Вы находитесь на странице: 1из 181

1086

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

Tavi XVII

qarTuli eklesia XIX _ XX saukuneSi

`wm i d a a i gi , v i s a c e R i r s a m a m u l i s a T v i s T a v i s d a d e b a .~
ilia marTali

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


Sesavali

1087

saqarTvelos samociqulo eklesiis aTaswlovani istoriis ori, SeiZleba iTqvas, yvelaze didmniSvnelovani momenti ganekuTvneba XIX-XX saukuneebs, esaa Cveni eklesiis TavisTavadoba avtokefaliis gauqmeba ruseTis saimperatoro karis mier da misi aRdgena qarTveli erisa da samRvdeloebis Zalisxmevis wyalobiT. XIX saukuneSi, qarTuli eklesiis savalalo mdgomareobis Sesaxeb, avtokefaliis momxreTa mier gamoqveynebul iqna uamravi masala. maTSi dasuraTebulia ruseTis wmida sinodis qmedebani saqarTveloSi, sazogadod, ruseTis mTavrobis da eklesiis damokidebuleba qarTuli eklesiis mimarT. arsebobs orgvari Sefaseba: erTi, uaRresad uaryofiTi, meore, uaRresad dadebiTi (umetesad rusuli oficialuri istoriografiisa). Cven SevecdebiT orives warmoCenas. marTlmadidebloba, qarTvelTa erovnuli sarwmunoeba, cxadia, iyo rusebis kavkasiaSi gamoCenamde. saqarTveloSi mociqulTa mier danergilma am sarwmunoebam, romelsac saqarTvelos samociqulo eklesia wmidad icavda, uaRresi gaWirvebis Jams gansakuTrebiT, XVII_XVIII saukuneebSi, gadaarCina qarTveli eri da qarTveloba. es ar gaxlavT litoni sityvebi. ra sarwmunoebrivi mimarTulebisac ar unda iyos istorikosi, SeuZlebelia ar aRiaros, rom marTlmadidebloba da qarTveloba aRniSnul saukuneebSi gaerTmniSvnelianebuli iyo da erTis uaryofa, ZiriTadad, meoris dakargvasac iwvevda. rogorc cnobilia, politikur Tu sulier mizezTa gamo, gagrigorianebuli qarTvelebi gasomxdnen, gakaTolikebuli qarTvelebi osmaleTis imperiaSi jer `gafrangdnen~ da Semdeg gasomxdnen, iqve, gamahmadianebul qarTvelebs Zlier SeeryaT erovnuli cnobiereba, aseve, mTianeTSi gawarmarTebulTac. am savalalo mdgomareobas xedavda XVII-XVIII saukuneTa qarTveloba da mtkiced miiswrafoda erTmorwmune, marTlmadidebluri ruseTisaken. qarTvelma politikosebma TavianTi mware gamocdilebiT icodnen, rom aboboqrebul mahmadianur okeaneSi myofi saqarTvelosadmi interess mxolod marTlmadidebluri ruseTi iCenda. evropam, Tumca ki qristianulma, zurgi Seaqcia mas, anda erovnuli sarwmunoebis (e.i. marTlmadideblobis) Secvlas iTxovda daxmarebis sanacvlod. qarTvelobam ki, rogorc aRvniSneT, icoda, rom swori sarwmunoebis dakargva qarTvelTa erovnul gadagvarebasac gamoiwvevda, radgan qarTveloba da marTlmadidebloba sinonimebad iyo qceuli qarTul cnobierebaSi. ivane javaxiSvili wers: `qarTvelebs SoriTgan gagonili hqonda rusTa mxurvale sarwmunoebrivi grZnoba da eWvi ar ebadebodaT, rom ruseTi qarTvelTa suliskveTebas advilad gaigebda da maTs Tavganwirul brZolaSi sparselTa da osmalTa winaaRmdeg wrfelis guliT Zliers daxmarebas gauwevda. ruseTis mTavrobas da politikosebs ar gamohparviaT qarTvelTa

1088

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

amgvari politikuri gulubryviloba. mTeli maTi politika saqarTvelos mimarT, rodesac ki ruseTis samxedro TvalsazrisiT qarTvelTa Zalis gamoyeneba osmaleTis an sparseTis winaaRmdeg saWirod miaCndaT, swored qarTvelTa am sust grZnobasa da gulubryvilobaze iyo xolme damyarebuli. `qarTvelebs mxurvale sarwmunoebrivi grZnoba aqvT da amazea damokidebuli maTi gulmodgineba sruliad ruseTis karisadmi da keTilad mosurneoba rusi xalxisadmi~, _ ase ambobdnen ruseTis mTavrobis warmomadgenlebi da qarTvelTa am mxurvale sarwmunoebrivi grZnobis saSualebiT cdilobdnen da axerxebdnen kidec qarTvelebis imdenad mojadoebas, rom ruseTis politikuri miznebis gansaxorcieleblad gamoeyenebinaT. roca ruseTisaTvis saWiro iyo, maSin mas agondeboda, rom qarTvelebi mxurvale qristianebi iyvnen... ase iyo xolme, sanam saqarTvelos ar Seacdenda da Tavis samxedro gegmis mixedviT osmaleTTan an sparseTTan omSi, romelsac igi ganizraxavda, ar Carevda, magram ra wams ruseTs Tavisi piradi mizani miuRwevlad miaCnda, an omis gagrZelebas TavisTvis xelsayrelad aRar sTvlida, is saqarTvelos uyoymanod miatovebda xolme da maSin mas yvelaferi aviwydeboda, qarTvelTa qristianobac da gaWirvebac. aseT SemTxvevaSi is imaze aRar fiqrobda, rom saqarTvelo swored misi wyalobiTa da misi moqmedebiT winandelze ufro uaressa da umweo mdgomareobaSi vardeboda xolme~1. marTalia, saqarTveloSi xedavdnen, rom ruseTTan kavSiris damyarebis mcdeloba saukuneTa manZilze dadebiT politikur Sedegs ar iZleoda, magram miuxedavad amisa, politikuri moRvaweebis ltolva erTmorwmune marTlmadidebluri qveynisaken didi iyo. ruseTis saxelmwifos wiaRSi arsebobisas, saqarTvelom SeZlo rogorc erovnuli, ise politikuri gaerTianeba da imperiis rRvevis Semdgom TiTqmis erTiani saxiT wardgoma msoflios winaSe. es momenti gansakuTrebiT xazgasmiTaa aRsaniSnavi, rameTu, rogorc wina TavebSic aRiniSna, XV-XVI saukuneebSi daSlili saqarTvelo, mravalgzis mcdelobis miuxedavad, ver gaerTianda da XIX s-is karibWesac daSlil-danawevrebuli miadga. marTalia, imperiis mizans saqarTvelos gaerTianeba ar warmoadgenda, magram Cveni qveyana ruseTis wiaRSi arsebulma im Tvisebriobam gaaerTiana, rac utyuari alRoTi gaisigrZeganes Cvenma politikurma moRvaweebma, roca isini saukuneTa manZilze imedgacruebaTa miuxedavad, Crdilour, anu marTlmadideblur orientacias erTgulebdnen. ruseTis saxelmwifosTan mierTebam Cveni qveynis sxvadasxva kuTxeSi mcxovrebi qarTvelebis moSlil-moryeuli erovnuli cnobiereba aRadgina, xolo kuTxuri cnobiereba Seamcira. swored gamZafrebulma kuTxurma Semecnebam dasca erovnuli cnobiereba, rac saqarTvelos daSlis umTavres mizezs warmoadgenda. saqarTvelo ver erTiandeboda ara mxolod araxelsayreli sagareo viTarebis, aramed Sinagani danawevrebis gamoc.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1089

erTmaneTisagan damoukidebeli, faqtobrivad suverenuli saxelmwifoebrivi erTeulebis arsebobam (qarTlis, kaxeTis, imereTis samefoebi, samegrelos, guriis da sxva samTavroebi) daanawevra qarTveloba. xeli Seuwyo erTmaneTisagan gansxvavebuli qarTuli eTnografiuli jgufebis warmoqmnas barSi, xolo mTaSi TiTqmis tomobrioba aaRorZina. XVI-XVIII saukuneebSi, saqarTvelos erTiani saxelmwifos daSlis Semdgom, imerlobam, qarTlelobam, kaxelobam, megrelobam, gurulobam da a. S., gamokveTilad Camoyalibebuli saxe miiRo. saqarTvelos kuTxeebSi gaCnda kuTxuri wes-Cveulebebi, ganmtkicda dialeqtebi, Camoyalibda erTmaneTisagan gansxvavebuli eTnografiuli Tvisebebi. erovnuli cnobiereba iqamde daeca, rom rogorc wminda ilia marTali werda: `qarTvels goris mazraSi mcxovrebs-Ra uwodeben~; kaxeli kaxelobda, imereli imerlobda, megreli megrelobda da a. S. rogorc aRiniSna, qarTveli eris eTnografiul jgufebad daSlas kuTxuri saxelmwifoebis arseboba iwvevda (im Tvisebis gamo, romelic saxelmwifos wiaRSi mcxovreb mosaxleobas xangrZlivi istoriuli Tanacxovrebis Semdgom sakuTar eTnikur saxes uyalibebs), amitomac saqarTvelos gaerTianeba, anu kuTxuri saxelmwifoebisa Tu saxelmwifoebrivi warmonaqmnebis mospoba qarTveli eris mTlianobisaTvis sasicocxlo aucileblobas warmoadgenda. marTlac, imperiam mospo qarTuli kuTxuri saxelmwifoebrivi erTeulebi, riTac kuTxur-tomobriv Segnebas safuZveli gamoecala. ruseTis imperiis wiaRSi, me-19 saukuneSi, ganmtkicda wina saukuneSi Seryeuli erovnuli cnobiereba, rac SemdgomSi, imperiis dangrevisas, safuZveli Seiqna erTiani qarTuli saxelmwifos Seqmnisa, Tumca ki `suli erTobisa~ saqarTvelos kuTxeTa Soris sruliad arasodes Camkvdara. marTlmadidebluri qveynisaken qarTvelTa ltolvas safuZvlad istoriuli gamocdileba edo _ XV-XVIII saukuneebSi marTlmadidebloba `qarTvelobis~ sayrdens warmoadgenda. am epoqaSi cxadi Seiqna, rom marTlmadideblobisagan ganSorebuli qarTvelebi erovnebasac kargavdnen, grigoriani qarTvelebis armenofiluri cnobiereba, kaTolike qarTvelebis `frangoba~ da mahmadiani qarTvelebis `TaTroba~ Cvens mosaxleobasa da politikur wreebs arwmunebda, rom qarTvelobis erTaderT sayrdens marTlmadidebloba warmoadgenda. amitomac, zogadi masStabiT qarTvelobis SenarCunebisaTvis samkvdro-sasicocxlo brZolaSi, mahmadianuri TurqeTisa da sparseTisagan gansxvavebiT, ruseTi, surda Tu ar surda, Tavisi marTlmadideblobis gamo `qarTvelobas~ safuZvels araTu ver gamoaclida, aramed ganamtkicebda kidec. es miT umetes dasafasebelia, Tu gavixsenebT, rom TurqeTma istoriuli saqarTvelos mniSvnelovan nawilSi (mesxeTsa da lazeTSi) gamahmadianebiTa da erovnuli cnobierebis warTmeviT swrafad STanTqa qarTveloba. aseve dakarges erovneba gamahmadianebis Semdgom sparseTis gavlenis sferoSi mcxovrebma qarTvelebma War-belaqansa, Saqsa Tu lore-taSirSi.

1090

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

saqarTvelosaTvis gansakuTrebiT mniSvnelovani iyo ruseTis mier Zlieri da mravalricxovani Crdilokavkasiuri mebrZoli tomebis damarcxeba. Crdilokavkasieli tomebi _ imJamad, XVI-XIX ss-Si `lekebad~ saxeldebuli daRestnelebi da `afxazebad~ saxeldebuli adiRe-Cerqezebi aswleulTa manZilze anadgurebdnen saqarTvelos, i pyrobdnen mis kuTxeebsa da mkvidrdebodnen iq, ruseTis wyalobiT saqarTvelo CrdilokavkasielTaganac, iseve rogorc samxreTeli mezoblebis Semosevisagan daculi aRmoCnda. ruseTis wiaRSi farulad ganxorcielda `aRdgomis~ idea. amas xels qarTveli eris saukeTeso Svilebic uwyobdnen, romelnic mxarSi edgnen rusebs muslimanTagan saqarTvelos kuTxeTa (aWaris, mesxeTis, afxazeTis, Savi zRvispireTis) gaTavisuflebis dros. saqarTvelos SeuerTda Tavisi istoriuli teritoriebi, eri gaerTianda. marTalia, yovelive es me-19 saukuneSi moxda, magram me-18 saukuneSi, aRmosavleTis qveynebis cbier saxelmwifoebTan mravalsaukunovani urTierTobis gamocdilebiT dabrZenebuli qarTveli politikosebi marTlmadidebel ruseTTan urTierTobis Sedegs, miuxedavad misi mmarTveli politikuri wreebis mxridan araerTgzis Ralatisa, winaswar Wvretdnen da qarTuli saxelmwifoebriobis ganmtkicebas am qveynis SemweobiT eswrafodnen. rom ara rusTa mier dedasamSoblosaTvis aWaris dabruneba, aWarlebic dakargavdnen erovnul cnobierebas da Seerwymebodnen gaTurqebul qarTvelTa masas osmaleTSi. am dabrunebis wyalobiT SeinarCunes aWarelma muslimanebma TavianTi qarTveloba, Tavis mxriv, aWarelTa wyalobiT osmalos gamahmadianebulma qarTvelobam dedasamSoblosaken moixeda, igive iTqmis mesxeTSi mcxovreb qarTvel kaTolikeebzec. rom ar SeeerTebina ruseTs samcxe-javaxeTi dedasamSoblosTan, mesxeTSi mcxovrebi qarTveli kaTolikeebi, iseve rogorc osmaleTSi mcxovrebi maTi qarTveli Tanamorwmuneni, gasomxdebodnen, radgan romma isini miakuTvna somxur-kaTolikuri eklesiis samwysos. ase rom, mxolod ruseTTan SeerTebam SeunarCuna erovnuli cnobiereba aWarel muslimanebs da mesxeTis kaTolikeebs. samwuxarod, imave ruseTis wyalobiT uamravi qarTveli mTieli miawera `oseTis sasuliero komisiam~ osur erovnebas, aseve, xeli Seuwyo qarTvelTa asimilacias afxazeTSi, rac ganxilulia Sesabamis adgilas, meore mxriv ki, xeli ar Seuwyo saingiloSi gamahmadianebul qarTvelTa srul gaqristianebas.

saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba


1811 wlidan, qarTuli eklesia, marTali sarwmunoebis damcveli mTel kavkasiaSi, rusuli biurokratiuli sistemis danamatad gadaaqcies. kaTolikos-patriarqma kirionma ase Seafasa me-19 saukuneSi Cveni eklesiis yofa _ `asi wlis monobis gamo Seirya saqarTvelos eklesiis mwyobri sistema eris gulTan SeTanxmebuli. dairRva kavSiri, gaqra suli cxoveli~.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1091

samarTlianadaa miCneuli, rom qarTuli eklesiis avtokefalia gauqmda imperatorisa da ruseTis wmida sinodis gadawyvetilebiT, risi uflebac maT ar hqondaT. maTi qmedebiT dairRva wmida msoflio krebaTa da mociqulTa kanonebi, magram isicaa aRsaniSnavi, rom qarTuli eklesiis avtokefaliis, iseve, rogorc qarTuli saxelmwifos gauqmeba, erTjeradi aqti ar yofila. jer kidev miqael TamaraSvilma aRniSna, rom qarTuli eklesiis TavisTavadobis Seryeva daiwyo erekle II-is mefobisas, kaTalikos anton I-is dros. `anton kaTalikosi pirveli Seecada rusul eklesiasTan daaxloebasa da misi zogierTi wesis SemoRebas saqarTveloSi. anton kaTalikosi sinodis wevradac ki iyo arCeuli~. ar SeiZleba romelime avtokefaluri eklesiis meTauri iyos sxva, ucxo eklesiis sinodis wevri, amiT, sxva rom ara vTqvaT, avtokefaluri eklesiis Rirseba knindeba. anton I ki, 1783 wlidan daniSnuli iyo ruseTis wmida sinodis wevrad. amave wels, ruseTsa da saqarTvelos Soris dadebuli traqtatis ZaliTac, qarTuli eklesiis TavisTavadobas seriozuli safrTxe daemuqra. georgievskis traqtatis merve artikulSi, kerZod, Cawerili iyo: `kaTalikossa, anu umTavressa arqiepiskopossa maTsa aqundes adgili ricxvTa Soris ruseTisa mRvdelmTavarTasa mervesa Sina xarisxsa, ese igi ars Semdgomad tobolskisa da yovlad umowyalesobiT miuboZebs mas niadag titlosa uwmindesisa sinodis Clenobisasa, xolo Tu viTar saTanado ars ruseTisa sinodisadmi, amisaTvis ukue daiwerebis sxva artikuli~. Cven, naSromSi `saqarTvelos adgilobrivi saeklesio krebebi~ gamokvleuli gvaqvs, rom qarTuli eklesiis SigniT arsebulma qaosma da mtrulma urTierTdamokidebulebam samRvdeloTa Soris anton I aiZula kaTalikosobidan gadayenebis Semdeg samarTali eZia ruseTSi, sadac igi srulebiT gaamarTles, viTarca WeSmariti marTlmadidebeli, daniSnes erT-erTi centraluri eparqiis mmarTvelad arqiepiskoposis tituliT. saqarTveloSi dabrunebis Semdeg antoni kvlav avida sakaTalikoso taxtze da Seecada qarTuli ekle-

1092

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

sia moewesrigebina rusul eklesiaSi arsebuli wesebis Sesabamisad, yovelmxriv daeaxloebina qarTuli eklesia rusulTan. qarTuli eklesiis avtokefalurobisaTvis Seusabamo muxlic traqtatSi misi ganzraxviT unda Sesuliyo. qarTuli eklesiis TavisTavadobas amcrobs, agreTve, 1799-1800 wlebSi Sedgenili `traqtati~, daculi platon ioselianis TxzulebaSi `giorgi XIII-is cxovreba~1. am traqtatis erT-erTi muxliT, saqarTvelos eklesiaSi unda darCeniliyvnen kaTalikosi, episkoposebi da samRvdeloeba. sanacvlod, TiTqosda qarTvelebi iTxovdnen, qarTuli eklesiis zedamxedvelobis mizniT, ruseTis wm. sinods gamoegzavna `arximandriti, an iRumeni, kaci mdabali da myudro~. qarTvelebi, agreTve, iTxovdnen: `viTxoveT romel yovelive igi samRvdeloTa wesni iyvnen Sewynarebul da pativiscemul Rirsebisamebr ruseTisa, vinaiTgan qveSemdomil qmnili igi samefo TvisiTa nebiTa SeerTda saimperatorisa~. rogorc cnobilia, qarTuli saxelmwifoebriobis gauqmeba imperatoris manifestiT amcnes qarTvel xalxs sionis taZarSi. rusebis survili iyo es mZime saqme xalxSi avtoritetuli qarTuli eklesiis meSveobiT aResrulebina. dimitri yifiani Tavis `memuarebSi~2 wers: `manifesti dawerili iyo iseTi sityvebiT, romelnic cxadad gamoxatavdnen kurTxeuli aleqsandre imperatoris sruls didsulovanebasa da keTil ganzraxvebs da, rasakvirvelia, damamSvidebel STabeWdilebas iqoniebda im drois qarTvelebze~, magram `damSvidebis~ nacvlad, sionSi misuli qarTvelebi manifestis mosmenisas sastikad aRelvebulan, Tumca ki, `sionisaken mimaval quCebSi gamwkrivebuli iyo or-wyeba jari~. manifesti qarTuladac ki ar uTargmniaT _ `ar SeiZleboda qarTvelebis win iseTi sityvebis warmoTqma, romelic imaTTvis udides cinizms gamoxatavs~, _ wers d. yifiani. cnobilia, rom rusulma xelisuflebam kargad gamoiyena is winaaRmdegobani da urTierTbrZola, romelic gaCaRebuli iyo qarTvel batoniSvilTa Soris taxtis xelSi Casagdebad. msgavsi mdgomareoba iyo eklesiaSic. d. furcelaZe wers: `manifestis eklesiaSi wakiTxvis Semdeg anton II kaTalikosma paraklisi gadaixada da daafica ruseTis erTgulebaze yvela mcxovrebi mis xelqveiT eparqiebisa, mcxeTisa, samTavroisa da alaverdisa da rodesac mefis saxlobaSi gaCnda usiamovnoba da zogierTma batoniSvilebma moindomes saqarTvelos taxtis daWera, kaTalikosi miubrunda maT darigebis sityviT da urCevda, mSvidobianaT ecxovraT da madloba moexsenebinaT rusis xelmwifisaTvis, radganac ineba man im sikeTis Cadena, saqarTvelo miiRo Tavis mfarvelobis qveS, Tumca areul-dareuloba iyo Cvens qveyanaSi, magram anton kaTalikosi mainc ar iSlida zrunvas imaze, rom eklesia xelSeuxebeli yofiliyo, da agreTve imaze, rom eklesiisagan dawesebuli rigi aravis moeSala~3. man, moTxovnis Sesabamisad, rusul mTavrobas warudgina aRwera monastrebisa, eklesiebisa da samRvdeloebisa, gadmosca maTi `samwuxaro mdgomareoba~, uaqtiuresi monawileoba miiRo wmida ninos cxovelmyofeli

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1093

jvris gadmosvenebaSi, romelic ruseTma daubruna saqarTvelos, magram mainc `rusis mTavroba eWviT uyurebda anton kaTalikosis moqmedebas~, cilad swamebdnen antirusul TaTbirebSi monawileobas, TiTqosda `darejan dedoflis ganzraxvebs~ emxroboda, eklesiebSi TiTqosda imperatoris nacvlad, ixseniebdnen mefed mis Zmas, iulons. antonma Tavi imarTla. xelisufleba kaTalikoss uyuradRebod ekideboda. 1810 wels `mitropolitis varlamis CagonebiT, anton kaTalikosis da Tfilel mitropolitis arsenis Soris usiamovneba Camovarda, imiT gaTavda igi, rom 1811 wels antoni gamoeTxova Tavis samwysos da gaemgzavra peterburgs~. imperatorma pativiscemiT miiRo da daniSna wmida sinodis wevrad. igi gardaicvala niJni-novgorodSi, 1827 wels. anton II-is saqarTveloSi yofnisas, rogorc aRiniSna, eklesiis umTavres ierarqTa Soris gaCaRebuli kinklaobis gamo qaosi sufevda, TiTqosda isev qarTuli eklesiis dasamSvideblad _ `imperatorma aleqsandre I-ma 1811 wlis 10 ivniss werili miswera anton kaTalikoss, dahpirda misi Rirsebis Seulaxaobas wm. sinodis avtoritetis meSveobiT da mii patiJa ruseTSi, sadac misi sakadrisi pativiT icxovrebda, miiRebda pensias da amasTanave daikavebda mexuTe adgils wm. sinodSi~4. saqarTvelos eklesia am droisaTvis flobda didZal qonebas, saxnavsaTes miwebs, tyeebs, sxvadasxva qarxanas, saTevzao adgilebs, wisqvilebs, Senobebsa da sxva qonebas. igi iyo ekonomikurad damoukidebeli erTeuli, amiT igi mkveTrad gansxvavdeboda rusuli eklesiisagan, romelic im droisaTvis ruseTis xelisuflebis mier saxelmwifos nawilad iyo gadaqceuli da saero xelisuflebisadmi damorCilebuli. saqarTveloSi ki piriqiT _ saxelmwifo xelisufleba ar iyofoda saerod da sasulierod. qveynis xelisuflebis saTavesTan idgnen eklesiis umaRlesi ierarqebi, magaliTad, swored gansaxilveli droisaTvis, imereTis samefoSi marTalia, mefe uzenaesi xelisufali iyo, magram `imereTis samefos saqmeebs igi warmarTavda `sabWos~ daxmarebiT, romlis wevrebic ara marto rCevebSi iRebdnen monawileobas, aramed didmniSvnelovan Tanamdebobebsac flobdnen... sabWoSi monawileobda oTxi episkoposi: 1. quTaTeli mitropoliti dosiTeosi, 2. gelaTeli mitropoliti eqvTime, 3. nikorwmindeli mitropoliti sofroniosi da 4. mTavarepiskoposi antoni. CamoTvlili mRvdelmTavrebi sabWoSi didi uflebebiT sargeblobdnen, maT Sexedulebebsa da mosazrebebs mefe yovelTvis gulmodgined ismenda da did angariSs uwevda~5, mRvdelmTavarTa garda, `sabWoSi~ kidev 30-mde Tavadi monawileobda. qveynis marTvis aRniSnuli wesi mogvagonebs daviT aRmaSeneblisa da gaerTianebuli saqarTvelos mefeTa mier dadgenil wess, roca qveynis mmarTvelobis saqmes meTaurobda `oTxi berisa~ da vezirebisagan Seqmnili darbazis kari. `oTxi beris~ jgufSi Sediodnen qarTlisa da afxazeTis kaTalikosebi, Wyondideli da moZRvarTmoZRvari. ruseTSi ki qveynis sammarTvelo saqmeTagan araTu CamoSorebuli

1094

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

iyo eklesia, aramed TviT eklesiasac ki 1722 wlidan oberprokurori xelmZRvanelobda, romelic wm. sinods edga saTaveSi. igi saero piri iyo da didi uflebebi hqonda. ruseTSi saero xelisuflebisadmi eklesiis damorCilebis saqme, romelic 1721 wels patriarqis Tanamdebobis gauqmebiT wamoiwyo petre didma, 1784 wels daasrula ekaterine meorem. aseTi mdgomareobis gamo ruseTi, cxadia, ver moiTmenda saqarTveloSi eklesiis rogorc ekonomikur damoukideblobas, ise mis udides gavlenas saero xelisuflebaze. ruseTma miznad daisaxa saqarTvelos eklesiis reorganizacia. Tavdapirvelad, anton II-is gamoyenebac scades. saqarTveloSi saeklesio reformis droulad gatarebas mTavroba saxelmwifo mniSvnelobas aniWebda. reforma iTvaliswinebda saeklesio dikasteriis Seqmnas, romlis meSveobiT unda dawyebuliyo qarTl-kaxeTis eklesiis mowesrigeba. dikasterias unda aRewera eklesia-monastrebis qoneba da daezustebina Semosavali, daedgina sasuliero pirTa raodenoba, moewesrigebina samrevloebi, sabolood ki unda mospobiliyo eklesiis ekonomikuri damoukidebloba da igi sruliad damorCileboda ruseTis saxelmwifos. anton II-is mosaydred daniSnes varlam erisTavi, mtrulad ganwyobili saqarTvelos samefo karis mimarT, ruseTSi aRzrdili da rusuli saeklesio cxovrebis kargi mcodne. am periodSi (e.i. 1811 wlamde) qarTul eklesias qarTlsa da kaxeTSi ekuTvnoda 1850 komli glexi, misi wliuri Semosavali Seadgenda daaxloebiT 40 000 maneTs. eklesias am provinciebSi hqonda 13 eparqia6. marTalia, anton II, viTarca ruseTis wmida sinodis wevri, jer kidev ekaterines droidan (1793 wlidan), cdilobda rusebis miTiTebaTa Tanaxmad emarTa qarTuli eklesia, magram miTiTeba dikasteriis Seqmnis Sesaxeb droulad ver aRasrula, amasTanave, igi ganawyenebuli iyo im RonisZiebebiT, romlebic mTavrobam gaatara saqarTveloSi. ruseTis xelisufleba rusuli eklesiis danamatad ganixilavda qarTul eklesias jer kidev anton II-is saqarTveloSi yofnisas. magaliTad, 1809 wels sinodis oberprokurors mieTiTa, Seeqmna saqarTveloSi dikasteria antonis meTaurobiT da wmida sinodis wevris, varlamis monawileobiT. amasTan, samRvdeloebas dikasteriaSi Sesayvanad unda aerCia sami wevri, mdivani, Tarjimani, gadamwerebi, mrCeveli da Tbilisis keTilSobil Tavad-aznaurTa saswavleblis direqtori. anton II-s imave wels daevala am saqmis aRsruleba, magram sakiTxis gadawyveta Zalze gaWianurda. 1810 wlis 3 marts kaTalikosi anton II TiTqmis ZaliT gaiwvies peterburgs. erTi wlis Semdeg movida golicinis cnoba, romelSic kaTalikosis dagvianeba axsnili iyo misi avadmyofobiT. anton II-is gawvevis Semdeg, dikasteriis meTaurad daniSnul iqna varlam erisTavi da mas saqarTvelos egzarqosis tituli eboZa. masve daavales, SeemuSavebina sasuliero dikasteriis mowyobis proeqti. tormasovma miswera varlams: `sinodis oberprokurori macnobebs, rom xelmwife imperatoris surviliT saqarTvelos eklesiis mar-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1095

Tva-gamgeoba ise unda moawyoT, rom igi damokidebuli iqnes wmida sinodze~. saqarTvelos eklesiis reorganizaciis proeqti, varlam erisTavis mier Sedgenili 1809-1811 wlebSi, waredgina mTavarmarTebel tormasovs. romelic daamtkica wmida sinodma 1811 wlis 30 ivniss. am proeqtis Tanaxmad, Seiqmna dikasteria da saqarTvelos eklesiam dakarga avtokefalia. avtokefaliis gauqmebis droisaTvis qarTl-kaxeTSi iyo 13 eparqia (Tbilisis, mcxeTis, samTavros, ruisis, urbnisis, wilknis, samTavisis, niqozis, alaverdis, ninowmidis, rusTavis, nekresis, bodbis). mTavarmarTebel tormasovis cnobiT, iyo 799 eklesia, 746 mRvdeli, 146 diakvani da sxva danarCeni 661 sasuliero piri. arqiepiskopos varlam erisTavis proeqtiT, kaxeTis 5 saepiskoposo unda gaerTianebuliyo erT alaverdis eparqiad, xolo qarTlis 8 saepiskoposo erT mcxeTis eparqiad. misi Semosavali daaxloebiT toli iyo 16960 maneTisa, kaxeTis eparqiisa ki 9500 maneTis. arsebuli 9 saarqimandritos nacvlad, varlamis proeqtiT unda darCeniliyo 5 (bodbis, qvaTaxevmRvimis, kaxeTis, daviT-garejis da ioane naTlismcemlis). `es proeqti wm. sinodma daamtkica da daadgina: 1. gauqmdes 13 eparqia da darCes 2, xolo 9 arqimandritis nacvlad 5; 2. saqarTvelos eklesias saTaveSi Caudges mcxeTa-qarTlis mitropoliti varlam erisTavi da mieniWos mas mudmivi egzarqosis wodeba, amave dros igi iyos wmida sinodis wevri; 3. saqarTveloSi gauqmdes eklesiis damoukidebloba da qarTul marTlmadideblur eklesias saTaveSi Caudges wmida sinodis ganyofileba dikasteria, romelic yvelaferSi daemorCileba wmida sinodis gadawyvetilebebs. es dadgenileba wmida sinodma ganixila 1811 wlis 24 ivniss, xolo ZalaSi Sevida 30 ivniss. esaa dRe, rodesac qarTulma marTlmadideblurma eklesiam dahkarga avtokefaloba da daiwyo umZimesi periodi mis Semdgom moRvaweobaSi~7. eparqiebis Semcirebas rusuli xelisufleba adrec mimarTavda. cicianovma (1802-1806) qarTlSi 6 eparqiidan datova 3. es xdeboda mTavrobisaTvis arasasurveli pirebis kaTedridan CamosaSoreblad. imereTis samefos gauqmebis Semdeg, mTavrobam gadawyvita dasavleT saqarTvelos eklesia emarTa saqarTvelos dikasteriis meSveobiT. 1815 wlis 30 agvistos dikasteria gadakeTda `saqarTvelo-imereTis sinodalur kantorad~. rusulma mTavrobam mas daumorCila jer kidev avtonomiuri samTavroebis, guria-samegrelos eklesiebic. aman sulieri TvalsazrisiT erTiani qarTuli eklesia administraciuladac gaaerTiana, magram ucxo eklesiis frTaTa qveS. ase rom, arqiepiskoposi egzarqosi varlam erisTavi dasavleT saqarTvelos eklesiasac marTavda. `energiulad iRvwoda eklesia-monastrebis aRsaricxavad, rasac mTavroba udides mniSvnelobas aniWebda, magram mainc zemdgomebma ar inebes am Tanamdebobaze qarTveli kacis datoveba da 1817 wels igi peterburgSi gaiwvies. amave wlidan egzarqosad dainiSna riazaneli arqiepiskoposi Teofilaqte rusanovi (1817-1821). mis Semdeg

1096

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

mxolod rusi erovnebis episkoposebi marTavdnen saqarTvelos saegzarqosos. Teofilaqtes proeqtis Tanaxmad, romelic daamtkica ministrTa komitetma, unda garkveuliyo saegzarqosoSi eklesia-monastrebis, sasuliero pirebisa da mrevlis raodenoba, SeemcirebinaT samRvdeloTa ricxvi da aRar ekurTxebinaT aravin mRvdlad saTanado gankargulebamde. man 1819 wels Seamcira imereTis saepiskoposoebi maTi erT eparqiad gaerTianebis gziT, TiTo-TiTo eparqia datova guriasa da samegreloSi. amrigad, dasavleT saqarTvelos 12 eparqiidan darCa 3 eparqia. amis garda, egzarqosi amcirebda moqmedi eklesiebis raodenobas, mRvdlebi rCebodnen StatgareSe8.

saxalxo ajanyeba avtokefaliis dasacavad


ruseTis mTavrobis mier saqarTvelos eklesia ganixileboda, rogorc saxelmwifo Semosavlis gazrdis erT-erTi wyaro. mTavroba fiqrobda, rom sasuliero pirTa raodenobisa da sxvadasxva saeklesio xarjis mkveTri SemcirebiT, xels Seuwyobda xazinaSi eklesiidan Sesuli Semosavlebis gazrdas. `saeklesio reforma miznad isaxavda saxazino Semosavlis gazrdas ara marto saeklesio qoneba-Semosavlis xazinaSi gadaricxviT, aramed yma-glexebis saeklesio gadasaxadis gazrdiTac~9. 1819 wels egzarqosi Teofilaqte gadavida dasavleT saqarTveloSi da Seudga mTavrobis davalebis Sesrulebas, e.i. eklesiaTa daxurvas, saeklesio qonebis aRweras da momzadebas misi xazinisaTvis gadasacemad, amasTanave, saeklesio glexebisagan saeklesio gadasaxadis gazrdas. mTavroba imedovnebda, rom am gziT saxazino Semosavals gazrdida 700 000 maneTamde, nacvlad iqamde Semavali 18-20 aTasi maneTisa. am droisaTvis ruseTis mier dapyrobili imereTis mosaxleoba sanaxevrod ganadgurebuli iyo da did gaWirvebaSi imyofeboda. imereTidan mefe solomon II-is gaZevebis Semdeg, `1811-1812 wlebSi samefoSi mZvinvarebda Savi Wiri da SimSili, ramac mosaxleobis naxevari gaanadgura~10. 1817 wlisaTvis, e.i. daaxloebiT Teofilaqtes Camosvlis dros, imereTSi 12730 komli (85000) suli iqneboda10, aqedan 2124 iyo saeklesio komli, 1994 komli saeklesio glexi da 130 ojaxi saeklesio aznauri10, e.i. TiTqmis yoveli meeqvse komli iyo saeklesio, anu mosaxleobis 20%-mde saeklesio kuTvnilebas Seadgenda da eklesias uxdida gadasaxads. `Semosavali maTgan fulze gadayvaniT Seadgenda 11 482 maneT vercxlis fuls, maSin, roca 1817 wels xazinis Semosavali mTeli imereTidan Seadgenda mxolod 16 745 maneTs~11. Teofilaqte imereTSi mourideblad iqceoda, riTac kidev ufro gaanawyena mosaxleoba. xalxi aRSfoTda, rac Tavdapirvelad imiT gamoixata, rom xelisufalT `ar daanebes saeklesio qonebis aRwera, radganac aRweras qonebis CamorTmeva mohyveboda~. xalxs gansakuTrebiT aSfoTebda da aoceb-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1097

da rusebis mier aseulobiT eklesiis daxurva. xalxma daxmarebisaTvis xelisuflebas mimarTa weriliT: `Cven didi xnis ganmavlobaSi bilwi agarianelebis xelSi viyaviT, bevri tanjva-wameba gadavitaneT, magram isini Cvens sasuliero saqmeebs ar Sexebian. Cven is xalxi varT, sarwmunoeba TiTqmis qristes jvarcmis droidan rom SevinarCuneT... Cvens mwuxarebas sazRvari ara aqvs, rodesac vxedavT, rogor xuraven Cvens wmida eklesiebs, rogor gvaSoreben Cveni sulis gadarCenaze mzrunvel RvTismoSiS mRvdlebs, rogor gvarTmeven saxalxo qonebiT Semkul jvrebs da xatebs da asxviseben saeklesio qonebas, romelic saukuneebis manZilze sisxliTaa SeZenili an Cveni uwindeli mefeebis mieraa saCuqrad gadmocemuli~12. amgvarma mimarTvebma xelisuflebaze ar imoqmeda. saeklesio aRwera gagrZelda, amas mohyva jer `vake~ imereTis, Semdgom ki mTeli qveynis ajanyeba. 1818 wlis ivlisSi, saeklesio aRweris dawyebidan erTi Tvis Semdeg, mTeli raWa, guria, samegrelo da imereTi fexze dadga. ajanyebulebs ebrZoda ruseTis regularuli armia. mSobliuri eklesiis dasacavad aRmdgarma mojanyeebma wamoayenes lozungi `samSoblos gaTavisufleba~, mosaxleobis yvela fena monawileobda brZolaSi artileriiT SeiaraRebuli polkebisa da batalionebis winaaRmdeg. imis gamo, rom imereTSi aRar imyofeboda taxtis memkvidre, bagrationTa legitimuri STamomavali, ajanyebulebma mefed gamoacxades solomon II-is SviliSvili qalis mxridan ivane abaSiZe. general-leitenantma veliaminovma gamoacxada, rom wyvetda saeklesio reformas. SeSinebuli egzarqosi Teofilaqte 300 jariskacisa da artileriis dacviT quTaisidan TbilisSi gagzavnes13. ruseTis xelisufleba, cxadia, ver Seurigdeboda imereTSi Tavis damarcxebas, amitomac agrZelebda zomebis miRebas, ramac 1819 wels kidev ufro gaafarTova ajanyeba. mTavrobam mojanyeTa winaaRmdeg moagrova didZali jari, Seudga moqmedebas. 1820 wels daapatimres mitropolitebi dosiTeos quTaTeli da eqvTime gelaTeli, sxva gavleniani pirebi, ramac kidev ufro gaaZliera ajanyeba, gansakuTrebiT, guriasa da raWaSi. mas TanaugrZnobda guria-samegrelos mosaxleoba. dosiTeos quTaTeli (wereTeli) dasavleT saqarTvelos sakaTalikosos faqtobriv gamgebels warmoadgenda 1792-1815 wlebSi. 1814 wlis 30 agvistos brZanebulebiT imereTis (afxazeTis, e.i. dasavleT saqarTvelos) sakaTalikoso Sedioda saqarTvelos saegzarqosos gankargulebaSi, magram 1820 wlamde, dapatimrebamde, igi eklesiis faqtobriv pirvel ierarqs warmoadgenda (dosiTeosamde imereTis kaTalikosma 1783 wels datova saqarTvelo da ucxoeTSi gardaicvala, axali kaTalikosi ar aurCeviaT). dosiTeosi didad iRvwoda sakaTalikosos ekonomikuri aRorZinebisaTvis, mxars uWerda qveynis xelisuflebas. rogorc cnobilia, dapatimrebuli moxuci mitropoliti dosiTeosi tomaraSi CausvamT da ruseTisaken wauyvaniaT. igi tomaraSive cemiT mouklavT gorTan axlos. meore mitropoliti eqvTime gelaTeli

1098

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

(ServaSiZe, 1776-1820) xelisuflebam daiWira, rogorc ajanyebis erT-erTi moTave. eqvTime adre jumaTeli episkoposi iyo. man aRadgina mravali gapartaxebuli adgili, daasaxla glexebiT, aaSena sofeli, romelsac eklesiac augo, iRvwoda qveynis gaerTianebisaTvis, mefis xelisuflebis gaZlierebisaTvis. xalxis azriT, mitropolitebi da, saerTod, episkoposebi xelSeuxebelni iyvnen da maT mahmadianebic ki pativs scemdnen. rusTa qmedebam gurias, imereTTan da raWasTan erTad aajanya samegrelos mosaxleobac. rusTa jarma samkvdro-sasicocxlo brZolis Semdeg gaWirvebiT gaimarjva udidesi danakargebiT, moarbies da gadawves raWa, artileriiT miwasTan gaaswores Semoqmedis cixe guriaSi. soflebi gadawves, zogi mojanye CamoaxrCves, mravali ruseTSi gadaasaxles, maTi qoneba xazinas gadasces. ermolovi werda: `soflebi gavanadgureT da gadavbugeT, baR-venaxebi Zirebamde avCexeT, veRarasodes aRidgenen moRalateni pirvandel mdgomareobas~14. raWaSi sofeli futieTi ekuTvnoda gelaTis monasters. eqvTime gelaTelis dapatimrebam, cxadia, aRaSfoTa sofeli. rusTa jars sofelma gaumarTa usastikesi brZola 1820 wlis 21 maiss. sarwmunoebisa da TavisuflebisaTvis mebrZolma ori aTasma qarTvelma dado Tavi. maT Soris iyvnen mebrZoli mRvdlebi, berebi da sasuliero pirebi. sabolood, ajanyebis damTavrebis Semdeg, saeklesio aRweris tempebi Senelda da aTwleulobiT gagrZelda. qarTuli eklesiis TavisuflebisaTvis Tavganwirulma brZolam dasavleT saqarTveloSi bevri Tanamoazre da mxardamWeri gaiCina.

eparqiaTa gauqmebiT gamowveuli mZime sarwmunoebrivi Sedegebi


qarTul eklesias istoriulad aTeulobiT saepiskoposo, anu eparqia hqonda aRmosavleT, dasavleT da samxreT saqarTveloSi. mesxeTis 14 saepiskoposo osmalo dampyroblebma mospes. samwuxarod, rogorc aRiniSna, muslimanTagan gadarCenili aRmosavleT da dasavleT saqarTvelos saepiskoposoebis umetesi nawili rusulma xelisuflebam gaauqma. maT qarTuli eklesiis gavlenis Sesusteba surdaT qarTvel qristianTa Soris, amasTanave, ekonomikuri interesebic amoZravebdaT, magram Sedegi ruseTis xelisuflebisaTvis albaT moulodneli aRmoCnda. rogorc Semdgom avtokefalistebi aRniSnavdnen, saepiskoposoTa mospobiT daeca qristianuli sarwmunoeba qarTvelTa Soris. saepiskoposoTa gauqmebiT qristianoba rom zaraldeba, kargad icodnen qarTvelma sulierma mamebma, rac kargad Cans erTi XVIII s-is sigelidan, romelic mcxeTidan saaTabagoSi gaugzavniaT: `ra rom saaTabago sjulze midrka da episkoposni moiSalnen, mas aqeT Tqvens qveyanaSi episkoposi aRar Semosula da romel adgilSic episkoposi ar Seva da imisi madli da kurTxeva ar miva, an misi mamamTavari da moZRvari ar aswavlis da ar

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1099

hmwysis, is qveyana da iq maxlobelni qristianeni ar iqnebian da arc marTlmadideblobaSi aRiricxvian~15. aqedan Cans, rom qarTl-kaxeT-imereTguria-samegreloSi saepiskoposoebis gauqmebiT qristianebi moakldnen episkoposis mier gacemul saRmrTo madlsa da kurTxevas, garda amisa, `25 samRvdelmTavro kaTedris daxurvam episkoposebs waarTva samRvdeloebaze zedamxedvelobisa da xelmZRvanelobis saSualeba~, meore mxriv, im eparqiebSic ki, romlebic arsebobdnen, episkoposis xelmZRvaneloba egzarqoss imdenad SeuzRudavs, rom episkoposs ar hqonda saSualeba samRvdeloebis realuri xelmZRvanelobisa. mRvdlebi am waqezebis gamo episkoposs aRar emorCilebodnen da amitomac mrevlze nakleb zrunavdnen, ruseTis saeklesio xelisuflebas surda Tbilisidan, eparqiebis monawileobis gareSe, emarTa mTeli eklesia, ramac savalalo Sedegi gamoiRo. qarTveloba sarwmunoebis gadarCenisaTvis gamudmebiT iTxovda gauqmebuli eparqiebis aRdgenas, kerZod, iTxovdnen urbnisis, alaverdis, bodbisa da sxva gauqmebuli kaTedrebis aRdgenas. 1841 wels egzarqos evgenis mimarTes TxovniT: `guriaSi mRvdelmTavarTa kaTedris daxurvis Semdeg religiurobam daqveiTeba iwyo, gurulebi, mcxovrebni mahmadianuri TurqeTis sazRvarze, saWiroebdnen mRvdelmTavris mier damoZRvras~. kaTedra aRadgines, magram 1885 wels egzarqosma pavlem guriaSi daxura jumaTis, xolo samegreloSi Wyondidis kaTedrebi. 1821 wels imereTis oTxi eparqiis gaerTianebiT Seiqmna mxolod erTi, samegrelos sami (Wyondidis, cageris da caiSis) gaerTianebiT Seiqmna erTi, samegrelos eparqia 1829 wlidan. 1833 wels guriis erTaderTi jumaTis eparqia SeuerTes imereTis eparqias, aRadgines 1844 wels (centri jumaTSi), magram 1885 wels SeuerTes samegrelos eparqias. 1851 wels aRadgines afxazeTis eparqia, 1869 wels SeuerTes imereTisas, 1885 wels kvlav aRadgines (centri soxumSi). Crdilo oseTi 1811 wlamde Sedioda wilknis saepiskoposoSi, 1870 wlidan SeuerTes mozdokis eparqias. 1875 wels Seiqmna vladikavkazis saepiskoposo, romelic Sedioda saqarTvelos saegzarqosoSi 1885 wlamde. saegzarqosos politika, saboloo jamSi, iwvevda mrevlis sarwmunoebriv indiferentizms, ukargavda qarTul eklesias erovnul saxes. xalxs gansakuTrebiT aRaSfoTebda qarTuli enis nawilobrivi akrZalva eklesiebsa da saswavleblebSi. sasuliero seminariebi CvenSi arsebobdnen XIX saukunemdec. isini xelisuflebam gaauqma. Telavis seminariis ukanaskneli reqtori daviTi werda: `mas Jamsa rusni movides da skola Seuracxyves da sadac saxeli RvTisa iqadageboda, hyves qvab avazakTa, xolo me piradpiradni gansacdelni SemamTxvivnes da mravali boroti moawies Cem zeda~16. XIX saukunis manZilze daarsebul iqna mravali, maT Soris, sasuliero (1817 wlidan) saswavlebeli, magram isini ukve ara qarTulenovanni, aramed rusulenovanni iyvnen. kaTalikos-patriarq leonides TqmiT, es momenti

1100

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

iwvevda momaval samRvdeloTa gaunaTleblobas (enis ucodinarobis gamo sagnebs ver swavlobdnen): `gaunaTlebel, Tumca ki seminaria damTavrebul qarTvel mRvdlebs ar SeeZloT gaenaTlebinaT TavianTi mrevli.~ TandaTanobiT seminaria damTavrebuli qarTveli axalgazrdebis nawili gauucxovda qarTuls, daewafnen rusul da evropul ideebs socializmisas, aTeizmisa da anarqizmisa. XIX s-Si `daixura 15 monasteri da 800-ze meti eklesia. ruseTis xazinam qarTuli eklesiis 150 milioni maneTis Rirebulebis qoneba miiTvisa, saidanac jamagiris saxiT eklesias yovelwliurad Svidasi aTasi maneTi gamouyo, aqedan 150 aTasi maneTi rusul da berZnul eklesiebs xmardeboda~.17 n. durnovos azriT, ruseTis xazinas qarTuli eklesiisaTvis CamourTmevia 323 000 desetina miwa18. es gadaangariSebiT Seadgens 460 000 ha-mde miwas. eklesiebidan da monastrebidan daikarga saukuneTa manZilze nagrovebi uZvirfasesi qoneba, oqro-vercxliTa da Zvirfasi qvebiT Semkuli sasuliero nivTebi. aseTi viTarebis dros araa gasakviri qarTveli sasuliero pirebis aqtiuri monawileoba saqarTvelos gasaTavisufleblad mowyobil ajanyebebSi 1804, 1812 da sxva wlebSi. 1832 wlis ajanyebis erTerTi ideuri warmmarTveli iyo arqimandriti filadelfos kiknaZe, `kaxeTis SeTqmulTa sazogadoebis organizatori da sulisCamdgmeli, romelmac religiur koncefciamde aiyvana SeTqmulebis saqme~19. mis mier saidumlo anbanis gamoyenebiT Sedgenili `aqti goniuri~ ajanyebis wesdebas warmoadgenda, mas rusuli gamoZieba sagangebo mniSvnelobis, metad mavne daniSnulebis dokuments uwodebda. am `aqti goniuris~ SedgenaSi, Tavis droze, monawileoba miuRia sasuliero moRvawes ioane xelaSvils20. yovelives miuxedavad, SeuZlebelia ar aRiniSnos egzarqosebis moRvaweobis Sedegebi, magaliTad, Teofilaqte rusanovs (1817-1821) gauxsnia sasuliero saswavlebeli TbilisSi, gorSi, Telavsa da siRnaRSi, moswavleebs mSobliur enasac aswavlidnen. saqarTvelos meore rus egzarqoss, ioane vasilevskis (1821-1832) gauxsnia vladikavkazsa da alagirSi saswavleblebi, egzarqosi mose bogdanov-platonovi (1832-1834) yofila ganaTlebuli pirovneba, egzarqos evgeni baJanovs (1834-1844) SeuZenia axali Senoba Tbilisis sasuliero seminariisaTvis, SeukeTebia sveticxoveli garemxridan, razec 30 aTasi maneTi dauxarjavs. samwuxarod, am dros taZars aRdgenis nacvlad, afeTqebis saSualebiT, moaciles naxevrad dangreuli stoebi, egzarqosi isidore nikolski (1844-1858) Wkviani da dinji pirovneba yofila. mas surda, wesrigSi moeyvana qarTuli eklesiebi. freskebi Camocvenili anda gaxunebuli iyo. amitomac ubrZanebia kiriT SeeRebaT eklesiebi, ramac mospo qarTuli ferwera. egzarqosi evsevi ilinski (1858-1877) xels uwyobda sasuliero saswavleblebis keTilmowyobas, magram mis dros eklesiebidan dakargula 2 milioni maneTis saeklesio ganZi21. egzarqos ioanike rudnevis (1877-1882) dros daarsebula sanTlis qarxana, qalTa eparqiuli saswavlebeli, saswavleblebSi daarsda kaTedra qarTuli saeklesio enisa.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1101

egzarqos pavle lebedevis (1882-1887) dros 1886 wels seminariidan garicxulma ioseb laRiaSvilma mokla seminariis reqtori dekanozi Cudecki. mis dasaflavebaze warmoTqmul sityvaSi, rogorc miiCneoda, egzarqoss dauwyevlia mkvlelis `warmomSobi xalxi~. aRSfoTebuli qarTvelebis azri gamoxata dimitri yifianma, man mouwoda egzarqoss, Tu marTali iyo xalxSi gavrcelebuli xma, maSin `SemCvenebeli ganidevnos SeCvenebuli qveynidan~. dimitri yifiani amisaTvis dasajes gadasaxlebiT, sadac 1887 wels mokles. egzarqosi paladi raevi (1887-1892) diplomati, loialuri adamiani yofila. cdilobda qarTul ojaxebTan daaxloebas. egzarqosi vladimir bogoiavlenski (1892-1898) Secvala flaviane gorodeckim (1898-1901), mis Semdeg yovel erT-or weliwadSi, vidre 1915 wlamde, Seicvalnen egzarqosebi aleqsi opocki 1901-1905, nikoloz nalimovi, nikon sofiiski 1906-1908, inokenti beliaevi 1909-1913, aleqsi molCanovi, pitirime oknovi. saqarTvelos ukanaskneli egzarqosi iyo platon roJdestvenski (1915-1917).

avtokefaluri moZraobis dawyeba


qarTuli eklesiis dasacavad xma aRimaRles TviT rusi eris saukeTeso Svilebma. maT azrs angariSs uwevdnen peterburgsa da moskovSi da didi gavlenac iqonies saerTod qarTuli eklesiis aftokefaliis aRdgenis procesze. erT-erTi aseTi iyo cnobili swavluli, slavofili nikoloz durnovo, romlis aqtiur Rvawls qvemoT SevexebiT, manamde ki unda aRiniSnos erovnebiT qarTveli miqael-gobron sabininis roli. marTalia, mas avtokefaluri moZraobis procesSi uSualo monawileoba ar miuRia, magram pirvelma gamoaqveyna peterburgsa da TbilisSi qarTuli eklesiis avtoritetis amaRlebisaTvis didmniSvnelovani Txzulebebi, romelTac warmoaCines im droisaTvis ukve TiTqmis daviwyebas micemuli qarTuli eklesiis warsuli brwyinvaleba da sidiade (70-ian80-ian wlebSi), ufro adre qarTuli kulturis moamagem da mosiyvarulem gr. gagarinma aRadgina qarTuli freskebi sionSi, moxata carieli kedlebi eklesiisa, Seadgina albomebi qarTuli yofa-cxovrebisa da siZvelisa. samwuxarod, XIX saukuneSi saqarTveloSi araTu gaZlierda marTlmadidebloba, aramed piriqiT, ganelda qarTvelTa mxurvale sarwmunoeba. kerZo pirebis mier mowodebuli cnobebidan da oficialuri angariSebidanac ki Cans, rom qarTvelebi aRar dadiodnen eklesiebSi ise, rogorc Zvelad, naklebad ambobdnen aRsarebas, ar eziarebodnen, qveyana daadga zneobrivi gadagvarebis gzas, XIX s-is 80-iani wlebidan daiwyo eklesiebis Zarcva yaCaRTa jgufebis mier. amis mizezad miiCnies is, rom ruseTis wmida sinodma ver SeZlo qarTveli eris sarwmunoebrivi patronoba, warmoiSva idea, rom mxolod erovnuli eklesiis aRdgeniT iqneboda SesaZlebeli mdgomar-

1102

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

eobis gamosworeba. eklesia daiyo or mebrZol frTad, erTni, avtokefaliis momxreni _ miiCnevdnen, rom ruseTis imperia saqarTveloSi egzarqosebad iseT pirebs niSnavda, romelTac gansakuTrebuli siZulvili hqondaT yovelive qarTulis mimarT, rom maT moSales kaTedrebi da daxures eklesiamonastrebi, qarTuli sasuliero da saero saswavleblebi, maT dros gaiZarcva asobiT eklesia, gaibna Zvirfasi arqeologiuri masala, rom isini Seuracxyofdnen da abuCad igdebdnen qarTul RvTismsaxurebas, galobas, xalxis zneCveulebebs, devnidnen mowinaaRmdegeebs, isini da maTi samRvdeloeba ar flobdnen xalxis enas (e. i. qarTuls), SemoiRes rusulenovani wirva-locva da sxv. meore jgufi mxars uWerda arsebul mdgomareobas. maTi azriT, XIX s-Si mowesrigda iqamde eklesiaSi arsebuli qaosuri mdgomareoba, damyarda wesrigi, samRvdeloebas mieca sarCo, xelfasi, pensiebi. gaTavisuflda mahmadianTa batonobis qveS myofi mxareebi, sadac aRdga an ganmtkicda qristianoba, gaixsna uamravi sasuliero da saero saswavlebeli, aRdgenil-gamSvenierebul iqna eklesiebi da monastrebi. mTis regionebSi _ oseTsa da sxvagan, komisiebis daxmarebiT aRorZinda da ganmtkicda Seryeuli marTlmadidebloba, moinaTla gamahmadianeba-gawarmarTebis piras misuli mTieli tomebi da sxv. unda aRiniSnos, rom TiTqmis erTi saukunis manZilze qarTuli eklesia ruseTis imperiaSi arsebuli umZimesi viTarebis msxverpls warmoadgenda, kerZod, Tu XIX s-is dasawyisSi igi zewolas ganicdida imperiis kavkasiis mxrisaken gafarToebis gamo, XX saukuneSi eklesia ryevas ganicdida imperiis daSlisaken midrekilebis gamo. XX s-is dasawyisSive aSkarad gamoikveTa niSnebi imperiis rRvevisa. kavkasia, romlis dapyrobasac ruseTma TiTqmis asi weli moandoma, gaTavisuflebisaken miiltvoda, aseT dros eklesias daakisres mZime movaleoba. imperiis sasuliero uwyeba aRniSnavda: `kavkasia unda davi pyroT xelmeored da am SemTxvevaSi sruliad sxva iaraRiT. am sulieri gamarjvebis gareSe ar iqneba myari fizikuri dapyroba. aseTi gamarjveba aris sarwmunoebrivi gamarjveba. dadga dro, rodesac Cven Rone unda vixmaroT, rom SemovirigoT adgilobrivi tomebi, SevirwyaT isini, movikedloT, davi pyroT maTi suli da guli~22. imperiis gansamtkiceblad saWiro iyo imperiaSi ecxovra erT enaze molaparake, erTi sarwmunoebis mqone, qveynisadmi erTgul mosaxleobas. dRis wesrigSi dadga qarTvelebis, ise, rogorc sxva xalxebis, rusebSi asimilaciaSerwymis sakiTxi. gaZlierda qarTuli enis winaaRmdeg brZola saegzarqosos mxridan `ruseTTan erT erovnebad Serwymis mizniT~, romelic jer kidev XIX s-is bolodan daiwyo samegrelosa da svaneTSi qarTuli enis akrZalviT saswavleblebsa da RvTismsaxurebaSi. zogierTi rusi reaqciulad ganwyobili sasuliero piri, mag. vostorgovi, pirdapir acxadebda, rom imperiis interesebisaTvis saWiro iyo qarTvelebis garuseba eklesiis daxmarebiT. ufro adre msgavs pirebs ebrZoda wmida episkoposi gabriel qiqoZe.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1103

eklesiis erTma frTam, romelic qarTuli eklesiis Tavisuflebis aRdgenaze ocnebobda, Sesabamisad upasuxa mTavrobasTan daaxloebulTa meore frTis am qmedebas. es kargad Cans kaTalikos-patriarq kalistrates memuarebidan. egzarqos pavles dros reqtor Cudeckis mkvlelobam daZaba urTierToba, `qarTvelebi iyurebian borotad, yvela qarTveli unda daviTxovoT, Tu ar gvinda seminariis sruli demoralizacia~, _ werda peterburgidan Camosuli seminariis revizori23. kaTalikos-patriarqi kalistrate wers, rom seminariaSi swavlisas studentebma ukve icodnen, rom egzarqosebis mizani iyo `mrevlis garuseba~24. axal egzarqosebs eSinodaT saqarTveloSi Camosvla, radganac fiqrobdnen, rom maT daxocavdnen25. marTlac, XX s-is dasawyisSi 1908 wels mokles egzarqosi nikoni. rusul ierarqiaSi saqarTvelos ukve uwodebdnen `velur da sastik mxares~, romlis qarTveli ierarqebis `idumali da faruli gulisnadebi~ iyo qarTuli eklesiis gamoxsna26.

wmida ilia marTlisa da qarTveli mRvdelmTavrebis brZola avtokefaliis aRsadgenad


axal, XX saukunes saqarTvelos saegzarqoso, imperiuli TvalsazrisiT, welgamarTuli Sexvda: `1901 wlisaTvis saqarTvelos saegzarqosos farglebSi moqmedebda 485 saeklesio samrevlo skola, sasuliero seminaria, 200 codnis skola, romlebSic 26 763 bavSvi swavlobda... Tu ra yuradRebas uTmobda mefis mTavroba ganaTlebis saqmes da, kerZod, sasuliero ganaTlebis saqmes, amaze metyvelebs is faqti, rom 1898 wels mTavrobam saqarTvelos eklesiebis SesakeTeblad gaiRo 11 645 maneTi, xolo sasuliero saswavleblebis SekeTebaze daixarja 750 man. amave dros mosaxleobis religiur aRzrdas saqarTvelos saegzarqosoSi, romelic aerTianebda 1 167 751 marTlmadidebels (aq naCvenebi mosaxleobis umetesoba saqarTveloSi cxovrobda), emsaxureboda 34 monasteri (aqedan, 5 qalTa), 24 sakrebulo taZari, 1 629 samrevloStatiani da 720 miwerili eklesia. garda aRniSnulisa, skolebTan arsebobda 18 eklesia, xolo sasaflaoebze 58, sul saqarTvelos saegzarqosoSi iyo 2 486 eklesia da monasteri, romelSic saqmianobda 3 954 umaRlesi da dabali wodebis sasuliero piri~27. rogorc vxedavT, cifrebi STambeWdavia, magram miuxedavad am garegnuli wesrigisa, eklesiis qarTveli mamebi da ierarqebi uaRres ukmayofilebas gamoTqvamdnen. marTalia, ruseTma SeZlo moewesrigebina saukunis dasawyisSi qaosur mdgomareobaSi myofi eklesia, magram daikarga mTavari, risTvisac saerTod arsebobs igi, _ xalxSi ganelda sarwmunoeba, ufro metic, xalxma TiTqmis zurgi Seaqcia eklesias. is, rac aqamde xalxis sulieri yofis aucilebel nawils Seadgenda eklesiuroba, axla ufro formalur mxared iqca. eklesia ara sulieri moTxovnilebis dasakmayofilebel, aramed say-

1104

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

ofacxovrebo daniSnulebis elementad iqca. marTalia, XIX s-is dasawyisSi, avtokefaliis gauqmebis dros, saqarTveloSi SeiZleba ar icodnen eklesiamonastrebis Tu samRvdelo pirebis zusti raodenoba, maTi Semosaval-gasavali, magram sasuliero wodeba Sesabamis simaRleze idga, movaleobis aRsruleba Rirsebisa da Tavdadebis sagans Seadgenda, qarTveli kaci mzad iyo sicocxle daeTmo sarwmunoebisaTvis, misi dacva-SenaxvisaTvis. erTi saukunis Semdeg ki sarwmunoebas mxolod formaluri, garegnuli daniSnuleba mieniWa. formam Seiwira Sinaarsi. kidev ufro uaresi da sarwmunoebisaTvis damRupveli iyo is, rom ruseTis imperia cdilobda marTlmadidebloba gamoeyenebina iaraRad qarTvelebis rus erSi asimilacia-gaTqvefisaTvis. es miutevebeli Secdoma iyo. Tu qarTveli erisTvis aTaswleulTa manZilze marTlmadideblobasa da qarTvelobas erTi mniSvneloba hqonda, erovnebis SenarCuneba-dacvas swored marTlmadideblobiT axerxebda, axla ukve ruseTis imperiaSi cxovrebisas mdgomareoba mkveTrad Seicvala. qarTuli eklesiis mamebi da eris saukeTeso Svilebi mixvdnen, rom sarwmunoebis gadasarCenad saWiro iyo eklesiis ganSoreba rusuli imperiuli manqanisagan, saWiro iyo aRdgena Zveli saeklesio wyobisa _ avtokefaliisa. cnobilia, saqarTvelos eklesia imis gamo, rom igi XIX s-Si ruseTis eklesiis nawilad iqca, ukve aRar iwodeboda qarTulad. amis gamo, avtokefaliis moTxovnis oficialurad warmoCenamde qarTvelma mRvdelmTavrebma daisaxes ori miznis Sesruleba: 1. rogorme wm. sinodis saimperatoro karisa da piradad imperatorisaTvis miewodebinaT cnobebi qarTuli eklesiis Zveli didebisa da avtoritetis Sesaxeb; 2. rogorme saqarTvelos eklesiis istoriis codna gadaecaT momavali TaobebisaTvis. Cvenma ierarqiam isargebla 1901 wels mowyobili didi zeimiT, romelic aRiniSna saqarTvelos ruseTTan `SeerTebis~ 100 wlisTavis aRsaniSnavad da wm. sinods gaugzavna swored aRniSnuli Sinaarsis Semcveli Txovna. am vrcel dokuments, romelSic gamowvlilviTaa gadmocemuli istoriuli simarTle qarTuli eklesiis aTaswlovani istoriidan, misi udidesi gavlena qarTvelTa sulier da saero yofaze, erTvis Txovna wmida sinodisadmi, raTa man `peterburgis Teologiis akademiaSi daaarsos qarTuli saeklesio istoriis damoukidebeli kaTedra, sadac Seiswavlian xelnawerebs, saeklesio arqiteqturul Zeglebsa da yvelafers, rac ki qarTul eklesias exeba. es naSromebi axali cnobebiT gaamdidreben Teologiur da saeklesio literaturas da naTels mohfenen msoflio marTlmadidebluri eklesiis jer kidev naklebad Seswavlil furclebs~28. ruseTis imperiaSi revoluciuri procesebis dawyebamac daaCqara ukve oficialur doneze avtokefaliis moTxovnis wamowyeba. am moTxovnebiT mravaljer mimarTes imperatorsa da wmida sinods.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1105

1905 wlis 11 oqtombers qarTvelma didebulebma mimarTes kavkasiis mefisnacvals da gadasces werilobiTi dokumenti, raTa imperatorisaTvis mierTmia. wmida ilia marTlis arqivSi daculi xelnaweris teqsti (xelnawerTa inst. i. WavW. fondi, saqme #202) warmoadgens ilias mier warmoTqmuli moxsenebis nawils saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aucileblobis Sesaxeb. rogorc Cans, es sityva iliam waikiTxa voroncov-daSkovTan audienciisas. gazeT `cnobis furcels~ gamouqveynebia imperatorisaTvis gadasacemi dokumentis nawili: `Tqveno brwyinvalebav, 16 saukunea iveriis xalxi Tayvansa scems wmida jvars uflisas. bevri, bevri mZime gansacdeli da ubedureba gamoiara am xalxma sarwmunoebis gulisaTvis, mTeli saukuneebis ganmavlobaSi qarTveloba aRmosavleT qveynebis mpyrobelTa ulmobeli uRlis qveS kvnesoda. iTmenda sisastikes, magram iveriis eklesia mainc Seuryeveli da cxoveli iyo. Zlieri iyo suli da uZleveli Zala misi, damyarebuli mwyemsTa da samwysoTa Soris mtkice erTobaze, didebulia da qebuli wamebulTa sisxliT morwyuli is gza, romelzedac Seudreklad mihyavda, amxnevebda, anugeSebda da uTiTebda qristianobis sazogadoebrivi da saxelmwifoebrivi cxovrebis miznisa da idealebisaken. magram gavida ukanaskneli 100 weli, rodesac qarTuli eklesiis bed-iRbals ganagebdnen rusi egzarqosebi da rasa vxedavT axla? sarwmunoeba moklulia qarTvel xalxSi, indiferentizmma moicva yvela nawili mcxovrebTa, romelmac daibuda TviT morwmuneTa gulSiac. eklesiebi carielia did sauflo dResaswaulebSiac ki; eklesiebi TiTqmis yoveldRe iZarcvebian, rac warsul saukuneebSi ar naxula da ar gagonila. mrevli uars ucxadebs mRvdels da aRar uxdis arafers saeklesio saRmrTo wesis SesrulebisaTvis da zogierTs adgilebSi sruliadac uaryofs mas. saqarTvelos samRvdeloeba ukidures mdgomareobaSia Cayenebuli, werilobiT Tu deputatebis piriT, saqarTvelos egzarqoss ucxadebs, rom SimSiliT sikvdili moelis da Tu mTavrobam ar uzrunvelyo igi, iZulebuli iqneba uaryos mwyemsTmsaxureba da daubrundes eris kacobas da saeriskaco saqmiT gamonaxon TviT arsebobisaTvis saWiro sazrdo. erTi sityviT, saqarTvelos marTlmadidebeli eklesia amJamad saSinel sulTmobZravis mdgomareobaSia. esa xdeba maSin, rodesac eklesiis sxva xalxs sarwmunoeba mtkiced aqvs daculi da samRvdeloebac uzrunvelyofili. ra aris mizezi saqarTvelos eklesiis ase dacemisa? ra aris mizezi sarwmunoebis ganqrobisa saqarTveloSi, im qarTvelebSi, romelzedac bizantiis SesaniSnavi istorikosi prokofi kesariisa ambobs: `iverielni yvela

1106

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

xalxebze ukeT inaxaven wess qristianobriv sarwmunoebisas~. mizezi is aris, rom iveriis eklesias waerTva yovelive is, riTac cocxlobda, Zlieri iyo igi da riTac scocxlobdnen kavkasiis sxva erebis eklesiebi. Seswyda sicocxlis ZarRvi. ganhqra eklesiasa da mis meTaurebs Soris kavSiri, romelic mtkiced damyarebuli iyo STamomavlobisa, enisa, gadmocemaTa da sulier mSobliur erTobaze, waerTva TviTmmarTveloba, gauqmda saerovno wesi, romelic qvakuTxedi iyo organizaciisa, amJamad saqarTvelos eklesias aRar hyavs meTauri, aRar aqvs kanonieri avtokefalia. exlandeli meTaurni ucxoni arian iveriis eklesiisaTvis; ucxoni arian exlandeli mwyemsnic, aRzrdilebi xalxis winaaRmdeg mimarTulebaSi. eseni moklebulni arian niWs sityvierebisas mSobliur enaze da xalxis TvalSi warmoadgenen mxolod sasuliero uwyebebis moxeleT. amgvar pirobebSi eklesia unda dacemuliyo da aki marTlac daeca. saqarTvelos marTlmadideblur eklesiis saxsnelad saWiroa mieces Tavisufali sicocxle, daubrundes Zveli kanonieri marTva-gamgeoba, srulad daubrundes xalxis mier arCeuli kaTalikosi srulis uflebebiTa da valdebulebebiT, iveriis eklesiis gamosabruneblad sxva gza ar aris. eseTi reforma SesZlebs mxolod, Seasworos 100 wlis usamarTloba da amasTanave xels Seuwyobs saqarTvelosa da ruseTis politikuri erTobis ganmtkicebas, radgan es erToba ise Zlierad arafriT ar sustdeba, rogorc imiT, rom qarTveli xalxi moklebulia im did uflebas, romliTac savsebiT sargebloben mezobeli xalxebi. Tqveno brwyinvalebav! ganzraxuli avtonomia kavkasiis eklesiisa mitropolitis meTaurobiT ver daakmayofilebs qarTvel ers, romelic gulmoklulad miegeba am ambavs da scno, rom am cvlilebebiT moespoba saqarTvelos eklesias mravalsaukunovani arsebobis ukanaskneli kvali; ara, saWiroa aRdgenil iqnes saqarTveloSi sakaTalikoso uflebani da ai, amitom Cven, saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan Sekrebilni, wevrni saqarTvelos eklesiisani vTxovT Tqvens brwyinvalebas, aRmouCinoT Zlieri daxmareba am Suamdgomlobas, romelic aRZra amer-imereTis samRvdeloebam mis imperatorobiT udidebulesobisa da uwmindesi sinodis winaSe, rom aRdgenil iqnas iveriis eklesiis avtokefaluri uflebani, amorCeuli kaTalikosis meTaurobiT. Cven Rrmad gvwams, rom Tqveni avtoritetuli da samarTliani gamoqomagebaDSewynarebuli iqneba xelmwife imperatoris mier da daubrundeba saqarTvelos eklesias avtokefalia, ise, rogorc mxolod Tqveni SuamdgomlobiTve daubrunda somexTa avtokefalur eklesias mamulebi da nacionaluri saeklesio samrevlo skolebi. ganaxleba saqarTvelos avtokefaluri eklesiisa sxva reformebTan erTad, romelTac moulodnelad moelis xalxi, Cven qveyanas waiyvans mSvidobianobisaken~29. am dokumentis gadacemis win, Cans, ilias warmouTqvams sityva, romlis teqstic ilias pirad saarqivo fondSia daculi: `Tqveno brwyinvalebav,

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1107

ruseTis farglebSi yvela araruss (inorodecs) sarwmunoebrivi marTvis saqmeSi damoukidebloba aqvs. somxebi, musulmanebi, ebraelebi da a.S. TavianTi aRmsareblobis mmarTvelobaSi TavisTavadni arian. maT aqvT sakuTari sasuliero saswavleblebi, sadac swavla mSobliur enazea da yoveldRe mSobliuris swavlebas daTmobili aqvs farTo adgili. maT damoukideblad marTavs sakuTari samRvdeloeba. ucnauria, rom am sikeTes moklebulni arian mxolod marTlmadidebelni qarTvelebi, TiTqosda sasjelad maTi marTlmadideblobis gamo. martooden marTlmadidebeli qarTvelebis uuflebobam SeiZleba warmoSvas azri, rom ararusebisaTvis erovnuli gagebiT marTlmadideblur ruseTSi momgebiani araa marTlmadidebluri sarwmunoebis aRmsarebloba. saqmis aseTi viTareba SeiZleba aixsnas mxolod raRac gaugebrobiT, romelsac amdeni xania mxolod ziani moaqvs marTlmadideblobisaTvis. amgvari aragonivruli viTarebis Semdgomi SenarCuneba, Cveni azriT, miCneuli unda iqnes udides saxelmwifoebriv da religiur Secdomad. amitomac gansaxilvelad warmogidgenT Suamdgomlobas qarTuli eklesiisaTvis mis wiaRSi uZvelesi droidan arsebuli avtokefaliis dabrunebis Sesaxeb: vimedovnebT, rom amiT vasrulebT Cvens moqalaqeobriv vals da vsasoebT, rom am TxovniT Tqveni brwyinvalebis mxardaWera daimsaxuros~30. 1905 wels mefisnacvlisadmi mxolod moTxovnis wardgeniT ar dakmayofilebula ilia. peterburgSi saqmis ganxilvamde Tavad sagangebod eaxla wmida sinodis oberprokurors a. d. obolenskis, romelsac dawvrilebiT ganumarta saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenis arsi, rom am sakiTxis mougvarebloba momtani iyo mravali ubedurebisa31. rogorc Cans, peterburgSi gamgzavrebamde ilia sagangebod emzadeboda sinodis oberprokurorTan Sesaxvedrad, iRrmavebda codnas qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb. amas miuTiTebs ilias monawileoba 1905 wlis Tbilisis wm. nikolozis eklesiis saswavleblis SenobaSi gamarTul yrilobaSi, romelic mieZRvna qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxs. yrilobaze gamosuli oratorebi moiTxovdnen saqarTvelos eklesias avtokefaliis aRdgenis Semdeg dabruneboda CamorTmeuli miwebi32. zemoaRniSnul Sexvedraze, mefisnacval voroncov-daSkovs ar gamouTqvams survili avtokefaliis aRdgenisa, mas ganucxadebia: damarwmuneT, rom eg avtokefalia sasargeblo iqneba saqarTvelosaTvisac da ruseTisaTvisac da maSin dagiWerT mxarso, Tanac yuradReba miupyria im sakiTxisaTvis, rom kanonikuri TvalsazrisiT, erT saxelmwifoSi erTi eklesiis arsebobaa nebadarTuli. maSasadame, erT ruseTis imperiaSi ori avtokefaluri (saqarTvelosa da ruseTis) eklesiis arseboba uxerxulobas Seqmnida. ilias Semdgom konsultaciebi miuRia am sakiTxze qarTvel sasuliero pirTagan. eqvTime TayaiSvili aRwers im drois viTarebas: `bolos da bolos gadavwyviteT didi demonstracia mogvewyo da avtokefalia mogveTxova, Tan unda wagveRo

1108

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

bairaRebi da plakatebi warwerebiT: `aRgvidgineT avtokefalia~ da sxva. wamoiWra sakiTxi: vin unda gaZRoloda win am araCveulebriv demonstracias? iliam gviTxra: `Tu saWiroa, me wagiZRvebiTo!~33. avtokefaliis moTxovna, wamoyenebuli qarTveli mRvdelmTavrebis mier, namdvil saxalxo moZraobad iqca. yvelas amxnevebda ilias Tanadgoma. wmida ilia marTlis binaze ikribeboda sazogadoeba am sakiTxze msjelobisaTvis, Sekrebebs eswreboda akaki wereTeli, niko nikolaZe, iakob gogebaSvili da sxv. ilias ufro gamowvlilviT gaacnes misTvis saintereso sakiTxebi da igi, ukve momzadebuli, gaemgzavra peterburgSi. al. cagarelTan erTad eaxla peterburgis mitropolit antonis. `orive qarTveli xangrZlivad ebaasa sinodis Tavmjdomares qarTvelTa eklesiis Tavisuflebaze. am vizitis Semdeg ilia ufro arkvevda saWiro masalebs, rasakvirvelia, moxsenebisaTvis~34. ruseTis mTavrobam marTlac ganixila qarTvelTa mier dayenebuli sakiTxi da igi gadasawyvetad miando ruseTis momaval saeklesio krebas. am krebis mosamzadebel TaTbirebze, 1906-1907 wlebSi, iyo msjeloba am sakiTxzec. masSi monawileobdnen episkoposebi kirion saZagliSvili, leonide oqropiriZe da eqvTime eliaSvili. es ukanaskneli TiTqosda mxars ar uWerda avtokefalias. kirioni da leonide ki araTu mxardamWerni, aramed wamomwyebni iyvnen avtokefalurobis ideisa. TaTbirSi monawileobdnen profesorebi: aleqsandre cagareli, aleqsandre xaxanaSvili, niko mari. yvela maTganma sxdomebze waikiTxa moxseneba. ep. kirionma oTxi moxseneba waikiTxa. pirvelSi naCvenebi iyo, Tu romel saukuneSi miiRo qarTulma eklesiam avtokefalia da misi gauqmebiT romeli kanonebi dairRva (mociqulTa 30-e da 35-e, antioqiis krebis 22-e kanoni). meore moxseneba exeboda mZime sarwmunoebriv yofas saqarTveloSi da mis gamosasworeblad avtokefaliis aRdgenis saWiroebas. mesame moxsenebaSi naCvenebi iyo, rom sxvadasxva wyaros cnobebi XI s-Si iberiisaTvis avtokefaliis miniWebis Sesaxeb, sinamdvileSi gulisxmobda tao-klarjeTis iverias. mcxeTis eklesia maSin ukve avtokefaluri iyo. meoTxe Seexeboda eklesiaTa mowyobis erovnul princi ps. didmniSvnelovani iyo prof. cagarelis, prof. al. xaxanaSvilis vrceli moxsenebani. maTTan erTad qarTuli eklesiis avtokefalias icavda ori rusi mecnieri: peterburgis sasuliero akademiis profesori ivane sokolovi, moskovis akademiis profesori zaozerski, magram TaTbiris monawileTa umetesobam sakiTxi saqarTvelos eklesiis avtokefaliis Sesaxeb aRiara usafuZvlod. maT Soris aqtiurobdnen mtrebi qarTuli eklesiis TavisTavadobisa: prof. glubokovski, ostroumovi, episk. stefane, dekanozi vostorgovi, butkeviCi da sxvebi35. 20 kacisagan Semdgarma sinodis komisiam ugulebelyo sakiTxi qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenisa. wm. sinodma dausjelad ar datova arc erTi sasuliero piri, romelnic aRniSnul sakiTxs ayenebdnen. saqarTvelodan gaaZeva episkoposi kirioni. kirions

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1109

daabrales 1908 wlis 28 maiss saqarTvelos egzarqos nikonis mkvlelobaSi monawileoba. am ciliswamebam ukiduresad aRaSfoTa morwmuneni. ilias mokvlisa da imperiaSi reaqciis gamarjvebis Semdeg, qarTvelma avtokefalistebma gadawyvites TavianTi ideis xalxis gulamde mitana wignebis gamocemiT. am periodSi daibeWda mravali Sroma, miZRvnili qarTuli eklesiis avtokefaliisadmi. pirveli msoflio omis bolo periodSi, ruseTis imperiis politikuri ryevis dawyebisas moZraoba kvlav aRorZinda. samRvdeloebam mTeli simZafriT wamoayena avtokefaliis aRdgenis sakiTxi. 1916 wlidan saqarTvelos sxvadasxva eparqiaSi mowveuli krebebi iRebdnen gadawyvetilebebs TviTmwysobis aRdgenis Sesaxeb. eklesiis Tavisufleba miaCndaT sawindrad saqarTvelos momavali gaTavisuflebisa, ris imedsac omSi ruseTis imperiis damarcxeba aRZravda. wm. sinodi iZulebuli Seiqna, mieRo iseTi RonisZiebani, rac CaaxSobda avtokefalistTa moZraobas, amasTan dakavSirebiT wm. sinodma ganixila sami RonisZieba: 1. daearsebinaT kavkasiis samitropolito (mas unda CaexSo saqarTvelos avtokefaliis moTxovna); 2. soxumis eparqiis proeqti (mas saqarTvelos saegzarqosodan unda moewyvita afxazeTis regioni); 3. daxuruliyo saqarTvelo-imereTis sinodaluri kantora (saqarTvelos avtokefaluri eklesia swored mis bazaze unda warmoqmniliyo, misi gauqmebiT avtokefaliis moTxovnas safuZveli gamoecleboda). 1916 wels marTlac daarsebula `kavkasiis samitropolito~. misi Seqmnis sakiTxs sinodi aTi wliT adrec ixilavda. saqarTvelos saegzarqosodan gamoiyo soxumis eparqia da saqarTvelos saegzarqosos ewoda kavkasiis samitropolito olqi. ruseTis imperiaSi 1917 wlis Tebervlis revoluciis Semdeg qarTvelma samRvdeloebam gadawyvita uswrafesad esargebla Seqmnili momentiT da gamoecxadebina avtokefaliis aRdgena. 1917 wlis 12 marts mcxeTaSi Seikriba aTiaTasobiT morwmune. swires mRvdelmTavrebma leonidem, giorgim, antonma da pirosim. aq iyvnen saqarTvelos eparqiaTa warmomadgenlebi, sagubernio da samazro marSlebi. sveticxovelSi wirvisas `ganicadeze~ sityviT gamovida episkoposi leonide da gamoacxada saqarTvelos eklesiis avtokefaluri marTva-gamgeobis aRdgena. miuloca istoriuli dRe mTel qarTvel xalxs. wirvis damTavrebis Semdeg `mravalJamieri~ ugalobes sino-

1110

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

dis mier dasjil episkoposebs kirions da daviTs, arqimandrit ambrosi xelaias, gadasaxlebulT. ambionidan gamocxadda, rom 1. 1917 wlis 12 martidan grZeldeba saqarTvelos eklesiis avtokefalia; 2. droebiT, kaTalikosis arCevamde, eklesiis gamged iniSneba guria-odiSis episkoposi leonide; 3. xolo eklesiis mmarTveloba evaleba aRmasrulebel komitets, romelSic Sedian sasuliero da saero pirebi. imave dRes iqve Sedga oqmi, imave, oRond ufro ganmartebiTi Sinaarsisa, romelsac daemata erTi muxli, rom es dadgenileba unda moxseneboda ruseTis axali mTavrobis Tavmjdomares, ministrTa sabWos, sinodis oberprokurors b. lvovs da Tbilisis kavkasiis komisariats. mas mRvdelmTavarTa da sasuliero pirebTan erTad xeli moaweres Tavadaznaurebma da xalxma36. gadawyda, qarTvel samRvdeloebas Seewyvita kavSiri yofil egzarqossa da saegzarqososTan. Txovnebi da moxsenebebi unda gaegzavnaT leonidesa da eklesiis droebiT mmarTvelobasTan, qarTul enaze unda Sedgeniliyo dokumentebi; wirvisas sinodis nacvlad kaTalikosis mosaydre unda moexsenebinaT. meore dRes, 13 marts, episkoposma leonidem oficialurad ganucxada egzarqos platons, rom igi mcxeTis krebis dadgenilebiT gadayenebulia Tanamdebobidan da movalea eklesiis yoveli saqme da qoneba gadasces kaTalikosis mosaydres37. 14 marts TbilisSi mowveulma krebam daadgina sionSi rusulis nacvlad RvTismsaxurebis qarTul enaze Catareba. amasobaSi ruseTis droebiTma mTavrobam ganixila 1917 wlis 12 martis aqti da daadgina: `mieces saqarTvelos eklesias avtokefalia ara teritoriuli, aramed erovnuli niSnis mixedviT. marTlmadidebeli rusebisa da araqarTvelebis eklesiebi darCnen ruseTis sinodis gamgeobis qveS. saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRiareba sabolood ekuTvnis ruseTis damfuZnebel krebas~38. es dadgenileba miiRes 27 marts, 29 marts ki Sedga qarTvelTa saeklesio kreba, romelmac daadgina, rom saqarTvelos eklesiis erovnuli niSniT avtokefalia ewinaaRmdegeba saeklesio kanonebs. amiT erTmaneTs daupirispirdeba rus-qarTvel morwmuneTa interesebi. amitomac saqarTvelos unda mieces teritoriuli avtokefalia. 1917 wlis aprilSi ruseTis mTavrobam saeklesio sakiTxis Sesaswavlad gamoagzavna prof. beneSeviCi rusTa interesebis dasacavad. 1917 wlis 15 agvistos saqarTvelos eklesiis mmarTvelobam aRadgina Tbilisis qarTuli samitropolito kaTedra. es momenti udides movlenad miiCneoda, radganac rusi episkoposi Tbilisis mitropolitad acxadebda Tavs da cdilobda rusi mrevlis damwysvas. kaTedra Tavis xelSi aiRo episkoposma leonidem.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1111

23 agvistos qarTvelma samRvdeloebam daikava egzarqosis saxli. amasobaSi droebiTma mTavrobam daamtkica debuleba `ruseTis saxelmwifoSi saqarTvelos eklesiis uflebrivi mdgomareobis Sesaxeb~. ruseTi cnobda saqarTvelos eklesiis teritoriul avtokefalias, aniWebda mas ruseTis eklesiis Tanabar iuridiul mdgomareobas, eZleoda xazinidan Sesanaxi Tanxebi. ase rom, saqarTvelos saegzarqosos iuridiul memkvidred gamocxadda saqarTvelos eklesia39. yofilma egzarqosma iCivla moskovis saeklesio krebaze da ganacxada, rom saqarTvelo CamoSorda marTlmadideblobas avtokefaliis aRdgeniT. ase rom, mxolod droebiTi mTavrobis dadgenileba ar iyo sakmarisi eklesiis mdgomareobis gansamtkiceblad. 1917 wlis 3-12 agvistos sxdomebze gadawyda, mowveuliyo saqarTvelos saeklesio kreba da mTeli saqarTvelodan Sekrebiliyvnen delegatebi. 1917 wlis 8 seqtembers sionis taZarSi saeklesio krebaze Seikriba 600 delegati. aq iyvnen Tbilisis mitropoliti leonide oqropiriZe, episkoposebi: piros oqropiriZe, anton giorgaZe, giorgi aladaSvili, arqimandritebi, ber-monazvnebi, saeroni. episkoposi kirioni krebis pirvel sxdomebs ar daswrebia. krebas Tavmjdomareobda leonide. prezidiumis wevrebi iyvnen giorgi Juruli, trifon jafariZe da spiridon kedia. krebam ganixila eklesiis sxvadasxva saSinao sakiTxi, maT Soris umTavresi iyo eparqiebisa da sakaTalikoso sabWos Seqmnis sakiTxi. 17 seqtembers dainiSna kaTalikos-patriarqis arCevnebi. kenWi eyara or kandidats episkopos kirionsa da mitropolit leonides. arCevnebSi monawileobda 440 kaci. faruli kenWisyriT leonidem miiRo 230 xma, kirionma _ 241. 11 xmis upiratesobiT kaTalikosad gamocxadda kirioni. mas ugalobes `aqsios~. imave dRes, saRamos, amoirCies episkoposebi: quTaTel mitropolitad anton giorgaZe, Wyondidel mitropolitad ambrosi xelaia, urbnel episkoposad daviT kaWaxiZe, alaverdis episkoposad piros oqropiriZe40. kaTalikos-patriarqma kirionma `gujariT~ mimarTa `didebulsa da RvTivdacul iverias~, romelSic, kerZod, naTqvami iyo: `ganmtkiceba axlad aRdgenil eklesiisa mis istoriul uflebebSi ai, pirveli sazrunavi. dRes valad aZevs Cvens eklesias emsaxuros imave ideas da medgrad gaaxsenos kacobriobas saxeli qarTveli erisa. man xeli unda Seuwyos Cvens ganmtkiceba-gaerTianebas, raTa kacobriobis ferxulSi Cvenc vpovoT Sesaferi da damsaxurebuli adgili. ai, meore sazrunavi Cveni!~41. kirionma epistoleebiT mimarTa `aRmosavleTis patriarqebs~, romis paps, somexTa kaTalikos-patriarqs, amcno maT qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgena. kaTalikos-patriarqis taxtze asvla kirions pirvelma miuloca Tbilelma mitropolitma leonidem: `me miorkecdeba Zal-Rone, rom marto ara var da megulebiT Cveni eklesiis umaRles xelmZRvanelad. fics vdeb, mTeli Cemi arsebiT dagexmaroT tvirTis zidvaSi, Cveni eklesiis saqmis gaZRolaSi~42.

1112

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

mitropoliti leonide iyo erT-erTi udidesi Semoqmedi qarTuli eklesiis avtokefaliisa kirionTan erTad, romlis Rvawli didad daafasa saeklesio krebam. kirionis moRvaweobis suraTi kargadaa gadmocemuli missave sityvaSi, romelic warmoTqva 1917 wlis 21 seqtembers Tedo Jordanias saflavze: `eqvsi weli vswavlobdiT seminariaSi erTad da Semdeg akademiis damTavrebisa sxvadasxva asparezze mogvixda samsaxuri. Sen sayvarel samSobloSi, me ki ucxoeTSi. aqedan iwyeba Cveni moRvaweoba samSoblo eklesiis aRsadgenad. iseTi Zneli dro iyo maSin, rom avtokefaliaze mxolod CurCuliT laparaki SegveZlo. gamoCnda ruseTSi RvTisnieri da patiosani adamiani n. n. durnovo, romelic qadagebda uSiSrad Cveni eklesiis avtokefaliazed. Cvenc amovudegiT mas mxarSi da SevudegiT saqmes. aravis egona, rom durnovo rusi iyo. fiqrobdnen, rom Cemi gvari (saZagliSvili) rusulad gadavTargmne da me mawerdnen amis cxel-cxel statiebs. 32-33 weliwadi viRvaweT erTad da ai, veRirseniT imas, rasac mouTmenlad moelodnen Cveni winaparni. CamogZaxeb saflavSi: gixarodes erTgulo muSako... Cveni didi xnis natvra asrulda, aRsdga kvlav saqarTvelo, auwye Cvens winaparT, rom vsunTqavT Tavisufal eklesiaSi...~ (episkopos kirionis fondi 11245). kirioni TavdadebiT Seudga eklesiis aRorZinebis saqmes, 1918 wlis 26 ianvars, wmida daviT aRmaSeneblis xsenebis dRes, akurTxa Tbilisis axaldaarsebuli universiteti. 1918 wlis 27 maiss Tavisuflebis moedanze paraklisisas sityviT mimarTa sazogadoebas, 1918 wlis 27 ivniss martyofis monasterSi, rezidenciaSi, kaTalikos-patriarqi kirioni tyviiT gangmiruli ixiles. maSin igi yofila 68 wlisa, damblisagan xeli hqonda dakavebuli. kiron II dakrZales 7 ivliss sionis taZarSi. saqarTvelos respublikis mTavroba mimdevari iyo socialisturi mimarTulebisa da amitomac eklesiis mimarT gulgrilad iyo ganwyobili. `menSevikebad~ saxeldebulma aTeisturi mrwamsis mqone xelisuflebam, romelsac msoflio demokratiis burjad warmoedgina Tavisi Tavi, ver SeZlo aReqva qarTuli eklesiis istoriuli damsaxureba da misi momavali mniSvneloba qarTveli erisaTvis da amitomac qarTuli eklesiis mimarT gulgrilad iyo ganwyobili. saerTod, aRsaniSnavia, rom isini (menSevikebi) aTeuli wlebis manZilze politikuri cxovrebis pirvel planze ayenebdnen ara qarTveli eris Tavisuflebasa da saxelmwifoebriobas, aramed Cagruli socialuri fenis muSaTa klasis interesebs. mxolod xelsayrelma istoriulma viTarebam _ I msoflio omSi ruseTis damarcxebam, rusuli armiis gasvlam amierkavkasiis frontebidan da ucxo saxelmwifoTa kategoriulma moTxovnebma, faqtobrivad, aiZula qarTveli socialistebi, gamoecxadebinaT saqarTvelos damoukidebloba. cxadia, maTTvis eklesiis problemebi meorexarisxovani iyo43. yovelive es iwvevda kaTalikos-patriarq leonides (1918-1921)

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1113

aRSfoTebas. menSevikebma politikuri ususurobis gamo ver gaiTvaliswines is safrTxe, romelic moeloda Tavisufal saqarTvelos `socialisturi~ ruseTisagan, yuri ar daugdes kaTalikos-patriarq kirionis winaswarmetyvelebas `mduRare ruseTidan~ mosalodneli safrTxis Sesaxeb. 1920 wlis 27 ivniss TbilisSi Sedga meore saeklesio kreba, gaarCies eklesiis saxelmwifosagan gamoyofis, sasuliero saswavleblebis saministrosadmi gadacemis, eklesiis biujetis, samRvdeloebis sayofacxovrebo da mcxeTa-Tbilisis eparqiebis gaerTianebis sakiTxebi. krebam kaTalikos-patriarqad daamtkica mitropoliti leonide (oqropiriZe). bolSevikuri ruseTis mier saqarTvelos aneqsiis Semdeg, saxelmwifom gaatara sagangebo meToduri RonisZiebani, raTa saerTod moespo eklesia, magram ver gaiTvaliswina erTi ram, rom sal kldeze qristes mier dafuZnebul eklesias `bWeni jojoxeTisani ver moerevian~. bolSevikebma, cxadia, eklesia sabolood gamoyves saxelmwifosagan, e.i. samRvdeloeba ulukmapurod datoves. 1921 wlis 1-5 seqtembers, leonides gardacvalebis Semdeg, gelaTSi Semdgarma mesame saeklesio krebam kaTalikos-patriarqad airCia ambrosi xelaia. bolSevikebma maleve daxures gelaTis eklesia. igi SemTxveviT gadaurCa maTgan dangrevas. `komunistebad~ saxeldebuli bolSevikebi eweodnen xalxis umagaliTo eqspluatacias. mosaxleoba sabolood daumorCiles saxelmwifo Zalauflebas. adamianTa interesebze maRla ayenebdnen saxelmwifos, romlis gaZliereba kvlav adamianTa dasamorCileblad esaWiroebodaT. maT mier faqtobrivad aRdgenil ruseTis imperiaSi, e.w. ssrk-Si, bolSevikebis saboloo miznis Tanaxmad, unda Camoyalibebuliyo erTi rusuli enis mqone xalxi, erTi bolSevikurkomunisturi fsiqikis matarebeli. qarTveli eris aseTi mZime gasaWiris Jams, cxadia, eklesia, romelic wmida ilia marTlis Tanaxmad, `yovelTvis TavdadebiT patronobda Cvens ers44~, ganze ver dadgeboda, politikaSi Carevisagan Tavs ver Seikavebda. amitomac, sakaTalikoso sabWos dasturiT patriarqma ambrosi xelaiam memorandumiT mimarTa mTeli msoflios mTavrobebs, kerZod ki genuis konferencias.

1114

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
eklesia aTeistebis batonobis dros

qristianebma mravali devna ganicades saukuneTa manZilze. pirveli devna, rogorc cnobilia, imperator neronis dros moewyo. dapatimreba, gadasaxleba, tanjva-wameba, sajarod abuCad agdeba da gausamarTleblad daxocva RvTismorwmune adamianebisa da gansakuTrebiT ki RvTismsaxurebisa. am mxriv, albaT, veraferi Seedreba komunist-bolSevikebis mier mowyobil devna-Seviwroebas. eklesiis ezoSi Seyril morwmuneebs, moxucebs, qalebs da bavSvebs uginebdnen siwmindeebs, romelTac isini cxovrebis manZilze sasoobdnen, amsxvrevdnen wmida xatebsa da jvrebs, bilwavdnen wmidaTawmida sakurTxevlebs. wverebiT aTrevdnen moxuc mRvdlebs, gumbaTebsa da samrekloebidan yridnen jvrebs da zarebs, Zarcvavdnen da aCanagebdnen saukuneTa manZilze nagroveb sasuliero ganZs. dioda udanaSaulo adamianTa sisxli, sagangebod da mizanmimarTulad fexqveS iTeleboda sarwmunoebrivi grZnoba RvTis mosiyvarule adamianebisa, magram imis gamo, rom qristianoba saqarTveloSi warmoadgenda ara mxolod religiur mimarTulebas, aramed erovnul sarwmunoebas, bolSevik-komunistebi masTan erTad qarTveli xalxis erovnul grZnobebsac bilwavdnen. magaliTad, WeSmaritad xalxis moZule komunistebma ikadres da gaxsnes argveTis wmida mTavrebis, saqarTvelosaTvis Tavdadebuli wmida daviTisa da wmida konstantines uxrwneli neStebi, romelTa saswaulebriv Zalas xalxi Tayvans scemda arabTa Semdgom VIII saukunidan vidre XX saukunemde. daSales wmida neStebi, calkeul Zvlebs TokebiT aTrevdnen xalxis win, im xalxisa, romelic am dros tiroda da godebda. es aqti miuTiTebs, rom saqarTvelos arc erTi mteri, arabebis Semdgom, ar iyo qarTveli xalxisaTvis ufro saSiSi da veragi, vidre rusul-bolSevikuri xelisufleba. verc Turq-seljukebma, verc monRolebma, verc osmal-sparselebma ver SeZles qarTveli xalxisaTvis SeeginebinaT wmida daviTis, wmida konstantines, wmida Sios, sxva wmidanebis nawilebi. bolSevikebi angrevdnen eklesiebs, RvTismsaxurebs awamebdnen, rogorc fizikurad, ise sulierad, xalxis win aiZulebdnen uareyoT wmida sarwmunoeba. yvela ver uZlebda zewolas. moZRvarTa beds morwmuneebic iziarebdnen imiT, rom komkavSirelebi zneobrivad abuCad igdebdnen maT grZnobebs, e.w. `komkavSiruli SobiT~, `komkavSiruli aRdgomiT~, `samoqalaqo qorwinebiT da naTlobiT~. saqarTvelos eklesiebSi im droisaTvis, XX s-is 20-iani wlebis dasawyisSi, didZali qoneba, saeklesio ganZi iyo daculi. XIX s-is bolos gabriel episkoposis erTi ucxoeli stumari gaaoca imereTis eklesiebSi daculma masiuri oqrosagan gakeTebulma saeklesio nivTebma, aseve iyo saqarTvelos sxva raionebSic. es ganZi axla ukve komunist-bolSevikebis guls axarebda. eklesia-monastrebi dangreva-daxurvis win, saguldagulod iZarcveboda. sa-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1115

ganZuris mciredi nawili muzeumebs gadaeca, xolo udidesi _ `araistoriuli mniSvnelobis~ ganZi _ adgilobriv xelisuflebas, `kulturul-saganmanaTleblo saqmianobisaTvis~, sinamdvileSi ki, cxadia, eklesiis mier saukuneTa manZilze nagrovebi oqro-vercxli da Zvirfasi qvebi daitaces. XX s-is 20-ian wlebSi daxures aTasze meti eklesia, gaauqmes RvTismsaxureba. zogierTi cnobiT, am dromde saqarTveloSi yofila 1350 eklesia, 1700 mRvdeli, 1527 beri, 280 monazoni (1924 wlamde), maTi ricxvi ramdenime aTeulamde Semcirda. swored am ngreva-ganadgurebis dros sruliad saqarTvelos kaTalikospatriarqma wmida ambrosi xelaiam WeSmaritad Tavi da suli dado qarTveli erisaTvis, gaugzavna genuis konferencias mimarTva, romliTac msoflios amcno qarTveli eris ubedurebis Sesaxeb. 1922 wlis april-maisSi genuaSi Catarda saerTaSoriso konferencia, romelSic monawileobda 29 saxelmwifo. ruseTs surda gasvla saerTaSoriso izolaciidan, amitomac cdilobda rogorme kargi saxiT warmdgariyo forumze. am dros misTvis didi mniSvneloba hqonda msoflios saxelmwifoTa mxridan keTilganwyobas, ruseTi cdilobda mieCqmala is ubedurebani, rac misma mtaceblobam moutana patara erebs 1917-1921 wlebSi. wmida ambrosim genuis konferenciis yuradReba miapyro ara eklesiis, aramed qarTveli eris umZimes xvedrs, romelSic igi Cavarda 1921 wlis Semdeg: `...Cemi samSoblo 117 weli ruseTis biurokratiisagan ganicdida mxolod mwvave despotizms da autanel Seviwroebas, amitom 1917 wels dairRva Tu ara ruseTis imperiis xelovnuri mTlianoba, qarTvelma erma gamoacxada damoukidebloba... rasakvirvelia, amas ver Seurigdeboda misi yofili batoni, mcire erTa mCagvreli ruseTi, man dasZra saqarTvelos sazRvrebisaken saokupacio armia da 1921 wlis 25 Tebervals patara usworo brZolaSi sisxlisagan daclil saqarTvelos xelmeored daadga kiserze iseTi mZime da samarcxvino monobis uReli, romlis msgavsi mas ar ganucdia mraval saukuneTa istoriaSi. okupantebi, marTalia, lamoben Sin da gareT yvelani daarwmunon, rom maT gaaTavisufles da gaabednieres qarTvelebi, magram ramdenad bednierad grZnobs Tavs qarTveli eri, es yvelaze ukeT vuwyi me, misma sulierma mamam da dRes dReobiT eris namdvilma moZRvarma, romlis xelSia am eris gulidan gamomavali idumali Zafebi da romelsac uSualod esmis misi kvnesa da vaeba. Tamamad da gauzviadeblad vambob, rom is yovlad Seuferebeli eqsperimentebi, romelsac am ukanasknel wlebSi axdenen qarTveli eris zurgze, aucileblad miiyvans mas fizikurad gadaSenebisa da sulierad gavelurebis da gaxrwnis karamde. ers arTmeven mama-papaTagan sisxliT da ZvlebiT gapoxierebul miwawyals, romelsac ucxoeTidan SemoxiznulT urigeben, maTi wyalobiT isedac

1116

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

gaRatakebul ers piridan hglejen misis sisxliTa da ofliT morwyul sarCos da gaugebaris siCqariT imave ucxoeTSi miezidebian. ers ugmoben da arTmeven mSobliur enas, mas ubilwaven mama-papur erovnul kulturas. dasasrul, mas ubRalaven wmidaTa-wmidas _ sarwmunoebriv grZnobas da sindisis Tavisuflebis droSis qveS ar aZleven saSualebas Tavisuflad daikmayofilos religiuri moTxovnileba. misi samRvdeloeba ukiduresad devnilia. misi eklesia, es ZvelisZveladve faqtori saqarTvelos erovnul saxelmwifoebrivi amaRlebisa da Zlierebisa, dRes ufleba ayrilia imdenad, rom nebac ki ara aqvs Tavisi SromiT, garjilobiT da unariT moi povos mudmivi saxsari arsebobisa. erTi sityviT, eri kvnesis, eri gminavs, magram saSualeba ki ara aqvs xmis amoRebisa. am pirobebSi Cems mwyemsmTavrul movaleobad vracx, kulturuli kacobriobis gasagonad vsTqva: 1. dauyovnebliv gayvanil iqnes saqarTvelodan ruseTis saokupacio jari da uzrunvelyofil iqnes misi miwa-wyali ucxoelTa TareSisa da mZlavroba-mitacebisagan. 2. saSualeba mieces qarTvel ers sxvaTa Zaldautaneblad da ukarnaxod moawyos iseTi formebi social-politikuri cxovrebisa, rogoric mis fsiqikas, suliskveTebas, zne-Cveulebebs da erovnul kulturas Seesabameba. sruli imedi maqvs, rom maRal pativcemuli konferencia ar ugulebelyofs patara saqarTvelos elementarul moTxovnebs, dRes Cemi piriT warmoTqmuls da daixsnis mas Zalmomreobisa da samarcxvino monobis klanWebidan...~ ruseTis mTavroba didad gaanawyena konferenciisadmi saqarTvelos patriarqis mimarTvam. amitomac wmida ambrosi xelaia da misi axlo TanamSromlebi, quTaisis mitropoliti wmida nazari leJava, arqimandriti pavle jafariZe, qaSueTis eklesiis dekanozi kalistrate cincaZe, diakoni dimitri (lazariSvili) da sxvebi, sakaTalikoso sabWos wevri i. kiknaZe, moqalaqeni n. arjevaniZe da n. TavdgiriZe daapatimres. Semdgom mouwyes gasamarTleba. gamoZiebis procesSi cdilobdnen wmida patriarqis sulier gatexas. cdilobdnen patriarqs uareyo mis mier genuis konferenciisadmi wayenebuli moTxovnebi, mianiSnebdnen, ise warmoedgina saqme, TiTqosda igi msxverpli iyo raRac SeTqmulebisa da sxva pirebma aiZules xeli moewera mimarTvaze. moRweuli dokumenturi masalidan Cans, rom wm. ambrosim mtkiced da erTmniSvnelovnad aRiara, rom mimarTvis yoveli sityva mis mier iyo dawerili da mxolod igi iyo pasuxismgebeli, rom araviTar gavlenas da Zaldatanebas mimarTvis Sedgenis dros igi ar ganicdida. yovelive es wmida ambrosim daadastura sasamarTlozec Tavisi vrceli saboloo sityviT. am sasamarTloze wmida ambrosi, faqtobrivad, bralmdeblad gamovida arsebuli wyobilebisa. sityvis umTavresi nawili dauTmo

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1117

qarTveli eris dacvas, kerZod, ganacxada, rom TiToeul ers Tavisi saqmeebis mowyobis ufleba unda hqondes. kerZod, `marTva-gamgeoba damyarebuli unda iyos xalxis neba-survilze da TviTgamorkvevaze~, rom qarTveli komunistebi Tu ar arian saqarTvelos Tavisuflebis mowinaaRmdegeni, maT unda mieceT saqarTvelos respublikis suverenuli marTvis saSualeba (e.i. saqarTvelo ar imarTebodes moskovidan), saqarTvelos jari unda iyos `usaTuod erovnuli~. wmida ambrosim sasamarTlos moagona, rom saukeTeso mRvdelmTavrebi ereodnen saqveyno politikis saqmeSi, `maSin, rodesac vxedavT usamarTlobas, gareSe Zalebis moZaleobas, xalxis Seviwroebas, erisaTvis saziano Secdomebs, sazogadod unda vitvirToT xalxis samsaxuri, misi interesebis dacva da misi mwuxarebis sagani vamcnoT qveyanas. yvela amas qristianuli moZRvreba ar gvikrZalavs. qristes ebraleboda eri, mas emsaxureboda da masze zrunavda, ambobda xSirad `mewyalis eri eseo~ (mar. 8, 2). `nu daidumebT erisTvisao~, _ gveubneba Cveni moZRvreba da amis aRsrulebas piradad misdevda samRvdeloeba. gadaaTvaliereT istoria da Tqven iq dainaxavT amis auarebel magaliTs. moigoneT basili didi, grigol RvTismetyveli, ioane oqropiri da maTi gamosarCleba xalxis keTildReobisaTvis... moigoneT ambrosi mediolaneli, romelmac mrisxane imperatori Teodosi ar SeuSva eklesiaSi... gansakuTrebiT aRsaniSnavia rusebis dasavleT saqarTveloSi damkvidrebis xana mecxramete saukunis dasawyisSi. am dros eklesiis da eris Tavisuflebis damcvelad gamodian quTaTeli da gelaTeli da xalxis ajanyebas saTaveSi udgebian. orive gaagzavnes ruseTisaken, magram mxolod gelaTelma eqvTimem CaaRwia novRorodSi, sadac is unda daebinavebinaT. imperatorma aleqsandre pirvelma moisurva misi naxva. peterburgSi imperatorma didi zeimiT da pativiT miiRo, magram eqvTime ar moerida emxilebina ruseTis imperatori saqarTvelos eklesiis da eris Tavisuflebis warTmevisaTvis da samSoblos damcvelebis wamebisaTvis. imperator aleqsandres uwoda axali neroni. es iyo mizezi, rom is gaagzavnes sviris monasterSi olneckis guberniaSi, sadac ganisvena da dasaflavebulia~. wmida ambrosim ganacxada, rom eklesias ufleba aqvs ganacxados erovnuli Tavisuflebis Sesaxebac, radganac `RvTis msgavseba aRbeWdilia mis sulier TvisebebSi, romelTa Soris umTavresi Tvisebaa Tavisufleba. pavle mociquli gveubneba, rom Cven wodebuli varT TavisuflebisaTvis, qristem mogvaniWa es Tavisufleba da mtkiced unda SevinaxoT igi.~ wmida ambrosis sityvis didi nawili mieZRvna qarTuli enis dacvas, radganac im dros usastikesad idevneboda qarTuli ena da yofa-cxovrebaSi mtkiced inergeboda rusuli ena. isaubra imis Sesaxebac, rom saqarTvelo dayves avtonomiebad, ganacxada: `ra saWiro iyo oseTis da aWaris respublikebis daarseba!~ ufro adre genuis konferencias miswera, rom saqarTvelos CamoarTves qarTveli xalxis sisxliT da ofliT morwyuli provinciebi, gulisxmobda saingilos, lore-axtalasa da sxva kuTxeebs.

1118

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

ruseTis mTavroba da adgilobrivi xelisufleba sajarod amtkicebda, TiTqosda imJamad saqarTvelo damoukidebeli saxelmwifo iyo. wmida ambrosim krebaze ganacxada, rom saqarTvelos sinamdvileSi aqvs mxolod kulturuli avtonomia, isic uaRresad SezRuduli. politikurad ki igi okupirebuli qveyanaa, ramdenjerme Tavis sityvaSi moiTxova ruseTis jaris gayvana saqarTvelodan. ganacxada, rom `saqarTveloSi ar arsebobs erovnuli Tavisufleba~ da arsebobs `saSiSroeba qarTveli eris erovnulad ganadgurebisa~. wmida ambrosi xelaia Tavis sityvaSi, cxadia, Seexo qarTuli eklesiis sakiTxsac. ganacxada, rom wiTeli ruseTis imperiis arc erT kuTxeSi eklesia ise sastikad ar idevneboda, rogorc saqarTveloSi. `ruseTis eklesia gacilebiT ufro karg pirobebSia, vidre saqarTvelosi~, `arc somxebis respublikaSi daketila aramc Tu amdeni eklesiebi, ramdenic saqarTveloSi, aramed misi mesamedic~, azerbaijanSi devna ar yofila, `amitomac ganacxada: `bednieri musulmani morwmuneni, maTSi ar yofila devna sarwmunoebisa~. wmida ambrosim ganacxada, rom ruseTis centralur mTavrobas surs eklesiis Tavis mmarTvelobaSi moqceva, amitomac asustebs arsebul oficialur eklesias da mis nacvlad mxars uWers opoziciurad ganwyobil, e.w. `cxovel eklesias~. moskovs surs saqarTveloSi Seqmnas `cxoveli eklesia~, romelsac Semdeg uSualod daumorCilebs ruseTis `cxovel eklesias~, e.i. cdilobs mospos qarTuli eklesiis avtokefalia. ar devnis da ar apatimrebs saqarTvelos `cxoveli eklesiis~ wevrebs. es ukanasknelni TiTqosda apirebdnen cocxali, saxalxo, xalxTan axlos mdgomi eklesiis Seqmnas da opoziciaSi edgnen sakaTalikoso sabWosa da saqarTvelos eklesias. `me Sevasrule Cemi movaleoba... CemTvis tkbili iqneba is sasjeli, romelsac momisjis uzenaesi sasamarTlo mSobliur eklesiis da eris Tavisuflebis dacvis mizniT xmis amoRebisaTvis~, _ ase daasrula wmida ambrosim Tavisi sityva45. rogorc Tavis sityvaSi Tqva, wmida ambrosim `37 wlis samsaxuri moandoma garusebis politikasTan brZolas~, risTvisac orjer gadaasaxles ruseTSi (1905-07 ww.). CamorTmeuli hqonda RvTismsaxurebis ufleba, ar hqonda neba samSobloSi dabrunebisa, vidre 1917 wlamde. eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovania is, rom igi berad aRkvecisa da yazanis sasuliero akademiis damTavrebis Semdeg dainiSna WeliSis monastris arqimandritad, sadac aRmoaCina `moqcevaA qarTlisaA~. wmida ambrosis miusajes 7 wlis patimroba, sasjelis vada daavadebul patriarqs Seumcires, gardaicvala 66 wlis asakSi 1927 wlis 28 marts. devnil saqarTvelos eklesias araTu mxars uWerdnen msoflio eklesiis centrebi, aramed arc ki miiwvies misi warmomadgenlebi 1926 wlisaTvis daniSnul merve msoflio saeklesio krebaze, romelic ver Sedga. mizezi is iyo, rom marTlmadidebluri sapatriarqoebi, da maT Soris ruseTisac, im

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1119

droisaTvis ar cnobdnen saqarTvelos eklesiis avtokefalias da kvlav miiCnevdnen mas rusuli eklesiis nawilad. amis gamo sakaTalikoso sabWom 1926 wels mimarTa konstantinopolis yovlad uwmides patriarqs epistoleTi. misi teqsti Seudgenia mitropolit kalistrate cincaZes. aseT dros, roca eklesia devnas ganicdida, mis damoukideblobas ar cnobdnen ucxoeTSi da TviT eklesiis SigniT samRvdeloebasa da mRvdelmTavarTa Soris winaaRmdegobani arsebobda, saWiro iyo garkveul daTmobebze wasvla, iseTi piris gamoZebna eklesiis meTaurad, romelsac garkveuli mxardaWera eqneboda. 1927 wlis 21-27 ivniss IV saeklesio krebam saqarTvelos kaTalikos-patriarqad airCia mitropoliti qristefore cicqiSvili. miiCneva, rom aqedan iwyeba xelisuflebasTan qarTuli eklesiis urTierTobis mogvareba. Tavis mxriv, eklesiac garkveul daTmobaze wasula, kerZod, 1927 wlis saeklesio krebam aRiara saxelmwifosagan eklesiis da eklesiisagan skolis gamoyofis princi pi saqarTvelos sabWoTa respublikis konstituciis Sesabamisi muxlebis Tanaxmad46.

wmida ambrosi Tavis memkvidred sakaTalikoso taxtze aRiarebda mitropolit kalistrate cincaZes, romelic mosaydredac daniSna, magram eklesiaSi mis winaaRmdeg warmoqmnili ganwyobilebis gamo, kalistrates mizanSewonilad miuCnevia mosaydris taxtidan gadadgoma da xeli ar SeuSlia axali patriarqis aRzevebisaTvis, romlis gardacvalebis Semdgomac VI saeklesio krebam, 1932 wels, saqarTvelos kaTalikos-patriarqad airCia mitropoliti kalistrate. 20 xangrZlivi weliwadi edga wmida patriarqi saTaveSi qarTul eklesias (1952 wlamde).

1120

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

sabWoTa xelisuflebis dros qarTuli eklesiis xvedrs da yofas gansazRvravda sabWoTa mTavrobis damokidebuleba sazogadod eklesiis mimarT. es periodi SeiZleba sam etapad davyoT: 1943 wlamde eklesiis devnaSeviwroeba Zveleburad grZeldeboda. germaniasTan omis dros sabWoTa mTavrobam mowyalebis TvaliT gadmoxeda eklesias, aRiara ruseTis eklesiis TavisTavadoba, misca patriarqis arCevis neba (iqamde ar iZleoda uflebas saeklesio krebis mowvevisa, romelsac patriarqi unda aerCia). amis Semdgom stalinis sicocxlis dros rusuli eklesiis mdgomareoba mkveTrad gaumjobesda, gaixsna eklesia-monastrebi, daarsda sasuliero seminariebi da akademiebi, rusuli eklesia msoflio marTlmadideblur eklesiaTa ojaxSi kvlav gadaiqca uZlieres da umdidres eklesiad, romelmac Tavisi eparqiebi aRidgina dedamiwis udides nawilze. mis iurisdiqciaSi im dros Sedioda Crdilo amerikis marTlmadidebelTa didi nawili, aseve evropaSi fineTis, poloneTis, Cexoslovakiisa da sxva saeklesio erTeulebi, romelTac moskovis sapatriarqom, viTarca deda eklesiam, avtokefalia mianiWa. man 1943 wels cno qarTuli eklesiis avtokefalia, sapatriarqo Rirseba da VI adgili di ptiqSi. qarTulma eklesiamac SedarebiT gaiumjobesa am dros Tavisi mdgomareoba. kaTalikos-patriarqi kalistrate aqtiurad monawileobda rogorc qveynis Tavdacvis, ise omis Semdgom mSvidobis SenarCunebisaTvis warmoebul saqmianobaSi. mas piradi werilobiTi urTierToba hqonda stalinTan, romelic saqarTvelos patriarqs pativs scemda. am dros kaTalikos-patriarq kalistrates mieca saSualeba aeSenebina sapatriarqo rezidencia, rac udidesi movlena iyo eklesiis gaugonari devnis Semdeg. kaTalikos-patriarqi kalistrate iyo didi mecnieri da sazogado moRvawe, eri da sazogadoeba mas did pativs scemda. kaTalikos-patriarq ambrosis sityviT, kalistrate iyo dRidan sakaTalikoso sabWos gaxsnisa misi mudmivi, samive krebis mier arCeuli wevri da umTavresi pasuxismgebeli muSaki,47 gardaicvala 1952 wlis 3 Tebervals. stalinis gardacvalebis Semdeg eklesiis mdgomareoba kvlav gauaresda, gansakuTrebiT n. xruSCovis dros. rusul eklesias dauxures zogierTi seminaria-akademia, miT umetes, gaCaRda devna qarTuli eklesiisa. kaTalikos-patriarq melqisedekis DSemdeg (gardaicvala 1960 w. 10. I), romelic mkacr da Zlier pirovnebad miiCneva, arCeuli axali kaTalikos-patriarqi efrem II devnis obieqts warmoadgenda. efrem II-m daamTavra universiteti, miniWebuli hqonda RvTismetyvelebis doqtoris wodeba. 1944 wlidan iyo quTaisis mitropoliti, 1960 wlidan ki baTumis mitro-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1121

politi. swored misi dro unda miviCnioT stalinis Semdgomi eklesiisadmi `acivebis~ xanad. rogorc cnobilia, n. xruSCovis dros gatarebuli e. w. `demokratiuli daTboba~ ar iqna ganvrcobili eklesiis mimarT. am dros, iseve rogorc Semdgom, marTalia, xelisufleba saeklesio Senobebs TiTqosda aRar angrevda, magram samagierod sagangebo saxelmwifoebrivi organoebi saxels utexdnen saukeTeso sasuliero moRvaweebs, maT winaaRmdeg aqezebdnen zogierT samRvdelo pirs. aseTi zneobrivi devnis obieqti iyo efrem II. miuxedavad amisa, man pirvelad aTeulobiT wlis Semdeg, gamosca `axali aRTqma~ da rac gansakuTrebiT aRsaniSnavia, safuZveli Cauyara mcxeTis sasuliero seminarias (kursebs). rogorc iTqva, es iyo dro, roca ruseTSi zogierTi seminaria daxures. eklesiis zneobrivi devna grZeldeboda kaTalikos-patriarq daviT V-is da agreTve kaTalikos-patriarq ilia II-is zeobis pirvel xanebSi, vidre 1985 wlamde, roca moskovis mTavrobam (`politbiurom~) kvlav Semwynarebeli TvaliT gadmoxeda eklesias. aqamde, rogorc iTqva, saxelmwifo sagangebo gasaidumloebuli organoebi eklesiis yvelaze saukeTeso moRvaweebis avtoritets bRalavdnen sazogadoebaze zemoqmedebis sxvadasxva saSualebiT, ZiriTadad, ciliswamebiT; ar aZlevdnen eklesias imis nebas, rom mas Tavisi ekonomikuri mdgomareoba gaeumjobesebina, yvelanairad xels uSlidnen morwmuneebs, rom maT eklesiebis gaxsnaamoqmedeba moeTxovaT. kanonis mixedviT, romelsac, cxadia, xelisufleba ar icavda, eklesiis gaxsnis ufleba hqonda 20-kacian morwmuneTa jgufs. sinamdvileSi ki aseTi gancxadebis daweris Semdeg aRmaskomebSi ibarebdnen xelis momwerlebs, aSinebdnen maT samsaxurebidan moxsniT. magaliTad, safaraSi, sadac am dros, cxadia, saeklesio msaxureba gauqmebuli iyo, eklesiis gaxsna moiTxoves iqve, axlos mdebare soflis, andriawmidis mosaxleebma. mowme var imisa, rom gancxadebis miRebis Semdeg axalcixis aRmaskomis imJamindeli Tavmjdomare da miliciis ufrosi avidnen axalgazrdebisagan daclil am sofelSi, daibares xelis momwerlebi (moxucebi) da cimbirSi gadasaxlebiT daemuqrnen. Semdeg axalcixeSi momuSave zogierTi piri daibares, romelTa mSoblebmac xeli moaweres eklesiis gaxsnis Txovnas da samuSaodan moxsniT daemuqrnen. miuxedavad aseTi mdgomareobisa, TandaTanobiT, 1985 wlis Semdeg, SesaZlebeli gaxda eklesiaTa gaxsna. yoveli eklesiis gaxsnis nebarTvas, adgilobrivi aRmaskomis Tanxmobis Semdeg, gascemda moskovSi ministrTa kabinetTan arsebuli religiur saqmeTa sammarTvelo. ase rom, gancxadebebi da xelis mowerebi eklesiaTa gaxsnis Sesaxeb moskovSi igzavneboda. Semdeg TbilisSi brundeboda imave sammarTvelos respublikuri rwmunebulis aparatSi. miuxedavad amisa, morwmuneebi aTeuli wlis manZilze iTxovdnen eklesiaTa gaxsnas. am dros isini aRmaskomebisa da raikomebis muSakTa mxridan namdvil tanjvas ganicdidnen, xalxi wamebuli da Tavdadebuli iyo. rac Seexeba samRvdeloebas, mas mkacrad ekrZaleboda

1122

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

eklesiis gaxsnis moTxovna. ar hqonda ufleba qadagebisa da gadaadgilebisa. magaliTad, ituqsebodnen is mRvdlebi, romlebic eklesiis oceulis (mrevlis) farglebs gareT sxva ubnis, anda sxva raionis morwmuneebs moemsaxurebodnen, arada mTel raionebsa da regionebSi erTaderTi mRvdeli msaxurebda. maSasadame, misi moqmedeba dafaruli unda yofiliyo. presa, radio, Teatri, dramaturgia, gansakuTrebiT ki kinomrewveloba emsaxureboda samTavrobo dakveTas, raTa sasacilod da abuCad asagdebad warmoedginaT RvTismsaxuri, xalxis TvalSi sasuliero pirad yofna mimzidveli aRar iyo. rogorc iTqva, 1985-86 wlidan mdgomareoba mkveTrad gaumjobesda, magram 70-wliani batonobis dros komunistebma mTeli Taobebi gazardes eklesiisa da sasuliero pirTa mimarT uaryofiTi damokidebulebiT. am barieris daZleva xalxisaTvis advili aRar iyo. mmarTvelobis bolo wlebSi sabWoTa xelisufleba aRar krZalavda wmida werilis (bibliis) beWdva-gavrcelebas, mis sagazeTo publikaciebs. am fonze, roca bibliis avtoriteti kvlav gaizarda, xolo eklesiisa da sasuliero pirTa avtoriteti ki xalxis TvalSi dacemuli iyo, myari safuZveli mieca seqtantobis gavrcelebas. baptizms, ieRovelobas da sxva seqtebs moqmedebis asparezi gaexsnaT, radgan isinic wmida bibliis avtoritets aRiarebdnen, xolo samRvdeloebas ki ar cnobdnen. sazogadoeba aRmoCnda realuri faqtis winaSe _ bevri raioni, aTasobiT sofeli ueklesiod da umRvdlod iyo darCenili, xolo xalxis moTxovnilebis done wmida werilis mimarT presiT da informaciis sxva saSualebebiT TiTqosda dakmayofilebuli iyo. aseTi sulieri krizisis dros qarTul eklesias esaWiroeboda moqmedebis gaaqtiureba. marTlac, kaTalikos-patriarqma ilia II-m udidesi avtoritetiT, didi ZalisxmeviT, SeZlo aRedgina da aemoqmedebina aseulobiT eklesia, akurTxa da akurTxebina aseulobiT axali sasuliero piri _ diakvnebi, mRvdlebi da episkoposebi, gaafarTova mcxeTis sasuliero seminaria da TbilisSi gadmotanis Semdgom akurTxa saqarTvelos eklesiis istoriaSi umniSvnelovanesi Tbilisis sasuliero akademia. jer kidev adreve, 1985 wlamde eklesiis devnis dros, SeZlo umRvdelmTavrod darCenili eparqiebis Sevseba axali episkoposebiT, xolo Semdgom eparqiaTa ricxvis mkveTri gazrdiT saqarTvelos uamrav regions mieca samRvdelmTavro madlis miRebis saSualeba. mis dros gamoica iqamde arnaxuli raodenobis sasuliero wigni, rac umTavresia, iTargmna da gamoica biblia, wmidanTa cxovrebani, daarsebul iqna saeklesio Jurnal-gazeTebi. uwmidesi da unetaresi kaTalikos-patriarq ilia II-is dros eklesiam miiRo WeSmariti axali sasicocxlo Zala, axali sunTqva, qarTuli eklesia TiTqmis gaqrobamde misuli, mniSvnelovnad gaizarda da msoflios marTlmadidebel eklesiaTa rigSi daiWira Rirseuli adgili. eklesiis Sinagani mowyobis saxe daadgina XIII gafarToebulma saeklesio krebam, romelic mcxeTaSi iqna mowveuli 1995 wels.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1123

iqamde, miuxedavad devnilobisa, qarTvelma sazogadoebam SeZlo moewvia Tormeti saeklesio kreba, 1917-1978 wlebSi. 1917 wlis 12 (25) marts sveticxovelSi, avtokefaliis aRdgenis gamocxadebis Semdeg, rogorc aRiniSna, pirveli saeklesio kreba Sedga 1917 wlis 917 seqtembers, daadgines eklesiis marTva-gamgeobis debuleba, pirvel kaTalikos-patriarqad airCies kirion II (saZagliSvili); meore saeklesio kreba Sedga 1920 wlis 27 ivniss TbilisSi, airCies kaTalikos-patriarqad leonide (oqropiriZe); mesame saeklesio kreba Sedga gelaTSi, 1921 wlis 1-5 seqtembers, kaTalikos-patriarqad airCies ambrosi (xelaia); 1926 wlis 26-27 seqtembers Sedga, e.w. quTaisis saeklesio kreba. im droisaTvis eklesiaSi Zalze rTuli periodi iyo. gare dawolis Semdgom eklesiis SigniT urTierTdapirispirebuli banakebi Seiqmna (qarTuli eklesiis istoria 1927 wlamde gadmocemulia kaTalikos-patriarq kalistrates xelnawerSi)48. am moZraobis Sedegad sakaTalikoso taxtze qristefore cicqiSvili 1927 wels 21-27 ivniss Semdgarma IV saeklesio krebam aiyvana; mexuTe saeklesio kreba Sedga 1929 wlis 8 ivliss, krebam ganixila samRvdelobis iuridiuli yofis sakiTxebi; meeqvse saeklesio kreba Sedga 1932 wlis 21-22 ivniss, TbilisSi, airCies kaTalikos-patriarqad kalistrate (cincaZe); meSvide saeklesio kreba Sedga 1934 wlis 31 maiss. 1937 wels, TbilisSi, wmida sinodis reorganizaciis Semdeg SemoRebul iqna kaTalikos-patriarqis saxiT erTpirovnuli marTva-gamgeoba, sinods ewoda kaTalikosis Tana sinodi. omis Semdeg, 1948 wlisaTvis, saqarTveloSi moqmedebda 52 eklesia, 166 mRvdelmsaxuriT, 4 mRvdelmTavriT. es ricxvebi, rogorc Cans, mTavrobam mizanSewonilad miiCnia da igi ar icvleboda aTeulobiT wlis manZilze; mecxre saeklesio kreba Sedga 1952 wlis 5 aprils, TbilisSi, kaTalikos-patriarqad airCies urbneli mitropoliti melqisedek III (fxalaZe); meaTe saeklesio kreba Sedga 1960 wlis 20 Tebervals, TbilisSi, airCies kaTalikos-patriarqad Wyondidel-baTumSemoqmedeli mitropoliti efremi II (sidamoniZe); meTerTmete saeklesio kreba Sedga 1972 wlis 1-el ivliss, TbilisSi, kaTalikos-patriarqad airCies urbneli mitropoliti daviT V (devdariani); meTormete saeklesio kreba Sedga 1977 wlis 23 dekembers, TbilisSi, kaTalikos-patriarqad arCeul iqna cxum-afxazeTis mitropoliti ilia II (SiolaSvili-RuduSauri).

1124

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

1995 wlis 18-19 seqtembers sveticxovelSi Sedga saqarTvelos gafarToebuli saeklesio kreba, romelmac miiRo eklesiis marTva-gamgeobis debuleba. masSi qarTuli eklesia gamocxadebulia adgilobriv avtokefalur (damoukidebel) marTlmadidebel eklesiad, romelsac aqvs 27 eparqia. saeklesio mmarTvelobis da xelisuflebis umaRlesi organoa saeklesio kreba saqarTvelos eklesiis wmida sinodi. krebebs Soris periodSi ki kaTalikos-patriarqi (Tavi I, $7), saeklesio sasamarTlos ufleba aqvs sinods, kaTalikos-patriarqs da eparqiis mmarTvel mRvdelmTavars. iuridiuli piris ufleba aqvT sapatriarqos ganyofileba-dawesebulebebs, eparqiebs, samrevloebs, monastrebs, saswavleblebs. wmida sinodis wevria yvela mmarTveli mRvdelmTavari, Tavmjdomareobs kaTalikos-patriarqi. wmida sinodis dadgenileba savaldebuloa eklesiis yoveli wevrisaTvis. Zvelis Semdeg axal patriarqs irCevs gafarToebuli saeklesio kreba monawile mRvdelmTavrebis xmebis naxevarze metiT. eparqiebi Sedgeba olqebSi gaerTianebuli samrevloebisagan da eparqiaSi myofi monastrebisagan (garda stavropigialurebisa), marTavs mRvdelmTavari, romelsac irCevs wmida sinodi. is patriarqTan SeTanxmebiT asrulebs sasuliero pirebis xeldasxmas. SeuZlia Tavis eparqiidan sxva eparqiaSi gauSvas sasuliero piri, Tu miecema mas `gantevebis sigeli~. eparqiis yvela taZarSi RvTismsaxurebis dros aRevlineba mmarTveli mRvdelmTavris saxeli, warudgens patriarqs yovelwliur angariSs eparqiis cxovrebisa da misi moRvaweobis Sesaxeb; akontrolebs eparqiis samrevloebs piradad an Tavisi warmomadgenlis meSveobiT; valdebulia hqondes eparqiis sasuliero pirTa sruli sia da monacemebi; iRebs maTgan angariSebs. mRvdelmTavari Tavis eparqiaSi sasamarTlo xelisufalia; uflebamosilia misces SeniSvna, sayveduri, gadaayenos Tanamdebobidan anda daados epitimia, aukrZalos mRvdelmoqmedeba sasuliero pirebs; hyavs saeparqio sabWo, igia saeparqio qonebis umaRlesi zedamxedveli. saeparqio sabWo Sedgeba mRvdelmTavris, oTxi sasuliero da ori saero pirisagan, maT niSnavs da aTavisuflebs mRvdelmTavari. ixilavs sasuliero pirTa da eriskacTa mier sarwmunoebriv, saeklesio da zneobrivi kanonebis darRvevas. eparqiis olqis zedamxedveli mTavarxucesi iniSneba mRvdelmTavris mier, mis movaleobaSi Sedis saeklesio marTlwesrigis dacva. eparqiis samRvdeloeba Tavis mierve arCeul da mRvdelmTavris mier damtkicebul moZRvarTmoZRvars abarebs aRsarebas. samrevlo eparqiis nawilia, mas xelmZRvanelobs mRvdelmTavris mier daniSnuli moZRvari. am saqmeSi mas exmareba samrevlo sabWo. samrevloSi samRvdelo pirs niSnavs da aTavisuflebs eparqiis mmarTveli. winamZRvarma zustad unda Seasrulos mRvdelmTavris gankargulebani da miTiTebani, aRasrulos RvTismsaxureba. yvela sakiTxis gadawyvetisas mRvdelmTavars unda warudginos yovelwliuri angariSi. samrevlo sabWo saero pirTagan irCevs mnes, romel-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1125

ic aRricxavs eklesiis Semosaval-gasavals specialur wignSi. darRvevaTa SemTxvevaSi mas sasjels mRvdelmTavari adebs. stavropigialuri da saeparqio monastrebi imarTebian sagangebo `debulebis~ Sesabamisad. eklesia Tavis moTxovnilebebs uzrunvelyofs TviTdafinansebiT. sapatriarqo biujeti iqmneba eparqiebis, monastrebisa da saeklesio dawesebulebebis mier gadaricxuli saxsrebiT. eparqiis biujetic iqmneba samrevloebis, monastrebisa da dawesebulebebis Semosavlebidan procentuli gadaricxviT. Tavis mxriv, samrevloebis fuladi saxsrebi iqmneba sanTlisa da literaturis realizaciiT miRebuli Semosavlebisagan, romelsac Semowirulobebi emateba49.

avtokefaluri moZraobis dagvirgvineba


marTalia, 1917 wlis 12 (25) marts gamocxadebul iqna saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgena da xelsayreli politikuri viTarebis gamoyenebiT Cveni eklesia Seudga damoukidebel, TavisTavad cxovrebas, magram misi avtokefaliis ufleba im droisaTvis ar cno arc rusulma eklesiam, romlis wiaRsac daaRwia Tavi Cvenma eklesiam, arc msoflios sxva sapatriarqoebma da adgilobrivma eklesiebma. aTwleulebis manZilze mudmivad arsebobda SiSi imisa, rom ruseTis wiTel imperias SeeZlo qarTuli eklesia kvlav rusulisaTvis daeqvemdebarebina. imis gamo, rom msoflio (konstantinopolis) sapatriarqo ar cnobda qarTuli eklesiis damoukideblobas, maTma meTaurebma ar upasuxes kirionis, leonides da ambrosis mokiTxvis baraTebs, rogorc es kaTalikos-patriarq kalistrates 1926 wlisaTvis daniSnuli merve msoflio krebisadmi (romelic ver Sedga) mimarTvidan Cans. yovelive es axalisebda, `kadnieryofda mZulvarebasa da ZmaTa urTierTze amxedrebis moyvarulebs~ qarTuli eklesiis SigniT. meore mxriv, zogierTi rusi sasuliero piri ar uSvebda xelsayrel moments qarTuli eklesiis ukve arsebuli avtokefalia `separatizmad~ da `nacionalizmad~ gamoecxadebina. qarTveli mRvdelmTavrebi iRvwodnen, raTa eklesia gamosuliyo Seqmnili mdgomareobidan. rusul eklesiasTan urTierTobis mogvarebas upirvelesi mniSvneloba hqonda. ucxoeTis sxva adgilobrivi eklesiebi qarTul eklesias ganixilavdnen ara rogorc uZveles eklesias, aramed viTarca ruseTis eklesiis nawils, romelmac isargebla revoluciuri mdgomareobiT da damoukidebloba gamoacxada50. aseT dros rusuli eklesiis mmarTvelobaSi aRmoCndnen pirebi, romelTac qarTuli eklesiis ukve arsebuli avtokefalia kanonier aqtad miiCnies, pativiscemiT moekidnen Zveli iveriis eklesiis adgils marTlmadidebelTa ojaxSi. germaniasTan II msoflio omis dros qarTveli xalxis mtkiced dgomam ruseTis gverdiT, Cans, safuZveli misca rusuli eklesiis xelmZRvanelobas

1126

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

ecno qarTuli eklesiis avtokefalia, maT gadawyvites aRedginaT Zmuri urTierToba qarTul da rusul eklesiaTa Soris. ruseTis wmida sinodma Tavisi am gadawyvetilebis aRsruleba miando stavropolisa da piatigorskis mTavarepiskoposs antons. igi 1943 wlis 28 oqtombers Camovida TbilisSi, viTarca oficialuri warmomadgeneli sruliad ruseTis patriarq sergisa, 1943 wlis 28 oqtombers erToblivi wirvis Semdeg amcnes mrevls sionis ambionidan, rom ruseTis eklesiam oficialurad da kanonierad cno saqarTvelos eklesiis avtokefalia da amis Sesaxeb acnoba msoflios marTlmadidebel mRvdelmTavrebs. es iyo udidesi movlena qarTuli eklesiis istoriaSi. aRsaniSnavia, rom ruseTis eklesiam 1943 wels cno ara mxolod qarTuli eklesiis avtokefalia, man agreTve cno sxva mniSvnelovani uflebani qarTuli eklesiisa, kerZod, aRiara misi sapatriarqo Rirseba da VI adgili msoflio eklesiis marTlmadideblur diptiqSi. maSasadame, marTlmadidebelTa ojaxSi ruseTis eklesiam qarTuli eklesia da misi meTauri daayena iseTi udidesi eklesiebis win, rogorebic arian serbeTis, rumineTis, bulgareTis, eladis da sxva eklesiebi. aRsaniSnavia, rom qarTuli eklesiis VI adgili marTlmadideblur di ptiqSi jerac ar ucvnia msoflios mraval eklesias da isini ufro ukana adgilze ayeneben mas. 1943 wels ruseTis eklesiis mier qarTuli eklesiis sami uflebis (avtokefalia, sapatriarqo Rirseba, adgili di ptiqSi) aRiareba gvafiqrebinebs, rom es moxda sabWoTa saxelmwifos qarTveli meTauris (igulisxmeba i. b. stalini) nebarTviT, romelmac swored im dros cno ruseTis eklesiis uflebebi, misca patriarqis arCevis neba. ruseTis eklesiam cno qarTuli eklesiis iurisdiqcia saqarTvelos ssr-is teritoriaze, garda amisa, droebiT iurisdiqciaSi gadasca somxeTis ssr-is marTlmadidebeli mosaxleoba. amis Semdeg TiTqmis kidev 50 weli dasWirda imas, rom msoflio marTlmadideblur centrebs, konstantinopolsa da sxvebs ecnoT qarTuli eklesiis uflebani. kerZod, 1990 wlis 25 ianvars konstantinopolis msoflio patriarqma gamosca sigeli qarTuli eklesiis avtokefaliis cnobis Sesaxeb, imave wlis 3 marts ki manve gamosca ganCineba saqarTvelos eklesiis sapatriarqo Rirsebis cnobis Sesaxeb, aqedan gamomdinareobda eklesiis meTauris (patriarqis) titulis cnoba. qarTuli eklesiis istoriis mcodneTaTvis konstantinopolis sapatriarqos mier qarTuli eklesiis avtokefaliis da sapatriarqos Rirsebis cnoba ucnaurad gamoiyureba, radganac qarTul eklesias avtokefalia istoriulad saukuneTa siRrmeSi hqonda mopovebuli. saqme isaa, rom konstantinopolis sapatriarqom XX s-dan wamoayena Teoria, romlis mixedviTac nebismieri adgilobrivi eklesia avtokefalias iRebs mxolod da mxolod konstantinopolisagan, maSasadame, nebismieri eklesiis deda eklesia unda

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1127

iyos konstantinopoli (am SemTxvevaSi `deda eklesia~ ewodeba iseT eklesias, romlis wiaRidanac gamodis axali avtokefaluri eklesia da romelsac deda eklesia aniWebs avtokefalias). amitomac, konstantinopoli didxans ar cnobda Cexoslovakiis, fineTis, poloneTis, amerikis marTlmadidebluri eklesiebis avtokefalias. es eklesiebi gamovidnen rusuli eklesiis wiaRidan da maT avtokefalia XX s-is 50-ian wlebSi mianiWa rusulma eklesiam. konstantinopols miaCnda, rom rusul eklesias ar hqonda ufleba, avtokefalia mieniWebina romelime eklesiisaTvis, aramed es ufleba mxolod da mxolod konstantinopolis funqciaa. amitomac, daaxloebiT 20-30 wlis Semdeg konstantinopolma kvlav mianiWa avtokefalia zemoCamoTvlil eklesiebs (amerikis eklesiis gamoklebiT). msoflio marTlmadidebelTa Soris avtoritetis amaRlebisaTvis gamiznul konstantinopolis qmedebebs, rusuli da sxva eklesiaTa mxridan mohyva Sesabamisi reaqcia 50-60-ian wlebSi. cnobili kanonisti, profesori s. troicki da sxvebi dokumentebis meSveobiT amtkicebdnen, rom konstantinopolis sapatriarqos istoriulad arasodes gaaCnda administraciuli zedamxedvelobis ufleba mTeli msoflios eklesiaTa mimarT51. magram, faqtobrivad imis gamo, rom XX s-is zemoaRniSnul wlebSi konstantinopolis sapatriarqo ar cnobda axlad avtokefaliamiRebuli eklesiebis arsebobas da maT Tavisi iurisdiqciis qveS myofebad miiCnevda, cxadia, am axal eklesiebs didi dabrkolebani eqmnebodaT saerTaSoriso asparezze. es ukanasknelni iRvwodnen, raTa isini mieRoT msoflio marTlmadideblur ojaxSi Rirseul wevrebad. rogorc iTqva, es problemebi gadaiWra, garda qarTuli da kidev sxva ramdenime eklesiis gamoklebiT. qarTuli eklesiis mimarT konstantinopols iseTive pretenziebi hqonda, rogoric sxva eklesiaTa mimarT, kerZod, Tu, vTqvaT, romelime eklesiam Tavis wiaRSi Semavali saeklesio erTeuli gaaTavisufla, igi unda Sevides konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi, anda misi avtokefalia unda cnos konstantinopolma. Tavis Teorias konstantinopoli safuZvlad udebda im azrs, TiTqosda yvela eklesias, Tavis droze, konstantinopolma mianiWa avtokefalia (igulisxmeba e.w. axali eklesiebi, romelnic mociqulTa mier ar iyvnen daarsebulni, aseTebi iyvnen: ruseTis, serbeTis, rumineTis, bulgareTis, eladis da sxva eklesiebi). maT marTlac, Tavis droze, konstantinopolma uboZa Tavisufleba. rus kanonistebs konstantinopolTan TavianTi kamaTis dros magaliTad mohyavdaT qarTuli eklesia, romelic odiTganve avtokefaluri iyo, magram mas avtokefalia mianiWa ara konstantinopolis, aramed antioqiis sapatriarqom. aRiareba imisa, rom saqarTvelos eklesias antioqiam mianiWa avtokefalia, ar eTanadeboda konstantinopolis sapatriarqoSi XIX-XX ss-Si Camoyalibebul zemoaRniSnul Teorias, amitomac maTTvis miuRebeli iyo. es warmoadgenda erT-erT umTavres mizezs imisa, rom konstantinopols didxans ar surda

1128

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

cnoba qarTuli eklesiis Zveli avtokefaliisa. Tavisi uaris sababad ki iyenebda azrs imis Sesaxeb, rom saeklesio kanonebis Tanaxmad ar SeiZleba erT saxelmwifoSi erTdroulad ori marTlmadidebeli eklesiis arseboba, e.i. sabWoTa kavSirSi erTdroulad ori (ruseTis da saqarTvelos) marTlmadidebluri eklesiis aRiarebiT TiTqosda dairRveoda saeklesio kanonebi. uaris sababad, agreTve gamoiyeneboda is, rom konstantinopolis sapatriarqosaTvis ucnobi iyo istoriuli dokumentebi, romliTac dasturdeboda qarTuli eklesiis Zveli avtokefalia. aseTi urTulesi saerTaSoriso saeklesio viTarebis mogvareba SeZlo saqarTvelos uwmindesma kaTalikos-patriarqma ilia II-m Zalze daxvewili diplomatiuri xelovnebiT, uaRresad daZabuli Sromis Sedegad. man gamarjvebiT daagvirgvina jer kidev XIX s-is bolos qarTul eklesiaSi dawyebuli avtokefaluri moZraoba. miaRwia imas, rom konstantinopolma cno qarTuli eklesiis damoukidebloba (jer kidev sabWoTa kavSiris arsebobis dros), riTac sabolood amoiwura sadavo sakiTxi. sruliad saqarTvelos kaTalikospatriarqma, misma uwmindesobam da unetaresobam ilia II-m sasuliero ganaTleba miiRo moskovis sasuliero seminariasa (daasrula 1956 w.) da akademiaSi (daasrula 1960 wels), 1957 wlis 16 aprils sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarq melqisedekis locva-kurTxeviT Tbilisis aleqsandre nevelis taZarSi aRikveca berad da ewoda saxelad ilia, ori dRis Semdeg igi sionis sapatriarqo taZarSi ierodiakvnad akurTxa kaTalikos-patriarqma melqisedekma, ori wlis Semdeg 1959 wlis 10 maiss, moskovis sasuliero akademiis studentobisas mRvdel-monazvnad akurTxa ruseTis patriarqma sergim, saqarTvelos kaTalikos-patriarqis melqisedekis werilobiTi Txovnis safuZvelze. akademiaSi mieniWa RvTismetyvelis kandidatis xarisxi SromisaTvis `aTonis iverTa monastris istoria~. saqarTveloSi dabrunebis Semdeg uwmindesma patriarqma efrem II-m ganamwesa RvTismsaxurad baTumis sakaTedro taZarSi, 1960 wlis 19 dekembers mieniWa iRumenis, 1961 wlis 16 seqtembers arqimandritis xarisxi, 1963 wels kaTalikos-patriarq efrem II-isa da mRvdelmTavarTa xeldasxmiT ayvanil iqna episkoposis pativSi, sammarTvelod gadaeca

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1129

baTum-Semoqmedis eparqia, dainiSna patriarqis qorepiskoposad, 1967 wels gadayvanil iqna cxum-afxazeTis eparqiis mmarTvelad, 1969 wels mieniWa mitropolitis xarisxi, amave dros, 1963-1972 wlebSi gaxldaT pirveli reqtori mcxeTis sasuliero seminariisa, 1977 wlis 23 dekembers saqarTvelos meTormete saeklesio krebam qarTuli eklesiis winaSe damsaxurebisaTvis airCia sruliad saqarTvelos kaTalikos-patriarqad (25.XII intronizacia). misi sapatriarqo moRvaweobis srul aRweras momavalSi mieZRvneba vrceli monografiebi da gamokvlevebi, magram, rogorc iTqva, erT-erT umTavres miRwevas misi uwmindesobis moRvaweobisa warmoadgens TiTqmis erTsaukunovani qarTuli avtokefaluri moZraobis warmatebiT dagvirgvineba. aqve, albaT, SesaZlebelia imis Tqmac, rom swored misi uwmindesobis RvawliT qarTvel da wmida sinodis gadawyvetilebiT sxvadasxva wels kanonizebul iqnen wmidanebad _ wmida ilia marTali (xseneba 2 agvistos), Rirsi mRvdel-monazoni aleqsi (SuSania, xseneba 18 (31) ianvars), wmida ambrosi aRmsarebeli (xseneba 16 (29) marts), Rirsni zabuloni da sosana (xs. 2 ivniss), wmida mRvdelmowame nazari krebuliT (mRvdeli germane jajaniZe, mRvdeli ieroTeos nikolaZe, mRvdeli simon mWedliZe, diakoni besarion kuxianiZe), daxvretilni 1924 wels aTeistTa mier (xseneba 14 (27) agvisto), wmida mRvdelmTavrebi aleqsandre oqropiriZe (xs. 9 noembers) da gabrieli (qiqoZe, xs. 13 (26) dekembers), wmida mRvdelmowame grigoli (feraZe, xs. 6 dekemberi), aWaraSi TurqTagan XVIII s-Si wamebuli mamani da dedani (xs. sulTmofenobas). lazares SabaTs dadginda dResaswauli `qebaA da didebaA qarTulisa enisaA~. qarTuli eklesiis zemoaRniSnuli mdgomareoba, roca uZveless da Rirseul saqarTvelos samociqulo eklesias saerTaSoriso asparezze ar ayenebdnen avtokefalur eklesiaTa rigSi, ufro metic, zogjer avtonomiur eklesiaTa Sorisac ki moixseniebdnen, iwvevda mraval uxerxulobasa da daZabulobas. es gansakuTrebiT kargad Canda saerTaSoriso Sexvedrebisas, marTlmadidebel eklesiaTa TaTbirebis dros. am dros eklesiaTa meTaurebi, mRvdelmTavrebi da samRvdeloeba, rogorc wirva-locvebis, ise Sexvedrebis dros dgebodnen, an isxdnen di ptiqis wesis Sesabamisad. qarTuli eklesiis warmomadgenels ekuTvnoda misTvis kanonieri meeqvse adgili, magram misi adgilis gansazRvra sadavo xdeboda, zogjer uxerxulic ki. mis uwmindesobas ilia II-s 1963 wels kunZul rodosze (saberZneTi) kamaTi hqonda msoflio patriarqsa da sxva marTlmadidebel eklesiaTa warmomadgenlebTan saqarTvelos eklesiis statusisa da qarTuli eklesiis mamamTavris titulis Sesaxeb, sakiTxi mwvaved idga, amitomac aRsaydrebis Semdeg konstantinopolis sapatriarqoSi oficialuri vizitisas 1979 wlis maisSi wmida sinodis winaSe ilia II-m daayena sami sakiTxi: aRiarebuli yofiliyo saqarTvelos eklesiis avtokefalia, aRiarebuli yofiliyo misi meTauris patriarqis tituli, mikuTvneboda qarTul eklesias kuTvnili VI adgili mar-

1130

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

Tlmadideblur diptiqSi. `Cemi azriT, _ ganacxada ilia II-m, _ konstantinopolis msoflio sapatriarqom ar unda dauSvas, rom uZvelesi qarTuli marTlmadidebeli eklesia daayenos axali eklesiebis gverdiT, Cven gvinda aRvadginoT winandeli mdgomareoba, romelic samwuxarod davkargeT 1811 wels.~ konstantinopolis eklesiam istoriuli dokumentebi moiTxova saamisod. qalkedonis mitropolitma melitonma ganacxada: `Cveni eklesiis sinodi am sakiTxs dadebiTad gadaWris, mxolod Cven gvWirdeba dasabuTebuli istoriuli masalebi saqarTvelos eklesiis Sesaxeb, rom es sakiTxebi gadaiWras umokles xanSi~52. uwmidesi saqarTveloSi Camosvlis Semdgom wlebis manZilze muSaobda qarTuli eklesiis istoriuli sabuTebis mosapoveblad, dagvavala Cven, wmida sinodis wevrebs, qarTvel mecnierebs, moRvaweebs, muSakebs, yvelas, visac ki Sexeba hqonda aRniSnul sakiTxTan, wvlili Seetana am sakiTxSi. Seikriba dokumentebi, iTargmna ucxo enaze. 1982 wlis 3 ivliss misma uwmindesobam oficialuri werilebiT mimarTa yvela marTlmadidebeli eklesiis meTaurs wmida sinodis saxeliT, maTSi gadmocemuli iyo qarTuli eklesiis mokle istoria dokumentebis darTviT, romlidanac aSkara iyo qarTuli eklesiis uZvelesi avtokefalia, misi meTauris sapatriarqo tituli da VI adgili di ptiqSi. 1987 wels saqarTvelos eklesias ewvia konstantinopolis msoflio patriarqi dimitrios I. mas da konstantinopolis eklesiis delegacias aRniSnul sakiTxebze ramdenjerme SevxvdiT wmida sinodis wevrebi. gadawyda, rom umokles droSi gadawyvetiliyo qarTuli eklesiis sakiTxi. marTlac, male, 1988 wlis TebervalSi, Cvens eklesias ewvia konstantinopolis warmomadgenlobiTi delegacia mitropolit qrizostomosis meTaurobiT. mitropolitma qrizostomosma ganacxada, rom dokumentebze muSaoba kvlavac gagrZeldeboda da isini ufro daixveweboda samomavlod. igi mitropolit damaskinosTan erTad kvlav ewvia saqarTvelos, teqstis srulyofa gagrZelda. 1990 wlis 7 ianvars, Sobis dResaswaulze, kvlav CamobrZanebulma mitropolitma qrizostomosma wirvis Semdeg sionis mrevls amcno, rom msoflio sapatriarqom aRiara saqarTvelos eklesiis avtokefalia da misi meTauris sapatriarqo tituli. Sexvedrisas saboloo varianti kvlav Sesworda da daixvewa. teqstis misaRebad stambolSi konstantinopolis sapatriarqoSi CabrZanda uwmindesi patriarqi ilia II wmida sinodis wevrebTan erTad. 1990 wlis 4 marts, marTlmadideblobis dResaswaulze, qarTulma eklesiam miiRo misTvis sasurveli ori sigeli. erTi adasturebda qarTuli eklesiis avtokefalias, meore _ misi meTauris patriarqis tituls. avtors bedniereba hqonda misi uwmidesobis locva-kurTxeviT, saqarTvelos wmida sinodis sagangebo krebaze waekiTxa `saqarTvelos uwmidesi marTlmadidebeli eklesiis avtokefaliis cnobisa da mtkicebis sigeli~ uwmidesis TbilisSi CamobrZanebis Semdeg. sigelSi, kerZod, naTqvamia: `dimitriosi, wyalobiTa RvTisaiTa mTavarepiskoposi konstantinopolisa, axlisa romisa da msoflio patriarqi...

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1131

kavkasiis kurTxeul miwaze, amJamad saqarTvelos respublikis sazRvrebSi Semavali wmida da marTlmadidebeli eklesia, romelmac uZvelesi droidan miiRo TviTmmarTveli da Tavisufali ganmgebloba da Sesabamisad saeklesio mmarTvelobiTi organizaciac... mimarTavs yoveli xelsayreli SemTxvevisas Cvens ekumenur sapatriarqo taxts da iTxovs kurTxevasa da mtkicebas Tavisi TviTmmarTvelobiTi struqturisa... Cveni umdablesoba da Cveni kurTxeuli mitropolitebi... ganimsWvala azriT... cnos da daamtkicos saqarTvelos wmida eklesiis avtokefalia da damoukidebeli struqtura... sinodis gadawyvetilebiTa da suliwmidiT ganaTlebulni vacxadebT saqarTvelos uwmides eklesias imave TviTmmarTveli struqturiTa da organizaciiT, rac uZvelesi droidan gaaCnda da rac damowmebulia agreTve balsamonis mier, romelic wers `...amboben rom dResa maT Sina uwmidesisa patriarqisa RvTaebrivi qalaqisa didisa antioqiisa ufali petresi, gamotanil iqna sinoduri dadgenileba, rom iqmnes Tavisufali da avtokefaluri eklesia iveriisa~, miviCnevT, rom igi aris Zmur marTlmadidebel eklesiaTa pleadaSi da vadasturebT agreTve imas, rom igi saxeldebulia, rogorc `wmida avtokefaluri eklesia sruliad saqarTveloisa~... SeubRalavad daicavs marTlmadideblur sarwmunoebasa da RvTismosaobas da amasTanave marTlmadidebeli eklesiis saRmrTo da wmida kanonebsa da wesebs. rigis mixedviT moixseniebs wmida diptiqSi saxels yoveli msoflio patriarqisa da sxva uwmides patriarqTa da wmida marTlmadidebeli avtokefaluri eklesiebis unetares gamgebelTa, rac Seexeba wmida mironis sakiTxs, daculi iqneba amasTan dakavSirebiT dadgenili saeklesio wesi... welsa 1990, Tvesa ianvarsa (25)~. meore sigeli qarTuli eklesiis sapatriarqo Rirsebis aRiarebas Seexeba: `saqarTvelos uwmidesi eklesiis meTaurisaTvis sapatriarqo titulis cnobis da boZebis sapatriarqo sinoduri ganCineba~. dimitriosi, wyalobiTa RmrTisaiTa mTavarepiskoposi konstantinopolisa axlisa romisa da msoflio patriarqi... saqarTvelos uwmidesi eklesia pativdebuli iqneba sapatriarqo RirsebiTa da adgiliT, rogorc adridanve ixsenieboda uZveles qronikebsa da sxva saeklesio wyaroebSi misi tituli _ `mTavarepiskoposi mcxeTa-Tbilisisa da kaTalikos-patriarqi sruliad saqarTveloisa~, aseve ixseniebodes amieridanac marTlmadideblur saRmrTo da wmida gangebebSi...~ samwuxarod, am droisaTvis ar iqna ganxiluli qarTuli eklesiis adgilis sakiTxi marTlmadideblur diptiqSi. di ptiqis sakiTxi aris urTulesi da exeba eklesiaTa Rirsebas. magaliTad, serbeTis, rumineTisa da bulgareTis eklesiebs konstantinopolis sapatriarqos mier adre mieniWa avtokefalia da sapatriarqo Rirseba, amitomac konstantinopolis di ptiqSi isini ixseniebian sapatriarqo eklesiaTa rigSi ruseTis eklesiis Semdeg, Sesabamisad, VI, VII da VIII adgilebze. radganac qarTuli eklesiis ufleba SemdgomSi iqna cnobili, igi unda Cadges maT ukan, e.i. IX adgilze, rac, cxadia, miuRebelia CvenTvis. ase rom, sakiTxi sadavoa. am sakiTxis gadaWras

1132

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

saeklesio sabuTebis meSveobiT cdiloben msoflios eklesiebi. msoflio marTlmadidebeli eklesiebi emzadebian axali msoflio saeklesio krebis Casatareblad. cnobilia, rom bolo msoflio kreba Catarda aTasze meti wlis win. amis Semdeg msoflio marTlmadideblobas daugrovda mravali sakiTxi, romlis gadaWracaa saWiro. gadawyda _ msoflio krebis win Catardes wina mosamzadebeli TaTbirebi. ukve Catarda ramdenime TaTbiri, maTze gadawyda, rom momavali msoflio krebis dRis wesrigSi Seitanon sul 10 sakiTxi, maT Soris iseTebisa, rogoricaa diptiqis, avtokefaliis, diasporis da sxva sakiTxebi. msoflio marTlmadideblur eklesiebs surT, krebamde ganixilon da Seiswavlon yvela sakiTxi, miaRwion srul Tanxmobas, radgan Tuki SeuTanxmebel sakiTxebs gaitanen msoflio krebaze gansaxilvelad, SeiZleba aman gamoiwvios kamaTi da uTanxmoeba, maSin msoflio kreba iqceva ara erTobis, aramed ganyofis krebad, rac dauSvebelia. aqedan gamomdinare, diptiqis sakiTxi, romelic daudgenelia qarTuli eklesiis mimarT, warmoadgens msoflio eklesiaTa Seswavlis obieqts. am sakiTxze TavianTi azri gamoTqves ruseTis, eladis, konstantinopolis da sxva eklesiebma TavianT `TemebSi di ptiqis Sesaxeb~. maTze dayrdnobiTa da sxva wyaroebis monacemebis gamoyenebiT, Cem mier momzadebuli Tema `marTlmadideblur di ptiqSi qarTuli eklesiis adgilis Sesaxeb~ gamoqveynebulia qvemdebare naSromis II tomSi.

erovnuli saxelmwifosa da erovnuli eklesiis urTierToba


ufali RmerTis umowyalesi madliT kvlav aRdga saqarTvelos saxelmwifoebrioba, qarTvelma erma da saqarTvelos mosaxleobam Seqmna Tavisi damoukidebeli saxelmwifo, risTvisac marad loculobdnen Cveni wmida mamebi da patriarqebi. rogori unda iyos erovnuli eklesiisa da erovnuli saxelmwifos urTierToba? kirion kaTalikosma adreve ganacxada, bolSevik-aTeistebis batonobis dasawyisisas _ `gauzviadeblad vambob, rom is yovlad Seuferebeli eqsperimentebi, romelsac am ukanasknel wlebSi axdenen qarTveli eris zurgze, aucileblad miiyvans mas fizikurad gadaSenebis da sulieri gavelurebis da gaxrwnis karamde~. gavida bolSevik-aTeistebis xelisuflebis batonobis umZimesi 70 weli. RvTis SewevniT eri gadaurCa fizikurad gadaSenebas, magram `sulier gavelurebas da sulier gaxrwnas~, Cans, Tavi ver aarida. es gamoCnda samoqalaqo omisas, 1992-1993 wlebSi, roca saqarTvelom droebiT dakarga ZirZveli miwa-wyali afxazeTsa da sxvagan. es Cans, agreTve, misi macocxlebeli sulis eklesiisadmi damokidebulebaSic. is garemoebac, romelSic Caayenes Cveni wmida eklesia komunistebma, faqtobrivad, ar Secvlila. eklesia maTi batonobidan gamovida ekonomikurad gaCanagebuli, usax-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1133

sro, yovelgvari mudmivi saarsebo wyaros gareSe. laparakic zedmetia imis Sesaxeb, rom RvTismsaxurs ara aqvs xelfasi, pensia, ar eZleva sacxovrebeli farTobi da ara aqvs sazogadoebaSi is Rirseuli adgili, romelic tradiciulia misTvis. RvTismsaxurTa msgavsi mdgomareobis gamo sulierad SeZruli wmida ilia marTali adreve RaRadebda: `Cvens ers mRvdeli ara hyavs, is mRvdlebi, romelnic arian, imisTana yofaSi arian, rom marto lukma puris ZebnaSi aRameben TavianT dResa da eris sasuliero saqmisaTvis veRar iclian~53. SeiZleba vinmem Tqvas, rom ilias dros saqarTveloSi samRvdeloeba sakmaod iyo. cxadia, iyvnen da gacilebiT ufro meti raodenobisa, vidre dRes aris. maTi materialuri mdgomareobac axlandelze umjobesi iyo, magram roca wmida ilia brZanebs: `Cven ers mRvdeli ara hyavs~, iqve ganmartavs, rom mRvdeli Tu Tavisi uSualo movaleobisaTvis, `eris sasuliero saqmisaTvis~ ver iclis imis gamo, rom `lukma-puris ZiebaSi aRamebs Tavis dRes~, mRvdlad ar iTvleba. osmalTa xangrZlivi 500-wlovani batonobis Semdeg, rodesac berZenma xalxma Tavisi erovnuli saxelmwifo aRadgina, XIX saukuneSi upirveles miznad daisaxa, aRedgina TiToeuli moqalaqis erovnuli cnobiereba, anu `berZnoba~, romelic Seirya mtris batonobisas. amisaTvis, upirveles yovlisa, aRadgines nacionalur TvisebaTa dvrita berZnuli eklesia, saxelmwifom berZnuli eklesia gamoacxada erovnul eklesiad, maSasadame, saxelmwifom Tavis Tavze aiRo berZnuli eklesiis yovelgvari socialur-ekonomikuri sakiTxis gadaWra, samRvdeloebas daeniSna xelfasi I kategoriis saxelmwifo moxeleTa Tanabrad. biujetma gaiTvaliswina saxsrebi samRvdelobis uzrunvelyofis, binebis, pensiebisaTvis, sxva saWiroebisaTvis. mxolod erTi saqme daekisra samRvdeloebas Tavisi sulieri movaleobis Sesruleba axali Taobis aRzrda, eris zneobrivi gajansaReba. Cveni eklesiis wmidanebs hqondaT Sexeduleba imis Sesaxeb, Tu rogori unda yofiliyo saxelmwifosa da eklesiis urTierToba avtokefaliis aRdgenis Semdeg. wmidanis yoveli sityva CvenTvis wmidaa da maTi aRsruleba mxolod sikeTis momtani. wmida aleqsi (SuSania) saqarTvelos siRrmeSi, provinciaSi moRvaweobda, xalxis SuagulSi trialebda, misi maSindeli wuxili kargad eTanxmeboda Cvens dRevandels. igi werda: `dRes dagvidga saWirboroto saqme saxelmwifosagan gamoyofisa da samRvdeloebas mouspes saerTo jamidan lukma da amboben: morwmuneTa ojaxma arCinoso. sakvirvelia swored, rom samRvdeloeba, romelic eris rwmenas emsaxureba, unawilod yves eris saziaro xazinidan, romelic Seadgens ara visime kuTvnilebas, aramed qonebas im erisas, romelTa ricxvSi cxra-meaTeds morwmuneTa ojaxi Seadgens da amaTgan gadasaxadis naoflariT daunjebuli xazina, gana mware usamarTloba ar aris, rom imave ojaxTa rwmenas ar moxmardes... ra daaSava mRvdelma, rom gamodevneT eris qonebisagan?~54.

1134

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

wmida aleqsi beris mosazreba, faqtobrivad, gaxlavT gagrZeleba ilia marTlis wuxilisa. eklesiisadmi Cveni saxelmwifos damokidebulebis istoria meordeba. cnobilia, rom I msoflio omSi damarcxebis Semdeg ruseTis imperia daiSala, saqarTvelom amis gamo misTvis moulodnelad moipova damoukidebloba, xelisuflebis saTaveSi aRmoCndnen socialist-menSevikebi, ese igi is partia, romelic wlebis manZilze iRvwoda saqarTvelos damoukideblobis winaaRmdeg. `damoukidebeli saqarTvelos mesveurni aTeisturi msoflmxedvelobisani aRmoCndnen. maT eklesia qarTveli xalxis sulieri Zlierebis simbolo saxelmwifosagan gamohyves, skola eklesiisagan da ra savalalo Sedegebic aqedan miviReT, es dRes yvelasaTvis cnobilia~, _ wers s. vardosaniZe55. Cveni eklesiis udidesi moRvawis, SemdgomSi kaTalikos-patriarq leonides azriT, es gadawyvetileba araswori iyo. amis dasasabuTeblad leonides mohyavda Semdegi argumentebi: 1. religiuri grZnoba adamianisaTvis iseve aucilebelia, rogorc sxva grZnobebi. saxelmwifo valdebulia, izrunos am grZnobis dakmayofilebisaTvis; 2. warmoudgenelia eris ganviTareba religiuri rwmenis gareSe, qarTveli eris ganviTareba qristianobis gareSe, radgan swored qristianobam gadaarCina igi, misi kultura, qristianobam SeunarCuna mas erovnuli saxe; 3. adamianebi ver iqnebian moralurad wmidanni, Tu maTi samoqmedo ritualebi: qorwineba, dabadeba da sxva saeklesio wesebiT ar iqneba nakurTxi. kaTalikos-patriarqi leonide werda: `eklesiis ganadgurebiT, verc kulturulad moigebs Cveni saxelmwifo, is socializmi, romliTac qveynis gabednierebas lamoben, mmarTvel partias jer ver daumyarebia CvenSi, sxva Rirebuleba ki, romelsac qristianobis magivroba SeeZlos Cveni xalxisaTvis, verc moraluri da verc gonebrivi mas ver Seuqmnia~ (leonides piradi arqivi, centrarqivi). 1918-21 wlebSi demokratiuli saqarTvelos mesveurebs msoflioSi yvelaze ufro did socialistebad warmoedginaT TavianTi Tavi. rogorc Cans, amJamad CvenSic cdiloben msoflioSi yvelaze demokratiuli sazogadoebis Seqmnas. warmodgena iseTia, TiTqosda demokratiul qveynebSi saxelmwifo aRar zrunavs erovnuli eklesiisaTvis da mas ar uwyobs xels, sinamdvileSi ki msoflios yvelaze ufro demokratiul qveynebSi arseboben saxelmwifo eklesiebi. samRvdeloeba da saeklesio dawesebulebani, romlebic saxelmwifosagan iReben xelfass, Tanxebs. eklesia ar aris gamoyofili axalgazrdobisa da mosaxleobis sulieri aRzrdis saqmisgan, e. i. saskolo sistemidan, ar aris akrZaluli skolebSi sasuliero xasiaTis sagnebis Seswavla da sxva. ese igi yvelaze demokratiul qveynebSi eklesiisa da saxelmwifos urTierToba swored isea dayenebuli, rogorsac iTxovdnen wmida ilia marTali, aleqsi SuSania, kaTalikos-patriarqi leonide da sxva mamebi. magaliTad, did britaneTSi aris ori saxelmwifo eklesia: inglisSi anglikanuri eklesia, xolo SotlandiaSi _ presviterianuli.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1135

anglikanuri eklesiis samRvdeloebis didi nawili lordTa palatis wevria. samRvdeloeba uzrunvelyofilia saxelmwifos mier, saxelmwifosagan iRebs xelfasebs, pensiebs, socdaxmarebas, saeklesio gasaval Tanxebs anazRaurebs saxelmwifo. asevea SveciaSi, sadac saxelmwifo eklesiis statusi aqvs evangelikur-luTeranuls, italiaSi saxelmwifo eklesia kaTolikuria, Tumca ki qveyanaSi sindisis Tavisuflebaa gamocxadebuli. asevea irlandiaSi, aq eklesia akontrolebs ganaTlebisa da janmrTelobis dacvis seqtorebs, asevea belgiaSi, saberZneTSi, avstriaSi, portugaliaSi, germaniaSi, daniaSi, islandiaSi, norvegiaSi, fineTSi, espaneTSi, yvelgan arsebobs saxelmwifo eklesia misgan gamomdinare yvela SedegiT. msoflios saxelmwifoTa umravlesobis konstituciaSi Setanilia muxli saxelmwifo eklesiis Sesaxeb. maT `erovnul~, an `saxalxo~ eklesiebs uwodeben. dResdReobiT, rogorc aRiniSna, Cveni samRvdeloba yoveldRiur zrunvasa da jafaSia, rom rogorme moipovos saarsebo saxsari ojaxis gamosakvebad, qveli saqmis aRsasruleblad, sxvaTa dasaxmareblad, saqveyno valis mosaxdelad. am saxsrebs ki Tavisi piradi SromiT moi povebs naTlobiTa da sxva wesebis SesrulebiT. sabednierod, miuxedavad aseTi jafisa, Cvens samRvdeloebas kidev yofnis energia, rom aqtiuri monawileoba miiRos mrevlis sulieri aRzrdisa da ucxo seqtebis sawinaaRmdego RvawlSi. qarTuli eklesia saqarTveloSi sxva religiebsa da seqtebTan SedarebiT araTanabar pirobebSia Cayenebuli. yvela ucxo religias, romelic ar unda iyos igi, didi mxardaWera da dafinanseba aqvs ucxoeTis sasuliero centrebidan, ucxo saxelmwifoebidan isini iReben saxsrebs, saukeTesod nabeWd iaf literaturas, daxmarebas. maSin, roca Cveni samRvdeloeba da eklesiebi mxolod saqarTvelos gaRatakebuli mrevlis momsaxurebiT arseboben. Cvens mrevlsa da qarTul eklesias XIX s-Si 150 milioni oqros maneTi qoneba da naxevar milionamde heqtari miwa CamoarTves. imedi unda viqonioT, rom aRdgenili qarTuli saxelmwifo aRadgens Tavis sulier safuZvels saqarTvelos eklesias. vloculobT, raTa aRdges Cveni erisa da saqarTvelos wmida eklesiis sulieri kavSiri iseTive saxiT, rogoriTac iyo wina saukuneebSi saqarTvelos Tavisuflebis dros. amin. Tbilisi 22.10.1997 w. P.S. saqarTvelos eklesiis wmida sinodma da parlamentma 2002 wlis 14 oqtombers sveticxovlis wmida taZarSi daamtkices uwmidesisa da unetaresis, sruliad saqarTvelos kaTolikos-patriarqis ilia II-isa da saqarTvelos prezidentis mier xelmowerili `konstituciuri SeTanxmeba saqarTvelos saxelmwifosa da saqarTvelos samociqulo avtokefalur marTlmadidebel eklesias Soris~, rac did imedebs aRZravs. ufalma RmerTma inebos aRorZineba Cveni qveynisa da eklesiisa, amin.

1136

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

Tavi XVIII

saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia

1137

qristianuli eklesiis istoria, rogorc disciplina, Seiswavlis saeklesio cxovrebas warsulSi da gadmogvcems mas qronologiuri TanmimdevrobiT. saqarTvelos eklesia warmoadgens msoflio (sayovelTao) eklesiis ganuyofel nawils, amitomac misi istoria msoflio eklesiis istoriisagan mouwyvetlad ganixileba. IV saukuneSi episkoposma evsevi kesarielma im droisaTvis axali mecnierebis sagani gansazRvra da mas `eklesiis istoria~ uwoda. eklesia warmoadgens mTel dedamiwaze mcxovreb qristianTa erTobas, romelic ganixileba rogorc sulieri sxeuli, romlis Tavic qristea da erTi suliT suldgmulobs: `erTi sxeuli da erTi suli, erTi ufali, erTi rwmena, erTi naTloba, erTi RmerTi da mama yovelTa~ (efes. 4, 4-6), amitomac eklesiis ganyofa da nawilebad daSla ar SeiZleba (misgan gamoyofa mxolod mwvaleblebs SeuZliaT). sxvadasxva adgilobrivi eklesiis arseboba, rogoricaa konstantinopolis, aleqsandriis, ierusalimis, saqarTvelosa da sxvebisa, ar arRvevs eklesiis erTobas, radganac isini erTi sxeulis qristes sayovelTao eklesiis wevrebi arian. eklesiis istorikosTa ganmartebiT, qristianuli eklesiis istoria saRvTismetyvelo mecnierebaTa jgufSi Sedis, Tumca meore mxriv, igi saero mecnierebacaa, radganac kacobriobis istoriis Seswavlas emsaxureba. saqarTvelos eklesiis istoriac aseve qarTveli eris istoriis Semadgenel nawils warmoadgens. qarTuli eklesia warsulSi mudam warmmarTveli Zala iyo qarTveli eris sulieri cxovrebisa, wmida ilia marTlis (WavWavaZis) TvalsazrisiT: `saqarTvelos eklesia yovelTvis TavdadebiT hpatronobda Cvens ers da arasdros didebas erisas daviwyebas ar aZlevda~.1 wm. ilia gansakuTrebiT afasebda qarTvel RvTismsaxurTa Rvawls: `Cvenma samRvdeloebam kargad icoda, rom mamuli da erovneba rjulTan erTad SeerTebuli, rjulTan SexorcTvisebuli uZleveli xmali da Seuleweli faria mtris winaSe~;2 `mamuli da erovneba miaSvela samRvdeloebam rjuls, rjuli mamulsa da erovnebas da egreT momZlavrebulma erma es sameba waimZRvara win, aTas xuTasi weliwadi omiTa da sisxlis RvriT gamoiara da qarTvels binac Seunaxa da qarTvelobaca~. saero istoriisagan gansxvavebiT, romelic xalxis miwier, politikur, kulturul ganviTarebas asaxavs, eklesiis istoria xalxis sulieri gadarCenisaTvis gaweul Rvawls warmoaCens. eklesiis istorikoss evaleba Sekribos saWiro faqtebi da istoriuli monacemebi, kritikulad Seiswavlos isini, daadginos maTi namdviloba, ukuagdos nayalbevi, aCvenos saeWvo, amis Semdeg ki yvela mopovebuli masala mkacri qronologiuri TanmimdevrobiT gadmosces.

1138

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

RvTismetyveleba oTx dargad iyofa: 1. egzegetikuri, 2. istoriuli, 3. sistematuri, 4. praqtikuli. bibliuri da eklesiis istoria RvTismetyvelebis istoriul nawils ganekuTvneba. istoriuli RvTismetyvelebis kerZo disciplinebia: dogmatebis istoria, patrologia, simbolika, qristianuli literaturis istoria, saeklesio arqeologia, RvTismsaxurebis istoria da qristianuli xelovnebis istoria. maTi makavSirebeli ZiriTadi samecniero RerZia eklesiis istoria, rogorc amas msoflio istoriis cnobili mkvlevarebi ganmartaven. msoflio eklesiis istorias sam nawilad yofen: Zveli, Sua da axali. msoflio eklesiis istoriis Zvel da Sua periodTa Soris sazRvris Cveneba sadavodaa miCneuli, erTni mijnad VI s-is dasasruls, xolo meoreni VII s-is dasasruls miiCneven, roca VI msoflio krebaze monofizitebTan kamaTi dasrulda da msoflio eklesias ganSorda monofizituri Temebi (aseT dayofas emxroba prof. bolotovi). prof. posnovis azriT, mijnas Zvelsa da Sua periodebs Soris warmoadgens XI s. kerZod 1054 weli, roca gaiyo msoflio eklesia, Tumca miiCnevs, rom imdroindeli qristianebisaTvis am moments ar hqonia iseTi mniSvneloba, rogoric man SemdegSi miiRo (igulisxmeba msoflio marTlmadideblobisagan e.w. `kaTolikeTa~ gasvla). Sua da axal periodebs Soris sazRvrad miRebulia 1453 wels konstantinopolis dacema, dasavleTis eklesiisaTvis am periodTa Soris sazRvrad XVI saukuneSi reformaciaTa dawyebas miiCneven. ramdenadac cnobilia, saqarTvelos eklesiis istoria periodebad dayofili ar yofila, mizezi amisa unda iyos is, rom igi TiTqmis ocsaukunovan didZal saeklesio-istoriul masalas moicavs, amasTan qarTuli eklesiis istoriis ganmazogadebeli Txroba mxolod ramdenime istorikoss aqvs gadmocemuli,3 magram isic periodizaciis gareSe. msoflio eklesiis msgavsad, qarTuli eklesiis istoriac SeiZleba sam periodad daiyos. esenia Zveli, Sua da axali. Zveli periodi moicavs xanas pirveli saukunidan vidre XII s-is dasawyisamde (ruis-urbnisis krebamde, 1103-1105 ww.), Sua periodi moicavs xanas XII saukunidan mecxramete saukunis dasawyisamde, avtokefaliis gauqmebamde (1811 w.). axali periodi moicavs xanas mecxramete saukunis 10-iani wlebidan vidre dRemde. pirveli saukunidan Cveni eklesiis istoriis periodizaciis dawyebas Tavisi safuZveli aqvs. Cveni Zveli istorikosebi (episkoposi leonti mroveli, arsen beri, ioane sabanis Ze, giorgi mTawmindeli, qarTlis cxovrebis CanarTebis avtorebi da sxvebi) miiCneven, rom qristianoba saqarTveloSi ukve I_III saukuneebidanaa cnobili. wmida giorgi mTawmideli, antioqiis sapatriarqo karze acxadebda, rom qristianobis pirveli mqadageblebi saqarTveloSi TviT qristes mociqulebi: andria pirvelwodebuli da simon kananeli

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1139

iyvnen, ruis-urbnisis saeklesio krebam Tavis ZeglisweraSi es momenti xazgasmiT warmoaCina. axali arqeologiuri monacemebi faqtobrivad amtkiceben me-8 saukunis avtoris, ioane sabanis Zis cnobas qarTvelTa Soris qristianobis xuTaswlovani arsebobis Sesaxeb. kerZod, arqeologTa mier gamovlenili samarxebis SeswavliT irkveva, rom CvenSi qristianoba mis saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebamdec cnobili iyo, amitomac II-III ss-Si micvalebulebis erT nawils qristianuli wesiT marxavden.4 qarTlis cxovrebis CanarTis Tanaxmad, andria pirvelwodebulma saqarTveloSi pirveli saepiskoposo kaTedra qalaq awyurSi daaarsa da mas episkoposi da samRvdeloeba daudgina. m. TamaraSvilis mier moZiebuli cnobis Tanaxmad, pirvel saukuneebSi imperator maqsimilianes jarSi qristiani qarTveli meomrebic msaxurobdnen, romlebic kolxeTSi gadaasaxles; xolo laTini avtoris irineosis cnobiT, episkoposma palmosma da misma megobrebma kolxidaSi samocdaaTi eklesia aaSenes. anton kaTalikosma pirvelmeore saukuneebSi mcxovrebi qarTveli wmidanebis, egreT wodebuli wminda mesukavelTa cxovreba aRwera. isini warmoSobiT aRmosavleT saqarTvelodan (hereT-albaneTidan) yofilan, xolo mowameobis gvirgvini samxreT saqarTveloSi miuRiaT. III s-Si, qarTlis cxovrebis Tanaxmad, mefe rev marTals qristianuli suliskveTebis reforma gautarebia, saxeldobr, kerpebisaTvis yrmaTa Sewirva aukrZalavs. berZnuli wyaroebis cnobiT, IV saukunis dasawyisSi, kerZod 325 wels biWvinTeli da trapezunteli episkoposebi pirvel msoflio krebaSi monawileobdnen. aRniSnuli da sxva monacemebi imis safuZvels gvaZlevs, rom Cveni eklesiis periodizacia pirveli saukunidan daviwyoT, xolo I_III saukuneebi Cveni eklesiis istoriis Zveli periodis erT nawilad miviCnioT (SeiZleba mas uZvelesi xana vuwodoT). saqarTvelos eklesiis istoriis Zveli periodis Semdgomi xana IV saukunis 20-30-iani wlebidan iwyeba, rodesac wmida ninos qadagebaTa Sedegad mociqulTasworma mefe-dedofalma mirianma da nanam qristianoba saqarTveloSi saxelmwifo sarwmunoebad gamoacxades. am xanebSi unda Camoyalibebuliyo saqarTvelos eklesia organizaciuladac. IV_V ss-Si qarTuli eklesia gaZlierda, ganmtkicda. qarTul enaze iTargmna wmida werili, xolo V s-Si, vaxtang gorgaslis dros, Camoyalibda saqarTvelos sakaTalikoso. igi moicavda Tanamedrove saqarTvelos TiTqmis mTel teritorias, radganac am mefis wyalobiT saqarTvelos sakaTalikosos iurisdiqciis sazRvrebi qarTlis samefos saxelmwifoebriv sazRvrebs daemTxveva, qarTlis samefoSi ki im dros rogorc aRmosavleTi, aseve dasavleT saqarTveloc Sedioda. Semdgomi xana qarTuli eklesiis Zveli periodisa iwyeba VI saukunidan da ruis-urbnisis krebamde e.i. XII s-is dasawyisamde gagrZelda. am dros eklesiis beds Cveni saxelmwifos mdgomareoba gansazRvravda. rogorc

1140

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

cnobilia, VI saukuneSi gauqmda mefoba, ramac saboloo jamSi `yoveli qarTlis~ calkeul qveynebad daSla gamoiwvia. Camoyalibda tao-klarjeTis (`qarTvelTa~), afxazTa, herTa da kaxTa samefoebi (samTavroebi). unda iTqvas, rom VI s-dan Zveli periodis mesame xanis dawyebas safuZvlad daedo Cvens qveyanasa da eklesiaSi am epoqaSi momxdari movlenebi. s. janaSias azriT, `VI saukune namdvili istoriuli mosabrunia Cveni qveynis ganviTarebis TvalsazrisiT Zvel xanaSi~,5 n. berZeniSvili VI-X ss-s adrefeodalur xanad miiCnevda, VI s-Si gaimarjva axalma politikurma wyobam. `moaklda mefoba SvilTa gorgaslisaTa, miT JamiTgan epyra ufleba qarTlis aznaurTa~.6 erisTavebma miisakuTres samarTavad miRebuli mxareebi. saqarTveloSi vidre, e.w. skanda-Sorapnamde sparselebi gabatondnen. isini laSqrobdnen egrissa da zRvispireTSic, sparselebi devnidnen qarTul qalkedonur eklesias da yoveli RonisZiebiT cdilobdnen, rom amierkavkasiis (albanur da qarTul) eklesiebze somxuri eklesia gaebatonebinaT. marTalia VI s-is somxur da sxva wyaroTa Tanaxmad, qarTlis kaTolikosis iurisdiqciaSi kvlavindeburad Sedioda dasavleT saqarTvelo, magram VII s-is 20-iani wlebidan saqarTveloSi herakle keisris laSqrobis Semdeg bizantiam dasavleT saqarTvelos zRvispireTi uSualod Tavis SemadgenlobaSi Seiyvana. maSasadame das. saqarTvelos eklesia gamoiyvana qarTuli eklesiis iurisdiqciidan da konstantinopolis sapatriarqos iurisdiqciaSi Seiyvana. amitomac, aq daarsda berZnulenovani saepiskoposoebi. VIII s-Si qarTuli saxelmwifoebrivi erTeulis, afxazeTis samefos, warmoqmnis Sedegad dasavleT saqarTveloSi Camoyalibda axali qarTuli saeklesio erTeuli, afxazeTis sakaTalikiso. X s-is bolosa XI s-is dasawyisSi saqarTvelos gaerTianebam safuZveli Cauyara saqarTvelos sapatriarqos warmoqmnas, romelSic afxazeTisa da qarTlis sakaTalikosoebi gaerTiandnen. VIXI ss-Si qarTul eklesiaSi mimdinare procesi mTlian xanas warmoadgens Tavisi dasawyisiTa da dasasruliT. maSasadame, qarTuli eklesiis istoriis Zveli periodi I_XI saukuneebs moicavs da igi sam xanad iyofa. pirveli xana moicavs I_III saukuneebs, meore IV_V saukuneebs, xolo mesame VI_XI saukuneebs. Sua periodi qarTuli eklesiis istoriisa moicavs XII_XVIII saukuneebs, igi XII saukunidan XIV s-mde saqarTvelos saxelmwifos e.w. oqros xanas emTxveva. am dros saqarTvelos sapatriarqos siZliere zenits aRwevs. Sua periodis Semdegi xana XIV_XVIII saukuneebs moicavs. saqarTvelos saxelmwifoebrivma uimedobam, qveyanaSi centridanulma midrekilebebma, qveynis samefos samTavroebad daSlam zegavlena saeklesio cxovrebazec iqonia. afxazeTisa da mcxeTis sakaTalikosoebma erTmaneTis mimarT meti administraciuli damoukidebloba miiRes. miuxedavad amisa, es qarTuli saeklesio erTeulebi sulier erTianobas, erT saeklesio enas, saeklesio Cvevebsa da tradiciebs inarCunebdnen (erTian qarTul eklesiaSi sakaTalikosoebi

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1141

iseve arsebobdnen, rogorc berZnul eklesiaSi samitropolitoebi). qarTuli eklesiis istoriis axal periodSi SeiZleba calke gamovyoT XIX saukune, esaa avtokefaliis gauqmebis xana, uaxlesi xana ki avtokefaliis aRdgenidan (25(12) III.1917) iwyeba. amrigad: 1. Zveli periodi grZeldeba I s-dan XII s-is dasawyisamde (ruisurbnisis krebamde), iyofa sam xanad; 2. Sua periodi, XII s-is dasawyisidan avtokefaliis gauqmebamde (1811); 3. axali periodi moicavs XIX-XX ss.

1142

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
saeklesio istoriografia I periodi ( I-XI ss)

(wmida mociqulebidan ruis-urbnisis krebamde)


istoriografiis qveS igulisxmeba saistorio wyaroebsa da TviTmxilvelTa cnobebze dayrdnobiT saeklesio cxovrebis gadmocema. qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb cnobebs msoflio eklesiis istoriis pirveli mamebi gvawvdian. rogorc cnobilia, evsevi kesarielma (gard. 338) oTxi saistorio Txzuleba Seadgina 1. qronika, or wignad, msoflio istoria dabadebidan mis dromde; 2. saeklesio istoria aT wignad, qristianobis dasawyisidan 324 wlamde; 3. konstantine didis cxovreba 4 wignad da 4. `Zvel martviliaTa krebuli~. evsevi kesarielis memkvidreni da misi Sromis gamgrZelebelni iyvnen sokrati, konstantinopoleli advokati (sqolastikosi), dawera saeklesio istoria Svid wignad (305-439); ermia sozomeni, agreTve advokati, gadmosca eklesiis istoria cxra wignad (324423); episkoposi Teodorite kvireli, dawera eklesiis istoria 5 wignad (320-428). TavianT TxzulebebSi isini qarTuli eklesiis saxelmwifoebrivi dafuZnebis istoriasac exebian.7 qarTuli eklesiis Sesaxeb cnobas msoflio eklesiis pirvel istoriografTagan agreTve laTini presviteri rufinusic iZleva, romelmac evsevi kesarielis istoria Targmna da igi 395 wlamde gaagrZela (rufinusi, X, 10). qarTuli eklesiis istoriis uZveles ucxour wyaroebTan dakavSirebiT n. janaSia wers: `uZvelesi wyaro, romelSic moxsenebuli yofila qarTvelTa moqcevis ambavi, aris IV s-is berZeni istorikosis (gard. 395) gelasi kesarielis `saeklesio istoria~, samwuxarod, es Txzuleba dResdReobiT dakargulad iTvleba da CvenTvis cnobili ar aris. magram mermindel avtorebs SemounaxavT TavianT SromebSi misi cnobebi. maT Soris uZvelesia romaeli saeklesio istorikosi rufinusi, rufinusi gelasi kesarielis umcrosi Tanamedrove iyo (gard. 410). mas uTargmnia da Tavis TxzulebaSi Seutania gelasi kesarielis cnoba qarTvelTa moqcevis Sesaxeb... rufinusze dayrdnobiT moTxrobili aqvs iberTa gaqristianebis ambavi V s-is berZen istorikoss sokrates (dab. 380)`...iberTa gaqristianebis ambavi gadmocemuli aqvs V s-is meore berZen istorikoss Teodorite kvirels (dab. 390)... sozomens, romelsac Tavisi wigni dauweria 444 wlis maxloblad da uSualod rufinusiT usargeblia. V s-is berZeni istorikosi gelasi kvizikelic gelasi kesarieliT sargeblobda~.8 meore mxriv, qarTuli eklesiis istoria TiTqmis I saukunidan (mcxeTelebis Casvla macxovris jvarcmaze dasaswreblad, kvarTis Camosveneba

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1143

saqarTveloSi da sxva), aRwerilia uZveles qarTul saistorio wyaroSi, romelsac `moqceva qarTlisa~ ewodeba.9 masSi moTavsebuli `wmida ninos cxovrebis~ e.w. vrceli redaqciis avtorad dasaxelebulia salome ujarmeli (IV s.). misi Txroba wmida ninos moRvaweobisa da pirveli qarTuli eklesiis dafuZnebis Sesaxeb eTanadeba gelasi kesarielisa da sxva zemoaRniSnul berZen-laTini istorikosebis cnobebs. ucxoeli avtorebi wmida ninos aRniSnuli cxovrebis ramdenadme Semoklebul Sinaars gadmogvcemen. istorikosi m. CxartiSvili, romelmac sagangebod, monografiulad gamoikvlia `moqceva qarTlisa~, im daskvnamde mivida, rom salome ujarmelis SviliSvilma bakurma gelasi kesariels Tavisi bebiis mier dawerili wmida ninos cxovrebis Semoklebuli Sinaarsi gadasca.10 salome ujarmeli pirveli qarTveli qristiani mefis, mirianis Zis coli iyo, igi maspinZlobda bodbeSi momakvdav ninos. misgan Cauweria qarTlis moqcevis istoria, mas Seukrebia agreTve ebraeli qalis sidonias, mamamisis abiaTaris, saberZneTidan Camosuli mRvdlis iakobis, mefe mirianis mogonebebi, Tavisi TxzulebisaTvis `wmida ninos cxovreba~ uwodebia da misTvis daurTavs Sesavali. salome ujarmelis TxzulebaSi, rogorc wesi, yvela faqts Tavisi mxilveli da mTxrobeli hyavs. salome ujarmelis es Txzuleba Sesulia qarTul wyaroTa krebulSi, romelsac `moqceva qarTlisa~ ewodeba. m. CxartiSvili salome ujarmels IV saukunis avtorad miiCnevs da akritikebs n. mars, iv. javaxiSvilsa da k. kekeliZes, romelnic wmida ninos cxovrebis aRniSnul redaqcias gviani xaniT aTariRebdnen. m. CxartiSvili am sakiTxTan dakavSirebiT wers, rom 1897 wels n. marma gamoTqva varaudi, romlis mixedviTac aRniSnuli redaqcia IX s-ze adrindeli ar unda iyos. es mosazreba iv. javaxiSvilmac gaiziara, k. kekeliZe am Zegls IX saukuniT imis safuZvelze aTariRebda, rom masSi naxmaria martis weliwadi, romelic misi miTiTebiT CvenSi swored am droisaTvis Semosula. k. kekeliZis sxva naSromidan ki vigebT, rom Turme mas CvenSi martis weliwadis damkvidrebis TariRi `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciiT daudgenia, romelsac IX saukuneSi Seqnil Zeglad miiCnevda. zemoT Tqmulic aSkarad xdis, rom qarTuli wyaroebis mimarT hiperkritikuli damokidebulebis pirobebSic ki `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis gviani saukuneebiT daTariReba faqtebze ZaldatanebiT xdeboda. msgavsad amisa, arc n. maris, iv. javaxiSvilis, k. kekeliZis mtkicebani ar SeiZleba miRebul iqnas argumentebad gansaxilveli Zeglis TariRis garkvevisas. amgvarad, ara gvaqvs araviTari safuZveli, ar davujeroT Txzulebisave miTiTebas imis Sesaxeb, rom igi IV s-is Zeglia. aqedan gamomdinare, salome ujarmelis avtorobasac araferi ar eRobeba win. wyaroTmcodneobaSi miRebuli wyaros `udanaSaulobis prezumfciis~ princi pis Tanaxmad, Cveni Zieba aq unda Sewydes. wyaros `ar evaleba~ gvimtkicos, rom sworia. Tu ver vamCnevT, rom misi

1144

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

monacemebi yalbia, maSasadame, igi miRebul unda iqnas, rogorc WeSmariti~, _ wers m. CxartiSvili.11 man daadgina, rom pirveli qarTveli saeklesio istorikosi IV s-is avtori salome ujarmelia. sazogadod unda iTqvas, rom Zvelad saqarTveloSi samoqalaqos gverdiT saeklesio istoriografiac arsebobda. ufro metic, wamyvani swored es ukanaskneli iyo. didi ivane javaxiSvili saeklesio istorikosebs ufro endoboda, vidre samoqalaqos. amitomac igi `qarTlis cxovrebis~ krebulze ufro metad (viTarca saistorio wyaroebs) saeklesio istorikosebis iakob xucesis (curtavelis, V s.), evstaTi mcxeTelis (VI s.), ioane sabanis Zis (VIII), giorgi merCulisa da sxvaTa Txzulebebs eyrdnoboda.12 istorikosebi aRniSnaven, rom Sua saukuneebis msoflioSi saeklesio istoriografiam daqveiTeba ganicada, eklesiis istoriisadmi miZRvnili specialuri Sromebi aRar Seqmnila da igi sayovelTao istorias SeuerTda. aseTebia bizantiasa da yofili romis imperiaSi Sedgenili qronikebi (Teofanes qronika 285 wlidan 813 wlamde, giorgi amartolis, giorgi svinkelosis, patriarq nikifores, leon diakonis (X s.), ana komnenis, zonaras, kedrenes da XI_XII ss-is avtorTa sxva qronikebi. Semdegi drois nikifore xoniatis (XIII s.), nikifore grigoris (XIV s.), ioane kantakuzenis da nikifore kalistas qronikebi). saqarTveloSic msgavs suraTs vxedavT. eklesiis istoriisadmi sagangebod miZRvnili Sroma salome ujarmelis `wmida ninos cxovrebis~ Semdeg aRar dawerila. es istoria SemdegSi qarTul qronikaTa krebuls `moqceva qarTlisa~ miuerTes, rogorc es aRvniSneT. qarTul saistorio TxzulebaTagan uZvelesad miCneulia qronika `moqceva qarTlisa~, romelic mokled gadmoscems saqarTvelos istorias uZvelesi droidan da Seicavs mniSvnelovan cnobebs.13 `moqceva qarTlisa~ faqtobrivad ori nawilisagan Sedgenil krebuls warmoadgens. I nawili Cans, warmoadgens Zvel-qarTul saistorio qronikas, masSi saqarTvelos istoria mokledaa mimoxiluli uZvelesi droidan (aleqsandre makedonelis qarTlSi mosvla) VII s-is 40-ian wlebamde, rasac Tan erTvis istoria am epoqidan IX s-is bolomde, aSot kurapalatis Svilis guramis dromde (gard. 882 w.) da qarTlis mefeTa, erisTavTa da kaTalikosTa sia. krebulis II nawili warmoadgens qarTuli eklesiis uZveles istorias. masSi Sesulia sxvadasxva piris mier vrclad moTxrobili ambavi wm. ninos saqarTveloSi mosvlisa da mis mier qveynis gaqristianebis Sesaxeb. es qronika p. ingoroyvas VII s-Si Sedgenilad miaCnda, misi saboloo redaqcia IX s-sa unda iyos, radganac VII s-is meore naxevridan TiTqmis IX s-is dasasrulamde qronikaSi saistorio movlenebis mokle gadmocema Sewyvetilia da mxolod mefe-erisTavebis siaa darTuli.14 g. meliqiSvilis azriT, am qronikis Semdgeneli uZvelesi masaliT sargeblobs. qronika Seicavs qarTlis mefeTa (xolo Semdgom erisTavTa da

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1145

kaTolikosTa) sias azo farnavazis xanidan (Zv.w.aR-is IV-III ss.) IX s-mde. `miuxedavad calkeuli xarvezebisa, Cvens winaSea qarTlis mmarTvelTa ZiriTadad uwyveti da sando sia saukuneTa manZilze, rac, ueWvelad, gulisxmobs adgilobrivi (amasTanave werilobiTi) saistorio tradiciis arsebobas, romelmac Tavisi asaxva `moqcevas~ istoriul qronikaSi pova.15 aRsaniSnavia, rom `moqcevas~ teqstSi daculia wyaroebze miTiTeba. mcxeTis jvris aRmarTvasTan dakavSirebiT (krebulis I nawilSi) damowmebulia grigol diakonis Txzuleba: `viTarca sweria, mciresa mas mokled aRwerilsa mas wignsa qarTlis moqcevisasa grigol diakonis mier aRwerilsa~. VI s-is ambebis motanisas ki qronikaSi naTqvamia, rom `ese aRwerili gamokrebilad ars~, e.i. igi ufro vrcel matianeze miuTiTebs. qarTuli eklesiis istoriis umTavresi wyaroa `qarTlis cxovrebis~ krebuli, romelic saerTod, warmoadgens saqarTvelos Zveli istoriis wyaros. masSi gadmocemulia Cveni qveynis istoria Tanmimdevruli TxrobiT uZvelesi droidan. `qarTlis cxovreba~ sxvadasxva saistorio Txzulebisagan Sedgeba. ivane javaxiSvilis mixedviT, misi dasawyisi nawili vaxtang gorgaslamde dawerilia leonti mrovelis mier,16 xolo k. kekeliZis azriT, _ vaxtang gorgaslis istoriis CaTvliT.17 sazogadod, leonti mrovelis TxzulebaSi Sesuli nakveTi `wmida ninos mier qarTlis moqceva~, Cveni eklesiis istoriis Zveli periodis umTavresi wyaroa.18 istorikosi juanSer juanSeriani, Tavis naSromSi leonti mrovelis `mefeTa cxovrebas~ V s-is Sua wlebidan VIII s-is 40-50-ian wlebamde agrZelebs. juanSeris TxzulebaSi Txroba arCil mefemde aRwevs, iqve CarTuli `arCilis wameba~ leonti mrovelis Txzulebad aris miCneuli. VIII s-is Sua wlebidan XI s-is 80-ian wlebamde `qarTlis cxovrebaSi~ Txrobas agrZelebs ucnobi istorikosi, romlis naSroms `matiane qarTlisas~ uwodeben. `matiane qarTlisa~ umTavres wyaros warmoadgens CvensEmier gansaxilveli eklesiis istoriis xanisas. masSi gabneulia cnobebi, romlebic eklesiis istoriasac gadmogvcemen. ivane javaxiSvili aRniSnavda, rom `matiane qarTlisa~ aRsavsea auarebeli istoriuli cnobiT. igi sando istoriuli Txzuleba da pirvelxarisxovani wyaroa. juanSeris Txzulebis Sesaxeb am wyaroSi naTqvamia: `wigni ese qarTvelTa cxovrebisa vidre vaxtangisamde aRiwereboda JamiTi Jamad, xolo vaxtang mefisTagan vidre aqamomde (e.i. arCil mefemde, VIII s.) aRwera juanSer juanSerianman, Zmiswulis qmarman wmidisa arCilisman, naTesavman revisman, mirianis Zisaman. mieriTgan SemdgomTa momavalTa naTesavTa aRweron, viTarca ixilon da winamdebareman Jamman uwyebad misces gonebasa maTsa RvTiv ganbrZobilsa~;19 es minaweri uZveles (XIII s.) xelnawerSi (Zveli somxuri Targmani) moi poveba. `qarTlis cxovrebaSi~ avtorTa Sesaxeb sxva minawericaa, romlidanac SeiZleba vivaraudoT, rom `mefeTa cxovreba~, `wmida ninos mier qarTlis

1146

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

moqceva~ da `arCilis wameba~ `leonti mrovelman aRwera~.20 aRsaniSnavia, rom am bolo minawers uZvelesi somxuri Targmani qarTlis cxovrebisa ar icnobs, maSin roca masSi aris zemoaRniSnuli cnoba juanSeris Sesaxeb. `erTaderTi gamosavali am winaaRmdegobidan is aris, rogorc fiqrobda Tedo Jordania, rom leonti mroveli miviCnioT ara avtorad, aramed gadamwerad anda redaqtor-gadamwerad~.21 g. meliqiSvilis azriT, juanSers (VIII s.) xelT hqonia qarTlis cxovrebis saistorio krebuli, Sedgenili `JamiTi-Jamad~ dawerili Txzulebebisagan, uZvelesi droidan vidre vaxtang gorgaslamde. g. meliqiSvili wers: `aSkaraa, rom vaxtang gorgaslis Txzuleba calke nawarmoebs unda warmoadgendes~. Cveni azriT, juanSers krebulisaTvis miumatebia vaxtang gorgaslis Semdgomi ambebi arCil mefemde, xolo redaqtors masSi `arCilis wamebis~ mokle moTxrobac Seutania. g. meliqiSvili Tavis mosazrebas imis Sesaxeb, rom `qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi Sesuli Txzulebebi (iseve, rogorc maTi krebulis saxiT Sekvra) VIII-IX saukuneebiT unda daTariRdes, asabuTebs am krebulis dasawyisSi gamoxatul armenofilur tendenciebs, rac misi azriT, `kargad egueba VIII_IX ss. viTarebas~.22 aRniSnuli Txzulebis VIII s-is Sua wlebamde arsebobas isic gvavaraudebinebs, rom, rogorc es pavle ingoroyvam aRniSna, masSi ar gvxvdeba sityva `afxazeTi~, rac warmoudgenelia VIII s-is Semdgom, miT umetes XI saukuneSi Seqmnil viTarebaSi. iv. javaxiSvili da k. kekeliZe fiqrobdnen, rom es Txzuleba XI saukuneSia dawerili.23 g. meliqiSvili `qarTlis cxovrebis~ dasawyisSi arsebul armenofilur tendenciebs qarTlSi VIII_IX saukuneebSi arsebuli politikuri viTarebis anareklad miiCnevda. VI s-sa da VII saukunis dasawyisSi sparseTis imperiis mxardaWeriT gaZlierebuli somxuri eklesia amierkavkasiis eklesiebze hegemonobis mopovebas cdilobda, ramac Tavisi kvali daamCnia im dros Cvens saeklesio cxovrebas. m. TarxniSvili `qarTlis cxovrebaSi~ arsebul armenofilur tendenciebs qarTlSi VI_VII saukuneebSi arsebuli viTarebis gamovlinebad Tvlida da amitomac qarTlis cxovrebis krebuls VI_VII saukuneebSi Camoyalibebul Zeglad aRiarebda.24 gansaxilveli wyaros armenofilur tendenciebTan da zogierT koncefciasTan dakavSirebiT g. meliqiSvili aRniSnavs, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesaval da sxva nawilebSi Zlierad igrZnoba somxuri saistorio tradiciis gavlena, rac STagonebulia mose xorenelis TxzulebiT, anda damokidebulia im somxur werilobiT Tu zedapir tradiciebze, ramac mosesTan iCina Tavi. `mTel am ambebs aSkara armenofiluri daRi azis... bunebrivia, vifiqroT, rom am ambebis Txrobisas `qarTlis cxovrebis informaciis wyaros somxuri tradicia warmoadgens~.25

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1147

qvemoT ganxilulia sxvadasxva mosazreba, Tu ra iyo mizezi qarTuli wminda werilisa Tu ukve arsebuli saistorio wyaroebis somxuri dednebis mixedviT, anda armenofiluri tendenciebiT redaqtirebisa VI_VII saukuneebSi, romelic SemdgomSi SeumCneveli ar darCeniaT qarTvel da berZen saeklesio moRvaweebs. VIII saukunidan daiwyo da XI saukunis Sua wlebamde gagrZelda, giorgi mciris sityviT rom vTqvaT, `maTgan Targmnili~ wmida werilis redaqtireba axla ukve berZnuli dednebis mixedviT (gamoyenebiT). Semdgom wyaros saqarTvelos eklesiis istoriisa (VI s-dan XI s-mde) warmoadgens istorikos sumbat daviTis Zis Txzuleba `cxovreba da uwyeba bagratonianTa~, romelic moicavs aRniSnul xanas, kerZod, VI s-dan XI s-is 40-ian wlebamde. XI s-is avtoris es Txzuleba bagrationebis samefo saxlis matianea da saqarTvelos istoriis calkeul periodebs warmoadgens. sumbat daviTis Zis mier gadmocemuli cnobebis simarTle paraleluri qarTuli Tu ucxouri wyaroebiTac dasturdeba.26 saqarTvelos eklesiis istoriis pirveli periodis SeswavlisaTvis uaRresad mniSvnelovania amave xanis qarTuli saeklesio mwerlobis Zeglebi. saqarTvelos eklesiis istoriis Zveli periodis erT-erTi umiSvnelovanesi wyaroa V saukunis meore naxevris saeklesio moRvawis iakob xucesis (curtavelis) Txzuleba `wameba wmidisa SuSanikisi dedoflisa~. esaa Zegli, romelSic mkafiod Cans, Tu rogori TavdadebiT icavdnen saqarTveloSi qristianul sarwmunoebas qveynis saukeTeso Svilebi. isini mzad iyvnen amqveyniuri sicocxle daeTmoT saukunis damkvidrebisaTvis. iakob xucesi varsqen pitiaxSis karis mRvdeli da wmida SuSanikis moZRvari, misi mowameobrivi Rvawlis TviTmxilveli da piruTvneli aRmweri iyo. es Txzuleba mas 476-483 wlebSi dauweria, wmida SuSanikis aRsasrulis Semdeg da wmida mefis, vaxtang gorgaslis mier varsqenis sikvdiliT dasjamde, am TxzulebaSi aRwerilia mexuTe saukunis qarTlis yofa-cxovreba, qveynis politikuri da socialuri mdgomareoba, saeklesio organizacia, xalxis zne-Cveulebebi, amitomac igi SesaniSnav istoriul wyarod iTvleba. VI s-is qarTlSi gabatonebuli iranelebis mier qarTuli eklesiis samwysos (kerZod, gaqristianebuli sparselebis) devna aRwerilia `evstaTi mcxeTelis martvilobaSi~, romelic VI s-Si daiwera ucnobi avtoris, martvilobis TviTmxilvelis mier.27 VIII s-is meore naxevarSi ioane sabanis Ze aRwers qarTuli eklesiis wevris, gaqristianebuli arabis (habos) wamebas arabTa batonobisas qarTlSi, arabTa sarwmunoebriv politikas, mimarTuls qarTuli eklesiis winaaRmdeg, aRmosavleT da dasavleT saqarTveloSi qristianTa da saerTod, qarTvelTa yofas. misi Txzulebidan Cans, rom am droisaTvis qristianuli sarwmunoeba qarTvelTa eronuli TavisTavadobisa da TviTSenaxva-gadarCenis saSualebas warmoadgenda.

1148

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

IX s-is ucnobi avtori TxzulebaSi `cxovreba da wameba konstantisi qarTvelisa~ mokled aRwers arabTa sardlis buRa Turqis laSqrobas saqarTveloSi (853) da qarTvelTa brZolas Tavisi erovnuli sarwmunoebis dasacavad. qristianuli sarwmunoebis dacvisaTvis yuelis cixisTavis gobronis (miqaelis) wamebas aRwers X s-is avtori stefane mtbevari TxzulebaSi `wameba gobronisi~. aq moTxrobilia abul kasimis 914 wlis laSqrobis Sesaxeb samxreT saqarTveloSi. sasuliero pirTa moRvaweoba, anu `moqalaqeoba~ aRwerilia basili zarzmelis `serapion zarzmelis cxovrebaSi~, romelsac zogi VII s-Si, zogi ki IX s-Si dawerilad miiCnevs. gansakuTrebuli mniSvnelobis Zeglia 951 wels dawerili Txzuleba giorgi merCulisa `grigol xanZTelis cxovreba~. masSi aRwerilia VIII-IX saukuneebSi tao-klarjeTSi qarTvel saeklesio pirTa Tavdadebuli erovnulsarwmunoebrivi moRvaweoba, saeklesio aRmSenebloba. qarTuli eklesiis yofa, sasuliero pirTa Rvawli gadmocemulia `ilarion qarTvelis cxovrebaSi~, asurel mamaTa cxovrebaSi (`cxovreba ioane zedaznelisa~, `cxovreba Siosa da evagresi~, `cxovreba daviT garejelisa~, `moqalaqeoba abibos nekresel episkoposisa~ da sxva). qristianobis ganmtkicebas mTian mxareSi asaxavs Txzuleba `wameba yrmaTa ricxviT cxraTa~.28 saqarTvelos eklesiis yofas VI_VII saukuneebSi gadmoscems arsen kaTalikosis Txzuleba `ganyofisaTvis qarTlisa da somxeTisa~, romelic furclebaSlili da daulagebeli saxiT xelT Cavardnia gviani drois redaqtors. Cven imdenad mniSvnelovan wyarod miviCnieT es Txzuleba, rom gadavwyviteT, dagvelagebina qronologiuri TanmimdevrobiT da aRgvedgina Tavdapirveli saxe Txrobisa. Cveni es cda moTavsebulia naSromSi `saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria~, I, 1996. eklesiis istoriisaTvis, rogorc aRvniSneT, didi mniSvneloba aqvT da saistorio TxzulebaTa monacemebs avseben hagiografiuli literaturisa da sxva wyaroTa monacemebi. ivane javaxiSvils gamorkveuli aqvs, rom qarTuli samoqalaqo saistorio dargi qarTul saeklesio mwerlobisagan ganviTarda da warmoiSva. `amis gamo visac qarTuli saistorio mwerlobis ganviTarebis Seswavla surs, arc SeuZlia da arc ufleba aqvs qarTul saeklesio saistorio Zeglebs, qarTvel martvilTa da wmidanTa cxovrebebs, gverdi auxvios da ganuxilveli datovos~.29 qarTuli saistorio mwerlobis erT-erT naklad mkvlevars is garemoeba miaCnda, rom `...Seuswavleli iyo iseTi sayuradRebo Sinaarsiani da didmniSvnelovani dargi, rogoric aris qarTvel martvilTa da wmidanTa cxovrebani. amis gamove srulebiT uyuradRebod iyo mitovebuli qarTuli saeklesio istoria~...29

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1149

qarTuli eklesiis istoriis Cvens mier gansaxilveli periodis SeswavlisaTvis mniSvnelovan wyaros warmoadgens giorgi mTawmindelis `cxovreba netarisa mamisa Cuenisa iovanesi da efTvimesi da uwyeba Rirsisa mis moqalaqobisa maTisa aRwerili glaxakisa giorgis mier xuces monazonisa~.30 ivane javaxiSvili giorgi mTawmindels uwodebs `gamoCenil istorikoss~ da dasZens: `giorgi mTawmindeli qarTul saistorio mwerlobaSi SesaniSnav mecnier istorikosad unda CaiTvalos... TiToeuli misi cnoba damyarebulia utyuar sabuTebze da axlac maTi WeSmaritebis damtkiceba SeiZleba~. amitomac, mecniers misi Txzuleba uaRresi ndobis Rirs, Sinaarsian, Rrma, maRal sazogadoebriv da erovnuli azrebiT gamsWvalul nawarmoebad miaCnda.31 Cveni eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovania qarTul-berZnuli saeklesio urTierTobani X-XI ss-Si da maTi mogvarebis Semdeg saqarTvelos sapatriarqos uflebaTa aRiareba. berZnul-qarTul saeklesio urTierTobaTa Sesaxeb upirveles wyarod, rogorc aRiniSna, giorgi mTawmidelis dasaxlebuli Sroma unda CaiTvalos. gansaxilvel xanaSi berZenma berebma yoveli Rone ixmares, raTa qarTvelebi daemcirebinaT, aTonidan ganedevnaT da maTi didebuli lavra-mamulebi CaegdoT xelSi. aTonze anu `wminda mTaze~ ocze meti monasteri arsebobda. yvela isini, giorgi mTawmidelis sityviT, berZenma saeklesio moRvaweebma TavianTi boroti ganzraxvis ganxorcielebaSi daixmares. `mTa yoveli TanaSeiwies da saberZneTisa didebulni da palatisa warCinebulni yovelni midriknes da mravali Sroma da Wiri da ruduneba Cuenzeda moawies~. aqedan Cans, rom qarTvel saeklesio moRvaweebs ara mxolod `yoveli mTa~, anu aTonis monastrebi, aramed bizantiis saimperatoro kari da mTavroba, `saberZneTisa didebulni da palatisa warCinebulni~ devnidnen. giorgi mTawmindelis mizani yofila aRewera yovelive `raTa eseviTari boroti, romeli moawies Cvenzeda berZenTa ara daviwyebuli iqnas da kualad Semdgomad Cuensa momavalni eseviTarsave Wirsa ara STacvivdnen~. es Txzuleba marto iovanesa da efTvimes moRvaweobas ki ar Seicavs, aramed agreTve aTonis iverTa monastris Tavgadasavalsac mogviTxrobs misi daarsebis dRidan. mainc ra iyo zogadi mizezi berZen da qarTvel saeklesio moRvaweTa Soris winaaRmdegobisa, ratom devnidnen qarTvelebs ara marto berZeni berebi, aramed maTTan erTad bizantiis saimperatoro kari da mTavroba? am kiTxvas uTuod unda gaeces pasuxi. am mxriv mniSvnelovania XI saukunis meore saeklesio istorikosis, giorgi mcires anu xucesmonazonis Sroma, romelSic man Tavisi moZRvris, giorgi mTawmindelis cxovreba aRwera.32 T. papuaSvili aRniSnuli drois berZen saeklesio moRvaweTa Sesaxeb wers: `maT eWvi SehqondaT qarTvelebis marTlmadideblobaSi da abralebdnen mwvaleblobas. surdaT daemtkicebinaT qarTvelTa eklesiis damoukide-

1150

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

blobis ukanonoba, aviwroebdnen ucxoeTSi moRvawe qarTvelebs, awiokebdnen qarTul monastrebs da sxva. amis Sesaxeb kargad mogviTxrobs giorgi mcire (xucesmonazoni) Tavis TxzulebaSi `cxovreba da moqalaqeoba wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmidelisa~.33 giorgi mcires giorgi mTawmindelis cxovreba da moRvaweoba giorgi SavmTelis davalebiT 1066-1067 wlebSi aRuweria. igi iyo giorgi mTawmindelis `TualiT mxilveli da xeliT msaxur da yuriT momsmeneli...~ giorgi mcires Sromidan Cans, rom qarTveli berebi idevnebodnen ara mxolod aTonze, aramed antioqiasa da saerTod, mTel bizantiis imperiaSi. aqedan SeiZleba davaskvnaT, rom devnis mizezs warmoadgenda ara subieqturi winaaRmdegobani Tu konfliqtebi berZen da qarTvel berebs Soris, aramed imdroindeli saqarTvelos saxelmwifos politikuri, ekonomikuri da kulturuli Zliereba, rac `ra Tqma unda, sasurveli ar iqneboda dapyrobiTi politikis matarebeli iseTi qveynisaTvis, rogoric bizantia iyo~.34 aRniSnulis gamo, saWiro iyo urTierTobaTa mogvareba ara romelime konkretul monastrebs Soris, aramed saxelmwifoebriv doneze. kerZod ki, or marTlmadideblur eklesias Soris urTierTobaTa mogvarebisaTvis saWiro iyo molaparakebebis gamarTva ara mxolod konstantinopolSi saimperatoro karze, aramed imperiis sxva sapatriarqoebSic. rogorc giorgi mcires Sromidan Cans, antioqiis sapatriarqo karze swored aseT molaparakebebs awarmoebdnen giorgi mTawmindeli da cnobili di plomati qali, bagrat IV_is deda mariami. aRsaniSnavia, rom mariamic saeklesio moRvawe iyo, radganac igi monazvnad akurTxa TviT giorgi mTawmindelma: `ekurTxa mis mier sqemiTa~. antioqiaSi TviT giorgi mTawmindelis, mariam dedoflis, xolo konstantinopolSi imave dros (1054-1057 wlebSi) bagrat IV-is yofnis (e.i. saimperatoro karze molaparakebebis) Semdeg Sewyda msoflio marTlmadideblobis burjebs qarTulsa da berZnul eklesiaTa Soris winaaRmdegoba. amis Semdeg (XI s-is 60-70-iani wlebidan) Sewyda qarTveli saeklesio moRvaweebis, berebis, moqalaqeebis aramarTlmadideblebad gamocxadeba. aRsaniSnavia, rom giorgi mcire antioqiisa da ierusalimis sapatriarqo karze giorgi mTawmindelis moRvaweobas mTeli sisruliT ar aRwers. amis mizezi is unda yofiliyo, rom mas pirdapiri davaleba hqonia micemuli giorgi Seyenebulis mier, aRewera giorgi mTawmindelis biografia misi antioqiidan gamgzavrebis Semdeg, ufro ki misi gardacvaleba. giorgi mTawmindelis moZRvari, cnobili saeklesio avtoriteti giorgi dayudebuli (Seyenebuli) antioqiaSi moRvaweobda da amitomac kargad icoda antioqiaSi Tavisi mowafis Rvawlis Sesaxeb. mas orgzis werilobiT uTxovia giorgi mcirisaTvis aRewera mxolod zemoaRniSnuli periodi giorgi mTawmindelis cxovrebisa, kerZod, misi moRvaweoba antioqiidan wasvlis Semdeg.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1151

ivane javaxiSvili wers, `rasakvirvelia giorgi mTawmindelis Sesaxeb avtors yvelaferi ar mouTxria. man gacilebiT meti icis da mxolod zogierTs gviambobs~. `davidumo simravlisagan... martivad da sul mcired aRvwero... warmovTqu friad mokled da sul mcired...~, miuxedavad aseTi midgomisa, giorgi mcirem mainc aRniSna antioqiis sapatriarqoSi giorgi mTawmindelis cnobili paeqroba. giorgi mTawmindelma yuradReba daimsaxura TviT antioqiis patriarqebisac ki, magaliTad petresi (1052-1057) da Teodosisa (1057-1060), ukanasknelTan mas qarTvelTa saeklesio damoukideblobis Sesaxeb cxare kamaTic ki hqonia 1057 wels da didi STabeWdilebac mouxdenia. aRniSnuli xanis eklesiis istoriisaTvis didi mniSvneloba eniWeba saeklesio dokumentur wyaroebs, romelTa gareSec SeuZlebelia qarTuli eklesiis istoriis srulfasovani asaxva. gansakuTrebiT kaTalikos-patriarqTa titulaturis dazustebisas, qarTlisa da afxazeTis kaTalikosTa Soris uxucesoba-umrwemesobis gansazRvrisas, msoflio marTlmadideblur di ptiqSi qarTuli eklesiis adgilis gansazRvrisas da sxva. saqarTvelos eklesiis istoriis Cvens mier gansaxilvel I periods, SeiZleba iTqvas, amTavrebs efrem mcire Tavisi TxzulebiT, romelic garkveuli TvalsazrisiT saqarTvelos eklesiis mokle istorias warmoadgens. esaa `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, Tu romelTa wignTa Sina moixsenebis~ (Tb. 1959). aq avtori exeba qarTvelTa moqcevisa da mironis kurTxevis sakiTxs berZnul wyaroebze dayrdnobiT. berZnebi uaryofdnen qarTuli eklesiis damoukideblobas, imitom rom maTi azriT, saqarTveloSi ar uqadagia arc erT mociquls. efremi berZnuli wyaroebis moSveliebiT abaTilebs am azrs. aseve arkvevs, rom qarTvelebs TviTneburad arc kaTalikosobis instituti SemouRiaT da arc mironis kurTxevis ufleba miuTvisebiaT. es ufleba yvela eklesiisaTvis miucia qalkedonis krebis gadawyvetilebas. k. kekeliZis azriT, efremis cnobebi legendarulia, `vinaidan legendaruli iyo is wyaroebi, saidanac es cnobebi amouRia mas~.35

II periodi ( XII-XVIII ss.)

(ruis-urbnisis krebidan avtokefaliis gauqmebamde)


`qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sesulia Txzuleba `cxovreba mefeTmefisa daviTisi~,36 Txzulebis avtori aRwerili ambebis Tanamedrove da mefesTan daaxloebuli piria.37 zogierTi mkvlevaris TvalsazrisiT, naSromis avtoria arsen beri. igi s. kakabaZisa da k. kekeliZis azriT, daviT aRmaSeneblis mematiane unda iyos. arsen beri XI s-is II naxevrisa da XII sis naxevris moRvawea, daviT aRmaSeneblis sulieri moZRvari. T Jordania, g.

1152

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

WiWinaZe, a. xaxanaSvili, i. lolaSvili arsen bers arsen iyalToelad miiCneven. CvenTvis arsen beri sainteresoa imiT, rom igi saqarTvelos eklesiis mokle istoriis avtoria, unda iTqvas, rom Cveni eklesiis II periodis dasawyisSi qarTuli eklesiis istoriis kvlevas arsenis am SromiT Caeyara safuZveli. arsenma Cveni eklesiis mokle istoria wmida ninos cxovrebas daurTo. rogorc cnobilia, wmida ninos cxovrebis uZvelesi Satberdul-WeliSuri redaqciis Taviseburi gadakeTebis Sedegad leonti mrovelma misi axali redaqcia mogvca. arsen bers miaCnda, rom Zveli redaqciebis nakls qronologiuri Tanmimdevrobis uqonloba warmoadgenda. man gaiTvaliswina es da wmida ninos cxovrebis axali, ukve metafrasuli redaqcia mogvca.38 Tumca SesaZlebelia isic, rom arsen beri ar icnobda leonti mrovelis redaqcias da igi mxolod sxva uZveles redaqciebs eyrdnoboda. arsen beri wmida ninos cxovrebisaTvis darTuli qarTuli eklesiis istoriis gadmocemisas wyarod `qarTlis cxovrebis~ wigns asaxelebs, aseve wm. ninos cxovrebisaTvis mas gamouyenebia `moqceva qarTlisa~ da `hambavi mefeTa~. arsens, Cans, aseve usargeblia efrem mciris TxzulebiT `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisasa~. mas gamoyenebuli aqvs mTawmindelTa gamonaTqvamebi qarTvelTa ubiwo sarwmunoebis Sesaxeb, amasTanave igi akritikebs im berZen saeklesio moRvaweebs, romelTac Tavis droze politikuri viTarebis gamwvavebis gamo amaSi eWvi SehqondaT. aRsaniSnavia, rom `qarTlis cxovrebis~ Sesavlisagan gansxvavebiT, romelsac rogorc cnobilia, garkveuli armenofiluri tendencia axasiaTebs, arsen beris Txzuleba am naklisagan sruliad Tavisufalia. arseni yofila efrem mcires mowafe, rogorc aRiniSna, zogierTi istorikosi mas arsen iyalToelTan aigivebs. arsen iyalToelma (gardaicvala XII s-is I meoTxedSi) Targmna giorgi amartolis `xronografi~, patriarqi fotiosis `didi sjulis kanoni~ da rac gansakuTrebiT aRsaniSnavia, krebuli `dogmatikoni~, saRvTismetyvelo-polemikuri Txzuleba antimonofizituri xasiaTisa. unda vifiqroT, rom misi moRvaweobis dros iyalTos akademiaSi qarTuli eklesiis istoriis Seswavlas saTanado yuradReba eqceoda iseve, rogorc gelaTis akademiaSi. XII_XIII ss. istorikosTa SromebSi saeklesio istoria qveynisa da eris istoriasTan erTad gadmoicema. am drosac, rogorc wina saukuneebSi, istorikosTa da mweralTa umravlesoba sasuliero pirebi iyvnen. imdroindel mweralTaTvis damaxasiaTebeli iyo uaRresad ganviTarebuli erovnuli TviTSegneba da RvTismoSiSeba, maTi TvalsazrisiT, omSi damarcxeba, mtris Semoseva, qveynis aoxreba da sxva ubedurebani codvaTa Sedegi iyo da uflis mier xalxis mosaqcevad movlenil sasjelebs warmoadgenda. Tamaris istorikosTa nawarmoebebi _ `istoriani da azmani SaravandedTani~ da basili ezosmoZRvris `cxovreba mefeT-mefisa Tamarisi~, msgavsi suliskveTebiTaa dawerili, isini Sedian `qarTlis cxovrebis~ krebulSi,39

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1153

maTSi saeklesio pirTa, ierarqTa da kaTalikosTa moRvaweoba cocxali TxrobiTaa gadmocemuli. `qarTlis cxovrebis~ krebulSi Sedis aseve laSa giorgisdroindeli mematianis Txzuleba mdidari qronologiuri monacemebiT. XII saukuneSi SeudgeniaT `qarTlis cxovrebis~ krebuli. XVI s-Si krebulSi SeutaniaT XII-XIV saukuneTa istoriis amsaxveli Txzulebebi: Tamaris anonimi istorikosis `istoriani da azmani SaravandedTani~ da JamTaaRmwerlis `monRolTa droindeli istoria~. aseTi saxiT yofila Sedgenili es krebuli vaxtang VI-is dromde.40 zogierT Txzulebas am krebulidan `wmida~ da `patiosan~ wigns uwodebdnen. XIV s-is istorikosi, pirobiTad `JamTaaRmwerlad~ wodebuli, uaRresad RvTis moSiSi moRvawea, romlis mizansac movlenebis miudgomlad da obieqturad aRwera warmoadgens. misi azriT, `JamTaaRmwerloba WeSmaritebis metyveleba ars da ara Tvalabma visTvisme~. igi icnobda msoflio istorias, qarTul, berZnul, sparsul da monRolur wyaroebs, kritikulad udgeboda maT. misi SexedulebiT, saqarTvelos mooxrebis mizezi iyo `risxva zegardamo usjuloebaTa da codvaTa CvenTaTvis~. XII saukunis istorikosi kaTalikosi nikoloz gulaberis Ze TxzulebaSi `sakiTxavi suetisa cxovelisa, kvarTisa sauflosa da kaTolike eklesiisa~ qarTuli eklesiis istoriis umTavres sakiTxebs Seexo. man aRwera sveticxovlis mravali saswauli, Zvel matianeebze dayrdnobiT gadmosca wmida ninos cxovreba da qarTlis moqceva. misi Txzuleba Seicavs istoriul cnobebs qarTvelTa gaqristianebis istoriidan. nikoloz gulaberisZis TvalsazrisiT, radgan saqarTvelo `nawili iyo dedisa RvTisa~, amitomac macxovarma saxarebis saqadageblad mis nacvlad dedakacive warmoavlina CvenSi. misi SefasebiT, qarTvelebi `bunebiT sadagni da martivni da gonebiT wrfelni, simarTlisa cxovrebisasa da uRlisa umankoebisasa mzidvelni, mxolod RmerTisa oden da mklavisa Tvisisa mosavni~ varT. nikoloz gulaberisZe gvamcnobs, rom sarwmunoebrivi da saeklesio memkvidreoba qarTvel episkoposTa kurTxevas sveticxovlis taZarSi moiTxovs: `esre yofil ars dasabamiTgan, raTa kurTxevadni episkopozni winaSe suetisa cxovelisa movidodian da aRTqmasa hyofdian mravalsa sarwmunoebisaTvis da erTgulebisaTvis kaTolike eklesiisa da Tavisa sulisa dadebisaTvis vidre sisxlTa daTxevadmde patriarqisaTvis da saRmrToTa wesTa dacvisaTvis~.41 saeklesio wyaros warmoadgens tbeTis episkoposis abuseriZe tbelis Txzuleba `saswaulni wmidisa mTavarmowamisa giorgisani~. saerTod qarTveli mRvdelmTavrebi gansaxilvel xanaSi xSirad eklesiisaTvis saWiro TxzulebaTa avtorebic iyvnen. aseTia ioane anCeli-mTavarepiskoposi, Tamaris mefobisas, kaTalikosi arsen bulmaisimisZe (XIII s.), karis (yarsis) episkoposi saba svingelozi (XII s.), nikoloz, qarTvelTa mnaTobi (XIV s.), samTavisis episkoposi kvi priane (samTavneli, XVIII s.), nikoloz rusTveli (XVIII s.),

1154

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

mitropoliti romanozi (XVIII s.), kaTalikosi besarion baraTaSvil-orbeliSvili (XVIII s.), avtori mravali saeklesio-saistorio Txzulebisa, mitropoliti timoTe gabaSvili (XVIII s.), avtori cnobili Txzulebisa `mimoxilva wmidaTa da sxvaTa aRmosavleTisa adgilTa~; nekreseli episkoposidosiTeoz nekreseli (XVIII s.) - filosofosi; kaTalikosi anton pirveli, mnaTobi saqarTvelos eklesiisa - avtori mravali, maT Soris saistoriodogmatikuri Txzulebisa, mitropoliti iona gedevaniSvili (XVIII s.), nekreseli episkoposi - ambrosi miqaZe (XVIII s.) - mqadagebeli; cagareli episkoposi, Semdeg Wyondideli antoni-mWermetyvelebiT ganTqmuli da sxvani, samefo ojaxidan (bagrationTa saxlidan) gamosuli mravali sasuliero piri, iseve rogorc berebi, mRvdlebi Tu monazvnebi eklesiisaTvis uaRresad saWiro Txzulebebs qmnidnen. eklesiis istoriisaTvis mniSvnelovan wyaroebs warmoadgenen kanonikuri samarTlis Zeglebi. eqvTime mTawmindelis `mcire sjuliskanonis~ Semdeg, romelic saeklesio, samoqalaqo da sisxlis samarTlis kanonmdeblobis erTgvar enciklopedias warmoadgens, arsen iyalToelis mier msoflio saeklesio samarTlis ZiriTadi kodeqsis `didi sjuliskanonis~ Targmnas udidesi mniSvneloba hqonda eklesiis praqtikuli da kanonikuri saqmianobisaTvis.42 msgavsi mniSvneloba aqvs procesualuri samarTlis Zeglebs (mag.: bagrat IV-is cnobili `opizis sigeli~ da sxva), monasterTa ti pikonebs, giorgi brwyinvalis dros SeudgeniaT `xelmwifis karis garigeba~, romelic aCvenebs, rom qveynis marTva-gamgeobis saqmes mefesTan erTad umaRlesi saeklesio xelisuflebac edga saTaveSi. esenia oTxi didxarisxovani beri, anu monazoni-moZRvarTmoZRvari, Wyondideli, kaTolikosi qarTlisa da kaTalikosi afxazeTisa.43 saeklesio samarTlis gasaTvaliswineblad didi mniSvneloba aqvT qarTul saeklesio krebaTa dadgenilebebs, isini savaldebulo iuridiuli normebis xasiaTs iRebdnen. aseTia ruis-urbnisis saeklesio krebis (1103 w.) Zegliswera, XVI s-is `sakaTalikozo kanonebi~, romelnic qarTlis kaTalikosis malaqiasa (1531-1549) da afxazeTis kaTalikosis evdemon I CxetiZis (1543-1578) dros Seudgenia imereTSi mowveul saeklesio krebas. msgavsi mniSvneloba hqonda 1748, 1755, 1756, 1762 wlis saeklesio krebaTa dadgenilebebs da sxvadasxva xasiaTis Zeglebs. XVIII s-is I meoTxedSi qarTlis samefos karze Sedga e. w. `swavlul kacTa komisia~ beri egnataSvilis meTaurobiT, romelsac daevala `qarTlis cxovrebis~ redaqtireba gamarTva da gagrZeleba. komisiam nayofierad iRvawa da `qarTlis cxovreba~ Seavso qarTul wyaroebSi daculi im cnobebiT, romelnic Seexebodnen saqarTvelos eklesiis istoriis im mniSvnelovan movlenebs, romelnic manamde an saerTod ar iyvnen Setanilni, an kidev saTanado yuradReba ar hqondaT daTmobili. sexnia CxeiZis saistorio Txzuleba, iseve rogorc misi winamorbedi istorikosis farsadan gorgijaniZisa, umTavresad qarTvelebis

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1155

sparseTSi moRvaweobis istorias aRwers. papuna orbeliani da oman xerxeuliZe agrZeleben mis Sromas. udidesi mniSvnelobis mecnieruli memkvidreoba datova vaxuSti bagrationma. misi `saqarTvelos cxovreba~ Cveni qveynis istorias mTliani, ganzogadoebuli saxiT gadmogvcems da eklesiis istoriisaTvis saWiro cnobebis siuxviT gamoirCeva.

III periodi ( XIX_XX)

(avtokefaliis gauqmebidan dRemde)


saqarTvelos eklesiis istoriis III periodSi kritikulad iqna Seswavlili pirvel or periodSi dagrovili masala da sistematuri saxiT iqna warmodgenili saqarTvelos eklesiis warsuli cxovreba. XIX saukunemde saqarTvelos eklesiis istoria, rogorc damoukidebeli naSromi faqtobrivad ar dawerila. zemoT ganxiluli salome ujarmelis, arsen beris, nikoloz gulaberisZis Sromebi umetesad qarTlis moqcevisa da qarTuli eklesiis daarsebis sakiTxebs exebian, xolo sxva wyaroebSi arsebuli cnobebi SeiZleba eklesiis istoriasTan dakavSirebuli faqtebis Segrovebad CavTvaloT. saeklesio-istoriuli masalis mogroveba da maTi damuSavebis pirveli cdebi daedo safuZvlad gansaxilvel III periodSi saqarTvelos eklesiis warsuli cxovrebis sistematuri saxiT gadmocemas. qarTuli eklesiis istoriis Sesaxeb pirveli monografia cnobilma istorikosma platon ioselianma (1809-1875) gamoaqveyna 1843 wels rusul enaze _ ` ~, spb. 1843. rogorc wignis saTaurSivea aRniSnuli, es naSromi Cveni eklesiis istorias marTlac mokled mogviTxrobs. amasTanave, ZvelqarTul saistorio mecnierebaze dayrdnobiT grZeldeba saqarTvelos eklesiis istoriis ara damoukideblad, aramed erisa da qveynis istoriasTan mTlianobaSi gadmocemis mcdeloba. aseTia ioane batoniSvilis (1772-1836) _ `kalmasoba~, Tavisi drois enciklopedia, daviT batoniSvilis (1769-1819) Txzulebani, e.w. Teimuraziseuli `qarTlis cxovreba~, romelSic uxvadaa CarTuli cnobebi qarTuli eklesiis Sesaxeb. aRsaniSnavia, rom am redaqcias `qarTlis cxovrebisa~ armenofiluri Sesavali aRar aqvs, piriqiT, aq Targamosis STamomavalTa Soris upirvelesad ara haosi, aramed qarTlosia warmodgenili. Teimuraz batoniSvili (1782-1846) Tavisi drois cnobili mecnieri, peterburgis saimperatoro mecnierebaTa akademiis sapatio wevri iyo. 1848 wels sankt-peterburgSi dastambuli misi wigni `istoria dawyebiTgan iveriisa, ese ars saqarTveloisa~ zemoaRniSnuli suliskveTebiTaa dawerili. e.i. xazgasmiT araarmenofiluria. aRsaniSnavia mari broses (1802-1880), daviT CubinaSvilis (1814-1891) Txzulebani.

1156

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

SeiZleba iTqvas, rom erTgvari samecniero aRmavlobis niSniT warimarTa saqarTvelos eklesiis istoriis Seswavlis saqme XIX s-Si. amis mizezi iyo is, rom moispo saqarTvelos eklesiis TavisTavadoba avtokefalia, ramac qarTvelTa Soris dabada survili misi istoriis Seswavlis gziT qarTuli eklesiis avtoritetis amaRlebisa, raTa rogorc qarTvelTaTvis, aseve araqarTvelTaTvisac warmoCeniliyo Cveni eklesiis warsuli dideba da aTaswlovani istoria. am mxriv, gansakuTrebiT Rvawlmosilia istorikosi miqael (gobron) sabinini (sabinaSvili). igi Seudga qarTuli eklesiis istoriis gulmodgine Seswavlis rTul saqmes da 1877 wels gamosca saqarTvelos eklesiis istoria, romelSic Txroba VI s-is bolomde miiyvana,44 xolo misi qarTvel wmidanTa cxovreba `saqarTvelos samoTxe~ 1882 wels daibeWda. 1886 wels TbilisSi daistamba mose janaSvilis `saqarTvelos saeklesio istoria~, romelic aseve Cveni eklesiis warsul cxovrebas mokled gadmogvcems. didmniSvnelovania T. Jordanias mier dastambuli qronikebi I, 1892, II, 1897; dimitri baqraZis (1827-1890) gamokvlevebi. rogorc aRiniSna, XIX saukunemde qarTuli eklesiisadmi miZRvnili calke monografia ar dawerila, amitomac zemoaRniSnul avtorTa Sromebi pirvelni iyvnen da am mxriv gansakuTrebiT arian dasafasebelni. XIX s-is bolosa da XX s-is dasawyisSi qarTuli eklesiis istoriis Seswavla gansakuTrebiT aqtualuri gaxda. radganac ruseTis 1905-1907 wlis revoluciis dros saqarTvelos sazogadoebriobam ruseTis wmida sinodis winaSe kategoriulad dasva qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenis sakiTxi. am dros Seiqmna T. Jordanias, k. cincaZis, n. durnovos, m. kelenjeriZis da n. maris monografiebi, romlebSic qarTuli eklesiis avtokefaliis aRdgenis kanoniereba iyo dasabuTebuli. am mxriv, gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi avtokefaliis sakiTxebisadmi miZRvnili s. giorgaZisa da sxva avtorTa werilebi, romlebic imdroindel Jurnal-gazeTebSi daistamba. 1901 wels episkoposma kirionma rusul enaze gamosca naSromi `qarTuli eklesiisa da saegzarqosos istoriis mokle narkvevi XIX s-Si~. gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi qarTuli eklesiis ganmazogadebeli monografia m. TamaraSvilisa, gamocemuli romSi 1902 wels frangul enaze (Tbilisi, 1990), ufro adre patrma TamaraSvilma gamosca `istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris~, xolo 1904 wels `pasuxi somxis mwerlebs~. n. marma 1907 wels `cerkovnie vedemostSi~ gamoaqveyna naSromi `qarTuli eklesiis istoriuli narkvevi~ (rus. enaze). al. cagarelma (1844-1929), qarTuli eklesiis avtokefaliisaTvis Tavdadebulma profesorma, krebuli `statiebi da SeniSvnebi qarTuli saeklesio sakiTxisaTvis~ (rus. enaze, peterb. 1812) da sxva werilebi gamoaqveyna. saqarTvelos eklesiis avtokefaliis aRdgenisTanave gamoica evsevi nikolaZis gamokvleva `saqarTvelos eklesiis istoria~ (1918, quTaisi) da meli-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1157

ton kelenjeriZis `saqarTvelos eklesiis mokle istoria~ (quTaisi, 1918 weli). saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg eklesiis istoriis Seswavlis saqme Seferxda, miuxedavad amisa, qarTvel mecnierTa SromebSi calkeuli sakiTxebi amomwuravad iqna Seswavlili. kvlevis maRal, Tanamedrove safexurze ayvana ivane javaxiSvilis saxelTanaa dakavSirebuli, man gaaanaliza CvenSi qristianobis gavrcelebis, misi saxelmwifo sarwmunoebad aRiarebis, qarTvel-somexTa saeklesio urTierTobaTa da sxva sakiTxebi. fasdaudebelia k. kekeliZis Rvawli eklesiis istoriis, saeklesio mwerlobis, bibliografiis, homiletikis, kanonikis, liturgikis, sasuliero poeziisa da sxvaTa Seswavlis saqmeSi. eklesiis istoriis kvlevisaTvis masalebi daamuSaves s. janaSiam, n. berZeniSvilma, s. kakabaZem, m. lorTqifaniZem, S. mesxiam, a. bogveraZem, z. aleqsiZem sxva mecnierebma da mkvlevarebma. gansakuTrebiTaa aRsaniSnavi p. ingoroyvas monografiebi da Sromebi. eklesiis istorias ikvlevdnen qarTveli ierarqiebi da sasuliero pirebi: patriarqebi kalistrate cincaZe, wm. ambrosi xelaia, arqimandriti grigol feraZe da sxvebi. b. lominaZe Tavis naSromSi `saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia~45 miiCnevs, rom qarTulma eklesiam avtokefalia samjer, V, VIII da XI saukuneebSi miiRo. misi azriT, balsamonis cnobili cnoba XI saukuneSi avtokefaliis miRebas exeba. v. goilaZem sagangebod Seiswavla wyaroebSi qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb daculi cnobebi. misi azriT, VIII saukuneSi avtokefalia daudastures ara qarTlis, aramed axladwarmoqmnil qarTul saeklesio erTeuls _ afxazeTis sakaTalikosos, xolo XI saukuneSi ki saqarTvelos sapatriarqo Camoyalibda. antioqia-ierusalimis patriarqebi dosiTeosi da xrisanfi, XVII saukunis moRvaweni, afxazeTis sakaTalikosos `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen, xolo qarTlis sakaTalikosos ki _ `zemo iberiisas~. antioqia-ierusalimis patriarqTa es cnobebi moyvanili aqvs saqarTvelos eklesiisadmi miZRvnil naSromSi berZen mitropolits maqsimes.46 igi ganixilavs qarTuli eklesiis avtokefaliis sakiTxs da miaCnia, rom somxur eklesias VI-VIII saukuneebSi ara mTlian qarTul eklesiaze, aramed mis nawilze mouxdenia zegavlena, misi azriT, saqarTvelo am dros ara erTiani, aramed sxvadasxva samTavroebad daSlili qveyana iyo. aqve unda aRiniSnos, rom XX saukunis qarTuli saero istoriografia Seecada istoriul mecnierebaSi Canacvleboda saeklesio istoriografias da misi adgili daekavebina eklesiis istoriis kvlevis sferoSi. saero da saeklesio istoriografiis monacemebi umeteswilad urTierTsawinaaRmdego aRmoCndnen. saqme isaa, rom qarTuli saeklesio istoriografia XIX saukuneSi qarTuli eklesiis avtokefaliis gauqmebis Semdeg ufunqciod darCa da Cakvda (mxolod erTeuli Tavdadebuli moRvaweebi agrZelebdnen mis

1158

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

aTaswlovan tradiciebs). meore mxriv, qarTulma saero istoriografiam, romelic XX saukuneSi ver acda aTeistur da rusul imperialistur dakveTebs, aseve mTlianad ugulebelyo qarTuli saeklesio istoriografia, gamoucxada mis monacemebs undobloba, viTarca `aramecnieruls~, Tumca zogierT SemTxvevaSi mTlianad miisakuTra misi monacemebi. kerZod, ra winaaRmdegobaa saero da saeklesio istoriografias Soris? esaa grZeli sia, romelTagan SeiZleba gamovyoT zogierTi: 1. saeklesio istoriografia amtkicebda, rom saqarTveloSi mociqulebma iqadages (saero XX s-is dasawyisidan sapirispiros amtkicebda); 2. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, saqarTvelo (qarTlis samefo), rogorc farnavazis, ise mociqulTa dros moicavda aRmosavleTTan erTad dasavleT saqarTvelos, rom mefe mirianis dros qarTlis samefos Crdilo-dasavleTis sazRvari gadioda mdinare egriswyalze, xolo vaxtang gorgasalis dros ki mdinare klisuraze, Sesabamisad qarTuli eklesiis iurisdiqciaSi moqceuli iyo dasavleT saqarTveloc IV-V ss-Si. (saero istoriografiis Tanaxmad ki aRmosavleTi da dasavleTi saqarTvelo sxvadasxva qveynebi iyvnen, ix. qvemoT mtkiceba); 3. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, wmida nino aris ara mxolod aRmosavleT saqarTvelos ganmanaTlebeli, aramed dasavleT saqarTvelosic (saero am Tvalsazriss uaryofs); 4. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, mironi saqarTveloSi IV-V saukuneebidanve ekurTxeboda (saeros azriT, IX s-dan); 5. saeklesio istoriografiis Tanaxmad qarTveli eri ukve Camoyalibebuli iyo mefe farnavazis dros (saeros Tanaxmad igi Camoyalibda XI-XIX ss., erTiani mosazreba ar arsebobs); 6. saeklesio istoriografiis Tanaxmad (wm. giorgi mTawmideli) qarTuli eklesia Tavisufali (avtokefaluri) iyo mociqulTa mier Camoyalibebis Semdegve (saeros Tanaxmad man avtokefalia miiRo V, VIII, anda XI saukuneebSi); 7. saeklesio istoriografiis Tanaxmad wmida mefe vaxtang gorgasali marTlmadidebeli qristiani iyo (saero mecnierTa erTi nawili mas monofizitad miiCnevs); 8. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, asureli mamebi diofizitebi iyvnen (saero mecnierTa gavleniani nawilis azriT isini monofizitebi iyvnen); 9. saeklesio istoriografiis Tanaxmad, VI-IX saukuneebSi jer iranelebma, Semdeg ki arabebma, romelnic gamZafrebiT ebrZodnen bizantiur (e.i. diofizitur) qristianobas da, Sesabamisad, qarTul eklesias, saqarTvelos periferiul kuTxeebSi gaabatones somxuri monofizituri eklesia (VI s-Si qvemo qarTlSi (gugarqSi), VI-VII saukuneebSi taoSi, VI-IX ss-Si _ hereTSi), am kuTxeebis eklesiebSi qarTulis nacvlad SemoRebuli iqna somxurenovani msaxureba. xelsayreli politikuri momentis dadgomisTanave jer kirion I kaTalikosis dros gugarq-qvemo qarTlis eklesiebSi aRdgenili iqna mosaxleobisaTvis mSobliuri qarTulenovani RvTismsaxureba, Semdeg ki grigol xanZTelis epoqaSi tao-klarjeTsa da dinara dedoflis dros ki TiTqosda hereTSic

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1159

(saero istoriografiis Tanaxmad ki, kirion kaTalikosma qvemo qarTlis somexTa Soris danerga qarTulenovani RvTismsaxureba da `gaaqarTvela~ isini, aseve mesxeTSi TiTqosda grigol xanZTelis epoqaSi qarTulma eklesiam Zaladobis gziT `gaaqarTvela~ somxebi, aseve hereTSic, rac eklesiuri TvalsazrisiT sruli gaugebrobaa. e.w. somexTa `gaqarTvelebis~ araswori Teoria amJamad mTlianad aRiarebulia qarTuli saero istoriografiis mier; 10. msgavsadve, rogorc aRiniSna, saeklesio istoriografia miiCnevs, rom IV-V saukuneebSi dasavleT saqarTvelo Sedioda mcxeTis iurisdiqciaSi, mxolod Semdgom, kerZod, VII s-is 20-iani wlebidan politikur mizezTa gamo aq gavrcelda konstantinopolis iurisdiqcia da qarTulis nacvlad SemoRebul iqna berZnulenovani wirva-locva. VIII s-dan afxazeTis sakaTalikosos warmoqmnis Semdeg ki kvlav aRsdga qarTulenovani wirva-locva da berZnuli saepiskoposoebic gauqmda (saeros Tanaxmad Tavidanve e.i. IV s-danve, dasavleT saqarTvelo konstantinopolis iurisdiqciaSi Sedioda da aq qarTuli ena mxolod IX s-dan gavrcelda) da sxva uamravi. zemoaRniSnulis erTi TvalnaTeli magaliTia axlaxan (2001 wlis dasawyisSi) n. lomouris mier gamoqveynebuli Sromebi, esenia `qristianobis saxelmwifo religiad gamocxadeba~ da `saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia~. avtori wers: `rodesac moxda qristianobis damkvidreba saqarTvelosa da saerTod amierkavkasiaSi, saqarTvelo warmodgenili iyo ori politikuri erTeuliT: aRmosavleT saqarTvelo, e.i. qarTlis anu iberiis samefo da dasavleT saqarTvelo, e.i. egrisis anu lazikis samefo. am or saxelmwifoebriv erTeulSi politikuri, social-ekonomikuri da kulturuli viTareba sakmaod gansxvavebuli iyo da, Sesabamisad, qristianobis gavrceleba da saboloo damkvidreba sxvadasxva gziT da sxvadasxva situaciaSi xdeboda~.47 e.i. wmida nino mxolod aRmosavleT saqarTvelos ganmanaTlebeli iyo, radgan dasavleT saqarTveloSi sxva gziT Semovida qristianobao. es daskvna ewinaaRmdegeba qarTul saeklesio istriografiaSi miRebul saeklesio krebaTa, kerZod ki ruis-urbnisis krebis mier dadgenil debulebas aRniSnul sakiTxze da agreTve, saerTod qarTvel wmida mamaTa, istoriografTa da mematianeTa mier tradiciulad gansazRvrul Tvalsazriss. ruis-urbnisis krebis RvTivganbrZnobil da wmida mamaTa TqmiT, saqarTvelo erTiani, mTliani qveyana iyo, rogorc andria pirvelwodebuli mociqulis, ise wmida ninos qadagebaTa dros, amitomac, rogorc wm. andria, ise wm. nino arian sruliad saqarTvelos da mTeli qarTveli eris ganmanaTlebelni, ai, aqve moviyvanT Sesabamis amonarids ruis-urbnisis Zeglisweridan jer Zvel qarTul, Semdeg ki axal qarTul enaze, raTa mkiTxveli TviTon darwmundes: `pirvelwodebuli andria, Zma Tavisa mociqulTasa petresi, vidre Cuendamdeca moiwia da qadaga sacxorebeli qadageba saxarebisa yovelsa queyanasa saqarTvelosasa da uricxuni simravleni erTani gana-

1160

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

Sora sacTurisagan....~.48 aqedan naTlad Cans, rom ruis-urbnisis krebis dadgenilebis Sesabamisad andria pirvelwodebulma iqadaga ara mxolod dasavleT saqarTveloSi, aramed `yovelsa qveyanasa saqarTveloAsasa~, e.i. sruliad saqarTveloSi, msgavsadve wmida ninom ruis-urbnisis krebis Tanaxmad `sarwmunoebasa mimarT Tvisisa miizida yoveli savsebaA yovlisa qarTvelTa naTesavisa~.49 e.i. am krebas miaCnia, rom wmida ninom mTeli qarTveli eri (`yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~) gaaqristiana. SeiZleba vinmem Tqvas, am `yovelTa qarTvelTaSi~ dasavleT saqarTvelo ar igulisxmeba, da am krebis mamebi swored ver sazRvravdnen qarTvelTa vinaobaso, rasac ver daveTanxmebiT, radganac am krebis Zeglisweris erT-erTi mTavari xelismomweria giorgi Wyondideli episkoposi da kreba, cxadia, `yovelTa qarTvelTaSi~ samegrelos da sruliad saqarTvelos mosaxleobas gulisxmobda, sadac iqadaga kidec berZnuli wyaroebis mixedviTac wmida ninom, romelsac qvemoT SevexebiT. igive ruis-urbnisis kreba mefe mirianTan dakavSirebiT wers: `naTel iRon man da yovelman erman qarTlisaman~.50 `qarTlis cxovrebis~, kerZod ki, Cveni udidesi saeklesio istorikosis leonti mroveli episkoposis Tanaxmad, mefe mirianis samefoSi aRmosavleTTan erTad dasavleT saqarTveloc `egrisic~ Sedioda: `mefobda esreT mirian mcxeTiT gaRmarT qarTls, somxiTs, rans, hereTs, movakans da egrs~.51 ruis-urbnisis krebis Zeglisweris axali qarTuli Sesabamisi teqsti aseTia: `mociqulTagan erTi - pirvelwodebuli andria, mociqulTa Tavis, petres Zma Cvenamde movida, saxarebis sacxonebeli qadageba mTel saqarTveloSi iqadaga~.52 am krebis gansazRvrebiT, wmida ninom `Tavisi sarwmunoebis mimarT miizida qarTvelTa sruli modgma~,52 wmida mefe mirianis dros `naTeli iRo man da mTelma qarTvelma erma~.52 ai, esaa saeklesio istoriografiis mtkiceba, rom rogorc andria pirvelwodebulis, ise wmida ninos dros naTeliRo mTelma erma. es Tvalsazrisi savsebiT gansxvavdeba baton nodar lomouris Tvalsazrisisagan, rom TiTqosda aRniSnul epoqaSi dasavleT saqarTveloSi qristianoba sul sxva gziTa da sxva viTarebaSi dainerga. sxvaTa Soris, batoni nodar lomouris Teoria, romelic mecnierebaSi axal sityvad miiCneva, ara Tu Zalze hgavs, aramed imeorebs kidec XV saukuneSi antioqiis patriarq mixeilis Teorias. didi ivane javaxiSvilis sityviT, saqarTveloSi Camosulma antioqiis patriarqma mixeilma `SeTxza Teoria saqarTvelos eklesiis mTlianobis dasarRvevad, qarTveli eris saukeTeso SvilTa saukunovani brZoliT miRweuli monapovris, saqarTvelos eklesiis Tavisuflebis mosaspobad, misi erTianobis dasarRvevad~.53 raTa advilad daemorCilebina. es Teoria SemdegSi mdgomareobs _ TiTqosda andria mociquli ganmanaTlebelia ara sruliad saqarTvelosi, aramed mxolod misi dasavleT nawilisa, aseve wmida nino ganmanaTlebelia ara sruliad saqarTvelos, aramed mxolod

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1161

misi aRmosavleT nawilisa. ivane javaxiSvili wers: `giorgi mTawmideli da gansakuTrebiT efrem mcire, ruis-urbnisis 1103 wlis saeklesio krebis yvela sulisCamdgmeli da nikoloz kaTalikosi amtkiceben, rom andria mociqulma iqadaga `yovelsa qveyanasa saqarTveloisasa~, xolo Semdgom qristianoba kvlav aRadgina wmida ninom, romlis saswaulmoqmedebam da qadagebam `miizida yoveli savseba yovlisa qarTvelTa naTesavisa~, nikoloz kaTalikosic wmida ninos saerTo mociqulad da ganmanaTleblad sTvlida, `Cven qarTvelTaisa~.54 erTi sityviT, andria mociqulica da wmida ninoc saerTo qarTuli eklesiis damaarseblad da mTeli eris ganmanaTleblad iyvnen cnobilni, saqarTvelos sxvadasxva nawilebis calke mqadageblebis gamoZebnis survilic ar hqoniaT, radgan isini mTliani da ganuyofeli saqarTvelos ganmtkicebisa da aRorZinebisaTvis iRvwodnen. antioqiel-ierusalimeli patriarqi mixeili, swored am qarTvel saxelovan mecnierTa mier Seqmnilsa da mTeli qarTveli erisagan Sesisxlxorcebul Semecnebas spobda~.55 samwuxaroa, rom Zvel qarTvel `saxelovan mecnierTa~ (iv. javaxiSvilis sityvebia) mier Cvendami boZebul Semecnebas spobs zogierTi axali qarTveli mecnieri. maTgan gansxvavebiT, jer kidev saukunis dasawyisSi gaarkvia ivane javaxiSvilma, rom `qronologiuradac qristianobis gavrcelebis dasawyisi aRmosavleTsa da dasavleT saqarTveloSi rogorc etyoba, erTsa da imave xanad unda vigulisxmoT, am mxriv gansakuTrebiT yuradRebis Rirsia gelasi kvizikelis moTxroba. mas iberTa moqcevis ambavSi naTqvami aqvs: `amave dros pontos gaswvriv mdebare qveynis mcxovrebma iberebma da lazebma RmrTis sityva, romelic manamde ar swamdaT Seiwynares~. gamodis, rom aRmosavleTsa da dasavleT saqarTvelos qristianoba erTsa da imave dros miuRia... gelasi kvizikelis danarTi cnoba, rom iberebma da lazebma erTsa da imave dros miiRes qristianoba, arsebiTad swori gamodis im mxriv, rom dasavleT saqarTveloSic IV s-is damdegidan qristianobas gza gakvleuli unda hqonoda~.56 iberTa moqcevis Sesaxeb IV s-Si werdnen sokrate, sozomeni, Teodorite kvirikeli, nikifore kallisto da sxvani. marTalia, isini ar axseneben lazebis gaqristianebas, magram amis mizezi iyo is, rom lazebs iberieli xalxis erT-erT tomad miiCnevdnen, gelasi kvizikels ki es ambavi ufro daukonkretebia. vfiqrobT, gansakuTrebiT Semawuxebelia wmida qarTvel mamaTa sulTaTvis amJamindeli saero mecnierebis mcdeloba, daukavSiron saqarTvelos eklesiis avtokefaliis mopoveba petre fulonis saxels. petroz mkawvrelad moixsenieben mas Zvel eklesiaSi da miiCneven erT-erT yvelaze did mwvaleblad _ monofizitobisa da TviT xatmebrZolobis fuZemdebladac ki. batoni n.lomouri wers: `jer kidev 1910 wels m. TamaraSvilma sakmaod damajereblad daasabuTa, rom balsamonis `ufali petre~ (romlis patriarqobis drosac antioqiis krebis mier gamotanili iqna dadgenileba iberiis

1162

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

eklesiis avtokefaliisa) ar SeiZleba iyos petre III da ufro savaraudoa misi gaigiveba patriarq petre fulonTan, romelic V s-is 70-80-iani wlebis moRvawe iyo~.57 Zveli qarTuli saeklesio istoriografiisaTvis ki warmoudgenelia aseTi daskvna, saqme isaa, rom petroz mkawvreli - gansakuTrebulad sZuldaT Zvel saqarTveloSi, viTarca mwvaleblobis eresiaqi, eqvTime mTawmidelis mier gamocemuli `mcire sjuliskanonis~ mixedviT man SemoiRo e.w. `xaCecari~, yovladwmida samebis jvarcmis galoba. `wmida mamebma maSin SeaCvenes misi avtori petroz mkawvreli _ mwvalebeli, romelmac SemoiRo meoTxe piri... da vnebulad CaTvala wmida sameba. SeCvenebuli iyos samebis amgvari gmoba da misi mgmobelic~.58 eqvTime aTonelis Tanaxmad, VI msoflio kreba 68-e TavSic Seexo petroz mkawvrels, sadac igi xatmebrZlobis eresis mesaZirkvledac dasaxa _ `petroz mkawvrelma, rogorc `xaCecari~ SemoiRo, agreTve es wvalebac daTesa maT Soris da Zlier gvewyina am ujero ambis smena~.59 Tanamedrove saero istoriografia miiCnevs, rom monofizitobis eresiarqma petre fulonma pirvel qarTvel kaTalikos petres daasxa xeli da amiT avtokefalia mianiWa saqarTvelos eklesias, magram saeklesio istoriografiis Tanaxmad, antioqiis es patriarqi iqamde mokla (qviT Caqola) qarTvelTa mTavarepiskoposma miqaelma, maSin roca igi Seecada qarTlSi Semosvlasa da monofizitobis gavrcelebas.60 ase, rom qarTveli saeklesio istoriografiisaTvis warmoudgenelic kia qarTuli eklesiis avtokefaliis dakavSireba petre fulonTan, rogorc warsulis magaliTebi aCvenebs, saero istoriografiac odesme albaT miva imave daskvnamde. netarxsenebuli babilina lominaZe, romelTanac me sakmaod xSiri Sexvedra mqonda sapatriarqoSi avtokefaliis sabuTebis moZiebis dros, acxadebda, rom pirdapiri cnoba V s-Si avtokefaliis mopovebis Sesaxeb ar arsebobs, amitomac igi daeyrdno qarTlis cxovrebis cnobil cnobas, vaxtang gorgasalis mier bizantiidan 12 episkoposis Camoyvanisa da saqarTveloSi dadginebis Sesaxeb. batoni n.lomouri imeorebs am daskvnas da wers `kanonikurad damoukideblad iTvleboda da moqmedebda eklesia, mxolod im SemTxvevaSi, Tu mas sul cota 12 episkoposisagan Semdgari krebis mowveva SeeZlo~,61 da is garemoeba, rom saqarTveloSic V s-Si gaCnda 12 episkoposisagan Semdgari kreba, adasturebs qarTlis eklesiis mier damoukideblobis, avtokefaliis miRebas~.61 n.lomouri Tavisi daskvnis gamotanis dros eyrdnoba karTagenis krebis kanons. marTlac am krebis me-12 kanoni brZanebs _ `ukeTu vinme episkoposi Tvinier krebisaTvis ganCinebulisa Jamisa gankiTxvisa Tanamdebad ipoos, egeviTari igi ganikiTxnen aTormetTa mier episkoposTa~.62 rogorc cnobilia, msoflio krebebis kanonebi ganimarteba ara nebismierad, aramed misi cnobili komentatorebis aristines, zonaras da balsamonis mier. am wmida mamaTa komentarebi gamocemulia qarTulad,63

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1163

ai, rogor komentarebs ukeTeben am kanons (e.i. `Tu romelime episkoposi mowvevis dros dadgenil dromde braldebuli iyos, aseTi ganikiTxos Tormetma episkoposma~): _ `12. karTagenis eklesiaSi gansakuTrebiT bevri episkoposi iyo (466 kaTedra) da amis gamo, maT SeeZloT episkoposis gasamarTlebisaTvis daedginaT qvorumis didi norma... amgvarad am kanons, iseve, rogorc amave krebis me-14 kanons sasamarTlo qvorumis mxriv hqonda adgilobrivi mniSvneloba karTagenis eklesiisaTvis misi mravalricxovani episkoposebiT~.64 imaves amboben me-14 kanonis komentarebisas _ `kanoni uTiTebs gamonaklisze karTagenis krebis me-12 kanonis gamoyenebis dros. mas aqvs adgilobrivi da ara saerTo saeklesio mniSvneloba~.65 (e.i. es kanoni 12 episkoposis Sesaxeb araa saerTo eklesiuri mniSvnelobisa, aramed mxolod karTagenis eklesiisTvisaa gankuTvnili). ukeTesad Tqma SeuZlebelia, vaxtang mefis mier 12 episkoposis dadgineba ar SeiZleba avtokefalias davukavSiroT da mivuTiToT amis Sesaxeb karTagenis krebis Sesabamis kanonebze, radganac maT adgilobrivi da ara saerTo saeklesio mniSvneloba gaaCndaT. maSasadame, zemoxsenebul avtorTa mtkiceba argumentirebuli ar aris, xolo giorgi mTawmidelis mtkiceba qarTuli eklesiis mociqulTa droidanve avtokefalurobis Sesaxeb argumentirebuli iyo, radganac I-IV saukuneebSi daarsebuli eklesiebi daarsebisTanave namdvilad iyvnen avtokefalurebi, imJamindeli normis Sesabamisad. vitovebT imeds, rom saero istoriografia am sakiTxSic Zvel saeklesios daeTanxmeba da sabolod ki gaaerTianeben saerTo Zalebs qarTveli erisa da eklesiis sakeTildReod. aRsaniSnavia, rom kaTolikos-patriarqi kalistrate cincaZe eklesiis avtokefaliis sayrdenad miiCnevda sinodSi 12 episkoposis yofnas da amis gasamarTleblad miuTiTebda aRniSnul kanons. saqme is iyo, rom imJamindeli komunisturi reJimi cdilobda episkoposTa Semcirebas, xolo kalistrate eklesiis gasaZliereblad cdilobda episkoposTa gamravlebas, amitomac miuTiTebda aRniSnuli kanonis Sesaxeb. maSasadame, misi qmedeba ufro saeklesio politikis sferos Seexeboda aTeistTa batonobisas da ara kanonikas. uwmidesma kalistratem, cxadia, kargad icoda saeklesio samarTlis mcodneTa ganmartebani, rom karTagenis aRniSnuli kanoni adgilobrivi mniSvnelobisa iyo da ara saerTo eklesiuri. Cveni msjeloba Seexeba survils, raTa saeklesio istoriografiam Cvens sazogadoebaSi daibrunos is Rirseuli adgili da avtoriteti, romelic mas daukarges rusTa da aTeistTa batonobisas XIX-XX saukuneebSi. es survili exmianeba da faqtobrivad imeorebs zustad asi wlis win qarTvel mRvdelmTavarTa ruseTis imperatorisa da eklesiisaTvis gagzavnil Txovnas, raTa daarsebuliyo mTel ruseTis imperiaSi (romelSic maSin saqarTveloc Sedioda) Tundac erTaderTi qarTuli eklesiis istoriis Semswavleli

1164

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

samecniero centri. imJamad ruseTis mmarTvel wreebs surdaT didi zeimiT aReniSnaT e.w. saqarTvelos ruseTTan SeerTebis 100 wlisTavi, amitomac mTavrobam gadawyvita qarTuli sazogadoebis zogierTi Txovnis Sesruleba. am momentiT isargebles qarTvelma episkoposebma da gagzavnes Sesabamisi Txovna, romelSic kerZod werdnen: `viTvaliswinebT saqarTvelos ruseTTan SeerTebis 100 wlisTavs, 1901 wlis 18 ianvars da migvaCnia, rom Cveni pirveli da uwmidesi valia SevevedroT wm. sinods peterburgis Teologiis akademiaSi daaarsos qarTuli saeklesio istoriis damoukidebeli kaTedra, sadac Seiswavlian xelnawerebsa da yvelafers, rac ki qarTul eklesias exeba. es naSromebi gaamdidreben Teologiur da saeklesio literaturas da naTels mohfenen msoflio marTlmadidebluri eklesiis naklebad Seswavlil furclebs~.66 ruseTSi, kerZod, ki peterburgSi, 1911 wels marTlac Seiqmna saqarTvelos eklesiis istoriis Semswavleli centri, romelmac mxolod ramdenime weli iarseba bolSevikebis gabatonebamde. saqarTveloSi arc menSevikebis da miTumetes arc bolSevikebis dros, cxadia aseTi centrebi ar arsebobda. 2003 wlis monacemebiT, arc Tbilisis saxelmwifo universitetsa da arc sxva universitetsa da institutSi saqarTvelos eklesiis istoriis ara Tu fakulteti, kaTedrac ki ar arsebobs, Tumca ki amas, rogorc aRvniSneT, 100 wlis winac iTxovdnen qarTveli episkoposebi. Sesabamisad, rogorc sazogadoebas, ise student axalgazrdebsa da skolis mowafeebs saSualeba ar eZlevaT WeSmaritebiT Seiswavlon deda eklesiis istoria, romlis SeswavliTac maT CaenergebodaT siyvaruli RvTisa da siyvaruli moyvasisa, mamulisa da mSobeli erisa, rac yovelTvis saWiroa yoveli sazogadoebisaTvis.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


SeniSvnebi

1165

Tavi II 1. didi sjulis kanoni, gv. 549; 2. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, gv. 179; 3. iqve, gv. 179; 4. Zeglebi, II, gv. 180; 5. iqve, gv. 178; 6. qarTlis cxovreba, I, gv. 232; 7. samarTlis Zeglebi, III, gv. 181; 8. iqve, III, gv. 242; 9. iqve, gv. 253; 10. iqve, gv. 262; 11. iqve, gv. 343; 12. iqve, gv. 622; 13. samarTlis Zeglebi, III, gv. 633; 14. g. meliqiSvili, saqarTvelo ax.w. I-III saukuneebSi, saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. 1. 1970, gv. 510; 15. narkvevebi, I, gv. 537; 16. iqve, gv. 536-537; 17. iqve, gv. 526; 18. narkvevebi, I, gv. 526; 19. qarTlis cxovreba, I, gv. 24; 20. narkvevebi, I, gv. 526 21. iqve, gv. 527; 22. narkvevebi, I, gv. 528; 23. iqve, gv. 511; 24. iqve, gv. 513; 25. straboni, geografia, gv. 126-127; 26. axali aRTqma, rusul enaze gv. 547... rusulenovan ise, rogorc sxva oficialur SromebSi, ar aris aRniSnuli, rom simon kananeli saqarTveloSi qadagebda da aqve daikrZala. aseve, andria mociqulis qadagebis adgilad dasaxelebulia ara saqarTvelo, aramed skviTeTi. 27. narkvevebi, I, gv. 509; 28. narkvevebi, I, gv. 511; 29. iqve, gv. 512; 30. iqve, gv. 512; 31. iqve, gv. 513; 32. iqve, gv. 514; 33. iqve, gv. 515; 34. iqve, gv. 516; 35. narkvevebi, I, gv. 516; 36. iqve, gv. 516; 37. iqve, gv. 520; 38. iqve, gv. 525; 39. iqve, gv. 525; 40. narkvevebi, I, gv. 529; 41. iqve, gv. 530; 42. iqve, gv. 531; 43. narkvevebi, gv. 536; 44. iqve, gv. 535; 45. Zeglebi, II, gv. 123; 46. narkvevebi, I, gv. 518; 47. 2 narkvevebi, I, gv. 519; 48. narkvevebi, I, gv. 521; 49. iqve, gv. 522; 50. qse, 9, gv. 503, statia xosro; 51. didi sjulis kanoni, gv. 545; 52. Zeglebi, II, gv. 154; 53. Zeglebi, II, gv. 154; 54. iqve, gv. 174; 55. qronikebi, I, gv. 34; 56. qarTlis cxovreba, I, gv. 35-36; 57. m. kelenjeriZe, mokle istoria, gv. 5-8; 58. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 13; 59. d. abaSiZe, qarTlis politikuri istoriis zogierTi sakiTxi, mnaTobi, 1987, 9, gv. 154-161; 60. axali aRTqma, briuseli, gv. 527; 61. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 224; 62. narkvevebi, I, gv. 549-550; 63. iqve, gv. 544; 64. iqve, gv. 526; 65. narkvevebi, I, gv. 549; 66. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 224; 67. iqve, gv. 225; 68. iqve, gv. 211; 69. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 56; 70. iqve, gv. 56; 71. narkvevebi, I, gv. 511; 72. k. kekeliZe, lit. istoria, I, gv. 40, SeniSvna 3; 73. m. kelenjeriZe, mokle istoria, gv. 5; 74. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 75. qarTlis cxovreba, I, gv. 38-43, gadmoRebulia gamokrebiT Zveli qarTuli enidan Cvens mier (mitr. a. j.); 76. qarTlis cxovreba, I gv. 37-43; 77. berZeni mwerlebi, I, gv. 178; 78. berZeni mwerlebi, IV, gv. 37; 79. berZeni mwerlebi, IV, gv. 37; 80. iqve, gv. 116; 81. iqve, gv. 119; 82. georgika, I, gv. 68; 83. berZeni mwerlebi, IV, gv. 121; 84. georgika, I, gv. 29; 85. georgika, VIII, gv. 112; 86. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 87. georgika, VII, gv. 115-117; 88. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 225; 89. iqve, gv. 226; 90. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 171; 91. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, gv. 171-172; 92. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da bakuri, gv. 38; 93. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 221; 94. ., , , 1950, 7 . 34; 95. . ,

1166

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

, , 1950, 7 . 37; 96. a. boxoCaZe, Zalisi da nastakisi. _ gaz. komunisti, 1988, 28. VIII; 97. qse, 9, gv. 434, statia slavuri enebi; 98. , . 34; 99. qse, 8, gv. 432; 100. i. WavWavaZe, Txuzulebani, 1984 gv. 716; 101. qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, gv. 37; 102. narkvevebi, I, gv. 339; 103. iqve, gv. 338; 104. iqve, gv. 422; 105. iqve, gv. 422; 106. narkvevebi, I, gv. 444; 107. iqve, gv. 438; 108. iqve, gv. 439; 109. iqve, gv. 438; 110. iqve, gv. 207; 111. iqve, gv. 662; 112. narkvevebi, I, gv. 622; 113. iqve, gv. 662; 114. iqve, gv. 662; 115. qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, gv. 26; 116. iqve, gv. 26; 117. qarTuli sityvis kulturis sakiTxebi, VI, gv. 26; 118. iqve, gv. 10; 119. georgika, I, 1961, gv. 30; 120. o. lorTqifaniZe, ra saidumlos inaxavs vani, gv. 113; 121. narkvevebi, I, gv. 473; 122. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 72-73; 123. narkvevebi, I, gv. 570; 124. iqve, gv. 555; 125. georgika, I, gv. 230; 126. iqve, gv. 186; 127. iqve, gv. 201; 128. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 20; 129. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 19; 130. iqve, gv. 18; 131. narkvevebi, I, gv. 424; 132. narkvevebi, I, gv. 680; 133. iqve, gv. 661; 134. iqve, gv. 662; 135. iqve, gv. 662; 136. georgika, I, gv. 186; 137. iqve, gv. 201; 138. qarTlis cxovreba, IV, gv. 94; 139. narkvevebi, I, gv. 356; 140. iqve, gv. 662; 141. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 38; 142. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1966, gv. 501; 143. sabWoTa enciklopedia, statia ,,armiane~; 144. qse, 9, gv. 463; 145. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo kr., 1981, 12, gv. 82; 146. qarTlis cxovreba, I, gv. 18; 147. iqve, gv. 19; 148. qarTlis cxovreba, gv. 22; 149. iqve, gv. 23; 150. iqve, gv. 24; 151. iqve, gv. 5; 152. qarTlis cxovreba, gv. 20; 153. iqve, gv. 23; 154. iqve, gv. 22; 155. iqve, gv. 23; 156. iqve, gv. 24; 157. qarTlis cxovreba, gv. 24; 158. iqve, gv. 25; 159. iqve, gv. 26; 160. iqve, gv. 26; 161. iqve, gv. 16; 162. qarTlis cxovreba, gv. 18; 163. iqve, gv. 27; 164. iqve, gv. 32; 165. iqve, gv. 35; 166. iqve, gv. 42; 167. qarTlis cxovreba, gv. 44; 168. iqve, gv. 45; 169. iqve, gv. 49; 170. iqve, gv. 50; 171. iqve, gv. 54; 172. iqve, gv. 55; 173. qarTlis cxovreba, gv. 57; 174. iqve, gv. 65; 175. iqve, gv. 70; 176. iqve, gv. 137; 177. qarTlis cxovreba, I, gv. 141; 178. iqve, gv. 145-146; 179. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 180. iqve, gv. 157; 181. iqve, gv. 168; 182. iqve, gv. 170; 183. iqve, gv. 171; 184. iqve, gv. 177; 185. iqve, gv. 177; 186. qarTlis cxovreba, gv. 240; 187. iqve, gv. 178; 188. iqve, gv. 203; 189. iqve, gv. 204-205; 190. qarTlis cxovreba, gv. 205; 191. iqve, gv. 205; 192. iqve, gv. 206; 193. iv. javaxiSvili, Txzulebani, VIII, gv. 193; 194. qarTlis cxovreba, IV, gv. 101; 195. qarTlis cxovreba, IV, gv. 57; 196. iqve, gv. 94; 197. iqve, gv. 95; 198. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, #2, 5, gv. 13; 199. berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 124-125; 200. iqve, gv. 124; 201. herodote, istoria, IV, 37; berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 45; 202. berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, 1983, gv. 158-159; 203. berZeni mwerlebi saqarTvelos Sesaxeb, V, gv. 56; 204. iqve, gv. 48; 205. iv. javaxiSvili, Txzulebani, gv. 244-245, 249; 206. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 64-65; 207. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 67; 208. iqve, gv. 68; 209. iqve, gv. 173; 210. iqve, gv. 174; 211. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 174; 212. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 269; 213. matiane, gv. 5-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1167

6; 214. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 403-404; 215. i. WavWavaZe, Txuzulebani, gv. 734, 737; 216. iqve, gv. 724; 217. iqve, gv. 725; 218. iqve, gv. 725; 219. iqve, gv. 734; 220. mose xoreneli, somxeTis istoria, Sesavali, gv. 4; 221. mose xoreneli, somxeTis istoria, Sesavali, gv. 8; 222. iqve, gv. 29; 223. iqve, gv. 22; 224. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 264, SeniSvna; 225. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 106-107; 226. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 111; 227. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 264, SeniSvna; 228. uxtanesi, ganyofisaTvis..., gv. 67; 229. uxtanesi, ganyofisaTvis..., gv. 157; 230. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 231; 231. iqve, gv. 231; 232. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 234; 233. iqve, gv. 235; 234. iqve, gv. 236237; 235. iqve, gv. 243; 236. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 152; 237. iqve, gv. 152; 238. iqve, gv. 154; 239. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 156; 240. iqve, gv. 271; 241. n. lomouri, noqalaqevis gaTxrebis mniSvneloba saqarTvelos istoriis SeswavlisaTvis. _ kr. noqalaqevi arqeopolisi, gv. 26; 242. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V, gv. 18; 243. o. lorTqifaniZe, ra saidumlos inaxavs vani, gv. 113; 244. . , . _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 64; 245. osmaleTis, yof. saqarTvelos da qarTvel mahmadianTa nawili lazistani, gv. 8-9; 246. iqve, gv. 11; 247. osmaleTis, yof. saqarTvelos da qarTvel mahmadianTa nawili lazistani, gv. 11; 248. daviT gogoWuri, qarTuli leqsis saTaveebTan. _ ciskari, 1987, #1, gv. 144-150; 249. a. arabuli, literaturuli saqarTvelo, 1986, 31. X; 250. k. WiTanava, megruli saweso simRera `mze Sinao~, _ Studiebi, II, gv. 219; 251. iqve, gv. 217; 252. iqve, gv. 219; 253. iqve, gv. 216;

Tavi III
1. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 67; 2. n. janaSia, istoriul wyaroTmcodneobiTi narkvevebi, gv. 3-4; 3. qarTlis cxovreba, I, gv. 57. 4. narkvevebi, I, gv. 568; 5. n. janaSia, narkvevebi, gv. 4; 6. iqve, gv. 23; 7. saqarTvelos istoria, gv. 45; 8. n. janaSia, narkvevebi, gv. 18, SeniSvna; 9. narkvevebi, I, gv. 568; 10. n. janaSia, narkvevebi, gv. 23; 11. georgika, I, gv. 101-102; 12. georgika, I, gv. 24-25; 13. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 85; 14. n. janaSia, narkvevebi, gv. 27; 15. n. janaSia, narkvevebi, gv. 27-28; 16. qarTlis cxovreba, I, gv. 136137; 17. iqve, gv. 136; 18. n. janaSia, narkvevebi, gv. 28; 19. iqve, gv. 29; 20. iqve, gv. 298; 21. iqve, gv. 88; 22. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V, gv. 18; 23. ix. didi sabWoTa enciklopedia, statia _ `armiane~; 24. qse, 9, gv. 463, statia, somxeTi; 25. didi sjulis kanoni, gv. 545; 26. efrem mcire, uwyeba..., gv. 4; 27. n. janaSia, narkvevebi, gv. 13; 28. iqve, gv. 20; 29. qarTlis cxovreba, IV, gv. 68-69; 30. T. bibiluri, qristianuli religiis sawyisebi saqarTveloSi, `mnaTobi~, 1987, #6, gv. 142; 31. sabinini, saqarTvelos samoTxe, gv. 624, 625; 32. ev. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 23-24; 33. Zeglebi, I, gv. 50; 34. s. janaSia, I, gv. 213; 35. g. lomTaTiZe, saqarTvelos mosaxleobis kultura da yofa, gv. 60, Sen. 206; 36. p. ingoroyva, t. II, gv. 277; 37. T. surgulaZe, T. bibiluri, m.

1168

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

ZnelaZe, adreuli qristianobis simbolo mcxeTidan, saq. ssr. mecnierebaTa akademiis moambe, 101 3, 1981. gv. 741-742; 38. T. bibiluri, saintereso samarxeuli kompleqsi mcxeTidan (Zeglis megobari), 62, 1983, gv. 39-43; 39. T. bibiluri, Tixis filasamarxi antikuri xanis saqarTveloSi (disertacia, xelnaweri); 40. T. bibiluri, qristianuli religiis sawyisebi saqarTveloSi, `mnaTobi~, 1987, #6, gv. 144; 41. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 42. didi sjulis kanoni, gv. 219; 43. , , , 7, . 44; 44. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da bakuri, 1974, gv. 15; 45. g. gozaliSvili, qarTlis moqcevis problema da bakuri, 1974, gv. 21; 46. T. bibiluri, qristianuli religiis sawyisebi saqarTveloSi, gv. 144-145; 47. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, #2, gv. 153-154; 48. iqve, gv. 155-162; 49. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, #2, gv. 150; 50. qarTlis cxovreba, I, gv. 115; 51. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, # 8, gv. 152, 160-162; 52. m. CxartiSvili, qarTuli hagiografiis wyaroTmcodneobiTi Seswavlis problemebi; `cxovreba wmidisa ninosi~, 1987, gv. 25-26; 53. qarTlis cxovreba, I, gv. 70; 54. qarTlis cxovreba, I, gv. 70; 55. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 262, SeniSvna I; 56. narkvevebi, t.II, gv. 181, 186; 57. T. kapanaZe, noqalaqevis bazilikebi, kr. noqalaqevi _ arqeopolisi, gv. 120121; 58. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 35; 59. n. janaSia, narkvevebi, gv. 17; 60. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 61. iqve, gv. 159; 62. `moqceva mirian mefisa da mis Tana yovlisa qarTlisa wmidisa da netarisa dedisa Cvenisa nino mociqulisa mier~, qarTlis cxovreba~, gv. 72-130; 63. litra _ wonis erTeuli Zvelad; 64. mveqvse Jami naSuadRevis saTqmeli locva; 65. Zeglebi, I, gv. 81-163; 66. Zeglebi, II, gv. 97-98; 67. m. CxartiSvili, `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis atribucia, `mnaTobi~, 1987, # 5, gv. 149-154; 68. n. janaSia, narkvevebi, gv. 114; 69. georgika, I, gv. 194; 70. n. janaSia, narkvevebi, gv. 10-11; 71. varianti a) igulisxmeba ,,moqcevaiA qarTlisaAs~ Satberduli redaqcia, varianti b) WeliSuri redaqcia (Zegl. I. 1964, gv. 81); 72. qse, `saq ssr~, gv. 346; 73. g. narsiZe, daviTis qvajvari. _ mnaTobi, 1987, # 4, gv. 164; 74. . , , , 7; 75. n. janaSia, narkvevebi, gv. 4, SeniSvna; 76. . , , , 1950, 7, . 39; 77. , . 393. . ; 78. qse, 8, gv. 436, statia romi; 79. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 71; 80. didi sjulis kanoni, gv. 219, 232, 249, 266; 81. " () " , . I, . 1877, . 85-87; 82. didi sjulis kanoni, gv. 219, 232, 249, 266; 83. qarTlis cxovreba, I, gv. 137; 84. iqve, gv. 137; 85. iqve, gv. 145; 86. qarTlis cxovreba, gv. 129; 87. iqve, gv. 137; 88. iqve, gv. 140; 89. iqve, gv. 196; 90. qarTlis cxovreba, gv. 147; 91. n. janaSia, narkvevebi, gv. 45; 92. qse, 6, gv. 411; 93. Zeglebi, I, gv. 86-91; 94. didi sjulis kanoni, gv. 261; 95. . , , , 7, . 35; 96. iqve, gv. 36; 97. iqve, gv. 39; 98. aTenis sintagma, VI, gv. 258; 99. . , , , 1950, 7, . 51;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


Tavi IV

1169

1. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 91; 2. iqve, gv. 93; 3. bizantielebs qarTvelebi `berZnebs~ anda `romionebs~ uwodebdnen. `ioni~ da `ionia~ Zvel saqarTveloSi berZnebsa da saberZneTs erqvaT; 4. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 5. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 91; 6. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 5; 7. k. wereTeli, erTi siriuli werilis Sesaxeb. _ `macne~, enisa da lit. seria, 1987, #1, gv. 136; 8. ., , , 1963, . 575; 9. ., , , 1963, . 178; 10. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 11. n. janaSia, narkvevebi, gv. 29; 12. qarTlis cxovreba, I, gv. 138; 13. n. janaSia, narkvevebi, gv. 30-32; 14. iqve, gv. 32; 15. ...s. janaSia, Sromebi, I, gv. 274; 16. n. janaSia, narkvevebi, gv. 274; 17. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 88; 18. iqve, gv. 90; 19. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 20. qarTlis cxovreba, I, gv. 373; 21. iqve, gv. 217; 21. iqve, gv. 217; 23. Zeglebi, I, 94, a; 24. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan, gv. 102-106; v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 174; 25. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi, gv. 218; 26. n. janaSia, narkvevebi, gv. 35-36; 27. qarTlis cxovreba, I, gv. 145; 28. n. janaSia, narkvevebi, gv. 39; 29. iqve, gv. 41; 30. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 89-90; 31. n. janaSia, narkvevebi, gv. 42; 32. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 336; 33. n. janaSia, narkvevebi, gv. 44-45; 34. iqve, gv. 45-46; 35. s. janaSia, Sromebi, I, gv. 20; epistoleTa wigni, gv. 161; 36. n. janaSia, narkvevebi, gv. 46; 37. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 280; 38. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi, gv. 246; 39. iqve, gv. 50; 40. iqve, gv. 51; 41. iqve, gv. 51; 42. iqve, gv. 52; 43. d. musxeliSvili, wyaroTmcodneobiTi kritikis zogierTi problemebi, macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 69; 44. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I, gv. 287; 45. iqve, gv. 241; 46. n. janaSia, narkvevebi, gv. 53; 47. qarTlis cxovreba, I, gv. 139-207 gadmoRebuli Zveli qarTulidan; 48. igulisxmeba hunebi, alanebi da sxvadasxva CrdiloeTis tomebi, romlebic im dros awyobdnen laSqrobebs dasavleT evropaSic ki; 49. `qarTlis samefos~ dasavleTi sazRvari gadioda mdinare egriswyalze. `egriswylis qvemoT~, anu am mdinaris iqiT mdebare marjvena sanapiro qveyana `afxazeTi~ Sedioda bizantiis imperiaSi anu `berZnebis~ qveyana iyo. vaxtangis dros bizantielebma gadmolaxes qarTlis samefos sazRvari md. egriswyalze da dai pyres qarTlis miwa-wyali egriswylidan vidre cixe-gojamde; 50. `daimorCila... mefis brZanebis gareSe~ _ es adgili gviandeli CanarTia, gv. 156; 51. vaxtangma gaaTavisufla berZnebisgan qarTlis teritoria cixe-gojidan egriswylamde da agreTve afxazeTic, romelic berZnebs hqondaT dapyrobili. vaxtangi afxazeTSi Sevida Crdilokavkasiis gziT, osebis damarcxebis Semdeg; 52. qarTlis cxovreba, I, gv. 171; vaxtangi gulisxmobda, rom am drois qristianoba proberZnuli mimarTulebisa ar yofila, aramed aRmosavluri orientaciisa. TviT sparselTa Sorisac ki yofilan qristianebi. `daRaTu aw Sen migcne sparsni, ara ukue gancruvdesa saxeli Cemi? da umetes Cuensa aqus mravalTa maTganTa siyuaruli qristesi, aramed SiSisagan ver gamoacxadeben~; 53. igulisxmeba qarTlis samefos is miwebi, romlebic qarTls CamoaWra

1170

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

saberZneTma jer kidev vaxtangamde, mefe varaz-bakuris dros _ klarjeTi zRvidan arsianamde; 54. mdinare yubani; 55. osebis laSqrobis Semdeg vaxtangma `berZenTa qveyana~ anu afxazeTi aiRo da TviTon daiWira. Semdeg ki vaxtangma da keisarma erTmaneTs gaucvales teritoriebi, kerZod, klarjeTi da misi mimdebare miwebi jer kidev varaz-baqaris dros miitaca saberZneTma, am teritoriis dabrunebas vaxtangi Zlier cdilobda. pontoSi sazavo molaparakebisas saqarTvelos daubrunda klarjeTi, xolo saberZneTs daubrunda afxazeTi. afxazeTis erTi nawili ki egriswylidan klisuramde mziTvis saxiT SeuerTda vaxtangis samefos; 56. igulisxmeba im episkoposebis mTavari, romelnic vaxtangs Seegebnen _ mTavarepiskoposi miqaeli; 57. fulis qisis Semnaxveli, molare; 58. `da dRes icodeT axalnergad WeSmaritad qarTli~; 59. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; samTavros ukve arsebul saepiskoposo taxtze. aRsaniSnavia, rom geografiulad qarTlis samefo dayofili iyo oTx xevad: 1. xevi qarTlisa (mtkvris saTavidan xunanamde); 2. xevi kaxeTisa; 3. xevi klarjeTisa da 4. xevi egrisisa (q. c. I, gv. 146); axali episkoposebi dausvamT sam xevSi: qarTlSi, kaxeTSi da klarjeTSi. 60. vaxtangis meore cols mziTvad moyva teritoria egriswylisa da klisuris Sua, am qalis Svilebs darCaT kidvc samemkvidrvod es miwebi, xolo pirveli colisgan darCenilebs samxreT saqarTvelo; 61. napatelni cxovrobdnen dRevandel azerbaijanSi q. Seqis sanaxebSi. q. Seqi mdebareobs q. zaqaTalis aRmosavleTiT 64 km-is manZilze, xolo q. kaxidan daSorebulia 34 km-iT. imdroindeli SexedulebiT, napatelni kaxeTis provinciaSi (`xevSi~) Sediodnen da ara hereTisaSi; 62. imperatori iustiniane (527-565); 63. Zeglebi, I, gv. 93, b; 64. qarTlis cxovreba, I, gv. 159; 65. v. goilaZe, wminda ninos qarTlSi Semosvlisa da qarTlis moqcevis daTariRebisaTvis, mnaTobi, 1986, # 2, gv. 161-162; 66. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1972, gv. 140; 67. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 68. iqve, gv. 197; 69. iqve, gv. 197; 70. qarTlis cxovreba, I, gv. 135-136; 71. n. janaSia, narkvevebi, gv. 28-29; 72. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 206; 73. iqve, gv. 284; 74. iqve, gv. 210; 75. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 228; 76. iqve, gv. 228; 77. qarTlis cxovreba, I, gv. 146; 78. qrestomaTia, gv. 242; 79. qarTlis cxovreba, I, gv. 138; 80. iqve, gv. 138; 81. Zeglebi, I, gv. 92; 82. n. janaSia, narkvevebi, gv. 30-31; 83. qse, 9, gv. 464; 84. b. mWedliSvili, gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #11, gv. 167; 85. Zeglebi, I, gv. 92; 86. qarTlis cxovreba, I, gv. 142; 87. iqve, gv. 142; 88. iqve, gv. 145; 89. Zeglebi, I, gv. 93; 90. qarTlis cxovreba, I, gv. 145; 91. qarTlis cxovreba, gv. 197; 92. . , , , 1950, 7, . 34; 93. iqve gv. 38; 94. igulisxmeba q. konstantinepoli; 95. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 21; 96. `aqundin ukue TavisuflebiT da uiZulebelad zedamdgomelTa kYprisa wmidaTa eklesiaTasa kanonTaebr RirsTa mamaTaAsa da zemoiTganisa Cueulebisa TavTa TYsTa mier qmnaA KelT-dasxmasa RmrTismoSiSTa episkoposTasa~, _ didi sjulis kanoni, gv. 219, 266; 97. didi sjulis kanoni, gv. 266-267; 98. didi sjulis kanoni, gv. 267; 99. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 21; 100. ., , , 1963, . 296; 101. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 22; 102. ., , ,

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1171

1963, . 296; 103. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 22; 104. e.i. imperatorTan midiodnen samarTlis saZieblad, is ki Tavisive qalaqis (konstantinopolis) episkoposs arCevinebda maT saqmes; 105. a. kartaSevis Tanaxmad, pontosa da asiis diocezebi Sediodnen ara antioqiis iurisdiqciaSi, aramed damoukidebeli, avtokefaluri eklesiebi iyvnen; 106. ., , , 1963, . 412-420; 107. iqve, gv. 422; 108. iqve, Semdeg a. kartaSevi wers: `iTvleboda, rom papi adreve scnobda konstantinopolis episkoposis aRzevebas. 1. Tu 381 wlis krebas romi ar cnobda, ratom dumda amis Sesaxeb 70 weli? mogvianebiT mainc yovelive es papebma cnes. 2. 449 wels papis legatebi moiTxovdnen (efesos krebaze), konstantinopoleli episkoposi me-2 adgilze daesvaT da ar Tanxmdebodnen me-5 adgils, romelzedac flavianem dasva dioskore. 3. ratom ijda qalkedonSi 451 wels anatoli konstantinopoleli me-2 adgilze? Sesabamisad, es pativi Rirsebisa legatebis mier iyo aRiarebuli, roca laTinebma aiRes konstantinopoli 1205 w. da daadgines iq Tavisi laTini patriarqi konstantinopolisa, lateranis XII msoflio krebaze daadgines: romis eklesiis Semdeg pirveli adgili konstantinopolisa, meore _ aleqsandriisa, mesame _ antioqiisa, meoTxe _ ierusalimisa, TiToeul amaTgans TavianTi Rirsebis SenarCunebiT~. da florenciis krebam 1438 w. uniis Sesaxeb dekretSi daadgina _ `konstantinopolis patriarqi iqneba meore romis papis Semdeg, aleqsandriis mesame, meoTxe _ antioqieli, mexuTe _ ierusalimeli. TiToeuls SeunarCundeboda privilegiebi da uflebebi~. (iqve); 109. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 23; 110. . , " 17- 28- ". , . 63; 111. iqve, gv. 63; 112. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 113. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 223; 114. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 176; 115. arseni safareli, ganyofisaTvis, muxli IV, gv. 78; 116. arseni safareli, ganyofisaTvis, muxli IV, gv. 79, arsen safarelis am cnobas adastureben berZnuli wyaroebic; 117. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 188; 118. iqve, gv. 189; 119. iqve, gv. 190; 120. iqve, gv. 198; 121. iqve, gv. 199; 122. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 199-200; 123. iqve, gv. 199-200; 124. iqve, gv. 199-200; 125. iqve, gv. 204; 126. georgika, IV, naw. I, gv. 138; 127. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 218; 128. iqve, gv. 188; 129. iqve, gv. 205; 130. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani (saRvTismetyvelo krebuli, 1986, #4), gv. 187; 131. iqve, gv. 187; 132. iqve, gv. 194; 133. iqve, gv. 195; 134. ., , , 1963, . 458; 135. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 136. . , , , 1950, 7, . 63; 137. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 138. iqve, gv. 197; 139. qse, 7, stat. monofizitoba; 140. v. goilaZe, miqaeli iyo mRvdeli WeSmariti..., mnaTobi, 1987, #4, gv. 222; 141. ., , , 1963, . 459; 142. am galobis Tanaxmad, yovladwmida sameba ecva jvarze, rac mkrexelobaa; 143. ., , , 1963, . 459; 144. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 146-152; 145. iqve, gv. 154; 146. z.

1172

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI s-is kavkasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 104; 147. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 154; 148. z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI s-is kavkasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 149; 149. z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI saukunis kaekasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 149; 150. iqve, gv. 158; 151. m. mamulia, episkoposi g. sarqisiani, gv. 202-203; 152. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 162; 153. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan, gv. 107; 154. z. aleqsiZe, masalebi dvinis 506 wlis saeklesio krebis istoriisaTvis. _ macne, istoriis seria, 1973, # 3, gv. 166; 155. iqve, gv. 166; 156. arseni safareli, ganyofisaTGs, muxli XI; 157. arseni safareli, ganyofisaTvis, muxli VII; 158. qse, 7, stat. monofizitoba, gv. 101; 159. iqve, gv. 101; 160. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan, gv. 102; 161. iqve, gv. 105; 162. iqve, gv. 105; 163. iakob curtaveli, wameba SuSanikisi, z. aleqsiZis Sesavali (rus. en.), 1978, gv.10; 164. z. aleqsiZe, vaxtang gorgasalisa da miqael mTavarepiskoposs Soris konfliqtis gamo, Ziebani saqarTvelosa da kavkasiis istoriidan, gv. 106; 165. iqve, gv. 106; 166. z. aleqsiZe, SuSaniki _ internacionaluri wmindani. _ saenaTmecniero krebuli, 1979, gv. 301; 167. z. aleqsiZe, religiuri situaciis Sesaxeb VI saukunis kaekasiaSi. _ macne, istoriis seria, 1974, # 1, gv. 107-108; 168. ., , , 1963, . 412; 169. ., , , 1963, . 422; 170. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 74; 171. m. lorTqifaniZe, qarTli V s-is II naxevarSi, 1979, gv. 72-74; 172. .., , 1979 ., .197; 173. ., , . 72; 174. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1962, gv. 214; 175. ,,iberebi qristianebi arian da am sarwmunoebis wesebs yvela imaze ukeT icaven, romelTac Cven vicnobT~, georgika, II, gv. 21; 176. b. mWedliSvili, gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #11, gv. 166169; 177. n. janaSia, narkvevebi, gv. 45-46; 178. didi sjulis kanoni, gv. 219; 179. didi sjulis kanoni, gv. 249; 180. (), , _ , 25, 1984, . 151, . 140; 181. qarTlis cxovreba, I, gv. 197; 182. n. janaSia, narkvevebi, gv. 32; 183. iqve, gv. 32; 184. b. mWedliSvili, gorgasalis reformebis Sesaxeb. _ mnaTobi, 1986, #2, gv. 167; 185. Zeglebi, I, gv. 93; 186. didi sjulis kanoni, gv. 271-273; 187. qarTlis cxovreba, I, gv. 197-198; 188. iqve, gv. 198-199; 189. Zeglebi, I, gv. 93; 190. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 73; 191. . , . _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 69; 192. . , . _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 67-70; 193. iqve, gv. 62; 194. T. yauxCiSvili, berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, I, gv. 141; 195. iqve, gv. 153; 196. iqve, gv. 151; 197. . , . _ macne,

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1173

istoriis seria, 1986, #3, gv. 64; 198. . , . _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 64-65; 199. iqve, gv. 69; 200. iv. javaxiSvili, saqarTvelos sazRvrebi, gv. 18; 201. n. janaSia, narkvevebi, gv. 88; 202. n. janaSia, lazar farpecis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1962, gv. 218; 203. n. janaSia, istoriuli wyaroTmcodneobis narkvevebi, I, gv. 298; 204. iv. javaxiSvili, saqarTvelos sazRvrebi, gv. 17; 205. n. janaSia, istoriuli wyaroTmcodneobis narkvevebi, I, gv. 89, 213; 206. Zeglebi, I, gv. 89; 207. Zeglebi, I, gv. 89; 208. iqve, gv. 89; 209. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 63; 210. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 363; 211. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 363-366; 212. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 366-367; 213. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 356-357; 213. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 204; 214. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, aTeni, 1966, gv. 47; 215. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, 1966, rusuli Targmani, SeniSvna 1, gv. 52; 216. qronikebi, I, gv. 36-37; 217. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 90; 218. . , . _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 57-70; 219. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 82; 220. teritoria quTaissa da foTs (cxeniswyals) Soris; 221. imereTi; 222. raWa-leCxumi; 223. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 80; 224. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, sinamdvileSi arsesaRvTismetyvelo krebuli, 1981, 12, gv. 73-73 Cveni matiane wers, rom kaTalikos sabamde kaTalikosebi saberZneTidan modiodneno. Tu aseTi wesi bobda, Cans, is vaxtang gorgaslis dros dawesebula, radganac manamde qarTuli

eklesia ierarqiulad arc erT sxva eklesiaze ar iyo daqvemdebarebuli. kaTalikos petredan kaTalikos sabamde mxolod sami kaTalikosi Seicvala. albaT, maT uwodebdnen `saberZneTidan mosulT~;

Tavi V
1. moqcevaA qarTlisaA, Zeglebi, I, gv. 94; 2. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 284; 3. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 288; 4. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 113-479; 5. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 294; 6. iqve, gv. 300; 7. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 294; 8. iqve, gv. 300; 9. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 89; 10. s. janaSia, Sromebi, V, gv. 112; 11. iv. javaxiSvili, Txzulebani, 1, gv. 340; 12. iqve, gv. 341-342; 13. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 339; 14. iqve, gv. 339-340; 15. qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625; 16. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 341; 17. iqve, gv. 342; 18. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 401; 19. iqve, gv. 398-399; 20. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 401; 21. iqve, gv. 401; 22. iqve, gv. 399; 23. qrestomaTia, I, gv. 169; 24. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 400; 25. qrestomaTia, I, gv. 242; 26. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 206; 27. qrestomaTia, I, gv. 416; 28. k. kekeliZe, lit. istoria, I,

1174

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

gv. 48; 29. qrestomaTia, I, gv. 416; 30. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 24; 31. iqve, gv. 206; 32. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 284; 33. iqve, gv. 5-6; 34. k. kekeliZe, lit. istoria, I, gv. 40; 35. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi... kr. `saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi~, V, gv. 19; 36. iqve, gv. 19; 37. iqve, gv. 19; 38. qarTlis cxovreba, I, gv. 266; 39. qrestomaTia, I, gv. 35; 40. iqve, gv. 40; 41. mose xoreneli, somxeTis istoria, gv. 172; 42. z. sxirtlaZe, freskuli warwerebi, gv. 107; 43. . , . _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 67; 44. movses kalankatuaci, albanTa qveynis istoria, gv. 51-52; 45. qrestomaTia, I, gv. 166; 46. z. sxirtlaZe, freskuli warwerebi, gv. 107; 47. iqve, gv. 108; 48. iqve, gv. 108; 49. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 63; 50. epistoleTa wigni, gv. 15; 51. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 67; 52. iqve, gv. 67; 53. maqsime sardeli mitr. saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia, 1966, rusuli Targmani, gv. 26-28; 54. qse, 9, gv. 669; 55. iqve, gv. 669; 56. e. nikolaZe, eklesiis istoria, gv. 142-148; 57. igulisxmeba `egriswylis~ aqeT mdebare qveyana; 58. . , , . _ macne, is toriis seria, 1986, #3, gv. 63; 59. iqve, gv. 62-64; 60. qse, 9, gv. 463; 61. CC, c. Ap. CCP, . 77; 62. . . _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 66; 63. iqve, gv. 66; 64. . , . _ macne, istoriis seria, 1986, #3, gv. 67; 65. iqve, gv. 62; 66. iqve, gv. 64; 67. . , . _ macne, istoriis seria, 1886, #3, gv. 69; 68. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, II, gv. 151152; 69. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 52; 70. arseni safareli, ganyofisaTYs, gv. 78; 71. narkvevebi, t.II, gv. 276; 72. saqarTvelos istoria, gv. 70; 73. epistoleTa wigni, gv. 140; 74. qse, 9, stat. z. aleqsiZe, somxuri samociqulo eklvsia, gv. 472; 75. arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 156; 76. iqve, gv. 51; 77. iqve, gv. 51; 78. iqve, gv. 51; 79. iqve, gv. 131; 80. arseni safareli, ganyofisaTGs, gv. 87-88; 81. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 283-284; 82. iqve, gv. 284; 83. iqve, gv. 285; 84. arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 79; 85. iqve, gv. 80; 86. iqve, gv. 80; 87. iqve, gv. 154; 88. Tveni II, 1983 (Targmani rusulidan), gv. 52-55; 89. iqve, gv. 59; 90. Tveni II, 1983 (Targmani rusulidan), gv. 70; 91. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 410; 92. iqve, gv. 391; 93. iqve, gv. 392; 94. qarTlis cxovreba, I, gv. 208; 95. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 161; 96. qarTlis cxovreba, I, gv. 207-2084; 97. iqve, gv. 208; 98. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 412; 99. iqve, gv. 412; 100. iqve, gv. 413; 101. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 415; 102. iqve, gv. 386; 103. iqve, gv. 415; 104. qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625; 105. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 391; 106. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 418; 107. qarTlis cxovreba, I, gv. 223; 108. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 88; 109. iqve, gv. 269; 110. iqve, gv. 345; 111. r. TvaraZe, TxuTmetsaukunovani mTlianoba, gv. 154; 112. iqve, gv. 154; 113. Zeglebi, II, gv. 123; 114. `epistoleTa wigni~ somxuri teqsti qarTuli TargmaniT, gamokvleviTa da komentarebiT gamosca zaza aleqsiZem 1968 wels; 115. qse, 8; qse, 9,

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1175

stat. somxuri samociqulo eklesia, gv. 625; 116. epistoleTa wigni, gv. 157; 117. unda iyos ioane maxarebelisa; 118. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 23; 119. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 31; 120. iqve, gv. 31; 121. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 3133; 122. iqve, gv. 35; 123. iqve, gv. 43; 124. iqve, gv. 63; 125. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 123; 126. iqve, gv. 131; 127. iqve, gv. 139-141; 128. s. janaSia, Sromebi, gv. 112; 129. k. danelia, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, #23, 1980, gv. 89; 130. iqve, gv. 122; 131. k. danelia, Zveli qarTuli enis kaTedris Sromebi, #23, 1980, gv. 90; 132. arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 87; 133. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 31; 134. arseni safareli, ganyofisaTvis, gv. 84; 135. iqve, gv. 156; 136. v. nalbandiani, somxur siZveleTa gakveTilebi, gv. 11; 137. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 156-157; 138. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 300; 139. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 157; 140. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 424; 141. iqve, gv. 422; 142. iqve, gv. 423; 143. iqve, gv. 423; 144. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 428; 145. iqve, gv. 424; 146. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 51; 147. iqve, gv. 51; 148. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 52; 149. qse, 7, stat. monofizitoba, gv. 100; qse, 8, stat. saeklesio ganxeTqileba kavkasiaSi, gv. 625; 150. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I, gv. 350; 151. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 487; 152. iqve, gv. 474; 153. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 286; 154. iqve, gv. 255; 155. iqve, gv. 255; 156. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 255; 157. iqve, gv. 81; 158. uxtanesi, istoria gamoyofisa, gv. 369; 159. iqve, gv. 371;

T a v i VI
1.qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv.217; 2.iqve, gv.217; 3.iqve, gv.218; 4. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. I. 1979 w., gv. 300; 5. qarTlis cxovreba, I, 1955w., gv. 221; 6. iqve, gv. 221; 7. epistoleTa wigni, 1968 w., gv. 193-194; 8. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 222; 9. qse, IX, gv. 567; 10.qarTlis cxovreba, I, gv.223; 11.epistoleTa wigni, gv.150; 12.iqve, gv.195; 13.iqve, gv.195; 14.iqve, gv.173; 15.iqve. gv.197; 16.epistoleTa wigni, gv.196; 17. iqve, gv. 196, SeniSvna; 18. iqve, gv. 197; 19. iqve, gv. 251, SeniSvna; 20. iqve, gv. 201; 21. iqve, gv. 251; 22. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 222; 23. iqve, gv. 223; 24. iqve, gv. 224. 25. iqve, gv. 224; 26. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. I, 1979 w., gv. 301-302; 27. epistoleTa wigni, gv. 200-204; 28. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. I, 1979 w., gv. 302; 29. qarTlis cxovreba, I, 1955w., gv. 225. 30. iqve gv. 226; 31. i. javaxiSvili, Txzulebani, t.I, 1979 w., gv. 306; 32. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 228; 33. iqve, gv. 226. 34. epistoleTa wigni, gv. 216; 35. epistoleTa wigni, gv. 270; 36. iqve, gv. 217; 37. iqve, gv. 217; 38. iqve, gv. 270; 39. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 226-227. 40. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, 1984 w., gv. 74; 41. iqve, gv. 76; 42. iqve, gv. 77; 43. `Tavisufal ars da mociqulTa magieri da mociqulTa taxtsa zeda mjdomi da patriarqi~, qarTlis cxovreba, t. I, 1955, gv. 231; 44. iqve, gv. 231, CanarTi; 45. iqve, gv. 232, CanarTi. 47. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv.

1176

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

232; 48. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, gv. 77; 49. iqve, gv. 78. 50. k. kekeliZe, Zv. qarTuli literaturis istoria, t. I, 1980 w., gv. 527; 51. iqve, gv. 128; 52. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, t. IX, 1979 w., gv. 15-16. 53. s. janaSia, Sromebi, t. I, 1949 w., gv. 124; 54. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, t. II, 1980 w., gv. 5. 55. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, t. II, 1980 w., gv. 152; 56. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, gv. 563. 57. epistoleTa wigni, gv. 200, 266-268; 58. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, gv. 207; 59. iqve, gv. 563; 60. iqve, gv. 563. 61. vaxuSti, qarTlis cxovreba, t. IV, 1973 w., gv. 70; 62. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, t. II. gv. 151. 63. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, t. II, gv. 13; 64. epistoleTa wigni, gv. 167; 65. iqve, gv. 168. 66. d. musxeliSvili, qarTuli istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, t. II, gv. 21; 67. s.janaSia, Sromebi, t.I, gv. 122-123; 68. epistoleTa wigni, gv. 170; 69. iqve, gv. 171. 70. iqve, gv. 173; 71. iqve, gv. 176; 72. iqve, gv. 178-180; 73. iqve, gv. 180. 74. epistoleTa wigni, gv. 180. 75. qarTlis cxoreba, I, 1995, gv. 226. 76. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I, 1980, w., gv. 51; 77. p. ingoroyva _ giorgi merCule, 1954 w., gv. 30. 78. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 424. 79. literaturuli Ziebani, 1983 w., gv. 280; 80. saRvTismetyvelo krebuli, 1984, #2. v. gurgeniZis gamoklvleva, gv. 120; 81. antioqiis patriarqebi anastasi I (596-601) da anastasi II (602-610) kirionis Tanamedroveni iyvnen. antioqiuri qronografis Tanaxmad, anastasis qarTuli eklesiis meTaurTan kavSiri hqonda; 82. epistoleTa wigni, gv. 68. 83. epistoleTa wigni, gv. 71; 84. arseni safareli, ganyofisaTYs..., gv.85; 85. iqve, gv. 78-79; 86. iqve, gv. 84. 87. iqve, gv. 81; 88. iqve, gv. 81-82; 89. epistoleTa wigni, gv. 53, SeniSvna 93. 90. arseni safareli. ganyofisaTYs somexTa da qarTvelTa, gv. 85; 91. arseni safareli, ganyofisTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 81; 92. iqve, gv. 86. 93. iqve, gv. 15; 94. iqve, gv. 16; 95. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 89; 96. iqve, gv.59. 97. iqve, gv. 64; 98. iqve, gv. 90; 99. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 90; 100. iqve, gv. 82. 101. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 83; 102. iqve, gv. 83; 103. iqve, gv. 146-147; 104. iqve, gv. 83; 105. iqve, gv. 90-91; 106. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 159. 107. v. gurgeniZe, _ xersonis qarTvelTa monasteri, saRvTismetyvelo kr... 1984, #12, gv. 183. 108. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, mTargmnel l. davlianiZe-tatiSvilis Sesavali, gv. 19. 109. iqve, gv. 125; 110. movses kalankatuaci, `alvanTa qveynis istoria, gv. 122; 111. iqve, gv. 125; 112. iqve, gv. 168; 113. iqve, gv. 168. 114. iqve, gv. 170; 115. iqve, gv. 127; 116. movses kalankatuaci, `alvanTa qveynis istoria~, gv.122. 117. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 231; 118. iqve, gv. 232. 119. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv. 139; 120. iqve, gv. 139. 121. iqve, gv. 143; 122. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv. 129. 123. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv. 130; 124. iqve, gv. 130; 125. iqve, gv. 130. 126. qarTlis cxovreba, I, gv. 232.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


T a v i VI I

1177

1. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi. t. I, gv. 26; 2. iqve, gv. 39; 3. qarTlis cxovreba, t. I, gv. 177; 4. qarTlis cxovreba, t. IV. gv. 116; 5. qarTlis cxovreba, t I. gv. 235. 6. daviT musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi. 1980, gv. 5; 7. qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 694; 8. iqve, gv. 121; 9. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 11. 10. iqve, gv. 11; 11. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 13; 12. iqve, gv. 62; 13. iqve, gv. 76. 14. iqve, gv. 77; 15. qarTlis cxovreba, t I. gv. 242; 16. d musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 242. 17. qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 127; 18. iqve, gv. 127; 19. qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 125; 20. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 13; 21. qarTlis cxovreba, t. I, 1955, gv. 251. 22. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 13; 23. iqve, gv. 151. 24. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, gv. 151; 25. iqve, gv. 151; 26. iqve, gv. 152. 27. qarTlis cxovreba, I, gv. 234. 28. iqve, gv. 235; 29. qarTlis cxovreba, I, gv. 240; 30. iqve, gv. 241. 31. qarTlis cxovreba, I, gv. 242. 32. qarTlis cxovreba, I, gv. 241; 33. iqve, gv. 242; 34. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977 w., gv. 194; 35. qarTlis cxovreba, I, gv. 248. 36. , , 1982 ., . 36; 37. iqve, gv. 35. 38. , , 1982 ., . 34; 39. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, Tbilisi, 1983 w., gv. 93. 40. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II. Tbilisi, 1983 w., gv. 95; 41. iqve, gv. 95; 43. iqve, gv. 100. 44. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, Tbilisi, 1983 w., gv. 104. 45. , , 1982 ., . 35, . 11. 46. das. saqarTvelos saeklesio gaerTianeba ramodenime aTeuli wliT win uswrebda afxazeTis `samefos~ daarsebas. das. saqarTvelos eklesias ucxoelebi uwodebdnen `qvemo iberiis eklesias~. ix. sardeli mitropoliti maqsimi, saqarTvelos eklesia da misi avtokefalia `Teologia~, aTeni, 1966 w. 47. dosiTeosi, ierusalimeli patriarqebi, Tavi V, gv. 510, wignidan: `sardeli mitropoliti maqsimi, qarTuli eklesia da misi avtokefalia. Teologia, aTeni, 1966 w.; 48. iqve, gv. 48; 49. kirioni, `egrisis, gugarqisa da qarTlis arqiepiskoposad anu kaTalikosad iyo nakurTxi `winandel wesTa Tanaxmad~ (ioane drasxanakerteli, `somxeTis istoria~, gv. 10). 50. d. musxeliSvili, saqarTvelos istoriuli geografiis ZiriTadi sakiTxebi, wigni II, Tbilisi, 1980w., gv. 5; 51. qarTlis cxovreba, t. IV, gv. 746; 52. a. kartaSevi, msoflio krebebi, parizi, 1963 w., gv. 688, rus. enaze. 53. efrem mcire, uwyebaA mizezsa qarTvelTa moqcevisasa, 1959, gv. 9; 54. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, gv. 416; 55. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 202. 56. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 204; 57. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 204; 58. iqve, gv. 204; 59. georgika, IV, naw. II, gv. 185 `narkvevebi~, II, gv. 424. 60. qarTlis cxovreba, I, gv. 255; 61. qarTlis cxovreba, t. I. gv. 232. 62. uxtanesi, istoria gamoyofisa..., gv. 365; 63. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, gv. 361; 64. uxtanesi, istoria gamoyofisa..., gv. 187. 65. arseni safareli, ganyofisaTvis..., gv. 171; 66. uxtanesi, istoria gamoyofisa..., gv. 113.

1178

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

67. efrem mcire, uwyebaA..., 1959 w., gv. 10. 68. am `xronografis~ cnobebi Seexeboda ara `zemo iberiis~ (mcxeTis) eklesias, aramed `qvemo iberiisas~ (afxazeTisas). efremma ki `iveriisa~, sazogadod, `qarTlis~ eklesiad miiCnia; 69. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 393; 70. efrem mcire, uwyebaA..., gv. 10. 71. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 47; 72. Sdr. eklesiis kalendari, 1951 w.; 73. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965 w., gv. 47. 74. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965 w., gv. 401; 75. iqve. gv. 596; 76. qarTlis cxovreba, I, gv. 231-232. 77. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo kr., 1981 w., 12, gv. 88; 78. Zveli qarTuli agiografiuli literaturuli Zeglebi, 1978 w., gv. 182. 79. , . , 1981 . . 232; 80. , , 1982 ., g.wulaias Sesavali, gv. 16. 81. iqve, gv. 7; 82. qarTlis cxovreba, I, gv. 4; 83. iqve, gv. 9; 84. iqve, gv. 10; 85. iqve, gv. 23; 86. iqve, gv. 25; 87. iqve, gv. 38; 88. iqve, gv. 48; 89. iqve, gv. 117; 90. iqve, gv. 146; 91. iqve, gv. 185; 92. iqve, gv. 198; 93. qarTlis cxovreba, gv. 226; 94. iqve, gv. 241; 95. iqve, gv. 42; 96. iqve, gv. 48; 97. iqven, gv. 48. 98. , . 14, . 23; 99. iqve, gv. 13. 100. , . 22; 101. iqve, gv. 22. 102. , . 13; 103. , . 13; 104. iqve, gv. 14; 105. iqve, gv. 18; 106. m. TamaraSvili, wmida andria mociquli saqarTveloSi, saRvTismetyvelo kr:, 1981, #12, gv. 133; 107. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 251; 108. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 229. 109. a. bogveraZe, arabebis Semosvla saqarTveloSi, narkv. II, 1973, gv. 286; 110. qarTlis cxovreba, w. I, 1955w., gv. 230; 111. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 080. 112. iqve, gv. 092; 113. iqve, gv. 093; 114. iqve, gv. 094; 115. ioane sabanisZe, `wamebaA wmindisa da netarisa mowamisa qristesisa haboAsi~, qrestomaTia, 1946 w., gv. 57. 116. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. II, 1983 w., gv. 91; 117. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 0102; 118. `wamebaA da Rvawli wmindaTa da didebulTa daviT da konstantinesi~, qrestomaTia, 1946 w., gv. 240; 119. iqve, gv. 235; 120. iqve, gv. 235; 121. `wamebaA da Rvawli daviT da konstantinesi~, qrestomaTia, 1946 w., gv. 235. 122. iqve, gv. 237; 123. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 235; 124. iqve, gv. 237. 125. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 250; 126. iqve. gv. 245. 127. `martviloba gobronisi~, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964 w., gv. 179; 128. iqve, gv. 179; 129. martviloba gobronisi, Zegli I, gv. 181; 130. iqve, gv. 181; 131. iqve, gv. 182; 132. iqve, gv. 183; 133. qarTuli agografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964, gv. 165; 134. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977, gv. 86; 135. iqve, gv. 86; 136. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964w., gv. 165. 137. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi, 1984 w., gv. 33. 138. qarTlis cxovreba, I, 1955 w., gv. 281; 139. iqve, gv. 303; 140. qarTuli istoriuli sabuTebis korpusi, 1984 w., gv. 72; 141. qarTlis cxovreba, II, 1959 w., gv. 118. 142. giorgi merCule, grigol xanZTelis cxovreba, qrestomaTia, 1946 w., gv. 103; 143. iqve, gv. 103. 144. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 9091; 145. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 159; 146. . 147. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964 w., gv. 186; 148. iqve, gv. 187; 149. iqve, gv. 191. 150. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 478; 151. iqve, gv. 490; 152. iqve, gv. 490; 153. iqve, gv. 491; 154. iqve, gv. 499. 155. stefane mtbevari,

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1179

martviloba gobronisi, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I. 1964 w., gv. 177; 156. arseni safareli, ganyofisaTvis somexTa da qarTvelTa, gv. 88. 157. iqve, gv. 88. 158. r. T. Smerlingi, qarTuli xelnaweri wignebis mxatvruli gaformeba IX-XI saukuneebSi, t. II, gv. 56; 159. i. abulaZe, qarTuli da somxuri literaturuli urTierToba IX-X saukuneebSi, Tbilisi, 1994 w., Sesavali. 160. Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I, gv. 56; 161. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, gv. 10. 162. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, 1973, gv. 402-410. 163. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, t/ I,. 1946w., gv. 166. 164. Sua saukuneebis filosifiis istoriis problemebi, naw. I, gv. 100; 165. arsen safareli, ganyofisaTvis qarTvelTa da somexTa, gv. 92; 166. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, t. I,. 1946w., gv. 119; 167. z. sxirtlaZe, sabereebis freskuli warwerebi, gv. 106; 168. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, gv. 11; 169. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, 1973 w., gv. 305; 170. iqve, gv. 390; 171. iqve, gv. 391; 172. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I, 1964 w., gv. 167; 173. qrestomaTia, 1946 w., gv. 145; 174. iqve, gv. 145; 175. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. II, gv. 600; 176. s. troicki, saeklesio avtokefaliis Sesaxeb, gv. 45-46. 177. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 176; 178. iqve, gv. 176; 179. iqve, gv. 178; 180. iqve, gv. 179; 181. iqve, gv. 179; 182. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, 1964 w., gv. 288; 183. iqve, gv. 289; 184. qarTlis cxovreba, I, gv. 231; 185. Zeglebi, I, gv. 290. 186. s. troicki, konstantinopolis sapatriarqos sazRvrebis gavrcelebis ufleba `diasporaze~, gv. 42; 187. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 209. 188. j. afciauri _ giorgi mciris `giorgi mTawmindelis cxovreba~, gv. 222; 189. iqve, gv. 230; 190. iqve, gv. 222. 191. iv. javaxiSvili, Txzulebani, t. I, gv. 154; 192. iqve, gv. 156; 193. iv. javaxiSvili, Txzulebani I, gv. 152. Sen. I; 194. iqve, gv. 154; 195. j. afciauri, giorgi mciris `giorgi mTawmindelis cxovreba~, 1980 w., gv. 230; 196. iqve, gv. 222; 197. j. afciauri, ideuri brZolis sakiTxebisaTvis, gv. 38, 1984. ix. `qarTlis cxovreba~. I, gv. 145; 198. j. afciauri, giorgi mciris `giorgi mTawmindelis cxovreba~, 1980 w., gv. 222. 199. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literatuiris istoria, t. I, gv. 43-57. 200. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, t. I, gv. 60. 201. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, I. gv. 271. 202. daviT aRmaSeneblis dros `raRac saxlebis~ viTomda `gaqarTvelebis~ Sesaxeb: es `saxlebi!~ is samefo saxlebi iyo, romelnic aRmaSenebelma Tavis ski ptris qveS SeierTa. kerZod, SahanSas saxli (e.i. aniseli bagrationebis samefo saxli), SirvanSas saxli (Sirvanis mefeebis saxli), somexTa saxli (lore-taSiris kvirikinebis samefo saxli) da sxva. baton j. afciaurs ki hgonia, TiTqosda raRac eTnikur jgufebzea (am jgufebis saxelad miiCnevs `saxls~) saubari, romelnic TiTqosda daviT aRmaSenebelma gaaqarTvela da am TiTqos `codvas~ inaniebs Tavis `galobani sinanulisanSi~; 203. movses kalankatuaci _ alvanTa qveynis istoria, 1985 w., gv. 121-123. 204. v. gurgeniZe, kirion I, `saRvTismetyvelo krebuli~, 1984, #2, gv. 114; 205. s. janaSia _ feodaluri revolucia saqarTveloSi, 1935 w., gv. 107-112; 206. iqve, gv. 114-115. 207. sinuri mravalTavi 864 wlisa, Tb., 1959 w., gv. 283. 208. p. ingoroyva, Txzulebani, t. III, gv. 145; 209. iqve, gv. 102; 210. iqve, gv. 144; 211. iqve, gv. 414; 212. p. ingoroyva, Txzulebani, t. III, gv. 418;

1180

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

213. iqve, gv. 416. 214. s.yubaneiSvili, Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, I, gv. 170; 215. saqarTvelos samoTxe, gv. 324; 216. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, gv. 544. 217. anton bagrationi, wyobilsityvaoba, 1980 w., gv. 347; mcire uwyebani qarTvelTa mweralTaTvis, 1982, gv. 164; 218. m. TamaraSvili., istoria kaTolikobisa, 1902 w., gv. 133. 219. S. ZiZiguri, baskebi da qarTvelebi, gv. 78; 220. iqve, gv. 79; 221. iqve, gv. 79; 222. iqve, gv. 80; 223. saqarTvelos istoriis narkvevebi, IV, gv. 426.

Tavi VIII
1. m.lorTqifaniZe, saqarTvelo IV-X ss-Si. qse, tomi `saqarTvelo~, 1981 w., gv. 60; 2. qarTlis cxovreba. teqsti dadgenilia yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, t. I, 1955 w., gv. 185, gv. 275; 3. m. lorTqifaniZe, brZola saqarTvelos gaerTianebisaTvis, narkv. III, 1979 w., gv. 159; 4. saqarTvelos istoriis narkvevebi, III, gv. 63-64. 5. saqarTvelos istoria, 1980 w., gv. 84; 6. b. silagaZe, iahia antioqielis cnobebi, qarTuli wyaroTmcodneoba, VI, 1985 w., gv. 108-120; 7. b. silagaZe, iahia antioqielis cnobebi, qarTuli wyaroTmcodneoba, VI, 1985 w., gv. 115; 8. saqarTvelos istoriis narkvevebi, III, gv. 65-66. 9. qarTlis cxovreba, I, gv. 382; 10. iqve, gv. 282; 11. qarTlis cxovreba, I, gv. 281; 12. , gv. 92, Sen. 90. 13. g. RambaSiZe, `saqarTvelosa da CrdiloeT kavkasiis...~, feodaluri saqarTvelos arqeologiuri Zeglebi, V, 1987, gv. 11-13; 14. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia, saRvTismetyvelo kr., 1981 w., #2, gv. 96; 15. qarTlis cxovreba, I, gv. 282; 16. iqve, gv. 231. 17. gavrcelebuli azris Tanaxmad konstantinopolSi Cavida ara bagrat III, aramed melqisedeki; 18. qarTlis cxovreba, I, gv. 232; 19. arsebiTi mniSvneloba ara aqvs imas konstantinopolSi saqarTvelos mefe Cavida Tu patriarqi, maT erTi _ saeklesio sakiTxi unda moegvarebinaT. 20. qarTlis cxovreba, I, gv. 265; 21. iqve, gv. 270; 22. iqve, gv. 281. 23. dawerili melqisedek kaTalikozisa sveticxovlisadmi. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970 w., gv. 22. 24. qarTlis cxovreba, I, gv. 278. 25. iqve, gv. 284; 26. iqve, gv. 285; 27. qarTlis cxovreba, I, gv. 384; 28. iqve, gv. 384; 29. iqve, gv. 386; 30. iqve, gv. 386; 31. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, cxovrebaA iovanesi da efTYmisi, 1978 w., gv. 226; 32. ioane, eqvTime da giorgi mTawmidelebis berZnuli `cxovreba~, 1942, gv. 126. 33. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 180; 34. samarTlis Zeglebi, III, 1970 w., gv. 86. 35. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 329; 36. episkoposi anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, I, gv. 440. 37. s. janaSia, Sromebi,, t. V, gv. 112; 38. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, 1985 w., gv. 140-141; 39. a. SaniZe, Txzlebani, IX, 1986 w., gv. 117; 40. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 254; 41. agiografiuli Zeglebi, II, 1967 w., gv. 123. 42. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967 w., gv. 123; 43. iqve, gv. 129; 44. iqve, gv. 123. 45. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967 w., gv. 123-124; 46. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriuli sakiTxebi, 1983 w., gv. 297. 47. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, I, gv. 47; 48. iqve, gv. 52; 49. iqve, gv. 53; 50. iqve, gv. 53-54; 51. iqve, gv. 55; 52. k. kekeliZe, Zveli qarTuli

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1181

literaturis istoria, I, gv. 55. 53. iqve, gv. 57; 54. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriuli sakiTxebi, 1983 w., gv. 356-357; 55. iqve, gv. 211; 56. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriuli sakiTxebi, 1983 w., gv. 250, 299, 301, 303. 57. Sdr. sityvisgeba berisa efTYme grZelisa sosTenis mimarT, somexTa moZRvarisa, literaturuli Ziebani, 1983 w., gv. 280; 58. qarTlis cxovreba, I, gv. 386. 59. iqve, gv. 385; 60. iqve, gv. 386; 61. qarTlis cxovreba, I, gv. 292; 62. iqve, gv. 293, SeniSvna. 63. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 246; 64. qarTlis cxovreba, I, gv. 291; 65. qarTlis cxovreba, I, gv. 290; 66. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 263; 67. qarTlis cxovreba, I, gv. 294; 68. iqve, gv. 294; 69. iqve, gv. 294; 70. iqve, gv. 386. 71. qarTlis cxovreba, gv. 294; 72. iqve, gv. 295; 73. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II gv. 93; 74. iqve, gv. 93; 75. iqve, gv. 95; 76. aTonelebis berZnuli `cxovreba~, 1982 w., gv. 55; 77. saqarTvelos istoria, 1980, gv. 90. 78. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967w., gv. 95-96; 79. iqve, gv. 96; 80. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 311; 81. iqve, gv. 267; 82. iqve, gv. 265; 83. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 267. 84. ix. mTawmindelTa berZnuli cxovreba, 1982 w; 85. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 264; 86. qse. II, gv. 364. ix. v. kopaliani, saqarTvelosa da bizantiis politikuri urTierToba 970-1070 wlebSi, 1969. 87. qarTlis cxiovreba, I, 1955, gv. 303; 88. iqve, gv. 303. 89. iqve, gv. 300; 90. iqve, gv. 303; 91. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, mTawmidelisa, Zveli qarTuli gv. 296; 92. iqve, gv. 296. 93. giorgi mcire, cxovreba da moqalaqoba wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi literaturis Zeglebi, 1978, gv. 296; 94. sardeli mitropoliti maqsime, saqarTvelos eklesiis avtokefalia, `Teologia~, aTeni, 1966, gv. 50. 95. , ` ~ , , 1966 . 51; 96. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 302; 97. iqve, gv. 303. 98. iqve, gv. 302-303, 306; 99. iqve, gv. 306. 100. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 306; 101. iqve, gv. 306; 102. georgika, #8, 1980 w., gv. 18. 103. , , , 7, . 34; 104. iqve, gv. 34; 105. didi sjulis kanoni, 1975 w., gv. 261. 106. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 307; 107. iqve, gv. 307; 108. iqve, gv. 307; 109. `queyanasa mas somxeTisasa Tvinier Sesamoslisa xucesni aRasrulebdnen wirvasa TYsiTave SesamosliTa da ese didi wvalebai ars...~ _ werda ramdenime aTeuli wliT adre eqvTime mTawmideli. ix. mcire sjulis kanoni, Tb., 1973. 110. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 309; 111. iqve, gv. 308; 112. iqve, gv. 308; 113. iqve, gv. 308; 114. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 308. 115. iqve, gv. 309; 116. qarTlis cxovreba, I, gv. 231. SeniSvna 1. 117. Zeglebi, 1978 w., gv. 309; 118. iqve, gv. 309; 119. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 309; 120. iqve, gv. 309. 121. ix. episkoposi anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, I, 1996, gv. 447; 122. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 310. 123. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 310; 124. iqve, gv. 311. 125. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, gv. 312; 126. iqve, gv. 302; 127. mariam dedofali qarTlis eklesiis msaxurad sqem-monazvnad aRkveca wmida giorgi mTawmidelma. 128. b. lominaZe, saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia. saRvTismetyvelo

1182

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

krebuli, 1981, #12, gv. 97. 129. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. IV, gv. 51. 130. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 326; 131. didi sjulis kanoni, 1975w., gv. 553; 132. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, 1970 w., gv. 161; 133. iqve, gv. 388; 134. iqve, gv. 390; 135. iqve, gv. 342; 136. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, gv. 489; 137. iqve, gv.. 492; 138. iqve, gv. 493. 139. iqve, gv. 495; 140. iqve, gv. 527; 141. iqve, gv. 565; 142. iqve, gv. 570; 143. iqve, gv. 577; 144. iqve, gv. 596; 145. iqve, gv. 603; 146. b. lominaZe _ saqarTvelos sapatriarqo da misi avtokefalia. saRvTismetyvelo krebuli, 1981 w., #12, gv. 97; 147. k. kekeliZe, qarTuli kulturis istoriisaTvis monRolTa batonobis xanaSi, etiudebi, t. II, 1945 w., gv. 318-319. T. bocvaZe, saqarTvelo-daRestnis urTierTobis istoriidan, 1968 w., gv. 116-205. T. papuaSvili, hereTis istoriis sakiTxebi, 1970 w., gv. 332-335. 148. , , , , . 1966 . 49; 149. saqarTvelos istoria (leqsikoni), 1979 w., gv. 88. 150. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 311; 151. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978, gv. 315-316; 152. iqve, gv. 325. 153. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. III, 1979 w., gv. 255-256; 154. qarTveli eris istoria, t. IV, 1967, gv. 113. 155. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, 1970, gv. 675; 156. iqve, gv. 923; 157. iqve, gv. 901; 158. qarTlis cxovreba, II, 1959 w., gv. 118; 159. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. II, 1970 w., gv.180. 160. i.tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, w. I, 1984 w., gv. 56; 161. , . 13, 1883, . 47; 162. episkoposi kirioni, xersonis qarTvelTa monasteri, saRvTismetyvelo krebuli, 1981 w., #12, gv. 17; 163. qarTlis cxovreba, t. IV, 1959 w., gv. 370; 164. qarTlis cxovreba, I, gv. 232. 165. iqve, gv. 231, SeniSvna I; 166. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III. 1970 w., gv. 923; 167. . . , - X-XIII ., macne, istoriis seria, 1988 w., #2, gv. 165-168; 168. g. RambaSiZe, `metyveli Zeglebi~, gaz. `komunisti~, 1986 w., # 120. g. RambaSiZe, saqarTvelosa da CrdiloeT kavkasiis xalxTa kulturul-istoriuli urTierToba, feodaluri saqarTvelos arqeologiuri Zeglebi, V, 1987 w., gv. 11-13. 169. qarTlis cxovreba, t. I, gv. 232; 170. k. kekeliZe, etiudebi, II, 1945 w., gv. 314. 171. movses kalankatuaci, alvanTa qveynis istoria, 1985 w., gv. 140; 172. georgika, t. IV, nakveTi II, gv. 271; 173. p. ingoroyva, giorgi merCule, gv. 297; 174. movses xorenaci, somxeTis istoria, 1984 w.,, gv. 77; 175. iqve, gv. 73. 176. iqve, gv. 70; 177. movses xorenaci, somxeTis istoria, 1984 w., gv. 108; 178. iqve, gv. 249; 179. , 1982 ., g. wulaias Sesavali, gv. 15; 180. S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi, gv. 256. 181. livu stan, `balkaneTis eklesiaTa yofa osmaleTis imperiaSi~, `biserika orTodosa romana~, 1949, #11-12. Jmp, 1951, III, gv. 23-24; 182. ix. S. lomsaZe, `axalcixuri qronikebi~. 183. qarTlis cxovreba, I, gv. 231-232; 184. iqve, gv. 231, SeniSvna I. 185. v.goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, 1994 w., gv. 230; 186. iqve, gv. 230. 187. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 233. 188. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, gv. 233. 189. didi sjulis kanoni, 1975, gv. 267. 190. didi sjulis kanoni, 1975 w., gv. 386; 191. iqve, gv. 386; 192. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 86; 193. didi sjuliskanoni, gv. 407; 194. iqve, gv. 418. 195. mitropoliti maqsime, qarTuli eklesia..., gv. 47-48; 196.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1183

`~, 1981; 197. ` ~, 1982. 198. 1693 wlis aprilSi msoflio patriarqi kalinikos II werda: ` . , . . , , ( : ) , ... , , ~ ( `~, 1981, .7). rogorc aRniSnuli iyo, ucxoelebi `zemo iberiis saarqiepiskoposos~ uwodebdnen qarTlis sakaTalikosos, xolo `qvemo iberiis saarqiepiskoposos~ - afxazeTis sakaTalikosos. 199. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 66. 200. didi sjulis kanoni, gv. 275; 201. saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, I, 1984 w., gv. 280; 202. didi sjulis janoni, 1975 w., gv. 386. 203. samarTlis Zeglebi, II, gv. 28; 204. iqve, gv. 40-41; 205. iqve, gv. 66; 206. samarTlis Zeglebi, II, gv. 66. 207. a. kartaSevi, msoflio krebebi, 1963 w., gv. 425; 208. i. tabaRua, saqarTvelo evropis wignsacavebsa da arqivebSi, t. I, gv. 101; 209. i. tabaRua, saqarTvelo evropis wignsacavebsa da arqivebSi, w. I, gv. 101-102. 210. iqve, gv. 214; 211. i. tabaRua _ saqarTvelo evropis wignsacavebsa da arqivebSi, w. I, gv. 214-215. 212. iqve, gv. 215; 213. , 1985; 214. `~ . 11. 215. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918 w., gv. 188; 216. o. JuJunaZe, XV saukunis pirveli naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, krebuli _ `qarTuli samefo-samTavroebis sagareo politikis istoriidan~, w. I, 1970 w., gv. 10. 217. o. JuJunaZe, XV saukunis I naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 12-15; 218. l. tardi, _ ungreT-saqarTvelos urTierToba XVI saukuneSi, 1980 w., gv. 17. 219. o. JuJunaZe, XV saukunis I naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 16; 220. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, gv. 241; 221. iqve, gv. 72. 222. o. JuJunaZe, XV saukunis I naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 16; `aqta latina~, gv. 333; 223. iqve, gv. 51; iqve, gv. 89; 224. o. JuJunaZe, XV sakunis I naxevris saqarTvelos sagareo politikis istoriisaTvis, dasaxelebuli krebuli, 1970 w., gv. 20. 225. iqve, gv. 72; 226. iqve, gv. 54; 227. iqve, gv. 32; 228. iqve. gv. 57; 229. , , 1963 ., . 425; 230. qarTlis cxovreba, I, gv. 147. 231. samarTlis Zeglebi, t. II. gv. 537; 232. iqve, gv. 537; 233. iqve, gv. 537; 234. iqve, gv. 536-537. 235. samarTlis Zeglebi, t.II, gv. 47-49. 236. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 401; 237. iqve, gv. 48; 238. iqve, gv. 49; 239. iqve, gv. 53; 240. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 536. 241. iqve, gv. 400; 242. iqve, gv. 90; 243. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 93. 244. iqve, gv. 90; 245. iqve, gv. 91; 246. iqve, gv. 91; 247. iqve, gv. 91. 248. iqve, gv. 95; 249. iqve, gv. 91; 250. iqve, gv. 91; 251. iqve, gv. 48. SeniSvna I; 252. iqve, gv. 415. 253. samarTlis Zeglebi, t. II, gv. 401; 254. iqve, gv. 401.

1184
Tavi IX

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

1. a. abdalaZe, `amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi, 1988 w., gv. 182; 2. ` 6-10 ~ , 1980, . 349. 3. i. WavWavaZe, Txzulebani, 1984 w., gv. 734; 4. iqve, gv. 734-737; 5. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 404. 6. e. jioSvili, saqarTvelos mosaxleoba XVIII-XX saukuneebSi, 1984 w., gv. 111; 7. s. jorbenaZe, cxovreba da Rvawli ivane javaxiSvilisa, 1984 w., gv. 98; 8. iqve, gv. 211. 9. ` , , ( ?). `~ 1930 . , , XVI () : . ( ), - . 1931 ... , `~, `~, `~, `~... , ( ) `~ ...~ . , ` ~, ` ~ 25 , 1988 ., 21, . 12; 10. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, 1985 w., gv. 10; 11. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 404-405. 12. pavle ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 400; 13. iqve, gv. 410; 14. iqve, gv. 414; 15. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 415; 16. iqve, gv. 415; 17. s. jorbenaZe, cxovreba da Rvawli ivane javaxiSvilisa, 1984 w., gv. 48. 18. `ekumeni~ _ berZnul-romaul anu civilur samyaros (romis imperiis teritorias) ewodeboda; 19. . , , , 1963 ., . 568-572. 20. iqve, gv. 574; 21. . , , , 1963 ., . 573-574; 22. erekle (irakli) _ igulisxmeba bizantiis imperatori _ herakle. 23. . , , , 1963 ., . 588; 24. . , , , 1963 ., . 585-690. 25. qarTuli sabWoTa enciklopedia, t. VII, 1984 w., gv. 98. 26. . , , , 1963 ., . 639-658; 27. iqve, gv. 670. 28. . , , , 1963 ., . 670-674. 29. . , , , 1963 ., . 696; 30. iqve, gv. 556. 31. . , , , 1963 ., . 696-751. 32. . , , , 1963 ., . 751; 33. a. abdalaZe, `legenda da sinamdvile~, lit. saqarTvelo, 1988, 19. II., gv. 11-12. 34. a. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi, 1988, gv. 99; 35. iqve, gv. 99-100. 36. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 250. 37. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba IX-XI saukuneebSi, 1988, gv. 173. 38. iqve, gv. 176; 39. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba, 1988 w., gv. 178. 40. iqve, gv. 178. SeniSvna 28; 41. iqve, gv. 144; 42. iqve, gv. 11; 43. iqve, gv. 75; 44. iqve, gv. 177. SeniSvna. 45. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba, 1988 w., gv. 181. 46. Zveli qarTuli literaturis

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1185

qrestomaTia, w. I, 1946 w., gv. 129; 47. iqve, gv. 129; 48. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 243. 49. Zveli qarTuli literaturis qrestomaTia, w. I, 1946 w., gv. 130. 50. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba, 1988 w., gv. 77-78; 51. iqve, gv. 81; 52. iqve, gv. 78. 53. al. abdalaZe, amierkavkasiis politikur erTeulTa urTierToba, 1988 w., gv. 82; 54. iqve, gv. 84. 55. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi, 1983 w., gv. 356. 56. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi, 1983 w., gv. 130; 57. iqve, gv. 129; 58. iqve, gv. 131; 59. iqve, gv. 162; 60. iqve, gv. 162; 61. iqve, gv. 165; 62. iqve, gv. 127; 63. iqve, gv. 133; 64. iqve, gv. 133; 65. iqve, gv. 134; 66. iqve, gv. 135; 67. iqve, gv. 135; 68. iqve, gv. 136. 69. movses xorenaci, somxeTis istoria, 1984 w., gv. 224; 70. iqve, gv. 235; 71. iqve, gv. 236; 72. iqve, gv. 6. 73. uxtanesi, istoria gamoyofisa qarTvelTa somexTagan, 1975 w., gv. 107. 74. sinuri mravalTavi, a. SaniZis bolosityvaoba, 1959 w., gv. 295; 75. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi, 1983 w., gv. 297. 76. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I, 1980, gv. 47; 77. iqve, gv. 52; 78. iqve, gv. 53; 79. iqve, gv. 53-54; 80. iqve, gv. 55; 81. iqve, gv. 55; 82. k. kekeliZe, Zveli qarTuli literaturis istoria, t. I. 1980 w, gv. 57; 83. k. danelia, qarTuli samwerlo enis istoriis sakiTxebi, 1983 w., gv. 356-357; 84. iqve, gv. 211; 85. iqve, gv. 250. 86. iqve, gv. 299; 87. iqve, gv. 301; 88. iqve, gv. 303; 89. g. meliqiSvili, qarTlis (iberiis) samefos gaZliereba ax. w. I-II saukuneebSi. narkv. I, 1970, gv. 518-521. ix. mecnierebaTa akademiis macne, istoriis seria, #4, 1987, gv. 170-191; 90. giorgi mcire, cxovrebaA da moqalaqeobaA wmidisa da netarisa mamisa Cuenisa giorgi mTawmidelisa, Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, II, 1967, gv. 123. 91. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 16; 92. iqve, gv. 16; 93. iqve, gv. 17; 94. iqve, gv. 26; 95. iqve, gv. 6; 96. iqve, gv. 7; 97. iqve. gv. 4; 98. a. bogveraZe, leonti mrovelis erTi istoriuli koncefciis Sesaxeb, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 174; 99. a. abdalaZe, `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendenciisaTvis, `macne~, ist. seria, #4, 1987 w., gv. 191; 100. iqve, gv. 191. 101. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, 1970 w., gv. 518-519; 102. iqve, gv. 521; 103. a. abdalaZe, `cxovreba qarTvelTa mefeTas~ armenofiluri tendenciisaTvis. `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 191. 104. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 16. 105. p. ingoroyva, TxzulebaTa krebuli, t. III, 1965 w., gv. 212; 106. iqve, gv. 211-212. 107. S. badriZe, `qarTlis cxovrebis~ arqauli nawilis interpretaciisaTvis, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 179. 108. q. cxadaZe, `axali qarTlis cxovrebis~ erTi CanarTis wyaro, `macne~, enisa da literaturis seria, #1, 1986 w., gv. 90; 109. iqve, gv. 94. 110. a. bogveraZe, leonti mrovelis erTi istoriuli koncefciis Sesaxeb, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 174; 111. iqve, gv. 191; 112. iqve, gv. 174; 113. giorgi anCabaZe, juanSer da misi `cxovreba vaxtang gorgasalisa~, `macne~, istoriis seria, #4, 1987 w., gv. 186. 114. e. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi, krebuli _ saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi, V, 1986 w., gv. 21; 115. iqve, gv. 20; 116. p. ingoroyva, Txzulebani, t. III. 1965 w., gv. 188-192; 117. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 22; 118. iqve, gv. 6. 119. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 47; 120. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I, 1964 w; 121.

1186

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

qarTlis cxovreba, 1955 w. 122. berZeni mwerlebis cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, t. I, 1967 w., gv. 151; 123. iqve, gv. 120; 124. S. badriZe, `qarTlis cxovrebis~ arqauli nawilis interpretaciisaTvis, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 179. 125. iv. lolaSvili, `arsen iyalToeli~, Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 632. 126. didi sjulis kanoni, 1976 w., gv. 557; 127. mcire uwyebani, 1982 w., gv. 170; 128. Zveli qarTuli agiografiuli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 47. 129. Zveli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 47. 130. Zveli

qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. III, 1971 w., gv. 46; 131. iqve, gv. 42; 132. iqve, gv. 46-47; 133. iqve, gv. 51. 134. v. goilaZe, saqarTvelos, somxeTisa da albaneTis istoriis sakiTxebi, krebuli _ saqarTvelos feodaluri xanis istoriis sakiTxebi, 1986 w., gv. 20, SeniSvna _ 8. 135. v. goilaZe, qarTuli eklesiis saTaveebTan, 1984 w., gv.59 SeniSvna 3; 136. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I, 1964 w., gv.191; 137. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv 423; 138. iqve, gv. 423; 139. p. ingoroyva, giorgi merCule, 1954 w., gv. 367-371; 140. movses xorenaci, somxeTis istoria, 1984 w., gv. 228; 141. qarTlis cxovreba, t. I, 1955 w., gv. 8; 142. petriwonis qarTvelTa monastris ti pikoni, a. SaniZe, t. IX, 1986 w., gv. 117; 143. iqve, gv. 231. 144. i. abulaZe, Sromebi, t. IV, 1985 w., gv. 139; 145. iqve, gv. 137; 146. iqve, gv. 151152. 147. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977 w., gv. 284. 148. iqve, gv. 289-290; 149. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, 1977 w., gv. 283; 150. iqve, gv. 284; 151. o. gvilava, ispahani, Sirazi, qaSani, 1980 w., gv. 102. 152. i. javaxiSvili, Txzulebani, t. VIII, gv. 287; 153. q. cxadaZe, `axali qarTlis cxovreba _ erTi CanarTis wyaro, `macne~, enisa da literaturis seria, 1986 w., #1, gv. 85. 154. q. cxadaZe, `axali qarTlis cxovreba _ erTi CanarTis wyaro, `macne~, enisa da literaturis seria, 1986 w., #1, gv. 92; 155. iqve, gv. 88; 156. iqve, gv. 88. 157. , 1980, . 77-78. 158. marTlmadidebluri samyaros burjs, bizantias, ebrZodnen sparselebi, arabebi da Turqebi VI-XV ss-Si, xolo bizantiis dacemis Semdeg axal burjs marTlmadidebluri msofliosi, ruseTs, ebrZodnen Turqebi da sparselebi XVI-XIX ss-Si. 159. g. ormaniani, somxuri eklesia, 1913 w., gv. 74; S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan, 1979 w., gv. 27; 160. iqve, gv. 24; 161. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan, 1979 w., gv. 42-43; 162. iqve, gv. 22; 163. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan, 1979 w., gv. 22-24; 164. o. gvilava, ispahani, Sirazi, qaSani, 1980 w., gv. 103; 165. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebis saqarTvelos istoriidan, 1979 w., gv. 39; 166. iqve, gv. 38; 167. iqve, gv. 40; 168. iqve, gv. 38; 169. iqve, gv. 40; 170. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902 w., gv. 127; 171. iqve, gv. 53; 172. iqve, gv. 53. 173. iqve, gv. 126; 174. S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi, 1975 w., gv. 302; 175. iqve, gv. 302; 176. iqve, gv. 302-303; 177. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxebis urTierToba, 1982 w., gv. 268; 178. iqve, gv. 315. 179. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 67; 180. iqve, gv. 67; 181. iqve, gv. 73. 182. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 67; 183. iqve, gv. 78; 184. iqve, gv. 58; 185. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 58; 186. iqve, gv. 52; 187. iqve, gv. 60-67; 188. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918 w., gv. 145; 189. iqve,

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1187

gv. 146; 190. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1918, gv. 148; 191. s. avaliani, anton I, 1987 w., gv. 21; 192. `mzametyveleba~ qmnili antoni I saqarTvelos kaTalikosisagan, 1882 w., gv. 5; 193. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, 1913, gv. 147-148; 194. iqve, gv. 147. 195. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 264-267; 196. iqve, gv. 267-268; 197. iqve, gv. 269; 198. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 264; 199. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 75-78; 200. iqve, gv. 75; 201. iqve, gv. 72; 202. iqve, gv. 75; 203. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 75; 204. s. avaliani, anton I, 1987 w., gv. 33; 205. Zveli qarTuli literaturis Zeglebi, 1978 w., gv. 287; 206. `mzametyveleba~, qmnili antoni I saqarTvelos kaTalikozisagan, 1882 w., gv. 596-597; 207. iqve, gv. 112; 208. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 265; 209. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 78; 210. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982, gv. 166; 211. iqve, gv. 149; 212. iqve, gv. 166; 213. iqve, gv. 167; 214. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1897 w., gv. 459; 215. iqve, gv. 460; 216. iqve, gv. 460; 217. g. JorJoliani, saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi, 1987 w., gv. 62; 218. iqve, gv. 63; 219. iqve, gv. 71; 220. iqve, gv. 71-72; 221. g. JorJoliani, saqarTvelo XVII saukunis 30-50-ian wlebSi, 1987 w., gv. 72; 222. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 172; 223. iqve, gv. 173; 224. iqve, gv. 175; 225. m TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 238; 226. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 176; 227. iqve, gv. 304; 228. m TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904 w., gv. 238; 229. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904, 205. 230. z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, 1906 w., gv. 68; 231. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 305; 232. gr. robaqiZe, gvelis perangi, 1988 w., gv. 70; 233. g. maisuraZe, qarTveli da somexi xalxis urTierToba, 1982 w., gv. 319; 234. iqve, gv. 312; 235. iqve, gv. 312; 236. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 234; 237. iqve, gv. 315-316; 238. iqve, gv. 310; 239. iqve, gv. 311; 240. z. WiWinaZe, qarTveli grigorianebi, 1906 w., gv. 21-105. 241. iqve, gv. 94-112. 242. S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi, 1975 w., gv. 501-502; 243. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902, gv. 411-412; 244. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 123; 245. iqve, gv. 124-125; 246. iqve, gv. 126; 247. m. TamaraSvili, pasuxad somxis mwerlebs, 1904, gv. 110; 248. iqve, gv. 232; 249. iqve, gv. 156; 250. giuldenStedti, mogzauroba saqarTveloSi, t. I, 1962 w., gv. 89-91; 251. iqve, gv. 185; 252. iqve, t, II, gv. 91; 253. iqve, gv. 101; 254. n. berZeniSvili, t. VIII, nawili I, 1958 w., gv. 245; 255. r. TofCiSvili, qsnis xeobis zogierTi eTnoistoriuli sakiTxi, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 35; 256. r. TofCiSvili, qsnis xeobis zogierTi eTnoistoriuli sakiTxi, `macne~, istoriis seria, 1987 w., #4, gv. 39; 257. g. jalabaZe, eTnikuri procesebi Sida qarTlSi, krebuli _ `Sida qarTli~, 1987 w., gv. 17-18; 258. r. TofCiSvili, XIX saukunis mosaxleobis aRweris masalebi, mnaTobi, 1987 w., #12, gv. 158-160; 259. , , - . ., 1978, . 16-17; 260. r. TofCiSvili, XIX saukunis mosaxleobis aRweris masalebi saqarTvelos eTnoistoriis da social-

1188

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

uri yofis Sesaxeb,. mnaTobi, 1987 w., #12, gv. 158-160; 261. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1987 w., gv. 475. 262. q. SaraSiZe, erevanSi mivlinebis angariSi, `mravalTavi~, XIII, 1986 w., gv. 114; 263. iqve, XIII, 1986 w., gv. 115; 264. q. SaraSiZe, erevanSi mivlinebis angariSi, `mravalTavi~, XIII, 1986 w., gv. 117; 265. saqarTvelos istoriis narkvevebi, t. I, 1970- w., gv. 330.

Tavi X
1. i. lolaSvili, arsen iyalToeli, 1978, gv. 158; 2. iqve, gv 48; 3. iqve, gv. 49; 4. i. lolaSvili, dasax. naSr., gv. 64; 5. p. ratiani, Tbileli berebi, 1989, gv. 81.; 6. iqve, gv. 81; 7. iv. javaxiSvili, II, 1983, gv. 197; 8. iqve, gv. 197; 9. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 168; 10. l. grigolaSvili, `galobani sinanulisanis~ teqsti, `jvari vazisa~, #25, 1989, gv. 26; 11. iv. javaxiSvili, II, gv. 210; 12. iqve, gv. 218; 13. z. avaliSvili, jvarosanTa droidan, 1989, gv. 17; 14. iqve, gv. 19; 15. iqve, gv. 96; 16. S. mesxia, saistorio Ziebani, III, 1986, gv. 75; 17. iqve, gv. 70; 18. S. mesxia, dasax. naSr., gv. 134; 19. iqve, gv. 135; 20. z. avaliSvili, dasax. naSr., gv. 108, (ix. mimoxilva marko polos mogzaurobis cnobil inglisur gamocemaSi...); 21. saq. ekl. kalendari, 1987 w., gv. 468; 22. didi sjuliskanoni, 1975, gv. 549; 23. i. lolaSvili, dasax. naSr., gv. 60; 24. iqve, gv. 14. 4 iqve, gv. 86; 25. qarTlis cxovreba, I, gv. 353; 26. iv. javaxiSvili, VII, gv. 248249; 27. iqve, gv. 248; 28. sabWoTa enciklopediuri leqsikonis sityvani, 1980, rusul enaze, gv. 1329; 29. iv. javaxiSvili, II, gv. 213; 30. qarTuli samarTlis Zeglebi, 1965, II, gv. 18; 31. `xelmwifis karis garigeba~, qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 95; 32. iqve, gv. 90; 33. saq. ist. narkv., III, gv. 220-223; 34. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 82; 35. saq. ist. narkv., III, 1979, gv. 216; 36. iqve, gv. 218; 37. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 92; 38. xelmwifis karis garigeba, gv. 34; 39. JamTaaRmwereli, qarTlis cxovreba, II, gv. 253; 40. saq. ist. narkv., III, 1979, gv. 353; 41. iqve, gv. 638; 42. iv. javaxiSvili, VI, 1982, gv. 67; 43. iqve, gv. 67; 44. saq. ist. narkv., III, gv. 234; 45. iqve, gv. 235; 46. saxelmwifosa da eklesias Soris aseT urTierTobas, zogjer ewodeba `simfonia~; 47. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 20; 48. saq. ist. narkv., III, gv. 215-216; 49. iv. javaxiSvili, II, gv. 212-213; 50. p. ratiani, Tbileli berebi, gv. 79; 51. iv. javaxiSvili, II, gv. 188; 52. iv. javaxiSvili, II, gv. 190; 53. iqve, gv. 191; 54. didi sjulis kanoni, 1975, gv. 550; 55. saq. ist. narkv., III, gv. 215; 56. iqve, gv. 214; 57. iv. javaxiSvili, VII, gv. 28; 58. iqve, gv. 29; 59. iqve, gv. 314; 60. iqve, gv. 57; 61. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 63; 62. iqve, gv. 82; 63. iqve, gv. 83; 64. iqve, gv. 84; 65. iqve, gv. 68; 66. iqve, gv. 68; 67. e. gabiZaSvilis mixedviT, ara 8, aramed 18 wlisa. 68. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 15; 69. iqve, gv. 16; 70. iqve, gv. 17; 71. iqve, gv. 16; 72. iqve, gv. 51; 73. iqve, gv. 52; 74. iqve, gv. 51; 75. iqve, gv. 42; 76. iqve, 41; 77. iqve, gv. 43; 78. iqve, gv. 45; 79. iqve, gv. 247; 80. iqve, gv. 247; 81. didi sjulis kanoni, gv. 553; 82. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 473; 83. iqve, gv. 473; 84. iqve, gv. 474; 85. iqve, gv. 475; 86. iqve, gv. 557; 87. saq. ist. narkv., III, gv. 153; 88. p. ratiani, Tbileli

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1189

berebi, 1989, gv. 29. 89. iqve, gv. 35; 90. iqve, gv. 26; 91. iqve, gv. 6; 92. iqve, gv. 48; 93. iqve, gv. 37; 94. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, II, gv. 34-35; 95. iv. javaxiSvili, qarTuli samarTlis istoria, I, gv. 58; 96. iqve, gv. 38-39; 97. p. ratiani, dasax. naSr., gv. 41-45, 55; 98. saq. ist. narkv., III, gv. 230; 99. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, IX, 1979, gv. 73-74; 100. iqve, gv. 94; 101. qarTlis cxovreba, I, gv. 335; 102. iv. javaxiSvili, II, 1983, gv. 215; 103. iv. javaxiSvili, II, 1983, gv. 200; 104. S. mesxia, saistorio Ziebani, III, gv. 74; 105. iqve, gv. 42; 106. iqve, gv. 42; 107. S. mesxia, dasax. naSr., gv. 92; 108. n. berZeniSvili, dasax. naSr., gv. 97; 109. qarTlis cxovreba, I, gv. 346; 110. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 209; 111. S. mesxia, dasax. naSr., gv. 37; 112. iqve, gv. 35; 113. iqve, gv. 37-40; 114. iqve, gv. 39;

Tamar mefe
1. qarTlis cxovreba, II, 1959, gv. 26; 2. iqve, gv. 27; 3. iqve, gv. 27; 4. iqve, gv. 118; 5. iqve, gv. 119; 6. iqve, gv. 30; 7. iqve, gv. 31; 8. iqve, gv. 33. 9. iqve, gv. 119; 10. iqve, gv. 120; 11. iqve, gv. 41; 12. iqve, gv. 45; 13. iqve, gv. 121; 14. iqve, gv. 49; 15. iqve, gv. 50; 16. iqve, gv. 51; 17. iqve, gv. 54; 18. iqve, gv. 54; 19. iqve, gv. 122. 20. iqve, gv. 123; 21. iqve, gv. 55; 22. iqve, gv. 151; 23. iqve, gv. 58; 24. iqve, gv. 58; 25. iqve, gv. 58; 26. iqve, gv. 60; 27. iqve, gv. 125; 28. iqve, gv. 72; 29. iqve, gv. 72; 30. iqve, gv. 90; 31. iqve, gv. 106; 32. iqve, gv. 129. 33. iqve, gv. 130; 34. iqve, gv. 148; 35. iqve, gv. 91; 36. iqve, gv. 91; 37. iqve, gv. 93; 38. iqve, gv. 95; 39. iqve, gv. 141; 40. iqve, gv. 142; 41. iqve, gv. 103; 42. iqve, gv. 104; 43. iqve, gv. 107; 44. iqve, gv. 110; 45. iqve, gv. 110; 46. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa..., 1902, gv. 8; 47. iqve, gv. 11; 48. qarTlis cxovreba, II, gv. 170; 49. iqve, gv. 170; 50. saq. ist. narkv., III, gv. 542; 51. iqve, gv. 545; 52. iqve, gv. 547-548; 53. iqve, gv. 550; 54. iqve, gv. 550; 55. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 113; 56. n. berZeniSvili, IX, 1979, gv. 136; 57. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 115; 58. iv. javaxiSvili, VII, 1984, gv. 115; 59. iqve, gv. 117; 60. iqve, gv. 119; 61. iqve, gv. 118; 62. iqve, gv. 119; 63. n. berZeniSvili, IX, gv. 136; 64. iqve, gv. 150; 65. qarTlis cxovreba, II, gv. 82; 66. iqve, gv. 83; 67. i. anTelava, XI-XV saukunis saqarTvelos social-politikuri istoriis sakiTxebi, 1980, gv. 192; 68. qarT. samarT. Zeglebi, II, gv. 82; 69. i. anTelava, dasax. naSr., gv. 192; 70. iqve, gv. 190; 71. iqve, gv. 191; 72. iqve, gv. 190; 73. iv. javaxiSvili, VI, 1982, gv. 273; 74. iqve, gv. 274-276; 75. iqve, gv. 282; 76. iqve, gv. 285; 77. iqve, gv. 289; 78. iqve, gv. 314; 79. iqve, gv. 313; 80. n. berZeniSvili, IX, gv. 129; 81. iqve, gv. 137-140; 82. iqve, gv. 197; 83. iqve, gv. 198; 84. n. berZeniSvili, dasax. naSr., gv. 157; 85. iqve, gv. 167; 86. iqve, gv. 199; 87. iqve, gv. 200; 88. saq. ist. narkv., III, gv. 314; 89. iqve, gv. 318; 90. iqve, gv. 346347; 91. iv. javaxiSvili, VII, gv. 91; 92. iqve, gv. 91; 93. saq. ist. narkv., III, gv. 563; 94. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 19; 95. iqve, gv. 18; 96. S. mesxia, saistorio Ziebani, III, gv. 153-154; 97. basili ezosmoZRvari, cxovreba mefeT mefisa Tamarisi, gv. 155. 98. qarTlis cxovreba, II, gv. 147; 99. iqve, gv. 147; 100. n. berZeniSvili, IX, gv. 180; 101. iqve, gv. 189; 102. iqve, gv. 190; 103. iqve, gv. 192; 104. qarTlis cxovreba, II, gv. 34; 105. iqve, gv. 81; 106. iqve, gv. 121; 107. iqve, gv. 141; 108. saq. ist. narkv., III, gv. 365; 109.

1190

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

p. ingoroyva, IV, 1978, gv. 22-23; 110. qarTlis cxovreba, II, gv. 34; 111. iqve, gv. 57; 112. iqve, gv. 91; 113. iqve, gv. 90; 114. iqve, gv. 99; 115. iqve, gv. 142; 116. iqve, gv. 79; 117. iqve, gv. 147; 118. iv. javaxiSvili, VII, gv. 86; 119. qarTlis cxovreba, II, gv. 129; 120. iqve, gv. 147; 121. iqve, gv. 81; 122. iqve, gv. 81; 123. iqve, gv. 109; 124. iqve, gv 148; 125. iv. javaxiSvili, VII, gv. 87;

T a v i XI
1. qarTlis cxovreba, II, gv. 163; 2. iqve, gv. 181; 3. iv. javaxiSvili, t. III, 1982 w., gv. 17; 4. iqve, gv. 17; 5. iqve, gv. 19; 6. iqve, gv. 20; 7. iqve, gv. 21; 8. qarTlis cxovreba, II, gv. 191; 9. saq. ist. narkv., III, gv. 549; 10. iqve, gv. 550; 11. iqve, gv. 550; 12. iqve, gv. 573; 13. iqve, gv. 600; 14. iqve, gv. 601; 15. iqve, gv. 602; 16. qarTlis cxovreba, II, gv. 243; 17. iqve, gv. 62; 18. saq. ist. narkv., III, gv. 553; 19. qarTlis cxovreba, II, gv. 208; 20. iqve, gv. 215; 21. iqve, gv. 304; 22. saq. ist. narkv., III, gv. 599; 23. iqve, gv. 583; 24. qarTlis cxovreba, II, gv. 251; 25. saq. ist. narkv., III, gv. 577; 26. iqve, gv. 584; 27. iqve, gv. 585; 28. qarTlis cxovreba, II, gv. 320; 29. iqve, gv. 321; 30. iqve, gv. 288; 31. iqve, gv. 290; 32. iqve, gv. 291; 33. iqve, gv. 272; 34. iqve, gv. 196; 35. iqve, gv. 198; 36. iqve, gv. 209; 37. iqve, gv. 247; 38. iqve, gv. 248; 39. iqve, gv. 215; 40. iqve, 217; 41. iqve, gv. 217; 42. iqve, gv. 217; 43. iqve, gv. 217; 44. iqve, 215; 45. iqve, gv. 217; 46. iqve, gv. 263; 47. qarTlis cxovreba, II, gv. 250; 48. iqve, gv. 218; 49. saq. ist. narkv., III, gv. 595; 50. qarTlis cxovreba, II, gv. 154; 51. iqve, 156; 52. qarTlis cxovreba, II, gv. 154; 53. iqve, 157; 54. iqve, gv. 156; 55. iqve, gv. 157; 56. qarTlis cxovreba, II, gv. 167; 57. iqve, gv. 199; 58. iqve, gv. 231; 59. iqve, 247; 60. iqve, gv. 256; 61. iqve, 267; 62. iqve, gv. 171; 63. iqve, gv. 171; 64. saqarTvelos samoTxe, gv. 549; 65. qarTlis cxovreba, II, gv. 177; 66. iqve, 178; 67. iqve, gv. 209; 68. iqve, gv. 277. 69. iqve, 278; 70. iqve, gv. 282; 71. iqve, gv. 283; 72. iqve, 301. 73. iqve, gv. 323; 74. iqve, gv. 312; 75. iqve, gv. 314; 76. iqve, gv. 315; 77. iqve, gv. 321.

T a v i XI I
1. qarTlis cxovreba, IV, 1973, gv. 255; 2. iqve, gv. 255; 3. iqve, gv. 256; 4. iqve, gv. 256; 5. iqve, gv. 256; 6. iqve, gv. 256; 7. iqve, gv. 257; 8. iqve, gv. 258; 9. iqve, gv. 258; 10. iqve, gv. 259; 11. iqve, gv. 259; 12. iqve, gv. 260; 13. iv. javaxiSvili, t. III, 1982, gv. 175; 14. iqve, gv. 175; 15. saq. ist. narkv., III, gv. 826; 16. iqve, gv. 827; 17. iqve, gv. 665; 18. Zegli erisTavTa, S. mesxias gamocema, gv. 350; 19. saq. ist. narkv., III, gv. 828; 20. iqve, gv. 829; 21. iqve, gv. 829; 22. iqve, gv. 832; 23. iqve, gv. 834; 24. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 173; 25. iqve, gv. 164-165; 26. iqve, gv. 165; 27. saq. ist. narkv., III, gv. 663; 28. iqve, gv. 712; 29. iqve, gv. 716-717; 30. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 226; 31. iqve, gv. 227; 32. iqve, gv. 228; 33. T. mewofeci, istoria Temur-lengisa da misi STamomavlobisa, 1987, gv. 21; 34. iqve, gv. 84, SeniSnva; 35. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 132; 36. iqve, gv. 133; 37. iqve, gv. 133; 38. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 195; 39. saq. ist. narkv., III, gv. 688; 40. iqve, gv. 719; 41. qarTlis cxovreba, IV, gv. 654; 42. iqve, gv. 690; 43. saq. ist. narkv., III, gv. 701; 44. qarTlis cxovreba, IV, gv. 263; 45. iqve, gv. 272; 46. iqve, gv 276; 47. iqve, gv. 273; 48.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1191

iqve, gv. 267; 49. iqve, gv. 271; 50. iqve, gv. 275; 51. saq. ist. narkv., III, gv. 679, SeniSvna; 52. iqve gv. 681; 53. iqve, gv. 693; 54. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 199; 55. saq. ist. narkv., III, gv. 700; 56. iqve, gv. 692; 57. iqve, gv. 703; 58. iqve, gv. 702; 59. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 200; 60. `saistorio moambe~, 1925, naw. II, gv. 311; 61. saq. ist. narkv., III, gv. 711; 62. gobron (mixail) sabinini, `saqarTvelos samoTxe~, 1972, gv. 562-564.

Tavi XIII
1. saq. ist. narkv., III, gv. 713. 2. iqve, gv. 750; 3. iv. javaxiSvili, t. III, 1982, gv. 265; 4. iqve, gv. 229; 5. iqve, gv. 230; 6. iqve, gv. 230; 7. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1897, gv. 243; 8. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 258; 9. iqve gv. 257; 10. saq. ist. narkv., III, gv. 724; 11. iqve, gv. 728; 12. iv. javaxiSvili, III, gv. 259; 13. T. mewofeci, dasax. naSr. gv. 16; 14. saq. ist. narkv., III, gv. 728; 15. n. berZeniSvili, saq. ist. sakiTxebi, I, 1964, gv. 175, iqve, 728, SeniSvna; 16. iqve, gv. 729; 17. iv. javaxiSvili, III, gv. 260; 18. iqve, gv. 261; 19. qarTlis cxovreba t. IV, gv. 280; 20. iv. javaxiSvili, III, gv. 262; 21. iqve, gv. 263; 22. T. Jordania, qronikebi, II, gv. 244; 23. iqve, gv. 248; 24. iv. javaxiSvili, III, gv. 263; 25. saq. ist. narkv. III, gv. 726; 26. T. Jordania, qronikebi, II, gv. 196; 27. saq. ist. narkv., III, gv. 282; 28. a. jafariZe, saq. samociq. ekl. ist. II, 1998, gv. 247; 29. qarTlis cxovreba, IV, gv. 281, SeniSvnebi; 30. T. Jordania, qronikebi, t. II, 1897, gv. 226; 31. iqve, gv. 228; 32. iqve, gv. 321; 33. iqve, gv. 227; 34. qarTlis cxovreba, IV, gv. 281; 35. Toma mewofeli, istoria, gv. 119-122; 36. qarTlis cxovreba, II, gv. 475; 37. qarTlis cxovreba, I, gv. 41; 38. iqve, gv. 68-69; 39. iv. javaxiSvili, III, gv. 278; 40. iqve, gv. 433; 41. iqve, gv. 433; 42. iqve, gv. 283; 43. iqve, gv. 278; 44. T. Jordania, qronikebi, 1879, II, gv. 268; 45. iqve, gv. 269; 46. VI msof. krebis kanonebis $22; 47. iv. javaxiSvili, III, gv. 280; 48. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902, gv. 65; 49. iqve, gv. 57; 50. iqve, gv. 62; 51. iv. javaxiSvili, III, gv. 284; 52. iqve, gv. 285; 53. qronikebi, II, gv. 318; 54. iv. javaxiSvili, III, gv. 388; 55. iqve, gv. 390; 56. iqve, gv. 392; 57. qronikebi, II, gv. 335; 58. iqve, gv. 330; 59. iqve, gv. 345; 60. iqve, gv. 346; 61. iv. javaxiSvili, III, gv. 447; 62. iqve, gv 447; 63. iqve, gv. 447; 64. episkoposi anania, saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, I, 1996, gv. 315-324; 65. iv. javaxiSvili, III, gv. 377. 66. iqve, gv. 238; 67. iqve, gv. 340; 68. iqve, gv. 340; 69. saq. ist. narkvevebi, IV, gv. 182. 70. qarTlis cxovreba, I, gv. 38. 71. iqve, gv. 39; 72. iqve, gv. 41; 73. iqve, gv. 42; 74. iqve, gv. 42; 75. iqve, gv. 224; 76. XV s. italiel mogzaurTa cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, 1981, gv. 61; 77. qarTlis cxovreba, II, gv. 479; 78. iqve, gv. 480; 79. iqve, gv. 481; 80. iqve, gv. 481; 81. iqve, gv. 482; 82. iqve, gv. 483; 83. iqve, gv. 483; 84. iqve, gv. 501; 85. T. sayvareliZe, XIV-XIX saukuneebis qarTuli oqromWedloba, 1987, gv. 180; 86. g. JorJoliani, saqarTvelo XVII saukuneSi, 1987, gv. 57.

Tavi XIV
1. saq. ist. narkv., III, gv. 748; 2. qarTlis cxovreba, IV, gv. 383; 3. iqve, gv. 384; 4. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, t. IV, 1967, gv. 207; 5. iqve, gv. 207; 6. qarTlis

1192

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

cxovreba, II, gv. 487; 7. iv. javaxiSvili, IV, gv. 217; 8. qarTlis cxovreba, II, gv. 488; 9. iqve, gv. 397; 10. iqve, gv. 397; 11. qaTib-Celebis cnobebi saqarTvelosa da kavkasiis Sesaxeb, 1978, gv. 136; 12. XV s. italiel mogzaurTa cnobebi saqarTvelos Sesaxeb, eldar mamisTvaliSvilis SeniSvna, gv. 70; 13. saq.ist. narkv., IV, gv. 129; 14. iqve, gv. 100; 15. iqve, gv. 101; 16. iqve, gv. 105; 17. iqve, gv. 106; 18. iqve, gv. 110; 19. iqve, gv. 112; 20. qarTlis cxovreba, II, gv. 508; 21. iqve, gv. 508; 22. iqve, gv. 510; 23. saq. ist. narkv. IV, gv. 119; 24. iqve, gv. 118; 25. saq. ist. narkv. IV, gv. 140. 26. iqve, gv. 148; 27. iqve, gv. 149; 28. qarTlis cxovreba, IV, gv. 384; 29. farsadan gorgijaniZe, istoria, s. kakabaZis gamocema, saistorio moambe, 1925, w. II, gv. 215; 30. qarTlis cxovreba, II, gv. 474; 31. iqve, gv. 340; 32. iqve, gv. 477; 33. iqve, gv. 477; 34. iqve, gv. 478; 35. iqve, gv. 480; 36. iqve, gv. 483; 37. iqve, gv. 484; 38. iqve, gv. 485; 39. iqve, gv. 494; 40. iqve, gv. 504; 41. iqve, gv. 505; 42. iqve, gv. 509; 43. iqve, gv. 510; 44. saq. ist. narkv. IV, 1973 w., gv. 87; 45. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa... gv. 69; 46. `dede qorquTis wigni~, 1987, gv. 64; 47. m. TamaraSvili, das. naSr. gv. 57; 48. iqve, gv. 77; 49. qarTlis cxovreba, IV, gv. 400; 50. T. Jordania, qronikebi, II, gv. 259; 51. iqve, gv. 259; 52. iqve, gv. 401; 53. iqve, gv. 361; 54. l. menabde, qarT. mwerlobis kerebi, II, 1980, gv. 117; 55. T. Jordania, qronikebi, II, gv. 102; 56. saq. ist. narkv. gv. 91; 57. iqve, gv. 92; 58. a. gelovani, sibrZnis simfonia, gv. 800; 59. cnobili somexi politikuri moRvawis igor muradianis 1988 wlis 15 maisis proklamacia; 60. Toma mewofeli, dasax. naSr., 1987, gv. 16, Sesavali; 61. iv. javaxiSvili, III, gv. 412; 62. iqve, gv. 372; 63. iv. javaxiSvili, III, gv. 164. 64. qarTlis cxovreba, II, gv. 481; 65. saq. ist. narkv. III, gv. 744; 66. iqve, gv. 779; 67. iqve, gv. 791; 68. saq. ist. narkv. IV, gv. 216; 69. iqve, gv. 238; 70. saq. ist. narkv. III, gv. 818;

Tavi XV
1. afxazeTis eTnikuri saxe Seicvala XVII-XVIII saukuneebSi adiRe-Cerqezuli tomebis Camosaxlebis Sedegad. am axal xalxsac - `afxazebi~ uwodes mxaris saxelis Sesabamisad. 2. qarTuli epistoluri wyaroebis korpusi 1, 1989, gv. 43-61. 3. qarTlis cxovreba, IV, gv. 728. 4. Zveli qarT. agiogr. lit. Zegl., VI, 1980, gv. 449. 5. saqarTvelos istoria, 1980, gv. 153; 6. saq. ist. narkv., IV, gv. 243; 7. iqve, gv. 245; 7. iqve, gv. 248; 8. qarTlis cxovreba, II, gv. 3; 9. saq. ist. narkv., IV, gv. 249; 10. qarTlis cxovreba, II, gv. 382; 11. Zv. qarT. agiogr. lit. Zeglebi, VI, gv. 20; 12. Zv. qarT. agiogr. lit. Zeglebi, VI, gv. 20; 13. saq. ist. narkv., IV, gv. 252; 14. morTeza mehdi faTemi, sparsuli masalebi XVI-XVII saukuneebis qarTvel moRvaweTa Sesaxeb, 1982, gv. 26; 15. qarTlis cxovreba, IV, gv. 584; 16. Zegl., VI, gv. 24. 17. saq. ist. narkvev., IV, gv. 264; 18. iqve, gv. 265; 19. qarTlis cxovreba, IV, gv. 588; 20. saq. ist. narkv., IV, gv. 271; 21. iqve, gv. 272; 22. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 26; 23. saq. ist. narkv., IV, gv. 276; 24. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, 1967, IV, gv. 315; 25. iqve, gv. 317; 26. iqve, gv. 319, 325; 27. Zegl., VI, gv. 27; 28. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, II, 1986, gv. 112; 29. Zegl. VI, gv. 28; 30. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 113; 31. iqve, gv. 113; 32. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, II, 1986, gv. 113;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1193

33. iqve, gv. 114; 34. iqve, gv. 115; 35. iqve, gv. 115; 36. iqve, gv. 116; 37. iqve, gv. 116; 38. iqve, gv. 118; 39. iqve, 119; 40. qarTlis cxovreba, IV, gv. 401; 41. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 120; 42. iqve, gv. 121; 43. iqve, SeniSvna 59; 44. anton kaTalikosi, sityva pirveli qeTevanisaTvis, dasax. naSr., gv. 29; 45. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 124; 46. qarTlis cxovreba, II, gv. 402; 47. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 31; 48. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 125; 49. iqve, gv. 127; 50. iqve, gv. 129; 51. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 130; 52. Zegl., VI, gv. 34; 53. anton bagrationi; wyobilsityvaoba, 180, gv. 204; 54. qarTlis cxovreba, II, gv. 355; 55. iqve, gv. 363; 56. iqve, gv. 365; 57. qarTlis cxovreba, II, gv. 366; 58. iqve, gv. 394; 59. iqve, gv. 396; 60. Zveli qarT. agiogr. lit. Zeglebi, VI, 1980, gv. 47; 61. qarTlis cxovreba, IV, gv. 385; 62. Zegl. VI, gv. 48; 63. qarTlis cxovreba, II, gv. 386; 64. qarTlis cxovreba, IV, gv. 423; 65. qarTlis cxovreba, II, gv. 388; 66. antoni, dasax. naSr., gv. 55; 67. qarTlis cxovreba, IV, gv. 425; 68. iqve, gv. 425; 69. qarTlis cxovreba, II, gv. 393. 70. iqve, gv. 397; 71. qarTlis cxovreba, IV, gv. 427; 72. il. WavWavaZe, IV, gv. 184; 73. anton kaTalikosi, dasax. naSr., gv. 66; 74. iqve, gv. 66; 75. qarTlis cxovreba, IV, gv. 328; 76. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, IV, 1967, gv. 349; 77. iv. javaxiSvili, qarTveli eris istoria, IV, gv. 369; 78. iqve, gv. 371; 79. qarTlis cxovreba, II, gv. 424; 80. iqve, gv. 425; 81. iqve, gv. 425; 82. qarTlis cxovreba, II, gv. 425. 83. g. JorJoliani, saqarTvelo XVII s., gv. 50; 84. iqve, gv. 49; 85. S. lomsaZe, gviani Sua saukuneebi..., Ggv. 47, 48, 63; 86. S. lomsaZe, dasax. naSr., gv. 35; 87. iqve, gv. 35; 88. iqve, gv. 36-41; 89. iqve, gv. 52; 90. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 58; 91. iqve, gv. 59; 92. iqve, gv. 60; 93. qarTlis cxovreba, IV, gv. 445; 94. iv. javaxiSvili, VIII, 1977, gv. 285; 95. mohamed Taheris cnobebi, gv. 381; g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 72; 96. iv. javaxiSvili, VIII, gv. 283; 97. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 106; 98. iqve, gv. 112; 99. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 118; 100. iqve, gv. 116; 101. iqve, gv. 100-101; 102. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa..., gv. 127; 103. goreli nasyidas saqme, iqve, gv. 127; 104. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 62; 105. iqve, gv. 63; 106. qarTlis cxovreba, II, gv. 426; 107. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, III, gv. 192; 108. qarTlis cxovreba, II, gv. 404; 109. qarTlis cxovreba, II, gv. 405; 110. iqve, gv. 406; 111. iqve, gv. 406; 112. qarTlis cxovreba, IV, gv. 430; 113. iqve, gv. 431; 114. saq. ist. narkv., IV, gv. 280; 115. iqve, gv. 281; 116. iqve, gv. 284; 117. qarTlis cxovreba, II, gv. 408; 118. narkv., IV, gv. 285; 119. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 11; 120. iqve, gv. 11; 121. iqve, gv. 15; 122. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa.., II, gv. 576; 123. iqve, gv. 175; 124. iv. javaxiSvili, qarT. eris ist., IV, gv. 1967, gv. 361; 125. iqve, gv. 362; 126. iqve, gv. 363; 127. narkv., IV, gv. 295; 128. iqve, gv. 319; 129. qarTlis cxovreba, II, gv. 422; 130. iqve, gv. 423; 131. qarTlis cxovreba, IV, gv. 442; 132. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa.., III, gv. 210; 133. iqve, gv. 212; 134. iqve, gv. 235; 135. iqve, gv. 194; 136. g. JorJoliani, dasax. naSr., gv. 78; 137. qarTlis cxovreba, IV, 443; 138. qarTlis cxovreba, II, gv. 434; 139. iqve, gv. 438; 140. iqve, gv. 439. 141. qarTlis cxovreba, IV, gv. 601; 142. m. rexviaSvili, dasavleT saqarTvelo XVII saukuneSi, 1978, gv. 109; 143. i. tabaRua, saqarTvelo evropis arqivebsa da wignsacavebSi, III, 1987, gv. 191; 144. qarTlis cxovreba, II, gv. 425; 145. iqve, gv. 424; 146. qarTlis cxovreba, IV, gv.

1194

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

443; 147. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 191; 148. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 119; 149. m. TamaraSvili, pasuxi somxis mwerlebs, gv. 237; 150. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 191; 151. Carlz darvini, rus. enaze, t. II, wigni I, 1927, gv. 579; 152. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 110; 153. arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, gv. 76; 154. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 115; 155. iqve, gv. 111; 156. iqve, gv. 114; 157. iqve, gv. 117; 158. saqarTvelos istoria XVI-XVIII ss., 1950, gv. 300; iqve, 113; 159. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 191; 160. morTeza muhamedi faTemi, sparsuli masalebi, 1982, gv. 18; 161. S. mesxia, saistorio Ziebani, II, gv. 316; 162. iqve, gv. 314; 163. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 93; 164. iqve, gv. 94; 165. qarTlis cxovreba, IV, gv. 825; 166. saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, I, gv. 445-446; 167. saqarTvelos istoriis narkvevebi, IV, gv. 200; 168. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 178; 169. qarTlis cxovreba, II, gv. 424-425; 170. iqve, gv. 421; 171. iqve, gv. 428; 172. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, 1963, gv. 606; 173. iqve, gv. 608; 174. iqve, gv. 605; 175. qarTuli samarTlis Zeglebi, I, 1963, gv. 393; 176. iqve, gv. 397; 177. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 14; 178. z. SaraSeniZe, fereidneli `gurjebi~, 1979, gv. 59.

Tavi XVI
1. m. qiqoZe, vaxtang VI-is saxelmwifoebrivi moRvaweoba, 1988, gv. 35. 2. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1904, gv. 301; 3. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 3; 4. m. qiqoZe, vaxtang VI-is saxelmwifoebrivi moRvaweoba, gv. 15; 5. S. xanTaZe, qarTuli istoriografia XVIII saukuneSi, gv. 17. 6. qarTlis cxovreba, IV, gv. 500; 7. g. paiWaZe, vaxtang VI, 1981, gv. 105; 8. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 8; 9. S. xanTaZe, dasax. naSr., gv. 52; 10. saq. ist. narkv., IV, gv. 342; 11. qarTlis cxovreba, IV, gv. 454; 12. saq. ist. narkv., IV, gv. 348; 13. m. TaTaraSvili, dasax. naSr., gv. 307; 14. iqve, gv. 308; 15. qarTlis cxovreba, IV, gv. 404; 16. iqve, gv. 466; 17. i. tabaRua, masalebi XVIII s..., 1982, gv. 16; 18. iqve, gv. 19; 19. g. paiWaZe, dasax. naSr., gv. 16; 20. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 24; 21. iqve, gv. 24; 22. iqve, gv. 26; 23. saq. ist. narkv., IV, gv. 402; 24. iqve, gv. 204; 25. saq. ist. narkv., IV, gv. 404; 26. v. gabaSvili, qarTuli feodaluri wyobileba XVI-XVII ss., 1959, gv. 141; m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 8; 27. S. xanTaZe, dasax. naSr., gv. 48; 28. saq ist. narkv., IV, gv. 404; 29. iqve, gv. 105; 30. qarTlis cxovreba, IV, gv. 493; 31. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 20; 32. iqve, gv. 21; 33. i. tabaRua, dasax. naSr., gv. 24. 34. i. tabaRua, masalebi XVIII s. pirveli meoTxedis saqarTvelos istoriisaTvis, 1982, gv. 20. 35. m. qiqoZe, vaxtang VI-is saxelmwifoebrivi politika, 1988, gv. 38; 36. iqve, gv. 41; 37. saq. ist. narkv., IV, 1973, gv. 406. 38. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, 1902, gv. 55. 39. m. TamaraSvili, dasax. naSr., gv. 55. 40. m. TamaraSvili, dasax. naSr. gv. 57. 41. iqve, gv. 321; 42. m. qiqoZe, vaxtang VI, gv. 27; 43. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 26. 44. m. TamaraSvili, dasax. naSr., 312. 45. iqve, gv. 322; 46. iqve, gv. 324; 47. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 51; 48. saq. ist. narkv., IV, gv. 407; 49. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa, gv. 33; 50. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa..., gv. 316; 51. iqve, gv.

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1195

317; 52. m.qiqoZe, dasax. naSr., gv. 78; 53. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 6; 54. iqve, gv. 7; 55. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 40; 56. iqve, gv. 41; 57. iqve, gv. 42; 58. iqve, gv. 43; 59. iqve, gv. 46; 60. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 9; 61. iqve, gv. 10; 62. iqve, gv. 11; 63. g. paiWaZe, vaxtang VI, 1981, gv. 124; 64. m. qiqoZe, dasax. naSr., gv. 59; 65. iqve, gv. 60; 66. iqve, gv. 65; 67. iqve, gv. 68; 68. iqve, gv. 68; 69. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris, 1919, gv. 3; 70. saq. ist. narkv., IV, gv. 365; 71. iqve, gv. 365; 72. iqve, gv. 365; 73. iqve, gv. 366; 74. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, IV, 1967, gv. 296; 75. qarTuli mwerloba, I, 1984, gv. 27; 76. iqve, gv. 26; 77. narkv., IV, gv. 368; 78. saq. ist. narkv., IV, gv. 368; 79. iqve, gv. 300; 80. iqve, gv. 360; 81. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris, 1919, gv. 3; 82. iqve, gv. 4; 83. iqve, gv. 5; 84. S. xanTaZe, qarTuli istoriografia, 1985, gv. 18; 85. iqve, gv. 31; 86. m. qiqoZe, dasx. naSr., gv. 4; 87. qarTlis cxovreba, IV, gv. 37; 88. saq. ist. narkv., IV, gv. 361; 89. m. rexviaSvili, imereTi XVII saukuneSi, 1982, gv. 3; 90. saqarTvelos istoria, 1980, gv. 182; 91. n. berZeniSvili, iv. javaxiSvili, s. janaSia, saqarTvelos istoria, 1946, gv. 389; 92. qarTlis cxovreba, IV, gv. 31; 93. iqve, gv. 35-37; 94. iv. javaxiSvili, qarT. eris ist., IV, gv. 359. 95. iqve, gv. 365. 96. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970, gv. 727-733; 97. iqve, gv. 675; 98. iqve, gv. 775; 99. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 502-503; 100. iqve, gv. 180; 101. iqve, gv. 209. 102. iqve, gv. 222; 103. s. kakabaZe, dasavleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi, I, gv. 149; 104. saq. ist. narkv., IV, gv. 485; 105. samarTlis Zeglebi, III, gv. 514, 527; 106. iqve, gv. 581; 107. Sewirulobebis wigni kaTalikos daviT nemsaZisa biWvinTisadmi 1682 wlisa, gv. 583; 108. iqve, gv. 577; 109. iqve, gv. 514, 527; 110. iqve, gv. 569; 111. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970, gv. 567; 112. wyalobis wigni grigor alaverdelisa 1670 wlisa, gv. 567; 113. iqve, gv. 342; 114. iqve, gv. 345; 115. iqve, gv. 347; 116. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 1970, gv. 501, 502; 117. iqve, gv. 501; 118. iqve, gv. 504; 119. iqve, gv. 505; 120. iqve, gv. 520; 121. iqve, gv. 519; 122. iqve, gv. 519; 123. iqve, gv. 523; 124. iqve, gv. 529; 125. iqve, gv. 530; 126. iqve, gv. 514; 127. iqve, gv. 547; 128. iqve, gv. 543; 129. iqve, gv. 533; 130. iqve, gv. 536; 131. iqve, gv. 482; 132. iqve, gv. 581; 133. iqve, gv. 517; 134. iqve, gv. 599, 600, 612, 641, 648, 669; 135. iqve, gv. 559; 136. iqve, gv. 623; 137. iqve, gv. 619; 138. iqve, gv. 627; 139. iqve, gv. 706; 140. iqve, gv. 596; 141. saq. ist. narkv., IV, gv. 484; 142. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 695; 143. iqve, gv. 613; 144. iqve, gv. 677; 145. iqve, gv. 695; 146. iqve, gv. 714; 147. iqve, gv. 753; 148. iqve, gv. 772; 149. iqve, gv. 591; 150. iqve, gv. 625; 151. iqve, gv. 585; 152. iqve, gv. 664; 153. iqve, gv. 672; 154. iqve, gv. 694; 155. iqve, gv. 637; 156. iqve, gv. 643; 157. iqve, gv. 695; 158. iqve, gv. 710; 159. iqve, gv. 589; 160. iqve, gv. 713; 161. iqve, gv. 592; 162. iqve, gv. 632; 163. iqve, gv. 634; 164. iqve, gv. 699; 165. iqve, gv. 762; 166. iqve, gv. 791; 167. iqve, gv. 595; 168. iqve, gv. 620; 169. iqve, gv. 627; 170. iqve, gv. 747; 171. iqve, gv. 542; 172. iqve, gv. 560; 173. iqve, gv. 480; 174. iqve, gv. 481; 175. iqve, gv. 638; 176. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 384; 177. iqve, gv. 384; 178. iqve, gv. 385; 179. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1965, gv. 386; 180. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 737; 181. iqve, gv. 607; 182. iqve, gv. 693; 183. iqve, gv. 647; 184. iqve, gv. 604; 185. iqve, gv. 606; 186. iqve, gv. 694; 187. iqve, gv. 636; 188. iqve,

1196

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

gv. 638; 189. iqve, gv. 639; 190. iqve, gv. 694; 191. iqve, gv. 597; 192. iqve, gv. 659; 193. iqve, gv. 789; 194. iqve, gv. 681; 195. iqve, gv. 137. 196. iqve, gv. 135-150; 197. iqve, gv. 757; 198. iqve, gv. 164; 199. iqve, gv. 164; 200. iqve, gv. 617; 201. iqve, gv. 632; 202. iqve, gv. 681; 203. m. rexviaSvili, imereTis samefo, 1989, gv. 472; 204. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 640; 205. iqve, gv. 253; 206. iqve, gv. 138; 207. iqve, gv. 580; 208. iqve, gv. 882; 209. iqve, gv. 134; 210. iqve, gv. 712; 211. iqve, gv. 749; 212. saq. ist. narkv., IV, gv. 485; 213. papuna orbeliani, ambavi qarTlisani..., 1981, gv. 84; 214. iqve, gv. 87; 215. iqve, gv. 101; 216. iqve, gv. 82; 217. iqve, gv. 85; 218. iqve, gv. 103; 219. iqve, gv. 103; 220. iqve, gv. 105; 221. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, gv. 400; 222. iqve, gv. 401; 223. iqve, gv. 400; 224. p. orbeliani, dasax. naSr., gv. 106; 225. iqve, gv. 105; 226. iqve, gv. 105; 227. p. orbeliani, ambavi qarTlisani.., gv. 100; 228. iqve, gv. 113; 229. iqve, gv. 114; 230. saq. ist. narkv., IV, gv. 453; 231. p. orbeliani, ambavi qarTlisani.., gv. 48; 232. saq. ist. narkv., IV, gv. 602; 233. iqve, gv. 607; 234. iqve, gv. 611; 235. iqve, gv. 614; 236. iqve, gv. 615; 237. iqve, gv. 616; 238. iqve, gv. 617; 239. iqve, gv. 619; 240. iqve, gv. 621; 241. iqve, gv. 625; 242. iqve, gv. 628; 243. iqve, gv. 629; 244. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 13; 245. saq. ist. narkv., IV, 630; 246. iqve, gv. 632; 247. iqve, gv. 638; 248. iqve, gv. 645. 249. s. avaliani, anton pirveli, 1987, gv. 17; 250. qarTlis cxovreba, IV, gv. 914, qronologiuri cxrili; 251. religiis istoria da propaganda, XI, 1987, gv. 52; 252. s. avaliani, anton pirveli, gv. 30; 253. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 39; 254. iqve, gv. 40; 255. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 536; 256. iqve, gv. 498; 257. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 16; 258. m. TamaraSvili, istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, gv. 374; 259. iqve, gv. 374; 260. iqve, gv. 374; 261. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 37; 262. iqve, gv. 34; 263. iqve, gv. 34; 264. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 35; 265. iqve, gv. 35; 266. iqve, gv. 36; 267. iqve, gv. 43; 268. iqve, gv. 60; 269. p. orbeliani, ambavi qarTlisani..., gv. 86; 270. iqve, gv. 103; 271. ev. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, quTaisi, 1918, gv. 191; 272. m. kelenjeriZe, saqarTvelos sakaTalikozo eklesiis mokle istoria, quTaisi, 1918, gv. 130; 273. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris, 1919, gv. 14; 274. m. darCia, gaioz reqtori, 1977, gv. 45; 275. m. janaSvili, saqarTvelos saeklesio istoria, 1886, gv. 127; 276. iqve, gv. 21; 277. iqve, gv. 35; 278. p. karbelaSvili, ierarqia saqarTvelos eklesiisa, kaTolikosni da mRvdelmTavarni, 1900, gv. 132; 279. p. ioseliani, saqarTvelos mokle istoria, sankt-peterburgi, 1848, rusul enaze, gv. 118; 280. m. darCia, gaioz reqtori, gv. 24; 281. iqve, gv. 26; 282. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 90; 283. S. lomiZe, m. TamaraSvili, g. maisuraZe da sxvaTa Sromebi; 284. e. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, gv. 144; 285. k. kekeliZe, qarTuli literaturis istoria, I, gv. 364; 286. iqve, gv. 364; 287. m. darCia, dasax. naSr., gv. 46. 288. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 95. 289. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 95; 290. k. kekeliZe, dasax. naSr., gv. 373; 291. iqve, gv. 379; 292. e. nikolaZe, dasax. naSr., gv. 147; 293. iqve, gv. 147; 294. m. TamaraSvili, dasax. naSr., gv. 389. 295. iqve, gv. 378; 296. iqve, gv. 392; 297. iqve, gv. 383; 298. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 75; 299. m. darCia, dasax. naSr., gv. 41; 300. k. kekeliZe, dasax. naSr., gv. 375; 301. s. avaliani, dasax. naSr., gv. 86; 302. iqve, gv. 98; 303. iqve, gv. 97;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1197

304. saq. ist. narkv., IV, gv. 679; 305. iqve, gv. 687; 306. g. maisuraZe, saintereso wigni XVIII s. saqarTvelos politikur cxovrebaze, `mnaTobi~, #5, 1990, gv. 172; 307. g. maisuraZe, dasax. naSr., gv. 171; 308. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 52; 309. saq. ist. narkv., IV, gv. 630; 310. iqve, gv. 632; 311. iqve, gv. 682; 312. iqve, gv. 683; 313. n. berZeniSvili, saqarTvelos istoriis sakiTxebi, IV, gv. 169; 314. saq. ist. narkv., IV, gv. 684; 315. iqve, gv. 684; 316. iqve, gv. 684; 317. iqve, gv. 686; 318. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 16; 319. saq. ist. narkv., IV, gv. 660; 320. iqve, gv. 654; 321. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 18; 322. saq. ist. narkv., IV, gv. 655; 323. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 19; 324. iqve, gv. 20; 325. saq. ist. narkv., IV, gv. 658; 326. iqve, gv. 660; 327. iqve, gv. 669; 328. iqve, gv. 669; 329. iqve, gv. 675; 330. iqve, gv. 675; 331. iqve, gv. 676; 332. iqve, gv. 673; 333. iqve, gv. 673; 334. iqve, gv. 670; 335. iqve, gv. 680; 336. iqve, gv. 626; 337. iqve, gv. 694; 338. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 23; 339. saq. ist. narkv., IV, gv. 700; 340. iqve, gv. 705; 341. iqve, gv. 707; 342. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 39; 343. saq. ist. narkv., IV, gv. 759; 344. iv. javaxiSvili, dasax. naSr., gv. 42; 345. iqve, gv. 48; 346. qarTuli samarTlis Zeglebi, II, 1966, gv. 501; 347. saq. ist. narkv., IV, gv. 721; 348. qarTlis cxovreba, IV, gv. 291; 349. qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gv. 675; 350. iqve, gv. 727; 351. qarTlis cxovreba, IV, gv. 830; 352. m. wereTeli, eri da saxelmwifo, 1990, gv. 89; 353. g. maisuraZe, dasax. naSr., gv. 172; 354. saq. ist. narkv., IV, gv. 721; 355. iqve, gv. 721; 356. m. rexviaSvili, imereTis samefo, 1989, gv. 472; 357. saq. ist. narkv., IV, gv. 357; 358. m. rexviaSvili, dasax. naSr., gv. 44; 359. T. Jordania, qronikebi, II, 1897, gv. 383; 360. saq. ist. narkv., IV, gv. 720; 361. iqve, gv. 721; 362. iqve, gv. 722, 725; 363. iqve, gv. 724; 364. n. berZeniSvili, saq. ist. sakiTxebi, IV, gv. 124, 125, 725; 365. iqve, gv. 726; 366. saq. ist. narkv., IV, gv. 727; 367. iqve, gv. 729; 368. iqve, gv. 729; 369. g. maisuraZe, dasax. naSr., gv. 175;

Tavi XVII
1. iv. javaxiSvili, damokidebuleba ruseTsa da saqarTvelos Soris XVIII saukuneSi, 1919, gv. 52. 1. p. ioseliani, `giorgi XIII-is cxovreba~, gv. 17; 2. d. yifiani `memuarebi~, 1990, gv. 136; 3. jvari vazisa, 1990, #2, gv. 58; 4. m. TamaraSvili, dasax. naSr., gv. 438; 5. m. gonikaSvili, imereTi XVIII-XIX saukuneTa mijnaze, 1979, gv. 53; 6. m. xuciSvili, saqarTvelos eklesiis socialur-politikuri pozicia, 1987, gv. 18; 7. m. xuciSvili, saqarTvelos eklesiis socialur-politikuri pozicia, 1987, gv. 38; 8. iqve, gv. 20; 9. d. gogolaZe, brZola carizmis winaaRmdeg, saq. istoriis narkvevebi, IV, gv. 931; 10. m. gonikaSvili, dasax. naSr., gv. 16; 11. saq. ist. narkv., IV, gv. 931; 12. eristov-ServaSiZe, qarTveli xalxis gaWirvebis Sesaxeb samaxsovro werili, gv. 48; 13. saq. ist. narkv., IV, gv. 933; 14. saq. ist. narkv. IV, gv. 936; 15. qarTuli samarTlis Zeglebi, t. III, gv. 747; 16. m. darCia, gaioz reqtori, gv. 19; 17. q. pavliaSvili, saqarTvelos saegzarqoso 1900-1917 wlebSi, 1995, gv. 23; 18. n. durnovo, qarTuli

1198

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

eklesiis bedi, J. `ganTiadi~, 1990, #10; 19. g. Todua, XIX s. qarTuli sazogadoebrivekonomikuri azris istoriis sakiTxebi, 1983, gv. 69; 20. iqve, gv. 71; 21. g. Todua, dasax. naSr., 1983, gv. 47; 22. q. pavliaSvili, dasax. naSr., gv. 33; 23. kaTalikos-patriarq kalistrates mogonebani, saRvTismetyvelo krebuli, 1987, #3, gv. 38; 24. iqve, 42; 25. iqve, 42; 26. iqve, 37; 27. m. xuciSvili, dasax. naSr., gv. 186; 28. m. TamaraSvili, dasax. naSr., gv. 449. 29. `cnobis furceli~, 1905, #2932; 30. `jvari vazisa~, 1987, #1, gv. 46; 31.kaTalikos-patriarqi kalistrate, mogoneba iliaze, mnaTobi, 1985, #2; 32. `jvari vazisa~, 1987, #1, gv. 46; 33. `jvari vazisa~, 1987, #1, gv. 46; 34. `jvari vazisa~, 1987, #1, gv. 47; 35. e. nikolaZe, saqarTvelos eklesiis istoria, quTaisi, 1918, gv. 217-219; 36. gaz. `saqarTvelo~, 1917, #59; 37. ev. nikolaZe, dasax. naSr., gv. 97; 38. gaz. `saqarTvelo~, 1917, #63; 39. gaz. `saxalxo furceli~, 1917, #851; 40. gaz. `saqarTvelo~, 1917, #205; 41. jvari vazisa, 1987, #1, gv. 10; 42. gaz. `Cveni qveyana~, 1917, #130; 43. s. kakabaZe, qarTveli xalxis istoria, 1997, gv. 249; 44. i. WavWavaZe, Txzulebani, t. I, gv. 213; 45. Jurnali `mnaTobi~, 1988, #10; 46. sinodis uwyebaTa krebuli, 1927; 47. saRvTismetyv. kreb. 1984, #3, gv. 213; 48. saqme #103, saRvTismetyv. kreb. 1984, #3, gv. 215; 49. eklesiis marTva-gamgeobis debuleba, 1997; 50. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1982, gv. 154; 51. episkoposi anania jafariZe, saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria, I, 1996, gv. 185-203; 52. `jvari vazisa~, 1979, #2, gv. 11; 53. 1881 wlis dekembris `Sinauri mimoxilva~, i. WavWavaZe, t. V, gv. 136; 54. aleqsi beri (SuSania), mTavroba da sarwmunoeba, gv. 2; 55. s. vardosaniZe, kirion II, 1984, gv. 23;

Tavi XVIII
1. i. WavWavaZe, II, gv. 180; 2. gaz. `iveria~, 1888, #4; 3. v. goilaZe, jvari vazisa, 1981, #3; 4. mcxeTa, arqeologiuri kvleva-ZiebaTa Sedegebi, Tb., t. II, 1978, III, 1980; 5. s. janaSia, feodaluri revolucia saqarTveloSi, Sromebi, gv. 127; 6. sumbat daviTis Ze, cxovreba da uwyeba bagrationTa, 1949, gv. 58; 7. sokrati, eklesiis istoria 1, 20; sozomeni, eklesiis istoria II, 7; Teodorite, I, 25; 8. n. janaSia, narkvevebi, gv. 114; 9. `moqceva qarTlisa~, qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi~, III; 10. m. CxartiSvili, `ninos cxovrebis~ vrceli redaqciis atribucia, `mnaTobi~, 1987, #5. gv. 147-154; 11. iqve, gv. 149-154; 12. ivane javaxiSvili, istoriis mizani, wyaroebi da meTodebi, Txzulebani, VIII, 1977. gv. 326; 13. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, t. I. 1964; 14. p. ingoroyva, qarTuli mwerlobis istoriis mokle mimoxilva, `mnaTobi~, 1939, #4, gv. 105-107; 15. g. meliqiSvili, saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi, saqarTvelos istoriis narkvevebi, I, gv. 40; 16. iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, 1945, gv. 171; 17. k. kekeliZe, etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan, IV, gv. 192; 18. `qarTlis cxovreba~, I, 1955, t. II, 1959, s. yauxCiSvilis gamocema; 19. q. cx., I, 248. 20. iqve, gv. 244; 21. g. meliqiSvili `saqarTvelos uZvelesi da Zveli istoriis wyaroebi~, saqarTvelos istoriis narkv. I, gv. 52; 22. g. meliqiSvili, farnavazi da farnavazianebi Zvel somxur saistorio wyaroebSi, `macne~, 1967, #3; 23. iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1199

saistorio mwerloba, 1945; k. kekeliZe, qarTuli literaturis istoria, I, 1954, t. II, 1958; 24. m. TarxniSvili, saqarTvelos eklesiis avtokefaliis warmoSoba, `mnaTobi~, 1989, #11; 25. g. meliqiSvili, dasax., naSr. gv. 64; 26. iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba, gv. 194; 27. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, w. I, 1964; 28. iqve, gv. 17-64; 29. iv. javaxiSvili, Txzulebani, I., 1979 gv. 27; 30. Zveli qarT. ag. lit. Zegl. II, 1967; 31. iv. javaxiSvili, dasaxlebuli naSromi, gv. 142; 32. Zveli qarTuli agiografiuli lit. Zegl. II. 1967; 33. istoriografia, saq. ist. nark. III, 1979. gv. 410; 34. T. papuaSvili, dasax. naSr., gv. 409; 35. k. kekeliZe, Zv. qarT. lit. istoria I, gv. 263; 36. qarTlis cxovreba, I, gv. 318-364; 37. m. lorTqifaniZe, XI_XII s.s. istoriis wyaroebi, narkv. III, 1979, 70; 38. arsen beri, `cxovreba da moqalaqoba da Rvawli wmidisa da Rirsisa dedisa Cuenisa ninosi~ - Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, III, 1971 gv. 45; 39. narkv., t. II, Tb. 1959; 40. narkv. III, gv. 433; 41. saqarTvelos samoTxe~, gamoc. m. sabininis mier, gv. 111; 42. narkv. III, gv. 471; 43. k. kekeliZe, I, gv. 569; 44. m. sabinini, qarTuli eklesiis istoria, rus. enaze, spb. 1877; 45. saRvTismetyvelo krebuli, #12, 1981; 46. , aTeni, `Teologia~, 1966, Targmnili xelnaweri rus. enaze; 47. saqarTvelos eklesiis kalendari, 2001, gv. 113; 48. didi sjuliskanoni, 1975, gv. 545; 49. iqve, gv. 546; 50. iqve, gv. 546; 51. q.c., I, gv. 65; 52. saqarTvelos eklesiis kalendari, 1987, gv. 464; 53. iv.javaxiSvili, Txzulebani, t. III, 1982, gv. 340; 54. saswaulni sveticxovlisa, qronikebi, gv. 40-69; 55. iv. javaxiSvili, t. III, gv. 340; 56. iv. javaxiSvili, t.1, 1979, gv. 269-271; 57. iqve, gv. 143; 58. eqvTime aToneli, saeklesio kanonTa krebuli, VI msoflio krebis 33-e kanonis ganmarteba, saRvTismetyvelo krebuli, #11, 1983, gv. 37; 59. saRvTismetyvelo krebuli, #11, 1983, gv. 59; 60. saqarTvelos samoTxe, 1882, gv. 632; 61. saqarTvelos eklesiis kalendari, 2001, gv. 140; 62. didi sjuliskanoni, 1975, gv. 295; 63. saRvTismetyvelo krebuli, 1987, #1; 64. iqve, gv. 134-135; 65. iqve, gv. 135; 66. m. TamaraSvili, saqarTvelos eklesiis istoria, 1990 w.

1200

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

s a Z i e ble b i
a) pirTa
a
abaz (abas) kaTalikosi _ 376; 462; 474; 480; abakurais mleqsavi _ 554; abas faSa _ 964; abasi _ 497; abaRa yaeni _ 845; abaSiZe ivane _ 1097; abaSiZe levani _ 947; abdal meliq amir mumni _ 479; abdalaZe aleqsandre _ 58; 164; 280; 351; 608; 636; 661; 670; 680; 681; 698; abdiSo asuri _ 376; 374; abdula begi _ 1046; abduSeliSvili m. _ 49; abeli _ 17; 18; abiaTar mRvdelmTavari _ 89; 190; 205; 206; 208; 209; 215; 222; 1143; abibos nekreseli _ 219; 345; 346; 347; 351; 387; 1148; abideni _ 140; abidenosi _ 167; abo Tbileli _ 519; 522; 523; 529; 547; 549; 550; 554; 640; 1147; abraam albaTaneli _ 472; 458; 509; abraam erevanci _ 710; abraam kaTalikosi _ 332; 343; 376; 377; 399-404; 406-415; 417; 421; 423; 451; 453; 462; 467; 472; 473; 458; 507-509; 673; 699; 839; abraam mamamTavari _ 21; 31-34; 79; 522; 946; 1053; abu-beqr aTabagi _ 807; abul kasimi _ 1148; abulaZe ilia _ 535; 635; 638; 639; 701; abuleTi _ 750; 796; abuserisZe tbeli _ 1153; agaTangelozi _ 188; 192; 194; 331; 332; 354; 698; 700; agaTon romis papi _ 611; agari _ 33; adam aregawoTeli _ 531; adami _ 17; 18; adarnase _ 436; adarnase adarnasiani _ 493; adarnase bakuris Ze _ 437; adarnase erisTavi _ 230; 231; 269; 273; 448; adarnase kurapalati _ 497; adarnase mefe _ 664; adarnase mTavari _ 471; 485; aderki 99; 100; 119-121; 127; 150; 207; 899; adonci n. _ 455; adriane 109; 115; av-giorgi _ 906; 907; avag amirspasalari _ 811; 840; 841; avag mxargrZeli _ 834; 835; avaliSvili z. _ 767; avgustosi 108; 325; avetiqi somexi episkoposi _ 1058; avitabile _ 955; azat-xani _ 1043; azo (azove) (azoni) mefe _ 37; 50-52; 62-64; 86; 136; 147; 148; 367; 442; 689-691; 694-696; 1145; azorki _ 151; aTabegisSvili yurxmazbeg _ 725; aTanase antioqieli _ 582; aTanase kvi preli _ 374; aTraqa SaraRanis Ze _ 752; `aiaSma~ _ 90; aieti _ 128; 156; 157; ainina _ 65; akaki patriarqi _ 301; 302;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


akakiusi _ 311; akvilia _ 83; aladaSvili giorgi episkoposi _ 1111; aleqsandre _ 60; 86; 147; 167; 760; aleqsandre I didi (aTanase monazoni) _ 872; 873; 875-880; aleqsandre I imperatori _ 1117; aleqsandre (av-giorgis mama) _ 907; aleqsandre bagratis Ze _ 872; 906; aleqsandre baqaris Ze _ 1070; aleqsandre giorgi II-s Ze _ 903; aleqsandre giorgi VIII-s Ze _ 906; aleqsandre vaxtang V-is Ze _ 1005; aleqsandre Teimuraz I-is Ze _ 934; 935; 937; 939; aleqsandre ianai _ 95; aleqsandre imereTis mefe _ 975; 1049; aleqsandre imperatori _ 1092; aleqsandre kaxTa mefe _ 907; 912; 930; 931; 937; aleqsandre makedoneli _ 37; 51; 61; 62; 65; 66; 87; 93; 94; 96; 150; 153; 165; 267; 361; 367; 678; 679; 685; 694; 695; 705; 753; 869; 1144; aleqsandre mefe _ 52; 442; 690; 691; 915; 933; 964; 1032; aleqsi komnenosi _ 809; aleqsi mefe _ 752; aleqsiZe zaza _ 257; 304-306; 309; 310; 343; 371; 421; 427; 428; 434; 435; 438; 443; 446; 447; 459; 472; 508; 702; 1157; ali ibn iahia al-armanis xalifa _ 660; amazaspani _ 214; amazaspi 114; 151; 152; 178; 180; 190; amanelis Ze _ 801; amasia _ 55; amba giorgi _ 529; ambrozi (patri) _ 710; 726; 971; ambrosi mediolaneli _ 1117; ambrosio duS anJuSi _ 938; 940; 943; amiane marceline _ 180; 181;

1201

amilaxvari aleqsandre _ 1070; amilaxvari givi _ 1042; amilaxvari ioTam _ 725; 965; amilaxvari nikoloz kaTalikosi _ 717; 1060; amilaxvari nodar _ 725; amilaxvari papuna _ 933; amir-mirmani _ 807; amira ali _ 570; amira ahmadi _ 746; amira Sedadi _ 796; amirani _ 100; 101; amirejibi giorgi _ 1031; amirovi osef _ 732; ana (Teimuraz I-is coli) _ 934; ana komneni _ 1144; ana mRvdeli _ 206; anania dvinis mmarTveli _ 797; anastasi II _ 651; anastasi imperatori _ 303; 307; 382; 398; 401; 472; 575; anastasi kaTalikosi (somexTa) _ 378; 459; 534; anastasi mRvdel-mowame _ 453; 454; 504; anastasi patriarqi _ 333; anastosi _ 204; anatoli patriarqi _ 291; angra-maniu _ 90; angurg _ 842; andrea di santa kroCe _ 625; andrea opizis winamZRvari _ 529; andria pirvelwodebuli 16; 44; 82; 108; 112; 114; 116; 118-130; 134; 142; 150; 162; 172; 183-185; 188; 330; 335; 516; 517; 524; 567; 596; 597; 602; 603; 605; 886; 891; 893; 894; 899; 1013; 1080; 1138; 1139; 1159-1161; andronikaSvili abeli _ 932; andronikaSvili giorgi _ 874; andronikaSvili m. _ 87; andronike iagrini _ 624; aniane aleqsandrieli _ 73;

1202
aninski a. _ 193; anton I _ 146; 623; 629; 633; 714; 717723; 1005; 1036-1039; 1046-1056; 1058-1065; 1083; 1085; 1091; 1093; 1154; anton II _ 1092-1094; anton didi _ 757; anton kaTalikosi _ 512; 851; 870; 929; 933; 934; 938; 939; 941; 942; 944946; 949; 1139; anton martyofeli _ 386; 387; anton mTavarepiskoposi _ 1093; 1126; anton mTavarepiskoposi (xoneli) _ 1054; anton mitropoliti alaverdeli _ 1013; anton mitropoliti peterburgisa _ 1108; anton mRvdelmTavari _ 1109; anton naoxrebelis Ze _ 853; anton saRirisZe (quTaTeli mTavarepiskoposi) _ 799; 800; anton cagerel-Windideli _ 1058; anton Wyondidel-mwignobarTuxucesi _ 801; 807; 814; 816; 818; antonius piusi 115; antonovi zurab _ 732; anuka (Sahis coli) _ 1005; antioqe III _ 94; antioqe IV _ 94; antioqozi _ 64; anqiale (mefe) _ 158; anCabaZe g. _ 686; apolinari 105; apolodori _ 65; apoloni _ 127; 900; ara mSvenieri _ 55; arabuli avTandili _ 175; aravesi _ 480; arameneaki _ 58; arami _ 55; 59; 608; ardavazi _ 653; ardam erisTavi _ 909; ardaSiri _ 178;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
arzoki _ 517; arzuk mefe _ 517; ariane flavius 109; 114; 121; 122; 156-159; ariozi _ 466; 473; ariSiani _ 749; aristakes arqiepiskoposi _ 645; aristine aleqsi _ 293; 1162; aristobul II _ 95; aristobul mefe _ 96; aristotele _ 52; 1060; arkadi keisari _ 371; armazeli _ 151; armazaeli _ 207; armazi _ 61; 65; 86; 87; 90-92; 202; 203; 210; arsen beri _ 37; 51; 52; 687; 689; 692996; 705; 763; 764; 769; 772; 821; 1138; 1151; 1152; 1155; arsen bulmaisimisZe _ 1153; arsen episkoposi (mangleli) _ 1003; arsen iyalToeli _ 511; 692; 697; 698; 759; 763-765; 1152; 1154; arsen kaTalikosi _ 231; 232; 259; 345; 346; 371; 386; 474; 541-543; 600; 1148; arsen mitropoliti (Tbileli) - 1093; arsen monazoni _ 785; arsen safareli _ 296; 298; 300; 305; 307-309; 321; 347; 356; 379-381; 383; 384; 388; 389; 414; 415; 418; 420; 421; 423; 454-459; 478; 530; 531; 533; 534; 538; 555; 576; 699; arsen Wyondidel-mwignobarTuxucesi _ 812; 835; arseni _ 662; 663; 783; arseni (iveronis winamZRoli) _ 584; arsok mefe _ 65; artag (artok) mefe _ 65; 92; 93; 94; artavaz erisTavi _ 267; 269; 274; 517; artaSama _ 167; artaSes I _ 165; 167; artaSes II _ 685; artaSesi _ 297;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


artem ararateli _ 730; artemida _ 127; 900; arf-aslani _ 761; 762; arqanjelo lamberti _ 123; 161; 605; 609; 941; 942; 974; arRun aRa _ 842; arRuni _ 853; arSak II _ 180; arSaki _ 100; 165; 180; 181; arSuSa _ 255; arCil I _ 240; 511; 512; arCil II _ 499; 511; 1004; arCil vaxtangis Ze _ 984; arCil mefe _ 153; 228; 241; 251; 259261; 283; 285; 286; 413; 485-487; 490-496; 503; 511; 512; 517; 519; 524; 525; 663; 687; 922; 947; 950; 1004-1008; 1010; 1036; 1081; 1145; 1146; arCil mefe (imereTis) _ 983; arCil mefis mematiane _ 485; arCili _ 985; 986; arjevaniZe n. _ 1116; asaT grigolis Ze _ 751; 801; asoRiki _ 381; astvacatur amadneli _ 710; asureli mamebi _ 103; 385; 383; 385393; 410; 421; 453; 531; 555; 556; 1158; atate episkoposi _ 342; atrnerse iSxani _ 471; atrnerse qarTlis mTavari _ 396; atroSani _ 91; 92; afaqiZe a. _ 186; afridon msaxurTuxucesi _ 800; afridoni _ 753; afrodite _ 100; aRa meliqi _ 721; aRa-mahmad-xani _ 1067; 1076; 1077; aRaTon romis papi _ 610; 612; aRalo _ 720; aRsarTan kaxTa mefe _ 774; aRsarTani _ 747; 749; 762; aSoTan muxran-batoni _ 930;

1203

aSot I _ 371; 658-660; aSot II erkaTi _ 658-660; aSot iSxani _ 480; aSot kurapalati _ 497; 540; 541; 806; aSuri _ 99; aSqenazi _ 20; ahmad III _ 710; ahmadi _ 377; 457; ahrimani _ 90; ahuramazda _ 87; 88; 91;

b
baadur Tumaniani _ 724; 956; baaduri _ 865; baali _ 43; babgen kaTalikosi _ 305-307; 342; 407; 410; 412; 417; babila kaTalikosi _ 230; babovai kaTalikosi _ 299; bagrat I _ 826; bagrat III _ 528; 563-568; 571; 572; 574; 580; 791; 804; 903; 1083; bagrat III-s mematiane _ 571; bagrat IV _ 363; 528; 568; 571; 581584; 586; 587; 589; 592; 598; 619; 761; 762; 775; 779; 787; 791; 1150; 1154; bagrat V _ 862; 867; bagrat VI _ 906; bagrat batoniSvili _ 1008; bagrat erisTavi (imereTis) _ 872; 906; bagrat kurapalati _ 497; 500; 506; 507; bagrat mefe _ 453; 581; 602; 865; 893; 901; 910; bagrat mefe (afxazTa) _ 581; bagrat mefe (imereTis) _ 891; 917; bagrat-xani _ 956; 960; bagrationi Teimuraz _ 72; 705; 706; bagrationi ioane _ 694; 868; 1055; badri _ 100; baTo yaeni _ 812; 835; 841; 849; bakur daCis Ze _ 229; bakur erisTavi _ 269;

1204
bakur Trdatis Ze _ 228; bakur mefe _ 224-226; 230; 241; 339; 433; 484; bakur pitiaxSi _ 273; bakur revis Ze _ 227; 228; 241; bakur-yma Zaganis Ze _ 801; bakuri _ 275; 279; 280; 478; 1143; bakurianebi (Zmebi) _ 408; balazori _ 446; balduin II _ 767; balenduxti _ 264; 268; balsamoni Teodore _ 234; 236; 238; 243; 300; 313; 330; 334; 336; 541; 591; 592; 612; 1014; 1131; 1157; 1161; 1162; baJanovi evgeni _ 1099; 1100; baraba (arabTa sardali) _ 613; barabo j. _ 901; baraTaSvil-orbeliSvili besarion kaTalikosi _ 1154; baraTaSvili n. _ 845; baram vardanis Ze _ 801; barami _ 749; barda _ 654; barda skliarosi _ 573; 664; barda foka _574; bardos _ 56; 99; 806; barzabod pitiaxSi _ 228; 252; barzabodi _ 260; 261; 285; 286; barTlome (beri) _ 1029; barTlome de saliniago _ 878; barTlome kaTalikosi _ 230; 436; barTlome mociquli 111; 119; 123; 130; 134; 555; 605; barnaba mociquli 111; barnabe (beri) _ 1029; baroniusi _ 161; 185; 605; barsumi _ 299; bartam mefe _ 204; bartami _ 274; bartomi _ 150; basali I keisari _ 665; basili I makedoneli _ 654; basili II bulgarTmmusvreli _ 564-

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
566; 569-574; 581; 582; 664; 665; basili didi _ 97; 193; 245; 759; 1117; basili ezosmoZRvari _ 528; 801; 804; 808; 822-824; 829; 831; 1152; basili episkoposi _ 261; 285; basili vaCesZe _ 391; basili zarzmeli _ 1148; basili kaTalikosi _ 231; 232; basili kaTalikosi (qarTlis) _ 890; basili keisari _ 632; basili kesarieli _ 98; 559; basili mefe _ 510; basili monazoni _ 853; basili mwignobarTuxuces-Wyondideli _ 773; basili sofoneli _ 298; 299; basili (xanZTeli) _ 554; basilisk uzurpatori _ 310; 311; baskakovi n. _ 67; baqar batoniSvili _ 83; 1007; baqar mefe (Sah-navaz xani) _ 1005; baqari _ 220; 221; baqraZe dimitri _ 192; 389; 637; 1156; bayaTar osi _ 263; bayaTari _ 102; bahram Cubini _ 433; bdeSxi arSuSa _ 254; 328; bebuTovi _ 732; bediani _ 801; 842; 843; bezborotko _ 1071; beliaevi inokenti (egzarqosi) _ 1101; benediqte XIV _ 712; beneSeviCi _ 1110; beri egnataSvili _ 932; 940; 942; 944; 945; 946; 950; 951; 960; 970; 975; 1083; 1154; berqa yaeni _ 838; berZeniSvili n. _ 315; 441; 738; 788; 791; 794; 814; 817; 819; 822; 826; 960; 963; 972; 1007; 1066; 1084; 1140; 1157; besarion kaTalikosi _ 717; 948; 1009; 1045; 1060; 1074; 1075; besarion mamamTavari _ 946;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


beqa _ 837; beqa aTabagi _ 867; beqa samcxis mTavari _ 854; beSqen orbeliani _ 875; 876; beSqen jayeli _ 751; behbuTaSvili aslan _ 726; bivritiani _ 269; 273; 274; binqarani episkoposi _ 261; 264; 268; 285; 286; biCu _ 842; blaixStaineri robert _ 141; blastari (blastaresi) maTeos _ 244; 541; 612; bogdanov-platonovi mose _ 1100; bogveraZe a. _ 680; 1157; bogoiavlenski vladimir egz. _ 1101; bogoliubov a. _ 96; bolotovi v. 119; 1138; bolqvaZe bibia _ 1023; borena dedofali _ 583; boco bocos Ze _ 827; boco samcxis spasalari _ 802; boco jayeli _ 801; boxoCaZe a. _ 133; brose mari _ 386; 704; 706; 887; 985; 1155; bubaqari _ 391; buzmihri 109; 396; burn f. _ 67; burnaSovi _ 1076; butkeviCi _ 1108; butkovi p. _ 999; buRa Turqi _ 497; 527; 1148;

1205

g
ga _ 52; 92; gabaSvili zaqaria mRvdeli _ 1050; 1064; gabaSvili timoTe _ 1154; gabriel episkoposi _ 412; 417; gabriel kaTalikosi _ 231; 232; 407; 410; 412; 413; 417; gabriel mRvdelmTavari _ 1017; gabrieli _ 929; 1023;

gagarini gr. _ 1101; gagik kaTalikosi _ 462; gaiane _ 199; 200; gaim _ 62; 86; 90; 203; 210; gaioz reqtori _ 1054; 1056; 1058; galerius maqsimiane _ 179; galeriusi _ 189; 190; 236; galieni _ 131; 185; 188; gamba _ 736; gameri _ 55; 56; gamrekel-Toreli amilaxori _ 801; gamrekeli amirspasalari _ 803; 805; gamyreliZe g. _ 326; 369; gamyreliZe Tamazi _ 24; 70; 75; gardabos _ 61; 63; 700; gaCios _ 61; 63; 700; gac _ 52; 62; 86; 90; 92; 203; 210; gebali _ 92; gedevaniSvili iona _ 1154; gedeoni _ 945; 946; gevorg kaTalikosi (somxeTis) _ 479; 480; gelami _ 55; gelasi kesarieli _ 23; 140; 143; 160; 224; 225; 1142; 1143; gelasi kvizikeli _ 160; 162; 172; 225; 226; 1142; 1161; genadi _ 622; georgi kaTalikosi _ 231; 232; 481; gerasime kaTalikosi _ 879; germane (beri) _ 1029; germane episkoposi (Tbileli) _ 1065; geronti episkoposi (kesariis) _ 192; gvaramaZe iv. _ 192; 637; 730; gvaxaria g. _ 337; gvirpeli _ 539; 576; gigineiSvili iv. _ 138; gidulianovi p. _ 192; giorgaZe anton episkoposi _ 1111; giorgaZe s. _ 1156; giorgi _ 985; 986; giorgi I _ 564; 565; 568; 571; 572; 664; giorgi I (iveronis winamZRvari) _

1206
574; 582-584; giorgi II _ 762; 785; 903; giorgi II (iveronis winamZRvari) _ 583; 584; giorgi III _ 528; 796; 797; 799; 808; 817; 818; 822; giorgi IV laSa _ 805; 809; 819; 820; 833; 846; 847; giorgi V brwyinvale _ 606; 833; 857; 859; 861; 862; 1154; giorgi V mTavari _ 1074; giorgi VII _ 866; 868; 869; 872; giorgi VIII _ 872; 906; giorgi XI (gurgen-xani) _ 984-987; 989; 1004; 1005; 1007; 1008; giorgi XIII _ 1077; 1092; giorgi amartoli _ 1144; 1152; giorgi batoniSvili _ 913; 932; 933; giorgi bedieli _ 632; giorgi beri _ 650; giorgi goreli _ 731; giorgi dayudebuli (Seyenebuli) _ 1150; giorgi demetres Ze _ 833; giorgi episkoposi _ 713; 714; giorgi vaxtangis Ze _ 984; giorgi kaTalikosi _ 232; giorgi merCule _ 447; 459; 489; 492; 500; 501; 513; 514; 529; 531; 540; 541; 544-546; 550; 551; 554; 662; 698; 1144; 1148; giorgi mefe _ 746; 747; 858; 860; 863; 867; 873; 884; 887; 888; 909; 913; 917; 998; 1021; giorgi mefe (afxazTa) _ 497; 567; giorgi mefe (imereTis) _ 947; 974; giorgi mefe (qarTlis) _ 931; giorgi mTawmideli (aToneli) 82; 83; 103; 105; 118; 330; 392; 558; 559; 577; 579; 580; 583; 586-598; 602; 604; 666-668; 672; 676; 702; 775; 776; 779; 780; 787; 789; 898; 902; 1138; 1149-1151; 1158; 1161; 1163;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
giorgi mTawmidelis mematiane _ 584; giorgi mRvdeli _ 939; giorgi mRvdelmTavari _ 1109; giorgi mcire 117; 350; 392; 419; 563; 598; 602; 667; 668; 676; 677; 679; 722; 1147; 1149-1151; giorgi mwignobarTuxucesi _ 693; 766; 772; 785; giorgi mxedarTmTavari _ 480; giorgi patriarqi (konstantinopoleli) _ 610-612; giorgi rusi _ 801-804; 806; 818; 819; 820; 827; 985; giorgi sabawmidel-mleqsavi _ 554; giorgi svimonis Ze _ 945; giorgi svinkelosi _ 1144; giorgi ufliswuli _ 762; 849; giorgi SavmTeli _ 1150; giorgi Wyondideli _ 750-752; 762; 764; 765; 1160; giorgi xucesi (monazoni) _ 610; 611; 1149; giuldenStedti _ 737; 738; 971; giuti _ 298; glonoqor mTavarepiskoposi _ 228; 241; 252; 255; 284; 285; 295-297; 319; 645; glubokovski _ 1108; gneius domicius korbuloni 113; gobroni (miqaeli) _ 525; 526; 1148; gog _ 44; gogebaSvili iakob _ 1108; gogoWuri daviTi _ 174; gozaliSvili g. _ 97; 98; 193; goilaZe vaxtang _ 190; 192; 193; 302; 303; 333; 352; 504-506; 543; 611; 612; 1157; golicini _ 1094; gomeri _ 20; 39; gonori _ 650; gorgaZe g. _ 27; gorgaZe s. 120; 259; gorgijaniZe farsadan _ 703-705; 729; 869; 913; 914; 957; 964; 1012; 1154;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


gordeziani r. _ 29; 30; gorodecki flaviane (egzarqosi) _ 1101; goCaSvili giorgi _ 725; grigol bakuriani _ 498; 576; 700; grigol bakurianis Ze _ 103; 574; 580; grigol beri _ 583; grigol diakoni _ 441; 1145; grigol episkoposi _ 261; 285; grigol episkoposi (Tbileli) _ 626; grigor episkoposi (sivnieTis) _ 376; grigol erisTavi _ 269; 379; grigol kaTalikosi _ 231; 604; 1013; 1017; 1022; 1080; grigol mTavarepiskoposi (somxeTis) _ 466; grigol mTavari _ 487; 497; grigol nazianzeli _ 97; grigol noseli _ 97; 98; grigol RvTismetyveli _ 265; 578; 674; 1117; grigol xanZTeli _ 103; 489; 498; 500; 506; 507; 522; 523; 528-533; 541-543; 549; 554; 662; 674; 770; 780; 1148; 1158; 1159; grigoli _ 264; 266; grigoli (iveronis winamZRoli) _ 584; grigor somexTa ganmanaTlebeli _ 192-194; 309; 331; 332; 373; 374; 376; 377; 393; 395; 403; 404; 406; 408-412; 423; 455; 456; 473; 476; 477; 480; 508; 552; 553; 557; 645; 683; 699; 707; grigori (beri) _ 1029; grigori didi _ 133; 453; guaram kurapalati _ 433-435; 441; 447; 484; 493; 517; guaram mamfali _ 541; 542; 659; 662; 663; guguSvili paata _ 736; gudoviCi _ 1076; guzani _ 802; 805; 827; gulaberiZe nikolozi _ 706;

1207

guram aSoti Ze _ 1144; guram erismTavari _ 230; guramiSvili daviTi _ 1001; guranduxti _ 493-495; 752; gurgen mefe _ 339; 383; 572; 574; gurgeniZe v. _ 552; gurieli _ 858;

d
dadian-guriel Samadavla _ 893; dadiani beJan _ 1023; dadiani mamia _ 858; daviT II (imamyuli xani) _ 927; 985; daviT IV aRmaSenebeli 105; 106; 550; 603; 692; 693; 747-750; 754; 756; 762-772; 774; 775; 777; 779; 784-786; 789; 791-794; 796; 799; 804; 806; 807; 810; 812-814; 818; 820-826; 831; 859; 1093; 1151; daviT V _ 799; daviT VI narini _ 833; 835; 836; 847; 848; 865; daviT VII ulu _ 773; 833; 835; 842; 845-849; 862; 1032; daviT VIII _ 833; 860; daviT X _ 1010; daviT anhaRTa hereTeli _ 538; daviT arCilis Ze _ 1085; daviT aRmaSeneblis istorikosi (mematiane) _ 765; 772; 784; 791; 792; 794; 830; 1151; daviT batoniSviil _ 1155; daviT begi _ 730; daviT garejeli _ 358; 386; 387; 391; 538; 555; 1029; 1032; 1148; daviT garejelis himnografi _ 554; daviT episkoposi _ 412; 417; 1110; daviT ejibi _ 840; 841; daviT imeratori (trapezuntis) _ 888; daviT kaTalikosi _ 231; 232; 885; daviT kaxi _ 962; daviT kurapalati _ 564; 572; 617; 662; 663; daviT mefe _ 849; 854; 909; 911;

1208
daviT mefe (afxazTa) _ 506; daviT mefe (kaxTa) _ 930; 932; daviT mefe (qarTlis) _ 907; daviT mefsalmune _ 80; 205; 206; 216; 747; 767; 897; 945; 947; daviT monazoni _ 879; daviT soslani _ 802; 805-809; 815817; 827; daviT ufliswuli _ 796; daviT uZleveli _ 356; 537; 538; 1059; daviTi _ 705; 929; 932; daviTi (tariWanis Zma) _ 531; davlianiZe-tatiSvili l. _ 468; danelia korneli _ 419; 667; 668; daniel winaswarmetyveli _ 20; 81; 93; 848; danina _ 65; darejan dedofali _ 1093; darios III _ 165; dasabia kaTalikosi _ 230; 254; datianosi _ 186; daud-xani _ 911; 956; daCi _ 154; 229; 240; 269; 271; 273275; 315; 483; dede qorquTi _ 916; devdariani daviT V _ 1121; 1123; demetre I _ 751; 761; 769; 791; 796; 799; 804; 806; demetre II _ 833; 839; 840; 853; demetre (bagratis naxevar Zma) _ 584; demetre (beri) _ 1029; demetre erisTavi _ 269; 273; demetre mefe (afxazTa) _ 506; demna batoniSvili _ 797;799; diasamiZe evdemozi kaTalikosi _ 709; 725; 951; 965; 966; 1029; diasamiZe ioane kaTalikosi _ 107; 600; 985; dimitri aleqsandres Ze _ 906; dimitrios I patriarqi _ 1130; 1131; dinara dedofali _ 353; 356-358; 537; 538; 580; 607; 640; 786; 1158; diokletiane _ 132; 179; 189-191; 235237;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
dion kasiusi 108; 114; 115; 120; dionisos periegeti _ 128; 325; diu sero _ 985; diubua de monpere _ 179; diubua federiko _ 728; dodanimi _ 20; dodo garejeli _ 1029; domenti III kaTalikosi _ 1055; domenti kaTalikosi _ 600; 709; 717; 980; 983; 984; 988; 1002; 1003; 1005; 1023; 1031; 1035; 1053; 1060; domenti batoniSvili (qarTlis kaTalikosi) _ 600; domiciane 114; 120; don justi prato _ 960; 966; 969; 970-972; dondua v. _ 315; 565; doroTe episkoposi (tvireli) _ 120; doroTeos patriarqi (antioqiis) _ 889; dosiTeoz nekreseli _ 1154; dosiTeos patriarqi (ierusalimis) _ 333; 502; 505; 506; 615; 1157; dosiTeos quTaTeli _ 1058; 1084; 1093; 1097; dosiTeosi (istorikosi) _ 334; 335; 588; drasxanakertci _ 659; 660; 665; drome e. _ 38; dumbaZe iakobi _ 1008; dumbaZe m. _ 315; durbez mefe _ 754; durnovo nikoloz _ 1100; 1101; 1112; 1156;

e
egarslan bakurcixeli _ 836; 842; egrosi _ 37; 56; 63; 64; 99; 148; 687; 694; eva _ 17; 18; evagre pontoeli _ 141; 161; 162; 173; 195; 557; 558; evagre sicilieli _ 129; evagre sqolastikosi _ 506;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


evagre _ 540; 1148; evgenes episkoposi _ 412; 417; evgeni papi _ 625; evdemoz (evdemon) kaTalikosi 107; 600; 724; 929; 976; evdemon quTaTeli _ 1024; evlavi kaTalikosi _ 385; 387; evlaTiusi episkoposi _ 188; evlale kaTalikosi _ 230; 231; evlia Celebi _ 970; evnon kaTalikosi _ 231; evsevi kesarieli 23; 42; 73; 119; 128; 139; 140; 167; 1137; 1142; evstaTe antioqieli _ 144; 335; 336; 509; evstaTi didi _ 277; evstaTi monazoni _ 693; 766; 772; 785; evstaTi mcxeTeli _ 1144; 1147; evstate arqiepiskoposi _ 97; evsuq kaTalikosi _ 231; 232; evtiqi (evtixi) _ 306; 646; ezekiel winaswarmetyveli _ 20; 3942; 44; 80; ezra _ 554; ezra anCeli _ 581; 582; ezra kaTalikosi _ 377; 378; 438; 459; 534; 649; 651; 656; ezra faraznakerteli _ 458; ezras episkoposi _ 412; ekaterine II _ 1072; 1094; elages episkoposi _ 412; 417; elene dedofali _ 199; 212; 214; 215; 348; 350; 514; 557; 683; elene dedofali (bagrat IV-is coli) _ 583; elene dedofali (vaxtangis coli) _ 272; 274; elene (Teimuraz I-is da) _ 933; elene (luarsab mefis da) _ 945; elia diakoni _ 387; elia kaTalikosi _ 474; 476; 477; 480; 656; 657; elia mTavarepiskoposi _ 228; 238; 241;

1209

elia winaswarmetyveli _ 207; 210; 757; eliazari patriarqi (alvaneTis) _ 462; 471; 472; eliaSvili eqvTime _ 1108; elizaveta petrovna _ 1048; elizabed dedofali _ 1067; elizbar qsnis erisTavi _ 929; 967; elioz mcxeTeli 119; 185; 186; 206; 207; 214; elisabed imperatrica _ 623; elius spartiane 115; elifas episkoposi _ 412; 417; eliSa mociquli _ 20; 462; 463; 471; 474; 478; 480; 551; el-omari _ 859; elRazi _ 754; emilia _ 98; emoini _ 163; endronikaSvili nikoloz _ 1039; endronikaSvili onofre _ 1039; enes episkoposi _ 412; 417; enovq episkoposi _ 412; enoSi _ 18; epifane kvi preli 121; 122; 129; 130; epifane konstantinopoleli 121; 129; epifane moZRvari (xanZTeli) _ 554; erekle _ 502; 651; 726; erekle I (nazarali xani) _ 633; 980; 985; 1008; 1032; erekle II _ 512; 629; 632; 633; 714; 719; 720; 729; 735; 845; 982; 1003; 1037; 1039; 1041; 1044; 1045; 1047; 1049; 1050; 1051; 1053; 1055; 1056; 1059; 1062-1073; 10751077; 1081-1085; 1091; erekle aleqsandres Ze _ 909; erekle keisari _ 117; 154; 156; 327; 334; 344; 347; 349; 363-366; 370; 377; 391; 424; 430; 436-439; 441; 445-451; 459; 469; 470; 489; 502; 517; 522; 553; 556; 567; 577; 615; 648-650; 656; 671; 678; 684; 696;

1210
699; 882; 892; 900; 1140; erekle mefe _ 737; 1042; 1043; eremiani s. _ 146; 352; 697; 796; erisTavi r. _ 86; ericovi _ 163; ermolovi _ 1098; esavi _ 33; esaia winaswarmetyveli _ 79; 80; 97; estgen episkoposi _ 412; efrem didi _ 500; efrem episkoposi (awyuris) _ 513; efrem mawyvereli _ 507; 662; 663; efrem mcire 82; 83; 119; 184; 330; 333-336; 454; 504; 506; 509-511; 513; 514; 580; 676; 696; 763; 769; 892; 893; 1151; 1152; 1161; eqvTime gaenaTeli _ 1084; 1093; 1097; 1117; eqvTime grZeli _ 453; eqvTime mTawmideli (aToneli) 82; 83; 103; 122; 558; 559; 561; 577579; 582; 666; 667; 672; 674; 676; 778; 787; 898; 902; 1149; 1154; 1162; eqvTime mwignobarTuxucesi _ 580; eqvTime patriarqi _ 607;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
vardan didi _ 381; vardan erisTavi _ 531; vardan fili piki _ 650; vardani _ 375; vardar ali faSa _ 970; vardosaniZe sergo _ 1134; varTan I _ 646; varlam erisTavi _ 1094; 1095; varlam mitropoliti _ 1093; varsqen pitiaxSi _ 81; 255; 258; 354; 1147; vasak siuni _ 181; 255; vasilevski ioane _ 1100; vasili mRvdelmowame _ 929; vasilisko (imperatori) _ 300; 303; 647; vaSden qarTvelTa mTavari _ 452; vaxtang III _ 872; vaxtang V Sahnavazi _ 716; 966; 968; 983; 984; 992; 1004; 1005; 1008; 1060; 1069; 1081; vaxtang VI _ 705; 706; 723; 927; 979982; 984; 985; 987-991; 993; 995; 996; 999-1005; 1007-1009; 1036; 1041; 1055; 1066; 1067; 1069; 1153; vaxtang batoniSvili _ 987; vaxtang gorgasali _ 52; 68; 82; 91; 97; 102; 152-155; 228; 229; 240; 241; 249; 251; 253-259; 261-276; 278; 283-286; 293; 294; 302; 309; 310; 314-316; 318-324; 326-330; 332; 336; 337; 343; 344; 350; 365; 366; 368-370; 381; 418; 437; 440442; 445-447; 483-485; 494; 511; 517; 523; 539; 540; 563; 565; 566; 568; 605; 688; 696; 703; 770; 945; 1041; 1139; 1145-1147; 1158; 1162; 1163; vaxtang mefe _ 838; 855; 911; 947; vaxtang mefis mematiane _ 154; vaxtang ufliswuli - 796; vaxtangi _ 486; 496; 657; vaxtangi (daviT IV-is Ze) _ 752; 799;

v
vagan kaTalikosi _ 655; val arSaki _ 165; valenti _ 181; varaz Trdati _ 474; varaz-bakuri _ 180-182; 228; 261; 263; 264; 279; 282; varaz-baqari _ 152; 181; 182; 241; 249; 251; 262; 278; 279; 281; 286; varazmani _ 493; varam gageli _ 809; 811; 820; 835; 842; varam mxargrZeli _ 801; varan-xuasro-Tang _ 261; vardan II _ 648; vardan dadiani _ 801-803; 819; 827; 875;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


vaxtangi (daviT VI-is Ze) _ 833; vaxtangi (demetres Ze) _ 833; vaxuSti _ 73; 155; 192; 193; 365; 413; 443-445; 488; 503; 731; 736; 857859; 876; 877; 879; 913; 928; 934; 945; 946; 948; 956; 961; 966; 968; 970; 976; 982; 988; 1004; 1005; 1009; 1011; 1041; 1046; 1079-1081; 1155; vaSdeni _ 699; vahan mamikoniani _ 258; 298; 381; vahan (vardan) mamkueni _ 308; 372; 374; vahani _ 396; veliaminovi _ 1097; vespasiane 114; 120; vinkleri h. _ 38; viro kaTalikosi (alvanTa) _ 470; 471; 480; virSel erisTavi _ 866; volinski a. _ 986; 991; volkova n. _ 739; voogi _ 119; voroncov-daSkovi _ 1105; 1107; vostorgovi _ 1102; 1108; vrTanes episkoposi (siunqis) _ 480; vrTanes qerdoli _ 393-398; 404; 415; 417; 428; 430;

1211

zaqaria kaTalikosi _ 965; 966; 1049; zaqaria meistorie _ 956; zaqaria mxargrZeli _ 805; 807-809; 815; 817; zaqaria kaTalikosi (qarTlis) _ 600; zebede kaTalikosi (qarTlis) _ 600; zenon imperatori _ 300-302; 304; 306; 307; 310; 311; 380; 382; 398; 401; 429; 575; 646; zenon iyalToeli _ 387; zenoni _ 407; 472; zoia _ 571; zonara ioane _ 293; 294; 1144; 1162; zosime _ 191; zosime episkoposi (kumurdoeli) _ 891; zosime samTavneli _ 1032; zurab erisTavi _ 961; 963; zurabaSvili (zurabovi) ioseb _ 958;

T
Tabor kaTalikosi _ 230; Tagine _ 531; Tadeoz mociquli 112; 130; 463; 474; 480; 551; 552; TavdgiriZe maqsime (suleimani) _ 1073; TavdgiriZe n. _ 1116; TavfaCag kaTalikosi _ 229; 231; 232; TaTar-xani _ 946; TaTe stefanwmideli _ 387; Talale _ 231; 481; Tamar mefe _ 528; 764; 772; 795; 797; 799-810; 812-831; 833; 875; 1152; TamaraSvili mixeil _ 196; 558; 637; 715; 722; 727; 734-737; 928; 993; 994; 997-999; 1062; 1091; 1139; 1156; 1161; Tamari _ 742; 743; Tamari (giorgi II-is coli) _ 903; Tamari (daviT IV-is Svili) _ 751; Tamari (vaxtang V-is asuli) _ 1005; Tamari (vaxtang VI-is asuli) _ 1046; Tamaris pirveli istorikosi _ 767; 830;

z
zaal erisTavi _ 725; 965; 967; zabiloni (zabuloni) _ 197; 198; 1129; zadeni _ 65; 84; 90; 92; 210; zaozerski _ 1108; zarastutra (zoroastri) _ 87-90; zaqaria _ 480; zaqaria I patriarqi _ 665; zaqaria amirspasalari (sargisis Ze) _ 801; 806; 809; 814; 815; 818; 828; zaqaria aspaans Ze _ 807; zaqaria varamis Ze _ 801; 803; zaqaria episkoposi _ 412; 417;

1212
Tamaris mematiane _ 806; 814; 818; 1152; 1153; Tandilava z. _ 174; 175; TaniaSvili begTabegi _ 1008; Tarasi _ 56; Targamosi _ 37; 38; 55; 56; 57; 61; 98; 99; 680; 690; 1155; TarSi _ 55; 56; 98; TarSiSi _ 20; Tarxani _ 263; TarxniSvili daviTi _ 973; TarxniSvili m. _ 60; 441; 1146; Tarxuji (konstanti kaxis Ze) _ 527; TayaiSvili eqvTime _ 612; 1107; Taheri _ 863; 868; Tevdore _ 750; Tevdore mRvdeli _ 929; 946; Tevdosi _ 531; Teimuraz I _ 725; 932-938; 941-943; 945; 947; 949; 962; 980; 985; 1006; 1007; 1012; 1036; 1069; Teimuraz II _ 633; 717; 720; 982; 983; 1003; 1036; 1037; 1040; 1041; 1044-1053; 1060; 1061; 1067; 1081; Teimuraz batoniSvili _ 71; 1045; 1155; Teimuraz levanis Ze _ 1005; Teimuraz mefe _ 630; 720; 722; 726; 915; 950-952; 954; 959-961; 963966; 968; 969; 1042; 1043; Teiresi _ 159; Temur-lengi _ 857; 862-870; 872-874; 876; 877; 912; 914; Teobelosi _ 159; Teodora _ 303; 571; 654; Teodora dedofali _ 598; Teodore _ 529; Teodore episkoposi (fasoAs) _ 615; Teodore erisTavi (somxeTis) _ 378; Teodore (Teodosi) patriarqi (antioqiis) _ 592-598; Teodore (Teofane) patriarqi (antioqiis) _ 611; Teodore kaTalikosi _ 231; 232;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
Teodore kaTalikos-patriarqi _ 874; 875; Teodore kvireli _ 144; 1142; Teodore mofsueteli _ 299; 300; Teodore faraneli _ 650; Teodore xucesi _ 610; 611; Teodorite _ 160; 277; Teodorite kvireli _ 162; 225; 226; 1161; Teodoros episkoposi _ 412; 417; Teodosi episkoposi (karinis) _ 472; Teodosi II (imperatori) _ 645; 646; Teodosi imperatori _ 281; 1117; Teodosi mefe (afxazTa) _ 497; Teodosi mcire _ 287; Teodosi patriarqi (antioqiis) _ 1151; Teodote episkoposi (kvireli) _ 97; Teodotiane _ 83; Teozevia _ 98; Teokrite _ 128; 654; Teoktist protosi _ 583; Teofani (Teofane) _ 339; 650; 1144; Teofane antioqieli _ 610; 612; Teofilaqte patriarqi (antioqiis) _ 333; 504-506; 510; Teofile _ 769; Teofile imperatori _ 654; Teraxi (Tarra) _ 31; 32; Tirasi _ 20; 39; 55; Tobali _ 144; 145; Togarma (Togorma) _ 20; 21; 39-41; 44; Toma episkoposi _ 412; Toma mewofeci (mewofeli) _ 67; 864; 868; 869; Toma mociquli 112; 119; 123; 128; 130; Toma slavi _ 654; Torgami (Torgomi) _ 22; 55; 56; 59; Torel-gamrekeli _ 842; TorRai _ 842; TorRva erisTavi _ 849; ToxTamiS-xani _ 866; ToxTamiSi _ 864; 865;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


Trdati _ 179; 190; 192; 194; 197; 200; 203; 204; 228; 239; 241; 266; 329; 704; Tubal-kaeni _ 22; 30; 48; 49; Tubali (Tobeli) _ 19; 20; 22; 23; 30; 37-41; 44; 48; 49; 53; 54; TumaniSvili mixeil _ 732; TumaniSvili-wereTelisa anastasia _ 732;

1213

i
iabeli (Aabali) (iubali) _ 22; 30; 48; iavanesi _ 159; iavani _ 20; 40; iakob episkoposi _ 412; 417; iakob mamamTavari _ 599; iakob mTavarepiskoposi _ 227; iakob mociquli _ 667; iakob mRvdeli _ 220; 222; 227; 238; 241; 1143; iakob Semoqmedeli _ 1007; iakob (xucesi) curtaveli _ 81; 356; 483; 1144; 1147; iakobi _ 32-35; 42; 79; 80; 847; iakobi (uflis Zma) _ 410; 423; 463; 472; 474; 478; 480; 551; iakobsoni a. _ 642; iakub yaeni _ 902; 903; iamasaspois Ze 120; iaredosi _ 62; iafeti _ 18; 19; 20; 21; 22; 30; 37; 39; 48; 53; 54; 55; 56; 98; 144; 159; iafetis Ze _ 56; iahia antioqieli _ 564; 663; iberi _ 44; 114; ibraham feCevi _ 962; ibrahim-xani _ 1076; ibr-z-xua _ 188; ieboseli _ 691; iezdigerd II _ 254; ieremia winaswarmetyveli _ 39; 42; 43; 78; 79; 81; 746; 951; 1006; iese _ 80; iese mefe _ 717; 988; 1000; 1005; 1008;

1036; 1043; 1046; 1060; iese levanis Ze (isa-xani) _ 912; ivane abuleTis Ze _ 796; ivane aTabagi _ 810; 811; 820; 847; ivane aTabagis Ze _ 835; ivane axalcixeli _ 808; 811; ivane vardanis Ze _ 803; ivane mefe (afxazeTis) _ 68; ivane msaxurTuxucesi (sargisis Ze) _ 801; 803; 806; 809; 818; ivane mxargrZeli _ 805; 807; 809; 815; 817; ivane orbeli _ 750; 797; 799; ivane cixisjvareli _ 802; ivliane _ 581; ivliane halikarnaseli episkoposi _ 373; izibod kaTalikosi _ 232; izid-bozid kaTalikosi _ 231; iTrujan _ 91; 92; 203; 210; ilarion kaTalikosi _ 231; 232; ilarion qarTveli _ 103; 557; 558; 898; 920; 1148; ilia (elia) I _ 656; ilia marTali _ 54; 55; 57; 135; 163; 636; 637; 642; 928; 948; 1018; 1040; 1065; 1089; 1105-1109; 1113; 1129; 1133; 1134; 1137; ilinski evsevi _ 1100; imamyuli xani _ 940-942; 1027; ingoroyva pavle 51; 60; 66; 70; 87; 102; 120; 122; 164; 186; 222; 240; 370; 451; 529; 530; 532; 540; 639; 643; 687; 1144; 1146; 1157; inokenti maronie _ 300; ioakim kaTalikosi (afxazTa) _ 893; ioakim mefe _ 42; ioan hirkani _ 95; ioan-orbunebiani _ 673; ioane I episkoposi _ 192; 193; 214216; 219; 220; 241; 277; ioane II gabeleneli _ 456; ioane III kaTalikosi _ 648; ioane VIII imperatori _ 624;

1214
ioane XXII papi _ 861; ioane aToneli _ 787; ioane arCilis Ze _ 496; ioane arqiepiskoposi _ 342; ioane batoniSvili _ 1059; 1155; ioane episkoposi _ 228; 261; 285; 287; 417; 517; ioane episkoposi (baneli) _ 582; ioane episkoposi (goTeTis) _ 460; 502; ioane episkoposi (Tbileli) _ 626; ioane episkoposi (petronis) _ 615; ioane bolneli _ 554; ioane gabeleneli _ 374; 375; ioane guTeli _ 506; 515; 543; 588; 597; oiane (daviT IV-s moZRvari) _ 758; 765; 769; ioane damaskeli _ 505; ioane diakoni _ 610; 611; ioane drasxanakerteli _ 448; ioane zedazneli _ 385-387; 555; 1148; ioane zosime _ 554; ioane iberi _ 505; ioane (iveronis aRmSenebeli) _ 574; ioane kaTalikosi _ 331; 332; 342; 344; 375; 377; 456; 457; 506; 600; 692; 693; 759; 815; 891; ioane kaTalikos-patriarqi _ 764-766; 768; 769; 772; 785; ioane kantakuzeni _ 1144; ioane kogoviteli _ 375; 457; 472; 508; ioane lazi _ 444; ioane mairagomeli _ 376-378; 458; 459; 531; 533; 534; ioane malala _ 504; ioane mamikoniani _ 452; 699; ioane mandakuni _ 306; ioane maruSis Ze _ 564; ioane mefe-mRvdelmTavari _ 767; 768; ioane mTavarepiskoposi (anCeli) _ 1153;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
ioane mTawmideli _ 23; 103; 558; 898; 1149; ioane mociquli 111; 112; 119; 124; 128; 422; 423; 473; ioane mRvdeli _ 571; ioane mwignobarTuxucesi _ 797; ioane naTlismcemeli _ 410; ioane orbeliani _ 768; ioane oqropiri 105; 645; 776; 1117; ioane oZuneli _ 381; 456; 655; ioane petriwi _ 1059; ioane sabanisZe 82; 122; 186; 519; 523; 554; 686; 1138; 1139; 1144; 1147; ioane sivnieli _ 472; ioane tariWisZe _ 769; ioane cece _ 67; iob somexi diakoni (Semdgom mTavarepiskoposi) _ 182; 228; 241; 242; 282; iobi _ 939; iobenali (patriarqi) _ 198; iodasafi _ 101; 102; iovane I episkoposi (mTavarepiskoposi) _ 227; iovane episkoposi _ 227; 412; iovane erisTavi (egrisis mTavari) _ 485-487; iovane kaTalikosi _ 230; 231; iovane minCxi _ 554; iovane mtbevari _ 554; iovane qonqozis Ze _ 554; iovel kaTalikosi _ 231; 232; iovel mTavarepiskoposi _ 228; 241; 321; iona mTavarepiskoposi _ 228; 241; ionaTan makabeli _ 95; ioseb II patriarqi _ 625; ioseb alaverdeli _ 387; ioseb episkoposi _ 412; 417; ioseb kaTalikosi _ 1045; ioseb (hoseb) kaTalikosi (somxeTis) _ 297; 298; ioseb mamamTavari _ 599;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


ioseb ninowmideli 107; ioseb romaeli _ 972; ioseb samTaveli _ 412; ioseb flaviusi (flabiosi) _ 37; 38; 53; 97; 144; 159; iosebi _ 33; 34; ioseliani platon _ 192; 769; 1055; 1092; 1155; iosi pios ebraeli _ 128; i polite _ 120; irbaxi n. _ 704; irine mefe _ 654; irineosi _ 130; 131; 160; 1139; isa-xan yorCibaSi _ 962; isaak episkoposi _ 412; 417; isaak (sahak) III egia (ilia) _ 652; isaak didi _ 645; isaaki _ 33; 34; 522; 523; isay-faSa _ 1035; ise wilkneli _ 387; 1022; isidore samTavneli _ 387; ismaili (abraamis Ze) _ 33; 522; 549; israeli _ 78; 81; israeli episkoposi (albaneli) _ 472; israeli kaTalikosi (somexTa) _ 459; 474; 534; isqander-beg (iskander) munSi _ 957; 962; 973; 977; iubenali (episkoposi) _ 291; iuda _ 78; iuda iskarioteli 112; 121; 272; iuda lebeosi (Tadeozi, alfesi) 111; iuda makabi (uro) _ 95; iuliane (mefe) _ 158; iulius kapitolini 115; iulius keisari _ 76; iuloni _ 1093; iunani _ 481; iunesi _ 479; iurievski lolii _ 319; iusiki _ 645; iustine _ 131;

1215

iustine I _ 303; 647; iustine imperatori _ 382; 383; 398; 401; 407; iustiniane _ 235; 276; 339; 374; 398; 456; 462; 466; 473; 610; 618; 619; 647; 648; iustiniane imperatori _ 387; 506; 556; iustiniane didi _ 303; iustiniane II (rinotmiti) _ 440; 611; 612; 651; iyalToeli _ 676; iSxaniki _ 353; 538;

k
kaeni _ 17; 18; 22; 30; 48; kavad I mefe _ 308; 372; 382; 401; 415-417; 420; 421; 435; kavati xosrovis Ze _ 470; kavkas _ 56; 99; kakabaZe k. _ 441; kakabaZe s. 120; 170; 257; 346; 407; 456; 1151; 1157; karbelaSvili d. _ 24; 25; kari (imperatori) _ 179; karsti i. _ 58; kartaSevi a. _ 250; 291; 312; 313; 363; 556; 641; 643-645; 647; 650-653; 656; kaosi _ 151; kata (daviT IV-is Svili) _ 751; katronite dedofali _ 755; kaWaxaZe daviT episkoposi _ 1111; kaxaber vardanis Ze (meWurWleTuxucesi) _ 801; 803; kaxaber kaxaberis Ze _ 801; kaxaber nianias Ze _ 747; kaxos _ 61; 63; kedia spiridon _ 1111; kedrene _ 1144; kekeliZe korneli _ 60; 82; 83; 91; 170; 191; 223; 224; 257; 349; 351; 391; 419; 425; 427; 450; 453; 535; 540; 606; 641; 685; 718; 976; 1056;

1216
1059; 1061; 1064; 1143; 1145; 1146; 1151; 1157; kelenjeriZe a. _ 1054; kelenjeriZe meliton 119; 1156; 1157; kvi priane episkoposi _ 777; kvi priane episkoposi (samTavneli) _ 1153; kvi priane karTageneli _ 880; 881; kvirike mefe _ 748; 749; kvirion kaTalikosi _ 232; kiknaZe i. _ 1116; kiknaZe filadelfos _ 1100; ki perti _ 24; kir mitropoliti _ 649; kir mixail komnenosi _ 837; kirakos ganZakeci _ 665; kirakosi _ 811; kirile _ 134; 306; kirile aleqsandrieli _ 287; kirile donauri _ 607; kirile (kYrile) kaTalikosi _ 231; kirion I _ 1158; kirion II _ 543; 1090; 1108; 11101113; 1123; 1125; 1132; kirion episkoposi _ 98; 1156; kirion kaTalikosi _ 183; 329; 331; 332; 343; 347; 363; 365; 376; 379; 395-398; 400-411; 413-417; 419; 420; 422-424; 427-431; 435; 443; 444; 446-448; 451; 453; 455; 456; 458; 464; 473; 476; 485; 487; 508; 509; 534; 640; 648; 707; 1159; kirion kaTalikos-patriarqi _ 605; kirion mitropoliti _ 344; 464; kirion skutreli _ 361; kirioni _ 169; 231; 362; 382; 384; 391; 434; 436; 438; 441; 467; 472; 474; 478; 537; 576; 699; 1055; kiros faziseli _ 438; 443; 650; klavdiusi 113; kldia b. _ 736; klimenti episkoposi (romis) _ 186; klimenti (wmida papi) _ 130; 160; 605;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
klementios kaTalikosi _ 231; klimento romaeli _ 129; komitas kaTalikosi _ 376; 377; 458; 459; konsta II _ 652; konstanti qarTveli (kaxi) _ 526; 527; 540; 554; 1148; konstanti kaxais himnografi _ 554; konstantine I _ 237; konstantine I (somxeTis mefe) _ 860; konstantine II _ 872; 906; konstantine III _ 439; konstantine IV poRonati _ 439; 463; 464; 609-612; konstantine V (kopronime, skore) _ 333; 504; 505; 510; 543; 653; konstantine VI _ 654; konstantine VIII _ 565; 569; 571; 574; 581; konstantine aleqsandres Ze _ 932; konstantine didi _ 184; 185; 188; 191-194; 205; 208; 212; 214; 215; 220; 225; 241; 242; 292; 312; 319; 749; 965; 1142; konstantine (imperatori) _ 160; 161; 312; 514; 517; 582; konstantine mefe _ 227; 611; 872; 873; konstantine mefe (afxazTa) _ 497; 498; konstantine mefe (egrisis) _ 660; konstantine mefe (kaxeTis) _ 933; 934; konstantine monomaxi (monomaqosi) _ 571; 586-588; 598; konstantine mcire _ 378; konstantine porfirogeneti _ 164; 563; 607; 608; konstancius xlori _ 236; koriuni _ 698; 700; korolevski _ 589; korniliosi (romis asisTavi) 120; koxta beladi _ 1044; kukava T. _ 1051;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


kupari SoTa _ 842; kurdanai-kvirike _ 554; kuftini b. _ 47; kuxianiZe besarion _ 1129; kuxos _ 61; 63; 700;

1217

l
lagamari _ 100; lazar episkoposi _ 412; lazar farpeci _ 254; 306; 316; lazare _ 350; 683; 684; lazare episkoposi _ 417; lazare kaTalikosi _ 717; 719; 722; lazare Waukeli _ 1061; 1062; lazariSvili dimitri _ 1116; lalaiani _ 356; 538; lameqi _ 18; 30; langi d. _ 986; lasi _ 736; laSa-giorgis mematiane _ 1153; laRiaSvili ioseb _ 1101; lebedevi pavle _ 1101; lev III _ 505; 543; lev V (somexi) _ 654; lev isavrosi _ 489; 502; 503; 507; 523; 652; 653; levan (av-giorgis Ze) _ 907; levan II dadiani _ 974; 1012; 1016; 1057; levan dadiani _ 964; 975; levan Teimuraz I-is Ze _ 934; 935; 937; 939; levan mefe _ 1005; 1008; levan mefe (kaxTa) _ 904; 908; 909; 912; 915; 917; 930; levan ufliswuli _ 1062; levani _ 1061; lek _ 56; 99; leman-haupti _ 24; lenormani _ 21; 22; 24; 55; leon I _ 487; 495-497; 503; 630; leon I (erisTavi) _ 505; leon I (imperatori) _ 300; 302; leon II _ 487; 496; 505;

leon gramatikosi _ 144; leon diakoni _ 1144; leon didi (papi) _ 133; leon erisTavi (afxazTa) _ 486; 490494; leon mefe (afxazTa) _ 503; 563; 567; leoni _ 154; 274; 275; 713; 723; leoni (`leonis tomari~) _ 396; 398; 417; 472; 476; leoni mxedarTmTavari _ 268; leonti _ 651; 680; 686; 694; leonti episkoposi _ 192; 193; leonti mroveli _ 37; 55; 56; 57; 59; 60; 66; 67; 71; 155; 259; 315; 323; 324; 366; 368; 435; 447; 448; 483; 494; 554; 678; 679; 683; 685; 687; 693; 695; 702; 705; 909; 1138; 1145; 1146; 1152; 1160; leJava l. _ 138; leJava nugzari _ 1116; lvovi b. _ 1110; lia _ 33; libaniosi _ 128; lioniZe solomon _ 1085; li parit baRvaSi - 789; li pariti _ 528; 586; 587; 748; 761; 762; li pariti (antoni) _ 584; liciniusi _ 190; 191; loTi (loti) _ 31; 32; 690; lolaSvili iv. _ 81; 82; 763; 1152; lominaZe babilina _ 147; 237; 323; 330; 337; 1157; 1162; lomouri nodar _ 368; 1159-1162; lomsaZe S. _ 955; 994; longinoz karsneli 119; 185; 206; lorTqifaniZe m. _ 315; 316; 1157; lorTqifaniZe o. _ 173; luarsab I _ 909; 911; 944; luarsab II _ 929; 934; 945; 1036; luarsabi vaxtang V-is Ze _ 1005; luarsab mefe _ 910; 915; 917; 935937; 945-947; 949; 1009; ludoviko bolonieli _ 887; 888;

1218
luka ierusalimeli (muxas Ze abaSiZe) _ 860; 861; luka mociquli 111; 423; 473;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
manuili _ 654; manuCar aTabagi _ 962; manuCari _ 891; 903; 907; 912; 913; maJaqi _ 165; mar-abas-katina _ 42; 140; marTa (lazares da) _ 348; 350; 684; marTa dedofali _ 785; mari niko 24; 25; 44; 49; 58; 59; 121; 160; 163; 164; 169; 170; 171; 223; 224; 330; 331; 409; 516; 534; 545; 546; 550; 608; 635-643; 674; 698; 699; 796; 1059; 1108; 1143; 1156; maria _ 654; mariam dedofali _ 583; 586-590; 598; 602; 703; 723; 1008; 1150; mariam magdalineli _ 202; mariami (lazares da) _ 348; 350; 684; mariami (rostom-xanis coli) _ 955; markiane (imperatori) _ 293; 429; 646; markioni _ 186; markozi mociquli _ 111; 410; 423; martirosi episkoposi (somexTa) _ 878; maruSiani (CuxCari) _ 801; mataTa mociquli 112; 116; 119; 121-124; 127; 130; 134; maqsenciusi _ 237; maqsime kaTalikosi (afxazeTis) _ 1054; maqsime mitropoliti _ 362; 1157; maqsime mitropoliti (sardeli) _ 589; 602; maqsime patriarqi _ 291; maqsimian daza _ 190; maqsimiane _ 236; maqsimiliane imp. _ 1139; maqscensiusi _ 191; maRalaSvili iase _ 1023; maCabeli _ 738; maxare (miTridates Ze) _ 98; mahmed II _ 709; mahrujani _ 350; megasTene _ 42; 139; 167; 325; 366; medea _ 128;

m
magogi _ 20; 39; madai _ 20; 39; madaTovi _ 732; madesi _ 159; madiani _ 33; madinaSvili zaqaria _ 1059; maeJani (qarTlis spaspeti) _ 680; mavrik mefe _ 375; mavrike _ 457; mavrike imperatori _ 341; 377; 399; 402; 422; 433; 434; 648; 653; mazda _ 89; 90; maTaTia _ 94; 95; maTe mociquli 88; 111; 112; 473; maieri _ 24; maisuraZe g. _ 719; makari antioqieli _ 609; 650; 651; 973; makari leTeTeli _ 554; 674; makari kaTalikosi _ 230; 385; makari patriarqi _ 650; makariosi _ 334; 335; makariosi patriarqi (antioqiis) _ 505; 506; 611; makrina _ 98; makrine monazoni _ 391; malala _ 339; malasa (mefe) _ 158; malaqia kaTalikosi _ 947; 976; 1034; 1049; 1154; maliq Sahi _ 762; maliqi _ 754; maliqi maliqSas Ze _ 752; maliqSa sulTani _ 746-748; malxasianci _ 300; mamaA _ 231; mamia giorgi II-is Ze _ 903; mandakuni _ 298; manuil II imperatori _ 624;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


meTode _ 134; melite manazkerteli _ 298; meliton mitropoliti _ 1130; meliqiSvili g. 26; 27; 46; 48; 117; 120; 315; 369; 681; 743; 1144; 1146; meliqseTbegi l. _ 1064; melqisedek I kaTalikosi _ 565-570; 573; 574; 582; 587; 606; 663; 1032; melqisedeki _ 374; melqo _ 732; memna bocos Ze _ 851; menabde _ 918; meribani _ 180; mesrop maStoci _ 72; 300; 408; 411; 412; 480; 656; 670-702; mesxia S. _ 315; 768; 793; 795; 796; 1157; mesxiSvili aleqsi _ 1050; 1056; mesxosi _ 159; meSeqi _ 20; 39-41; 44; mejlumi _ 1076; mehruJani _ 669; mzeWabuk aTabagi _ 881; 883; 889; 890; miTa mefe (`miTa mesxi~) _ 70; miTridate 113; 114; 120; 166; miTridate III 114; 190; miTridate pontoeli _ 93; 96; 97; 98; miminoSvili r. _ 636; mir mefe _ 153; 413; 485-487; 490; 491; 493-495; 524; 525; mir-veisi _ 986; 989; miranduxti _ 255; 261-263; 269; mirdati _ 151; 152; 154; 155; 228; 241; 251; 252; 255; 259-261; 274; 275; 282-286; 296; mirvani _ 65; 99; mirian aznauri _ 542; mirian mefe _ 52; 89; 90; 143; 152; 172; 180; 183; 193-197; 203; 208; 209; 211; 212; 214; 215; 217; 220222; 238-241; 264; 266; 315; 335; 440; 486; 680; 687; 695; 703; 1139; 1143; 1158; 1160;

1219

mirian (mirvan) samcxeli _ 662; 663; miqa winaswarmetyveli _ 80; miqael I _ 511; miqael II _ 511; miqael IV imperatori _ 571; 584; miqael V imperatori _ 571; 584; miqael kaTalikosi _ 231; 232; 511; 512; 800; 812-816; 818; 819; 879; miqael mTavarangelozi _ 209; miqael mTavarepiskoposi _ 229; 239; 241; 242; 253-255; 257; 261; 262; 268; 272; 283-286; 293; 294; 296; 298; 309; 310; 315; 318-322; 1162; miqael modrekili _ 337; 547; 549; 550; 554; 701; miqael patriarqi (antioqiaierusalimis) _ 1016; miqael ulumboeli _ 387; miqaeli (Sios mowafe) _ 540; miqaeli _ 481; miqaZe ambrosi (nekreseli episkoposi) _ 1154; mixail I rangave _ 654; mixail II travli _ 654; mixail III _ 654; mixanovka _ 642; mixeil patriarqi (antioqiis) _ 891893; 1160; 1161; mijini _ 309; 373; mihrdat I _ 165; mihrdat II _ 165; mihrdat III _ 165-167; mihrdat IV _ 165; 166; mihrdati _ 166; 167; mkrtumiani g. _ 355; mnacakaniani a. _ 355; mobidani (mTavarepiskoposi) _ 255; 261; 262; 284-286; 295-297; movakan _ 56; 99; movses manazkerteli _ 298; movses xorenaci (mose xoreneli) 21; 42; 55; 56; 58; 59; 114; 163169; 180; 182; 192; 194; 196; 280282; 329; 348; 350; 351; 354; 361;

1220
364; 389; 390; 606; 608; 669; 670; 685; 692; 1146; moliTori _ 667; molCanovi aleqsi (egzarqosi) _ 1101; mose _ 413; 473; 673; mose elivardeli _ 472; mose episkoposi _ 328; 361; 376; 393397; 399; 400; 402; 404; 405; 408; 410; 414-416; 430; 699; mose episkoposi (tarsis) _ 417; mose episkoposi (curtavis) _ 458; mose kaTalikosi _ 375; 377; 398; 402; 409; 415-417; 420; 421; 462; 508; 509; mose kalankatueli (kalankatuaci) _ 353; 429; 431; 437; 461; 462; 464468; 478; 507; 508; 551; 576; 607; 644; 655; 697; 698; 707; mose mRvdeli _ 939; 940; mose winaswarmetyveli _ 34; 35; 78; 92; 757; 859; 946; 1037; mose xoneli _ 1006; moses elivardeli _ 375; 457; mosoqi (mosoxi) _ 20; 22; 23; 37; 38; 144; mohamed Taheri _ 725; msxemi zedazneli _ 554; 555; murad II _ 623; muradaSvili _ 726; murvan yru _ 485; 487; 490; 524; 529; 532; murTaz faSa _ 970; murTuzal yuli-xani _ 967; musxeliSvili daviT _ 259; 323; 327; 336; 366-370; 442; muSel mamkueni _ 375; muhamed winaswarmetyveli _ 90; 522; 524; 657; mcxeTosi _ 61; 63; mWedliSvili b. _ 284; 314; 316; mWedliZe simon _ 1129; mxargrZelebi _ 363; mxeiZe daviT (argveTis mTavari) _ 524; 554; 557; 898; 920; 1114; mxeiZe _ mxeiZe mxiTar

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
konstantine (argveTis mTavari) 524; 554; 557; 898; 920; 1114; firam _ 1023; sevastieli _ 1059;

n
nabuqodonosori _ 39; 41-44; 93; 139; 140; 165-167; 361; 367; nadir-Sahi _ 710; 711; 735; 1042; nadira axalcixeli _ 1023; nazari mRvdelmowame _ 1129; nalimovi nikoloz (egzarqosi) _ 1101; nana dedofali _ 202; 208; 209; 211; 220; 221; 1139; nanaisSvili eliSaxu _ 1028; narsiZe g. _ 232; 233; nasar erisTavi _ 269; nasyida _ 713; nebroTi _ 99; 209; 680; neroni 113; 120; 325; 1114; nersanari _ 269; nerse _ 273; 381; nerse I kaTalikosi _ 645; nerse II _ 373; 374; 376; 456; 457; 529; nerse III kaTalikosi _ 651; nerse erisTavi _ 68; 440; 497; 528; 613; nerse iSxneli _ 378; 459; 531; 534; 538; 698; nerse kaTalikosi _ 182; 228; 241; 308; 309; 373; 456; 474; 476; nerse kaTalikosi (somexTa) _ 384; 530; 742; 743; nerse mijini _ 380; 389; 421; 455; nerses nersesiani _ 493; nerses-bakuri _ 652; nersesi _308; 372; 475; 478; 480; 652; nersehi _ 179; nerSapus episkoposi (taronis) _ 374; nestori _ 287; 299; 300; 417; 646; niania kaxaberis Ze _ 748; nikofore grigori _ 1144;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


nikifore imperatori _ 654; nikifore kalisto (kalista) _ 162; 1144; 1161; nikifore patriarqi _ 1144; nikifore qsantopulosi _ 23; nikifore xonaiti _ 1144; nikolaZe evsevi _ 196; 717; 719; 1056; 1057; 1156; nikolaZe ieroTeos _ 1129; nikolaZe niko _ 1108; nikoloz I (papi) _ 133; nikoloz VIII kaTalikosi _ 712; nikoloz gulaberisZe _ 799; 1153; 1155; nikoloz gurieli (beri) _ 1029; nikoloz dvali _ 861; nikoloz episkoposi (mroveli) _ 1003; nikoloz irbaxi _ 726; nikoloz kaTalikosi 107; 853; 1161; nikoloz (amilaxoris Ze) kaTalikosi (qarTlis) _ 600; nikoloz mawyvereli _ 853; nikoloz mistikosi _ 664; 665; nikoloz mRvdeli _ 1058; nikoloz patriarqi (saqarTvelos) _ 618; nikoloz rusTveli _ 1153; nikoloz qarTvelTa mnaTobi _ 1153; nikoloz qiziyeli _ 1058; nikolski isidore _ 1100; nikon SavmTeli _ 334; 504; ninos I himnografi _ 554; ninos II himnografi _ 554; ninos III himnografi _ 554; 555; nirseli _ 860; noe _ 18; 19; 21; 32; 37; 55; 98; 144; 159; nugzari _ 934; nursal begi _ 1043; nucubiZe S. _ 141;

1221

oTaRo SarvaSis Ze _ 801; oknovi pitirime egz. _ 1101; omar II xalifa _ 649; 657; opocki aleqsi (egzarqosi) _ 1101; orbeliani vaxtang _ 715; orbeliani ivane _ 715; orbeliani ioane _ 1058; orbeliani papuna _ 1038; 1042; 1053; 1155; orbeliani sulxan-saba _ 714; 715; 993; 995; 997-999; 1004; 1008; 1029; 1036; oresti patriarqi (ierusalimis) _ 510; origeni 119; 120; oses Ze _ 1058; osoxi _ 97; ostroumovi _ 1108; oqropiri _ 234; oqropiri kaTalikosi (xunZeli) _ 601; 606; oqropiriZe aleqsandre _ 1129; oqropiriZe leonide _ 1099; 11081113; 1123; 1125; 1134; oqropiriZe piros _ 1111; oZrxosi _ 61; 516;

p
paata batoniSvili _ 720; paata vaxtangis Ze _ 1044; pavle _ 650; pavle (beri) _ 1029; pavle egzarqosi _ 1097; 1103; pavle episkoposi (Tbileli) _ 1003; pavle mociquli 83; 111; 119; 124; 419; 777; 847; 881; 946; 1117; paladi _ 558; paladi helenopoleli _ 162; palgen episkoposi _ 412; 413; 417; palmosi _ 1139; pandore aleqsandrieli _ 73; papai Salvas Ze _ 860; papi (mefe) _ 181; 182; 245; 281; 645; papuaSvili T. _ 540; 1149;

o
obeli _ 97; obolenski a. d. _ 1107;

1222
patariZe ramaz _ 72; 73; 75-78; 86; 519; patkanovi _ 163; 164; 637; 641; 642; 685; peroz mefe _ 255; 258; 297; 299; 372; peroJavri sivnieli _ 219; 220; 222; petre I _ 1000-1002; 1067; petre I kaTalikosi _ 228; 1162; petre III patriarqi _ 588; 591; 592; 594; 597; 598; 1162; petre didi _ 1094; petre episkoposi _ 192; 257; 396; 414; 427-430; 508; petre iberi _ 82; 182; 444; petre kaTalikosi _ 153; 231; 232; 271-273; 375; 302; 322; 323; 337; petre konstantinepoleli _ 650; petre mociquli 111; 112; 118-120; 123; 124; 128; 133; 199; 272; 410; 423; 596; 597; 997; 1161; petre mkawvreli (fuloni) _ 300-302; 309-311; 336; 1161; 1162; petre mRvdeli _ 265; 266; petre patriarqi (antioqiis) _ 300; 336; 429; 430; 587; 590; 1131; 1150; petre presviteri _ 611; petre qerdoli _ 374; petriwi _ 676; peCi g. _ 681; pietro dela vale _ 918; 939-941; 977; 985; piTagore _ 78; pilate pontoeli _ 79; 199; pilate pontoelis mama _ 165; pimen salosi _ 853; piros breTeli _ 387; piros mRvdelmTavari _ 1109; pirosi _ 650; platoni _ 52; pliniusi 49; 109; 122; plutarqe _ 93-97; plutarqosi _ 128; pompeusi _ 92-98; 165;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
porta patriarqi _ 713; 723; posnovi _ 1138; potiomkini g. _ 1076; prokle diadoxosi _ 1059; prokofi bizantieli 121; prokofi kesarieli 119; 284; 315; 339; 383; 1105; proxore _ 859; publius linicius valeriane _ 178; ptoleme lage (soteri) _ 94;

J
Jak de vitriusi _ 918; Jan Sardeni _ 971; 972; 984; Jordania Tedo _ 154; 386; 512; 637; 884; 889; 917; 1112; 1146; 1151; 1156; Juruli giorgi _ 1111;

r
radamisti 113; raevi paladi _ 1101; rati li paritis Ze _ 748; rati surameli _ 801; ratiani p. _ 315; 787; 788; raJdeni (wmida) _ 273; 274; 385; 390; raxili _ 33; rebeka _ 33; rev marTali _ 92; 131; 185; 881; 1139; revi (mirianis Ze) _ 209; 216; 218; 219; 221; resmaga (mefe) _ 158; riginosi _ 287; rifsime _ 199; 200; romanoz III _ 565; 569; 571; 574; 582; 583; romanoz mitropoliti _ 1154; roJdestvenski platon (egzarqosi) _ 1101; 1110; rostom erisTavi (raWis) _ 1074; rostom mefe-xani _ 703; 711; 713; 723726; 742; 903; 928; 929; 950-955; 958-960; 965-967; 969; 970; 973; 976; 980; 983; 984; 987; 995; 1004;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


1036; 1057; 1060; 1069; 1081; rostomis istorikosi _ 957; roSi _ 41; 44; rudnevi ioanike _ 1100; rusa (aleqsandre mefis bebia) _ 876; rusanovi Teofilaqte arqiepiskoposi _ 1095; 1096; 1100; rusudan mefe _ 805; 810; 812; 817; 820; 834; 835; 840; 846-848; rusudani (Tamaris mamida) _ 802; rufinusi _ 23; 97; 140; 143; 160; 162; 173; 224-226; 1142; ruqnadini _ 808;

1223

s
saakaZe giorgi _ 934-936; 943; 946; 960; 962; 963; saakaZe ioseb Tbileli _ 1007; 1008; saakaZe rostom-xan _ 964; saba ganwmedili _ 82; saba episkoposi (iSxnis) _ 459; 529; 531; 539; saba kaTalikosi _ 276; 387; saba mtbevari 107; 581; 582; saba ninowmideli _ 1039; saba svingelozi _ 1153; sabinini (sabinaSvili) gobron-miqaeli _ 186; 192; 1101; 1156; sagduxt dedofali _ 255; sagduxti _ 260; 261; 286; saduni _ 797; saiaTnova _ 732; salimi _ 950; salome dedofali _ 95; salome ujarmeli _ 197; 217; 219; 220; 222-224; 226; 1143; 1144; 1155; samoel episkoposi _ 257; 271; 272; 302; 322; 412; 417; samoel (samovel) (samuel) kaTalikosi _ 229-232; 275; 479481; samoel monazoni _ 265; 266; samoeli (opizis winamZRvari) _ 529;

samnaRiri _ 269; samuel anJeli _ 384; samuel mgalobeli _ 554; samueli _ 229; samZivari _ 125; saniabaz mefe _ 724; saniba _ 956; sara _ 31; 33; sara beTlemeli (niafori) _ 198; 199; sargis varamis Ze mxargrZeli _ 797; 801; 805; 807; 814; 816; sargis Tmogveli _ 842; sargis cixisjvreli _ 842; sargisi _ 854; sargon II _ 38; sargon mefe _ 32; sarmak kaTalikosi _ 297; sarmean kaTalikosi _ 231; sarqisiani g. _ 296; 300; 306; saurmagi _ 65; 150; 180; 181; 261; 269; 270; safar faSa _ 970; saRir maxatlis Ze _ 806; sayvareliZe eqvTime _ 1010; saZagliSvili kirioni _ ix. kirion II sahak III Zoraforeci _ 656; 657; sahak amira _ 540; sahak episkoposi _ 412; 417; sahak didi _ 669; 670; sahak kaTalikosi (somxeTis) _ 296; 297; 320; sahaki _ 281; 308; 372; 377; 645; sahl smbatiani _ 479; sebeosi _ 341; 433; 435; 457; 655; severiusi _ 303; seil faSa _ 970; selevk IV fili patori _ 94; selim-xani _ 964; semi _ 18; 19; 21; 144; sen-marteni _ 163; serapion zarzmeli _ 539; 1148; sergi arqiepiskoposi 119; sergi patriarqi (konstantinepoleli) _ 649; 650;

1224
sergi patriarqi (ruseTis) _ 1128; svetlovi e. _ 88; svetlovi p. _ 79; svida _ 560; svimaxosi _ 83; svimeon kaTalikosi _ 566; svimeon mTavarepiskoposi _ 228; svimon levanis Ze _ 1005; svimon mesvete _ 386; svimon mTavarepiskoposi _ 239; 241; svimon mefe _ 913; 916; 945; 951; 969; 970; svimon mefe (qarTlis) _ 912; svimon ufliswuli _ 911; svimon Wyondidel-mwignobarTuxucesi svimon juRaeci _ 1059; svimoni (iveronis winamZRoli) _ 585; sidamoniZe efrem II _ 1120; 1121; 1123; 1128; sidonia _ 186; sidonia (abiaTaris Svili) _ 92; 205; 207-209; 213; 222; 1143; silovani (beri) _ 1029; simeon beT-arSameli _ 343; simon I (mefe) _ 723; 913; simon II simon-xani _ 963; simon kananeli 112; 116; 118; 119; 121-124; 127; 130; 134; 524; 563; 567; 596; 602-604; 1138; simon levanis Ze _ 988; simon nasi _ 95; simon-petre kaTalikosi _ 230; simon-xani _ 956; 960; simon julfeli _ 1059; siropulosi silvesteros _ 624; 625; smbat bagratuni _ 406; smbat vrkani _ 399; 400; 403-406; 408; 415; 422; smbat marzpani _ 451; smbati _ 363; 411; 412; sozomene ermia _ 160; 162; 193; 225; 226; 1142; 1161; sokolovi ivane _ 1108; sokrate _ 160; 162; 173; 1142; 1161;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
sokrate sqolastikosi _ 23; 140; 225; 226; solomon I _ 1045; 1065; 1071; 10731075; 1084; solomon II _ 1075; 1085; 1096; 1097; solomon brZeni _ 945; 1053; solomon mefe _ 1072; 1082; solomoni vaxtang V-is Ze _ 1005; soloRaSvili biZina _ 959; sosana _ 198; 1129; sosani _ 848; sosTeni _ 453; 580; sofiiski nikon (egzarqosi) _ 1101; 1103; 1109; sofron palestineli _ 650; sofroni _ 120; 650; sofroni mitropoliti _ 879; sofroniosi mitropoliti (nikorwmideli) _ 1093; sofroniusi _ 188; sparami albaneTis dedofali _ 474; 476; stalini i. b. _ 1120; 1121; 1126; statofile _ 188; stefane _ 378; 651; stefane bizantieli _ 128; stefane episkoposi _ 533; 1108; stefane mtbevari _ 525; 526; 661; 1148; stefane patriarqi (antioqiis) _ 300; stefane sananois Ze _ 523; stefane Wyondideli _ 547; 549; 554; stefane xirseli _ 387; stefanoz gurgenis Ze _ 497; stefanoz episkoposi _ 342; 377; 412; 417; stefanoz erismTavari _ 230; 231; 436; stefanoz I erismTavari _ 448; stefanozi _ 342; 434; 437; 490; 491; 517; 540; stefanozi (mTavari) _ 391; 485; straboni 38; 54; 65; 66; 85; 92; 111; 140; 144; 170; 173; 182; 325; 326; 328; 340; 366; 367;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


stngene episkoposi _ 417; suleiman II _ 916; suleiman sulTani _ 917; sumbat I _ 660; sumbat daviTis Ze _ 564; 583; 1147; sumbat mefe _ 660; sumbat tiezerakali _ 498; sumbati _ 434; 449; 450; sureni _ 374; sxirtlaZe zaza _ 355; 359; 537;

1225

uflos _ 61; urban VIII _ 965; 966; uxtanesi _ 167; 169; 331; 332; 356; 361; 362; 415; 417; 418; 422; 427-429; 434; 460; 507-509; 804;

f
fadloni _ 761; 762; 791; 796; faTali-xani _ 1070; fana-xani _ 1069; farnavazi _ 46; 47; 50; 52; 60; 61-69; 71-73; 78; 84; 86; 87; 91; 136-138; 147-150; 153; 155; 158; 172; 259; 323-326; 349; 354; 366-369; 435; 440; 447; 448; 483; 486; 499; 516519; 563; 636; 677; 680; 687; 688; 701; 702; 880; 922; 1080; 1145; 1158; farnaoz I _ 1079; farnajomi _ 65; 84; farsman I 114; 174; farsman II (qveli) 109; 115; 122; 151; 180; 687; farsman VI _ 484; fasrsman mefe _ 228; 229; 385; 514; 517; farsmani 109; 110; 112-115; 120; 129; 151; 158; 230; 241; 251; 254; 275; 276; 282; 295; 386; 387; 484; faustos buzandi _ 455; faustosi _ 331; 332; fafaziani ignati _ 708; feiqar-xani _ 960-962; feraZe grigol _ 1129; 1157; ferozi _ 215; 219; 493; fili pe beTlemeli _ 554; fili pe diakoni 120; fili pe mociquli 111; fili pike (vardane) _ 503; 651; 652; firdousi _ 1006; foka _ 434; foka episkoposi _ 412; 417; foka keisari _ 377; 422; foti patriarqi _ 653; 572;

t
tabaRua i. _ 160; tabali (Tabali) _ 53; tariWani _ 531; tacitusi (taciti) 108; 113; 114; 328; ter Smovani _ 732; ter-mkrtiCiani g. _ 698; 700; tiberi _ 651; tiberiusi _ 123; tigrani _ 165-167; timoTe arqiepiskoposi _ 1061; timoTe eluri _ 306; tiribaZe (satrapi) _ 156; 157; tiridati _ 123; tite mociquli 111; tite flaviosi 120; tokarski n. _ 641; tormasovi _ 1094; 1095; totlebeni _ 1071; 1072; 1074; traiane _ 160; 161; 186; 605; troicki s. _ 131; 133; 233; 243; 244; 246; 288; 313; 1127; turaevi _ 24;

u
uzun-hasani _ 901; 915; ulfila episkoposi _ 98; undilaZe daviTi (daud-xani) _ 963; 964; uobosi _ 67; uslar h. _ 38; usupi _ 100;

1226
fotios patriarqi _ 665; 1152; fsevdokalistane _ 685; fsevdoplutarqosi _ 128; furcelaZe d. _ 1092; fxalaZe melqisedeki III _ 1120; 1123; 1128;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
R
Revondi _ 657; `RomaroA~ _ 38;

y
yazan yaeni _ 838; 865; yazax borCalu _ 1043; yaiTmazaSvili filipe _ 732; 1050; 1056-1059; yamari _ 100; yara-yalxani _ 725; yauxCiSvili T. _ 159; 692; yauxCiSvili s. _ 705; yaflanisSvili domenti _ 985; yvaryvare _ 842; 887; 888; 901; 903; yvaryvare II aTabagi _ 884; 885; yvaryvare III _ 907; yvaryvare IV aTabagi _ 890; 912; yvaryvare aTabagi _ 872; 881; 883; 917; yvaryvare mTavari (samcxis) _ 906; yvaryvare spasalari _ 807; yifiani dimitri _ 1092; 1101; yifSiZe iosebi _ 49; 169; yorRanaSvili merabi _ 959; yorCibaSi _ 932; yorCixa-xani _ 960-962; yubaneiSvili s. _ 346; yubasar amirspasalarmandaturTuxucesi _ 797; 800; 812; yuTlu-arslani _ 800; 815; 816; 820;

q
qavTar baramis Ze _ 749; qaTib-Celebi _ 908; qaixosro III _ 910; qaixosro aTabgi _ 915; qaixosro levanis Ze _ 984-987; qaixosro mefe _ 1005; qaixosro sardali _ 1039; qami _ 18; 19; 21; 144; qarTami 117; 150; 681; qarTlosi _ 37; 38; 48; 56; 61; 63; 68; 84; 99; 146; 150; 367; 516; 679; 687; 689; 690; 694; 1155; qasre ambarvezi _ 253; 433; qeTevan dedofali _ 929; 930; 932; 933; 935; 938-944; 949; qerdol maTusala _ 377; 378; qerim-xani _ 1044; 1069; 1072; qerobin abulisZe _ 885; qiTimi _ 20; qiqoZe gabriel episkoposi _ 1102; 1114; 1129; qiqoZe m. _ 1001; qiCiknova _ 732; qram xuar borzard _ 228; 241; qristefore _ 529; qristefore apahuneli _ 458; qristefore arqiepiskoposi _ 1003; qristefore kaTalikosi _ 376; 649; 656; 1019; qristefore mTavarepiskoposi 107; qrizostomos mitropoliti _ 1130; qsenefonte _ 50; 156-159; 297; quSi _ 99; quji _ 63; 64; 136; 147-149; 155; 483; 687;

S
Sabur I _ 178; Sabur II _ 179; Saburi _ 180; 181; SaTi _ 470; 480; Salva axalcixeli _ 807; 810; 811; 850; Salva Toreli _ 807; Salva qsnis erisTavi _ 929; 967; Salva (xornabujelis Ze) _ 849; SalikaSvili kikola _ 913; SalikaSvili oTari _ 910;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


Samxali _ 937; SaniZe akaki _ 103; 675; SanSe mandaturTuxucesi _ 811; 835; SaraSiZe q. _ 742; 743; Sarvan Sahi _ 762; SarvanSa _ 797; 807; Sah-abas I _ 949; 952; 972; Sah-abas II _ 949; Sah-abasi _ 704; 711; 724; 735; 913; 931-938; 940-948; 960-963; 968; 977; 1004; 1059; 1060; Sah-armen suqman II _ 796; Sah-armeni _ 797; Sah-ismaili _ 903; 904; 909; 918; Sah-Tamazi _ 715; 910; 911; 934; 944; Sah-navaz-xani _ 983; 984; Sah-sefi _ 944; 949; SeTi _ 18; ServaSiZe _ 858; ServaSiZe eqvTime _ 1098; ServaSiZe yvap _ 1028; Sero alvanTa mTavari _ 474; Svarci eduard _ 234; SilakaZe i. _ 58; Siltbergeri i. _ 67; Sio axali _ 929; 1009; Sio (beri) _ 1029; Sio kaTalikos-patriarqi _ 877; Sio mRvimeli _ 387; 391; 540; 1114; 1148; SiolaSvil-RuduSauri ilia II _ 1121-1123; 1128-1130; 1135; SioS baraTiani (baraTaSvili) _ 724; 956; Smerlingi r. _ 535; SoTa grigolis Ze _ 751; SoTa rusTaveli _ 824; 845; 1007; 1009; SroSana _ 204; Striteri _ 67; SuSania aleqsi _ 1129; 1133; 1134; SuSaniki _ 81; 83; 224; 226; 354; 356; 376; 400; 409; 412; 414; 483; 1147; Suxardti hugo _ 25;

1227
C

CamCi _ 732; CamCiani _ 447; CarmaRan noini _ 841; CaRata noini _ 841; 852; Cermag kaTalikosi _ 275; 276; 386; Cimaga kaTalikosi _ 229; Cingiz xani _ 833; Cingis yaeni _ 866; Cistiakovi i. _ 78; Ciqobava arnold _ 29; 135; Cixa erisTavi (dimitris Ze) _ 497; ColoyaSvili beena _ 918; ColoyaSvili biZina _ 929; 967; ColoyaSvili nikoloz _ 959; 992; ColoyaSvili nikoloz amba alaverdeli 107; ColoyaSvili nikoloz (nikifore irbaxi) _ 711; ColoyaSvili revaz saxlTuxucesi _ 960; ConCol-musa _ 1044; CormaRan noini _ 834; CubinaSvili g. _ 445; 448; CubinaSvili daviT _ 98; 1155; Cudecki _ 1101; 1103; CxartiSvili m. _ 194; 222; 226; 324; 686; 1143; 1144; CxataraiSvili q. _ 796; CxeiZe sexnia _ 1008; 1154; CxetiZe evdemon I _ 1010; 1154;

c
cagareli al. _ 1108; 1156; camcievi r. _ 192; cece _ 128; cidkia mefe _ 43; cincaZe kalistrate _ 511; 1103; 1116; 1119; 1120; 1123; 1125; 1156; 1157; 1163; cicianovi _ 1094; 1095; ciciSvili baadur _ 962; ciciSvili zaali _ 1018;

1228
ciciSvili zaza _ 1018; ciciSvili nodar _ 725; 965; ciciSvili cici _ 1018; cicqiSvili qristefore _ 1119; 1123; cotne dadiani _ 842-844; cqiri _ 540; cxadaZe q. _ 705;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
xelaSvili ioane _ 538; 1100; xerxeuliZe aRaTang _ 962; xerxeuliZe nikoloz _ 721; 1053; xerxeuliZe oman _ 1155; xinTibiZe e. _ 98; 193; xonelia r. _ 636; xoreSani _ 934; 945; xosro _ 269; 273; 274; 308; 340; 363; 372; 375; 385; 434; 456; 457; 468; 576; 648; xosro I anuSirvani 117; 308; 373; 435; 446; 455; xosro II farvizi 117; 341; 373; 399; 402; 406; 420-422; 434; 436; 437; 452; xosrovi _ 179; 470; 472; xrisanfi patriarqi _ 333; 502; 505; 506; 588; 615; 1157; xriso _ 186; xruSCovi n. _ 1120; 1121; xuara mogvi _ 209; xuaran-xuara _ 213; xuaranZe _ 261; 269; 273; xudabaSovi _ 163; xudadovi nikolz _ 732; xuediosi _ 530; xuciSvili papuna _ 973;

Z
ZiZiguri S. _ 21; 25; 29; 59; 67; 70;

w
wereTeli akaki _ 1108; wereTeli dosiTeosi _ 1034; wmida basili _ 374; 939; 997; wmida giorgi _ 97; 197; 675; 754; 1153; wmida nino _ 52; 87; 89; 97; 98; 133; 143; 155; 160-162; 172; 183-185; 188-195; 197-223; 226; 227; 235; 238; 239; 241; 265; 266; 272; 278; 315; 329; 348; 350; 354; 364; 391; 392; 509; 524; 537; 551; 552; 554; 555; 557; 606; 683; 686; 692; 881; 886; 891; 893; 965; 1010; 1092; 1139; 1143-1145; 1152; 1153; 11581161; wulaia g. _ 496; 516; 518; 520; 565; wuwunava ioane episkoposi _ 1073;

W
WavWavaZe garsevani _ 1076; WavWavaZe ilia _ ix. ilia marTali Wiaber mandaturTuxucesi _ 801; WiWinaZe g. _ 1152; WiWinaZe z. _ 729; 732; 733;

j
javanSiri _ 726; javaxiSvili aleqsandre _ 642; javaxiSvili ioseb _ 985; javaxiSvili ivane 24; 29; 31; 40; 41; 49; 67; 70-72; 75; 77; 85-87; 92; 97; 100; 108; 131; 137; 154; 161; 163; 170-176; 186; 196; 223; 224; 254; 256; 257; 259; 315; 323; 327; 328; 330; 331; 333; 339-346; 386; 387; 390; 392; 422; 423; 427; 447; 496; 505; 519; 526; 527; 545; 546; 550; 603; 637; 638; 642; 643; 703; 766; 769; 773; 775; 777-779; 781; 783; 788; 812; 818; 830; 834; 861; 862; 877; 889; 895; 920; 937; 949; 950;

x
xamurab mefe _ 32; xanTaZe giorgi _ 1023; xaxanaSvili aleqsandre _ 1108; 1152; xaxanaSvili b. _ 736; xeTTura _ 33; xelaia ambrosi _ 1110; 1111; 1113; 1115-1120; 1123; 1125; 1129; 1157;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


960; 979; 1012; 1068; 1087; 11431146; 1148; 1149; 1151; 1157; 1160; 1161; javaxos _ 61; 516; jaiani beJan _ 1017; jal-al-ed-dini _ 810; 811; 850; janaSvili mose _ 83; 637; 1055; 1156; janaSia n. _ 251-253; 257; 316; 320; 1142; janaSia simon _ 26-28; 31; 38; 39; 44; 45; 47-49; 51; 52; 53; 54; 67; 68; 69; 71; 77; 249; 253; 256; 257; 314; 324; 441; 446; 447; 552; 553; 1001; 1140; 1157; jandieri daviTi _ 936; jafari xalifa _ 527; jafariZe pavle _ 1116; jafariZe trifon _ 1111; jayeli _ 807; jayeli axalcixis faSa _ 1084; jajaniZe germane _ 1129; jehan-Sahi _ 880; jibRu xakani (jebu xaqani) _ 437; 468; 469; 470; jila d. _ 626; jovio paolo _ 909; jojiki vaSdenis Ze _ 452; 699; juanSer spaspeti _ 240; 261-263; 269; 286; juanSeri _ 68; 152; 154; 155; 251; 255; 256; 259; 273; 283; 284; 309; 310; 314; 315; 321; 343; 366; 368; 387;

1229

435; 447; 483; 487; 490; 493; 494; 496; 553; 554; 1145; 1146; juanSeri alvanTa mTavari _ 471;

h
habovi _ 1076; haiki _ 56; 58; 59; 608; 685; hamami _ 452; haosi _ 38; 56; 59; 146; 367; 680; 685687; 1155; harani _ 31; harma _ 55; harnaki a. _ 192; hasanbegi _ 888; hekatos mileteli _ 46; herakle _ 41; 42; herakle keisari (imperatori) ix. erekle keisari herberti Tomasi _ 985; herode 88; 111; 206; herodote _ 20; 38; 39; 45; 46; 53; 55; 90; 157; herosi _ 37; 56; 99; hirkan II _ 95; hovsefi kaTalikosi _ 462; hovhanes oZneci _ 656; 657; homeli fr. _ 24; horacio justiniano _ 625; hormizdi _ 433; hohanes kaTalikosi _ 342; huseini _ 989;

b) geografiul saxelTa
a
abazgia (abasgia) _ 299; 501; 503; 515; 602; 892; abasabadi _ 934; abaSa (mdinare) _ 524; aboci _ 662; agaraki _ 273; 318; 322; 343; agarani _ 750; 752; agriCai _ 1043; adarbadagani _ 564; 837; 850; adigeni _ 742; avareTi _ 605; 606; avlabari _ 878; 1037; avlabris Wala _ 878; avstria _ 1135; avRaneTi _ 833;

1230
avRani _ 1042; avWala _ 748; 756; azati (mdinare) _ 375; 457; azerbaijani _ 793; 795; 797; 837; 925; 1066; 1069; 1076; 1085; 1118; azovi _ 894; azovis zRva _ 20; aTeni _ 244; 654; aToni _ 1149; 1150; aTonis mTa _ 573; 587; aTonis monasteri _ 83; 558; 583; 783; 789; 878; aia sofia _ 303; 647; airaratis provincia _ 457; 458; 707; akeTi _ 1021; 1049; akropolisi _ 65; 93; alagiri _ 1100; alaverdi _ 630; 632; 783; 849; 936; 943; 950; 966-968; 1010; 1023; 1032; 1092; 1095; 1099; alazani _ 607; 1060; alaznispireTi _ 838; alamuTi _ 841; alamuTis cixe _ 852; 911; 912; 945; alania _ 129; 543; albaneTi (alvaneTi) 45; 51; 52; 65; 92; 94; 96; 109; 110; 113-115; 169; 170; 172; 174; 248; 255; 256; 311; 328; 329; 336; 343; 352-357; 361; 363; 380; 382; 386; 388; 396; 400; 407; 410; 414; 418; 429; 431; 442; 452; 460-462; 465-468; 471; 472; 474-481; 484; 502; 507-509; 513; 537; 543; 549; 551; 576; 601; 607; 616; 617; 640; 647; 652; 655; 657; 671; 697; 708; 828; 873; 874; 909; 916; 1070; 1139; albania _ 341; 440; 909; aleqsandre nevelis taZari _ 1128; aleqsandria _ 83; 133; 233; 234; 244; 288; 290-293; 298; 301; 303; 306; 312; 314; 317; 410; 423; 438; 463; 466; 611; 615; 616; 618-623; 625; 627; 647; 649; 653; 809; 829; 879;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
1137; alvania _ 935; ali _ 958; 1057; alianaTi (sofeli) _ 738; alinjis cixe _ 863; 867; 868; aloni _ 753; alJiri _ 916; amasia _ 621; 1012; amierkavkasia 27; 28; 45; 54; 71; 108; 112; 117; 181; 251; 252; 254; 258; 278; 279; 284; 321; 336; 341; 352; 353; 358; 385; 387-389; 396; 400; 403; 418; 420; 426; 434; 438; 440; 451; 452; 460-462; 465; 467; 468; 470; 496; 497; 513; 535; 544; 577; 657; 661; 680; 681; 736; 743; 790; 791; 793; 795; 821; 862; 864; 865; 909; 912; 921; 931; 935; 937; 1000; 1066; 1067; 1069-1071; 1075; 1084; 1112; 1140; 1146; 1159; amuWi (sofeli) _ 878; anakofia _ 524; 762; anakofiis cixe _ 584; ananuri _ 741; 1020; 1022; 1041; 1077; anatolia _ 27; 762; andriawmida (sofeli) _ 1121; anisi _363; 498; 586; 603; 604; 609; 617; 755; 763; 765; 769; 786; 794-797; 799; 804; 809; 815; 821-823; 836; 842; 843; 862; 872; 874; 953; ankara _ 1065; ankviria _ 313; antioqia 111; 112; 118; 132; 133; 178; 192; 193; 205; 232-236; 238; 239; 242-246; 250; 269; 272; 277; 278; 287; 288; 290-293; 295; 298-303; 311; 312; 314; 317; 333-336; 389; 423; 439; 454; 459; 460; 464; 466; 473; 499; 501; 503-506; 509; 511; 514; 515; 543; 548; 563; 574; 587595; 597; 598; 602; 610-612; 615; 616; 618-623; 625; 627; 653; 666; 680; 748; 762; 763; 784; 809; 879; 885; 886; 888-893; 1016; 1127; 1131;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


1138; 1150; 1151; 1161; 1162; anCis saydari _ 540; anCisxatis eklesia _ 1055; 1065; anZiaZori (anZioZori) _ 64; 264; anZoreTi _ 264; anwuxi _ 606; 607; apeninis naxevarkunZuli _ 24; 26; apulia _ 653; arabeTi 94; 96; 109; 291; 524; 555; 754; aragawis mTa _ 393; aragvi _ 212; 1041; aragvi (mdinare) _ 61; 263; 876; aragvis saerisTavo _ 1020; aragvis xeoba _ 47; 866; 869; 1042; aradeTi (sofeli) _ 872; aramunTa _ 377; arani _ 761; 828; araradis qveyana _ 58; ararati _ 376-378; 751; 794; 795; araratis mTa (masisi) _ 55; 98; araratis mTebi _ 18; 837; araratis somxeTi _ 862; araqsi (mdinare) _ 53; 66; 156; 157; 163; 194; 564; 607-609; 791; 836; 837; 1043; 1044; 1066; 1068; 1069; 1075; argveTi 109; 141; 326; 327; 369-371; 450; 488; 491; 493; 501; 503; 504; 524; 557; 746; 789; 803; 1013; 1026; ardabagani _ 915; ardisi (sofeli) _738; arezi (mdinare) _ 607-609; 963; 964; arzrumi _ 164; 609; 708; 797; 806; 872; 908; 910; 914; 916; 953; 964; 970; 1002; arTvini _ 49; arian-qarTli _ 37; 50; 51; 52; 61; 689; 690; 691; 694; 695; armazi (qalaqi) 65; 66; 92; 93; 108; 268; 274; armazis mTa _ 52; 61; 212; armazis cixe 93; 114; 202; 314; armazis xevi 109; 114;

1231

armenia (arminia) 55; 65; 66; 114; 452; 479; 765; 768; artaani _ 151; 183; 272; 318; 322; 343; 516; 517; 662; 709; 807; 858; 910; 1072; artaanis naqalaqevi _ 64; artanuji (artanisi) 116; 267; 746; 858; artanujis cixe _ 267; 528; 540; artanujis xevi _ 267; artaSati 113; 115; 116; artahani _ 328; arqidia (arxidia) _ 616; 622; arcaxi _ 311; 352; 1043; arxabe (araxve-su) (mdinare) 122; asia 119; 128; 129; 234; 242; 243; 287289; 291; 292; 294; 299; 301; 313; 322; asiria _ 881; asisfori _ 746; aspinZa _ 741; 747; 1072; astarabadi _ 950; 968; astraxani _ 1001; 1047; 1056; asureTi 40; 41; 111; 112; 374; 427; 658; 757; asuristani _ 64; ateni 108; 448; atenis sioni _ 342; 347; 485; 527; 701; atenis cixe _ 944; atlantis okeane _ 21; 94; 710; 1057; atropatena _ 178; afrika 112 afsari 109; 121-123; afsari (Woroxi) (mdinare) 122; afsaris cixe-simagre 121, 122, 130; afSileTi _ 524; afxazeTi 118; 119; 127; 128; 152-154; 158; 161; 167-169; 263; 267; 274; 278; 299; 323; 334; 335; 344; 347; 351; 366; 368; 371; 442; 447; 468; 483; 485-490; 492-496; 498-507; 514518; 520; 521; 528; 544; 545; 548; 551; 554; 558; 559; 563-565; 567; 573; 584; 596; 599; 601-606; 613;

1232
617; 629-632; 659; 660; 689; 747; 750; 753; 760; 771; 785; 799; 800; 802-805; 814; 818; 820; 822; 839; 843; 844; 847; 858; 859; 872; 882; 891; 892; 894-897; 924; 925; 927; 973-977; 996; 1010-1017; 1020; 1027; 1028; 1033; 1054; 1074; 1079; 1090; 1093; 1097; 1099; 1109; 1129; 1132; 1140; 1146; 1151; 1154; 1157; 1159; aqadi _ 32; 99; aqaia-aTeni _ 654; aqili _ 622; aSornia _ 753; 792; aSoci _ 182; aSrafi _ 947; aSqezani _ 20; aCabeTis cixe _ 738; awyuri (awyveri) _ 124; 125; 129; 188; 257; 409; 662; 853; 881; 884; 890; 891; 900; 902; 903; 923; 955; 1071; 1139; awyuris taZari _ 125; 127; aWara 109; 325; 326; 366; 367; 369; 746; 881; 895; 1073; 1090; 1117; 1129; axaia (axaie) _ 653; axalgori _ 741; axaldaba _ 740; axali aToni 122; axalsofeli _ 741; axal-ubani _ 878; axalqalaqi _ 723; 740-742; 1063; axalcixe _ 714; 716; 723; 732; 736; 742; 912; 955; 961; 962; 970; 1045; 1063; 1065; 1066; 1071; 1072; 1121; axalcixis safaSo _ 713; axalcixis wm. marines eklesia _ 742; axiza _ 257; 267; 272; 318; 322; 343; 517; axizas cixe _ 267; 540; axsu (mdinare) _ 564; 836; axtala _ 47; 878; 1017; 1117; axtamaris sakaTalikoso _ 709; ajameTi _ 747;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
b
babiloni _ 23; 25; 30; 31; 32; 39; 40; 42-44; 58; 88; 98; 99; 549; baTumi 122; 895; 910; 996; 1015; 1074; 1120; 1128; 1129; bazaleTis tba _ 963; bazeli _ 624; balkaneTis naxevarkunZuli _ 24; 26; 585; 653; bambakis mTa _ 47; bana _ 409; baraleTi _ 1023; barda _ 961; 962; 964; 987; bardavi _ 261; 433; 652; 753; 792; 795; 806; 838; 867; bardaSeni _ 607; bareTelTa _ 530; barikas kari _ 446; basiani _ 377; 457; 531; 609; 666; 751; 755; 797; 808; 809; baqo _ 970; baRdadi _ 269; 450; 529; 549; 1072; baxreini _ 316; baxtrioni _ 966; 967; bedia _ 148; 567; 632; 1010; 1016; beTania _ 789; beT-lapati _ 299; beTlemi 89; 99; 119; 917; belaqani _ 607; 853; 897; 933; 992; 1017; 1042; 1065; 1066; 1071; 1089; belgia _ 1135; berbuki (sofeli) _740; berduji (debeda) _ 51; berdruji (berdujisi) (mdinare) _ 260; 690; berTubani (daviT-gareja) _ 1028; bizantia 106; 117; 153; 155; 156; 182; 183; 193; 233; 237; 238; 248-251; 278-282; 284; 286; 288; 290; 295; 296; 298; 299; 302; 306; 309; 314; 316; 317; 319-323; 327; 329; 337; 339; 340; 344; 351; 362-364; 366; 369; 370; 382; 383; 387; 388; 391;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


398-402; 422; 424; 427; 429; 430; 433-435; 438; 439; 445-447; 449-452; 461; 464; 465; 479; 487; 490-492; 496; 503; 505; 522; 526; 527; 532; 536; 555; 556; 564; 565; 567; 568; 571-573; 575-577; 579; 581-587; 589; 590; 592; 594; 595; 597; 598; 606; 613-615; 619; 623; 624; 627; 644; 646; 648; 650; 651; 653; 655-657; 658; 661; 664-667; 670-675; 677; 678; 686; 699; 707; 762; 786; 789; 825; 837; 886; 896; 900; 1105; 1140; 1144; 1149; 1150; 1162; bizantioni _ 290; biTinia (biTvinia) _ 119; 291; 292; 313; 652; birTvisis cixe _ 528; birTvisis cixis eklesia _ 868; biWvinTa _ 188; 366; 489; 599; 602; 604; 605; 632; 893; 894; 924; 976; 1010; 1013-1018; 1021; 1023; 1027; 1033; 1080; bijni _ 379; bijnisi _ 797; bogdanovka _ 741; bodbe (daba bodi) _ 217; 219; 220; 222; 223; 257; 315; 1095; 1099; 1143; bolnisi _ 257; 273; 318; 322; 327; 343; 789; 1017; boJanas wyaro _ 755; bori (sofeli) 109; borota _ 753; borCalo _ 736; 1043; 1060; bosnia _ 916; britaneTis kunZuli _ 559; bulgareTi _ 244; 541; 566; 585; 616; 623; 757; 861; 916; 1126; 1127; 1131; burgundia _ 887; 888;

1233

g
gagi _ 755; 803; 807; galatia 119; ganuxi _ 607;

ganZaki _ 1043; ganZasari _ 964; ganja (ganZa) _ 363; 754; 762; 796; 806; 807; 820; 828; 838; 851; 872; 916; 935; 937; 961; 963; 964; 1043; 1066; 1069; 1076; 1081; ganjis kari _ 965; gardabani _ 378; 446; 700; gardmani _ 311; garejis udabnoebi _ 537; 538; 878; 853; garizini _ 92; garini _ 622; garisi _ 911; garnisi _ 377; 810; gaCiani _ 136; 315; 361; 700; 750; 873; 874; geguTi _ 802; 803; gelaTi _ 750; 769; 772; 950; 976; 1010; 1046; 1055; 1098; 1113; 1123; 1152; gelaqunis mTebi _ 837; genua _ 1113; 1115-1117; `georgia~ _ 559; georgievski _ 1067; 1091; gerizimis mTa _ 95; germania _ 20; 981; 1120; 1125; 1135; gilan-mazandara _ 947; gilaqma _ 915; gisis eklesia _ 474; 478; giSis cixe _ 751; glola-Rebis sanaxebi _ 605; gogarene _ 66; 182; goTeTi _ 515; 543; 605; 892; golgoTa _ 860; 878; 917; golovino _ 47; gonia _ 961; 972; gonio 109; 121; 122; gonios cixe-simagre 122; gori 108; 490; 713; 715; 721; 736; 740; 794; 912; 913; 935; 955; 958; 971; 1057; 1089; 1097; 1100; goris cixe _ 913; 955; gostibi _ 946; grakali _ 740;

1234
gremi _ 909; guaspuragani _ 228; gugarqi (gugareTi) _ 165-167; 182; 183; 193-195; 317; 318; 327-329; 342; 356; 358; 360-363; 370; 409; 412; 436; 444; 446; 449; 452; 474; 485; 487; 553; 640; 660; 682; 684; 700; 701; 1158; gudayva _ 443; 449; 567; guTeTi _ 460; 544; gulamyala _ 948; gulgula _ 315; gulistani _ 755; gumbadi _ 440; gunaTle _ 530; guria _ 145; 161; 491; 493; 501; 502; 803; 858; 872; 895-897; 907; 910; 914; 916; 919; 922; 971; 996; 1010; 1011-1013; 1015; 1017; 1021; 1045; 1049; 1055; 1073; 1074; 1078; 1079; 1084; 1085; 1089; 1095-1099; gurjistani _ 910;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
dasavleT iberia _ 559; dasarRi (sofeli) _ 878; daRestani _ 605; 606; 853; 866; 908; 912; 931; 964; 1001; 1043; debeda _ 838; debedas xeoba _ 931; delfosis samisno _ 70; demoTis cixe _ 151; derbendi _ 357; 606; 908; dvaleTi _ 606; 866; 973; 975; 1003; 1041; dvini _ 200; 304-309; 311; 331; 362; 373-377; 379-382; 387; 388; 398; 399; 401; 407; 418; 421; 455; 480; 481; 456; 459; 533; 552; 555; 575; 647; 648; 652; 656; 671; 797; 804; 809; 836; 862; diaoxi _ 47; 608; 921; diauxi _ 28; didaWara _ 125; 899; didgori _ 754; 763; 767; 793; 807; didi britaneTi _ 1134; didi garejvari _ 740; didi gelaquni _ 806; didi liaxvi _ 739; 1041; didoeTi _ 964; divri _ 531; dioskuria 122; dirbi _ 740; diRmis veli _ 62; diRomi _ 739; 748; dmanisi _ 755; 763; 789; 796; 797; 849; 1017; dmanisis cixe _ 1053; duSeTi _ 967;

d
dabisa _ 540; dadaSeni _ 786; daviT gareja _ 357-359; 929; 1010; 1018; 1027-1029; 1032; 1055; 1095; daviT garejis naTlismcemlis monasteri _ 998; 1028; 1029; 1095; daviT garejis dodos monasteri _ 1028; 1029; dakia _ 653; damasko 111; 649; dampalo _ 1020; dania _ 1135; dardania _ 653; darialani _ 865; 866; dariali _ 446; 660; 752; 864; 866; darialis kari _ 263; 875; darubal _ 99; darubandi _ 797; 828; 836; 858; 864; 867; 873; 909; 937; 1001; darCeli _ 1026;

e
egeida _ 29; egeosis zRva _ 710; egvi pte 32-35; 40; 76; 111; 112; 292; 298; 314; 416; 427; 438; 859; 861; 878; 916; egri _ 1160;

79; 301; 444; 970;

88; 94; 109; 302; 312; 522; 651; 971; 1037;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


egrisi 51; 63; 64; 68; 110; 119; 136; 145; 147-155; 172; 173; 181; 192; 193; 195; 251; 258; 259; 262; 275; 323-327; 329; 342; 365-370; 385; 441; 442; 444-448; 450; 483-485; 487; 488; 490; 491; 493; 496; 501; 503-505; 516; 517; 520; 524; 557; 659; 660; 563; 687; 688; 927; 1140; 1159; 1160; egrisis zRva _ 483; egriswyali (mdinare) _ 37; 45; 50; 52; 64; 65; 148; 153; 154; 158; 170; 172; 174; 195; 196; 330; 366; 367; 442; 449; 450; 514; 687; 689; 690; 694; 695; 1080; 1081; 1158; edesa _ 299; 300; `evnuqis cixe~ _ 916; evfrati _ 20; 27; 28; 31; 32; 39; 163; 608; 609; evqsinis ponto _ 140; 161; 162; ezinki _ 828; eTiopia 112; 119; 121; 130; ekeleci _ 64; 264; eki _ 1013; elada _ 96; 616; 809; 829; 1126; 1127; 1132; elavsi _ 901; elarbini (daba) _ 201; elivardi _ 377; 379; eliseni _ 607; enguri (mdinare) _ 50; 974; 996; 1016; 1017; 1028; eniseli _ 908; 931; 953; epiri _ 653; erasti _ 1023; erayi _ 809; 962; 970; 971; erevani _ 743; 931; 970; 986; 1002; 1043; 1066; 1069; 1070; 1076; ereqi _ 99; erzinkani _ 564; erzinjani _ 564; erzrumi _ ix. arzrumi erTawmida _ 946; eridu _ 32;

1235

eruSeTi _ 215; 257; 272; 318; 322; 343; 517; erwo _ 329; 441; 876; 935; 936; 967; erwuxi _ 749; 774; espaneTi _ 23; 94;167; 559; 561; 937; 963; 981; 1135; efesia _ 621; efeso 111; 199; 287; 289; 300; 305; 466; 473; 625; 646; eCmiaZini _ 709; 710; 716; 719; 720; 723; 726-729; 742; 994;

v
vake _ 337; 365; valaSkerti _ 609; 786; 914; 953; valaxeTi _ 916; vani _ 326; vanis naqalaqari _ 369; vanis tba _ 28; 564; 617; vanqi _ 732; vanqis saydari _ 737; vardiani _ 607; vardisubani (sofeli) _ 739; 878; vardcixe ix. rodopolisi varcixe _ 442; 450; varZia _ 808; 809; 829; 885; 886; 854; 904; 910; varxiani (sofeli) _ 738; vaspuragani _ 375; vatikani _ 625; 727; 996; vaRarSapati _ 191; 646-648; vaya (sofeli) _740; vaSnari _ 443-445; velTa (sofeli) _ 878; veli (sofeli) _ 608; 734; veliscixe _ 273; 847; venecia _ 624; 901; veJinis cixe _ 747; verxvianT zegani _ 607; veqsinis zRva _ 691; vladikavkazi _ 1099; 1100; vladimiris eparqia _ 720; 1047; vladimiris da ieropolisis eparqia _ 1048; volgispireTi _ 812; 835;

1236
z
zaden-gora (sof.) _ 125; zaden-cixe _ 65; 84; zadenis mTa _ 212; zari _ 607; zegami _ 909; zedaznis cixe _ 748; zemorexi _ 741; zestafoni 109; ziganevi _ 443; 449; zirkiani (zirkianT eklesia) _ 737; zodexi (sofeli) _ 738; 739; zRuderi 108;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
Tebe _ 444; Tebeli _ 738; TeTriwyali (mdinare) _ 836; 837; 908; 1066; TeklaTi _ 1013; Telavi _ 741; 1054; 1056; 1099; 1100; Telavis RvTismSoblis eklesia _ 737; TeleTis wm. giorgis eklesia _ 737; Temura _ 915; Teodore-wmida _ 379; Teodosia _ 605; Teodosiopolisi _ 459; 607; Tergi (mdinare) _ 263; 866; Tesalia _ 653; Tesalonike _ 623; TeZami (mdinare) _ 958; TeZmis xeoba _ 869; TianeTi _ 441; 935; 936; 897; Tmogvi _ 747; 800; 805; TorTomi _ 953; TorTumis cixe _ 869; TorRvas cixe _ 935; ToSeTi _ 607; Trakia _ 233; 234; 242; 243; 287-289; 291; 292; 294; 298; 301; 313; 314; 322; 543; 829; TrialeTi _ 27; 168; 183; 328; 662; 748; 750; 751; 754; 755; 789; 803; 838; 869; 946; 1022; 1023; TurqeTi _ 609; 623; 708-711; 714; 718; 723; 728; 734; 736; 765; 912; 916918; 954; 955; 957; 958; 971; 982; 990; 992; 998; 1000; 1001; 1003; 1045; 1072; 1073; 1075; 1084; 1089; 1099; TuSeTi _ 219; Tuxarisi _ 152; 153; 182; 267; 483; 516; TxoTis mTa _ 211; 217;

T
Taboris mTa _ 204; Tavrizi _ 710; 864; 872; 880; 915; 964; 970; 987; 1002; 1066; Takveri _ 155; 337; 365; 413; 491; 493; 501; 803; Tasmaluri (sofeli) _ 726; Tbilisi _ 62; 83; 168; 170; 181; 228230; 241; 257; 274; 275; 314; 341; 356; 363; 364; 416; 422; 433; 436; 437; 449; 468-471; 485; 486; 491; 497; 512; 518; 527; 528; 540; 563; 570; 586; 629; 633; 638; 658; 659; 662; 710; 713; 715; 716; 720; 721; 723; 724; 726; 729; 731-733; 737; 741-743; 750; 754; 756; 761-763; 765; 785-787; 789; 803; 804; 811; 812; 821; 834-836; 849-851; 858; 859; 861; 865; 874; 880; 901; 909; 911; 912; 936; 947; 950; 956; 958; 961; 963; 973; 980; 998; 1008; 1029; 1032; 1035; 1037; 1038; 1050; 1054; 1055; 1057; 1058; 1060; 1076-1078; 1085; 1094; 1095; 1097; 1099; 1100; 1110; 1112; 1113; 1121-1123; 1126; 1130; 1131; 1156; 1164; Tbilisis eklesia _ 878; Tbilisis cixe _ 279; 468; 903; 909; 911; 983; 985; 1043; Tbilisis wm. nikolozis eklesia _ 1107;

i
iava _ 710; iberia (iveria) 20; 39; 42; 45; 50; 51; 53; 65; 66; 84; 92-97; 108-117; 120-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


123; 127-131; 133; 139-141; 143; 145; 153; 157-162; 167-172; 174; 178; 179; 181; 182; 189; 194; 244; 279; 299; 323; 325-328; 334; 336; 339-341; 345; 346; 349; 354; 357; 361; 364-366; 368; 369; 383; 422; 433; 439-442; 446; 449-451; 479; 483; 484; 501-503; 505; 506; 515; 521; 541; 543; 550; 558-561; 563; 591; 605; 607; 608; 612; 614-617; 620-622; 624-626; 699; 892; 893; 921; 963; 1014; 1078; 1079; 1105; 1106; 1108; 1125; 1131; 1159; 1161; iberia zemo _ 67; 501; 502; 504; 506; 527; 563-565; 604; 616; 1014; 1078; 1082; 1157; iberia qvemo _ 501; 502; 505; 506; 527; 544; 563; 565; 567; 604; 615; 616; 892; 1014; 1078; 1082; 1157; iberiis naxevarkunZuli _ 26; ierusalimi 40; 42; 43; 79-81; 88; 96; 111; 112; 119; 120; 122; 124; 126; 129; 198; 199; 205; 206; 215; 219; 234; 244; 269; 271; 273; 291; 292; 313; 314; 319; 322; 331; 335; 363; 373; 391; 397; 402; 404; 406; 410; 411; 413; 421; 423; 434; 435; 454; 463; 472; 473; 478; 480; 489; 500; 509; 513-515; 527; 543; 551; 552; 569; 576; 585; 587-589; 598; 611; 615; 616; 618-623; 625; 627; 647; 649; 674; 748; 757; 762; 767; 769; 808; 809; 859; 860; 878; 879; 885; 886; 888; 892; 893; 917; 918; 931; 1016; 1137; 1150; iveroni _ 569; 573; 574; 582-587; 598; 930; 1149; ivris xeoba _ 794; ivrispireTi _ 795; 838; izmiri _ 1065; ikorTa _ 1010; iliria _ 301; 653; ilirikia _ 291; 292; ilRazi _ 792;

1237

imereTi _ 145; 161; 327; 445; 488; 502; 559; 603; 628; 630; 725; 732; 750; 873; 887; 896-898; 903; 906; 909; 910; 914; 916; 919; 920; 922; 924; 935; 945; 947; 964; 966; 968; 971; 974; 976; 983; 985; 987; 990; 996; 1008; 1010-1013; 1017; 1022; 1045; 1051; 1054; 1055; 1057; 1063; 1066; 1071; 1073; 1074; 1078-1081; 1084; 1085; 1089; 1093; 1095-1099; 1109; 1114; 1154; imereTi (zemo) _ 340; imierkavkasia _ 437; 606; 738; imier tao _ 708; inglisi _ 981; 998; 1134; inguSeTi _ 605; 606; indoeTi 109; 112; 114; 123; 256; 269; 315; 710; 768; indoeTis okeane _ 21; 710; 1057; iori (mdinare) _ 273; 607; irani 27; 87-89; 117; 178-183; 197; 250; 251; 254; 255; 280; 283; 284; 287; 295; 296; 298; 299; 302; 304; 316; 320; 321; 351; 388; 439; 445; 446; 451; 452; 522; 532; 546; 547; 585; 661; 670; 686; 704; 708; 709; 711; 715; 716; 723; 725; 728; 833; 864; 865; 867; 901; 907-910; 912; 913; 918; 931-933; 936; 937; 940; 941; 953; 957; 958; 962-964; 966; 968; 971; 973; 979; 982-990; 992; 993; 995; 996; 998-1001; 1003-1005; 1008; 1009; 1012; 1037; 1042-1044; 1066; 1067; 1069; 1070; 1076; 1084; irlandia _ 1135; isavria _ 652; 829; islandia _ 1135; isnis eklesia _ 737; isnis veli _ 800; isnis cixe _ 851; isori (navsadguri) _ 129; ispahani _ 704; 711; 937; 938; 989; 991; 995; israeli _ 39-41; 88; 205; 749;

1238
istrosi (mdinare) _ 325; italia 26; 29; 54; 111; 624; 625; 653; 710; 901; 903; 1135; iudea 42; 43; 94-96; 111; 190; iudeis beTlemi _ 88; iyalTo _ 1152; iSxani _ 529; 530; 532; 533; 539; 641; 698;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
806; 836; kangarqi _ 182; 183; 328; kapitoliumi 115; kapiWanis gavari _ 471; karagozi _ 605; karTageni _ 234; 319; 1162; 1163; kari _ 343; 470; 808; 809; 1153; karis cixe _ 762; karini _ 422; 472; 652; karnifora _ 755; karnu qalaqi _ 264; 274; 377; 457; 459; 609; 806; kasebis saydari _ 737; kaspi _ 211; 261; 262; 314; `kaspiis bWe~ 114; kaspiis zRva _ 94; 98; 160; 161; 194; 352; 365; 606; 691; 836; 909; 914; 1000; kaspiis zRvispireTi _ 565; kaspiis kari _ 357; kasri _ 607; kafa _ 544; 604; 605; 894; 1015; kafas naxevarkunZuli _ 605; kafis yure _ 605; kawareTi _ 315; 329; kaxeTi _ 64; 145; 152; 154; 161; 219; 220; 257; 262; 273; 275; 279; 318; 329; 343; 344; 347; 351; 356; 413; 439; 441; 442; 446; 448; 464; 483; 484; 486; 487; 495; 499; 502; 517; 525; 527; 539; 548; 554; 557-559; 563; 564; 570; 603; 604; 606; 607; 628; 630; 636; 658; 659; 663; 673; 689; 703; 709-711; 714; 721; 723; 726; 729; 732; 738; 747-750; 761; 762; 774; 785; 786; 788-790; 799; 803; 819; 822; 836; 838; 857; 872; 873; 876; 896-899; 906-909; 912; 914; 915; 919; 924; 925; 927; 930938; 940; 943; 950; 952; 953; 955; 959; 960-968; 973; 975; 979; 981; 983-985; 987; 990-992; 994; 1003; 1008; 1011; 1012; 1016; 1017; 1025-1027; 1029; 1036; 1037; 1041-

k
kabadokia 96-98; 113; 114; 119; 123; 166; 167; 192; 193; 198; 292; 294; 295; 302; 313; 318; 421; 608; 645; 646; 652; 699; 881; kabeni _ 1010; kaeni _ 802; 803; 806; kaenis cixe _ 811; kavTisxevi (sofeli) _741; kavkasia 24-26; 29; 30; 41; 44-46; 49; 56-58; 64; 68; 99; 112; 128; 136; 138; 139; 158; 160; 164; 165; 167; 273; 331; 339; 361; 395; 407; 431; 449; 452; 490; 493; 525; 564; 571; 605; 617; 650; 660; 661; 691; 708; 743; 810; 825; 858; 859; 862-865; 991; 992; 999; 1076; 1087; 1090; 1102; 1106; 1109; 1110; 1131; kavkasia (samxreTi) _ 58; kavkasiis mTa _ 62; 98; 161; 165-167; 169; 439; 490; 752; 894; 986; kavkasiis mTianeTi _ 378; 853; 866; 928; kavkasiis uReltexili _ 954; kavkasionis mTebi _ 26; 65; 101; 128; 130; 866; kavkasionis mTagrexili _ 1075; kavkasionis qedi _ 255; 1015; kaiwoni _ 803; kaki _ 570; 607; 908; 931; 953; kalabria _ 653; kalmaxi _ 858; kaloubani _ 1055; kambeCovani _ 273; kambeCani _ 359; 378; 442; 471; 484;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


1044; 1047; 1048; 1051; 1063; 1066; 1067; 1069-1071; 1075; 1076; 1078; 1079; 1081; 1083-1085; 1089; 1094; 1095; 1099; 1100; 1140; kaxi (sofeli) _ 738; keTildaba _ 878; kelasuri (mdinare) _ 563; kesaria _ 98; 166; 167; 178; 192; 193; 281; 291; 292; 294; 295; 313; 318; 374; 376; 421; 455; 456; 473; 514; 645; 646; 699; 881; kestoria (monasteri) _ 568; 570; kvelTa _ 946; kvi pres Ralia _ 808; kvi prosi _ 132-234; 243; 244; 287; 288; 290; 314; 541; 582; 585; 615; 616; 619; 622; 757; 809; 829; 890; kvirikeTi _ 529; kilikia 39; 96; 111; klarjeTi 47; 64; 109; 116; 121; 136; 148; 151-154; 181; 182; 193-195; 249; 251; 262; 267; 272; 275; 278; 281; 282; 317; 318; 322; 327; 329; 342-344; 347; 351; 354; 364; 426; 433; 437; 448; 449; 452; 483; 486; 487; 493; 495; 497-499; 514; 516518; 520; 521; 529; 530; 532; 533; 535; 538; 540; 548; 554; 559; 563; 564; 570; 635; 637; 639; 641; 642; 658; 659; 663; 666; 672; 673; 689; 698; 699; 746; 751; 785; 790; 802; 818; 854; 857; 858; 902; 906; 1108; 1140; 1148; 1158; klarjqi _ 183; 328; 639; kldeeTi 108-110; 528; kldekari _ 748; 750; 762; 869; klimentiosi _ 574; klisura (mdinare) _ 153; 154; 329; 330; 366; 369; 483; 485-487; 490494; 501; 524; 563; 996; 1158; kodori (mdinare) _ 974; 1015-1017; kozmani _ 737; kola _ 570; 608; 755; 910; kolbifori (kolbofori) _ 183; 328;

1239

kolxa _ 608; kolxeTi 20; 39; 42; 44; 46; 48; 49; 50; 54; 94; 96; 114; 115; 119-121; 123; 129; 130; 139; 140; 154; 156; 157; 159-161; 166; 167; 326; 340; 369; 502; 605; 921; 1139; koni _ 878; konstantinopoli _ 82; 133; 219; 232234; 236; 238; 243-246; 252; 266; 272; 278; 287; 289-294; 297-301; 303; 307; 312-314; 319; 320; 322; 339; 344; 347; 364; 365; 374; 375; 410; 422; 423; 438-440; 442; 448450; 457; 463; 473; 489; 501-503; 505-507; 515; 543; 551; 556; 566568; 573; 574; 582; 583; 586; 587; 589; 590; 592; 598; 602; 609; 611; 612; 615; 616; 618-625; 627; 644; 645; 647; 651-654; 674; 702; 708; 709; 763; 808; 809; 829; 866; 872; 879; 886; 892; 895-897; 963; 991; 994; 1001; 1003; 1075; 1119; 11251132; 1137; 1138; 1140; 1150; 1159; korea _ 833; korinTo 111; kosovos veli _ 623; koxtasTavi _ 836; 842; 843; kreta _ 585; krwanisi _ 878; krjiTi haStenisa _ 377; kulxa _ 28; kumisi _ 741; 747; kumurdos eklesia _ 737; kuruseTi _ 829;

l
lagaSi _ 32; laguTi _ 607; lazeTi 110; 195; 452; 786; 1089; lazia _ 809; laziis samitropolito _ 195; lazika 42; 54; 109; 110; 122; 129; 156; 339-341; 344; 363; 364; 383; 430; 436; 437; 442; 446; 449; 464;

1240
501; 502; 602; 615; 649; 686; 1159; lazikis kari _ 446; lazistani _ 1065; lakedemonia _ 621; lalvari _ 47; largvisi _ 1010; lekeTi _ 865; 867; lelinakari _ 47; leqarTi _ 607; leCxumi _ 69; 444; 488; libani _ 207; 250; 291; 809; libia _ 42; 94; 302; liganis murRulis xeoba _ 174; lilo _ 1037; limoni _ 809; lixi _ 1015; lixis mTa _ 64; 690; 694; 747; 748; 753; 833; 858; lixis qedi _ 729; 367; lixT-imerTi _ 799; 804; 814; 819-821; 835; lomsianTa _ 662; 799; lore _ 603; 735; 752; 764; 791; 797; 800; 801; 804-806; 811; 822; 823; 874-876; 878; 908; 912; 913; 915; 931; 953; 1017; 1089; 1117; lores cixe _ 874; lopotis xevi _ 273; loWinis xevi _ 756; 961;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
manglisi _ 215; 257; 272; 318; 322; 343; 414; 423; 754; 946; mancikerti _ 585; maJaqi (qalaqi) _ 166; 167; marabda _ 962; margveTi _ 64; 149; 151; 155; 337; mardini _ 792; marmaSeni _ 878; martvili _ 448; 612; 1010; 1021; 1034; martvilis jvris taZari _ 447; 448; martyofi _ 850; 962; 1112; masquTeTi _ 194; matenadarani _ 742; 743; maj-fifineTi _ 607; mezia _ 653; meidani _ 737; melenteni _ 622; meliqis saydari _ 737; menzia _ 620; 621; mere _ 530; merisa (daba) _ 267; merisa (eklesia) _ 540; mesena _ 316; mesopotamia _ 22; 23; 26; 28; 31-33; 37; 96; 178; 179; 585; 916; mesxeTi _ 47; 50; 83; 128; 129; 163; 363; 370; 408; 409; 452; 458; 479; 498; 502; 530; 534; 536; 538; 549; 553; 558; 576; 603; 608; 609; 635; 640-642; 656; 666; 682; 684; 699703; 708-710; 714; 734; 735; 741; 786; 799; 802; 804; 819; 820; 833; 834; 837; 854; 857; 872; 873; 879; 881-884; 886-891; 894-898; 901; 902; 910; 912; 920; 922; 923; 927929; 944; 953; 955; 962; 990; 991; 994; 996; 1036; 1047; 1048; 1056; 1065; 1066; 1071; 1073; 1089; 1090; 1098; 1159; metexis taZari _ 807; 849; 878; 904; 1055; mewamuli zRva _ 94; mejudis xeoba _ 738; mTavar-angelozisa (sofeli) _ 878;

m
mazandari _ 935; mairevani _ 379; maiumi _ 303; maifarikani _ 793; makedonia _ 653; 691; 809; 829; mamisoni _ 866; mamreTi _ 607; mana _ 26; manasgomni _ 755; manaskerti _ 59; 374; 424; 429; 438; 456; 457; 531; 553; 564; 655; 671; 674; manganis monasteri _ 763;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


mTawmida _ 757; 809; 829; mTawmida (Tbilisis) _ 789; 1029; mTianeTi _ 540; 553; 857; 1087; mTiuleTi _ 69; 607; 839; 867; midia 20; 39; 96; 114; 178; 768; miTani _ 32; milani _ 189; 191; mitileni _ 622; mijnaZori _ 528; mogvTa xidi _ 202; 207; 214; movakani _ 181; 195; 260; 262; 357; 607; 859; 1160; mozdoki _ 1056; moldaveTi _ 916; moldo-vlaxeTi _ 625; monRoleTi _ 848; 849; mosabruni _ 964; moskovi _ 83; 463; 616; 622; 937; 938; 941; 943; 969; 993; 1007; 1101; 1111; 1117; 1118; 1120; 1121; 1128; moqvi _ 567; 1016; moRnini _ 737; mtveris cixe _ 61; 907; mtkvari _ 47; 61; 65; 94; 163; 181; 194; 204; 212; 214; 352; 355; 378; 469; 470; 516; 527; 564; 576; 690; 705; 748; 753; 794; 836; 838; 1066; mtkvris xeoba _ 144; 692; mulduli _ 622; muRani _ 837; 838; muxaxi _ 607; muxrani _ 201; 211; 751; 761; 859; 935; 1025; muxurisis xeoba _ 340; mcire azia 20; 22; 26; 28; 45; 49; 50; 53; 70; 71; 98; 111; 112; 116; 123; 124; 127; 163; 292; 301; 313; 314; 487; 585; 645; 648; 708; 746; 762; 808; 916; mcire liaxvi _ 1041; mcire xazareTi (mdinare) _ 690; 694; mcxeTa 47; 48; 52; 61; 62; 64; 65; 66; 84; 93; 97; 99; 106; 108; 110; 114116; 120; 136; 144; 148; 155; 178;

1241

185-187; 189-191; 199; 201; 202; 205-207; 212; 214; 217; 219; 220; 230; 239; 242; 245; 246; 254; 257; 259-261; 264; 268; 272; 274; 275; 285; 286; 314; 316-318; 322; 327; 329; 333-335; 342; 343; 356; 357; 364; 369; 371; 401; 413; 414; 423; 438; 440; 442; 444; 463; 485; 488491; 499-501; 503; 504; 506; 507; 511-515; 518; 541; 545; 555; 565; 566; 588; 597; 601; 607; 610; 617; 619; 627; 630; 661-663; 673; 690; 691; 728; 729; 867; 869; 876-881; 883-885; 887-891; 894; 898; 907; 913; 924; 932; 949-951; 958; 959; 1013; 1014; 1017; 1018; 1033; 1034; 1038; 1046; 1053; 1054; 1092; 1095; 1098; 1108-1110; 1113; 1121; 1122; 1129; 1131; 1140; 1159; 1160; mcxeTis taZari _ 568; mWadijvari _ 1043;

n
naJanevi _ 1027; 1028; naJaneuli _ 1017; naris qvabuli _ 1041; nastakisi _ 881; nastakisis veli _ 133; nafsais navsadguri 122; 123; naWarmagevi _ 748; 751; naxiduri (sofeli) _ 726; 751; naxiWevani (naxiCevani) _ 828; 863; 867; 872; 1043; 1044; 1066; 1069; naxCi _ 607; nekresi _ 243; 315; 607; 1095; neZvi _ 529; 530; nizibini _ 178; 179; 299; nikea _ 73; 188; 192; 193; 232; 233; 277; 287; 288; 293; 305; 307; 317; 621; 654; 707; nikomidia _ 190; 621; nikofsi 118; 127; 596; 602; nikofsia 121; 122; 130; 563; 604; 836; 858; 1015;

1242
nikofsia (mdinare) _ 563; nineve _ 99; ninevia _ 533; ninowmida _ 257; 273; 315; 322; 343; 1095; ni puri _ 32; niJni-novgorodi _ 1093; nisani _ 512; 629; 633; niqozi _ 257; 273; 314; 315; 322; 343; 413; 444; 605; 729; 1095; niCbisi 108; niCepsuxi (mdinare) _ 563; novgorodi _ 1117; noraSeni _ 737; norbedi _ 755; norvegia _ 1135; nojixevi _ 1023;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
983; 987; 990; 992; 994; 996; 10011003; 1011; 1012; 1015; 1035; 1036; 1048; 1056-1058; 1062; 1063; 1065; 1066; 1068; 1070-1073; 1075; 1077; 1084; 1085; 1087; 1088; 1090; ofis samitropolito _ 195; oqros urdo _ 864-866; oSakani _ 377; oSki _ 83; 409; 641; 698; oZrxe 64; 65; 68; 116; 275; 516; 662; oZraxis xevi _ 125;

p
palestina 20; 96; 111; 190; 291; 301; 303; 313; 314; 427; 439; 444; 514; 522; 554; 647; 649; 757; 767; 808; 829; 831; 860; 878; parTia 108; 110; 113; 114; 119; 123; 128; 178; pariadris mTa _ 66; parizi _ 616; parkari _ 47; partavi _ 462; 465; 468; 475; 476; 478; 480; partavis cixe _ 468; parxali _ 517; patara ergneTi _ 741; patara liaxvi _ 739; patarZeuli _ 1030; patmosi 111; paflagonia _ 96; paWanikeTi _ 263; pekia _ 616; 622; pelori (mdinare) _ 94; penzi _ 1056; peterburgi _ 1048; 1093-1095; 1101; 1103; 1104; 1107; 1108; 1117; 1155; 1164; petra _ 291; 340; 341; 443-445; 449; petras cixe _ 346; petriwonis monasteri _ 103; 408; 539; 809; 829; 861; petroni _ 449; 450; 615; petros saydari _ 737;

o
odiSelisZeni (sofeli) _ 876; odiSi _ 145; 858; 964; 966; 971; 972; 974; 976; 996; 1011-1013; 10151017; 1022; 1023; 1028; 1078; 1080; 1084; 1085; okami _ 1021; okriba _ 1013; olTisi _ 755; olnecki _ 1117; onkom _ 531; opiza _ 267; 528-530; 540; 641; orbanTa _ 201; orbeTi _ 802; 803; orbisi _ 61; ordu _ 47; 49; ori finikia _ 291; oseTi 47; 119; 127-129; 262; 263; 339; 440; 464; 566; 605; 752; 893; 833; 975; 1041; 1042; 1099; 1117; osmaleTi _ 609; 702; 713; 716; 723; 735; 867; 878; 886; 896; 897; 907; 910; 912; 913; 916; 927; 928; 931; 932; 934; 935; 937; 938; 943; 944; 949; 952; 953; 957; 960; 962-964; 969; 971; 972; 974; 977; 979; 981-

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


pimira _ 44; pirveli iustinianis eklesia _ 234; 619; pirinea _ 44; 326; 691; pirineis naxevarkunZuli _ 24; 26; poloneTi _ 616; 1120; 1127; ponto 31; 85; 93; 96; 97; 98; 119; 128; 129; 140; 141; 143; 153; 160; 165; 166; 168; 199; 234; 235; 242; 243; 245; 246; 264; 287-289; 291; 292; 294; 295; 298; 299; 301; 313; 314; 322; 361; 366; 543; 558; 605; 608; 699; 893; 1161; pontos zRva _ 42; 139; 140; 160; 162; 164-167; 173; 690; `pontos mxareebi ~ _ 167; portugalia _ 1135; prusia _ 710;

1243

J
JaleTi _ 219; 329;

r
ravena _ 292; rani _ 181; 195; 215; 260; 262; 275; 318; 356; 357; 566; 604; 755; 786; 796; 799; 837; 858; 859; 862; 1160; raWa _ 69; 340; 365; 413; 444; 488; 803; 842; 843; 1011; 1013; 1045; 1097; 1098; raxsi (mdinare) _ 608; 751; 762; 806; 836; rev-artaSiri _ 316; rexoboT-qalaqi _ 99; rize (mdinare) _ 159; 621; 972; rioni (mdinare) 50; 64; 116; 120; 128; 144; 157; 159; 524; rionis dablobi _ 140; 173; rionis xeoba _ 50; rkinis jvari (mTa) _ 125; 843; rkoni _ 620; 869; rodopolisi 116; 442; 450; rodosis kunZuli _ 1129; romi 76; 95; 96; 97; 108; 110-115;

117; 131-133; 158; 165; 178-182; 184; 185; 188-191; 194; 196-199; 233; 235; 236; 238; 242-245; 249; 256; 277; 279; 288; 290-293; 298; 303; 312; 316; 317; 328; 341; 348; 364; 366; 376; 382; 410; 416; 423; 425; 449; 463; 466; 473; 557; 589; 591; 595; 614-616; 618-622; 624; 626; 627; 653; 666; 681; 691; 710; 711; 715; 721; 726; 773; 788; 813; 825; 881; 886; 888; 916; 943; 965; 971; 972; 984; 992-994; 1046-1049; 1062; 1090; 1130; 1131; 1144; ruisi 105; 118; 183; 257; 343; 692; 693; 702; 729; 762; 766; 768; 770; 772-777; 779; 780; 782; 784; 1095; 1138; 1139; 1141; 1154; 1159; 1160; 1161; ruisis RvTaebis eklesia _ 877; rumineTi _ 616; 1126; 1127; 1131; ruseTi _ 301; 566; 605; 616; 622-625; 637; 707; 713; 719; 720; 722; 743; 833; 898; 912; 931-933; 935; 937; 938; 941; 954; 958; 963; 969; 972; 980-982; 984-987; 991-994; 9981004; 1008; 1015; 1044; 1046-1049; 1051-1056; 1062; 1066-1073; 1075; 1076; 1084; 1085; 1087-1094; 10961104; 1106-1113; 1115-1118; 1120; 1125-1128; 1132; 1134; 1156; 1163; 1164; rusTavi _ 257; 264; 273; 274; 316; 322; 327; 343; 358; 360; 538; 750; 751; 761; 762; 765; 789; 805; 838; 1095;

s
saariSiano _ 838; 1043; 1066; saba ganwmedilis monasteri _ 82; saba-wmida (sofeli) _ 878; sabaraTiano _ 1044; sabastani _ 213; sabawmidis lavra _ 578; sabawmidis monasteri _ 530; 674; sabediano _ 872;

1244
sabereebis monasteri _ 358; 359; saberZneTi 29; 54; 64; 78; 88; 103; 111; 127; 153; 154; 184; 190; 205; 208; 212; 229; 239; 241; 251; 255; 259; 264; 267; 268; 273; 276; 278; 280; 283; 286; 297; 305; 306; 318; 348; 349; 372; 376-378; 382; 384; 387; 392; 401; 416; 419; 421; 425; 434; 439; 456; 483-485; 487; 492; 517; 524; 526; 527; 557; 572; 576; 577; 583; 597; 624; 651; 668; 675; 677; 746; 748; 757; 829; 878; 916; 930; 933; 1129; 1135; 1149; sabirbadi _ 836; sagarejo _ 1029; sagaSeni _ 737; saegro _ 802; saingilo _ 735; 738; 927; 931; 973; 975; 1044; 1090; 1117; saisi _ 443; saisini _ 443; 450; sakastani _ 178; samara _ 527; samaryandi _ 868; 869; samegrelo 68; 85; 119; 137; 147; 148; 155; 161; 170; 172; 175; 176; 196; 347; 502; 545; 559; 630; 643; 687; 695; 711; 872; 894; 896; 897; 916; 919; 972; 974; 996; 1010; 1011; 1045; 1057; 1074; 1075; 1089; 1095-1099; 1102; 1160; samTavisi _ 257; 343; 729; 1010; 1032; 1095; samTavro _ 187; 286; 413; 488; 1092; 1095; samisoni _ 809; samiqelao _ 1013; samon-gogi _ 20; samoqalaqo _ 445; 488; 746; 803; samSvilde _ 61; 64; 260; 315; 446; 750; 751; 762; 764; 765; 789; 880; 913; samcxe 109; 116; 161; 524; 539; 540; 662; 663; 708; 723; 735; 740; 746;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
803; 809; 836; 843; 854; 857; 858; 881; 890; 901; 902; 906; 907; 909; 910; 912; 913; 915; 916; 919; 923; 1063; 1071; 1090; samcxe-saaTabago _ 464; 873; 903; 962; 1044; 1066; 1075; 1085; samcxis kari _ 446; samxreT italia _ 654; san markos taZari _ 901; saniore _ 741; sankt-peterburgi _ 1155; sarai _ 864; saratovi _ 1056; sargveSi 110; sardikia _ 245; sarTiWala _ 741; safara _ 885; 1121; safarSeTi _ 739; safrangeTi _ 710; 981; 995; 997-999; safurcle _ 907; safurclis daba _ 201; saqarTvelo 16; 23; 27; 31; 37; 44; 45; 47-50; 57; 59; 60; 61; 65; 68; 69; 70; 72; 77; 78; 82; 83; 85-87; 90-93; 99; 105-107; 110; 112; 115124; 127; 128; 130; 131; 133; 143145; 149; 155; 156; 160-162; 164; 168; 170; 172; 173; 178-189; 196; 233; 235; 236; 238; 239; 241; 242; 244-246; 248; 249; 251; 259; 260; 263; 272; 273; 278; 279; 282; 284; 286; 294; 295; 298; 299; 303-305; 310; 313; 314; 317-320; 322-325; 327-330; 334-337; 339; 342-347; 349; 351; 357; 362; 363; 368; 369; 380-383; 385-392; 394; 395; 398; 413; 419; 421-424; 426-430; 433; 434; 436; 437; 439-442; 445-447; 451; 452; 460; 461; 463-465; 467; 468; 483; 484; 486; 488-490; 492; 494-496; 500; 502; 506; 511-513; 516; 521; 524-526; 528; 529; 532; 534-538; 540; 541; 548; 549; 552558; 560; 561; 563; 564; 566-568;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


570-573; 575; 576; 580-587; 589; 590; 592-595; 597-610; 612; 613; 615; 617-620; 623-632; 635-637; 639; 641; 643; 647; 648; 656; 658; 660; 666-671; 675; 677; 678; 680682; 686; 688; 689; 691-695; 697; 698; 700; 702-706; 708-711; 713722; 725-738; 740-743; 746; 761; 764-768; 770-776; 778-783; 785-797; 799; 802-804; 806-813; 817; 818; 820-823; 827-829; 831; 833-838; 842-844; 846; 849; 850; 853; 854; 857-869; 872-897; 899-902; 906-911; 913-921; 923-925; 927-932; 934-938; 944-950; 952-954; 956-965; 968-973; 975-977; 979-995; 997-1004; 10061017; 1022; 1027-1029; 1032-1037; 1039-1041; 1043-1052; 1054; 1055; 1057-1069; 1071-1085; 1087-1097; 1099-1120; 1122-1126; 1128-1135; 1137-1140; 1143-1145; 1147-1164; saqarTvelo aRmosavleTi 37; 45-47; 50-52; 54; 64; 69; 86; 110; 116; 130; 131; 135; 139; 142-145; 147150; 153; 155; 159-162; 164; 165; 168-173; 188; 195; 259; 310; 323; 324; 326-328; 336; 340-344; 346; 347; 364; 365; 368-370; 379; 387; 429; 435; 439; 441-444; 446; 447; 450; 483; 486; 489; 492; 494; 495; 496; 499; 500; 501; 503; 520; 527; 528; 534; 546; 550; 558-561; 563; 565; 576; 580; 588; 599; 602-604; 628; 629; 631; 632; 636; 660; 663; 666; 671; 695; 717; 725; 735; 740; 790; 811; 818; 819; 833-836; 857; 865; 875; 876; 880; 881; 891; 893; 898; 899; 922; 924; 925; 934; 935; 950; 952; 958; 964; 968; 972; 973; 975; 979; 982; 983; 987; 990; 998; 1000; 1004; 1010; 1012; 1013; 1027; 1036; 1054; 1056; 1057; 1067; 1074; 1077; 1098; 1139; 1147; 1158-1161; saqarTvelo dasavleTi 37; 38; 45-

1245

48; 50-52; 54; 64; 65; 69; 86; 109; 110; 116; 119; 121; 122; 128; 129; 135; 136; 139-145; 147-153; 155164; 167-173; 188; 195; 248; 249; 259; 278; 310; 323; 324; 326; 327; 329; 330; 333; 334; 336; 340-342; 344; 346; 347; 364-371; 413; 429; 435; 436; 438; 440-450; 479; 483; 485-489; 491-493; 495; 496; 498; 500; 501; 503-506; 513-515; 517; 518; 520; 521; 524; 527-530; 544546; 550; 551; 558-561; 563; 565; 567; 588; 599; 602-605; 613; 615; 629; 631; 632; 635-637; 639; 643; 658; 663; 664; 688; 695; 735; 750; 753; 802; 804; 811; 833-836; 857; 858; 868; 872; 875; 876; 880-882; 887; 891-895; 898; 899; 916; 917; 920; 922; 924; 925; 927; 931; 960; 966; 969; 971; 973-976; 983; 990; 996; 1005; 1010-1014; 1021; 1027; 1047; 1049; 1054; 1079; 1080-1082; 1085; 1095-1098; 1117; 1139; 1140; 1147; 1158-1161; saqarTvelo samxreTi 45; 46; 66; 86; 121; 278; 318; 322; 323; 327; 330; 336; 409; 458; 499; 516-518; 520; 529; 533; 535; 563; 572; 576; 586; 609; 640; 643; 655; 663; 708; 713; 714; 806; 833; 836; 857; 868; 879; 990; 1084; 1098; 1139; 1148; saqarTvelo samxreT-aRmosavleTi _ 395; saqarTvelo samxreT-dasavleTi _ 47; 50; 94; 131; 317; 370; 420; 534; 669; saqrisi _ 125; 126; sayivCaReTi _ 833; saSamxlo _ 931; saCino _ 1013; sacaiSlo _ 1026; saxarbedio _ 1013; saxoistari _ 910; sajavaxo _ 1073;

1246
sebastia (qalaqi) _ 192; sebastopolisi 116; 122; 127; 129; 158; sevanis tba _ 352; 914; serbeTi _ 566; 616; 623; 1126; 1127; 1131; serbia _ 916; svaneTi _ 68; 69; 127; 128; 137; 149; 172; 176; 196; 326; 327; 340; 368; 439; 446; 491; 493; 501; 502; 545; 643; 802; 803; 805; 896; 919; 10111013; 1102; sveticxoveli 107; 186; 187; 272; 322; 463; 511; 565; 566; 568-570; 610; 617-619; 869; 876; 883; 1010; 1025; 1034; 1038; 1040; 1100; 1109; 1123; 1124; 1135; 1153; svimonwmidis monasteri _ 592; sviri 116; sviris monasteri _ 1117; siba _ 849; 850; sivnieTi _ 228; 311; 508; 875; 1043; sinas mTa _ 32; 35; 79; 601; 757; 809; 859; sinas naxevarkunZuli _ 34; sinas qarTuli monasteri _ 606; sindeTi _ 269; sinopi _ 809; sioni _ 79; 80; 704; 904; 958; 959; sioni (Tbilisis) _ 709; 851; 1035; 1055; 1092; 1101; 1110; 1111; 1126; 1128; 1130; sioni (samSvildis) _ 261; siria 94-96; 111-113; 123; 250; 291; 292; 297-303; 316; 439; 444; 522; 585; 647; 649; 652; 767; 793; 796; 916; sisis sakaTalikoso _ 709; siRnaRi _ 741; 1100; sicilia _ 653; 654; skanda _ 340; 341; 346; 364; 371; 443; 450; 501; 503; 949; 1140; skandis cixe _ 968; skviTeTi 111; 112; 114; 120; 127-129;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
skviTia 20; 39; 119; 128; skviTopolisi _ 291; somxeTi 21; 37; 47; 52; 55; 58; 60; 65; 93; 96; 109; 110; 112-116; 129; 146; 165; 166; 178-183; 190-194; 196; 208; 228; 246; 248; 250; 251; 253-256; 258; 264; 278-281; 283; 284; 295-298; 300; 304-306; 308; 309; 311; 316; 319; 320; 321; 328; 336; 341-343; 350-353; 356; 359; 360; 361; 363; 367; 371-382; 384; 386; 390; 397-403; 406-414; 417; 420-422; 424; 426-429; 439; 440; 442; 451; 452; 454-462; 465-467; 472-480; 497; 507-509; 511; 513; 517; 530-537; 543; 544; 551-553; 556; 658; 564; 565; 568; 576; 585; 698; 599; 601; 604; 608; 613; 617; 624; 628; 630; 633; 635; 638-642; 644-646; 648; 649; 651; 652; 654660; 665; 667; 669-673; 680; 681; 685; 686; 690; 694; 695; 697-699; 701; 702; 704; 705; 707; 715; 730; 731; 734; 750-755; 762; 763; 765; 768; 769; 786; 791-797; 799; 801; 803; 804; 811; 819; 821; 828; 837; 838; 857; 859; 862; 874; 876; 881; 888; 895; 915; 919; 925; 953; 959; 986; 991; 999; 1005; 1014; 1044; 1057; 1069; 1070; 1126; 1148; 1160; sosania (sosangeTi) _ 125; 129; sofiis taZari _ 375; soxumi _ 366; 369; 1109; sparseTi 31; 50; 55; 60; 84; 90; 111; 112; 114; 116; 123; 156; 179; 182; 196; 197; 240; 249-251; 255; 258; 266; 268; 269; 278-283; 287; 293; 295; 296; 299; 304; 307; 310; 318321; 329; 336; 339; 340; 341; 348; 351; 353; 358; 362-364; 370-373; 381-386; 389-391; 398-400; 403; 404; 406-408; 412; 418; 420; 422424; 426; 427; 429; 433-438; 448453; 457; 459; 469; 470; 522; 524;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


539; 552; 553; 555; 575; 576; 644; 655; 669-671; 678; 702; 703; 709711; 715; 716; 718; 723; 729; 735; 736; 752; 753; 768; 792; 796; 809; 815; 896; 915; 916; 927; 928; 931; 937-939; 941; 949-957; 959-961; 963; 969; 971; 972; 977; 979-990; 992; 1000; 1002; 1004; 1011; 1012; 1027; 1036; 1048; 1056-1058; 1060; 1062; 1063; 1065; 1068; 1069; 1071; 1072; 1075-1077; 1084; 1088; 1089; 1146; 1155; sparseTis yure _ 53; sparsi bazri _ 806; speri _ 154; 274; 437; 449; 516; 517; 532; 666; 807; 837; 858; speris zRva _ 51; stavropoli _ 622; 1056; stamboli _ 605; 896; 913; 937; 991; 1035; 1075; 1130; stambolis cixe _ 709; steri _ 264; stefanwmida _ 260; subkarapetas saydari _ 737; subsarqisis saydari _ 737; suza _ 316; surami _ 958; 1057; surf-georqi _ 737; sufsa (mdinare) 110; sujeTi _ 536; 537; 747; sxvilisi (sofeli) _ 742; 1063; sxlebi (sofeli) _ 738;

1247

t
taiqi _ 639; talinjaqari _ 755; tao 47; 116; 121; 127; 342-344; 347; 351; 363; 377; 420; 426; 458; 459; 486; 487; 495; 498; 499; 514; 516518; 520; 521; 529-535; 538; 540; 548; 554; 559; 563; 564; 570; 574; 608; 635; 637; 639; 641; 642; 655; 656; 658; 659; 663; 664; 666; 669; 672; 673; 684; 689; 697-700; 751;

762; 785; 790; 803; 805; 818; 836; 854; 857; 878; 881; 902; 910; 1108; 1140; 1148; 1158; taoskari _ 164; 516; 637; 642; taro _ 375; taroni _ 456; tarsi _ 178; taSiri _ 182; 183; 311; 328; 363; 640; 662; 735; 764; 785; 790; 804; 807; 878; 953; 1089; taSiskari _ 609; tbeTi _ 581; 641; tbeTis cixe _ 581; teronakali _ 755; tvirosi _ 40; tibarania _ 54; tibzani _ 470; tigrosi _ 20; 27; 31; 39; ti posi _ 651; tobolski _ 1091; tolozino _ 622; trapezunti 50; 116; 122; 123; 129; 156; 158; 159; 436; 621; 622; 835; 888; 899; trapizoni _ 125; 129; 157; 572; 624; 625; 809; 861; 862; 972; trapizonis sakeisro _ 872; trivonia _ 621; trtuti (mdinare) _ 476; truli _ 290; 440; 450; 612; 615; 618; 619; 622; 651; 652; tuafse _ 563; 604; turini _ 903; tustrici _ 622; tyetba _ 315; tyviavi _ 741; tyoba-ierdi _ 565; 601; 606; 625;

u
ubeis eklesia _ 530; urartu _ 26; 31; 53; 54; 55; 57; 58; 59; 146; 367; urbnisi 105; 108; 118; 183; 202; 343; 692; 693; 702; 729; 762; 766; 768;

1248
770; 772-777; 779; 780; 782; 784; 1095; 1099; 1138; 1139; 1141; 1154; 1159; 1160; 1161; urdo _ 838; 839; 842; 849; ureki-zRvis sanapiro 110; uri _ 31; 32; urmiis tba _ 47; uruki _ 32; urha _ 269; 271; uti _ 183; 328; utiqi (utiki) _ 352; 355; 356; 358; ufliscixe 65; 108; 211; 314; 498; 528; ujarma _ 217; 219; 220; 273; 274; 322; 343; 437; 443; 444; ujarmis xevi _ 273;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
627; 878; 879; foTi _ 128; 344; 443-445; 449; 450; 501; 515; 615; 649; 1045; 1073; foka (sofeli) _ 878; forTa _ 641; fostafori _ 127; frigia 85; 111; 112; 652; futieTi _ 1098; fSavi _ 68; 86;

q
qavazini _ 755; qalaZoris cixe _ 751; 791; qalaxi _ 99; qaldea _ 31; 32; 42; 45; 78; 163; qalkedonia _ 233; 246; 279; 287; 289295; 298; 299; 302; 303; 305-307; 309; 310; 314; 337; 374-378; 381; 389; 393; 396; 398; 399; 401; 412; 414; 417; 421; 438; 440; 456; 472; 476; 499; 501; 507; 510; 514; 543; 556; 615; 618; 644; 646-648; 651; 1061; 1151; qalne _ 99; qamoani (qamoanT eklesia) _ 737; qanaani _ 19; 33; qarTli 47; 51; 61-63; 65; 86; 90; 94; 99; 108; 109; 114-116; 119; 123; 136; 141; 145; 148; 150-152; 155; 161; 166; 167; 170; 172-174; 179186; 191-197; 202; 204; 213; 215; 216; 220; 221; 224; 225; 228-230; 241; 251-258; 260-262; 267; 268; 271; 272; 274; 275; 278-280; 282284; 286; 287; 296; 299; 302; 304; 309-311; 314; 315; 321-327; 329; 334; 335; 337; 339; 341-343; 346; 351; 354; 356; 357; 365; 368-371; 376; 379; 380; 382-388; 391; 392; 394; 396-398; 400; 401; 403; 404; 407; 408; 410-412; 414; 416-418; 421; 426; 429; 430; 433-437; 440442; 444-455; 458; 460-462; 464; 466; 468; 476; 479; 483-494; 496;

f
fazisi (fasisi) 122; 128; 130; 325; 344; 398; 437; 449; 464; 503; 515; 615; 649; fazisi (mdinare) 53; 116; 119; 122; 128; 129; 144; 156; 157; fazisis xeoba 122; 156; fanaskerti _ 762; 807; faravani _ 570; faravnis tba _ 201; farvani _ 878; farvanis-Tavi _ 878; farcxisi _ 762; fasidi (foTi) _ 443; fasidis samitropolito _ 442; 502; feTxainis eklesia _ 737; ferara _ 616; 620; 621; 624; 625; 627; 878; 879; fereidani _ 977; ferijani _ 607; filistimi _ 269; fili pinis kunZulebi _ 710; filoTeos monasteri _ 930; fineTi _ 1120; 1127; 1135; finikia _ 88; 96; firuzkobadi _ 446; florencia _ 616; 620; 621; 624; 625;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


497; 501; 502; 504-507; 510; 511; 513-515; 523; 528; 529; 537; 541548; 550-555; 557-561; 564; 566; 567; 573; 576; 594; 595; 599; 600604; 606; 607; 612; 613; 617; 619; 627-631; 636; 639; 647; 657; 660662; 671; 673; 679; 680; 682; 685687; 690; 691; 694; 705; 709-712; 721-723; 725; 726; 731; 732; 736; 738; 739; 742; 746; 748; 751; 753; 755; 761; 762; 766; 771; 795; 799; 800; 803; 819; 822; 836; 842; 847; 857-859; 867; 872; 877; 891-893; 896-899; 903; 906-915; 919; 924; 925; 931; 934; 935; 937; 943-947; 950-953; 955; 957-961; 963-966; 968; 975; 976; 979-992; 994-996; 998; 1000-1004; 1006-1012; 1014; 1015; 1017; 1020; 1025; 1032-1037; 1039-1044; 1046-1049; 1060; 1063; 1066; 1067; 1069; 1070-1072; 10751079; 1081; 1083-1085; 1089; 10931095; 1099; 1140; 1143-1148; 1151; 1153-1155; 1157; 1159; 1160; 1162; qarTli zemo _ 150; 163; 464; 1042; qarTli qvemo _ 181; 183; 356; 358; 360; 361; 363; 364; 384; 400; 409; 426; 436; 452; 474; 477; 497; 498; 536; 538; 570; 576; 635; 640; 641; 643; 655; 658-661; 663; 666; 682; 697; 703; 714; 715; 731; 764; 765; 774; 785; 786; 789; 875; 876; 897; 909; 911; 956; 959; 1017; 1057; 1058; 1060; 1158; 1159; qarTli Sida _ 47; 50; 64; 152; 448; 487; 495; 497; 498; 518; 559; 570; 643; 658-661; 663; 666; 698; 702; 703; 728; 740; 881; 909; 927; 975; 1016; 1023; 1041; 1042; qarTlis samefo 45; 48; 50; 51; 64; 84; 87; 92; 114; 115; 135-140; 143; 147-151; 153-158; 165; 181; 189; 194; 214; 217; 219; 279; 309; 310; 314; 315; 324; 325; 330; 357; 364;

1249

366-370; 373; 406; 435; 441; 485487; 491; 492; 495; 496; 499; 500; 516; 517; 520; 526-528; 560; 563; 806; 909; 910; 921; 922; 1139; 1158; `qajTa qalaqi~ _ 64; qvaTaxevis monasteri _ 869; 870; 1010; 1095; qvaxvreli (sofeli) _741; qvenadiri _ 946; qinZara _ 211; qirman-yandahari _ 986; qirmani _ 989; qiS-nuxi _ 607; qobuleTi _ 895; 972; 996; 1015; 1073; 1074; qsani _ 1041; qsani (mdinare) _ 785; qsnis saerisTavo _ 1020; qsnis xeoba _ 497; 738; 739; 866; 1003; 1042; quTaisi _ 485; 486; 491; 512; 528; 565; 583; 629; 632; 633; 746; 751; 812; 835; 836; 983; 1018; 1034; 1072; 1097; 1120; 1123; quTaisis cixe _ 1022; qulfargi _ 502; qurTa (sofeli) _ 738; qurTistani _ 962; qurmuxi _ 607; quCuki _ 605;

R
Rado _ 690; 843; Ralisi (mdinare) _ 54; 163; RarTa _ 211; Rrtila _ 580;

y
yabala _ 753; 762; 792; yabardo-balyareTi _ 47; yazani _ 1118; yazaxi _ 1043; yandauri _ 741;

1250
yara derbendi _ 916; yarabaRi _ 862; 873; 880; 911; 953; 964; 1044; 1068; 1069; 1076; 1081; yarabaRis veli _ 837; yaraia _ 947; yarasu _ 28; yaraRaji _ 964; 897; yarsi _ 609; 708; 743; 808; 908; 953; 970; 1153; yveliscixe _ 525; 528; 746; 762; yvirila (mdinare) 116; yizilbaSi _ 950; 955; yizlari _ 730; yirimi _ 605; 653; 916; 1015; yoveli qarTli _ ix. qarTlis samefo yubani (mdinare) _ 64; 492; 494; 694; yulevi _ 443; yumi _ 607; 950;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
874; 908; 909; 914; 933; 953; 1066; 1069; 1089; Sah-armenis sasulTno _ 828; 862; SahanSa _ 812; SahanSeTi _ 799; Semaxis mTa _ 836; Semoqmedi _ 1010; 1055; 1129; Semoqmedis cixe _ 1098; Sindisi (sofeli) _ 878; Sindobisa _ 267; 540; Sinyari _ 19; 99; SiomRvime _ 619; 763; 783; 1021; Sirazi _ 938; 940; 942; 948; Siraqi _ 795; Sirvani _ 439; 464; 564; 603; 604; 606; 796; 821-823; 828; 837; 858; 859; 862; 865; 866; 872; 874; 908; 912; 933; 936; 1069; Sorapani 109; 116; 340; 341; 346; 364; 443; 450; 501; 503; 1072; 1140; Sotlandia _ 1134; Sua azia 109; 254-256; 833; SuamdinareTi _ 29-31; 98; 179; 387; 527; 533; 658; SuamTa _ 448; SuamTiuleTi _ 493; Sulaveri (sofeli) _ 726; SuSa _ 1077; Sxefi _ 1013;

S
Savi zRva 28; 42; 44; 45; 47; 51-53; 98; 109; 114; 139; 140; 144; 157; 158; 161; 163; 168; 170; 172; 325; 361; 366; 367; 369; 439; 442; 446; 450; 470; 489; 563; 605; 687; 710; 894; 908; 914; 1080; 1081; Savi mTa _ 504; 585; 598; 757; 763; 809; 829; SavizRvispireTi 50; 109; 114; 115; 140; 154; 156; 158-160; 162; 164169; 195; 323; 344; 347; 366; 437; 445; 449; 567; 568; 615; 892; 1090; Savnabadas eklesia _ 737; SavSeTi _ 497; 530; 570; 581; 641; 642; 746; 802; 807; 854; 857; Samaxia _ 754; 755; 937; 1044; 1069; Samqori _ 791; 807; Samxali _ 912; Sarvani _ 751; 753-755; 762; 763; 791793; 795; 796; 799; 806; 915; 937; SarvanSa _ 806; SarvanSeTi _ 799; 822; 823; Satberdi _ 530; 541; Saqi _ 356; 357; 439; 464; 606; 838;

C
Caqvi _ 1074; CaRanusuni _ 837; CeleTi _ 257; 273; 318; 322; 343; CerqezeTi _ 440; 464; CeCneTi _ 605; 606; Cexoslovakia _ 1120; 1127; Cildiri _ 908; 912; Cildiris tba _ 709; CineTi _ 833; Cixori qalaqi _ 872; Cori _ 357; 462; 470; 480; Crdilo siria _ 20;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


CrdiloeT kavkasia _ 47; 67; 150; 470; 565; 599; 601; 604; 606; 617; 661; 864; 866; 927; 953; 969; 996; 1003; 1033; 1036; 1076; CrdiloeT mesopotamia _ 250; CrdiloeT oseTi _ 695; Cumlayi _ 741; Cxara _ 1057;

1251

c
cageri _ 1099; caiSi _ 443; 450; 1010; 1099; cixe-goji _ 64; 65; 172; 486; 491; 524; cixedidi (daba) _ 215; cixis saydari _ 737; cixisjvari _ 903; cixisZiri _ 443; 444; 449; 450; 615; 1073; 1074; crolis mTa _ 37; 52; 442; 690; 694; 695; curtavi _ 81; 257; 315; 327; 343; 356; 360-362; 391; 393-395; 397; 399404; 409; 412; 414; 430; 458; 538; cucxvaTi _ 1072; cxeniswyali (mdinare) _ 525; cxinvali _ 738; cxireTi _ 725; 946; cxumi _ 127; 524; 1129;

wiTeli zRva _ 53; wilkani _ 257; 343; 1010; 1020; 1022; 1095; 1099; wina azia _ 23-30; 37; 44; 45; 50; winaubani (sofeli) _ 878; wiwamuri _ 936; wobeni _ 219; wobofori _ 183; 328; wunda 64; 65; 116; 136; 151; 215; 257; 272; 275; 322; 343; 858; wyaligza _ 1013; wyaro-mravali (sofeli) _ 878; wyarosTavis eklesia _ 275; 530; wynari okeane _ 21; 710; 1057;

W
WaneTi _ 45; 605; 837; 910; 914; 1015; Waniki _ 54; Wari _ 738; 897; 992; 1017; 1042; 1065; 1066; 1071; 1089; WeliSis monasteri _ 1118; WereTi _ 739; Weremi _ 257; 273; 315; 318; 322; 343; Weremis cixe _ 273; Woroxi 109; 122; 156; 157; 163; 325; 893; 1015; Woroxi (mdinare) _ 28; 47; 751; Woroxis xeoba _ 163; 164; 637; 642; WurTisxevi _ 738; Wyondidi _ 445; 447; 489; 567; 746; 1034; 1099;

Z
ZamanarZe _ 339; Zerna _ 751; `Zvelqalaqi~ (arqaAopolisi ) _ 340; Zorageti _ 363; 786; 807; Zorofori (Zorafori) _ 183; 311; 328; 378;

x
xazareTi _ 268; 529; 833; xazareTi (mdinare) _ 64; 492-494; xaldia _ 54; xandaki (zemo) 108; xanZTa _ 523; 530; 541; 641; xarani _ 31-33; xatisofeli _ 913; xaCeni _ 873; 874; xaxuli _ 409; 641; 698; 807; xevsureTi _ 68; 86; xeTa _ 70;

w
wavkisi (sofeli) _ 878; walka _ 723; wanareTi _ 168; 339; 340; waRvlisTavi _ 748; waxuri _ 606; 607; wvirimi _ 675;

1252
xerTvisis cixe _ 1072; xerki _ 936; xersonesi _ 544; 605; 651; 653; xersonesis naxevarkunZuli _ 1015; xersoni _ 460; xibula _ 1026; 1028; xidris nacixari _ 663; xino _ 1073; xlaTi _ 564; 797; xmelTaSua zRva _ 24; 26; 29; 30; 710; xmelTaSua zRvispireTi _ 54; xobi _ 1010; 1013; 1028; 1034; xoiri _ 1017; xoni _ 413; 444; 445; 487; 488; 1055; xorasani _ 178; xorebis mTa _ 34; xorzene _ 66; xornabuji _ 257; 273; 318; 322; 343; 806; xojivanqi _ 732; xrami _ 838; xresili _ 1045; xuarasani _ 809; xunani _ 64; 343; 753; 796; xunanis cixe _ 61; xunZaxi _ 606; 1043; xunZeTi _ 601; 606; 607; 617; 1014; `xurlas udne~ _ 99; xufa _ 751; xufaTi _ 753;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
859-861; 917; 918; 1017; jvris taZari (mcxeTis) _ 436; 437; 448; 484; 485; 489; 701; 1145; jvaris cixe _ 662; jigraSenis eklesia _ 737; jiqeTi _ 127; 130; 263; 604; 1015; jorjaneTi _ 269; jruWi _ 1010; julfa _ 703; 704; 710; 711; jumaTi _ 1099; `jurjanis zRva~ _ 909;

h
harqis zegani _ 59; heraklia _ 312; 543; 621; 625; hereTi _ 37; 51; 52; 136; 168; 170; 181; 193-195; 220; 228; 241; 252; 257; 284; 286; 318; 327; 329; 343; 344; 347; 351; 353-360; 370; 384; 426; 442; 446; 483; 484; 486; 497; 500; 536-538; 553; 554; 559; 563; 564; 570; 580; 603; 607; 635; 636; 640; 658; 662-664; 666; 682; 684; 689; 690; 694; 695; 697; 700; 701; 747; 749; 750; 761; 762; 774; 785; 786; 799; 803; 822; 836; 838; 857; 858; 909; 1043; 1066; 1139; 1140; 11581160; hercogovina _ 916; hvisis navsadguri 121; 130; hirkania _ 93; 909; hirkaniis zRva _ 94; hijazi _ 916; holandia _ 981; huri _ 64; 516;

j
javaxeTi 116; 151; 154; 168; 269; 272; 275; 322; 343; 433; 448; 517; 541-543; 570; 662; 663; 723; 737; 740; 755; 762; 803; 807; 808; 838; 843; 906; 909; 910; 1063; 1071; 1072; 1090; javaxeTis mTebi _ 201; javaxqi _ 183; 328; jazira (zemo SuamdinareTi) _ 658; jaziri _ 269; jgali _ 1026; jvris monasteri (ierusalimis) _ 589;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria g) eTnikur saxelTa


a
abaza _ 908; abazgebi _ 67; abazebi _ 927; 974; abaskebi _ 158; abaSebi _ 260; 271; abisinielebi _ 708; adarbadaganelebi _ 850; adiRebi _ 895; adiReelebi _ 927; 1015; adiReur-Cerqezuli tomebi _ 1028; 1090; adiReuri tomebi _ 974; avarielebi _ 38; avsonebi _ 325; avRanebi (avRanelebi) _ 985-987; 989; 990; 999; azerbaijanelebi _ 636; alalebi _ 57; alanebi 109; 114; 122; 128; 129; alanTa tomebi 111; alarodielebi (alardielebi) (alalodebi) _ 45; 46; 55; 57; albanelebi 67; 93; 94; 108; 112; 113; 255; 258; 304; 305; 307; 332; 352; 353; 355; 379; 388; 414; 417; 420; 423; 431; 465; 467; 471; 473480; 508; 521; 535; 549; 553; 575; 636; 641; 646; 660; 664; 665; 686; 697; 698; 700; 707; 838; 897; 909; 927; amazonTa tomebi _ 156; amonitebi _ 40; amorevelebi _ 34; amorevelTa tomebi _ 32; amprevetebi 109; arabebi _ 55; 156; 324; 347; 349; 363; 384; 425; 438-440; 448; 449; 452; 465; 475-479; 486; 487; 490; 491; 496-498; 512; 515; 516; 518; 520; 522; 523; 525; 526; 529; 532; 533;

1253

539; 540; 548; 549; 551; 563; 575; 576; 585; 613; 644; 649; 652; 655658; 660; 671; 678; 688; 708; 757; 764; 765; 768; 786; 806; 898; 971; 1114; 1147; 1148; 1158; arielebi _ 20; armenielebi _ 38; 53; 57; 59; 66; 608; arSakidebis dinastia _ 178; asebi (iasebi) (osebi) _ 67; asirielebi _ 643; asurelebi _ 26; 42; 281; 349; 373; 682; 918; afsarebi _ 927; 1015-1017; 1027; afsuebi _ 895; 990; 996; 998; afSilebi _ 128; 158; 340; 341; afxazebi _ 67; 171; 332; 341; 436; 738; 805; 843; 915; 972; 974; 975; 990; 992; 995; 997; 998; 1015-1017; 1027; 1028; 1090; aqeelebi _ 325; aWarlebi _ 159; 1074; 1090;

b
babilonelebi _ 43; bagratidebi _ 639; bagrationTa dinastia _ 499; bagratunebi _ 660; 661; baskebi _ 26; belorusebi _ 134; berZnebi 20; 26; 55; 64; 66; 70; 93; 105; 124; 139; 144; 152; 153; 159; 169; 178; 182; 249; 253; 262; 264269; 272; 273; 275; 278; 281; 282; 286; 296; 297; 300; 304; 305; 309; 318; 330; 332; 334; 336; 340; 341; 345-348; 350; 371-373; 375; 377; 390; 391; 415; 421-423; 433; 434; 437-439; 443; 448; 449; 457; 466; 469; 472-474; 483; 486; 487; 503; 507; 508; 553; 558; 559; 574; 577584; 586; 587; 590; 592; 593; 595;

1254
609; 626; 639; 645-649; 651-653; 656; 660; 666; 667; 670; 671; 674676; 682; 699; 722; 746; 896; 897; 938; 1071; 1149; 1151; beqirebi _ 128; bizantielebi _ 73; 249; 251; 280; 340; 341; 363; 383; 400; 422; 434; 440; 484; 527; 532; 533; 540; 575; 582; 584; 651; 762; biTvinebi _ 128; biZerebi _ 127; 128; `borCalu~ (Turqmenuli tomi) _ 931; bosnielebi _ 927; branjni _ 197; brigebi _ 38; 39; bulgarelebi _ 896; bun-Turqebi _ 62; 690; 692; 695; 705;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
e
ebraelebi 20; 34; 35; 39-42; 44; 89; 91; 94; 95; 120; 199; 202; 203; 205; 207; 208; 213; 215; 416; 682; 971; 973; 1037; 1107; egvi ptelebi _ 34; 35; 76; 95; 759; 860; egrebi _ 141; 368; egriselebi _ 64; 137; 141; 145; 150; 159; 195; 325; 367; 444; 557; 636; 660; edomelebi _ 33; elamelebi _ 54; elebi _ 873; 966; 967; elinebi _ 38; 156; 159; erwo-TianeTelebi _ 219; 329; 810; 1026; espanelebi _ 135; espaneTis dasavleTis iberebi _ 559; etruskebi _ 26; 54;

g
ganZelebi _ 807; genuelebi _ 894; germanelebi _ 20; 394; gog _ 41; gorganebi _ 909; gorgaslianTa dinastia _ 339; 340; 499; gugarelebi (gugarqelebi) _ 168; 342; 361; 409; 475; 660; gudamayrelebi _ 219; gurzebi _ 909; gurielebi _ 975; gurulebi _ 140; 145; 146; 159; 171; 173; 546; 638; 898; 915; 974; 1074; 1099;

v
valaxebi _ 626; vestguTebi _ 98; 181; 279;

zanebi _ 52; 146; 159; zemo iberebi _ 160; 161; zigebi _ 325;

T
TaTrebi _ 605; 724; 733; 837; 842; 845; 849; 857-859; 898; 912; 915; 916; 921; 925; 944; 946; 950; 951; 955; 966; 967; 969; 1022; Tarasebi _ 755; Teirebi _ 159; Teobelebi _ 159; Tovelebi _ 37; TorRamelebi _ 38; Trakielebi _ 159; Tubalebi (Tobelebi) _ 26; 29; 39; 45; 48; 49; 54; 70; 78; 97; 144; Tubal-kainuri tomebi _ 49; 640; Turq-selCukebi _ 1114;

d
darubandelebi _ 753; 755; daRestnelebi _ 38; 927; 936; 975; 990; 1043; 1044; 1072; dvalebi _ 67; 605; 738; 809; 861; 867; 927; 1041; 1042; didoelebi (didoebi) _ 809; 965; drilebi _ 158; durZukebi _ 66; 99; 332; 687; 862; durZukTa tomebi _ 67;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


Turqebi _ 67; 433; 585; 586; 623; 708; 709; 713; 723; 735; 740; 746; 748; 750; 751; 753; 756; 757; 762; 764; 765; 767; 786; 791; 793; 794; 804806; 808; 821; 823; 838; 854; 873; 876; 886; 887; 894; 897; 910; 915; 916; 953; 963; 969-972; 975; 986; 996; 998; 1000; 1002; 1003; 1017; 1035; 1045; 1057; 1071; 1073; 1074; 1129; Turqmanebi _ 753-755; 786; 792; 872; Turquli tomebi _ 28; TuSebi _ 966; 967;

1255

ionebi _ 458; ionielebi _ 20; iranelebi _ 90; 178-181; 251; 252; 254-256; 258; 279; 280; 296; 298; 320; 336; 451; 518; 907; 909; 911; 912; 918; 936; 986; 999; 1043; 1075; 1147; 1158; isavrosTa dinastia _ 651; israelianebi _ 43; italielebi _ 135; 473; iudevelebi 94-96; 112;

k
kabadokielebi _ 97; 98; 144; 159; kaenebi _ 49; kavkasianelebi _ 55; kavkasielebi _ 54; 56-58; 478; 690; 867; 915; 927; kavkasiuri tomebi _ 29; 67; 99; 688; 863; 865; 998; 1017; kamartebi _ 325; karduxebi _ 45; 50; kaskebi _ 29; kaxelebi _ 145; 146; 171; 546; 642; 836; 842; 843; 898; 899; 907; 915; 936; 967; 992; 1012; 1079; 1081; kahpaduki (tomi) _ 38; kelt-iberebi _ 559; kimerielebi _ 48; klarjebi 121; 131; 182; 325; 516; 517; koitebi _ 50; kolxebi _ 29; 45; 46; 48; 49; 50; 53; 54; 128; 130; 131; 156; 157; 159; 161; 168; koptebi _ 643; 708; kxoelni _ 329;

i
iaoSe tomi _ 67; iafetelebi _ 24; iberebi 20; 23; 26; 29; 38; 41; 48; 52-54; 67; 93; 97; 111; 129; 130; 139-141; 143-145; 157; 159; 160; 162; 167; 172; 173; 195; 225; 284; 325; 326; 357; 366-368; 436; 479; 558; 560; 607; 692; 909; 963; 1142; 1161; iberTa tomebi 111; 157; 326; iberielebi (iverielebi) 37; 38; 53; 66; 67; 82; 93; 108; 113; 114; 122; 160-162; 165; 167; 169-171; 326; 340; 691; 1078; 1079; iberiul-kavkasiuri tomebi _ 66; idumelebi _ 95; iebusevelebi _ 34; iviri (tomi) _ 37; ilxanebi _ 865; imerlebi _ 67; 140; 145; 146; 171; 173; 546; 638; 804; 898; 915; 920; 974; 975; 1063; 1079; 1080; 1081; ingiloebi _ 636; 740; 1042; indoevropelebi _ 24; 27; 28; indoelebi _ 260; 768; 986; indoiranelebi _ 22; 24; indusebi _ 20; ionia _ 159; ionieli berZnebi _ 46;

l
lazebi 53; 109; 110; 128; 138-140; 143; 158; 160-162; 172-174; 326; 340; 366-368; 436; 437; 444; 558; 615; 835; 1161; lazuri tomebi _ 608;

1256
laTinebi _ 918; levkosirebi _ 128; lekebi _ 51; 55; 64; 66; 690; 738; 755; 853; 862; 865; 965; 990; 1000; 1002-1004; 1016; 1027; 1042-1044; 1050; 1066; 1071; 1072; 1075; 1090; libielebi _ 41; 167; lixT-imerlebi _ 799;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
midielebi 20; 53; 54; 93; 108; 157; 768; 918; misimielebi _ 341; mitanelebi _ 24; 28; movakanelebi _ 55; 690; monRolebi _ 603; 609; 697; 738; 767; 810; 811; 821; 833-835; 837; 838; 840-846; 849; 852; 857; 858; 862; 865; 873; 874; 895; 897; 908; 912; 920; 921; 1066; 1114; 1153; monRoluri tomebi _ 28; morsinebi _ 129; mosinikebi _ 45; 46; 50; 128; mosoxebi _ 20; mosxebi (mosqebi) _ 29; 38; 39; 45; 46; 48; 325; 366; moxeveebi _ 809; mulidebi _ 852; muskebi (muSqebi) _ 26; 29; 38; 45; 50; 78; mcxeTelebi _ 207; 1142;

m
madeebis tomi _ 159; madiamelebi _ 34; makedonielebi _ 38; 93; makronebi _ 45; 46; 50; 128; 129; 158; mangliselebi _ 1024; margvelebi _ 974; mariandinebi _ 128; masukavelebi _ 1139; masquTebi _ 194; 196; 329; 332; 354; 606; matienebi _ 55; megrelebi 46; 55; 67; 85; 121; 127; 129; 131; 136-139; 141; 142; 145147; 150; 160; 167-174; 325; 342; 368; 444; 516; 545; 546; 550; 558; 637; 638; 642; 687-689; 690; 694; 898; 974; megrul-lazuri tomebi 121; 141; megruli tomebi _ 97; 608; medebi _ 159; melqitebi _ 373; mesqinebi _ 38; mesxebi _ 26; 29; 38; 39; 45; 49; 50; 67; 70; 97; 126; 127; 140; 172; 609; 630; 751; 807; 834; 836; 842; 843; 853; 887; 895; 898; 901; 902; 910; 923; 964; 992; 1079; mesxenebi _ 159; mesxoi (tomi) _ 38; mesxuri tomebi _ 38; 50; meSex-mosoxebi _ 144; mTielebi _ 636; 809; 864; 927; 974; 992; mTiulebi _ 215; 219; 810; 915;

n
naxWevnelebi _ 850; nesitebi _ 27; nomadebi _ 925;

o
odiSarni _ 1080; odiSebi _ 915; 975; oTomanebi- _ 917; okaenitebi _ 49; osebi _ 51; 64; 66; 67; 255; 262; 263; 269; 517; 583; 605; 738; 739; 741; 752; 857; 858; 862; 866; 867; 969; 972; 990; 1003; 1016; 1041; 1042; osmalebi _ 702; 709; 712; 714; 717; 735; 866; 872; 887; 888; 909; 910; 912; 913; 915-918; 931; 933; 937; 944; 945; 969; 971; 976; 990; 991; 994; 1000-1002; 1011; 1012; 1015; 1036; 1042; 1044; 1045; 1047; 1048; 1056; 1066; 1071; 1072; 1074; 1075; 1087; 1098; 1114; 1133;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


ostguTebi _ 98; oqros urdoelebi _ 863;

1257

p
panelinebi _ 325; parTelelebi _ 190; parsebi _ 87; paflatonebi _ 128; paWanikebi _ 263; 585; pelazgebi _ 26; 54; pirineis naxevarkunZulis iberebi _ 559; 561; pontospireTis tomebi _ 127; protoqarTvelebi _ 23; 31; protoxeTebi _ 25; 27; 28; 32; ptolemeelTa dinastia _ 94; ptolemelebi _ 95;

J
Jalelni _ 1026; Jamurelebi _ 861;

r
rabatelni _ 201; ranebi _ 55; 690; romaelebi 92-96; 108-110; 113; 114; 179-181; 190; 197; 205; 279; 339; 401; 402; 413; 415-417; 423; 449; 450; 553; rusebi _ 129; 134; 626; 864; 937; 938; 1001; 1068; 1071; 1072; 1075; 1076; 1087; 1090; 1092; 1094; 1097-1099; 1102; 1110; 1117; 1163; rusuli tomebi _ 357;

s
savromatuli tomebi _ 357; samarielebi _ 95; samurzayanoelebi _ 638; 1045; samcxeelebi _ 542; 901; sanebi _ 158; sanigebi _ 128; 158; sarmatebi 109; 113; 128; 651; sasanidebi _ 178; 455;

saspeirebi _ 45; 46; 53; 55; 157; selevkidebi _ 95; seljukebi _ 585; 586; 762; 786; 793; 806; 821; 838; semitebi _ 28; 31; semituri tomebi _ 19; 32; serbebi _ 896; svanebi _ 31; 52; 67; 85; 136-139; 141; 142; 145; 146; 163; 171-173; 326; 340; 366-368; 545; 546; 550; 637; 804; 867; 898; 915; sivnielebi _ 309; 373; 417; 421; 508; sindebi _ 260; sirielebi _ 95; 249; 300; 640; 707; 708; skviTebi 41; 53; 119; 127-129; 651; slavebi _ 24; 134; 135; 301; 1071; slavuri tomebi _ 357; sogdianebi _ 129; somxebi _ 38; 55; 56; 57; 58; 59; 60; 72; 146; 164; 182; 249; 254; 255; 258; 267; 279; 280; 296; 297; 304309; 328; 329; 332; 349; 350; 351; 359; 362; 367; 371-374; 376; 377; 380-382; 384; 389; 390; 392-394; 409; 416; 419; 421-423; 425; 434; 438; 451; 454; 455; 466; 472-476; 478-480; 497; 498; 508; 530; 532; 535; 549; 553; 575; 576; 581; 608; 609; 635; 637; 639; 640; 643-649; 651; 652; 654-657; 664; 665; 667669; 673; 677; 679; 680; 682; 685; 686; 688; 690; 703; 706-711; 713717; 721-724; 726-728; 730-733; 735-737; 739-743; 759; 768; 814; 815; 838; 876; 895-897; 918; 919; 955; 956; 959; 971; 973; 999; 1004; 1005; 1057-1063; 1083; 1106; 1107; 1118; 1157; 1159; sojni _ 329; sparselebi _ 20; 50; 53; 84; 90; 92; 93; 157; 169; 181; 196; 206; 214; 228; 241; 248; 249; 251-253; 256; 258; 259; 264-270; 272-275; 279-

1258
281; 283; 294; 296; 302; 308; 320; 321; 326; 328; 336; 339; 340; 341; 345-351; 354; 363; 371; 372; 374; 375; 377; 379; 381-383; 385; 387; 390; 391; 397; 398; 401; 403; 408; 411; 418; 420; 422; 425; 427; 433; 434; 436; 441; 445; 446; 449; 452; 454; 455; 457; 458; 468-471; 478; 484; 508; 533; 553; 571; 576; 607; 641; 644-648; 655; 669; 671; 677; 680; 696; 703; 707-712; 714; 715; 717; 757; 767; 768; 786; 806; 811; 840; 851; 860; 898; 909; 917; 918; 936; 939; 943; 950; 953-955; 960; 962; 965; 967-971; 973; 979; 981; 986; 987; 990; 991; 999; 1000; 1001; 1012; 1044; 1087; 1114; 1140; 1147; subarebi _ 26; sugdelebi _ 98; sumerebi _ 28; susanelebi 122; sujebi _ 537;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
ferizevelebi _ 34; filirebi _ 128; finikielebi _ 40; 70; frangebi _ 135; 609; 733; 740; 748; 896; 897; 913; 937; 942; 971; franciskanelebi _ 860; frigielebi (frigvebi) _ 38; 39; 70; fustebi 122; 129; fSavebi _ 38; 966; 1026; fxovelebi _ 219; 738; 809;

q
qaldebi _ 28; qaldevelebi _ 31; 39; 42; 45; 78; 91; 92; 203; 708; qanaanelebi _ 34; qarTebi _ 46; 49; 52; 67; 136-139; 141; 145; 146; 157; 159; 170; 173; 326; 368; 518; 636; 688; qarTvelebi _ 16; 20; 22; 23; 26-28; 30-32; 37; 38; 40-42; 44; 45; 50-55; 57; 59-64; 66-68; 70; 72; 78; 82-87; 90-92; 97-101; 103; 105; 106; 113; 122-125; 130; 131; 135; 137; 141; 142; 144-146; 155; 163-171; 173; 182; 185; 195; 196; 226; 236; 248; 249; 251; 255; 258-261; 264; 267; 276; 279; 282; 304; 305; 307; 309; 316; 322; 325; 326; 328; 332; 339; 340; 342; 343; 347-349; 354; 357; 359; 361-363; 367; 368; 371; 376; 379; 383; 384; 387-391; 393-397; 406; 409; 410; 414; 416; 419; 422; 423; 425; 427; 430; 431; 434; 436; 443; 444; 450; 451; 453; 455; 456; 464; 472; 473; 480; 492; 501; 502; 508-511; 513; 516-518; 520; 521; 523; 527; 532-538; 544-547; 549; 553-555; 558-561; 572-581; 583585; 590; 592; 593; 608; 611-613; 626; 636; 637; 639-641; 643; 646648; 655; 658-660; 664-668; 670675; 678-680; 682; 684-692; 694717; 719-743; 747; 751; 760; 761;

t
tabalebi _ 29; 49; 97; taoelebi _ 837; 842; 843; taoxebi _ 156; 157; 159; tibaranuli tomebi _ 54; tibarekebi _ 20; tibarenebi _ 29; 45; 46; 50; 54; 128;

u
ukrainelebi _ 134; urartuelebi (urartelebi) _ 27; 28; 31; 53-55; 57; 99; uriebi _ 726; 971; urumebi _ 914; utielebi _ 660;

f
farnavazianTa dinastia _ 66; 339; 499; 790; fasianebi _ 156; 157;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


765; 767; 785-787; 790; 791; 793; 794; 796; 797; 806-809; 811; 833; 836; 838-847; 850-852; 854; 855; 859-863; 865; 867-869; 872; 876; 878; 895; 897-899; 902; 907-913; 915-923; 927; 928; 933; 936-938; 945; 946; 949-951; 953; 956; 957; 959; 960; 961; 963-965; 969-975; 977; 979-986; 990-997; 999; 1000; 1002; 1013; 1016; 1027; 1036; 1039; 1043-1045; 1047; 1048; 10561061; 1063; 1066; 1068; 1071; 1074; 1075; 1079-1082; 1085; 10871090; 1092; 1098; 1101-1105; 1107; 1108; 1115; 1139; 1142; 1148-1153; 1156; 1157; qarTveluri (qarTuli) tomebi _ 2730; 71; 97; qarTlelebi _ 145; 146; 171; 433; 546; 638; 642; 688; 836; 843; 898; 923; 933; 992; 1081; qarTul-mesxuri tomebi _ 141; qvemo iberebi _ 160; 161; qinZarelni _ 201; qurTebi _ 271; 755; quSanebi _ 254;

1259
S

Sirvanelebi _ 753; Sumerebi _ 24-28; 31; 32; 42; 54;

C
Celebi _ 609; Cerqezebi _ 738; 867; 895; 927; 971; 992; 995; 997; 998; 1015; 1016; 1070; Cerqezul-abazguri tomebi _ 894; Cinelebi _ 767; Crdilokavkasiuri tomebi _ 38; 279; 433; 468; 605; 828; 863; 864; 927; 937; 973; 974; 990; 995; 1000; 1015; 1027; 1036; 1042; 1090;

c
curtavelebi _ 393; cxavatelebi _ 810; cxrazmelebi _ 809;

Z
Zidritebi 109; 114; 122; 129; 158; 159; Zidritebis tomi 122; ZurZukebi _ 867;

R
RunZ-RliRvni _ 738; RunZebi _ 862;

w
wilknelebi _ 219; winarebaltielebi _ 22; 24; winaregermanelebi _ 22; 24; winareitalikebi _ 22; 24;

y
yabardoelebi _ 1070; yamonianebi (amonitebi) _ 40; yivCaRebi _ 62;263; 695; 705; 752; 755; 756; 761; 762; 765; 790-796; 811; yizilbaSebi _ 711; 725; 909-912; 914916; 932; 933; 936; 937; 944; 945; 950; 953; 960-962; 964; 966; 984; 985; 994; 1003; 1036; 1042; yirimebi _ 946; yuarelebi _ 329;

W
Wanebi _ 46; 49; 136; 171; 174; 545; 637; Wanuri tomebi _ 97; Warelebi _ 1043; WarTalelebi _ 219; 810;

x
xadelebi _ 809; xazarebi _ 51; 60; 67; 468-470; 496; 680; 682; 357; 474; 873;

1260
xaldebi _ 24; 28; 54; xalibebi _ 28; 45; 50; 128; 156; 157; 159; xamurabianTa dinastia _ 32; xasmonelebi _ 95; xaCinelebi _ 874; xevsurebi _ 38; 638; 966; 1026; xeTebi (xetebi) (xatebi) _ 22; 24; 2628; 54; xeTelebi _ 34; xeTuri tomebi _ 32; xvarazmelebi _ 810; xivielebi _ 34; xosroianTa dinastia _ 499; 506; 790; xuritebi _ 25-27; 31; 32; 78; 99;

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
j
jiqebi _ 263; 325; 914; 915; 1015;

h
henioxebi 109; 158; 325; herebi _ 55; 170; 309; 354-356; 373; 421; 537; 635; 639; 640; 643; 690; 806; 836; 842; 843; 909; 1079; hesperitebi _ 156; 157; hiberebi _ 70; hirkanielebi _ 326; 691; 692; 909; honebi _ 461; 470-472; huniebi _ 255; 258;

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


sarCevi

1261

vaxtang goilaZis winasityvaoba .............................................................................................. 5

saqarTvelos e k le s i is

samociqulo istoria

Tavi I qarTvelTa winaprebis bibliuri istoria adamidan iesomde

samyaros Seqmna .................................................................................................................................. 16 babilonis godolis dacema, enaTa da tomTa warmoqmna ................................................ 19 msoflio enaTa ojaxebi ................................................................................................................ 21 protoqarTveluri enis matarebeli eTnosis gansaxleba ........................................... 23 aRTqma RmerTisa erTan .................................................................................................................. 30 Tubali da mosoqi ............................................................................................................................ 37 iberi ....................................................................................................................................................... 44 alali da arami (urartu da armenia) ..................................................................................... 54 farnavazi .............................................................................................................................................. 60 qarTuli saRvTismsaxuro anbanis fuZisdeba ....................................................................... 69 axali aRTqma uflisa ..................................................................................................................... 78 armazi, ahuramazda, molodini mesiisa .................................................................................... 84 pompeusis laSqroba israelsa da iberiaSi ......................................................................... 92 dasruleba gmirulisa da dawyeba sulieri epoqisa ....................................................... 98
Tavi II qarTuli eklesia I-III saukuneSi

saxelwodeba da mimarTuleba qarTuli eklesiisa ......................................................... 105 saqarTvelo mociqulTa dros ................................................................................................... 108 wmida andriasa da sxva mociqulebis qadageba saqarTveloSi.................................... 118 wmida andrias mimosvla saqarTveloSi ................................................................................. 124 iberiasa da kavkasias skviTeTis nawiladac miiCnevdnen ................................................ 127 mociqulTa mier daarsebuli pirveli avtokefaluri eklesiebi ........................... 130 qarTuli eklesiis samwyso ......................................................................................................... 134 a) saerTo ena ...................................................................................................................................... 136 b) saerTo teritoria da saerTo saxelmwifo .................................................................. 138 g) fsiqiuri wyobis erToba ......................................................................................................... 141 d) ekonomikuri kavSiri dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos Soris .............. 144 e) qarTvelebis saerTo warmoSoba, sisxliT naTesaoba................................................ 144 qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi ....................................................................... 146 `qarTlis~ sazRvrebi da qarTvelTa vinaoba leonti mrovelis mixedviT ......... 147 juanSeris Tanaxmad egrisi `qarTlSi~ Semavali qveyanaa ........................................... 152

1262

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

qarTuli eklesiis iurisdiqciis dasavleTis sazRvrebi vaxuStis mixedviT ............................................................................................................................155 zogierTi berZeni da romaeli istorikosis Tanaxmad, kolxeTi iberiaSi Semavali qveyanaa .......................................................................................................... 156 qarTli da qarTveli eri somexi istorikosebis mixedviT .......................................... 164 `qarTlis cxovrebis~ simarTle ............................................................................................... 169 saerTo qarTuli koine ena .......................................................................................................... 173
Tavi III qarTuli eklesia IV saukuneSi

saqarTvelo IV saukuneSi ............................................................................................................. 178 gza qristianobisa I saukunidan wmida ninomde ................................................................... 183 wminda ninos cxovreba ................................................................................................................... 197 Tqmuli abiaTar mRvdelisa, romelic daemowafa wmidasa da netar ninos ........... 205 Tqmuli misive, abiaTar mRvdelisa, kvarTisaTvis uflisa Cvenisa ieso qristesi..................................................................................................................... 206 Tqmuli sidonia dedakacisa, romelmac ixila da aRwera... .......................................... 210 Tqmuli misive eklesiis aRSenebisaTvis ............................................................................... 212 aRmarTebisaTvis patiosnisa jvrisa ........................................................................................ 216 wigni, romelic miswera romis patriarqma da branjTa mefem ninos, mefe mirians da qarTlis ers ........................................................................... 218 qarTlis moqcevis wyaroebi ....................................................................................................... 221 qarTuli eklesiis meTaurebi .................................................................................................... 227 qarTuli eklesiis uflebrivi mdgomareobis Sesaxeb ................................................... 232
Tavi IV qarTuli eklesia V saukuneSi

qveynis zogadi mdgomareoba V saukuneSi ............................................................................. 248 vaxtang gorgaslis cxovreba .................................................................................................... 259 `ver moawies saqme ese jerisaebr sjulisa...~ (proiranuli saeklesio dajgufebani vaxtang gorgaslis reformamde) .............. 276 saeklesio-sarwmunoebrivi viTareba saqarTvelos sakaTalikosos daarsebisas ......................................................................................................... 287 saqarTvelos sakaTalikosos daarseba .................................................................................. 312 Teoriebi qarTuli eklesiis avtokefaliis Sesaxeb ...................................................... 330
Tavi V qarTuli eklesia VI saukuneSi

qveynis zogadi mdgomareoba VI saukuneSi ............................................................................ 339 qarTuli eklesiis iurisdiqciis sazRvrebi VI saukuneSi ............................................ 342 saeklesio winaswarmetyvelebani qarTuli saxelmwifos gauqmebis Semdeg ...... 344 saeklesio ena albaneTSi, hereTSi, gugarqsa da dasavleT saqarTveloSi VI-VII saukuneebSi .............................................................................................. 352

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria

1263

a) saeklesio ena albaneTSi ........................................................................................................ 352 b) saeklesio ena hereTSi ............................................................................................................. 353 g) saeklesio ena gugarqSi, anu qvemo qarTlSi ................................................................ 360 d) saeklesio ena dasavleT saqarTveloSi ......................................................................... 364 arsen safarelis Txzuleba `ganyofisaTvis qarTvelTa da somexTa~ .................... 371 monofizitobis xangrZlivobis Sesaxeb saqarTveloSi ................................................. 379 asureli mamebi monofizitobis winaaRmdeg ......................................................................... 385 `epistoleTa wignis~ mokle Sinaarsi .................................................................................... 393 `erToba~ qarTul da somxur eklesiaTa Soris uxtanesis mixedviT ......................................................................................................................... 414 somxur eklesiasTan urTierTobis mizezi da misi Sedegi ........................................... 418 qarTveli monofizitebi da somxuri eklesiis wevri qarTveli qalkedonitebi ........................................................................................................... 425
Tavi VI qarTuli eklesia VII saukuneSi

qveynis zogadi mdgomareoba VII saukuneSi .......................................................................... 433 iurisdiqciis sazRvrebis cvlileba VII saukuneSi .......................................................... 440 `ganyofa~ qarTul da somxur eklesiaTa Soris.............................................................. 450 arseni safareli `erTobisdroindeli~ somexi kaTalikosebis Sesaxeb ............... 454 qarTuli eklesiis sapatriarqo eklesiad gamocxadeba VII saukuneSi .................. 459 movses kalankatuacis mier aRwerili VII saukunis ambebi ........................................... 468
Tavi VII qarTuli eklesia VIII-X saukuneebSi

`qarTlis~ istoriuli geografia VIII saukunisaTvis .................................................... 483 qveynis zogadi mdgomareoba VIII-X saukuneebSi................................................................. 490 afxazeTis sakaTalikosos daarseba ....................................................................................... 501 mironis kurTxevis Sesaxeb ......................................................................................................... 507 afxazeTi da tao-klarjeTi qarTvelTa erovnuli konsolidaciis kerebi .................................................................................................................. 516 qarTuli eklesiis Tavdadebuli Rvawli pirveli mahmadianuri Semotevis winaaRmdeg (wmida abo Tbileli, wmida daviTi da konstantine, wmida arCil mefe, wmida miqael gobroni, wmida konstantine qarTveli) .................................................................................................. 521 wmida grigol xanZTelis samoRvaweo are .......................................................................... 528 avtokefaliis arsi _ `episkoposTa kurTxeva Tavisive episkoposebis mier~ ... 541 abo Tbilelis `qarTvelobisa~ da `qarTvelTa sisxliT monaTesaobis eTnikuri momentis~ Sesaxeb ....................................................................................................... 544 wmida nino da mociquli eliSa ................................................................................................. 551 termin `naTesaviT qarTvelis~ Sesaxeb................................................................................ 557 `iberia~ _ eTnikuri Sinaarsis matarebeli termini ..................................................... 558

1264

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e
Tavi VIII qarTuli eklesia XI saukuneSi

saqarTvelos sapatriarqos daarsebis politikuri safuZveli XI saukuneSi ................................................................................................................ 563 qarTuli eklesiis devna 1021-1054 wlebSi bizantia-saqarTvelos omis dros .......................................................................................... 571 qarTuli eklesiis sapatriarqo Rirsebis aRiareba 1054-1057 wlebSi ................... 585 saqarTvelos sapatriarqos struqtura da iurisdiqciis sazRvrebi ................... 599 a. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis Crdilo-dasavleTi sazRvari ....... 604 b. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis CrdiloeTis sazRvari ..................... 605 g. saqarTvelos sapatriarqos aRmosavleTis sazRvari ............................................... 606 d. saqarTvelos sapatriarqos iurisdiqciis sazRvari samxreTiT .......................... 607 qarTul eklesiaSi miRebuli Tvalsazrisi saqarTvelos sapatriarqos daarsebis kanonikuri uflebis Sesaxeb .................................................. 609 diptixis Sesaxeb .............................................................................................................................. 613 saqarTvelos sapatriarqos adgili marTlmadideblur diptixSi ......................... 617 qarTuli eklesiis VI adgili ferara-florenciis `msoflio~ saeklesio krebaze ................................................................................................ 623 qarTuli eklesiis Sinagani diptixi (jdomisa da dgomis wesi) ............................... 627
Tavi IX `gaqarTvelebis~ moZvelebuli Teoria

Teoria qarTuli eklesiis mier saqarTvelos kuTxeTa `gaqarTvelebis~ Sesaxeb ............................................................................................................ 635 somxuri eklesiis istoria, monoTelitoba da xatmebrZoloba masTan kavSirSi a. kartaSevis mixedviT ............................................ 643 somxuri eklesiis pretenziebi qarTuli eklesiis dauflebisaTvis .................... 655 didi mTargmnelebi ......................................................................................................................... 666 `qarTlis cxovrebis~ armenofiluri redaqcia ............................................................... 676 qarTvelTa armenizaciis Sesaxeb ............................................................................................. 706
Tavi X qarTuli eklesia XII saukuneSi daviT aRmaSenebeli

mefeT mefe daviTis cxovreba ................................................................................................... 746 mefe daviTi - morCili berisa ................................................................................................... 763 ruis-urbnisis kreba ....................................................................................................................... 770 eklesia - qarTuli qveynebis gamaerTianebeli ................................................................ 785 yivCaRTa Casaxleba ......................................................................................................................... 790

saqarTvelos samociqulo eklesiis istoria


Tamar mefe

1265

Tamar mefis cxovrebis qronika ................................................................................................ 799 Wyondideli da aTabagi ................................................................................................................ 810 Tamari _ wmida keTilmsaxuri mefe ........................................................................................ 821
Tavi XI qarTuli eklesia XIII saukuneSi

qveynis zogadi mdgomareoba XIII saukuneSi ..........................................................................833 suli Tavdadebisa ............................................................................................................................833 mematianis mier aRwerili ambebi deda RvTismSoblis mier qarTvelTa mfarvelobis Sesaxeb ................................................................................. 846
Tavi XII qarTuli eklesia XIV saukuneSi

qveynis zogadi mdgomareoba XIV saukuneSi ......................................................................... 857 mefe giorgi brwyinvale .............................................................................................................. 857 Cvidmetwliani samamulo omi..................................................................................................... 862
Tavi XIII qarTuli eklesia XV saukuneSi

qveynis zogadi mdgomareoba XV saukuneSi .......................................................................... 872 mefeT mefe monazoni aleqsandre didi ................................................................................. 873 qarTuli eklesiis Tavdadebuli brZola saqarTvelos saxelmwifoebrivi erTianobisaTvis ....................................................................................... 880 erovneba da sarwmunoeba ............................................................................................................. 894 saswaulTmoqmedi xati awyurisa ............................................................................................. 899
Tavi XIV qarTuli eklesia XVI saukuneSi

saqarTvelo XVI saukuneSi .......................................................................................................... 906 `iyo saqarTvelo uvno mterTagan~ ........................................................................................ 913 Temobriobis aRorZineba erTiani qarTuli saxelmwifos daSlis Sedegad ........ 919 eklesia Temobriobis aRorZinebis dros ............................................................................. 922
Tavi XV qarTuli eklesia XVII saukuneSi

wmida didmowame qeTevani - mnaTobi saqarTvelosi ........................................................ 927 wmida mefe luarsab II.................................................................................................................... 944 Teimuraz mefis brZola `qarTvelobisaTvis~ ................................................................... 949 tyveTa syidva ................................................................................................................................... 968
Tavi XVI qarTuli eklesia XVIII saukuneSi

brZola `gamoxsnisa~ da `aRdgomisaTvis~ ........................................................................... 979 evropuli (kaTolikuri) orientacia da misi kraxi ........................................................ 990

1266

mitropoliti a n a n i a j a f a r i Z e

vaxtang VI-is rusuli orientacia da misi kraxi .............................................................. 999 vaxtang VI-isa da muxranel bagrationTa didi ojaxis mamuliSviloba ............... 1004 eklesiis Sinauri yofa anton pirvelamde .......................................................................... 1010 mironcxebul mefeTa taxtis aRdgena _ `qarTvelobis~ gamarjveba.................... 1036 saqarTvelo `qarTvelobis~ gamarjvebis Semdeg ........................................................... 1040 didi kaTalikosis epoqa ............................................................................................................... 1045 didi Ralati...................................................................................................................................... 1065 suli erTobisa ................................................................................................................................. 1077
Tavi XVII qarTuli eklesia XIX _ XX saukuneSi

Sesavali .............................................................................................................................................. 1087 saqarTvelos eklesiis avtokefaliis gauqmeba ............................................................... 1090 saxalxo ajanyeba avtokefaliis dasacavad ....................................................................... 1096 eparqiaTa gauqmebiT gamowveuli mZime sarwmunoebrivi Sedegebi ........................... 1098 avtokefaluri moZraobis dawyeba .......................................................................................... 1101 wmida ilia marTlisa da qarTveli mRvdelmTavrebis brZola avtokefaliis aRsadgenad .......................................................................................................... 1103 eklesia aTeistebis batonobis dros .................................................................................... 1114 avtokefaluri moZraobis dagvirgvineba............................................................................. 1125 erovnuli saxelmwifosa da erovnuli eklesiis urTierToba ................................. 1132
Tavi XVIII saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia

saqarTvelos eklesiis istoriis periodizacia .............................................................. 1137 saeklesio istoriografia I periodi (I-XI ss;)(wmida mociqulebidan ruis-urbnisis krebamde) .............................................................................................................. 1142 II periodi (XII-XVIII ss.) (ruis-urbnisis krebidan avtokefaliis gauqmebamde) ........................................................................................................ 1151 III periodi (XIX_XX) (avtokefaliis gauqmebidan dRemde) ............................................ 1155 SeniSvnebi (wyaroebi da literatura) ................................................................................ 1165 saZieblebi a) pirTa ................................................................................................................................................ 1200 b) geografiul saxelTa .............................................................................................................. 1229 g) eTnikur saxelTa ........................................................................................................................ 1253

Вам также может понравиться