MUHALF BR GAZETE: MCADELE (1931) Serdar ztrk* ZET Bu makalede, 1931 ylnda tek say kp toplatlan Mcadele gazetesi

konu edilmektedir. Gazetenin zellii ieriinin ve gazeteyi yaynlayanlarn muhalif kimliinden kaynaklanmaktadr. Gazete, gerek ierik gerek yaynlarn kimlikleri asndan deerlendirildiinde kapatlan Yarnn devam niteliinde grlmtr. Yarn karan nc kadro, Mcadele rneinde perde gerisinde yer alarak muhalif yaynclk faaliyetlerini srdrmek istemitir. Buna karn 1931 ylnda kabul edilen Basn Yasas, onlara bu olana vermemitir. Anahtar szckler: Mcadele, Yarn, Arif Oru, Recep Peker, 1931 Basn Yasas, Habil Adem, Muhalif gazeteler ABSTRACT This study investigates a newspaper, Mcadele, which was published a uniqe copy but confiscated this issue in 1931. Its feature comes from of its opponent characters which are both its content and publishers. Mcadele, when it was taken into account both its content and the identies of publishers, had been seen the successor of Yarn. The actual staff of Yarn, with the hope of being behind the scenes, wanted to continue their opponent publishing. The Press Law of 1931, however, didnt permit them this possibility. Key words: Mcadele, Yarn, Arif Oru, Recep Peker, The Press Law of 1931, Habil Adem, opponent newspapers. Bu almann konusu 1931 Matbuat Kanununun tartld sralarda yaymlanan Mcadele gazetesidir. Mcadelenin sahibinin kimlii, gazetenin izledii yayn politikasnn hkmetin benimsedii ilkelere ve basn yasasna olan muhaliflii hkmet tarafndan sorun olarak nitelendirilmiti. Mcadele ile ilgili olarak siyasal iktidarn sorun addettii hususlarn bilinmesi, bu dnemde basndan beklentilerin neler olduunu, bir yaynn zararl olarak nitelenmesindeki unsurlar gstermesi asndan nemlidir. nk iinde bulunulan dnem hassastr. Serbest Cumhuriyet Frkas deneyi (12 Austos-17 Kasm 1930) baarszlkla sona ermi, ayn yln Aralk aynda Menemen Ayaklanmas patlak vermitir. 1931 ylndaki parti programnda ise yeni kararlar alnmtr. Buna gre Cumhuriyet Halk Frkas yeniden rgtlenmi (1), siyasetle ilgilenme ana gelmese bile btn Trk genleri partinin doal aday saylmt. Parti Kongresinde benimsenen ilkeler parti-devlet zdelemesine giden srecin temellerini oluturmutu (2). 10-17 Mays 1931 tarihleri arasnda sonulanan nc Parti Kongresinden sonra basn rejimin hizmetine sokma dorultusundaki giriimlerden en nemlisi olan yeni basn yasas kabul
*

edildi. Bilindii zere Cumhuriyet dneminin basna ilikin ilk dzenlemesi olarak kabul edilen 67 maddeden oluan yeni basn yasasyla hilafet, saltanat, anarizm, komnizm yanls yaynlara ilk kez ak yasaklar getirildi. 50. madde, hkmete, lke karlarna ters den yaynlar nedeniyle gazete ve dergileri geici kapatma yetkisi tand. Basn Yasas ile birlikte, 1929 Aralk aynda Arif Oru ile Habil Adem ynetiminde yayn hayatna balayan ve 8 Austos 1930da kurulan Serbest Cumhuriyet Frkasn destekleyen Yarn kapatld (Tunay 1991: 8, Nesimi 1977: 113-116). Yarnn kapatlmasndan sonra, Arif Oru baz yaknlarna Mcadele adl bir gazete karttrd, fakat bu gazetenin de ilk says toplatlarak devam yasakland (Tunay 1991: 13). Bu alma, 7 Eyll 1931 tarihinde kan ilk says toplatlan ve sonrasna izin verilmeyen bu gazete zerinedir. almada siyasal iktidarn kendi ierisindeki yazmalarda Mcadeleye ynelik dncelerini ortaya koymaya alacam. Byle bir aba, ayn zamanda, siyasal iktidarn 1930lu yllarda basna ynelik bakn, basndan beklentilerini anlamamza yardmc olabilir. te yandan, bu almada,

Ar. Gr., Ankara niversitesi letiim Fakltesi

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

Mcadelenin Meclis Ktphanesinde ulaabildiimiz tek saysn inceleyerek, ieriinin yazmalarda belirtilen noktalarla ne derece uyutuunu ortaya koyacam. OLUMSUZ YNDE YAPILAN YAYINLARIN NLENMESNE LKN BR GENELGE 6 Temmuz 1931 tarihinde zamann Cumhuriyet Halk Frkas Katibiumumisi Recep (Peker) imzal bir genelge Partinin tm il idare heyeti bakanlklarna gnderildi (BDA, 490..1.., Yer No: 2.6..34.). Genelgeye gre, uzun sreden beri Trkiyede muhalif fikir cereyanlarn temsil etmek savunusuyla yayn faaliyetlerinde bulunan baz gazeteler, parti ilkeleri dorultusunda yayn yapan gazetecilerin dikkatlerini ekmektedir. Muhalefet nam altndaki neriyat, genelgedeki savunuya gre, bir sreden beri Devlet otoritesini bozacak ve masum fikirli vatandalar zehirleyecek snra gelmilerdir. Her aklbanda yurtta, bu gerei, teessrle ve esefle takip etmektedir. Son ay zarfnda (Haziran) CHF Umumi dare Heyetinin bu durumu dikkatle takip ve mtalaa etmi, yaplan yaynlarda izlenen amacn tenkit ve murakebeden (denetim) ziyade tahrip ve umumi nizam ve intizam tevi edecek (bozacak) gayelere hizmet eder ierikte grmtr. Genelgede hkmeti eletiri ve denetim snrlarn aarak, genel dzeni bozucu amalara hizmet edici yaynlarda ilenen konulardan rnekler verilmitir. Buna gre, szgelimi, vergilerden sz edilirken, ulusun fakr sefaleti dile getirilmekte, tasarruftan sz edilirken ilere kafi tahsisat konmad belirtilmektedir. Kadrolar konusundaki yaynlarda ok memur istihdam edildii, bunlarn azaltlmas gerektii savunulmakta; ancak kadrolarn hafifletildii durumlarda tamamen farkl bir gr ileri srlmekte memurlarn sokaa atlaca iddia edilmektedir. Siyasal iktidar, demiryolu inaatndan sz ederse, muhalif gazeteler ose ve otomobil yollarnn mreccah (stn) olduuna, demiryolu siyasetinde karayollar lehine deiiklie giderse, bu defa halkn vergi veremeyeceine ilikin yaynlar yapmaktadrlar. yaynlarda taknlan muhalefet anlaylarna ynelik rnekler arasndadr. Siyasal iktidar,

geneldeki vurguya gre, szgelimi, reticilerin yararna olmak zere kooperatifilikle ilgili projeler gndeme getirirken, muhalif yaynlarda tccar snfnn ve harici ticaretin bundan zarar grecei savunmakta; ancak ticaret ilerinin dzenlenmesine ynelik nlem ve giriimlerde bulunurken bu defa bu politikadan reticilerin zarar grecei eklinde birbiriyle eliik grler ileri srmektedir. Genelgeden anladmza gre, bu yaynlar, muayyen (belirli) ve ak gaye ve prensipler takip etmemekte, hergn, hereye tecavzkar bir lisanla itiraz etmektedirler. Genelgedeki vurguya gre, Bu fena neriyat Frkay gzden drmek iin gerek (Frkann) manevi ahsiyetine ve gerek onu temsil eden ahsiyetlere uydurma vesilelerle tecavz yollar bulmaktadrlar. Daha ak bir anlatmla belirtilirse, baz yaynlarn srf eletiri kurgusu zerine yayn etkinliklerinde bulunduklar, eletirilerinde ilkeli olmadklar ve ak, seik bir dil yerine elikili ve saldrgan bir dil kullandklar savunulmaktadr. Bu yaynlar, genelgedeki savunuya gre, ilkeli bir eletiriden ziyade CHFnin kurumsal kimlii ile CHF kadrolar kk drmeyi ama edinmilerdir. Bunun yaratabilecei olumsuz sonular ise genelgede yle aklanmt: Bunun neticesinde halk tabakalar arasnda otorite, zevat ve messeseler aleyhinde yaplan mtemadi telkinin fena kanaatler uyandraca ve bu kanaatlerin gitgide umumileecei ve memlekette iyi, doru mefhumlarnn bsbtn kaybolaca tehlikeleri tabii mtalaa olunmaldr. Bu vaziyet milli itimad, nefsi, istikbale giden yollarn kuvvet menba olan midi, milli birlii de tehlikeli klmak istibadndadr. Genelgeye gre, Meclis tutanaklarnn btn gazetelerde aynen yaynlanmas hakknda Meclis karar bulunmaktadr. Muhalif yaynlar, genelgede vurgulandna gre, hkmetin ald kararlar ve icraatlar halka ylesine arpk biimde iletmektedir ki, Meclisin meclis tutanaklarnn gazetelerde aynen yaynlanmas kararnn alnd Meclis zabtlarnda bile tahrifat yapabilirler. Parti rgtndeki grevliler, bu konuda uyank olmaya arlmaktadr. Genelgenin altna dlen nokta ise Hkmete de bu hususta bir Matbuat Kanunu hazr-

153

Seluk letiim, 3,4,2005

lanmaktadr denilerek, bu genelgeden yaklak bir buuk ay sonra kabul edilecek olan ilk basn yasasnn iaretleri verilmektedir. MCADELEYE YNELK SYASAL KTDARA YAPILAN BR HBAR Mcadele yaynland tarihte hkmetin hangi kanadna ve kimin tarafndan gnderildii belli olmayan imzasz bir mektup, hkmetin Mcadeleyi toplatmasnda etkili olmutur. 7 Eyll 1931 tarihinde yani, basn yasasnn kabul edilmesinden yaklak bir buuk ay sonra imzasz ve siyasal iktidarn hangi kademesine gnderildii belli olmayan el yazl bu mektup, Mcadele hakknda siyasal iktidara yaplan bir ihbar niteliindedir. hbar yapan kiinin mektubunda belirttiine gre, Mcadelenin yaynclar kendisinden Guy de Maupassantn bir romannn (Une Vie: Bir Hayat) evirisini istemilerdir. eviri teklifini kabul ettiini gazeteye bildirmitir. Her ne kadar kabul etse bile, eviriyi yapp yapmama konusunda emirlerinizi beklemekteyim eklinde sadece bir danmann tesine geen bir dille siyasal iktidardan gr istemeyi ihmal etmemektedir. Mektupta, Yarnn tahrir mdrlerinden Muzaffer Muhittinin Mcadele isminde bir gazete yaynna balad, bu gazeteye kardei Hayri Muhittin ile, Uzeyir ve yine Yarnn eski yazarlarndan Hamid efendilerin erik olduklar belirtilir. Gazeteyi karanlar, Yarnn hurufatn satn alarak bu gazeteyi kartmaktadrlar. Yarnn Burhanettin Ali, Habil Adem, Sleyman Tevfik ve Arif Oruun dndaki ekip de Mcadelede almaktadr. Mektupla Mcadelenin Yarnn devam olduu vurgusu zerinde sk sk durulmutur. Muzaffer bey kendi kk sermayelerinin birletirilmesiyle bu ie giritiklerini sylemi ise de mektubu yazana gre (Mcadelenin) ilk kurulu(u) iin Uzeyir efendinin 2 bin lira verdii tahakkuk etmitir. Gazetenin izleyecei politika, gazetede alanlarn grevleri ve kimlikleri zerinde hkmete bilgi veren kiinin yazdklarna baklrsa, Mcadele ile ilgili baz bilgiler zan zerine dayalyd, baz ayrntlar ise zamanla renecekti:

lmi, iktisadi, fenni, askeri ihtisas makaleleri mtehassslar tarafndan yazlacaktr. Tahrir mdrlne getirilen ve isminin Vecdi olduunu zanettiim zat Uzeyir efendinin bendeganndan imi. u halde gazetenin umumi vaziyeti Uzeyir efendinin gsterecei yol zerinde yryecektir. Hala, bendeniz Arif Oruun dahi perde arkasnda rol alm olduunu zannetmekteyim. Bunu birka gn zarfnda renmek mmkn olabilir. Mcadeleyi karanlarn perde arkasnda Arif Oruun olup olmad, bu mektuba baklrsa kesin deildi. Mektubu yazan kii, gerei ancak birka gn ierisinde renebileceini belirtmiti. Ayn tarihte toplatlan gazetenin yaynlayclar arasnda Arif Oruun olup olmad konusunda baka bir mektuba ise rastlayamyoruz. Mcadele, mektupta belirtildiine gre, gazetenin kadrosunun -anlad() ekilde, komniste yaynlanmaktadr. Gazetenin yayn politikas dnda, yaynlanmas safhasndaki iblm dahi, komnist yayn siyasetinin gstergesidir. kdam Yurdunun en st katnda tutulan bir salonun yars tahrir, yars tertip heyeti iin ayrlmtr. Mektubu yazana gre, ynetim ve alanlarn ayn salonu paylamalar, ayr gayrlk ortadan kaldrmtr. Mektupta, gazetenin ilmi ekilde ve gayri ahsi olarak iddetle muhalefet yapaca belirtilmiti. Gazeteyi karan ekip ekonomik bakmdan sorunla karlamayacana emindi. Oysa gerek, mektuptaki savunuya gre, byle deildi: Gazeteyi karanlarn kk bile olsa sermaye vazna gleri yoktu. MCADELE ZERNDE SYASAL KTDARIN MDAHALES hbar mektubunun zerine dld tarihten bir gn sonra, 8 Eyll 1931 tarihinde CHF Katibi Umumisi sfatyla Recep (Peker) Bey CHFnin il bakanlklarna iki ayr genelge gndererek, il bakanlklarnn Mcadele ile ilgili gerekli nlemleri almasn istedi. 2280 numaral genelgede yle denilmekteydi: stanbulda (Mcadele) isminde yeni bir gazete kt. Bu gazetenin bal altndaki

154

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

yazda ii ve ifti haklarn mdafaa edecei yazldr. Bundan baka (Niin kyoruz?) serlevhal ba makalesinde Hkmete tesisine msaade edilmeyen ii ve ifti teekklnn maksatlarna uyan ifadeler ve ezcmle kol ve kafa iilerinden, esnaf ve iftiden bahseden milli birlii bozacak noktalar vardr. Mcadelenin atmac bir toplum yaklamn benimsemesi siyasal iktidarn dayanmac toplum modeline aykr olduundan, bu gazete milli birlii bozacak bir yayn olarak nitelenmiti. Bilindii zere topluma ilikin modeller atmal (conflictual) ve uyumal (consensual) olarak ikiye ayrlmaktadr. Durkheimla ilikilendirilen uyumal model, toplumsal dayanmann, toplumsal tutumunun nemini vurgular. Karl Marxla ilikilendirilen atmal model ise, toplumsal eliki ve toplumsal atmann her yerdeki varlnn altn izer (Burke 2000: 26). Tek Parti ynetiminin topluma bak ise toplumun snfsz, kaynam, dayanma iinde bir btnlk olduu eklindeki Durkheimin toplumsal modeline gnderme yapmaktayd. 1923 zmir ktisat Kongresinde, daha Cumhuriyet ilan edilmeden nce, ynetim, toplumu snfsz, kaynam, atma ierisinde olmayan bir nesne olarak varsayd. Cumhuriyet kurulduktan sonra bu anlay devam etti. 1931de toplanan nc Byk Kongrede ilan edilen CHF programnn ikinci maddesinde, snf mcadelesi yerine itimai intizam ve tesant ve menfaatlerde ahenk salamak iin toplumsal snflarn varl yadsnarak, yalnz iblm gereince ayrlm bir alma zmresinin (kk iftiler, kk sanayi erbab ve esnaf, amele ve ii serbest meslek, sanayi erbab, byk arazi ve tccar) bulunduu tekrar edildi (Tunay 1992: 312). Gazeteyle ilgili Recep (Peker) Beyin genelgedeki dier aklamalar, gazetenin i yzne dair aldmz doru malumat gibi ifadelerle yukarda belirttiimiz mektuba gnderme yapar: Gazetenin isminde de ve ilk nsha banda Frkamza tariz etmesinden de anlalaca zere sahiplerinin gayesi atmak, efkar umumiye kar Frkamz aleyhine telkinat yapmaktr. Gazetenin kulland harflerden

ve ilk nshas muhteviyatndan anlalan hviyeti bunun kapanan (Yarn) gazetesinin isim deitirilmi muhteviyatndan bir baka nshas olduunu anlatr. Dier taraftan gazetenin i yzne dair aldmz doru malumat yeni teebbs sahiplerinin baz zahiri istisnalarla Yarn gazetesinin tahrir ve tertip heyetleri arasnda olduunu gsteriyor. Yeni mteebbisler arasnda grnrde Arif Oru, Habil Adam, Burhanettin Ali ve Sleyman Tevfik yoktur. Bu malumata gre Yarn gazetesinde ikinci safta bulunanlar Mcadele gazetesinde birinci safa gemiler ve birinci saftakiler rollerini ikincilere brakarak el altndan almay tercih etmilerdir. mzasz mektuptaki aklamalarn benzeri bu genelgede de sz konusudur. Nitekim, genelgenin baka yerlerinde de mektupta iletilen bilgilere benzer aklamalara rastlarz. Szgelimi yeni giriimcilerden birisinin zeyir Efendinin olduu gibi... zeyir Efendi, genelgede belirtildiine gre, parasz ve vastasz ve ayn zamanda ark demiryollar amelesini ifsat ettiinden dolay iinden karlarak bugn bostanclk yapan Arnavut bir ahst. Mcadele nin tesisi iin iki bin lira ayrmt. Bu gerekler karsnda genelgede eski Yarn ve yeni Mcadele isimli gazetelerinin ayn kimlikte ve ierikte olan, hangi menbalardan beslendii belli olmayan, zellikle milli birlik ve milli inzibat fikirlerini tahrip iin alan vastalar olduu savunuldu. Genelgenin sonunda, CHF il idare heyetlerinin bu tr tehlikeli telkin ve cereyanlara kar uyank olmalar istenilmekteydi: Yeni vaziyete muttali olan Umumi dare Heyeti imdilik tesbit edebildii bu vaziyetten Frkamz tekilatn haberdar etmeyi mnasip grmtr. Frka tekilatmzn da mnasip frsatlardan istifade ederek Frka arkadalarmz ve halk haberdar etmeleri ve tehlikeli telkin ve cereyanlara kar memleketin umumi bnyesindeki mukavemet kabiliyetini arttrmalar tamimen rica olunur. 2281 sayl bir baka genelgede ise dorudan Mcadelenin ismi anlmamt. Ne ki 2280 sayl yukarda belirttiimiz genelge ile ayn

155

Seluk letiim, 3,4,2005

tarihte yaynlanmas, parti aleyhinde yayn yapan zararl gazetelerden sz etmesi ve dolayl olarak bu gazete hakknda alnmas gereken nlemlere ilikin aklamalara yer vermesi, 2281 numaral genelgenin yaynlanmasnda Mcadelenin etkisini ortaya koymaktadr. 2281 sayl genelgede, il bakanlklarndan frka aleyhine yayn yapan gazete bayileri arasnda frka mensuplarnn yer almalarn nlemeleri istenilmekteydi. imdiye kadar alnan duyumlara gre muhalif gazeteleri satan gazete bayileri arasnda partiye ye kiilere ait olanlar da bulunmaktayd: Frkamza aleyhdar neriyatta bulunan baz gazetelerin bayileri arasnda Frkamz mensuplarnn da bulunduu bildirilmitir. Frkamz mensuplarnn kendi milli ve vatani akidelerine dman olan neriyatn malumat ve msaadeleri altnda kendi aramzda reva bulmasna tavassut ve hizmet edeceklerini zannetmiyorum. Byle gazetelerin brakaca sat hakk, bir iki kurutan ibaret kalmayp da farz muhal byk bir yekn tekil etse bile, umumin hayat ve menfaati iinde kendi daimi mevcudiyetini de tahribe alan neriyatn reva ve tamimine vasta olmak, alnan bir yerine bin vermek olur ki, Frkamza intisap peyda etmekte gsterilen milli byk hislerle telif edilmeyecek bir msamaha saylr. Orada byle arkadalarmz varsa mlayim surette ikaz etmek mnasip olur. Yaynla ilgili i ve hizmetlerde bulunanlar arasnda partiye ye olmayan kimselerin bulunmas durumunda ise, ayn konudaki aydnlatma etkinliinin bunlar zerinde de yrtlmesi istenilmekteydi. MCADELENN LK VE TEK SAYISI Mcadelenin yaynlanan ve toplatlan alt sayfalk ilk nshasn Meclis ktphanesinde ilk sayfasn bulamadk. Ancak, Cumhuriyetin 8 Eyll 1931 tarihli saysnda Mcadelenin kapatlyla ilgili bir haberde gazetenin logosu ile manettten verilen haberin baln renmekteyiz. Gazetenin logosu, Halkn, iinin, iftinin haklarn mdafaa eden Cumhuriyeti gazete, manet ise Her eyin fevkinde Trki-

ye eklindedir. Ne yazk ki, manetten verilen haberin ayrntlarn Cumhuriyetin haberinde grememekteyiz. Sonu olarak, Mcadelenin ieriiyle bilgiye elimizdeki be sayfa zerinden yapabilmekteyiz. Bununla birlikte, birinci sayfadaki ou haberler ve yazlarn dier sayfalara tamas, birinci sayfann ierii hakknda fikir yrtmemize engel deildir. Mcadele incelendiinde ilk bakta sylenebilecek nokta, muhalif izginin haber ve yorum balklarnda bile grlebildiidir. Hemen ikinci sayfada H.M. imzal -ki bu kii ikayet mektubunda ad geen Hayri Muhittin olmaldr- bir yaz Matbuat kanunu karsnda balkldr. Yine ayn sayfadaki Dalkavuk imzal bir baka yaznn bal Dalkavuklara Sylyorum!, Uzeyir Avninin i Sylyor knyesi altndaki yaznn bal ise Efendiler Aldanyorsunuz! eklindedir. Bayaz ise derginin tahrir mdr olduu gerek ikayet, gerekse Recep (Peker) beyin genelgelerinde vurgulanan Muzaffer Muhittine aittir. Bayaznn bal, Abdlaziz devrine ricat!tr. Birinci sayfadan aktarlan beinci sayfadaki bu yaz, iki stunu kapsayacak kadar uzundur. Balklardaki muhalif vurgulardan da anlalaca zere, eletiriler 1931 ylndaki Basn Yasasna odaklanmt. Basn Yasasndaki kstlayc hkmlere kar basnn sessiz bir tutum taknmas, bu kurumun, en az siyasal iktidarn uygulamalar kadar, eletirilerin nesnesi olmasna neden olmutu. Muzaffer Muhittinin bamakalesi, yasaya ramen muhalefet grevini yapmayan basna kar Mcadelede yaplan eletirilerin zeti gibidir. Muhittin yle diyordu: Matbuat kanunu; memleket ihtiyalarnn bu bariz haklar ve hrriyetlerini, akislerini nezetmi deildir. Hkmet reisi smet Paann Mecliste byk bir emniyet ile ifade ettii vaziyette bir fevkaladelik veya tehlike yoktur noktai naziar Trkiyenin bugnk vaziyet ve yarnki istikametinden mlhem olarak sylenmitir. Muhalefeti veya tenkidi boan bir kanun yoktur ve zaten bu bariz ve sahih hkm karsnda memleket havasna yaylan bu korkak matbuat tevekkufunun manas da

156

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

asla byle bir hkm verdiremez. (...) smet P. Hkmetinin her hareketini tasvip etmek veya H. Frkasnn her prensibini ayn keramet telakki etmek de ne frkaclk ve ne de muvafklktr. Bugnk matbuat durgunluu, memleketin havasna uursuzca yaylan muzr bir korkaklk, muzr bir anlamamazlk, muzr bir geriliktir. Muhittin, Basn Yasasna dorudan bir saldrdan ziyade, basnn eletiri grevini yapmamasna eletiri getirmekteydi. Muhittine gre basn yasas, basnn hkmeti eletiri grevi yapmasna engel deildi. Bu gerek, Muhittinin savunusuna gre, hkmet tarafndan dile getirilmiti. Ne ki Muhittinin basn yasasna dorudan eletiri getirmemesi, hkmeti baka konularda eletirmemesi anlamna gelmemekteydi. Muhittin yazs boyunca siyasal iktidara ynelik eletirilerini CHFnin kendisini halk ile eletirmesi noktasnda toplamt. 14 milyon Trk can ve gnlden Halk Frkasnn ak olarak dnmek glntr, Halk, yekpare halk frkas deildir biimindeki ifadeler bu savunuya gnderme yapmaktayd. Parti karlarnn tesinde Trkiyenin karlar daha nemliydi. Ne var ki ulusal basn, Hayri Muhittinin savunusuna gre, halkn karlar lehine deil parti (CHF) karlarna uygun yaynlar yapmakta, eletiri grevini yerine getirmemekteydi. Muhittin, tm bu nedenlerle bugnk matbuatn halkn mmessili olmadn, kamuoyunu temsil etmediini savunmutu. Basn Yasasna ynelik olarak gazetelerin eletiri grevini yapmamas Hayri Muhittinin Matbuat Kanunu Karsnda balkl yazsnda da vurguland. Hayri Muhittin, Trkiyedeki aydnlarn Basn Yasas ile birlikte konumadn, oysa, yasann eletiri zgrln engelleyen, zgrlkleri kaldran bir ierie sahip olmadn, gerekte hibir yasann zgrlkleri tamamen bertaraf edemeyeceini, olsa olsa baz snrlar koyacan savunmutu. Dalkavuk mstear isimli Dalkavuklara Sylyorum balkl yaz ise Muzaffer ve Hayri Muhittinin Basn Yasasna ynelik dolayl ve basna ynelik dorudan eletirilerin talamal

bir dil kullanlarak dile getiriliini temsil ediyordu: Azizim dalkavuk! Epi(ey)dir matbuat piyasasnda bir durgunluk var. Gazeteler st dkm kediler gibi birer kenara bzlmler. Ne etliye ne stlye, ne sele ne sabuna el ve dil uzatyorlar kendi glgesinden korkan ocua, kendi azn yara zanneden bir mvesvise benzetmekle hata etmemi oluruz. (:..) Fakat i burada deil, (Mcadele) knca kendinin savutuunu gren fareler gibi deliklerinden kmak isteyecekler ok olacak. (...) Ben size nasihat gazeteci olacanza mvezzi olun daha yan gelip keyif alm olursunuz. Mcadelenin ikinci sayfasnda, birinci sayfadan devamla Niin kyoruz? balkl yaz ise, Recep (Peker) Beyin Mcadeleye kar ynelttii eletirilere karlk gelmekteydi. Mcadele imzal yazda, Mcadelenin ekonomik hayatmzda ilemeyen sermayenin dman olduu belirtilmiti. Mcadelenin, kendisine Trkiyenin bnyesi iin elzem grd kooperatifilik ve sermaye tedavl ve btn memleket zmrelerinin iktisadi tekilatta takviyesi icaplarn en kuvvetli propagandacs olarak misyon ykledii vurgulanmt. Nihayet, snfsal nitelikli terimler, aklamalar yaznn sonlarna doru net bir ekilde ifade edilmiti: Mcadele, kol ve kafa iisinin, memleketin ali menfaatlerinden gayri sebeplerle ahsi sermayeler iin istismarna iddetle aleyhtardr. Esnafta, iftinin ve halk snflarnn hak ve hrriyetlerinin tecellisini mcadelesini aht ve peyman olduunu ilan eder. Gazetenin muhalif ieriinde sol ynelimli benzer eletiriler, Dilencilerle Mcadele balkl ve Dalkavuk imzal Dalkavuklara Sylyorum kesinde de ilenmiti. ehirde (stanbulda) dilencilerle ynelik mcadele iin bir bro almasnn eletirildii yazda, yi bilirsin ki asl fakir adam damaltnda kendini saklyandr. Ben diyorum ki bu i veremle mcadeleden gtr. Dilence deil ama fakir

157

Seluk letiim, 3,4,2005

olmayan kim var? Bu mcadele brosuna birer iltimas bulsakta ilk mcadelesine bizimle balasa ne buyrulur?. Artk llallah balkl imzasz bir haberyorum karm yazda ise, esnafn cemiyetlere zorunlu olarak ye yaplmas ve cemiyetlerin kk esnaftan dahi yksek aidat almaya ynelik dzenlemeler eletiri konusu olmutu. Savunuya gre, Esnaf cemiyetlere mecbur ederek sndrarak sokmak lazmd; ancak esnaflar, son tebli gereince esnaf cemiyetlerine girmee mecbur braklmt. En azndan u safhada yaplmas gereken, savunuya gre, aidatlarn belirli bir dzeye indirilmesiydi. Gazetede polis-adliye haberlerinin (pheli lm, yakalandlar, fuha tevik, kavga, kavgann sonu, ocuk terki, bir tabanca ve bak dellosu!, kadn vururken kendi vuruldu, biri bir ay biri bir gn mahkum, beraat etti, olur i deil, fke bu ya, kaza) fazla olduu grlmektedir. Bu haberlerde betimleyici bir tutum benimsendii, haber ierisine yorum getirilmedii gzlenmektedir. Yarn aleyhine yeni bir dava balkl bir adliye haberinde bile bu durumun deimedii grlmektedir. Bununla birlikte ayn durum, Trkiyenin dou blgelerindeki ve snrlarndaki baz gelimelere ilikin sz konusu olduunda sylenemez. Gazetede, Urfada bir aki ldrld, Suriye hududumuzda tehlike var balklarnda grld gibi Trkiyenin birlik ve btnln ne karr, bu konuda tarafl bir tutum benimser. Szgelimi Urfada bir aki ldrld haberi yle verilmiti: Urfada Yaylak kazasnda vazifeye giden bir jandarmay, zerine hcum ederek ehit eden sirkatten yedi buuk seneye mahkum Kamurer namndaki firari, Harran kazas dahilinde silahile birlikte derdest edilerek Urfaya sevkolunurken kam, fakat bu sefer meyiten istisal edilmitir. Suriye hududumuzda tehlike var! balkl haberde ise, Franszlarn Ermenileri Trkiyenin snr blgelerine iskan ettirmelerinin tehlikeli bir durum ald belirtilmiti. Haberde, bu ileti, birlik ve btnlk yannda ulusalclk temalar ilenerek verildi. Dou snrlarndaki bu gelimelerin, Trk harsn tehlikeye soktuu, yaplmas gerekenin Trk harsn ve

Trkeyi ner ve tamim etmek olduu savunulmutu. Ulusalc tutum, bu haberde, Vatanmzn bu ksmnda rki telekkiler hala tesirlerini kuvvetle muhafaza ediyorlar. Bu yzden, cenup hudutlarnn telerinde esen telkinler, tabiatile, mit verici bir manzara gsteriyor. Krte bilen zmreler, daima birbirine sokularak, birbirini himaye ederek bulunduklar yerde bir krt muhiti yaratyorlar. Adana ve Mersin vilayetlerinin bir ok kylerinde Trkenin mevcudiyeti bile yoktur biimindeki ifadelerle dile getirilmiti. Trk kltrn yaymak iin okullarn oaltlmas, halk mekteplerinin daha esasl tedrisata balanmas istenilmekteydi. Gazetenin ilk saysnda yaynlanan tefrikann bal Bir fakirin ifaatdr. Tefrikann yazar Mr. Kuk olarak belirtilmitir. Ancak eviriyi yapann ismine rastlamamaktayz. Fakirlerin hayat btn dnyann alakasn celbetmitir biimindeki cmleyle balayan tefrika, bir Arap fakirin hayatndan kesitler sunmaktadr. Hseyin Zekinin vicdansz bir delikanlnn, srf ehvet ve ihtiras yznden, batan kard toy kzlarn ykt aile yuvalarnn btn sefalet ve plakln, nihayet tutulduu byk, kudretli bir akn penesi iinde ektii elem ve strabn anlatm olarak tantt Memnu Meyve, ailelere ve gen kzlara ynelik uyar ierikli bir ahlak romandr. Memnu Meyveyi aktaran Hseyin Zeki ismine ne Recep (Peker) beyin genelgesinde ne de siyasal iktidara Mcadele hakkndaki gizli bilgileri bir mektupla bildiren ahsn ifadelerinde rastlayamyoruz. Bu noktada akla gelebilecek mektubu yazan ahs Hseyin Zeki olabilir mi? sorusu ise u anki bilgilerimiz nda sadece soru olarak kalmaldr. Genelgede ve mektupta ad anlmayp da gazetede yazan bir kii daha vardr: Ercment Behzat(3). Sanat, edebiyat, tiyatro kesinde Sanat nereye gidiyor balkl kesinde snfsal ierikli yorumlar yapan Ercment Behzatn, genelge ve mektupta isminin gememesi yukarda Hseyin Zeki hakknda sorduumuz speklatif sorunun aynsnn Ercment Behzat iin de tekrarlanmasna yol aabilir. Ne var ki, tekrar vurgulamak gerekirse bu sorunun yant, ancak speklatif dzeyde yorum yapmamzla olanakldr. Bu nedenle soruyu bu haliyle b-

158

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

rakmak, gazetenin ieriine ilikin elimizdeki ilk ve tek says olan malzeme zerine odaklanmak gerekir dncesindeyiz. Ercment Behzatn yazsn bu balamda deerlendirdiimizde, gazetenin eletirel izgisine sanat boyutundan tamamladn grrz. Sanatn kolektif olmas zerinde duran, gnmzdeki tiyatro etkinliklerinin halk ile aydn arasndaki kopukluu gidermek bir yana, aydnn kulland dili halkn anlamadndan bahseden ve sanat hareketlerinin zmreler ile birlikte doduu ve yaad vurgusuna gndermeler yapan bir yazdr bu. Mcadelenin d haberlerine baktmzda iki nokta gze arpmaktadr. lki, d haberlerin verildii zel bir sayfasnn olmamas, ikincisi ise bu nitelikli haberlerin azldr. Anadolu Ajans kaynakl Cenevreden iki, Londradan bir haber dnda d haberlerle karlamyoruz. Ayn gerei spor haberleri iin de syleyebiliriz. Gazetenin beinci sayfasnda yer alan Ali Rdvann Rusya malubiyetinin hakikat balkl yazs dnda spor haberi gazetede yer almamtr. Sylemek istediim, gazetenin i haberlere ve yine ieride gelien olaylara odakl eletirel yorumlarla muhalif bir izgi benimsediidir. Dolaysyla, siyasal iktidarn genelgesinde belirttii, Mcadelenin muhaliflik ve snf temelli eletiriler zerine bir yayn politikas benimsedii iddialar gazetenin ilk saysna baktmzda karln bulmaktadr. Gazete, tam da siyasal iktidar tarafndan yaynlanan genelge ve imzasz mektupta belirtilen ifadeler nda hkmete kar muhalefet yapacan ilan etmitir. Mcadele, benimsedii ilkeler dorultusunda yaynn srdrlebilmede ilan ve reklamlarn kendisi iin tad yaamsal nemi, hangi ilanlar bedava koyacaz eklindeki duyurusuyla gsterir. Gazete, mmkn olduu kadar geni kitlelere ulaabilmek iin pul creti sahibine ait olmak ve ilanat irketlerinden gnderilmemek kaydyla on satr gemeyen garp, irtihal, evlenme ilanlarn cretsiz yaynlayacan duyurmutur. Gazetenin en son sayfasndaki ilan ve reklamlarn ise ereveli olduunu grmekteyiz. Byk Tayyare Piyangosu-II inci tertip 2 inci keide 11 Eylldedir. Byk ikramiye 35.000 liradr biiminde en byk ereveli reklamdan baka, yine ereveli doktor ilan grmekteyiz. hasta-

lklar uzman doktor Hafz Cemale ve Agop Essayan ile cildiye uzman Dr. Hayri gitmemize aran bu reklamlardan baka yaz mevsiminin son gnlerini Cadde Bostan plaj ve gazinosunda geirmemize ynelik bir baka reklamla karlamaktayz. Bunun dnda bir ila ve krem reklam ve stanbul sekizinci icra memurluundan verilen bir ilan grlmektedir. MCADELENN BASINDAK YANKILARI Mcadelenin yaynlanan ilk says ve kapatlmas zerine gazetelerde ksa haberler genel olarak yorumsuz olarak verilmesine ramen, Cumhuriyet, Mcadelenin yaynlarna ve gazetenin kapatlna ynelik yapt yorumlarla farkl bir izgi izledi. Cumhuriyet, 8 Eyll 1931 tarihli nshasnda ilk sayfadan verdii Muvazaal Bir Gazete: Dn intiara bal(a)yan Mcadele gazetesi vilayet tarafndan seddedildi balkl haberde, kapatma kararn destekleyen yorumda bulundu. Yorum yaznn bir baka zellii, kapatma kararnn sanki gazete karma konusunda yaanan bir prosedr hatas gibi sunulmu olmasdr. Yazya gre, Mcadelenin sahibi olduu belirtilen Muzaffer Muhittin Bey, usulen Vilayete bir dileke ile bavurarak gazetenin yaynlanmas iin izin almtr. Ne var ki Muzaffer Muhittin Beyin verdii beyanname, daha sonra, valilik tarafndan gerek d bulunmu ve Yarn ile Mcadele arasnda bir iliki hissedildiinden gazetenin kapatlmas karar alnmtr. Alnan karara gre, ayrca, Muzaffer Muhittin Beyin bir gazete sahibi imtiyaznn sahip olmas gereken zelliklere sahip deildir. Gazetenin kapatlma karar valilike gazete idarehanesine tebli edilmitir. Mcadelenin kapatlmasnn CHF Katibi Umumisi Recep (Peker) Beyin emri zerine gerekletirildiini belirtmitik. Recep Beyin genelgesi il bakanlklarna gnderilmiti. 1931 yl itibariyle il bakanlklar ile CHF ynetimi arasnda resmi olarak herhangi bir iliki yoktu. Bilindii zere valilerin il bakanlklar ile birletirilmesiyle birlikte 1935 ylnda partidevlet btnlemesi saland. Cumhuriyetin haberinde ise Mcadelenin kapatlmasna ilikin kararn vilayet tarafndan alndnn belirtilmesi, stanbul valilii ile CHF il bakanl arasnda bir ilikinin varolduunu gsterir.

159

Seluk letiim, 3,4,2005

Recep Pekerin CHF il bakanlklarna gnderdii genelge valilie iletilmi, valilik Mcadeleyi kapatmtr. 9 Eyll 1931 tarihli saysndaki haber-yorum balkl bir baka yazda ise Mcadelenin sahiplerinin, kapatlma kararna kar itirazda bulunduklarn renmekteyiz. tiraz, valilie yaplmtr. Cumhuriyet, bu gelime zerine vali yardmcs Fazl Beye konuyla ilgili soru yneltmi ve Fazl Beyden u yant almtr: Mcadele gazetesinin Yarn gazetesi yerine kt ve gazetecilik yapmas kanunen mnselip bulunan Arif Oru Bey tarafndan karld anlalmtr. Verilen beyannamede kendisini sahibi imtiyaz gsteren zat ki onun da kanuni evzaf haiz olup olmad henz tetkik ediliyor. Mracaat ederek bunda muvazaa olmadn ifahen beyan etmi ise de beyanat arasnda Yarn gazetesinin baz eya ve malzemesinden istifade edildiini syleyerek muvazaay tevilen itiraf da etmitir. Bu itibarla haklarnda yeni matbuat kanunun 17 ve 18 inci maddeleri ahkam tatbik edilmitir. Bu mracaat ve beyanat vilayetin kanaatini tebdil edememitir. Haber-yorumun, haber ksm bu ekilde verilirken, yorum, 8 Eyll gnk saydaki yazya gre daha sertti. Mcadele, Cumhuriyetin 9 Eyll tarihli saysndaki yoruma gre, daha ilk saysnda, Trk kamu oyunu klteceini, olumsuz bir yol izleyeceini gstermiti. Gazetelerin olumlu ve olumsuzunu ayrt edebilen Trk kamuoyu, savunuya gre, Mcadelenin olumsuz zelliini kolayca kavramt. Mcadelenin kapatlmasn, kamuoyunun saduyusuna dayandrmaya ynelik bir hakllatrma, aka bir nceki gnk yazyla elimekteydi. 8 Eyll gnk saysnda Cumhuriyet, yukarda iaret ettiimiz zere, Mcadelenin kapatlmasn vilayetin kararna balamt. Vilayet, gazetenin sahibi Muzaffer Muhittinin Mucadeleyi ama bavurusundaki eksikleri de gz nnde bulundurarak Mcadelenin Yarnn devam olduunu hissetmi, kapatma kararn bu gerekeye balamt. Ne var ki Cumhuriyetin 9 Eyll gnk yorumda Mcadelenin kapatlmasn kamuoyunun Mcadelenin yaynna ynelik rahatszlna

balayan hakllatrma, yorumun ilerleyen satrlarnda yerini birden gazetenin Yarnn devam olduu gerekesine brakr. Yazya gre, Mcadele, birka ay evvel kendi seyyiatnn sikleti altnda ezilip snen Yarnn o kadar kopyas o kadar tpks dr ki, sayfalarnn dzenini grenler bu gazetede deien eyin yalnz balk olduunu hemen anlamaktadrlar. Mcadelenin kapanmas, yazya gre, basn dnyas ve Trk siyasal yaam iin olumlu bir gelimeydi: Vilayetin basiretkarane hareketi takdire deer. Yarn kapannca stanbul matbuatnn, nezahati kurtulmutu. Trk karileri de bu temiz ve drst neriyat hayatn msterih ve takdirkar bir huzur kalple karlamlard. Mcadelenin kverii bu skunu birdenbire dalgalandrd. Herkes undan korktu: Eski hiyanet mantk, fikir kemekei gene balayacak, gene kanaat, fikir ve kanaat, haysiyet tehlikeye decek gene azgn bir iki kalem Babalide namus ve eref yolunu kesecek.. Bu korku tahakkuk etmedi. Vatandalarn btn hukukunu tekeffl etmi olan yeni matbuat kanunu, Yarnn hortlak Mcadelesini bir tekme ile geldii yere yuvarlad. MCADELENN DAR VE YAZAR KADROSU Mcadelenin yazar ve idari kadrosu hakknda belgelerde sz edilen kiilerin muhalif zellikleri gze arpar. Bununla birlikte yukarda iaret ettiimiz zere, belgelerde gze arpmayan baz yazarlarn varln gazetenin elde bulunan tek nshasndan renmekteyiz. Bylece, Mcadelenin yazar ve idari kadrosunu iki balk altnda inceleyebiliriz: a) ileri Bakanl genelgesinde ve gazete hakknda bilgi veren ihbar mektubunda sz konusu edilen yazar ve idari kadro, b) Ne ileri Bakanl genelgesinde ne de gazete hakknda bilgi veren ihbar mektubunda sz edilmeyen; ancak gazetenin ilk nshasnda grebildiimiz baz yazarlar. Grld zere yaptmz bu snflamann ikincisine ait olannda idari kadro hakknda bilgi sahibi deiliz. Bir baka deyile, gazete-

160

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

nin tek nshasnda isimleri grlmesine ramen, genelgede ve imzasz mektupta ismi gemeyen kiilerin idari kadroda yer alp almadklarn bilmemekteyiz. Bu nedenle bu isimleri, yazar kadrosu snflamas ierisinde deerlendirmeyi uygun grdk. Ne ki, bunun anlam, sz konusu kiilerin gazetenin daimi kadrosunda olabilecekleri anlamna gelmemelidir. Gazetenin daimi kadrosu ierisinde yer almamakla birlikte zaman zaman belirli konularda yaz da yazabilirler. Snflamamzn ilk ksmnda yer alan kiiler, daha nce belirttiimiz zere Arif Oru, Hayri Muhittin, Muzaffer Muhittin, Habil Adem, Sleyman Tevfik, Burhanettin Ali, zeyir Avni ve Hamid efendidir. Gazetenin nshasnda bu isimlerden Arif Oru, Habil Adem, Burhanettin Ali ve Sleyman Tevfik yoktur, ki bunlarn gazetenin asl idari kadrosu olduu, gerek ileri Bakanl genelgesinde ve gerekse imzasz mektupta dile getirilmiti. Gazetenin giriimcileri arasnda o tarihte bostanclk yapan ve Arnavut olduu belirtilen Uzeyir (Avni) efendinin ismi hem genelgede hem de imzasz mektupta vurgulanr. Ne ki, genelgede sadece bu ahsn ismi, grnr giriimciler arasnda anlrken, imzasz mektupta bu giriimciye Muzaffer Muhittin ve kardei Hayri Muhittin katlr. Bunlarn gazetenin grnr ortaklar olduu dile getirilir. Gazetenin arka planndaki aktrleri arasnda yer alanlar ise Vecdi ve Hamdi beyler ile Arif Oru, Habil Adem ve Sleyman Tevfiktir. Mcadeleyi karanlar arasnda bunlarn isimlerinin grnr olmamas ise, aslnda bir zorunluluktan 1931 Basn Yasasndan kaynaklanmaktadr. nk, bu yasann 50. maddesinde kapatlan gazete veya mecmuann nerine devam edenler hakknda 18 inci madde hkm tatbik edilir (Polis Mecmuas 1931: 812) denilmektedir. 18. maddede ise, yayna devam edenler hakknda para ve hapis cezalarndan bahsedilmektedir (Polis Mecmuas 1931: 782-783). 50. maddenin devamnda ise devletin genel siyasetine aykr yayn yapt Bakanlar Kurulu ile geici olarak kapatlan gazetelerin sorumlularnn, kapatma sresi zarfnda baka bir isim ile gazete karamayaca vurgulanmtr (Polis Mecmuas, 1931: 813). Ksaca belirtmek gerekirse, Yarnn yayn hayat, ellinci maddeye dayanlarak sona erdii iin, geici kapatma yasa sona erene kadar gazetenin sorumlular olan

Arif Oru, Habil Adem, Sleyman Tevfik ve Hamid bey gibi gazetecilerin bir baka gazete karmas yasal olarak olanakl deildir. Bu gazeteciler ilgili yasa maddesini Yarnn sorumlu olmayan, ikincil derecedeki kiileri Mcadelenin bandaym gibi gstererek delmilerdir. Genelgede ve imzasz mektupta, gazetenin ierii yannda eletirilen bir baka konu belirtilen husus olmutur. Mcadeleyi karan perde arkas aktrlerden Arif Oru, muhalif gazeteci kimliiyle Cumhuriyetin ilk yllarna damgasn vurmutu. Arif Oru, 1309da (1893-94) Elazda dodu. Gazetecilie 1913te Tanin gazetesinde muhabirlikle balad. 1914te Tasviri Efkar muhabirliinde bulundu. Ayn yl iinde Mihran Efendinin Sabahnda yer ald. Balkanlara siyasi muhabir olarak gitti. Ayn zamanda Sofyada Trk Sadas isimli Trke gazetenin bamuharrirliini yapt. Balkanlardan dndkten sonra tekrar Tasviri Efkara istihbarat heyeti mdr olarak girmiti. zmirin igalinden sonra Tasvir adna oraya giderek, gazetesine mektuplar yazm ve Yunanllarn halk zerindeki kt uygulamalarn eletirmiti. 1336 (1920) Eyllnde Yeni Dnya gazetesini kurdu. Gazete, nce Eskiehirde sonra Ankarada kt. 26 Austos Byk Taarruzundan nce Antalyaya giden Arif Oru burada da Yeni zmir isimli bir gazete karmaya balam ve yazlaryla milli hareketi desteklemiti. zmire giderek Yeni Turan adl byk bir gazete kurmutu. zmirden stanbula dnte 3 sene kadar siyasi gazetecilik yapmamt. Bu srada eski Son Saat, Vakit, Milliyet ve Cumhuriyet gazetelerine Ayhan takma adyla tarihi tefrikalar yazmt. 1929 lkkanununda Yarn yaynlamaya balad. 8 ay sonra kurulan Fethi Beyin Serbest Frkasnn prensiplerini savundu. 1931de yaplan Basn Kanunu ile gazetesi kapannca Yunus Nadi ile yapt mnakaada syledii bir sz yerine getirmek iin kundura boyacs dkkan aarak hayatn kazanmaya balamt. 1933te Trkiyeyi terketmeye mecbur olmu ve Yarn bror olarak Paris ve Sofyada, gazete olarak umnuda yaynlamtr. Trkiyeye 17 Austos 1937 tarihinde dnm ve tutuklanmt. Savcnn idam talebine kar ar cezada beraat ederek serbest braklmt. 1946 Kasm ayna kadar Son Posta ve Tasvir gazetelerinde Ayhan imzasyla tarihi ve edebi tefrikalar yazmt. Basn Kanununun

161

Seluk letiim, 3,4,2005

deimesi zerine 1946da Yarn tekrar karm ve bir sre sonra kapatmtr. Bu tarihten sonra hayatn tefrika yazarak kazand (4). Perde gerisinde olduu belirtilen bir dier gazeteci Habil Adem ise muhaliflik kimlii yan sra Abidin Nesiminin belirttiine gre (1977: 109-118) koullar maddi kazan anlamnda en uygun ekilde deerlendirmesini bilme zelliiyle ne kmt. Tpk zeyir bey gibi Arnavut olan Ademin asl ad Naci Pelisterdi. Yazlarnda Habil Adem takma adn kulland iin bu adla anlmt. stanbula geldii 1908 ncesinde gazetecilikte karar kld. Bu yllarda bamuharrirler arasnda brakalm yabanc dili, okuma-yazma bilmeyenlerin bile olmas nedeniyle yazlara bakalarnn imza atmalar geleneinde Habil Adem de yer ald. Habil Adem bu ortamda Babaliye girdi. Ksa bir sre ierisinde tutundu, okur-yazar olmayan baz bamuharrirlerin bamakalelerini yazmaya balad ve bunun karlnda yksek cretler ald. Serbestinin sahibi ve bayazar Mevlanzade Rfat bey, bamakaleleri, hatta kitaplar Habil Adem tarafndan yazlanlardan sadece birisiydi. te yandan, Devlet Emniyet Tekilat tarafndan Habil Ademe birok kitaplar da Trkeye evirttirilmiti. Habil Adem, Kurtulu Savandan sonra on-on be kiilik bir ekibi ile birlikte para kazanma tertiplerine giriti. Gazete, dergi karmak iin eitim kaydnn olmamas nedeniyle ekibin hemen hepsi ayr ayr dergi ve gazete karmak ruhsatlar almlard. Bu yolla ilan koparmak, abone bulmak, propagandalar yapmak zere zengin kurulularla iliki kurmulard. Bu tertiplerden bazlar Fener Patrikhanesi, Trk Ticaret Bankas, Reasrans mdr Piyos tertibi ve benzeri olaylardr. Habil Adem, Arif Oruun kard Yarnn yrtclerindendi. Yarnda imzasz ya da Yarn imzasyla kan bamakaleler Habil Ademindi (Nesimi 1977: 118-119), hatta Nesiminin belirttiine gre Yarnn fiili ynetmeni Arif Oru deil, Habil Ademdi (1977: 120). Abidin Nesiminin Habil Adem hakkndaki yorumlar, bu gazeteci hakkndaki deerlendirmelerin bir blmn oluturur. nk, ahin ve Akyolun (Kasm 1994: 8-9) da vurgulad zere Habil Adem hakknda ayr deerlendirme sz konusudur. Bunlardan ilki, kendisini 1932de tanm, 1936-1939 yllar

arasnda ilikide bulunmu olan Nesimiye aittir. Nesimi, Habil Ademin tand en zeki insanlardan birisi olduunu, siyasal bilgi ve tecrbelerinin fazla olduunu, ancak zekasn yanl yollarda kullandn belirtmitir. kinci deerlendirme Mustafa Ragp tarafndan yaplmtr. Habil Adem, bu deerlendirmeye gre, byklerimizden biri olarak saylmtr. Bir dier deerlendirme zmirde kan Hrriyetin 12 Haziran 1931 tarihli saysnda yaplmtr. Buna gre, Habil adem, kolay kolay meydana kmayan, kolay kolay grnmeyen, ne ile megul olduunu aa vurmayan ve nerelere dald ayan beyan belli olmayan bir kiidir (5). Sleyman Tevfik ise muhaliflik kimlii, Babakanlk Devlet Arivlerindeki baz belgelere girmi olan Mcadelenin perde gerisinde yer alan bir dier nemli ahsiyetti. 18 Aralk 1932deki bir belgeden rendiimize gre, yayn yoluyla hakaret suundan stanbul Hapishanesinde bulunan Sleyman Tevfikin cezas, salk sorunlar nedeniyle Bakanlar Kurulu tarafndan affedilmiti (BDA, 30..18.1.2, Yer No: 32.76..6). Ne var ki, 1933 ylnda Sleyman Tevfikin yine yayn yoluyla su iledii gerekesiyle tekrar tutukland ve salk sorunlar nedeniyle tekrar affnn istenildii Adliye Bakanlnn bir baka tezkeresiyle karlayoruz. Babakanlktan gnderilen yant ise bu defa olumsuzdur: Daha nce cezas affedilen birisinin salk sorunlar nedeniyle de olsa ikinci defa af cezasna uramas dnlemez. 6 Ocak 1933 tarihinde Adliye Bakanlna gnderilen bu yanta ramen, Adliye Bakanl 20 Ocakta Babakanla gnderdii bir baka mektupta Tevfikin salk sorunlar nedeniyle affa gerek olmadnn ve 2330 sayl af kanunundan yararlanabilecei belirtilmiti. Bir baka deyile, Sleyman Tevfik, ikinci defa affa uramt (BDA, Ek 31/318). Sleyman Tevfikin bir baka zellii, siyasal iktidarn halk hikayelerini modernletirme projesine 1937de balamasndan ok daha nceleri, halk hikayelerini modernletirmeye siyasal iktidarn inisiyatifi dnda balam olmasyd. Beybaba veya Tevfik Baba olarak bilinen Sleyman Tevfik 1939da ldnde, ardnda ileri Bakanlnn modernize etmek istedii eserlerden bir ktphane oluturacak kadar yeni eser yazm, ya da eski-

162

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

leri revize etmiti. Sleyman Tevfikin vefat dolaysyla bir yaz yazan Hikmet Feridun Es, Matbuat Umum Mdrlnn bir halk ktphanesi oluturmak iin yllarca uramasna ramen, gazeteci ve yazar Tevfikin tek bana bir halk ktphanesi oluturduunu belirtmiti (Akam 1.12.1939). Daha nce belirttiimiz zere, Mcadelenin grnr olan ve olmayan aktrleri dnda baz yazarlara gazetenin ilk saysnda rastlamaktayz. Gazetenin yazar kadrosu ierisinde bir baka snflamaya koyduumuz bu kiiler, Hseyin Zeki ve Ercmend Behzatt. Hseyin Zeki, Memnu Meyve balkl bir eviri yapmaktayd; Ercmend Behzat ise eletirel ierikli sanat ve kltr siyasetine ilikin bir yaz yazmt. Bunlarn genelgede ve imzasz mektupta isimlerinin gememesi ise, bize, speklatif dzeyi amayan ihbar mektubu yazann bu kiilerden birisi olabilecei kukusu balamnda bir yorum yaptrmt. Recep Pekerin bir baka genelgesinin aratrmaclara sunulmasyla (6) ortaya kabileceine inandm bu yorumu, imdilik bu nitelemeyle snrlamakla yetineceim. DEERLENDRME Gerekte Trk basn tarihi incelendiinde, kapatlan bir gazetenin baka bir isimle yaynlanmaya devam etmesi ya da kapatlan gazetenin sahibinin bir baka gazeteyle anlaarak yayn yapmay srdrmesi uygulamalar bilinmedik rnekler deildi (7). 1931 Basn Yasasnn kabul edilmesinden sonra Yarnn kapatlmasna ramen sorumlularnn perde gerisinde Mcadele isimli bir gazetenin kmas, yasa maddelerindeki kstlayc hkmlerin deiik ekillerde delinebileceine ilikin bir rnektir. Mcadele rnei, kapatlan bir gazetenin baka bir isimle de olsa- yaynlandna ve gazete karmas yasaklanan kiilerin -perde gerisi aktr olarak da olsa- yayn yapmaya devam edebildiklerine ilikin uzun tarihsel srecin srekliliini gsterir. Ne var ki bu tek yanl bir mcadele deildir. Siyasal iktidar, yasa maddelerinin delinebilmesine kar nlem almtr. nlemler ise eitli yntemleri iermitir. Mcadele deneyiminde siyasal iktidarn bilgi edinme kanallar sayesinde basnla ilgili yasal hkmlerin delinebilmesine ynelik ald nlem, bu yntemlerden sadece birisidir. Bu

almada anmadmz, ancak siyasal iktidarn kapatlan Yarnn baka isimler ve baka sahiplikler altnda yeniden yayn hayatna balamasna engel olmak iin gelitirilen bir baka yntem, kapatlan gazetenin tm ayrcalklarn iptal etmektir. Cumhuriyetin 13 Eyll 1931 tarihli saysnda Yarnn imtiyaznn iptal edildiine ilikin bir haberde belirtildiine gre, stanbul valiliine, Yarn satn aldn iddia eden bir kii bavurmu, kendisine sermayeyi nereden bulduu sorulduunda ise bu defa kiralamak istediini belirtmitir. Haberde bavuran kiinin kimliini ve hangi isimle bir gazete karmak istedii bilgisi yer almaz. Buna karn, Yarnn kapatlmasndan sonra bu gazetenin devam olarak karlan Mcadele ve Mcadelenin de toplatlmas ve kapatlmas kararndan sonra farkl isimler ve grnr sahiplikler arkasnda ellinci maddenin delinmesine ynelik giriimlere bir baka rnek sunar. Nitekim Cumhuriyetteki haber de vurgulandna gre, bu giriim, Yarnn baka isimler altnda devam ettirilmek istenildiini kantlarndan birisidir, ki bu nedenle valilik, Yarnn imtiyazn tamamen iptal etmitir. Bu rnein, Tek Parti yllarnda kapatlan baka yaynlar balamnda da sz konusu olabileceini varsaymak hi de kahinlik yapmak anlamna gelmeyecektir. Ancak yine de baka aratrmalarn karabilecei somut rnekler konunun ne derece genel olduunu anlamamza yardmc olabilir. Mcadele rneinden rendiimiz bir baka gerek, siyasal iktidarn basndan beklentilerini, yaynlarda nelere hassasiyet gsterdiini anlayabilmemizde baz ipular sunmasdr. Bu konuda sylenebilecek en temel nokta, srf muhalefet etmek iin muhalefet yapmay kendisine iar edinen bir basnn siyasal iktidarn anlaynda yeri olmaddr. Kendi iinde tutarl, hkmetin yapt icraatlara gre ve somut olarak neyin yanl neyin doru olduuna ynelik yayn yapan bir basn istemektedir siyasal iktidar. Genel eletirilerle yetinen veya siyasal iktidarn benimsedii genel ilkelerle elien bir basn istememektedir ayn zamanda. Toplumun atma yerine dayanma ierisinde algland bir anlaya kart bir ideolojik anlayn seslendirilmesi, siyasal iktidarn ilkelerine ak bir kar k anlamna geldiinden, ilkenin dna kan bir yayn tehlikeli olarak nitelenmiti. Mcadele, yukarda

163

Seluk letiim, 3,4,2005

saydm baka gerekelere ek olarak bu niteliiyle tam da siyasal iktidarn tehlikelilik hattnda yer alanlar arasnda yer ald ve yaynland gn kapatld. NOTLAR (1) CHF nc Parti Kongresi 10 Maysta topland. Alt Ok ilk defa bu kurultayda resmiletirildi. Alnan kararlardan en nemlilerinden birisi, ttihat ve Terakki rgtlenmesinin devam olan parti mfettilii ve parti mutemetlii kurumunun kaldrlmasyd. (2) CHF (1931) CHF Nizamnamesi ve Program, Ankara. (3) Mete Tunay, kendisiyle yaptm e-mail yazmasnda Ercment Behzatn, stanbul ehir Tiyatrosu sanatlarnda Ercment Behzat BUDAK olabileceini belirtti. (4) Son eseri Milliyet gazetesine yazd Fatih Sultan Mehmet isimli tarihi tefrikasdr (Milliyette kan bir yazdan. Yaz, Btn Trkiyenin 1950 Ekim ayna ait 5inci saysndan Mete Tunay tarafndan Arif Oruun Yarn (1933), (letiim Yaynlar, stanbul, 1991, s. 78) eserinde aktarlmtr. (5) Abidin Nesiminin anlar dnda, Habil Adem ile ilgili u almalara baklabilir: ahin, M. ve Akyol, Yaar (1994) Habil Adem Ya da Nam- Dier Naci smail (Pelister) Hakknda, Toplumsal Tarih, Kasm 1994, S. 11, s. 6-14; ahin, M. ve Akyol, Yaar (1994) Habil Adem Ya da Nam- Dier Naci smail (Pelister) Hakknda-II, Toplumsal Tarih, Aralk 1994, S. 12, s. 17-23; ahin, M. (1991) Yazar(lar) Tartmal Bir Kitap, Tarih ve Toplum, Ekim 1991, XVI/94, s. 2; ahin, M. (1995) Habil Adem Hakknda, Toplumsal Tarih, Ocak 1995, S: 13, s. 6-11. (6) Mcadele ile ilgili 23 Eyll 1931 tarihinde ieriini bilmediimiz bir baka genelge bulunmaktadr. Babakanlk Devlet Arivlerindeki CHP kataloglarnda (490..1.0.0, Yer No: 2.7..38.) yer alan bu genelgeye ulaamamamzn nedeni, belgenin restorasyonda olduunun belirtilmesidir.

(7) 1864 Matbuat Nizamnamesi ile kapatlan Mecmua-i ber-i ntibah yerine Mecmua-i bretnuma (Kabacal, 1994: 18) isimli bir baka gazetenin kmas ve 1866da Ali Suavinin bayazarl altnda kan Muhbirin 8 Mart 1867 tarihle buyrukla kapatlmas zerine gazetenin sahibi Filip Efendinin 28 Nisan 1867 tarihli Muhbirin saysnda Ve bu sre iinde (=bir aylk kapatlma sresi iinde) mterilerimizi havadissiz brakmamak iin, derhal bir Trk gazetesiyle anlama yapacam ve ilerde hkmete haklarn korunmas yolunda baz grler bildireceim (19-20) biimindeki aklamalar; Hadika gazetesinin 1873te iki ay sreyle kapatlmasna ramen, gazetenin sahibi Ebzziya Tevfik Beyin gazetesinin kapal kald sre ierisinde Sirac yaymlamaya girimesi (23-24), Diyojenin kapatlmasndan sonra Teodor Kasapn srasyla ngrakl Tatar ve Hayal adlarndaki mizah dergilerini yaynlamas, ancak bunlarn da benzer akbetlerle karlamalar (25) bu konuda verilecek rneklerden sadece birkadr. Teodor Kasap, 1873te kapatlan Hayalden sonra kapatma cezalarndan kurtulabilmek umuduyla 8 Austos 1875te stikbal isimli gazeteyi karm, ancak bu da kapatlmaktan kurtulamamt. Teodor Kasap basnla ilgili dzenlemelerden kanmay umut ettii bu giriimlerin en sonuncusu olan stikbalin kapatlmas zerine mizahi bir dille unlar sylemiti: Hay allah mstahakn versin! Bu sefer de kr eytann errine uradk!.. (Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar Tarihi, haz. Ziyad Ebzziya, C. III, stanbul, 1974, s. 244). Bu durum II. Merutiyet sonras ilan edildii sylenen zgrlk ortamnda da deimedi. Kapanan gazeteler benzer adlarla yaynland. Szgelimi, mebuslardan Ltfi Fikri Beyin Mutedil Hrriyetperveran frkasnn grlerini yanstan Tazminat gazetesi, srasyla Tanzimat, Zhre, Tazminat, Matbuat, Teminat, Tekilat, Tesisat, Takdirat, fham ve en son olarak yeniden Tazminat adyla kt (Kabacal, 1994: 74). KAYNAKLAR Cumhuriyet 490..1.0.0) Halk Partisi (Fon Kodu:

Frka aleyhine yayn yapan gazete bayileri arasnda frka mensuplarnn da bulunduu (8/9/1931, 1. BRO; Yer No: 2.7..29).

164

Muhalif Bir Gazete: Mcadele ... (152-165)

Mcadele adnda yeni bir gazetenin kaca (7/9/1931, 1. BRO, Yer No: 2.7..27). Olumsuz ynde yaplan yaynlarn nlenmesi (6/7/1931, 1. BRO, Yer No: 2.6..34). Bakanlar Kurulu Kararlar (Fon Kodu: 30..18.1.2) Neren tahkir suundan mahkum olup stanbul Hapishanesi'nde bulunan Sleyman Tevfik'in cezasnn aff (18/12/1932, Say: 13590 Dosya: 31-318, Yer No: 32.76..6.) CHF (1931) CHF Nizamnamesi ve Program, Ankara Feridun H (1939) Akam 1 Aralk. Kabacal A (1994) Trk Basnnda Demokrasi Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara Matbuat Kanunu (1931) Polis Mecmuas, Say 261 ve 261. Muvazaal Bir Gazete (1931), Cumhuriyet, 8 Eyll. Muvazaal Bir Gazete (1931), Cumhuriyet, 9 Eyll. Mcadele (1931), 7 Eyll. Nesimi A (1977) Yllarn inden, Gzlem Yaynlar, stanbul. ahin M(1991) Yazar(lar) Tartmal Bir Kitap, Tarih ve Toplum, Ekim 1991, XVI/94, 2. ahin M ve Akyol Y (1994) Habil Adem Ya da Nam- Dier Naci smail (Pelister) Hakknda, Toplumsal Tarih, Kasm 1994, S. 11, 6-14. ahin M ve Akyol Y (1994) Habil Adem Ya da Nam- Dier Naci smail (Pelister) HakkndaII, Toplumsal Tarih, Aralk 1994, S. 12, 17-23. ahin M (1995) Habil Adem Hakknda, Toplumsal Tarih, Ocak 1995, S: 13, 6-11. Tunay M (1991) Arif Oruun Yarn (1933), letiim Yaynlar, stanbul. Yarn mtiyaz ptal Edildi (1931), Cumhuriyet, 13 Eyll.

165