miyl

Ar dayim bir cakka col crrd, men u;ul alkagi cnky cigatan casalgan srttn aldina kelip
turam. Mina erteng da ayilga cnymn. Srtt karap, men andan columa ak tilek baLa alip catkan
ngd, ani kpk kz ayribay tikteym.
u;ul kng eyin bul srtt e bir krgzmlrg da bergen cokmun, al turgay ayildan tuugandarim
kelgende, kzdn daldalap bekitip koyom. Ana ele ca;irganday emnesi bar, uyattuubu dep, kokus
oyungarga ketip crbsn, - cok bul srttn e kanday iksiz cayi dele cok, ce bolboso, aga "kz tiyip
keLet" degendey al bir a;kan ukmu; da emes. Birini kr;k cnky ele kadirese srt. Betine
Lartilgan cer kanday cnky bolso, srt z dagi o;ondoy cnky. Srttn tee iki terenginde -
kzg asmandin ala-brkk et cakasi. 5amal birin-serin buluttardi bir cakka bet aldirip, alista
kiltiygan okularga candaLip, kiyalaLa aydap bara caLat. Andan berki krn;t - bozorgon sari talaa,
keng zn. et-etten iyler ikta;ip, caan-aindan kiyin topuragi borpong toborsup karaygan coldo,
kaLarla; baskan eki coloounun izi tiginden beri ubayt. Colooular ulam cakindagan sayin alardin
izderi cerge daana t;p, zdr azir dagi bir-eki kadam ;ilte;se, alkaktin sirtina attap, u;undan ari
ketip kaluday sezilet. Aytmaki, coloounun biri... Birok men ;a;payin, sz ba;inan bolsun.
Bul z keee ele bala aktagi okuya. ALa Mekendik Sogu; n cilga ayak basip, Kursk menen
Creldun maydaninda kp turgan kezi. Anda biz, bir kur sprm baldar, kolxozdo araba aydap, suu
sugarip, p aap, aytor, - sogu;La salgila;ip catkan er bllrdn oor ty;g bizdin moynubuzda
kalgan.
zg egin-ciyin kelgende aptasi menen y betin krby, kn-tn kirmanda, ce bolboso egin tgp
stantsiyada, coldo bozup crbz.
Mina u;intip saraLan talaa oroktun kizuusunan rttnp turgan kndrdn birinde, stantsiyaga
kattap crp, kptn beri ydglrd krby, bara keLeyin dep, coldon salt arabamdi kayridim.
Biz ba;inan eki y cana;a turabiz. kez dubali miktap salingan, meit caktagi dbd turgan bak-
daraktuu koroolor o;ol bizdiki. Men ong ydn balasimin. Agalarim sogu;ka ketip kabar cok, - ek
Leng yln eleginde ketken. Karigan aLam ciga usta, kolxozdun crp turgan u;ul taktay araba, ;adi
araba baarisi deerlik o;ol ki;inin kolunan igip turat, - tangdan namazin okup ustakanasina keLet da,
kn baLa kelet. yd apam menen karinda;im bar.
8erki kii yd bolso bizdin cakin tuugandaribiz turat. Cakin degenim, ortobuzdan eki- aLa ts da,
alar menen ba;inan malibiz, canibiz bir. Tee ong aLalaribiz birge kp, birge konup t intimaktuu
turu;kan eken, o;olordun salti menen biz dagi arabizdi alistatpay, kol zgn cokpuz. Kolxoz
uyu;ulganda aLalaribiz koroo-caylardi bir cerden cana;a turguzu;uptur. Al gana emes, eki suunun
ortosundagi bizdin Aral k ilgiy ele bir aLanin baldari.
Kiyinereek berki ydn eesi dyndn kaytip, artinda ayali menen testier eki uulu kalat. llgerten
kalgan adat boyuna agayin-tuugandar cesirdin ba;in baylap koyolu dep, arbak, kudayga tuuralap:
menin aLama nikele;tirip koyu;at. Al y conunan zn ttn bolup salinip, mal ookaLi, arbagi
blk bolgonu menen, ininda biz baribiz bir y-bl bolubuz. Alardin da eki uulu askerde. Uluusu -
Sadik cangi ele kelinek alganda ketti. Fronttobuz dep anda-sanda alardan kat kelip turat. Kii yd
kii apam menen ele anin kelini kali;Li. Al ek da erteden kara keke kolxozdun cumu;unda. Kii
apam, - ani ayildagilar l;Lerman dep koyu;at, ee bir dynd tabilbagan karapayim, sonun ki;i da. Tk
bir brigattar menen caakta;pay, cr degen cagina crp, berki ca; kelinder menen teng kaLari ele arik
aap, suu da sugarip, ketmen kolunan t;pyt. Anin kelini Camiyla, kuday bilip bergenbi beym, al dagi
cumu;ka kayrattuu, mikti kelinek, birok mnz ba;kaaraak.
Camiyla cengemdi men da in nietimden cak;i krmn: bir cagi cengem, bir cagi, - al menden
aziraak ele uluu, teng kurbu siyaktuu ele. Al dagi meni "kiine bala" - dep, inisindey erkeleLet.
u;intip eki ydn teng tiriiligi zmdn aLam menen karinda;imda. Karinda;im anda sekelek oynook
kiz, sadagasi, anin o;ondo apama cardamda;kanin, mnznn caydarisin tk mr boyu
unutpasmin. Lki ydn teng kozu-ulagin caygan da o;ol, tezek terip, otun algan da o;ol, baldarinan
kabar albagan apamdin kaygi-mungun alaksitkan da o;ol. Bu bizdin eki ydn intimagin, iris-
berekesin saktagan apam,bilermani da apam, al ki;ilerdin arbagin siylap, seniki-meniki debey eki
yd adilett ba;karip, ayildagi eski nuskaluu, kadirman, baybielerdin biri. Bizge tiyi;t kanday
gana i; bolbosun apamdan eilet. ALamdi y eesi eken dep e kimisi kayrilu da emes. "Cy,
ustakenge barbay ele koy, - al dngglk, aspaptarinan ba;ka eteke menen i;i cok. Alardin eki yn
Leng bilgen baybiesi, o;ogo bar" - de;. Dagi da anday-minday i;Lerge, ca;Ligima karabay, men
kiyligi;ip ketmn. Antkeni, agalar askerge ketip, eki ydn cigiti dep bel baylap koyu;kanina
korsoyup, men zmd kandaydir coopkerilikt sezem. Apama bolso menin andayim cagat, - bi;ik
bolsun, tikan bolsun, aLasina ciga apkandan ba;kani bilbey, tiriilik alasa-beresege knsn deyt.
Men arabamdi arbaktin etine, klkg aydap kelsem, bizdin brigadir Crozmat, baldagin
kancigasina baylanip alip, koroonun oozunda apam menen emnegedir kecengde;ip ayti;ip caLiptir.
Cakinday kelgenimde apamdin n uguldu:
- Barbayt andayingarga! Kudaydi karap i; kilsangari: ayal degen kaan ele araba aydau ele? Koy,
aylanayin, kelinimdi o;ol oroguna ele tim koygula. Ansiz da calgiz boyluktun azabin tartip, eki ydn
Leng ty;g yd karatpayt! Bir bazardan beri belime cel turup tigi cgrlrdn tptr ylby
caLat! - dep, zangkayta orogon eleektin eek algiin apam adaLina kayra-kayra cakasina kistay,
bulkuldap catkan eken.
Crozmat eerde alkalay berip, argasi tgngn ki;ie ontodu:
- C, kokuy-oy, cariktik, menin trt mlm soo bolup, zm ele bayagiday kaptardi arabaga irgiLip-
irgiLip ciberip, ;akildaLa aydap ketpeyt belem! Laaci cok, - boy kelinderge aydaLali dep catsak, makul
degen kelindi siz tiyip salsangiz, plan tolboyt: pronttun egini toktoosuz dep, tiyaktan ongdor stld
mu;Lagilap cemelese, bu degi ;artka t;nsngr bolboybu!
nari caktan ;apalak kamini syry baskan meni krgnd, brigadir alda kanday oy tapkansip,
synp ketti:
- Anday ele keliningizge coldon tentek arabaketer tiet desengiz, mina - kaynisi turbaybi! - dedi al,
meni krstp. - A bu inim cengesine birn cakin cuutmak tursun, karaLip koyboyt. Andan kam
sanabangiz: Seyit azamat z, bizdi cansaktaLip catkan mina u;ul baldar da azir, sadagasi keLeyinder...
Apam meni kr salip, brigadirdin szn blp calindi.
- li, tentigen aram... aing sp, cdp da kaliptirsing go zng. Canagi aLasi t;kr balanin ain
alip berg da olosu tiybeyt... ALa imi;...
- Anday bolso bgn ain aldirtip, kempir-alga erkelep ketsin, - dep, Crozmat caydarilanip ko;Lodu.
- Seyit inim, bgn yg tnp, attaringdi tiniktir. Lrteng Camiylaga araba berebiz, cengengdi ko;up
alip zng ba; bol. Baybie, oubay ele koyunguz Seyit turganda. Andan kalsa, canagi cangi tuugan
uaniyardi ko;up bereyin: zngz bilesiz al degi adamga ziyani cok beara... zdrn araba bir
brigad bolup, stansaga kattay beri;sin, ba;kalardi bulardin canina ko;poyun da... L, Seyit, sen kanday
deysing. Bu apang Camiylaga araba aydaLali dep catsak, knby caLat, zng ayti.
Bir eti, - brigadir menin maktoomdu cetkizip, bir eti, - al menden kadirese akil surap catkanga, anin
stn cengem canimda araba aydap crs, kanday sonun bolor ele degen balalik oy menen, men
muruyumu; bolup, apama ayttim:
- Ayday bersin, ani emne kari;kir ceyt bele! - dep, tigi ong arabaketerdi tuurap, irt tkrp,
kamini syry, caybarakat tengselip bastim.
- li, krsldgn urgan, kari;kir deybi? Koy aylanayin, sen emneni bilip koyuptursung! - dedi apam
auulana ererkep.
- L, bilbey anan - eki ydn bel baylar cigiti da! - dep ciberdi Crozmat, apam cangi makul bolup kele
catkanda, aynip ketip kayra caakta;abi degen korkunu menen capildap, emne deerin bilbey,
kaysalaktadi.
Anggia apam solgun ;krp koydu:
- A-a, kuday, u;u tirmaktay nemebizge mr bere gr... Bel baylar soyulday cigitteribiz alda kayda:
curtta kalganday ele angkildap kalbadikpi...
Andan arkisin men ukkan cokmun. Tamdin burun kami menen bir tartip, saamaylari serbengdep,
kiinekey koldoru menen epildeLe tezek cayip, maga kubanituu cilmaygan karinda;ima ana dele
nazar salbay, daliste turgan oyun kumgandi engkeyte ;a;pay kolumdu cuup, koltuguma aaridim da,
daroo yg kirerim menen adegende ong kese ayrandi cutup ciberip, ekinisin terezenin tbn alip
barip, nan tuurap cedim. L;ikte apam menen Crozmat dagi ele syl;p turuptur. Birok, bul colu alar
cay ele mung ayti;ip catkanday ngdnd. Apam ulam-ulam eek algii menen kabara t;kn
kzdrn aarip, tigi bir nerselerdi cootup aytip catkan Crozmatka zn mungdana ba; iykep,
kilgirgan tumanduu kzkara; menen tee aliska-aliska, kabarsiz baldari krn kaluday tikteyt. Aytor,
kapalanip bo;oy t;kn apam, Camiylanin araba ayda;ina knd ok;oyt. Bir azdan kiyin brigadir iraazi
bolgondoy corgo baytalin ;art kamilanip, oytongdoLo bastirip ketti.
Anda bul i;tin ayagi emne menen btr apamdin da, menin da kaparimda cok.
* * *
Camiylanin eki atti ba;karip, araba aydap keti;ine men e kanday kmn sanagan cokmun. Al z
kiinesinen cilkida crp skn, tee boordo, Bakayir aylindagi cilkiinin kizi ele. Bizdin Sadik dagi
cilkii bolup crp, cayloodogu malilardin toyunda kiz kuumayga t;p, Camiylaga cetpey kalgan
imi;, o;ondon kiyin namistanip ani ala kaip kelgenin ukkam. Anday emes, ek kngl menen
ko;ulu;kan dep da aytip cr;t abisin-acindar. Lmnesi bolso da alar -trt ay ele birge turup, anan
Sadik akemdi askerge alip ketken. Bilbeym, balkim ca;Layinan aLasi menen birge oy-kirda cilki
ayda;ip, at apkilap crp, ktm sknb, anin stn calgiz kiz bala eken, aytor Camiylanin cr;-
turu;unda kandaydir kayrattuuluk, erkekke taandik mnz bar. Ar bir i;ke ;amdagay kiri;ip, ba;ka
kelinderdey ba;im, belim de emes. Anan z da birg cemin cegizbegen cr, ayti;kan menen
ayti;ip, tilde;ken menen tilde;ip, al turgay bir-eki colu kelinder menen tiLi;kani da bar. Can-cakadagi
cenge-celpiler: "L, boLom, bul kanday tikingdagan kelin ele! L;ik trd krgnn bir kn bolboy
caLip, tili menen timele buuday kuuruyt!" - degenderine apam: "C;ondoyu meyli! - dep kayra caktay
ket. - Kelinibiz o;ondoy aik-ayrim, taymanbas... Adamdin ii-koynu aik ele cak;i bolot, - sasitkilar
kayra o;ol timpigiylardan igat".
ALam menen berki l;Lerman enem go, alar degi kaynaLa-kaynene kaLarinda Camiylani kagip-silkpey,
cay ele in iklasi menen erkeleti;ip: "Kuday zn insap bersin, tz crp neetin buzbasa ele boldu!" -
dep koyu;u. strp ongoytkon trt uuldu askerge cntp ciberip, eki ydn ortosunda kolgo
karmap kalgan calgiz kelindin kzn kara;abi, birok men apama tang kalgan cerim bar. Ba;kani
minday koyoyun, apam birnn kzn karay turgan ki;i emes. Lski saltti koyo berbey, aLam z
apkan alti kanat boz yd ar cili caz igari menen koroogo tigip, ara tttp kut saktap, bizdi
baaribizdi tekt, katuu tarbiyada strp, ba;inan eki yd biylep kngn apama y-bl anin
aytkan degeni menen bolu;u kerek. Al emi Camiyla keleri menen bizdin arabizda ayirmalandi. Iras, al
enelerinen iymenip, alardi siylai, birok ayildagi kplk kelinderdey bolup, n etpey ba;in cerge
salip, ce bolboso teskeri karap kgrp sylby, z tuura taap, aytam degenin tartinbay aytip, oy-
pikirin ca;iru emes. Cyl bolso apam kbn ani menen makul, birok o;ondo da akirki tok eLer
szd al ongoy ele birg bere koyboyt. Menime, apam ani mnz ktlg, adilettlg
caginan zn cakin, zn teng boorluk krp, keleekte ani eki ydn ba;in ko;turup, ooktun iris-
berekesin saktagan zndy mikti orun basar kaLarinda kaltirip keLeyin degen oyu bar bolso kerek.
- Allaga ;gr, tekt, kuttuu cerdensing balam. Al da bolso senin baging, u;unu bilip cr. Ayal degen
kuday eLeginen aytip, yn bereke tursa, ba;ka emneni tilemek ele. Mina, ciygan-tergenibizdi biz
al-kempir ko;o ala ketmek belek... Kadir-barkingdi saktasang, eninge bak-dlt saktaganing o;ol,
balam! - dep eskerte turgan.
8asa, enelerdi saal outkan bir nerse bar ele. Camiyla t ele ;ayirsimak, bala kiyalduu. Keede al e
bir sebepsizden enelerine erkeley ketsinbi, ce bolboso ;angkildap katkirip cibersinbi, ce kdn
koroogo kirip kele catkanda, kudu ele ca; kizdara tak sekirip, cgrp kelsinbi, anan zn ele irdap
crt. Lneler Camiylanin munusun kep kilip, anan kayra: "Bala da, bara-bara salmak tartar" - dep
koyu;u.
Al emi maga cengemdin u;undayi caku. Al ekbz ali;ip-kr;p, kubala;ip da keLebiz.
Camiyla z ;ingga boyluuraak, beld kelin. Lki rmg batpay, drkrp skn kaling ain kisip
turup, bir baylam ak cooluktu mangdayina kiygataLip, ;art buunup alsa, kizil torusunan kelgen,
bakildagan tgrk czn ak cooluk ep keli;e kalat. Camiyla klgnd, anin imkiy kara syrrk
kznd den sooluktun, ca;Liktin a;ip-ta;kan k oyt berip, al emnegedir zn boy karanip,
seketbaydin tuzduusunan irdap ciberet. Ayil arasindagi cigitter, zg frontton kaytip kelgender
Camiylaga kizigip, tiyi;l;ip crgndrn alda nee baykagam. Tama;ani cak;i krgn cengem alar
menen tama;ala;a ber, birok kolu ;oktordu canina kp cuutu emes. C;ondoy bolso da, men t
ii tar elem, cengemdi kizganip, berki tiyi;ip catkan "buzuktarga" sir krstyn degendey:
"Baykagila, minda men, kaynisi turam! Korup alar e kimisi coktoy kp ele sugalaktay berbegile!" -
degenilik kilip, alardin szn blp, epsiz kak;iktap, eng akirki, sznk teke-ulakasinan kiy;ayip
kabaktin astinan lry tikteym. "Cy, aldagi caman kantet, cenge u;unuku bele!" - dep cigitter
klgnd, kuday bilet, kizarip-taLarganim az kelgensip, kzm ca; imerile t;t ok;oyt. A meni
t;ngn cengem, kubanituu klksn tiyalbay suz cilmayip: "l;inger bolbosun, cenge degen cerde
caLiptirbi? Cr kettik kaynim!" - dep, tigilerdi ogo beLer kiziktirip, burang etip, ba;in yd ulgup,
meni menen ko;o basip bara caLip, zn iraazi bolgondoy da, izalanganday da, unukpay
klmsryt. Mmkn o;ondo: "Cenge koruyt dese ;nt beresingbi, kiine bala? Kiziksing da anan,
knglm buzulsa, ming korugula, men abirdagi imik emesmin da!" - degen oy keLebi aga?.. Men
dagi o;ondo ayiptuu nemedey unukpaym. Birok, azdan kiyin ele cengem kayra cazilip: "li, kine bala,
kiziksing da anan!" - dep, adaLina meni booruna basip, mangdayimdan bt.
Coba, men cengemdi e kimge iraa krby kizganam, anin irengdlg menen, zn erkin alip
crgn mnz menen iimden siymiktanumun. Bilbeym emne n ekenin, birok biz t cakin
elek, birinen-biri eteke ca;irbas sirda; kurbular siyaktuu elek. Al kezde ayildagi erkekter az, o;ondon
ulam kee bir kkrk ktrp, dgrsngn cigitter, zn "men gana" degendey sezip, ayal, alar
n kep emestey. Bir colu p abikta, ulam ele cn cok ircalaktap, aytkanim saya ketpeyt
degenderdin biri - bizdin tuugan sry Csmon tiyi;e bergendikten, Camiyla anin senek kolun
caktirbay silkip saldi da, klkd oturgan cerinen yd bolo berip:
- Turu nari! - dedi. Anan teskeri karap, zn kapalana ;krd. - Anggilikten ba;ka kolungardan
emne kelet deysing? p mayanin tbnd taltaya camba;Lagan Csmon, ;ilekeylengen kalbik eerdin
kekerlene typ, bi;kirdi:
- Tigini, mi;ik etke cetpey caLip sasik deyt... Murdunguzdu yrby ele koyunguz! Kesirdi emne kilat
ekensing: kzng kaLip lp ele crsng go...
Camiyla calt burulup kubara t;t:
- lsm lp crgndrmn, - kudaydin ba;ka salgani! Be;enebiz u;ul eken - sen, akmak, andan
emne klsng? Kzm katmak tursun ming cil tak tsm da, saga o;kogon ;m;kk kesirimdi
artkanim artkan! Akmaksing, bayagiday tintik zamana bolso, krr elem u;intip aytkaningdi!
- C;onu aytam da! Sogu;tun kesepetinen kaminin uusuna sugarilbay kuturup crbysngb, -
Csmondun kz clcy maylani;ip, al eerdin ti;Lene tam;anip aldi. - Menin gana kaLinim bolup
kalsang ee...
Lrinderi dirildegen Camiyla Csmondu bardik k menen cekire karap, bir nerse aytmaki bolup aga
umtula berdi da, anan: "u;uga aytkan kayran sz" - dedi ok;oyt, "t" - dep, tigini kzdy
ciyirkenit tkrp, cerde catkan ayrini iynine salip, unukpay etke basti. Men beri cakta arabanin
stnn p t;rp caLat elem, meni kr salip, Camiyla ukul burulup ketti. Cengem men o;ondo
kanday abalda ekenimdi bildi. Sz aga emes maga tiygendey, men al n izalanip, namisim kaynap:
"Andaylarga emne n coloysung, alar menen emne n syl;sng?" - dep, cengeme canim
aip, keyip turdum.
C;ol kn kereli keke Camiylanin iyilgen ka;i sustayip, ;ingkildagan klks tiyilip unukpadi. Men
;adi arabani ymktrdn canina aydap kelgende, al meni syltps n aLayin cumu;ka alaksiLip,
iin rttp catkan oy-sanaasin baykatpay, ong ymk mlg ayrini nigira sayip, too
omkorgondoy ani bt boydon cerden tak ktrp, betine kalkalay kelip, ulam arabaga crln silkip
La;Lap catti. Tigindey uzay berip artima karaganimda, cengem ayrinin sabin tayanip, bir azga solgun
turup, oylonup kalat da, kayra cumu;ka kiret.
ke be;imde akirki arabaga p basip caLip, Camiylanin tigi p bara catkan knd karap turganin
baykadim. Narki yzd kazaktin boz adir belesinde ot cagilgan tandirdin oozunday aloolonup,
biliner-bilinbes melt-melt ildiy gp, cerge kgm akirip, asmandagi borpong bulutalardi kizilsur
tsk boyop, talik;ip albirgan knd, Camiyla alakanin kzn kalkalap, o;ol cakta kandaydir bir
sonun krk ailip kele catkansip, mungayim klmsrp karap turdu. Bayatan kuu;urulgan ka;i azir
cazila berip, cz carik tartip cum;ardi.
C;ondon ulam al menin aytilbagan, birok ali da crgmd ykp, tilimdin uunda turgan:
"Andaylarga emne coloysung, alar menen emne n syl;sng?" - degen keyi;t suroomo coop
bergendey, men anin eng cakin sirda; kurbusu ngd:
- Sen canagini oyunga albay ele koy, kiine bala, - dep koydu. - U;ul Csmongo ok;ogondor da ki;ibi?
Dbttr da al bir...
Camiyla unukpay kalip, kndn kiltiyip zlp bara catkan etin oyluu karap, maga emes zn
uguza aytti:
- Andaylar adamdin erin cazmak kayda... Al crktn tpkrnd caLat da. Kuday bilet, anday
erkekter dynd cok da igar?
Men antip-mintip arabani kayrigana karasam Camiyla nari cakta i;Lep catkan kelinderge cgrp
ketip, alar menen bir nerselerdi tama;ala;a ayti;ip, kubala;ip da ketiptir. Kndn taptaza baLi;in
krp kngl aildibi, ce cumu;tu oydoguday btrgnn iraazi boldubu, aytalbaym. p basa
ylgn arabanin stnd olturup, buurul-ala salkin klk cayilgan abindi menen coolukasin
bulgalap, kulain kere cgrp bara catkan Camiylani krp, menin da knglm aildi: "Iras ele,
Csmondun kz da keppi?"
- , attarim, ildamda! - dep, arabani tezdettim.
* * *
Brigadir Crozmat aytkanday al kn men aimdi aldirtip keLeyin dep, aLam ustakanadan kaytkana,
Sadik akemdin kaLina coop cazdim.
kat cazuunun bizde zn salti bolo turgan. Askerdegi aLalar katti aLamdin naamina ciber,
potou ani apamdin koluna tap;irat. Kelgen kattardi okup beri; cana coop cazi; - al menin mildetim.
katti okuy elekte ele anda emne cazilganin men kn murun ele bile turganmin, antkeni alardin baari
egiz kozuday birine biri ok;o; boluu. Sadik akem kat cazganda adegende: "Amandik kat" - dep turup,
anan: "Andagi Talastin aLir cittuu, salkin abasinda ca;agan, candan artik kr aLam Colubay", -
dep, aLamdan ba;Lap, anan apamdi, anan l;Lerman enemdi aytip, u;intip baaribizdi bir-birden z
kezegi menen aLap, eng akirinda: "Cana da ayalim Camiyla aman esen turabi" - dep, Camiylani bir ooz
surap tt. ALa-ene, tuugandar turganda ayalin birini eskerip, katti anin naamina cazi; - calang ele
Sadik n emes, erkekmin degenderdin baarina ern bolobu birok biz u;unday ele katka kptn-
kp iraazibiz, ayil elinin t;ngnd bul z salttagi i;. Katti bir emes eki- colu okutup algandan
kiyin, apam ani kazan-ayaktin isik-suuguna tuurulgan koluna alip, kagazdi uurup ciberdy abaylap
karmap, burtuk kilip kayra bktyt.
- A-a, tumarday bolgon kaLingardan aylanayin! - dep koyot al, kzn ca; ala ;krp. - ALa-ene,
tuugandar deyt tura? Bizdi koyup zngrd ele kuday saktasa bolgonu, biz emne... yd
emespizbi... Men amanmin dep bir ooz ele iyip koysongor, o;o da bizge ong kanimet...
Anan al dagi katti bir azga telmire tiktep, sandiktagi kat saktoou tulubuna salip koyot.
Lgerde o;ol uurda Camiyla da yd bolup kalsa, al dagi katti bir siyra iten okuyt. Ar ubakitta kat
koluna tieri menen Camiylanin beti albira t;p, al ani demin toktoLo albay, ;a;ilip okuy ba;Layt.
Birok, ulam kattin ayagina cakindagan sayin, ngndg otu soolup, iyilgen ka;i sustaya ciynalat. Kee
birde ayagina eyin da okup cetpey, Camiyla unukpastan, katti ubaktiluu karizga alganday, sustaygan
boydon kayra enesine beret.
kat saktoou tuluptu sandikka bekitip caLip, kelininin bozoro t;knn baykagan apam, ani
kayrattandirmaki bolup cemelep koyot:
- Kabar kelgenine synby, kayra ;ilkiya kalat ekensing da, balam. Ce askerge ketken calgiz ele senin
kyng beken? Ll tartkan azapti el menen ko;o tart... Kuday ko;kon carin kim saginbasin, saginsang
da iingde bolsun, iinge sakta...
Camiyla unukpayt. Unukpagani menen o;o uurda kecirl kapalana karap: "Siz t;nby ele ayta
beresiz da!" - degensiyt.
Sadik akemdin bul colku kaLi da SaraLov ;aarinan keliptir. Al anda gospitalda catkan. Kuda kaalasa,
kz ortosuna karay bo;op kelermin deptir. Murun da u;unday kat kelip biz synp crgnbz.
ALam cumu;Lan kelgende, aimdi tezireek ;ipirtip aldim da yg catpay ele, attardi bedege koyo
berip, kndgdy kirmanga barip tndm. Ba;karmalar maldi bedege caydiru emes, birok men,
attarim mikti bolsun dep, kzdn dalda alisiraak oydungdagi bedege tnd tu;ap koyumun. L kim
ani bil emes. Bul colu arabani kirmanga igarip koyup barsam men eelep crgn oydungda trt at
tu;alip crt. Auum kelip, bul attardi tee aliska aydap salayin dedim. Birok eki at cana brigadir
aytkan Daniyardiki ekenin taanip, ertengden ba;Lap baaribiz bir brigad bolup, stantsiyaga ko;ulup
kattap crbz degen oy menen tim koydum. Kirmandagi samanga caLayin dep kelsem, Daniyar dagi
u;ul cerde eken. Arabanin dngglktrn keki carikta cangi ele maylap btp, buramalarin
bekemdep caLiptir.
- Danike, saydagi attar senikibi? - dedim. Al burula berip, cay karap koydu:
- Lk meniki.
- A berkilerii?
- Canagi Camiyla deybi... Sol kelindiki. Senin al cengeng bele?
- Cengem.
- Aytpese bgn tn bagip beresing dep, brigad z ta;Lap ketti.
"li, cana attardi aydap ciberbegenim cak;i bolgon eken anda", - dep koydum oyumda.
Tn kirip, cogorton sokkon sidirim tiyilip, kirman da tinidi. Men catkan samanga Daniyar da kelip
catti. Birok, bir azdan kiyin al turup ketip, nari suu akkan ong saydin tik ildiy t;kn ka;aLina barip
turup aldi. Al o;ol cerde eki kolun artina alip, ba;in saal bir cagina kiy;ayta, kozgolboy tura berdi.
Artinan karasang Daniyardin slkt aydin kgm cum;ak cariginda somdon ikkanday arbayip,
ka;atta calgizsirayt. Memirep cuu;agan tnk tintiktin uykusun blp, u;ul kezde ulam k alip,
bglgn ta;Larga ba;ka bir kulakka ugular-ugulbas dabi;Lardi ting;agansip Daniyar kozgolboyt.
"AdaLina dagi suunun boyuna barip caLayin degen eken go!" - dep, klp koydum men.
uaniyar bizdin ayilga cakinda ele payda boldu. p abik cangi ba;Lalganda, frontton bir caradar asker
kaytip keldi degen kabardi ayildan urkap kelgen bala sylp berdi. Birok, al asker kim ekenin bala
z da bilbeyt. Ayilda go belgil: bir askerden kaytip keldi degie bolboy, cabila uura;kani
cgrp barat emespi. Al emi bul colu anin aLi-cn dayinsiz bolup, p abiktagilar ogo beLer uu
t;t.
- ooun deyt go?
- ooun bolso bul ayilga emnege kelmek ele?
- Basa, o;ondoy de!
u;intip, al kim eken, kimdin balasi eken, bizdin balana bolup crbsn, bizdin tkn bolup
crbsn - dep, uuldagan plrdn bir tobu ayilga aap barip da keli;ti.
Krs, Daniyar tpklg bizdin ayildan eken. Ki;ilerdin ayti;ina karaganda, al kiinesinde togolok
cetim kalip, anan ar kimdin kolunda crp, akiri tee tmn akmaktagi kazak tayakelerine ketip, o;o
boydon artinan izdener, kyr cakin tuugani cok, eldin esinen igip, unutulup kalat. Ayildan
ketkenden kiyinki mr cnnd Daniyar ana dele eilip aytip berbeptir. Birok, azir oylop
karasam, anin krbgn kn, tartpagan azabi kalbasa kerek.
lliner-karmanari cok ebelektey balani, turmu; bir cerden ekini cerge aydap, srp oturup, karanday
ba;Lin can saktoosun akmalaLip, dalay cerdi kidirtat. Daniyar bir topko eyin akmaktin boz danggir
aylanasinda koy kaytarip, anan boy cetip, kaynagan ld kanal aap, cangi paxLa sovxozdorunda
paxLa egip, suu sugarip, akiri Ta;kenttin caninan Angren ;axLalarinda i;Lep, askerge keLet.
Lmnesi bolso da, elder anin kaytip kelgenin tuura taap; "A, beara, tuz-nasibi bar eken, akiri z elin
izdep kelgenin karai! - U;una cil sirtta crp z tilibizdi unutpaptir, - azdap ele kazaka ali;i bar" -
de;ip, z ara iraaziligin ayti;Li.
"Tulpar aylanip yrn tabat. Tuugan cer, el-curt degen ongoybu. Kelgening arbakka cagar i;: mina
germandi cengip, tintikka cetsek, sen dagi el kaLari ttn bulaLip balaluu-akaluu bolorsung" -
de;ken aldar, Daniyardin ceti aLasina eyin sk sr;trp oturup, anin kay uruudan ekenin,
ayildagi ana-mina tuugandari kim ekenin da taap beri;ti. Llder emi ani: " Cangi tuugan Daniyar" -
de; boldu.
Crtodon kp tpy, bir kn ;inelin iynine arta salip, sol butunan siltiy baskan uzun boyluu, moynu
kurkuygan birn brigadir Crozmat eeritip keldi. zn ele ukulduktay blnp, corgo baytaldi
kidingdaLa bastirgan campigiy Crozmattin caninda tigi uzun boyluu asker, salmagin soo butuna salip,
kandaydir demite ari;Lap, unukpastan kali;pay kele catti.
Biz, p apki ma;ine aydagan baldar, Daniyardi o;ondo birini colu krdk. Anda canagi
bglbgn butunun caraLi cak;i ayiga elek, algiga carabay, al dagi ma;ina ayda;Li. inin aytayin, biz
ani ana caktira berbedik. Sebebi, Daniyar ki;i menen kp syl; emes. Syl;s da o;ol ubakitka
ba;ka bir, zn gana belgil oylordu oylogonsup, ki;ini tike karap tursa da, kngl ba;ka cakta
ekeni sezilip turu. Al znn z kiyalga batkanday, mangiroo siyaktuu. Ani baykagan ki;iler:
"Bayku; neme sogu;Lan esi oop kalsa kerek", - dep da cr;t. Birok, Daniyardin u;ul mnz, kiymili
Lez i;Legenine, apang cr;-turu;una tk baylani;payt, - sirtinan karap tursang, ani abdan kur,
een neme go dep oyloysung. Mmkn, cetimdiktin zapkisin kp tartip, turmu; ani tez i;tg, birok
kp syltpy, sirin ike typ, saktaganga yrttb? Balkim, o;ondoy bolu; kerek.
1artaygan, moskool boyuna cara;a Daniyardin bet tzl; ;ilinip ap caak, kabagi dayima arangki
ciyrilip, kz bir kalipta salmaktuu tikteyt. Anin czn zgrtp, kiymilga kelgen iykemd ka;i. Keede
al bir n algansip, sestee kalganda, kanat serpkendey ka;i yd bolo berip, kz calcildap, bir
nersege syngn ngd bolot. Al emnesi ekeni biz n t;nksz. Bul gana emes, anin ba;ka da
kiziktari bar. Keke cuuk, ingir ali;La attardi ko;Loodon igarip, kazanda kaynagan tamak kaan dayar
bolot dep, ottu tegerektep, baaribiz ktp oturabiz. Daniyar bolso, canibizdagi karool dbg igip
barip, karanggi kirgene o;ol cerde olturat. "Lmnesi bar anda, kzt kztb?" - dep, biz klbz.
Bir kn kizigip, men dagi Daniyardin canina dbg igip oturdum. Ana dele ukmu;tuu eteke
coktoy bul cerde. Iras, dbnn stnn aylana kengiri ailip, too eLektep koyulup kele catkan kg;
ingirde, cayki talaalar dengiz tbn kknsp, bargan sayin kuykum klk caminat. Daniyar menin
minda kelgenime kngl burgan cok. Singar tizesin kuaktap, tek zn kiyaldanip, cz ergigen
meyrimde oturuptur. U;ul uurda al men ukpagan, menin kulagima cetpegen kandaydir keremett
bir nerselerdi ting;ap, o;ogo can dili menen berilip; kulak salip oturgan ngd tuyulat. Keede anin
ka;i biyik serpilip, kz caynap, iinde demikken bir zor k barday, al ingala t;p, siyagi azir yd
tura kalip, kulain caya, aylanadagi kz krgndn baarin kuaktap, kkrgn bekem kisuday
sermelet. Bir karasam cok, cn ele aragan emedey ;aldirap, dem alip oturgan siyaktuu.
Bizdin kolxozdun p abindisi Krkr suusunun oydung-buydungduu ong sayinda Krkr
degendey ele kapigaydan krkrp kelip, o;ol a;ingan boydon can sabalap agat. p abindi maal,
Loo suularinin kirgen kezi. Ta;Lan-ta;ka kblp, kum oynotup, sari kbk tartkan suu keten ko;ula
ba;Lap, tnksn anin cer dnggrtp ;arkiraganinan alaikta caLip oygonup keLem. Kaymagi
alingan stty, kk irim aba, sirttan muzdak ilep alip, badiraya tolgon cildizdar ciliktarga ;ikaalayt.
Tnk tintikta suunun agimi btn kt sezilip, alaiktin tbn ;arpildaLa tolkun urup, ulam
cakindap srp kelgendey. Ceekten alis bolsok da alaikti kaptap alip keLebi degen korkunu
erksizden tuulat. Coldo;Lorum beykabar uykuda, men sirtka igam.
Saydagi tn krkt da, korkunutuu da. Ceekte tu;algan attardin karaandari tiginde minda birindep,
Lin. Attar bayatan ;drm pk toyup, azir kez-kez bi;irkinip, tek gana magdira;at. C;olordun ele
caninda bulungdagi btkn boyu suu, solkuldap badal irpikti irgay capirip, ta;Lardi ala-sala agizgan
Krkr, etekege ee-cay bergisiz capayi k menen cerdin astinan ikkanday kngrnp, canduu,
tild nemedey srd, ukmu;tuu k alat. Ani ting;ap srdym, iirkenem. "Basa, Daniyar kayda
boldu eken?" - dep o;ondo esteymin. Al dayima tak suunun canindagi ymk ptrg barip caLa
turgan, "Al emne tnksn korkpoybu, kulagi tunbaybi? - degen oy kelet maga. - Uktap caLat boldu
beken, ce oygobu? Tooba, z calgiz suu boyuna barip catkandan kanday kizik tabat, emnesi bar
munun? Degi kizik neme... Adamdan oolak..." Kayda boldu eken dep karaym, ting;aym, eteke cok.
1erebel carik, keit kara, ceekte tolkun ;ip;inat. Saydin tee ba;inda, toonun kiri munariktap, cildizdar
alista krnr-krnbs.
Aylina kaytip kelgenine bir top kn bolso da, u;intip ekimge ko;ulbay, ar kaan calgiz crp, Daniyar
zn coro-coldo; kt albadi. Bir menn cakinda;uu, du;manda;uu aga cat ngd, e kimge
caman aytpayt. Ayil arasinda go kolunan camandik da cak;ilik da kelip, ciynali;-ciyinda igip sz
sylp, a;-toydo aksakaldar menen teng kaLari tizginde;ip, el ba;kari;ip cr;kn kmt cigitter
kadir-barktuu bolup, oozgo kiret. Kiz-kelindin kzn t; da o;olor.
Al emi Daniyarga ok;op zn ba;kalardan okun karmap, coo; crgnd i;ke arala;kan miktilar ana
Lengine albayt, karapayimdar anin ziyan-paydasi bolbogon song: "Lptep cansaktap crgn bir beara-
bayku;" - dep koyu;at. zg bizge ok;ogon eek baldar onguraak cigitterge teng-ala;ip crgnd
mikti krt emespi. Biz krn bolboso da, kz cokto Daniyardin mnzn kl turganbiz. Al emes
kyngn suuga alip barip, z cuuganina da klbz: askerden kiyip kelgen kyng calgiz
bolgonduktan, ani ala kurgaLip ele kiyip alu. Birok, bir kizik ceri, Daniyar momun bolso da biz aga
Lengala;a albadik. Ani uluusuntup siylaganday al menin agalarim menen kurbalda;, andaylardi biz
"sen" - dep zbzdn narkibizdi tmn t;rbybz. Srdy turganday Daniyardin e dele ceri cok,
antse da anin o;ol unukpas, basmirt mnznd kandaydir tereng maani barday, demeyde ;ok,
kak;ikil baldar aga kp ele baLina berbedi.
Anin sebebi mindan da bolup kettibi dep oyloym. Men zm eldin krgn-bilgenin, btn frontto
bolgondordu mayda-uydasina eyin surap, bilg kizikumun. Suroo degen mende tgnbyt, u;ul
dartimdan "Seyit mangiz" - dep da aLigip kettim.
uaniyar kelgen algaki kndr andan sogu;La bolgon okuyalardi ugamin go dep ktp crdm. Bir
kn cumu;Lan kiyin, tamak iip, ottu tegerektep carpibiz cazilip, tintanip oturganda, Daniyardan
surap kaldim:
- Danike, sogu;Lan kozgop, ermektep berbeysingbi? Daniyar adegende unukpay, caman krgnsp
tkty kaldi.
- Sogu; deysingbi? - dedi al cay gana emnegedir nn basangdaLa tnrp, - sogu;tun tr kurusun,
sender ani bilbey ele koygula!
uaniyar beri cakta catkan katuu-katuu kuuraydan ong tutam alip, ottu ksp, tez-tez ylp kygzd
da, ekimibizdi karabay, knm; boyuna koldorun tapka kaktap, celpildep kygn calinda kzn
szlt tiktep unukpadi.
Al emne n u;intkenin kim bilsin, birok anin u;ul ele aytkan sznn sogu; degen comok kaLari
ermektep syly turgan kep emes, al adamdin crgn tereng baLip, aytuuga t kiyin, oor ekeni
sezildi. Uyalganimdan men cer karap kaldim. Lkini sogu; cnnn Daniyardan eteke suragan
cokmun, baldar da aga tiyi;ip tengala;kanin koydu.
Birok, mnz tnt, adamga igi cok Daniyar murunkuday ele calgiz-cabik crp, anin askerden kaytip
kelgeninin kizigi bat ele tarkadi. Kee bir elder ani aneyin: "ee bir crgn bir da!" - degensip kzn
ilbey, kee birler aga aik kl sylp, kplg bolso booru aip, "y-cayi cok eptep cansaktap
crgn beara karip... Kolxozdun talaada bergen isik ookaLi bolboso tim ele tentip ele keLe turgan
neme... z da kudaydin boz koyu!" - de;ip ayap cr;t. Bara-bara elder Daniyardin mnzn
kng;p, yrnp kalgandiktanbi, ani kep kilgandi da koydu. in ele adamdin ekimge tie;esi
bolbogonsong, al kz krn ele unutula beret emespi.
***
Lrtesi kn ikpay Daniyar ekbz attardi kirmanga alip keldik. Anggia Camiyla cengem da orokto
crgn cerinen kelip kalgan eken, bizdi krp, tiginden ele kiykirdi:
- Ay, kiine bala, menin attarim kaysi, beri ceLele! Kamittari kaysi ele? - dep ma;ikkan arabaketen
beLer dngglktrdn ;alkildagin butu menen teep krp catti. Attardi ko;Loy ceLelep biz cakindap
kelgende, Daniyar ekbzdn trbz kizik krndb, antkeni caydak bastirgan Daniyardin konu
kenen soldat tg salangdagan uzun buttarinan ;ipirilip ketdy butunun ba;ina ilinip men bolsom
myzdy or bolgon sogonoktorum menen cilangaylak teminip kelatkam, Camiyla bizdi ;ildingkor
karap, klp koydu:
- Co, uzundu-kiskaluu bolgon kayrandar dese! lzde;pey tabi;kansingar go!
u;undan ba;Lap ele al bizdi ba;karip algansip: "Bolgula, uru;La turu; cok, ertereek salkinda cny
bereli!" - dep, attardi burkuldaLa keLeniktetip, arabaga ko;o ba;Ladi.
uaniyar canibizda crs Camiyla ani ki;ibi, klkb debey takir ele kzn ilgen cok, syl;s da
meni menen syl;p, bizden kali;pay, nari-beri ;amdagaylana attardi egip catti. Camiylanin bul kir
krstkndy ekindlgnn Daniyar apkaariy t;kndy boldu. ekesin tiriktirip, al ani
caktirbaganday da, tang kalganday da tkty karap, sirtin saldi. Tigi anisin baykagan da cok,
bolgondo Daniyar taraza stnn kaptardin birin kuaktap alip, unukpay arabasina ktrp
La;Laganda, Camiyla ani cemeley ketti:
- Al emnesi eken? Ar kim ele zn dalbastay berebi! Kele kolungdu, koldo;kondu kuday koldoyt!
Ay, kiine bala, ik arabaga, kaptardi catkir! Camiyla Daniyardin kolun z ele ;ap karmap, ek
koldo;up kap ktrgnd, Daniyar uyalganinan kara-kk bolup kizarip ketti. Anan alar ulam kaptardi
koldo;o ktrp baskanda, bekem karma;kan koldoru ingali;ip, kap stnn arta salinip, Camiylaga
engkee bergen Daniyar z aldinan ele ongtoysuzdanip tryp, ani karabaska arakettenip catti.
Camiyla anda da i;i cok, tarazai kelin menen ari tp, beri tp ;ingkilda;at. Arabalar cktlp
btp, cup cnrd gana, al bercakka kzn kimtiy koyup, Daniyarga aytti:
- Ay, kim, Daniyar beleng? Karaaning erkek emespi, col ba;La! - dedi.
uaniyar bul colu da unukpadi, ouganday kelindi bir karap, arabani turgan ele cerinen ala-sala
aydadi. "Aa, ;orung kur, uyalgiin munun!" - dep ayap koydum ani.
Col alis. Ciyirma akirimday boz talaa menen crp oturup, tmnd catkan Kara-Toonun
kapigayinan tp stantsiyaga bari; kerek. Bir cak;i ceri, kirmandan igip stantsiyaga cetkene cer
ongutu ildiy attarga bul kp cengildik. Uluu-Toonun adirluu teskeyinde orno;kon aylibiz, kapigayga
kire bergene, kaan artinga kilayip karabagin, tal-daragi karayip, cogoru cakta krnp turat. Temir
col kapigaydin eLeginde.
Mina u;intip biz knn barip kelip, egin tartip crdk. Ayildan erteng menen igip, stantsiyaga t;
ooy barabiz. Ckt arabalardin dngglktr kaksoo coldo dnggrp, ;agil maydalanip biirayt.
Kn ydlp, talaa isigan sayin, attardin soorularinan cilga-cilga ter ketip, yr alip, ko;o eri;ken
imindar ang arala; uup-konot.
SaraLan angkip, cer kak;igan kndr. Stantsiyaga kelseng, araba-klktp basarga orun cok. Too
koynundagi aliski kolxozdordon egindi gz, e;ekke artip, aydap kelaLi;kan baldar menen kaLindardin
condoru tuzduu ;or, ang baskan betteri kapkara bolup kygn. 5amalga kebersigen erinderi kan
kesilip, zdr cilangaylak-cilangba;, ta;irkap, aaligip keli;et. Zagotzernonun koroosu izi-uu,
darbazasinda: "Bardik egin - front n!" - dep, uraan cazilgan. Sokmo dubal menen tegereLe
kuragan capis koroonun sirtinda, parovoz vagondordu nari-beri kagi;Lirip, isik buu urup, kumurskaa
Linbagan arakette. tkn caanday ;artildap, tkn poezdder kapigay cangirta toktolboy zuulda;at.
1ak kampanin oozuna grlgn tlr yd turgusu kelbey, cinin brkp, oozun oyo auuluu
bozdo;ot.
ong kampanin ii toodoy ylgn egin. Kaptardi congo salip, taktaydan casalgan trap menen
kampanin tee tbsn ceLe cazday, biyik igip barip tg; kerek. Kampanin isik ikkan tunukel
st temir is berip, buudaydin angi abada kilkildayt.
- Ly bala, kzng kara, stn cetkir! - dep, uykusuz kzdr kizil et bolup kantalagan kampai,
tmnd kolun ksp sgnt.
Al emnege sgnt? Sgnby ele koysou! Aldan tayip cigilip ele kalbasak, ansiz da ktrp
cetkirebiz go.
Biz bul egindin meenetin calang ele u;ul cerde emes, talaanin znn, aydoogo dan ta;Lagandan
ba;Lap, ktrgnbz ktrgn. Ani ca;ayalmet kaLin-baldar cazi-cayi tinbay tirmaktap strp azir
da o;ol rt algan saraLan talaada alda kaan eskiligi cetip, kng cz colu buzulgan ;aldiragan
kombayndi birde crgzp, birde kayra ongdop, kombayner canin urup dalbastayt. Azirda o;ol egin
maydaninda orokular kulank tangdan karanggi tng eyin, uyup sizdagan belin cazbay, orok
Lartip, cerge t;kn ar bir ba; ma;akti kiminday baldardin koldoru terd. C;ol kndrd bizdin
bardik tapkan-tergenibiz - fronttuku, al bizdin cengi; n bergen ter menen kanibiz.
Ali da esimde: ca; sprm men o;ondo kariluu cigitter ktr kaptardi iynime salip, kaptin bir
burun ti;im menen ko;o ti;Lep, yd igip bara catkanda, kabirgam mayi;ip, kzm tunariktayt.
kadam sayin traptin taktaylari iyilip, kampanin angdu demi pkn kisat. Neen-neen colu aldan
Layip, conumdan ildiy cilbi;ip bara catkan buuma kapti irgiLip ciberip, zm da traptan kulap t;sm
degen oylor ket. Birok, artimda kap ktrgn ki;i bar. Al dele maga ok;ogon ca; bala ce bolboso,
trp-t;p crgn ayal igar. Lgerde sogu; bolboso, minday oor ckt bularga kim ktrtmk ele?
Lrkek men emes, ayaldar u;intip bel baylap i;Legende alsizdik kiluuga akim bar bele?
Tigine aldida Camiyla cengem ketip bara caLat. LLegin kistarip, bagalekterin yd trngn
Camiylanin kara toru tolmo baltirlari bulung typ, tolorsu tarami;Lari zlp ketdy ingalgan.
Cgn cengildeLeyin degendey, Camiyla kaptin astinda bgl iyilip, bat-bat, bat-bat basat. Keede
gana menin ktn tayip bara catkanimdi sezgensip, al toktolo kalat da:
- imirkan, kiine bala, az kaldi emi! - dep koyot. Birok, znn n da o;ondo muunup kirkireyt.
kaptagi buudaydi kizildin tbsn tg salip, biz kayra tartkanda aldibizdan Daniyar kezige turgan.
AdaLina ele e kimge ko;ulbay, al unukpastan, salmak menen butun siltiy basat. Biz canda;a
t;knd, oor tartkan boyun kerip, kyngnn biri;Larin cazip kele catkan Camiylani Daniyar
engkeygen kalibinda kabaktin astinan kiyik tiktep tt. Al ani birini colu krgnsp, ar dayim u;intip
karayt. Birok, Camiyla munu oyuna da alu emes. Biz birge ko;ulup i;Legenden ba;Lap, al eknn
ortosundagi mamilesi u;ul: Camiyla keede aneyin tama;a n tigige stmdk menen kl syls,
keede anin bari-cogun takir ele unutup salgan ngd, eteke debeyt, karap da koyboyt. Bul z
Camiylanin kngl i;i. Kngl kelse coldo kele caLip Camiyla meni: "Ayda attardi, kiine bala, kettik!"
- dep ndp koyot da, oturgan cerinen yd tura kalip, kamini ry kiykirip, arabani aydayt. Men
dagi kali;paym. Kz aip-cumgandin ortosunda, col ba;Lap aldida ketip bara catkan Daniyardi biz
kuup tbz. angdin baari Daniyarga kaptalip, al artta kalat. Bul z tama;a bolso da, adamdin z
auusu kele turgan coruk. C;entse da Daniyar taarinu emes. angdi burkuraLip, biz caninan tp
bara catsak, al ayiptuu nemedey cay ele klmsrp, arabada tikesinen turup, attardi ongdop solgo
kamilap, katkirip aydagan Camiylani, unukpastan tangirkap karayt. Kantip caLat boldu eken dep,
artima kayrila kalam: tumanday koyuu angdin arasinda da Daniyar iraazi bolgondoy Camiyladan
kzn t;r emes. Anin o;ol tangirkagan kz kara;inda ca; balanin ;oktugun meylii dep keirgen
ngd meerim da, iten timizin kyt egip, e kimge sir aytpay, tartkan sanaa da bar sezilet.
Camiylanin u;unday coruktarin, kak;iktap klgnn, cadagalsa ani tengine albagansip, caninda crs
da aga karabay, sylby koyu;un Daniyar e bir kngln albagan siyaktuu, baarina idap bir da
colu sz kayrigan cok. Adegende Daniyarga menin boorum oorup:
- Coo; nemeni u;inte bergening kanday, cenge? - dep aytsam, Camiyla:
- Ay, koyu u;unu! - dep kolun ;iltep kl. - Beker crgndn kr tama;a da! Ani emne kuday
almak bele o;ondon!..
Cr-bara cengemdin bul tama;asina men da ko;uldum. Antkeni Daniyar Camiylaga t ele kadala
karay turgan boldu. zg Camiyla kap ktrgnd, al i; arada toktoy kalgansip, kznn kiyigi
menen ani karayt da turat. Ar kim ele zn ubaralanip, cumu; menen alek bolgon kplkt
munusun e kim baykabayt dep oyloybu, aytor, n kardikkan arabaketer kiykiri;ip, at-araba
Ligili;kan stantsiyanin bazar siyaktuu topolongduu koroosunda, calgiz ele Camiyla elden ba;kaa
caralgansip, kanalik kiynalsa da, een-erkin cerdegidey elpek kiymildap, caydari klp, in ele kzg
krnby koyboyt eken. Arabanin kirina tikesinen turguzulgan buuma kapti Camiyla alkalay berip,
artinan karmaganda, bt denesi iyile sozulup, moynu, kkrg kerilip, kng kygn kara krng
atin rmdr uzara t;kndy, artina salmaktantip, ala cumgan kirpikterdin arasinan kzdn
karekteri calt eLe t;t. C;ondo kap ktrgn Camiyla kampanin e;igine cetkene, Daniyar ani canagi
ngry tangirkagan kz kara; menen baykatpastan karap uzaLat. Birok, men munu baykap ele
crdm. Ba;La anda dele knglg albasam da, kiyinereek barip Daniyardin mintip cengeme kizigip
karagani maga cakmak tursun, namisimdi keltirdi: e kimge iraa krby kizgangan cengeme, ba;kalar
go minday tursun, Daniyar degendi kantip ele teng krt elem.
"Tigini, u;unun da Camiylada oyu bar bolso kerek, anan ba;kalarga sz barbi! Cy tobo!" - dep auum
kelip kicirlanip crdm.
uaniyardi emi momun dep ayamak tursun, ani cek kr ba;Ladim. U;undan ulam men dagi cengeme
ko;ulup, ani ;ilding kila turgan boldum. Birok, bizdin bul coruktaribizdin ayagi uyattuu bolup ikti.
Lgin ta;Lagan kaptardin arasinda taardan tigilgen, ceti pudduk bir ong karala kap bar ele. Ani ar
dayim cengem eklp kampaga cetkirip, cerge tkbz, - antkeni, bir ki;inin ali kele turganday
emes boluu. Bir kn kirmanda arabalardi cktp caLip, cengem ekbz canagi kara kapti
uaniyardin arabasina ta;Lap, stnn ba;ka kaptar menen bastirip koyduk. ini, kanter eken dep,
Lama;a kildik.
u;intip, kn iga kirmandan col tarttik. Coldo orus ki;Laginda birnn bagina kirip, Camiyla ekbz
alma uurdap iktik da, col kaLari katkirip klp keldik: Camiyla Daniyardi "tos" - demi; bolup, ani alma
menen urup kelatti. Alma tgngndn kiyin, biz adaLibiza Daniyarga ang kaptaLip, caninan t
aap, bir top uzap kettik. Daniyar bizdi kapigaydan iga beri;Le gana kuup cetti. Temir coldun tk
Losuluu eken, aili;in ktp turganbiz. Bul cerden stantsiyaga bir keldik. Mina u;ulardin ortosunda
canagi ceti pudduk kap esten igip da kaliptir, oyubuzda eteke cok, egindi ta;ip btg cakin
kalganbiz. Bir ubakta Camiyla meni kabirgaga trtp Daniyardi karay kzn kisip, klp koydu.
uaniyar arabanin stnd turgan eken. "Munu kanday kilsam?" - degendey canagi ong kapti tiyak-
biyaginan karap, Camiylanin klkg kakala t;knn baykay koygondo, zamatta kumsarip tnrd, -
sinap catkanibizdi t;nd ok;oyt.
- Ay, neme, i;Laningdi yd tart, ;ipirilip kalbasin! - dedi, kitkiliktap tama;alagan Camiyla.
uaniyar ani caman kz menen akiraya bir karap aldi da, kapti nari-beri bulkup, arabanin kirina
turguza salip, bir kolu menen syy berip cerge sekirip t;t. Biz "a-bu" degene bolboy zilday bolgon
kapti conuna silkiy ktrp engkeygen Daniyar, kampani kzdy basti. Adegende, biz kanter eken
dep, baykamaksan bolup, sir aldirgan cokpuz. Ba;kalar bolso, Daniyarga sira da kngl buru;kan cok:
eldin baari kap ktrp crbyb, kim menen kimdin i;i bar ele. Daniyar trapka cakinday kelgende,
Camiyla artinan cetti:
- Munu kayda alparasing, soosungbu, ta;La u;ul cerge, tama;ani t;nbysngb?
- Tur nari! - dep, Daniyar ani kagip saldi.
5agi singan Camiyla klm; bolup ele, tigi trap menen yd iga ba;Lagan Daniyardi artinan karap:
- Karasangay, lrmanin, ktrp bara caLat! - dep, ayiptuu nemedey bdmk klp, sylnd.
Camiyla o;ol boydon kitkiliktap kl ele berdi, birok bargan sayin anin klks suz tartip, al zn-z
zordop kldrgng ok;op catti. Daniyar tigindey barip ele, caradar butuna k kelip, aksay
ba;Laganda, biz ani kanday azapka salganibizdi o;ondo t;ndk.
uaniyardin butu caradar ekenin emne n murda oyloboduk eken? Ay menin balaligim ay! - Munu
oylop igargan ;oykon men emes belem!
- Kayt artinga! - dep ciberdi Camiyla, klk arala; kiykirip. Birok, artka kaytuuga da ke bolup kalgan,
uaniyarga udaa kap ktrgn ki;iler ubay keldi.
Mindan ari emne bolgonun esim igip, zm da cak;i bilbey kaldim. Menin bir krgnm ele Daniyar.
Kz aldimda o;ol sabaday likiygan ong karala kap. Daniyar anin astinda bgl iyilip, trap menen
yd igip bara caLat. Caradar butun al syry siltip, aga kana k keltirbg arakettengen menen,
ulam cangidan kadam ;iltegende ooruganina idabay ti;Lene kalip, ba;in ulguyt. Daniyar
cogorulagan sayin, stndg zor karala kap, conuna minip algan canduu nemedey, ani ongdon solgo
Lengseltip catti. Cengem ekbzdn bul oyloboy kilgan kilmi;ibizga u;unalik uyalip esim ikkaninan
denem lp, kalildap kettim. Daniyar emes kap ktrgn men, o;ol sizdap oorugan ok tiygen but
meniki siyaktuu, al tengselgende ko;o tengselgensip, kzm karanggilap catti.
Tigine Daniyar toktoy kalip, eerdin kese ti;Lep, kzn cumdu. Menin da ba;im aylanip, cer kp bara
catkansiyt. Bir ookumga esim oogondoy, eteke bilbey kaldim.
Kimdir bir bilegimden kari;Lira karmap, sindirip ciberdy boldu. Minday karasam Camiyla eken.
z cuugan prkty bopboz, erinderi murdagi klknn elesin saktagan boydon ala aila berip,
kzn Daniyardan albay, telmirip kaliptir. Bizdin canibizga kampai da, ba;kalar da cgr;p
keli;ken eken. Alar da emne bolgonun cak;i t;n berbey, Daniyardi kara;at.
Mina Daniyar crp bara caLip, ildiy cilbi;kan kapti ongdoym dep, ani yd silkti ele, turu;tuk bere
albay tizelep cigila ba;Ladi.
- Ta;La! Ta;La kapti! - dep kiykirip ciberdi Camiyla. Daniyar til algan cok. Kapti alda kaan ele traptin
etinen kulaLip ciberse bolmok, al anda arttagilardi da koyup ketpes ele, birok crp kgrgn
uaniyar ani kilbadi. Camiylanin nn ukkanda, al kayra imirkana kalip, ilgeri umtuldu. Aziraak barip,
dagi keLeniktep tengsele bergende, kampai cani ikkanday bakirdi:
- Ta;La, ta;La deym, ittin balasi!
- Ta;La! - dep, ba;kalar da kiykiri;Li.
uaniyar bul colu da z degenin berbey, naridan beri uruna, aypalip, alga basti.
- Cy, munung ta;Labayt, aytti dey ber! - dedi turgandardin biri, o;ogo kz cetken nemedey kolun
;iltep. Calgiz al gana emes, canibizda turgandar da, kap ktrp artinan Daniyar menen ko;o igip
bara catkandar da, bul i;tin tegin emestigin, minda bir sir bar ekenin, Daniyar kap menen ko;o kulap
t;ps ele, al ani e ubakitta koyo berbesin t;n;t ok;oyt.
Bir ookumga sz cok, n cok unukpay kali;Li.
kampanin sirtinda e;elondu ordunan kozgop, parovoz klnp vagondordu kagi;Liruuda. rg ck
syrgn attay caLa kalip, Daniyar traptin biyiginde. Tengselip cigila ba;Laganda, al toktoy kalip k
ciynap, kayra aldiga uturlayt. Daniyardin artinan kele catkandar anin igina knp, al toktogondo turup
kali;ip, al baskanda basi;at. Daniyarga karalap, alar da kubattan tayip, kara terge t;kn. Birok, biri
dagi ani sen dep, ooz aip tildegen cok. A;uunun taygak colunda birine-biri kele catkanday: kap
ktrgndr nsz tilsiz arakette. Lgerde biri caza tayip uup ketse, ba;kalar da anin artinan uup
ketdy sezilet. Alardin u;ul nsz kiymilinda kandaydir oor salmak, bir oozdon ikkan dem bar:
uaniyarga udaa kele catkan ayal butu aligip, cigilarina az, birok al kudaydan zn emes Daniyarga
kubat surap, al n arbaktarga siyinip catkan ngd aga boor oorup karayt. Mina emi az ele kaldi,
uaniyar dagi imirkansa, traptin tz cerine ceLe bara turganday. U;ul uurda aldan ketken Daniyar
caradar butun ayarlaganga amasi kelbey ;alaktap stndg kapti koyo berbese, cigilgani ele kaldi.
- Cgr! Artinan syp ciber! - dedi maga Camiyla, z bolso Daniyardi tosup aluday, ;a;kaninan aga
kolun sunup ktrd. Men trap menen yd cgrdm. Kap ktrgndrdn arasinan sigilip,
kyngmd mikka ayriLip, Daniyarga ceLe bardim. Conuna ck arkalap, engkeygen kalibinda Daniyar
koltuktun astinan meni bir karap aldi. Betinen ci; ter kuyulup, mangdayindagi kan tamirlar carilip
ketdy kabargan, kznd - kaar menen ca; tolgon. Daniyarga cardamda;ayin dep umtuldum
elem:
- Tur nari! - dep al zaarduu kirkirep, anan kapti yd silkip, canin oozuna ti;Legendey, akirki k
menen andan-mindan attap, aldiga ctknd.
5l;igen salmaktangan koldoru ;aldirap, butun syrp Daniyar traptan t;knd, tmnd ktp
turgan el, unukpay teng carila berdi. Calgiz gana kampai toktono algan cok. Auusu kelgen boydon
al Daniyarga culkundu:
- Sen emne bala, cindep kettingbi, yaa? Ce men o;ono it belem: bir ooz aytsang, aldagi cerge ele
tktrp salbayt belem? Kim aytti saga u;unday kaptardi ktrsn dep?
- l;ing bolbosun, zm bilem, - dedi Daniyar cay gana, anan irt tkrp koyup, arabasin kzdy basip
ketti. Camiyla artinan ;ibiradi:
- Tama;ani t;nbgn akmak!
u;unu aytkani menen z ba;in yd ktrgn cok. Daniyar ani uktubu, ukpadibi, birok azir kayrila
kalip, bizge emne dese da, cengem ekbz anin betin tik karay albas elek.
Ayilga kaytip bara caLip, col kaLari biribiz da ooz aip sylgn cokpuz. Daniyar n bul knm; i;, -
al ansiz da szg sarang, o;ondoy bolso da bgnks bizge katuu tiyip catti: ce anin biroLolo cz
kara;pay taaringani u;ubu, bolboso ak kngldk kilip, canagi bolgondordu alda kaan unutup
koydubu, aytor kim bilsin ani? Bizdin unukpaganibiz go t;nkt: bir eti uyalgandan cerdi karap,
bir eti - oroyuraak bolso da, aram sanaLayi cok tama;ani Daniyar in krp, kngln cakin alganin
caktirbay kele cattik.
Lrteng menen egindi kapka salip catkanda, Camiyla canagi kirsiktuu karala kapti aldi da, butu menen
basip turup, tigi;Lerin eki koldop ayrip-ayrip ciberdi. Blk-salagi ikkan taardi al tarazainin aldina
irgitti:
- Me, al aldagi taaringdi! Brigadiringe da aytip koy, ekini minday kapti ber bolbosun!
- Cy, sen zng soosungbu, bul emneng?
- Lteke emes!..
* * *
C;onun ertesinde kndgdy stantsiyaga kelip, ka;karayganda kayra ayilga col tarttik. Daniyar
aldibizda ketip bara catkan. Anin taarinisi, izasi cazildibi bile algan cokpuz. Ani bil da kiyin ele.
Crtobuzda eteke bolbogonsup, Daniyar murdagiday ele bir sirduu, toktoo mnz. Bolgondo, keee
al caraLin ayabay ele kokustaLip alsa kerek, demeydegiden katuuraak aksap, zg kap ktrgnd
kiynalip crd. Al eteke debese da, biz knl ekenibizdi bassak-tursak da eske salip, kngl
ooruttu: Degi emnesi bolso da, Daniyar bir ooz tama;alap, klp koyso, u;unu menen bardigi z
cayina kelip, unutulup da kalat ele.
Camiyla bolso, al dagi z namisin berbeyt, oyunda eteke coktoy sir aldirbay, klm; bolup, sirtinan
caydari. U;intkeni menen nari caginda kapalanip, keyit ekkeni sezilip ele turdu.
Mina u;intip, biz ayilga ketip bara cattik. irkin, o;ol knk tn btn caraLilgansip, eng ele krkt
boldu.
Kim bilbeyt, caydin tolgon kezindegi avgust tndrn! Asmandagi cildizdar alista turgani menen, ar
biri ngn igip, alakanga salganday ar biri zn nur tgp, et-etinen blbldgn km; kiroo
alip, asmandin tigi kaptalina caynap kiri cok cadirap kara;at.
Cildizdar u;intip tolgondo, biz kapigay aralap kele catkanbiz. Attar salkindanip, yd kzdy
kngld cortuuda. Araba kair-kuur dnggrp, ta;ka tiygen takalardan ukun agilat. Kapigayga
sirttan kele bergen sidirim talaanin alda kaysi cerinen brdgn ermendin kermek-auu angin
uurup, angizda ;amaldap catkan samandin biliner-bilinbes kongur ciLin lepildetip, col kaLari ;iralcin
buruksup, u;unun baari terge cibigen kamit-;liyanin kara may ciLina arala;ip, adamdi enggi-denggi
mas kilgansiyt. Col stn nglgn askalar kiyga klk ta;Lap, nari saydagi badaldin arasinda
Krkr cani tinbay aldastayt. Tee artta kalgan temir coldo poezdder kprd nari tp, beri tkn
sayin cangirik eritip, gudoktordu aliska-aliska sozolontot.
u;unday tnd col crgn kanday cak;i! Karanggida termelgen attardin condorun karap otursang,
u;ul tnk dabi;Larga kulak salip, u;ul tnk cittarga mas bolsong kanday cirgal!
Camiyla o;ondo menin aldimda ketip bara catkan. Tizginderdi bo; koyo berip, al eki cagina kz sala,
akirin gana kingildap irdami; bolot. Bizdin unukpay, sylby kele catkanibiz anin kngln basintip
catti. Men ani bilip ele turdum. in ele u;unday tnd da unukpay koyu; bolobu? Adam degen
tild, canduu bolso, anan tabiygattin u;ul krn;n coop berbeybi?
Aytkanday ele, Camiyla tin oturalgan cok: akiri nn ktrp irdap ciberdi. Menime munun dagi bir
sebebi boldu go deym: Camiyla u;intip Daniyardin taarinisin cazip, kapasin amak. Keede adamdar
birinikin biri keirgeni ele turat, birok o;ogo bolor-bolbos da algaki trtk kerek emespi. Mmkn,
Camiylanin oyuna u;u kettibi, i;i kilip al intasin koyup, ike, ;inggiragan n menen, kngldnp
irdadi.
"5ay oromol bir baylam,
Canimda crsng sadagam..."
- Degen siyaktuu seketbaylar Camiylada tolup caLat. Ani ugup oturu; da zn bir cak;i. Irdap kele
caLip, Camiyla bir ubakta aldida bara catkan Daniyarga kiykirdi:
- Cy, sustaygan neme, irdap koysong bolboybu? Cigitsingbi zng, ce lksngb?
uaniyar arabasin toktoLo berip, beri kayrildi da uyalganday n menen:
- Irday ber, Camiyla, kulak sende! - dep koydu.
- Ba;ka el emne kulagin ;ipirtip saliptirbi? - dedi Camiyla kekeLe kak;iktap. - Irdabasang cn koy, boy
ktrgnn munun!
Anan: "sen irdabasang men irdaym" - degendey eregi;ip, kayra z irdadi. Al emne n Daniyardi
irda degenin kim bilet, ce u;unu menen ani szg alaksitmak boldubu? Menime o;ondoy bolu;
kerek, antkeni bir az tkndn kiiyn, Camiyla Daniyardi dagi ndd:
- Ay, Daniyar, degi sen birn sydng bele? - dep z emne ndr klp ciberdi.
uaniyar coop bergen cok, Camiyla da unukpay kaldi. Bir azga kapigay ii tintana t;t.
Dngglktr gana dnggrp, attar ba;in ulgup, bi;kirinat.
"Irday turgan ki;ini tapkan ekensing!" - dep, klp koydum men.
Coldun tuurasin kesip, ;arkirap akkan suuga cetkende, Daniyar arabani cayiraak aydap, km;tngn
keittin ta;Larina takalardin akildap urulganin, aLayin engkeyip ting;ay kaldi. Anan bir ubakitta "u" -
dep, attardi celdirdi da, ktpgn cerden:
Cy, Ala-To-o-o, Ala-To-o-o,
ALa-babam skn cer!
- dep, araba sekirgende ko;o sekirip, dirildegen n menen irdap ciberdi. Birok, o;ol zamat uyalip ketti
ok;oyt, n mukaktanip, ikpay kaldi ele, kiyinki eki sapti, al kkrgn abaga tolturup, obonun biyik
ktrp irdadi:
Cy, Ala-To-o-o, Ala-To-o-o,
Ak bulut kalkip kkn cer!
Lmne bolgonun bilbeym, bul cerden al dagi muruy t;t. C;ol boydon unukpay da kaldi. Ay,
uyalak ki;i kurusun, andan kr irdabay ele koyboybu! Kuday bilet, beti duuldap rttnp ketken
igar, al emes, al n men da ongtoysuzdana t;tm.
Antken menen, Daniyardin u;ul ele ooz aip irdaganinin znd kandaydir sonun, ukmu;tuu obon
bar ekeni daroo ele sezildi. n da mikti krnp kaldi.
"Tigini!" - deptirmin men tang kalip. Camiyla bolso timele kiykirip ciberdi:
- C, kayran neme, ba;La kayda eleng? Irda emi, cndp irda!
uaniyar unukpay kele berdi. Aldi cakta kapigaydin iga beri;i agarip, rndn kelgen cel betke
soktu. Cana ba;Lagan obondu Daniyar dagi ulantsa eken dep, idamsizdik menen kttm. Bir az t
t;p, al kayra irdaganda, men indap ele synp kettim.
Adegende Daniyar murunkuday ele n kistalip baLina berbey akirin ba;Ladi. Birok, bara-bara n
iten k alip, ari;in keng ta;Lap, abiLi tolgondo, kapigay ii ba;Lan ayak cangirip, aliski askalar
uaniyardin obonun eki kaytara ulantip catti. Anin n dagi iyralip ky berdi. C;ondo ;ang;ip
sozolongon n gana emes, Daniyardin obonunda bolgon calin menen eksiz meerim adamdi tang
kaltirip cakasin karmatti. U;unun z emne ekenin ani emne dep aytarimdi bilbedim: irinin
kmkynn ikkan n ele, ce bolboso andan ba;ka, crktn znn orgup tglgn dagi bir nerse
barbi? Al z emne, al emne adamdin canin ergitip oy-kiyalin oygotkon? - azir da ayta albaym.
ALaganat, koldon kelse kagazga cazip oturbay, bul ukmu;tuu obondun zn salip bersem kana.
Anin iri sz cok ele n menen obon. Anda-sanda gana bir ooz sz aytip koyup, anan bir topko eyin
cn ele n salip demin tartpay bezelenet. Dengizdin tolkunu udurgup kaptaganday, tktrm obon
La;inip, anin sz aytuuga amasin keltirbey catti. Bala bolup men mindaydi e kaan ugalek elem. Bul
zn tubasa n, tubasa obon. Crg zor adamdin oy-sanaasin, kubaniin, tilegin bayandagan zor
obon! Al kirgiza, kazakaga da ok;oboyt, birok ting;ap otursang, bul obondo bayirtan bir boordo;
kirgiz menen kazaktin tandalgan tl obondoru ;iretilip ko;ulganday tuyulat. Cbon, birde, kazaktin
uu-kiyri cok ay talaasinday, kenen agimda caykalip kykls, birde kirgizdin zookaluu toolorunday,
biyik zanggirap kklyt. "Kapiray!" - dep cattim men. - Daniyar u;unday eken da? Kapiray, anin
mindayi kimdin oyunda bar ele?
kapigaydi basip tp, colu danggir, caykalgan zng ikkanda, Daniyardin iri kkrk erin cazip,
cangi k menen talpindi. mr ugup krbgn keremett obondor, birine-biri kuyulu;up, birinen
biri tp alma;uuda. Daniyarga bgn emne bolgonun t;nby cattim. Tak u;ul bgn, tak u;ul
saatta ay-kn cetkendey, itegi buk bolup kamalgan bardik sirin, bayligin Daniyar mina azir aikka
igarip, altin ailaday tgp berdi. Mina emi gana men Daniyardin emne n mangiroo siyaktanip,
elge klk bolup crgnn, emne n kekurunda karool dbg igip barip, z calgiz kiyalga baLip
oturganin, emne n ;arkirap ta;ingan suunun boyuna tnp crgnn, emne n kandaydir
ugular-ugulbas dabi;Lardi ting;agansip, o;ondo ka;i yd serpilip, kz kubanika tolgonun, mina emi
gana bir eti t;ngnsdm. Bul adam, crgn ong sy alip crgn adam! Anin bul sys,
menin oyuma, kanalik isik krp, ;igi t;kn calgiz birg gana arnalgan sy emes, kandaydir
andan da zor, andan da alp, turmu;-ca;oonun zn, can berip, can caratkan aalamday cerge, carik
dyng bolgon lm cok ong sy! Krs, al u;ul syn kkrgn saktap rby, o;onu
menen ca;agan adam eken. Lgerde anday emes ba;kaa bolso, egerde al diti supsak, crg muz
bolso, caraLili; ani kanday gana tangdayi cok obonu kilbasin, al azir mintip irday albayt ele.
uaniyardin obonu u;ul kezde tnk zndn stnn cayila kaalgip, kz ilinip, memirep bara catkan
keng talaanin be;igin aldeylep termetkendey, aliska cum;ak sozolonup, akirindap rnd cangidan
bezelene n alip, talik;ip uyugan cerdi kayra oygotup, uykusun aat. z dem berip, z caratkan
irini oygongon alban talaa kulak salip, ting;ap catti. Tigine arik boyloy cardanip, oro ktkn eginder
ay cariginda kgm klk oynotup, st-stnn klkldp irgalat. Coldon okun cerde eski
Legirmendin kirkalekey terekteri calbirak dirildetip, alda emneni uguzbay ;ibira;kansiyt. Suunun arki
mangdayinda, beles-beleste kirmanilar ot cagi;ip, ertengki kcsn kaynatuuda. Tigine, kimdir bir
alda kanday i; menen ;a;ilip, koktu boyloy dalbalangdap, ki;Lakti kzdy aap bara caLat. Aldida
ki;Laktin bak-daragi dpyp, andan kelgen cel ezilip bi;kan almanin ;iresin, soLo kuaktap gldgn
cgrnn balir-tattuu dmbl ciLina, koroolordo cayilgan tezekterdin ciluu demine arala;ip,
angkiLat.
uaniyar dagi kpk eyin obon salip, irdap keldi. alkigan avgust tn ani ting;ap, obongo
arbalaganday tereng tintikta uyup magdiradi, al tgl attar da, arabalardi cay termetip, cay basi;Li.
Mina u;intip, adamdin denesin balkiLa, toluk;up irdap kele catkan Daniyar bir ubakitta nn biyik
zakimdaLa kelip, irin ort toktottu da, attarga ala-sala kami urup, aydap cnd. Menin oyumda
Camiyla dagi anin artinan t;t eken dep, tizginderin ciyip, alardin songunan kalbay uturlamak
boldum, birok Camiyla kozgolup da koygon cok. Ba;in bir cagina kiy;aytkan kalibinda tereng kiyalga
gp, nes bolgon siyaktuu o;ol boydon bilk etpey otura berdi. Cbondun abada kalgan ukundari
dagi ele kklp crgndy. Camiyla ani siykirlanip ting;agansiyt.
uaniyar u;unu menen toktoboy, bir azdan kiyin krnby kaldi. Biz bolsok ayilga cetkene bir ooz da
syl;kn cokpuz. Anin sebebi: adamdin itegisin sz menen aytip ber kee bir uurda koldon kele
berbeyt go deym...
u;ul kndn tartip bizdin turmu;ubuz bir trl cangi bir nerse ko;ulganday boldu. Meni dayima alda
emnege sonurkaLip, kandaydir cak;i sezimder crgm tolup, z aldima syntp crd. Lrteng
menen kirmandan cngndn tartip, stantsiyaga kelip, kayra colgo ikkana, kapigayga kaan ceLer
ekenbiz dep, keki salkin menen tglgn Daniyardin obonun uguuga intizar bolup, idamim cet
emes.
Anin n, anin obonu menin kulagima singip kayda bassam tursam da, artimdan kalbay ko;o
eerigensiyt.
Bul obon, kndn murdu kiltiyip cangi krnrnd, samanda catkan cerimden tura kalip,
cilangaylak, cilangba; ;drm bede menen, saydagi tu;algan attardi kzdy urkaganimda,
crgmd k alip ugulganday. Mnggl kir arkadan tglgn kn, ani bilgensip, meni karay
klmsrp carkirayt.
Krkk eney suzup, altin caanday airaLip, kizil sapirgan aldardin kiymilinda da, sari-krng
zndn stnn, asmanda cay barakat kerilip ayri kuyruktun kaalgip uu;unda da, bul obon ugulat.
C;ondo men krp, men ugup, men sezgenimdin baarinda Daniyardin obonu crgnsyt.
Al emi keinde, kapigay menen araba aydap bara catkanibizda, men ba;ka bir ukmu;tuu dyng
kp ketkendey bolumun. Daniyardin irina kulak salip, knglm tolkup irgalam. C;ondo ene st
menen kanima singip, ca;Layimdan taani; bolgon krn;tr kz aldimdan ubap tt. Birde,
lbrgn ak-boz buluttar kgltr asmanda ayildin stnn cazgi k crgzp, birde cer
dnggrtp ki;ene;ken cilki, yr-yr menen cayloogo sabalap, aziy ikma aygirlar kkldn astin
albuuttangan ot oynotup, yrn kizgana ark aylanip, elirip azana;at. Birde, kaptalga koylor cayila
Lartip, birde, biyikten kulagan kbkt ;arkiratma kpldp, birde, ergigen keng talaa caykalip,
iylerdin arasinda gp bara catkan kn meltildep, asman menen cerdin ko;ulgan clndy ciginde
calgiz atan kndn artinan apkilap, ani azir koluna karmap aluday cakindap barip, kn menen ko;o
kuykum ingire erip, kzdn kayim boluuda.
Cy, aylanayin keng talaam! Kazak boordo;um cerdegen, alp talaam! Minakey, bizdin toolordu eki
cakka kerip ta;Lap, iy menen ;ibakka irgalip, kz cetpegen dengizdey klkp caLasing. Kim bilet
sendegi catkan kt! Cariktik, sirtingdan karasang, e bir can coktoy bozorup catkaning catkan.
Birok, keegi ele ketkis cayda sogu; ba;Lalip, du;mandar lkbzg kol salganda, tu;-tu;Lan talaada
ottor calindap, tu;-tu;ka abarmandar at koyup, cookerler minsin dep, aydagan kanattuu klktr
isik ang tumandaLip, dbrtnn asman aypaldi. C;ondo arki yzd toktoy kalgan kabari kazak,
at oozun ciya:
- Attan, kirgiz attan! Cau keldi! - dep uu koyup, saraLan kuyuunga arala; dagi da alda kayda
apkilagan.
C;ondo keng talaam, znm, toolorum silkinip, z elin atka mingizdi. At calin bura tartip, cigitter
cabila attanganda, cer tolkunup, coo ksn aldi. rng batpay, mingdegen znglr kagi;ip,
tmndgn ming san cookerler iraktay kzdrn calindaLip, el menen, curt menen ko;Lo;tu.
Alardin aldi caginda kizil tuular celbirep, art caginda, - tuyaktan ikkan ang menen iy arala;a, eneler,
cubaylar bozdo;ot: "Keng talaa, koldo! Kasiett tuugan cer koldo! Manas, koldo!"
- C, aylanayin keng talaam, toolorum, elime u;ul k kayratti bergen kasietingden silerdin!..
Mina u;unun bardigin Daniyar obongo salip, kz aldima srt tartkanday, ukmu;tuu ong dynnn
krkn aip krstt. "Kapiray, u;unun baarin al kaydan yrnd, kaydan uktu eken?" - dep tang
kalip kizigam. C;entsem da, z el-curtun, tuugan cerin minday sygndk, minday lm cok
saginuu, kp cildar boyu alista, ette crp, krg zar bolup, engsegen adamdin crgnd gana
caralip, payda bolorun z akilimda t;np da crdm. Men n Daniyardin bul obondorunda anin
cer kidirip, col-coldo cetime crgn da, Rossiyanin kp azaptuu kan maydan talaalarin basip
tkndr da estetil. Mmkn, ALa Meken cnndg u;ul calinduu obondor o;ondo tuulgan
igar. Minday uurlarda, Daniyardi ugup oturup, astindagi boz topurak keng talaa cerdi, adam balasi
u;unalik sygn n, caLa kalip ani z enengdey bek kuaktap, pklgng kelet. Mina o;ondo
birini colu menin crgmd kandaydir cangi bir nerse oygonup, kkrkt degdetken engs
kistap, men dagi u;ul cer kelbetin, cer krkn Daniyara seze bilip, sy bilip, men dagi u;intip ele
aytip bersem eken dep tiledim. zm da cak;i t;n berbegen belgisiz alda emnenin kelerin ktp,
o;ogo synp da, srdp da crdm. C;ol belgisiz kt, t;nksz engs igarmailiktin algaki
akirigi ekeni, keleekte men turmu;tu boyoktor, srttr arkiluu krstg arakettene turganimdi
anda bilgen emes ekenmin.
Srt tartuuga kiinemden ele kolum ept ele, okuu kitepterindegi srttrd karap oturup
ok;o;tura tartkanimda, baldar: "Cy, it ooy, kudu ele zndy, karai!" - de;ip maktay turgan.
Mugalimder da mekteptegi dubal gazeLani maga koozdotu;u. Birok, kiyin barip, srt tartuunu esten
igaruuga tuura keldi. Sogu; ba;Lalip, agalarim askerge ketkende, men okuunu ta;Lap, z kurduu
Lengtu;Larim menen kolxozgo i;Lep kettim, - srt degen kimdin oyuna kelsin anda. Al kezde srt
boluu oydo da cok i;, birok o;ondo ele Daniyardin obondoru menen kiyalimdi tolkutup, turmu;tun
krkn sezg talpintti...
ngmd emes t;tgdy bul tattuu kiyalga enggi-denggi berilip, dyng cangi tuulup, kzm
cangi ailgansip, u;ul aylana aymakka suktana tangirkap karadim. Men n munun z
turmu;umdagi ong okuya siyaktandi.
Al emi Camiylanin zgrlgn emne! Bayagi tama;aky, ;ayir mnz kelin emne ndr coo;uy
t;p, anin murda oynoktogon tkr kzdr emi iten mungdana, tumanduu cazgi kn siyaktuu,
ciluu meerimge tolup, nazik tikteyt. Coldo ketip bara catkanibizda, Camiylanin cznn dayim bir oy
ketpey, eerdinde lbrgn klknn klks ada;ip, al z gana bilgen kandaydir cak;i bir nersege
ii ciligansip, o;ogo syngn ngd tuyulat. Keede bolso, teskerisine, alda emneden esi ikkanday,
kapti arabadan iynine silkip alip, o;ol boydon ordunan kozgolboy turup kalat. Crgu;Lana akkan suu
aldinan kokus kezde;kendey, u;ul ;ok suunu kesembi, ce kepesembi degen siyaktuu, Camiyla
o;ondo ilgeri attagandan korkup, dal bolup apkaariyt. Daniyarga bolso, al emne ndr cakin
coloboy, kzn tik karoodon kaip, sirttap crd. Camiyla aga murunkuday ele nazar salbagansip,
Lootpoy koyuuga kanalik arakettense da, akiri bir colu kirmanda, aylasi kurganday, Daniyarga
kicirlana syld:
- Aldagi stngdg kyngngd eseng bolo! Beri beri cuup bereyin!
Kynkt suuga alip barip cuudu da, ca;angga cayip koyup, z canina oturup, kynktn biri;Larin
cazgan ngd, ani kpk eyin alakani menen akirin silap oturdu. Keede al kynktn tozulgan
iyinderin kng salip, mungdana tiktep, emnegedir keyigensip ba;ip aykap catti.
u;ul kiyinki kndr Camiyla bir ele colu bayagisinday ;attana katkirip, kzdr caynap,
kadimkisindey ;angduu boldu. Al kn i;Len kele catkan coon top plr kirmanga kayrila kali;Li
ele. Arasindagi askerden kaytip kelgen cigitter:
- Ly, baylar, buuday nandi zngr ele cey beresingerbi, bizge bereringer kaysi, bolboso suuga
salabiz! - de;ip, ayrilari menen tap berip, tamala;ap aybat kili;Li.
- C-o, kayran ksldr, aningardan korkor kirmanilar beken! - dep, Camiyla cagaldana tura kaldi. -
Mina siy kelgen kelin-kizdardi siylarbiz, siler cnngr menen bolgula!
Cigitter ;iltoo taba albay ele tursa kerek, ogo beLer k;t:
- Anday eken kiz-kelining menen ko;o baaringardi suga salabiz!
C;ol zamat ;apa-;up karma;a ketken ca;Lar, kiykirik sr menen birin biri kiyimen, tkn boydon
suuga syr; ba;Ladi. U;ul oyun-topolong iinen Camiyla baarinan ;angduu kiykirip:
- Tart, kokuy, lbgn cerde kalali! Karma! - dep cigitter menen ;amdagaylana ali;ip, e kimisine
moyun berbey catti. Anin stn u;una kiz-kelindin iinen cigitter calgiz ele Camiylani krgnsp,
emne ndr ar kimisi Camiylaga ele asilip, ani begireek kuaktap, kisuuga araketteni;et. Bir
ubakitta alar lp caLip, Camiylani cerge cigi;Li da, tu;-tu;unan karmap, suuga alip cn;t.
- pkn azir, bolboso ketting suuga! pkn! - de;ip, cirgap katkirgan cigitter Camiylani ceekten
engkeyte beri;ti.
- Karma, baldar! Al kl!
8ooru ezilip klgn Camiyla baliktay kolgo toktoboy iyilip, kelinderdi cardamga akirip kiykirat, birok
tigiler iy-uy etip irkira;ip, suuga akkan cooluktarin karmoo menen alek. Cigitter Camiylani klp
turup suuga irgitkanda, duu carilgan klkg suu dagi duu carilip, km;ty airandilar brkld. Ali
da klks tiyilbagan Camiyla, suudan kl tura kaldi. C;ol ai saksaygan, suu boydon al
murunkusunan da suluu krnd. it kyng et-eLegine carma;ip, msn kinalip srttgndy,
tirseyip tylgn emekten tartip, beline ip burala, soorusunan cilgalanip, ing bulung sandarina
orolgon. Camiylanin ani menen i;i cok, klkg irgalip, beti ba;inan, stnn ;orgologon suunu da
baykabayt.
- pkn azir! p! - de;et, ani bura bastirbagan cigitter. Camiyla erkelep, akebaylap alardi p da
catti, birok tigiler aga karabay ansayin suuga kltp irgiLi;at. Camiylaga u;unun z cagip catti
beym, kayra ele tura kalip, kayra ele klkg booru kaLip, byrgn tayana cirgap klt. Ca;Lardin bul
oynuna kirmanda klbgn adam cok. Lgin sapirgan aldar krktrn ta;Lap, u;ul kezde bayagi
kayran ciyirma be;Legidey, betterinen krng biri;Lari cazila berip, kzdrn murunku ;ayirliktin otu
candanip, alar da alakanin ;ak aap: "C, kokuy, karma, cet! LLekten bura tart!" - de;ip, kkbrd
ulak tartkansip kizuulana kiykiri;ip catti. Men dagi kizikka baLip, ayabay kldm. Bul colu cengemdi
kizganip, koruunu unutkan ekenmin. U;una eldin iinen klbgn, unukpagan ceke ele Daniyar
boldu. Ani kr koygondo men da tip basildim. Kirmandin etinde Daniyar z calgiz turgan eken.
Aldiga ctkn bergendey umtulup, tr al azir cgrp barip, Camiylani cigitterdin kolunan culup
aluday. z kol tiygizdn tartinip, mmkn perizaLinday krgn Camiylani, tigiler azir mintip
ongoy ele kuaktap, culmalap oynogondoru Daniyardin canina baLip catti ok;oyt. Anin kyt da,
baktisi da Camiylanin suluulugunda bolup catti. Llden kanalik kizgangani menen, carkildap klgn
Camiyladan kzn albay, Daniyar anin bul coruguna keyip da, synp da, kabaktin astinan erkeleLe
kz salip ti;Lenip karap turdu. Cigitter Camiylaga tu;-tu;Lan asilip, betterin tosup ptrgnd,
uaniyardin irengi kumsarip, nari basip ketg arakettenip ele catti, birok ketip kala albay, ordunda
katkan boydon tura berdi. Bir ubakta Camiyla da anin karap turganin baykadi ok;oyt, ;agi singanday
ele sustaya t;t da, anisin bilbey dagi ele asila bergen cigitterdi kagip saldi:
- Ceti;et, oyun bir, tama;a eki!
- li, saga emne boldu? - dep, kimdir bir oynoy katkirip, ansayin kp asila ketkende, Camiyla ani
kkrkk trtp ciberdi:
- Lmne bolgondu emne kilasing? Tur nari!
Anan al cagaldana boy tzp, Daniyar cakti calt karap aldi da, badaldin arasina kyngn sikkani
cgrp ketti.
uaniyar menen Camiylanin u;ul tuyuk mamilesi akiri emne menen btr men n t;nksz. ini,
ani kuup oyloodon korkumun, kayra zmd alaksitkanday oylobosko tiri;am. Birok Camiylanin
uaniyardan ettep coloboy crgn cana o;ogo z kayra kaygilanip kiynalgani, emne ndr
knglmd oorutup, meni kapaga salu. Andan kr murunkusunday ele keede klp, keede
kak;iktap koyup, aik-ayrim crs bolboyt bele? C;entsem da, tnksn ayilga kaytip bara caLip,
uaniyar obon salganda, alar n menin iim u;unalik cilip, crkk tolgon kubani u;una
La;kindayt, canaginin baari esten igip, men n anda dynnn raxaLi gana bar. Kapigaydi tp,
zng ikkanda Camiyla ar kaan arabadan t;p, c basat. Men dagi anda arabadan t;m -
antkeni, obongo erip ;a;pay c baskan eng bir sonun cirgal! Coldun angi da o;ondo butka
mamiktay bolup, cilangaylak cerde emes, asmanda bulut menen ketip bara catkanday eng bir sonun
cirgal! Adegende cengem ekbz z-z arababizdin caninda basabiz. Anan bara-bara ulam
uaniyarga cakinday berip, tak canina barip kalganibizdi zbz da baykabay kalubuz. Kandaydir
kzg krnbgn k adamdi Daniyarga ceLelegendey, erksizden cakiniraak barging kelip, u;ul irdap
catkan tnt mnz, unukpas Daniyardin in ele anik zb, egerde al bolso, anin u;ul kezde cz,
ng kanday ekenin krgng kelet. Kngl tolkup, obongo cani balkigan Camiyla ar dayim u;intip,
cakinday barganda, z da bilbey Daniyarga akirin kolun sozu. Birok ;ang;ip irdagan Daniyar ani
baykau emes. Anin oyu, kiyali asmanda kklp crgndy, al kayda bir uzakka kz salip, celkesin
alakani menen syy, obondun agimina kaalgip termelet. Camiylanin kolu o;ol sunulgan boydon ildiy
t;p, arabanin kirina barip tiygende, al esine kele t;kndy selt etip, kolun tarta koyup, ordunan
cilbay turup kalu. Coldun ortosunda seleyip katkan Camiyla, o;ondo crkt elciretkendey, mungga
ayilgan, calinituu kz kara; menen bir topko eyin Daniyardi uzaLa karap anan kayra artinan
sendirektey kelet.
Mina u;ulardan ulam, cengem ekbzdn birdey tinibizdi alip, menin da, anin da kngln
degdetken t;nksz sezim, ininda birdey ele ok;o; sezim go degen oy ket maga. Mmkn, al
sezim ba;La ar kimibizde bilinbey ca;iruun bolgon igar, emi bolso anin kn tuup, saaLi cetken
ngd k alip, crktrd bileydi.
Cumu;La i; menen alaksip, Camiyla ana sir baykatu emes. Al emi, kee bir uurda kirmanda karmalip
kalip, aziraak ele kol bo;oy t;knd, Camiyla zn orun taba albay aldastap kalat. Bo;uluktan
emne kilarin bilbegendey nari basip, beri basip, egin sapirgandardin canina bara koyup, alarga aLayin
cardamda;maki bolup, eki- krk egindi k menen biyik irgiLat da, o;ol zamat ;aldiray t;p,
krkt etke ta;Lay basip keLet. Saman mayanin tbn klklp oturgan bolot, birok anda da ii
bi;ip idabayt:
- Beri keli, kiine bala! - dep, calgiz oturgandan korkkonsup ar dayim meni canina akirip alat.
u;intkende cengem maga itegi kandaydir sirin aip, kapasin aytat go dep ketmn. Birok, al eteke
aytu emes, tek gana erkeleLe menin ba;imdi znn tizesine koyup, uzakka ketken kz kara; menen
alda kayda aliska tigilip, tikenektey tikiygen aimdi uypalap, dirildegen isik alakani menen betimdi
nazik silayt. C;ondo cengemdin mungayim kaygi menen sanaaga tolgon czn karap, emne ndr
zmd aga ok;o;turam. Antkeni, anin da kkrgn kandaydir tuyuk engs kistap, anin da
crgnd cangi tilekter oygongonun iimden sezip crdm. Menin baykoomdo, Camiyla u;undan
korkup, ani kndn kng zn bagintkan sydn cazgangisi kelet. Birok, sydn dagi tanip
keLe albay anin igina kng macbur. Men dagi u;ul siyaktuu, birde turup, - Camiyla Daniyardi sys
eken dep, bir turup, - kayra sybs eken dep tilemn. Antkeni, kana aytkan menen Camiyla
bizdin ydn kelini, menin bir tuuganday agamdin ayali da. Anan kantip ele ani blkk kiyayin. Birok,
u;unu bilip ele turup, emne ndr men bul ngd oylordu zm cakin cuutpay alis kuuumun.
Men n anda, ba;imdi Camiylanin tizesine clp, anin kn cittangan denesinin isik ilebine berilip,
kzdrnd cayilip kele catkan tuptunuk ca;Lin mltrgnn karoo - dynnn eng asil raxaLi!
Andan ba;ka maga etekenin keregi coktoy. Camiylanin o;ondogu suluulugu ay! lten oy-sanaa sizip,
mungayim carik tartkan cz adam kanalik taza ekenin, o;onu menen birge kanalik taLaal ekenin,
ming kiyal, ming oydun ba;in biriktirip, kanalik tereng ekenin bildirgendey. Al kezde men mina
u;ulardi kzm menen krsm da, tpk maanisine ana t;n berbesem kerek. Birok azir, neen
kndr tkndn kiyin, o;ondogulardi elestetip, kp uurda zm suroo berem: balkim, sy
degen - adamdin bardik sin-sipaLi tolup, ang-seziminin eng bir cetilip turgan kuragi igar? Coba,
ca;oonun tak o;ol carkiragan kuraginda, tkm akinga ;ik kelgen ngd, adamga sy kelip, aga
dem berip, cangi tilek menen turmu;tun cangi bagiLin izdetip, umtula turgandir? Mmkn, a;iktiktin
kasieti tak u;unda igar? Anday degenim men o;ondo Camiylanin czn karap, kee bir uurda zm
da anin tolkundaganina berilgensip, kandaydir t;nksz kubani menen engs crgmd
bolkuldaLip, degdeLe turgan. C;ondo ordumdan tura cgrp kelip, ayildin sirtindagi keng talaaga
ceLe barip, crgmd degdetken u;ul t;nksz kubani menen engs emne ekenin, anin dabasi
emnede dep, caykalgan talaanin znn kiykirip suragim kel. Bul cooptu men alda kimden
ktknsp crdm, birok bir kn al z ele tabilganday boldu.
Al kn biz adattagiday stantsiyadan igip, ayilga kaytip bara catkan elek. Asmanda cildizdar tglp,
tn kirip kalgan kez. Aylana cimirap tin, bolgondo Daniyardin obonu gana zndn stnn
sozolonup, aliska cayilip catti. Camiyla ekbz anin artinan eerip kelattik. Bul colu emne ndr,
uaniyardin obonu btn bir nazik kyt menen calgizdiktin armanina tolup, adamdin crgn
erkeletip mungkantti. Kzm kz aldinan ele isik ca; ayilip, tamagim ca;ka buuldu. Camiyla bul colu
kolun Daniyarga sunup cakinday bardi da, o;ol boydon arabani karmanip, ba;in engkeyte, eerip kele
berdi. Anan bir ubakta, Daniyardin n akirin basangdap kelip kayra biyik kklp, tnk talaaga
cangidan mukamduu ilebin tkknd, Camiyla ba;in ktrd da, basip bara caLip, arabaga irgip
mindi. Daniyardin canina otura kalip, kozgolgondon korkkonsup, kolun kkrgn kisa, oturgan
orduna kaLip kaldi. Lmi emne bolot degendey tuyuk oy menen, coldun etine ildamdap, men alardan
kzmd ayrigan cokmun. Camiyla anin canina oturganin Daniyar bilgen cok ok;oyt, aga karagan da
cok, irdaganin toktotpoy ulanta berdi. Bir azdan kiyin Camiylanin koldoru akirin cazila berip al
uaniyarga boy salip, syn kaldi da, ba;in sekin gana anin iynine koydu. C;ondo kizuu kele catkan
tkm corgo cr;nn cangilip, kayra o;ol zamat ongolup ketken singarinday Daniyardin n
mdrl t;knsp zlp, kayra cangidan ;ang;ip, k aldi.
Bul obon ba;kalarga ok;obogon a;iktiktin, maxabattin cangi obonu boldu!
Tn eki cakka srlp, zng carik tglp, talaanin gldgn beti ailganday, u;ul keng talaanin
ortosunan men sy;kn eki ca;Li krdm.
Alar maga nazar salbasa da, men alardan kzmd t;rby, siykirlangan ngd kelattim.
Sy;kndrdn meni menen emne i;i bolmok ele, men ele emes, dynnn baarin unutkanday, alar
Lek gana zdrn can ergitken obondun agimina kyklp, termelip kele caLi;Li. Men alardi karap
Camiyla menen Daniyardi taanibay cattim.
Bular, men ba;La krbgn kandaydir cangi, ukmu;Lay baktiluu ki;iler ele!
- Coba, anin biri, - kz karanggida ottoy balbildap, eski soldat kyngnn cakasi cakcayip, talaani
cangirta ;ang;ip obon salgan Daniyar ele!
Coba, anin biri, - Daniyarga erkelep, unukpay boy salip oturgan menin cengem Camiyla ele! eksiz
bakitka cetkendey, Camiylanin kirpikterine ca; mltrp, karekteri ciltildayt.
in ele bakit degen u;ul emespi? - u;ul gimn ngd aalamday obondu caratkan, cer oLonuna, carik
dyng bolgon zor syn Daniyar bt boydon tkpy-apay Camiylaga berip, Camiylaga arnap
catti. Anan bul bakit emey emne? C;ondo alardi karap, menin tang kalip, alardin baktisina tilekte;
bolgonum u;unalik - bir ubakitta kadimki Daniyardin obondoru menen kel t;nksz
Lolkundanuu crgmd bolk ettirip kozgop ketti da, kzm aila t;kndy, e kaan ktpgn
ukmu;tuu oy ba;ima t;t. "Men bulardin srtn tartam!" - dedim da, alda kanday tabilga
Lapkansip, synp kettim. Birok, o;ol zamat zmdn oyumdan zm oudum: "Menin kolumdan
bul i; kelmek bele, emnege elirem?" limden u;unu bilip ele tursam da, canagi ukmu;tuu oygo
aldanip, kiyaldin agimin toktoLo albadim: "Coba, men bulardi srtk tartam, tak u;undagiga
ok;o;turam. Alar menin srtmd da u;unday baktiluu bolu;at!" - dep, kele cattim men.
u;ul kiyaldarga berilip, aylanamdi karasam, kzm avgust tn trkn kubulup carkirap, talaa
cazdin knkdy gldgn ngd caynadi. Men dagi zmd baktiluu sezip, oylogon tilegime azir
ele cetdy kayrattanip kelattim, krs anda bala ekem, keleekte bul maksatti orundaLi; n
kana kiyinilik tartip, kana emgektene turganimdi bilgen emes ekenmin. Andagi menin mdm:
uaniyar obon salip irdagandi men boyoktor menen srttp, o;ondoy too, o;ondoy asman, bulut,
cer-suunu Daniyar siyaktuu krktp berd. Bul i;ke ong nr kerek ekenin oyloboy ele, andagi
menin kaygim: "Boyoktordu kaydan tabam? Mektepten surasambi, ay bere koybos, zdrn kerek
emespi!" - dep crm. Keptin baari ele u;unda siyaktanip, kayran balaligim ay!
Men u;intip kelatkan arada, Daniyardin iri ayagina cetpey, emne ndr keskin zld. Minday
karay kalsam, Camiyla Daniyardi bek kuaktap, bir ookumga ani crgn kisip algan eken. Birok o;ol
cerden ouganday kiyin bolo berdi da, arabadan sekirip t;t. Daniyar ;a;kaninan tizginderdi tartip,
attardi toktoLo kaldi. Camiyla teskeri karagan boydon, coldun ortosunda sendirektep turdu da, bir
ubakta moynun ;art kayrip, iylauday dirildegen n menen auulu aytti:
- Lmne karaysing? Lmneng bar mende? - anan tura t;p, - karaba meni, ayda arbangdi, ket! - dedi
da, artta kalgan arabasin kzdy basti. Men dal bolup, oozumdu aip kalgan ekenmin, cengem meni
da cemeley ketti:
- Saga emne cok ele! T; arabanga, deldeybey! Ck;o;kon makoolor, kudaydin azabina gana kalgan
ekem da siler menen!
"Cy tooba, bul emnesi eken, cin tiygenbi buga?" - dep, kele cattim men coldu kaLari. Al emi
Lerengireek oyloy t;kn adam Camiylanin in ele kiynoogo kalganin bat ele t;nbyt bele: nikel
eri SaraLovdogu gospitaldardin birinde catsa, cakinda kaytip kelem dese, anan ongoybu?
Birok men mindaydi oylonmok tursun, kayra Camiylaga izam kelip, ani caman krp kele cattim, al
emi Daniyardin ekini irdabasin bilgenimde, anin obonun mindan kiyin e kaan ukpasimdi
bilgenimde, kuday bilet. Camiyladan cek krgn, andan tr suuk adam men n bolboyt ele.
Azir bolso btkn boyum ;aldirap, knglm alda emnege irencip, ertereek ele kirmanga cetip,
samanga kulap catsam eken dep kelattim. Araba dagi adamdi kiynap, olku-solku sekiret, tizgin koldon
cilbi;ip, col bgn nggl-dnggl. Kirmanga barganda eptep attardin kaamittarin eip, alardi
arabanin astina syrp saluuga alip keldim. Daniyar o;ol tn attardi cayitka z alip barip tu;aptir.
Lrtesi kn oygongonumda, tang kizuu aLip kalgan eken, u;ul tang kanday taza bolso, menin
knglm da u;unday ailip, crgm kubanika tolup, alda kanday cak;iliktin kelerin ktknsp
tuyladi. Adegende emnege synp catkanimdi bilbey, anan keee knkn estep, ogo beLer
synp kettim, "Ck;o;tura alar bekem!" - degen kmn oy muzdak klk siyaktuu btkn
boyumdu iyriktirdi. Kzmd cumup elestettim ele, keee knk krn; tim ele dapdaana, azir ele
srtk tarta koygondoy kz aldima keldi. Crdumdan tura cgrp ong suuga beti kolumdu cuudum
da, sayda tu;algan attardi kzdy urkadim. Lrteng menenki ;drm muzdak bede, tuurulgan
baltirlarimdi tizildaLip, ;iyraktarga apkiladi. Birok men n al kep emes. Kirarkadan kiltiyip kele
catkan knd tosup aluday kubanituu kitkiliktay, can-canimda bolgondorgo kz salip, urkap bara
cattim: Minakey ariktin ka;aLinda kodura ikkan sari ba; kn karama, alista tglp kele catkan
knd kzdy sozulup, boyun ongdoodo. Ani tegerektep ak ba; miyalar kurap algan, birok ca;
kodura alarga moyun berbey, kndn ;oolasina alardan murun ozunup, sari gld ba;in koykoytup,
kn nurun ;imiret. Minakey, arabalar t ariktan, dngglktn cibigen izi menen suu sizilip,
engkeyi; betke cayilgan. C;ol suu tiygen cer menen aLirman calbiz drkrp, cit angkiLip buruksuyt.
Cldo, aylanayin tuugan cerim ay! Men urkasam talaadagi abalekeyler dagi ko;o cari;ip, can
canimdan zipildap uu;at.
"irkin, srt bolsom, u;ul erteng menenki knd, ak ala kg; toolordu, erteng menenki
;drm ca;il bedeni, ariktin ka;aLindagi sari gld kodura kn karamani srtk tartsam, kanday
sonun bolor ele!"
Birok kirmanga kayra kelgenimde, menin bul altin kiyaldarim, kl sapirganday sapirilip cok boldu.
Antkeni, Camiyla tkn tn uktabasa kerek, kzdr ;l;ip, caagi iine tartilip, kabagi brklp
ailbadi. Maga al eteke degen cok, karagan da cok. Bir ubakitta brigadir Crozmat kirmanga kelip
kaldi ele, aLinan t;r zamat, Camiyla anin canina basip bardi da, uura;pay turup, trssnn aytti:
- Arabangizdi alingiz! Kayda cibersenger meyli, birok stansaga egin ta;ibaym!
- l, saga emne boldu, Camaltay, saygak tiydibi? - dedi Crozmat, ani erkeleLe klmsrp.
- Saygaktin mende akisi cok! Barbaymin dedim boldu, aytkanim aytkan!
Crozmattin ng sustaya t;t:
- Aytsang aytpasang da u;ul: Stansaga araba aydaysing, ba;ka kep cok! - dedi al baldagin kalildaLip,
cerge k menen tik koyup.
- Lger bir tiygen bolso ayt azir, baldakti ba;ina oynoLom, cok anday emes eken, - cn i;inge! Lgin
meniki emes, askerdin egini, zngdn ering dagi o;ol cakta! - brigadir turgan cerinen ;art kayrilip,
baldakti ari;LaLa sekirip, etke basip ketti.
Camiyla coop kaytara albay ele, kolundagi kamini karmalap, kilmi;i barday kizarip turup kaldi. Beri
cakta turgan Daniyardi krgnd, al iinen bildirbey oor ;krnd. Daniyar attarin arabaga ko;up
catkan. Al canagi szdrd ukkani menen, sir aldirgan cok. Bolgondo, teskeri karap, kamit boolordu
culkuy tartip, baylap catti. Camiyla dagi bir az kirmandin ortosunda calgiz turdu da, anan "emne bolso
o;o bolsun" degendey kolun ;iltep ta;Lap, arabasin kzdy basip ketti.
Al kn ayilga biz kndgdn erte kayttik. Antkeni, bara catkanda, kele catkanda da, Daniyar attardi
Lindirbay aydap ele crp oturdu. Camiyla da kabagi tirigip knglsz. Men bolsom kakiragan boz
Lalaani krp, zm i;enbey cattim: keee knk trkn kubulup gldgn talaani comokton
ukkanday ele bolup kaliptirmin. Keee knk krn;, keee knk Camiyla menen Daniyardin
arabada oturgandari kz aldima ele turup aldi. Turmu;tun eng bir carkiragan, krkt uurun ku;
karmaganday koluma karmap algansip, o;ol krn; esten ketpey, tinimdi aldi. Akiri, oylogon
maksaLima cetmeyine canim tinbadi. Kirmandagi esepinin bir barak aktay kaling kagazin uurdap
alip, saman mayanin artina ca;inip, kagazdi egin sapirgan krktn stn koygonumda, crgm
aLirilip ketd dkldp, oozuma kaptaldi. ALam meni birini colu at stn mingizgendegini tuurap:
- Bissimilda! - dedim da, kalamdi kagazga tiygizdim. Adegende Daniyardin ;trixLerin belgiley ba;Ladim.
Anda bul, kp mikti da emes cangi yrng ;trixLer ele. Birok o;ondo men tartkan Daniyardin tz-
kelbeti zn ok;oy ba;Laganda, knglp alip uup ele, kayda ekenimdi, emne kilip catkanimdi
unutup saldim. C;ol men krgn avgust tn, kubulup caynagan keng talaa, kagaz betine kp
kelgensip, Daniyardin o;ondoy ;ang;ip obon salgani kulagima ugulup catti. Kz aldimda soldat
kyngnn cakasi kere cakcaygan Daniyar menen aga boy salip, iktap oturgan Camiyla. Bul srt
menin algaki colu z aldima tartkan srtm: mina arabanin kiri, mina cana;a oturgan Daniyar
menen Camiyla, tizginder aldida bo; ta;Lalip, attardin condoru karanggida termelet, andan nari tnk
Lalaa, aliski cildizdar. Munun baarin u;unalik berilip tartkan ekenmin, bir ubakitta ele tak tbmdn
birnn auulu n ikkanda esime keldim. Karasam Camiyla eken:
- Sen emne, tiling duduk, kulaging dly boldubu? Krs, al meni izdep crptr, ;a;kanimdan
srtmd bekite albay kaldim.
- Buudaydi alda kaan ele cktp, et bi;imdan beri kiykirabiz, kiykirabiz, ce bir n berseng bolo...
Aldagi kolungdagi emne? - dep Camiyla srtt menden tartip aldi.
- Cy, ;umdugung kur! Degele... - dep barip, irengi buzulup, kagazdi telmirip ele tiktep kaldi. Ay, menin
o;ondogu uyalganim ay! Trt ;iyragim lbgn ele cerde kaldi! Camiyla srtt karap turdu da, bir
ubakitka ca; ayip, mungdana t;kn kzn yd ktrd:
- Maga beri munu, kiine bala! - dedi al akirin gana. - Men estelikke saktap koyoyun...
Camiyla barakti eki bktp, koynuna salip aldi. Biz colgo igip, ayildan bir top uzap ketkene, men z
kalibima toluk kele albay cattim. Crgmd tereng kozgogon krn;t in ele zn az da bolso
ok;o;turup srtk tartkanim anikpi, ce bul t;p dep kmn sanadim. C;entsem da, canagi tartkan
srtm iten maktanip, o;ogo pkm kp, timele bir ukmu;tuu kiyaldar ba;imdi aylandirip,
cakinda men boyok tapsam, tolup catkan srttrd tartip, mektepke ilip koyom dep cattim. Krs,
minday kiyaldar o;ol balalik akta ele boluuga mmkn eken. Ani menen i;im cok, col ongutu ildiy
bolgonu menen, t ele katuu ketip bara catkanibizdi da oylop koyboym. Anday degenim, aldida
araba aydagan Daniyardan kalbayli dep ele, ulam attardi ildamdaLa kele cattik. Kiyinki kezde Daniyar
ar kaan arabasin katuu aydap cr turgan boldu, attari da bat ele etten t;p kaldi.
Camiyla Daniyarga udaa kele catti. Col kaLari al eki cakka karanip, keede kandaydir ayiptuu nemedey,
ayanituu nemedey cilmayip koyot. Anisin krp, men dagi cilmayam, menin oylogonum: "Srt
Lartip, cengemdin baya knk auusun cazip, kngln akan ekenmin. Cengem emi Daniyardi irda
dese, al szsz irdayt... Demek bgn Daniyardin obonun ting;ap kngl tolkup cirgaymin... Kanday
sonun cirgal, bgn Daniyar irdayt eken, ooba, irdayt - irdasa eken!"
Bul colu stantsiyaga biz abdan ele bat keldik, birok attaribiz kara terge t;p bardi. Taraza bo; eken,
arabadan t;r zamat Daniyar kaptardi ta;iy ba;Ladi. Al kayda ;a;ilip, emnege mina kapaluu
bolgonun kim bilsin, aytor, unukpay ele tktyp crd. Poezdder nari-beri tknd Daniyar toktoy
kalip, alardi artinan kpk eyin uzaLa karap, alda emne oyuna kelgendey tnrp catti. Camiylanin
ansayin tini ketip, Daniyardin oyunda emne bar ekenin bilgisi kelgendey, al dagi Daniyar karagan
cakti tigilip karap kalat. Bir ubakitta Camiyla arabanin canina barip, Daniyardi zn akirdi:
- Bergeli Daniyar, ka;ka attin takasi ;ilkildap kaliptir, culup ta;Lai, karmap bereyin!
uaniyar attin tuyagin eki tizesinin ortosuna kisip, takani culup alip yd bolo bergende, Camiyla ani
karap, akirin gana aytti:
- Sen emne eteke t;nbysngb? Ce menden ba;ka kiz-kelin tgnp kaliptirbi.
uaniyar ildiy karap unukpadi.
- Bolboso maga ele ongoy deysingbi? - dedi Camiyla, ;krp alip. Daniyardin kani selt etip yd bolo
berdi da, al Camiylani mungayingki erkeleLe karap, bir nerse aytkanday boldu, birok men ukpay
kaldim, antkeni atti oozduktan karmap turat elem, at o;ondo ba;in silkip aldi. Daniyar bolso bir
nersege iraazi bolgondoy, kolundagi takani silap, nari etke basip ketti. Menin tang kalganim:
"Camiyla aytkan szdrdn aga emnesi cakti? Misali, birg: "Maga ele ongoy deysingbi?" - dep
bir ;krp aytip tursa, anin emnesi cak;i?"
kaptardi ta;ip btp, biz kayra cngn catkanda, conunda asma kabi bar, uypalangan eski ;inelen
bir arik caradar soldat koroogo kirip keldi. C;ondon bir az ele murun, stantsiyaga e;elon kelip
Loktogon. Canagi soldat eki cagin karanip, kubanituu klngdp turdu da, bir ubakitta:
- Krkr aylinan kim bar? - dep kiykirip ciberdi.
- Menmin Krkrdn? - dedim.
Soldat synp ketti:
- Sen kimdin balasi eleng, iniek?
Al anggia bolboy Camiylani kr salip, deldeyip ele turup kaldi.
- Kerim sensingbi, - dedi kubanip ketken Camiyla.
- Cy, Camiyla karinda;im! - soldat Camiylaga ctknp barip, eki koldop uura;ip kaldi.
Krs, bul Camiylanin kabirga tuugani bolgon ayilda;i eken.
- Mina deseng, bul cerge timele bilgendey kayrilip kelgen turbayminbi! - dep cani kalbay catti, - anan
Sadiktin caninan ikkanima be; kn ele bolbodubu, gospitalda birge cattik, kuda kaalasa al dagi bir-
eki ayda yg kaytip kalar. Biyakka cnrmd kelineginge kat caz, z kolum menen zn
Lap;irayin dep, kat cazdirip algam... Degi... cak;i bolbodubu, minakey amanaLing, iyik parsimdan
kutulayin! - dep koburagan boydon, soldat ;inelinin iinen burtuk katti suurup ikti. Kolunan
culup alganday ele Camiyla katti zn tartip aldi da, syngn u;una boldubu, ce uyalip kettibi,
adegende kipkizil bolup albirip, anan kupkuu bolup turup aldi. Ay, crk degen kurusun, mina u;ul
uurda da Camiyla akirin gana kznn kiyigin salip Daniyar cakti karadi. Camiylaga armanduu karap
uaniyar arabanin caninda z calgiz turuptur. Bayagi kirmandagiday ce elge basip baralbay, ce etke
basip ketpey, caldirap ele Camiylani tiktep kaliptir. Anggia tu;-tu;Lan cgrp keli;ken ki;iler soldatti
Legerektep alip, keesi tuugan, keesi ayilda; igip, uura;ip, sura;ip kali;Li. Camiyla ayilda;ina rakmat
dep da aytip ceti;kene bolboy, Daniyardin arabasi andan-mindan bir tiyip, aLirilgan boydon
koroodon culunup ikti da, ang uyutup colgo t;t.
- Cy, buga cin tiygenbi? Soobu? - dep kiykirip kali;Li anin artinan.
Soldatti da tuugandari bir cakka eeritip keti;ti ok;oyt, koroonun ortosunda cengem ekbz ele
kaliptirbiz. Daniyardin arabasi kzdn kayim bolgono, alista kaynagan angdi karap turduk.
- Cr, cenge yg keLeli, - dedim men.
- KeLe ber, meni emne kilasing! - dedi Camiyla.
Mina u;intip, biz birini colu bir-biribizden blnp, ar kimibiz zbz colgo iktik.
1alaa p bolup, demigip turgan eken. Cerden ktrlgn isik tap erinderimdi kebersitip, tangdayimdi
kurgaLip catti. angkaygan asmandagi kn cerdi krkk salganday erteden beri rttp catti ele, azir
keke cuuk kak;igan cer betin tuzduu ;or kaptadi. C;ondoy ele tuzduu bozomuk aliski beleske t;p,
klkldgn kn tumanda aypalgansip, munariktap baLip bara catti.
8elestin stndg kizil sur bulutalardin asmanda uyugan kara cilan siyaktuu tr srd. Keede
kerimseldin oor tolkundari kelip, attardin tanooloruna ak ;or ;iretip, angigan cal-kuyrugun
caybarakat oodari;Lirip, col boyundagi ;ibaktardin ba;-ba;in irgap cilcip kelet.
"Bul emnesi, caan bolobu?" - dep cattim men. C;ondo crkt sidirgan calgizdik iimdi angkildaLip,
alda emneden korkkonsup, attardi tindirbay aydap oturdum. Men gana emes, uzun ;iyrak toodaktar
da bir nerseden ougan ngd eltengde;ip, iy aralap koktuga ca;ini;Li. Kurmu;unun
zndlrndy karaygan t calbiraktin siniktarin ;amal alda kaysi cerden col stn aydap kelip
catti. Biz cakta minday calbiraktar bolboyt, tr bul kazaktin lnn kelgen bolu; kerek. Aylanada da
e bir can cok. Daniyar krnbyt, artta kalgan Camiyla da cok. Tigine cilt etip kndn eti ca;indi.
aalikkan talaa tuncurap uykuga blnd.
kirmanga ka; karayganda cettim. Kirman tin, n etken ;amal cok. Daniyardi akirsam karoolu
abi;ka coop berdi:
- Cy, al suuga ketti, ani emne kilat eleng? - Anan ulutunup alip zn koburadi. - p bolup turganin
karasang, oo, alla, ;amal cortposo kirmanda i; bolmok bele, eldin baari y-yn keti;ti.
Attardi bedege tu;ap koyup, kayra kele catkanda suuga kayrildim. Daniyar adaLina tik t;kn cardin
ba;inda oturuptur. Artinan karaganda da anin kaygiga gp, armanduu oturganin bilg bolor ele.
Singar tizesin kuaktap, ba;in salangdaLip, car astinda kpldgn suunu ting;ap oturuptur. Anin
ayanituu oturu;u crgmd mikip tt. Canina basip bargim kelip, Daniyardi booruma kisip, aga
zmd bolgon bardik cak;inakay sezimderimdi aytip, kapasin bl;km keldi. Birok, men aga emne
deyt elem? Bir topko eyin ette turup, anan kayra kirmanga bastim.
u;undan kiyin dagi kpk uktay albay samanda catkan cerimden asmandagi kaldayip kele catkan
buluttardi karap: "Adamdin turmu;u emne n mina taLaal, emne n mina t;nksz bolot?" -
dep, ar kaysini oylondum. Camiyladan bolso dagi ele kabar cok: "Al mina emne keikti, kayda crt?"
- dep, arabanin kaldiraganin uguuga zar bolup, kulak trp cattim. Ce uktaganday uktap keLe albay,
ce turup ketpey, btkn boyum ;aldirap kiynaldim. nsz, dabi;siz agilgandar bulut aralap, calt-cult
kubulup caLi;Li.
uaniyar suudan kelgende, men uktay elek elem. Al emne kilarin bilbey, col cakti kayta-kayta karap
kirmanda basip crd da, anan menin canima kelip, samanga boyun ta;Lap kuladi. "Ay, emi keLet go
bir cakka, kalbayt ayilda! - dep, oylodum men. - Birok beara kayda barmak ele. y-cayi cok musapir
kimge kerek ele? Degi caman boldu, kanter eken emi?"
Kzm ilinip bara catkanda, kirmanga cay kele catkan arabanin kildiragani ugulup kaldi. Camiyla keldi
ok;oyt? - dep bolcodum uyku arala;.
kana uktaganimdi bilbeym, bir ubakta ele tak kulagimdin tbnd saman ;irpildap, bir basip
kelgendey boldu. Kanat serpkendey kandaydir bir suu nerse betimdi silap tt. Kzmd asam -
Camiyla eken. Suuga t;p kelgen krnt, kyngn da salkindaLip, suuga sigip keliptir, z da bir
trl cagimduu salkindikti eeritip keldi. Camiyla toktoy kalip, eki cagin elengdep karadi da,
uaniyardin ba; cagina oturdu.
- Daniyar, mina men zm keldim! - dedi al akirin ;ibirap.
Cimcirt tintik, asman kaptaldap agilgan ildiy soylodu.
- Sen taarindingbi? Katuu taarindingbi ya?
uagi ele aylana tiptin, nari suuda kemerlengen ceek olp etip cum;ak kuladi.
- Birok, men ayiptuu belem?... Sende da ayip cok...
1oo kirkalap kn krkrd. oup ketken Camiyla calt burulup karaganda, agilgan anin czn
capcarik kilip krstt. C;ol zamat Camiyla Daniyardi kuaktap cakinday bergende, al ani zn
Lartip, kuagina kisti. Saman menen sunalip Camiyla anin canina catti.
Akaktap kykkn ;amal talaadan culunup kelip, samandi uygu-tuygu sapiri;Lirip, kirmandin etine
kingirila t;kn boz yg bir tiyip, col menen sabalap kuyundadi. agilgandar buluttun arasina
kgltr calin oynotup, karagay singanday kurgak aLirap kn krkrd. Bt denem drkrp
syndm da, srddm - kn krkrgn akirki agilganduu dobul tabigattin srd krkn aip,
caydin ayagin btrp kele catti. Mina u;ul etekege toktolbos kty demitip, Camiyla Daniyarga
;ibirap catti:
- in ele kmn sanadingbi, kantip ele seni birg alma;Lirayin!.. Kerek emes, t;tn kiyinki sys
zn buyursun! Meyli, kim emne dese da men senikimin! Calgizim, seketim, e kimge seni iraa
krbym!.. Men seni bgn emes, keee emes, sirtingdan bilgendey, bala bolup es tartkandan beri
sym... Mina emi sen da meni izdep kelding!
Ca;il-ala kgltr agilgandar iyme-iyme sinip, cardin artina suuga t;p catti. Andan-mindan tiyip,
samandi aba ertkilep, caandin algaki tamilari dibiray ba;Ladi.
- Camiylam, canim-kalkaLayim, kizil glm, Camaltay! - dep Daniyar kirgiz menen kazakta bolgon eng
nazik attardi sygnn arnoodo. - Men dagi seni alda kaan sygm, mrmd krbsm da,
okopto caLip seni oylogom! Krs, menin sygnm tuugan cerimde tura! Krs, al sen ekensing,
Camiylam, kizil glm!
- Brktm! 5ang;igan brktm! Beri bolu, kzngd krst! C, ;ang;igan brktm!
Caan kp keldi. 5amal uurgan ydn zg, kulaali kanat kakkanday dalbangdap culundu. Birde
kiygainan, birde tik kuyulgan n;r cerdi saginganday st-stn pklp, asmandin kaptal-
kaptalinan kk crgnsp kn krkrd. Kizgaldaktin cazgi rtndy, calin algan agilgandar too
boorlop, t;-t;k caynadi.
Caan ky berdi, men bolsom samanga kmlp, tak koltuktun astinda tikildegen crkt sezip
cattim. U;ul uurda menden baktiluu, menden taalayluu e kim bolgon emes igar. Kptn beri
sirkoolop bgn e;ikke ikkanda, asmanda carkiragan knd krgnsp, cer stnd ca;oonun z
kanalik cirgal ekenin bilgensidim.
Caan da, agilgandardin carigi da, samandin astinda catkan cerime cetip catti, birok men andan
cdp ciyrilgan cokmun. Kzm ilinip bara caLip, zm ele klngdp cattim: kulagima algan
emne boldu eken, - Camiyla menen Daniyardin ;ibira;kanibi, ce bastap kele catkan caandin samanga
;irtildap tiygenibi?
"Mina emi kn caay beret, kz kelet!" - dep cattim men zm. in ele kzdn kabarisinday bolup,
nimdalgan saman menen kiyargan ermendin ke kzdgdy ciluu demi murunga kelip catti.
Al emi kznd bizdin tagdiribiz kanday bolorun emne ndr oylobopturmun.
* * *
u;ul kz eki cil zgltktn kiyin, men kayra mektepke cr ba;Ladim. Sabaktan kiyinki bo; ubakitta
bayagi suu boyundagi cer stn barip crdm. Kirman al kezde angkildap, een kalgan. Bul cerde
men mektepten algan boyoktor menen zmdn birini etyuddarimdi, srtlrmd tarttim.
Andagi srtlr ana dele cak;i bolboso kerek, antkeni, o;ondo ele maga kp caku emes.
"Boyoktorum naar krnt, - dep oyloumun iimden. - ALangdin kr, inigi boyok tapsam, kanday
sonun bolor ele!" U;unday degenim menen, o;ol inigi boyoktor kanday bolorun zm da bil
emesmin. Tee kiyinereek gana srtlr koldongon tyubiktegi sikma boyoktordu birini colu
krg tuura keldi.
8oyoktor go boyok bolsun, birok mugalimderdin da aytkandari tuura bolup catti ok;oyt: srt
bolu; n srtnn nrn aLaylap yrn; kerek, anin okuusun oku; kerek. Bul akil eki
bolbogonu menen, okuu cnnd menin mtm da cok ele.
Ckuu kayda: agalarim o;ol boydon daregi cok catsa, anan eki ydn calgiz bel baylar cigitin enesi
okuuga ciber bele. Munu bilip, men unuku da emesmin. Birok ansayin okuunu estep iim ky,
anin stn o;ol cilki kz zg krkt boldu. Koldon nr kelse, krgnngdn baarin tartsang
ele, zn srt bolo turganday. Attiging, o;ondogu kz ay!
Krkrnn suusu tartilip, kk ka;ka bolup tungan. Suunun astinda bglgn bayagi kazanday ta;Lar
emi sirtka igip, alardin stnd capca;il, sapsari tukaba ngd enggilekter oyuu crgzgn. Lrteng
menenki ;kt badaldin cilanga ibiktari nazik kizarip, capayi terekeler kndn-kng trdnp
kiyaruuda.
Cayi menen cayloodo ttng i;Lalgan cilkiilardin ylr azir ong saydin buurul tartkan abindisinda
tiginde-minda karayip, ak eleek, ak kynk kiygendey ttndr amgaraktap eLek-cengin ubalciLip,
Loy toylogon ayaldarday ayilma-ayil kykl;t. Tegerekte cilki cayilip, bet-betine basip ketken
yrn ogulta albay, tini ketken aygirlar eltengde;ip azana;at, - cazga eyin emi u;unusu u;ul:
beeler ongoy menen yrg toktoboyt. Toodon t;kn mal sari soygok capirip, angiz-angizda crt.
Kzg talaanin beti izden ibir-ala.
Kz u;intip ele cak;iligin alip turup algan cok. Kp keikpey kara cel crd, asmandin irengi buzulup,
kar arala; caan ba;Laldi. Aptasina kz airbagan caan, bir kn basangdap toktogondon, men
Krkrnn ceegine bardim, - nari ta;Lak aralada cilgin menen iirkanaktin arasindagi bir tp too
etin calbirttap kygn ottoy bolup, srtk ele "suranip" turup aldi.
Ceekte badaldin arasinda srt tartip oturat elem, ke kireyin dep kalgan, bir ubakitta ba;imdi yd
ktrp, narki yzg suu keip tkn eki ki;ini kokus kr kaldim. Alar Daniyar menen Camiyla
ekenin daroo taanidim. Lmne ndr alardin czdr oulap saktanganday srd ele. Daniyar
adaLina demite ari;Lap, attagan sayin, anin topulanbagan ;inelinin eLekteri, eskiiligi cetken soldat
tgnn kontoruna ;artildaLa urunup kele caLiptir. Camiyla bolso, appak cuulgan cn coolugun
salinip, stn bazarga kiy kizil-ala gld kyng menen iy barkut apanin kiyip aliptir. Bir
kolunda ktrgn tyng bar, ekini kolu menen Daniyardin asma ba;Ligin karmanip kele caLiptir.
Lk kez-kez bir nerseni syl;p koyu;at.
Bular bizdin ayildi ta;Lap, bir cakka ketip bara catkandarin t;ngnd, iim tiz etip kuykalana t;t.
Tigine, al ek koktudan tp, iy aralap cn;t, a men ;aldaygan boydon alardin artinan karap,
emne kilarimdi bilbey kaldim. ndyn desem, tilim tangdayima carma;ip kalganday.
1oo kirkalap eeri;ken buluttarga kndn kiyir nurlari akirki colu bir tiyip, cerge kgm t;t. Aylana
bat ele karanggilay ba;Ladi.
uaniyar menen Camiyla artina karabay temir coldun razezdin kzdy ildam basuuda. Alardin
karaandari ulam alistap oturup, bir azdan kiyin iydin arasinan krnby kaldi.
Men mina o;ondo gana esime keldim.
- Camiyla-a-a-a! - dep, kmdn bardigina kiykirdim.
1omsorgon talaanin stnn: "a-a-a!" - degen calgiz cangirik kpk sozolonup, mungkanip basildi.
- Camiyla-a-a! - dedim men, dagi bir auu kiykirip, anan turgan ordumdan aLirilip tigilerdin artinan
cgrdm. Suunu suu debey, tkn, kiyimen boydon tz ele suuga salganimda, tizildatkan
muzdak airandilar betime, btkn boyuma cabila berdi. Aga da karabay, dagi kp urkadim. Bir
ubakitta butum bir nersege alinip ketti ele, k menen barip bet aldimdan cerge cigildim. C;ol
boydon, ba;imdi yd ktrby, betimdi mikip, ksp-ksp iylap ciberdim. Astimdagi nimduu
Lopurak cittangan cer, kolumdu, betimdi muzdaLip, ke karanggisi conuma salmagin salganday,
pkm kisilip, iyler menen kaygimdi bl;p, can-canimdan mungkanip i;kirip caLi;Li. Cana
Camiylani kiykirgan nm dagi ele tomsorgon talaanin stnn cangirgansip, kulagimdan ketpeyt.
- Camiyla, Camiyla! - dep, ca; balaa ;oloktop, men zmdn eng cakin krgn kimbattuu ki;ilerim
menen ko;Lo;up cattim. Mina u;unda gana, cerde iylap catkan uurumda, men zm dagi Camiylani
sygnmd t;ndm.
Coba, balkim bul balalik kezdegi menin eng taza, nariste sym bolgon igar!
8etimdi kz ca;ima suulangan cengime kaLip, dagi kpk eyin iyladim. Krs, men u;ul uurda, ceke
ele Camiylalar menen ko;Lo;poy, zmdn balalik agim menen dagi ko;Lo;up catkan ekem.
karanggida temselip yg kelgenimde, bizdin koroodo drblng t;p, kimdir birlr at tokup,
;a;ili;ip caLi;kan eken. Csmon zkr bolso adaLina mas, koluna soyul karmap, tepsetip ketdy
aLin culkuntup bakirat:
- Cy, men aytpay crdm belem! Mina emi, bt Clcobay aLasina ;ermendeilik bolbodubu? Bol
attangila, cetken ele cerden tentigen it ala kazakti ciga appasam aLim sn, meyli on cil
moynumda, birok, krngng Clcobaydin kaLindarin taloongo berbeybiz. Attan cigitter, kettik!
kayda uzayt deysing!
Kuugun kaysi cakka at koyor eken degenimde, crgm ;uu dep, muzday t;t. Lmne kilarimdi
bilbey, ayildin sirtina eyin atandardin artinan cgrp oturup, alardin razezddi kzdy emes,
stantsiyaga ket ong colgo t;knn krgnd gana canim tinidi. Anan yg keldim da,
iylaganimdi e kimge krstpy, aLamdin tonuna oronup alip, mknp cattim.
u;undan kiyin ayilda kana kep-sz, kana u;ak-aying boldu. Ayaldardin baari ele Camiylani
camanda;ip catti:
- Akmak da! Bolboso kim ele znn irisin tebelep, tentigen musapir menen eerip ketsin!
- C;onu ayt cenge! Lmnesine kizikti deym da! Caman ;ineli menen tamtigi ikkan tgnn ba;ka
etekesi dele cok ele go!
- Anan emne, koroo-koroo mali bar bele! - dep, dagi bir ko;Loy igat. - y cok, cayi cok tentigen
neme da! Meyli, z ubali zn, tim koy knp barmagin ti;Ler, ali... Krrbz, o;ondo al
suluusungan nemeni!
- Tooba, Sadiktan artik erdi al kaydan tapmak ele?
- Ani aytasing, kaynenesii? C;ondoy, paygambarday bolgon kayneneni kaydat tabat eken al! z
;oruna z tkrgn aram, meyli!
Mmkn, calgiz men gana zmdn murunku cengemdi camandabay anin kilganin tuura dep
Lapkandirmin... Daniyardin eski ;ineli menen tamtigi ikkan tgn minday koyup, al z kim ekenin,
anin iki bayligi kanalik zor ekenin, men bilbegende kim bilet. Camiyla Daniyar menen eerip ketip,
Laalaysiz bolot degen kepterge men e bir i;enmek tursun, kayta, al anik taalayin emi tapti dep
l;enem. Bolgondo, u;ul apam n katuu kapa boldum. Camiyla menen ko;o anin k-kayraLi,
bilgitigi ketkendey apam znn z ele kaygilanip, eng;erile t;t. Cariktik, turmu;tun agimi keede
u;intip znn eski nugun talkalap, ukul cerden cangi bagitka bet ala turgandigin t;ngn emes
ok;oyt. Misali, ong kariluu terekti boroon tamiri menen omkorup ketse, al ekini tura kelbeyt da...
Apam dagi u;ul siyaktuu: murunku knn taygani ar bir kiymilinan baykalip kaldi. Ba;La al iynesin
e kimge saptatu emes, namistanip caman kr. Bir kn yg kirip kelsem, apam iynenin kzn
Laba albay carikka ;ikaalap, iylap oturuptur.
- Me, cip tkrp beri! - dedi al iyne-cipti kalildagan kolu menen sunup caLip. Anan oor ;krk
tttt da, ca;in sigip caLip, zn sylnd. - A-a, ;orduu kelinim ay, etekeden eteke cok kor bolo
turgan boldung ee... U;ul boydon koldo crs ne degen gana ki;i bolor ele... Kayran Camiyla...
zngd zng ltrdng... anding bizdi, ketting... Lmne n ketting... Bizdin yd emneden kem
boldung eleng?.. 5orduu Camiyla...
Apamdin u;intip oturganin krp, say-sgm sizdap ketti. "Cok, apa, al ;orduu emes!" - dep kiykirip
cibere cazdap, toktoldum. Apamdi kuaktap alip Daniyar degen kanday ki;i eken, men ani kanday
cak;i krgnmd aytip berip, burkurap iylagim keldi. Birok bul szdrd men kaysi betim menen
aytat elem: mr tkn apamdin knglnd mung kalbayt bele.
C;entsem da, menin bul knsz "kilmi;La;Ligim" bilinbey kalgan cok.
Aradan kp tpy Sadik yg kaytip keldi. inin aytkanda, sirtinan baykatpagani menen al abdan ele
namistanip, ii kpt bolup crd. Iras, Csmondor menen ikilik stnd oturganda oozun
kptrgn bar:
- ALasinin kr, ketse ketsin! Col-coldo samsip crp, akiri bir cerde atan toroyot da! KaLin degen
azir tolup caLat, etinen ertmey... Altin ba;tuu kaLindan, baka ba;tuu er artik.
- Aning go tuura, - dep Csmon coop bere turgan. - Birok o;ondo bir koluma tiybedi da kap: tiginisin
seleyte aap, berkisin atan atka syrtt elem! Alar bolcolumda, T;tkk keti;ti go, paxLaga,
bolboso, kazakta tentip crgndr, tigige knm; emespi ba;inan... Lmi bir tang kalgan cerim; u;ul
l;ti e kim bilbeyt, e kim baykabayt, kandaya bolgonun sezbey da kaldik... Canagi burangdagan
kaniktin aramzaligi, cigin bildirgen cok, bolboso go ani!
Minday szdrd ukkanda, kanim kaynap, mu;tumdarim tyl. Alim kelse, u;ul Csmondun betine
tkrp aytar elem: "Bayagi p abikta bolgondor esingden ikpay crgn eken ee... Bolboso, anik
aramza, anik buzulgan zkr sensing!" - deer elem.
Bir kn yd oturup, mekteptin dubal gazeLasi n srt tartip caLat elem, apam da me;tin
caninda ot cagip oturgan, bir ubakitta e;ik ;art ailip, yg kupkuu bolup surdangan Sadik akem kirip
keldi. Al meni kzdy culkunup baskanda, celbegey camingan ;ineli cerge uup t;t.
- Munu kim tartkan? - dep, al ong barak kagazdi betime sundu. Kagazdagi srtt krgnd rym
utu: bul menin bayagi kirmanda Daniyar menen Camiylani kalam menen tartkan srtm eken. Alar
meni o;ol uurda tike kara;kanday bolu;tu. Cldo Camiyla ay, munu kantip ta;Lap ketti eken? ydn
bir cerine bekitip koyup, o;o boydon unutup kalgan go!..
- Men tartkan elem! - dedim men.
- Bulu, bul kim z?
- Daniyar.
- Buzukusung sen! - kalildagan Sadik akem srtt mayda-mayda kilip titti da, cerge tebelep, e;ikti
;art caap, sirtka ikti.
ydn iin kpk tuncuragan, srd tintik biyledi.
- Sen bil beleng - dep, suradi bir ubakitta apam.
- Coba, bilmn.
Apam me;ke cln kalip meni u;unday kicaalat bolgon kz kara; menen telmirip tiktegende,
biroLolo abar barmakti abayin dep:
- Men alardin srtn dagi tartam! - dedim.
Apam unukkan cok, ba;in kaygiluu aykap tmn t;rd.
Cerde tiLilip catkan srtt karap, iimdi rttp kuykalagan izaga idabay cattim, - meyli men bizdin
y-bl, bizdin uruu n "buzuku" boloyun, birok adamdik ong indikka men kiyanattik kilgan
cokmun, turmu;tun ong indigina men akir-akirina eyin adilett bolgom. Menin mina u;ul ak
niettlgmd e kim bilgen emes, ani elge aytuuga da bolbos ele, antkeni ba;kalar tgl, canimday
krgn z enem da munun maanisin t;n berbes ele.
Apam unukpay otura berdi. Canagi iza bolgonuma kzm ca; imerile t;kn ok;oyt, cerde ailgan
srttn zndlr aylanpa suuga akkansip, kaalgip catti. Cana Daniyar menen Camiylani srttn
tir siyaktuu krgn uur meeme u;unalik kadalgan eken, kz aldima bayagi avgust tnndg
gldgn talaa kelip, Daniyardin ot menen calin alip ;ang;igan obonu kulagima ugulgansip catti.
Camiyla menen Daniyardin o;ondogusun estep, mungayingki cilmayip oturdum. Alardin ayildan
ketkendegisin estegende crgm kayrat tolup, men dagi o;olor siyaktuu z taalayim n kiyin
colgo iguuga taymanbay bel bayladim.
- Men okuuga keLem! - dedim men apama. - Srt bolgum kelet, srtnn okuusuna baram,
aLama da u;unu aytip koy...
Bul szd aytkanimda, apam azir sogu;La bolgon agalarimdi estep, burkurap iylaytko degen oy
menen, zmd o;ogo idaganday kayrattandirdim. Birok, bakitka cara;a, bul colu apam kznn
Laruuday ca; igargan cok, bolgondo t katuu keyip aytti:
- Meyling, barsang zng bil.. Temir kanat bolgon song, ar kiminger zngr kanat ;iltep
kalbadingarbi... Biz kaydan bileli, balkim, silerdiki indik igar, balkim, aliska abittap uarsingar...
Azirki zaman emi u;unday bolbodubu.... Ckuunga barsang zng bil... Balkim o;ol cakka barganda,
srt tartip iymelegen kesip emes ekenin bilersing... yngd, aLa-enengdi unutpa, bar suraganim
u;ul...
u;ul kndn tartip kii y zn blnp ketti. Men bolsom kp keikpey okuuga cndm.
Srtlrdn mektebin btrp, Leningraddagi akademiyaga nrmd ulanti; n dagi okugani
barganda, men zmdn diplomduk i;imdi tap;irdim. Bul diplomduk i; - kptn beri niet kilip,
crgm saktap crgn srt ele.
Albette, siler bul srtt Daniyar menen Camiyla tartilganin daroo ele sezgen igarsingar. Coba,
menin al srtmd kzg keng talaa menen ketken coldo, topulanbagan ;ineli cakcayip, aldiga
uturlap baskan Daniyar menen anin caninda asma ba;Ligin karmanip, kubanituu kele catkan
Camiyla...
Alardin bet aldi Daniyar irdagan u-kiyiri cok kyklgn carik meykindik... Bul carik meykindikte
kimder Camiyla menen Daniyara taalayluu bolbos!..
Iras, menin srtm bardiginan mikti tartilgan dep, aytalbasmin, eberdik bara-bara emgek menen
kelet emespi... Antkeni menen, bul srt men n dynd eng kimbattuu zat, antkeni crktn
eng asil, algaki calinin men u;ul srtk bergenmin.
Mina emi bir top tacriybaluu bolsom da, keede i;Legenim oydoguday ikpay kalat, o;ondo z km
l;enbey kmn sanagan oor uurlar bolot. Anday uurlarda menin crgmdn dabasi - srttg
uaniyar menen Camiyla, alar kzm u;unday isik krnp, meni zn tartip turgansi;at. C;ondo
srtt karap, Daniyar menen Camiyladan kpk kz ayribay, alar menen oy bl;p, kzm-kz
syl;m:
"Kandaysingar siler azir, kaysi coldor menen ketip bara caLasingar?" Bizdin cerde minday keng talaa,
minday coldoru kp: Kazakstandan tartip, Altay menen Sibirge eyin aik meykindik! Bul aik
meykindikti, u;ul meykindiktey zor emgekti sygn azamattar cangi cerlerde, cangi turmu; kuruu
n attani;Li! Balkim, siler dagi o;ol cakka ketken igarsingar! Anda saparingar aik bolsun!..
Camiyla, menin altin Camiylam, sen ketkende, ba;ingdi biyik ktrp, kilaybay, taymanbay keng
Lalaa menen ketkensing... Azir da o;ondoysungbu, azir da col baskandan talibaysingbi? Ce aragan
kndrng bolobu, canim Camiyla? Ce z kng i;enbey kmn sanagan kndrng bolobu, glm
Camiyla. Lgerde anday bolso alsizdikka berilbe, Daniyardi meder kilip, cln! C;ondo Daniyar
bayagiday sy, cer carik dyn, turmu; cnndg dengizdey tglgn calinduu obonun salip
bersin! C;ondo kz aldida keng talaa gldp, bizdin avgust tnndg agilganduu dobul tgp
bersin! Korkpo, Camiyla, alis coldon, senin colung taalay colu, andan kmn sanaba!
Col menen baskandardi karap, men alar menen sirda;am. Tigine, Daniyar obon salip ;ang;idi, demek,
al Camiyla ek meni colgo akiri;at. Coba, men colgo igi;im kerek! Coba, caykalgan keng talaanin
colun basip men zmdn aylima baram! Tuulgan-skn cer - k kubaLim! Men andan cangi trkn
boyok tabam. Srt tartkan boyoktun ar bir siziginan Daniyardin obonu ugulsun! Srt tartkan
boyoktun ar bir srtkn siziginda Camiylanin crk otu bolsun!