo o derrubamento definitivo da fidalgua como clase social. Doutra banda, nestes anos consoldase unha pequena burguesa industrial formada en torno industria conserveira, construccin naval, industria relacionada coa emigracin... As cidades aumentan de poboacin e xorde o proletariado urbano. O pensamento galeguista que se iniciara no sculo anterior vai ter continuidade nos grupos denominados
Traballadoras dunha conserveira.
111
Irmandades da Fala que inicialmente se constituron como movementos de promocin da lingua pero que xa desde os seus comezos asumiron reivindicacins polticas e econmicas. A primeira destas Irmandades creouse na Corua no ano 1916 por iniciativa do xornalista Antn Vilar Ponte, e axia lle seguiran as de Monforte, Ourense, Vilalba. O seu peridico, A Nosa Terra, fundado ese mesmo ano, contribuu a espallar o proxecto poltico das Irmandades, que pasaba pola consecucin da autonoma para Galicia e a oficializacin da lingua galega. Unha grande influencia dentro das Irmandades foi a exercida por un grupo de intelectuais coecidos co nome de Grupo Ns, por teren participado na creacin da revista Ns: Castelao, Vicente Risco, Ramn Otero Pedrayo e Cuevillas. A eles dbense as bases tericas sobre as que asenta o nacionalismo galego. Outra importante contribucin deste grupo foi a de dar a coecer a travs da revista Ns as correntes culturais mis vangardistas da Europa do momento. Tamn tiveron unha considerable importancia as sas contribucins como creadores literarios, fundamentalmente na narrativa, no teatro e no ensaio. No ano 1923 crase o Seminario de Estudios Galegos coa finalidade de promover o estudio e a divulgacin de aspectos da realidade do pas: historia, xeografa, literatura, arqueoloxa, economa... O seu labor verase interrompido pola Guerra Civil. Coa proclamacin da Segunda Repblica, no ano 1931 fndase o Partido Galeguista, froito da xuntanza de diversos grupos nacionalistas. Os seus dirixentes son Castelao e Alexandre Bveda. O principal labor desta organizacin foi a elaboracin do Estatuto de Autonoma para Galicia, aprobado co voto afirmativo da maiora do pobo galego no referendo que tivo lugar en xuo do ano 1936. Este Estatuto non chegou a entrar en vigor, o 18 de xullo dese mesmo ano tivo lugar o levantamento militar que deu lugar Guerra Civil e que acabou coas liberdades democrticas e as lextimas aspiracins de Galicia.
Lus Seoane. Cartel para a campaa do Estatuto de Autonoma de xuo de 1936.
112
UNIDADE 2
A literatura galega nestes anos

Como levamos visto, na poca do Rexurdimento o xnero literario mis cultivado, case que de maneira exclusiva, foi a poesa. A comezos do presente sculo os intelectuais comprometidos poltica e culturalmente con Galicia sentiron a necesidade de impulsar a diversificacin dos xneros literarios como maneira de normalizar a creacin literaria en lingua galega e evitar o anquilosamento dos modelos lricos herdados do Rexurdimento. De a que se potenciase a narrativa, tanto a de ficcin como a ensastica e tamn o teatro, e que se buscasen novas formas de expresin para a lrica. Imos facer unha sinxela anlise destes xneros no perodo que nos ocupa:
A narrativa de preguerra
A elaboracin dunha prosa moderna foi unha tarefa prioritaria dentro do programa cultural das Irmandades da Fala. Cultvase o conto, a novela curta, a novela longa e o ensaio. a) O conto. Este xnero foi moi cultivado dado que a brevidade das obras permita a sa inclusin en xornais e revistas. Ademais de continuar coa tradicin do conto popular de ambiente rural, ensianse novas tcnicas propias do conto literario. Citaremos os seguintes autores: - Rafael Dieste: Dos arquivos do trasno (1926). - Ramn Otero Pedrayo: Contos do camio e da ra (1932). - Castelao: Cousas (1926, 1929), Retrincos (1934).
b) A novela curta. Convrtese nun xnero de grande xito debido s facilidades que presenta tanto para a sa edicin e venda como para a lectura dos posibles receptores. Destacaremos os seguintes autores e obras: - Vicente Risco: Do extrao caso que lle aconteceu ao doutor Alveiros (1919); O lobo da xente; A trabe de ouro e a trabe de alquitrn (1925); A coutada (1926).
Lus Seoane. Homaxe a Castelao (1975).
113
- Otero Pedrayo : Pantelas home libre (1925), O purgatorio de don Ramn (1926), Escrito na nboa (1926). - Castelao: Un ollo de vidro (1922). c) A novela longa. Esta modalidade de narrativa consoldase a partir de 1928. Este feito non deixa de estar relacionado coa aparicin no ano 1927 da editorial Ns. Os autores e obras mis importantes foron: - Vicente Risco: O porco de p (1928). - Otero Pedayo : Os camios da vida (1928), Arredor de si (1930), A romeira de Xelmrez (1934), Fra Vernero (1934), Devalar (1935), O mesn dos ermos (1936). - Castelao: Os dous de sempre (1934).
O ensaio de preguerra
Aparece por primeira vez o ensaio en lingua galega que abrangue unha gran variedade de temticas, predominando as relacionadas coa cuestin nacional. Entre as obras da poca citaremos as seguintes: - Vicente Risco: Ns, os inadaptados (1933). - Seminario de estudios Galegos : Terra de Melide (1933). - Ramn Otero Pedrayo: Sntese xeogrfica de Galicia (1926). - Ben-Cho-Shey : Santa Marta de Moreiras. Monografa dunha parroquia ourensn (1925-35). Outros autores que cultivaron o ensaio foron os irmns Vilar Ponte, Xaqun Lorenzo, Bouza-Brey, Arturo Noguerol, Filgueira Valverde, Carballo Calero, Xan Vicente Viqueira, Xaime Quintanilla, Losada Diguez, etc.
O teatro de preguerra
As Irmandades da Fala dronlle moita importancia teatro xa que o consideraban un medio idneo para espallar o seu ideario a amplos sectores da poboacin, entre un pblico escasamente letrado.
114
UNIDADE 2
Nestes anos crase unha incipiente infraestructura teatral e aumenta considerablemente o nmero de obras dramticas publicadas e tamn o nmero de persoas que se dedican teatro de maneira profesional. Entre os autores mis destacados estn: - Ramn Cabanillas: A man da Santia (1919) e O Mariscal (1926). - Rafael Dieste: A fiestra valdeira (1927). - Ramn Otero Pedrayo: A lagarada (1929).
Vicente Risco
A sa vida (Ourense, 1884-1963) Vicente Martnez Risco e Agero naceu en Ourense o 1 de outubro do ano 1884. A sa infancia transcorreu en Ourense onde mantn amizade con Otero Pedrayo. Cursou a carreira de Dereito en Santiago e mis tarde estudiou en Madrid na Escola Superior de Maxisterio. Cando volta a Ourense, desempea o seu labor como profesor de historia da Escola Normal. Desde moi novo interesouse polas vangardas literarias e filosficas da poca, as como polo ocultismo e o orientalismo. No ano 1917 ingresa nas Irmandades da Fala e axia se converter no lder terico do galeguismo, onde desempear tamn un importante papel na revista Ns e no Seminario de Estudios Galegos. No ano 1920 publica o traballo Teora do Nacionalismo Galego no que formula a sa estratexia para salvagardar o carcter diferencial da nacin galega e que o eleva categora de mestre do ensaio poltico galego. Nos anos seguintes o pensamento de Risco vai experimentar unha evolucin cara a posturas cada vez mis conservadoras e mesmo reaccionarias que o conducirn ruptura co Partido Galeguista cando este se integra na Fronte Popular. Despois do golpe militar do 1936, Risco fai pblico o seu apoio rxime franquista,
Vicente Risco.
115
posiblemente porque ve nel valores de tradicin e de relixiosidade que considera unha defensa fronte marxismo e o materialismo que el rexeitaba. Tras unha breve estada en Madrid volta a Ourense no ano 1948, dedicando a meirande parte do seu tempo s estudios etnogrficos e, anda que non renuncia literatura, as sas novelas posteriores escrbeas en casteln. Morrer na cidade que o viu nacer, no ano 1963. A sa obra a) O relato breve Ademais dos textos citados, Risco cultivou o relato breve:
- Do caso que lle aconteceu doutor Alveiros (1919), a primeira obra literaria de Risco en galego, e nela o autor emprega un humor macabro. O protagonista trasladado mundo dos mortos onde logra liberar a momia de Tutankhamen. - O lobo da xente e A trabe de ouro e a trabe de alquitrn (1925), son das narracins de carcter popular nas que Risco emprega os seus coecementos de etnografa. A primeira unha invencin sobre a lenda do lobishome. Na segunda utiliza unha serie de elementos da tradicin como os celtas, os mouros, as lendas populares, etc. - A coutada (1926), ten forma de dilogo filosfico no que os valores alienantes da civilizacin urbana se opoen felicidade e equilibrio que se atopan na Terra.
b) A novela longa A principal contribucin de Vicente Risco narrativa a novela O porco de p (1928), primeira novela moderna da literatura galega. A trama estructrase en torno a dous personaxes que representan valores opostos: Don Celidonio a encarnacin do materialismo vulgar e o doutor Alveiros o intelectual que, non obstante, acaba claudicando na sa postura, atrado polas comodidades da vida burguesa. A
116
UNIDADE 2
novela unha stira narrada con humor corrosivo e que lle serve autor para facer crtica das estructuras sociais ourenss. Esta obra unha sntese do seu pensamento, que desenvolver na sa obra ensastica. Tamn nos queda del outra novela inacabada Os europeos en Abrantes (1927), da que s publicou algns captulos na revista Ns. c) O ensaio Ademais desta produccin narrativa, Vicente Risco foi autor de numerosos ensaios e artigos en revistas, salientan as sas obras:
- Teora do nacionalismo galego (1920), con esta obra convrtese na cabeza ideolxica do galeguismo. - Ns, os inadaptados (1933), no que explica a evolucin ideolxica do seu grupo xeracional. unha obra fundamental para entender o esprito que gua s homes da Xeracin Ns. - Mitteleuropa (1934), onde d conta dunha viaxe sa polo centro de Europa. - Leria (1961), esta obra producto da recompilacin de traballos realizados entre o anos 1920 e 1955.
d) O teatro S escribe unha peza dramtica O bufn de El-Rei (1928) que est ambientada na poca medieval. 28. COMENTARIO DE TEXTO Imos ler e comentar o texto seguinte. Trtase dun fragmento da novela de Vicente Risco titulada O porco de p. 1) O texto no seu contexto. Consultando os datos que figuran no teu libro contesta: a) Ano no que foi publicada esta novela: Importancia desta novela na literatura galega: b) Cal foi a intencionalidade do autor escribir esta novela?
117
c) Que recursos utiliza Vicente Risco nesta novela para facer a sa crtica? O fragmento seleccionado figura comezo da novela e un retrato satrico do protagonista, Don Celidonio, personaxe que ascendu de porco a marrn e chegu a Alcalde.
Na post-guerra, D. Celidonio ascendu de porco a marrn e chegu a Alcalde. A parenta influ como o fol da gaita. Agora presidente da Xuntanza Cidadana e de Outras Sociedades. A parenta botu abrigo de chinchilla e petit-gris. Fixeron casa nova e teen outro automvel. Anda podan ter mis. Vouvos referir a vida de D. Celidonio e do seu sogro e principal Baldomero Garca, aquil que lle berraba aos seus mancebos: Cando na mia casa entra unha peseta, pra que volva sair, compre facer un espediente!!!. (...)
Siro Lpez. A avaricia (1976).
Don Celidonio gordo e artrteco. O carrolo saille pra fra; na calva ten unha que outra serda; ten as fazulas hipertrofiadas, da cr do magro do xamn, e tan lustrosas, que semella que botan unto derretido; as ndegas e o bandullo vnselle un pouco pra baixo. O lardo rezmalle por todo o corpo, e no vran sdao en regueiros aceitosos i en pingotas bastas, como as que deitan os chourizos cando estn no fumeiro. As coma grasento o corpo, tamn o miolo de D. Celidonio. Se lle escacharan a testa, que tia que ser con pau-ferro e picaraa, en lugar dunha sesada haban atopar un unto. Corpo e alma, tanto ten, todo grasa e manteiga. Don Celidonio igoal por adentro que por afora: carne i esprito son a mesma zorza, misturada e revolta, co mesmo adubo de ourego e pemento. Poise, don Celidonio veu de Castela, de mancebo do Baldomero Garca, onde botu moitos anos curtindo os sabans, enzoufado no aceite e no bacallau. Tamn Baldomero Garca viera de Castela, vendendo queixo de p de mulo polas portas, cunha blusa azul curta, cirigolas e chapeu como o dos charros de Salamanca. Era pequeno, feito de cordas e sarmentos, e tia a gadoupa enguruada, adoito pra apaar as cadelas. A poder de pasar fame, puxo unha tenda nun buraco cheirento i escuro; alumado con vela de sebo, e durma na trastenda. Despis ganu e chegu a mercar a casoupa na que viva. Logo ganu mis, alugu a tenda e muduse pra outra meirande, e trouxo da sa terra a Doa Emerenciana, co seu capacho e o seu periquito no cume do peinado, que meta na praza moeda falsa e rifaba coas regateiras e cos parroquianos, e Nicasia, a filla, a quen non deixaba medrar a nai, que tia un xenio coma un can adoecido. Os tres cheiraban a bravo, como as cabras. Mais a forza de fame, aforraban e daban rditos. E chegaron a mercar outra casa na Praza Maior. E despis ganaron mis, e mercaron a casa na que vivan e tian a tenda e as rentas dun seor vellio que al morru e que lles deba cartos.
118
UNIDADE 2
E fronse achinando. A larota era boa, mais o negocio iba pra diante, e por fin arriscronse a levar a tenda pra a Praza Maior, xa que non tian que pagar aluguer. Daquela foi cando trouxeron ao Celidonio.
Vicente Risco.
2) Contido e recursos da linguaxe literaria. a) O texto inciase cunha declaracin de intencins por parte do narrador que lles explica s lectores de qun vai falar. Tamn fai mencin da muller deste personaxe, a parenta , e do seu sogro, Baldomero Garca. Para presentar a este ltimo cita unha frase que el acostumaba dicir. Explica ti qu trazos do carcter deste personaxe se poden deducir desa frase. b) O retrato de Don Celidonio basase na caricatura e na esaxeracin. Como ves, o autor utiliza substantivos referidos a partes do corpo que vai cualificando. Segundo isto, completa o cadro seguinte: Aspecto xeral: __________________, ____________________ ___________: saille pra fra. Calva: _____________________________________________ Fazulas: ____________________________________________ ________, ___________ : vnselle un pouco pra baixo. c) Nesta parte atopamos tamn unha comparacin referida calidade de lustrosas das fazulas de Don Celidonio. Busca e escribe esta comparacin. d) Parte do contido satrico da novela basase en considerar a Don Celidonio como un porco de p. Imos ver qu referencias atopamos a este animal no retrato do personaxe: Fazulas do personaxe: Suor do personaxe: Cerebro do personaxe: Corpo e alma: Carne i esprito: e) De que maneira se suxire que moi duro de cabeza, ou sexa, moi curto de intelixencia? f) Nos ltimos pargrafos o narrador flanos doutros personaxes: Baldomero Garca, a sa muller e a sa filla. Fxate no retrato de Baldomero e completa: Procedencia: Actividade que o trouxo a Galicia:
119
Vestimenta: Fsico: Explica a expresin feito de cordas e sarmentos. g) A principal intencin do autor presentar estes personaxes amosar o trazo mis salientable do seu carcter. Faino expoendo a sa maneira de vivir. Cal pensas ti que este trazo de personalidade? Con que se manifesta?
Ramn Otero Pedrayo

A sa vida (Ourense, 1888 - Trasalba, 1976) Ramn Otero Pedrayo naceu en Ourense o 5 de marzo de 1888. Fillo dunha familia burguesa liberal, segue estudios universitarios en Santiago e Madrid onde acada a licenciatura de Dereito e o doutoramento en Filosofa. Mantn amizade dende a infancia con Vicente Risco e con Cuevillas. No ano 1918 intgrase plenamente na causa galeguista na que milita na poltica activa (foi deputado polo Partido Nacionalista Republicano entre os anos 1931 e 1933) e tamn no eido cultural colaborando coas Irmandades e co Seminario de Estudos Galegos. Trala Guerra Civil, Otero Pedrayo, que sempre permanecera fiel s principios galeguistas, expedientado e expulsado da ctedra de instituto que exerca en Ourense. No ano 1950 gaa por oposicin a ctedra de xeografa da Universidade de Santiago, cargo no que permanecera ata a sa xubilacin en 1958. Ata a sa morte, ocorrida no seu pazo de Trasalba no ano 1976, Otero Pedrayo asumiu o seu papel de concienciador das novas xeracins de mozos e mozas galeguistas e foi considerado o patriarca da cultura galega. Ramn Otero Pedrayo foi un home de gran cultura e obra moi ampla e diversa que exerceu unha enorme influencia en escritores posteriores.
Siro Lpez. R. Otero Pedrayo.
Ramn Otero Pedrayo.
120
UNIDADE 2
A sa obra a) O relato breve e o conto Otero Pedrayo inicia o seu labor na narrativa de ficcin cultivando o relato breve:
- Pantelas, home libre (1924), presenta xa elementos que sern unha constante na sa narrativa: a identificacin do home galego coa paisaxe e a crtica decadente fidalgua por abandonar as responsabilidades de liderado que a tradicin lle outorgaba. - O purgatorio de don Ramiro (1926), supn a contribucin de Otero humor macabro que iniciara Vicente Risco. - Escrito na nboa (1927), un primeiro achegamento retrato do mundo interior do protagonista que despois volvera a tratar na novela Arredor de si. - Vidas non paralelas (1930), o retrato de tres tipos masculinos: o espiritual, o materialista e o intelectual.
Tamn cultivou o conto :
- Contos do camio e da ra (1932). - Entre a vendima e a castaeira (1957). - Contos de Santos e Nadal (publicados postumamente).
b) A novela longa Mais, a principal contribucin de R. Otero Pedrayo literatura galega son as sas novelas longas, que supoen a definitiva incorporacin da prosa galega modernidade. Nelas atopamos por primeira vez en galego tcnicas narrativas propias da novela do sculo XX: monlogo interior, estilo indirecto libre, alteracin da estructura lineal narrativa, mestura de xneros, etc.
- Os camios da vida (1928), construda como unha triloxa, amsanos a sociedade galega do sculo XIX en transo de transformacin, a decadencia das familias fidalgas e a desfeita do modo tradicional de vida.
121
- Arredor de si (1930), novela na que retrata sa xeracin e na que o protagonista, tempo que realiza unha viaxe exterior por Europa, leva a cabo unha viaxe interior na procura da propia identidade. - Fra Venero (1934), narra a conversin catolicismo dun escritor luterano do sculo XVIII. - A Romara de Xelmrez (1934), unha novela histrica de ambiente medieval, na que se narra a viaxe deste bispo a Roma para solicitar a dignidade de arcebispado para Compostela. - Devalar (1935), ten propia Galicia como protagonista e consta dunha serie de cadros que forman xuntos un mosaico representativo da realidade galega. - O Mesn dos ermos (1936), est ambientada na montaa e retrata a vida da aldea e a paisaxe cunha forza expresiva inusitada. - O seorito de Reboraina (1960), unha caricatura da fracasada figura do fidalgo decimonnico.
b) O ensaio A obra ensasta de R. Otero Pedrayo ampla e variada e sempre ten a Galicia como centro. Entre outros moitos, os seus ensaios mis coecidos son os seguintes:
- Ensaio histrico sobre a cultura galega (1939), dedicado historia. - Sntese xeogrfica de Galicia (1926), dedicado xeografa. - Polos vieiros da saudade (1952), un libro de viaxes. - O libro dos amigos (1953), de carcter biogrfico. - O espello no sern (1966), dedicado a glosar vivencias e lugares da cidade de Santiago.
d) O teatro R. Otero Pedrayo tamn cultivou o teatro, xnero no que foi un destacado innovador. As sas obras teatrais foron:
122
UNIDADE 2
- A lagarada (1929), drama rural no que os personaxes se moven por paixns elementais como a cobiza e a luxuria. - O desengano do prioiro (1952), farsa na que se critica a industrializacin alienante. - Noite compostelana (1973), dilogo cheo de lirismo e de simboloxa.
e) A poesa O polifactico escritor tamn se interesou pola poesa, anda que de maneira ocasional e sen facer neste xnero contribucins novidosas literatura galega. Os seus poemas foron recollidos no libro titulado Bocarribeira, que foi publicado no ano 1958. 29. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte. Trtase dun fragmento do relato O fidalgo e outras narracins de Ramn Otero Pedrayo, pertencente libro Contos do camio e da ra.
Urbano Lugrs. Interior dun pazo.
O FIDALGO 1855. No saln etiqueteiro da Rua Nova, algunhas donas agardan impacientes. O coro das seoras maiores tamn agarda. Mais don Xohn non aparece. Pola porta sio entran seoritas coecidas. As de sempre. Noutro sarao, a elegancia montesn de don Xohn deixou sementadas froles de esperanza polo xardn das vidas femeninas. Don Xohn, deica a ma, deita onzas e onzas na mesa de xogo. Ouros borbnicos, do tempo das Indias, ouros constitucions, ouros de cuo extrao. Dous sculos de historia
123
espaola pdense ilustrar coas redondas pezas de ouro. O seu refrexo fai medrar o afiado dos perfs, sensibiliza as mans plidas, afonda as meixelas, atiza a lapa dos ollos. Sio don Xohn fica impasible, sereo, ledo como un cazador no monte. Leva trasfegadas moitas xerras de vio, pois el desprecia os licores finos e as bebidas da cidade. Os parsitos extreman a sua admiracin. Don Xohn, gardando unha superioridade sin decaterse delo, vai botando na mesa, en onzas como soles, centos de tegas de centeo, parexas de bois ornato dos feirs e pasmo dos labregos, sembraduras, nabeiras, toradas de vello carballo, dos que rexistran como arquivos nos fermosos circos do seu tronco, o maino e seguro decorrer das sazns; mollos de vio, dereitos de seoro. De speto, un home forte, valente de Sar, pousa a farpa na morea das onzas e pasea a ameaza dun pistoln sobre os peitos dos xogants. Sangue callado nos corpos. O home ten historial de mortes, seguro como un navallazo xitano, a sua historia anda nos carteles dos cegos. Despreciou seorito: el sio estima s homes do oficio. Limpiamente, don Xohn agrrao polo pescozo, aparta o pistoln e o tiro ridculo vaise cravar nunha viga do teito. Deseguida, a media ducia de bofetadas de ritual. O valente est no chan e ten olladas de splica. Moitos pensan acudir xusticia. nica ocasin pra collelo! Hai berros: cadea, forca!. O brazo de don Xohn dibuxa un grande ademn amparador; non se toque un pelo do home derrubado, est baixo o meu poder. Logo dille: Anda, sers meu criado. Boa paga e farra. Mais, honradeza, e coidadio con roubar un chavo nin levar unha faca. Sinn, xa sabes quen don Xohn.
Ramn Otero Pedrayo.
1) Estructura interna. a) Fxate que neste fragmento o autor est presentando o seu protagonista. Para facelo utiliza a tcnica de amosar o personaxe en accin, alternando en ambientes que soe frecuentar, falando e relacionndose con outros personaxes. Un destes ambientes un saln etiqueteiro de Ra Nova, cal o outro ambiente? b) No primeiro destes ambientes algun agarda infructuosamente fidalgo. Quen o agarda? Que trazos da personalidade do fidalgo se poen de manifesto? c) No segundo dos ambientes podemos distinguir dous momentos perfectamente diferenciados. Un primeiro momento no que se describe o que est a facer D. Xohn. Explcao ti segundo o que se di no texto. Que quere dicir a frase Dous sculos de historia espaola pdense ilustrar coas redondas pezas de ouro. ? Que trazos do carcter do fidalgo se poen de manifesto nesta pasaxe do texto? d) Un segundo momento sera aquel no que sucede algo inesperado. Que sucede? Como reaccionan os xogantns? Est xustificado o seu comportamento? Como acta o fidalgo? Que quere dicir a sua historia anda nos carteles dos cegos? Que trazos do carcter do fidalgo se poen de manifesto? Resume coas tas propias palabras esta pasaxe final.
124
UNIDADE 2
2) Recursos da linguaxe literaria. a) Para explicar as razns da espera no saln etiqueteiro, o autor recorre uso dunha expresin metafrica. Bscaa e escrbea. Con frecuencia o autor utiliza o recurso da enumeracin para darlle mis forza expresin. Hai enumeracin cando fala das onzas: Ouros borbnicos, do tempo das Indias, ouros constitucions, ouros de cuo extrao. b) Volve usar a enumeracin cando comenta o efecto que estes ouros producen nos presentes. Busca e escribe esta enumeracin. c) Mis adiante, unha nova enumeracin sublia o valor do capital que se est a dilapidar na mesa de xogo. Escribe esta nova enumeracin. d) Busca e escribe a comparacin que emprega o autor para reforzar a idea da impasibilidade de Don Xohn. e) A pasaxe final do fragmento que se inicia coas palabras De speto , moi rpida. Procura e escribe: - A frase que describe a impresin dos xogantns: - A comparacin referida novo personaxe.
3) O texto no seu contexto. Consulta a informacin que tes sobre Ramn Otero Pedrayo e responde: Autor: a) Que tipo de narracin O fidalgo e outras narracins? Libro que pertence: Ano de publicacin: Que tipo de actividade pblica tia o autor neste tempo? b)Que outras obras de Ramn Otero Pedrayo tratan da fidalgua como clase social? Que actitude amosa o autor nas sas obras respecto fidalgua?
125
Alfonso Daniel Rodrguez Castelao

A sa vida (Rianxo, 1886 - Bos Aires, 1950) Naceu no seo dunha familia marieira enriquecida na emigracin. O pai montara un negocio na Pampa arxentina e naquelas terras viviu o rapaz entre os dez e os catorce anos, perodo este que deixou unha fonda pegada no futuro escritor e que vai aparecer reflectido en mis dunha ocasin na sa obra. En Santiago cursa a carreira de Medicina e empeza a ser coecido polas sas caricaturas de profesores e compaeiros. De volta en Rianxo, exerce a medicina durante un breve perodo, pero axia deixa esa profesin e pasa a traballar no Instituto Xeogrfico e Estatstico de Pontevedra, tamn exerce como profesor axudante da ctedra de debuxo no Instituto desa cidade. No ano 1916 incorprase s Irmandades da Fala e comeza as o seu compromiso cultural e poltico co galeguismo progresista. Coa proclamacin da II Repblica, Castelao que militaba no Partido Galeguista, elixido deputado pola provincia de Pontevedra. Nas Cortes Constituntes fai unha apaixonada defensa da lingua galega. De 1934 a 1935 foi desterrado a Badaxoz. Participa activamente na vida poltica comprometndose co obxectivo de conseguir o Estatuto de Autonoma para Galicia. Trala aprobacin por referendo dese Estatuto, o inicio da Guerra Civil sorprndeo en Madrid e nos anos seguintes viaxa por Espaa acompaando Goberno Republicano nos seus desprazamantos. Marcha exiliado e despois de viaxar a Moscova, Nova York e Cuba fixa a sa residencia en Bos Aires, onde, xunto con outros exiliados funda a revista Galeuzca. No ano 1946 nomeado ministro do goberno da Repblica no exilio. Morreu en Bos Aires o 7 de xaneiro de 1950, onde foi soterrado no panten do Centro Galego desta cidade. No ano 1984 os seus restos foron trasladados a Galicia Panten de Galegos Ilustres en Santiago.
Castelao en Bos Aires.
Castelao. Autorretrato.
126
UNIDADE 2
A sa obra a) As Cousas Castelao autor dunha obra na que se combinan a literatura e as artes plsticas. Como creador plstico foi o director artstico da revista Ns dende a sa fundacin. Pero, sobre todo, el o iniciador dunha nova modalidade narrativa na que debuxo e texto se fusionan constitundo unha unidade indivisible. Estmonos a referir s traballos recollidos nos dous libros titulados Cousas, editados nos anos 1926 e 1929, que xa foran publicados con anterioridade na prensa. Trtase no seu conxunto de 44 textos breves nos que se combinan aspectos lricos con outros narrativos e descritivos e que sempre van acompaados cun debuxo do autor. Cada unha destas pequenas Cousas un todo perfecto e acabado, cun comezo e un desenvolvemento que levan a un desenlace pechado, coidadosamente calculado e cargado de emocin. A temtica variada, en xeral glosan aspectos da vida galega e nalgns predomina o elemento dramtico e noutros o elemento humorstico. b) A novela curta e o conto Ademais destas obras, Castelao ten outras contribucins narrativa galega:
Castelao. Cousas.
- Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete. (1922), novela curta formada por un conxunto de historias s que d unidade o feito de estaren contadas por un mesmo narrador: un esquelete que fai a semblanza de diversos defuntos soterrados nun cemiterio da cidade. A clave fundamental da obra o humor que non alleo stira social de carcter anticaciquil. - Retrincos (1934), unha coleccin de cinco contos que se nos presentan como autobiogrficos e que recollen cinco momentos da vida de Castelao: O segredo, primeiro destes contos, narra unha ancdota na nenez de Castelao, nos anos da sa permanencia na Pampa arxentina. O ingls, tamn se sita na Pampa, nos anos da guerra de Cuba.
Lus Seoane. Cartel (1969).
127
Peito de lobo, sitase nos anos nos que o autor era estudiante en Compostela. O retrato, est ambientado na poca na que Castelao xa abandonara o exercicio da medicina. Sabela, narracin da poca na que Castelao era deputado en Cortes. c) A novela longa Castelao vai escribir unha nica novela longa, Os dous de sempre (1934). Esta obra est estructurada como unha sucesin de relatos en torno s figuras dos dous protagonistas constantes: Pedrio e Raolas. A novela a biografa destes personaxes que son amigos dende a infancia e que representan das personalidades contrapostas, Raolas o loitador inconformista e Pedrio o prototipo da pasividade acomodaticia. O libro consta de corenta e catro captulos e cada un deles leva unha ilustracin do autor. d) O ensaio e a oratoria longo da sa vida, Castelao participou en numerosos mitins e deu moitas conferencias e discursos nos que formulou o seu pensamento esttico e poltico.
Portada da primeira edicin de Sempre en Galiza.
Castelao.
As sas concepcins artsticas pasan por salientar un sentido do humor especificamente galego e unha arte que, inspirndose nas formas populares, acade proxeccin universal. Este pensamento esttico atpase materializado en libros como As cruces de pedra na Bretaa (1930) e As cruces de pedra na Galiza (1948). O seu pensamento poltico quedou sintetizado no libro Sempre en Galiza, que foi publicado en Bos Aires no ano 1944. Este texto, considerado durante moitos anos como unha especie de biblia do galeguismo, recolle composicins feitas longo de nove anos que foron redactadas con fins polticos diversos e dirixidas a pblicos diferentes. A unidade do libro vn dada polo seu obxectivo constante que o afn de servir a Galicia dende a actividade poltica e en calquera circunstancia.
Castelao.
128
UNIDADE 2
e) O teatro O interese de Castelao pola forza plstica e expresiva do teatro xa o levara a colaborar en proxectos teatrais do grupo Ns e tamn se encargara de desear os decorados dalgunhas obras teatrais como os de Divinas Palabras de Valle Incln. Pero foi no exilio cando compuxo a sa nica obra teatral: Os vellos non deben de namorarse, que foi estreada en Bos Aires no ano 1941. O propio autor participou na direccin artstica da montaxe, o que lle deu ocasin de materializar as sas ideas sobre o espectculo teatral que el concibe como unha unidade na que, ademais do texto, participan a escenografa, a iluminacin, a msica, as roupas dos personaxes... A peza artllase en tres lances de estructura moi semellante xa que os tres son distintas versins dun tema que bastante frecuente na literatura popular galega: o drama do vello que se namora dunha rapaza nova, e que, en cada un dos casos, remata coa morte do protagonista. 30. COMENTARIO DE TEXTO Imos ler e comentar un conto de Castelao, pertencente libro Retrincos. 1) O texto no seu contexto. Consultando os datos que figuran no teu libro contesta: a) Ano no que foi publicada esta obra: Temtica: b) Cita outros libros de relatos de Castelao.
Castelao. Figurn para Os vellos non deben de namorarse.
129
O RETRATO Por amainala concencia guindi co meu tiduo de mdico no fondo dunha gabeta, e busqui outra maneira de me valer. As xentes xa non saban que eu era dono de tan tremenda licencia oficial; mais unha noite foron requerdolos meus servizos. Era domingo, Melchor, o taberneiro, agardaba por min p da porta. Doume as boas noites e rompu a chorar, e por antre os saloucos saanlle as verbas tan estruchadas que somentes logru decirme que tia un fillo a morrer. O probe pai turraba por min, i eu deixbame levar, enfeitizado pola sa door. Dispis de todo eu era mdico tiduado e non poda negarme! E tiven tan fortes anceios de complacelo que sentn xurdir nos meus adentros unha gran cencia... Cando chegamos casa de Melchor logri arriarme das sas mans, e con finxido acoitamento confesille que saba pouco da carreira... Repara que fai moitos anos que non visito enfermos. I entn Melchor, facendo un esforzo, dxome quedamente: O meu fillo xa non precisa de mdicos. Eu xa sei que o coitado non pasa da noite. E viseme, seor; viseme e non teo ningn retrato seu! Ai, eu non fora chamado como mdico; eu fora chamado como retratista, e no intre sentn ganas acedas de botarme a rir. E por verme ceibe de xeira tan macabra dxenlle que unha fotografa era mellor que un deseo, asegurille que de noite poden facerse fotografas, e botando man de moitos razoamentos logri que Melchor largase de min cata dun fotgrafo. A cousa quedaba arrombada, e funme durmir, con mil ideas ensarilladas na chola. Cando estaba prendendo no sono petaron na mia porta. Era Melchor. Os fotgrafos din que non teen magnesio! E dxomo tremendo de anguria. A face albeira, e os ollos coma dous tetos de carne bermella de tanto chorar. Endexamis fiti a un home tan desfeito pola door. Pregaba, pregaba, e collame as mans, e turraba por mn, e o malpocado deca cousas que me rachaban as entranas: Considrese, seor. Dous riscos de vostede nun papel e xa poderi ollar sempre a caria do meu neno. Non me deixe na escuridade, seor! Qun tera corazn para negarse! Colln papel e lpiz, e al me fun con Melchor, disposto a facer un retrato do rapaz moribundo. Todo estaba quedo e todo estaba calado. Unha luz cansa alumeaba, en amarelo, das facianas arrepiantes que ventaban a morte. O neno era o centro daquela probeza da materia. Sen decir ren sentime a dibuxalo que ollaban os meus ollos de terra e somentes cabo de algn tempo consegun afacerme drama que fitaba e anda esquecelo un pouco, para poder traballar afervoado, coma un artista. E cando o deseo estaba xa no seu punto a voz de Melchor, agrandada por tanto silenzo, firume con estas verbas: Pola ialma dos seus difuntos, non mo retrate as. Non lle poa esa cara tan encoveirada e tan triste!
130
UNIDADE 2
Confeso que volver realidade non soupen que facer, e pxenme a repasalas lias xa feitas do retrato. O silenzo foi esgazado novamente por Melchor: Vostede ben sabe como era o meu rapacio. Faga memoria, seor, e dibxemo rindo. De speto nascume unha gran idea. Rachi o traballo, ensumn o meu ollar nun novo papel branco e dibuxi un neno imaxinario. Inventi un neno moi bonito, moi bonito: un anxo de retablo barroco, a sorrir. Entregui o dibuxo e san fuxindo, e no intre de poelo p na ra sentn que choraban dentro da casa. A morte viera. Agora Melchor conslase ollando a mia obra, que est pendurada enriba da cmoda, e sempre d coa mellor fe do mundo: Tiven moitos fillos, pero o mis bonito de todos foi o que me morru. Velah est o retrato que non minte.
Castelao. Pontevedra, 1922.
2) Anlise do contido e da estructura. Imos ir analizando o contido deste relato tendo en conta as tres partes nas que se estructura: situacin inicial, situacin central e situacin final. a) Situacin Inicial (primeiro pargrafo): presentacin do protagonista-narrador e das sas circunstancias. Quen o narrador desta historia? Que nos di respecto da sa profesin de mdico? b) Situacin Central: aparece un conflicto que desencadea unhas accins e que ten unha resolucin. Cal o conflicto que pon en marcha o relato? Que pensa o narrador que precisan del e que o que realmente precisan? De que se vale o narrador para tentar verse ceibe de xeira tan macabra? Cando isto fracasa, que fai o narrador? Cal a reaccin do pai? Resolucin : Que fai entn o debuxante e cal o resultado? c) Situacin Final (dous ltimos pargrafos): Que consecuencias tivo a maneira como se resolveu o conflicto? d) Escribe un ttulo para cada unha das tres partes deste relato. e) Elixe entre as seguintes frases a que che pareza mis axeitada para resumir o tema deste relato:
131
1 O relato conta cmo o autor enganou a un home que lle solicitou un retrato do seu fillo moribundo. 2 O relato conta as razns polas que Castelao deixou de exercer a sa profesin de mdico e buscou outra forma de vida. 3 O relato conta cmo o autor compraceu a un pai que tia un fillo moribundo e desexaba conservar del unha imaxe idealizada. 4 O autor conta unha ancdota para explicar cmo foi que chegou a ter sona de bo debuxante.
Rafael Dieste
A sa vida (Rianxo, 1899 - Santiago, 1981) Nos anos vinte traballa como xornalista en varias publicacins viguesas. No tempo da Repblica participa nas Misins Pedagxicas (1933) encargndose dun teatro de monicreques para o que escribiu varias pezas. Despois do golpe militar do ano 1936 participa activamente no grupo Alianza de Intelectuais Antifascista e promove a El Mono Azul, La publicacin de revistas republicanas ( Hora de Espaa, entre outras). Despois da guerra exliase e profesor na Universidade de Cambridge e no Instituto Tecnolxico de Monterrey en Mxico. Despois ir Arxentina, a Bos Aires, onde traballa no mundo editorial e participa activamente na vida cultural da cidade, cultivando a amizade doutros exiliados como Lorenzo Varela, Lus Seoane e Rafael Alberti. No ano 1960 volta a Galicia onde ten unha intensa actividade como conferenciante. En 1970 ingresa na Real Academia Galega. Morre no ano 1981. A sa obra a) A narrativa Como narrador en galego, Dieste autor dunha coleccin de contos editados baixo o ttulo de Dos arquivos do trasno (1926), nos que o autor aposta pola modernizacin da prosa de ficcin e por incorporar literatura galega as novas tcnicas do relato breve.
Rafael Dieste.
132
UNIDADE 2
Partindo dunhas situacins e duns personaxes inequivocamente galegos, os contos de Dieste teen unha universalidade que transcende o mbito puramente galego e poden chegar a interesar a lectores de calquera latitude. Son relatos concibidos polo seu autor como unha unidade formal na que cada frase est medida en funcin do desenlace que se pretende e que debe estar latente longo de toda a historia. Como mostra temos os relatos de misterio titulados A luz do silencio ou Espanto de nenos . Outro dos grandes atractivos desta coleccin de contos a mestra coa que o seu autor mestura neles o extraordinario, o que non se explica doadamente, co cotin. Moitos destes relatos estn formulados de tal maneira que o propio lector quen, a partir dos datos que o autor lle d, deber decidir se fai unha interpretacin realista ou fantstica dos feitos que se narran. Esta implicacin do lector tamn outro dos trazos modernizadores da narrativa de Dieste. En casteln Rafael Dieste autor doutra esplndida coleccin de relatos breves titulada Historias e invenciones de Flix Muriel (1943). b) O teatro Anda que Rafael Dieste era un intelectual moi completo que se interesou por todos os xneros literarios, a sa maior paixn foi o teatro. Dbeselle a el unha das grandes pezas teatrais da literatura galega: A fiestra valdeira (1927).
A fiestra valdeira una comedia dividida en tres lances que se corresponden cada un deles coa clsica estructura de exposicin, n e desenlace. A accin sitase a comezos de sculo e est ambientada nunha vila marieira. Toda a accin xira en torno personaxe central, un vello marieiro que retorna enriquecido da emigracin, e a un cadro que o representa. Neste cadro, o indiano aparece retratado cun fondo de barcos que representan simbolicamente as sas humildes orixes. A familia muller e filla , pretende cambiar este fondo por outro que considera mis nobre. O pintor ngase a facer este cambio apelando compromiso do artista coa realidade. Neste conflicto entran tamn os personaxes da
Isaac Daz Pardo. A fiestra valdeira (1980).
133
vila que reivindican o seu dereito a estaren representados como colectivo, de maneira simblica, por medio dos motivos marieiros do cadro. Como vemos, esta peza teatral un drama de ideas que reflicte, dunha banda, o problema da identidade do individuo e da colectividade e, doutra banda, o problema dunha familia que debate a sa posicin social. Ademais, Dieste expn tamn a sa concepcin da arte que, segundo el, debe aspirar a captar a verdade das cousas. COMENTARIO DE TEXTO 31. Le con atencin o texto seguinte. Trtase dun conto pertencente libro Dos arquivos do trasno.
O VELLO QUE QUERA VE-LO TREN Eran de al da montaa... Dunha desas aldeas de nome bravo e silvestre que repousan perdidas entre calados cumios. Longa viaxe fixeran -no rexo carro de bois, que rinchaba, xema e daba tombos polos agres camios montesos- para lle dar cumprimento antollo do vello!
Antonio Lago Rivera. Tren (1946).
Moito tempo tivera secreto aquel desexo. Un da, coa mimosa cortedade dun neno que pide unha lambetada posta, como nun altar, nos mis altos andeis do almario, o av tatexou o seu capricho. El nunca vira o tren. El non quera morrer sen ve-lo tren. A filla e o xenro riron boamente daquela tolera. O pobre vello, non tia volta, estaba xa un pouquio lelo. Pasaba a va tan lonxe! E ademais que demos lle importaba s seus anos ve-lo tren? En troques o neto pxose da parte do av. E petou testarudo cos zoquios no chan. Eu quero ve-lo tren! Eu quero ve-lo tren! Catro reflexins vello e catro azoutas pcaro e todo quedou en nada pola primeira vez. Pero repetiuse a escena, soubo o cura do conto e, con aquela sorrinte calma do abade experimentado que comprende e transixe, volveu polo av e o neto. Que diao! O vello estaba rufo, curado polo sol e o arume dos pieiros e non haba de rendelo moito a viaxe. As foi que puxeron no carro un feixe de palla para asento do vello, meteron nun garabelo unha forte merenda, e moi de matinada puxronse en camio, deica chegaren ignorado e apodrecido apeadeiro onde agardan inquedos o miragre. Coma un extrao rebuldar de gatos brancos -as lle pareceu neno-, correu lonxe, por riba dun pinal, unha fumarada, e un primeiro asubo foise perder nalgunha erma
134
UNIDADE 2
peneda. Outro mis furente foise espetar no ceo. E outro, imperioso e longo, axia denunciou, co tremer da terra, a vecianza do Non Visto. Al via xa o tren, unha riola de monstros ben mandados, co alteiro capitn de ferro frente! Medraba, medraba! Salaios de condanado, sichos brancos, topadas, trasacordos, e de seguida todo ficou en gran silencio diante dos ollos aglaiados dun labrego vello e dun neno que aquel da estreara uns zoquios novos. Foi s un pequeno intre de repouso. Non baixou ningn viaxeiro. Case que ningn avicou. Subiron moi presa nun coche de terceira das mulleres atrancadas de cestos, mis torpes canto mis espavorecidas polo apremio. O tren pareca sufri-la impertinencia das moitas cortesas cando se est apurado. E fuxiu de novo, cheo de indiferencia, como para non se lembrar mis do pobre apeadeiro apodrecido. O neto fala moito. Como corra o tren! E non levaba cabalos. E haba un neno coma el que avicara pola ventania. Un neno ben vestido, de cara fina, que tia nos ollos esa expresin dos ricos nenos das cidades, que andan en tren e viven en casas moi altas. Aquel neno non se asombraba de ir en tren. Que secreta finura haba naquela indiferencia! E tamn a unha seorita cunha tea levi coma as que fan as araas, cubrindo a face... Unha tea morada. O vello fala pouco. Vai satisfeito pero un tanto tristeiro. Naquel mundo que lostregara un intre diante del, avesullaba moitas cousas endexamais presentidas al nas altas toxeiras. Haba mis mundos c seu. Mundos embruxados, ledos e tentadores. Mais el, xa, malpocado... De speto o rapacio dixo:
Eu cando medre tamn hei de andar en tren.
As enrugas do vello teceron unha sombriza tristura. O rexo carro de bois voltaba rinchando, xemendo e dando tombos para a aldea de nome bravo e silvestre perdida entre calados cumios.
Rafael Dieste.
1) O texto no seu contexto. Consultando os datos que figuran no teu libro contesta: a) Obra na que est includo este relato: Ano no que foi publicada esta obra:
135
b) Que supuxo este libro para a literatura galega?
2) Anlise do contido. a) Apoindote na seguinte trama narrativa , fai no teu caderno un resumo do conto: Baixaron da montaa nun carro de bois para cumprir ________________________ ___________________________________________________________________ Nun principio a filla e o xenro __________________________________________ ____________________________ pero o neto _____________________________ O cura ___________________________________ e finalmente _______________ ____________________________________________________ O tren chegou apeadeiro apodrecido anuncindose con ______________________ __________________________________ S parou un momento e _____________ ___________________________________________________________________ O neto falaba moito, contando ___________________________________________ ___________________________________________________________________ O vello, silencioso, pensaba ____________________________________________ ___________________________________________________________________ Cando o neno dixo ____________________________________________________ o vello ___________________________________________ Cando todo rematou ___________________________________________________ ___________________________________________________________________ b) Agora vas facer no teu caderno unha ficha dos dous personaxes principais na que se recollan os seguintes aspectos: O AV Idade (aproximada): Lugar de residencia: Dedicacin: Desexos na vida: Expectativas de futuro: O NETO Idade: Lugar de residencia: Desexos: Expectativas de futuro:
3) Anlise dos recursos. a) No segundo pargrafo hai unha comparacin que explica a actitude do vello cando formula o seu desexo. Bscaa e escrbea. b) No quinto pargrafo aparece unha nova comparacin explicando qu lle pareceu neno a fumarada da locomotora. Escrbea.
136
UNIDADE 2
c) A que se refire a expresin Non Visto ? d) Busca neste mesmo pargrafo unha metfora referida tren e locomotora. e) Localiza no sexto pargrafo e escribe no teu caderno unha enumeracin de frases para describir a freada do tren. f) Neste mesmo pargrafo localiza e copia no teu caderno as personificacins (accins propias dos seres vivos referidas tren) que atopes. g) No stimo pargrafo suxrese a fala atropelada do rapaz. Un dos recursos empregados para isto a anfora. Explica en qu consiste. Hai tamn unha comparacin. Escrbea. h) O neno e o vello representan das actitudes antitticas (contrarias) cara futuro simbolizado polo tren. En que consiste esta anttese?
A poesa de preguerra
Nestes anos, entre os cultivadores da poesa, atopamos continuadores dos grandes poetas do sculo XIX con temas que inciden no socialpatritico, o ntimo e o costumista. Pero tamn podemos falar de autores que tentan frmulas novas como son os renovadores e os vangardistas. Os renovadores. Son poetas que introducen na lrica galega novidades temticas e estilsticas, inspirados nas correntes estticas de principios de sculo, fundamentalmente o simbolismo e o modernismo. Os mximos representantes desta tendencia foron Antonio Noriega Varela e Ramn Cabanillas. As vangardas. Cocese con este nome un movemento rupturista que xorde en Europa a comezos de sculo e que se desenvolve plenamente no perodo entre as das guerras mundiais. Os movementos vangardistas manifstanse en todas as artes: literatura, pintura, escultura, cine...
Xess Corredoyra. Nufragos.
137
Os trazos que definen s movementos vangardistas son:
- Ruptura coa tradicin. - Experimentacin formal na busca de novas formas de expresin, superando os lmites entre as distintas artes. - Reaccin contra o sentimentalismo romntico e aparicin de temas novos que ata daquela foran alleos mundo das artes: as mquinas, as fbricas, a vida urbana, a tcnica... - Formacin de grupos ou tendencias coecidos como os ismos: surrealismo, cubismo, dadasmo...
As vangardas na literatura galega A este grupo tamn se lle coece co nome de Xeracin do 25 xa que a maiora deles fan a sa aparicin pblica cara ano 1925. Son fundamentalmente poetas, anda que tamn cultivaron a prosa. O seu pensamento esttico e a sa obra atopou medio de expresin en revistas que foron importantes impulsoras dos movementos vangardistas: Alfar, que sau na Corua en 1923, revista bilinge na que chegaron a colaborar escritores como Jorge Luis Borges e ilustradores como Picasso, Dal e Juan Gris. Ronsel, revista de poesa de formulacin cosmopolita que apareceu en Lugo no ano 1924 e na que, xunto a poetas das anteriores xeracins como Ramn Cabanillas, colaboraron os novos poetas como Manuel Antonio e Lus Pimentel. Os poetas mis destacados do movemento de vangarda foron: Manuel Antonio, Lus Amado Carballo , Eduardo Blanco-Amor, Lus Pimentel, Fermn BouzaBrey, Euxenio Montes e lvaro Cunqueiro. No ano 1922, Manuel Antonio e lvaro Cebreiro asinan o manifesto Mis Al, que constite unha declaracin vangardista na que se pronuncian pola ruptura coa tradicin en canto a temas e tcnicas de escritura, e defenden o individualismo e a liberdade creadora.
138
UNIDADE 2
As tendencias vangardistas mellor representadas na literatura galega son: - Plenamente vangardistas. Poetas como Manuel Antonio, autor dun nico e transcendente poemario, De catro a catro (1928); lvaro Cunqueiro, Mar ao Norde (1932) e Poemas do si e do non (1933); Eduardo Blanco Amor, Poema en catro tempos (1928), e Lus Pimentel. - O hilozosmo. Movemento que combina elementos da tradicin (temtica paisaxstica, formas estrficas), con novas imaxes vangardistas e incorporacin de novo lxico. Neste grupo salientamos a Lus Amado Carballo , Proel (1927) e O galo (1928). - O neotrobadorismo. Combina influencias da lrica medieval co uso dunha linguaxe vangardista. Os principais representantes foron Fermn Bouza Brey, e lvaro Cunqueiro.
Ramn Cabanillas
A sa vida (Cambados, 1876 - 1959) Anda que unha das voces mis sobranceiras da Literatura galega, empezou a escribir tardiamente, despois de emigrar Habana e entrar al en contacto coa intelectualidade galeguista da emigracin e cos principais representantes do movemento agrarista como Basilo lvarez. Influenciado por este movemento publica o seu primeiro poemario en 1913: No desterro, e dous anos despois, en 1915, o seguinte: Vento mareiro, no que aparece o himno composto por Cabanillas para Accin Galega. De volta a Cambados, mantn estreitas relacins coas Irmandades da Fala e co seu fundador Antn Vilar Ponte, e colabora na revista A Nosa Terra. Desta poca son libros de poemas como Da terra asoballada (1917) que lle valeron o apelativo de poeta da raza.
Ramn Cabanillas.
139
En 1920 ingresou na Real Academia Galega, e no ano 1929 na Real Academia Espaola e traslada a sa residencia a Madrid. Despois do levantamento militar do ano 36, Cabanillas trasldase a Valencia. Rematada a guerra volve a Madrid. s oitenta e dous anos publica a sa derradeira obra, o extenso poema Samos (1958). Morreu en Cambados no ano 1959. A sa obra a) A poesa lrica Nos primeiros poemarios de R. Cabanillas, mbolos dous escritos na Habana, No desterro (1913) e Vento mareiro (1915), moi evidente a pegada do ideario agrarista con poemas claramente anticaciqus, pero tamn atopamos neles a influencia de Rosala de Castro con composicins de tipo intimista, e un terceiro grupo que podemos chamar de poesa costumista. No tratamento que Ramn Cabanillas fai destes temas clsicos advrtense novidades formais de clara influencia da escola modernista. A definitiva asuncin de Cabanillas da sa condicin de poeta cvico e combativo realzase coa publicacin do poemario Da terra asoballada (1917), no que o problema social aparece vencellado co problema nacional galego, e que supn a contribucin deste escritor tarefa concienciadora emprendida polas Irmandades da Fala. No ano 1927 publica A rosa de cen follas, que non ten carcter combativo senn que un libro intimista e amoroso no que Cabanillas se expresa coa voz dun mozo namorado. No perodo de posguerra, xa no ano 1954, Cabanillas publica Da mia zanfona, conxunto de composicins de diversa temtica , escritas nun ton coloquial.
Castelao. lbum Nos (1931).
140
UNIDADE 2
b) A poesa narrativa No ano 1925 publica O bendito San Amaro, poema narrativo no que se conta a lenda deste santo galego. Pero a sa obra mis salientable neste apartado Da noite estrelecida, publicada no ano 1926, coa que Cabanillas participa no proxecto de crear unha mitoloxa autctona galega. O libro, estructurado en tres partes que o autor chamou sagas, mestura elementos da materia de Bretaa (lenda do rei Artur e da busca do Santo Grial), con mitos celtas e outros recollidos da tradicin cristi. Os ttulos destas tres sagas son: A espada escalibur, O cabaleiro do Santo Grial e O soo do Rei Artur. Formalmente, esta obra sitase prxima esttica do modernismo. Xa na posguerra, no ano 1958, publcase o poema Samos, no que o poeta presenta a historia e a vida comunitaria dese mosteiro.
c) O teatro Ramn Cabanilas compuxo das pezas teatrais: A man da Santia e O Mariscal.
A man da Santia (1921), comedia de asunto amoroso nun ambiente de clase alta. O Mariscal (1926), drama escrito en verso no que Cabanillas glosa a figura do Mariscal Pardo de Cela, convertido en figura lendaria do nacionalismo pola sa oposicin s reis catlicos e que foi axustizado en Mondoedo. Esta obra haina que situar dentro do compromiso que asumiron os intelectuais das Irmandades da Fala de dotar a Galicia dunha mitoloxa propia. Neste caso o autor busca materia na Idade Media, xusto no momento en que Galicia, trala derrota Irmandia, perde as sas posibilidades como nacin.
Ramn Cabanillas (1919).
141
Manuel Antonio A sa vida (Rianxo, 1900 - 1930) Manuel Antonio Prez Snchez , malia a sa breve vida e o breve tamn da sa obra, un dos poetas mis sobranceiros da literatura galega. A sa personalidade inconformista, o seu radicalismo esttico e a sa formacin literaria e artstica, convrteno no prototipo do escritor vangardista do seu tempo. Fixo estudios na Escola de Nutica de Vigo e s vintecinco anos inicia a sa vida profesional como mario mercante que o levar a viaxar polo Atlntico, a frica e Amrica. Enfermo de tuberculose, tivo que desembarcar no ano 1929, e morreu na sa vila natal cando anda non tia cumpridos os trinta anos. A sa obra a) A obra potica As sas ideas estticas estn recollidas no manifesto Mis al! (1922), no que, ademais de arremeter contra todo o que significase anquilosamento nas vellas formas literarias, fai unha defensa do uso do galego e do nacionalismo. O nico libro que publicou en vida foi o poemario De catro a catro (1928), no que recolle as sas experiencias como marieiro e que lle valeu o ser considerado como o poeta do mar. O libro consta de 19 poemas e est estructurado como unha viaxe en tres etapas: a partida, a aventura e a volta. O mar o tema central, enfrontado con outros elementos que configuran un mundo csmico particular de Manuel Antonio: o ceo, os astros, o vento, a chuvia... Anda que a sa unha poesa de difcil clasificacin, aditase inclula na corrente vangardista denominada creacionismo. Algns trazos que a caracterizan son:
Manuel Antonio.
142
UNIDADE 2
- A superacin da mtrica tradicional con ausencia de ritmo e rima tal e como se vian utilizando ata ese momento. - Alteracin da puntuacin tradicional (puntos, comas...). - Adxectivacin inslita. - Alteracin da sintaxe. - Xustaposicin de imaxes. - Utilizacin de estranxerismos e tecnicismos (fundamentalmente relacionados co mundo da navegacin). - Preocupacin pola percepcin visual do poema. Ademais deste libro, Manuel Antonio escribiu outros poemarios que non foron coecidos ata despois da morte do poeta: Con anacos do meu interior (escrito entre 1920 e 1922), Foulas (1922-1925), Sempre e mais despois (1923 - 1925), Viladomar (1928). 32.
RECALADA
Imos ler e comentar un poema do libro De catro a catro. Os 19 poemas deste libro foron escritos por Manuel Antonio entre os anos 1926 e 1927 durante a sa travesa polo Mediterrneo e o Atlntico a bordo do pailebote Constantino Candeira. Todo o poemario un persoal caderno de bitcora no que quedan rexistrados poeticamente os avatares da viaxe.
143
RECALADA ATOPAREMOS no peirn as follas evadidas do almanaque dos nosos soos As novas ras de sempre exhibirn o escaparate das mesmas noivas inditas Fumaremos nas pipas despectivas tdalas transentes hostilidades mudas Un vaso desbicado noutro porto rematarmolo aqu no mesmo bar cabo do marieiro descoecido que nos repite a mesma ubicua sorrisa loira Nos bordeis xa saben que a nosa moeda ten o anverso de ouro e o reverso sentimental Os ecos imprevistos do noso cantar sonmbulo apagarn os focos de madrugada Ma despertaremos na ausencia desta xornada Esquivouse unha folla do diario efusivo Eramo-los espectadores na prestidixitacin dunha hora artificial.
Manuel Antonio. De catro a catro.
Urbano Lugrs. Illa (fragmento).
1 - Como ters observado, o poeta fala da inminente chegada do barco a un porto coecido. Imos ir facendo a anlise estrofa por estrofa:
144
UNIDADE 2
a) Primeira estrofa: O poeta fala das ilusins dos marios pola chegada porto. Faino utilizando unha metfora. Con que identifica o autor os soos dos homes embarcados? b) Segunda estrofa: Aqu o poeta xoga con ideas antitticas (contrarias) para suxerir que todo , mesmo tempo, novo e repetido. Como di que son as ras? Como di que son as noivas? c) Terceira estrofa: O autor refrese agresividade acumulada nos das de navegacin, s "hostilidades mudas". Como di que consumirn esta agresividade? d) Cuarta estrofa: Hai unha nova referencia a que todo se repite identicamente en cada recalada. Con que elementos da vida coti suxire esta repeticin? e) Quinta estrofa: Insinase o que procuran os marieiros no trato coas prostitutas. Faino empregando a imaxe da moeda de das caras. Como interpretas ti esta imaxe? f ) Sexta estrofa: Adianta o que acabarn facendo fin da noite. Con que "apagarn os focos de madrugada"? g) Stima estrofa: Pasou a xornada, xa algo "ausente", todo sabe rutina. Con que metfora se refire o poeta da transcorrido? h) Oitava estrofa: Aqu sublase o carcter "artificial" da xornada que rematou. Con que se reforza esta idea de algo non real? i ) Tendo en conta todo o anterior, escribe unha frase que resuma o tema deste poema.
2 - Versificacin: a) Nmero de estrofas: b) Nmero de versos destas estrofas. c) Desde o punto de vista da mtrica e da rima, como designaremos este poema?
3 - Repasa no libro os datos sobre Manuel Antonio e contesta: a) Corrente literaria na que se encadra a Manuel Antonio: b) Algns trazos que caracterizan a sa obra potica: c) Outros poemarios deste autor:
145
33. Completa os seguintes esquemas de chaves nos que recolles datos sobre este perodo de preguerra.
146
UNIDADE 2
147
UNIDADE 3
QUE VAS APRENDER ?

A comunicacin literaria - Coecer os recursos descritivos para a creacin de ambientes e de obxectos. - Recoecer a utilizacin e o valor destes recursos en textos literarios. - Saber utilizar estes recursos na creacin de textos propios. - Coecer os recursos para a escritura de dilogos, tanto de tipo directo como indirecto. - Recoecer o uso e o valor destes recursos en textos literarios. - Saber utilizar estes recursos na creacin persoal de dilogos. - Coecer e recoecer os recursos que marcan o ritmo do relato e o seu valor no texto. - Saber utilizar estes recursos con propiedade na creacin de textos propios. A Literatura Galega - Coecer as circunstancias socioculturais de Galicia nos anos da posguerra e da dictadura (1936-1975). - Coecer as caractersticas mis salientables da literatura galega neste perodo. - Coecer a vida e as caractersticas da obra literaria das principais figuras desta etapa. - Realizar comentarios guiados de textos literarios destes autores recoecendo neles as caractersticas do xnero e do autor.
148
NDICE DE CONTIDOS
Pxina A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Caractersticas do xnero narrativo (continuacin): . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 - A descricin de ambientes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 - A descricin de obxectos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 - A descricin fantstica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158 - As voces do relato: Os dilogos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 Estilo directo e estilo indirecto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 - O ritmo do relato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 A literatura galega no sculo XX. poca da posguerra e da dictadura (Desde 1936 ata 1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174 A literatura galega nestes anos (1936-1975) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 - A literatura galega no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 - A poesa no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175 - O teatro no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177 - A narrativa no exilio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178 Eduardo Blanco Amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 - A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 - A sa obra narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180 A literatura en Galicia entre 1950 e 1975 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 A poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 - Escritores activos xa na preguerra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 - Celso Emilio Ferreiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 A sa vida . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187 A sa obra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188 - A Xeracin de Enlace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193 - A Xeracin dos 50 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194 A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 - Escritores individuais . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 nxel Fole . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Xos Neira Vilas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201 lvaro Cunqueiro. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 - Nova Narrativa Galega . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210 Carlos Casares Mourio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Xos Lus Mndez Ferrn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212 M Xos Queizn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Gonzalo Rodrguez Mourullo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214 Xohana Torres . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
149
A COMUNICACIN LITERARIA Caractersticas do xnero narrativo (Continuacin)

O marco espacial no que se sita a accin. A descricin de ambientes
Como xa dixemos, outro dos elementos do relato o lugar no que se sitan os feitos que se narran (unha cidade, unha ra, unha casa, un monte...). Imos ler un fragmento no que se fai a descricin dunha paisaxe e a continuacin analizaremos os recursos que utiliza o autor. Trtase dun anaco do libro Irmn Rei Artur de Carlos G. Reigosa (1948): Cando Lanzarote do Lago chegou outeiro cuberto de toxais onde o rego Usk vira cara Leste, comprendeu que estaba a menos de cinco horas de marcha de Caerlon, a cidade que o rei Artur trasladara a sa Corte co gallo da festividade de Pentecosts. Desde o cume de outarelo, de speto vencida toda urxencia, recreouse emocionado na contemplacin da largaca floresta que, coma unha alfombra de mestos verdores, se estenda ata os propios lmites da vila cortes. Aquel era o sitio, o espacio recoeceuno de seguida-, onde transcorreran algunhas das sas primeiras e mis intensas aventuras desde que chegara Bretaa artrica.
Sobre a marxe dereita enxergou, recheo de brillos e reflexos, o curso enrevesgado do ro, que se descolgaba brincador pola ladeira, ben escoltado por salgueiros, abidueiras e ameneiros. No medio, sementando de atallos os longos meandros, estirbase a estreita congostra que levaba Corte do Rei Artur, o mis desexado dos camios, o destino mis querido. E fondo, pechando o cadro por riba de Caerleon, distinguase unha moura arboreda de freixos e carballos centenarios. Unha imaxe que cadraba con xusteza sobre a que retia na sa lembranza. Todo era talmente como o vira a ltima vez, cando a de despedida, no comezo dunha viaxe que agora, de volta, daba por terminada.
Pobo na montaa (1931), de Manuel Quiroga Losada.
Carlos G. Reigosa. Irmn Rei Artur .
150
UNIDADE 3
Imos situar no relato este fragmento descritivo: Lanzarote do Lago volta Bretaa despois do seu primeiro ano de aventuras, para celebrar, segundo era costume, a Pascua de Pentecoste xunto co Rei Artur e o resto dos cabaleiros da Tboa Redonda. Est contento de voltar, e a desexada paisaxe que contempla concorda co seu estado de nimo. O autor fai a descricin da paisaxe seguindo a mirada de Lanzarote que a contempla desde o alto dun outeiro. Atopamos no fragmento recursos da descricin que xa comentamos con anterioridade: A) Substantivos referidos a determinados campos semnticos. Neste caso, os dous campos semnticos mellor representados son o das rbores e o dos elementos da paisaxe. 34. Escribe todos os substantivos que atopes referidos a estes dous campos semnticos: - rbores e plantas: toxais, floresta, ... - Elementos da paisaxe: outeiro, rego, cidade, vila, ... B) Uso de adxectivos. 35. Busca e escribe os adxectivos que indican calidades dos seguintes substantivos: - Floresta, ............................................................. - Curso (do ro), ................................................... - Ro, ..................................................................... - Meandros, .......................................................... - Congostra, ......................................................... - Arboreda, ........................................................... - Freixos e carballos, ...........................................
151
C) Uso de comparacins. 36. Explica o significado desta comparacin:
Largaca floresta que, coma unha alfombra de mestos verdores, se estenda ata os propios lmites da vila cortes
D) Predominio do copretrito nos tempos verbais. 37. Busca e escribe os verbos da parte descritiva. Ademais destes recursos xa comentados, imos ver outros que se empregan na descricin de ambientes: E) A descricin de ambientes precisa dunha planificacin espacial, isto , hai que ter en conta a orde que se vai seguir na presentacin dos elementos. Fxate que no texto que estamos comentando, esa planificacin vai do xeral particular, primeiro fala da visin panormica que enxerga Lanzarote desde o cume do coutarelo, e despois vai pormenorizando detalles: o ro, a congostra, a arboreda. Ademais, na enumeracin destes detalles o narrador tamn segue unha orde, vai do mis prximo mis afastado . Os autores elixen en cada momento a orde que van seguir para facer a descricin. Pode ser: - Do xeral particular. - Do particular xeral. - Do mis prximo mis afastado. - Do mis afastado mis prximo. - De dereita a esquerda (ou revs). - Partindo de algo central e situando os outros elementos seu redor. - Etc. Para axudar nesta planificacin espacial , e tamn para situar no espacio os distintos elementos relacionndoos uns cos outros, nos textos descritivos utilzanse marcadores espaciais que son adverbios, preposicins ou locucins .
Torso sentado de Francisco Leiro.
152
UNIDADE 3
No texto que comentamos, os marcadores espaciais que aparecen son: ata (os propios lmites); onde (o rego...); cara ( leste); desde (o cume); sobre (a marxe); no medio, fondo, por riba. Ofrecmosche unha relacin de marcadores espaciais , ten en conta que tampouco conveniente abusar:
Cerca de, preto de, xunto a, xunto de, lado de, p de, cabo de, a carn de, beira de, a rentes de... lonxe, de lonxe... Arredor de, redor de, en torno... Debaixo de, baixo de.../ Enriba de, encima de, arriba, derriba, por riba de, sobre,...
Dentro de / Fra de.... En fronte de / Diante de.../ Detrs de, tras...
Despois de.../ Desde al... Aqu, al, a, ac, al, al, ac, acol,... esquerda, dereita,...
38. O seguinte texto describe un interior. Leo e sublia todas as palabras e expresins que serven para situar espacialmente os elementos da descricin:
O corredor ancho, enlousado de terrazo verde escuro e con paredes de verde claro, no teito unhas placas cadradas albergan dentro luces de nen que derraman luz fra e leitosa. Ensnchase no medio, facendo nun lado un rectngulo que fai de sala de espera. Unha muller loura est sentada no centro dunha serie de cadeiras de scai granate arrimadas parede. Enriba dela hai enmarcado un plano das ras da cidade, diante ten unha mesia baixa chea de revistas e cinceiros.
Suso de Toro. Land Rover.
F) Tamn frecuente o uso da forma verbal do xerundio que aparece en frases explicativas:
No medio, sementando de atallos...

fondo, pechando o cadro... G) Outro recurso a utilizacin de imaxes sensoriais, dicir, describir usando os cinco sentidos (vista, odo, olfacto, gusto, tacto).
153
No texto de Reigosa que comentamos, todas as imaxes son visuais (formas, cores, distancias...). Pero o autor podera ter falado doutras sensacins que tamn percibira Lanzarote no cume do outarelo: Auditivas: Que sons chegaran s seus odos? Poida que o rumor do vento, o canto dos paxaros, o ro, algunhas voces... Olfactivas: Que olores percibira? O arrecendo da terra hmida, de lea queimada, de plantas aromticas... Tctiles: Que sentira na sa pel? Calor, fro, o sopro do aire, a suavidade da herba... Gustativas: Que sabores podera degustar? O sabor particular da auga dun regato, o dunha folla de menta, de fincho... 39. No seguinte fragmento un dos personaxes describe o ambiente. Neste caso importante coecer as sensacins que ese personaxe experimenta, o que percibe cos seus sentidos:
San s para ver nacer a la (...) a calor e unha pequena brisa traguame diversos ulidos campesos e frutais que me consolaban. Polo medio dos arrecenderes, o cheiro picante de algn fume facame representar un interior no que xentes taciturnas gulapeaban onda lareira grandes cuncas de caldo con pan esmigallado e purrela tinta. O horizonte, entn, escomenzou a destellar un leite rosado. pouco, a la amosbase como un lombo vermello.
Xos L. Mndez Ferrn. Amor de Artur .
Como ves, descrbese un ambiente nocturno de vern. Busca e escribe as sensacins que percibe o personaxe: a) Na sa pel (tctiles): b) Co seu olfacto (olfactivas): c) Coa vista (visuais): d) Engade ti algunha sensacin auditiva que tamn podera percibir o personaxe nese ambiente: e) Ademais, as sensacins olfactivas evocan na mente do personaxe unhas imaxes determinadas, cales son?
154
UNIDADE 3
H) Uso de sinestesias. frecuente atriburlles s cousas (concretas ou abstractas) sensacins que realmente non posen, pero que lles adxudicamos emocional e subxectivamente. Isto pasa, por exemplo, cando dicimos que un son doce, o son algo que percibimos co sentido do odo e a dozura unha calidade gustativa. O mesmo sucede cando se di que os celos son negros, etc. Este recurso literario chmase sinestesia. 40. No fragmento seguinte aparecen exemplos de sinestesias:
A fachada ten un escaparate tapado con tres contras vellas de madeira pintada de verde, unha porta, tamn verde, na que est pegada unha nota: SE VENDE O TRASPASA. RAZN 1 PISO. No outro lado do escaparate hai outra porta arrimada que d paso a un portal escuro e s pisos. abrila sae un cheiro a caldo, a escuro e a vello, ense falas de muller e o bater de ovos.
Suso de Toro. Land Rover.
Escribe: a )Que percibe coa vista? b) Que percibe co olfacto? c) Que percibe co odo? d )Onde atopamos as sinestesias? 41. Imos ler outro pargrafo descritivo deste mesmo autor:
A casa ula como debe ulir o apartamento do demo a esas horas da ma, cerrei os ollos e uln, un dos meus xogos preferidos, ula a ps, a ourios, a roupa sucia, a corpos, tamn a leite con colacao e a algo doce, ula a moitas cousas e a falta de limpar e ventilar. Al en fronte, na fin do pequeno corredor, estaba a fiestra dunha salia, asomaba unha estufa de butano, cerca de mis do faldr floreado dunha mesa de braseiro. Un tapiz decorado cun grande cervo acosado por unha grea de cans no medio dun regueiro, ocupaba case toda a parede que poda ver, debaixo estaba o televisor cun xerro negro con flores de tulipn de plstico encima.
Suso de Toro. Conta saldada.
155
Como ves, nesta descricin dun interior predominan as imaxes olfactivas e as visuais. O personaxe que fala di que pechar os ollos e ulir un dos seus xogos preferidos. Propomosche que xogues a escoitar. Pecha os ollos e, por un tempo, concntrate na percepcin dos diversos sons da ta redonda. Despois abre os ollos e mira teu redor. A continuacin fai unha pequena descricin do lugar no que ests e na que aparezan imaxes auditivas e visuais. 42. Na descricin de determinados ambientes importante transmitir a presencia neles da xente e as sas actividades, xa que este un elemento fundamental. Fxate cmo o fai o autor do fragmento seguinte:
...Dirixiuse lentamente cara fiestra. Gustballe mirar a ra e o campo por entre as bambinelas. A vista que desde al se ofreca recordballe a que poda contemplar a travs do balcn da sa casa de Mondoedo. lonxe, por riba dos tellados, o ro e os choupos. Mis perto, un ir e vir de xentes enloitadas e tranquilas, pequenos coros de cregos e coengos facendo tertulia no medio da ra e nenos e nenos xogando con aros e con paus, saltando churra ou botando as sortes os papeis de Xustizas e Ladrns.
Carlos Casares. Ilustrsima .
Agora intenta ti facer a descricin dun lugar que se caracterice pola presencia de xente. Elixe un destes ambientes: - Un estadio de ftbol. - Unha feira. - A praia un da de vern. - Uns grandes almacns en tempo de rebaixas. - Un concerto de msica rock.
A descricin de obxectos
s veces, un obxecto ou un elemento concreto algo importante no relato. Neste caso frecuente que o autor faga a sa descricin pormenorizada. Imos ler un exemplo: Pero, non sei por qu, do que mis me lembro do recendo dos marmelos. No fondo da horta haba dous marmeleiros. Agora s queda un, porque o outro secou.
156
UNIDADE 3
Sempre estaban cargados de froitos enormes, que no mes de setembro se poan da cor do ouro. A min gustbame moito tocar aqueles marmelos, con aquela peluxe suave que che faca cxegas na palma da man cando os aloumiabas. Un da probara un. Pensaba que sabera coma as peras ou as mazs, pero estaba duro e tia un sabor spero e amargo; tiven que deixalo as, adentado, e agachalo entre as herbas que haba preto do pexegueiro, para que non me reesen por estragar a froita.
Agustn Fernndez Paz. Trece anos de Branca.
Polo que nos di a protagonista da historia, os marmelos teen un lugar importante na sa memoria, por iso que os describe e que o fai referndose sempre que ela senta. Imos ver qu imaxes utiliza: Imaxes visuais: Os marmelos eran grandes, da cor do ouro. Imaxes tctiles: peluxe suave que che faca cxegas na palma da man... Imaxes gustativas: estaba duro e tia un sabor spero e amargo. Agora imos ler outra descricin dun obxecto. Trtase dun proxector de cine e a primeira vez que o protagonista ve este obxecto:
esquerda de Ilustrsima, pegado seora que cambiara de sitio por orde do seu home, erguase o corpo baixo dun antigo chineiro que lle faltaban os caixns e as portas. Sobre el, unha caixa grande de madeira pintada de negro da que saa unha manivela. frente, mirando cara sbana, un tubo metlico nos bordes do cal se poda ler en caracteres bastante grandes o nome dos Lumire. Un grupo de catro homes, coas mans nos petos dos pantalns e o corpo lixeiramente inclinado cara adiante, sinalaban mquina e facan comentarios e conxeturas sobre os secretos e as interquinencias do seu funcionamento.
Carlos Casares. Ilustrsima.
157
43. Imaxina un relato que comeza as:
O cadver estaba no chan, deitado de costas, xunto a unha pequena mesa na que haba un pesado pisapapeis e un maletn de coiro. seu lado, unha navalla aberta...
Como ves, hai varios elementos nesta introduccin ademais do cadver: unha mesa, un pisapapeis, un maletn e unha navalla. Imaxina que un destes elementos vai ter unha importancia decisiva na continuacin do relato. Elixe cl vai ser ese elemento e ampla o pargrafo facendo unha descricin dese obxecto.
A descricin fantstica
A imaxinacin do escritor ou escritora tamn pode crear seres ou obxectos que non existen na realidade e que son producto da sa fantasa, mesmo pode crear mundos imaxinarios e dotalos de todas as caractersticas que os fagan cribles. Imos ler a descricin que fai lvaro Cunqueiro dun animal fantstico da sa creacin:
O BOLIMARTE O bolimarte algo as como unha salamanquesa; outros din que o que somella un alacrn. Ten crista roxa, como de galo, na cabeza. Medir unha media cuarta, e o mis do seu corpo rabo. Pon un ovo cada sete anos, e precisamente no nio do moucho; os ovos do muocho son brancos e o do bolimarte mouro, pero o moucho non se decata. Cando o bolimarte nace, o primeiro que fai e xantar as cras do moucho. O bolimarte vese poucas veces, pero cando se ve que vai haber eclipse de sol. O bolimarte tenlle medo fin do mundo e btase a procurar a compaa do home. Para que un home o reciba na sa casa en vsperas de eclipse total de sol, o bolimarte d calisquera cousa; dicir, d ouro ou di onde o hai. Recibido na casa, hai que alimentalo ben: dous pitos por da. Abonda con esplumalos, que cmeos crudos. Un amigo que me conta do bolimarte, dime que sabe de mis dunha familia que se fixo rica dando de xantar bolimarte e cama cando ten medo.
Animais fantsticos descritos por A. Cunqueiro. Ilustracin de Siro.
158
UNIDADE 3
O bolimarte, por riba do corpo, trae unha camiseta, e entre a camiseta e o corpo, ouro en fo; este dllo a quen o sirve. Pero non hai que tocar o fo de ouro deica non pase unha hora medrada, que queima. - E como di onde hai ouro, o bolimarte? - Moi ben: brinca a unha fiestra e dende al cuspe, cuspe forte, coma un tirabalas de estopa. Onde cae o cuspe, fai un pouquichio de lume. Crrese acol, schase, e media vara aparece o ouro. Cando chegas co ouro, o bolimarte imponse nas patas traseiras, e asuba.
lvaro Cunqueiro. Escola de mencieiros.
44. Imaxina un animal fantstico que sexa resultado de mesturar dous coecidos, por exemplo, un can cunha galia; un cabalo cun golfio; unha aguia cun len, etc. Cubre os datos seguintes referidos sa ficha: - Nome do animal: - Aspecto fsico: - Tamao: - Hbitat: - Alimentacin: - Costumes de apareamento: - Forma de reproduccin: - Aspectos curiosos deste animal: Organizando todos estes datos, fai a descricin do animal que imaxinaxes.
As voces do relato: os dilogos.

Ademais das descricins, hai nos relatos outras partes que non son puramente narrativas, refermonos s dilogos, momentos nos que a accin para, e o narrador cdelles a palabra s personaxes que se expresan coas sas propias voces. Imos ler e comentar un fragmento dun conto de Manuel Rivas no que aparece un dilogo entre dous personaxes. Un deles un polica e o outro unha vellia.
159
O fragmento seleccionado correspndese co inicio da situacin central . Resumimos a situacin inicial : O protagonista e narrador un polica da Unidade de loita contra a droga. Presume do seu bo olfacto para os casos criminais. En varias ocasins estivo a piques de coller a un importante narcotraficante, especialmente influente e escorregadizo. Agora foi separado da accin directa e relegado traballo burocrtico da comisara. Unha noite, s catro da madrugada, presntase no seu despacho unha vellia que xa era coecida no servicio nocturno onde tia sona de tola:
En que podo servila, seora? dgolle eu co mellor sorriso. Deixou o bastn con empuadura de cabalo sobre o mesado e buscou un pano no bolso. Agora choraba. Os ollos recuperaron o brillo perdido. As bgoas son o mellor colirio do mundo. As longusimas mans tremaban como esqueletos de garza baixo a chuvia. Ben, eu non son deses que din: tranquilcese, seora. Se algun ten que estar nervioso, que mellor sitio ca unha comisara. Unha boa chorada dlle unha certa orde ao universo, na antesala da sensatez. Vai volverme tola, vai acabar comigo dixo despois de secar as bgoas e peitearse cos dedos. De que se trata, seora? Vostede parece boa persoa, inspector. Son, seora. Ver. Eu comprendo mocidade. Parceme moi ben. Tamn eu fun alegre, sabe? dixo cun sorriso melanclico. Diso estou seguro, seora. Ver. Non consigo durmir. Tomo pastillas. Valium, Tranxilium...Todo iso. Pero, ouh, Deus!, teo a sensacin de que el vai vir, de que forza a porta sen que eu me decate, e que entra no cuarto, e que con ese horrible coitelo de matar porcos... Vea, seora, non pasa nada! Vostede non sabe o terrible que el. O rematadamente malvado que el. , ... Quen el, seora? pregunto de verdade intrigado. Volva ter a mirada esnaquizada, como un cristal despois dunha pedrada. Fixo un xesto para que me achegara e susurroume no odo: Toni. Toni Grief. Quere matarme, seor! Busquei coa mirada a Fandio, pero xa se perdera nun encrucillado.
160
UNIDADE 3
As que algun quere asasinala e vostede sabe quen . Non coece a Toni Grief? Non me diga que non coece a Toni Grief. Claro, as funciona a polica! A voz da vella a subindo de volume. Agora estaba anoxada. Apoderouse de novo do bastn e dirase que o brandeaba de xeito ameazador. Volvn mirar en direccin de Fandio. Chiscoume un ollo por encima da trincheira. Para entn o bastn da seora traqueaba sobre o mostrador. que vostede non ve a televisin? Como pensa encontrar aos criminais, se non? Por que non ten aqu un televisor? De que lle serven tantos papeis? Para iso pagamos os nosos impostos? Toni Grief dixo Fandio, molestndose por fin en botar unha man o de Tempo de crisantemos. Unha serie de moito tomate. Sabe una cousa, seora? Se hai unha clase de foraxidos que odio dixen con vehemencia a destes tipos que non deixan durmir s vellias solitarias.
Manuel Rivas. Que me queres, amor?
Nos dilogos, o autor ou a autora, tenta reproducir na escrita as caractersticas da lingua oral. Como sabes, a lingua oral ten as sas peculiaridades: cada falante fai un uso individual da lingua, dependendo de factores como a sa formacin, a idade, a relacin que tea co interlocutor, etc; ademais, a lingua oral non soamente utiliza o cdigo escrito, senn que se complementa coa entoacin das frases, a expresin do rostro, os xestos... Todo isto ten que procurar reflectilo o escritor. Vexamos qu recursos ten para facelo: - Para facilitar a comprensin dos lectores, as frases dos dilogos diferncianse das partes narrativas porque estn introducidas por un guin (). - A maneira de falar do personaxe estar determinada pola sa personalidade e pola sa relacin co interlocutor. - Para reflectir a entoacin necesario utilizar os signos de puntuacin. Se a frase interrogativa utilizaranse signos de interrogacin (?) ; se a frase admirativa, de sorpresa, de susto..., se o personaxe fala en voz alta, utilizaranse signos de admiracin (!); se o personaxe dubida, titubea, deixa unha frase sen rematar, haber que empregar puntos suspensivos (...) .
Muller con fondo azul (1958), de Lus Seoane
161
- Pero ademais, hai matices que non poden ser representados polos signos de puntuacin. Cando se queren plasmar estes matices ou facer algunha aclaracin necesaria, preciso que dentro da frase do dilogo intervea o narrador. Fxate no texto que acabamos de ler: En que podo servila, seora? dgolle co mellor sorriso.
Vai volverme tola, vai acabar comigo -dixo despois de secar as bgoas e peitearse cos dedos.
Before/Our radiants. Radiants Drive in (1991) de Emiliano Romero.
Na primeira frase o narrador clarifica que a sa pregunta vai acompaada dun amable sorriso. Na segunda explica os xestos que fai a vellia. Mis adiante atopamos estoutra frase do dilogo: Toni Grief dixo Fandio, molestndose por fin en botar unha man o de Tempo de crisantemos. Unha serie de moito tomate. Fxate que as intervencins do narrador para facer algunha aclaracin tamn levan diante un guin. Se esta aclaracin vai polo medio da frase do dilogo, escrbese entre guins. - Como regra xeral, as partes dialogadas altrnanse no texto coas partes propiamente narrativas ou descritivas nas que o narrador achega os detalles necesarios que fan progresar a historia. Volvemos ler un pargrafo do texto no que a voz do narrador se intercala nos dilogos:
A voz da vella a subindo de volume. Agora estaba anoxada. Apoderouse de novo do bastn e dirase que o brandeaba de xeito ameazador. Volvn mirar en direccin de Fandio. Chiscoume un ollo por encima da trincheira. Para entn, o bastn da seora traqueaba sobre o mostrador.
- Nas partes dos relatos nas que aparecen dilogos son moi frecuentes os chamados verbos de lingua , isto , verbos que se refiren a accins relacionadas coa fala. No texto que comentamos utilzanse o verbo dicir (dgolle, dixo), o verbo preguntar (pregunto), e o verbo susurrar
162
UNIDADE 3
(susurroume). Como podes ver, cada un deles engade matices diferentes.

Todos estes verbos son verbos de lingua: - Dicir , falar, proferir, asegurar, opinar, soster, afirmar, chamar, nomear,... - Murmurar, borboriar, susurrar, latricar, rexoubar, fungar, rosmar,... - Preguntar, consultar, cuestionar, demandar, inquirir, interrogar... - Berrar , gritar, vociferar, roar, exclamar, proferir... - Expor, expoer, explicar, manifestar, amosar, exteriorizar, expresar, concretar, insinuar, declarar, recalcar, subliar, resumir... - Responder, contestar, obxectar, opoer, replicar... - Requirir, precisar, reclamar, esixir, solicitar, sentenciar... 45. Elixe os verbos axeitados para matizar as seguintes maneiras de falar: - Falar alto: - Falar facendo unha pregunta: - Falar en voz baixa: - Falar dando unha resposta: - Falar facendo unha peticin: - Falar con enfado: - Falar mal de algun: 46. O texto seguinte est tirado do libro de Manuel Rivas Que me queres, amor?. Como ves, unha conversa telfonica entre dous interlocutores na que s escoitamos a un deles. Le o fragmento e, a continuacin, completa o dilogo escribindo ti a parte que falta: Ola, Ma. Como vai iso? ... Ben. Dille que se poa. ... Como que non lle diga nada? ... Que non lle berre? Ti es peor ca el. Unhas hostias, iso o que necesita ese mocoso.
163
... Que non o vai facer mis? Pois menos mal! ... Claro, claro. Que delicadeza pola sa parte! E onde pasou a noite? ...
S por a? Houbo un silencio entre eles, como se polo tnel do telfono se escoitara o eco dos pasos dun camiante insomne e solitario e o repique dunha pingueira de auga. Mirou de esguello. Toda a clientela do bar estaba pendente do resumo deportivo na televisin. Como que s por a? Durmiu nun portal ou que? Nalgn sitio durmira. ... Que non durmiu? ... Non, non me amargo. Que fai agora? ... Traa fame, eh? ... Iso est ben. ... Ma, dille, dille que ... Bah! Non lle digas nada. ... En Ribeira. ... Non, non chove. ... Vou colgar. Non te preocupes pola cea. Xa picarei algo da neveira. ... Boas noites, Ma. ... Si, irei a modo.
Manuel Rivas. Que me queres, amor?
164
UNIDADE 3
47. O texto seguinte do mesmo escritor, leo con atencin e vers que os dilogos que contn non estn escritos seguindo as normas clsicas da escritura de dilogos:
Levabamos pouco mis dun ano no hospital. Un da chegou o inspector Arias con outros policas. Vian moi serios. Dixronme: Trianos a ese mdico polas orellas. Saba, claro, de quen falaban. Fixen o parvo: Que mdico? Vea, cabo, trianos a ese Daniel Da Barca. El via de pasar revista aos doentes no pavilln grande. Comentaba as novidades coas monxas enfermeiras, a madre Izarne entre elas. Doutor da Barca, ten que acompaarme. Preguntan por vostede. A branca comitiva cruzou miradas en silencio. Quen son?, dixo el con irnica sospeita. Os do carbn? Non, dixen eu. Os da lea. Era a primeira vez que me saa un chiste de dentro. O doutor semellou agradecermo. Pola sa parte era a primeira vez que se dirixa a min sen poer cara dun gasto intil. Pero a madre Izarne miroume con espanto. Ola, Chacho, dixo o inspector Arias cando o tivo diante. Como vai esa zurda? O doutor mantivo o tipo. Respondeu tamn con retranca: Estou fra de xogo esta tempada. Xa veremos na comisara. Temos bos traumatlogos. Colleu do brazo ao doutor Da Barca. Non fixo falta que o empuxara. El deixouse levar cara ao coche.
Manuel Rivas. O lapis do carpinteiro.
Responde a estas preguntas: a) Onde pensas que se sita a accin? b) Ademais do narrador, que outros personaxes participan no dilogo? c) En que consiste a orixinalidade coa que o autor constre estes dilogos? d) Agora volve a escribir o fragmento, facndoo da maneira tradicional.
165
O estilo directo e o estilo indirecto En todos os exemplos de dilogos que levamos visto, os personaxes toman directamente a palabra, son as sas voces as que se escoitan no relato. A esta maneira de escribir dilogos chmaselle ESTILO DIRECTO. O estilo directo supn darlle lentitude ritmo do relato, demorar a parte dinmica ou puramente narrativa.
Hai outra maneira de expresar os dilogos que manteen os personaxes sen quitarlle dinamismo relato. Fxate no seguinte pargrafo:
Abriu e preguntoume qu quera. Expliqueille lixeiro na penumbra da escaleira do edificio que o Crculo de Lectores estaba lanzando unha nova campaa de captacin de socios e que tia para amosarlle un catlogo, mirbame con curiosidade e prendeu a luz da escaleira, cheo de regalos que escoller ademais de entrar nun sorteo con grandes premios, e que se me permita pasar a mostrarlle catlogo e condicins. Sorriu, prendeu a luz do corredor do piso e dxome que pasara.
Suso de Toro. Polaroid .
A relacin silenciosa de Isaac Perez Vicente.
Como ves, neste fragmento o propio narrador, que tamn personaxe da historia, quen nos conta de maneira xil a conversa que mantivo coa muller nas escaleiras, non son as voces directas dos protagonistas o que escoitamos, senn o resumo que nos fai o narrador. A estoutra maneira de expresar dilogos chmaselle ESTILO INDIRECTO. O estilo indirecto mantn o dinamismo da narracin. Imos ver cmo se podera escribir este dilogo en estilo directo ( un exemplo inventado):
Abriu a porta unha muller. Que quere? preguntoume. O Crculo de Lectores est lanzando unha campaa nova e teo un catlogo para amosarlle expliqueille lixeiro. A muller mirbame con curiosidade e prendeu a luz da escaleira.
166
UNIDADE 3
O catlogo est cheo de regalos para escoller continuei eu, e ademais pode participar nun sorteo con grandes premios. Se me permite pasar podo mostrarllo e falarlle das condicins. Pase dixo ela sorrindo tempo que prenda a luz do corredor do piso.
48. O seguinte texto un fragmento do relato Primeira comunin do libro Os Biosbardos de Eduardo Blanco Amor. Nel aparece un dilogo en estilo indirecto:
A mia nai e a mia ta puxronse a disputar porque a mia nai quera unhas cousas e a ta outras. Poo por caso, a mia ta quera que eu levase o rosario de ouro portugus e adoas de nacre que fora da mia avoa e que pesaba un ferrado. E a mia nai dica que semellante aparello non era cousa para levar un cativo. A mia ta trouxera un cirio enrizado, moi belido, era verdade, ata con bolboretias de cera, pero moi groso e de mis do meu altor. E a mia nai dicalle que as velas do altor da persoa era para os ofrecidos, por mgoas e pecados, e non para os nenos da primeira comunin. A mia ta quixo que eu levase un feixio de lirios brancos que fora a procurar, moi cedo, xardn da sa amiga a marquesa de Leis. E a mia nai respondeulle que eu non era unha nena e que somentes tia das mans para levar a vela e o devocionario, e que se quera que levase algo nos dentes.
Responde: a) Quen o narrador deste fragmento? b) Que persoas participan no dilogo e quen son? c) Cal o tema da conversa? d) Agora fxate nas das ltimas oracins do texto, a partir de onde di A mia ta quixo... ata o final. Tenta volver a escribir esta parte transformando o estilo indirecto en estilo directo. 49. O fragmento seguinte tamn dialogado. Est expresado en estilo directo , os personaxes toman directamente a palabra:
Olle ben, seora, imos deixar este asunto aclarado para sempre. Debas empezar por chamarme nai, que nunca quixeches. Vostede non mia nai, senn mia sogra, que todo o contrario. Os xenros ben criados chmanlle nai s sogras. Menos eu. Eis es ti en todo. Eis como? Un herexe.
167
Pola gracia de Deus... Fai o favor de non me alritar. Eu non teo ningn interese en alritala, seora; o que lle digo e repito, que os meus fillos son meus. Denantes de nada son fillos de Deus, e despois, tamn da mia filla. ... que a mia muller. E se a min me parece que os meus fillos teen que ir escola laica, non ten vostede porque irllo consultar a ese baralln que o crego.
Eduardo Blanco Amor. Xente ao lonxe.
Contesta: a) Cantos personaxes falan e quen son? b) Cal o asunto da conversa e que tipo de relacin hai entre os personaxes? c) Agora tenta expresar este dilogo en estilo indirecto (resumindo). 50. Aqu temos unha breve historia contada mediante unhas vietas:
Nesta tira de cmic o autor conta unha pequena historia utilizando as imaxes e os dilogos directos entre os personaxes. Tenta ti explicar a historia mediante unha breve narracin escribindo os dilogos en estilo indirecto . Podera empezar as:
Cando o pai de Mafalda chegou do traballo, chamoulle a atencin que a nena estivese triste e chorosa. Non era normal e, preocupado, preguntoulle sa muller pola causa desa actitude. Ela explicoulle que...
51. O seguinte texto un conto popular. Como ocorre con frecuencia nestes relatos, os personaxes son animais. Fxate que non aparece ningn dilogo en estilo directo:
A PEGA E AS POMBAS Unha pega, vendo que as pombas estaban ben mantidas, enfariouse toda para parecer branca e meteuse nun pombal. As pombas, crendo que era unha delas, recibrona ben.
168
UNIDADE 3
Pero a pega esqueceu o seu papel e, nun descoido, lanzou un grallo dos seus. Daquela, as pombas decatronse da sa impostura, comezaron a peteirar nela e botrona fra. A pega, verse descuberta, quixo volver cos seus, pero as outras pegas, vndoa toda enfariada, ficaron horrorizadas e tamn a despediron de mala maneira.
Conto popular.
Ampla ti este conto escribindo en estilo directo os dilogos entre a pega e as pombas e tamn os da pega coas sas conxneres.
O ritmo do relato
Xa comentamos que as descricins e os dilogos achegan lentitude ritmo do relato, mentres que as partes puramente narrativas son dinmicas. Cando o autor ou a autora escribe a parte narrativa, o desenvolvemento das accins, recorre frecuentemente elipse , isto , a omisin daquelas accins que poden ser facilmente sobreentendidas ou deducidas do comportamento do personaxe, ou que non son relevantes na trama do relato. Fxate neste pargrafo:
Suburbio de Buenos Aires (1952) de Lus Seoane.
Pasou toda a ma dando voltas polas ras, sen rumbo, sentindo unha pequena opresin no peito, ata que lle empezaron a pesar as pernas coma se llas encheran de pedras por dentro. Meteuse nun bar e despois de xantar atopouse mellor. Sentouse nunha terraza a tomar caf.
Paco Martn. Das cousas de Ramn Lamote.
Nestas poucas frases estn recollidas varias horas da vida do protagonista. Ns, lectores, pola nosa propia experiencia, podemos deducir outras moitas accins que necesariamente fara o personaxe nese tempo. Por exemplo, na frase Meteuse nun bar e despois de xantar atopouse mellor, van implcitas ou sobreentendidas diversas accins: - Sentar nunha mesa. - Consultar o men.
169
- Chamar o camareiro e encargar o xantar. - Comer cada un dos pratos. - Sentir gusto ou desgusto cos sabores. - Decatarse do ambiente que o rodea. - Pagar a conta. - ...................... Moitas veces, estas elipses refrense mesmo a longos perodos de tempo. Recordemos un relato de Castelao co que xa traballamos anteriormente, o titulado Chegou das Amricas. Lembra que conta a historia dun negrio cubano chamado Panchito, que trouxo a Galicia un home rico que volva das Amricas. final do relato atopamos estes pargrafos:
Panchito a camio da Habana e os seus ollos mollados e brillantes esculcaban no mar as terras deixadas pola popa. Nunha ra da Habana o negro Panchito tropezou cun home da sa aldea e confesoulle saloucando:
Ai, eu non me afago nesta terra de tanto sol, eu non me afago con esta xente. Eu morro!
Panchito retornou aldea. Chegou pobre e endeble; pero trouxo moita fartura no corazn. Tamn trouxo un sombreiro de palla e mis un traxe branco...
Castelao. Cousas .
Debuxo de Castelao. Cousas.
No primeiro pargrafo presntasenos protagonista viaxando nun barco camio da Habana. No segundo, inclundo a frase de dilogo directo, Panchito xa leva un tempo na Habana e sente moita morria. No terceiro e final, o negro Panchito est de volta na aldea. fcil supor que entre estas accins transcorreran moitos meses, mesmo anos. Neste tipo de relatos, nos que son moi frecuentes as elipses, o ritmo narrativo moi rpido. Non se lles d importancia s detalles. No extremo oposto sitanse aqueles relatos de ritmo lento, nos que o autor ou autora se demoran facendo
170
UNIDADE 3
explcitas as pequenas accins, os detalles, que, deste xeito, adquiren moita importancia. Vexamos un exemplo:
Botou a man a tentas espertador. Agarrouno por fin. Afincou con forza no botn de stop e deixou quedar o aparello cado na mesia de noite. Xa era da. Pero estbase tan quentio na cama. Tapou a cara co embozo da saba. Qu caloria. Sentiu no cu os golpios que lle daba a muller cos xeonllos, vea de a, que vas quedar a durmir coma o outro da. Contestoulle cun rosme e deixouse estar quedo. Haba que erguerse, non fora ser que se durmise. Sau dun golpe da cama. A muller rosmou algo que non entendeu. Calzou as zapatillas e tusiu un par de veces. Sau arrastrando os ps e pechou a porta do cuarto, sempre lle berraba porque lla deixaba aberta e entraba o fro. Asomouse cocia, prendeu a luz na entrada xunta o frigorfico e ficou arrimado porta, bocexando. O cazo co leite xa estaba na cocia preparado para que el o quentase, a cunca estaba lista enriba da mesa cun fondo de caf e, lado, das magdalenas, como todos os das. O bocadillo de tortilla francesa ou de bist estara preparado na neveira envolto en papel albal. Abriu a porta do frigorfico. A estaba. Foi cuarto de bao.
Suso de Toro. Polaroid.
Shula Goldman.
Como ves, o autor conta polo mido todas as accins que vai realizando o protagonista espertar. O ritmo do relato lento. Se quixesemos axilizar a narracin, poderiamos reducir o fragmento escribindo s as accins bsicas e omitindo os detalles. Podera quedar as, por exemplo:
Espertou cando soou o espertador da mesia de noite. Ergueuse do leito loitando coa preguiza, e dirixiuse cocia para quentar o almorzo e recoller o bocadillo que, como todos os das, a sa muller lle deixara na neveira. Despois foi cuarto de bao.
171
52. Imos ler agora un pequeno relato no que o autor impn un ritmo lento, recrendose nas pequenas accins que lle causan pracer protagonista: fumar, tomar caf, follear un libro...
INTERIOR Estas tardes de outono. Qu fro debe ir fra, na ra, a xente pasando. O aire fro na cara. Qu agradable aqu, no caf. O gusto espeso do caf no padal. Apetece o fume doce dun cigarrio rubio. Sacar o paquete a despacio do peto da americana. Sacudilo. Unha. Das veces. Sae o cigarrio. Collelo entre os dous dedos deixando que colgue algo. Coller o acendedor no outro peto, e prender o cigarro. Unha calada fonda. As. E o fume percorrndoo todo. O pocillo do caf a un lado e cruzar as pernas. As enrugas no pantaln. Estirar. As, agora. Sentir o respaldo da cadeira. O clincln da louza no ambiente morno do caf. Coller outra vez o libro de enriba da mesa, sentindo o fro vesgoso das pastas plastificadas. Pasar as primeiras follas do papel spero e morno, mol e algo amarelo. Ir pasando o dedo polo canto ata a pxina sinalada. Aqu. Dar unha calada, botando o fume contra o cristal, vendo pasar a xente apresada. Pasar os dedos polas guedellas lisas, unha e outra vez. O rizo na fronte. Arrimalo para atrs. Volver a mirar o libro e reler o poema no que quedara.
Suso de Toro. Polaroid .
Agora imaxina que algun que est mirando para esta persoa conta o que este fai, limitndose s accins bsicas (tres frases). Redacta ti o pargrafo. Poderas comezar as:
O home est sentado no caf unha tarde fra de outono ...

53. Os contos populares adoitan ser relatos moi xiles, nos que a penas hai descricins, os dilogos, se os hai, son breves, e as accins sucdense rapidamente, unhas como consecuencia das outras. Imos ver un exemplo:
A TA MARICA E A LEBRE Al polo tempo da sega a a Ta Marica levar o xantar s seus segadores e, pasar un carreiro, encontrou unha lebre durmida. En vez de pousar a cesta e botarlle a gadoupa, pxose a maxinar a qun dos seus compadres lla haba regalar. Mentres tanto, a lebre espertou e chamou s ps compaeiros. boa da muller anda non se lle foi a carraxe e decote est recordando que non se poden botar as contas sen a taberneira.
Contos populares. Edit. Galaxia.
172
UNIDADE 3
Aclaracin de expresins:
Chamar s ps compaeiros: fuxir a toda prsa. Non se poden botar as contas sen a taberneira: Antes de facer plans hai que asegurarse de poder cumprilos.
Agora vas ampliar este conto facendo unha nova versin. Para isto, sigue estas suxestins: - Fai unha descricin do da tendo en conta que era o tempo da sega. - Incle un retrato da ta Marica. - Indica pormenorizadamente cmo a ta Marica dispn todo o necesario antes de sar da casa. Conta o que leva na cesta. - Describe o camio polo que vai pasando a ta Marica. - Conta cmo era a lebre e nde estaba. - Escribe os pensamentos da ta Marica mentres contemplaba a lebre durmida. - Explica a reaccin da ta Marica cando foxe a lebre. - Escribe o dilogo entre a ta Marica e os segadores. - Remata a historia.
173
A LITERATURA GALEGA Sculo XX. poca da posguerra e da dictadura (Desde 1936 ata 1975)
O 20 de xullo de 1936 prodcese en Galicia a sublevacin militar contra o goberno lextimo da Segunda Repblica. Isto marca o comezo de tres anos de guerra, seguidos dunha cruenta represin. Galicia queda inmediatamente baixo o poder dos sublevados, que proceden erradicacin violenta de todo o que tea que ver coa esquerda e co galeguismo.
Todo o labor poltico e cultural que se desenvolvera nos anos anteriores botado abaixo, prohbense os partidos polticos e inciase a represin dunha poboacin que das antes do alzamiento votara maioritariamente a favor do Estatuto de Autonoma. Moitas persoas que se tian significado na poltica e na cultura foron condenadas a morte ou encarceradas, e outras moitas vronse forzadas exilio. Pchanse revistas, xornais, editoriais, institucins culturais, e o galego, perseguido e desprezado, excludo do ensino e da administracin. Os escritores galegos que non optaron polo exilio quedaron reducidos silencio ou a teren que escribir en casteln. Foron uns anos que Celso Emilio Ferreiro cualificou como longa noite de pedra. Os primeiros sinais de recuperacin prodcense no ano 1950 coincidindo coa creacin da Editorial Galaxia. Esta empresa cultural responde iniciativa de varios intelectuais relacionados co extinto Partido Galeguista que chegan acordo de substitur a loita poltica por un proxecto cultural que poida servir de aglutinante, por riba das distintas ideoloxas, para chegar s novas xeracins e que permita a recuperacin da conciencia galega. Do prelo da Editorial Galaxia saron nestes anos libros de narrativa, teatro, poesa e, fundamentalmente, ensaio. Nos anos seguintes agroman varias asociacins culturais que tamn desempearon un importante papel, como foron O Facho na Corua; O Galo en Santiago de Compostela, Auriense en Ourense; Abrente en Ribadavia...
Alexandre Bveda (1903-1936)
174
UNIDADE 3
Neste longo camio de recuperacin cmpre salientar tamn o labor de varias publicacins peridicas e o traballo das editoriais que van aparecendo: Edicins do Castro (Sada); Rueiro (A Corua); Pico Sagro (Santiago de Compostela); Xistral (Monforte de Lemos)...
A literatura galega nestes anos

Como xa comentamos, moitos dos intelectuais galegos se vron forzados exilio e optaron por instalrense, fundamentalmente, en Amrica Latina, onde continuaron o seu labor cultural. por isto que, referirnos literatura galega destes anos, imos facer a distincin entre a Literatura do exilio (A Galicia exterior) e a Literatura que se fai en Galicia (A Galicia interior). A Literatura galega no exilio Despois da guerra civil, e coa implantacin da dictadura, Amrica Latina converteuse no refuxio dos progresistas e tamn no lugar onde a cultura galega puido continuar a sa traxectoria e manterse viva neses anos de represin. Lembremos que a Amrica marcharon homes como Castelao, Rafael Dieste, Lus Seoane, Lorenzo Varela... e al realizaron parte da sa obra. Tamn al entraron en contacto con outros intelectuais que xa se instalaran en pocas anteriores guerra e que vian sendo importantes colaboradores dende o outro lado do ocano, como o caso de Eduardo Blanco Amor. Foron estes homes e mulleres, exiliados e emigrantes, os que evitaron que a cultura galega esmorecese definitivamente. Imos referirnos labor literario do exilio fixndonos nos tres xneros clsicos (poesa, teatro e narrativa) e tratando mis polo mido a narrativa.
A poesa no exilio
Emilio Pita (A Corua, 1909 Bos Aires, 1981) Autor do libro de poemas Jacobusland (1942), ilustrado por Castelao, no que pon de relevo a traxedia da guerra civil e a nostalxia pola terra galega.
175
Outros libros seus son: Cantigas de nenos (1944), Os relembros. As cantigas (1959), O ronsel verdegal (1964). A sa produccin potica pdese considerar antecedente da poesa comprometida sen desbotar os valores poticos. Dez anos despois publicara Sern (1974). Lorenzo Varela (A Habana, 1917 Madrid, 1978) A sa obra mis importante Lonxe (1954), que conta con ilustracins de Lus Seoane. Trtase dun libro dominado pola angustia do desterro e a visin idealizada de Galicia.
Catro poemas para catro gravados (1944), obra coecida xeralmente co ttulo de Mara Pita e tres retratos medievais , nome que toma do lbum de gravados de Lus Seoane que se lle engadiron os poemas de Lorenzo Varela. Contn a exaltacin de catro personaxes: Mara Pita, Roi Xordo, o bispo Adalfo e Mara Balteira.
Lus Seoane (Bos Aires, 1910 A Corua, 1979) Como poeta, salientaremos as sas obras Fardel do eisiliado (1952), na que trata a emigracin galega annima vista como vctima, Na brtema, Sant-Iago (1955), As cicatrices (1959) e A maior abondamento (1972). Ademais desta produccin literaria propia, Lus Seoane desenvolveu un importantsimo labor como responsable de publicacins de libros sobre Galicia, como xornalista, e, sobre todo, como artista plstico (debuxante, pintor, gravador, muralista), recoecido internacionalmente. De volta Corua, no ano 1963 fundou xunto con Isaac Daz Pardo o Laboratorio de Formas de Galicia.
Lus Seoane. Autorretrato.
Blanco Amor (Ourense, 1897 Vigo, 1979) A sa poesa caracterzase polo emprego de formas e temticas moi variadas, que van desde a esttica do modernismo linguaxe das vangardas e desde o tema do mar ata as composicins de intencin social. Son tres as sas obras poticas: Romances galegos (1928), Poema en catro tempos (1931) e Cancioneiro (1951). A segunda a sa obra potica mis elaborada e homoxnea, especie de canto elexaco pola morte duns
176
UNIDADE 3
marieiros, est organizado en forma de sinfona e remata cunha solemne marcha fnebre polos marieiros mortos, idealizados como heroes inmortais. En Cancioneiro recolle poemas escritos longo de vinte anos (1931-1950).
O teatro no exilio
Foi este un xnero que coeceu certo desenvolvemento no exilio latinoamericano. Lembra que foi en Bos Aires onde tivo lugar a estrea da peza teatral de Castelao Os vellos non deben de namorarse no ano 1943. Entre os autores que tamn escribiron teatro en galego temos a Eduardo Blanco Amor e Manuel Varela Buxn. Eduardo Blanco Amor (Ourense, 1894 Vigo, 1979) A produccin teatral de Blanco Amor afstase do teatro tradicional galego e est mis en consonancia coa produccin dramtica de Valle-Incln ou Garca Lorca. Escribiu dous volumes de pezas de teatro: Farsas para tteres (1973) e Teatro para a xente (1975).
Farsas para tteres (1953), un libro que rene seis pezas imaxinativas, con gran dinamismo e ateigadas de elementos fantsticos que contriben a disolver a sa incisiva stira. A deformacin grotesca da realidade e a mestura do trxico e do cmico, fan lembrar os esperpentos de Valle-Incln. O autor tamn introduce elementos do teatro do absurdo. Teatro para a xente (1975), un conxunto de catro obras e tres contos escnicos, que seguen os patrns das pezas anteriores.
Manuel Varela Buxn (Lamas, A Estrada, 1909 1986) Varela Buxn ademais de ser un prolfico autor pasar nosa historia literaria por ser un verdadeiro patriarca do noso teatro polo seu intenso labor cultural. Autor de preto de trinta pezas de teatro caracterizadas por un ruralismo humorstico e crtico e unha estructura sinxela, entre as sas obras podemos salientar: Se o sei ... non volvo casa, O ferreiro de Santn, Taberna sin dono e A xustiza dun marieiro.
Eduardo Blanco Amor.
177
Varela Buxn foi ademais un importante animador do teatro galego na Arxentina onde fundou unha compaa de teatro que representaba con regularidade obras galegas, sendo o responsable da posta en escena de Os vellos non deben de namorarse na sa estrea en Bos Aires, obra que alternou a sa representacin no mesmo teatro cunha de Varela Buxn, Taberna sin dono.
Castelao en Bos Aires retocando as caretas da sa obra teatral Os vellos non deben de namorarse.
A narrativa no exilio
A imposibilidade de publicar obra narrativa en galego por aqueles anos, debido censura e falta de editoriais que estivesen en situacin de se poder facer cargo da edicin de obras extensas, fixo que existise un desaxuste cronolxico entre o tempo no que estas obras foron escritas e o momento no que foron publicadas. Trtase de novelas nas que o tema fundamental son as vivencias autobiogrficas da infancia e, sobre todo, da guerra e da represin. Entre estes autores de narrativa do exilio citaremos a Ramn de Valenzuela Otero e Silvio Santiago para estudiarmos mis polo mido a obra narrativa de Eduardo Blanco Amor. Ramn de Valenzuela Otero (Silleda, 1912 Santiago, 1981) Autor de Non agardei por ningun (publicada en 1957) e Era tempo de apandar (publicada en 1980). Silvio Santiago (Vilardevs, 1903 1974) Escribiu nos anos de exilio Villardevs (publicada en 1961) e O silencio redimido (publicada postumamente en 1976).
178
UNIDADE 3
Eduardo Blanco Amor

Xa falamos del con anterioridade como autor de poesa e de teatro, pero a meirande contribucin de Blanco Amor literatura galega o seu traballo como narrador, xa que os seus relatos breves e novelas constiten obras mestras da narrativa galega de todos os tempos.
A sa vida
Nace en Ourense no ano 1894. Nestes anos relacinase con Vicente Risco, Noriega Varela e Euxenio Montes. Con vinten anos comeza o seu labor como xornalista ingresando na redaccin de El Diario de Orense e dous anos mis tarde est desempeando o traballo de Secretario de Direccin deste mesmo xornal. s vintetrs anos, no ano 1919, emigra Arxentina onde permanecer a maior parte da sa vida. Asiste Universidade de Bos Aires. Funda con Ramiro Isla Couto a revista literaria Terra (1923). Tamn dirixe revistas como Cltiga e Galicia (esta ltima do Centro Galego). No ano 1925 comeza a colaborar co diario La Nacin de Bos Aires. Como correspondente desta ltima publicacin viaxa a Galicia no ano 1929, onde coece a Castelao. Neste perodo coece os escritores da xeracin do 27 e establece unha grande amizade con Garca Lorca, pasando unha tempada na casa do autor granadino. Al desenvolveu labor de xornalista e viaxou en varias ocasins a Espaa como correspondente de prensa. De volta Arxentina, defendeu durante a guerra a causa republicana e colaborou cos exiliados en actividades de oposicin antifranquista, proseguindo co seu labor a prol da cultura galega. No ano 1936 elixido representante en Bos Aires da Asociacin de Escritores de Galicia. No ano 1962 volta a Ourense. No ano 1974 recibe o premio periodstico Fernndez Latorre e dous anos despois, en 1976, un Premio Vitalicio da Fundacin Barri. Morre en Vigo no mes de decembro do ano 1979.
Eduardo Blanco Amor.
179
A sa obra narrativa
Definiuse a si mesmo como un escritor realista, mais debemos ter en conta que o seu un realismo no que ten cabida o ensoado.
A escadeira de Jacob
No ano 1933, Blanco Amor publica na revista Ns, tres captulos desta novela. Esta obra vai romper coa crenza de que Blanco Amor nace como prosista na sa madurez.
A esmorga (1959)
Considerada por algns estudiosos como unha das novelas europeas mis interesantes da literatura contempornea, foi escrita cando o seu autor contaba xa mis de sesenta anos. A historia que nela se narra unha traxedia situada a comezos do sculo XX e ambientada nos arrabaldes dunha cidade galega, Auria trasunto literario de Ourense. A forma que toma o relato moi orixinal, trtase, na sa parte central, da declaracin dun individuo, Cibrn, perante un xuz de quen nunca escoitamos a voz e de quen deducimos as sas intervencins polas respostas do reo. Cibrn conta os sucesos dos que foi protagonista xunto cos seus amigos, O Bocas e o Milhomes, no decurso de dous das de alcohol e violencia, que rematan coa morte dos seus dous compaeiros. final da declaracin, Cibrn tamn morre, e o lector queda coa dbida de se se suicidou ou de se foi vctima da Garda Civil. Cun realismo descarnado, Blanco Amor retrata un ambiente (os arrabaldes da cidade) e un estrato social marxinado que con anterioridade s foran obxecto de tratamento nos relatos folclricos ou costumistas. Unha moi importante presencia no desenvolvemento da trama tena o factor climatolxico, de maneira que a chuvia e o fro, que son unha constante longo de toda a historia, participan como condicionantes dos trxicos sucesos que se contan.
Ilustracin de Isaac Daz Pardo para A Esmorga.
Os biosbardos (1962)
un conxunto de relatos breves ambientados tamn no Ourense de comezos de sculo e protagonizados todos eles por nenos da pequena burguesa local. Nestes contos, o autor penetra no mundo da infancia para rememorar as sas propias vivencias infants.
180
UNIDADE 3
Xente lonxe (1972)

A segunda novela longa deste narrador, volve a estar ambientada no seu Ourense natal. Nela, e segundo palabras do propio autor, pretendeu desenvolver un exercicio de linguaxe e potenciar as posibilidades literarias do galego coloquial das clases populares. O protagonista principal Suso, un rapaz fillo dunha familia de sindicalistas ourensns, nos primeiros anos do sculo. unha novela comprometida na que nos amosa, dunha banda, os problemas da adolescencia de Suso, e doutra banda, a vida da clase obreira da poca. 54. A continuacin imos ler e comentar un fragmento da novela A esmorga. Recorda que esta novela narra un trxico suceso protagonizado por tres mozos, O Bocas, O milhomes e Cibrn, que no decurso de dous das de esmorga e alcohol van desencadeando unha serie de acontecementos que os conducen a un final violento. A historia est narrada por un destes mozos, Cibrn, e as sas palabras constiten a declaracin que fai diante do xuz. O fragmento seleccionado forma parte da situacin central da novela, os tres protagonistas levan xa moitas horas bebendo e metndose en problemas. Saben que os andan buscando, acsaselle Bocas da morte dun home nunha pelexa e tamn son responsables do incendio dun pazo.
Parara de todo a chuvia e sopraba un curisco que tolla os alentos. Non haba nas ras alma viva. A la via grande e crara por entremedias das nubes esfiaadas e lixeiras. Cando paramos de correr, al pola praza do Correxidor, ouvronse no rel da catedral as badaladas de meia noite. Tiramos pra arriba con intencin de meternos na casa do Milhomes, que viva na ra de Crebacs. As pernas non nos sostian ben pola causa das bebidas dces que son de moita treidora, coma vost me ensea. Pois estamos fodidos!, dixo o Bocas parndose no portal. Ide a onde vos pete, pro eu non me meto en ningunha casa. Non sexa o demo.... Eu non me asoparo de t, respondu o Milhomes collendo ao outro dun brazo cun aqul de valenta que me chegu adentro. O Bocas, co aquela mistura, tan propia dil, de darse conta das cousas e de brincarlles por enriba coas sas arroutadas, propuxo: Temos que acabar os cartos que nos quedan. de mal agoiro sair de esmorga e voltar pra a casa anda que somentes sexa cunha rafa de dieiro. Con que, a seguila!. Mirade... Eu ira convosco, dxenlles, pro non aturo mis ista door dos pes que me voltu co fro. Todo est fechado i eu non podo andar eis dun lado pra outro... De tal modo que me vades a disimular pro, xa que estu tan perto, voume pra a casa de mi madre...
181
Al t, falu o Bocas, pro eu dgoche que si che botan a mau enriba... Estu certo de que xa todo se corru pola vila, e dun xeito ou doutro... Se queredes imos ao mesn do Roxo, que coma todos os que van al son xente de avera i o que mis i o que menos...a mis diso son coasi todos forasteiros, coma sabedes. Hoxe ten que habere moito xento pois vspora da feira do sete i rmase al decote unha chirlata de arrieiros e tratantes que dura toda a noite... Se gaamos monos no tren das cinco pra Monforte uns das at que pase ista encalsamada, que noutras piores me teo visto e total sempre mis o brudo que as noces...Qu se determia?. Eu quedime cavilando un anaco. Certamente o Bocas tia razn. Eu estaba engaldrullado a par diles, polo menos at que non poidera falar de cmo socederan as cousas, tal como o fago agora, que ben se ve que non tiven culpa de ren. Ademais saba que en canto me quedase s ame a vir o pensamento dun arrepente e non me podera valer porque xa eran moitas as cousas que tia enriba de mn. Boeno, qu determias? Non hai que sere cagn, hom...Cando se anda entre amigos hai que deixar ire as cousas at o seu romate, dixo o Aladio, botndome a mau polos hombreiros. Al vosoutros! O que eu quero estar ao quente e sacar as chancas. Conque, andando. Esto era o que eu deca pro non era toda a verdade. O certo que escomenzaba a estar inquedo dentro de mn e quera ir a onde houbese xente e onde se armase rebumbio, e beber e beber, antes de que medrase aquelo, anque me ardesen as paredes do peito. Non convn ir anda at que estea o mesn ben cheio coa xente que vai chegando pola noite. Ser de eiqu a unha hora. Agoanta un pouco e vamos por e a facer tempo ou ver se podemos metrmonos nalgn achego. A confianza que pua o Bocas en todo canto falaba deume azos e botamos a andar baixando pola ra dos Fornos. O ceio estaba limpo e a friaxe metase na cana dos sos, que xa se va ben que estaba pra xiada. Ao cabo da ra atopamos aberta a churrera do Parroquia, i o Milhomes, facndonos adiantar uns pasos, botu a manta por enriba da testa i entru. Voltu a pouco cun par de botellas de aguardente po pas. Dende o gonzo dunha porta, onde nos metramos pra deixar paso a uns que cruzaban pola ra da Estrela, vimos que algns saan porta da churrera e acenaban pra onde supuan que tera collido o Milhomes. As cousas non andaban ben... Cando voltaron a entrar, apretamos o paso e metmonos pola ra do Teceln que estaba moi escura, coma se non tivesen acendido os faroles. Al dmoslle un bico primeira botella, tan longo que a valeiramos. Boa falla nos faca, que eu, cunha cousa i outra, xa estaba pra esmorecer! Pois cando a min me ven iste desalento non son home pra ren, e somentes qurome acochar onde ningun me vexa nen me sinta e apretar os dentes e morder os cotenos at que me sangoentan, pois doer nin me doen...
182
UNIDADE 3
S, seor, verdade, non me dea creto... Pro cando me poo a falar dista disgracia que a mn me pasa e que non lle pasa a ningun... (...)
Eduardo Blanco Amor. A esmorga
1) No primeiro pargrafo o narrador-protagonista situanos no ambiente nocturno da cidade de Auria. Completa segundo se desprende do texto: - Hora da noite: - Climatoloxa: - Estado das ras: - Imaxes visuais: - Imaxes auditivas: - Estado dos personaxes: - Intencin dos personaxes: 2) Nos pargrafos seguintes a voz do narrador-protagonista reproduce os dilogos entre os tres compaeiros de esmorga. Contesta: a )Por que cambia o Bocas de intencin e que propn que fagan? b) Que opina Cibrn (o narrador)? c) Que argumenta o Bocas para facelo cambiar de opinin? d) Que decide finalmente Cibrn? e) Fxate que Cibrn en todo momento tenta aparecer como irresponsable das decisins que toma. Busca no texto e comenta algns detalles que confirman esta actitude do personaxe. 3) No pargrafo seguinte escoitamos de novo a voz do narrador continuando a historia. a) Busca e escribe unha nova alusin tempo. b) Para que entra Milhomes na churrera? c) Por que chegan conclusin de que as cousas non andan ben? d) Novamente Cibrn quere xustificar as sas accins.Por que di que bebe? e) Fxate que xa con anterioridade fala de que ten medo de que se queda s lle vea o pensamento. Agora volve referirse desalento (podera tratarse de ataques de epilepsia). Que efectos di Cibrn que ten nel ese desalento? 4) O ltimo pargrafo do fragmento a contestacin que lle d Cibrn a unha intervencin dun personaxe que non figura no texto.
183
a) Quen este personaxe? b) Tendo en conta a resposta de Cibrn, que pensas ti que dira este personaxe? 5) Cos datos dos que disps no teu libro completa as seguintes cuestins: a) Clase de relato que A esmorga: b) Ano de publicacin: c) Tcnica narativa (forma do relato) que utiliza o autor: d) Outras narracins de Eduardo Blanco Amor:
A literatura en Galicia entre 1950 e 1975

Tradicionalmente se considera o ano 1950, data da fundacin da Editorial Galaxia, como o comezo do proceso de recuperacin da lingua e da cultura. Os autores e autoras que publican as sas obras nestes anos pertencen a grupos xeracionais moi distintos, estn aqueles que xa escriban nos anos anteriores guerra e tamn aqueloutros que, pola sa idade, non viviron persoalmente ese suceso. Ademais, hai que ter en conta que unha parte importante das obras que nese momento se publican foran escritas con anterioridade e, como xa se viu, non puideron ser editadas ata pasados moitos anos. Para analizar a literatura galega neste perodo iremos vendo a produccin nos tres xneros clsicos: poesa, narrativa e teatro.
A poesa
Os estudiosos da literatura falan de tres xeracins de poetas que coinciden neste momento: - Escritores activos xa na preguerra. - A xeracin de enlace. - A xeracin dos 50.
Escritores activos xa na preguerra

Todos eles formados nos anos da Segunda Repblica, quedaron persoalmente moi marcados pola traxedia blica. Despois dos anos de silencio imposto, reaparecen
184
UNIDADE 3
con libros nos que retoman temas e estilo que xa trataran con anterioridade, polo que supoen un continusmo respecto etapa de preguerra. Fermn Bouza-Brey (19011973), publica Seitura no ano 1955. Lus Pimentel (19851958) consgrase como unha das voces mis ricas e persoais deste grupo co seu poemario pstumo Sombra do aire na herba (1959). Aquilino Iglesia Alvario (19091961) d prelo nestes anos as sas obras Cmaros verdes (1947) e Lanza de soled (1961). Ricardo Carballo Calero (19101990) publica, entre outras obras, Poemas pendurados dun cabelo (1952) e Salterio de Fingoy (1961). Xos Mara lvarez Blzquez (1915 1958) contina o neotrobadorismo no libro Cancioneiro de Monfero (1953). Mara Mario (19071967), poetisa intimista influenciada por Novoneyra, Rosala de Castro e a cultura popular, escribiu Palabra no tempo (1963). Postumamente o Concello de Noia publica Verba que comenza (1990) onde se recolle o poemario que escribira na ltima etapa da sa vida e que ata daquela circulaba mecanografado. lvaro Cunqueiro (1911 1981) Este escritor, do que mis adiante estudiremos o resto da sa obra, autor dunha obra potica que vai ter grande influencia nos poetas das xeracins posteriores: Na etapa de preguerra, como anteriormente vimos, xa publicara: Mar ao norde (1932) un libro de poemas moi breves de carcter vangardista; Poemas do si e non (1933), que a crnica dunha relacin amorosa; e Cantiga nova que se chama ribeira (1933), onde aparecen composicins vangardistas e neotrobadorescas. Agora, na posguerra sairn luz dous poemarios: Dona de corpo delgado (1950), unha das primeiras obras publicadas despois da guerra civil, que supn unha
Fermn Bouza Brey.
185
evolucin do seu estilo neotrobadoresco da etapa de preguerra; e Herba de aqu e acol (1980), anda que aparecida no ano 1980, esta publicacin recolle a produccin de tres dcadas precedentes, tal vez por isto o mis extensa das sas obras poticas. Neste poemario, considerado por algns crticos como a mellor poesa galega do sculo XX, o autor dialoga cos seus mitos persoais procedentes das sas lecturas preferidas: sagas artricas, lendas nrdicas, mitoloxa clsica, lrica galegoportuguesa... Dentro desta poca monos centrar na poesa de Celso Emilio Ferreiro, un dos autores mis populares das nosas letras e de maior presencia social.
Padrn, 26-05-1980. Entrega do Padrn de Ouro Fernando Acua Castroviejo, Valentn Paz Andrade, Salvador Garca Bodao, Victoria Armesto, Filgueira Valverde, Avelino Abun de Tembra e Gustavo Santiago Valencia.
186
UNIDADE 3
Celso Emilio Ferreiro

A sa vida Nace na vila de Celanova no ano 1912 nunha familia de campesios acomodados. A travs de seu pai, amigo de Porteiro, entra en contacto co galeguismo. Entre os anos 1934 e 1936 desenvolve un intenso labor xornalstico, potico e poltico. Xunto con Xos Velo, funda a Federacin de Mocedades Galeguistas. En 1935 procesado por un artigo no que comentaba un discurso de Gil Robles. s vinten anos comeza a sa andaina potica co libro Cartafol de poesa, en colaboracin con Xos Velo. Na guerra civil vese forzado a loitar no bando franquista, neste perodo vai escribir boa parte dos poemas de Longa noite de pedra. Tamn nesta poca, no ano 1938, coece en Asturias a Mara Lusa Moraima Loredo Fernndez, inmortalizada xa como Moraima, con quen casar cinco anos mis tarde. Realiza por libre a carreira de Dereito, que non remata, e a de Maxisterio, da que nunca exerceu. Xa na posguerra, entre os anos 1941 e 1950, trasldase a Pontevedra onde traballa como funcionario da Fiscala de Taxas. Nesta etapa desenvolve unha intensa actividade literaria: redactor-xefe da revista Finisterre e fundador xunto con Sabino Torres e Cua Novs da coleccin de poesa Benito Soto. Esta coleccin fundamental no desenvolvemento literario da poca franquista pois en moi pouco tempo tirou do prelo once obras poticas en lingua galega. No ano 1950 instlase en Vigo como procurador. Aqu vai publicar as sas primeiras obras. O ano 1962 transcendental na sa traxectoria, pois publica Longa noite de pedra, considerada un fito literario e social. Desde este ano milita anda que informalmente no Partido Comunista, do que se afastar progresivamente debido sa falta de compromiso coa causa galega.
Celso Emilio Ferreiro.
187
cofundador, o 25 de xullo de 1964, da Unin do Pobo Galego, organizacin coa que romper anos mis tarde por considerar conductas sectarias as dalgns dos seus membros. O 15 de maio de 1966 tribtaselle unha homenaxe en Ourense, proba da sona que lle proporciona Longa noite de pedra. Este acto serviu tamn para amosar o primeiro compromiso de parte da sociedade galega contra o franquismo. Das despois desta homenaxe emigra a Venezuela. Desde haba anos el vira na emigracin un camio liberatorio para o home galego, mais a realidade das sociedades galegas no exterior defrudao fondamente. No ano 1973 volta de Amrica e traballa como redactor de Tribuna Mdica. A partir do ano 1974 dirixe a Ctedra de Cultura Galega do Ateneo de Madrid desde onde mantn unha relacin constante con Galicia. Participa nas eleccins do ano 1977 na candidatura nacionalista de Unidade Galega. O 31 de agosto de 1979 faleca en Vigo. Dous meses despois da sa morte, o 28 de outubro de 1973, dez mil persoas tribtanlle durante cinco horas unha xa hoxe mtica homenaxe, no pavilln de deportes de Santiago de Compostela. No ano 1989, coincidindo co dcimo cabodano da sa morte, dedcaselle o Da das Letras Galegas, o cal propiciou que se afondase no estudio da sa obra e que se lles dese a coecer masivamente a unhas novas xeracins de pblico lector que cronoloxicamente xa non coincidiran con el. A sa obra A sa poesa chegounos a travs das seguintes obras:
Cartafol de poesa (1936) un caderno feito en colaboracin con Xos Velo. O soo sulagado (1955) Este seu primeiro libro de poemas en galego, non viu a luz ata o ano 1954 malia ter sido composto moitos anos
188
UNIDADE 3
antes. Nel atopamos xa os temas que o van caracterizar como autor potico: unha visin da infancia como paraso perdido, o antibelicismo, o amor e a amizade, a angustia existencial, as reivindicacins sociais...
Longa noite de pedra (1962) Publicado no ano 1962, este libro vai supoer a consolidacin de Celso Emilio como poeta comprometido. Tivo un forte impacto social, mesmo o ttulo do libro pasou a ser considerado como unha maneira metforica de referirse s anos do franquismo. Cunha mtrica sinxela e rtmica e mediante un estilo coloquial, o autor amosa nos seus poemas unha constante preocupacin polo home e un decidido canto liberdade e fraternidade.
A obra coeceu sucesivas reimpresins e varios dos seus poemas foron musicados e cantados polos compoentes do movemento musical Voces Ceibes . Como sinala o profesor Anxo Tarro, co nacemento da Nova Cancin Galega, esta poesa social de Celso Emilio conseguiu un amplo pblico que, doutro xeito, quizais nunca haba coecer. Nos libros seguintes, o autor vai utilizar fundamentalmente un rexistro satrico que entronca na nosa literatura coa tradicin popular e tamn coas composicins medievais da lrica galego-portuguesa. Esta stira srvelle para criticar comportamentos individuais ou sociais que considera rexeitables.
Ilustracin de X. Quessada para Cantigas de Escarnio e maldecir.
Viaxe ao pas dos ananos (1968) Este libro nace da sa estada en Venezuela, nel critica duramente o comportamento dalgns emigrantes galegos neste pas, que se enriqueceron aln mar e que agora son persoas desleigadas e egostas que se dedican a explotar a humanidade.
Cantigas de escarnio e maldecir (1968) Obra publicada en Caracas baixo o pseudnimo de Arstides Silveira, na que contina a sa lia de poesa satrica. Nos dous anos seguintes publicara Terra de ningures (1969) e Paco Pixinas (1970), esta ltima un cantar de cego.
189
Cimenterio privado (1973) Nesta obra contina a sa faceta satrica xa iniciada nos dous libros anteriores Viaxe ao pas dos ananos e Cantiga de escarnio e maldicir . Onde o mundo se chama Celanova (1975) Neste, o seu derradeiro poemario, amsase como un poeta lrico e intimista, con temas como a nostalxia pola infancia e a terra natal.
Este libro estructrase en das partes: a primeira leva o ttulo do libro, a segunda, que se titula Moraima: diario de a bordo, unha fermosa coleccin de poemas amorosos dirixidos sa dona, que figuran entre as mellores composicins. A sa produccin narrativa redcese a das obras A fronteira infinda (1972), que contn dez contos, e A taberna do galo (1975), un conxunto de narracins humorsticas. Lingisticamente, a obra de Celso Emilio Ferreiro vaise caracterizar pola falta de coidado que puxo na depuracin da lingua. O seu un discurso inzado de castelanismos e vulgarismos que s se poden entender partindo da sa intencin populista que o levou a non se querer afastar da plasmacin do estilo de lingua maioritario no pobo.
Versin autgrafa do poema O espulsado contido no libro Cimenterio privado.
Debuxo de Suso Pea para Viaxe pas dos ananos.
190
UNIDADE 3
55. Imos ler e comentar un poema de Celso Emilio Ferreiro pertencente libro Longa noite de pedra (1962)
DEITADO FRENTE AO MAR... Lingoa proletaria do meu pobo eu floa por que s, porque me gosta, porque me peta e quero e dame a gaa; porque me sai de dentro, al do fondo dunha tristura aceda que me abrangue ao ver tantos patufos desleigados, pequenos mequetrefes sin races que ao pr a garabata xa non saben afirmarse no amor dos devanceiros, falar a fala nai, a fala dos abs que temos mortos, e ser, co rostro erguido, marieiros, labregos do lingoaxe, remo i arado, proa e rella sempre.
Eu floa por que s, porque me gosta e quero estar cos meus, coa xente mia, perto dos homes bos que sofren longo unha historia contada noutra lingoa. Non falo pra os soberbios, non falo pra os runs e poderosos, non falo pra os finchados, non falo pra os estpidos, non falo pra os valeiros, que falo pra os que agoantan rexamente mentiras e inxusticias de coto; pra os que san e choran un pranto cotidin de volvoretas, de lume e vento sobre os ollos nos. Eu non podo arredar as mias verbas de tdolos que sofren neste mundo. E ti vives no mundo, terra mia, berce da mia estirpe, Galicia, doce mgoa das Espaas, deitada rente o mar, ise camio...
191
1) Versificacin. a) Nmero de estrofas do poema: b) Que caracteriza primeira e terceira estrofas e s versos que as compoen desde o punto de vista mtrico? Que nome reciben estes versos? c) Fxate na segunda estrofa. Que caractersticas mtricas presenta? 2) Estructura interna do poema. a) Como ters observado, todo o poema unha declaracin de principios sobre as razns do poeta para expresarse en lingua galega. Na primeira estrofa ctanse das destas razns. A primeira porque lle d a gana. Cal a segunda? b) Na segunda estrofa dse unha nova razn. Explcaa. c) Como entendes a frase do poema sofren longo unha historia contada en outra lingua d) Na terceira e ltima estrofa o poeta explica a qun van dirixidos os seus poemas. Resumindo o quen din os versos, explica ti: - Para quen non fala? - Para quen fala? - Por que Galicia est no grupo dos destinatarios dos seus versos? e) Tendo en conta todo o anterior, escribe unha frase que sirva para resumir o asunto ou tema deste poema. 3) Recursos empregados polo autor na construccin do poema. Como xa temos visto, este un poema de reafirmacin dunha vontade, a de expresarse en lingua galega. A maiora dos recursos empregados polo poeta contriben a facer mis forte e expresiva esta vontade. a) Na primeira estrofa o autor cualifica o galego como lingua proletaria: lingua dos traballadores, dos humildes. A continuacin aparece unha enumeracin das razns na que a forza expresiva vn reforzada polo uso do polisndeto. En que consiste este recurso? b) O mesmo valor expresivo ten o feito do 3 e 4 versos coa mesma expresin, porque me...,Que nome recibe este recurso? c) final da primeira estrofa atopamos unha enumeracin moi xil de substantivos: marieiros, labregos da lingoaxe
remo i arado, proa e rella sempre.
192
UNIDADE 3
Que valor simblico teen estes substantivos? d) A segunda estrofa comeza repetindo exactamente un verso xa empregado. Como se chama este recurso? Que valor expresivo ten? e) Fxate na terceira estrofa. Que observas nos cinco primeiros versos? Que valor expresivo ten? f) Os versos seguintes son antitticos dos anteriores Que quere dicir isto? Nestes versos aparece a seguinte expresin metafrica:
pra os que san e choran un pranto cotin de volvoretas, de lume e vento sobre os ollos nos. Como interpretas esta metfora?
g) Nos ltimos catro versos hai unha personificacin referida a Galicia, de quen se di que vive no mundo, que est deitada rente o mar . Tamn para referirse a Galicia atopamos das metforas. Bscaas e escrbeas. Busca e escribe tamn outra metfora referida mar. 4) O texto no seu contexto. Completa: a) Libro que pertence o poema: b) Ano da sa publicacin: c) Que repercusin social tivo este libro? d)Que temas aparecen nel? e) En cal destes temas incluiras o poema comentado? f)Atopas algunha relacin entre o tema deste poema e o momento histrico no que foi escrito?
A Xeracin de Enlace
Est formada por escritores nados na dcada dos anos vinte. Todos eles teen en comn o teren vivido a sa mocidade nuns anos caracterizados pola falta de informacin e de liberdade. A maiora deles son de formacin autodidacta. Incorpranse serodiamente literatura en galego despois dun proceso individual de concienciacin. Os escritores mis salientables deste grupo son Antn Tovar (1921), Luz Pozo Garza (1922) e Manuel Cua Novs (19261992).
193
Antn Tovar Bobillo (1921). As sas primeiras publicacins veen marcadas pola sa vocacin confesional: Arredores (1962), Non (1967). Despois abrirase preocupacin social: Calados esconxuros (1980), Berros en voz baixa (1990), A nada destemida (1991). Con todo, o que mis define a sa obra o seu intimismo centrado na preocupacin polo inevitable paso do tempo. Luz Pozo Garza (1922). A crtica atribelle unha grande influencia de Lus Pimentel. As sas primeiras obras son: O paxaro na boca (1952) e Verbas derradeiras (1975); anda que a sa obra mis interesante segundo a crtica xorde a partir dos anos oitenta coas obras Concerto de outono (1981), Cdice calixtino (1986) e Prometo a flor de loto (1992). Dirixiu a revista de poesa e crtica Nords durante unha etapa da sa vida, na actualidade dirixe a publicacin Clave Orin. Manuel Cua Novs (19261992). Pertence a esta xeracin por criterios cronolxicos mais ser un dos precursores do movemento potico anovador que agromar longo dos anos 50 na denominada Escola da Tebra. Publica Frauta na noite (1947), o seu primeiro poemario que bebe anda das fontes do hilozosmo e do neotrobadorismo. Cinco anos mis tarde publica Fabulario novo (1952), un libro marcado pola angustia existencial da Europa daqueles anos que marcar o inicio da Xeracin dos 50. Despois dun longo silencio, sae do prelo a sa derradeira obra Canto e fuga da irmandade sobor da terra e da morte (1977).
Luz Pozo Garza.
A Xeracin dos 50
Nados entre os anos 1930 e 1940, este grupo de escritores son a primeira xeracin que non ten experiencia directa da guerra civil, anda que si das sas consecuencias. Como trazos que os caracterizan podemos sinalar os seguintes: - A maiora deles teen formacin universitaria. - Sntense fascinados por unha Europa que pareca gozar da cultura e das liberdades das que aqu se careca.
194
UNIDADE 3
- O seu radicalismo vital lvaos compromiso poltico e a militar na clandestinidade en partidos e organizacins nacionalistas e marxistas. Ademais, participan como grupo en proxectos colectivos como as Festas Minervais que se levaron a cabo en Santiago entre os anos 1953 e 1964. Son tamn colaboradores asiduos do suplemento cultural do xornal santiagus La Noche e empezan a publicar na coleccin Illa Nova da editorial Galaxia. A poesa deste grupo empeza estando influenciada polo existencialismo europeo que entrou no noso pas na dcada dos cincuenta e que se caracteriza polo pesimismo, a angustia e o tenebrismo, por esta razn recibe o nome de Escola da Tebra. Mis tarde evolucionan a unha posicin de maior compromiso co entorno, a ollada vlvese mis crtica e aparece a poesa social que expresa os anceios de liberdade dunha Galicia postrada na desesperanza. Entre os textos representativos desta escola podemos citar: Fabulario novo (1952) de Manuel Cua Novs e Muieiro de brtemas (1950) de Manuel Mara. Forman parte deste grupo xeracional, entre outros, os seguintes poetas: Manuel Mara, Bernardino Graa, Cua Novs, Ramn Lorenzo, Xos Lus Mndez Ferrn, Xos Alexandre Cribeiro, Xos Lus Franco Grande, Uxo Novoneyra, Arcadio Lpez Casanova, Salvador Garca Bodao, Xohana Torres... Moitos dos compoentes desta escola van formar parte tamn do grupo Brais Pinto, creado en Madrid por unha serie de escritores, daquela estudiantes nesa cidade, e que levaba a cabo unha actividade plstica e editorial. Entre eles estn Xos Lus Mndez Ferrn, Ramn Lorenzo, Bernardino Graa e Alexandre Cribeiro. Moitos destes autores seguen escribindo na actualidade, algn deles considerado un clsico, como o caso do recentemente desaparecido Uxo Novoneyra, tamn Manuel Mara ten acadado unha gran popularidade, e Xos Lus Mndez Ferrn figura como un dos impulsores das novas tendencias poticas da actualidade.
195
Uxo Novoneyra (Parada de Moreda, 19301999) Este magnfico autor recentemente desaparecido coecido, en palabras de Carme Blanco, como o poeta da terra pola sa vivencia da paisaxe nas composicins inspiradas nas terras altas do Courel aparecidas no libro Os eidos (1955) e que despois ampliara e retomara en varios libros ata chegar sa ltima formulacin en Os eidos. Libro do Courel (1985). A sa poesa, breve e intensa, moi persoal, fundamentalmente paisaxstica e nela se presenta a natureza como un todo que lles d sentido home e universo. Ademais da paisaxe, Uxo Novoneyra fai tamn poesa de contido social, poltico e amoroso. Moi interesante a sa investigacin da dimensin grfico-visual do texto, que o levou a conseguir fermosos efectos como os recollidos no libro Poemas caligrficos (1979). Outras obras sas son: Muller pra lonxe (1986), a antoloxa Do Courel a Compostela 1956-86 (1988), Tempo de elexa (1992) e Poemas da doada certeza i este brillo premido entre as plpebras (1994), que vn ser unha sntese temtica da sa produccin anterior. Manuel Mara Fernndez Teixeiro (Outeiro de Rei no ano 1930) autor dunha amplsima obra, fundamentalmente potica, anda que tamn escribe narrativa e teatro. Debido a problemas coa censura viuse obrigado en determinadas pocas da sa vida a publicar fra de Galicia e en moitas ocasins con desfase cronolxico entre a data de publicacin e a de creacin do texto. Vexamos algunhas das sas obras:
Manuel Mara.
Novoneira en 1953 cando andaba a escribir Os eidos/1. Debuxo de Carlos Maside.
No ano 1950 publica Muieiro de brtemas, trtase dun poemario de carcter existencialista, un dos textos fundamentais da Escola da Tebra.
Documentos personaes, publicado no ano 1958 o libro pioneiro da nova corrente socialrealista desde unha posicin nacionalista, que se vai desenvolver na segunda metade dos 60 e ata case a fin da dos 70. Nel hai unha forte denuncia social.
196
UNIDADE 3
Outra obra salientable Os soos na gaiola (1968). Trtase dun dos primeiros libros de poemas que se escribiron en galego para nenos, que acadou un notable xito e do que varios dos seus poemas foron musicados e convertidos en cancins. Outras publicacins deste autor son: Morrendo a cada intre (1952), Advento (1954), Terra Cha (1954) obra de poesa paisaxstica coa que acada logros significativos, Cantos rodados pra alleados e colonizados (1976) libro de poesa socialrealista, Poemas pra construr unha Patria (1977), A la vai encoberta (1992) esta obra escrita nos setenta e publicada nos noventa un exemplo do desfase cronolxico que antes sinalamos. A sa ltima obra publicada ata o momento A primavera de Venus, do ano 1993. Xos Lus Mndez Ferrn Neste apartado monos referir a el na sa condicin de poeta, mis adiante falaremos da sa obra narrativa. Empezou escribindo poesa existencialista que, como xa se comentou, se coece co nome de Escola da Tebra. O primeiro poemario titlase Voce na nboa (1957). Nos seguintes libros aparece como un poeta reivindicativo de carcter nacionalista, son os titulados Antoloxa popular de Heriberto Bens (1972) e Poesa enteira de Heriberto Bens (1980). Pero o seu libro de poemas mis significativo o titulado Con plvora e magnolias (1976), Premio Nacional da Crtica, no que atopamos poemas de crtica social e tamn de tema amoroso e que considerado polos crticos un libro rupturista xa que inicia a incorporacin da lrica galega a correntes estticas renovadoras e experimentais. No ano 1982 publica O fin dun canto , obra caracterizada polo culturalismo e o coidado pola forma. Ata doce anos despois, en 1994, non voltar a publicar poesa, neste ano aparece Estirpe, ata agora a sa ltima obra potica.
Xos Lus Mndez Ferrn.
197
56. Imos ler e comentar un poema de Manuel Mara pertencente libro Poemas outono (1977):
Nas leves tardes de Outono tan sereas, ateigadas de silencio e de dozura eu vou sentindo, amor, a ta tenrura igual que lume queimndome nas veas. O son das aves, o vento e as sereas, a voz solemne do mar, rouca e escura, a voz do amor coa sa fondura, co seu incansbel ritmo de mareas. Eu quero vivir o Outono na ribeira para amistar coas gaivotas e embarcar nunha dorna xentil, ben marieira. O meu desexo mis fondo naufragar, ouh mia boa e sinxela compaeira! no teu mar de tenrura. S no teu mar.
Manuel Mara. Poemas Outono.
1) Versificacin. Indica: a) Nmero de estrofas do poema: b) Nmero de versos en cada unha das estrofas: c) Esquema estrfico do poema: d) Que nome recibe a composicin potica que presenta este esquema? 2) Estructura interna do poema. a) Quen fala no poema? b) A quen se dirixe e que destaca dese ti? c) Que elementos da paisaxe se citan? d) A que campo semntico pertencen eses elementos? e) Con que se identifica o seu son? f) Cal o desexo mis fondo da voz potica? g) Tendo en conta todo o anterior, escribe unha frase que sirva para resumir o asunto ou tema do poema. 3) Recursos poticos empregados polo autor.
198
UNIDADE 3
a) Na primeira estrofa flase do Outono que ademais de ser unha referencia paisaxstica ten tamn un valor simblico Que valor este? b) Tamn na primeira estrofa atopamos unha comparacin. Bscaa e escrbea. c) Na segunda estrofa o poeta fala da voz do amor identificndoa con certos sons da natureza. Para facelo, utiliza o recurso da enumeracin de frases substantivas. Escribe os versos nos que aparece este recurso. d) As palabras naufragar e mar utilizadas na ltima estrofa tamn teen valor simblico. Explica cmo o entendes ti. 4) O texto no seu contexto. Como ters observado, este poema ten un contido intimista e amoroso. Na sa ampla obra potica Manuel Mara ten tratado tamn outras temticas. Busca na informacin que tes no teu libro e completa: a) Algn ttulo de poemario de poesa existencial: b) Poesa paisaxstica: c) Poesa de denuncia social: d) Poesa para nenos:
A narrativa
tratar da recuperacin da narrativa nestes anos, atopmonos, dunha banda, con certos escritores individuais que por biografa e traxectoria artstica non permiten unha clasificacin xeracional, e, doutra banda, cun grupo de escritores e escritoras, mis novos e que presentan certos trazos comns que posibilitan encadralos no grupo que se chamou Nova narrativa galega.
Escritores individuais
Imos falar dos tres mis importantes pola sa traxectoria artstica e polo volume da sa obra: nxel Fole, Xos Neira Vilas e lvaro Cunqueiro. nxel Fole (Lugo, 19031986) Estudiou as carreiras de Filosofa e Letras e Dereito nas Universidades de Santiago e de Valladolid. Nesta poca publica os seus primeiros artigos xornalsticos e no ano 1932 funda e dirixe a revista Yunque en Lugo. O seu
199
activismo no Partido Galeguista lvao a ser nomeado secretario provincial desta organizacin poltica. Persoa de talante progresista e galeguista, sufriu cruelmente na sa persoa o impacto e as consecuencias da guerra civil, o que o levou a vivir retirado nas terras do Incio e do Caurel ata o ano 1953 cando se instala definitivamente en Lugo e consolida a sa faceta de colaborador xornalstico, fundamentalmente en El Progreso lugus. El dos primeiros escritores en iniciar a recuperacin da narrativa galega despois dos anos de silencio imposto. No ano 1986 ingresa na Real Academia Galega coa lectura dun discurso sobre Castelao e o galeguismo. O seu primeiro libro de relatos lus do candil. Contos a carn do lume, aparecido en 1953, un conxunto de relatos breves unidos por unha estructura comn: Catro fidalgos cos seus criados estn reunidos nunha vella torre incomunicada pola neve. Para pasar o tempo, contan historias que son recollidas por un dos presentes. Neste primeiro libro atopamos xa os trazos mis salientables da narrativa de nxel Fole: Historias breves de carcter misterioso; xeito de narrar que reproduce as caractersticas dos relatos orais da tradicin popular, mesturados cos trazos narrativos da literatura culta de misterio; escenarios enxebres nos que perviven costumes ancestrais e interpretacins supersticiosas do mundo... En Terra brava (1955) na que, ademais das caractersticas citadas, atopamos unha queixa do atraso no que viven os personaxes e unha denuncia do caciquismo.
Retrato de Anxel Fole de ngel Gonzlez Doreste.
Contos da nboa (1973) sita a accin dos seus relatos en ambientes mis urbanos. Historias que ningun cre (1981), a sa ltima obra, un libro formado pola recompilacin de varias historias aparecidas con anterioridade en diferentes medios.
Anxel Fole tamn autor dunha obra de teatro titulada Pauto co demo (1973).
200
UNIDADE 3
Xos Neira Vilas (Gres, Vila de Cruces, Pontevedra, 1928) monos achegar agora a un dos mis prolficos autores da nosa literatura actual e que ademais ten chegado a un maior nmero de lectores. Xos Neira Vilas en 1949 emigra a Bos Aires onde alterna o seu traballo coa formacin autodidacta. Al funda Follas Novas, a primeira editora e distribuidora do libro galego en Amrica. Casado coa escritora cubana de ascendencia galega Anisia Miranda, trasladouse a vivir a Cuba. Al compromtese coa causa castrista sen abandonar a difusin da cultura galega na illa. Dende hai uns anos, xa de volta en Galicia, desenvolve unha importante actividade cultural. Xos Neira Vilas autor dun libro que foi o primeiro grande xito de pblico lector de todas as idades da literatura galega: Memorias dun neno labrego (1961). Trtase dunha novela con trazos autobiogrficos, narrada en primeira persoa polo protagonista, Balbino, un rapaz que nos conta a sa dura vida nunha aldea do interior de Galicia ata que se ve forzado emigracin. A novela caracterzase polo seu estilo sinxelo e directo, por ter como tema central as vivencias dunha infancia marcada pola desesperanza e desenvolvida nas difciles condicins do mundo rural. Mis tarde publicar outras das novelas coas mesmas caractersticas, Cartas a Lelo (1971) e Aqueles anos do Moncho (1977), as tres obras veen constitur o denominado ciclo do neno. Outra obra sa posterior de protagonista infantil De cando o Suso foi carteiro (1988). A realidade do campo galego, cos seus compoentes de desesperanza, pobreza, submisin e caciquismo, outra constante na obra deste escritor, e aparece reflectida en libros como Xente no rodicio (1965) ou A muller de ferro (1969), libros xa de protagonista adulto. Outro tema recorrente o da emigracin que se presenta como un dos grandes males derivados da pobreza e do atraso. Alegatos contra a emigracin son libros como, Camio bretemoso (1967), Historias de
Xos Neira Vilas.
Debuxo de Isaac Daz Pardo para Memorias dun neno labrego.
201
emigrantes (1968), Remuo de sombras (1973) e Querido Toms (1980). Tempo novo , publicado no ano 1987, un conxunto de relatos nos que se contan as experiencias e comportamentos dos galegos que se viron sorprendidos pola revolucin cubana.
Obras diferentes deste autor son Lar (1973), Nai (1980) e Pan (1986) onde atopamos evocacins lricas de diferentes aspectos da sa aldea natal. Outros relatos que este autor escribiu para a literatura infantil, algns deles en colaboracin con Anisia Miranda, son Espantallo amigo (1971), Chegan forasteiros (1993), A marela tarabela, O cabalio de buxo, entre outros. Tamn como poeta ten publicado algunha produccin anda que mnima en comparacin coa sa narrativa, salientaremos Dende lonxe (1960) e Inquedo latexar (1969) entre outras. Dentro da sa produccin non literaria temos ttulos como: Galegos no golfo de Mxico (1980), Castelao en Cuba (1983) ou Guerrilleiros (1991).
Debuxo de Lus Seoane para Cartas a Lelo.
202
UNIDADE 3
lvaro Cunqueiro Mora

A sa vida Nace en Mondoedo no ano 1911 e al pasa os seus primeiros anos. No ano 1923 trasldase a Lugo para estudiar o bacharelato e coece a nxel Fole. Anos mis tarde comeza en Santiago a carreira de Historia, e al comparte con outros mozos como Fole as sas inquedanzas literarias que o levan a interesarse polos movementos vangardistas europeos. Funda en Mondoedo a revista Papel de color e comeza a colaborar na prensa e nas revistas Ns e Yunque. Vencllase Partido Galeguista sobre todo polo seu compromiso coa lingua. Despois da guerra traballa no xornalismo como colaborador en todo tipo de publicacins e durante anos dirixe o Faro de Vigo. nomeado Doutor honoris causa pola Universidade de Santiago de Compostela e pouco despois morre en Vigo o 28 de febreiro de 1981. A sa obra A sa primeira obra foi como poeta s vinte anos cando publicou o primeiro poemario Mar norde. (Lembra que xa falamos con anterioridade da obra potica de lvaro Cunqueiro). Tamn escribiu obras de teatro, e ten un amplo traballo como xornalista pero, malia a importancia desta obra teatral, xornalstica e potica, a maior contribucin deste autor literatura galega e literatura universal est no seu orixinal traballo como narrador. lvaro Cunqueiro empeza a escribir literatura en prosa cara metade dos anos cincuenta. O seu primeiro libro titulado Merln e familia e outras historias (1955) amosa xa o trazos que van caracterizar a obra deste escritor: Mestura da realidade coti coa fantasa e a ensoacin, sendo o primeiro autor en plasmar nas sas obras o que anos mis tarde se coecera como realismo mxico. Mestura dos elementos enxebres cos ambientes exticos.
lvaro Cunqueiro.
203
Fragmento de retrato de A. Cunqueiro. Siro.
Alarde de imaxinacin. Lirismo e humor. Estructura narrativa baseada en pequenas unidades, pequenos relatos, relacionados entre si mediante algn elemento unificador. A obra Merln e familia e outras historias (1955), retoma a chamada materia de Bretaa trasladada a un escenario galego. O mago Merln e a raa Xenebra, que fora esposa do rei Artur, viven no seu pazo de Miranda en terras luguesas. Un vello paxe do mago, Felipe de Amancia, quen acta como narrador e conta numerosas historias das que el foi testemua nas que realidade e fantasa aparecen mesturadas e nas que o sentido do humor substite o caracter mtico dos personaxes. A seguinte novela As crnicas do sochantre (1956), est situada en Bretaa, nos anos posteriores revolucin francesa, e nela se conta en terceira persoa a estraa peripecia dun msico de capela, Charles Anne Guenol Mathieu de Crozn, que vai nunha viaxe en carroza na compaa de dous mortos redivivos que fan o relato das sas pasadas vidas. Esta obra traducida casteln gaou o Premio da Crtica espaola no ano 1958. En Se o vello Sinbad volvese s illas (1961), presntasenos o lendario marieiro das Mil e unha noites, xa na vellez no seu retiro en Bolanda, contando nas tertulias as fabulosas aventuras vividas no pasado. Sospeitando que as xentes que o escoitan non cren nas sas palabras, o vello mario decide volver a embarcar, pero finalmente vencido pola realidade e ten que resignarse retiro definitivo. Os relatos breves Escola de mencieiros (1961), Xente de aqu e de acol (1971) e Os outros feirantes (1979), estn formados por pezas curtas, galera de retratos de tipos do pas reais ou imaxinarios que lle dan p autor para referir ancdotas e historias inventadas.
O vello Sinbad.
Tesouros novos e vellos (1964) contn unha serie de relatos no que o tema son os tesouros encantados custodiados por habitantes do subsolo que son capaces de entrar en comunicacin cos homes. Este foi o tema do seu discurso de ingreso na Real Academia Galega.
204
UNIDADE 3
Como autor de teatro, as sas das obras mis importantes son O incerto seor don Hamlet, prncipe de Dinamarca (1958) e A noite vai coma un ro (1969). A primeira delas unha recreacin da coecida traxedia de Shakespeare, na que ofrece unha interpretacin diferente da historia do prncipe que ten que vingar a morte do seu pai. A noite vai coma un ro unha peza de fondo lirismo que nos presenta soadora dona Ins agardando polo inexistente amante ideal. Tamn moi coecido o seu libro A cocia galega (1973).
A sirea grega. Prego de Oliver.
57. Imos ler e comentar un dos relatos do libro Merln e familia i outras historias. Recorda que quen fala Felipe de Amancia, un home xa vello que lembra numerosas historias do tempo no que, sendo mocio, foi paxe do Mago Merln na sa casa de Miranda. No presente conto fala da serea dona Teodora que foi hspede do Mago Merln. No primeiro pargrafo do texto o narrador enlaza esta historia coas anteriores, buscando a unidade do conxunto. Felipe est na cocia da casa de Miranda. Al estn tamn a seora Marcelina que quen se ocupa dos labores da casa, e Manoelia de Calros, criada moza que axuda na cocia e da que Felipe est namorado. O paxe cntalles a historia de don Pars e a cativa Tul, aventura na que el participou por mandato do seu amo. Nestas, o mozo requirido por don Merln e as d comezo a presente historia:
A SIREA GREGA Cando esperti xa lle sobraba un algo s doce, e xa tia na mesa o caldo botado, i el era ben do meu gosto aquel caldo de calabazo doce que faca a seora Marcelina polo outono; tanto me saba, que adoitaba recuncar. Pasi unha hora en contarlles a historia de don Pars i a cativa de Tul, i anda seguira si non chamara por min meu seor amo, cantimis que estaba a meu carn pelando castaas a mia Manoelia de Calros e pareca que me espertaba os prrafos con aquel seu mirar que en min pousaba; estampa de merlo deba de facer eu, tal cando o pxaro namora melra co adubo do seu canto...Acodn ao mando, i estaba don Merln con Xos do Cairo, pndo no medio e medio da cmara a tina grande da colada, que era a mitade dun boci valdorrano de doce cntaras, e viera botar unha man a costureira de Pacios, que se puxo a colgarlle tina unha faldra de pregues, dunha tela mui lucida e froleada en verde e rosa. Baixu mi ama doa Ginebra a mirar aquela funcin, e cando Xos do Cairo e servidor demos mediada de auga a tina, a seora verquu nela un pomio de albafor que recenda a canela. Don Merln estaba contente e risoo, e botu nmeros no encerado e dxolle a doa Ginebra, que tamn sorra:
205
Si non engordu mis de das libras, ten a tina a iauga xusta pra que non verca nin unha cullerada.
Deseguida soupen, e non houbo outra conversa en Miranda aquela sern, que agardbamos unha sirea grega, de nome doa Teodora, a qun lle morrera un vizconde portugus que tia por amigo, e coa coita quera pasar a un mosteiro distas fminas que hai asolagado na lagoa de Lucerna, e via pra que mi amo lle botase as procramas no tribunal de Ponte Matilde na cidade de Ruan, que o que rixe istas anabolenas, e lle tinguise as escamas da cola de loito dobrado.
Non lle bote vosa merc loito perpetuo, dixo doa Ginebra a mi amo, que calquer da dase por arrepentida, e igoal cata en Lucerna novo namorado. Nisto estu, respondu don Merln, que non doado que istas perdan o puteo, anda que figuren de conversas. Unha coecn que se quera enveliar porque lle morrera tamn o amigo, tiple segundo que fora na Capela Rom, i a doa sirea deca que non podera vivir sin aquel do que facan, i os tallars que seu home lle cociaba os domingos. Mandoume recado escrito pedndome un xarope resolutivo, e cando lle mandi decir que non, xa estaba amancebada co axudante de Maria de Honfleur, quen lle puxo unha cetrea, e daquela a hoxe xa mudu mis de catro capataces, e todos con cama desfeita, perdonando. Inda me quixo trasegar a min un vern en que fun ao areal de Calais a tomar un pediluvio!
Rronse mi amo e doa Ginebra, i a seora ama mandu que Marcelina tivese a pescada a enfriar na caleira do pozo, e todos, coido eu, estbamos co inquedo alborozo de tanta novid. A comitiva chegu noitia, e vian todos en grandes mulas, a sirea de triste viuda con longos veus de seda, e dous mis, que soupen eran parentes i herdeiros do portugus, i un paxe de obra de catorce anos, que ise via a carranchaperna na mula da sirea, con grande paraugas aberto, tornndolle seora delorida a chuvia. Tomu a doa Teodora Xos do Cairo nos seus brazos, e pasouna cmara e sentouna no silln de mi amo, namentras seor Almeida portugus, que era un home mui outo e de grandes e mestos bigotes mouros, saudaba a mi amo i a doa Ginebra e pedalles perdn polo retraso, motivado que coma vian en tres xornadas dende Braga, tiveron que pr no Mio a remollo, por das horas compridas, seora doa Teodora. Ista mui sentada no silln quitu os veus de psame axudada pola costureira de Pacios, e dgovos que amencu, si El Seor manda rosas, a mis fermosa do mundo, i os ollos nela das pingas de rosada verde, i ao repantingarse un pouquio no silln quedu a vista baixo a longa faldra, a ponta da sa cola, unha media la rosa. Si digo que pasmi, inda non digo dabondo o sentir en que eu me atopaba.
Seora doa Teodora, dxolle mi amo mui corts, xa estades na vosa casa de Miranda, onde todos sentimos que vos morrera agarimo tan fidel como tades nas
206
UNIDADE 3
reas de don Portugal. Ista a nosa seora doa Ginebra, princesa de Bretaa, istes os meus familiares e iste meu paxe Felipe, que volo poo de pasamn pra calquer mandado. E ista tina perfumada o voso leito, i agora me poo a despacharvos as procramas que queredes, i a tinta est feita pra pr a vosa cola de loito dobrado. Ouvrades a voz con que aquela fermossima seora falando cantaba! Hai paxaros que teen o canto misterioso, pro non hai comparanza que valla. Quen a ouvira polas mans en vez da rula!
Xa vos vexo a todos deloridos polo ben que perdn, i verdade que non hai amor coma o dun portugus! Mia doa Ginebra, seora mia, as vosas mns bico, i a vosa seora, don Merln, sado, i a toda ista familia, i ao paxe de pasamn que me poedes. I en verdade moita a presa que traio, que o da de San Lucas quero estar porta do mosteiro de Lucerna co meu cabelo cortado.
I ao decir isto, pasu mbalas mns polo dourado e longo pelo, e foi coma pasar o arco do violn polas catro cordas ben afinadas. Pois tragua tanta presa, pasaron os dous cabaleiros portugueses a cear con doa Ginebra, i eu i o seu paxe quedamos de antecmara, namentras mi amo terbellaba no negocio. Dixo doa Teodora que non quera mis que un pouquio de pescada cruda polo aberto, e de postre unha culler de sal i un vasio de licor caf, i eu i o seu paxe, que se chamaba Tefilos e tamn era grego de nacin, servmola en prestante de prata i ela de cando en cando, botbame unha sorrisa delicada que me apertaba o corazn. E cando rematu de cear dixo que quizaves estivera mis sosegada na tina, i eu non saba pra onde mirar cando tiru a longa faldra i a cinguida brusa, i apareceu doa sirea tal e como veen istes fermosos engados nas historias. I el, ela foi a primeira muller que eu vin en coiros, i anda que non quera, os olllos meus iban por imn a aqueles peitos brancos e tan feitos, ao seu alegre botoncio rosa, i s veas azes que a neve sucaban. Tefilos xa deba ter costume, pro pra min aquelo era unha festa entre leda e temerosa. I anda tiven que me acercar, e imitante a Tefilos prestarme a que nos pasase os seus brazos polo lombo, e fixo unha gracia coa longa cola brilante pra entrar na tina a descansar. Sempre que diste paso me lembro, parceme que me aloumia o corpo aquel soave calor que ela prestaba! E foi ben, digo eu, que unha vez na tina se puera unha peleria de astracn que tapase tanta galanura. Chegu mi amo cos escritos preparados, que eran un bando ao Tribunal da Ponte Matilde, unha restitucin aos sobrios dun boticario de Gnova i unha profesin de f cristiana, e soio faltaba a firma de doa Teodora, que a botu mui rasgueada i engadu en latn o que o seor Merln lle recitu.
Todas as sireas, dixo sorrindo pra meu amo, temos a mesma letra, porque todas adeprendemos na escola das planas de Iturzaeta. E como chegara a hora do tinguido, pasmoslle a doa Teodora pra drento da tina unha banqueta de xeito que se sentase e somentes a iauga lle cobrise a cola colorada, e andando nises adobos fixeime, tanto por
207
pecador coma por curioso, e vin que doa Teodora non tia ombrigo. Don Merln botu un responso iauga, do que non entendn nin verba, i a seguido verquu p de ouro solfatado, e catro misturas con casca de nogueira, estraute campeche e cremor trtaro, e coa varia de prata remexu cseque unha hora, e pasada ista, botando unha prestada de sal, dou o tinguido por rematado.
Quedar, dxolle a doa Teodora, un negro brilante que chaman en Italia corvo de Npoles, e na bordia das escamas, un fo de ouro lucido. Desque morru don Amads, e se puxo de loito perpetuo doa Oriana, non se vu psame de tanto repeto no mundo. Agora cumpre que pasdela noite no tinte, e pola maancia podedes partir camio de Lucerna.
Mandu doa Teodora a Tefilos que lle dese a meu amo unha bulsa que con cartos sonantes tragua.
Xa sei que non pago tantos favores como se me fixeron nista casa, pro na bulsa vai, en florns torneados, canto dieiro me queda da fortuna antiga, non ganada pola gracia diste corpo dado, senn herdo dunha curmn, da que terades ouvido falar, nipota que foi dun Cardeal de Roma, que lle procuru que vivse no ro, que por al corre, e onde soio dos cartos que perden o romeiros ao pasalo ponte, dous sacos de varia moeda se xuntan cada un ano.
Agradecu mi amo o galano, Tefilos tumbose na hucha a botar unha sonata, e don Merln, i eu fmonos aos nosos leitos facendo grandes reverencias seora sirea. E mentira si dixese que puiden durmir co aquela febre apretada e inqueda que se me puxo no corpo: un sentir louco que me rou moitos das, i anda agora que vello vu por veces me distrae, e vlvome porque parceme que escoito, na auga que pasa, aquel manso decir cantor que tia, e medio en verso, i a min mesmo louco, bulrndome, na ocasin pregunto: qu me quers, amor? Inda non amencera cando eu xa estaba preste, e coa pucha nova, i a doa Teodora, vestida, pro purase unha faldra aberta de pano merino, que deixaba ver, dende o van media la final, a graciosa cola de loito dobrado, e cal mi amo dixera, na bordia das escamas un fo de ouro lucido que mui ben lle acaa. I o seor Almeida i a excelencia Novs xa montaran, e Xos do Cairo e mi amo axudronse a asentar a doa Teodora na sa mula, e pasronlle unha manta envolvndolle a cola, e rubu grupa Tefilos co paraugas, que segua chovendo. Os portugueses gastaron moita cortesa, doa Teodora volvu cantar as gracias i a triste despedida, i ao balcn sau mia seora doa Ginebra, a acenar adeuses con un pano bordado. Mi amo ben miru que eu estaba algo apesarado e que algn fo do engado da sirea tia ao pescozo.
Sosega, sosega, meu Felipe, dxome palmendome no lombo. Non se collen troitas a bragas enxoitas, e istas brevas de mrito, qu lle van pedir a un galn coma ti ags a vida? Non quera eu verte comesto dos peixes nunha praia da Arousa.
208
UNIDADE 3
Contimis, engadu Xos do Cairo que sempre falaba sabido e sentencioso; cantimis que pola cola repoluda que tn, de ser muller, como as mis, seguro que tia as pernas gordas en demasa.
Dixo, e cuspu, anoxando. I eu boteime a chorar.

lvaro Cunqueiro. Merln e familia i outras historias.
1) comezo do relato na cmara de don Merln, ademais do mago e de Felipe, estn outros personaxes: Xos do Cairo, criado da casa, a costureira de Pacios e dona Ginebra. a) Que estn a facer? b) A quen agardan? c) Cal a razn da visita deste personaxe casa de Merln? 2) No dilogo que manteen don Merln e dona Ginebra, estes expresan as sas opinins sobre o carcter das sereas en asuntos amorosos. a) Que opinin teen ambos os dous neste asunto? b) Como ilustra Merln o seu punto de vista? 3) Nun pargrafo seguinte cntase a chegada da comitiva. a) Quen forma esa comitiva? b) Que explicacin dan do seu retraso? c) O paxe Felipe conta que quedou pasmado. Que foi o que lle produciu tan forte impresin? d) Despois da cea, Felipe e o paxe Tefilos axudan a dona Teodora a entrar na tina Que sucede entn que afecta fondamente a Felipe? e) Como recorda aquel acontecemento nos anos da sa vellez? 4) Os ltimos pargrafos contan a despedida da comitiva. Felipe est triste, don Merln e Xos de Cairo tentan animalo dndolle razns polas que non lle convn o amor da serea. a) Cales son as razns do mago? b) Cales son as razns de Xos de Cairo? 5) Imos ver algns dos recursos dos que se vale o autor para construr o texto. a) Mestura de elementos cotins e enxebres con elementos fabulosos.
209
- Busca no texto e escribe algn elemento que faga referencia carcter enxebre da vida na casa de Merln. Por exemplo, comer caldo de cabaza. Sigue ti: - Cales son os elementos que lle dan carcter fabuloso relato? b) Lirismo e humor. - No primeiro pargrafo, Felipe comprase a si mesmo cun merlo. Busca e escribe a frase completa. - Busca no texto e escribe outra comparacin referida cabelo de dona Teodora. - Un fragmento de gran lirismo aquel no que Felipe de Amancia, xa vello, fala do que anda sente recordar a fermosa serea. Busca e escribe o fragmento que comeza i anda agora... - O humor unha constante en todo o relato. Algunhas pasaxes son especialmente divertidas como por exemplo o traballo da costureira de Pacios ou a historia do axudante de Maria de Honfleur que lle puxo unha cetrea sa amiga serea, ou a retranca dos dilogos entre don Merln e dona Ginebra. Busca e comenta outros episodios nos que se poa de relevo o humor empregado por Cunqueiro.
Nova Narrativa Galega

Cocese con este nome a obra narrativa dunha nova promocin de escritores e escritoras que empezan a publicar na segunda metade dos anos cincuenta e dos que podemos salientar os seguintes trazos comns: - Formacin universitaria. - Rexeitamento das formas narrativas e da temtica da narrativa galega feita ata daquela. - Pretenden a renovacin da narrativa galega incorporando novas temticas e tcnicas dos grandes novelistas do sculo XX: M. Proust, J. Joyce, W. Faulkner, F. Kafka, etc. A este grupo pertencen, entre outros, escritores como Carlos Casares, Xos Lus Mndez Ferrn, Mara Xos Queizn, Gonzalo Rodrguez Mourullo, Xohana Torres.
210
UNIDADE 3
importante ter en conta que a gran maiora destes escritores e escritoras segue a escribir na actualidade e que, a partir dos anos sesenta, a obra de cada un deles adquiriu caractersticas diferenciadoras que xa non permiten unha clasificacin xeracional. por isto que, cando se fala de Nova Narrativa, nos estamos a referir s obras aparecidas entre os anos cincuenta e sesenta. De seguido imos estudiar mis polo mido a obra dalgns deles.
Carlos Casares Mourio (Xinzo de Limia, 1941)

Carlos Casares.
outro dos nomes mis sobranceiros da actual narrativa galega. A sa primeira publicacin importante o libro de relatos Vento ferido (1967) no que se inclen doce narracins breves contadas con diversas tcnicas narrativas que van desde o monlogo interior relato clasico en terceira persoa. Son contos de ambiente urbano ou suburbial e tratan asuntos como a violencia infantil ou nos adultos, a soidade da vellez, a frustracin, o amor perdido, etc. A primeira novela longa escrita por Casares Cambio en tres (1969) na que se achega tema do traballador galego emigrante en Europa que volta sa terra e vai mesturando situacins do presente con vivencias pasadas. Como sinala o profesor Anxo Tarro, esta unha novela de transicin entre a Nova Narrativa e a novela posfranquista, pois xa glosa unha problemtica que tende a concretizarse en efectos e fenmenos propios do desarrollismo da dcada dos sesenta. Xa fra do que consideramos Nova Narrativa (que chega ata 1970), outras obras deste autor son:
Debuxo de Julio Maside para Vento Ferido.
Xoguetes para un tempo prohibido (1975), premio XXV anos da Editorial Galaxia. Esta obra ten carcter autobiogrfico e reflicte experiencias dos estudiantes universitarios compostelns comprometidos na loita antifranquista na dcada dos anos sesenta. Os escuros soos de Clo (1979), Premio da Crtica 1980. un conxunto de doce relatos que recrean de maneira apcrifa, outros tantos episodios histricos.
211
Ilustrsima (1980) retrata a chegada do primeiro cinematgrafo a unha vila galega a comezos do sculo XX e os enfrontamentos que este novo invento produce no seo da sociedade vilega. Os mortos daquel vern (1987) unha novela que relata a morte dun boticario ocorrida nos primeiros das da guerra civil espaola a travs das actas que un funcionario de polica vai levantando sobre as declaracins dunha serie de testemuas. Deus sentado nun silln azul (1996), Premio da Crtica Espaola. Esta novela supn unha reflexin sobre o papel do intelectual na sociedade, personificado nun intelectual galego da posguerra.
Tamn publica o conto para nenos A galia azul (1968) e a peza teatral, tamn infantil, As laranxas mis laranxas de tdalas laranxas (1973).
Xos Lus Mndez Ferrn (Ourense, 1938)

Un dos autores cimeiros da literatura galega de todos os tempos, recentemente foi nomeado candidato en lingua galega Premio Nobel de Literatura, considerando a calidade e transcendencia da sa obra, tanto na lrica como na prosa. Xa tratamos con anterioridade a sa produccin potica, agora falaremos da obra narrativa. A primeira obra en prosa foi Percival e outras historias (1958), trtase dun conxunto de 14 relatos nos que retoma o tema de Bretaa (Percival era un dos cabaleiros da Tboa Redonda), e nos que xa podemos atopar as caractersticas mis destacadas na obra deste autor: a mestura dos mundos fantstico e real; a denominacin extica de espacios e personaxes (Kelma, Lorelai, Eikof, Orl...); a atraccin polo bosque que se converte en smbolo da liberdade; a fantasa e o misterio que liberan o home da represin que sometido polo poder; ou a alegora poltica na que Galicia e Castela aparecen como termos antagnicos. Outras obras escritas posteriormente son:
X. L. Mndez Ferrn.
212
UNIDADE 3
O crepsculo e as formigas (1961), conxunto de relatos con diversas tcnicas: epistolar, primeira persoa, diario ntimo..., e nos que o ambiente misterioso se consegue coa mestura do real e do fantstico. Arrabaldo do norte (1964) a sa primeira novela e est ambientada nun enigmtico espacio urbano no que deambula un home do sur perdido polas ras, sen saber qun e qu busca. Retorno a Tagen Ata (1971) unha alegora poltica na que Tagen Ata Galicia, que ten un idioma de seu, a lingua azerrata , e que vive nunha situacin de territorio ocupado. O relato presenta o nacemento da nova conciencia nacionalista radical. Elipsis e outras sombras (1974), relatos nos que o tema a rebelda contra a orde fascista establecida. Antn e os inocentes (1976), segunda novela longa de Ferrn, un alegato poltico da posguerra en Galicia no que retrata un entorno percibido como brutalmente agresivo. Crnica de ns (1980) Amor de Artur (1982), con esta obra volta temtica artrica. Arnoia, Arnoia (1987) Bretaa Esmeraldina (1987), trtase dunha novela longa con forma epistolar que narra a historia dun independentista bretn que se atopa na cadea e que se libera por medio do amor e da fantasa. Arraianos (1991), Premio Losada Diguez, da Crtica Galega e da Espaola. un conxunto de relatos situados nas terras comns de Galicia e a Raia Seca de Portugal nos que se mesturan os compoentes de misterio e erotismo. No ventre do silencio (1999), , polo de agora, a ltima contribucin de Ferrn narrativa galega. A novela est ambientada en Santiago de Compostela nos ltimos anos da dcada dos cincuenta e nela faise un retrato dos
Gravado de Raimundo Patio para Arrabaldo do norte.
213
grupos sociais que convivan na cidade por aquel tempo: os estudiantes progresistas, os fascistas, o clero, as clases medias reaccionarias... Todos eles mergullados nun ambiente de escurantismo e silencio imposto. Mara Xos Queizn (Vigo, 1939) Escribiu a novela titulada A orella no buraco (1965) na que mostra tres situacins da vida do protagonista que se desenvolven en Pars, nun porto galego e nunha pequena aldea . Outras obras desta autora, xa fra do que estamos considerando como Nova Narrativa son: Amantia (1984) onde reflicte a ideoloxa feminista no mundo galego dos sculos IV e V; A semellanza (1988) que trata o tema da homosexualidade; Amor de tango (1992), O solpor da cupletista (1998) e Ten o seu punto a fresca rosa (2000) todas elas cun marcado carcter feminista. Tamn autora de narrativa infantil O segredo da pedra figueira (1985). Como poeta non publicar ningunha obra ata a dcada dos noventa, no ano 1991 en que aparece Metfora da metfora, dous anos despois Despertar das amantes (1993) e a que ata o de agora a sa ltima obra potica Fra de min (1994).
M Xos Queizn.
Como autora teatral publica no ano 1989 a obra Antgona ou a forza do sangue que queda finalista do premio de teatro lvaro Cunqueiro 1988. O seu labor ensastico salienta pola sa preocupacin feminista, neste xnero ofrcenos obras como A muller en Galiza (1977), Recuperemos as mans (1980) e Evidencias (1989). Gonzalo Rodrguez Mourullo (Calo, 1936) Empezou amosando o seu talante renovador cun libro de relatos Nasce un rbore (1954) e posteriormente coa novela Memorias de Tains (1956) na que destaca o feito de estar escrita mediante a tcnica epistolar (cartas). Rodrguez Mourullo leva moitos anos residindo en Madrid e afastado da produccin literaria.
214
UNIDADE 3
Xohana Torres (Santiago de Compostela, 1931) Ademais de narradora autora de poesa e de textos teatrais. Entra dentro deste grupo fundamentalmente pola sa novela Adis Mara (1971), na que reflicte o pensamento dunha adolescente, Maxa que vive en Vigo e filla de emigrantes. Esta obra fundamental na nosa historia literaria pois a primeira novela totalmente narrada coa tcnica do monlogo interior. Nela plsmase a tensin rural/urbano reflectir a sociedade e o ambiente dunha cidade galega dos anos sesenta. Este tema ser recorrente nas dcadas do 80 e do 90 na narrativa galega. A sa obra potica desenvlvese en tres ttulos: Do sulco (1959), Estacins ao mar (1980) Premio da Crtica do ano 1981 e Tempo de ra (1992). Tamn autora de das obras teatrais, outra banda do Iberr (1965) e Un hotel de primeira sobre o ro (1968). 58. Imos ler e comentar un fragmento do libro de relatos Percival e outras historias (1958) que un dos primeiros libros da chamada Nova Narrativa Galega. Malia a extrema xuventude do autor cando escribiu este libro, tia daquela Mndez Ferrn 18 anos, aparecen xa nel moitos dos trazos que van caracterizar a narrativa deste autor e que imos ir salientando na anlise do fragmento.
PERCIVAL Percival levantouse da cadeira, pechu a radio, ollu pola fenestra. A longa la ase perder ao lonxe antre semforos roxos e verdes de anuncios fluorescentes. Zarru a fenestra con forza e choeuna con empeo. Asn estaba ben illado da ra. A fenestra ben pechada. Do outro lado coches e cabarets, s..., pero do outro lado da fenestra. E craro, il soio ollaba a ra a traveso dos vidros, e anda asn moi con presa e sen coidar en detalles. Entn ollouna e, co aceno de noxo adoitado, arretiru da ra as mentes e a visin e pechu como dixen a fenestra. Despis paseouse a grandes pasos polo longo espacio que, a maneira de corredor, abrase antre feras fas de aves disecadas; por tras das aves erguanse outas e preadas estanteras a ostentaren orgulosos lombos dourados, e grasosos de pergamu. A radio estaba doorosamente silandeira enriba dunha mesia de bimbio. Por todo un lenzo da parede, esgarabellos e volvoretas espetados de longo alfiler daban un er de coor e de morte. Longas espadas, eisticas e partidas polo meio, xacan por todo o chao da estancia.
215
Percival, dispis de pasear inquedo e de alcende-lo pitelo, sau ao xardn. Dixen ao xardn? S, O xardn de Percival! Ningun da terra e de fora puido ver atal maravilla. Era unha parcela sementada de herba e de rbores. Os rbores eran outos, erguan as sas copas poderosas cara a un ceo verde que inventara Percival. Os rbores eran vellos, tanto eran como o mundo. A herba..., a herba a decir que era verde..., pro se vou decir verdade non teo mis remedio que confesar que, a certas horas de certos das, apareca da coor do vio. Ademais haba unha casia de tellns e ouralita que fechaba un water, e tia unha porta escangallada e podre de humedn. Percival adoitaba chamalo seu xardn: O Xardn dos Outos rbores. Como dixen, Percival sau ao xardn. Pero ademis xa tia sado outras moitas veces. Historiari algunha de isas vegadas, das vegadas que Percival sau ao xardn:
Primeira vez O LEONLOBISCO Percival fechu a radio, non lle gostaba Offgent. Sau logo ao xardn cun libro na mao. Sau ao Xardn dos Outos rbores. Os rbores eran anda mis outos e mis vellos. Deixu car o libro ao chao e ollu os outos rbores do xardn. Eran carballos, bidueiras... As races torcanse curvando os lombos de anaconda enriba da terra; os troncos eran encortizados, carricentos, rogosos...; algns eran todo cortizo, valeiros de miolo, s pantasmas e runa de rbore: a caota. As polas, brilantes de follas lustrosas, combbanse baixo o peso de nios de corvo. Os copos eran bvedas rumorosas plenas de suxerencia...Era a tardia. O sol ao se deitar era un fachn de lume tras do bosco. A ls, peneirada e vermella, via polo bosco. O bosco empezaba a poboarse de sombras de misterio. Voaban os bufos e os mouchos e os morcegos, por baixo da ramaxe. Un alento heroico atravesaba o bosco hastra Percival. Pele, Pele...! Berru il. Apareceu o maordomo, de patillas. Mandostede. Traime as armas e o cabalo branco; vou sar. Percival armouse de loriga ben mallada, encaixu elmo empenado de penas brancas, calzouse espora de ouro, vestu brial, cinguu espada, embrazu escudo, empuu lanzn. Vai vir a cear o seor? O cabaleiro penetru na froresta. Agallopu pola floresta mentres os longos dedos das polas secas lle arrebuaban a face. O cabalo redobraba montonamente, at o choutar unha pedra, ou un tronco derrubado i entn rompase o unsono e apareca, maxestosa e creadora, a nota discordante. Por antre os rbores da dereita vanlle ecos silandeiros de esqueletes e brancuras de noiva tica: era a la que ergua o vo.
216
UNIDADE 3
No meio do bosco parouse Percival: Qu fago eu eiqu? dixo pra il. Cmo estu de guerreiro? Por qu san da casa? nde empezu iste bosco que percorro? Ande vou? No meio do bosco, Percival sofra ao se perguntar isto. Cando, coma unha resposta, resou un longo salaio animal por todo o bosco... Un oubeo de lobo que findu en rouca queixa de leona. Xa sei pra onde vou. E deixouse ir cara o lugar onde saa o oubeo. Ao pouco tempo, o bosco findouse e veu o craro. Un craro sen rbores, sen herba, sen nada...; o ser mesmo do craro via dado pola sa ineisistencia. Pero ao pouco tempo, o craro comenzu a se queixar i el ouvu, ben distinto, o berro do lobo e de len antremesturados. O calveiro oubeaba e queixbase. Falu Percival: Qun es t, e de qu te queixas? Falou o calveiro Son o dono dista banda do bosco, onde cazo eu soio. Falu Percival Falta de verdade, o bosco meu e ista parte tamn mia. Falu o calveiro Non, que mia. Falu Percival Cmo te chamas? Falu o calveiro Leonlobisco. Falu Percival E logo por qu? Falu o calveiro Porque eu son meio lobo e meio len. Falu Percival Pois non che vexo atal figura... Falu o calveiro Pois agora vers. E naquil intre, o craro do bosco deixu de ser tal pra se convertir nun animal que tia corpo de lobo e cabeza de len. Ao mesmo tempo, o calveiro foi ocupado polo bosco. Xa era todo bosco. A ramaxe tolla o sol. Percival fixo o sinal de Crs, baixu do cabalo,
217
penduru o escudo da sela, apoiu a lanza nunha caota, descinguu a espada i empuu o coitelo; despis, de pernas abertas e cervice baixa, foise contra o Leonlobisco. Iste agardbao movendo o rabo e a arregaa-los dentes. Choutoulle a besta caluga. Cunha mao il colleuna polo pescozo, e coa outra espetoulle o coitelo. Xacu o cadavre do Leonlobisco aos ps de Percival. Despelexouno o cabaleiro e cobru a sela coa pel sangante. Despois voltu casa. Cmo lle foi ao seor? Perguntu o maordomo. Ben...,ben. Mati un mostro que oubeaba al no fondo, e quiteille unha parcela de bosco que tia pra caza. Tes que ir un da dstes pra limpar aquilo...Ah! Toma ista pelica e manda facer unha alfombra pr teu carto. Axdame a desarmar que veo canso...
Xos Lus Mndez Ferrn. Percival e outras historias.
1) En primeiro lugar podemos observar o interese do autor por retomar a chamada materia de Bretaa, xa que Percival, protagonista destas historias, un dos cabaleiros da Tboa Redonda. Pero neste caso o tratamento do tema presenta interesantes variedades. Unha delas a mestura de dous planos temporais: O da actualidade e o pasado cabaleiresco. a) Que elementos do relato suxiren a actualidade do tempo narrativo? b) Que elementos do relato suxiren o pasado cabaleiresco? 2) Outra novidade no tratamento do tema a mestura de realidade e fantasa. a) Onde se sita a realidade e con que elementos se identifica? b) A fantasa sitase no Xardn dos Outos rbores que pode ser transformado nun mundo mxico. Por cal destes dous mundos ten preferencia Percival? En que o notas? c) Entre o mundo real e o mundo mxico hai un espacio que serve de trnsito, un corredor no interior da casa. Os elementos que se describen neste espacio suxrennos unha realidade morta Que elementos son eses? 3) Tendo en conta que a realidade situada mis al da finestra simboliza a vulgaridade e a opresin, que pensas ti que simboliza o Xardn dos Outos rbores? 4) O personaxe de Percival tamn simblico, algns crticos chegan a identificalo co propio escritor. Segundo isto, que pensas ti que simboliza Percival e que representaran tanto o xardn como as aventuras que nel ocorren? 5) A verdadeira aventura comeza cando Percival sae xardn e este transfrmase nun bosque. tardia. Busca e escribe unha comparacin referida a ese
218
UNIDADE 3
momento do da. Mis adiante atopamos unha suxerente metfora para referirse la. Bscaa e escrbea. 6) Cando o cabaleiro Percival dubida da sa funcin acontece algo que o devolve seu papel de heroe. Que sucede? Que ten de extraordinario o novo personaxe? Como remata o encontro entre os dous? A conversa final pon remate a esta primeira sada de Percival. Como podes observar, as frases que se cruzan entre o cabaleiro e o seu criado son de total normalidade, como se o suceso acontecido no bosque non tivese nada de extraordinario. 59. Imos ler e comentar un dos relatos do libro Vento ferido (1967) de Carlos Casares.
AGARDA LONGA AO SOL Axoutou as moscas, que lle picaban na cara. Despois moveuse na cadeira e ficou, outra vez, cos ollos fixos na casa branca de enfrente. Oa os rudos da ra, que lle chegaban montonos, obsesivos. Voces, coches, motos. E os martelazos con son a ferro do taller mecnico. Seran as seis e media. A sombra da casa branca anda non baixara da acera. Pola ma estiveron os netos para felicitalo. Comeron todos xuntos. Anda non hai dez minutos que se foron. Durante a comida houbo cantos, bailes. Xa se sabe. El tivo que apagar as oitenta velas da tarta. Vaste cansar dicanlle. Pois mira que cando tea que apagar as cen... As cen... Dicano por dicilo. Pero as sas voces soaban a falso. Ningun agardaba que el chegase aos cen anos. Nin sequera a pequena Ana, a limpa Ana cra o que dica: Ti has chegar aos cen. Xa vers. Agora oa as voces dos pequenos que xogaban debaixo do balcn. Tdolos das durma a sesta. Pero hoxe non se quixo deitar. Prefera estar no balcn, ao sol, luz clara daquel ceo azul. E escoitar a cidade. Escoitar algunha msica que chegase de lonxe. Cando viva ela, sentbanse xuntos e falaban da xente que pasaba. Xente descoecida. E pasaban as tardes. As longas tardes do vern. Ela morreu hai dous anos. Apareceu morta na cama, unha ma de maio. A verdade, sentiu a morte dela. Pero lembraba con certa ledicia aqueles das: o entrar e sar da xente que lle estreitaba a man e que lle dica aquelas palabras, sempre as mesmas. Por varias veces lle veu cabeza o pensamento de que fora feliz naquelas horas. Pero non o quixo pensar. Parecalle unha pequena monstrosidade.
219
Lembraba tamn os das que seguiron. Xuntbase toda a familia al, na sala grande do piano, a falar, a ler. A neta Ana, a doce Ana, xogaba con el. Preguntballe cousas. E el a respondendo a todo sen se cansar endexamais. Pero chegou o vern. Agora an todos praia ou de merenda e volvan tarde. Na casa non se paraba coa calor. Marchaban. El quedaba sentado na sa cadeira, no balcn, agardando a noite. Gustballe aquela tristeza que se lle meta no corpo co caer da tarde, cando se acendan as primeiras luces na ra. Gustballe aquel irse apagando dos rudos, das voces, dos berros dos nenos. E sentir o fresquio a eso das nove e media, que cando o veen buscar para a cea. Vn sempre a vella Susa, a boa criada de sempre. E lvao collido do brazo, mentres el se apoia no bastn. O ano pasado anda se vala s. Pero polo nadal caeu polas escaleiras abaixo e partiu o espiazo. Desde entn quedou intil. rguese s doce. Vn a Lusa, a filla loira, a vestilo. Despois axdao a ir ata o balcn. E al queda deica a hora do xantar. Ao rematar, dorme a sesta. Dorme para acortar a tarde. A sombra chega agora ao medio da ra. Son as sete. Oe rudos de pasos no interior da casa e escoita un pouco. Debe ser a vella Susa. Por un instante pensou que sera Milo. Cando cesaron os pasos berrou: Milo! Non respondeu ningun. Ficou todo en silencio. O Milo o neto mis grande. Ten vinte anos e estudia medicina. Agora, nas vacacins, vn case que tdalas tardes por aqu, a falar co av. Chega a eso das oito e vaise s nove e media. Hoxe ao rematar o xantar, dxolle: tarde, veo. Agarda que vea. O da para el non mis que esa hora e media, de oito a nove e media, na que fala co Milo. O Milo lelle o peridico e cntalle as cousas que fai al, na universidade. As moscas molstano moito. s veces pon o pano na cabeza para tornalas. Pero enfdase a Lusa. Di que o ven desde a casa de enfrente e que non est ben. Pero hai das en que estes bichos se fan insoportables. Pican como agullas. Pasa unha moto e fai moito rudo. Qudase ondo durante un bo anaco de tempo. Vese no aire o resplandor da soldadura autxena, no taller mecnico. E ese o chisporroteo. Uns rapaces pasan debaixo do balcn tocando unha harmnica.
220
UNIDADE 3
Escitase dentro da casa unha porta que se abre. a porta da habitacin da Lusa. Despois ense uns pasos polo trnsito e outra porta que se abre e que se pecha por dentro con pasador. a porta do cuarto de bao. Estarase peiteando a Lusa. O ceo agora vermello. Ao lonxe, mirando por riba do tellado do bar de enfrente, que queda dereita do balcn, vese unha pequena nube. Ten a figura dun elefante. brese a porta do cuarto de bao. Os pasos da Lusa vanse achegando ao balcn.
Vou buscar ao Ramiro. Imos ao baile do Club.
Dlle un bico e vaise. El fica un momento en silencio, case que sen respirar, para or os pasos da Lusa, que vai baixando as escaleiras. Despois sente o pisar, xa diferente, no portal, e logo na ra, distinto tamn. Desde que se foi a Lusa, cada vez que oe pasos na acera, debaixo do balcn, el pensa se ser o Milo. Escoita un instante. Pasan de longo. Non . Os do taller mecnico corren a porta. a hora de pechar. Pouco a pouco van pechando tdolos comercios. Por uns segundos a ra queda en silencio. El reblese na cadeira, nervioso, ata que pasa un coche e desaparece o silencio. A tarde vaise apagando. Algun canta, lonxe, e a sa voz chega ata o balcn. De aqu a pouco acendern a televisin no bar de enfrente. El agarda ao Milo, contento. Chegara unha msica lene, triste, para facelo chorar. Para lle facer derramar esas bgoas pequenas que nin siquera saen dos ollos. Soa o telfono. El non se pode erguer. Berra: Susa...! Xa... Afina o ouvido. A Susa fala. Colga de seguida e dirxese ao balcn. Era o seorito Milo. Ah... Di que non pode vir, que est invitado a ir ao cine. No bar de enfrente acenderon xa a televisin. Acendronse tamn as primeiras luces na ra. Algun pasa por debaixo do balcn cun transistor a toda voz. Escitase unha vella cancin.
Carlos Casares. Vento ferido.
221
1) Como ters observado, xa desde o propio ttulo o autor anticipa o contido do relato: a narracin dunha espera. Contesta: a) Quen o personaxe que agarda e por quen agarda? b) Onde est e por que non se move? c) Que ten de especial ese da para el? d) Que supn para el a visita que est agardando? e) Como remata a sa espera? 2) Fxate que todo o relato se desenvolve nun breve tempo, unhas poucas horas dunha tarde de vern. Anda as, o paso do tempo ten moita importancia na historia, o autor quere comunicar a ansiedade da espera. Todo o relato est contado desde o interior do protagonista: o que sente, o que ve, o que recorda... a) O declinar da tarde est suxerido polas imaxes de luz. Busca no texto e escribe as frases nas que se expresan: Seran as seis e media. A sombra da casa branca anda non baixara da acera. Sigue ti: b) Tamn teen moita importancia os sons que o protagonista escoita na sa soedade. Busca no texto e fai unha relacin destes sons: Rudos da ra: voces, coches, motos, martelazos do taller mecnico. Sigue ti: 3) As lembranzas do protagonista refrense tanto a acontecementos dese mesmo da como a outros referidos monotona da sa existencia. Hai un recordo especial de algo que ocorreu dous anos atrs. a) Que sucedeu nese tempo? Respecto dese acontecemento do pasado aparecen no texto as seguintes frases: Por varias veces lle veu cabeza o pensamento de que fora feliz naquelas horas. Pero non o quixo pensar. Parecalle unha pequena monstrosidade. b) A que se est referindo? c) Como o interpretas ti? 4) Tendo en conta todo o anterior, escribe unha frase que resuma o contido deste relato.
5) Vento ferido , o libro de relatos no que figura este conto, a primeira publicacin importante do escritor Carlos Casares e forma parte da chamada Nova Narrativa Galega. Consulta os datos sobre este movemento literario e contesta:
a) Anos que abrangue este movemento: b) Trazos que presentan as obras narrativas dos escritores includos neste grupo:
222
UNIDADE 3
60. Cos datos dos que disps, completa nun folio parte os seguintes esquemas de chaves que recollen de maneira resumida a informacin desta unidade.
223
UNIDADE 4
QUE VAS APRENDER ?

A comunicacin literaria - Recoecer as distintas modalidades de plasmacin do tempo narrativo. - Saber utilizar estes recursos na creacin de textos propios. - Recoecer as funcins que realiza no relato a voz narradora. - Recoecer as caractersticas e os valores dos distintos puntos de vista que pode adoptar a voz do narrador. - Saber utilizar estes recursos na creacin de textos propios. - Coecer as caractersticas que definen o teatro como xnero literario. - Recoecer os elementos e a estructura do xnero teatral. - Saber cmo se artella o texto teatral e cmo se desenvolven os elementos de espacio e tempo na obra dramtica. - Saber utilizar estes recursos na creacin de textos propios. A Literatura Galega - Coecer as circunstancias socioculturais de Galicia desde o ano 1975 ata a actualidade. - Coecer as caractersticas mis salientables da literatura galega neste perodo. - Coecer a vida e as caractersticas da obra literaria das principais figuras desta etapa. - Coecer as circunstancias socioculturais de Galicia na Idade Media. - Coecer as caractersticas mis salientables da literatura galega neste perodo. - Coecer as circunstancias socioculturais de Galicia no perodo denominado Sculos Escuros. - Realizar comentarios guiados de textos literarios de autores e autoras dos perodos tratados nesta unidade recoecendo neles as caractersticas do xnero e do autor.
224
NDICE DE CONTIDOS
Pxina A COMUNICACIN LITERARIA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Caractersticas do xnero narrativo (Continuacin) . . . . . . . . . . . . . . . . 226 - O tempo no relato. A orde na historia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Relato lineal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Relato en flash-back . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 Relato in medias res . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226 - O narrador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232 Punto de vista do narrador omnisciente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 Punto de vista do narrador observador . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 O monlogo interior e o soliloquio. Outras formas de relato en primeira persoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242 O xnero dramtico. O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245 - O monlogo teatral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250 - Articulacin do texto dramtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 - O tempo e o espacio no texto dramtico . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253 A LITERATURA GALEGA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 O sculo XX (III): de 1975 actualidade . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 - A poesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258 - A narrativa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261 - Literatura Infantil e Xuvenil. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 - O teatro . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270 A Idade Media e os Sculos Escuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 - A Idade Media. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 Textos conservados . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 Compositores e intrpretes. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288 Periodizacin da lrica galego-portuguesa . . . . . . . . . . . . . . . . 289 Cantigas de Amor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290 Cantigas de Amigo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297 Cantigas de Escarnio e Maldizer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301 Xneros menores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303 Cantigas de Santa Mara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 Decadencia da lrica trobadoresca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308 Prosa medieval . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310 - Os sculos Escuros . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
225
A COMUNICACIN LITERARIA Caractersticas do xnero narrativo (continuacin)

O tempo no relato. A orde na historia
Todo relato se fai seguindo unha sucesin temporal. A historia que se conta unha sucesin ordenada de acontecementos que tiveron lugar nunha poca e nun tempo determinados. Pero no relato con frecuencia non coincide a orde cronolxica na que sucederon os acontecementos coa orde na que se expoen no discurso narrativo . Este discurso, a mido, altera a orde dos acontecementos. Segundo isto, existen varias posibilidades de ordenar o discurso narrativo. molo ver cun exemplo. Imaxina a seguinte situacin: Un home atropelado por un coche, perde a conciencia e lvano hospital, cando volve en si dectase de que o van operar. Se se quixese escribir un relato deste acontecemento, o autor tera varias alternativas para ordenar o discurso narrativo: A) Relato lineal: O relato seguira a mesma orde cronolxica na que se produciron os feitos: 1. Atropelo. 2. Traslado hospital. 3. Coecemento da necesidade dunha operacin. B) Relato en flash - back: Na orde coa que se presentan os acontecementos hai un salto cronolxico cara atrs: 3. O home est no hospital e acaba de serlle notificado que precisa unha operacin. 1. Cntasenos o atropelo. 2. Traslado do home hospital. C) Relato in medias res: Neste tipo de relatos empzase a contar a historia polo medio, retrocdese ata o comezo e, finalmente, nrrase o que ocorre no desenlace:
Ivana de Antonio Taboada.
226
UNIDADE 4
2. O home esperta no hospital. 1. Cntasenos o atropelo. 3. Recibe a noticia de que vai ser operado. Agora imos ler algns contos que serven de exemplo:
Relato lineal UNHA RA NUN PORTO LONXANO Unha ra nun porto lonxano do norte. As tabernas estn acuguladas de marieiros e botan polas sas portas o bafo quente dos borrachos. Xentes de tdalas castes do mundo, cantigas a gorxa rachada, msica de pianolas chocas, mito fedor a sebo... Un marieiro que fala francs tropeza cun marieiro que fala ingls. Os dous fanse promesas de gran amistade, cada un no seu falar. E sen entenderse camian xuntos, collidos do brazo, servndose mutuamente de puntais. O marieiro que fala francs e mis o marieiro que fala ingls entran nunha taberna servida por un home gordo. Queren perder o sentido xuntos, para seren mis amigos. Quen sabe se despois de ben borrachos podern entenderse! E cando o marieiro que fala ingls xa non rexe co seu corpo comeza a cantar:
Lanchia que vas en vela; levas panos e refaixos para a mia Manoela.
Castelao. Cousas.
O marieiro que fala francs arregala os ollos, abrzase compaeiro, e comeza tamn a cantar:
Lanchia que vas en vela; levas panos e refaixos para a mia Manoela.
A-iu-j-j!! Os dous marieiros eran galegos. O taberneiro, gordo como un flamengo de caste, veu sar s dous marieiros da taberna e pola sa faciana
227
bermella escorregaron as bgoas. E despois dixo para si nun lado saudoso:

Lanchia que vas en vela!
Tamn o taberneiro era galego.

Castelao. Cousas .
Relato en flash-back A LUZ EN SILENCIO Eu ben sei que o meu caso non debe dar p a ningunha nova metafsica, e si, soamente, s anlises dalgn mdico sutil: pero se eu fose afeizoado s trupias de concepto, diriavos que aquela noite foi cando por primeira vez sentn a carn meu a terrible presencia baleira do Seor Ningun. Lonxe de min a intencin de metervos medo, xa que, polo demais, a cousa non tivo importancia. Direivos cmo foi. Dende haba algns anos viva na cidade. Al na vilia onde eu nacera e finaran meus pais, quedaban do herdo familiar algunhas leiras, unha casa e, na casa, uns cantos trastos vellos... Un labrador fiel de toda a vida, termaba de todo. Foi el quen me urxiu, nunha carta de letra revesgada, para que fose al. Faca falta que eu mesmo remexese nos seculares feixes de escrituras para desenliar unha discordia por cuestin de extremas. Cheguei case de noite no coche estrangoado que faca de cote a viaxe entre o meu pobo e a cabeza de partido por onde pasaba o tren. Das horas a or os berros do tralleiro e as couces que daba nas tboas do pescante para espabilar s cabalos cativos e desventurados. Na casa un intre de conversa co labrador, entrementres engula a cea que me serviu a sa muller. Despois quedei s a remexer papeis nun van amplexo que fora sala nalgn tempo- separado da mia alcoba por un longo corredor... Sempre tiven propensin sobresalto. A soedade, as tebras, o silencio, anda hoxe me inquedan.
228
UNIDADE 4
Aquela noite, me quedar s -por que non dicilo?- o desacougo comezou a escarabellar no meu maxn. A casa, de muros valorentos e madeiras vellas, que xa de neno me impua certo medo, agora chea de vagalumes de lembranza, parecame anda mis labirntica. Os teitos baixos, de trabes mal arrefeitadas, daban sala unha falsa longura. Ademais a luz run do anaco de cirio con que me alumeaba, faca mis imprecisos os lmites do van e mis turdios todos os currunchos. As tebras do corredor entraban no van en fras bafaradas e amontobanse a rentes das paredes, estreitando o seu cerco esmorecido para afogar mainamente, coma os criminais voluptuosos, a luz chea de sono. O latexar da chama escorrentaba por vegadas o asedio das sombras, pero de novo asolagaban os currunchos en mestas moreas. Folleando as escrituras decateime de que tia que examinar unha notas que deixara na mia alcoba. Erguinme e san da sala deixando nela o cirio aceso. Polo corredor as mil poutas das tebras, como picos de silveira, prendanme a roupa. Pero non fixen caso. Un home asisado non debe facer caso, anque o latexar do peito sexa un barullo de fragua. Sen respingar pasei por diante de moitas portas abertas. Soamente chegar mia alcoba saquei a caixa de mixtos e rasquei un na lixa. Rasquei tres con toda serenidade. O terceiro prendeu. Para defender a chama, que un ventio traidor estivo a rente de matar, fxenlle pantalla coa man. Despois mirei arredor, desafiante ... Ningun. Apaei as notas, guindei o misto e funme cara sala polo corredor. Quen estaba al agora? Eu non va a ningun. Non va mis que o resplandor do cirio enchendo o vao da porta. Mais aquel resplandor non poda estar s. Comprendedes? Aquela luz roxa, inqueda, enmarcada na porta, dbame, non sei por que, a extraa seguranza de que dentro haba algun, absorto en pensamentos de lxica inaccesible. Quizais me sentir entrar erguese a testa para me dirixir esa ollada perplexa con que son acolleitos os intrusos. Porque aquel resplandor xa non era meu. Era seu.
Sheila Goldman.
229
A luz roxa nin poda estar soa nin me pertenca. Non sei se me dixen todo o que levo dito. Mais cando me dispuxen a entrar na sala, a resolto a soster dignamente aquel ollar perplexo... Entrei. Un trallazo de espanto deixoume entalecido... Na sala, silandeira e triste, non haba ningun.
Rafael Dieste. Dos arquivos do trasno.
Relato in medias res VOU QUEDAR CEGO Pregunteille a mam: Vou quedar cego? Respondeume: Non. Pero non lle creo. Hoxe pola ma, cando me levaron para o corredor do patio, ao sentir o sol pousado na mia pel, dixen:A ver. Metn este dedo pola esquina dun ollo, levantando a venda por ver se va algo, pero non vin nada. Nin sequera unha pouca claridade. Nada. Eu xa tia a cousa medio tragada, pois pola Santa Luca a mam levoume a Paredes de ofrecido. Anda que me quixeron enganar, ben se va que a peregrinaxe era por min, porque non me deixaban chistar nin cantar. En cambio a mia irm a xogando polo camio, collendo estraloques e falando coa xente. E eu calado e a mam dicndome: Rzalle unha salve Santa. E eu rezando sen ganas porque o sol quentaba e o camio era longo e malo, que haber das leguas todo polo monte. Eu lembrbame de cando levaron nena ao San Benito, que tampouco lle daban acougo facndoa rezar como me facan a min agora. Ela quera xogar comigo, pero non a deixaban. En troques eu faca o que quera e ningun me rifaba. E tamn se ve que hoxe na casa fago o que quero e a mam non me regaa por nada e estame sempre: Queres tantio mel, prenda? Queres un pouco de vio con azucre? Heiche traer pan branco da vila. Ben se ve que que vou quedar cego. Onte rifronme porque dixen que ao Camilo xa non lle quera por me dar coa pedra, pero s me rifaron onte. E a mam sempre que fala do Camilo di que bo neno e que non o fixo adrede, que iso lle pasa a calquera. A mam fala as porque sabe que quedo cego e para que non lle garde xenreira ao Camilo para toda a vida. En adiante vou ser como o Nicols, que
230
UNIDADE 4
anda cun caxato da casa para a eira ou da casa para a igrexa. E de a non sae. E o pap vese que anda triste porque fala pouco e antonte, cando quedei durmido hora de xantar, despertoume e dixo: Durmiches de noite? Respondinlle que si, pero non era certo. Levo mis dunha semana sen pegar ollo. Cando me meto na cama ntrame unha pena negra no corazn e pnseme o sangue todo cheo de formigas e acchome ben abaixo e tpome pola cabeza e rezo. Pero ao rezar non me pasa. E sigo rezando para durmir, pero debo ser moi malo, que xa teo tragado para min que o da cegueira debe ser un castigo polos meus pecados. Agora non, pero antes a mam xa me dica: Ti es un pecadento e has ir ao inferno. E ben se ve que vou ir, porque rezo e Deus non me fai caso e non durmo... O vern que vn teo que volver Santa Luca de ofrecido e sen ganas de xogar nin de estourar os estraloques. E se vai sol, aguanto, que as tamn fago penitencia polos meus pecados. Neste momento vai sol. Meto o dedo por aqu, por unha esquinia e non vexo nada. Chmame a mam: Ramoncio. Mande vostede. Ests ben?. Estou. Cmpreche algo, mia prenda? O sol debeuse meter detrs do monte do Picouto. Xa non quenta. De aqu a pouco vir a noitia. Logo cearemos e despois iremos todos durmir. S de pensalo ncheseme o sangue de formigas e unha pena grande e negrsima mteseme dentro do corazn.
61. Imos ler o texto seguinte. unha noticia aparecida no xornal El Pas o da 10/2/99: SEIS MESES DE CRCERE A UN NENO EXIPCIO DE DOUS ANOS POR PEGARLLE A UNHA VECIA O neno exipcio de dous anos Ayman Jadari foi condenado a seis meses de crcere e unha multa de 4.500 pesetas por un tribunal da cidade de Alexandra (Exipto) por pegarlle a unha vecia de dous anos e medio cando xogaban, hai oito meses, na escaleira da sa casa. O menor foi declarado en rebelda polo tribunal sen estar presente. Os seus pais coeceron a sentencia cando un alguacil chegou seu domicilio cunha orde de detencin. O neno foi trasladado entn edificio dos tribunais para lerlle a sentencia e permaneceu cinco horas encerrado nunha gaiola na que son recludos os condenados antes de seren presentados perante o xuz. A aparicin dun reo de tan curta idade perante o xuz provocou as queixas dos presentes na sala. O maxistrado decidiu enviar neno Fiscala de Menores que, segundo fontes xudiciais, previsiblemente arquivar o caso.
231
Imos tomar esta historia real como tema para escribir un relato. Vainos servir para practicar as tres maneiras que acabamos de ver que poden ser utilizadas para reflectir a orde do discurso. Como axuda, dmosche os comezos: a) Relato lineal:
Ayman, un menio de dous anos, estaba xogando cunha vecia do seu tempo nas escaleiras da casa...
b) Relato en flas-back:
Os presentes na sala de xustiza non podan dar creto que estaban a ver, o reo que acababa de ser presentado perante o xuz para que este lle lese a sentencia, era un menio de dous anos que a penas saba falar e que choraba desconsolado chamando sa nai...
c) Relato in medias res:
Chamaron porta. A muller deixou de darlle a comida seu fillo e foi abrir. Quen chamaba era un alguacil do tribunal de xustiza que portaba unha orde de detencin...
O narrador
Ademais das voces dos personaxes, en todo relato se percibe a voz do narrador. O narrador quen conta a historia, presenta os personaxes e sita a accin nun tempo e lugar determinados. Imos ler uns textos para analizar neles a figura do narrador. Ambos os dous fragmentos forman parte da situacin inicial dos relatos. A)
A COR DUNHA LEMBRANZA O da 1 de abril de 1939, Hortensia soubo pola radio do remate da guerra. A ela non lle importaba o vencedor, s pensaba que Manolo, o seu home, mobilizado polo bando nacional no vern de 1936, regresara axia, vivo e enteiro casa familiar, logo de case que tres anos de ausencia.
232
UNIDADE 4
Vivan no Cudeiro, pequena aldea situada nun outeiro preto de Ourense, p do camio real a Compostela. A casa, de cantera e coas fiestras pintadas de azul, reciba todo o sol do medioda e dende ela, como dende un miradoiro, chegaba a verse o ro Mio dividindo o val no seu lento trancorrer cara s pontes. Hortensia e Manolo tian dous fillos. Manolio, que acababa de facer un ano cando seu pai marchou, e Antonio, nacido durante a guerra. Hortensia agardou impaciente aqueles primeiros das de abril esculcando o camio real a todas as horas por se albiscaba a sombra de Manolo ascendendo cara aldea entre os negrillos da touza. Na primeira semana viu pasar moitos homes que, camiando, regresaban s fogares, uns saudando festivos, outros calados coma sombras. Haba entre eles vecios de Cudeiro, do Viso, de Gustei, do Vilar e anda de mis lonxe, de Dozn e de Laln, xa na provincia de Pontevedra, pero Manolo non apareceu.
Francisco Fernndez Naval. Historias roubadas.
B)
O ESPELLO DO VIAXEIRO Fora un da de chuvia continua. Unha chuvia fina e fra que non cesaba se non era para dar paso saraiba ou neve. Non se poda agardar que a noite estivese mellor despois daquel da, antes ben todo o contrario e as foi. Agora, ademais, sopraba unha ventada que converta o camiar nun labor traballoso e desagradable. Tiven que baixar do cabalo e levalo de ramal, porque o animal desorientado polo aire e pola auga, non se deixaba guiar na negrura daquela noite sen o mis mnimo luar. Se antes tropezaba a besta ameazando con tirar comigo, agora era eu o quedaba continuos toupns que s a forza do cabalo e as mias mans fortemente asidas ramal, me impedan caer mis al de dar cun xeonllo na lama do camio. Pola ma, cando p puxera en camio, contaba con que s me restaban das xornadas para chegar meu destino e nin a ausencia de sete anos de andar por aqueles camios fora quen de me desviar nunha pasada da direccin correcta. Pero iso fora polo da que, anda que escuro e desagradable, permita avanzar por eles con seguranza. Agora estaba na certeza de me ter perdido e
Debuxo de Fran Jaraba para Cando petan na porta pola noite.
233
s procuraba un lugar de acubillo para pasar a noite antes de que me tivese desviado moito.
Xabier P. Docampo. Cando petan na porta pola noite .
No texto A) aparecen uns personaxes: Hortensia, Manolo, os fillos, pero ningn deles quen conta a historia. O narrador unha voz que non participa como protagonista nos feitos que narra, que se sita fra deles para contalos. Dicimos que un narrador en terceira persoa.
Menhires de Manolo Paz.
No texto B) o narrador o propio personaxe da historia, el quen protagoniza os feitos que narra. Dicimos que un narrador en primeira persoa.
O punto de vista narrativo

Como dixemos, o narrador quen sabe e organiza o relato, e isto pdeo facer adoptando distintos puntos de vista: Punto de vista do narrador omnisciente un narrador que se situa fra do relato e que o sabe todo, o que xa pasou, o que est a pasar e o que pasar no futuro; coece as motivacins internas dos personaxes, os seus intereses mis ocultos, mesmo s veces d a sa opinin sobre os feitos que est a narrar. Punto de vista do narrador observador Neste caso o narrador, que tamn se sita fra do relato, limtase a contar o que observa, como unha mera testemua dos aconteceres, sen facer ningn tipo de reflexin. Estas das modalidades, narrador omnisciente e narrador observador, son propias do relato en terceira persoa. Nos relatos nos que o narrador tamn un dos personaxes, isto , narrador en primeira persoa, o punto
234
UNIDADE 4
de vista sempre subxectivo . Isto quere dicir que o narrador se limita a contar o que sabe, ben porque o viviu, ben porque o presenciou ou llo contaron a el previamente; descoece, pois, todo aquilo que sucede fra da sa propia experiencia. Hai das modalidades de narrador en primeira persoa: o narrador protagonista que afirma ter vivido os feitos que narra, e o narrador testemua que afirma ter visto ou escoitado os feitos que relata. Xa vimos un exemplo de relato en primeira persoa no que o narrador tamn protagonista dos feitos que conta. Imos ver agora un exemplo no que o narrador testemua.
A loba (fragmento) Na casa do meu av da Granda de Xermar houbo de sempre parada de bestas e esta foi a razn de que al polos anos trinta fose meu pai varias veces parada que haba na Reborica, que era a que caa mis cerca e coa que se mantian moi boas relacins. Nunha destas viaxes, non podo lembrar agora se a causa fora a venda e entrega dun cabalo da parada ou a merca dun daqueles burros castelns con alzada de cabalos, que tan apreciados e custosos andaban naquel tempo no que as mulas valan cartos e tan cobizadas eran cousa que non ocorra cos mulos, mis torpes para o traballo, tivo coecemento da historia que vintecinco ou trinta anos despois me contou e que agora quero deixar por escrito. Meu pai faca sempre o mesmo camio neste traxecto a non ser que por algunha razn tivese que se desviar ata Cambs, onde anda viven parentes, ou a Xestoso onde moraba, e corra de boca en boca, meu bisav Guerra, home de tan descomunal forza que o faca protagonista de contos e historias, reais unha veces e inventadas outras (...) Pero non saron as contas tal e como meu pai andaba a se figurar, porque a nevarada era das que lle quedan escritas na memoria. Foi pasar o ro Requeixo por unha pontella que se adiviaba malamente no medio da neve, e pouco faltou para que home e animal fosen parar ro. A
Debuxo de Fran Jarada para Cando petan na porta pola noite.
235
noite veulle enriba coma de socato e xa non haba maneira de atinar cos camios. Botou p a terra e, levando o cabalo do ramal, andou s atoutiadas na procura de pasos, sen mis desexo que atopar algunha casa que lles dera teito para aquela noite.
Xabier P. Docampo. Cando petan na porta pola noite .
62. O punto de vista dende o que se conta un relato ten moita importancia na maneira de contalo. Mesmo na vida coti, un determinado suceso ter versins diferentes segundo quen o conte, os distintos intereses e valoracins persoais dos que participan nos feitos. Le o texto seguinte que unha noticia real aparecida nun xornal: BATALLA ENTRE INVITADOS A UNHA VODA E A UNHA COMUN
Mis de vinte persoas resultaron feridas a consecuencia dunha batalla multitudinaria na que remataron das celebracins que compartan os salns do mesmo mesn sevillano, que acudiran das familias cos seus respectivos amigos para celebrar unha comun e unha voda. As celebracins discorran por canles normais cando, de speto, uns e outros comensais comezaron a gastarse bromas e lanzarse algns obxectos pouco pesados. As cousas cambiaron cando dunha das mesas sau disparada unha botella que non alcanzou seu destinatario inicial senn a unha persoa anci e os seus amigos e familiares coidaron que houbera mala intencin no lanzador. A partir dese momento comezou unha violenta discusin que dexenerou nuha pelexa que, pouco a pouco, se foron engadindo mis e mis comensais, ata chegar a uns douscentos, segundo informou a polica, vintedous deles tiveron que ser asistidos de lesins e feridas nun hospital.
Pensa cmo relataran estes feitos os distintos participantes. posible que as sas versins non fosen totalmente coincidentes. Volve a escribir esta noticia como se se tratase dun relato narrado en primeira persoa. Fai tres versins: a) Dende o punto de vista dun dos invitados comun. b) Dende o punto de vista do dono do local. c) Dende o punto de vista da noiva.
236
UNIDADE 4
Hai que ter en conta non confundir o autor ou autora do relato co narrador. O narrador un ente de ficcin, un recurso literario que o autor utiliza para contar a historia. Soamente en dous casos coincide a persoa do autor coa do narrador: nas memorias ou autobiografas e nos diarios ntimos . As memorias son escritos nos que o autor ou autora lembra a sa vida. Os diarios son escritos dando conta puntual dos mente estes diarios son destinados a ser lidos por emisor. nos que o autor ou autora vai aconteceres cotins. Normaltextos ntimos e non estn un receptor distinto do propio
Pero tamn sucede que con frecuencia os autores utilizan as memorias e diarios ntimos nos seus textos de ficcin, facendo que os seus personaxes se expresen no relato utilizando estas formas de escrito en primeira persoa. Imos ver algns exemplos: A) Exemplo de autobiografa real: Este que imos ler un texto do escritor Manuel Rivas aparecido no xornal La Voz de Galicia na seccin Autorretrato:
Un , no mellor dos casos, a suma das persoas que coeceu e quere. Para o malo, bastmonos ns. As persoas queridas vannos pintando emocins, sentimentos, ideas, soos, co seu pincel de pigmentos da vida. Vannos calcetando con la de cores e con algn bordadio altura do corazn. Vannos compoendo coidadosamente como esas alfombras de ptalos de flor de hortensia e rosa que duran o que un Corpus. Ou como un lbum de fotos que vai virando en sepia co paso do tempo. A estou no retrato infantil, cunha desas persoas que me fixeron, a mia irm Mara, un ano maior ca min. Teo cara de enfado, supoo que porque non me mercaron unha ra de chocolate que haba na pastelera da ra de Panadeiras e que tanto me gustaban. Anos despois, na
Manuel Rivas.
237
vez dunha flor, merqueille unha desas ras de chocolate a un primeiro amor. Pero non lle gustou. En realidade era, son, moi reidor, dunha tribo moi reidora que afrontou con humor as adversidades. Que impagable a xente que te fai rir! Contronme que Tono, o humorista, dica sorrente s visitas no leito da agona: Sinto non acompaarlles ata a porta, pero que estou morrendo. Mara acompaoume nas primeiras verbas. Despois aprendeume moitas outras cosas, porque ela sempre a diante, a anos luz. En sensibilidade, en rebelda, en experiencias, en sabedora, en apostas coa vida. Tamn foi diante no adeus definitivo. Pero iso outra historia. Nacimos no Monte Alto, a carn da Torre de Hrcules. Tamn do crcere. Ese era o noso campo de xogos. O tringulo da praia de san Amaro, o faro e os lindes da prisin. s veces, dende os penedos, oiamos os cnticos dos presos no patio que se mesturaban co bruar mario. Naquel tempo, mam era leiteira. a cos xerros nun carrio a vender leite pola cidade, tratando de evitar algns gardas municipais aos que haba que sobornar, porque a finais da dcada dos 50 as leiteiras eran clandestinas. Pap era albanel e tamn tocaba o saxofn nunha orquestra os domingos. Moitos anos despois contoume que tia vertixe nos altos andamios. Para min esa a imaxe dun heroe. Algun que quen de soportar a vertixe durante 45 anos para sacar adiante unha familia. Por iso, cando penso en mam e pap, na vida laboriosamente construda, dgome: Dte por satisfeito se consegues criar aos teus coma te criaron a ti. O de Monte Alto foi a primeira infancia. Pero sntome moi de al. Por iso rdeme o peito cando escoito Os Diplomticos e ese gaiteiro da alma chamado Xurxo Souto. Despois fomos vivir ao Castro de Elvia, pero iso xa d para unha novela enteira. O meu pai fixo unha casia que foi medrando acanda a familia. Cando lin esa marabilla que As cinzas de nxela, de Frank McCourt, as memorias dun neno irlands, rin en chorar ou chorei en rir. Haba tantas cousas semellantes! Para comezar, no inverno naca un manancial no recanto da nosa habitacin. Agora que o penso, na vida sempre me acompaou unha pingueira, a amiga pingueira. En Castro de Elvia buscabamos tesouros na antiga e fermosa
238
UNIDADE 4
citania, tan lamentablemente abandoada, e unha vez incluso encontramos unha botella de Coca-Cola. Tamn tivemos un can, Cotobelo, ao que lle gustaba moito a televisin, sobre todo as pelculas de vaqueiros. Gustariame seguir esta historia ata rematar en dous carreiros humanos que se xuntan na praia de lirios de Soesto, na Costa da Morte. Pero agora que o penso, o que me pedan era un autorretrato. Deixmolo nun propsito: Ser un pouco bo e un pouco rebelde.
Manuel Rivas. Autorretrato.
B) Exemplo de autobiografa de ficcin:
Eu chmome Alfonso Alfonso, fillo de Alfonso Alfonso e neto de Perico Alfonso, dos Alfonso da Golpilleira. Levamos toda a vida vivindo entre a Pena da Roca e o Pombeiro, entre as Fiosas e o Padornelo e moitos da mia familia fixeron estudios de latn, de ontes, claro est, escondidos tralas silveiras do camio dos Picos cando o paseaban os seminaristas do Seminario de Mondoedo. E temos un parente por Xermade, medio parente, a verdade, porque fillo de raposo e loba, que lle chaman o Loberno, que non hai quen lle tusa en toda a Chaira. Eu nacn aqu, no Morollo da Golpilleira. Aqu me pariu mia nai, que era experta en cazar galias do pescozo pelado. Meu pai era menos escollido. Non tia as teimas para comer. O mesmo lle daba un merlo que unha papouxa. Morreu, o pobre, nun trebello de ferro que lle puxeron os rapaces de Pelourn. E despois paserono polas casas, atado de ps e mans, escarranchado, colgado duns paos. Dbanlles ovos, seica, polas moitas galias que haba matar no que lle puidese quedar de vida. Confundrano coa mia nai e foi unha vergoa para todos ns.
Antonio Reigosa. Memorias dun raposo.
C) Exemplo de diario de ficcin:
Sbado Hoxe todo loce mellor ca onte. Coa prsa de acabar, as montaas quedaron esfarrapadas e algunhas chairas quedaron tan ateigadas de lixo e refugallo que o seu
Ilustracin de Lester Ralph para Diario de Eva.
239
aspecto era mis ben penoso. As obras de arte nobres e fermosas non deberan facerse con prsa... e este maxestuoso novo mundo en verdade o traballo mis nobre e fermoso malia o pouco tempo en que foi feito. unha marabilla o prximo que est da perfeccin. Hai estrelas de mis nalgns sitios e de menos noutros, pero todo iso pode ser remediado de contado. Non me cabe dbida. A la desapareceu a noite pasada. Esvarou e perdeuse no firmamento. Foi unha gran perda, prteseme o corazn de s pensar niso. Non creo que haxa outra cousa entre os enfeites e adobos que se poida comparar con ela en beleza e acabado. Deberan gardala mellor. Se a poidesemos recuperar de novo!
Mark Twain. Diario de Eva.
63. Colle unha foto ta que che guste e, inspirndote nela, escribe un anaco da ta propia vida. Antes de empezar, e mentres observas con atencin a foto, tenta lembrar as circunstancias nas que foi feita: cantos anos tias?, quen est contigo?, onde estades?, por que estades nese sitio?, era un da especial?, quen fixo a foto?, que poca do ano era?, como as vestido/a?, como estaba o tempo?, cales eran os teus sentimentos?, que outras cousas haba que non quedaron reflectidas na foto (olores, sons, movementos, cores...)?, que pasou antes?, que pasou despois?, que sentes agora mirar esa foto?, por que elixiches precisamente esa foto?... Organizando toda esta informacin, escribe un breve autorretrato. 64. Agora vas escribir unhas falsas memorias. Pensa nunha cousa ou obxecto calquera que poida ter unha vida interesante que contar: un vello arcn, unha casa, un anel, un zapato, un mascarn de proa, un libro... Imaxina que ese obxecto fala e conta en primeira persoa as sas memorias. 65. Agora a proposta que escribas un diario de ficcin. Pensa nun personaxe do Antigo Testamento que coezas (Adn, No, Deus, Abraham, Sansn, Dalila...), e escribe dous ou tres das do seu diario ntimo. Tamn podemos atopar escritos en primeira persoa nos que o autor organiza o seu relato dndolle forma epistolar, isto , un personaxe que escribe, ou varios que intercambian cartas e mediante estas cartas como vai progresando a historia. Imos ver un exemplo:
240
UNIDADE 4
15 de setembro Meu querido to: De acordo coas sas instruccins, dispome a polo ao corrente das particularidades da mia chegada a este termo municipal de Nigueiro e, mis exactamente, ao Vilar de Lobosandaus, onde radica tanto a capitalidade do Concello canto a escola unitaria que accedn en propiedade grazas paternal proteccin e minificencia de Vde. Sito na caeira da chamada Serra Grande, Lobosandaus un lugar de cen vecios que me produciu unha forte impresin. Silencioso, o sol oblcuo deste remate de verao dlle un carcter mediterrneo, seco, lcido. O seu campo da feira unha devesa de carballos varias veces centenarios: asntase sobre un socalco e faille contorno unha grade de fundicin con dous florns fabricados por Malingre, imitantes dos da Alameda de Ourense, o que resulta un excelente belvedere sobre as chairas nas que ondula o ro mnimo que al se chama Das Gndaras e que nas cartas xeogrficas reza como Lucenza por pasar no seu curso alto pola freguesa de tal nome. Da outra banda daquel espacio de carqueixas e de mato cativo, en cuxas ondulacins os dolmes non son raros, rguese un muralln escuro coroado de agullas en forma caprichosa, coma estraas esculturas semellantes a fantasmticas tuberas de rgao. a Serra, contraria chamada Grande, dita do Crasto. Nos seus mis altos cotos estn chantados os marcos de Portugal. Agora mesmo, mentras lle escribo esta carta, momentos antes de me ir persoar na escola para face-lo acto da mia posesin, estou a ver desde o meu cuarto tan sobrecolledora extensin de baldos, na que pacen as vacadas destas xentes pastoras e na que os albares producen o mel claro e pesado que lle ten dado merecida sona ao concello de Nigueiro. Porque o caso, meu seor to, que tan axia como cheguei fun pedido de me apousentar en casa parecida e fiquei altamente satisfeito del tal aloxamento. Teo un amplo cuarto, con escritorio, que d a unha galera coa que tamn comunican outras habitacins. Desde al, vendo ao fondo os picoutos da raia, ireille escribindo a Vde. das pequenas cousas que vaian constitundo o meu vivir en Lobosandaus, lugar que eu sinto agora, a penas unha hora de pr p a terra da besta que me trouxera desde Bande, logo da viaxe interminbel en dilixencia, coma un final do mundo coecido, recolleito en si mesmo anda que solloso, ambel e hospitalario. Aparecida, a patroa da pousada e o seu home Lus non puideron ser mis atentes, cerimoniosos e clidos na recepcin que me fixeron. Con eles terei que vivir sabe Deus canto tempo e eles sern os que me introduzan na convivencia e coecemento das xentes de Lobosandaus das que eu son, desde agora, vecio, anda que privilexiado a causa da funcin docente e pblica que eiqu me trouxo. Desxeme, por tanto, moita sorte meu seor to, a quen beixo a mao con filial reverencia.
Xos Lus Mndez Ferrn. Arraianos.
241
O monlogo interior e o soliloquio. Outras formas de relato en primeira persoa. O monlogo interior unha forma de relato en primeira persoa no que o escritor ou escritora pretende expresar os pensamentos mis ntimos do personaxe, nun estado case puro, dicir, mesmo antes de ser organizados mentalmente pola lxica da linguaxe. As, vanse asociando libremente as ideas, recordos, opinins, desexos... nun intento de plasmar a conciencia do personaxe. Esta falla de organizacin fai que o monlogo interior tea un aspecto catico, no que abundan as repeticins, as frases inconclusas, as formas coloquiais, a mestura de temas, etc. O soliloquio outra modalidade na que un personaxe en primeira persoa transmite os seus pensamentos, verbalizando opinins, ideas, reflexins... Pero, diferencindose do monlogo interior, faino con perfecta lxica e coherencia. Imos ver exemplos: A) Exemplo de monlogo interior:
Monlogo Se se cabrea, que se cabree. A min qu. Aguanto e adeus. Vaime matar ou qu. Se se cabrea, hala, a beber, a beber e a cantar, ou qu. Xa sei o conto. Nada de berros nin barullos. Coezo ben o choio. Nin sequera me di borracho, non, ela ben sabe. Abndalle ai, meu Deus, ai, meus fillios, ela ben sabe. Se se cabrea, que se cabree. s doce e media non me meto eu na casa. Non me meto, non, ou qu. Vou estar de oito a oito dando clases e logo nada, non, home, non. Vea, que se cabree. Ai, meus fillios, ai, ai, que estou canso. Porque un home pdese cansar e despois, boh, mellor calar porque me estou cansando de ter al, no primeiro banco, ao fillo do Chevrolet, con cara de toucio, porque me estou cansando e un da ponse de xeonllos sen mis porque me d a gana, porque estou canso de ver a cara de parvo que ten, que parece un apalominado, me cago nel, qu burro, ai, que lle vou dicir ao Chevrolet que o poa a cavar ou que o meta
242
UNIDADE 4
nun comercio, que o raparigo non serve, que tatexo e non me sabe dividir por decimais, cara de toucio, cara de non sei qu que ten o porco ese. E se se cabrea, tamn me cabreo eu, que xa est ben de apandar ou qu, que non vai ser sempre da de santo entroido. Vea, que se bebo mia conta, que non lle pido a ningun e se lle pido, mellor, que se pides, prestan oito, que xa podes ter a muller para dar a luz, que non hai volta, quince mil e ao oito e se non che convn, aos morcegos, a papar vento, que bastante favor din que che fan, que se expoen, que os recibos ao fin non serven para nada, que non che van quitar a pel ou que anda que findes na cadea iso non importa, que con ir un cadea eles non cobran e que se che embargan, o embargo non vale o que tian que cobrar, que se me cabreo vou coller o vaso e vouno escachar contra o chan e se quero non deixo un vaso san, que xa veremos cmo me arreglo en xaneiro, que me vn o quinto en camio e anda que traa o pan debaixo do brazo o pan heino mercar eu, ou qu. E a algn voulle mandar o vaso cabeza, que de min non se ri ningun nin naceu fillo de nai que me bata, que me estou cansando e vai ser ela, que me estou cansando e cando me canso non respondo, que xa est ben, ou qu, tento mirar de esguello nin nio muerto, tanto mirar as, como se non foses xente o como se non tiveses ollos, que moitos pensan que un parvo como o fillo do Chevrolet, que ten cara de toucio, que algn se vai acordar da nai que o pariu. E se lle toca fillo do Chevrolet, tcalle, que ten o ngulo facial obtuso de dez graos. Anda, anda, pinta, parvo, pinta un ngulo recto, que non sabes o que , home claro que non sabes porque tes o ngulo facial obtuso de dez graos, ai, ai, ai, que non o sabes, que ningun sabe nada, ai, meus fillios, ai, van rematar parvos por falta de vitaminas D ou C e o fillo do Chevrolet e os cen mil fillos de San Luis e os mil lapns de lonxe, da Laponia, do fro, que din que si, que si seor, e aplaudir asi: plaf, plaf, plaf, todos, que aplaudan todos, que todo o mundo aplaude, que hai que aplaudir, si, si, si seor, que a ver se pensan que un parvo, ou qu, ou que un as pasa negras, negrsimas, porque est mellor visto dicir que se pasan brancas, ai, que se me abre a boca, a... que teo sono, soneiro, sonmbulo, sonmbulos todos: eu e o taberneiro e as virxes de oitenta anos histrico sonmbulo perdidas e os perdidos, sonmbulos tamn, ai, sonmbulos os meus fillios, ai, que meu home
Gravado de J. Borjes.
243
un perdido, pero non o di, eso non o di, ai, que non o di, que non o di, frere xaque din din don, que non o di, que non o vin, pero dixronme que si: gallegos y animales, ou algo as, o cartelio da estacin de Madriiii, piiii, que estou trompa e qu, se son de provincias e qu, porque ao mellor non somos xente e temos o ngulo facial obtuso e falta de vitamina D, algn vaise acordar de min e dos chots e agora voume porque quero e non me manda ningun porque son y son y son unos fanfarrones, faraones, ones, ns, millns, que son cousas da fontica, tica, esttica, diettica, cosmtica. Voume. Unha, das, tres...
B) Exemplo de soliloquio:
Lume de viqueira, fume de carozo! Si, seor, as se corre para non mollarse. E eu aqu ao abeiro da paraxe do bus para non mollarme. Corre corre a xente para os portais, e o malo que estn case todos fechados. Antes estaban sempre abertos, ata as portas das casas estaban arrimadas polo da, agora en cambio portais fechados e reixas por todas as partes. Que carallo pasou que coma se houbese unha guerra da que ningun se dera conta? Agora todo o mundo a desconfiar uns dos outros, calquera pode ser inimigo. Pasou algunha cousa que non vimos pasar, iso est claro, positivamente. O que pasa que como ningun reparou niso pois eu calo a boca e digo como todos, macanudamente, vai todo macanudamente; que se digo que aqu houbo unha guerra e que vivimos como nunha posguerra pois a xente volve rirse de min, non o saberei eu... Xa est o parvo de Nano coas sas toleras. Pois nada, vea ftbol, aqu non pasa nada. E se pasa algo, facer coma se non pasase e mirar todos para o televisor que pasan ftbol. Chupa que se che apaga. Un da, non me acorda que cousa dixera as, ata me chamaron reaccionario; mira ti. E eu son reaccionario, eh; agora, namais se me asoballan. Se me asoballan daquela son reaccionario, reacciono o normal. Agora que eu sonche pouco reaccionario, eu mis ben dixome estar. En fin, che o que hai.
Suso de Toro. Crculo.
244
UNIDADE 4
66. Compara os dous textos anteriores e tenta descubrir as caractersticas que diferencian o monlogo interior do soliloquio. Fxate no texto A) e contesta: - Onde e en que circunstancias est o protagonista? - A que se dedica? - Que problema o obsesiona? - Quen ela ? - Que pensa que lle vai pasar cando chegue casa? - Quen pensas que o Chevrolet e que relacin ten co protagonista? - Quen pensa o protagonista que estn a rirse del?
67. Utilizando o recurso do soliloquio ou do monlogo interior, escribe un texto en primeira persoa. Podes elixir un destes temas: Unha tarde de domingo na casa. Na sala de espera do dentista. Agardando nunha cita amorosa. Preparando un exame.
O xnero dramtico. O teatro

O mis caracterstico do teatro que ten unha dobre natureza: dunha banda un producto literario e, doutra, a sa finalidade a de se converter nun espectculo. Isto quere dicir que no xnero dramtico atopamos a combinacin dunha parte verbal que o propio texto, e outra non verbal da que forman parte a escenografa, o vestiario, a msica, as luces, os xestos dos actores,etc. A parte verbal, que tamn pode ser lida sen escenificala, a que nos permite un achegamento texto dramtico como obra literaria. Imos ler un fragmento dunha obra teatral: (Xuo, ano 2014) Cela dun convento aillado. No lateral esquerdo, a porta da estancia, no dereito, un fachineiro. Na parede do fondo, no extremo dereito, un
245
crucifixo. No medio da cela, baixo a luz dunha bombilla, a slida mesa de madeira que estaba sentado Xon na escena anterior. A cadeira est emborcada no chan. Hai cabichas, paquetes de tabaco baleiros e papeis enrugados ciscados por todas partes. O manuscrito fica sobre a mesa, mais agora est pechado. Anoitece. No recuncho onde colga o crucifixo, encollido e de costas parede, dorme Xon, tapado coa sa chaqueta. A pouco petan na porta debilmente.
IRMN MANUEL (off) Perdoe que o moleste, seor. Truxenlle a sa cea. (Tras unha pausa) Ou, seor? (Pausa. Peta de novo na folla) Seor, est a dentro? (Pausa. O irmn Manuel peta agora con mis forza) Conteste, por favor!
Gravado de J. Borges.
Mvese o tirador da porta. De speto, Xon acorda. Fica inmbil, mirando fite fronte, turbado. Volven petar na folla. Xon, desacougado, vrase cara porta.
XON Quen anda a? IRMN MANUEL (off) Son o irmn Manuel, seor. O irmn Gardin pediume que lle trouxese algo para xantar. XON (amolado) Non teo fame.
Xon apalpa o chan na procura dos lentes.

IRMN MANUEL (off) Truxenlle tamn unha pouca auga, por se se quere asear...E unha botella do noso vio. XON (tras unha pausa) Dixea p da porta e marche. ( cabo, Xon d cos lentes. Ponos e, facelo, descobre que os cristais estn rotos) Merda! IRMN MANUEL (off) Necesita axuda? Xon rguese e pon a chaqueta. Comeza a tusir. IRMN MANUEL /(off) Encntrase ben, seor? XON (Dirxese cara mesa, apalpando os petos.) Faga o que lle dixen, quere?
Ral Dans. Cita co diao.
246
UNIDADE 4
O primeiro que podemos observar ler este fragmento que no texto teatral aparecen dous compoentes: os dilogos e as acoutacins. Os dilogos son as voces directas dos personaxes. As acoutacins (tamn chamadas didascalias escnicas) e que no texto que acabamos de ler figuran en letra cursiva, son indicacins que fai o autor, dirixidas posta en escena e que poden ter carcter descritivo (ambiente e decorado das escenas) ou aclaratorio (xestos, entoacin, movementos, traxes...) Os dilogos teatrais diferncianse dos dilogos do relato en que neles non aparece en ningn momento a figura do narrador. Estn constitudos unicamente polas voces dos personaxes que se expresarn segundo a sa personalidade, cultura, particularidades lingsticas, etc., e segundo a relacin que tean co interlocutor. No fragmento teatral anterior podemos ver cmo nas acoutacins o autor fai indicacins referidas linguaxe non verbal que acompaa s dilogos, fundamentalmente xestos e actitudes dos personaxes, que neste caso son dous: Xon e o irmn Manuel. Tamn polas acoutacins con carcter descritivo sabemos que esta escena se sita na cela dun convento e que o nico personaxe que aparece Xon, xa que o irmn Manuel se sita fra da cela e del nos chega unicamente a sa voz en off (desde fra). 68. Volve a escribir o dilogo anterior pero convertndoo en parte dun texto narrativo contando coa presencia do narrador. Podes empezar as:
Xon durma na cela, p do crucifixo, tapado coa sa propia chaqueta. Anoiteca, e polo fachinelo entraban os ltimos raios do sol. A bombilla que permaneca accesa, deitaba unha plida luz que permita ver o manuscrito pechado sobre a mesa.Chamaron pota con golpes tmidos. Era o irmn Manuel...
Os dilogos entre os personaxes, malia a sa diversidade, manteen unha estructura que se pode resumir da seguiente maneira: Apertura - Desenvolvemento - Clausura
247
A apertura supn o primeiro contacto que se d entre as persoas que participan no dilogo. Nela aparece tamn unha orientacin sobre o tema do dilogo. O desenvolvemento a parte central do dilogo, na que se vai expoendo o tema mediante o uso alternativo da palabra por parte dos personaxes. A clausura cando o tema se d por rematado. Chegados a este punto, os participantes poden reiniciar o dilogo abrindo un novo tema, ou pechalo definitivamente utilizando algunha frmula de despedida. Imos ler outro fragmento dunha obra de teatro:
Sala na torre de dona Ins, no Pazo de Valverde. Unha portaabre sber do patio grande. Hai unha fiestra fondo, e unha escadeira rube ao primeiro andar. Hai xerros con froles no chan e na tboa, e da parede, moi branca, colgan macetas con enredadeiras e rosacresta roxa. Ao p da cadeira hai un gran espello de parede.
ESCENA I
Ama Modesta e varias mulleres, aldes, vestndose, atando fardelos, recollendo roupa en cestos. Unha ten un neno no colo.
MULLER 1 Hai que irse! Xa vai pra unha hora que amanece. MULLER 2 Aqu crarexa primeiro pola banda do mar, e na mia terra por tras os montes. MULLER 3 Hai moitos montes? Ns fuximos dos chans do pan. MULLER 2 Os montes, coma son moitos e tan altos, parez que non houbera outra terra no mundo mis ca eles. Ns estabamos nunha cunquia de pasteiros e prados, con catro vacas.
Ilustracin para A noite vai coma un ro.
A.MODESTA Deixstedes a facenda? MULLER 2 Vieron pola noitia os soldados e deitronse no palleiro. Deloutro da levaron as vacas. Un gorod ao que lle dican si seor a cada paso, deunos un papel selado: Cando remate todo, oito vacas a estes, di. O gordo era moi
248
UNIDADE 4
bebedor e palaciano e ao falarche dbache cachetadias nos papos. Non pareca home de guerra, ags polo gorro. MULLER 1 monos que vai ser da! Gracias polo pan e pola noite de cama do menio! MULLER 3 O pan dao Deus. MULLER 2 Ao gordo saballe o pan noso, mourelo. MULLER 3 O pan do monte acoda mal, e ao amasar hai que promediarlle a auga con tino, para que desapegue. MULLER 2 Ao gordo saballe. A.MODESTA-Nunha hora corta estades no camio real. Non digades a ningun que durmchedes aqu. E non vchedes homes por esta banda. Hai que axudarse os uns aos outros, e non queremos que manden gardas. Queremos paz. Esto outro pas. MULLER 2 Xa se coece. Aqu prenden algo na fala. MULLER 1 Xa hora. Gracias outra vez pola noite e o abrigo! MULLER 3Se pasa un roxio de pelo que gasta brusa moura, pregntelle se se chama Andresio. fillo de meu. MULLER 2Os meus nenos pasaron cos avs pola maria hai xa cinco das. Eu fiquei na casa por se o gordo volva do acordo de levarse as catro vacas, ou remataba a liorta. MULLER 1 Xa da! Cantan galos! A. MODESTA Non tes xente? MULLER 1 A naide, ags o nenio. MULLER 2 Pois ben veces te parabas e quedbaste mirando para atrs. Levas moito medo! O gordo dxome que para pasar, o millor era ir ao descuidado, coma de paseo. MULLER 1 Teo prsa, ama. Moitas gracias. MULLER 2 Gracias! Hmonos ver! MULLER 3 O pan era branco! Deus o aumente!
Saen as mulleres. Fica soia Ama Modesta, limpando, recollendo.

lvaro Cunqueiro. A noite vai coma un ro.
249
69. Despois de ler o fragmento responde as seguientes preguntas: Que personaxes interveen no dilogo? En que lugar se sita a escena? Que informacin achegan as acoutacins? Cal o tema principal que se deixa ver a travs deste dilogo? Como se estructura o dilogo? Apertura: Desenvolvemento: Clausura: Que che parece que ten de especial a muller 1? Ters observado que nos dilogos dos personaxes non aparecen acoutacins do autor. Completa ti o texto engadindo algunhas acoutacins que che parezan de interese (xestos, movementos, entoacin...)
O monlogo teatral
O monlogo un discurso ininterrompido de bastante extensin, formulado por un personaxe e non dirixido directamente a outro. s veces son pensamentos ntimos do personaxe, outras veces mesmo pode ir dirixido directamente s espectadores. Hai obras teatrais feitas exclusivamente en forma de monlogo. Imos ver un exemplo:
(Entra en escena MANOLITUS que non ve s SOLDADOS; vn moi ben vestido e ledo, trae nunha man un ridculo ramallo de flores)
MANOLITUS Oh, mia amada! Oh, mia adorada Carmiae! Adoezo por verte! Por collerte nos meus brazos! Devzome por terte sempre meu p!, anda que sempre; sempre tamn sera un asco. Morro por bicar os teus beizos! Adorada Carmiae!, que coma todas as mulleres chegas tarde s citas. Qurote mis cs sestercios! Como tarda esa muller, pero claro, anda non temos reloxios dixitais; pero eu meu:Ah, Carmiae! Flor entre as flores! Beleza sen igual! Es un sol! Es unha brasa que me abrasa! Es unha teima que me queima! A ta fermosura o lume que mantn acesa a fogueira do meu corazn! Os teus ollos son duos tizns que me derreten coa mirada! A ta presencia desprende luz e
250
UNIDADE 4
calor!, e con todo isto non quero insinuar que andes quente. Es tan fermosa como inasequible! Por que se opoen os nosos pais noso amor? Por que non podemos amarnos coma calquera persoa normal? Por que este vivir coma no gume dun coitelo? Por que direi tanto por que? Por que nos temos que ver sempre s agachadas, no monte, coma cabras, expostos de cote a que os soldados do teu pai nos descubran? Por certo, anda non nos pillaron nunca; eu cheiro s soldados a mil cbados de distancia; anda non naceu o soldado que se achegue a min sen eu decatarme. SOLDADO 2 (Asomando e escondndose) Vaiche boa! MANOLITUS Eh...? Pareceume or unha voz... Sern os deuses que queren responder as mias preguntas?, ser a mia amada Carmiae que chega?, ser...? que ser? SOLDADO 2 (Asomando e escondndose) Serei burro! Mira que sentar derriba dun ourizo! SOLDADO 1 Sers besta! Cala ho que se vai decatar. MANOLITUS Volvo escoitar voces; sen dbida son os deuses que queren falarme dela. Decdeme deuses: que teo que facer para que nos poidamos amar libremente? (Pausa) Que amao pode ter todo isto? (Pausa longa) Non falades? Pois mellor, que s veces cando lle d por falar non hai que os ature.
Manuel Nez Singala. O achado do castro.
Como ves, esta obra sita a sa accin nos tempos do Imperio Romano, e tamn est claro que se trata dun texto no que se pretende un efecto humorstico. Isto xa o percibimos nos propios nomes latinizados dos protagonistas: Manolitus e Carmiae. A primeira intervencin de Manolitus un monlogo.
251
70. Fxate no monlogo de Manolitus e responde : Cal o ton que emprega o personaxe? (solemne, familiar, irnico, proftico, persuasivo, intimista,...) Cal o tema do seu monlogo? A que interlocutor dirixe as sas palabras? Busca e comenta algn elemento deste monlogo que reforce o efecto humorstico. O texto seguinte un fragmento dunha obra teatral construda exclusivamente con base nos monlogos do nico personaxe que intervn:
A DBIDA
71. Ela est sentada nun cadeirn, remoendo nas ideas. Estas van collendo corpo ata saren en forma de palabras que ela expresa coa fala. As palabras son as que fan que ela se mova polo cuarto:
ELA Podera chamalo eu, sera lxico. Se o chamo agora, atoparao. Chmoo e el contestar Diga?... Non, seguramente non, dira Si? (Pausa) Se non sei qu dicirlle ser mellor que non o chame. Agardarei a que me telefone. Hame telefonar, Se non o chamo ha pensar que, se cadra, non penso nel ou poida que pense que non me sinto moi ben ou que estou disposta a esquecelo. Daquela ser mellor que o chame para evitar malentendidos. Direille que o chamo non por chamalo senn para que non pense que non o quero telefonar, e que me telefone cando quixer, se quixer. Chmoo? Non o chamo? Agora son as nove, as nove e cinco exactamente, e estar a cear. Ser mellor que non o moleste, poderaselle derramar a cea, agardarei s dez ou s dez e media...Espero que non vaia durmir cedo de mis, sentirase molesto se o espertase. Collera o telfono con desgana e sentirase un rosmar que equivalera a dicir: Quen ? e eu non sabera qu dicirlle por medo a que se poidese enfadar, de maneira que colgara sen lle dar fala, sen dicir sequera Desculpe, enganeime xa que me coecera a voz. Si, o mellor ser que agarde, as seguro que non se sentir molesto. Que sexa el quen o decida; e ademais, as estarei segura. Se non me chama porque non lle peta. Que me chame, que me chame e que se defina. Non lle custa nada. Coido que ter o nmero...supoo. E se non o ten? Coido que llo dei. Si, deillo. Anotouno nun paquete de tabaco e gardouno. dicir, que o ten. Se que non o perdeu. Anda que tampouco non o problema. Est a lista de telfonos. Est ao meu nome. O meu nome...E se non o recorda? Pode acontecer tamn que s lembre o nome, pero que lle esquecese o apelido. Daquela non me podera chamar. Poida que neste momento estea deseperado porque non o chamo. Se cadra estase a maldicir porque tirou o paquete sen pensar que nel estaba o meu telfono. Poida que baldeirase o caldeiro do lixo por ver de o atopar. Non me chistara que viese un mal pensamento nun ataque de impaciencia. Non! Non sexas tolo. Agarda. (Corre e descolga o telfono; cando o ten na man dectase da ridcula situacin) Chmoo? E se se enfada? (Logo de pensalo, colga).
Escuro
Joan Cavall . O telfono. Monlogo en doce instancias.
252
UNIDADE 4
Despois de ler o monlogo anterior, contesta: Quen o personaxe que fala? Onde se sita a escena? A quen dirixe o seu discurso? Cal o tema deste monlogo?
Articulacin do texto dramtico

As como os textos narrativos se articulan normalmente en captulos, os textos teatrais tamn se reparten en unidades mis pequenas. Hai varias maneiras de dividir a obra teatral e a sa utilizacin depende moito da tendencia imperante na poca. As divisins mis representativas son os actos e as escenas. Acto unha unidade de lugar, tempo e accin. Remata cando saen todos os personaxes que nel interveen e hai un cambio na continuidade espacio-temporal. O acto seguinte desenvlvese noutro tempo e noutro espacio. Normalmente hai un cambio de decorado. Escena unha unidade mis curta, pode haber varias en cada acto. Xeralmente se utiliza para marcar as entradas e sadas dos personaxes.
O tempo e o espacio no texto dramtico

Nos texto teatrais o tempo transcorre sempre en presente, anda que os personaxes poden referirse a cousas que sucederon no pasado. Mentres os personaxes dialogan hai coincidencia entre o tempo real e o tempo do discurso. Dicimos que tempo lineal. Entre acto e acto pdense dar saltos no tempo. Dicimos que tempo segmentado. Estes saltos no tempo virn indicados nas acoutacins do autor : Dous anos despois...,
253
Pasados uns meses,... Na posta en escena estes cambios normalmente veen marcados por un cambio de decorado.
O espacio o lugar onde se desenvolve a accin. A sa descricin vn nas acoutacins do autor. Este espacio pode ser o mesmo durante toda a obra ou pode variar. Normalmente, como dixemos, o cambio de acto supn tamn un cambio espacial.
72. O texto seguinte un texto narrativo. Leo con atencin e volve a escribilo dndolle forma de texto teatral . Recorda que tes que escribir tanto os dilogos dos personaxes coma as acoutacins:
A VELLA E O ESCRIBANO Nunha vila pequecha haba unha vella que tia unha tendia de cacharros e fendeu os mis deles. A muller foise pola tarde e petou na porta do vecio: Hai licencia? dixo. O escribano contestou: Pase, pase! E logo, que o que a trae por esta casa? Seor, eu sonlle pobre, ben o sabe. Non teo outros bens que unha tendia de cacharros diante da porta e teo que mirar polas mias cousas. Ben o sei. E que? Pois vien para que me axudara se quixer. A min fxome mal un vecio e eu quera saber se me valera a xustiza. Pois conta, muller, conta! Elle pouca cousa, seor, mais para min que son pobre, xa se sabe, supn moito. O meu vecio ten un can e hoxe tripoume as olas da tendia e fendeume as mis delas. Eu quera saber se teo dereito a lle pedir ao meu vecio os cartos das olas. Si, muller si. E daquela como hei facer para non perder o dereito? Ti dixcheslle algo? Non, anda non lle dixen nada. Pois, daquela, vaite e disllo e, se non che quere pagar, podes denuncialo. Ben est, si seor. Voullo dicir agora. Si, muller, si. Dillo. E que o can era o de vostede. Ah! dixo amolado o escribano E canto valan os pucheiros? Valanlle dous pesos, seor. O escribano abriu o caixn da mesa e tirou os dous pesos e deullos a vecia: Quedamos pagos?
254
UNIDADE 4
Quedamos,si seor, moitas gracias. Vaia pola alma dos seus difuntios! E foise a vella mais, cando a pasar da porta para fra, dxolle o escribano: Oiu, seora! Esqueceume unha cosia!.Vea ac! E cando a vella voltou engadiu el: E vostede non sabe que os escribanos non lle andamos de balde, que tamn cobramos por traballar? Agora tcalle a vostede: Ten que me deixar tres pesios pola consulta!
Contos populares. Edit. Galaxia
Muller levando unha ola (1952) de Lus Seoane.
255
A LITERATURA GALEGA Sculo XX (III) De 1975 actualidade

Tradicionalmente se sita o ano 1975, data da morte do dictador Franco, como o comezo dunha importante serie de transformacins polticas, sociais e culturais que van propiciar unha nova etapa para Galicia, o inicio dun imparable salto cara adiante no proceso de recuperacin do tempo perdido en case corenta anos de marxinacin e de falta de liberdades. Estes cambios tamn van afectar de maneira moi notable Literatura galega. Outro feito decisivo foi a aprobacin da Lei de Normalizacin Lingstica (1983) que serviu para que se xeneralizase a introduccin da lingua galega en todos os niveis do ensino. Isto supuxo que a partir dese momento novas xeracins de mozos e mozas tivesen maior grao de uso e dominio da lingua culta e a conseguinte capacidade de acceder discurso literario. Foron tamn os anos oitenta un tempo de gran vitalidade social no eido da cultura que, entre outras manifestacins, implicou o crecemento e a transformacin da industria editorial coa aparicin de editoriais novas e a consolidacin das xa existentes. Disto derivouse un considerable aumento dos libros editados ano e a aparicin dunha oferta variada: novela, poesa, relato curto, ensaio... Dentro desta oferta variada, necesario salientar o crecemento e a importancia que adquiriu nestes anos a Literatura Infantil e Xuvenil que na actualidade un dos sectores mis vigorosos tanto en nmero de ttulos e autores como en calidade da obra publicada. Tamn interesante ter en conta a aparicin de numerosos Premios literarios, moitos deles promovidos desde as Institucins, que serviron para dar a coecer s novos escritores e escritoras e para potenciar a diversificacin dos xneros literarios. Entre estes Premios podemos citar os seguintes: O Premio Modesto R. Figueiredo de narracins curtas, que se iniciou no ano 1976; o Premio Blanco Amor de novela (1981); o Premio Xerais (1984); o Premio Merln de literatura infantil (1985);
256
UNIDADE 4
o Premio O Barco de Vapor de literatura infantil (1985); o Premio Esquo de poesa (1980); o Premio lvaro Cunqueiro... Nesta poca, os escritores e escritoras galegos non s tiveron oportunidade de publicar a sa obra en Galicia, senn que tamn se teen proxectado exterior como o demostran o incremento das traduccins a outras linguas e a consecucin de importantes premios de mbito estatal e mesmo internacional. Vexamos un exemplo dalgns escritores premiados: Ano 1984 1986 1990 1993 1995 1995 1996 1997 1998 1999 Autor Alfredo Conde Paco Martn Agustn Fernndez Paz Daro Xohn Cabana Xabier P. Docampo Manuel Rivas Fina Casalderrey Premio Premio Nacional de Literatura e Premio da Crtica Espaola polo libro Xa vai o griffn no vento. Premio Nacional de Literatura Infantil polo libro Das cousas de Ramn Lamote. Premio Lazarillo polo libro Contos por palabras. Premio O Barco de Vapor polo libro O castrn de ouro. Premio Nacional de Literatura Infantil co libro Cando petan na porta pola noite. Premio Nacional de Literatura co libro Que me queres, amor? Premio Nacional de Literatura Infantil co libro O misterio dos fillos de La.
Manuel Lourenzo Premio Nacional co texto teatral Veladas indecentes. Antonio Garca Teijeiro Premio Pier Paolo Vergherio polo poemario Na fogueira dos versos.
Marilar Aleixandre Premio Lazarillo, polo libro A banda sen futuro .
Imos facer unha breve anlise da produccin literaria destes anos tendo en conta que a gran maiora dos autores e autoras s que nos imos referir son na actualidade escritores en activo, co que necesariamente s poderemos considerar a obra realizada ata o momento.
257
Tamn necesario dicir que ser o paso do tempo quen se encargue de facer unha valoracin mis precisa e obxectiva da que agora nos posible establecer dada a inmediatez da poca que estamos considerando.
Poesa
Os anos que van de 1976 a 1980 caracterzanse na poesa galega por consolidar un cambio de rumbo que fundamentalmente consiste no abandono da temtica cvico-social predominante nos poetas da xeracin anterior e na aparicin de temas novos marcados polo intimismo e o sentimentalismo. No ano 1976 apareceu o poemario Con plvora e magnolias de Xos Lus Mndez Ferrn, libro que considerado pola crtica como precursor destes cambios e que se lle concede importante repercusin na poesa da poca. Tamn notable o maxisterio que sobre estes novos poetas exercen autores que en xeracins anteriores quedaran en segundo plano, tapados pola potica de contido social: lvaro Cunqueiro, Lus Pimentel, Manuel Antonio, Aquilino Iglesia Alvario... Son estes anos nos que xorden numerosos colectivos de expresin potica como o chamado Cravo fondo fundado en Santiago en 1977 e do que formaron parte Ramiro Fonte, Xess Rbade Paredes, Xavier Rodrguez Barrio, Xulio L. Valcrcel, Xess M. Valcrcel, Fiz Vegara Vilario e Helena Villar Janeiro. En Santiago crase tamn o colectivo Aln, apadriado por Ricardo Carballo Calero. En Madrid frmase o grupo Loia no que se integraron escritores como Manuel Rivas e Lois Pereiro, e artistas plsticos como Reimundo Patio ou Menchu Lamas. En 1975 crase en Vigo o grupo Rompente arredor de Antn Reixa e Alberto Avendao, que amosan a sa produccin artstica en numerosos recitais nos que integran imaxe, msica e palabra, nunha concepcin vangardista con influencias do pop.
258
UNIDADE 4
Tamn hai que destacar a aparicin dos premios literarios dos que foi pioneira a Sociedade Cultural O Facho que empezou a covocatoria dun Concurso Nacional de Poesa no ano 1978 e no que figuraran autores que posteriormente se perfilaran como os mis interesantes do panorama potico: Manuel Rivas, Vctor Vaqueiro, Pilar Pallars, M.A. Fernn-Vello, Lois Pereiro,...Tamn cmpre facer mencin do Premio Esquo que se vn convocando pola Sociedade de Cultura Valle-Incln de Ferrol desde o ano da sa institucin, 1980, e no que se deron a coecer un feixe de escritores novos. Para falar da produccin potica en Galicia a partir de 1980, aditase establecer dous grupos: A Xeracin dos 80, e Xeracin dos 90. A xeracin dos 80 Vnclanse a este grupo os nomes de poetas como Xavier Rodrguez Baixeras, Xos Mara lvarez Cccamo, Xavier Seoane, Miguel Anxo Fernn-Vello, Xulio Valcrcel, Ramiro Fonte, Pilar Pallars, Manuel Forcadela, Manuel Rivas, Claudio Rodrguez Fer, Romn Raa, Daro Xohn Cabana, Alfonso Pexegueiro, Vctor Vaqueiro, entre outros. Ademais da recoecida calidade da produccin potica destes autores e da sa coincidencia en publicacins colectivas e certames, algns trazos que os definen como grupo xeracional, sinalados pola profesora Dolores Vilavedra, son os seguintes: En primeiro lugar o culturalismo con numerosos referencias musicais, pictricas, filosficas e literarias que supoen unha importante transformacin do discurso potico galego. Isto implica coecemento e asimilacin da tradicin literaria galega e universal e un intenso labor de investigacin e experimentacin idiomtica. Amosan tamn unha extrema preocupacin polos aspectos formais tanto mtricos coma estructurais, rtmicos e retricos. Os temas mis frecuentemente tratados son o amor na sa dimensin ertico sensual, o paso do tempo, a morte, a visin csmica da natureza.
Alfonso lvarez Cccamo.
Claudio R. Fer.
259
A xeracin dos 90 A comezos desta dcada prodcese un relevo xeracional que permite falar dun novo panorama potico. Un trazo comn destes novos autores o relativo coecemento da lingua, xa que por idade todos eles cursaron as materias de lingua e literatura galegas nos seus estudios secundarios e moitos deles mesmo son licenciados en Filoloxa galega. Isto supn un habelencioso manexo da lingua por parte destes creadores. Por outra banda, nestes anos aparecen novos certames de creacin potica que lle dan un novo pulo xenero lrico que quedara relativamente marxinado polo protagonismo da narrativa: en 1988 convcase por primeira vez o Premio Leliadoura, en 1990 o Gonzlez Garcs, en 1992 o Espiral Maior, etc. Os autores e autoras desta xeracin buscan establecer novas canles de comunicacin co seu pblico, polo que son frecuentes os recitais, ou happenings, que mesturan a palabra coa msica e as imaxes e que saen dos espacios convencionais para facerse en lugares pblicos como pubs ou festas populares. Estes novos autores reclaman unha poesa que participe na marcha cultural da sociedade polo que propician as relacins entre os poemas e os restantes discursos sociais. Aprciase neles unha volta poesa cvica que fora rexeitada pola xeracin anterior, polo que algns crticos falan de Nova poesa comprometida, tendo en conta o compromiso de moitos destes autores con causas como o ecoloxismo, o antimilitarismo, o feminismo, a defensa das minoras, etc. Outra preocupacin deste grupo a de achegar a poesa a toda clase de pblicos eliminando o seu carcter elitista e minoritario. Isto tradcese na busca dunha maior claridade e nun certo prosasmo dos poemas que prescinden dos elementos tradicionalmente lricos para conservar fundamentalmente a expresividade das imaxes e o valor simblico da palabra. A partir destes trazos comns, a crtica especializada distingue varias rutas que imos resumir aqu:
260
UNIDADE 4
A construccin dun discurso feminino, con protagonismo das mulleres de diversas idades. Neste grupo estaran escritoras como Mara Xos Queizn que se inicia serodiamente na poesa co libro Metfora da metfora (1991); Ana Roman; Chus Pato; Marta Dacosta; Emma Couceiro; Yolanda Castao; Olga Novo; Lusa Castro, Marilar Aleixandre, entre outras. Un segundo grupo estara formado polos poetas que fan poesa a partir do cotin como o caso de Fran Alonso (Persianas, pedramol e outros nervios, 1992; Tortillas para os obreiros, 1996), do provocativamante sexual como Antonio R. Lpez (Sucios e desexados, 1987), ou dos que fan un tipo de realismo mxico con tintes surrealistas e onricos como Estevo Creus (Poemas da cidade oculta, 1996).
Narrativa
A narrativa deste perodo caracterzase pola aparicin de numerosos escritores e escritoras novos, o que leva como consecuencia a un notable incremento da obra publicada. Obsrvase tamn unha marcada preferencia destes escritores pola novela longa, se ben nos ltimos tempos se aprecia unha volta relato curto, de fonda tradicin na literatura galega. Na aparicin destes novos escritores tiveron importante influencia os numerosos certames literarios, que foron aparecendo nestes anos, promovidos por diversas institucins e entidades privadas. Entre eles podemos citar o Modesto Rodrguez Figueiredo de narrativa curta, creado pola fundacin O Pedrn de Ouro en 1975; o Premio Blanco Amor de novela promovido por un consorcio de Concellos; o Premio Xerais de novela, patrocinado pola editorial que lle d nome; o Premio lvaro Cunqueiro, de Vigo e Mondoedo; o Premio Torrente Ballester da Deputacin da Corua, entre outros. Nestes certames dronse a coecer moitos dos escritores que na actualidade son xa valores consagrados da narrativa galega contempornea. Tamn hai que ter en conta que neste perodo continan a publicar a sa obra autores pertencentes a xeracins anteriores e que estn considerados os grandes
Premio Torrente Ballester, 1995. Premio Nacional de Literatura, 1995.
261
mestres do xnero na actualidade. Estmonos referindo fundamentalmente a Carlos Casares e Xos Lus Mndez Ferrn, xa citados e comentados na unidade anterior. Outra caracterstica salientable a ampliacin do xnero coa aparicin de diversos subxneros, o que responde en gran medida intento de popularizar a literatura galega achegndoa a todo tipo de lectores e facndoa sar do reducido e elitista grupo no que se via desenvolvendo. Aparece as o relato policaco, que se inaugura co libro Crime en Compostela de Carlos G. Reigosa, novela premiada na primeira convocatoria do Premio Xerais; o relato do oeste representado pola novela A morte de Frank Gonzlez de Xos Fernndez Ferreiro; o relato de ciencia ficcin como Soos elctricos de Ramn Caride, o relato de terror do que podemos citar Tres historias para ler noite de Paco Martn; o relato de amor como no caso da novela O soo perdido de Elvira M. de Ursula Heinze; o relato humorstico como As baleas de Eduardo Reinoso, novela escrita por Alfonso lvarez Cccamo; relatos que sitan o seu marco histrico nos tempos da guerra civil como Agosto do 36 de Xos Fernndez Ferreiro e O lapis do carpinteiro de Manuel Rivas, etc. De entre a ampla nmina de autores e autoras deste perodo, imos estudiar mis polo mido a obra dalgns deles que consideramos representativos: Alfredo Conde (Allariz, 1945) Coa sa novela Xa vai o griffn no vento (1984) foi gaador dos premios Blanco Amor, Nacional de Literatura, da Crtica Galega e Espaola, entre outros. esta unha obra estructurada en dous planos narrativos: un est situado na Compostela do sculo XVI e relata a existencia dun inquisidor; o outro sitase na Provenza dos tempos actuais e presenta a un escritor galego fracasado. A obra supn unha reflexin sobre o poder, a liberdade individual e o fanatismo intolerante. Outros ttulos deste escritor son: Breixo (1981), Memoria de Noa (1982), Msica sacra (1989), Sempre me matan (1995), O fcil que matar (1998).
Carlos G. Reigosa.
Alfredo Conde.
262
UNIDADE 4
Xavier Alcal (Cidade Real, 1947) Nado unha vila de Cidade Real, este escritor soubo asimilar a cultura de Galicia, e na actualidade un dos narradores mis interesantes. Gaador no ano 1977 do premio Modesto R. Figueiredo co relato A fundicin, o seu primer xito de pblico acdao coa novela de iniciacin A nosa cinza, publicada en 1980. Ese mesmo ano publica Fbula, novela na que glosa os primeiros das da guerra civil espaola. Un tema que aparece repetidamente na narrativa deste autor o da emigracin a Sudamrica, nun intento de recuperar a memoria histrica galega. Nesta lia temtica est Nos pagos de Huinca Loo (1982), unha historia de galegos emigrados na Arxentina. As ltimas entregas deste autor narrativa son Cdigo morse (1996) e Aln da desventura, premio Blanco Amor de 1998. Vctor Fernndez Freixanes (Pontevedra, 1951) Este autor inicia unha brillante traxectoria coa sa extensa novela O tringulo inscrito na circunferencia, gaadora do premio Blanco Amor 1982. esta unha novela longa e de complexa estructura na que o autor pon de manifesto riqueza idiomtica e capacidade de contar. De maneira esquemtica podemos dicir que supn recuperar un pasado histrico representado na figura dos vellos navegantes galegos. Tamn baseada na historia a seguinte novela, O enxoval da noiva (1988) que sita a sa accin na Roma do Renacemento, na poca dos Borgia, e ten como principal personaxe a Lucrecia Borgia, filla do papa Alexandre VI. Pechando este ciclo narrativo de contido histrico, a ltima entrega de Freixanes a novela titulada A cidade dos Csares (1992) que reconstre parte da historia dos galegos esquecidos e annimos que participaron na conquista da Patagonia, na Arxentina austral. A historia desenvlvese longo dun perodo de cen anos, desde as primeiras incursins de pioneiros ata finais do sculo XIX, e est narrada polas voces fantasmais de dous daqueles primeiros galegos chegados Patagonia nos tempos de Carlos III.
Xavier Alcal.
Vctor F. Freixanes.
263
Daro Xohn Cabana (Ros, 1952) Empezou dedicndose a escribir poesa e deuse a coecer como narrador gaar o Premio Xerais do ano 1989 coa novela Galvn en Saor na que retoma un tema de gran tradicin na literatura galega, como o das sagas artricas centradas na figura do mtico rei Arturo, e que xa fora tratado por escritores como Ramn Cabanillas, lvaro Cunqueiro e Xos Lus Mndez Ferrn. Galvn, o protagonista do relato, un dos cabaleiros da tboa redonda quen, nesta ocasin, aparece aloxado nunha pousada luguesa dende a que fai sadas montado nunha potente motocicleta que se transforma en cabalo. Outros relatos para adultos deste escritor, que tamn ten escrito literatura infantil e xuvenil, son O cervo na torre, Premio Xerais 1994, e Morte de rei (1996) no que trata a vida e morte do mtico rei galego Don Garca. Manuel Rivas (A Corua, 1957) Xornalista e poeta, debe o seu actual prestixio, fundamentalmente, seu traballo como narrador. Ata o momento leva publicadas catro novelas, a titulada Todo ben (1985), que apareceu nunha coleccin destinada pblico xuvenil, Os comedores de patacas (1991), En salvaxe compaa (1994), e O lapis do carpinteiro (1998). Ademais, tamn autor de libros de relatos como Un milln de vacas (1990), Que me queres, amor? , Premio Nacional de Literatura de 1996, e Ela, maldita alma (1999). A extraordinaria acollida do pblico lector ponse de manifesto co dato de que o libro Que me queres, amor? , ata o momento, o que leva vendidos un maior nmero de exemplares de toda a historia da Literatura galega. A sa proxeccin fra de Galicia tamn notoria, como o demostran as numerosas traduccins da sa obra a diversos idiomas e as versins cinematogrficas como a xa realizada A lingua das bolboretas, baseada en tres relatos do libro Que me queres, amor?, e o proxecto de levar cine a historia de O lapis do carpinteiro. A obra narrativa de Manuel Rivas, moi persoal e cambiante, difcil de clasificar. O trazo mis caracterstico o seu punto de partida da realidade galega para proxectala cara universal. As, en libros como Os
Daro Xohn Cabana.
264
UNIDADE 4
comedores de patacas e Un milln de vacas, prsentase o choque entre o mundo rural cunha cultura ancestral que se vai perdendo, e o mundo urbano que rapidamente vai impoendo unha cultura estndar baseada no doado acceso s bens tecnolxicos e de consumo. Na novela En salvaxe compaa introdcense elementos mticos da tradicin galega, nunha lia que recorda a Cunqueiro e Pondal, e tamn aqu hai contraposicin entre un mundo fantstico formado por seres humanos transmigrados en animais, e o da realidade coti na que os protagonistas humanos viven os seus conflictos. Como xa comentamos con anterioridade, O lapis do carpinteiro unha novela que ten como asunto a Guerra Civil.
Suso de Toro (Santiago de Compostela, 1956) Guionista de radio e televisin e articulista de prensa, un dos autores mellor coecidos e mis prestixiados da actual narrativa. Forma parte destacada dun movemento narrativo que pretende a renovacin do relato e a creacin dunha nova esttica literaria. Imos comentar algns dos trazos mis salientables deste escritor. En primeiro lugar, chama a atencin a composicin de moitos dos seus libros, que deliberadamente fragmentaria, como feita con pezas dun crebacabezas que soamente cando se remata adquire a sa unidade. A esta estructura fragmentaria responden obras como Polaroid (1986), Tic-tac (1993), novela que considerada por algns crticos como a mellor deste autor, Crculo (1998), na que retoma algns dos personaxes xa aparecidos en Tic-tac.
Suso de Toro.
Outro trazo moi significativo a linguaxe que emprega Suso de Toro nas sas creacins literarias. Este autor busca reflectir a linguaxe das clases populares e mesmo das capas marxinais, nun afn de desmitificar a linguaxe considerada culta ou literaria, substitundoa pola que o propio autor denomina linguaxe chatarra. Con isto pretende expresar a realidade lingstica da sociedade urbana actual e amosar o que esta ten de desintegrada, violenta, mestiza, superficial e, por veces tamn, divertida.
Polo que respecta s temas da obra narrativa deste autor, na maiora deles est latente a situacin traumtica
265
producida na realidade social polos profundos cambios que se viven en Galicia, tanto no medio rural como no urbano, a partir dos anos sesenta. Ademais das devanditas, outras obras deste autor son: Caixn desastre (1983); Land-Rover (1988); Ambulancia (1990); Calzados Lola, Premio Blanco Amor, 1997. Tamn autor de relatos para o pblico xuvenil, e neste apartado estn as novelas A sombra cazadora e Conta saldada.
Literatura infantil e xuvenil Un dos aspectos mis novos e salientables do actual panorama da Literatura galega o auxe e prestixio que nestes ltimos anos acada a Literatura que ten como destinatarios s nenos e mozos.
considerar os aspectos que reflicten este auxe, hai que referirse considerable incremento do nmero de ttulos e coleccins dirixidos a este pblico lector que vai desde os prelectores e primeiros lectores ata os mozos e mozas estudiantes de bacharelato. Outro dato a importante nmina de autores e autoras interesados en escribir para estas idades, e, fundamentalmente, a notable calidade media dos libros producidos que mesmo ten sido recoecida coa obtencin de prestixiosos premios, como xa se indicou comezo desta unidade. Entre os autores e autoras de Literatura infantil e xuvenil, moitos deles alternan este tipo de obras coas dirixidas a pblico adulto. Neste caso estn algns dos pioneiros do xnero como o caso de Carlos Casares que no ano 1968 escribiu o libro titulado A Galia azul que na actualidade xa considerado como un clsico. No mesmo caso est o poeta Manuel Mara que tamn en 1968 viu editado o poemario infantil Os soos na gaiola, que segue a ser unha das mostras mis interesantes da lrica galega para pequenos lectores. Pioneiro foi tamn Bernardino Graa, cunha obra que se inspira directamente na literatura popular de tradicin oral e da que citaremos como exemplo o libro titulado O gaiteiro e o Rato Prez, que foi Premio Merln no ano 1993. Moi interesante a contribucin de Xos Lus Mndez Ferrn, autor de Arnoia, Arnoia (1987), novela xuvenil con elementos fantsticos e carcter inicitico. Tamn Mara Xos Queizn combina
266
UNIDADE 4
aventura e elementos mticos no seu relato para mozos e mozas O segredo da pedra figueira (1985). Anda que non foi escrita especificamente para pblico xuvenil, cmpre destacar o grande xito acadado entre estes lectores polo libro de Xos Neira Vilas, Memorias dun neno labrego (1961); libros dirixido xa s nenos, escritos con posterioridade por este autor son, entre outros, O cabalio de buxo (1971), A marela taravela (1974), Cantarolas (1995), este ltimo escrito en colaboracin coa sa muller, a escritora cubana Anisia Miranda. Outros autores que diversifican a sa creacin entre o pblico adulto e o infantil son: Daro Xohn Cabana, que retoma o tema das sagas artricas en aventuras como O castrn de ouro, Premio O Barco de Vapor, 1993; Paco Martn, autor do esplndido libro Das cousas de Ramn Lamote , no que combina o humor coa crtica social e con elementos de realismo mxico e que lle valeu o Premio Nacional de Literatura Infantil do ano 1986; Marilar Aleixandre, primeira escritora que conseguiu o Premio da Crtica Literaria para unha obra xuvenil cunha clsica novela de aventuras titulada A expedicin do Pacfico (1994) e que vn de recibir o ltimo Premio Lazarillo con outro relato tamn dirixido pblico xuvenil, A banda sen futuro; Suso de Toro, autor dunha historia futurista de ambiente inquedante que leva o ttulo de A sombra cazadora (1995), e da novela Conta saldada (1996), que combina aventuras e accin; Manuel Rivas que escribiu para o pblico xuvenil dous libros, os titulados Todo ben (1985) e Bala Perdida (1996). Mis nomes que podemos engadir a esta lista son os de Helena Villar Janeiro, Ursula Heinze, Miguel Vzquez Freire, entre outros. Entre os autores e autoras que escriben literatura destinada pblico infantil e xuvenil, podemos atopar actualmente unha gran diversidade de estilos e temas. Imos falar dos que consideramos mis salientables: Agustn Fernndez Paz (Vilalba, 1947) autor dunha ampla e variada obra de creacin literaria, ademais dun dos mis importantes especialistas no estudio da literatura infantil e xuvenil en lingua galega.
Marilar Aleixandre.
Agustn Fernndez Paz.
267
Da sa produccin, caracterizada pola incorporacin de novas temticas e de novas formas expresivas e na que non falta a preocupacin por achegar s novos lectores temas de preocupacin individual e social, salientaremos a coleccin de relatos titulada Contos por palabras, Premio Lazarillo, 1990, e a novela xuvenil Cartas de inverno (1995), inquedante historia de terror sobrenatural. Xabier Puente Docampo (Rbade, 1946) , as mesmo, autor de variados rexistros, con obra dirixida a pblico de todas as idades. A sa primeira contribucin xnero, a novela de aventuras titulada O misterio das badaladas (1986) segue a ser o libro infantil galego do que se levan vendidos un maior nmero de exemplares. tamn pioneiro da novela xuvenil co relato de xnero negro A chave das noces (1987). No ano 1995 recibiu o Premio Nacional de Literatura Infantil polo libro Cando petan na porta pola noite , conxunto de relatos co tema comn do medo e cun estilo narrativo que recrea os elementos propios das historias da tradicin oral. Fina Casalderrey (Xeve-Pontevedra,1951) Ten tamn obra para os distintos tramos de idade e nela predominan os temas que reflicten a realidade coti na que viven os nenos e adolescentes de hoxe en da. O entorno familiar e o escolar, os amigos, os problemas propios da adolescencia, o descubrimento de certas realidades da vida como pode ser a morte dos seres prximos, a capacidade de fabular e de facer aventura dos sucesos triviais de cada da..., son algns dos elementos que aparecen nos libros desta autora, que tamn se distingue pola linguaxe coa que reproduce a fala coloquial dos seus pequenos protagonistas. No ano 1996 recibiu o Premio Nacional de Literatura polo libro O misterio dos fillos de La. Da sa produccin para o pblico xuvenil destacamos a novela Sobrevives? (1996), narrada en primeira persoa por un adolescente que encobre a sa fraxilidade cunha aparencia de provocacin e rebelda.
Xavier P. Docampo.
Fina Casalderrey.
268
UNIDADE 4
Antonio Garca Teijeiro (1952) Anda que tamn escribe narrativa, recoecido fundamentalmente polos seus libros de poesa para pblico lector infantil e xuvenil. A obra deste poeta caracterzase polo seu alto contido lrico, pola riqueza de recursos expresivos postos alcance dos pequenos lectores sen que iso supoa infantilizar a mensaxe, e pola gran variedade de formas estrficas que utiliza. A natureza e os seus elementos son con frecuencia os temas das composicins poticas deste autor quen no ano 1998 recibiu o Premio Pier Paolo Vergherio polo seu libro Na fogueira dos versos, no que fai unha homenaxe s grandes poetas da literatura galega. Gloria Snchez (1958) unha das autoras mis orixinais deste variado panorama da literatura infantil. Tanto en prosa como en verso caracterzase por unha complicidade cos pequenos lectores que a leva utilizacin ldica da linguaxe e presentacin de situacins humoristicamente absurdas nas que non faltan o lirismo e a sensibilidade. A este esquema correspndense libros como Fafarraios (1991), Bichos con gaseosa (1992), Doutor Rus (1995), entre outros. Unha formulacin nova nesta lia que comentamos a do que polo de agora o seu ltimo ttulo publicado, A casa de vidro do seor Clin (1999), no que utilizando os recursos do lirismo e a fantasa, a autora trata o tema da soidade e da marxinacin. Non podemos rematar este apartado sen citar outros nomes de autores e autoras que contriburon e estn contribundo coa sa obra a situar a literatura infantil e xuvenil galega entre as mis interesantes da actualidade. Autores como Mara Victoria Moreno, Xon Babarro, Ana Mara Fernndez, Xos Antonio Neira Cruz, Xavier Lpez Rodrguez, Concha Blanco, Antn Cortizas, Pepe Carballude, Jaureguizar,... configuran, xunto cos xa mencionados, un plantel de escritores e escritoras que xa permiten falar dunha Idade de Ouro da Literatura Infantil e Xuvenil en Galicia.
Antonio Garca Teijeiro.
Gloria Snchez.
269
Teatro
Se o comparamos co que levamos comentado respecto da poesa e da narrativa, o xnero teatral en Galicia ocupa na actualidade un lugar moito menos destacado. Por unha banda, o nmero de textos teatrais que publican as distintas editoriais considerablemente escaso; sirvan de exemplo os datos do ano 1997, no que soamente se publicaron en Galicia seis obras dramticas orixinais, o que supuxo un 2% do total de libros editado nese ano. Por outra parte, dada a sa condicin de espectculo, o teatro galego enfrntase con problemas como a inexistencia dun pblico educado no teatro e a escaseza de infraestructuras axeitadas. Anda as, existe en Galicia un interesante plantel de escritores teatrais, e dse a circunstancia de que, en non poucas ocasins, tamn forman parte da compaa que eles mesmos dirixen; o caso de autores como Manuel Lourenzo, Cndido Paz, Roberto Vidal Bolao, etc. Dentro deste grupo, os especialistas diferencian tres xeracins de dramaturgos: A primeira recibe o nome de Grupo de Ribadavia ou tamn Grupo Abrente, dado que comezaron a sa andadura profesional en torno ano 1973, anda en poca predemocrtica, data na que se inicia a importante Mostra de Teatro de Ribadavia que durara ata o ano 1980, e do concurso de obras teatrais Abrente. Pertencen a este grupo autores como Manuel Lourenzo, Euloxio Ruibal e Roberto Vidal Bolao. Todos eles aparecen unidos por un posicionamento comn contra a dictadura e pola exploracin de novas tendencias teatrais achegadas teatro pico e simblico que sirva de instrumento de axitacin e propaganda. Manuel Lourenzo (1943), un polifactico home de teatro que leva exploradas todas as facetas creativas da profesin, e foi o creador no ano 1967 na Corua do Teatro Circo, primeiro grupo teatral independente de Galicia. Na sa obra podemos observar varios trazos: algunhas das sas obras supoen un achegamento mis ou menos
270
UNIDADE 4
desenfadado s personaxes clsicos da tradicin grega, como sucede en Romera s covas do demo (1975); tamn est interesado en personaxes histricos como na obra Xoana (1991), inspirada na vida da raa Juana La Loca. No ano 1997 recibiu o Premio Nacional de literatura dramtica polo texto titulado Veladas indecentes. Euloxio R. Ruibal (1945), escribe obras de teatro que son parbolas contra a violencia e a opresin nas que con frecuencia recorre tcnica da linguaxe cinematogrfica como na titualda O cabodano (1976). Un dos seus temas preferidos a stira sobre a corrupcin do poder que en obras como Unha macana de dote (1990) se centra na figura do indiano retornado. Alberto Vidal Bolao (1950), inspira as sas primeiras obras nas formas populares como o caso de Ladaas pola morte do Meco (1976), que escenifica unha revolta popular contra o poder arbitrario. Mais tarde opta polo realismo con obras nas que amosa o seu pesimismo respecto condicin humana e presenta personaxes perdedores, como nas tituladas Das sen gloria (1992) e Rastros (1998). Outra xeracin estara constituda polos autores formados nos anos da transicin democrtica, con autores como Alberto Avendao, Xos Cermeo, Miguel Anxo Fernn Vello, Xess Pisn, Antn Reixa, Lusa Villalta, Joao Guisn... Un terceiro grupo frmano autores mis novos que se deron a coecer na segunda metade dos oitenta; entre eles podemos citar nomes como os de Lino Braxe, Miguel Anxo Murado, Cndido Paz, Gustavo Pernas, Ana Valls... Algunhas caractersticas comns a estes escritores, segundo o profesor Anxo Abun Gonzlez (revista Insula, maio 1999) seran as seguintes: Influencia da obra de Valle Incln entre os dramaturgos nacionais. Preferencia polo estilo realista. Uso frecuente do humor e da parodia. Predominio do monlogo fronte dilogo.
Euloxio R. Ruibal.
271
Influencia dos medios de comunicacin e doutros xneros e manifestacins artsticas como poden ser o cmic, o rock e o cine negro. Crtica social e poltica. Presencia recorrente de temas como a incomunicacin, a soidade ou os problemas de identidade. Un feito importante que debemos considerar no actual estado do teatro galego a creacin no ano 1984 do Centro Dramtico Galego , organismo pblico dependente da Xunta de Galicia, dedicado a financiar con fondos pblicos a montaxe e posta en escena de obras teatrais, e que foi creado co obxectivo de ser un lugar no que creadores e profesionais do teatro puidesen desenvolver a sa actividade nas mellores condicins. Nos seus anos de andadura, o CDG ten servido para recuperar nos escenarios unha parte da tradicin do teatro galego, recobrando a obra de autores que escribiron nunha poca na que as sas creacins non podan ser representadas en Galicia; refermonos obra dramtica de escritores como lvaro Cunqueiro, Ramn Cabanillas, Rafael Dieste, Ramn Otero Pedrayo, Antn Villar Ponte e lvaro de las Casas. O Centro Dramtico Galego tamn responsable de publicacins como os libros de espectculo, e da coleccin de teatro publicada por Edicins Xerais de Galicia en convenio coa Xunta , Os libros do CDG. Anda que con moitas dificultades de subsistencia e cunha forte dependencia dos apoios recibidos mediante unha poltica de subvencins e axudas institucionais, existen na actualidade en Galicia preto de corenta compaas teatrais estables de carcter privado, que levan realizado un meritorio labor, contribundo proceso de normalizacin do teatro galego. Tamn debemos citar a existencia de mostras e certames como son a Mostra Internacional de Teatro Cmico e Festivo de Cangas do Morrazo, a Mostra Internacional de Teatro de Ribadavia, e o Festival de Teatro Galego de Carballio, entre outros.
272
UNIDADE 4
73. Imos analizar un poema de Pilar Pallars pertencente libro STIMA SOIDADE.
No lubricn de Santiago non hai galos que canten. Si brtema e rudos tmidos que devalan e unha choiva sen tempo escoando polos vidros do meu cuarto baleiro no que xazo sen boca e comezo a sentir eu o teu medo inmenso diante do novo da. Logo esculco no teito con mincia e ternura por se algures descobro o rasto dos teus ollos como mirtos de amor ou edras que me nacen cada noite e me van afogando. Os teus ollos estn a esa hora no vento, viaxeiros nada saben de min Teo ciumes do vento e medo deste da. Deixo as portas abertas, a casa como pampa. Saio rua a buscar-te.
Pilar Pallars
1) Estructura interna do poema. Como ters observado, trtase dunha poesa de carcter intimista na que a voz potica, o eu que fala no poema, se dirixe a un ti ausente. Os sentimentos que se transmiten son de tristeza e soidade. a) En que momento do da e espacio concreto se sita a voz potica? b) Que significacin ten no contexto do poema o adxectivo baleiro aplicado cuarto do eu potico? c) Que sentimento lle produce a perspectiva do da que comeza? d) Que sentimentos cres que lle inspira ese ti que se dirixe? e) Cres que ese ti comparte os mesmos sentimentos? Xustifica a ta resposta segundo o que se desprende do poema. f) Segundo todo o anterior, escribe unha frase que resuma o tema deste poema. 2) Recursos poticos empregados pola autora na construccin do poema. a) Os sentimentos de tristeza e soidade veen insinuados no comezo do poema polas referencias ambiente nese lubricn (amencer) de Santiago. Cales son os elementos deste ambiente que se citan?
273
b) Explica cmo interpretas ti o verso no que xazo sen boca . c) A presencia-ausencia dese ti que se dirixe a voz potica est aludida simbolicamente no poema por un elemento fsico desa persoa. Que elemento ese? d) Busca no poema e escribe a comparacin referida s ollos. e) Con que expresin se refire a voz potica ausencia desa persoa? f) No poema aparecen moi prximos dous versos case idnticos. Bscaos, escrbeos e indica cmo entendes ti o significado que pretenden transmitir. g) Fxate nos dous ltimos versos que teen moito valor simblico. molos analizar polo mido: No penltimo verso refrese a portas abertas e emprega o smil casa como pampa. Que cres que quere dicir con estas expresins? No derradeiro verso hai un cambio de espacio, cal ? Cres que neste ltimo verso se produce un cambio de actitude respecto resto do poema ou se mantn igual? 74. Imos analizar un conto de Manuel Rivas pertencente libro Que me queres, amor?.
AS COUSAS Como espectador non era moi expresivo, esa a verdade, dixo a Televisin. Sentaba a, no sof, cun vaso de whisky, e miraba con frialdade, como se s as pedras de xeo se lle subiran cabeza. Esa noite, non. Esa noite moveu os labios canda o personaxe da pantalla. Pareca estar nunha sesin de dobraxe. E creo que non lle gustou o que dixo. Nin o que viu. Faca acenos, como quen se mira deforme nun espello de feira e quere acentuar a fealdade. A televisin, contra o seu costume, meditou durante uns segundos. Bo, recoezo que esta ltima observacin mia est condicionada polo sucedido. Non era de moita lectura, dixo o Hamlet pousado na mesa da sala. Polo menos, non o era nos ltimos anos. Pero esa noite, esa noite veu cara ao estante e os libros dmonos os uns aos outros cos cbados nos riles. Tocou varios lombos, pero ao final colleume a min. Leu dunha tirada ata a escena segunda do acto terceiro. Deixoume marcado aqu, na pxina onde se di iso de Let me be cruel, not unnatural. Mis claro, auga, dixo o Vaso con voz rouca. Por que?, preguntou a Lmpada. Como que por que? Vela a explicacin que buscan. Non sexas parvo, retrucou a Lmpada, que proxectaba sombras como cisnes negros. Sexa eu cruel, pero xamais monstruoso! No caso, iso serve igual para un roto que para un descosido. Ademais, con todos os respectos para o amigo Hamlet, non algo que nestes tempos un detective poida presentar como proba ante un xuz. Un verso s compromete ao autor, e nin iso. O nico que el deixou escrito de puo e letra foi unha anotacin para a seora da limpeza: Por favor, dalle un repaso ao ventanal da sala. Non parece precisamente unha despedida dramtica. Pois un dos policas, o mis gordo, tomou nota, dixo con timidez o Hamlet. Abriu pola marca e escribiu no caderno.
274
UNIDADE 4
Puiden ler o que escriba, ironizou a Lmpada. My tongue and soul in this be hypocrites. Iso foi o que anotou. O teu problema, amigo, que cada un encontra o que anda a buscar. A moza foi moi lista, dixo o Cinceiro co orgullo propio de quen sabe de mis. Borrou todas as pegadas. Ata gardou no bolso a cabicha co carmn. Ela non o fixo!, berrou alporizada a Televisin. Como ests tan segura?, preguntou o Reloxo de Parede. Nunca ningun me mirara dese xeito. Con cara de mal epitafio, que dira o Hamlet. Estaba furiosa, iso todo, dixo a Televisin. E logo engadiu en voz baixa: Cozoa moi ben. Nunca o fara. Nunca o fara na realidade... O Reloxo riu como quen est de volta de todo. Vmola algunha vez disparar dentro ta. Por que non a facelo fra? Era tan peliculeira na vida real como na pantalla. Recordades a, no sof, as escenas de amor? Rmpeme, cmeme, mtame! Ti es parvo, interrompeu a Televisin. Non entendes nada. Eu son realista, dixo o Reloxo sen inmutarse. Todos ns sabemos o que pasou. A xente, non. A xente tragar o que ti digas. Pero as cousas foron como foron. Ela tia celos. E tia razn para telos. Descubriu que estivera aqu a outra. A outra estaba no aire. Foron ao dormitorio. Discutiron. E haba unha arma. Ela saba que na mesia haba unha arma. Disparou e matouno. Como na pelcula. Para que enganarnos? Todos omos o que dica a Pistola. Tes toda a razn, asentiu a Lmpada. Non vimos nada, dixo a Televisin. Na realidade non vimos nada. Omos e xa est!, berrou o Reloxo. Non asoballes!, respondeu incomodada a Televisin. Fra chova con percusin triste de serie negra. Polo ventanal escorregaban bgoas de nen. O Reloxo, dominante, mediu o suspense. Logo falou con parsimonia. Todos escoitamos o que dixo a Pistola: Foi ela, foi ela! Pero entn, con voz de ultratumba, desde o dormitorio, berrou a Escuridade. A Pistola unha cnica! Todas as cousas ficaron espreita, co pulso do Reloxo a tamborilar nas tempas da casa. Cando a moza correu cara a el para abrazalo, relatou a Escuridade, on como a Pistola murmuraba: Se non chega a ser por min, nunca te libraras deste cabrn. Agardaban que o Hamlet dixera a derradeira palabra. Pero el estaba a mirar para o porto. A sirena dun barco do Gran Sol saudaba ao deus do da, como galo de mar.
Manuel Rivas
1) Que se conta no texto? a) Todo o relato est construdo en forma de dilogo. Quen son os personaxes que interveen neste dilogo? Enumraos. De que falan e por que?
275
Que o que tentan clarificar? Cal che parece que a postura da Televisin e do Libro? Que opina o Reloxo de Parede? b) Coa intervencin do Reloxo de Parede aparece na conversa un novo personaxe. Segundo o que se di explica ti: Quen este novo personaxe e que relacin podera ter co dono da casa? A que se dedica? Cal era o seu estado de nimo e por que? Que fixo que pode resultar sospeitoso? Quen a defende e en que se basea? c) Unha nova intervencin do Reloxo de Parede parece deixar as cousas definitivamente clarificadas. Cal este novo dato ofrecido polo Reloxo? d) Cando todos semellan estar de acordo, aparece un novo interlocutor que lle d relato o xiro definitivo. Quen este novo personaxe? A quen inculpa? 2) Recursos que emprega o autor no seu relato. Agora monos fixar na maneira como o autor constre o relato. a) O primeiro que chama a atencin que os dilogos estn escritos sen ter en conta a forma tradicional da escrita. Explica en qu consiste a orixinalidade. b) Outro detalle que debemos considerar o distinto rexistro que se observa entre a voz do narrador e a voz dos personaxes. Mentres os interlocutores utilizan un rexistro coloquial, a voz do narrador mis literaria e mesmo utiliza recursos poticos. Imos analizar algns destes recursos: Na primeira intervencin longa da Lmpada, a voz do narrador fai unha comparacin. Bscaa e escrbea. Mis adiante, unha nova intervencin do narrador fai referencia tempo atmosfrico utilizando imaxes visuais e auditivas. Busca e escribe esas frases. c) A frase final do relato incle unha personificacin, unha metfora e unha comparacin metafrica. Fxate na frase e di: En que consiste a personificacin? Cal a metfora? Cal a comparacin? d) Segundo o que tes estudiado da plasmacin do tempo no relato, como clasificaras este texto de Manuel Rivas (relato lineal, relato in media res ou relato en flash-back)? 75. Imos ler e comentar un fragmento da novela A nosa cinza de Xavier Alcal. Esta obra, que ten carcter autobiogrfico de ficcin, recolle unha etapa da infancia e mais da mocidade do seu protagonista.
276
UNIDADE 4
O fragmento que presentamos o comezo do captulo III e, polo tanto, forma parte da introduccin do relato.
III Meus irmns xa vieran da aldea cando eu cheguei ao novo piso. A casa levantbase, alta, nunha praza edificada s en parte; mesmo ao lado do predio unha horta recordaba o pasado rural daqueles terrenos. A meia ma apareca a praza silenciosa e lenta, vixiada desde o alto por un bando de gaivotas. Algunhas seoras con bolsas da compra falaban nas esquinas e haba xente a esperar polos tranvas desvencellados que navegaban sobre a lia irregular. Pasaban bicicletas e carromatos das leiteiras tirados por cabalios ao trote. De cando en vez surxa un coche, e raramente chegaba o estrondo dun camin. O piso cheiraba anda a pintura e a mobilia era tan nova que daba medo rozala. Houbo un momento, pouco antes da comida, en que coincidimos todos os irmns na sala de xantar. Calados, mirbamonos os uns aos outros, seguramente todos a cavilar cmo iramos viver a partir daquela, na inesperada circunstancia a que o novo casamento do pai nos levara... Mais poucos das deberon durar tais cavilacins, porque a apertura do curso logo nos vira enfrentar a cada quen cos seus quefaceres: Na vspera do comezo de clases, a Rosa levoume a mercar gabardina, botas e carteira; e esa noite dormn co equipo colocadio no cuarto. De ma cedo acordei excitado e fxoseme eterno o xirar das agullas na esfera do despertador at que soou. O Fuco e o Lourenzo conducronme ao instituto. Na explanada ante o edificio, que me pareceu enorme, gris, con xanelas sen conto, formaban os alunos por grupos. O Lourenzo empuxoume polo lombo: Ti tes que ir con aqules do fundo... O grupo no que me metn, receoso, estaba feito de xentia mida que non paraba quieta entre berros e rempuxns. Pxenme ao final dunha ringleira e observei como o resto dos grupos acababa de formarse. Un crego grandalln atalaiouse no xardn por cima da explanada. Foise facendo o silencio e a voz vibrante do cura dominounos coa oracin matinal. Sen saber polo qu, unha leve angustia apoderouse de min e sentn bgoas a correrme polas fazulas, Est chorando, Chorimingas, Caguias, Unha carteira bateu contra a mia caluga. Algn protestou: Quieto, Souza, que despois llo digo ao teu mestre. Chileta, Peido Bocho, Teu pai, Chst...
277
... y bendito su gran poder que nos ha dejado amanecer... O capeln segua a rezar. Eu limpei a cara coa bocamanga. Un respiro final acompaou o colectivo amn e a rapazada disparouse sen orde cara as entradas do edificio. Un neno acaroouseme: Ti es novo. Son. Por iso chorabas. Iso psalles a muitos. E entras na Primeira ou na Segunda? Non sei. Ven comigo para dentro. Despois preguntmoslles aos mestres. Ese Souza que che pegou coa carteira un abusn, sabes? Chmanlle Peido Bocho e Esgallaplumas. Seguindo este neno cheguei onde un mestre de lentes escuras, misteriosas. Dxenlle o meu nome e indicoume unha aula. O neno despeduse: Eu estou na Segunda. Xa te verei no recreo, pero cuidado co Souza, eh? Gostei da aula. Era lindo aquel recanto do meu novo mundo escolar: rapaces a rebulir polas mesias, a mesa do mestre no alto da tarima, o ponteiro apoiado na parede, un encerado largo, os mapas multicores, o crucifixo, o retrato de Franco...; delicibame o cheiro misturado a xiz, tinta, papel e madeira que encha o ambiente. Pasei un pedazo absorbido na mia descoberta tan distrado que non senta o pesado do Souza: Chorimingas, caguias, mixiricas... Ao pouco xa entraba o profesor. Mandou silencio e a tropa calou. Pricipiou a dicer os nomes dos cativos e eu reparei en como, levantndose, eles respondan cun presente! que me fixo pr en tensin espera do meu momento: Presente!! Berrei tanto que o home parou a lista para fitarme, e comentou: Vaia Caruso. Comentario que inducu unha gargallada xeral nos meus compaeiros. Senteime coa cara acesa, ollando para a faciana groseira do Souza que aproveitaba para me ferir de novo: Caruso, torda, berrn, papn, mona... Era unha carota plana, cuadrada, plida, de ollos claros e cabelo claro, apenas na sa uniformidade quebrada na brillantez dos labios carnosos. Odieina... Posto por posto o mestre veu facendo un exame de leitura. Deume a ler o Cien Figuras Espaolas e linlle de corrido a biografa de Concepcin Arenal. Interrompeume: Hai muito que aprendeche a ler? Cando tia catro anos. E xa leche muitos libros? Pois... lin de Xulio Verne e de Emilio Salgari, e Alice in Wonderland, e Gullivers Travels e... O asombro foise deseando nas enrugas da fronte do profesor, E tamn sabes ingls? Sei, s seor. Reparei no xesto de burla do Souza, que con outros vicios se acercara en canto eu daba a lista das mias leituras. O mestre cozou a cabeza: Ben, penso que vas ter de ir para a Segunda. E dirixuse ao Souza, sen piedade: Vela, capitn dos burros, o que sabe este neno. E non coma ti, que levas xa dous anos nesta clase e diante dun libro non sabes mis que ornear. Algo duro marcouse nos ollos do pcaro, que se foi de cabeza baixa para a sa mesa.
278
UNIDADE 4
Ouvn como o mestre me mandaba ler na tarima, para exemplo xeral... e unha volupia gozosa encheume todo: era a vinganza; por riba do libro anda vin o meu inimigo facndose o distrado...
Xavier Alcal
1) Que se conta no texto? a) Explica qu significado ten dicir que este relato est narrado en primeira persoa e que ten carcter autobiogrfico. b) O captulo comeza cunha circunstancia nova que vai determinar a vida do rapaz protagonista. Cal esta circunstancia nova? Segundo se desprende do texto, cal foi o motivo deste cambio? c) Este cambio na vida do protagonista coincide no tempo con outra novidade na que se vai centrar a narracin. Cal esta novidade? Cales son os sentimentos do protagonista ante esta nova situacin? d) A seguir no relato, aparecen dous novos personaxes, o Souza e outro rapaz, que van ter unha importante presencia longo da novela. Os seus trazos persoais xa se comezan a definir nesta primeira aparicin. Que caractersticas presenta o Souza? Que caracteriza outro neno? e) Agora vai aparecer un novo personaxe adulto. Quen este personaxe? No final do fragmento o protagonista sntese satisfeito. Cales son os motivos desta satisfaccin? f) Tendo en conta a anlise que vs de facer, escribe de maneira resumida (nunha frase ou das) o tema deste fragmento. 2) Recursos que emprega o autor no seu relato. Fxate en que no fragmento que estamos a comentar predominan o dilogo e as descricins. Vexamos: Descricin da praza na que est a casa nova. Descricin do piso novo. Descricin do instituto. Dilogo protagonizado polos rapaces. Descricin da aula. Dilogo dentro da aula no que participan os nenos mais o protagonista o profesor. Descricin do Souza (retrato deste personaxe). monos deter nalgunhas destas descricins. Fxate na praza como exemplo.
279
A praza (silenciosa e lenta). Predominio de imaxes visuais, enumeracin de elementos que lle confiren o seu ambiente: gaivotas sobrevoando. seoras con bolsas da compra. xente esperando o tranva. bicicletas e carros das leiteiras. escasos vehculos de motor. a) Agora fxate ti na descricin da aula e completa: Imaxes visuais: Imaxes olfactivas: Sentimentos que esperta no protagonista: b) Estudiaremos agora o retrato do Souza que, a diferencia das das descricins precedentes, ten como obxecto unha persoa: Substantivos: Adxectivos: Sentimentos que esperta no protagonista: 76. Imos analizar un conto de Suso de Toro pertencente libro Tic-Tac.
MEMORIA Roxelio. A voz da nai chamndoo desde a cocia facao sentir mis a gusto entre as sabas quentes. Que gusto as sabas limpas e planchadas. As do cuartel eran mis speras. Que ben se estaba. Cantas horas levara durmindo? A cabeza sorrinte da nai apareceu asomada na porta entreaberta. A ver, langrn. Vas pasar o permiso enteiro durmindo. Colleu unha zapatilla do chan e fixo como que lle arreaba con ela, el cubriuse debaixo das mantas. Vea, que ts o almorzo na mesa. Destapouse e viu un pedazo da bata encarnada da nai sando pola porta. Aquela tarde tia que xogar un partido cos compaeiros e pola noite levar a Charo ao baile. Tia que aproveitar os das de permiso. Querera Charo ir ao ro? Tia que mercar preservativos antes de ir xogar o partido. Ergueuse, puxo a bata verde e calzou as zapatillas. Saiu. Na cocia a sa muller quentaba o caf mirando distrada para a cafeteira no lume de butano. Ensinouche as notas o rapaz?, dxolle. Sentou na mesa detrs dela, acariou cos dedos o borde da cunca de porcelana, non, dixo. A figura de Charo era fraca e remataba nunha cabeza despeluxada de cabelo entre medias loiro e cincento. Como adelgazara cos anos. Outras mulleres engordan cos anos e os prees, Charo adelgazara. Pasou as mans pola barriga que lle caa por riba do cinto. Ela sacou a cafeteira do lume e colleu o cacharro do leite na outra, deu volta e botoulle na cunca o leite primeiro e despois caf. El botou un par de culleradas de azucre e empezou a remexer cando sentiu que o chamaban desde a ra, Roxelio. Asomouse, eran Fito e Mocos que miraban para arriba coas carteiras dos libros na man. Xa vou, dixo. Colleu o bocadillo de enriba da mesa. Espera dixo a nai, embrlao nun papel que vas
280
UNIDADE 4
manchar os libros. Todos os das cho teo que dicir. Colleu a pxina do xornal que lle deu a nai e embrolou lixeiro o bocadillo. Gardouno na carteira e saiu da cocia correndo e facendo o rudo do motor dun coche. Sentiuse bater a porta de fra. Baixaba as escaleiras a modo agarrndose do barandal cunha man e axudndose co caxato na outra, a despacio, Roxelio, a despacio. Non vaias ter unha cada e romper algn so tamn ti. Os sos dos vellos son coma os dos plos e pensou na pobre Charo que ficaba na cama vendo a tele coa cadeira rota. Parou e colleu aire, sacou un pano da man e pasouno polo borde da boca debaixo do bigote branco. Gardouno, inspirou forte e volveu baixar as escaleiras, a despacio, Roxelio, a despacio. Para que pouco vale un vello. Como pasa a vida. En chegando ao portal viu a Fito e a Mocos que lle dixeron Imos, e botaron a correr os tres coas carteiras nunha man e o outro brazo estricado como se fose a dun avin e facendo o rudo do motor coa boca. Facan as rrrrr.
Suso de Toro
Como ters comprobado, neste relato o autor xoga co elemento temporal. Hai unha diferencia moi notable entre o tempo no que transcorre a accin do relato e o tempo que isto supn na vida do protagonista. A continuidade vn dada pola presencia do mesmo personaxe, Roxelio. Imos ir vendo cmo se constre o relato. 1) a) En primeiro lugar, vexamos a secuencia das accins que se van desenvolvendo. Espertar. Almorzo. Agora sigue ti: .................. .................. .................. b) Canto tempo consideras ti que pode supoer realmente o desenvolvemento destas accins? 2) a) Agora monos fixar nos cambios na figura do protagonista. Secuencia a: Roxelio un mozo. Sigue ti: Secuencia b: ...................... Secuencia c: ...................... Secuencia d: ...................... Secuencia e: ...................... b) Segundo isto: canto tempo pode ter transcorrido no decurso destas secuencias?
281
3) Imos analizar outros aspectos do contido destas cinco secuencias. Fxate no exemplo da secuencia a) e completa ti as outras catro. Secuencia a) Protagonista: Roxelio. Lugar no que se desenvolve a secuencia: Cuarto de Roxelio. Circunstancias do protagonista: un mozo que est na sa casa durante un permiso do servicio militar. Outros personaxes: A nai de Roxelio. Sensacin que transmite o texto: Sensacins tctiles agradables, transmitidas pola referencia s sabas quentes, limpas e encartadas. Pensamentos do protagonista e sentimentos que transmite: Expectativas agradables de futuro inmediato, encontro cos amigos e coa moza. Sentimentos optimistas. Secuencia b) Protagonista: Lugar no que se desenvolve a secuencia: Circunstancias do protagonista: Outros personaxes: Sensacins e sentimentos que transmite: Secuencia c) Protagonista: Lugar no que se desenvolve a secuencia: Circunstancias do protagonista: Outros personaxes: Sensacins e sentimentos que transmite: Secuencia d) Protagonista: Lugar no que se desenvolve a secuencia: Circunstancias do protagonista: Sensacins e sentimentos que transmite: Secuencia e) Protagonista: Lugar no que se desenvolve a secuencia: Circunstancias do protagonista: Outros personaxes: Sensacins e sentimentos que transmite: 4) Que relacin atopas entre este relato e o seu ttulo? 77. Como exemplo de literatura infantil e xuvenil analizaremos un conto de Xabier Puente Docampo que lle d nome libro O armario novo de Rubn .
282
UNIDADE 4
O ARMARIO NOVO DE RUBN RUBN estaba moi ledo porque os carpinteiros acababan de lle poer no seu cuarto un armario deses que lles chaman empotrados, porque estn feitos entre das paredes, e por diante levan portas de madeira. Para el aquilo foi coma se tivese un xoguete novo. As que, en canto os carpinteiros recolleron as sas ferramentas e se foron, el foi rapidamente abri-las portas do armario novo que acababan de instalar no seu cuarto. Aparentemente nada haba que puidese chamar tanto a atencin dun neno: non era mis ca un roupeiro baleiro. As que logo se encheu de abrir e cerrar e, entn, meteuse dentro. Foi pechando, unha por unha, tdalas portas ata que dentro estivo todo escuro. Ollou para a sa dereita e nada viu, a non se-la escuridade. Ollou para arriba, e tampouco percibiu nada. Mirou cara sa esquerda e pareceulle ver algo de luz, unha cousa as coma se por unha fenda entrase luz dentro. Non o pensou das veces, Rubn botouse a andar cara a aquela lucia que se va lonxe. Andou con decisin, porque Rubn un neno que a nada lle ten medo. El camiaba sen mis obxectivo c de acada-la lucia. Por fin chegou p dela. En realidade era unha porta que estaba entreaberta e que deixaba pasa-la luz que provia do exterior do armario. Empurrou a modio e o primeiro que viu foi unha cama. Abriu algo mis e, p da cama, sentado no chan, haba un neno pequenio que xogaba cuns tacos de madeira. Acabou Rubn de abri-la porta e de seguida se decatou de que aquela non era a do seu armario novo, porque daba a un cuarto que non pertenca sa casa, e o nenio que estaba a xogar ralle totalmente descoecido. Botouse fra do armario Rubn, e achegouse neno. Anicouse a carn del e faloulle: Hola, como te chamas? O nenio mirou para el e riuse. Colleu na man un dos tacos de madeira pintado de azul e amosoullo a Rubn. Despois comezou a lle facer acenos como querendo dicirlle que pillase o taco na sa man, e Rubn as o fixo. Moitas gracias, amigo. Eu chmome Rubn e ti? Como o neno volvese a ficar calado ante a pregunta do visitante, este probou a lle facer unha nova: Pdesme dicir onde estou? Porque hai un pouco estaba no meu cuarto, metinme no armario novo e agora xa non sei onde estou. Non lle deu resposta tampouco desta vez o cativo. O que si fixo foi poerse de p, con moitas dificultades. E, en estado de equilibrio inestable constante, andou cara armario. Cando estivo al, agarrouse mesma porta pola que acababa de entrar Rubn e comezou a lle facer acenos de que se metese dentro. Agarda. Antes de me meter no armario, dime onde estou e como podo volver meu cuarto? Por fin o nenio deulle a Rubn unha resposta, anda que esta resultou ben sorprendente: Pero que non ves que eu son moi pequeno e anda non sei falar? E a continuacin pechoulle a porta nos fucios, deixando a Rubn dentro do armario e completamente s escuras.
283
Agora si que xa non se va nada. Xa non haba fenda pola que entrase algo de luz que lle puidese servir de orientacin para decidirse a coller unha ou outra direccin, polo que non lle quedou outro remedio que botar a andar apalpando polas paredes para evita-los obstculos que o puidesen mancar. Desta maneira foi dar co que lle pareceu outra porta. Ficou un anaquio parado e outro lado da porta escoitou voces, as que empurrouna e abriuse. Era outro cuarto novo e, para el, tan descoecido coma aquel no que atopara o neno pequeno. Tampouco este pertenca sa casa e nel haba dous rapaces de, mis ou menos, a mesma idade ca el, que estaban a artellar un xogo. Eu era un cazador e a pola selva. De speto, aparecaseme un enorme leonardo que me atacaba. Ti -lo leonardo... dica un dos nenos. Non se chaman leonardos que se chaman leopoldos, burro... corrixa o outro. Chmanse leonardos...! Chmanse leopoldos...! Leonardos! Leopoldos! Cesaron na discusin drense conta da presencia de Rubn que estaba parado diante do roupeiro empotrado daquel cuarto descoecido. Miraba para eles en silencio cando se dirixiron a el: A ver, di ti como se chaman... Rubn viu o ceo aberto se dar conta de que precisaban del para remata-la discusin e poder comeza-lo xogo. Eu dgovolo cunha condicin. Que me digades en que direccin teo que andar para chegar armario novo do meu cuarto. Mirronse os dous nenos e coincidiron en facer un aceno afirmativo coa cabeza. Ts que entrar por esa porta e coller cara dereita. Cando pases catro armarios empotrados, o seguinte o teu. Como se di, leonardo ou leopoldo? rematou por pregunta-lo que pareca ser un pouco mis grande, anda que non moito. Chmase L E O P A R D O... E moitas gracias. Deica a prxima. Home, gracias a ti. A ver se nos vemos outra vez, e daquela xogarmo-los tres dixo a maneira de despedida o que era un chisco mis pequeno. Botou a andar Rubn s escuras, tendo moito coidado de ir contando ben os armarios que a pasando. Un... Dous... Tres... Catro... E... este ten que se-lo meu, porque o quinto. Abriu a porta e, botndose fra, atopouse dentro dunha estancia que, desta vez, si que lle era coecida, porque era o seu cuarto. Al estaban o seu pai e a sa nai mirando para o armario. Que facas a metido? preguntronlle velo aparecer. Nada. Estbao vendo por dentro, que resultou verdadeiramente curioso respondeu Rubn tempo que agachaba detrs del o taco azul de madeira que traa na man.
Xabier P. Docampo
284
UNIDADE 4
1) Completa no teu caderno a trama narrativa deste conto: No cuarto de Rubn ................................................................................................. e o neno .................................................................................................................. Despois de enredar un anaco, Rubn ..................................................................... e ............................................................................................................................ Chegou a ................................................................................................................. .................................................................................................................................. O menio deulle a Rubn ................................................................................, pero ..................................................................... As que .............................................. No cuarto seguinte ................................................................................................... que discutan ............................................................................................................ Rubn ............................................................................................................ e eles .................................................................................................................................. Finalmente ............................................................................................................... Os pais .................................................................................................................. e Rubn ......................................................................... pero .................................... .................................................................................................................................. 2) a) o narrador personaxe do conto? Como se chaman os relatos con este tipo de narrador? b) No conto mestranse a realidade e a fantasa. En que consiste a parte fantstica? Fxate na actitude de Rubn e os outros nenos ante este suceso extraordinario. Amsanse abraiados ou non? Explcao segundo o que se desprende do relato. c) finalizar o conto, os lectores mesmo poderan chegar a pensar que toda a aventura no interior do armario foi un invento da imaxinacin de Rubn. Cres ti que todo foi imaxinado? Explcao segundo o que se di no conto. d) Outra caracterstica deste relato o uso do humor. Isto vese perfectamente nos dilogos cos outros nenos que Rubn vai atopando no seu camio. Que ten de humorstico o dilogo co rapacio pequeno? Que ten de humorstico o dilogo cos rapaces que xogan a estar na selva?
285
Idade Media e Sculos Escuros

A Idade Media
Teremos que agardar ata finais do sculo XII para que a nova lingua romance, o galego-portugus, sexa empregada para a transmisin escrita en substitucin do latn. Mais, unha vez dado este paso, asistiremos sa poca mis esplendorosa durante os sculos XIII e XIV, unha verdadeira Idade de Ouro que mesmo a produccin literaria actual non foi quen de superar. Preguntaraste por qu estudiamos agora a literatura medieval, a explicacin ben sinxela, porque ata comezos do sculo XX os nosos escritores e escritoras non tiveron acceso a esa rica tradicin e tan forte foi o impacto da descuberta que cando se produciu deu lugar a unha tendencia lrica, o neotrobadorismo. E porque a dictadura supuxo un tempo morto que fixo que ata agora non se producise verdadeiramente o seu estudio e difusin xeneralizados. O primeiro xnero cultivado foi a lrica profana, despois chegara o cultivo da relixiosa. hora de analizarmos esta produccin lrica cmpre ter en conta que se trata dunha obra feita para ser cantada e interpretada diante dun pblico, de a o seu paralelismo, que logo estudiaremos. Dentro da lrica profana diferenciaremos tres grandes xneros: cantiga de amor, cantiga de amigo e cantiga de escarnio e maldizer. Despois estudiaremos a prosa, que clasificaremos en tres grupos segundo se trate de narrativa, historiografa ou outros textos, para rematar esta etapa coa decadencia da lrica trobadoresca. Ofrecmosche un cadro de chaves para que che sexa mis doado clasificar a nosa diferente produccin literaria medieval.
Prtico da Gloria. Catedral de Santiago
286
UNIDADE 4
Textos conservados Cmpre ter en conta que a tradicin manuscrita que hoxe conservamos non mis ca unha pequena mostra de toda a produccin que debeu de existir naquel perodo. Conservamos tres cancioneiros de lrica profana que son copias de versins orixinais que se perderon, s cales recentemente se lles engadiu outro que est en posesin da Universidade de Berkeley. Estas obras son as seguintes: Cancioneiro da Ajuda (A, CA). Consrvase na biblioteca do mesmo nome existente no Pazo Real de Lisboa. Foi composto durante as ltimas dcadas do sculo XIII. A sa realizacin quedou incompleta.
287
Cancioneiro da Vaticana (V). Foi descuberto na biblioteca do Conde Brancuti. unha copia realizada nos primeiros anos do sculo XVI. Contn 1.205 cantigas dos tres xneros (amigo, amor e escarnio). Difernciase do anterior en que ten o nome dos autores, que suman mis de cen. Cancioneiro da Biblioteca Nacional (B, CB). Era coecido polo nome de Colocci-Brancuti, pero agora chmase as por estar na Biblioteca Nacional de Lisboa. o mis completo dos tres, cunhas 1.600 cantigas dos diferentes xneros. Cantigas de Santa Mara. Feito coas cantigas de Afonso X o Sabio, contn anotacins musicais e gravados. Son 427 composicins en honor Virxe.
Compositores e intrpretes Anda que normalmente asociamos as cantigas cos trobadores, non son os nicos axentes da nosa lrica medieval, imos ver qun era qun e qu facan cada un deles e delas. Trobadores. Son os de maior consideracin social, de condicin nobre, compoen a letra e mais a msica das cantigas, en ocasins tamn as interpretan. Figuran nos cancioneiros co seu nome e apelidos: Xohn Airas de Santiago, Paio Gmez Chario... Segreis. Son escudeiros ou membros da baixa nobreza, que se dedican a intepretar composicins propias. A diferencia dos trobadores, como profesionais que son, cobran unha paga pola sa interpretacin. Entre eles salientaremos a Pero da Ponte. Xograis. A sa condicin humilde, son intrpretes de composicins alleas. Figuran nos cancioneiros co seu nome e un alcume ou o seu lugar de procedencia. s veces estaban servicio dun trobador e interpretaban as cantigas que este compoa. Nalgns casos o seu desexo de ascender socialmente levounos a compoer cantigas.
288
UNIDADE 4
Algns deles chegaron a ter mis sona que algns trobadores: Xohn Zorro, Mendio, Lopo, Xohn de Cangas... Menestreis. Son msicos profesionais que interpretan a msica das cantigas. Non se coece o nome de ningn deles. Soldadeiras. Son mulleres que danzaban ou saltaban durante a interpretacin das cantigas. Tamn acompaaban s exrcitos nas sas campaas militares. A mis coecida e que se lle teen dedicado numerosas cantigas Mara a Balteira.
Periodizacin da lrica galego-portugesa A lrica medieval aditase dividir cronoloxicamente en tres grandes perodos: 1 Perodo primitivo ou preafonsino Abrangue os ltimos anos do sculo XII e a primeira metade do sculo XIII, aproximadamente ata o ano 1245. Nesta etapa atpanse os textos mis antigos. 2 Perodo de florecemento ou esplendor Tamn denominado Idade de Ouro, desenvlvese desde o ano 1245 ata o ano 1354, data da morte de Don Pedro, Conde de Barcelos, fillo de Don Dins, e que considerado o derradeiro trobador da escola galego-portuguesa. Esta etapa coincide co reinado de Afonso X en Castela e cos de Afonso III, o seu fillo Don Dins e o seu neto Don Pedro en Portugal. 3 Perodo de decadencia Abrangue o sculo XIV desde o ano 1354 e todo o sculo XV. A esta etapa corresponden as ltimas composicins poticas de autores bilinges.
Manuel Uha.
289
Cantigas de Amor Segundo o profesor X.R. Pena, a cantiga de amor un cantar feito por un home que se dirixe a unha dama mostrando o seu amor por ela . Aqu a voz que fala a do home, fronte s cantigas de amigo onde a voz que vai falar vai ser a da muller, caracterstica esta que serve para diferenciar os dous xneros. Outro trazo distintivo serve como marca xenrica, este a aparicin da palabra senhor ou unha variante desta, nos primeiros versos da composicin. Oponse nisto tamn cantiga de amigo na que a marca xenrica ser a aparicin da palabra amigo.
Raa dona Urraca.
As orixes A orixe destas cantigas dbese combinacin de tres correntes: 1. A influencia da cultura trobadoresca provenzal. Do sur de Francia chganos a concepcin do amor corts, onde a relacin de vasalaxe existente na sociedade feudal entre o senhor e o vasalo se traspasa relacin amorosa, onde o namorado estaba sometido sa dama. este un amor truncado pola sa imposible consecucin, un amor marcado pola dor ou coita de amor que ten como punto lxido da dor a morte por amor. 2. A devocin mariana. Podemos establecer un paralelismo entre a actitude do cristin postrado s ps da Virxe e a do amante, s ps da sa Senhor. O amor pasou a ser como un culto, a muller era obxecto de adoracin. 3. A tradicin autctona. Antes da chegada aqu dos versos provenzais incuestionable que xa existan composicins de carcter amoroso.
290
UNIDADE 4
Caracterizacin das cantigas de amor desde o punto de vista do contido O profesor Tavani caracteriza a cantiga de amor como a xustaposicin ou interseccin de catro campos smicos e un prembulo que pode aparecer ou non. Estes catro campos smicos seran: o eloxio da dama, o amor do poeta por ela, a discrecin ou reserva da dama e a pena polo amor non correspondido. Os dous primeiros campos smicos pdense considerar secundarios xa que se dan por suposto dentro do xnero, os dous ltimos seran os principais. Agora imos ver polo mido cada un destes campos smicos: Louvanza da dama.- O eloxio da dama segue das direccins: - A beleza fsica da senhor: normalmente unha cualificacin esttica abstracta e indeterminada (fremosa senhor, bom parecer...) - A beleza moral da senhor: en moitas ocasins unida s calidades fsicas da dama (ben falar , siso, creto , mesura, dozura...) Amor do poeta. Condnsase en enunciados sintticos executados en formas reiteradas, sendo moi estendida a repeticin paralelstica. Este amor manifstase como algo adquirido antes do inicio do canto, non como un proceso en execucin, hai poucas cantigas que aludan proceso do namoramento. Reserva da dama. A actitude da senhor pode ir desde unha condescendencia benvola ata a ira pasando por unha serie de posicins intermedias. A senhor non s non lle concede recompensa amante senn que aplica con respecto a el unha especie de despotismo represivo negndolle todo dereito a amala e mesmo a dirixirlle a palabra. A coita de amor. Este campo smico cimntase sobre o termo coita que pasa a travs das diversas gradacins do sufrimento: o pranto, a loucura, a morte por amor.
Monxe na corte do mosteiro. (Cantiga XXXI d).
291
(...) E gram coita de morta do mar, mais nom tal; e por esta razom coita damor me faz escaecer a mui gram coita do mar, e teer pola maior coita, per boa fe, de quantas forom, nem som, nem serm. E estes outros que amor nom ham, dizem que nom; mais eu direi qual : coita damor me faz escaecer a mui gram coita do mar, e teer por maior coita a que faz perder coita do mar, que faz muitos morrer!
PAIO GMEZ CHARINHO
Caracterizacin formal das cantigas de amor As cantigas constan dun nmero indeterminado de cobras ou estrofas, que na nosa lrica normalmente son tres ou catro, cada unha composta por un nmero variable de versos, chamados palavras. No que mtrica se refire, a lrica medieval caracterzase porque o cmputo silbico chega s ata a ltima slaba tnica do verso. En canto rima, pode ser macho ou femia: Rima macho. dse cando a ltima palabra do verso aguda.
Amor, a ti me venhora queixar de mia senhor, que te faz enviar cada u drmio sempre mesper tar e faz-me de gram coita sofredor. Pois mela nom quer veer nem fa lar, que me queres, Amor ?...
FERNANDO ESQUIO
292
UNIDADE 4
Rima femia. dse cando a ltima palabra do verso grave.
Levantou-se a veli da, levantou-salva, e vai lavar cami sas eno alto. Vai-las lavar alva...
DON DINS
Do mesmo xeito, a rima pode ser consonante ou asonante: Rima consonante. mis comn nas cantigas de amor. Rima asonante. mis comn nas cantigas de amigo. O primeiro criterio de clasificacin vn dado pola presencia ou ausencia de refrn na cantiga, e as temos: Cantigas de mestra . Como o seu nome indica, son as consideradas mis perfectas por respectaren o modelo provenzal. Carecen de refrn.
Quereu em maneira de proenal fazer agora um cantar damor, e querrei muiti loar mia senhor a que prez nem fremosura nom fal, nem bondade; e mais vos direi m; tanto a fez Deus comprida de bem que mais que todas-las do mundo val. Ca mia senhor quizo Deus fazer tal, quando a fez, que a fez sabedor de todo bem e de mui gram valor, e, com todesto mui comunal ali u deve; er deu-lhi bom sm, e desi nom lhi fez pouco de bem quando nom quis que lhoutra fossigual. Ca em mia senhor nunca Deus pos mal, mais pos i prez e beldade loor e falar mui bem, e riir melhor que outra molher; e desi leal muit, e por esto nom sei hojeu quem possa compridamente no seu bem falar, ca nom ha tra-lo seu bem, al.
DON DINS
293
Cantigas de refrn. Consideradas mis imperfectas, nelas aparece un retrouso ou refrn final de cada cobra. Este refrn pode estar constitudo por un ou varios versos.
Amor, a ti me venhora queixar de mia senhor, que te faz enviar cada u drmio sempre mespertar e faz-me de gram coita sofredor. Pois mela nom quer veer nem falar, que me queres, Amor? Este queixume te venhor dizer: que me non queiras meu sono tolher pola fremosa do bom parecer que de matar home semprha sabor. Pois mela nenhum bem quiso fazer, que me queres, Amor? Amor, castiga-te desto, por m que me nom tolhas meu sono por quem me quis matar e me teve em desdem e de mia morte ser pecador. Pois mela nunca quiso fazer bem, que me queres, Amor? Amor, castiga-te desto, por tal que me nom tolhas meu sono por qual me nom faz bem e sol me faz gram mal e mi-o far, desto som jolgador. Poi-lo seu bem cedo coita mi val, que me queres, Amor?
FERNANDO ESQUIO
Mil flores distintas de Guillermo Aymerich.
Os dous tipos de cantigas son igual de frecuentes na nosa lrica. Atendendo esquema rimtico, podemos diferenciar catro tipos de cobras: Cobras unisonantes. Son aquelas que teen a mesma combinacin rimtica en toda a composicin. Considranse as mis perfectas.
294
UNIDADE 4
Se eu podesse desamar a quem me sempre desamou, e podessalgum mal buscar a quem me sempre mal buscou! Assi me vingaria eu, se eu podesse coita dar, a quem me sempre coita deu. Mais sol nom posso eu enganar meu coraom que me enganou, por quanto me fez desejar a quem me nunca desejou. E por esto nom drmio eu, porque nom posseu coita dar, a quem me sempre coita deu. Mais roga Deus que desampar a quem massi desamparou, vel que podesseu destorvar a quem me sempre destorvou. E logo dormiria eu, se eu podesse coita dar, a quem me sempre coita deu. Vel que ousasseu preguntar a quem me nunca preguntou, per que me fez em si cuidar, pois ela nunca em mim cuidou. E por esto lazeiro eu, porque nom posseu coita dar a quem me sempre coita deu.
PERO DA PONTE
Comercio de trigo, (cantiga CXII).
4 cobras unisonantes: 8a 8b 8a 8b 8c 8A 8C Cobras duplas. Cada das cobras teen unha combinacin rimtica diferente. Cobras alternas. As cobras pares teen unha combinacin rimtica e as impares teen outra diferente. Cobras singulares. Cada cobra pose unha combinacin rimtica diferente.
295
Como morreu quem nunca bem ouve da rem que mais amou, e quem viu quanto receou dela, e foi morto por m: Ai mia senhor, assi moireu! Como morreu quem foi amar quem lhe nunca quis bem fazer, e de quem lhe fez Deus veer de que foi morto com pesar: Ai mia senhor, asi moireu! Comome que ensandeceu, senhor, com gram pesar que viu, e nom foi ledo nem dormiu depois, mia senhor, e morreu: Ai mia senhor, assi moireu!
Xograis.
Como morreu quem amou tal dona que lhe nunca fez bem, e quem a viu levar a quem a nom valia, nem a val: Ai mia senhor, assi moireu!
PAI SOARES DE TAVEIRS
I-II-IV: 8a 8b 8b 8a 8C III: 8a 8b 8b 8a 8A Existen tamn dous recursos propios desta lrica medieval que cmpre que estudiemos, estes son o dobre e o mordobre. Dobre. Consiste na repeticin dunha palabra ou dun grupo de palabras en lugares simtricos dentro da mesma estrofa.
Se eu podesse desamar a quem me sempre desamou, e podessalgum mal buscar a quem me sempre mal buscou! Assi me vingaria eu, se eu podesse coita dar, a quem me sempre coita deu.
PERO DA PONTE
296
UNIDADE 4
Mordobre. unha variante do dobre, consiste na repeticin simtrica dun mesmo lexema con variacins morfemticas.
Se eu podesse desamar a quem me sempre desamou, e podessalgum mal buscar a quem me sempre mal buscou! Assi me vingaria eu, se eu podesse coita dar, a quem me sempre coita deu.
PERO DA PONTE
Cantigas de Amigo Son composicins poticas breves feitas por un trobador (un home) e postas en boca dunha muller namorada. Nos primeiros versos da cantiga, case de modo invariable, figura a palabra amigo ou unha variante desta. A dona que aparece sempre nestas composicins unha doncela, unha muller virxe que, sen embargo, coece todos os segredos do amor e adquire todos os estados psicolxicos da muller namorada. Mais temos que ter en conta que o autor sempre un home polo cal o que se nos amosa son os sentimentos femininos desde a perspectiva do home, non desde a perspectiva da muller. Este xnero caracterzase pola sa homoxeneidade. A cantiga de amigo presenta sempre un prembulo narrativo nos seus primeiros versos no que a amiga fai referencia amigo para nos indicar os seus sentimentos, ou tamn pode facer referencia a outro tipo de interlocutores como logo veremos. O resto dos versos da composicin veen completar con variacins a idea transmitida nestes primeiros versos. Nas cantigas de amor nunca se produce o dilogo entre os namorados, sabemos do amigo sempre a travs das palabras da senhor en soidade ou con outros interlocutores.
Muller sentada (1944) de Lus Seoane.
297
Clasificacin das cantigas de amigo atendendo interlocutor Podemos diferenciar os seguintes grupos segundo o destinatario: 1 - Cantigas directamente dirixidas amigo 2 - Cantigas dedicadas a un auditorio 3 - Cantigas dedicadas a unha amiga 4 - Cantigas dedicadas a varias amigas 5 - Cantigas dedicadas a unha ou varias donas 6 - Cantigas dedicadas nai 7 - Cantigas da nai filla 8 - Cantigas dedicadas irm 9 - Cantigas dedicadas Amor 10 - Cantigas dedicadas a elementos da Natureza 11 - Cantigas dedicadas s santos e a Deus
Debuxo de Castelao.
Subxneros das cantigas de amigo Como sinala o profesor X.R. Pena, dentro do xnero lrico das cantigas de amigo pdense diferenciar catro subxneros: Bailadas. Son composicins destinadas probablemente danza coral que presentan paralelismo e leixaprn. Marias ou barcarolas. Nelas aparece o mar baixo diferentes formas, como escenario, como interlocutor da muller... Cantigas de romara . Caracterzanse pola presencia dunha escena amorosa que se realiza p dun santuario, ermida ou capela. Albas ou alboradas. Son cantigas nas que a accin transcorre romper o da, e a doncela lembra a entrevista que mantivo anoitecer co namorado, queixndose porque os cuidados do amor non a deixan durmir.
298
UNIDADE 4
Caractersticas formais das cantigas de amigo

O paralelismo un procedemento repetitivo, tpico da cantiga peninsular, que enlaza as estrofas de das en das, facendo que os versos da segunda estrofa sexan unha pequena variante dos versos da primeira. O paralelismo fai que a unidade rtmica deixe de ser a estrofa para pasar a ser o par de estrofas. o trazo mis distintivo da cantiga de amigo. Dentro do paralelismo diferenciamos entre paralelismo perfecto e imperfecto: Paralelismo imperfecto . Est estructurado por pares de estrofas nos que a segunda repite o contido da primeira con pequenas variacins. Aqu tes unha cantiga de Pero Meogo de paralelismo imperfecto:
Digades, filha, mia filha velida: porque tardastes na fontana fra? Os amores hei.
Digades, filha, mia filha louana: porque tardastes na fra fontana? Os amores hei.
Santa Mara de Armenteira, (1168-1212). Meis.
Tardei, mia madre, na fontana fra, cervos do monte a augua volvan. Os amores hei. Tardei, mia madre, na fra fontana, cervos do monte volvan a augua. Os amores hei.
Mentir, mia filha, mentir por amigo! Nunca vi cervo que volvesso ro. Os amores hei.
299
Mentir, mia filha, mentir por amado! Nunca vi cervo que volvesso alto. Os amores hei. Paralelismo perfecto . Ademais do paralelismo imperfecto, isto , da repeticin da mesma idea nos pares de estrofas, presenta como procedemento de cohexin interestrfica o leixaprn. O leixaprn consiste en facer que o segundo verso da primeira estrofa sexa o primeiro da terceira, o segundo da segunda sexa o primeiro da cuarta, e as sucesivamente. Vexamos agora un exemplo de Martn Cdax de cantiga de paralelismo perfecto con leixaprn.
Ivn Y. Bilibin.
Eno sagrado, en Vigo, bailava corpo velido: amor hei! En Vigo, no sagrado, bailava corpo delgado: amor hei! Bailava corpo velido, que nunca houveramigo: amor hei! Bailava corpo delgado, que nunca houveramado: amor hei! Que nunca houveramigo, ergas no sagrad, en Vigo: amor hei! Que nunca houveramado, ergas en Vigo, no sagrado: amor hei!
Estes dous procedementos formais (paralelismo e leixaprn) son propios da cantiga de amigo e en raras ocasins aparecen na cantiga de amor.
300
UNIDADE 4
Cantigas de Escarnio e Maldizer Son cantigas de carcter burlesco que teen a sa orixe na combinacin do sirvents provenzal (nome que recibe na Occitania a cantiga de escarnio) coa tradicin autctona. Este xnero, ademais do seu valor literario, presenta un gran valor sociolxico polo seu retrato de todas as clases sociais do noso mundo medieval. Tradicionalmente, a cantiga de escarnio e a de maldicir diferncianse en que a primeira presenta unha stira encuberta mentres que a segunda un ataque directo, mais a sa diferencia bsica a presencia na de escarnio e a ausencia na de maldicir do procedemento retrico do equvoco. Vexamos un exemplo de Jon Airas:
Igrexa romnica de Santa Mara de Cambre.
A dona, non digueu qual, non aguirou hogano mal: polas oitavas de Natal a por sa missa or, e houvun corvo canaal, e non quis da casa sar. A dona, mui de coran, ora sa missa, entn, e foi por or o sarmn, e vedes que lho foi partir: houve sigun corva carn, e non quis da casa sar. A dona disse: Que ser? E i o cleriguest ja revestide maldizer-mi-, se me na igreja non vir. E disso corvo: Qu, ac, e non quis da casa sar. Nunca taes agoiros vi, des aquel da que nac; comaquestano houvaqu; e ela quis provar de sir, e houvun corvo sobre si, e non quis da casa sar.
301
Vexamos agora un exemplo de Jon Garca de Guilhade:
Martn jograr, que gran cousa: ja sempre convosco pousa vossa molher!
Veedes-mandar morrendo, e vs jazedes fodendo vossa molher! Do meu mal non vos doedes, e moireu, e vs fodedes vossa molher!
Segundo a quen se dirixa a sa crtica podemos diferenciar os seguintes grupos: 1 - Cantigas que versan sobre o sexo (dentro destas, as soldadeiras foron un dos motivos favoritos, sendo Mara Perez Balteira, A Balteira, obxecto de moitas delas; outras tratan contra a homosexualidade...). 2 - Stiras de vicios, costumes e defectos fsicos (contra os matrimonios desiguais, a crenza en agoiros...). 3 - Stiras de clases sociais (por exemplo, dos novos ricos, da decadencia da nobreza...). 4 - Stiras contra outros poetas (por non cumprir o cdigo corts, ou contra xograis que pretenden chegar condicin de trobadores...). 5 - Stiras de covardes e feitos histricos (Afonso X...). 6 - Sirvents moral (pola corrupcin, pola procura da verdade...). 7 - Composicins de tipo parodstico. Formalmente poden ser de mestra ou de refrn.
302
UNIDADE 4
Xneros menores Ademais dos tres grandes xneros que vimos de estudiar (cantiga de amor, de amigo e de escarnio e maldicir) pdense establecer outros xneros na nosa lrica profana que contan con menos composicins representativas. Estoutros xneros son: As pastorelas.- Nelas prodcese o encontro dun cabaleiro cunha pastora no que o cabaleiro solicita os favores da muller. As tenzns.- Son cantigas dialogadas nas que dous interlocutores van defendendo alternativamente e de forma simtrica a sa opinin sobre diversos temas. Os prantos.- Trtase de composicins nas que se cantan as excelencias dun personaxe morto. Este tipo de cantar elexaco conservouse durante moito tempo na nosa tradicin popular. Os lais .- Son adaptacins en verso de textos prossticos do ciclo artrico. Cmpre dicir que, segundo os diferentes autores, a lista destes xneros menores pode variar inclundo outros como o descordo, a cantiga de tear ou a cantiga de malmaridada. Vexamos como exemplo destes xneros un pranto de Pero da Ponte:
Ora ja non posseu creer que Deus ao mundo mal non quer, e querr, mentre lhi fezer qual escarnho lhi sol fazer, e qual escarnho lhora fez: leixou-lhi tanthome sen prez e foi-lhi don Lopo tolher.
303
E oimais ben pode dizer todhome, que esto souber, que o mundo non ha mester, pois que o quer Deus confonder, ca par Deus mal o confondeu quando lhi don Lopo tolheu que o soa manteer.
E oimais, quen o manterr por dar i tan rico don, cavale armas a baldn? Ou des oimais, quen o dar, pois don Lopo Daz mort, o melhor don Lopo, a la fe, que foi, nen ja mis non ser?
E pero, pois ass ja, faamos atal oran que Deus, que pres morte paixn, o salve, que n poder ha; e Deus, que o pode salvar, esse o leva bon logar pelo gran poder que endha!
Calvario de Toques.
Amn! Amn! Aquestamn ja mis non si mobridar!
Cantigas de Santa Mara (segunda metade do sculo XIII) Son un conxunto de 427 composicins en honor Virxe que constiten a nica mostra que conservamos da nosa lrica relixiosa medieval. Podemos considerar dentro das numerosas coleccins de cantigas marianas da poca a de Afonso X como a mis importante da Idade Media. Inicialmente a sa autora foi atribuda a Afonso X mais hoxe, como froito da investigacin de prestixiosos especia-
304
UNIDADE 4
listas, podemos dicir que Afonso X foi o gran director do conxunto desta obra, mais s o autor dalgunhas das composicins. O seu labor fundamental foi o de coordinar un gran conxunto de creadores nos que se atopaban trobadores, msicos e mais ilustradores. As cantigas acompanse de miniaturas nas que se ilustra a sa historia. A Cantigas de Santa Mara clasifcanse tradicionalmente en dous grupos: cantigas de milagre e cantigas de loor. 1. Cantigas de milagre ou narrativas Inclense neste grupo aquelas nas que se narra un milagre da Virxe e a sa intencin a de espallar o seu culto. Son as mis numerosas e extensas e estn compostas por colaboradores do propio Afonso X. Vexamos un exemplo no que a Virxe obra un milagre sobre unha abadesa que estaba preada facendo que o seu embarazo desapareza:
Esta como Santa Maria livrou a abadessa prenhe, que adormecera anto seu altar chorando Santa Maria amar devemos muite rogar que a sa graa ponha sobre ns, por que errar nom nos faa, nem pecar, o demo sem vergonha. Porende vos contarei dum miragre que achei que por a badessa fez a Madre do gram Rei, ca, per comeu apresei, era-xe sua essa. Mas o demo enartar-a foi, por que emprenhar-souve dum de Bolonha, home que de recadar havia e de guardar seu feito e sa besonha.
305
Santa Maria amar devemos muite rogar que a sa graa ponha sobre ns, por que errar nom nos faa, nem pecar, o demo sem vergonha. As monjas, pois entender forom esto e saber, houverom gram ledia; ca, porque lles nom sofrer queria de mal fazer haviam-lhe maa. E forom-na acusar ao bispo do logar, e el bem de Colonha chegou i; e pois chamar-a fez, veo sem vagar, leda e mui risonha. Santa Maria amar devemos muite rogar que a sa graa ponha sobre ns, por que errar nom nos faa, nem pecar, o demo sem vergonha. O Bispo lhe dissassi: Dona, per quantaprendi, mui mal vossa fazenda fezestes; e vim aqui por esto, que ante mi faades endemenda. Mas a dona sem tardar a Madre de Deus rogar foi; e, come quem sonha, Santa Maria tirar-lhe fez o filhe criar-lo mandou em Sansonha.
Baile colectivo na ra. (Cantiga LXII e).
306
UNIDADE 4
Santa Maria amar devemos muite rogar que a sa graa ponha sobre ns, por que errar nom nos faa, nem pecar, o demo sem vergonha. Pois sa dona espertou e sa guarida achou, loganto Bispo veo; e el muito a catou e desnu-la mandou; e pois lhe viu o seo, comeou Deus a loar e as donas a brasmar, que eram dordim dOnha, dizendo: Se Deus me ampar por salva possesta dar, que nom sei que lhaponha. Santa Maria amar devemos muite rogar que a sa graa ponha sobre ns, por que errar nom nos faa, nem pecar, o demo sem vergonha.
Afonso X
Ecola de nenos. (Cantiga IV a).
2. Cantigas de loor ou lricas Estn feitas en gabanza da Virxe, basanse nas cantigas de amor profanas s que nelas a Virxe a Senhor. Moito mis breves que as anteriores, atribeselle a sa autora a Afonso X. Vexamos un exemplo:
CANTIGA N 10 Esta de loor de Santa Maria, com fremosa e boa e ha gram poder.
307
Rosa das rosas e Fror das frores, Dona da donas, Senhor das senhores. Rosa de beldade de parecer e Fror dalegria e de prazer, Dona em mui piadosa seer, Senhor em tolher coitas e doores. Rosa das rosas e Fror das frores, Dona das donas, Senhor das senhores. Atal senhor devhome muitamar, que de todo mal o pode guardar, e pode-lhos pecados perdoar, que faz no mundo per maos sabores. Rosa das rosas e Fror das frores, Dona das donas, Senhor das senhores. Devemo-la muitamar e servir, ca punha de nos guardar de falir; des i dos erros nos faz repentir, que ns fazemos come pecadores. Rosa das rosas e Fror das frores, Dona das donas, Senhor das senhores. Esta dona que tenho por senhor e de que quero seer trobador, se eu per rem posshaver seu amor, dou ao demo os outros amores. Rosa das rosas e Fror das frores, Dona das donas, Senhor das senhores.
Afonso X
Morte e eleccin dun bispo. (Cantiga LXXXVII).
A decadencia da lrica trobadoresca A partir do ano 1354 (ano da morte de Don Pedro, Conde de Barcelos) comeza un perodo de decadencia da lrica trobadoresca que rematar coa sa desaparicin. Van xurdir agora das escolas: a galego-castel e a casteln-portuguesa. Escola galego-castel. Os textos que a compoen, elaborados nas cortes dos reis de Castela, aparecen no
308
UNIDADE 4
Cancioneiro de Baena (1445), son textos e composicins de amor galegas con abundante presencia de castelanismos.
Escola casteln-portuguesa. Est formada por textos compostos nas cortes reais portuguesas recolleitos no Cancioneiro Geral de Garca de Resende (1516). Son mis de mil composicins escritas principalmente en casteln. 78. COMENTARIO DE TEXTO Como comentario de texto da lrica medieval propomosche a anlise desta coecida cantiga de Martn Cdax.
Ondas do mar de Vigo, se vistes meu amigo? E, ai Deus, se verr cedo! Ondas do mar levado, se vistes meu amado? E, ai Deus, se verr cedo! Se vistes meu amigo, o por que eu sospiro? E, ai Deus, se verr cedo! Se vistes meu amado por que hei gran cuidado? E, ai Deus, se verr cedo!
1. Estamos ante unha cantiga de Martn Cdax, un dos mis sobranceiros trobadores da Idade Media. Por que se lle chamar cantiga a esta composicin? 2. - Quen canta ou fala na cantiga? - Con quen fala? - Que palabra clave se utiliza na cantiga que permite a sa clasificacin? 3. Cal o estado de nimo da persoa que fala? Por que? 4. - Que marco fsico encadra a cantiga? un lugar interior ou exterior, aberto ou cerrado?
309
- As cantigas pertencentes tipo da que estamos a estudiar enmrcanse normalmente nesta clase de paisaxes e utilizan unha xeografa fsica difusa (praia, mar, fonte, lago...) que contrasta coa precisin toponmica que utilizan algns autores (Lisboa, San Simn, Vigo...). Ante que tipo de cantiga estariamos? Tendo isto en conta, a que subxnero pertence? 5. Tendo en conta as respostas s preguntas 2, 3 e 4, intenta xustificar o tipo de cantiga profana que pertence esta composicin (amigo, amor, escarnio). Por que non pertence, daquela, s outros dous xneros que vs de descartar? 6. Agora vas analizar a sa estructura formal: - Que versos se repiten na composicin? - A disposicin destes versos que se repiten recibe algn nome especial? - Ante que tipo de estrofas estamos atendendo sa estructura rtmica? - Estamos diante dunha cantiga de mestra ou dunha cantiga de refrn? Se ten refrn, localzao. As respostas a estas preguntas permitiranche elaborar o esquema formal da cantiga. 7. Agora vas estudiar o tipo de linguaxe desta composicin. - sanse moitos substantivos e adxectivos ou, pola contra, estamos ante unha peza que denota pobreza lxica? - Sintacticamente variada ou o tipo de lingua fixa e repite constantemente as mesmas estructuras? 8. Para rematar, fxate, despois de comentares a cantiga, no tipo de estructura que seguiches: 1 - Xustificaches o tipo de produccin literaria. 2 - Buscaches o seu tema e analizaches o seu contido. Localizaches personaxes e concretaches a ambientacin espacial. 3 - Clasificaches o xnero e o subxnero que pertenca. 4 - Analizaches a estructura formal. 5 - Estudiaches o tipo de linguaxe utilizada neste tipo de produccins literarias. Prosa medieval Fronte esplendor da lrica medieval achamos a pobreza da prosa. Este era un fenmeno comn a todas as literaturas a comezos da Idade Media xa que as linguas romances non gozaban de prestixio cultural ningn, e a prosa segua a se escribir en latn, nica lingua con tradicin e prestixio nese momento. Agora ben, a finais da Idade Media a pobreza da prosa galega un fenmeno de
310
UNIDADE 4
seu da nosa literatura, por carecer esta dun centro de poder irradiador de cultura fronte que aconteceu co casteln ou co portugus. Os primeiros textos en prosa realizados en galego-portugus non teen carcter literario, senn legal (cartas rexias, leis...) ou privado (cartas...). As, os documentos mis antigos son: - A Noticia de Torto (1214-1216) - Testamento de Afonso II (1214) Coa excepcin destes exemplos, a produccin prosstica en galego-portugus comezar a partir de mediados do sculo XIII.
Labrador arando. (Cantiga CLXXIII).
1. A narrativa A narrativa medieval clasificmola tematicamente en dous grupos: Ciclo Bretn e Ciclo Clsico. Ciclo Bretn ou Artrico (Materia de Bretaa) Sita os seus episodios na Bretaa francesa ou na Gran Bretaa. Tamn se coece co nome de Ciclo Artrico por ser o rei Artur un dos seus protagonistas principais. Desta materia o que mis conservamos son textos relacionados coa Demanda do Santo Graal, que se divide en tres partes: Xos de Arimatea.- Desta parte conservamos unha copia do sculo XVI. Xos de Arimatea o home que recolle o derradeiro sangue de Xess crucificado nunha copa (o Santo Graal) que fora utilizada na ltima Cea, esta copa agarda en Gran Bretaa a chegada do cabaleiro que sexa quen de desfacer o encantamento. Merln .- Desta parte, que conta as profecas do mago, conservamos fragmentos. Demanda do Santo Graal.- A esta parte pertencen as aventuras dos cabaleiros da Corte do rei Artur na procura
311
do Santo Graal. Conservamos un manuscrito de fins do XIV ou comezos do XV. Vexamos un fragmento: GALAAZ EN CASTEL FELN
505. [Como Galaaz e seus companheiros foron ben recebidos no castelo] En tal guisa cuidou ben Arpin, que era do Castelo Feln senhor, que podesse a rei Artur colher todos seus b os cavaleiros, mas non pode, ca Nosso Senhor non quis que sempre aquela train durasse; e quis por n que veesse per i o mui bo cavaleiro e, en sa vinda, quedasse aquele gran dano. Quando os III cavaleiros, que non viron o padrn, que non foron por aquela carreira u ele estava, subiron aa montanha e chegaron aa porta, non acharon quen lhis vedasse a entrada. Mas, tanto que entraron, leixou-se caer a porta colgadia de ferro e deu tan gran so como se todo o castelo caesse. E eles cataron entn pos si e disseron: Maa gente mora en este castelo! Ja cuidan que nos teen presos. Non vos espantedes disse Galaaz, ca Nosso Senhor nos porr en fra a nossa honra. Entn se foron pola gran ra do castelo direitamente ao alcar; e, enquanto passavan de ra en ra, ouviron falar a todos a linguagen paga. Par Deus disse Galaaz, non son estes da nossa gente. Ora pense cada u de ben fazer, ca ben sei que nos non podemos daqu partir sen enxeco. Ns disseron os outros non havemos medo, mentre convosco formos. En esto falando, chegaron ao alcar, que estava en u cho pequeno. E o alcar era muito fremoso e mui ben postado. E quando chegaron aa porta, acharon-na aberta e entraron no curral. E os do castelo receberon-nos mui ben e teveron-lhis as estribeiras e deceron-nos e mostraron-lhis grande amor. Mas al tinhan no coran.
Ademais destas tres mostras, deste ciclo conservamos tamn un longo fragmento do Libro de Tristn, no que se contan os trxicos amores de Tristn e Isolda. Esta peza
Miguelanxo Prado.
312
UNIDADE 4
conservada unha traduccin dun manuscrito francs e pdese situar cronoloxicamente no ltimo tercio do sculo XIV. Segundo os estudiosos, estas versins galego-portuguesas seran anteriores s castels. Ciclo Clsico ou Troiano (Materia de Roma) Como o seu nome indica, este ciclo est composto por aquelas obras que teen como temtica a historia de Troia. Na narrativa deste ciclo xa podemos falar de textos propiamente galegos e non galego-portugueses. Conservamos das versins da lenda de Troia: A Crnica Troiana e A Historia Troiana. Crnica Troiana.- Data do ltimo cuarto do sculo XIV. Salienta polo seu gran valor lingstico que vn dado pola presencia de diferencias dialectais. Vexamos un fragmento:
O RAPTO DE HELENA POR PARIS 50. Como Paris casou con Helena El-rei era ensinado e corts, e tomou perla rdea o palafrn en que vinha a renha Helena, e comeou a dizer-lhe sa razn e confort-la moito, e rogando-lhe que non chorasse e que non quisesse tanto desmaiar. E prometeu-lhe que ela seera senhora do reino e de quanto en el hava. E tanto foron ambos falando que entraron en Troia. E segundo nos Dares conta, nunca foi tan grande alegra feita nen oda como troios fezeron, cada un con seu amigo. Aquela alegra misma que i foi feita aquel da, essa misma foi feita per toda a terra. E todos albergaron aquela noite a seu sabor. En outro da pedeu Paris a rei Pramo, seu padre, que lhe outorgasse a moi fremosa Helena por molher. E el outorgou-lha. E Paris, sen mis tardar, recebeu-a logo por esposa, que se non quiso deteer mis. E el-rei Pramo lhes fezo logo as vodas, moi ricas e moito honradas. E todos
Giovanni Caselli.
313
delo havan moi gran prazer, e fazan grande alegra do que Paris acabara, e praza-lhes moito de coran porque havan mortos seus imigos. E tinhan-no por grande honra e por grande enxaltamento. E fezeron grandes festas todo aquel mes, ca ass era de costume de o fazer, quando vencan seus imigos.
Historia Troiana.- Trtase dun texto bilinge en galego e casteln do sculo XIV.
Monxe no scriptorium monstico. (Cantiga LVI b).
2. A historiografa Debemos salientar das caractersticas da historiografa medieval que a diferencian substancialmente da actual: o seu carcter propagandstico servicio do poder e a introduccin de elementos fantsticos que achegan este xnero narrativa de ficcin. Conservamos unha obra de creacin orixinal: Crnica Galega de 1404.- Historia de Espaa na que a primeira metade est escrita en casteln e a segunda est escrita en galego. E tamn das traduccins: Crnica Geral Galega .- a traduccin galega en dous manuscritos de fins do XIII ou comezos do XIV da Crnica Geral e da Crnica de Castilla de Afonso X. General Estoria.- a traduccin galega nun manuscrito do sculo XIV da obra do mesmo nome de Afonso X. Debemos tamn indicar a existencia dos Livros de Linhagens dos sculos XIII e XIV, onde se catalogan as xenealoxas das principais familias nobres do Reino de Portugal.
3. Outros textos Das son as obras de tema relixioso que debemos salientar:
314
UNIDADE 4
Cornica de Santa Mara de Iria.- Cdice da segunda metade do sculo XV, que ten como finalidade subliar a importancia histrica desta igrexa. Milagres de Santiago.- un manuscrito incompleto de fins do sculo XIV e comezos do XV que, como o seu nome indica, relata os milagres deste apstolo. Sinalaremos tamn a existencia dentro da nosa prosa de textos xurdicos e didcticos de menor importancia.
Os Sculos Escuros
Coecemos co nome de Sculos Escuros o perodo abranguido entre os sculos XV e XVIII, que se caracteriza pola case ausencia total de literatura escrita. Aditase dar como inicio desta etapa a data na que o Mariscal Pedro Pardo de Cela foi decapitado na praza maior de Mondoedo no ano 1483 e como final o ano 1808, data na que comeza a Guerra de Independencia contra os franceses. esta unha etapa na que a lingua perde prestixio entre os falantes que ven como a lingua de poder o casteln. A nosa lingua desaparece de tdalas manifestacins formais. Isto leva a que aparezan os prexuzos lingsticos nunha poboacin que descoece o anterior esplendor medieval da sa lingua. Con todo, conservamos algunhas manifestacins literarias de grande interese, non tanto polo seu valor literario, senn polo seu valor lingstico como mostra da evolucin lingstica nestes sculos. Vilancico de Nadal Os Vilancicos de Nadal son composicins na que se produce a galeguizacin do misterio do Nadal identificando, por exemplo, a pobreza do pobo galego coa dos pastores. Dende o sculo XVII XIX o Vilancico de Nadal galego difundiuse por toda a Pennsula. Posiblemente contribuu a
Primeiro mapa impreso de Galicia, feito polo ourensn Hernando de Ojea a fins do S. XVI.
315
isto o feito de naquel tempo seren galegos moitos mestres de capela. Vexamos unha mostra dun Vilancico de Nadal:
Gravado de J. Borges.
Vea nora buena o ceo para a terra. Vea mia vida e sexa de Galicia. Vea o Sol divino que nace garridio. Vea o Sol fermoso que nace como un ouro. Vea o lume, vea, e fuxan as tenebras. E bela sua Mai o parabn le dai: que faga a mantia que bole a pallia. O parabn le dai, tanxei, tocai, sonai a gaitia. Sonai a frautia tanxei o baixon que me retia, retia, retia que me retia, retia o son. COPLA 1 Ai, de la mia terra veo eu contente porque Deos do Ceo xa meu parente. Ai, veo a ver o nio que tan bonitio; veo a ver o nio porque galantio. Ai, galeguios novos que estais en Belem, riense os ceos folgai vos tambn. Ai, suas lagrimias, por amor choradas perolias foron por min derramadas.
316
UNIDADE 4
Ai, fase-me unha saia chouteira, chouteira, para dar a volta, volta na ribeira. COPLA 2 Ai, pelo fermosio nio como un ouro, trocarei as nias, nias dos meus ollos. Ai, todas son estrelas as suas pallias todas son estrelas as suas faixias. Ai folgo-me eu, folgo-me da mia vontade, pelo Sol que nace con tal claridade. Ai, desta boa dita folgai-vos solteiros, que os ratios hoxe salen de esporteiros. Ai, veo-vos co saio chouteiro, chouteiro para dar a volta volta a lo lixeiro.
CARLOS PATIO
Cpula de San Paio Antealtares.
Poesa annima tradicional e composicins de circunstancias Nesta poca, sen dbida, existiron toda un serie de cantigas annimas de carcter tradicional e transmisin oral, herdeiras das cantigas medievais, que van ser a orixe da nosa tradicin oral. Veen confirmar isto un pequeno conxunto de cantigas conservadas deste perodo. Tamn chegaron ata ns unha serie de composicins que fan referencia a diversos acontecementos da poca. Entre estes feitos deixou pegada literaria o saqueo de Cangas polos turcos, do que d conta un relato potico.
Capela do Cristo da Catedral de Ourense.
317
Tamn a execucin do Mariscal Pedro Pardo de Cela, ordenada como vinganza pola sa rebelin contra os reis de Castela, deu p creacin de todo un ciclo de romances que mitifican esta figura histrica. Vexamos un exemplo:
PRANTO DA FROUSEIRA Agora chora a casa por seu seor, e se queixa dos criados que lle foron tredores, e diz asi: A min chaman Todomira, seora do gran tesouro, por estrela crarecida xago neste Valedouro Mais tredor que un mour o viln que me vendeu, que de Lugo a Ribadeu todos me tian temour. De min a triste Frouseira que por treizn foi vendida derribada na ribeira ca xamais se veu vencida. Por treizn tamn vendido Xess noso Redentor, e por aquestes tredores, Pedro Pardo meu seor. Vinte e dous foron chamados os que vendido o han, non por fame de sustento, de carne, vio nin pan. Nin por outro minister que falezcan de bondad senn por sua vilancia e mais por m intenzn. Eles quedan por tredores e seu amo por leal, pois os Reis sa filla suas terras mandan dar.
Torre de Andrade. Noguerosa.
318
UNIDADE 4
A Deus darn conta delo que lles queira perdonar co que acabou a Frouseira e a vida do Mariscal.
A poesa culta Da poesa renacentista s conservamos un soneto de Isabel de Castro e Andrade, Condesa de Altamira, dedicado poeta Alonso de Ercilla. Da poesa barroca xa conservamos mis mostras:
Soneto con - Un soneto de Gmez Tonel chamado falda contido na Relacin de las Exquias de la Reina Doa Margarita de Austria (1611). Respice - Un soneto de Vzquez de Neira titulado Finem contido na Relacin de las Exquias de la Reina Doa Margarita de Austria (1611).
- As Dcimas apstolo Santiago compostas por Martn Torrado para criticar o intento de nomear a Santa Teresa copatrona de Espaa. - Nove romances presentados para participar nas Festas Minervais do ano 1697, contidos no libro Fiestas Minervales y Aclamacin perpetua de las Musas a la inmortal memoria de D. Alonso de Fonseca, El Grande. Santiago, por Antonio Frayz. Ao 1697. Vexamos un dos sonetos barrocos que conservamos:
Fachada de San Martio Pinario (1697). Mostra da arquitectura barroca relixiosa.
RESPICE FINEM Morte cruel, esa tredora maa de roubar de non cato a humana vida con que ollos a podeche ver comprida na santa Reina que hoxe perde Espaa? Se aquel rancor que te carcome e laa che tia a mao, para matar, erguida, non deras noutra parte esa ferida donde non fora a lstima tamaa?
Fachada da Casa da Parra (1683). Mostra de arquitectura civil barroca.
319
Non se torera aquel fatal costume i a lei que iguala do morrer na sorte os altos Reis cos baixos labradores? Terrible, en fin, teu poder, oh, Morte!, pois diante de ti Reis e seores son nboa, sombra, po, son vento e fume.
PEDRO VZQUEZ DE NEIRA
Teatro Anda que se pode afirmar que xa existan unha tradicin teatral de tradicin oral e teatro de carcter litrxico, a primeira peza dramtica que conservamos o Entrems famoso sobre a pesca no ro Mio (1671). Esta obra reflicte a discusin entre pescadores das das marxes do ro sobre a pesca con redes e remata coa sa reconciliacin. O sculo XVIII Dentro dos Sculos Escuros, o sculo XVIII merece un estudio especial xa que neste perodo van xurdir unha serie de intelectuais que, rompendo coa despreocupacin anterior, se van interesar pola situacin do galego reivindicando a sa consideracin como lingua irm do casteln. Mais que o seu labor literario, a sa principal contribucin historia da nosa literatura vai ser este labor intelectual que axudar comezar a subir os chanzos que nos levan a unha literatura normalizada. Merecen especial mencin os seguintes personaxes: O Padre Feijoo (1676-1764).- Dentro da sa abondosa obra reivindica a condicin do galego como lingua romnica irm do casteln e mais do portugus. O Padre Sarmiento (1695-1772).- Home polifactico, lingista, historiador da literatura, naturalista, etc., sen dbida pasar historia por ser o primeiro en reivindicar a utilizacin do galego no ensino. O Cura de Frume, Diego de Cernadas e Castro (16981777).- autor dunha extensa obra na que se conteen quince composicins en galego. Foi unha figura pblica moi coecida como defensor de Galicia fronte s ataques que reciba de fra.
Padre Feijoo.
Padre Sarmiento.
320
CLAVE DE CORRECCIN
Unidade 1
1. a) O camio longo simboliza a propia vida. b) Outras expresins que tamn simbolizan a vida son: vereda torta e vereda fonda. c) O sentimento que transmite o poema pesimista. d) Os elementos da natureza que reforzan esta idea pesimista son: duras laxes, toxos, lameiras, choiva, neve, silvas, fontes tristes sin auga, sin carballos, sin chouzas. e) Tema: O poeta compara de maneira simblica a vida cun longo camio cheo de penalidades. 2. a) Aliteracin. b) Similicadencia. c) Paronomasia (monte / fonte). 3. Este un exercicio de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 4. a) Personificacin. b) Personificacin. c) Metfora: a Ausencia unha casa grande e vaca. Personificacin: o tempo tece.... d) Metfora: trenzas loiras da terra (restras). Comparacin: allos midos coma prolas dun val mario. e) Comparacin. 5. a) O corvo. b) O idioma. c) A morte como liberacin. d) O prtico de entrada a unha igrexa. 6. 7. 8. Estes exercicios son de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 9. a) Hiprbato. b) Enumeracin de substantivos. c) Anfora. d) Polisndeto. e) Paralelismo.
322
SOLUCINS
10. Exercicio de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 11. 1. Versificacin: a) O poema consta de sete estrofas. Cada estrofa est formada por tres versos. 2. Estructura interna: a) A voz potica dirxese s camps de Bastabales. b) Pensa que chaman por ela e sente moita tristeza. c) Est triste porque, por algunha razn allea sa vontade, foi obrigada a marchar de Bastabales onde quedou unha parte importante da sa vida. d) O uso do verbo roubar engade o matiz de algo que foi violento e contrario sa vontade. e) A autora explica que non marchou por seguir a un amor e que, polo contrario, est soa. f) Libre expresin. A modo de exemplo: O son das lonxanas camps de Bastabales esperta fondos sentimentos de dor e tristeza en quen tivo que abandonar aquelas terras nas que viviu tempos mellores. 3. Recursos: a) A voz potica dirxese s camps como se a puidesen escoitar. b) As camps son un smbolo de tempos pasados que foron mellores. c) A aliteracin prodcese pola repeticin do fonema / r /. d) Este recurso chmase anfora. e) Presentan paralelismo: os que de al me trouxeron, os que de al me roubaron. 4. O texto no seu contexto: a) Autora: Rosala de Castro. b) Libro que pertence o poema: Cantares Gallegos. c) Ano de publicacin: 1863. d) Temtica: Intimista. 12. 1. Versificacin: a) Este romance est formado por 22 versos. 2. Estructura interna: a) A voz que fala no poema a dunha muller campesia. b) Est muller est soa.
323
c) A persoa que se refire aparece no poema coma el. o home desta muller que est ausente. d) As cousas cotis como o son do vento, o canto do grilo, o caldo ferverdo no pote, prodcenlle tristeza porque non ten con quen compartilas. e) Os arrulos da pomba e o canto do grilo poderan ser alegres, pero no caso desta muller fan anda mis dura a sa soidade. f) O home desta muller est perdido, non se sabe del. g) Dise deste home que pasou o mar, isto quere dicir que emigrou cara a Amrica. A muller fala cunha andoria, paxaro emigrante, e pdelle que lle dea conta do paradoiro do seu home. h) Tema. Libre expresin. A modo de exemplo: A muller dun emigrado lamenta a sa soidade e o feito de non ter noticias do seu home desde que marchou para Amrica. 3. Recursos: a) Os recursos do paralelismo (versos de estructura similar) e da anfora (repeticin da palabra que inicia os versos), serven para enfatizar a expresin, para darlle mis forza. b) Atopamos personificacin cando a autora fala coa rula, co grilo e coa andoria. c) O emprego de diminutivos reforza o carcter intimista do poema. 4. O texto no seu contexto: Autora: Rosala de Castro. Libro: Follas Novas. Seccin deste libro: As vivas dos vivos e as vivas dos mortos Ano de publicacin: 1880. Temtica: Reflexin pesimista e angustiada sobre a existencia. 13. 1. Versificacin: a) Tres estrofas. b) Oito versos cada estrofa. 2. Estructura interna: a) O bardo significa para Pondal a voz que gua pobo. b) O bardo dirxese pobo escravizado e pdelle que loite para liberarse. c) O pobo que aparece como exemplo o celta que loitou contra os romanos. d) Actitude ineficaz: rogo, pranto, brandos acentos Actitude positiva: loita, esforzo e constancia e) quen luita, ese forte quen cede, ese servo. f) Respecto sorte di:
324
SOLUCINS
Luitando se vencen da sorte os degredos Respecto s destinos di: oponde aos destinos un peito de ferro. g) Libre expresin. A modo de exemplo: Tomando como modelo a coraxe dos antigos celtas, o bardo anima os galegos para que deixen de lamentarse pola sa situacin de pobo escravizado e para que loiten en defensa dos seus intereses. 3. Recursos: a) Paralelismo: luitade valentes liutade, galegos b) As cadeas simbolizan todas aquelas cousas que manteen escravizado o pobo. c) Anfora. Este recurso pretende enfatizar, dar mis forza expresin. d) Os dous ltimos versos repiten o recurso do paralelismo, como xa vimos na primeira estrofa. O ltimo verso reptese exactamente. e) Hiprbato: Con rogo e con pranto, con brandos acentos, non ben se consiguen os nobres empeos A orde lxica da frase sera: Os nobres empeos non se consiguen ben con rogo, con pranto e con brandos acentos. f) Hiprbato: Luitando se vencen da sorte os degredos. quen liuta, ese forte; quen cede, ese servo
Paralelismo:
Anttese:
luita / cede forte / servo.
g) Peito de ferro unha metfora para suxerir valenta, coraxe, forza de vontade, esprito de sacrificio,... h) Nos dous ltimos versos hai un cambio respecto s estrofas anteriores xa que se reforza a palabra luitade que aparece repetida catro veces. O que se pretende con isto darlle mis forza expresin.
325
4. O texto no seu contexto: Autor: Eduardo Pondal. Temtica: Poesa cvica. 14. 1. Versificacin: a) Son das estrofas. b) A primeira consta de dez versos e a segunda de seis versos. 2. Estructura interna: a) O poeta dirixe a sa voz pobo. b) Identifcase cun cisne. c) Versos que se refiren morte: Cando xazan do cisne os febrentos despoxos sobre do verde da ribeira escura, e xa non se ouza o canto harmonioso; d) O poeta pide que lle dean sepultura nun promontorio xunto ro Anllns. e) Son topnimos da comarca de Bergantios: Anllns, A Barra. Do Anllns di: o seu nativo ro (que el mis amou de todos). f) Quere ser lembrado como cantor do eido noso. g) Libre expresin. A modo de exemplo: O poeta fala da sa morte, pide ser soterrado na sa terra e que as xentes o recorden como o cantor do pobo. 3. Recursos: a) O poeta represntase a si mesmo simbolicamente como un cisne, animal de quen di a lenda que morre cantando. b) O canto harmonioso do que fala o poeta a sa obra potica. c) O marieiro simboliza o pobo, as clases labregas e traballadoras. d) A alteracin da orde lxica do discurso chmase hiprbato. Ordenadas loxicamente as palabras a frase sera as: Cando xazan os febrentos despoxos do cisne. e) Personificacin: onde o Anllns, o seu nativo ro (que el mis amou de todos) da peregrinacin antiga sa e do longo traballo, acha repouso 4. O texto no seu contexto: Autor: Eduardo Pondal. Libro: Queixumes dos pinos. Ano de publicacin: 1886.
326
SOLUCINS
15. 1. Versificacin: a) Catro estrofas. b) Cada estrofa ten oito versos. 2. Estructura interna: a) A voz do poeta identifcase coa dun labrego pobre. b) Refrese tradicin dos maios. Constrese o maio, os nenos cantan polas portas e piden castaas e outros agasallos. c) Eu snvo-lo probe do pobo galego d) Os males dos que se queixa son: trabucos, prstamos, bruxas, demos, usuras, preitos, quintas, portas, foros, cregos. Os personaxes representativos deses males son: os donos, o abade, os cregos. e) Libre expresin. A modo de exemplo: o poeta identifcase co pobo galego pobre e respondendo peticin dos rapaces que cantan o maio, fai unha relacin das causas da sa pobreza e de cmo se podera liberar dela. 3. Recursos: a) Hai varios hiprbatos. Por exemplo: que o que polo de hoxe que darvos non teo b) Pra min non hai maio pra min sempre inverno.
Maio simboliza unha vida sen pobreza nin calamidades. Inverno o contrario, unha vida triste de pobreza e miserias.
c) Cantdeme un maio sin bruxas nin demos; un maio sin segas, usuras nin preitos, sin quintas nin portas nin foros, nin cregos.
O polisndeto o uso reiterado de nexos (enlaces) 4. O texto no seu contexto: a) Autor: Manuel Curros Enrquez. Libro: Aires da mia terra. Ano de publicacin: 1880 Temtica: Poesa social de denuncia da miseria e da marxinacin.
327
b) Este poema representativo da poesa social de Curros Enrquez porque trata dos males que padece o pobo labrego. c) O poema ten relacin co momento histrico no que foi escrito xa que nese tempo anda estaba vixente o sistema foral que obrigaba s campesios a pagarlles s propietarios das terras unha parte da sa produccin. 16. 1. Versificacin a) O poema ten oito estrofas. b) Cada estrofa consta de catro versos. c) Son estrofas de versos longos: 1, 3, 5, 7. Son estrofas de versos curtos: 2, 4, 6, 8. 2. Estructura interna: a) O poema refrese chegada a Ourense da primeira locomotora. b) O poeta emprega un ton entusiasta. c) Sern efectos da locomotora: fecunda os terreos esprtanse os homes, frolecen os eidos ven a fartura i a luz i o progreso! d) As estrofas nas que se evidencia o anticlericalismo de Curros son a 4 e a 5. e) O poeta dirxese ro de Ourense, o Mio. f) Libre expresin. A modo de exemplo: No poema sadase a chegada a Ourense da primeira locomotora como elemento de progreso que vai facer entrar pobo nos tempos modernos, superando o atraso e a supersticin. 3. Recursos: a) O fonema que se repite o / v / . Este recurso fontico chmase Aliteracin. b) A enumeracin un recurso consistente en acumular substantivos, un a continuacin do outro. Cando van unidos por nexos (enlaces), prodcese o polisndeto , como ocorre neste caso. c) Paralelismo: Vinde vela, mocios e mozas! Saludina, rapaces e vellos! d) O asndeto consiste na eliminacin de nexos (enlaces).
328
SOLUCINS
e) O autor compara a locomotora con Unha Nosa Seora de Ferro. f ) Elementos antitticos: Abades, cregos / fartura, luz, progreso. g) Metfora: Catedral, demagogo de pedra. h) Orde lxica da frase: erguida no medio dun pobo fantico. i ) O mostro ten requeimda-las fauces de sede e vai beber ro. l ) Metfora para o ro: Bon samaritano Metfora para a locomotora: Cristo dos tempos modernos m) Porque a locomotora smbolo do progreso. 4. O texto no seu contexto: Autor: Manuel Curros Enrquez. Libro: Aires da mia terra. Ano de publicacin: 1880 Temtica: Poesa cvica. 17. Consulta co teu profesor ou profesora para comprobar que fixeches ben o esquema de chaves que recolle a informacin pertinente.
329
Unidade 2
18. a) Estrofa de catro versos. Son versos octoslabos (oito slabas). Riman con rima asonante. Riman entre si os versos pares, quedan soltos os impares. Equema: - , a, - , a. unha copla. b) Catro versos. Son versos octoslabos. Teen rima consonante. Riman o primeiro co terceiro e o segundo co cuarto. Esquema: a, b, a, b. unha cuarteta. c) Catro versos. Son versos hendecaslabos (11 slabas). Teen rima consonante. Riman o primeiro co cuarto e o segundo co terceiro. Esquema: A, B, B, A. un cuarteto. 19. Actividade de libre expresin. As estrofas, tal e como as escribiron os seus autores son as: a) Meu neno non teas medo, que iste vento meu amigo, i anque rosma polas ras non te levar consigo
b) Fastuoso carballo, sombra ta Bailaron as braegas todo o da, Mais, o da expirou..., asoma a la... Queira o lunar facernos compaa. 20. a) O poema consta de catro estrofas: dous cuartetos e dous tercetros. un soneto. b) Todas as estrofas comezan coa palabra cando. Este recurso chmase anfora. Na primeira estrofa o poeta identifica a espera con ser onda de ro. Este recurso unha metfora.
330
SOLUCINS
A reiteracin da conxuncin e para enumerar as accins chmase polisndeto. A metfora da segunda estrofa a que indentifica a espera con ser roda vella. Hai unha nova enumeracin: vento, sol, neve, fro. Na terceira estrofa hai das metforas tamn para definir a espera: son de goteira e herbas tristes. As metforas que se usan na cuarta estrofa para definir a espera son cinco: aira queimada / ala que se quebrou / terra valeira / muio que non moi / auga pasada. Esta enumeracin de metforas faise sen utilizar ningn nexo (enlace), dicir, empregando o asndeto. O recurso predominante no poema a metfora. c) Todo o poema transmite sentimentos de tristeza, desesperanza, inutilidade. As sucesivas metforas reforzan esta idea de algo intil, que non ten ningn valor nin conduce a nada. A redaccin da frase que resuma o tema un exercicio de libre expresin. De modo indicativo: Este soneto pretende reflectir un sentimento de inutilidade e frustracin pola espera de algo que non ten ningunha posibilidade de realizarse. 21. A ordenacin correcta dos pargrafos : 2, 5, 1, 4, 6, 3. a) Situacin inicial: Primeiro pargrafo (Dende Dous vellos... ata ...soios) . b) Situacin central: Os catro pargrafos seguintes (Dende Antonte... ata ... motivo de risa) . c) Situacin final: ltimo pargrafo (Dende Todos... ata o final). 22. Este un exercicio de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. Ofrecmosche a versin orixinal escrita por Rafael Dieste:
Moito tempo despois, con mis coecemento, algns deles aseguraban que o que os fitara por aquel buraco era un aleixadio que, con moito traballo, sedebruzara para ver como xogaban. Outros dican que non, que aquel ollo fitante pertenca a unha vella tesa e arisca, inimiga dos rapaces malcriados ou, para dici-la verdade, dos rapaces sen mis, todos para ela falcatrueiros, malcriados. E outros, anda, dictaminaban que todo fora unha ilusin. Non houbera tal ollo, senn um pelouro que fora dar al; ou, segundo outros, un botn perdido por unha costureira.
331
Morreu xa o aleixadio, morreu a vella, morreu a costureira. Algns daqueles nenos, xa homes cumpridos, andan polo mundo adiante. Quen podera hoxe testemoniar con seguranza sobre o caso? O sitio, a casa enteira, transformouse, e pouca xente se lembra do almacn, e menos anda do seu misterio que, naquel intre, fora para os nenos aglaiados como unha sorte de espello metafsico. O raro, velao espanto que sentiron, por entn calrono, mais vrono. Viuno cada un na muda suspensin dos outros. De speto, sen se poren de acordo, encomenzaron todos a choutar e a garular sen tino, e as, facndose calquera deles capitn, saron pracia, e xa sen se deteren, por algn calexn cheirosos a redes e alquitrn, correron todos en riola cara beira do mar. Al espallronse. Batan xa na xerfa inmbil as primeiras pingotas, as rexas falaricas do trebn.
23. a) Corpulento / Delgado / Agradable / Soberbio / Sensato / Simple. b) Hai varias posibilidades. A modo de exemplo: - Miserable, run,... - Gallardo, garboso, elegante,... - Nugalln, indolente, lacazn,... - Sincero, xusto, asisado,... - Arriscado, audaz, destemido,... - Aflicto, triste, amacelado,... 24. Exercicio de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 25. Accins habituais de Matas: - Explicaba moi ben os crimes. - Todo o faca con gran calma e solemnidade. - Tia a risa sempre presta. De maneira indicativa: Matas era truculento e falador. 26. 27. Exercicios de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 28. 1. a) O porco de p foi publicado no ano 1928. a primeira novela moderna da literatura galega.
332
SOLUCINS
b) O autor pretende facer unha crtica das estructuras sociais ourenss do seu tempo. c) Os principais recursos que utiliza son a stira e o humor corrosivo. 2. a) Baldomero Garca era un home avarento e mesquio. b) Aspecto xeral: gordo e artrteco. O carrolo: saille para fra. Calva: nela ten unha que outra serda. Fazulas: hipertrofiadas, da cor do magro de xamn, lustrosas. As ndegas e o bandullo: vnselle un pouco pra baixo. c) As fazulas son tan lustrosas que semella que botan unto derretido. d) Fazulas: cor do magro do xamn, semella que botan unto derretido. Suor: rezuma lardo como o que deitan os chourizos. Cerebro: un unto. Corpo e alma: todo e grasa e manteiga. Carne i esprito: zorza adubada con ourego e pemento. e) Dise que para escacharlle a testa habera que empregar un pau-ferro e picaraa. f) Baldomero Garca proceda de Castela. Veu a Galicia vendendo queixos polas portas. Vesta blusa azul curta, cirigolas e chapeu como o dos charros de Salamanca. Era pequeno e delgado. Feito de cordas e sarmentos, quere dicir que era delgado, seco, enxoito. g) O principal trazo da personalidade destes personaxes que son avarentos, mesquios, usureiros. Isto se pon de manifesto na maneira de vivir, pasando fame para aforrar e dando rditos cos cartos que gaaban. 29. 1. a) Don Xohn est nunha timba, perdendo os cartos na mesa de xogo. b) No saln agardan algunha donas. un cabaleiro elegante que agrada s mulleres da boa sociedade. c) Don Xohn est xogando e perdendo moito. As moedas de ouro que xoga correspndense coas usadas en Espaa longo de dous sculos. Vemos que un home malgastador, soberbio, orgulloso, dilapidador, libertino, irresponsable, decadente,... d) Aparece un home que ameaza cun pistoln os xogadores e pretende quedar con todos os cartos. s xogantns conxlaselles o sangue de medo porque o home forte e valente e ten sona de ter matado a outros homes. Don Xohn desrmao e dlle unhas bofetadas. Andar en carteis de cego quere dicir que a historia das mortes que fixera ese home era cantada en coplas polos cegos que
333
an polas feiras e festas. Don Xohn non quere denunciar a ese home e mesmo o cantrata como criado seu. Aqu o fidalgo aparece como un home baril, forte, xeneroso e seguro de si mesmo. 2. a) Metfora: a elegancia montesa de don Xohn deixou sementadas froles de esperanza polo xardn das vidas femeninas. b) Enumeracin: O seu reflexo fai medrar o afiado dos perfs, sensibiliza as mans plidas, afonda as meixelas, atiza a lapa dos ollos. c) Enumeracin: centos de tegas de centeo, parexas de bois ornato dos feirs e pasmo dos labregos, sembraduras, nabeiras, toradas de vello carballo, dos que rexistran como arquivos nos fermosos arcos do seu tronco, o maino e seguro decorrer das sazns; mollos de vio, dereitos de seoro. d) Comparacin: Soio don Xohn fica impasible, sereo, ledo como un cazador no monte. e) Impresin dos xogantns: Sangue callado no corpo. Comparacin: seguro como un navallazo xitano. 3. Autor: Ramn Otero Pedrayo. a) O fidalgo un conto. - Pertence libro Contos do camio e da ra. - Publicouse por primeira vez no ano 1932. - Nese ano Ramn Otero Pedrayo era deputado polo Partido nacionalista Republicano. b) Outras obras do autor que tratan da fidalgua como clase social son: Pantelas home libre; Os camios da vida; O seorito da Reboraina. Otero Pedrayo fai unha crtica da fidalgua decadente por ter abandonado as responsabilidades que a tradicin lle outorgaba. 30. 1.
a) Retrincos foi publicado por primeira vez no ano 1934. Son cinco contos de carcter autobiogrfico que recollen distintos momentos da vida do autor. b) Outros relatos de Castelao son: Cousas; Un ollo de vidro. Memorias dun esquelete; Os dous de sempre.
2. a) Situacin inicial: O narrador o propio autor. Dinos que abandonou a sa profesin de mdico por tranquilizar a sa conciencia. b) Situacin central: O conflicto empeza coa chegada nocturna de Melchor, o taberneiro, a quen lle est morrendo un fillo pequeno.
334
SOLUCINS
O narrador cre que requirido como mdico, pero o que Melchor quere que faga o retrato do neno moribundo. O narrador convence a Melchor de que vaia buscar o fotgrafo. Pero cando isto fracasa disponse a facer o retrato do neno tal e como el o ve, enfermo e demacrado. Pero o pai non quere que no retrato apareza o neno con tan mal aspecto. Resolucin: O narrador comprende e, no canto de facer un retrato realista, debuxa un neno ideal que non ten nada que ver co pequeno moribundo. c) Situacin final: Melchor queda encantado co debuxo e sempre di que aquel neno morto foi o seu fillo mis fermoso. d) Exercicio de libre expresin. e) A frase que resume o tema do relato a nmero 3. 31. 1. a) Este relato forma parte do libro Dos arquivos do Trasno. Foi publicado por primeira vez no ano 1926. b) Este libro supuxo unha aposta pola modernizacin da prosa de ficcin e a incorporacin literatura galega das novas tcnicas do relato breve. 2. a) Exercicio de libre expresin. A modo de exemplo: Baixaron da montaa nun carro de bois para cumprir o desexo do vello que quera ver o tren. Nun principio a filla e o xenro non lle fixeron caso, pero o neto pxose do lado do av. O cura tamn volveu polo vello e o rapaz e finalmente puxronse en camio. O tren chegou apeadoiro apodrecido anuncindose cunha fumarada e varios asubos. S parou un momento e axia reiniciou a marcha. O neto falaba moito contando a forte impresin que lle producira o tren. O vello, silencioso, pensaba que o mundo estaba cheo de cousas que el xa non podera gozar. Cando o neno dixo que cando medrase tamn el viaxara en tren, o vello tivo unha expresin de tristeza. Cando todo rematou, volveron os catro para a sa aldea perdida entre os cumios. b) O AV Idade (Aproximada): Uns setenta anos. Lugar de residencia: Unha aldea. Dedicacin: Labrego. O NETO Idade (Aproximada): Entre sete e dez anos. Lugar de residencia: Unha aldea. Desexos: Ver o tren.
335
Desexos: Ver o tren. Expectativas de futuro: Xa non ten. 3.
Expectativas de futuro: Viaxar e ver mundo.
a) Comparacin: Un da, coa mimosa cortedade dun neno que pide unha lambetada posta, como nun altar, nos mis altos andeis do almario, o av tatexou o seu capricho: b) Comparacin: Como un extrao rebuldar de gatos brancos as lle pareceu neno, correu lonxe, por riba dun pinal, unha fumarada. c) O Non Visto o tren que se aproxima. Vai escrito con letra maiscula para resaltar a importancia que ten para os protagonistas do relato. d) Metfora: Al via xa o tren, unha riola de monstros ben mandados, co alteiro capitn de ferro frente. e) Enumeracin: Salaios de condanados, sichos brancos, topadas, trasacordos,... f) Personificacin: O tren pareca sufri-la impertinencia das moitas cortesas cando se est apurado. E fuxiu de novo, cheo de indiferencia, como para non se lembrar mis do pobre apeadeiro apodrecido. g) A anfora consiste en iniciar varios versos ou, como sucede neste caso, varias oracins dun texto en prosa, coa mesma palabra ou expresin. A palabra que se repite neste pargrafo a conxuncin e. Comparacin: E tamn a unha seorita cunha tea levi coma as que fan as araas, cubrindo a face... h) Actitudes antitticas: O neno: Entusiasmo e esperanza cara a un futuro que simboliza o tren e que se lle figura prometedor, cheo de posibilidades e atractivos. O vello: Tristeza porque todos eses mundos novos e atractivos que simboliza o tren xa non podern ser coecidos por el, que carece de futuro. 32. 1. a) Metfora: as follas evadidas do almanaque dos nosos soos. b) Anttese: As novas ras de sempre / mesmas noivas inditas. c) O autor di respecto das hostilidades que as Fumaremos nas pipas despectivas. d) Os elementos que suxiren repeticin son: O vaso desbicado noutro porto, o mesmo bar, o marieiro descoecido que repite a mesma sorrisa. e) Resposta libre. f) Os focos da madrugada sern apagados con Os ecos imprevistos do noso cantar sonmbulo. g) Metfora para referirse da que xa pasou: Esquivouse unha folla do diario efusivo. h) Imaxe para referirse carcter artificial, de falsa ilusin desta xornada: prestidixitacin dunha hora artificial.
336
SOLUCINS
i) Actividade de libre expresin. De modo indicativo: O tema deste poema a descricin dunha xornada na que o barco recala nun porto. O poeta refrese s ilusins que teen os marieiros e como todo se converte nunha rutina que se repite practicamente idntica en cada recalada. 2. Versificacin: a) O poema ten oito estrofas. b) As estrofas 1, 2, 3, 6 e 8 teen tres versos cada unha. A nmero 4 ten cinco versos. A 5 e a 7 teen catro versos. c) Este poema est composto utilizando versos libres. 3. a) Manuel Antonio un escritor pretencente grupo chamado As Vangardas. b) A sa obra potica caracterzase por : - Superacin da mtrica tradicional. - Alteracin da puntuacin tradicional. - Uso de adxectivos inslitos. - Alteracin da sintaxe. - Xustaposicin de imaxes. - Utilizacin de estranxeirismos e tecnicismos. - Preocupacin pola percepcin visual do poema. - Presencia do mar como tema central. - Configuracin dun mundo csmico particular formado polo mar e outros elementos da natureza. c) - Con anacos do meu interior (1920-22) - Foulas (1922-25) - Sempre e mais despois (1923-25) - Viladomar (1928) 33. Consulta co teu profesor ou profesora para comprobar que fixeches ben o esquema de chaves recollendo a informacin pertinente.
337
Unidade 3
34. rbores e plantas: toxais, floresta, salgueiros, abidueiras, ameneiros, arboreda, freixos, carballos. Elementos da paisaxe: outeiro, rego, cidade, vila, outarelo, marxe, ro, ladeira, atallos, meandros, congostra, camio. 35. - Floresta, largaca. - Curso (do ro) enrevesgado. - Meandros longos. - Congostra estreita. - Arboreda moura. - Freixos e carballos, centenarios. 36. Exercicio de libre expresin. A modo de exemplo: A comparacin entre a floresta e unha alfombra reforza a calidade da floresta como acolledora, mesta, coidada, extensa,... 37. Verbos da descricin: se extenda, se descolgaba, estirbase, distinguase. 38. Palabras e expresins para situar espacialmente os elementos da descricin: no teito; no medio; nun lado; no centro; enriba; diante, 39. a) Sensacins tctiles: calor, brisa. b) Sensacins olfactivas: diversos ulidos campesos e frutais, arrecenderes, cheiro picante do fume. c) Sensacins visuais: o horizonte (un leite rosado); a la (como un lombo vermello) d) Actividade de libre expresin. e) Imaxes evocadas polas sensacins olfactivas: un interior no que xentes taciturnas galupeaban onda lareira grandes cuncas de caldo con pan esmigallado e purrela tinta. 40. a) Coa vista percibe: A fachada co escaparate, as contras vellas pintadas de verde, a porta na que est pegada unha nota, outra porta arrimada que d paso portal. b) Co olfacto percibe: O cheiro do portal.
338
SOLUCINS
c) Co odo percibe: Os sons do portal (falas de muller e bater de ovos). d) Atopamos sinestesias nas sensacins olfactivas cando di que do portal sae un cheiro a escuro e vello.... 41. Actividade de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 42. Actividade de libre expresin. 43. Actividade de libre expresin. 44. Actividade de libre expresin. 45. Falar alto: berrar. Falar facendo unha pregunta: Preguntar. Falar en voz baixa: Murmurar. Falar facendo unha peticin: Solicitar. Falar con enfado: Roar. Falar mal de algun: Rexoubar. 46. Actividade de libre expresin. 47. a) A accin sitase nun centro penitenciario nos tempos da posguerra. b) Ademais do narrador, outros personaxes que interveen no dilogo son o inspector Arias e o doutor Daniel da Barca. c) Este dilogo non segue as normas clsicas de escritura de dilogos. Non figuran os guins inicio da intervencin de cada un dos personaxes e tampouco hai guins para indicar as intervencins aclaratorias do narrador. d) Exercicio de libre expresin. 48. a) Hai un narrador en primeira persoa que recorda o da da sa Primeira Comun. b) No dilogo interveen dous personaxes. Son a nai e a ta do narrador.
339
c) O tema do dilogo a discusin entre estas das mulleres sobre os complementos que debera levar o neno para a cerimonia. d) Actividade de libre expresin. 49. a) No dilogo interveen dous personaxes: Un home e a sa sogra. b) O tema da conversa a distinta opinin que estes dous personaxes teen sobre a educacin dos nenos da familia. O pai quere que vaian a unha escola laica e a avoa non est conforme. Ntase que non hai boa relacin entre estes dous personaxes. c) Actividade de libre expresin. 50. Actividade de libre expresin. A modo de exemplo: Cando o pai de Mafalda chegou do traballo chamoulle a atencin que a nena estivese triste e chorosa. Non era normal e, preocupado, preguntoulle sa muller pola causa desa actitude. Ela explicoulle que a nena estaba disgustada porque ese vern non poderan ir de vacacins polo nacemento do irmancio. O pai entn tenta explicarlle nena que non estara ben que o beb chegase mentres eles estaban fra. A rapaza non comprende que iso supoa un problema e ofrece a solucin de que marchen deixando a neveira ateigada de biberns. 51. Exercicio de libre expresin. 52. Exercicio de libre expresin. A modo de exemplo: O home est sentado no caf unha tarde fra de outono. Bebe e fuma con parsimonia. Abre un libro e comeza a ler. 53. Actividade de libre expresin. 54. 1. - Hora da noite: A media noite. - Climatoloxa: parara de chover e sopraba un vento moi fro. - Estado das ras: Estaban baleiras, non haba alma viva. - Imaxes visuais: As ras baleiras, a la grande e crara, as nubes esfiaadas e lixeiras. - Imaxes auditivas: As badaladas do reloxo da catedral.
340
SOLUCINS
- Estado dos personaxes: Estn bbedos. - Intencin dos personaxes: Atopar un lugar onde pasar as horas seguintes e acocharse dos seus perseguidores. 2. a) O Bocas non quere ir casa do Milhomes porque ten medo de que os vaian buscar al. Propn ir mesn do Roxo. b) Cibrn di que prefire voltar casa da sa nai. c) O Bocas dille a Cibrn que tamn el est en perigo de que o collan e que mellor acocharse e desaparecer da vila por uns das. d) Finalmente Cibrn decide continuar cos seus amigos. e) Cibrn en todo momento pretende eludir a responsabilidade das decisins que se toman. El argumenta que o nico que quera era descansar e estar quente. Ademais di que ten medo de quedar s e que lle vea o pensamento. 3. a) Nova alusin tempo: o ceio estaba limpo e a friaxe metase na cana dos sos, que xa se va ben que estaba pra xiada. b) Milhomes entra na churrera a mercar augardente. c) Chegan conclusin de que as cousas non andan ben porque se decatan de que os andan buscando. d) Cibrn di que bebe porque xa estaba para esmorecer. e) Cibrn di que cando a min me ven ese desalento non son home para ren, e somentes qurome acochar onde ningun me vexa nen me sinta e apretar os dentes e morder os cotenos at que me sangoentan, pois doer nin me doen.... 4. a) Este personaxe o xuz que lle est tomando declaracin a Cibrn. b) Polo que Cibrn responde dedcese que o xuz intervn pedndolle que non divague, que se atea s feitos. 5.
a) A esmorga unha novela. b) Foi publicada por primeira vez no ano 1959. c) A tcnica narrativa consiste en construr todo o relato como a declaracin dun personaxe, Cibrn, diante dun xuz que o interroga sobre os trxicos sucesos dos que foi protagonista. d) Outras narracins escritas por Blanco Amor son: A escadeira de Jacob, Os biosbardos e Xente lonxe.
55. 1. Versificacin: a) O poema consta de tres estrofas.
341
b) Esas das estrofas estn formadas por versos libres. c) Caractersticas mtricas da segunda estrofa: - Ten catro versos de once slabas (hendecaslabos) - Riman con rima asonante o segundo verso co cuarto, o primeiro e o terceiro quedan soltos. - O seu esquema mtrico : -, A, -, A. 2. Estructura interna do poema: a) A outra razn que comenta o poeta porque lle produce tristeza ver s que el chama mequetrefes sen races que renegan da fala nai, da fala do pobo. b) Unha nova razn que di o poeta que quere estar do lado dos seus, dos homes bos que sofren. c) A frase sofren longo unha historia contada en outra lingua estase referindo clase humilde que o longo da historia sempre foi asoballada, e mesmo esa historia contada nunha lingua que non a sa propia. d) O poeta di que non fala para: os soberbios, os runs, os poderosos, os finchados, os estpidos, os valeiros. Di que fala para os que aturan inxustizas, os que san e choran, para aqueles que sofren neste mundo. Galicia, o pobo galego humilde, a destinataria dos seus versos porque sofre e obxecto de inxustizas. e) Tema do poema. Exercicio de libre expresin. A modo de exemplo: O poeta explica nestes versos s razns polas que se expresa en galego e di que o fai porque quere e porque a fala dos destinatarios dos seus poemas: os traballadores e as clases humildes de Galicia que sofren e padecen inxustizas. 3. a) O polisndeto o uso reiterado de elementos de enlace. Neste caso a conxuncin e. b) Este recurso chmase anfora. c) Todos estes elementos simbolizan as clases humildes de labregos, traballadores e marieiros. d) A repeticin exacta de versos dentro dun mesmo poema chmase paralelismo e utilzase para enfatizar, para darlle mis forza expresin. e) Os cinco primeiros versos da terceira estrofa teen todos eles unha estructura idntica, paralela. Esta repeticin, que supn un ritmo moi marcado, unha especie de ladaa, d solemnidade e reforza a expresin. f) Versos antitticos quere dicir que expresan ideas contrarias: Por unha banda os poderosos e soberbios e por outra o pobo humilde que aguanta as inxustizas. A metfora refrese pranto e di que de volvoretas de lume e vento. As bolboretas, o lume e o vento dan idea de algo sutil, inconsistente; referidos pranto pode querer significar que desesperanzado, que non d ningn resultado. g) Metforas referidas a Galicia:
342
SOLUCINS
berce da mia estirpe. doce mgoa das Espaas Metfora referida mar: ise camio 4. a) O poema forma parte do libro Longa noite de pedra. b) Foi publicado por primeira vez no ano 1962. c) Tivo un forte impacto social, foi obxecto de sucesivas reimpresins e varios dos poemas do libro foron musicados e cantados, o que lles permitiu chegar a un pblico moi amplo. d) Os temas do libro amosan unha constante preocupacin polo home e son un decidido canto liberdade e fraternidade. e) O poema que comentamos representativo desta temtica xa que supn un posicionamento a favor dos oprimidos. f) Este poema ten unha estreita relacin coas circunstancias sociais e polticas polas que atravesaba Galicia no momento histrico no que foi escrito. 56. 1. Versificacin: a) O poema consta de catro estrofas. b) As das primeiras estrofas teen catro versos cada unha e as das ltimas tres versos. c) O esquema estrfico do poema : A, B, B, A A, B. B, A C, D, C D, C, D d) As composicins poticas que presentan este esquema chmanse sonetos. 3. Estructura interna do poema: a) No poema fala un eu potico que pode ser identificado co propio autor. b) O ti que se dirixe a voz potica a sa amada. Dela destaca a sa tenrura. c) Aparecen citados os seguintes elementos da paisaxe: as tardes de outono, as aves, o vento, o mar, as mareas, as gaivotas. d) Todos estes elementos forman parte do campo semntico do mar. e) O poeta identifica os sons que escoita coa voz do amor. f) O poeta di que desexa naufragar no mar de tenrura da sa compaeira. g) Tema do poema. Exercicio de libre expresin. A modo de exemplo: Este un poema de amor no que o poeta se apoia nos elementos da paisaxe marieira e outoniza para evocar os sentimentos que lle inspira a sa compaeira. 4. Recursos poticos empregados polo autor: a) O Outono, coa sa dozura e o seu silencio, ademais de ser unha referencia paisaxstica, tamn representa simbolicamente un momento da vida, cando xa se vai cara vellez.
343
b) Comparacin: a ta tenrura igual que lume queimndome nas veas. c) Enumeracin de frases substantivas: o son das aves, o vento e as sereas, a voz solemne do mar, rouca e escura. d) A expresin do poeta de naufragar nun mar de tenrura un smbolo para reforzar a idea da inmensidade da tenrura da sa compaeira e o seu desexo de ficar mergullado nesa relacin. 4. a) Poesa existencial de Manuel Mara: Muieiro de brtemas. b) Poesa paisaxstica: Terra Cha c) Poesa de denuncia social: Cantos rodados pra alleados e colonizados. d) Poesa para nenos: Os soos na gaiola. 57. 1. a) Estes personaxes estn preparando unha tina grande para a roupa. b) Estn agardando a unha serea grega. c) A serea quere que Don Merln lle bote unhas proclamas porque ten a intencin de entrar nun mosteiro. Tamn quere que lle tinga a cola de loito. 2. a) Don Merln e dona Ginebra son da opinin de que as sereas non son moi constantes en asuntos amorosos. b) Don Merln conta outros casos que el coece de sereas que se consolaron axia da perda dos seus namorados. 3. a) A comitiva da serea est formada por dous cabaleiros portugueses e un paxe duns catorce anos. b) Comentan que tiveron un atraso porque tiveron que parar no Mio para poer das horas a remollo serea. c) Felipe de Amancia quedou pasmado da fermosura da serea, da sa voz e da cola de peixe que se lle va por baixo da longa faldra. d) O paxe ficou fortemente impresionado cando a serea se espiu e quedou en coiros. e) Di que anda lle parece que lle aloumia o corpo a suave calor que ela prestaba. 4. a) O mago dille que esa clase de mulleres non son para el, que un amor as lle podera custar a vida. b) Xos de Cairo argumenta que de ser muller tera as pernas gordas en demasa.
344
SOLUCINS
5. a) Elementos enxebres da vida no pazo: Comen caldo, pican castaas, hai unha costureira que vn dunha aldea prxima, viaxan en mula. Elementos fabulosos que aparecen no relato: En primeiro lugar o propio personaxe da serea que recibida con total naturalidade na casa, flase ademais doutras sereas coecidas dos al presentes. Tamn son fabulosos os poderes de don Merln que un mago moi importante. b) Lirismo. Felipe de Amancia comprase cun merlo: estampa de merlo deba de facer eu, tal cando o paxaro namora merla co adubo do seu canto... Comparacin referida cabelo de dona Teodora: I ao decir isto, pasu mbalas mns polo dourado e longo pelo, e foi coma pasar o arco do violn polas catro cordas ben afinadas. Felipe de Amancia fala dos seus sentimentos pola serea: i anda agora que vello vu por veces me distrae, e vlvome porque parceme que escoito, na auga que pasa, aquel manso decir cantor que tia, e medio en verso, i a min mesmo louco, bulrndome, na ocasin pregunto: qu me quers, amor? Humor: Ademais dos trazos humorsticos xa citados, atopamos esta caracterstica tan propia de Cunqueiro en moitos outros momentos do relato, como por exemplo cando explican que tiveron que poer serea a remollo no ro Mio; cando fala da cea que fixo a serea; cando esta conta que foi escola nas planas de Iturzaeta; nalgunhas frases e expresins populares; no comentario retranqueiro de Xos de Cairo referido cola da serea. 58. 1. a) Son elementos que suxiren un tempo actual: o aparello de radio e a msica que se escoita, os semforos da ra, os anuncios fluorescentes que se ven pola vent, os coches e os cabarets do outro lado da fiestra, a casia cuberta de uralita na que haba un vter, o personaxe fumando un cigarro... b) Son elementos que suxiren un tempo cabaleiresco: As armas que viste Percival: loriga, elmo, espora, brial, espada, escudo, lanzn. Tamn o cabalo branco no que viaxa polo bosque buscando aventuras. 2. a) A realidade sitase do outro lado da vent, nesa ra con coches, cabarets e luces varias. b) Percival prefire o mundo da fantasa. Isto ntase en detalles como o empeo que pon en manter a vent ben pechada, na mirada apresurada e sen coidar detalles coa que nos di que mira a ra exterior, no aceno de noxo que adoita mirar a travs dos cristais da fiestra.
345
c) Entre a realidade situada no exterior da casa, na ra, e a fantasa do xardn, hai un espacio intermedio que o da propia vivenda, unha especie de corredor que se nos describe. Nel aparecen elementos que suxiren unha realidade morta, doutros tempos: aves disecadas, andeis cheos de pergameos, insectos espetados en alfinetes, longas espadas partidas polo medio. 3. O Xardn dos Outos rbores pode significar un mundo de fantasa e liberdade. 4. Percival podera ser un smbolo do artista creador que rexeita a vulgaridade e as limitacins do mundo real. Nese sentido, O Xardn dos Outos rbores simbolizara o mundo interior dese artista, o espacio ntimo no que a sa creatividade propn realidades diferentes. 5. Comparacin referida tardia: O sol ao se deitar era un fachn de lume tras do bosco. Metfora referida la: Por entre os rbores da dereita vanlle ecos silandeiros de esqueletes e brancuras de noiva tica: era a la que ergua o vo. 6. Cando Percival dubida do que est a facer e non sabe cmo continuar, escoita o longo salaio dunha fera dentro do bosque e isto o devolve sa condicin de heroe. A fera que Percival atopa o Leonlobisco, criatura fabulosa, en parte len e en parte lobo, que tamn pode adoptar a forma do calveiro do bosque. Como o Leonlobisco e o cabaleiro se disputan a propiedade desa parcela do bosque ten lugar unha loita entre eles. Percival vence e mata Leonlobisco e arrncalle a pel. 59. 1. a) O personaxe que agarda un home vello. Est agardando polo seu neto. b) Est no balcn da sa casa. Non se pode mover s, tivo un accidente uns meses atrs e precisa axuda para desprazarse. c) O da no que se sita o relato o da do aniversario deste home. Cumpre oitenta anos. d) A visita do seu neto Milo para o vello o mellor momento do da, a hora e media que espera con ansiedade, o nico momento no que non se sente s. e) A espera remata cunha gran frustracin xa que Milo chama por telfono para dicir que non pode ir esa tarde. 2. a) Frases que suxiren o paso do tempo mediante imaxes de luz: Seran as seis e media. A sombra da casa branca anda non baixara da acera A sombra chega agora ao medio da ra. O ceo agora vermello. A tarde vaise apagando. Acendronse tamn as primeiras luces na ra. b) Sons que o protagonista escoita (uns proceden da ra e outros da propia casa):
346
SOLUCINS
Voces, coches, motos. E os martelazos con son de ferro do taller mecnico. Oe rudo de pasos no interior da casa. Pasa unha moto e fai moito rudo. ese o chisporroteo (da soldadura autxena). Uns rapaces pasan debaixo do balcn tocando unha harmnica. Escitase dentro da casa unha porta que se abre. Despois ense uns pasos polo trnsito e outra porta que se abre e que se pecha por dentro con pasador. Os pasos da Lusa vanse achegando ao balcn. Os pasos da Lusa que van baixando as escaleiras. Despois sente o pisar, xa diferente, no portal, e logo na ra, distinto tamn. Os do taller mecnico corren a porta. Pasa un coche e desaparece o silencio. Algun canta, lonxe, e a sa voz chega ata o balcn. Soa o telfono. A Susa fala. Algun pasa por debaixo do balcn cun transistor a toda voz. Escitase unha vella cancin.
3. a) Ese recordo refrese morte da sa muller. b) Estase referindo que sucedeu cando morreu a sa muller. Di que s veces pensa que fora feliz neses das. c) Polo que comenta, os das que seguiron morte da muller, todo o mundo estivo pendente del e sentiuse querido e acompaado. 4. Exercicio de resposta libre. A modo de exemplo: Todo o relato est presentado desde a soidade interior do seu protagonista, un home vello e invlido que no decurso dunhas poucas horas da tarde fai un pequeno repaso dos ltimos acontecementos da sa vida mentres agarda infructuosamente a chegada dun neto. 5. a) Dentro da chamada Nova Narrativa Galega inclense obras publicadas entre os anos cincuenta e sesenta. b) Trazos que caracterizan s escritores e escritoras do grupo denominado Nova Narrativa galega: - Formacin universitaria. - Rexeitamento das formas narrativas e da temtica da narrativa galega feita ata daquela. - Pretenden a renovacin da narrativa galega incorporando novas temticas e tcnicas dos grandes novelistas do sculo XX: Proust, Joyce, Faulkner, Kafka, etc.
347
60. Esquemas de chaves. Exercicio de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 61. Actividade de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 62. Actividade de libre espresin. 63. Actividade de libre expresin. 64. Actividade de libre expresin. 65. Actividade de libre expresin. 66. - Polo que se di no texto podemos deducir que o protagonista est nun bar, est bbedo, xa tarde e non quere volver sa casa, parece que ten problemas econmicos e persoais. - Este home traballa dando clase, un mestre. - O problema que o obsesiona fundamentalmente de tipo econmico. Ten catro fillos e est esperando o quinto, non pode pedir cartos banco porque os xuros son abusivos, sntese un fracasado. - Ela a sa muller que o est esperando na casa. - Polo que se di no texto podemos deducir que cando chegue sa casa este home se vai atopar co calado reproche da sa muller. - Anda que non se explicita, todo parece indicar que o Chevrolet o home rico da vila. O protagonista do relato dlle clase a un fillo deste personaxe. - O home coida que os outros siareiros que estn nese momento na taberna estanse a rir del, que o miran de esguello e que o consideran parvo. 67. Actividade de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora.
348
SOLUCINS
68. Actividade de libre expresin. 69. - Os personaxes que interveen neste dilogo son a Ama Modesta e tres mulleres. - A escena sitase na sala dun pazo. Est amencendo. - As acoutacins do autor achegan informacin sobre a sala na que se desenvolve a escena, sobre o aspecto das mulleres que interveen nela e as actividades que estn realizando mentres dialogan. - Estas mulleres estn falando da guerra, da situacin pola que tiveron que fuxir das sas casas. - Estructura do dilogo teatral: Apertura: As anotacins do autor e a primeira intervencin das tres mulleres. Sitasenos na escena e nas circunstancias dos personaxes. Desenvolvemento: A travs do que falan as mulleres entre si e coa Ama Modesta infrmasenos mis das circunstancias que estn vivindo estes personaxes, as razns polas que estn nese pazo e o que se propoen facer de inmediato. Clausura: Intervencin final das tres mulleres. a despedida. - A muller 1 ten moita prsa, non intervn nas conversas e insiste en que xa hora de marchar. Polo que comenta unha das sas compaeiras parece entenderse que esta muller ten medo, que foxe de algo ou dalgun. - As anotacins ou acoutacins que debes poer para complementar os dilogos son un exercicio de libre expresin. 70. - O personaxe emprega no seu monlogo un ton solemne. No contraste entre ese ton solemne e o contido do monlogo reside o aspecto humorstico do texto. - O monlogo xira en torno s pensamentos deste personaxe mentres agarda pola sa amada Carmiae. - As palabras de Manolitus estn dirixidas a Carmiae. - Xa sinalamos como humorstico o contraste entre o contido do discurso e o ton solemne empregado. Tamn reforzan o humor os propios nomes dos personaxes que como ves estn inspirados no latn. Mencinanse os reloxos dixitais que anda non foran inventados. Hai xogos de palabras que buscan a comicidade: brasa que me abrasa, teima que me queima, etc. O propio personaxe fai burla do seu discurso (Por que direi tanto por que?)... Con todo isto podemos dicir que se trata dunha parodia dos dramas clsicos. 71. - O personaxe que fala no monlogo unha muller. - A escena sitase nun cuarto.
349
- O seu discurso non vai dirixido a ningun fra dela mesma. a verbalizacin dos seus pensamentos. - O tema do monlogo a indecisin desta muller que agarda ansiosamente a chamada dun home e, como esta non se produce, pensa nas posibles razns do silencio e na comenencia de ser ela quen chame. 72. Exercicio de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 73. 1. Estructura interna do poema. a) Nun amencer dun da chuvioso e nun cuarto baleiro. b) O adxectivo baleiro aplicado cuarto do eu potico serve para indicar tanto a ausencia de obxectos e mobles como a ausencia dese ti que fai referencia. c) O da que comeza prodcelle un sentimento de medo inmenso. d) O eu potico abandnao todo para atopar ese ti obxecto dos seus pensamentos. e) O ti non comparte os mesmos sentimentos, mis, ignraos desde o afastamento. f ) O tema podera ser o seguinte: Desde a soidade do seu cuarto baleiro a voz potica invoca unha presencia amada e sae sa procura. 2. Recursos poticos empregados pola autora na construccin do poema. a) Os sentimentos de tristeza e soidade veen insinuados no comezo do poema polas referencias ambiente nese lubricn (amencer) de Santiago. Os elementos deste ambiente son: brtema, rudos tmidos, e choiva nos cristais do cuarto baleiro. b) O verso no que xazo sen boca pode interpretarse como unha alusin silencio imposto pola situacin de soidade. c) O ti que se dirixe a voz potica est aludido simbolicamente no poema polo rasto dos teus ollos. d) A comparacin referida s ollos os teus ollos / como mirtos de amor / ou edras que me nacen cada noite / e me van afogando.. e) A ausencia do ti exprsase referndose s ollos: Os teus ollos estn a esa hora no vento, / viaxeiros. f ) Os dous versos case idnticos reforzan o sentimento de indiferencia ou afastamento do ti: nada saben de min e nada sabes de min . g) Valor simblico dos dous ltimos versos: As expresins portas abertas e casa como pampa serven para indicar a idea de abandono ou postergacin de todo o que non sexa ese ti omnipresente na sa ausencia. O cambio de espacio que se produce a sada dese cuarto baleiro, dicir, dese espacio anterior, a un novo espacio exterior, a ra, que tamn simboliza
350
SOLUCINS
esa sada sentimental. Prodcese un cambio de actitude respecto resto do poema posto que se pasa da inmobilidade e pasividade a unha nova actitude activa de procura dese ti ausente. 74. 1. Que se conta no texto? a) Por orde de aparicin: a Televisin, o Hamlet (libro), o Vaso, a Lmpada, o Cinceiro, o Reloxo de Parede e a Escuridade. Falan do dono da casa porque foi asasinado O asasinato do dono da casa. A televisin defende actriz dicindo que ela non foi a asasina, pola contra o Libro non se pronuncia respecto. O Reloxo de Parede opina que foi a actriz a culpable do asasinato. b) unha muller que sae pola televisin e que ten unha relacin amorosa co dono da casa. actriz. Estaba furiosa porque tia celos xa que descubrira que al estivera outra muller co dono da casa. sospeitosa porque na televisin xa matara a outras persoas e porque discutiu con el no dormitorio e al estaba a pistola. Defndea a Televisin dicindo que ela nunca o fara na realidade. c) Todos escoitamos o que dixo a Pistola: Foi ela, foi ela! d) Este novo personaxe a escuridade. Inculpa pistola. 2. Recursos que emprega o autor no seu relato. a) A orixinalidade consiste en non introducir as intervencins cun guin como soe ser. b) Retrucou a Lmpada, que proxectaba sombras como cisnes negros. Fra chova con percusin triste de serie negra. Polo ventanal escorregaban bgoas de nen. c) A personificacin consiste en dicir que a sirena saudaba.
351
A metfora deus do da facendo referencia sol. A comparacin a sirena...como galo de mar. d) Trtase dun relato lineal porque seguimos a progresin da conversa tal e como se produciu desde o seu comezo ata o seu final sen facer ningn tipo de salto temporal. 75. 1. Que se conta no texto? a) Significa que o narrador o protagonista que conta a historia da sa vida ou dunha parte dela. b) O cambio a unha casa nova. O motivo do cambio o novo casamento do pai. c) A primeira vez que o protagonista vai colexio. A nova situacin exctao mais mesmo tempo est receoso e angustiado porque non sabe cmo a escola. d) O Souza mtese con el e btelle coa carteira na caluga. O outro neno defndeo do Souza, e) O profesor. Sntese satisfeito porque cos seus coecementos conseguiu pasar a Segunda e vingarse do Souza que tanto se metera con el. f) A modo de suxestin: O protagonista lembra o seu primeiro da de escola, os sentimentos que experimenta e a xente que coece na nova situacin. 2. Recursos que emprega o autor no seu relato. a) Descricin da aula: Imaxes visuais: rapaces a rebulir polas mesias, a mesa do mestre no alto da tarima, o ponteiro apoiado na parede, un encerado largo, os mapas multicolores, o crucifixo, o retrato de Franco... Imaxes olfactivas: cheiro misturado a xiz, tinta, papel e madeira. Sentimentos que esperta no protagonista: Gstalle, di que era lindo. b) Retrato do Souza: Substantivos: faciana, carota, ollos, cabelo, labios Adxectivos: groseira, plana, cuadrada, plida, claros, claro Sentimentos que esperta no protagonista: Odio e rexeitamento.
352
SOLUCINS
76. 1. a) Secuencia das accins: Espertar. Almorzo. Chamada dos amigos. Baixada das escaleiras. Sada ra. b) O desenvolvemento destas accins en tempo real podera levar unha hora aproximadamente. 2. a) Cambios temporais do protagonista en cada secuencia: Secuencia a: Roxelio un mozo. Secuencia b: Roxelio un home maduro. Secuencia c: Roxelio un rapaz. Secuencia d: Roxelio un vello. Secuencia e: Roxelio un rapaz. b) O tempo narrativo desta secuencia de moitos anos. Poden ser setenta ou mis. Practicamente toda a vida de Roxelio. 3. Imos analizar outros aspectos do contido destas cinco secuencias. Fxate no exemplo da secuencia a) e completa ti as outras catro. Secuencia a Protagonista: Roxelio. Lugar no que se desenvolve a secuencia: Cuarto de Roxelio. Circunstancias do protagonista: un mozo que est na sa casa durante un permiso do servicio militar. Outros personaxes: A nai de Roxelio. Sensacin que transmite o texto: Sensacins tctiles agradables, transmitidas pola referencia s sabas quentes, limpas e planchadas. Pensamentos do protagonista e sentimentos que transmite: Expectativas agradables de futuro inmediato, encontro cos amigos e coa moza. Sentimentos optimistas. Secuencia b Protagonista: Roxelio home maduro. Lugar no que se desenvolve a secuencia: A cocia da casa de Roxelio. Circunstancias do protagonista: un home maduro, casado, ten un fillo. Outros personaxes: Charo, a muller de Roxelio. Sensacins e sentimentos que transmite: Sensacin de deterioracin fsica tanto de Roxelio como de Charo, de pouca comunicacin entre a parella e tamn co fillo.
353
Secuencia c Protagonista: Roxelio neno. Lugar no que se desenvolve a secuencia: A cocia da casa da infancia. Circunstancias do protagonista: Roxelio un neno que se prepara para ir escola. Outros personaxes: A nai de Roxelio e os seus amigos Fito e Mocos. Sensacins e sentimentos que transmite: Sensacin de lixeireza, de identificar a vida cun xogo. Secuencia d Protagonista: Roxelio vello. Lugar no que se desenvolve a secuencia: As escaleiras da sa casa. Circunstancias do protagonista: Roxelio un vello decrpito e temeroso, ten limitacins fsicas. A sa muller est na cama coa cadeira rota. Sensacins e sentimentos que transmite: Sensacins de tristeza, de acabamento, de falta de expectativas, de temor. Secuencia e Protagonista: Roxelio neno. Lugar no que se desenvolve a secuencia: O portal e a ra. Circunstancias do protagonista: Roxelio marcha escola cos seus amigos, van xogando alegremente. Outros personaxes: Fito e Mocos, os nenos amigos de Roxelio. Sensacins e sentimentos que transmite: Sensacin de prsa, de ledicia e de xogo. 4. Exercicio de libre expresin. De maneira orientativa: Todo o relato est centrado na figura do personaxe protagonista. Podemos supoer que no tempo que vai do espertar a sar ra, o vello Roxelio revive na sa memoria momentos da sa vida pasada que as circunstancias lle recordan. 77. 1. Actividade de libre expresin. Podes consultar co teu profesor ou profesora. 2. a) O narrador non un personaxe do conto. Este un relato en terceira persoa. b) A parte fantstica desenvlvese dentro do armario. O vulgar armario empotrado convrtese nunha paraxe que comunica distintos cuartos. Tanto Rubn como os outros nenos non amosan ningunha sorpresa polas condicins extraordinarias do armario. Semella que eles o atopan natural.
354
SOLUCINS
c) Hai un detalle que demostra que a viaxe polo interior do armario non un invento da imaxinacin de Rubn: conserva na man o taco azul que lle dera o menio no primeiro encontro. d) No primeiro dilogo co neno pequeno, o humor est no feito da explicacin, correctamente formulada, que este lle d a Rubn de que non pode falar con el porque anda non sabe. Os dous rapaces que xogan a estar na selva discuten entre eles sobre o nome dun animal que un deles chama Leonardo e o outro Leopoldo. Rubn explcalles que o nome correcto leopardo. 78. 1. Porque unha composicin feita para ser cantada. 2. Unha muller. Coas ondas do mar. A palabra amigo. 3. O seu estado de nimo de ansiedade xa que est a agardar polo amigo, o seu namorado. 4. un marco natural exterior, a amiga est nun lugar fronte mar que aberto. Neste caso hai precisin toponmica xa que se cita en concreto a ra de Vigo, pertencera subxnero da maria ou barcarola. 5. Pertence xnero da cantiga de amigo por que a voz lrica a dunha muller que se refire amado mediante a palabra amigo. Non unha cantiga de amor porque a voz lrica non a dun home e tampouco de escarnio porque nela non hai ningn tipo de burla. 6. Reptese o segundo verso da primeira cobra no primeiro verso da terceira e o segundo verso da segunda cobra como primeiro da cuarta. Recibe o nome de leixaprn. Son cobras alternas. Trtase dunha cantiga de refrn. O refrn reptese final de cada cobra (E, ai Deus, se verr cedo!). 7. Predominan os sustantivos mais a composicin caracterzase pola sa pobreza lxica, practicamente s se usan catro substantivos, ondas, mar, Vigo e amigo e se artella a cantiga mediante a variacin destes elementos en estructuras sintcticas semellantes. 8. Actividade de reflexin persoal.
355

Modulo3 Comunicacion

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Modulo3 Comunicacion

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

3

QUE VAS APRENDER ?

A COMUNICACIN LITERARIA Caractersticas da comunicacin literaria

Pedro de Llano. Arquitectura popular de Galicia.

A mensaxe literaria no marco da comunicacin

Celso Emilio Ferreiro.

Interior dun teatro.

Formas de organizar e presentar a mensaxe literaria: os xneros literarios

Os xneros literarios clsicos

Urbano Lugrs. Homenaxe s msicos e poetas do mar.

Francisco Miguel. A modelo (1927).

Lus Seoane. Retablo (Anos 1973-77).

1. Imos ler e comentar o seguinte poema de Ramn Cabanillas. de Ramn Cabanillas.

Caractersticas do xnero lrico

Castelao. Portada da revista Ns (1930).

Recursos literarios propios da linguaxe potica. As figuras retricas.

Recursos fonticos Recursos semnticos Recursos morfosintcticos

Hutter. Reconstruccin ideal da Torre de Hrcules (1956).

c) Ademais da aliteracin, busca outro recurso fontico nesta estrofa:

Zumega que zumega zumega a fonte do monte na bouza cega.

3. Fxate no seguinte poema. O seu recurso principal o uso de onomatopeas:

A chuvia: A camp: As tesoiras: O cuco: As pisadas:

Fai un fro que queima.

Solpor do mundo. Cinza e luz. A fin, o comezo.

Catro ps saltan valados: cabalos.

Francisco Miguel. Mexillns (1930).

4. Indica os recursos semnticos que se empregan nas seguintes estrofas:

a) A la vellia de brancos cabelos, de enrugas de ouro e de ollios cegos.

e) Ollos azuis como o ceo claro dun abrente limpsimo de Abril.

d) Acolledora cova, tnel uterino polo que accedo a un espacio en sombra.

(metfora) (personificacin) (comparacin) (continuacin) (As folerpas da neve)

Francisco Miguel. A muller do pintor (1926).

Pasenio, pasenio, vou pola tarde calada de Bastabales camio.

Exemplo de paralelismo na lrica actual:

Agora tntao ti.

A LITERATURA GALEGA Introduccin

Etapas histricas da literatura galega

A Idade Media. Os Seclos Escuros. O Rexurdimento. O sculo XX.

A Idade Media (Sculos XIII, XIV e XV)

Sculos Escuros (Sculos XVI, XVII, XVIII)

Miniatura da cantiga CXII de Afonso X.

O Rexurdimento (Sculo XIX)

Castelao. Cartel para a campaa do Estatuto de Autonoma de xuo de 1936.

A literatura galega no sculo XIX. Precursores e rexurdimento

Castelao. lbum Ns (1931).

Casa-Museo de Rosala en Padrn.

Portada da 1 edicin de Follas Novas

Campanas de Bastabales cando vos oio tocar, mrrome de soidades.

13. COMENTARIO DE TEXTO Le con atencin o texto seguinte:

Manuel Curros Enrquez

Manuel Curros Enrquez (1880).

Portada da 1 edicin de Aires da Mia Terra.

Manuel Curros Enrquez.

Xos Vizoso. Curros Enrquez para nenos.

NA CHEGADA A OURENSE DA PRIMEIRA LOCOMOTORA

Asocia esas voces sn dos pandeiros, s santas surrisas de terras e ceos!

1 - Versificacin. a) Indica o nmero de estrofas. b) Indica o nmero de versos de cada estrofa.

QUE VAS APRENDER ?

A COMUNICACIN LITERARIA Caractersticas do xnero lrico (Continuacin). Versificacin

Lus Seoane. Un Sol (1967).

Exemplo de poema construdo con versos irregulares:

Castelao. lbum Ns (1931).

Mtrica. Medida dos versos