1

Piskopos Anania Caparidze

Mesheti Grclerin islamlatrmas Grcistan kilisesinden koparlm olan Grclerin tarihi kaderi hakknda kitap serisi

I. II. III. IV. V.

Grcistan yrelerinin islamlatrmas Meshilerin islamlatrmas Tatarlatrma Grc dilinin unutmas Mslman Grclerin soyadlar

Universal yaynevi Tiflis 2008

Aziz lya demiti ki, Tarihin yeniden kurulmas, milletin dirilmesi; gelecein karanlktan kmas demektir. Piskopos Anania Caparidzenin kaleme ald Grcistan kilisesinden ayr kalan Grclerin tarihi kaderi kitap serisi, halkmzn tarihi hafzasnn yeniden dirilmesini amalamaktadr. Sz konusu olan eserlerde dmann tarafndan igal edilen Grcistann baz yrelerinde yaayan ve eitli nedenlerden dolay milli kilisesini brakm olan Grclerin bahtndan sz ediliyor, ki byk ksm maalesef yozlam haline gelmiti. nmzdeki eser, tarihi kaynaklara dayanarak Osmanl Devleti ve ran tarafndan igal edilen bata Mesheti yresi olmak zere Grcstan yrelerinin islamlatrmasn; yani halk dilini kullanm olursak Tatarlatrmasn; ayrca, onlarn tarafndan Grc dilinin unutulmasn ve islamlatrlm soyadlarn anlatmaktadr. Yaynevi, ESAB irketi ve irkette alanlara yardmc olduklarndan dolay teekkr edip onlar iin dua ediyor.

Grcistan yrelerinin islamlatrmas Orta ada Grcistan, olduka byk bir devlet olarak; Grcler ise kalabalk bir millet olarak tannmaktayd. 16.-18. yzyllar lkede ok zor yaanmt. Buna ramen 19. yzyln balarnda Grcler, Kafkaslar tesinde en kalabalk bir millet olarak bilinmekteydi. Kara Deniz ile Hazar Denizi arasndaki nfusun hemen hemen yarsn (% 40) Grcler oluturmaktayd.

14.-16. yzyllara ait bir Latince eserde beria yani Grcistan, kendi dili ve yazs olan koskoca bir lke gibi nitelendiriliyor (L.Tard, 16. yy. Macaristan ile Grcistan ilikileri, 1980, s.17). Bu nedenle yabanclar, Grcstan kilisesinin bakanna bazan btn Dounun Patrii olarak hitap etmekteydi (O. Jujunadze, 16. yy. lk yarsnda Grcistann d politikas tarihi zerine, Grcistan Krallnn d... derlemesi, I, 1970, s. 16). Osmanl mparatorluu kurulduu srada Grcler deil yalnz Kafkaslar tesinin byk ksmnda, Kk Asyada Frat, oruh ve Aras nehirleri azlarnda da yaamaktayd. Grcistan Krallnn o dnemde kendi etnik snrlar olmasna ramen yine de onun snrlar Sevan glne kadar; ayrca, Kaheti Krallnn snrlar ise Dou ekiye kadar varmaktayd. Grcler, Mslmanl kabul ettikten sonra Grcstann topraklar da olduka azalmt. Yzyln balarnda Samtshe-Saatabagonun yzlm 34 270 km idi. Ayn zaman bu yrede kalabalk nfus ve olduka gelimi feodal ekonomisi bulunmaktayd (.Lomsadze, SamtsheCavaheti, 1995, s. 26). Demek ki, yzlm bugnk Grcistann yzlmnn (69 000 km) yars kadard. Grclerin ok byk says slam kabul etmiti. Abhazyada ve Kuzey Kafkasyada yaayan Mslman Grclerin yansra Grcistann aada saylan yreleri zoraki islamlatrmaya urad: Hereti, Lazistan, Dou Kaheti, Mesheti, Aa Guria, Acaristan. Kaheti Dousundaki Berdeye kadar uzand topraklar, eski Grcler tarafndan kendi topraklar olarak grlp oradaki ahali de yurttalar olarak saylmaktayd. Horenatsiye gre, Grclerin lkesi Azize Nino tarafndan Massagetler de dahil kutsallatrlmt. Massagetler Hazar Denizi kysnda yaayan airettir. Ran ahalisi Grc kral Bakar tarafndan vaftiz edilmitir. Kartlis Tsxovrebaya gre (Grcistan Yaants Grcistann eski tarihini anlatan derleme kitab), Berdeye kadar Ran da Miriann Krallna dahil olmaktayd. Dolaysyla, bu komu lksine kar Grclerin merak doaldr... (N. Berdzenivili, Grcistan tarihi sorunlar, 1990, s. 624). Hereti daha da uzaklara kadar uzanmaktayd. Burdaki Grcistan snrlar Tetritskali nehrine ve emah dalarna kadar yani Kr ve Aras nehirlerinin kavutuu yerlere kadar uzanmaktayd. Mogollarn salgn yznden Grcistann bu blgesi Mslmanla dierlerden nce gemiti. Burada yani eski Saariianoda evvela eki; sonra ise de Nuh Hanlklar oluturulmutu. Heretiden sonra eitli nedenlerden dolay Dou Kahetinin islamlatrlmas gndeme gelmiti. Kaheti Krallnn en verimli topraklar Dou Kahetide bulunduundan dolay blgenin bakentleri (Zegam, Bazar-kalak) ve en nemli ehirleri (Balaken, ar, Fifinet, Kah, Kurmuh) de burada bulunduu gibi Gi Piskoposunun rezidans da buradayd. Dou Kaheti ahalisi slam kabul ettikten sonra Hristiyan Grclerin says olduka azalmt. Ayn ey Lazistan iin de geerlidir. Lazistan, uzun sre boyunca Bizans mparatorluunun etkisi altnda kalp bir sre mparatorlua dahil olmasna ramen her zaman Grc lkesi olarak bilinerek sonuna kadar yani islamlatrldktan sonra da byle kalmt. Lazistan sonralarda Trabzon mparatorluu olarak da adlandrlmt. Bu topraklarda ok eskiden Grc airetlerinin yaamas phesizdir. Rumlar, Ermeniler ve baka gibi yabanc unsurlar burada ahalinin nemli ksmn hi bir zaman oluturamamt (Ts. Batsa, Etnolojik ve dini sreler, 1988, s. 4). Lazlar Kuzey-Dou Anadolu gibi btn Osmanl mparatorluunun Kara Deniz blgesinde ounluk halindeydiler. slamlatrma sresinde Lazlarn bir ksm bu srecinden kurtulmak zere Grc Ortodoks Kilisesinden Ermeni Apostolik Kilisesine veya Bizans Ortodoks Kilisesine baland. Buna ramen, Mslman Lazlarn says yz binleri amt. Ts. Batsaa gre, Lazistan Grcleri Hristiyanln korumak zere Ermeni Apostolik Kilisesine; Katolik Kilisesine; ou zaman da Bizans

Ortodoks Kilisesine geerek Mslman yurttalar gznde Ermeni; Frenk veya Rumlu olurlard. Grcler de dolaysyla Mslman Grclerin Suni veya ii olduuna gre onlar Tatar veya Trk olarak nitelemekteydiler. Ermeni Apostolik Kilisesine bal olan Grcler Ermeni; Katolik Kilisesine bal olanlar Frenk; Yahudilie ballar ise Yahudi saylmaktayd (Bregvadze N. A., 17. yy.Grcistan ahalisi etnik bileimi zerine, Kafkasya etnografik derlemesi, VI, M., 1976, s. 248). Rum Ortodoks Kilisesine bal olan Grcler bile ana dilinden ve milliyetinden mahrum olup onlara Yunan dili zorla okutulduundan bu dnemde Grcistan Apostolik Kilisesi, Grcln gerek beii olmutu. Ermeni Apostol Kilisesine bal olan Grcler de ayn durumda idiler. Osmanl mparatorluunda Grc Kilisesinin faaliyeti yasaklandktan sonra da yalnz Mslman Grcler ana dilini koruyabilmiti. Hristiyan Lazlar gibi Rum Ortodoks Patrikhanesine bal olan yerli ahali yava yava Yunan adlar ve soyadlar alr; Yunanca ibadet eder; Kutsal Kitab Yunanca okur; okullarda Yunanca okumaya mecburdu... Grc dili ile Laz iveleri dinsizlerin dilleri olarak ailelerde de yasaklanmt. Ana dilini ancak vaktiyle Grc Kilisesine bal olup sonralarda Mslmanla geen Lazlar koruyabilmitiler (s. 43). Grcler iin Grc Ortodoks Kilisesinin ne kadar byk nem tadn btn bunlar da spatlamaktadr. Dnya Hristiyanlnn kalesi olan Rum Ortodoks Patrikhanesine bal olanlar bile bu hallere dtkten sonra Mslmanla geen Grcler o dnemde yeni kurulmu olan ve ada dnyada Trkiye Cumhuriyeti diye bilinen Osmanl mparatorluunda ancak ve ancak etnik malzeme olarak grlmekteydiler. Acaristan ile Aa Guria (Kobuleti yresi) 18. 19. yy-larda tamamen islamlatrldktan sonra ayn dnemde Hristiyan Rusya mparatorluunun eline gemesine ramen bu adan hi bir eyin deimemesi de bunun spatdr. Geri, bu dnemde Grc Kilisesinin otosefali kaldrlmas ve gizlice ibadet eden Mslman Grclerin Rus papazlar tarafndan Trk saylmas da bu srece destek vermiti. Grcstandan uzak olan rana, Faridan blgesine srgn gnderilip islamlatrlan Grclerin tarafndan milliyetleri korunurken tarihi vatanlarnda kalan Meshiler, Lazlar, Dou Kahetililer) tarafndan milliyetleri tamamen kaybedilmesi gerekten alacak bir olaydr. 1614 ylnda ranllar tarafndan 30 000 kii esir alnp 1616 ylnda 70 000 kii katledilip 130 000 kii esir alnmt... 1625 ylnda isyan bastrldktan sonra 100 000 kadar kii rana srgn edilmiti (M. Fatemi, Farsi malzemeler, 1982, s. 17). rana srgn gnderilen Grclere sahip kmay hi bir kilisenin amac olmadndan onlar ne frenkleme ne ermenileme ne de yunanllama tehlikesi karsndaydiler. Bylece, milli bilinleri sarslmamt. Ayrca, randaki Grclerin islamlatrma iinden ranl mollalar yerine Grc papazlar sorumlu tayin edilmiti. Tabii ki onlar bu ile isteksizce megul olup vatandalarna yabanc dini Grcce retmekteydi. ranl tarihinin Grcler yeni dine nefretle balandlar dedii bundan dolaydr. Ayn nedenlerle ranl Grcler milliyetin ve dinin ayr ayr varolabilmesini kavramlard. Grclerin belirli says Kuzey Kafkasyada da yaamaktayd. T. Mibuana gre, bugnk Kabardino-Balkar Cumhuriyetinde byk sayda Svanlar yaamaktaydlar. slam kabul ettikten sonra Svanlar sz konusu olan blgede milli bilincini tamamen yitirmitiler. Grc Devletinin snrlar Kuzeye doru uzanmaktayd. Bu nedenle ngu ve een soylarnn bir ksm kendilerini Grc asll saymaktayd. Bu lkelerde soylar, toplumsal dzenin esasyd. Baz soylarn Grcl gibi nemli olaylar ve haberler nesilden nesile aktarlyordu (E. Krupnov, nguetiann tarihi zerine, 1939, s. 83. Z. Didebulidze, Kltrel ilikiler, 1983, s. 34).

Kuzey Kafkasyada yaayan Grclerin slama gemesi ve payen olmas Alman seyyah Gldenstedt tarafndan da fark edilmelidir ki Osetler arasnda yaayan Grc dallar ve Mslmanlar arasnda yaayan Grclerin yozlamas hakknda yazmt. Bundan baka, Abhazyann Kuzeyindeki ahali de slama dnmt (bkz. Grcistana seyahat, cilt 1-2, 1962-64). Grc halkna en ar sonular Gney Grcstann yani Samtshe-Saatabagonun slama dnmesi getirmiti. Grcstann serhat blgelerinden baka lkenin merkezi blgeleri ahalisi de kaybediliyordu. Osmanllar Megreliay Potiye kadar igal etmilerdi. meretide Osmanl ordusu bulunuyordu. Kartli ile Kahetide ise yksek mertebeli devlet memurlar da Mslmanla dnyorlard. N. Berdzeniviliye gre, kale ahalisinden baka kale etrafndaki ky ahalisi (kale dibililer) de Mslmanla dnmekteydi. Eninde sonunda bu srece Grc kylleri de katlmaya balamlard. Onlar bazen Mslman lkelere gerek kayboluyorlard. Toprak kleliine ve yabanc ordularn saldrlarna dayanamayan kyller doup byd topraklardan kaarak lkenin derinliklerinde mlteci oluyorlard. Ekseriya da yabanc lkelere kap tatarlam yani osmanllam haline gelmekteydiler. Osmanl Devleti geri kalm bir lke olduundan oradaki smrme nispeten yumuakt (Grcistan tarihi, IV, s. 397). Btn bunlardan yani Grclerin toplu islamlatrlmasndan dolay vaktiyle kocaman lke nemini yitirmiti, kalabalk millet ise says az olan millete dnmt. Ayn zaman, yabanc lkelerin saldrlarndan gayri bu srecin nedenleri olarak Grcstandaki i elikileri ve kilise otoritesinin kaybolmas da gz nnde tutulmaldr.

Meshilerin slama dnmesi Gney Grcstanda toplam olarak Grclerin ok byk says dinini deitirmiti. Yukarda da belirttiimiz gibi bir ksm islamlatrlp bir ksm ise Hristiyanln eitli kollarna gemiti . Bunlarn arasnda yerli ahali olan Meshiler yansra Gney Grcistana g eden meretliler, Kartliler, Kahetliler de bulunmaktaydlar. Srecin ahitlerinden birine gre, blgede yalnz Grcler Mslmanla gemekteydiler. Ermeni ahalisi iin islamlatrlma sreci sz konusu deildi. Acaba bunun nedeni neydi? Meshetli Grcler neden dinini ve milliyetini koruyamamtlar? Saatabago, Kartli ile Kaheti gibi geni ve Basiani, Karnifori, Tao, Gle, Ardahan, Kars, Parhal, Klarceti, avat, Acaristan, Samtshe, Cavaheti gibi kk lkelerden ibaret olan bir lkeydi. Meshetli Grcler, Grcstan Patriine tabi olan Atskuri, Kumurdo, hani, Ani, Tbeti, Tsurtskabi, Tskarostavi, Eruani, Valakerti, Ani, Kars, Bana, Dada Piskoposlarnn cemaatn oluturmaktaydlar. Bu gelenek yzyllara dayanmaktayd. Ne yazk ki, bu gelenei inediinden Mtshetadaki Ana kilisesinden uzak kalan Mesheti blgesi, kendi isyannn kurban olmutu. Emsalsz gsterili Oki ile Hahuli Katedrallerin bulunduu Mesheti lkesi (ayn Tortomi) tamamen islamlatrlmt. ... 1549 ylndan itibaren Tortomi, Mslman evresinde bulunmasna ramen oral Grcler 17. yzyln 40-l yllarna kadar Hristiyanln muhafaza etmi, ama Vahuti Bagrationi dneminde artk hemen hemen tamamen Mslmanla gemiti... 1643 ylnda Osmanl Padiah Sultan I brahim emri zerine, Erzurumlu Cafer Paa tarafndan lkede balayan sayma sonucunda vergilerin artrlmas Grc ahalisinin kitlesel olarak din deitirilmesine sebep olmutu. Ayn

zaman, Ermeni ahalisi dinini muhafaza edebilmiti. Baz Ermeni tarihilerine gre, ... Ermeniler, bandan beri Ermenilerin yaad ve szde Paalklara tabi olduu yerler gibi Paalklarn merkezlerinde de Hristiyanln muhafaza etmekteydiler. rnein, Ahskada yaayan Ermeniler Hristiyan olarak kalmlard. Grclere kyasla Ermenilerin Mslmanla daha ar gemesinin kendine gre nedenleri olmaldr (L. Davlianidze, Hakop Karnetsinin bir haberi hakknda, Grcstan ve Kafkasya tarihi aratrmala, 1976). Ermeni bilim adamna gre Ermeni ahalisi Paalklara sadece siyasal adan balyd. Bundan baka, ruhsal ballk da varolmaktayd ki Ermeni ahalisi kendi din merkezlerine yine de bal kalmt. Bu yzden, siyasi ballk fazla etkileyici olamazd. Siayasal ballk yaamlarnn yalnz d taraf olduktan sonra din bamszlklarna zarar veremezdi. Meshetli Grclere gelince, onlar Atabeglerin aklsz siyaseti yznden lkelerinin henz Hristiyan lkesi olduu srada da Ana kilisesinden koparlm haldeydi. Atabegler, 15. yzyldan itibaren Grc Ortodoks Kilisesinin btnl aleyhine ok uramlard. Ne yazk ki bu tatsz ii baarmlard. Meshetinin Grc kilisesinden ayrmas Meshilere olumsuz sonularn getirmi olmutu. Grcstann btnl sarslp blme sreci baladnda Grc Kilisesinin btnl korunmas daha da byk siyasi ve milli nem kazanmt. Bundan sonra Grcstan ve Grc milletinin btnln salayan artk tamamen Grcstan Patrii olmutu. Siyas adan Grcstandan ayrld blgeler kiliseden de ayrlnca ruhsal ve dini balar da tamamen koparlm hale gelmiti. Blgenin Grc Kilisesinden ayrmas iin Atabegler tarafndan ald amansz sava, Meshilerin islamlatrlmasna ve sonuta Anavatanndan koparlmasna neden olmutu. Bu sava, bir taraftan halkn gznde kilise ve Hristiyanln otoritesini drp dier taraftan da Mesheti papazlar Mslmanla kar gsz halde brakmt. Dolaysyla, o dnemde kilise btnl iin savaanlar ayn zaman Grcstan ve Grc milletinin btnln savunup btnl aleyhine uraanlar ise bu kavram mahvetmekteydi. (vane Cavahivili, cilt 4, 1967, s. 174). 16. 18. yzyllardaki siyasi durumdan dolay Grc olarak yalnz Ortodoks Grcler saylmaktayd. Yukarda da belirtildii gibi dier dinleri kabul eden Grcler Ermeni; Frenk veya Tatar olarak anlmaktayd. Bu durumda Grcstan Kilisesi otoritesi ok byk nem tamaktayd. Grcstan Kilisesinin otoritesini drmek iin yorulmadan uraan Atabegler, Grcstan patrii rvetilikle sulamaktan bile ekinmemilerdi. 17. yzyln balarnda Atabegler kendileri iin Grcln yani Grci Kilisesi cemaatinin biricik siyasal dayana olduunu anlam oldularsa artk i iten gemiti. Mesheti ahalisinin bir ksm artk Mslman olup Hristiyan Atabeglere tabi olmyorlard. Hristiyan ve Grc Kilisesine bal olan Minuehr Atabeyine ahalinin bir ksm tabi olmuyordu, nk Meshetide ...gelenekler kalmam; bazlar isteyerek bazlar ise Osmanllarn basks altnda slam kabul ederek Atabege kar kmaktaydlar. Minuehr de onlara kar kuvvet kullanp sayg gstermemekteydi. Bunun iin ahali Osmanllara ve Erzurum Paasna ihbar etmi (Kartlis Tshovreba, IV, s. 725). 16. 17. yzyllar boyunca Minuehr Atabei gibi Hristiyan Atabegler lkesini kurtarmak zere Osmanl ve ranl igalcilere kar ok savatysalar da yukarda da dediimiz gibi Grc Mslmanlarndan artk destek alamamlard. 17. yzyln balarnda Samtshenin durumu kt hale gelmiti. Minuehr Atabeinin btn uralarna bakmyarak Osmanllarn basks altnda olan ahali kendi dini ve geleneklerinden yava yava vazgemekteydi (Grcistan tarihi, IV, s. 308).

Ahali, islamlatrlma srecine direndii halde Kartli ve Kahetinin Grc krallar bile Mslmanl kabul etmilerdi. Meshetiye gelince, bu dnemde Atabegler Hristiyan iken ahali esas dininden vazgemekteydi. II Minuehr Atabei Hristiyanl korumak iin savarken kral Simon kz olan kars Elene kk ocuu ile birlikte 25 yl boyunca dmanlardan da ve ormanlarda saklanmaktayd (Ayn eser, s. 304). Annesi ve baka yaknlaryla ormanlarda saklanan bu ocuk byk olaslkla sonralarda III Minuehr adyla Atabeg tahtna geerek ranllara kar Marabda savana (1625) katlmt. III Minuehr dmanlara kar savaan son Grc Atabeiydi. III Minuehrin abalar sonucunda Osmanl Padiah tarafndan ona Hristiyan Atabekliin izni verilmiti. Bylece, Osmanl Devleti tarafndan Atabeklii Hristiyan devlet birimi olarak hukuka kabul edilmekteydi ki dolaysyla bu blgenin ahalisi az da olsun rahata kavuacakm olurdu. Ama vatanna dndkten sonra amcas olan Bekann ziyaretine giden Minuehr zehirlenerek ldrtlmt. Beka bir an nce stanbula gidip Mslmanl kabul ederek Osmanl Padiah tarafndan ldr vilayetinin Paala tayin edilmiti. Beka, Safar Paa adyla tahta getikten sonra Meshetide Hristiyanlk yava yava tamamen kaldrlmaya balamt. Safar Paa nfus saymndan sonra Hristiyan ahaliyi vergilendirmiti. Ayrca, i elikileri; Kartli Piskoposuna kar direnileri yznden ve zellikle Osmanl tarafndan Tao-Klarceti ile avat ve Ardanu igal edildikten sonra Piskoposlarla manastrlar glerini tamamen kaybetmiti. Muhafazakar Hristiyanlar halar ve ikonlarn saklayp bazlar ise Kartli ile meretiye gtryorlard. Safar Paa Osmanllarn siyasetini salad iin Mslmanlktan nefret eden begler ise Samtsheden kamaya balamlard. Safar Paadan sonra tahta geen Yusuf Paa Hristiyanlardan nefret edip btn geleneklerini yasaklamt. (Kartlis Tsxovreba, IV, s. 727). Yusuf Paa 1647 ylnda vefat etmiti. Rstem Paa hkm srd srada Grc kadnlar da Mslmanla gemeye balamlard. Geri Grc beyler o dneme kadar da Mslmanla gemekteydiler ama eleri ve hizmeti kadnlar Hristiyanln korumaktaydlar. Rstem Paa da Osmanl Padiahndan hanmlarn da Mslmanla gemesine dair bir emir almt. O zaman beylerin eleri strap ve ikencelerden kendilerini korumak zere dinlerini brakp Mslmanl kabul ettiler. (Ayn, s. 728). Muhafazakar Hristiyan olan ve Mslmanlktan kurtulmak zere bir ka kez intihar etmeyi teebbs eden Rstem Paann eine de zorla Mslmanl kabul ettirdiler. Sonunda: Btn beylerin eleri tarafndan Mslmanlk kabul edilirse ben de aynen davranacam diye dedikten sonra gerekten de Mslmanla gemiti. Bundan sonra ise gnahlarmzdan dolay Tanr cezasn vererek heybetli kiliseler harap olup hayvan barnaklarna dnmt. Mslmanl hazmetmeyenler ise Kartli, mereti, Odii, Guria ve Kahetiye kaarak Aziz Cenazeleri, ikonlar ve halarn da yanna almaktaydlar. Piskoposlar, rahipler ve keiler kaybolup yalnz baz yerlerde papazlar kalmaktayd. Ve her yerde Mslmanlar hkm srp camileri kurmaktaydlar. Dini nderlerini yitiren kyllerse obansz kalan srlere benzemilerdi. (Ayn eser, s. 728). Rstem Paa 1659 ylnda vefat etmiti. Sz konusu olan sre 18. yzyln sonlarna kadar devam etti. 1705 ylnda Samtshe, avat, Acaristan ve Ardahanda saylar olduka azalan kyllerden baka Hristiyan kalmamt (Ayn eser, s. 736). Bilakis, Mesheti Osmallardan nispeten savunmu olduu iin ve Aa Kartliden kyller ynsal eklinde gmeye ve tatarlamaya balamlard: bu lke uzun sreden beri huzur ve bar iinde olup Osmanllar onlara vergilerden baka zarar

veremediinden Kartli ve Ermenistandan kaan kyller buraya yerlemeye ve oalmaya balamlard (Ayn eser, s. 736). 1723 ylnda bile Hristiyan Grcistandan kyllerin g devam etmekteydi. Yukarda da belirttiimiz gibi 18. yzyln balarnda Samtshe ile Cavaheti, ve Aa Kartli ve meretiden gp Mslmanl kabul eden ve dolaysyla anavatan kaybeden Grclerle dolmutu. Atabeglikte yani eski Tao-Klarcetide Mslmanla geirecek olan Grclerin says o kadar artmt ki Osmanl hkmeti, bu srecin nasl baarya ulatrp Grclere sevdikleri dinin nasl unutturacan dnmeye balamlard. Genelde Mslmanla gemek iin bir ka Mslmann huzurunda laillaha illa Allah Muhammad-ur rasulullahn demesi yeterliydi. Ama Grcler iin yeni dinin kabul etmesinden baka z dinleri ve milliyetlerinin kfretmesi artt yani Mslmanla geerken Grcler alenen dininden vazgeip Mslmanl medhetmeye mecburdular: Muhammed kutsal adammz, peygamberimiz ve Allahn kayyumudur. Dini Tatar dinidir ve temizdir. Peygamber ve Allahn sekinidir. Buna inandm. Grclerin dini zalim, irkin, pis, eytann setiiydi. Onu braktm (Ts. Abuladze, Hristiyanlarn islamlatrlmasnn Osmanl kurallar, Literaturuli Sakartvelo gazetesi (Edebi Grcstan), 28.07. 1989). Bu korkun kural Grcleri kendi z halk ve Hristiyanla kar mthi kinle doldurmaktayd (Ayn yaz). Ayn zaman bu kural gerekletirildii srada aadaki szleri tekrarlamak da artt: Azize Meryem ve olu sa Peygamberini Allah yaratt. Ana-oul Peygamberleri Allahn kayyumlardr (Ayn yaz). Dolaysyla, islamlatrma kurallar, Grclerde genel olarak Hristiyanla kar deil, yalnz kendi z milleti ve dinine kar nefret uyandrmaktayd. Bundan baka, Mslman hkmdarlar Grclerin sa Peygamberi ve Meryem Anaya ne kadar bal olduunun ve onlardan vazgemediinin farknda olduklarndan Grclerden yalnz milli kilisesinin kfretmesini istemekteydiler Grclerin dini zalim, irkin, pis, eytann setiiydi. Onu braktm. Bu szlerin anlam neydi? Ermenilerin, Katoliklerin, Rumlarn dini kt deil miydi? Onlar da Hristiyan deil miydi? Demek Hristiyanlk o kadar kt de deil, ama esas ktlk eytann setii Grclerin dini, Grc kilisesidir. Yukarda da dediimiz gibi o dnemde Grc kelimesi Grcstan kilisesi cemaatnn; Grcstan Apostolik Kilisesi yeliinin anlamna geliyordu. Eer Grclerin dini ktyse Grcstan Kilisesi ve Grclk de ktdr. Demek ki sz konusu olan Osmanl kural, Hristiyanlk ve Hristiyanln baka kollar aleyhinde deil, yalnz Grclk aleyhindeydi. Bundan baka da Tatarlar dini medhetmekteydi. Ona temiz, kutsal derken Grcl ktlerek Tatarl vmekteydi. Sz konusu olan forml sylendikten sonra Grcler ruhsal adan yozlaarak Mslman olurlard. Bu yolla Meshetide Grclerin ok byk says dinini deitirmiti. Onlar Grc milli kilisesini brakarak Mslman olmutular. Mslman iktidar Kuran- Kerimde Meryem Ana ve olu sa Peygamberinin de anlmasndan istifade ederek bunun da yardmyla Grcleri dininden ayrtmlard. Onlar szde genelde Hristiyanlk aleyhine deil, yalnz Grclerin iman aleyhinde savamaktaydlar. Osmanl Devletinde yaayan ve ruhsal adan dinlerinden vazgeen Grcler yava yava milliyetini de kaybetmeye balamlard. Mslman Grcler anavatanlarna ne kadar yakn yayorlardysa Hristiyanla kar olumsuz tavrlar da o kadar glyd. rnein, Samtshe-Cavahetide yaayan Grcler Tortomlu veya spirli Mslman Grclere kyasla Grcl daha da iddetli inkar etmekteydi. Grld gibi Grclk aleyhine serhat blgelerde yaplan propaganda daha kuvvetliydi. Dolaysyla, bu yrelerde yaayan

Grcler daha koyu Mslmanlard. Snra uzak yaayan Mslman Grclere gelince onlar Grcl yani milliyetini inkar etmemekteydi. Bundan baka Mslmanla getiklerinde onlardan Grclerin dininin ktlemesi de istenmemiti. Yani zoraki Mslmanla geen ahali dmanlarn dinine isteyerek geen ahaliden daha kolayca milli bilincini koruyabilmekteydi. Bilindii kadar Osmanl Devletinde elverili sosyal ve ekonomik artlar olduundan ve insanlar ou kez Mslmanla istiyerek getiinden Hristiyan ahalinin zoraki islamlatrmas genellikle bir istisna niteliini tamaktayd. mparatorluun sosyal ve ekonomik karlarna uygun olmadndan dolay ahalinin zoraki islamlatrmas sreci kitlesel nitelii hi bir zaman tamamt. Genellikle dini aznlklar kendi toplumsal ve ekonomik durumlar gelitirmek zere Mslmanl kabul etmekteydiler (Ts. Batsa, Etnolojik ve dini sreler..., s. 35). Grcler de bu srece isteyerek katlarak dinini de bilerek ktlemekteydiler. O dnemlerde din ve milliyet zdeletirilmi olduundan sz konusu olan sre aslnda Osmanl Devleti tarafndan Grclere kar uygulanan ruhsal soykrmn anlamna geliyordu. Milli dinden vazgemesi ayn zaman milliyetinden de vazgemesi demekti. Dolaysyla Mslman Grclerin yine Grc kilisesine yani Hristiyanla dndren yeni bir kuvvetin oluturulmas ayn zaman milli bilincin yeniden kalkndrlmasna sebep olacakt. bu kuvvet roln 19. yzylda Atabeglii ieren Ortodoks Rusya mparatorluu oynayabilecekti. Ne yazk ki Rusya mparatorluu bunu gerekletirmeyi istememiti. Bilakis, Rus ynetiminde kalan Mslman Grcler anadilini ve milli bilinlerini tamamen kaybetmilerdi. Grc kilisesi, tpk Osmanllar ve Mesheti Atabegler gibi Ruslar tarafndan da takip edilmekteydi. Bylece, nce Atabegler sonra da Osmanllar ve Ruslar tarafndan Grc kilisesinden koparlm Meshiler tamamen tatarlatrlmt.

Tatarlatrlma sreci 13. 14. yzyllarda Grcler Tatar ve Trklerin ayr milletler olduunun iyice farkndaydlar. Tatarlar Moollarn bir aireti olurken Trkler etnik adan farkl milletti. Fakat lhanllar Devletinde (randa kurulan Mool devleti) Mslmanlk kabul edildikten sonra Moollar asimile olup Tatar adn almalrd. Yaklak 14. yzyldan beri Grcler btn Mslmanlar Tatar olarak adlandrmaktaydlar. Grcstann Gneyinde baka Mslman devleti yani Osmanl mparatorluu kurulduktan sonra ibu lkenin ahalisi de Mslman olduu iin Tatar olarak nitelendirilmiti. Genelde ise Grclerin islamlatrma srecine tatarlatrma deniliyordu. Yukarda da dediimiz gibi Mslmanlk kabul edildikten sonra Trkiyede, randa ve baka yerlerde Grcler tatarlat. Bundan dolay etnik psikolojisi de deiikliklere urayarak kendilerini Hristiyan Grclerden ayrmt. Grcler, etnik psikolojileri deitikten sonra Grc dili yansra Trk dilini de renmeye balamalrd. Trklerden ayrt etmek iin kendilerinden Grc, Binali, Mslman diye sz etmekteydiler. Bir milletin herhangi bir ksmnn baka dine getikten sonra milliyetinin kaybetmesi ne kadar mmkndr? Bazan halkn milliyeti din tarafndan belirlenir. Bunun rnekleri, dinsel elikiler yznden eitli tarikatlar oluturulduu Ortodoks Rusyada da bulunmaktadr. Tarikatlar kendilerini Rus olarak grmemekteydi. Atabeglerin tarafndan kkrtld dini elikiler ve Osmanllarn saldrlar Grclerin ilamlatrmasyla sonuland. Sonraki yzyllarda Mslman Grclerin bir ksm Trk bir ksm ise

Azeri saylyordu. Fakat Rusyadaki tarikatlar kendileri kavryamad halde bile yine de Rus olduklar gibi yukardakiler da yine Grclerdi. Trkiyenin i blgelerinde yaayan Mslman Grcler kendilerini yine de Grc sayp kklerini bilmektedirler. Devletlerinin kmesi Grcler tarafndan hzla milliyeti kaybolmasna sebep oldu. vane Cavahiviliye gre, Grcstann yaknlarnda ran ve zellikle de Osmanl mparatorluu gibi gl devletlerin kurulmas; stanbulun fethi; Grcstann Avrupadan kopmas ve Mslman Devletlerin emberinde kalmas; Kuzey Kafkasya halklaryla dman haline gelmesi Grc halknda her millet iin ok tehlikeli umutsuzluu dourdu: ...umutsuzluk ve korku bazan zor duruma den milletin irade ve ruhunu krp morellerini bozar... devlet karlar zel yararlarna yerini brakr... byle artlar baz devletlerin paralanmasna bile neden olabilir... Kral Giorgi dnemi, Bagratn isyan ve Kvarkvare Atabegin ihanetine, ayn zaman Bat lkeler birleerek Osmanllara sava vermesinin bo bir hayal olmas aikar olduuna raslad (v. Cavahivili, IV, 1967, s. 180 - 181). Grcistan etrafnda oluturulan Mslman ember glendike Grc milleti de ayr ayr etnik birimlere paralnmaya balayarak Kartlili, Kahetli, merli, Meshili, Megrel ve bk. kavramlar domaya balamt. Ayn zaman Grcler yabanc dinleri kabul ederek kendi asimilasyon srecini hzlandrdlar. Bu srecin grg tan olan Nikifore rbah: Her gn Grclerin ermenileme ve tatarlamay grnce onlarn frenklemelerini neden yasaklayalm ki? diye soruyordu. Grcstan Devleti paralanmadan nce Tao ve Klarceti ahalisi sadece Grc olarak tannd gibi paralanma srecinden sonra Meshili kavram belirlemeye balad. Vahutiye gre Tao-Klarcetide yaayan ahaliye Meshili ad Bagrationi Hanedan dneminde verildi (Kartlis Tsxovreba, IV, s. 658). Bugnlerde Meshili airet ad, eski yabanc kaynaklarda sz konusu olan Meshenler yani Kappadokiyallarla ilikilendiriyor. berler baka airet olarak saylmakta. Fakat Vahutiye gre Grc etnosun ayn kkleri vardr. Mesheti blgesi de Grclerin etnarki olan Kartlosun bir ksm olarak ad Kartli yani Sakartvelodur (Grcstan). Kartlosun olu Mtshetos kralln oullaryla paylaarak Odzrahosa ... denize kadar uzanm olan topraklar yani Samtshe, Guria, Ligani, avat, Ardanu, Panaskert, Oltisi ve Tao verdi ki toplam ad Yukar Kartliydi... Paravani batsndaki topraklar yani Cavaheti, Ardahan, Erueti ve Gle olu Cavahosa verdi ki toplam ad Cavahetidir... (ayn eser, s. 675). KARTLOS MTSHETOS ---------------------------------------------------------------------------------------------------- ODZRAHOS CAVAHOS SAMTSHE GURA LGAN AVAT ARDANU FANASKERT OLTS TAO ---------------------------------------------------------------- CAVAHET ARDAHAN ERUET GLE

10

Mesheti blgesinin ahalisi Mtshetosun torunlar olup Meshiler adlarn da ondan aldklar bu emadan bellidir: Ve onlara Samtshetonun eski ad olan Meshileri ad verilmiti (Ayn eser, s. 558). Ayn esere gre Meshiler kadnl erkekli Grclere benzemekteydi. Ar ve gzel konuup bilim ve eitimi sevmekteydiler. Eserde onlar 1626 ylna kadar tamamen Hristiyan olup Grc Ortodoks Patrii cemaati olduklarn de anlatlmaktadr. 1626 ylndan itibaren kyl ahali Hristiyan kalp begleri Mslmanla gemilerdi. Klarcetide kyl ahali de Mslmanla gemi. Hristiyanl koruyanlar ise Rum kilisesi onlarla ilgilenmediinden dolay papaz ve piskopossuz kalmalrd. Fakat yine de Grcce konumaktaydlar. (s. 660). Yabanclar iin Meshiler ayn Grcler olduundan Mslman hkmdarlar da Meshilerin dini deil, Grclerin dinini ktlemekteydiler. Mslman Meshiler Grc dilini uzun sre boyunca yani Rusya mparatorluuna dahil olduklarna kadar koruyabildiler. Yukar Kartli yani Mesheti byk kltr olan bir lkeydi. Orta ada Grc kltrnn ykselmesi buradaki dini hayat olduka gelimi hale getirmiti... Samtse-Saatabago Atskuri, Kumurdo, hani, Ani, Tbeti, Tsurtskabi, Tskarostavi, Eruani, Valakerti, Ani, Kars, Bana, Dada dahil olmak zere 13 Piskoposluu iermekteydi. Mesheti kaybolmasna kadar Gneyde Grc Ortodoks dininin snrlar ve Grcstann snrlar tesbiti buna dayanarak yaplmaldr... bu listeye Erzurum ve civarlarnda yaayan Grclerin dini nderi olan Erzurumlu Piskoposu da ekleyebiliriz... 16. yzyln 2. yarsnda Samtshe-Saatabagonun Gneyinde bulunan Bana, hani ve Ani Piskoposluklar Osmanl tarafndan yaklp ykld. Din adamlar nce Samtshe-Cavaheti, avat ve Acaristana sndlar. 16. yzyln sonunda ve 17. yzyln balarnda bu yreler de Osmanl tarafndan igal edildikten sonra Kartli ve meretiye gtler (. Lomsadze, Samtshe-Cavaheti, s. 283 284). 17. yzyln 60-l yllarnda Samtshe-Saatabagoda tek bir Piskoposluk kalmt: Altn eyalar, ikonalar, deerli talar ve kitaplarla dolu kiliseler harap olmu. Yrede meydana gelen bu faciadan sonra sz konusu olan eserlerin bir ksm bugn de bulunmak zere Grcstana getirilmi. Dier ksm ise Ahska Piskoposluunda yaayan ahalide kalm. Fakat krallarn ve beglerin kiliselerinde ve zel evlerinde kalan byk ksm ilk begin torunu olan Grc Rstem Paa (1644 1659) tarafndan toplanarak ikonlardan deerli talar sklp halar ve ncillerle birlikte yaklmt (G. Juze, Patrik Makar gzyle 17. yzylda Grcstan, s. 49; s. 288). Yukarda da dediimiz gibi Meshetide harap olan Piskoposluklarn din adamlar Guria, mereti, Kartli, Kaheti, Megreliaya kamt. 17. yzyln 30-lu yllarda Sapara Piskoposu Tbetiye kap 1650 ylnda Tbeti Piskoposu olmu. Tbeti de Osmanllarn saldrsna uraynca Atskuriye kaarak Atskuri Piskoposu olmutu. hani Piskoposluu harap edildikten sonra 1687 ylnda son Piskopos Nikoloz hneli Davit Gareciye snm. 17. yzyln sonlarnda Erueti Piskoposu Dionise Laradze Ruisiye snp Mroveli Piskoposluu da alm. Atskuri Piskoposu Anton da aynen 18. yzyln balangcnda meretiye kap Gelati Piskoposluuna tayin edilmiti. 18. yzylda Gney Grcstann btn Piskoposluklar ard ardna lavedilmi. 1753 ylnda Laz ve anlarn son Piskoposluu olan Hopa Piskoposluu ortadan kaldrld. mereti Patrii Besarion Kutsal Sinoda aadakileri bildirmekteydi: Hopaya Filimon Piskoposu tayin ettim... Osmanllar gelip memleketimizi harap ettiler... Filimon o dinsizlerden korkup kat... 1780 ylnda Guriada Hinotsminda Piskoposluu ortadan kaldrldktan sonra Piskopos oane meretiye kamt, nk orasn Tatarlar igal etmi ve btn ahali Hristiyanl brakp Tatar olmus (Ayn eser, s. 300).

11

Meshetide bulunan 14 Piskoposluktan 18. yzyln sonlarna bir tek kalm. 1740 ylnda Osmanl Padiah fermanyla hani, Atskuri, Sapara ve Tbeti Piskoposluuna bir kii tayin edilmi. Sz konusu olan tek Piskoposluk 1763 ylna kadar hayatn srdrm. 1763 64 yllarnda bu yrenin Giorgi adnda Grc Piskoposu Grc Ortodoks Kilisesini brakmt. Osmanllar iin Ortodoks Kilisesi Rusya ile Grcstann birlii anlamn tadndan Ahska Paaln topraklarnda Ortodoks Kilisesinin izini bile brakmam olmalydlar. Dolaysyla Piskopos Giorgi Ortodoks Kilisesini brakp Katolik Kilisesine getikten sonra Osmanllar onu takip etmeye brakmlard. Geri, bundan sonra onu Emiadzin Katolikosu takip etmeye balad... Ermeni Patrii Osmanl Padiahtan mparatorlua dahil olan Kafkasya Hristiyanlarn gzetme iznini almt (Ayn eser, s. 302).

Grccenin unutulmas Ekvtime Takaivili Mslmanla geen Grcler arasnda anadilinin kaderi hakknda aadakileri anlatmaktayd: Anadili gittike unutulmaya balayp yerini Tatarcaya brakmt. Bu sre ilknce Tatarcann kolay olduundan ayrca, iinde yalnz Kuran- KeriminTatarca okutulan okullardan kaynaklanyordu... Btn bunlara ramen baz yerlerde zellikle da kylerinde Grc dili yine de muhafaza edilmitir. Erkek ahali Tatarcay bilir, fakat yalnz yabanclar ve Osmanl yetkililerle konuur. Ailelerinde ise herkes zellikle kadnlar ve ouklar Grcce konumaya devam eder... Bu yredeki Lazlar Lazca konuur. Grc dili en iyi zor ulalan kylerin ahalisinde korunmutur... (E. Takaivili, Mslman Grcstan, Mnatobi dergisi, N8, 1990, s. 140). Meshetide Mslmanlk yayldktan sonra Tatarca (o dnemde Trk diline verildii ad) da yayld. Samtshe-Cavahetide bu dil 17. yzyln sonlarndan yaylmt. 70-li-80-li yllarda Samtshe-Cavaheti ahalisi Mslmanl kabul etmeye devam edip Trk dili yaylmasna da zemin hazrlanmaktayd. Dini ilkokullarda yalnz dualar ve Trk dili retiliyordu. 18. yzylda bu ile mollalar ve genellikle din adamlaryla birlikte devlet memurlar da grevlendiriliyordu. Yksek mertebeli din adamlar Ahskaya Anadoludan gelmekteydiler. Ayn yzyln 2. yarsndan itibaren Mesheti derebeyleri aileleriyle birlikte artk tamamen islamlatrlm idiler (. Lomsadze, Samtshe-Cavaheti, s. 297). Btn bunlara ramen Mslmanl kabul eden Grclerin ailelerinde anadili muhafaza edilmiti. 19. yzylda Platon oseliani yazmt: Cavahetli Grcler Grcce okunan dualar bile zevkle dinlemekteydiler. Ama buna ramen Mslmanlk glendike Grc dili de unutulmaya balad. Grc dili, Grc dini ve kltrnn kaderini paylat. Meshetli Grcler slamn basks altnda kendi dilinden, dininden ve kltrnden vazgemeye baladlar. Bir zamanlar bilim ve sanat seven Meshetliler renksiz Mslman kitleye dnmt. Mslman Grcler tarafndan hi bir mimari, maddi veya manevi kltrel eser yaratlmamt. Oysa Hristiyanlk dneminde Gney Grcistanda sanat aheserleri yaratlmaktayd. Yabanc egemenlii, halk ruhsal adan mahvetti. Yozlam insanlar atalarnn yolundan saptklarndan dolay keyifleri yerinde olmayp ok ekerek ark sylemeyi, dans etmeyi brakp yava yava banazla dmeye baladlar. 19. yzyln balangcnda islamlatrlm Mesheti ahalisi iin Grc kelimesi Hristiyan demekti. Onlar da eninde sonunda en ok Hristiyanlktan ve ona gre de Grclkten korkmaktaydlar. Onlar sanki davranlarndan utanarak atalarna kar sululuk duymaktaydlar. Bundan dolay bu konular konumaktan kanp ou kez kimliklerini de saklamaktaydlar. lmeden nce baz

12

Meshiler vasiyet brakp Hristiyan kilisesinde veya Hristiyan kabristanlarna gmlmesini istemekteydiler (Ayn eser, s. 306). E. Takaiviliye gre Mesheti Rusya mparatorluuna dahil olduktan sonra Ardahan ve Oltisi kylerinden Grcler 1877 yl Osmanl-Rusya sava srasnda g ettikleri iin burada Grc dili hemen hemen tamamen unutulmutu. Bilakis Klarceti ve zellikle merhevde Grc dilini herkes biliyordu. Eruetide ve Oltisi Panaskerti, Anzavi ile Niakomda Grcce yalnz yallar konuuyorlard. Parhali yaknndaki kylerde ve baka ok kyde Grc dilini herkes biliyordu. hani evresinde de Grcce konuan kylerin says oktu. . Lomsadzeye gre Grc diline nce yabanc kelimeler giriyordu. Sonra yava yava gramer kurallar deimeye balad ve neticesinde dil de tamamen deiiyordu. 19. yzyln balangcnda Kr nehri aznda, Lazistanda, oruh boaznda ve ksmen Samtshe-Cavahetide Trk dili hemen hemen sava kazand. Acaristanda olduka ilerleyip Kobuleti ile Kintrii boaznda saldrya hazrlanyordu. Yani Grc dili en ok slamn sava kazand yrelerden kovalanyordu (Ayn eser, s. 298). Dimitri Bakradzeye gre Mslmanla getikten sonra 3. nesil Grcceyi iyice biliyordu, 4. nesil daha ok yabanc kelimeleri kullanyordu, 5. nesil artk Trke dnyordu, ama Grcceyi yine de biliyordu ve evde Grcce konuuyordu. Bundan dolay, Mslmanl daha erken kabul eden ve Osmanllarala daha sk ilikileri olan yol kenarndaki ky ahalisi Grcceyi daha erken unutuyordu. Btn bunlara ramen Meshetiye Ruslar geldii srada Grc dili mevkiini korumu haldeydi. Ahalinin nemli ksm Grcceyi biliyordu. Ky ve yrelerin ounda Grc dili yine de Mslman Grclerin anadiliydi. Bu durum bilim adamlar tarafndan da dorulanmaktadr. Meshiler Grc dilini Hristiyanlk dili olarak grp Ruslardan nefret ettikleri iin unutmaya baladlar. Ruslar ve Grcler onlar iin Hristiyanlar yani Mslmanlarn dmanlarydlar. Aslnda Osmanl mparatorluu da Grc Devleti aleyhine bu yzden savayordu. 16. yzyln sonunda ve 17. yzyln balangcnda Osmanl mparatorluu komusu olan Ortodoks Grcstan Gneye doru uzanmaya balayan ve genileyen Rusyay olarak grerek onun varlna tahamml edemiyordu. Trklerin bu tavr aadaki szler en iyi ekilde anlatmaktadr: Moskova kralnn torunlar tamamen geberirse de Grcstandan herhangi bir begi alp tahta geirirler (Ayn eser, s. 284). Mslmanlar iin Ortodoks Hristiyanlk, Rusya ile Grcstann iibirlii demekti. M. Tamaraviliye gre, aslnda Osmanllar tarafndan Meshetide Ortodoks Hristiyanln takip edilmesi (Ayn eser, s. 305) ve baka dinlerin zoraki kabulettirilmesi bu yzdendi. Osmanllar tarafndan Meshiler arasnda Ruslara kar salan korku tohumlar, 19. yzyln ilk yarsnda doru kt. Ahska igalinde Rus ordusu tarafndan . Mslman Meshilere kar uygulanan anlatlmaz vahet hakknda ok ksa srede btn Osmanl mparatorluunda duyuldu. Anadolu ahalisi panie kapld. ehirlerin byk ksm Rus ordusuna savamadan teslim oldu. Ahska igali hakknda Erzurumda duyulduu srada ahali ehirden kaarak Seraskere ehrin savamadan teslim olmasna dair talimat verdiler (Ayn eser, s. 173). Meshilerden biri yle anlatyordu: ... Saldr srasnda ordu ehri yakmadan nce 12 f rom itikten sonra btn ahaliye saldrp onlar ldrmeye balad. Dzmahalledeki bir evde 300 kadn ve gelin saklanm... O evin kapy aamaynca evi yaktlar. Dier evlerde ve ierisinde 5000 kii yaad kalede de aynen davrandlar. Btn mallar da mahvedip Ahskay dman bile acyacak haline getirdiler (Ayn eser, s. 170). 11 Austos 1828 gn Rus ordusu sabah erkenden ehri topa tutmu. 15 Austos gn ehre hcm yaplacakt. Paskevi savan bir imkan olarak yangn set. zel mfrezelere ehrin btn nemli yaplar yakmak zere emir verildi. Yangn nce ehrin Gney-Bat mahallelerinde

13

balad. Tam bu srada esmeye balayan rzgar yznden yangn yayldka yayld... Paskevi her evin hcmle alacana btn evleri yakmaya tercih etti. Alevlenen evlerde kadnlar, yallar, ocuklar yanyorlard. ehrin camilerinden birine snan 400 kii cami ile birlikte kl oldu. 15 Austos gece yarsnda yangn Orta Mahalleye varnca evlerden koarak kan arm kadnlarla ocuklar direk Ruslarn kampna kamaya baladlar... Kadnlar esir deceine lmeyi tercih ediyorlard... Gittike iddetlenen yangnda az kalsn Rus itfayeciler de yanacakt... Ahska tam bir cehenneme dnm (Ayn eser, s. 168). Sonralarda ehirde veba ve ktlk da ba gsterdi. Ekmek Rus ordusu tarafndan tketildi. Geri bundan sonra Ahska Anavatanna dnd ve bunun iin Grc askerler ve subaylar da cann verdiler, ama Rus ordusunun insanlkd davranlar Mslman Grcleri Hristiyanlktan daha da uzaklatrd. slamlatrlan Grcler dini ve milliyeti birbirinden artk ayrmyorlard. Grc kelimesi onlar iin Hristiyanlk anlamna geliyordu. Bundan dolayi kendilerine Mslman ya da Tatar diyorlard... (Ayn eser, s. 308). Ayn zaman Rus iktidar Mslman Grclerin kklerini tanmay redetti: ...mparatorluun snrlar ierisine dahil olan Ahska ahalisi iin eriat yine de geerliydi. Anadoludan zel olarak davet edilen din adamlarn faaliyetlerini de kimse yasaklamyordu. Ahaliye nihai olarak Mslmanl kabul ettirerek her yerde at medreselerde Trk dilini reten din adamlar ok nceden balam iini imdi tamamlamaktaydlar. Banazla batm yerli genler din adamlarnn etkisi altnda Grc dilinden yava yava uzaklayordu. Osmanllarn tarafndan iki yz yllk iktidar srasnda gerekletirilemedikleri i maalesef 19. yzylda yani Rus mparatorluuna dahil olduunda yaplyordu. Grcler nihai olarak tatarlap Grc gelenkleri ve ana dilini unutmaktaydlar. Bu adan nesiller arasnda geri bir anlamazlk yaratlyordu. Zagurskiye gre Baz yerlerde gen nesiller artk Grcce renmemelerine dair bilgi aldm. Onlarn grnleri de soyadlarndan da Grc olduklarn belliydi, ama bazlar Grc dilini bilmiyorlard... (Ayn eser, s. 309). Bunlar, Hertviside Zagurski ile karlat gen Mslman Grclerdi. Sz konusu olan durum Mslman Grc begleri az da olsun ayltt iin halk ile birlikte Grc Kilisesine geri dnmeye; Hristiyanl iade etmeye ve kendi Grcln saklanmadan ilan etmeye karar vermi. Maalesef, Rus ynetimi topraklarn elde etmek zere onlar srgne gndermeyi dndnden; Hristiyanlar ise kolay kolay srgne gnderemediinden bu srece engel olmu. 1860 ylnda gayrmenkl sorunlar incelemek zere statski sovetnik Bulgakov Ahskaya geldiinde eski Grc aalarn torunlar olan Kvabliani, Posof, Abastuman ve Ahska Sancak Beyleri huzuruna karak halkyla birlikte atalarnn dinine dnmek istediklerini bildirmiler. Bulgakov, ok sevinerek bu haberi Petersburga ulatrm. Ama baehirden gelen cevapta bu yrelerde esas sorunun devlet topraklar says artmasnn olduunu aklanyordu. Bylece, Mslman Grcler yine Osmanllarn ve Mslmanln etkisi altnda braklmt. Yerli Mslmanlar Hristiyanlktan kaarak anadilini de tamamen kaybetmilerdi (Ayn eser, s. 315). Kilisemizin eski cemaat olan Grc Mslmanlar yeni hkmet tarafndan yurt dna kovalanp bylece Mslman olarak kalmaya kkrtlyordu (Ayn eser, s. 314). Yaklak 60-65 bin kii Trkiyeye gm (s. 320). Rus hkmeti Samtshe-Cavahetiye Osmanl mparatorluundan kaan Ermenileri yerletirdi. Buna ramen yrede Grc gelenekleri ve dilini muhafaza eden olduka ciddi sayda Grc ahali kalm, ama Rus hkmetinin sert politikas ve Osmanllarn etkisi yznden 19. yzylda onlar da tamamen tatarlat.

14

Mslmanl kabul eden Grclerin soyadlar Samtshe-Cavaheti blgesi Rus mparatorluunun eline getikten sonra ahalinin byk ksm Trkiyeye g etmiti. Blgede sadece gelenkleri ve Grc dilini unutmam ayrca, Hristiyanlktan nefret etmeyen Mslman Grcler kalmt. Mslman Grclerin olduka byk ksmnda 19. yzyln balarnda Hristiyan ruh tamamen kaybolmam deildi. Duboise gre, Mslman Grc Mesheti ahalisi Osmanllarn geri dndnden ve vahetinden korktuu iin esas dinine geri dnmyordu. Onlar Hristiyan geleneklerini hala muhafaza etmi halde idiler. Mesela, Samtshe-Cavahetideki Mslman Grcler Hristiyan orucu tutmaya devam etmekteydiler. Ayrca, 19. yzyl boyunca Vardzia yresinde kutland Meryem Ana gn gibi Hristiyan bayramlarna da katlmaktaydlar. Mslman Grcler burada eskisi gibi kurban kesip Meryem Ana ikonu nnde diz kerek Tanrdan yardm istemekteydiler. Nianlanma trenleri de eskisi gibi Grc geleneklerine dayanyordu... Prens Teymuraza gre, Ahska yresinde her zaman Grcce konuuluyordu. Tatarlar olmasna ramen btn adetleri hala Grcyd. (. Lomsadze, Samtshe-Cavaheti, s. 306). Mslman Grclerin Grc gelenekleri Dubois de Monpere gibi baka yabanc seyyahlarn da dikkatn ekmiti: Mslman Grclerin hepsi Grcce konuuyor... Grnte de merlilerle Kartlililere benziyorlar... Trklerin egemenliine ramen Grc gelenkleri de hala unutulmam... Mslman Grclerin ky olan Ahaeniden geerken orada da herkes hala Grc konuuyor. O dnemde bu normal durumdu. Ahalinin byk ksm eskisi gibi yalnz Grcce konumaya devam ediyordu (Ayn eser, s. 307). 1832 ve 1870 yllarnn nfus saymlarna gre Samtshe-Cavahetideki Mslman ahalinin byk ksm Grc olarak anmaktayd. 1832 ylnn nfus saym resmi verilerine gre Mslmanl kabul eden Ahskal Trklerin hemen hemen tamam Grc aslldr. Onlar Grcce konuuyorlar. ou yine de eski soyadlarn tayor. Bazlar Hristiyanla dnm bile (Ayn eser, s. 307). Grc dili ve gelenkleri en ok Tsnisi, Klde, urdo, vinta, Sakuneti, Mugareti, Giorgitsminda, Oora, ndusa, Toki, Kilda, Atskveri, Agara kylerinde muhafaza edilmiti. Ruslarn egemenlii altna getiinde burallarn bilincinde Hristiyan gelenekler hala muhafaza edilmi haldeydi. Hristiyan bayramlarda onlar yine kiliselerde dua etmekteydiler. Tiflis vialyeti 1870 saym malzemelerine gre (Tiflis viayeti tasviri iin malzeme derlemesi, 1870) Samtshe-Cavaheti yresinin aada saylan kylerinde Suni Grc Mslmanlar yaamaktaydlar: Atskuri (129 aile), Agara (3 aile), Zikilia (47), Tsnisi (26), Tsriohi (32), Tsinubani (50), Tsohtevi (12), Mugareti (27), Giorgitsminda, ohta, Persa, Dviri, Tkemlana, Sakuneti, Kulhevi, Kopadze, Blorza, Orpola, Peristsihe, ndusa, Toba, Laihevi, dumala, Aspindza, Hertvisi (157), Gobieti, Ahaeni, Orgora, Sahutabeli, Varevani, Erkota, Azgiuda, Roketi, Gulsunda, Alandza, Enteli, Orkepi, Heoti, Agara, oro, Groma, Tskordza, Kisatibi, Odunda, Andriatsminda, Klde, Varneti, Panaketi, aloeti, Tolerto, Didi Agara, Karzemeti, Enekeni, Uraveli, Thilatubani, Hevaeni, Untsa, Benara, Phero, Nakurievi, Enteli, olaveri, orda, Bolacuri, Gogari, Patara Smada, Didi Smada, orani, Zanavi, Tsre, Hospio, Murcaheti, Anda, Kolima, Oora, Ota, Hizabavra, Alua, Kokia, Plate, Zeubani, Boga, Sviri, Tvinta, Tatanisi, Eliatsminda, Keratubani, Dviri, Mikeltsminda, Tsira, Tskurti, Ani, Kikineti, Tshutacvari, Tsahnistskaro, Tsahani, Shvilisi, Tala, Cakismani, ncgora, Arcina, Abi, Orali, Haki, Horcabi, Abastumani (ky), Varhani, Mlae, Zedubani, Apieti, Sairme, ala, Gortubani, Naniauri, Tsihisubani, Mohe, Gavgi, Dertseli, Kvabiscvari, Kehovani, Uthisubani, Goderdzi, Zarzma, careti, Karatubani, Lelovani, Avhevi, Gordze, Kahareti, Samhre, Tshnise, Zazalo, Hero, Ude,

15

Tsarbastubani,Mareli, Hona, Ortosani, Pareha, Sapuzara, iheli, Naohrebi ((Tiflis viayeti tasviri iin... Tiflis vilayeti meskun yerleri listesi, 1870). Atskveri mahallesi Sviri kynde Mslmanl kabul etmi 30 aile var, ama hepsi Grcce konuuyor; Ykseltme bayramnda herkes yar yklm ky kilisesine gidip Grc tarzna gre kurban keserek mumlar yakyor... Tsira ky kilisesine az st olan emzikli anneler gidip dua ederek ha karyorlar, mumlar yakyorlar ve sa peygamberinden yardm istiyorlar; Sakunetili Mslmanlar yalnz Grcce konuup kylerindeki Meryem Ana kilisesi, halar, ikonlar ve kitaplar koruyorlard. Kilisede bir papaz eksikti. slama yeni gemi ahali kiliseye gizlice girip dua ettikleri iin gece yarlar oradan k szyordu. Sakuneti ahalisi Paskalya bayramn uzun sre boyunca krmzya boyal Paskalya yumurtalaryla kutlamaktayd. Kiliselerini korumak btn Meshetide belirli soylarn greviydi. Bylece, Grcstan Rus mparatorluuyla birletiinde Samtshe-Cavaheti ahalisi nemli ksmnda Grc dili, adetleri, yaama tarzlar deimemiti. Deimi olan yalnz dindi ki bilindii gibi milliyeti ile hi alakas yoktur (. Lomsadze, ayn eser, s. 311). Rus ynetimi altna getikten sonra Grc Mslmanlarn Hristiyanla kar hevesi azalmaa balad, Sovyetler dneminde ise hkmet tarafndan onlara Azeri okullar ald. Azerbaycandan zel olarak retmenler, gazeteciler, kltr, idare ve siyaset uzmanlar davet ediliyordu. Meshiler smsk kontrol altna alnarak Grc dili ve bilinci ezildike eziliyordu. Grc okullarnn amasna dair baz kylerin ricas ynetim tarafndan serte reddedildi. Byle durumlarda aldklar cevap Siz Tatarlarsnz ve Tatarca okumalsnzd. O dnemde Tatarca Azeri diline denmekteydi. Trk kelimesi siyasi sebeplerden dolay kullanlmazd. Zavall Grc Mslmanlarn pasaportlarnda bile milliyeti olarak Azeri yazlrd. 20. yzyln 30-lu yllarnda Grclerin aleyhinde olan ilk Boleviklerin yerine yeni nesil gelince Grc Mslmanlara yaklam az da olsun deimeye balad. Ahska blgesel komitesi I bakan Grc Mslmanlar sorununu inceledikten sonra Tiflis hkmetine bildirmiti. !939 saymna gre Ahska blgesinde 83 ky olmak zere 55 450 kii yaamaktayd. Bunlardan 5 836 kii Grc, 28 428 kii ise Azeri saylmaktayd. Bundan baka, Ermeniler ve baka aznlklar da bulunmaktayd. G. Kirvalidze btn bu Azerilerin hemen hemen tamamnn Grc asll Mslmanlar olduunun zellikle altn zmekteyd. Ayn zaman G. Kirvalidze Cumhuriyetin ynetimine MeshetCavahetideki Mslman Grclerin Osmanllar dneminde bile Grc dilini unutmam olduklarn; ailelerinde Grcce konutuklarn; Trke ise yalnz aalar ve devlet memurlarn konutuklarn hatrlatmaktayd. 19. yzylda Meshet-Cavaheti Osmanllarn egemenliinden kurtulduu halde Grc dili unutulmas sreci hala devam etmekteydi. Sz konusu olan durum Rus hkmetinin smrgeletirme siyaseti neticesiydi. Fakat btn bu zorluklara ramen Meshet-Cavahetideki Mslman ahali Grc dilini koruyabildi (V. arvaidze, Kahrolan evlatlar, Ahalgazrda Komunisti gazetesi. 30. V. 1989). M. Kirvalidze bundan sonra hkmete Mslman Grclerin soyadlarn ieren bir dosya gnderdi. Size Ahska blgesindeki slam kabul eden Grclerin soyadlarn sunuyorum: Atskuri ky sovyeti: Atskuri ky: Baratavili, Orconikidze, Bakradze, Muhranski, Lomavili, Lomidze, Nozadze, heidze, Meshidze, Barbakadze, Magradze, Kapanadze, Papidze, Canavili, Magalavili, Samsonidze, Hmaladze, Kupriavili, Marinavili, Haladze, Mamukadze, Gurgenidze, Aznaurov yani Aznauravili. Tkemlana ky: Gvaramadze, akidze, Hmaladze, Korkotadze. Tsriohi ky: Gurgenidze, magradze, Mahiadze.

16

Sakuneti ky sovyeti: Sakuneti ky: Cavahivili, Kahidze, Perhanidze, Puturidze, ordanidze, Mamidze, Pataridze, Cavahidze, Tabatadze, Saralidze, Okropiridze, Hahutadze, Potshveradze, Adeladze, Botadze, Bozadze, Kapanadze, Tonkadze, Patrikavili, Gagnidze, Mtedlivili, Arkivili, Bredziavili, Talahadze. Orpola ky: Feradze, Jujunadze, Bakavadze, Mutiavili, Koniavili, Puturidze. Kopadze ky: ubinidze, Kipiani, Talahadze, Alhazivili, Kotadze, Mamukadze, Samsonidze, Saginavili, Tikadze. Agara ky sovyeti: Zikilia ky: Gogoladze, Aitadze, Bibinadze, Gvaramadze, Kavazivili, Sahutadze, Asratadze, Behuradze, Nadiradze, Siradze, Heiradze, Mamaladze, Garodze, Titinadze, Davreidze, Zilodze, Kotadze, Tutadze, Kapanadze, Mutiadze, itidze, Samsonidze, Eliadze, Kukuadze, Tamaradze, Goidze, Tataidze. Tsinubani ky: Kukuadze, Zilodze, olovadze, Toradze, Caparidze, elidze, Totoradze, Tosadze, Topoladze, Unadze, Goadze, Mamukadze. Gurkeli ky: Papaladze, auidze, Canadze, Antadze, ohadze, Eliadze, Loladze, Toradze, Lapidze, Taitadze. Agara ky: Tuluadze, Peradze, Heiradze, Gogoladze, Behunadze, Aitadze, Kotadze, Hahutadze, Gvaramadze, Nadiradze, Kooradze, Zilodze, itadze. Persa ky sovyeti: Persa ky: ahalidze, aviavili, Bekiradze, Muradeli, Zaspiadze, Lolavlidze, apidze, Tiladze, Saparavili, Revazivili, Okruadze, Kudadze, Metshvaradze, Geladze, Bartkadze, Beridze, Korkotadze, Magladze, Mehboridze. Mugareti ky: Tamaradze, Mirdzveli, ndurelidze, Mamukadze, Beridze, Beodze, Beberadze, Doadze, Tataidze, Kotadze, Guncodze, Tamaravili, Mamukavili, Kalakuladze, Svanidze, Turkadze, Metshvaridze, Tosodze, Mtedlivili, Kooravili. ohta ky: Kudadze, enovili, Latukadze, armalavili, Korkotadze. Nohtsevi ky: Tsereteli, Papaladze, Tatavili, Kapanadze, Tinadze, heidze, Lomidze. urdo ky: ubladze, Katunadze, Mutiavili, Goriavili, Hmaladze, Gucelavili, Karumidze. Giorgitsminda ky: Mazniavili, nasaridze, Eksolidze, Mehborivili, biavili, Peradze, Mamuladze, Naskidavili, Gogoladze, Mehrivili, Beradze, Babeladze, Korkotadze. Klde ky: Bidzinavili, Godziavili, Tatidze, Bliadze, Gvaramadze, Gagnidze, Karelivili, Barkunavili, Cibladze, Thilavili. Tsnisi ky: Kopadze, Basilavili, Bekadze, Pavliavili, Kvirtihavili, Tserovili. Zeubani ky: Bakanavili, Puturidze. Boga ky: Saralidze, Zautadze, omahidze, Metshvaradze, ihladze, Tsekvadze, Loladze, Kitovili, Toruladze. Sviri ky: Vardiavili, Hizanivili, Maisuradze, Bahtadze, Hurodze, Kakunavili, Gogoladze, Korkotadze, Paplovili, Papiavili, Kitunavili, Zeitavili, ilavili, Koriavili, Kurgelavili, Pololavili, Jgeriavili, Mtedlivili, Suhtadze, Kakalavili, Berdzenivili. Tatanisi ky: Tsulukidze, Bliadze, Tutadze, Mepurnivili, Urbanidze, Gantipadze. Ani ky: Orconikidze, Maisuradze, Gvilivili, Tetradze, Caparidze, Murelivili. Kuratubani ky: Ubeduridze, Zautavili, Puturidze. Dziri ky: ubidze, Gelhuadze, Mugravili. Eliatsminda ky: Usivili, Kaltahivili, Gieravili, Suliavili.

17

Tvinta ky: Tetradze, Gieravili, Mugravili, Suliavili, Sagaradze, Kaltahivili. Zemo Shvilisi ky: Zanzalavili, Cakeli, Caparidze, Maharadze, Adodidze, Abaidze. Vale ky: Beridze, Mgeladze, Titadze, Amilahvari, Nadiradze, Lezgivili, Kurdadze. Cakismani ky sovyeti: Cakismani ky: Giorgadze, Bebinadze, Aitadze. Pamaca ky sovyeti: Arcana ky: Cakeli. Sadzeli ky sovyeti: Abi ky: Tabatadze, Aitadze. Orali ky: Mikeladze, Hmaladze. Haki ky: Diasamidze. Minadze ky sovyeti: Toba ky: Tamaradze, Varsknelidze. Kvaltahevi ky: Tetradze, Koridze, Guliavili, Matodze, Selimavili. Kisatibi ky sovyeti: Kisatibi ky: amahivili, Saracivili. Arculi ky: irtadze Anda ky: Lomidze, Matodze, Kotadze, Grdzelidze. Urakeli ky sovyeti: Urakeli ky: Maabeli, Herheulidze, Gurgenidze. Ortsevi ky: Mamulavili Tskordza ky: Maharadze, Sabavili Engikevi ky: akadze, ohradze, Abduradze Heoti ky: Mamulivili, Gogoladze Kanpieti ky sovyeti: Giorgitsminda ky: Vanadze, Tapanidze Kantieti ky: Batovili Patara Agara ky: Maabeli (Ahalgazrda Komunisti gazetesi, 30.V.!989) Bu liste 1939 ylnda Ahska blgesinde yaayan Mslman Grclerin soyadlarn iermektedir. Maalesef, Grcstann dier blgelerinde yaayan Mslman Grclerin soyadlarn ieren baka bir liste hi kimse tarafndan hazrlanmam. Fakat yukardaki liste yaymlandktan sonra tarihi prof. S. Hositavili blgelere gre Mslman Grclerin soyadlar ek listeleri hazrlad. Hazrladmz liste tabiiki eksiksiz deildir, ama Ahalgazrda Komunisti gazetesinde yaymlanan listeyi tamamlamaktadr. O listede bulunan soyadlar listemizde yoktur. Adigeni blgesi kyleri: Mohe kynde Tsulukidze, Tetla kynde Aristavi, Hortubani kynde Gurgenidze, Eristavi, Kehovani kynde Hozrevanidze, Adigeni kynde evardnadze, Sanikidze, Ude kynde Baratavili, Moloznivili, Herheulidze, atkuravili, Abuladze, Petriavili, Kiknadze, Lortkipanidze, Abastumani kynde Maharadze, Kehuavili, Durtseli kynde Sanikidze, Sagaradze kynde Kuradze yaamaktaydlar. Aspindza blgesi kyleri: Aspindza kynde aagdaki Grc Mslmanlar yaamaktaydlar Diasamidze, Zubalavili, Toloi kynde Tutadze, Hidirbegavili, aloeti kynde Maabeli, Hertvisi kynde Abaidze, Vanadze, Orbeliani, Mikadze, Badalavili, akaravili, Tsituravili, Toke kynde Abaidze, Rustavi kynde Garibavili, Gesunda kynde Vanadze, Oora kynde Avalivili, Goniavili, Takovili.

18

Ahalkalaki blgesi kyleri: Gokio kynde Suladze, Vardzelavili, Kartsebi kynde Kargaladze, Kalda kynde Hariladze, Gogalavili, Okami kynde Gvritivili. Ahska blgesi kyleri: Atskuri kynde Kokolavili, Gogoladze, Tupanavili, umadze, Mikeladze, Kipiani, Ruhadze, Dozidze, Mehidze, abaidze, Tkemlana kynde Kahidze, Taranadze, Putkaradze, Tsriohi kynde Lomavili, Tabuadze, Bazaravili, Zikilia kynde Bakuradze, Hmaladze, Zurabidze, Titinadze, Persa kynde Svanidze, Zamtaradze, Okrodze, Berdzenavili, Svaradze, ahalidze, Mugareti kynde Gvaramadze, Gemadze, Gamaradze, Kooradze, Zamtaradze, ihta kynde Sudadze, Kotadze, urdo kynde Kotanadze, Hariladze, Murdavili, Giorgitsminda kynde Mehboridze, Mehridze, Kvirikadze, Papaladze, Tonkadze, Gvaramadze, Tsnisi kynde Mehrivili, Bekodze, Klde kynde Diasamidze, Elisavili, Kikitavili, Meladze, Bliadze, Bakuravili, Tarelavili, Mazmivili, Gegenadze, Godziavili, Mariavili, Tinavadze, Kedelavili, Lodiavili, Zarnianivili, Tedoravili, Batoncanivili, Tsihelavili, Putkaradze... Boga kynde Kiuadze, uuladze, Tikiavili, Kiserbrudavili, Rehviavili, Zetiavili, Tsikvadze, ivadze, Berdzenivili, Tatanisi kynde Muradavili, Sviri kynde Betiavili, Bahutadze, Kukunivili, Kavteladze, Korkotavili, Salaridze, Kokolavili, Tilidze, Culpadze, Kakunavili, Tshvitadze, Tiradze, Koriavili, Koriadze, Tkvinta kynde Megorivili, Guravili, Vale kynde Abuladze, iladze, Gozalivili (Kotibroladze), Geladze, Devadze, Berdzodze, Botorivili, Baratavili, Gelavili, Toba kynde Bebnadze, Nogruavili, Gagnidze, Telvani kynde Lurhniavili, Uraveli kynde Lursmanavili, Okropiridze, remavili, Kortaneti kynde Taplavili, Enteli kynde Antidze, Hurtsidze, Minadze kynde Metskaridze, Heoti kynde Manvelidze, Sabadze ( Ahalgazrda Komunisti gazetesi, N1, 1990). Mesheti blgesinde Mslman Grclerle Ortodoks Hristiyan Grcler yanyana yaamaktaydlar. Bazen onlar ayn kylerde yayorlard. Grc Kilisesinin says ok olan cemaat bylece kayboldu. Mslman Grcler ana kilisesinden koptuktan sonra Anavatanndan da kopmulard. Grc kilisesine bal oluncaya kadar onlar milli adan korunmu haldeydiler, ama anakilisesini braktktan sonra ulusal bilincini de yitirmitiler. Anakilisesi onlar muhafaza etmekteydi. Nankr olu babasna dndrd gibi halkmzdan ayrlan evlatlarn ona geri dndrmesini Tanrmz sa Mesihten rica ediyoruz.

7 ubat 1991 Borcomi ehri