The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Vol. II No. 1

The MIZO Vol. II No.
The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Volume II Number 1 (March, 2014)
The MIZO, USA The MIZO (Mizo Literary Journal, USA)-a thu chhuahte hi hmun danga tar chhuah emaw, bel emaw a nihin a ziaktute hnen aanga phalna hranpa hmu lote chuan an thu lakna The MIZO, chhuah kum leh thla kimchang an tarlang ngei tur a ni. Email : mizoliteraryjournal@gmail.com Cover photo Kimi Khiangte
Editor Manager Graphic Designer Advisors
Supporters Donators
: : : : : : : : : :
Lalchhanhima Hualsailova Noel Lalthangliana (Thangsira Pa) B. Zarzoliana Vanlalrawna V.L. Awia T.D. Zalawmpuia Lalbiakthangi Thangributa Van Lal Muana
Published by Editor, The MIZO Cell: 317-495-0242 Printed at Minuteman Press 4371 Sellers Street Indianapolis, IN 46226 Phone: 317-899-2754 Fax: 317-899-276
The MIZO Vol. II No. 1
A CHHUNGA THU AWMTE

Editorial ............................................................................................................. 2 Ziak Dik Dan .. 3 Rev. Z.T. Sangkhuma Ka Insiam\ha Ve Tawh Dawn 16 Lalremruata Khiangte Pangpar Huanah Dingdi 22 Zirtei Mangpa Lalsangzuali Sailo Hla leh Zaiin Zofate A Hrut Dan 30 K.C. Vanlalruata Khawvel Mawi Hi Hla Mawi An Pe .. 37 Zara Pasal\ha Vanapa .................................................................................... 42 L.T. Hlima Bahzar Hlimthla 50 C. Lalhruaitluanga Mizo Hlakungpui Mual 52 H. Lalnunmawia Min Ngaizawng Tawh Suh ... 57 Vanlalhmangaiha Vanneihtluanga Kawmna ..... 64 Mizote leh Tlawmngaihna .... 74 Lalchhanhima Hriatchianna Hlu .. 85 Mafaa Hauhnar Aw Van ............................................................................................................ 86 Tluangtea Lusei Hling Kunga Par leh Ka Di Zira Chhakchhuak
...... 87
Hringnun Hi A Mak Mang E! ................................................................ 88 Hriatpuia Pa Zawhna & Chhanna (Lo leh Rawn Chungchang) ................... 89
Mizo Literary Journal, USA
Editorial
Ngaihsan Tur Dik leh Uar Tur Dik A tak hmu loin a ngheh theih loh a, nghet loin a dik theih loha a rinawm theih nahek loh. Dik lo leh rinawm lo chungin hlutna leh zahawmna a neih theih loh a, hmasawnna dik leh tlo a awm thei lo. Thiamna lama khawvel hmasawnna leh changkanna hian hringnun hi a chhe zawng leh a \ha zawngin a nghawng mek a. Mi tam takin ngaihsan tur dik leh uar tur dik ngaihtuah loin, a hniak tam lam apiang kan zui a, a chhuak thar apiang kan zuan a, a awlsam leh a nuam apiang kan um mek. A tak aiin a sira a bawlhlo vel kan lawmin kan buaipui nasa tual tual. Engkim mai hian chhan leh vang a nei a, chu chu a takna dik tak chu a ni. Mi fingte chuan engkimah a chhan leh a vang an zawng a, an ngaihtuah a, a chhungrila a tak an hmu pha \hin. Hollywood nunphung ngaisanga kan uar vut vut lai hian, anni chuan Hollywood tilartu finna leh thiamna thuruk an zu bih a, an zirna run sang (university) \ha pui puite leh chu zirna runina a neih lehkhabu buk (library) ropui tak takte chu an zu hmu pha daih \hin a ni. Khawvel hi engtiang khawp pawhin danglam sela, \hangthar lo chhuak thar zelte ngaihsan zawng leh uar zawng chu danglam zel mah se, a bawlhlo aia a tak a ngaihsanawmna leh uar tur dik a nihna hi a reh ngai lo ang a, a tak tluka hlu leh zahawm a awm ngai lo ang. Hringnun kawng chhuk-chho zawha kan kal meknaah hian, a tak ram hi ngai pawimawh hmasa ber ila, a tak chu ngaisang ila, a tak kan hmuh chhuah theihna tur chu uarin buaipui ila, hmasawnna dik leh tlo chu a lo chhuak ngei ang. Hringnun tihlimtu leh tihmasawntu pawimawh tak pakhat, lehkha chhiar kawngah pawh hian, a tak lama min hnuk hnai thei, uluk leh mumal taka chhui leh ziah lehkhabu leh thuziakte i ngaisangin i uar nasa deuh deuh ang u.
2
ZIAK DIK DAN Rev. Z.T. Sangkhuma
Thuziak reng reng hi, a chhiartuin a awmzia dik tak a hriat theihna turin, thu hlawm hrang hrangte chu, rem fela, chhinchhiah a \ul a; chu chhinchhiahna chu ziak dik dan (punctuation) a ni. Chu chhinchhiahna chuan, thu hlawm hrang hrang inlaichin dan leh inkungkaih dan te tar langin, thuziak a tichiang a, chhiar a tinuam a ni. Thu inang reng pawh chhinchhiahna dah chuan a awmzia a tidanglam daih theih; hetiangin Lala bawng thattu kha i hmu em? Lala, bawng thattu kha i hmu em? He entirna tlar hnihah hian, tlar hmasa chuan, Lala chu bawng neitu a ni tih a lantir a; tlar hnuhnung erawh chuan, Lala chu bawng thattu a nih a lantir a ni. Tichuan, bawng thattu a ni tih lantirtu chu chhinchhiahna hi a ni. Hetiang tak hian he chhinchhiahna hi a pawimawh a; chi hrang hrang a awm bawk a. Chungte chu a hmannate nen hetiang hi a ni : 1. Coma (,) Hei hi thu sawi tur sawi zawh hmaa, thu hlawm khat sawi hnua chawlh deuh hlekna tur chhinchhiahna a ni a; chawlhna tawi ber a ni. Coma hi hmanna tur chi hrang hrang a awm, hengte hi a ni. (a) Chi hrang hrang daidanna : Thil chi hrang tam tak sawiin, a chi hrang hrang daidan nana hman a ni. Hetiangin Sangha te, kaikuang te, chakai te, chengkawl te, lui lam sa reng reng chu, chawhmeh \ha tak a lo ni. Ngil takin ding la, ring tak, chiang leh fiah takin sawi rawh. An chhungkua chu puitling pali, naupang paruk, mi hrang pahnih nen, an vaiin sawm leh pahnih an ni.
3
(aw) Kohna chhinchhiahna a ni : Thu sawi chu, kohna a nih reng reng chuan coma dah zel tur a ni. Hetiangin Lala, lo leng rawh. Thlapui, lo tla rawh. Ka nu, chaw i ei ang u. (b) Thu hlawm hrang hrang daidanna : Thu sawinaah, a hlawma hman bik \awngkam a awm a. Chutiang thu hlawm hrang hrang daidan nan chuan coma hi hman a ni. Hetiangin A lian a te, a pui a nawi, a tar a zurin an kal vek. Pi leh pu, nu leh pa, u leh nau te bula awm chu, a nuam. (ch) Thu hlawm hrang hrang in\anpui leh inhrilhfiah daidanna : Thu sawinaah thu hlawm hrang ni si, in\anpui leh inhrilhfiah nana hman (clause) reng reng chu, a daidan nan coma hi hman a ni. Hetiangin Satel hi, mi thiamte sawi dan chuan, kum zathum lai a dam thei. Kan thu ngaihtuah tur chu, a hmaa kan sawi tawh ang khan, thu harsa tak, nupa in\hen thu a ni. Lala, Chhinga fapa kha, a lo kal. Nimina kan arpa hmuh kha, ka lei ta asin. (d) Sentence daidanna a ni : Thu sawinaah, sentence mawl te te daidan nan coma hi hman a ni. Hetiangin A kal chak em mai, a thleng thuai ang. Ka fimkhur lo em a, ka tlu a ni. A lawm khawp a, a nui a nui mai. (e) Thu sawi chhawn daidanna a ni : Mi thu sawi, sawi leh chhawn dawn leh sawi zawhin, coma hi hman tur a ni.
Hetiangin Thangan, Ka pa, lo kal rawh, a ti a. Zirtirtuin, Zirlaite chu, Ding rawh u, a ti a. (f) Lehkhathawn bul \anna leh kharna a ni : Lehkhathawn ziakin, a bul lama kan kohva (address) leh a tawpa mahni hming ziak hmaa nihna sawinaah hman a ni. Hetiangin A bul lamah : Ka pu, Ka pi, Ka \hian, Ka u duh tak. A tawpah : Dam takin, I \hian, I pu, I pi. (g) Hun sawi daidanna a ni : Ni leh thla leh kum sawiin, nambara dah chuan daidan nan coma hman tur a ni. Hetiangin 1912, April ni 14 emaw, Ni 14, April 1912. 1924, May ni 15 emaw, Ni 15, May 1934. 2. Semi-Colon (;) Hei hi thu sawiah, sawi tur kim deuh tawh, mahse, la tawk chiah si lo emaw, thu pangngai ni lo deuh daidan nan emawa hman a ni. Chi hrang hrang a awm thei leh a; coma aia rei deuh chawlhna a ni. (a) Thu inkalh daidanna a ni : Thu sawi chu a zo thawkhat a; mahse, a tawp rih lo va. A sawi leh tur chu, a ep zawng emaw, a hnial zawng emaw, a kalh zawng emaw a nihin, daidan nan semi-colon hi hman tur a ni. A tlangpuiin Thuzawmna (conjunction) chi hrang hrang tichuan, chutichuan, nimahsela, mahse, amaherawhchu, tih hman dawnin dah tur a ni.
Liana chu haw mai sela; Lala erawh chu awm rawh se.
Pheikhawk
en ngei a; mahse/nimahsela/amaherawhchu, ka duh aiin a lian a ni. Ka zawng hmu rih lo; mahse, ka la hmu mai ang. (aw) Sentence pahnih, inlaichinna nei si daidanna : Thu sawiah, sentence pahnih inlaichinna nei si, subject nei hrang zawm hian, an inkarah semi-colon dah tur a ni.
5
chu
ka
Thangate inah ka leng a; Chhingin thingpui a lum a. Bazarah chawhmeh kan lei a; damlo kan en hawng a. (b) Thu tihfiahna tura thubelh daidanna : Thu sawinaah, mi pahnih aia tam hming emaw, an nihna tela sawiin emaw, semi-colon hi hman tur a ni. Hetiangin Nizana lo lengte chu : Thanga, Mawii pa; Liana, V.C.P. ; Chhingi, Secretary; Kunga, Vengthlang Upa; Hranga, Sazuar-te an ni. (ch) Thu sawiah subject a inthlakin hman tur a ni : Thu sawiah, a titu inthlakna a awm apiangin semi-colon hi hman tur a ni. Hetiangin Sikulah ka kal a; lehkha min lo zirtir a. Thanga ka ko va; a lo haw duh hlei lo va. (d) Figure daidanna : Lk. 6:23; 24:1-3. 3. Colon (:) Hei hi thu sawi tur kamkeuna leh sawi tur tak inkara daidan nana hman a ni a; semi-colon aia rei deuh chawlhna a ni. Chi hrang hrang a awm. (a) Thiltih tur inkawhhmuhna a ni : Thu sawiah tih tur chi hrang hrang sawiin, a titu tur leh an tih tur sawi lanin hman tur a ni. Hetiangin Room tifai turte : Khuma, Liani, Thanga. Thil lei turte : Bawngsa, sangha, an\am, alu, purun. Chawk chhuak rawh : 3x12-30 Ka thu sawi tur chu hei hi a ni : Tun chinah chuan Hun hi hmun thumah an \hen a, chungte chu : hman, tun leh nakin a ni.
6
(aw) Hun ziak daidanna a ni : Hun ziakin darkar leh minit daidan nana hman a ni. Hetiangin Zing dar 9:30; dar 4:15 p.m. (b) Baibul bung leh chang daidanna : Baibul bung leh chang ziakin bung leh chang inkarah dah tur a ni. Hetiangin Genesis 4:25; Exodus 12:1-4. (ch) Thupui te (Sub-heading) entirna a ni : Thu ziakah thupui chi hrang hrang a awm thei a. Chung thupuite chu thupui te-a \hen lehin, colon hi hman zel tur a ni. Thupui tarlan hma chiahah dah tur a ni bawk. Hetiangin Thupui Thupui te 4. Tawpna (.) Hei hi Tawpna chhinchhiahna a ni a; chawlhna rei ber a ni. A hmanna chi hrang hrang a awm: (a) Sentence chhinchhiahna : Thu sawi chu a sei emaw, a tawi emaw, sentence a nih phawt chuan tawpna dah tur a ni. Amaherawhchu, Makna leh Zawhna dah tur a nihin tawpna dah loh tur a ni. A dangah erawh chuan tawpna dah zel tur a ni. Hetiangin Vawiinah mikhual an lo kal a, an haw leh ta a. Lala, damdawi ina awm kha, a lo chhuak tawh e. Hei hi ka thupui a ni. : Zawlnei chanchin : (a) Zawlnei liante : (b) Zawlnei tete :
(aw) Nambar ziakin hman tur : Thu ziakah indawt zelin nambar zawnah chuan tawpna dah zel tur a ni. Hetiangin Kan hun hman dan tur chu : 1. Football peta inkhelh. 2. Inhruipawh. 3. Chhiarkawp inchawhsiak. (b) Hming lam tawi chhinchhiahna : Eng hming pawh lam tawia ziak reng reng chuan, daidan nan tawpna hi dah zel tur a ni. Hetiangin B.A., M.A. I.A.S., M.B.B.S., Prof., Capt., Rev.,U.N.O., U.S.A., Nl., Tv., Gen., Ex., Lev., Mat., Joh., Thup. 5. Khungna ( ) Hei hi mi thu sawi sawi chhawnin emaw, thu emaw, hla emaw, lak chhawnin emaw, chhinchhiah nana hman tur a ni. Chi hrang hrang a awm thei. (a) Thu sawi lak chhawn entirna : Mi thu sawi, an sawi ang taka lak chhawn chuan, khungna hi hman ngei ngei tur a ni. Hetiangin Lalan, Hnatlan aiah cheng 50 ka thawh e, a ti a. Ka nun, Zanriah lo chum ang che, min ti a. (aw) Baibul leh Hla lak chhawnin hman tur a ni : Baibul leh Hla lak chhawnin, Baibul leh Hla chu mihring anga sawiin, kan lak chhawn khung nan hman zel tur a ni. Hetiangin Baibul chuan, Tumah mi fel tak reng an awm lo, a ti. Hlain, Tihtakmeuhvin hmu fiah ila, Khawvel zawng hi Temple a ni, a ti.
(b) Thu a seiin khungna hman nawn theih : Thu sawi chu, paragraph khat aia tam a nih chuan, a bul lamah khungna chu, paragraph \anna apianga daha, a khungletna chu a tawpah chauh dah tur a ni. Hetiangin Lal Isuan a zirtir a, Rilrua retheite chu an eng a thawl e; Vanram an ta a ni si a. Lungngaite chu an eng a thawl e, thlamuanin an la awm dawn si a, a lo ti a ni. 6. Khungna te ( ) Hei hi thu sawi sawi chhawn emaw, lehkhabua mi lak chhawn emaw reng renga hman tur a ni. Hman dan chi hrang hrang a awm : (a) Sawi chhawn nawn chhinchhiahna : Thu sawi lak chhawnna chuan, mi dang thu sawi lak chhawn a lo nei a; chumi nena lak chhawn lehin hei hi hman tur a ni. Hetiangin Thanga chuan, Ka pin Kal ve suh, min ti a, ka kal ve ta lo a ni, a ti a. Thuhriltu chuan, Baibul-in, Inhmangaih tawn \heuh rawh u, a tih hi zawm ila, khawvel pawh hi Vanram a ni ang, a ti a ni. (aw) Hmanna dang : Thu sawi chhawn ni kher lo, uar bik nei deuhvin emaw, thupui ziak chhuah dawnin emaw, khungna te hi a hman theih bawk. Hetiangin Thla a sik leh ta a, rilru a Bethlehem \an leh ta ruai mai. Vawiinah sawihona a awm dawn a, kan thupui tur pawh, Hnam Inpumkhatna tih a ni ang. Sawrkarin mi In emaw, huan emaw a tihchhiat avanga a tihchhiat man hu awm a pek hi hi, Zangnadawmna a ni.
9
(b) |awng dang chhinchhiahna : Thu sawi tihchianna tura hnam dang \awng hman hian khungna te hman hi a \ha. Hetiangin Mizo hnam hian identity chiang tak a nei ve a ni. Tunlai chuan mi an changkang tawh a, nulate inchei dan pawh a style ve riau tawh a ni. 7. Zawhna (?) Hei hi zawhna a ni tih chhinchhiahna a ni a, hman dan chi hrang hrang a awm thei : (a) Zawhna chiang saah hman tur a ni : Thu sawiah chiang taka zawh a awm \hin a; zawhna chuan \awngkam bik pawh a nei tu nge, eng nge, engtikah nge, engtin nge, khawiah nge, tihte hi a ni. Chutah chuan hei hi hman tur a ni. Hetiangin Tu nge lo leng? Khawiah nge i kal dawn? (aw) Zawhna \awngkam awm lovah pawh hman theih : Thu sawiah chuan zawhna \awngkam bik awm hauh lo mah se, thu sawi dan azirin zawhna hi hman theih a ni. Hetiangin Lehkha min han thawn ang che aw? |ha takin lehkha zir ve tawh ang che aw? (b) Zawhna \awngkam tela hman lohna a awm : A chunga sawi tawh, zawhna \awngkam bik a tel \um pawha zawhna chhinchhiahna hman kher loh tur hun a awm. Hetiangin Bazarah tu ber nge kal ang tiin an inrawn a. (Bazarah tu ber nge kal ang? tiin an inrawn a, tih tur a ni lo.) Heti kauva chhandamna ropui hi thlahthlam ila, engtin nge kan tlan chhuah theih tehlul ang!
10
(Hei hian a zawt tawh lo va, a chhanna sawi lang lova hriat sa a nih avang leh a sawi tum tak hi tlan chhuah theih a nih lohzia lantir tumna a nih avangin uarna dah zawk tur a ni.) Ka \hian hi tu nge a nih ka hre lo atin a ni. Tu nge a nih hriat a tum a. Kan buh chu a \ha fu a, eng zat emaw chu kan thar ve ngei ang. 8. Makna (!) Hei hi thu mak chhinchhiahna a ni a, hlimna emaw, lungngaihna lam emaw, uar duh lamah emaw, a hman theih vek a ni. Hman dan chi hrang hrang a awm : (a) Hlimna leh lawmna entirna : Hlimna leh lawmna lam rilru khawih tak sawinaah hei hi hman tur a ni. Hetiangin Matric a pass ve ta a, a va lawmawm tehlul em! A va han lawm em! A va hlimawm em! (aw) Lungngaihna entirna : Duh loh zawng tak thu \ha lo a lo thlenin hei hi hman tur a ni. Hetiangin Motor che sual a awm a, a va pawi tak em! A pa a thih chuan a va lungngaihthlak dawn em! (b) Thu uarna entirna : Engti zawng zawng pawh uar taka sawi chhinchhiahna a ni a, hman dan chi hrang hrang a awm. Hetiangin A khai! A va lian em! A va te tehlul em! Ani tehlul chuan engtin nge a lo hriat mial chu le! Chaw kan ei loh chuan engtin nge kan nun theih tehlul ang!
11
9. Zawmna (Hyphen) (-) Hei hi hman dan chi hrang hrang a awm. A chang chuan colon ang deuhva hman a ni a; a changin zawmna ang deuhva hman a ni. (a) Colon ang deuhva hmanna : Thu sawi tur kamkeuna atan hman a ni. Hetiangin Tun \umah chuan thu pawimawh dang ram hmasawnna lam chu kan sawi tel thei rih lo vang a. Ka nu bazar kal chuan, ka mamawh tak pen leh zirlai bu min rawn leisak hlauh mai. (aw) Vowel inzawnah hman a ni : Thu sawi chu a lo chian zawk nan vowel inzawnah hman tur a ni. Hetiangin Chumi thu-ah chuan Lali hi a dik a ni. Naktukah Va-ak khuaah ka kal dawn. (ch) Hnam dang \awng hmannaah hman a ni : Hnam dang \awng leh hming, Mizo \awng nena hman kawpin zawmna dah tur a ni. Hetiangin Naupang chu Politik Party-ah tel loh tur a ni. Rev. Edwin Rowlands-a chu hla phuah thiam a ni. (d) Figure hmannaah hman a ni : Figure leh thuhnungbet a inzawmin dah tur a ni. Hetiangin June ni 15-ah YMA Day an lawm \hin. An inneih kum 50-na an lawm. 10. Kualkhungna ( ( ) ) Hei hi, thu ziakah sawi lan \ul tih si, chhiar kher ngai si lo khungna a ni a; chi hrang hrang a awm. (a) Thu sawi tihchianna : Thu ziakah tihchianna lantir \ulna awm si, chhiar kher ngai lova hman a ni.
12
Hetiangin Nimahsela, tu pawhin eng kawngah pawh an ngam apiang (^ takin han sawi ta ila) kei pawhin ka ngam. Rinna kawngah chuan, mahni felna (Dan felna) nei lovin, rinna avanga felna chu neih zawk tur a ni. (aw) Hnam dang \awng hmanna : Hnam dang \awng emaw, hming emaw ziakin, a ngial a ngana an ziak dan la lova, keimahni hawrawp anga kan ziakin, a hawrawp dik tak chu kualkhung chhunga dah leh tur a ni. Hetiangin Mei zu mi chuan sikret (cigarette) an ngaina \hin. Mi thiam pakhat Saipriana (Cyprian) chuan tun thlengin a chanchin a la zir. (b) Lehlinnaah : Hman dang \awng kan lehlinin tihchian ngai a nih chuan, kualkhung chhungah a dik tak ziak a \ha. Hetiangin Tunlaia kan mamawh tak chu, mihring mizia chhui mi (psychologist)-te hi an ni. Ram hruaitu atan pawh nihna sang (degree) nei zawng an lo pawimawh nge nge a ni. 11. Tlukna (=) : Hei hi tlukna chhinchiahna a ni. A awmzia thuhmun, \awngkam dang si sawi nan hman a ni. Nambar lamah an hmang nasa bik. Hetiangin 12x3=36 123+77=200 12. A chunga mi ang a ni tih chhinchhiahna () (ditto) Hei hi thu sawi ngai sawi nawn aia hman a ni \hin. Hetiangin Kan pawisa hman dan chu : Sa leina : cheng 500 Alu : cheng 50 Purun : cheng 20
13
13. Hawrawppui Hmanna Hawrawppui hi a hmanna tur dik taka hmanin, thuziak a mawi a, chhiar a nuam bawk a; chu bakah, awmze hrang nei pawh a lantir a. Uluk taka hman tur a ni. Hnam dan chi hrang hrang a awm. (a) Thu bul \anna : Thu sawi chu a tawi emaw, a sei emaw, Tawpna a awm tawh chuan, a bul \an lehna turah hman zel tur a ni. Hetiangin Isua a \ap ta a. Tin, Jadate chuan, En teh u, Lazara hi a va lo hmangaih em ve le! an ti a. Kha-um a thinrim a, ramar ngumah a deng a. Ramar a thinrim a, taivang bu a thai darh a. Taivang a thinrim a, sanghal kapah a seh a. (aw) Hla thu-ah : Hla thu ziak reng reng chuan, a tlar bul apiangah hawrawppui hman tur a ni. Hetiangin Enna nunnem, thimin ka vel a bawm, Mi kai ang che; Zan a ni e, in hlatin ka lo awm, Mi kai ang che. (b) Hming bik leh nihnaah : Hming bik leh nihna ziakah reng reng chuan hawrawppui hman zel tur a ni. Hetiangin Thanga, Rev. Liana, Upa Sanga, Pu Zaia, Aizawl, Delhi, London, Republic Day, Phawngpui, Tahan, Bible, High School, College, Town Hall. (ch) Lam tawiah hman a ni : Hming lam tawiah chuan hman zel tur a ni. Hetiangin M.L.A., M.P., B.A., B.D., Y.M.A, K.|.P.
14
(d) Zawhna leh Makna chhinchhiahna dawtah : Thu ziakah zawhna leh makna chhinchhihna dah \ulna a awm chuan, a dawtah chuan hawrawppui hman a \ha (Khungna hmannaah erawh chuan a dawttu tak chu hawrawp te a ni zawk). Hetiangin Khawvel hian chhiat lam a pan si chuan, engtin nge kan awm ang? Chumi chhiatna ata chu tuin nge min chhan chhuak ang? Isua chauhvin min chhan thei. Lawmi B.A. pass chu a va lawmawm em! A nu leh pa an lawm a, a \hiante an lawm bawk a, mi zawng zawng an lawm vek emaw tih mai tur a nih hi! (e) Khungna hmannaah : Eng thu pawh ni se, mi thu sawi emaw, hmun danga awm lak chhawn emaw a niha, khungna hman a nih reng reng chuan, hawrawppui hman zel tur a ni. Hetiangin
Minister chuan, |ha takin hna thawh \heuh tur, a ti a.
Secretary chuan, Ka ziak zo tawh e, a ti a. Hla pawhin, Inpeih rawh, a lo ti reng a ni.
Baibul chuan, Tumah mi fel tak reng an awm lo, a ti a.
(f) Hmanna chi hrang hrang a awm : Rilru khawih thil te, ram leh pawl leh office hotu te, inkhawmpui hming te, intihsiakna hming te, \awng leh hnam hming te, sakhaw hming bulah te hman a ni. Hetiangin Rilru khawih thil Jai Hind, Mang\ha. Ram leh pawl hotu Inkhawmpui hming Intihsiakna hming
Exihibition.
: Halleluiah, Hossana, Amen, : President, Prime Minister, King. : Synod, Conference, Seminar. : Olympic Games, Beat Contest, : Nobel Prize, National Award. : Mizo, English, Hindi. : Kristian, Hindu, Islam.
Lawmman hming |awng hming Sakhaw hming
15
Mizo Literary Journal, USA KA INSIAM|HA VE TAWH DAWN Lalremruata Khiangte
Some want it to happen, some wish it would happen, others make it happen. - Michael Jordan Anthony Burgees-a chu kum 40 mi a nihin a thluakah b^wk \hang chi a awm tih hmuh chhuah a ni a. A thluaka cancer natna hnathawh avang chuan a kut pawh a che \ha hlei thei tawh lova. Kum khat awrh chauh a dam tawh dawn niin doctor-in a hrilh a. A nupui thihsan mai tur tan chuan eng emaw tal tih hi \ulin a hria a. Mahse, enkawl dam ngaihna awm lo natna khirh takin a tlakbuak chung leh a kut takngial pawh duhth^la a hman theih tawh loh hnu chuan eng thil tiin nge a nupui tan thil hlu hnutchhiah tur a thawh chhuah t^k ang? Burgees-a chuan thu ziah hi a ch^kna a rei tawh a. Mahse, thuziak thiam tak a ni lo tih a inhre chiang hle. A ch^k vang ringawtin thawnthu ngaihnawm tak, hralh tla bawk si chu a ziak ngawt thei dawn em ni? Mahse, tun dinhmuna a tih theih chhun a ni tawh miau si a. Tih tur leh tih theih dang nei hek lo, typewriter chu a inchhawp a, a ziak ve ta mawp mawp mai a ni. Chutianga a tih chuan, nakinah zawrh tlaka \ha a lo nih mial chuan a nupuiin royalty tl>m azawng tal chu a chan ve theih mai a beisei a ni. January 1960 kha a ni a. Ka natna an han zir chian chuan kum khat lo liam ka dam tawh dawn lo tih hi mi thiamte ngaih dan a ni a. Nakum \hal laia thi tura ngaih ka ni, a ti. A dam rei tawh dawn loh avangin \hahnem a ngai hle a. A thiam leh thiam loh pawh ngaihtuah chang lovin a ziak mawp mawp reng mai a ni. Ni a liam zel a, thla a vei a, kum a lo thar ta hial a. Mahse, Burgees-a chu a la thi tlat lo. A clock-work Orange tih lehkhabu avanga thuziak thiam hmingthanga khawvelin a chhiar hlen tawh tur Burgees-a hriselna dinhmun chu an han endik leh ta a. Cancer natna a lo nei tawh awzawng lo chu niin. A thluaka
16
b^wk \hang chi awm pawh chu a lo bo daih tawh a. Kum khat chauh dam tawh tura a inngaih laia a hnathawh ve theih chhun thuziak lamah chuan a inhmang zui ta zel a. Lehkhabu 70 chuang ziaka thawnthu ziak thiam hmingthang a nih chhan a ngaihtuah l>t ngial pawhin cancer natna a vei vangah a puh tlu lo thei lo. Amah ngei pawhin cancer natna vei lo ngat sela chuan, kha dinhmun ropui leh ngaihsanawm takah khan a inhlankai theih a ring miah lo. Ni e, Pathianin mihring a siam dan hi a ropuiin a mak danglam hle a. Kan ropuina hai chhuak tur hian natna benvawn emaw, harsatna khirhkhan bik emaw kan chunga a thlen zet loh chuan, \henkhat hi chuan, keimahnia theihna awmte hi kan hai chhuak mai mawh khawp mai. |henkhat chu a \ulnain a ur thluk v^ngte, tlanchhiatna dang awm lo khawpa mawhphurhnain a hnawh ch>pte leh tih theih leh thiam dang neih thlawt loh v^ngte pawh a ni thei. A chhan chu eng pawh ni se, kan kawng zawh chu eng kawng pawh lo ni se, mi tam zawkte hi chuan theihna nasa tak kan nei \heuh tih hi kan pawm a \ul. Keimahnia theihna awm chu kan la hre lo emaw, kan la hre thiam lo emaw, hriat tumin hma kan la lo emaw a nih pawhin theihna kan nei ve lo emaw intih ngawt tur a ni chuang lo. Khawimu (Bumble bee) hian taksa lian tak leh thla t> tak t> a nei a. A thla chu a t>t >m avangin a taksa rit tak phura thlawhpui thei ziaz^ng a ni lo. Mahse, a thla t> tak t> tana thlawhpui rual loh taksa rit tak a nei tih a hriat loh miau avangin th<m vung vungin a thlawk ve ziah mai a ni. Keini pawh keimahnia theihna awmte hi hre lovin kan lo awm ve reng thei a. Sawi tawh ang khan, mi tam zawkte hi chuan keimahnia theihna awmte hai chhuaha hman \angkai kan tum hek lo. J.K. Rowling-i chu a fate chawm nana mi hnena khualchhawntu hnathawk tura inhlawh a ni a. A hlawh chhuah chhunte chu a fate nena an ni tin khawsakna khawp der der a nih avangin thil ropui tak han beisei ngam tur ziaz^ng a ni lo. Mahse, a ngaihtuahna leh suangtuahna khawvela a thil ngaihtuahte chu ziakin a dah zel a.
17
Lehkhabua chhuah tham hial a lo nih hnu pawh chuan lehkhabu chhuahtu tumahin an lo chhuahsak duh hauh lo mai lehnghal. Tihngaihna dang a awm lo. Amah ngeiin a fate awih muthilh nan a la chhiarsak mai loh chuan khawvela tumahin an chhiar ve thei dawn tlat lo. Beidawng taka a haw hnu chuan, publisher pakhat chuan Rowling-i fanuin a \ahawh avang ringawtin a chhutsak ta a. Harry Potter lehkhabu avanga Rowling-i chhungkaw hausakna hi sawi mai ngaihna awm lo khawpa tam a ni ta hial a ni. Harsatnain min hnehban a, harsatna tukdawl kan nih d>r tawh hnu pawh hian hlawhtlinna chu a lo la awm thei tho mai. Electric Bulb hmuchhuaktu bengchhet leh zawng-sihsiam-sual ni bawk Thomas Edison-a khan, Ka la hlawhchham reng reng lo. Tih dan \ha lo 10000 ka hmu chhuak zawk a ni, a ti. Hemi tluk thuak hian Oliver Burkeman-a chuan The Guardian Weekend (August 13, 2011) chhuakah khan ti hian a lo ziak a: Thil siam chhuahna pui tak neitu pakhat hian khawl siam thiam a ko a. Khawl thilah chuan chiang lo a awm avangin thil siam chhuah theih a ni lova. Hnathawh theih a nih loh avangin a ni t>lin vaibelchhe t>l an hloh ta ziah mai a. Khawl chhe siam tura a koh chuan uluk takin a han zir chiang ta a. A thawktute leh chu thil siam chhuahna hmunpui neitupa ngei pawh chu r^wnin a chhe lai awm chu an zawng ta ngar ngar mai a. Hei hi a ni thei ang em? tiin a han zawt a. Mahse, chu lai chu a chhe lai a ni lo tiin an lo hrilh \hin a. Chutianga nasa taka an zir chian hnu chuan \ial pakhat hi a lo nghet lo a ni tih an hmu chhuak ta a. Chu veleh khawl chhe siam tura an koh-pa chuan chu \ial chu a han herh nghet ta a. Khawl chu a lo \ha leh ta a, hna pawh an thawk leh ta chur chur mai a ni. Khawl chhe siam manah a siam tura an koh chuan Pound sing khat a dil ta mauh mai. Khawl neitu chuan \ial khat herh ngheh man chauh atan a chuti zat zat sum han pek chu tam a ti ngang mai a. A pek hreh deuh avangin khawl chhe siam tura an koh-pa chuan a han hrilhfiah ta a:
18
Khawl chhe siam tura \ial pakhat herh ngheh man kha Pound khat chauh a ni a. A chhe lai zawng chhuak tur leh herh tur dik tak herh a nih theih nana thawhrimna man kha Pound 9999 a ni e, tiin. Hlawhchhamna tam zawk hi tehkhin thu kan tarlan ang deuh hi a ni fo mai. Dik hlel pakhat avangin mi tam tak chuan beidawngin an tum \ha pui pui an chawlhsan fo. Ch<ng mite tan chuan bei la bei nawn rawh tih leh thawhrim chu chawlhna nuam a ni tihte chu all works and no play makes Jill a dull boy tihte nen awmze thuhmunah an ngai a. Chuanlam an siam a, puhmawh tur an zawng a, vui vaina tur an dap a, sawisel tur an haihchham ngai si lo. Phunchiarin an beidawnna thup mawi nan thiam thu an sawi zuap zuap \hin. A ni lo berah thawk la, i thawhah lawm rawh tih thu tal lungawipui sela chuan a zia deuh tur. Mizo thufing pawimawh tak a hmunah dah la, a hunah ti rawh tihte hlei hlei an la ngainep ta dah a. Loneimi pakhat hian vauah mupui bu a hmu fuh hlauh mai a. Tui khat chauh a lo awm tawh lehnghal. Chu sava tui chu lain arpui a awp keutir ta a. Mu chu arpuiin a no dangte ang bawkin a awp keu a. Ar note dangte ang bawkin arpui hnungzuiin a seilian ve ta a. Ni khat chu, van s^ng taka mu thlawk delh delh hi a hmu a. Aw, mu ang hian thlawk thiam ve ila a nuam tur, tiin a inngaihtuah a. S^ng taka thlawk thei mu a ni tih reng reng a inhre lo. Hetiang chi hi kan tam khawpin ka hria. Mahni nihna dik tak hre lo leh hriat tum lo hi kan tam ber awm asin. Pa pakhat ang. Mi dang nih? Pa pakhat Sawn tihduhdahna, Harsatna leh emaw tih mai : Pathian hian mi mawl hi a lawm ber a ni : Eng vanga chu ngaih dan chu nei nge i : E le, mi mawl a siam hnem ber alawm. fa Ophrah Winfrey-i naupan lai nun chu cheksawlhna leh diriamnaa khat a ni a. pachhiatnate hi chu a \hian \ha neihchhun tur a ni. Hmeichhiaten harsatna an tawh theih
19
ang zawng zawng chu a tawnhriat tawhte vek emaw tih mai tur hi a ni a. Mahse, chutiang thilte chu inhnehb^ntir a tum hauh lo. Khawvela hmeichhe lar leh hlawhtling ber pawla chhal kumkhua tawh tur Ophrah-i chuan hetiang hian a chanchin a sawi: Mi chhumchhiate ch>nnaa naupang berh leh endawng tuar reng \hin angah ka inngai duh ngai lo. Ka naupan t>t lai a\anga ka mimal nuna mawhphurtu lian ber chu keimah hi ka ni tih ka inhria a. Ka hmalam nun leh ka nakin hun chungchangah pawh mawhphurhtu ber ka nih ka inhriat avangin chu thilah chuan ka theihtawpa \ha ni turin ka beih a ngai tih ka hria, a ti. Pa pakhat chuan, ka \hat lai leh vanglai nite khan khawvel hi thlak danglam ka tum a, a ti a. Khawvel thlak danglam chu thil theih loh a nih a hriat chian hnu chuan an ram leh hnam thlak danglam chu a tum leh ta zawk a. Chu a thil tum pawh chu thil theih loh a ni tih a hriat hnu chuan an khua siam\hat a tum leh ta a. An khua thlak danglam a tumna lamah chuan a lo \hang upa hman hle tawh mai hi a lo ni a. Ka kum a tamin ka lo upa hle tawh mai si a, ka chhungkua chauh tal hi chu thlak danglam ka tum hr^m teh ang, tiin a inngaihtuah leh ta a ni. Mahse, chutia tar chhia mai a lo nih tawh hnu chuan a chhungkua takngial pawh a thlak danglam hlei thei lo tih chu a hre hnuhnawh ta a. E khai, mahni inthlak danglam mai loh chu tih theih reng reng ka lo nei lo a nih hi le, a ti ta hial a. Tichuan, a hlawhchham chhan hriat tumin a ngaihtuahna zawng zawng a s>ng ta a. Hriat sual leh hriat hmaih palh a lo nei a ni tih a hre chhuak ta. Hm^n hm^nah khan keimah hi lo inthlak danglam tawh ni ila chuan, chu chuan ka chhungkua hi a thlak danglam daih tawh tur hi a ni a. Kan chhungkua chuan kan khua hi kan thlak danglam thei ang a. Kan khaw mite zawng zawng hi chuan kan ram leh hnam pawh hi kan thlak danglam thei ngei ang. Kan ram leh hnam thlak danglam a lo nih chuan khawvel pawh hi awlsam takin kan lo thlak danglam thei daih dawn tihna a lo ni, a ti a. Mahse, a tlai
20
tawh. Tar chhia mai a ni tawh a, thih hmabaka a vanglai hunte thawnthu sawia sawi mai mai thei tawk lek a lo ni ta si a. |hatna hrim hrimte, malsawmna leh vanneihnate <m leh chan tuma kan hmanhlelh luatna lamah mahni insiam\hat nachang manghilhin kan lo bo thui lutuk palh ang tih ka hlau \hin. Mahni insiam\ha hmasa zet ila, thil \ha dang chuan min la umzui zawk dawn alawm. Miin khawvel hi a pumin nei sela, a nun ch^n si sela, a tan eng nge sawt ang? - Isua Krista
Cover Photo
Name: Kimi Khiangte Father's Name : K. Laltluangkima Mother's Name : Vanlalruati Khiangte Age : 21 Height : 5'5 Grade/Education Qualification: College Hobby : Cooking & Hiking Contact : kimikhiangte@yahoo.com Photographer : Zela Khiangte
21
Mizo Literary Journal, USA PANGPAR HUANAH DINGDI Zirtei Mangpa
Pathianni chawhnu a ni a, duh ai chuan khua a lum deuh na a; ka nupui fanaute hlim thawm chuan hahdamna sawi fiah thiam rual loh min pe a. An inchei vel paha an \awng nak nak te chu lungawi takin ka lo nghak a. Tukverhah dakin kawta kan taxi \awng tawh tak chu ka va thlek a. Zingah khan ka theih ang tawka ulukin ka tifai ve bawk a, a zahpuiawm lutuk bik lo. Chahbi ka la a, ka nupui fanaute chu hmanhmawh deuh tura hrilhin, Motor ka lo va tinung ang e, tiin ka chhuak a. Puia car pawh kawngpuiah ka va hmu nghal a, an khat \en \awn khawp mai. A fapate pathum harh lutuk tak mai leh an awmpui nula te chu a hnung seat-ah hauhuk rual ang maiin an rak nawk nawk a. Puia chuan horn a rawn tiri sek lehnghal a; khua a va tilum tak em! Ka fanute pahnih leh kan t> ber mipa naupang kum nga mi chu an nu hoin hlim tih hriat takin an rawn inzui chhuak a, kan chhuak thei ta. Kan fapa birthday denchhenin Zuangtui TNT Campa Pangpar Huan tlawh kan tum a ni. He Pangpar Huan-ah hian ka la kal ngai lo a, hmuh ve r>ng r>ng ka chak a; kan nu rawt chhuah a ni na a, fuh ka ti khawp mai. Puia te chhungkua an lo phur phian bawk nen; khaw hmawr a\angin khaw hmawr lehlam kan pan ta a ni. TV-ah te kan hmu zing bawk a, thil danglam tehchiam a awm lem lo. A hmun ngeia va tlawh a, naupangho eng eng emaw han zirtir kan duhna chu ka ngaih pawimawh ber a ni bawk a; kan kalna apiangah chuan a \awng tam berah ka \ang zel a. Haw kan tum \an tawh tihin in pakhat kawta ring leng lawnga lengzem hla lo sa liah liahtu hmeichhia, kum 30 pel tawh ni ngeia lang, sam thur zet chuan ka mit a la deuh a; thei tui b<r khat ka ken chu pek tumin ka va pan hnai a. A sam chu a sei hle a, a balh hmel deuh e tih lohah chuan sam bu \ha tak a ni. Nu t> lam deuh, ngo vak lo, sa nghet lam pang a ni. A zai zawh hun nghakin ka lo en reng a. A hmel chu a chhe lem lo na a, a incheina chu a nuihzatthlak lek lek
22
bakah; a mitmengah leh a hawiherah rilru kim zan lohna a nei tih a hriat hle. Chutia ka en reng lai chu mi rawn hmu thut a; a zai lai chawlin mi en ta veng veng a, a mitmeng ^ ruai chu ka rap lek lek mai. Lungngai awm takin a kun a, lei lam bih ngar ngar pah chuan a nui var var lawi a. Chutah a kun thut a, lung\hil eng emaw zat hi uluk zetin a zuk chhar a, a en chiang a, a paih leh a. Uluk zetin a hma aia lian deuh pathum a chhar \ha leh a, a ding a, a kawrah a tat fai a, a hum ta hle hle a. Ka lo en reng a. Ka faten min rawn koh tak avangin thei tui chu peka kalsan mai ka tum lai chuan a lungte hum chu ka lama rawn pharh pahin, Rinpui, kha nei rawh, a ti ta mai a! Ka va phu nasa tehreng em! Helai Pangpar Huan-a mi ang lo hian engtin nge ka hminga min koh ngawt theih? Ka hming i hria e law? ka ti a, ka aw chu a ring \ha bawk a niang; kan nu leh Puia te nupa pawh an lo hawi a, naupangho pawh chuan min en \hap a. Kan nu chu lo kal hnaiin ka ^ ve ta emaw ti niawm takin min en ha a. Mi ang lo nu leh a kut phaha lungt> chu mak ti leh hlauh hmel lek leka a en lai chuan chu nu chuan, Rinpui, kha la rawh. Ka pe daih ang che, a ti leh a. A aw chu ka hriat hnu a ang riau a; mahse ka ngaihtuah chiang hman lo. Muang ch^ngin ka kut ka dawh ta ngawt a. Lungt> chu a mal te te-in ka kutphahah chuan a dah a, uluk takin min humtir a, ka kut la chelh reng chung chuan zak awm takin a nui ver ver a; a nui chhuak thut a, ring taka nui uar uar pahin a tlan ta daih a. Ka mur ur ur mai! A ngaihna hre loin ka kuta lungte pathum chu ka en vung vung a. Kan nu chuan, Awi! Tunah khan i hmingin a ko che ti raw? A hria che a nih kha. Tu nge? I van hriat loh hmel ve, i hria em? a ti hlut a. Engtin emaw tak ka harh chhuak thut DINGDI! Engtin nge ka hriat loh theih le? Engtin nge kha nu kha kum hei leh chen ka hriatrengna ata paih bo ka tum pawha ka hriat chhuah leh \hin kha a ni tih ka hriat loh theih chu le!
23
Danglam tawh hle mah se a aw te, a taksa leh a sam te, a hawiher hrim hrim leh a hmel pawh chuti lutuka danglam chu a ni lo. Chhe tawh zawk hle mah se Dingdi ngei kha a la ni tlat. Kum sawmpanga liam ta-a a nui hmel leh hlim tih hriat taka a \awng siam siam lai hmel chu fiah em em hian ka mitthlaah a rawn lang a. Ka thinlung chu a let but but a, a na ta vawng vawng a. A tlan pheina lam chu ka va hawi a, uluk em em mai hian nichina a hla sak kha lo sa lehin khawvel dang daiha awm ang maiin lungawi awm fahranin a lo zai liah liah tawh a. Kan nu banah chelhin, Nu-i, saw nu saw ka hre lutuk! Sikul kan kal ho \ hin, tiin ka kal sawn nghal a; Dingdi chu ka va pan a. A bul ka va thlena a hmaa ka va din pawh chuan min hmu awm pawhin a awm lo a, nuam ti em emin a zai a. A hminga koh ka han tum a ka thei lo. Ka tan chuan hming pakhat chiah a nei a chu chu Dingdi a ni. Mi dang awm laiin ka ko ngai lo. Ka Leitlang Dingdi kha helai pangpar huanah hian enkawl ngaiin a lo awm ang tih ka ring ngai lo. Engati nge Dingdi chu khatiang khan a lo awm le? A chungah eng thil nge thleng a, eng thil fakau nge maw ka tel lo-a a lo pal tlang le? Zawhna hlirin ka khat a. Kan nu chuan zawhna min zawt zui miah lo a, a ngaih a \ha chiah lo tih erawh ka hre thei. A hun ka tih huna ka sawi hun a nghak tih ka hria. Kha nu rilru kim lo khan ka rilru a luah a, engtin emaw tak thuk takin mi khawih tih a hrethiam a, ka hrilh hun a nghak mai a ni. A chungah ka lawm ngawt mai. Thla khat dawn lai a liam hnu chuan Lungleia Dingdi patea nen kan inhmu nawlh a. Dingdi ka hmuh thu chu ka hrilhin thil awmzia ka zawt nghal a. Ani chuan min hrilh ta vek a. Rozami, ka Dingdi chuan kum nga vel kal ta khan pasal a nei a. Nau a chhiat hnu reilote-ah a danglam hret hret a, thla thum hnu velah mi ^ kan tih anga a awm tak avang leh, a ch^ng phei chuan hlauhawm taka a chet \hin avangin an in\ha\hen ta ringawt a. Nikum hmasa mai khan a ziaawm deuh beiseiin Pangpar Huan-ah an dah ta a lo ni. A chhang chiah Rokima pawh Rozami ang deuh chiah hian nupui a
24
neih a\anga thla ruk velah a buai ve a, ani chu tlemin a zia deuh a, harhfim lai te pawh a nei \hin a ni awm e. Chumi zan chuan ka muhil tlem ngang mai. Rozami, ka Leitlang Dingdi chu mi ang lo, Pangpar Huan-a enkawl ngai a lo ni ta a nih chu! A bawraw \hin em avangin anmahni in ngeiah pawh an enkawl hleithei lo a; tumah a hre hrang tawh lo a ni awm a. Mahse, khami ni khan min en chiangin ka hmingin min ko nalh a nih kha. Kum sawmpang lai a lo liam ta reng mai Lunglei Serkawnah, Baptist Higher Secondary School-ah kan kal ho a. Rozami nen chuan tleirawl inhmngaihna an sawi ang zawng zawng hian kan thiam tawkin kan inhmangaih ve a. Sikul huan kan thlawh \umin dingdi kung hi ka chek chum a. A rawn hmuh chuan min vin tuarh a, mi chum nawk nawk bawk a. Chutah a bung chu a chhar a, a phun \ha ta sawk sawk a. Kei chuan makti takin, Hnim a ni na nge? ka ti a. Ni mai mai lo, mi ^ pa! Dingdi a nih hi, Chu chu eng nge? Mawl mi tih hmel zetin min rawn melh a, ka hre lo lutuk chu min en vang vang a, duhawm zeta nui chung hian, Mizo pangpar a nia, mawi ka ti teh mai a nia! A thih vaih chuan i ch^k lo ang, a ti ta a. Dingdi chu engtin nge a par ka hre ch^k ta em em a. Nakinah chung dingdi par a lo hun a, ka cheh chum a phun tak kha chu a nung lo; ka ch^k loh viau tak pawh ka hre chuang hek lo! Huan sir vel hmun danga dingdi par chu chhun chawlh laiin min entir a. A vul ch<k ve lo na a, a par dan hi ka duh riau alawm. A Mizo reuh si, a ti a. Mak deuh maiin chu pangpar, dingdi a tih nen chuan an inang riau hian ka hre ta a. Hmel\ha tia sawi vul ch<k tur a ni lo, mahse kei chuan a mawi ka ti a ni! Mitmeng mawi tak neiin a sam bu \ha tak chu uluk taka khuih pialin a \awn fel than \hin a. |awng tam lutuk lo, hlim thei zet mai si hi a ni reuh a. A zai thiam vangin kan Sikulah chuan a lar a,
25
hme\ha titu pawh kan kat ve nuk mai. A pian a nalh reuh bakah ngaihnobeina riau a nei a, chu chu a bula awm a nawm em vang te, a rilru tluangtlam vang leh a hlim reng mai \hin vang te niin ka hre \hin. A inchei vak ngai lo a, a lang \ha ser reng thung. Engkim hi a inhmeh ni maiin ka hre \hin. Chumi ni pawh chuan pawnfen fual kerek chen a feng a, T-shirt hring dal rep tawh hi a ha a. Dingdi nen chuan inang ka ti telh telh a. Chumi ni a\ang chuan Dingdi tiin ka ko ta a ni. A tawi zawngin, Aizawlah ka haw a \ul a, rilru na takin kan in\hen a. Phaiah zir zawmin kan inhmu ngai ta reng reng lo a; chanchin kan inhre zui hek lo. Nupui ka nei a, rilru kilkhatah riak ve reng \hin mah se; ka nupui hi ka hmangaih vanga nei ka ni a; Rozami tel loin ka hlim tawk hle \hin. Mahsea mitmeng ^ ruai mai leh a aw ring \ha tak te, a taksa leh a sam enkawl ngun loh tih hriat tak mai te leh, ka hming a rawn lam nawlh mai te kha ka rilru a\ang hian ka dah bo thei lo. Engemaw chu ka tih a ngai a ni Rilrua ka vei tlat chuan eng emaw ti tak hian remchang a lo awm mai \hin a lo ni. K^r khat hnu velah Lungleia kan chhung hnai tak, Baptist Pastor in-a lenna hun remchang a awm ta hlauh mai. Rozami te \henawm hnaia awm \hin a nih avangin kan nu tel loin ka kal a. Pa Zuala chuan vawi tam tak a lo \awng\aisak \hin avangin a hre chiang ngang mai. A sawi dan chuan Rozami ^tna chu inthlahchhawn theih a nih hmel. A n$ (a pa farnu) hi amah Rozami ang deuh chiahin a awm tawh a, a nau Rokima a ni leh a. An pi leh pute z$ngah pawh chhui thui deuh chuan rilru kim lo kan tih ang hi sawi tur an lo awm a ni awm e. Ka ngaihtuah vang vang a, pawi ka tiin ka lainat takzet a ni. Khatiang mi harhvang \ha leh hlim thei, hmabak hlimawm tak nei nia inhre ve \hin, lu zo veh vawh tak mai kha tunah hian mi ang lo a lo ni ta si Ni eng emaw zat chu Rozami ringawt chu ka rilru-ah a awm a, office-ah pawh ka lo ngaihtuah leh veng veng \hin. Kum hnih zet tumah dang ngaihtuah lo-a kan inzui hnu-ah rilru na takin kan in\hen ta kha a ni a. Nupui neih ka la duh lo a, anin inneih mai a duh a, Kan rualpui innei an tam ve
26
tho e! tiin \an a khawh a. Zir zel ka duh vang leh nupui neih ka la duh tlat loh avangin Aizawla college kal ve mai turin ka thl>m a, Mi duh tak tak lo a nih chu, tiin a duh tlat lo a nih kha. Kan la naupang deuh a, inhmu zui ta lo chu kei pawn mi dang ka nei leh thuai a; tumah Rozami anga rilru ka pek an awm lo. Kan nu ka tawng ta a, ani hian Rozami min theihnghilhtir ta a ni. Theihnghilh tak tak lai erawh ka nei tlem khawp mai. Sawi vek duh ila chu tu pawh hian ngaihzawng hlui theihnghilh hleihtheih loh kan nei deuh vekin ka ring. Ka nupui fanaute bulah hlim taka awmin tu nupui fanaute mah ka awt bik lo. Mahse, Rozami chu ka hre chhuak fo a, ka lung a tileng fo \hin. A ch^ng phei chuan suangtuahnain kan nunhluiah ka k$r leh a, ka rilru a luah veng veng ch^ng a tam mai. Theihnghilh daih ka duh ch^ng hian ka hre chhuak zing mah emaw tih tur a ni \hin a, ka thin te a rim hlur \hin a nih kha. Kan nu bulah vawi khat pawh a hming ka sawi ngai lo a; a \ulna pawh ka hre lo. Ka hmangaih a nep phah hek lo. Ani (Rozami) chu ka nunhlui a ni a, ka nupui erawh ka nunna a ni. Tichuan, vawi khat tal Rozami chu va hmuh leh duhna lian tak ka nei ta tlat a. Engtiang chiaha rilru kim lo nge a nih a, a dinhmun dik tak va hriat chian ka duh a ni. Pa Zuala bawk ka be leh a. Ani chuan Pangpar Huan-a thawk hmelhriat a nei a, chu nu kaltlang chuan ka va tlawh leh ta a ni. A rukin kan nu hriat lohin ka va kal a nih chu. Tun \um chu inring lawk sa-a kal ka ni bawk a, felfai takin Rozami chu ka va hmu a. Ka biak r>ng r>ng chu \ha takin min chh^ng a, a \awngkam a felin thu awmze nei lo a sawi mai mai hauh lo na-a min hre tawh r>ng r>ng lo tih a hriat a. Hmanni khan lungte pathum min pek kha i la hria em? ka han tih pawh chuan a bu ve ngat na a, a hre tak tak em tih pawh a hriat loh a. Ka \awng chu ngaithla awm pawhin a lang lo a; min chh^ng ve zel lawi si. Engati nge lungte kha min pek? ka han ti leh a. Ning awm fahranin min
27
melh a, lung\hil bawk chu a chhar khawm a, a invawr ta daih a. A dawn \helh ch^ng chuan thinur fahranin a \> vak a; a tinawn leh a, a dawn fuh chuan hlim zetin a nui a. Dawhthei takin a invawr chu ka lo nghak a; min ngaihsak tak maih loh avang chuan, Dingdi, Rinpuia kha ka nia, min han en teh. Min hre tawh miah lo maw? ka han ti a. Nui hawk hawk chung hian ngaihsam fahranin, Hre lutuk, hre lutuk! Mahse, ka kawm ngeih z^wng pawh i ni lo. I zai thiam lo em mai. C.Sanga i tluk lo lutuk! min tihsan a, nuam ti zetin a invawr chhunzawm leh a. Tih vak ngaihna ka hre lo. A hmel chu ka han en \hin a, a lungawi hmel em em mai si. A thawmhnaw te chu a inhmeh loh em avang leh a sam a thur em vang chuan ka lainat zual a. Inenkawl fai var reng \hin a nih vei nei le! He nu hi kum tak tak ka vei \hin a, ka lunglen leh khawhar ch^ng apiangin ka hre chhuak a, hlimna leh lawmna ka tawnin ka theihnghilh ngai chuang lo a nih kha. Engtin tak awm zui zel ang maw ti rilru chungin a chanchin tumah ka zawt ngai lo a, a hming ka sawi rik lohna chin pawh ka hre tawh lo. Kan nu aiin ka thlang zawk hauh lo na a, Rozami nen khan lo innei ta ila engtin nge kan awm ang aw? ka ti \hin. Tun ang hian ka hlim ang em tia inzawh ch^ng ka nei fo a; ka hlim loh zawk ka ring hran miah lo. Chutih rualin ka nupui ka tawn hnu khan ka duh thlang ni ta ila ka nupui ka thlang dawn tih erawh ka chiang. Rozami chu tleirawl rilru nut phet phawt laia ka tawn a ni a. Ka lung tileng fo mah se; ka nupui chu mipa puitlingin, thinlung taka hmeichhia a hmangaih dan tur dik tak nia ka hriatin ka hmangaih a ni. Rei tak ka inngaihtuah hnuin kan nu ka hrilh ta a. |ul ka tih chin leh a hriat awm chin bak ka sawi duah hran lo. Min hriatthiam fo \hin angin tunah pawh min hrethiam leh em em tho. Rozami chu khawngaih tak t>-in a khawngaih bawk. Pangpar Huan chuan a rilru a hneh zual ta em em a. A hma pawn mi ang lo te hi a khawngaih em em \hin a, kan fapa birthday-a Pangpar Huan tlawh rawttu pawh amah a nih kha. Tichuan, chhungkhat leh \hian \hate a titipui a,
28
engtin tin emaw pawisa \hahnem angreng tak an thawh khawm a, thawmhnaw leh buhfai te, chawhmeh leh nepnawi eengmaw zat an thawh khawm a. An \hian ho-a an thil thawh khawm nena Zuangtui lam an pan ni chuan inah nau ka lo awm a. Tukverhah dakin ral hla taka tlang lo lang chu ka thlir a. Lunglenna ai mahin thawvenna danglam tak ka nei tlat mai. Rozami ka ngaihzawnna, keimaha la cham reng \hin emaw ka tih kha a bo ta daih a. Mi ang lo a lo nih tak vang a ni lo tih ka hriatna erawh chuan ka rilru a tinuam huai huai a. Pangpar Huan-ah awm ta lo se ka hmu tawh kher lo ang a, ka rilrua a rawn lan ch^ngin ka la ngai emaw ka ti \hin mai thei. Pangpar Huana a awm ngai ta lo se, pasal fanau neiin khawvel dangah a awm lawi si ang. Lo innei ta ila, nupui mi ang lo nei ka ni ang a; fa mi ang lo pawh kan nei mai thei bawk. Pathian remruat dan leh min hruai dan mak tak te chu ka ngaihtuah a, Rozami ^t tak vanga lawm chu ka ni hauh lo. Ka lainat em em rualin mi pangngai inti-te nun, hmasawnna uma intlansiak reng mai leh in tin khawsak ngaihtuaha kan inhambuai \hinna te lungkham ve miah lo-a lungawi taka hun a hmang chu a vannei letling ka ti. A harh chhuah leh a rinawm loh avangin, saw Pangpar Huan-ah sawn ka Lengtlang Dingi chu a vul ve reng ang a, kumhlun tur awm lohna khawvel a chhuahsan hma loh chuan Pangpar Huan-a pangpar mawi tak pakhat niin a hun a hmang liam ang.
The MIZO Vol. I No. 1 & 2 copy tlem kan la kawl a, a duh tan enkawltute hnenah ngaihven theih a ni e. A thawn man mahnia intum erawh a \ul.
29
Mizo Literary Journal, USA LALSANGZUALI SAILO HLA PHUAH LEH ZAIIN ZOFATE A HRUT DAN K.C. Vanlalruata
A hla phuah leh a zi rimawi hmanga Zofa, tlng tina awmte huihchhuk thliin buh a chhem fawn chhawknghawlh dual dual ang maia min hr<t rual a, a zi rimawi zwma hlim taka kawi k^wm thin ang \hap \hapa min awmtir theitu Lalsangzuali Sailo hi, kum 1949, May 15 khan S. Vanchhuma leh Spthangi Chawngthu te fa 11 zinga upa ber atan Thingsai khuaah a lo piang a. Kum 14 an khuaa a awm hnuin, kum 1965 a\ang khan Aizawl leh Shillong-ah lehkha zir turin Thingsai a chhuhsan a. St. Pauls High School Aizawl, St. John Boscos Convent, Cherapunji leh St. Marys College, Shillong-ah te lehkha a zir a. Kum 1972-ah B.A. (Honours in Education) a pass a, kum 1981-ah B.Ed a zo leh a. Zirtirtu hna thawh paha zir sang zelin kum 2005 khan Himachal Pradesh University a\angin M.A. (History) a zo leh a ni. Kum 1973 a\anga sorkar hna thawk \anin Govt. J. L. Higher Secondary School-ah Headmistress a kaisan hnuah Govt. Aizawl High School-ah a thawk leh a. Govt. Comprehensive Model School-ah a hun tawp thleng a thawk thung a. Kum 1978, June 27-ah Laldinliana nen inneiin fa 3 an nei a ni. Kum 2006, \hal favang in\an chho chu khua pawhin kan Mizo thu leh hla lama mi ropuite chu a s<n ve emaw tih tur rengin khua a ngui a, romei zm a chhahin upain Khua a \ ap an tih ang maiin hawina lam apiang hi romei zam a thim muk ruih a, kum dang a ang tlat lo. Kan ram leh hnam, khawtlang, Kohhran leh a chhungte la mamawh ngawih ngawih laiin kum 2006, October 14, zing dar 11:3-ah khan kum 57 mi niin thluaka thisen zm puar (Aneurysm) natna chimawm tak avangin Zofate pangpar mawi tak Lalsangzuali Sailo chu a tliak a, mual a liam ta ruai ruai mai le. AIIMS, New Delhi-a natna khuma a mut lai, July 22, 2006-a a hla phuah hnuhnung ber, Nang chauh I ni, ka duh ber leh Chatuan thlenga ka belh tur chu! a lo tih angin Lalpa
30
hnenah chuan a chawl ta. Daikil kara mi t> ber a\anga a lian ber thlengin ui lo fa an awm lo vang nge tih tur khawpin Zofate chenna ram a tuam chhuak nghal a, mite thinlung a fan thuk a ni. Vuitu ngah ber a tling hial awm mang nge tih khawpin an chenna Khatla Nursery Veng a\anga Khatla kawn thlengin amah thlahtu mipui pawh an ther fuk mai a. A taksa kan zingah nungin awm tawh lo mah se, a thuhlazm leh a zi rimawi chuan Zofate thinlungah hian chuai ni neiin a mawi tawh lo va, chutih a hnekin a hla leh a zaiin Mizo mipuite a hrut dan mawlh mai hi a ni sawi tawk thiam harsa chu ni. A hla phuah leh a thluk a siamsak bakah, a u leh naute sulhnu nena chhunfin hla \hahhnem tak 365 (kum khata ni awm zat) bu khata an khawrpum takin a huam chin phei hi a zauvin a hlu hle. Heng hian Mizo mipuite a hrut dan pawh a nasain a rualkhai phah lehzual viau bawk ang. Heng - Hnam hla te, Khuarel hla te, Lenglawng hla te, Lengzem hla te, Hun bik nei hla te, Fam ngaih hlate leh Pathian fakna hla a phuah bakah Sap hla thlenga a phuah chi kim takte hi mi chi hrang hrang, mize inang lo tak tak leh ngainat zawng thuhmun lem lote a hrut kimin, kurpui tham hla \ha a tling zel a. Kum 1989 bawr chhoa naupang pual hla \ha tak tak a phuahte hian sak leh lawm a hlawh hle bawk a. A huho leh a ruala sak dual dual mai chi a ni lehnghal, naupangte thinlungah a intuh nghet hle a, chu bakah hlahril (Poetry) a phuah te pawh tih tham tak a tling bawk nen, zirlai bua a thu leh hla seng luhte hian zirlaite rilruah a bei ngheh phah bawk a, thuk lehzualin mi a hrut lo thei lo a ni. A hla phuahte hi a thluk ing-euh leh sak harsa tak a awm meuh lo va, a thu pawh hi a tluangtlamin a fiah \ha a, hei hian vawn leh hriat a tinuam lehzual bawk. Lalsangzuali Sailo hla phuah hmasak ber chu Ram ngaih hla Hmanah chuan hlimten nui zain tih a ni a, a tleirawl chhoh phai-rama lehkha a zir lai kum 1967 hma emaw, a nih loh leh hemi kum bul lama a phuah a nih hmel.
31
A hla phuah hmasak dang chu Lengzem hla a ni a, kum 1967, November thlaa St. John Boscos Convent, Cherapunji-a pawl sawm a zir laia a phuah a ni. Hetih lai hian mi pakhat a ngainat zawng tak mai a tawng ve a. Ani pawh chuan a ngaina ve hle a. Mahse Pathian samsuih loh nafam chu an inzui rei lem lo hle, inngaina tak chungin an in\ha\hen ta a. Chu chu boruaka thamraltir mai lovin hlaah a phuah ta a, a thunawnah chuan, Ka ngam lo, sam ang ka \hen t<r che, A riang hi min nghilh bik lo la, Amin zal> ng lung an rual laiin, Kei zawng mahten lung lam ka vai. a ti chhuak ta a ni. Hla lenglawngah pawh Vanglai ni (Chul mai lo se vanglai kan nun) tih chu a phuah hmasak ber a ni a. Kum 1967-a Cherapunji-a lehkha a zir laia a phuah a ni. Kum 1970, Febuary-ah AIR Guahati (Shillong)-ah a record a, a hla phuahah chuan a lar hmasa pawl tak a ni. A hla sak te hi amah ngei intum chawpin a rawn sa chhuak ta \hin a, AIR Guahati-ah chang lo AIR Aizawlah pawh a thun zel bawk a. A hnuah phei chuan All India Radio A Grade Artiste hial niin, hla 450 chuang a record tawh a, chung zinga 297 zet chu ama phuah liau liau a ni. Zai thiam hrang hrangin a hla 89 lai an sa bawk a. Chu chuan nasa takin Zoram Khawvel a hrut chhuak a, Zoram pawn thlengin a fan a ni. Zai thiam lo pawhin a hla chu an ngaihthlak zawngin an kut leh ke emaw, an hmuiphun emaw tal chetin an zawm hial \hin. A chang leh phai-ram chul hnu min fanpui a, a chang leh romei zam karah Vamur ang maiin kan leng der der a, nungchate lainatna thinlung puin Zoram nawmna leh mawina kan tem thar a, Ka liam tange kan tih loh leh Kar a hla... kan ti thul a. A chang leh Mizo mipuite hmangaih takin ruihhlo \hat lohzia min hrilh a, \halaite chu ruihhlo bawiha tang lo turin Rawlthar \ ang fan fan tiin a fuih sauh sauh bawk a. Kum 1976-ah a \hiante nen Zo-awi Pawl (a hnua MZI lo pian chhuahna bulpui) an din a\ang phei chuan an inhlim chhuah a, Mizo zai rimawi leh hla lamah hmasawnna kawng pawimawh tak an sial a lo ni reng mai.
32
Kum 1977, April 4 a ni a, J.L. High School Staff Room tukverh a\ang chuan Tuikual lui kam tuaka Assam Rifle ram kangvar dum huam kara Vau par var leh Far\uah par sen vul ch<k maite chu a han thlir a, mit tlin tawk leh lung tileng tak mai hian romei a zm chuai mai bawk a, Siamtu kutchhuak mawi danglamzia pawh chu dawn khawl chungin Vu thla tih hla lungkuai zet chu a phuah a, amah vekin a sa lar zui leh nghal a. A hla thunawn tal tarlang ila; Aw, Siamtu kutchhuak ngei lo ni e, An fak ning long hramthiam aw mawi zawgten; Thlir ve teh u, khua tin an mawi hluan e, Enchim loh, aw Vauthla eng mawi! a ti thlawt mai zuk nia. Miten an khawharin an pan a, hla phuah tura an ngenin ani chuan i-he lovin a lo phuahsak nghal zel a, khawhar hla a phuate hlei hlei hian asin mite hnm a, awm tlei a, \ahtir lawi bawk si chu ni. Kum 1982, January 18 a lo her chhuak a, amah hringtu nun a boralsanna pawh kum 10 lai a lo liam ta reng mai. A nu laizawn pakhatin a nu puala hla phuah turin a ngen ta a, ani pawh chuan a nu hming han reh vawng vawng mai tur chu a ngai ngam lo va, hlain, Fam chang hnu, ka chunnunnemi, Kum sawm sul a liam ta, fam dairial i channa; Mahse, i dai chuang lo, thinlaiah i hlui lo ve, I sakhming mawi zaiin ka rawn chawi zel dawn e, a ti chhuak ta phawng mai a. Hringtu nu sun tawhte tana hlapui a tling hrim mai a, mite duh leh radio-ah pawh thlan hlawh ber zinga mi a ni chho ta zel a. |um khat Tlanghmingthangi, Durtlang chuan a nu Laithangpuiin a boralsan puala hla phuahsak turin a rawn ngen a. Kum 1982, July 28-a a phuah Enchimloh chunnemi tih pawh hi chutiang thova hla nung leh \awmpui theih khawpa hla \ha tling chu a ni. Kum 1970 chho a\anga tun thlenga a hla phuah lar tak tak ama sak leh mi dangte sak pawh hun rei lo t>a sawi kim sen chi a ni lo zawk a. Kum 1974-a lo pianthar chuan;
33
Nangmah hre lovin, khawvelah, Sualin ka bo rei lua e, ka Lalpa; Mahse, tunah ka hmu ta che, Ka Lal leh Chhandamtu I ni, a tih hnu chuan lengzem hla lam a bansan a, Pathian fak nan a aw mawi petu chu a hlan let ve ta thung a. Zoram dung leh vang a han thlir a, Kristian ringtu inti; mahse, sualna tuifawn kara pil mekte leh nuna hmuh tur awm si lo, a hming maia Kristian inti \henkhat chu a vei ta a, Harhna kan ngai tih meuhin kum 1982, April 27 chuan a au chhuak leh ta. He hla hian Zoram a fan chhuak leh nghal a, K|P Gen. Conferenceah meuh pawh sak hlawh leh kurpui takah neih a ni hial nghe nghe. Lalmama Sailo fapa Remlalmuana chu tute emawin an vit hlum a, a sarthih dan te chu a ngaihtuaha Mizorama sualna pung nasa leh nunna meuh inlaksak chu Pathian phal loh sual rapthlak a nihzia chu hlain May 29, 1987 khan Hmangaihna a dai zo ta, Sar a zam.... ti meuhin a chham chhuak a, chu chu a rawn sa lar zui a, mi a ti \im sung sung thei a ni. Thu leh hla lama a thawh hlawk avang hian kum 1998, April 12-ah India President K.R. Naraynan chuan Padma Shri in Literature a hlan hial a, a lawmman leh chawimawina dang a dawnte chu sawi mai sen pawh a ni lo zawk hial awm e. Kum 1975-a Mizo hmeichhe lar bera an thlan te hian huhang a neih nasatzia a pho lang a, MAL Jt. Hqrs, Lungleiin Pu Buanga Award an hlan te, Mizo nula hmel\ha leh lar Rimenhawihi ang mai sam sei a nih dan te, India hmarchhak chanchin bu lar tak The NE Sun (Weekly)in Nightingale of Mizoram tih meuha an chhuah dan zawng zawngte chu sawi dawn ila hunin min daih dawn si lo. Thuziak lamah pawh chhuanawm tham kutchhuak a nei a, a lehkhabu ziah tawh 28 zinga Tlawm ve lo Lalnu Ropuiliani tih phei chu uluk taka zirbingna a\anga a ziak a ni bawk a, MAL (Mizo Academy of Letters) chuan kum 1999 khan Book of the Year-ah an thlang hial a. Ani chuan Ropuiliani chu thu mai ni lo hla hmangin an tuihnih zui sak a, chu
34
chuan a hlutna a pho langsar lehzual sauh a, hla lar leh \ha a tling zel a ni. Mizoramin inthlanpui kan hmachhawn dawn apianga, Aw Zoram ka ngai hlu che... tih hla Thingremzaithei an han saktir ruai ruai tawh hi chuan khuai anga khel lova inthlanpui boruak vir vel kara party bilin hla chuam ang hiala an neih pawh ni mah se, thik lo leh lungrual taka rilruin a lo zawm ve mai theihna chu a danglamna tak a ni a, chumi phena inphum chu hla sak tur leh a aw mil a thlan thiam vang a ni pakhat bawk awm e. Sawi tur tam tak zinga sawi hmaih miah loh tur chu kum khat chunga hunpui inher - kum hlui leh kum thar in\hen dawna mi tinte nun hlui ngaih tihzual tur rengin kum hlui hla lungkuai elhkhen mai a rawn thlawh chhuak ta \hin hi a ni. Krismas a liama kum a la thar hma si hi chuan Lalsangzuali Sailovin, kum 1983, December 30-a a phuah, Kum hlui khawiah \ uan che maw? tia a zai rimawi fawn vel leh kum hlui hla dang a sak tih loh hi chu kan Zotlang ram nuamah hian rimawi dang a leng tawh \hin lo a ni. Kum hlui ni tla tur thlirin chhuahtlang leh ni tla tur lan chian theihna hmun thawvengah khua chuanin he kum hlui thlahna hla mawi tak hmang hian kum hlui chu kan thlah liam vawng vawng tawh mai \hin a. Zoram tlang tluan hi kum hlui ngaiin a kurin a fawn a, a su dup dup \hin a ni ber mai. He a kum hlui thlahna hla a phuah leh a sakte hian kum hlui a tingaihawm zual a, kum thar a tihlu zual bawk \hin. Chu rimawi leh zaia nun hlui ngaih lunglenna thlarau leh Lalsangzuali Sailo hla leh a zi hi Zofate nunah hian a bet nghet tlat tawh a ni tih chu hai rual a ni awm lo ve. Chu chuan chiang taka a tihlan chu Lalsangzuali Sailo hla leh zi rimawi tel lo hian kum hlui kan thlah thei tawh lo a. Kum thar pawh a nihna angin kan hmuak thiam ta meuh lo emaw tih tur a ni ta tih hi a ni. Hetiang mi bikte hi ram pum chu sawi loh an pian leh murna Khawtlang tan pawh chawimawi tlak leh inchhuanna tham tling khawpa khawtlang tilar a, tihming\hatu an ni tak
35
meuh a. An nun pawh belhchian a dawl \hin. Lalsangzuali Sailo hi ral thlira mi chhuanawm, belhchiana mize duhawm tak mai nei, tute pawh an zawlpui anga kawm thei leh mite dah pawimawh thiam tak, fiamthu duh leh hlim thei tak, a hlim dan pawh a ninawm leh a pawrawi zawng ni lo, nun tlang leh itsiknain a tihbuai loh nun zalen nei a ni. Taima tak leh zam lova a theih tawp chhuah a, ram leh hnam tana a theihna zawng zawng hlantu a ni. Amah ngeiin kum 1996, April 3-a Hla Kungpui mual a tlawh \uma a hla phuah, Zomi ril hnam ro siam an dai long e a lo tih zingah chuan amah ngei pawh a tel ve dawn ta. Awle, amah thlahna thu kam khat sawitu Prof. Darchhawna chuan, Khawvel tana zai \hinin Lalsangzuali Sailo hian Zoram khawvel hi a aw mawi leh thiamnain a nghawr nghing tawh \hin a; mahse, Isua t^na a nun pein a Lalpa fak n^n a aw mawi leh theihna zawng zawng chu hmang zovin t<nah chuan thisen chawimawina hla thar sain Zion ram nuam min pansan ta. Kan va ngai tak m! a ti a ni. Zoramin fanu chuam ang hiala a en, ram tana fanu hrin manhla, Zoram pangpar mawi leh kan Arsi eng mawi tak pakhat Lalsangzuali Sailo chu koh kir rual lohvin a her liam tawh a. A zai rimawi zwma kum hlui mual liam tur kan chelh khawtlai a, kan ko ding zo lo ang maiin, a dam lai ni chu tlain hun chuan liampui ruai ruai zel mah se, a lei taksa nungin kan zingah awm tawh lo mah sela, a thu-hlazm leh zi rimawiin Zofate a hrut dan erawh chu tawpintai nei lovin a sang zual zel dawn a ni.
Dam lai par ang chuaia Chatuan ram thlen hunah zawng,
Kum hlui ngaih lunglen a awm tawh long.
Mizo lehkhabu chhiar duh, chah ngaihna hre lo emaw chah tur hmelhriat \ha nei lo emawte tan, Mizoram lama lehkhabu kan chahsak thei e. - The MIZO
36
KHAWVEL MAWI HI HLA MAWI AN PE Zara
A khuhhawnna : Hetia sap fakna hla \ha tak tak, a rau-in a thawh m vang pawh ni hran chuang lo va, a mawi kan tih vang chauh niawm hrim a, khingb^i taka Zo\awnga lehlin kan chin tak sup sup hma daih tawh hian, hlauh pakhat ka nei tawh: sapho khuan kan tih dan hi an hre ve laklawh ang a, Mizo hla \ha hlawm hlak pakhat chu a phuahtu suangtuah ram \helh duai duaiin an lo lehlin ve palh ka hlau \hin. Chu hla pakhat avang chuan khawvel hi mawi thar leh ta riaua hriat chngte ka zuk nei hial \hin nia! Leilung hi enge a nih? Leilung hi a chhia a, a ruak ngawt a ni lo. A hmuthiamtu, Pu Rokunga-te ang chuan duhawm nem diai maiin Aw lei mawina, thinlai tihlimtu, Zantiang chhawrthla leh si-^r > ng mawi; Aw zing > ng mawi leh thlaitla > ng mawi, Damlai khuavel tinuaman lo vul rawh, an han ti a, Siamtu pawh a khi ve sukin ka ring \hin! Nia, hetiang hla hi chu nau hmel\ha ang mai a ni a, lawm a hlawh hle a ni. Pu Rokungan khawvel mawi a thlirna tarmit ang hi pakhat cheng 500 leh... tih tih ang vela lei theih mai chi a nih loh tehlul nen, keini ang naupang chhe mithmuh ngei ngeiah pawh khatiang thlirna duhawm kha mausam a ni \an mek a. Hman deuh lawk, keini pawn buhdengkhawl bak diesel hmang khawl dang sawi tur kan van em em laite kha chuan phai lam a\angin diesel hmang motor a rawn inkahpup chaw chho zut zut ang tih kan suangtuah pha lo. Mahse tunah chuan mahni mawng hlim tawkin nikhua kan hre ve ta a, diesel awm loh vanga che thei ta reng reng lo-te hi kan tam ta.
37
Khuarel ngainat kawnga sapho an pianthar sup sup laiin, keini chuan Pathian kutchhuak aiin mihring kutchhuak ngainat hi thupuiah kan nei mek a, khuarel ngainatute chu a buan chak lo zawkah kan \ang a, kan bet rawk rawk a, mihring leh khawl rum ri karah chp takin nun leh hun kan hmang mek a, sap style ngaina hnam hi kan harh chuang der si lo! Kawih\huang mal din, va-te rualin sa belpui vir taka an vir hut hutna, tlangsam leh hulhu kung a buk leihna hmun; lunglen a thawh fuh chnga keini ang pawn engemaw ngaihchn nei ang hrima thilfim kan dawn thawlen heuh heuhna mual leh tlang te chu mi \henkhat, ram ruak hlek hmuh tawha meng tawk a, 'duli' tia tiaa meng kawl kawl \hinte chuan chatuan khuarei ata tawh, Siamtun mihringte thlarau ngeih tura hmun min lo ruatsak tawhte chu a hlutna an han hmu phk leh tlat lo pek a! Keinin a \angkai em avanga a awm lo ang tih kan hlauh em em chu, a awm mai mai vanga \angkai ta lo ni tlatin an hria a; mi zawng zawng tana \angkai \hin kha mi tlemte tan chauha \angkai turin an han pumbilh zui nghal chat a! Kuthlei thil leh mahni hmasial vanga kan chhehvel nun neite an han nuai pherh duh tlat mai hi chu mihringpui zah lohna pawh ni satliah lovin, a Siamtu ngaih dan kalhna rapthlak a ni. Kan hlim thei lo Chung lam thlir la, van dumpawl hmuh knin chhum chhah tep tup ringawt i hmu \hin em? Chantawka lungawi hi hnufmna chi khat ni mah se, lungawi thei tura intahhriam erawh chu mihring hmabak a ni. Ram i thlir a, khawvel i en a, ram hausate neih leh nih i awt a, nang chu pachhia leh rualawt reng renga fam turah i indah \hin em? Hetia chatuan daih tur hispa kan neih phak bak baka kan inhaivur mup mup hma daih tawh khan, mihring sulhnu reng reng he leia a awm hma khan Pathian chuan a leilung dinah he ram hi kan chenna tur liau liauin a lo ruahman lawk tawh a, eng rohlu nge kan neih, tih ngaihtuah hmasa lo va, kan nih china lungawi loh kan tum ngawt hi a retheihthlak ngawt zawk mai.
38
He ram hi Pathianin chhe bawm mai mai tur atan chuan a din lo vang tih hi ka pawm a, neihin a tlin vanga kan tihchhiat mai mai atan phei he ram hi min pe lovang tih hi Nicea thurin tluka ka pawm chu a ni. Chu nihna hmuthiamtu chuan hahdam takin I mawi mang e, piallei kan chnna, Rianghlei tan p^r ang vul ve la; | ah lai ni k^wlk<ungah liam zelin, Hlim lai ni pr ang vul rawh se, tiin beiseina leh hahdamna a zir chhuak \hin. Keini angin an chanah lungawi tum lo se, Saudi Arabia leh Kuwait ramte khuan tui an neih loh thu an iak-pui ngun khawp ang. Mahse oil an hralh a, tui an chawlut mai. Japan-ho chuan an ram zim lulai lutuk kai pharh zau turin Pathian an ko lo: tuifinriatah sangha man tur Pathianin a pe tih an hria. Andhra Pradesh state khuan ramngaw hausakna hmangin sum an rut ruih ruih a, vai buhzem leh vai thlangra eizawng, Mizo Kristian-te chuan Chanchin |ha ng hnuaiah Pathianin rohlu min phumsak chu hmu duh lo luiin, kan neih kan tichhe mek a, kan nih tur ang hi kan ni thei tak tak ngai lo vang. Khuarel malsawmna bng pherh a, mihring thluak malsawmna chauh thlir chungin ke kan pen a, humsual kan dai dawn khawp. Siamtu hian kan khawvel hi tu leh fate tana chenna tlak ni zel tura kan hnutchhiah min pht a, a kutchhuakte pholan nan kan heti chung chung pawn min la thlang ta fo a, harh a, hlim mai tur kan nih thute hi Pathian thu a ni tih kan hre pha chuang reng reng lo. Rawngbawltu \ha Khua \hal lenk^wl ni chhuak eng rii riai, | uahpui p^r leh vau, phunchawng p^r; Chungtiang lenthiam kawlngo thla kh^wng ri, Lei rawngbawl kum siam an lo ni, tih thute hi YMA Day-ah tal i ngaihtuah chiang ngai em?
39
Kan chhehvela nun neite kan chimral hian tunge thih hmabaka hun hmang leh turte chu? Kan khua kan tih fo hi engho siam nge? Van boruak hnuaiah hian thil \ul lo siam turin Pathian thluak hi a vir vel lo. Engkim hi mihring tana \ha tura a duan a nih thute hi BC 273 daihah tawh khan Ashoka Lal Ropuia kha chuan a lo hrefiah dim diam tawh asin. Ani chuan an khatih laia lal chhungkuain an chin uar em em mai, sa pelh (royal hunt) te kha a lo khap bur tawh a, nungchate tan damdawi-in a buatsaih a, kum sang hnih liam hnuah keini chuan silai kan la pu v v a, Chawlhni tka z^wng sa tuihng hawp si hliam hliamte hi Bible nen a inhmeh lohna reng reng kan hmu tlat lo! Hisp rum pui pui nen khuarel hi kan thlir a, mihring nun nena inkaihhnawih tlat an nih thute hi \henawmte zawm atan kan it tlat hrih a, khuarel kan dai pherh nasat poh leh hmasawnna hi zuang ta vak vak angah kan ngai ve ngawt a, kan lu chungah meiling kan chhekkhawl mai mai tihte erawh hi chu mi pangngai ve tak tak tura ka ngaihte pawn an chht pha chuang der lo. Industrial cities leh ram changkangho chauhin boruak bawlhhlawh an tawng tur anga dahte hi mawlna mai a ni. Kan zing thawh hlim a\anga zan mut hnu thlenga hlawh nei lo va kan tana hnathawk \hinte hi hmelma anga kan en chhung leh, kan chhehvel nun neite kan hneh lak kim barh hunah chuan hmasawnna chhepchher tinreng nen khawvel hi varpawh ve pawh ni ila, kan hneha te hi hneh mi an ni lo, tih sik leh sa leh leilung inher vel hian a rawn her chhuahpui ang a, chutih hunah chuan chaw ngheiin Van Pathian au mah ila, kan tawn tur dik tak chuan a nuaiin min la rawn nuai dawn tho tho! Chutih hunah chuan lirthei chak chi ber hmang pawhin hrehawmna kan tlanchhiatsan thei lo vang a, silai puichang tak tak leh bomb mitnei nen pawn hmachhawn mah ila, van ek khum tum an sawi ang tho kan ni ang. Engtikah emaw chuan sawrkar hna vng kan sawi ai hian khuarel mang zawh avanga nun harsat thu hi kan la buaipui dawn a, a takin kan la tawngbaw dawn. Entirna pawh kan hmu tawh asin! Bhopal khawpuia MIC Gas a pt
40
\umin nunna tam tak chn a ni a, ramngaw tukdar \hat lohzia an tlangaupui nghal chuah chuah a; Chernobyl Power Plant (Russia) a puak keh a, ramngaw vangin nunna tam tak an chhan thung a, ramngaw tukdar loh \hatzia an tlangaupui nghal chuah chuah a. Brazil-in Amazon ngawpui a tuk darh chum chum a, a hnam fing zawk leh ram ropuite chuan an en ngam lo va, thlem ti tih, vau ti tihin Brazil ram an la be reng. Harh a hun Khuarel thilte mai lo chu Mizoram hian hausakna dang a nei lo. Mihring hi khuarel thilte thunun tura siam a ni lo va, enkawltu tura siam a ni. Kan thi ang a, khuarelte nen hian vaivutah kan kirho leh mai dawn. Vaivut ve ve ni si, engati nge zalenna leh nun hi kan thuhnuaia awm emaw kan tih tlat? Pathian kuta awm a ni. Hei hi mihring leh mihring inkar thilah pawh a ni tho. Kan hetih reng chuan nakinah kan la chuti ang. Zan thla eng no nghelh leh Mizo inchawbe riau \hin hi nakin lawkah a in\hel\hu ang a, hnah chawrno hlep hlep leh mute thlifim dawngin tlang a hrt delh delh lai kan hmuh theih tawh loh chinah chuan, an chenpui tura Pathianin a siam mihring khua hi a la har dawn min tihlimtu tura din an ni tlat. Chuvangin, kan kawtkaia thing hnah tlate hi a hnawkna chauh kan hmuh a thiang lo va, sava hram hi hmelma tawtawrawt a ni hek lo va, lui tui luang ngiai ngiaite hian tr ni lovin, tuihna an mamawh zawk a ni tih hi kan chht ve a hun tawh a; anniho avanga thlaler ramroa cheng lo mai mai kan nih thute hi Pulpit tlanga lawn chhuahpui a hun ta. Leilung hian hla a phuahsak che a, khuarelte hian an zaisak che a; boruak thiang hi \ing\ang rimawi a ni tih hre turin i mit chhing la, Pathian aw chu ngaithla ta che! Khuarel hi Pathian aw chu a ni a, leilung hi ama kutchhuak ngei a ni. Chuvang chuan Pu Rokunga rualin he hla hi sa mai rawh Tlang s^ng thing z^r mawi leh phaizawl a, Suanglungpui leh luipui luang ri; Vanr^ng chhum leh thlifim l> ng velin, Khawvel mawi hi hla mawi an pe.
41
Mizo Literary Journal, USA PASAL|HA VANAPA L.T. Hlima
VANAPA hi a hming tak chu Thangzachhinga a ni a. VanaPa tih hming a put chhan chu, tlangval senior kum 40 emaw vel a ni a, val upa tak niin, Chhawnthangi, Saitual nula nen an innei a, fapa an hring a, a hmingah a hnam hming chawi telin VANCHIAUA an sa a. Vanchiaua Pa VanaPa tiin hriat lar a lo ni ta a ni. A pian kum leh thih kum hi chiang taka sawi thei an awm meuh lo a, a dik tak hriat a har khawp mai. A chanchin la sawi thei Pi Lalluti (Pi Lalluti hi Vanapa farnu Chawngzakhawli tunu, a fapa Saihranga fanu a ni) chuan, Kum 1884 khan Bualpui a\anga 15 kilometers (9 miles, approx.) vela hla Zawlnghak khua an kal hian Vanapa chu tiang hawlin a la kal thleng thei a ni, a ti. Pi Lalluti hi kum 1992 khan kum 103 mi niin a boral tawh a ni. Sawi dan dang lehah chuan kum 1795 khan Lalsavungan Phulpui khaw thar a kai buai lai takin Chhakchhuakhoten an rawn run thut mai a. Lalsavunga chu a intinghet sauh sauh a, Chhakchhuakho chu a han run ve leh a, tam tak an that a, tam tak a khuaa awm turin a hruai a. Kum 1802 khan hmun hrang deuhah a awmtir a, an awmna hmun chu tun thlengin Hualngo Hmun an ti a ni. Heta Chhakchhuakho runnaah hian Vanapa pawh a tel ve a ni. Khaw in-runa kal ve thei chu tlangval emaw rawlthar kum 18-20 vel chu a ni tawhin a rinawm. Vanapa thih kum tak hi chiang taka sawi thei an awm meuh lo a, kum 80 vel chu a dam thleng a ni tih erawh mi hrang hrangte sawi dan a\angin a rin theih a ni. Pa Huaisen, Pa Tlawmngai leh Ralrel Thiam Vanapa hi Lalsavunga khua timawitu, humhimtu, a pasal\ha chhuanawm a ni. Kelsih a\angin kum 1812-ah South Hlimen-ah an kai a. Heta (S. Hlimen) \ang hian Vanapa huaisenzia leh tlawmngaihzia hi an sawi lar \an hle a ni. Vanapa hi mi themthiam deuh mai a ni a. Phurhhlan tah a thiam em em a, silai man tuakin thiam hnang hmangin em, paikawng, thul, etc. te tahin silai Awlan (Holland) a lei ve ta
42
a ni. Tichuan, kum 1820-ah Aizawl tlangah an insuan phei ta a. Kum 1825-a Vanapa hova khawthlang Tuahzawl hmuna Zadengho beia Aizawl tlangval rual thawk thla zet chu an hlawhtling hle a ni ang, Zadengho chu an khua a\angin an um chhuak vek a ni. An lal fapa Ngurpuilala chu dai-ah amah awmtu Hmar nu chuan a lo awi a. Chu chu Vanapa chuan a hmu a. Naupang chuan, Lal ka ni, lal ka ni, tia a \an deuh avangin Vanapa chuan lal fapa a ni tih a hria a, a man phah ta a. Lal fapa Ngurpuilala mantu hi pasal\ha Tawkthiala nia sawi an awm bawk. A enga pawh chu ni se, hemi \uma pasal\haho kaihruaitu hi Vanapa a nih avang hian a mantu hming a put hi thil ni thei a ni. Chutia Vanapan Ngura a han man chu an lawm hle a, hetiang hian hla an phuah a: Sailo lal vekah, Lalsavunga a lal ber e, Nguran hren thir a bun, Zadeng hrai a riangvai e, tiin Diriam hla, hmanlaia an chin pangngai phuahin Zadengho chu hla an phuah el aLalsavungan ka hrai a rang a man, Thlohmu-ah chang ila, sangthingah ka chuan lo maw, tiin. Zadaengho chuan an lal Ngura chu ro \ha ber bera an tlan a ngai ta a. Rosum tam tak leh Haizang Dar te an laksak hnuah pawh an dar \ha ber Siallam Dar chu Lalsavunga chuan a phut tlat a. Ui hle mah se lal fapa tlanna tur a nih avangin an pe ta nghe nghe a, an tlan chhuak ta a ni. Ngura tlanna sum avang hian Lalsavunga chu a lo hausa ta hle a. Vanapa chungah a lawm em avangin \hi leh darte chu a sem ve a, khua pawh sahtir a tum hial a. Mahse, Vanapa chuan a duh lova, Sailo in lal chhung chuan ka thlahte thlenga in hmun lo rama lal ka duh ber e, a ti zawk a. Chuvangin Vanapa thlahte chu Sailo lal khua leh tuiah Zalen Ramhual an ni ta zel reng a ni.
43
Aizawla an awm lai hian Thado lal Siakzapauva chuan, Sailo lalho ka ep dawn e, tiin Mawmrang kham karah khua a siam a, rawlralin an che \hin a. Kham kara awm hmun khuar an ni a, khawih theih lovah inngaiin, Van arsi khi tuin nge hawl thla thei ang? tiin an zawt \hin a. Hei hi Aizawl tlanga awm, Lalsavunga chuan ngaimawhin bei turin a tlangvalte chu Vanapa hovin a tir ta a. An han thawk chu an vanneih asiamin an khaw chhung luhna lei an lo pheh theihnghilh hlauh mai a, an luhkhung a. Tam tak an that a, a \hen chu khamah an zuang thla a. Chhuahna kawng ruk an lo neih avangin \henkhat chu an tlan chhuak bawk a ni. |um khat chu Hmarho an lo pawn phei hle avangin Lalsavunga chuan a nawr tawm turin, a pasal\haho chu Hmar lamah rammu turin a tir a. Hemi \um pawh hian Vanapa hi upa ber a nih avangin a hotu a ni a. An va lut thuk hle a, \um hnihna-ah phei chuan Manipur lal sipai nen an va inbei a, silai pakhat an hawn a, chu chu TUKULI kan tih hi a ni. Manipur ta a nih avangin a hmingah Manipur an vuah nghe nghe. He hming hi kum 1910 thleng khan a la pu reng a ni. Zadeng lal an tu-tlawm a, Thado lal Siakzapauva an hawl thlak hnu chuan Lalsavunga chu a pasal\ha leh khua leh tui tam tawk nen, kum 1828-ah Darlawng tlang a kai ta a. Mahse, a hnu rei vak lo, kum 1835-ah Lalsavunga chu hemi hmunah hian a thi a, a fapa Vanhnuailiana chuan a ai a awh a. A pa thurochhiah angin Vanhnuailiana chuan chhak nawr zel a tum ta a, Saitual kai tumin Lamzawl ram an han vat a. Mahse, Thlanrawn Pawiho an lo lang a, an tlan hawng ta a. Vanhuailiana pasal\hate chuan Vanapa hovin Pawiho chu chhun zan zawmin an um a. |iau ral thleng rawk an um hnuah an han nangching a, an zan riak chu an kap a, mi engemaw zat an kap hlum a. Vanapa ho erawh chu tumah inhloh lovin an kir leh a ni. In an thlen hnu chuan an lalpa leh mipuite chuan khi chen han kal inhloh lova an rawn let thei chu lawmawm an ti hle a ni. Heta \ang phei hi chuan Vanapa hming chu a lo lar zual a, a huaisenzia leh tlawmngaihzia chu an sawi tui hle a ni. Vanhnuailiana chu Saitualah chuan a kai ta tho a.
44
Saituala an awm lai hian Thadoho an va run nasa hle a. Phuaibuanga Thado lal Henrova chu a khuain an va kawi a. Chu bakah Singsuan te, Changchhan te leh Haokip te an va run bawk a. |um khat Vanapa te hmar lam va run chu an hlawhtling hle a, mahse, chumi \um chuan ei tur an tlachham tlat mai a. An ril\am chuan ram hnuai theirah ilo an dap a, chutih nak alaiin an \hian pakhat a bova, A zawng turin tunge kal peih? A kal peih chuan buhhawp fianpui khat an hawp ang, an ti a. Mahse, tuman an peih lo a. Chutah Vanapa chuan, Keiman ka va lam ang e, tiin a kal ta a. A lo kira chanchin an lo zawh chuan a hmuh thu leh a thih thu te, a ruang sakeiin a ei a hlauh avanga a haikhuh lim liam thute a sawi a. Tichuan Vuite ruang la tur chuan an kir ta a. An va hmuh nak chuan Vanapa chuan khup thlengin lei a lai khuar a, a phum hi a lo ni a, Vanapa nge nge, ril\am khatih nak alaia, a nasa \hin teh e, an ti \heuh mai. Vawi khat pawh Vanapa hova an ram chhuak chu an \amchhawl nasa hle mai a. Vanapa chuan theipui hmin a hmu a, a \hiante a auva, an lo thlen chuan tleirawl pakhat ril\am lutuk chuan a rawn hmawm ta bawrh bawrh mai a. Vanapa chuan, Nauva, kei pawhin pum khat mah ka la hmawm bik lo asin. I \hiante hian lungte kan pai bik lo a nia, a ti a. Mi tlawmngai a nih avangin tlawmngai lo chu a hmu thei lo hle a ni. Vanapan Zaidam A Zir Vanapa hi pasal\ha, hnang deh thiam tak ni mah se, a thin a chhe em em a. A thinchhiat em avangin nulate hi a bulah pawh an awm \ha ngam lo va, an \i deuh dek \hin. Mite chuan, Thangzachhinga hi chu zaidam deuh sela chuan sawiselna a vang hle ang, an ti \hin a. Chutianga miten an sawi an sawi \hin avang chuan zaidam a zir a, a zaidam ta em em mai a, a awte lamin a tinem ta vek a. A thinchhiatzia chu tlang hriat a nih avangin a zaidam theih hi tuman an ring lova, mi \henkhatin an fiah ta a. Ni khat chu a thlangra tah lai hi tlangval pakhatin a la lawk a, a thlawh daih mai a. Vanapa chuan, Diai diai taka,
45
ka chhar leh mai ang, a ti a, a chhar a, a tah zawm leh ta mai a. Mi pakhatin a chem hman lai a la lawk a, a thlangra tah lai chu a sah chhiatsak ta vek mai a. Ani chuan, Naktukah mau ka pu ang a, ka tah leh mai a ni ang chu, zaidam diai hian a han ti leh ta a, mak an ti ta em em a. Mi pakhat pawhin Zawlbuk luhkaa a nilum ai lai chu chemtein a \hibeh a hlehsak a, a thlak ta mai a, Vanapa chuan, Ar-in min chuk khalh ang e, a ti a, Zawlbuk hnuaiah chuan a lut vat a, a \himal chu a chhar a, Inah a hrui ka chat ang a, ka beh leh mai ang, a ti leh ta mai a. Heta \ang hian a zaidam tak tak ta a ni tih khawtlangin an ring ta a, tumahin an fiah duh ta lo a. Rorel Thiam Vanapa hi Favang awllen siam chhuaktu a ni. Nuho tan kawng an hawng zau a, zu chhim an ching ve ta a. An pasalte aiin an kal hmasa ta fo mai a. Pa hovin vawkchaw mei vil a ngai ta \hin a. Ning mah se tihngaihna tak an hre lo va. Ni khat chu Vanapa leh a \hian chu an titi dun a, an nupuiten zu an chhim a, pa zawkin in nghah a ngai fo mai chu tihnep dan an ngaihtuah a. Vanapa chuan a \hianpa hnenah chuan, Lal in-ah sawn zu chhimin kan nuteho hi an kal leh ngei dawn a, hotunu inti takin kan nuin hma a hruai leh ngei ang a, Chawngkhum dan tlang huat loh tiin kan nu chu lal in a lo luh veleh a pawnfen hma lam lo hlimsak vak la, a thinrim ngei ang a, mahse ka lo ngaihsak lo vang a, a ti a. Chuti chuan Vanapa nupui chu hotunu inti fahranin a \hiante hruaiin lal in-ah chuan zu chhim turin an kal a. Lal in a lo luh veleh chuan Vanapa nupui pawnfen hmalam chu, Chawngkhum dan tlang huat loh tiin sang fein a lo hlimsak ta a. Thinur deuhin a hote nen an tlan tau haw a, a pasal kiangah a zualko ta ngei a. Vanapa chuan, Chu, Chawngkhum dan tlang huat loh a tih miau si chuan, keini nupa lo huat mai chu a tha dawn emaw ni le, a tihsan mai mai si a, engmah lo chuan a tawp ta a. Nuho chuan, Kan hotunu ber mah hetianga an hlim ngam chuan keini pawh min hlimsak ve ngei ang, an ti a, chuta \ang chuan nuho zu chhim chu a nep ta a ni.
46
Khawnbawl |ha, Fing leh Rinawm |um khat chu an khaw \henawma mi Lalvunga a lo zin a. Chu chuan Baktawng tlanga Vanhnuailiana fapa Do\hiauva nun chhiatzia leh a khuate sial phil a chin thu sawiin a rawn mualpho viau mai a. Vanhnuailiana zak chuan engkim zawt fiah turin leh zilh turin Vanapa lo chu hmachhuan dang nei hek lo, palai-ah a tir ta a. Do\hiauva chuan Vanapa chu zu a lo zuk a. Vanapa chuan, Ngawi teh, zu kan in hmain i pa thu mi chah ka han sawi lawk teh ang, a ti a. Do\hiauva chuan, Sawi ta che, a ti a. Hei le, kan pafain engkim han sawi mai ila, khuate sial talhsak i ching \an a ni awm a. I pa pawh a mangang rilru hle, hei mi rawn tir a nih hi, a han ti a. Do\hiauva chuan, Tu sial nge ka talhsak? a ti a. Vanapa chuan, Hmeithai, chu mi sial chu i talhsak a ni lawm ni? a han ti a. Do\hiauva chuan, Zu in ngho chhuak aihna a nih kha, a ti a. Vanapa chuan, A nih leh chu mite sial pawh i talhsak a ni lawm ni? a han ti leh a. Kha pawh kha bawkbawn phir aihna a nih kha, a ti leh ta a. Vanapa chuan, A tawk ta e, zu chu i in tawh ang u, a ti a, an in ta a. Vanapa chuan an lalpa Vanhnuailiana hnenah chuan, Kan nau chuan thil engmah mutmawh hnarmawha neih tur a lo ti lova, hmeithai sial a talh kan tih kha, zu in ngho chhuak aihna a lo ni a, chu mite sial lah bawkbawn phir aihna a lo ni a. Kawngro a lo nei thliah alawm maw le, a ti a. Chu veleh Vanhnuailiana chuan a fapa sualna chu nalh zaihin a hliahkhuhsak tih a hria a, a lawm hle a. Sa ngal khawng hranga awm nge i duh, i thlahte thlenga khawnbawl? a ti ta hlawl mai a. Vanapa chuan thlahte thlenga khawnbawl a thlang ta zawk a. Hei hi Lungdupa an awm lai nia hriat a ni. Vanhnuailiana chu Saitual a\angin Puilo-ah a kai a. Puilo a\angin Vanchengah, Vancheng a\angin Awnnu-ah a kai leh a, rei lo te a awm a, Tualte a zuan leh a. Tualte-a a chen lai hi a ropui lai ber a ni awm e. A pa hun laia pasal\ha huaisente zinga mi pahnih lai an la tel nghe nghe. Vanapa hi an hotupa ber a ni. He khuaa an awm lai hian Mizo tlawmngaihna a rawn par chhuak a, tun thlenga Mizo
47
thinlunga TUALTE VANGLAI la cham reng pawh hi hetih huna mi hi a ni. Vanhnuailiana hi Tualte a\angin Lungdupah a kai a, Lungdup a\angin Champhaiah a phei leh a, fapa panga Do\hiauva, Liankhama, Buangtheuva, Chinhleia, Lalburha te a nei a. Kum 1871 Vailen hmain Champhaiah a thi a ni. A Hun Hnuhnung A tir lama kan sawi tawh ang khan Vanapa (Thangzachhinga) hi chiang taka chutah, chumi kumah a thi tih hi sawi thei an awm meuh lo va. Ngaih dan pahnih a awm a, chungte chu : Khuanglam tlanga an awm lai hi kum 1871-75 bawr vel a ni. Hemi hun vel hian Vanapa pawh hi a hrisel lo \an a, upa tak a lo nih tawh avangin, a vanglai te a ngai thei hle \hin a. Pasal\ha huaisen mahni inluma thih tum lo a nih avangin tuk khat chu, Tuithoh luidung zawhin Muvanlai sih panin a ram chhuak a. A chhungte pawhin Vanapa ram chhuak tur hi an remti meuh lo. Muvanlai sih hi Khuanglam a\anga 6 kilometers vela hla a ni. Hemi ni tlai lam hian ruah nasa takin a sur a. Vanapa chu Muvanlai sih thlen hma, tlang pang pakhat hmunah thi-a hmuh a ni. A silai hi a kiangah a lo tung \ha a, leia bawkkhupin a lo mu a ni. Sawi dan dang lehah chuan Vanapa hi Zawlnghak (Rabung) khaw bul ramah a thi a, phum a ni tih a ni a, a hma ami nen chuan a inpersan hle. Zawlnghak rama a thlan awmna nia ngaih chu, kum 1992 April thla khan laih a ni a. Finfiahna mumal erawh chu hmuh a ni lem lo. Titi-ah chuan Vanapa hi Manipur-a Moirang khaw kiangah a thi nia sawi a awm bawk. Vanapa te ram chhuak hi Manipur-ho nen intawng fuhin an inbei a, a thi tih a ni. A chunga Vanapa thihna hmun leh thih kum sawi dan pahnih a\anga a lan danin, kum 1871 vel khan Tuithoh kamah a thi tih leh kum 1891 vel khan Zawlnghak-ah a thi tih a ni a. Kum 1871-a a thih chuan kum 77 vel a nihin a thi tihna a ni a. Kum 1891-a a thih chuan kum 97 vel a ni dawn tihna a ni.
48
A Thlahte Vanapa hian fapa pathum a nei a, an upat dan indawtin: 1. Vana (Vanchiaua) 2. Lianchungnunga 3. Ralduha Vanchiaua hian fapa 1 leh fanu 1 a nei a, chungte chu: 1. Hranghleia (1844 1911) 2. Chawnpuithangi Hringhleia fate: 1. Zamura 2. Pastor Aikila Zamura fate: 1. Mamtuka (Fam), N.E. Khawdungsei 2. Engliana, Ngopa 3. Chawnglianchhinga, Mission Veng Mamtuka fate: 1. C. Thansiama 2. Lalthanchhunga 3. Hmingchungnunga 4. Lalhmingsanga Engliana fate: 1. C. Rambuatsaiha 2. C. Ramhmangaiha 3. C. Lalruatkima Vanapa fapa naupang ber Ralduha hian fapa 1 leh fanu 2 a nei a, Ralduha fate: 1. Chhuahzoa (N.E. Khawdung sei) 2. Kaichhingi 3. Thangkimi Chhuahzoa fate: 1. Lalauva (Fam) 2. Chawikungi
49
Mizo Literary Journal, USA BAHZAR HLIMTHLA C. Lalhruaitluanga
A changtute : Tluangtea & Puitei (Ruah a sur cherh cherh reng a, chh<m pawh a chhah viau mai. Khaw vwt chuan nula chu a hmet khawr hln a, a biang chu lum tih vang ni chiah si lo hian a tai lek lek a, a hmui chu a kh<r dar dar a, a thawmhnaw hk pan tak ph>na mipa duhthusm rawn val kalh te, a taksa bet thlem ph>na mawina ropui inph<m te chu mi pangngai tan chuan hmuh hmaih rual a ni lo. Kawngsir dithlifarf>m hnuaiah chuan a ding a, a piah lawka tlangval sng lam, pian thiam tak ding chu a mitsir leh ralh ralh \hin a.) Puitei : Ruah sur tak hi chu aw, ka va haw tak >m! (A duh aiin a lo sawi ring deuh a ni ang, a bula mipa ding chu a lo hawi phei a, a hmel pawh a ngaihawm viau mai, zahzelah a va nuih sak ringawt a!) Tluangtea : (A hnaih deuhah chuan a rawn ding phei a, a w thum deuh dut chu a thian khurh khurh a) Nia, ruah hi chu a ngeiawm ve alawm. Mahse, sur lo se ruah a nihna a bo dawn asin. (A thusawi pah chuan a nui huk a.) Puitei : Ni viau mai, ruah chu a s<r tur a ni reng a ni. Awi, ka ning! Heti hrim hrim chuan ka tihtur pawh ka ti hman dawn hleinem. (A thinrim hmui pet kum vel chu a hmuhnawm kher mai, thlir nawn fo tlk a ni.) Tluangtea : Khaih khaih, insum tur. Khuarel thil hi chu huatah la lo ila a fel mai. Nipui laiin kan phun a, f<r khawchhe hnuaiah pawh kan la phun tho va. Vawiin kher khera ruahin min nan hi fuh ka ti a, nihlawh ka inti viau asin. Ruah surtirtu chu fakin awm rawh se. (A nui lek lek a) Puitei : (Hriatthiam loh hmel takin a bula tlangval ding chu a en h a, a nui ve ringawt a.) Eng nge nihlawh i intih viauna chu? Ka ngaihtuah chhuak thiam miah lo a nia.
50
Tluangtea : Ha ha, eng dang ni lo ve. Ka chhuah dawn khan ka peih lo khawp mai a, mahse hreh chung chunga ka tihluihna chuan thil \ha leh hlu min hmuhtir si a nih hi. Puitei : Eng thil \ha nge i hmuh? Bazarah i kal a, thil \ha deuh i hmu nge? Hna lamah hlawhtlinna zwk i chang le? (A zawhna zwt lai hmel chu a va hmuhnawm kher em! F<r khawchhe hnuaia rose par sen te pawh hian a mawina an pawh pha lek lek hial asin!) Tluangtea : Thil tam tak hi chu sawi chhuaha fel nghal mai chi a awm a. Ruah pawh a s<r a, a s<r zo va, tuihwkah a chang a, a luang bo leh mai \hin. Mahse, keia thil hmuh erawh hi chu he f<r khawchhia hian a rawn thlen a, a len bo ve thei tawh dwn si lo niin a lang. Lawm tur nge lungngaih tur tih pawh ka la hriat loh hi! Puitei : Thil \ha hmu na n n lawm loh ngawt thu a awm hleinem? Tluangtea : Chuti ang a ni hleinem. Kan thil hmuh zawng zawng te hi suangtuah zui theihna kan neih rualin, kan thil hmuh zawng zawng laka beiseina duhawm hlawhtlintir vek tum erawh a fuh lo fo \hin. Inven lwk hi a ngai ve \hin a. Kan hmuh anga min hmu ve lotute hnena thinlung phawrh chu mualpho a thui mai mai \hin ang deuh hian. Puitei : Hmeichhiaah pawh hmeichhe mwl ber chi ka lo ni hi a chng chuan ka inhaw lek lek \hin. Eng thil \ha nge i hmuh? Chu thilah chuan eng nge beiseina i neih, i tih lan ngam si loh chu le? Tluangtea : Ka thil hmuh chu eng dang a ni lo, tunah hian ka bulah a awm reng a. Khawv>la thil mawi zawng zawng hian a mawina hi an chhilh pha hauh lo. (Zawite, fiah tak si hian) I hmel\ha ka ti takzet! (Tlemin a w a khur lek lek a.) Nula : Awi leh........i zak thei lo em mai! (A beng kwm chu a sen leh zual sauh a. Thinur hmel erawh a pu hauh lo.)
51
Mizo Literary Journal, USA MIZO HLAKUNGPUI MUAL H. Lalnunmawia (Mapuia Hnamte)
Khawiah nge? Khawbungah! Khawbung a la ti ta deuh deuhah maw? Aw... tiin Mizo Hlakungpui Mual awmna hi sawi ta ila, tam tak tn chuan a fiah chuang dawn lova. Mizoram khawpui ber Aizawl a\angin Hmuifng tlngdung thengthaw nuam tak kal tlangin Serchhip Sailiam Kawnah, Kei\uma pngin Chkkawnah E.Lungdar kawng zawhin beliang mun hun velah Mizo Hlakungpui Mual chu i thleng thei a ni. Champhai District chhim twp Burma ram dep, |an Tlng leh Lurh Tlng - lasite tuallnna hmun chuan a hual khup a. Lianchhiari Lunglen Tlang, |hasiama Seno Neihna Tlang leh pi pute sulhnu hlui chuan sawi sn loh thu leh hla a pai sa \un a; chutiang khuanu thil siam hlu tak leh pipu slhnu hlui lung tilng tak chhlchhuak Patea leh Damhauva te chuan an khawvel hun he lai hmunah hian an lo chhiar liam tawh a ni. Khawvel thiamna hmanga teh chuan Mizo Hlakungpui Mual chawimawina lung chhip zum tak chu Lat 23 9'42.23"N leh Long 9313'8.10"E inrn tlangna lai takah a awm a ni. Maps Google a\angin https://maps.google.com/maps?ll=23.161938,93.218869&z= 18&t=h&hl=en tih link-ah hian Hlakungpui tlangdung i lo fang lwk thei bawk. Mizo Hlakungpui Mual hi engtia lo indin nge? Khawbung pa-in t an so vangin! Kum 2012 khn Biate khua mi hlim nu pakhat chuan Hlakungpuia \awng\ai a lang a ti a, a hmunah \awng\aiin, Pathian remruatna a ni, hetah hian Pathianin hnam lungphum min phumsak a ni, a ti a. Ka thlarau chan chuan man phk ve chiah lo mah se, pawlna a dawn hrang hrang thu a tarlante chuan a nemnget hmel hle thung. Ka khawvel mit leh hriatnain a chhui ve theih chinah chuan Hlakungpui hi Khawbung pa hmun hrang hranga pem darh tawhte lunglng lutuk, Khawbung ngaia haw khawm chk insawi hawtin an tum loh deuhvin an rilrua
52
lo awm ru deuh tawh si hmangin Hlakungpui hi an din a ni. Mi ramahte chuan Khawbung ngaih hla an sa famkim thei mawlh lo. Khawbung tlngah ngei haw khawm a, Khawbung ngaia an lunglnna chu pal daih an tum ni berin a lang. Chuti anga haw khawmna tur chhan \ha tak an ngaihtuahnaah chuan hla kungpuite zinga mi Patea leh Damhauhva te chawimawina lung siama hun hlimawm tak hman an tum ta a. Kum 1986-ah chu hun chu an hmang ta a ni. Chuta \ang chuan huang zauh zelin Hla phuah thiam leh Thu ziak mi Hnam Rohlu tlinga ngaihte chu seng luh belh zel an ni. Hlakungpui Hla a piang nghl: Khawbung VCP hmasa ber Pu Thang\huama (Tahan) chuan Hlakungpui ni a lo thlen meuh chuan a ruah \ham loh hla a phawrh nghal thei mai a:
Zoram hla siamtute seilenna khawbung chhuahtl^ng dair^wnah,
Khua tin s> lloh Hlakungpuite hriatrengna tur;
Dawn lungrem khawtl^ng lungrualin, \huva z<n ngai l> nna tl^ngah,
Kan l^wm tl^ng e, v^n hnuai khuav> l zal> ng zawngte.
Bungtl^ng ch<n chawi v^n hnuai khuav> l sakhming thangte,
Nghilh loh turin an tuah rem e; Piallei kran tianhrng mawiin, Suihlung til> ng chatuan Rolungah chang rawh se.
Khua tin lang zokai thawveng, a hmunhma r> ng r> ng mai hi a mawi,
Romei z^m p^wl riai thlifim l> ng n> n an z> m v> l; Hei v^ng hi em ni Zoram hla lung til> ng ber ber an lo pian? | hang leh tharten zaiin kan chawi zl dawn a ni.
Min hrilh v> l e, k^wlvalenchham r^ltiang kai hnu chhingkhual changte,
Lo kal ula Zoram t^na ro ph<m turin;
Kan lo hriata kan hlimzia leh kan phur sakhm> l \ha sen siar chu,
A hlimawm ngei lenrual \hen hnu kan intawng leh.
Pu Thang\huama hian Tahana a nupui a sn \umin, Zunphur thing tin leh khawtlng lii liai tih hla thlangin, khawhar inlngten an han sak zawh chuan duh khawp lohvin, Khawngaih takin i sa nawn leh ang u, Khawbung
53
dai ka la fang chhuak lo, a ti e, an ti a. Hla ruah \ham loh han phawrh chhuak mai pawh ni se, a demawm loh hle a ni. Mizo Hlakungpui Mual a piang ta! Hlakungpui Mual-in kum 10 (1996) a tlin meuh chuan ngaihtuahna thar leh zau zwk hmangin Mizo zinga thu leh hla pasal\ha chawimawi phua an hriatte chu seng luh belhin Mizo Hlakungpui Mual tiin a hming vuah a ni. Hemi kum hian Hla lam mi 10 leh Thu lam mi 10 seng luh an ni a. Kum 2006 khan Hla lam mi 5 leh Thu lam mi 2 seng luh belh an ni leh a. Silver Jubilee 2011 denchhenin Hla lam mi 3 leh Thu lam mi 1 seng luh belh leh a ni bawk. Thu leh Hla kungpuite hi an vaiin mi 33 (Hla 20 leh Thu 13) seng luh tawh an ni. Silver Jubilee a thlen dawnah chuan Mizo Hlakungpui Mual-ah hian Lusei \awng, Mizo \awnga pawm tk hmang chauhva thu leh hla Zofate thinlunga nung reng tur min hnutchhiahtute huam deuh tura ngaihna a awm hlauvin Zofate Hnam Ro Lungmual tiin sawifiah belhchhah leh a ni a. Mizo Hlakungpui Mual-ah hian Zo hnahthlak hnam hrang hrangte, thu leh hlaa kan mi chhuante chu an leng vek a ni tiin uar takin Mizo Hlakungpui Mual Committee chuan a tarlang nawn leh a. Mizo Hlakungpui Mual hi thu leh hla hmanga Zofate inpumkhatna lungphum pawimawh tak a ni chho ta zl a ni. Mizo Hlakungpui Mual fang ang aw: Mizo Hlakungpui Mual awmna Khawbung khaw kal kawng kan sawi tawh a. Khua i lo luh hunah khaw chhung chu chhim zawngin i suartluan ang a. Hmar hmun hlui leh Tlng phul nuam cham raih kal plin a luhna chunglamah chuan Mizo Hlakungpui Mual (Mizo Poets Square) tih a lo inziak ang a; i ngaihtuahna chu Mizo Mizonaah a luhpui ngei ang che. A luhna dinglamah chuan Hlakungpui Robwm a lo awm ang a, hlakungpui luahtute sulhnu, thawmhnaw leh anmahni kut ziak ngei chi hrang hrang, khawvela awm nawn leh tawh lo tur i hmu thei ang. Chung thil hlui hlut zawng chu hlu tak, sawifiah zawh rual loh a ni. A hmutu thinlungah a awm daih thung.
54
Hlakungpui Robawm i tlawh zawhah hian sawntlung pwng ang leka sng mual pwng chu i han chuan ang a. Hlakungpui Mual cham phei drh chu dingin han thlir phei vang vang la. Rokungan Kan Zotlang ram nuam tih hla a lo chawi chhan ni hiala mawi a ni. In te thawveng pawh chuan i dinna mual pwng pawh chu rawn tithawveng riauvin i hria ang a. A mual panga zo thing kawi \eng\ungte chuan zn an phur hniangin i hmu mai thei bawk. Chu mual pwng a\ang chuan chawimawina lung tlar phei bingbengte chu luhchilh turin i phei ang a. Lung hlu leh lung man tam taka din ni lo mah se, a luahtute erawh lunghlu \ha mi aiin an hlu zawk si a. A mual cham phei leh a hmunhma nawm lam aiin, thu leh hla hlu tak tak min hnuchhiahtute hriatrengna mual chuan a chngin vn hmun ropui hmangaihte lnna ramah a hruai chho ang che a, a chngin hmangaih hluite a kuahtir ang che a, a chngin Lalpa fak turin khawvel hi zaia khat vek turin i duh mai thei. I phei zl ang a, \hil thing buk bula Saihnna hmel khawhar tak lo awm i hmuh meuh chuan, khuang zawnga khawhar hla han tumbukpui chu i duh ut utin ka ring. Mizo Hlakungpui Muala thingsia, fah leh \hil kawi \eng\ung i hmuh te chu Mizo thing bk hliah hliahin i hmu ang a. Chng thingkungahte chuan naubn pr chi tin uai thluah thluah te, sava bu awm frfer te leh chhn pachanga thereng leh sava hram ri te chuan zo definition mawi tak an lo hrilh ang che a. I ril lo \amin thingse-mm leh sunhlua inhnawh puar pawh tum mah la, chung zawng zawng chu i tn vek a ni. Chawimawina lung chhiar phei diat diat la, Kawlphai a\anga Manipur leh Mizoram dungtluan a mitthlatir ang che a. Chu chuan Zofate ro lung mual a nihzia ri si lovin ring takin a hrilh ngei ang che. A Pawl ang te, a Kohhran ang te, a Party angtea Zofate inpumkhatna kawng zawn chu a harsatzia i hria ang a, thu leh hla hmanga Zofate inpumkhatna chu thlarau thianghlim aw ang maia chhungrila thawk \hin a nih thu thu leh hla rau chuan a lo hrilh ang che. Thu leh hla hi khandaih hriam tawn eng ang ai pawha thiltithei, inngeihlote inngeihtirtu, inpumkhatte tikehsawma
55
tiphel theitu a ni si a. He hmanraw hmang hian Zofate inpumkhatna pawh beiseina sng zwk nei turin Mizo Hlakungpui Mual hian thu-hla ruai a lo hlui ngei ang che. Hun kal tawh leh hun lo la thleng turte ngaihtuahtir chein, lunglnna tuipuiin a chm pil ang che a; \ap chungin Hlakungpui tlngdungte chu fang mah la, kan dem lovang che. Srkm leh Tlngham kng pawh i chl mm vek mai ta lwng. An thwmte chu mitdelte hriat khawpin tih ang maiin July 31, 2012 khua a lo vr fel meuh chuan, Indianapolis Mizote chuan an sum leh pai thawh khawmin Mizo Hlakungpui Mual an rawn thlawh a. Zofate Jerusalem, Zofate hruihrual khata min phuar khawmtu - Mizo Hlakungpui Mual hi \hangthar lo awm leh zel turte tn pawha kan Hnam Ro hlu a nih zl theih nn leh; Zofate inunau nn te, impumkhat nn tea hmanraw pawimawh a lo nih deuh deuh theih nn, USA-a Indiana Mizote chuan an remchn ang thawh khawmin Mizo Hlakungpui Mual an tlawh a ni. Khatih hun laia Mizo Hlakungpui Committee Chairman (Dr. Vanlalrengpuia) khan lawmthu sawiin hetianga tuipuirl ram hla tak a\anga phal taka thawhlawm an thawh khawm a, Zoram an rawn hre vang vang leh Zofate inlungrualna atna rimawi an rawn chhep chhuak chu ropui a tih thu a sawi nghe nghe.
LAWMTHU Tahan-ah The MIZO C. Thangributa leh Vanlalmuana ten Tahan-a The MIZO Vol. II No. 1 a thlawna semna senso min tumsak a, an chungah lawmthu kan sawi e.
56
MIN NGAIZAWNG TAWH SUH Vanlalhmangaiha (Mapuia)
Vawi khat ka hmuhna a\angin leh a mizia tur ka ngaihtuah nghal mai pawhin, mi dang zawng ai pawha a nungchang mawi chungchuanzia pawh ka hmu nghal mai a. A \awngkam phuh chhuahah ringawt pawh ka talbuai tawk em em ringawt a. A aw nem dam diai mai ka hriat tawh chuan engmah dangin ka bengah Volume an pe sang ve tak tak thei ngai lo. A pian nalhzia lah hahipa sawi loh chi va ni suh. Pawnfen a fen lahin a lang nu hnep a, Jeans kekawr mar \ah mai a hak lahin a pian mawizia a pholang chiang tulh tulh ni berin ka hria. A engkim mai chuan ka lung a dum hliah hliah hi a ni ber e. Naupang chhia ang hrima a pangchan chang ka hmuh te hian ka lo duh ruk em emna chuan nula puitling angin min en luihtir tlat tho nia... Min hmuh changa a nui duh \hak lo erawh chu ka \hiante chuan min nuihzat phah a, an va han hrethiam lo tak em... Min hmuh te chuan a lai ve bawk ang chu... Mahse, a dik a dik chuan min duh lohzia leh min hlatsan a duhzia chu ka hai hauh bik hlei nem. Chung thil zawng zawng hre reng chung chuan ka \angnem bela bei hle hle turin ka lo suangtuah ve \alh tho a. A ho e... ka rilru a rawn hre chuang lo em mai. A mipa zui ve ziah lah hi ka ngaisang thlawt lo. A inchei nalh thei si, thawmhnaw fai nalh tak tak, man sang tak tak tur tih hriat reng reng a inbel a. Ka ei thlawt lo. Hna a thawk ngai lo tih a lang chiang em asin. Hna nei a, Office kal \hin chu nise ka ngaisang leh viau lawi si ang. Chu pawh tihpuitu \ha neih vang ni lova mahni thiamna avanga hna nei ni ngei bawk se. Chutiang tur chi a ni bik lo tlat tih chu zir sang lem lo mah ila ka hai bik miah lo. Tunlai \halai dangte ang bawkin a nu leh pa thawh chhuahin Bike nalh tak a nei ve a. Chak tak takin ka bialnu lah chu min phurhkualsak sek zui a. Kei, chhungte chawmhlawm ve tho, Bike pawh nei chuang silo ai chuan a bel leh nge nge \hin. Mahse, inchhuanna tak ka nei ve tlat! Chhungte rilru hahna tur
57
khawpin engmah ka ngen ve ngai tlat lo alawm. Scooter \awng lam erawh ka pu thi ta roh em em kha kan inchhawm kual chho ta zel a. Hmanhmawh thil tih lohah chuan ka hawl chhuak ve sek reng \hin asin. Bazar kal nan te ka hmang a, \angkai deuh asin. Vawi khat erawh kha chu ka chet chhiat phah rem rem khawp mai. Ka haw lamin Bazar Bungkawnah tak mai hian min nawrhsan ta tlat! Tlan laklawh laia a thi dut \hin hi chu ngaiah ka nei tawh hrim hrim a. Chutianga danglam vak turah pawh ka ngai lo. Tun \umah hi chuan a thi satliah lo, a nuar a ni ber e. Ka rap ngat ngat a, hnung lamah hmanhmawh awm fe fein min lo tur ve sek reng hlawm a. Chuti taka hmanhmawh te chu nimin lamah khan kal daih tawh tur alawm. Mangan leh hlauhthawn ruk nak alaiin Police Salvation (Ka naupan laia Traffic Police ka hriat \hin dan a ni miau a) ho chuan min lo hui lauh lauh a. Kawngsir lamah chuan ka innawr sawn ta tawp a. Kawngpui kha ka hmuh chhuah a lo ni lo chiang awm hle mai. Min dah VIP lo rem rem em. Kan veng chu nise an chak lo hlawm ngawt ang. Ngawi teh, ka hmazawna min rawn melh zuaitu chu ka hmu hman thuak.... ka duhlai biangno-i leh a bialpa kha an ni reng mai. Nalh min ti lovang tih hlau takin ka thawmhnaw chu ka pholang duh miah lova. Ka Scooter kar a\ang chuan ka hmai hlai tak chauh chu ka pholang pheu mai a. Min vei zui leh rem rem viau ang. Engmah dang ka ngaihtuah zui vak tawh lo hrim hrim. Engtin nge ka thil rah chu ka tihnun tak tih pawh ka hre tawh nek love. Ka inti thei teh mai asin. Engvangin nge ka intih theih lovang. Paih mai tur ten min rawn ti vel a nih kha.... A la chhe lo chiang em mai. Zan boruak thengthaw nuam zeta hawi khawthawn nuam ti mi ka ni bawk a. Kan kawmthlang lam hawiin tukverhah chuan ka dak vauh vauh a. Kan hausak lohzia ka hria a, tunlaiah chuan hmeichhiate hian hmel aiin sum an en tawh zawk tih te ka hre ve kiau a. Mahse, pawisa ka nei ve der si lo. Beiseina pakhat chu ka la nei ve thei tho alawm. Hmeichhia zawng zawng an ni chuang lo tih hi ka innghahna a ni chawt mai. Hetah pawh hian buaina pakhat chu ka nei tho tho. Ka pawisa neih loh chu thuhran ni ta sela, ka
58
hmel\hat lohna leh ka che khir thei lutuk hi buaipui tham a tling hrim hrim si a. Engtin nge maw ka bialnu chu ka kuah veng veng theih ang le? Chutia awm hmuna beidawn ngawt erawh chu ka tum chuang der lo. Ka duhlai lungrun-i te In chu ka inhawl thleng ve leh ta nge nge a. An vawk in leh kan In ve te kha a in ang reng ang. Chutiang khawp chuan asin bialnu ka neih hausak ni!! In chhungah chuan an lo nui ham ham hlawm a, ka va han zam awm chuang lo chiang tak em... Ka kut khir chang \ha lel lawl tak chuan an kawngkapui chu ka tuk ri lawlh lawlh a. A aw nem ngaihno bei zeta min lo koh luh chu a inhmeh hrim hrim. Chu bakah a bialpa meuh ka leng dawn a, min lo chiau au \ha tur chu a ni hrim hrim. Hawi kual rulh rulh pahin ka inchhuih lut khurh a, ka tlu lo hlauh. Tlu na ila chuan ka haw leh hmiah duh ang. Ka bialnu bula lo \hu tlar ve thawmho chuan min lo nuih ang thaw a. Engah mah ka ngai ther te lo che u. Mahse, a pawi ber zawk chu ka bialnu bulah chuan min lo \hut khalh hman vek. Ka thleng har hret a ni maw? Zan dangah chuan chaw ei hma a\angin ka \hu lawk tawh ang. Pawi lo... ka thik vak hran love. A duh awm chuang lo, kei pawh min duh lo a nia... Tuman min be lova, tumah chu ka be hmasa awm bik lo. A bialpa ka nih man hrim hrimah pawh induh larh tur ka ni hrim hrim... An meizuk rim te chu a va hmui rem rem bik ve le... Ka kekawr ipte chu ka zen ruk ruk a. Ka nuin hman lo chung chunga min zialsak chu ka phawrh du du a. Chhei le...fimkhur theih tawpa fimkhur a ngai. Ka chhuah dawn khan lo inenfel hmasak tur hi ania le! Naw-alh bawk khat nen ka lo in-ak chhuak chu ni lek chuan... A thih khurh zawngin ka chhe vek a ni mai. Mi dang thil ban tum lo Vala ka ni miau sia... Ka nawt alh ta phurh a, ka va vannei ber mai em... A alh \ha duh raps mai. Mahse, ni dang ang lo takin ka peh var vu chu a alh ta tung a. Ka chhem hlum rang teh asin. Ka bula \huteho lah chuan min lo nuih teh thaw hlawm a.
59
Ni e.... anni te chuan an fawp changkang bik em alawm. A kawm var leh uk, Made In India ngat an fawp hmui rem rem a. Kei ve te chuan, Made In Ka Nu ka fawp thip \huai \huai miau alawm. A pawi ka ti ther te lo. Ka zuk phak tawk a ni miau alawm le! A ruk tak chuan kan biangnoi chuan min ngaisang ru ngawt ang. Ka meizuk rim ngai thei lo nge maw a nih le... A hnar a hup leh vang vang \hin nia. Ka meizuk rim ngai thei lo a ni lovang. Tun \um te chu ka zu changkang ve tlat alawm... Khuangleng Vaihlo ngat a nia. Khai aw... ka lo va han insit hma \hin em... Ka hma zawnah chuan kei aia hmelchhe fe hian \huthmun a lo khuar ve reng alawm. Zozial tho a zu khu ve veng veng tho. E... saw mihring meizial rim saw a ni ang, kan biangno-i hian a ngaihtheih loh viau ni. Ka va hnawt chhuak mai dawn emaw ni le! Pawn lamah va zu phawt sela, a zuk zawhah rawn lut leh mai sela. A mawl reng reng lutuk mai. Mi dang tan hnawksak a ni em tih te pawh ngaihtuah nachang hriat ve tur a nia... Ka melh apiang lah chuan min lo en ve kur zel lehnghal a. Ani pawh chuan ka rilru ang chiah chu a lo pu ve em ni dawn le? Hmelchhia te pawh min ti ve tho a ni ang. A pawi lo, keipawn hmelchhia ka ti ve tho. Ka duhlai lungrun-i phone ngei mai chu pindan lamah a ri riai riai a. Ka lo va lak khalh daih nang a... Mipate a lo nih phei chuan a chak lo viau ang. Kei lo hi ngaihzawng a nei tur a ni lo hrim hrim. Hmelah chhuan tur nei lo mah ila, kei aia hmangaihtu a nei dawn chuang lova. Hmel aiin hmangaihna a pawimawh zawk daih alawm. Ka kal khalh hman loh lek turin a hmanhmawh lut a. Rei fe an inbiak hnu chuan biangno-i chu a rawn nui chhuak ver ver a. Ka hma zawna mipa hmelchhe fumfe zet hmaah chuan a ding zuai a. Kei lah chuan chiang mangkhengin ka lo en a. Hmelchhephaka pawh chuan a lo melh ve kur nia. A va han zak thei lo em em ve maw le! Ka va chhu thal tawp dawn emaw chu le.... Ka thinrim puahkeh hmain kan nula melhrawn chuan awmhmun a sawn ta hlauh zawk mai pawh a. Chuti ni lo sela chuan ka va \huai thal tawp tawp ang chu...
60
Ka thinrim chu a lo la reh chuang miah lo nia. Hmelchhe-pa chu ka va melh leh ngat a. Kei aia mitmeng rum leh chhe fuh zetin min lo melh ve kuau nia. Mi dangin min en leh en loh ka melh kual hrek hrek hnu chuan ka hmazawna mi chu kuttum ka hmuh ta siah a. Ka kuttum ka hmuh rual rual chuan a kuttum pawh ka hmu ve nghal a. Min la va han cho awm em em ve le? Ka va hnek thal \huai dawn emaw chu le? Ngawi teh... ngawi teh... Sawi chhuah loh tawp zawk tur em ni dawn le? Ka lo suangtuah leh ka lo thinrimna zawng zawng te kha thil atthlak leh zahthlak bak va ni suh. Ka hmaa mi kha keimah vek alawm. Keimah ngei ka ni. Ka lo va han hmelchhe awm rem rem ve le? Hui ha!! Mi hausa Darthlalangah chuan ka lo inen ve thiam tawp dawn lo mai. Kan Inah te kha chuan ka hmai hlai pharh zet kha a leng lo chung chung en len vek tumin darthlalang ka lek kual ngial \hin kha a ni si a. Mi hausa darthlalangah chuan ka leng vek nia... Ka demawm hran chuang love. Ka vawi khat hmuhna a ni miau a. Tin, heti hi a ni a. Chumi zan reh tawh takah chuan zan dar sawm pakhat a lo ri reng tawh a. Tumah reng reng chuan haw an la tum lo em ni dawn le? Ka tho hmasa ber awm lo chiang em mai. Ka bialnu an rawn rim ve lek alawm. Ka tho anga, ka pa hnenah ka kal teh ang tih chu ka thupui lo nasa khawp ang. Ka bialnu nen chuan inhmuhfalna hun kan mamawh lutuk tawh. Le!! Chutiang anga suangtuahna ka kawm melh melh lai chuan an tho ta \uih \uih hlawm a. Ka va han che na leh dawn riap riap tak em... Duhlai-i chuan a \hiante ho chu a va thlah thlap a. Nula fel nih hi chu hlawh lo chi pawh a ni lo. |huthmun a\angin tumah a mang\ha liam ve mai mai ngai lo. Mahse, a rawn lut leh har ta zek a. Bike tlan chhuak thawm lah kha a reh zui vang vang tawh bawk si a. Ka va enthla dek dek chhin teh ang. Ka en tak tak dawn... Dim tein ka tho phei them them a. Kawngkhar inkhar chip lo chu ka hmang \angkai leh viau pek ang chu! Khai
61
aw... Pakhat a lo la chambang pek a ni maw? Saw mihring vang chiah sawn a ni maw a lo luh har em em ni? An lo va inngai hleuh hleuh ve le? An inkuah vawng vawng a, an infawp mawlh mawlh reng bawk a. Engkim chu hmuh loh ka nei lo reng reng. An hmuhnawm phian lehnghal a. Ka rin ai daihin biangno-i chu a lo zei ve reuh zek lehnghal... An inthlah a, an in-mang\ha hnu chuan hmanhmawh takin ka \hutna lamah chuan ka phei leh vat a. Kohhran Upa ang maiin ka inkuah fel than a. Ani pawh a rawn lut zui ve nghal a. Ngawi rengin a \hutna ngaiah chuan a rawn \hu leh a. Sana a melh zauh zauh a. Min nin vang chu a ni lo chiang. A lo va han zei reuh mai mai e... A tlai tawh ka ti anga, ka haw mai ang tih a hlau chiang a lawm... Mai mai chuan a, a bula ka mut ve nghal loh! Ka bialnu hi chuan min duh hlerh hlerh em mai a. Nichina mi kha chu a khawngaih vang mai maiin a fawp chiang alawm. Mi khawngaihna ngah tak a ni te pawh hi mi dang zawng aia a duhawmna tifamkimtu chu a ni chiang alawm. Kha pa khan a ngaizawng nasa lutuk a, a khawngaih fawh bak va ni suh. Engah mah ka ngai ther te lo, a hek lo em mai a. Ka \hut hnaih hrut a, min lo la en chuang miah lo nia. A lai hma lutuk hi a buaithlak \hin khawp mai. Ka hnaih leh tak hrutah chuan min rawn melh ta zauh a. A riru te te chuan ka hnaih \ha duh lo chu a thinrim leh tawh viau mai thei a ni. Min rawn en leh ta! Fawh ve a beisei a ni chiang mai. Ka la induh hrih tlat dawn emaw chu le! Fawh chu ka fawp khawp ang. Mahse, ka la kuah pha lo lutuk tlat. Hnaih leh ka rilruk lai tak chuan pindan a\angin Pa ber aw ri a rawn \eng chhuak chhak a. Mu tawh tura a pa thupek chu zawm a tum chiang hle tih chu a awm dan leh a chhan ran danah chuan ka hre mai. A pa thupek a awih dan em em te chu a mak zawk hial a ni. Ka bialnu felna ka hmuh belh leh ta! Ka tan pawh haw tuma thawh chhhuah loh chi a ni tawh lo hrim hrim. Min thlah ve dawn emaw ka tih laiin a la
62
\hu ta reng a. A pa a hlauh vangin a chhang mai mai a ni ang. Min la thlahlel tih chu ka hrechiang em a ni. Ka zuk hnaih tak hrutah chuan a rawn tho chhuak a, mi chu a thlahlel ve chiang teh e. Pawn lamah chuan kan inzui chhuak a. Luh leh nghal mai a tum a, ka pawt ding chat a. Engmah pawh ka sawi hma hawt chuan, Min Hmangaih tawh suh,' a ti hmak a. Dan beh rual lohin a lut zui nghal a. Engmah dang sawi lo chuan ka tlan zui ve ta nghal a. Min la zah vang mai mai a ni ang ka la ti fan reng tho ang.
Facebook Chungchang Hriat Atana |ha |henkhatte Facebook hi mi tam takin mi tam takte nungchang, mizia leh nihna zirchianna hmun leh hmanrua atan an hmang a ni. Thil pawimawh engemaw kan ti dawn emaw, ngaihzawng kan nei dawn emaw, thil dang pawimawhah emaw, kan Facebook hian kawngro nasa tak a su thei. Kan Facebook Profile, Wall, Photos leh chevel a\ang hian miten min zir \hin a ni. Chuvangin, kan Facebook hi vantlang hmuha zahpuiawm lo leh thianghlim a nih theih nan, kan uluk a \ul. Hringnunah hian mahni mimal chauha hriat tur chi te, nupa chauha hriat tur chi te, chhungkaw thu te, kohhran leh khawtlang bil te, ram leh hnam thil te leh khawvel pum huap te leh adt...tiin a hun leh hmun bik a awm thluah a, chutiang thliar hrang thiam apiang chu mi zahawm an ni \hin. Upaten, Buichhia laih lohin a inpuang, an tih ang maia zalen leh ualau taka kan engkim puan chhuah vek hi a him loin a zahawm lo a ni. Mi fing apiangin an mimal thil bik (privacy) an ngai pawimawhin an thup thiam a ni. Facebook tualzawla kan nun vel zawng zawng hi a tak ram a ni lo a, Facebook khawvel aiin a tak rama kan nun leh kan nihna dik tak hi a pawimawh zawk daih. A tak rama keimahni leh kan \hiante tana kan \angkaina te, kan chhungkua leh kan chhehvela kan \angkaina te, kan khawtlang leh kohhrana kan \angkaina te, kan ram leh hnam tana kan \angkaina te, kan rinawmna leh taimakna te, kan hlawhtlinnate hi a pawimawh zawk a. Chutiang atana \angkai leh chutiang tih tinuamtu atan chauh Facebook hi hman thiam a \ha. Facebook Terms and Policies hi ngaihthah mai lo a, ngun taka chhiara hriat thiam a \ha.
63
Mizo Literary Journal, USA VANNEIHTLUANGA KAWMNA
Editor : Myanmar, Singapore, Malaysia leh hmun danga cheng Zofate tlawha i kawm kual hnu hian, ngaih dan thar emaw, thlir dan thar emaw, hlawkna engemaw i nei thar em?
VNT : India ka chhuahsan apiang hian Zofate hi zin tam tura ka duhsakna a zual \hin.
Editor : Ram danga awm Mizote (India, Myanmar, Bangladesh ni lova inbengbel tate) hnenah hian chah duh (thuchah sawi duh) i nei em? Engte nge?
VNT : Hnam dang karah hian hna thawkin ei zawng ve ta ila, eng class-ah hian nge ka awm ve phak ang tih ka inngaihtuah ziah \hin.
Editor : Zir thiamna hian hriatthiamna min zir chhuahtir tlem tial tial a... i tih hi eng nge a awmzia?
VNT : Education hian understanding min zir chhuahtir tlem tial tial ka tihna.
Editor : Engvang nge?
VNT : Tuna exam hmanga thiamna kan teh dan hi chu rilru chak, chhinchhiah thei, hre tam thei leh hre rei theite intihsiakna tur chi a ni. A awmze hre miah lo pawha vawna zir thiama chhan dik \euh theih a ni. Kan mamawh chu hriat thiamna leh hriat thiam sa hman \angkai ngamna leh hman \angkai nachang hriatna a ni.
Editor : Sum leh pai pawimawhzia hre chiang em emtu leh a zawn pawh thiam tak niin an sawi \hin che a, hei hi engtin nge i chhan dawn?
VNT : Sum leh pai pawimawhzia chu ka hria. Hre chiang em em chu ka inti ngam lo. Sum zawn leh sumdawn hi nuam ka ti hle. Mahse, ka dam chhung hun chanve ka hman liam
64
hnu hian ka inen lt a, sumdawng mi ni vak lovin ka inhria. |hahnemngaihna ka nei tawk lo. Sum leh pai zawn thiam tak ni ila, i zawhna chhan aia suma ka hlwk zawk theihna tur thil tih tur dang ka hre nualin ka inhria!
Editor : Burma rama pianga seilian, harsatna avanga hmun hrang hranga kal darh Mizote hi...Burma ram leh India ram Mizote inkarah inpumkhat zualna a awm chhoh zel theih nan engtia hma lak chi nge ni ang? Eng nge i ngaih dan?
VNT : I. Burma Mizote kal darhte i. inkara in inlungrualna chu Mizo nihna leh Mizo \awng a ni. Mizona leh Mizo \awng stpui hi in vawn chhung chuan in inlungrual reng ang. ii. Inhriatpawh tawnna \ha in neih a ngai. Internet leh social networking hmanga thu leh hla te, chinchang inhrilh tawnna ngelnghet lehzual in mamawh. iii. Loh theih lohna avanga ram dan kalha khawsak a lo \ul a nih pawhin, a theih chin chinah Pathian leh mihringpuite mit tlunga awm zir tlang ila, mahni inhmuh hniam lutuk avanga fel pawh sawt tawh lo leh, sual leh chuang tur pawh awm lo khawpa hniama inhriatna hi Setana bumna a ni tih i hria ang u. Suala inhriatna avanga a fla awm \ul tihna hi kan inzawm khawmna stpui tingttu a la ni thei dawn. II. Burma Mizo leh India Mizote inkar i. Hriat lohna hian hlauhna a siam \hin. Chuvangin, India Mizoten Burma Mizote hriat chian lehzual kan mamawh. ii. Burma Mizo fel \hahnem takte zinga sual biru tereuh te awm palh \hin hian India Mizote lakah Burma Mizo nawlpui a timualpho. Hling khei chhuak lova tuam dam tum hi a pn duh. Na deuh dawn mah se khei chhuahin pan a dam hma zawk. iii. Chan \ha chan duh vanga inhek leh intihmualpho tawn loh a \ul.
65
iv. India sorkar leh Mizoram sorkarin India leh Burma-a Mizo awmte awmho theihna dan leh awm hranna dan chintawk bithliah fel tak siama, a taka a kenkawh a ngai. v. Ram pahnih khua leh tui nih kawp tumna hi ram pahnih dan bawhchhiatna a ni. Mahni nihna lam nih chian zahawmna inzirtir uar a hun hle.
Editor : India, Burma, Bangladesh leh ram hrang hranga awm Mizo hnahthlakte kan insuih khawm a, kan inpumkhat theih nan eng nge pawimawh nia i hriat? Chutiang inpumkhatna lam hawi chuan i kawlawm hmawr eng chen nge i tihnun dawn?
VNT : I. Political ramri pakhat chhunga Zo hnahthlak insuih khawmna tur min zawt a nih chuan, politician ka ni lo va, ngaih dan ka nei lo. II. Thinlung lama insuih khawmna min zawt a nih chuan, a pawimawh chu \awng a ni. India-a Mizote hian Mizo \awng pai deuh pawh hi deusawh lovin pawm thei sela, Mizo \awng hi zahawm se, lar se, a hmangtu hi zau zel se, chu chuan nasa takin min suih khawm ka ring. |awng a darh dawn chuan a hmangtu nawlpuiin ngaihsan an hlawh a ngai. Mizorama Mizote mawhphurhna a sang hlein ka hria.
Editor : Mizote hi tun aia kan \han len theih nana \ul pawimawh i tih pakhat min hrilh thei em?
VNT : I zawhna a zau em mai! Mahni inhmuh dan dik a pawimawh ka ti thar hle. Inhmu dik ila, rualawhna dikin rual kan awt ang a, \han dan dikin kan \han len theih ka ring.
Editor : Ram leh Hnam hmangaih tih hi eng chiah hi nge nia i hriat?
VNT : Ram leh hnam a mualpho hian mualphovin ka inhria a, ram leh hnam a hming\hat hian hming\ha ve deuh sawtin ka inhria. Chu rilru nena ka nun ka hman mai hian, ram leh hnam hmangaihah ka inngai.
66
Editor : Mizo zingah nawhchizuar an lo pung a, pawngsual a lo hluar ta em em hi, a hun ve tawh reng vang em ni? Mizote hian engtin nge hmachhawn ila \ha ang?
VNT : I. Nawhchizawrhna hi khawi ram leh hnamah pawh necessary evil a ni. Pawm tur ni lo mah se, hnar theih a ni lo. Mizorama eizawnna huang kan hriat zmzia te, kan economy hnamzia te, kan education system-in eizawnna a siam chhuah tlemzia te leh khawsak san kan intihhmuh dan ka en hian, nawhchizuar langsar hi kan la tlem viau, kan lawm zawk turah ka ngai. II. Ram economy hi kal dik se, tuna hmeichhiatna hmanga ei zawng zeuh zeuh \henkhat hi chuan kawng dang an zawh ka ring. III. Piangthar mah se eizawnna dik kan siamsak theih si loh chuan he harsatna hian min kiansan mai ka ring lo. IV. Pawngsual hluar chhan hi tunlaia ka zirlai a ni. Ka chhang thei hrih lo che.
Editor : Mi hlawhtling nih hi pianken thil a ni thei ang em? A nih loh leh, engvang ber nge ni ang? Tet laia kan inenkawl dan hian eng chen nge a hril ang?
VNT : Hlawhtling kan hrilhfiah dan a zirin a dang theiin ka ring. Hausakna hi hlawhtlinnaa kan ngaih chuan, hausa ro khawma hlawhtlin theih a ni. Pianpui \hatna leh thiamna hi kawng hrang hranga hlawhtlinpui theih a nih ka ring a. Pianpui loha zir chawp leh hlawh chhuah chawpa hlawhtlinna a awm tho ka ring bawk. Seilenna hian a zatve aia tam mah kawngro a sut ka ring.
Editor : Mi \henkhatin, Vanneihtluanga chu Mizo a ni lo, Paihte alawm a nih, tiin an sawi \hin che a. Hei hi engtin nge i sawifiah dawn?
VNT : Mizo hnam pakhat Paite hnam ami ka ni.

67
Editor : Lehkhabu engzat nge i khawrpum tawh a? Chung zingah chuan lehlin engzat nge?
VNT : A zat a zawnga chhiar tham ka nei lo. Tlem te a la ni.

Editor : Literature hi i naupan lai a\angin i tui ve reng em ni?
VNT : Aih! Ka naupan lai te chuan literature aiin sephung ka ngaisang daih zawk!
Editor : A nih leh Literature lama i lo tui chhoh dan min hrilh thei ang em?
VNT : High school kal laiin, cowboy thawnthu, Lalsangliana leh James Lianmawia te lehlin ka chhiar tam hle a, JF Laldailova kutchhuak ka chhiar tam bawk. Kar tin chanchinbuah hming lemin thu ka ziak a, nuam ka ti \an a. Ka graduate rualin radio chanchin thar puahchah leh chhiarah te ka inhmang bawk a. Novel ka chhiar tam a, novel lehlin hlawhchham ka ngah hle. Khang kha ka inzirna chu a ni mai awm e. Thiamna vang ni lovin, kan ramah he lama kawrawng a zauh em avangin kan kutchhuak an chhiar ve mai mai niah ka ngai.
Editor : Literature lamah a bika kaihruaitu deuh che an awm em? Tute nge?
VNT : Ka sawi takte bakah, KC Lalvunga kutchhuakin min hneh thei hle. A bak chu novel hrang hrang a ni mai.
Editor : Ziak mi nih hi i tum \hin reng em?
VNT : Tum lem lo.

Editor : Mizo ziak mi nih hi sum leh paiah a hlawk em?
VNT : Hlawk lem lo. Ziak mi ai chuan ziak mite kutchhuak zuartu an hlawk zawk. Mahse, ka tu leh fate
68
hunah chuan eizawnna zawng pawhin a hlawk tham ve tawh turah ka ngai.
Editor : A nih leh i nunah literature hi i hlawkpui em?
VNT : I zawhna hi, I kut leh ke hi i hlawk pui em? tih ang deuhah ka ngai. Ka hlawkpui leh hlawkpui loh ka lo la ngaihtuah ngai lo. A tel lo hian awm dan ka thiam pawh ka ring lo. Literature angin kei chuan ka en lo va, ka lawmna leh lungngaihna ka puan chhuah ve thiamna neih chhun a ni a, miten min hriatna a nih vang pawh ni chuang lovin, thuziak hi ka nuna bet, thlan khura min m lttu ni ve tura ka ngaih a ni. Chhiartu nei miah dawn lo pawh ni ila, ka ziak tho ang.
Editor : Ziak mite hi ziak mi ni turin an lo piang ve hrim hrim em ni?
VNT : Chhandam saa piang an awm thei lo ang bawkin, ziak mi ni tura piang chu an awm theih ka ring lo.
Editor : Inzirchawpa nih theih chi a ni em?
VNT : I. Ni e. Mahse nih lai tak hi chu, miin I ni min tih loha mahni innihtir chu mualphona mai a ni. II. Pianpui leh zir thiamna bakah, ei zawn mamawhna, tih tur dang hriat lohna, society-in a mamawhna, hun awl remchang neihna leh thuziaka sulhnu neih ve hrim hrim duhna te pawh, thuziaka mite bul \anna nei thei vekin a rinawm
Editor : Ziak mi ni thei turin engte nge tih \ul?
VNT : Ziah tam, ziah tur dik hriat, mahni inlansarhtir tumna aia mi dang tana \angkaina tur atana thu ziah, chhungrila thil vei thuziak hmanga phawrh chin dawklak, ziaktu rilru pua thil ngaihtuah leh hmachhawn, thu hlawm leh thu laimu lak chhuah thiam.
Editor : Creative idea neih theih dan leh a pawimawhna min hrilh thei em?
69
VNT : Thil engpawh, luhchilha, ngaihtuaha, engemaw-a chantir tumna leh, vantlang thlir dan baka thlir dan danga thlir tumna, peihna leh nuam tihna te hi creative idea awmtir theitu ni vekin ka hria. Engkimah hian mi la hmuh loh thil thar a awm vek a, A thil ni lovin, a phawrhtuin a phawrh thiamna zawk hi thil tihlutu a ni thei. Rinna tel lovin thiltih a thi an tih ang mai hian, creative idea tel lo chuan, thu sei tak pawh ziak ila, kei chuan, a thi riauin ka hre \hin.
Editor : I thuziak chhiartuten i hnenah eng nge an sawi \hin ber? I beisei ang an rawn sawi em?
VNT : I. Min tinui nasa titu ka tawng tam hle. Ka thuziak hi ka ziah laia ka rilrua a awm dan ang chiah hian a chhiartute hnenah ka pe chhuak em tih hi ka ngai pawimawh hle. II. Creative writing a nih chuan, besei neih theih a ni lo va, abstract painting ziaktu tum leh a entu hmuh dan a inpersan thei ang hian, kan ziah dan aiin, chhiartu thinlunga a thawh dan kha a huai zawk tur a ni. Fa ka hrin tawh chuan, nun hran nei a ni. Miin ka fa an hmuh dan chungah, a hringtu ka nih avangin thu ka nei thei tawh lo.
Editor : I thuziak avangin mi dangte beihna i tawk tawh ngai em?
VNT : I. Beihna chu tawk lo. Mahse sawisel te, a dik zawk hrilh te, an ngaih dan a nih loh thute chu min hrilh fo mai. Ziak mi chuan a tawn tel turah ka ngai a, ka thuziak an khak avanga lk nat leh inchhir ngawih ngawihna ka neih ka la hre lo. II. I nunna aia i thuziak hlu zawka i hriat tawh hnu chuan, beihna tih angrengte hi chu eng tihna mah a ni lo. He ram hi ka la dai loh ram, ralkhata ka thlir a ni.
Editor : I kutchhuak chhiartuten i fiamthu thei lutuk deuh niin a hrilh tawh ngai che em?
70
VNT : Hrilh fo mai. Engtik lai pawha Pathian Thu lam hawi thu hlu tak ziak a, kohhran leh ram siam\hatu eng emaw tak ni tur anga min cheibawl tum an awm \hin a. Chutiang mi chu ka ni lo a, ka phak lo va, ka tlin lo va, nih pawh ka tum hek lo tih hi thuziak hmanga lantir ka duh a, a hmanraw remchang tak chu fiamthu hi a ni. Ka hoh thu ka ziah zeuh zeuh loh chuan, ka lallukhum hian min delh hlum thei dawn tih ka hria. Chuvangin, fiamthu hmangin ka intidal \hin. Fiam ngam loh nih hi ka hlau ngawt mai.
Editor : I fate hi engtiang mi ni turin nge i duhsak?
VNT : Chhia leh \ha hriatna thiang tak hmanga thil dik leh \ha nia an hriat, tihhlawhtlin chak an neih chuan, chu ngei chu tihlawhtling thei se ka duhsak.
Editor : Chanchinbu lama Mizote hmabak nia i hriat pakhat tal min hrilh thei ang em?
VNT : Kan tiatpui hnam dangte nena khaikhinin, media-ah hian Mizote hi kan intodelhin kan inchawm \ha tawk hleah ka ngai. Chuvangin kan hmabak pawh ka hmu thim hran lem lo. Media avang hian tun kum 5 chhungin Mizoram leh a chhehvelah Mizo \awngin bu a khuar nghet lehzual turah ka ngai.
Editor : Zo hnahthlakten lehkhabu chhiar kan thatchhiat em em chan hi eng nge?
VNT : 1. Electronic media avang hian khawvel mihringten lehkhabu chhiar kan thatchhe vek. Chumi thli tleh chu kan tuar ve a ni. 2. Chhiartute mamawh dik tak zawng lovin, thuziaktuten keimahni tuina lam thu kan chhuah tam. 3. Pass leh certificate neiha lungawi ta mai kan tam a, chhiar chhunzawm kan thatchhia.
Editor : Eng hunah nge lehkha i ziah deuh \hin? Engvang nge?
71
VNT : Lehkha ziah hi ka eizawnna pakhat a ni a, ka nileng hna a ni. Mahse ka thawk chak lo hle a, thuziaka min sawmtute sawmna 20% pawh ka tihlawhtling phak lo.
Editor : Mood (rau) a awm loh chuan lehkha ziah hi thil awl lo tak niin an sawi \hin a, chutiang chu nangmahah a ni ve em?
VNT : A thu a zir a ni. Thu naran chu ziah mai theih a ni. Creative writings atan chuan fianrial te, thinrim te, lunglen te, ngawl vei leh uire anga inngaih te... ka mamawh vek. Creative writer hi mi \awp tak an nih ka ring!
Editor : |awng dang a\anga Mizo \awnga lehkhabu lehlin hi eng nge a pawimawhna?
VNT : 1.|awng dang chhiar thiam lo leh chhiar phak lote tan bengvarna a ni. 2. Thu leh hla khelmual a tizau. 3. Hnam dangte kutchhuak a\angin mahni dinhmun kan inteh thei.
Editor : Lehlin lamah Mizote ka la hnufual nge, kan tawk thawkhat ve ta viau?
VNT : Kan khaikhinpuite a zir a ni. Bengali leh Kawl chu kan khing phak lo chiang sa a. Hmar chhak bial hnam dangte nena khaikhin chuan, Assamese leh Meitei hi Hindi/Bengali a\anga lehlinah kan tluk lo a. Khasi hi English a\anga lehlinah kan tluk lo mai thei bawk. Chhe lutuk chu kan ni lo. Pathian Thu lam thil ringawt lehlin hian kan bengvar dan a tirualkhai lo deuhin ka ring.
Editor : Lehkhabu i lehlinin Mizo \awnga dah dan turah harsatna i tawk ngai em?
VNT : Tawk fo mai. Harsatnaah ka ngai lo va, thil chinfel chkawm tak hmachhawn angah ka inngai \hin.
Editor : Ziak mite zingah tute nge i ngaihsan?
72
VNT : An tam mai. A hun leh a bu a zirin ka ngaihsan thlk changte ka nei a. Mizovah chuan KC Lalvunga ka ngaisang hle. Mumangah chuan Mark Twain-a hi ka lo ni fo.
Editor : Mizo literature hmasawn zel nan eng nge \ul?
VNT : Nun nghet.

Editor : Burma ramah chuan zirna sikulah te hian Mizo \awng kan zir ve ngai lo a. |hal nipui-ah Kohhran leh khawtlang hmingin hun rei lo te chhung naupangte tan Mizo \awng zirna buatsaih a ni \hin. Zirna lam leh pawimawh dang avangin Nipui Sikul (Mizo \awng zirna)-ah pawh chuan naupang tam tak chu an kal hman ta meuh lo a, kan hnam ziaranga pawimawh ber pakhat kan Mizo \awng humhalh leh tihchangtlun kawnga kan hmalak dan turah thurawn min pe thei em?
VNT : 1. Nuin nau a awmin hnam dang thawnthu aiah, Mizo thawnthu ngei hmangin awi mu sela, A khi ah khian lungpui a lo lum dawn e... tih hlate hi nau awih mut nan hmang sela, \hangtharin mahni \awng ngainatna thuk tak an seilenpui ang. 2. Mizo nih leh Mizo \awng thiamna chu mualphona ni lovin zahawmna a nihzia in nunin lantir ula, \awng tham chkawm takah chantir rawh u. 3. Mizo \awng thuziak eng pawh a tam thei ang ber neih tum ula, lehkhabu hi bengvarna ni mai lovin \awng zirna atan hmang ang che u. 4. |awng pai leh thiam chiang lo an awmin hmusit suh u, zahawm takin a dik kawhhmuh ang che u.
Editor : Khawvelah hian khawi laiah nge i din a, i awm?
VNT : Tlai dar rukah ka khawvel a thim dawn a nih chuan, ka hringnun sana hian dar hnih a kwk tawhah ka ngai. Suangtuahna lamah ka ego hian a lai lum la chuh reng mah se, ...a takah chuan, a nka zentu ni ngam lo va, a lum twka itu a ni zawk, tiin ka thlan chungah ka nihna an la rawn sawi ka ring.
73
Mizo Literary Journal, USA MIZOTE LEH TLAWMNGAIHNA Lalchhanhima
Mizo Tlawmngaihna Mizorama Kristian Missionary hmasa ber (pahnihte zinga) pakhat James Herbert Lorrain (Pu Buanga) chuan, a lehkhabu siam 'Dictionary of the Lushai Language' (1940)ah chuan, "Tlawmngaihna" awmzia hetiang hian a lo ziak a: Tlawmngaihna : (a) Mahni inpek phalna, mahni hmasial lohna, mahni inphatsan huamna, chhelna, harsatna hnuaia tuar chhuah huamna, thinlung nghet tlur, pachan, huaisen, mite \anpui ngai loaa mahnia din chhuah duhna, mahni hming \ha sa tihchhiat loh tumna, mi dangte hmaa tlawm mai duh lohna. (b) Hrehawm tuar peih, dawhthei taka tuar huam, mahni tuarna pawisak loh, mi dangte tibuai zawnga phi chuk duh loh. (c) Mahni pawhin duh ve reng si kalha mi dangte \anpui duh vang emaw, mahni hming tih\hat duh vang emaw, an beidawn hlauh vang emawa thil tihsak huamna leh theihna. (d) A \ulna ang apianga mahni chak loh zawng leh hrehawm tuar ngai pawh ni sela, a chakawm vang ni loa tih huamna. (e) Tlawm hrehna leh tlawm zawk nih hrehna. (f) Miin thil an dil leh an beisei hnial hrehna, mite tihlawm duh vang emaw, mite hnial thlak hreh vanga thil tihsak huamna. (g) Pachang tak leh huaisen taka hmatawn ngamna. British sipai hotu, Mizorama officer lian tak, Maj. A.G. Mc Call (Lushai District a nih lai) chuan, Tlawmngaihna tih thu hi hetiang hian a lo hrilhfiah ve bawk a ni:
74
"Khawtlang nun inkaihhruaina atana mi tin phuar khawm theitu, Tlawmngaihna tia an vuah a awm a. Mi dang, vantlang rawng inbawlsak tawn nan an hmang hle," tiin. Rev. Dr. Zairema pawhin, "Mahni nawmna leh ham\hatna ngaihtuah hmasa loa mi dang tana thawh hi a ni," tiin a sawi a, "Mahni tana nun ni loa mi dang tana nun hi nun kumkhuana a ni tih an hria em ni ang?" tiin zawhna a siam hial a ni. (Thukhawchang Mi Pekte Hi pg. 207) Khing a chunga kan tarlan tak mai a\ang pawh khian, Tlawmngaihna hi hnam nun khawchhuah nana innghahna tlak, hnam tiropui thei leh tizahawm thei a nihzia a lang chiang em em a, a thumal ringawt pawh hi thu ropui, huap zau leh awmze chhut tham tak nei a ni tih a lang nghal thei a ni. Hnam dang \awng, thumal pakhat a tlukpui tur a awm zawh a rinawm loh a ni. Mi thiam tam takin an lo hrilhfiah tawh, hrilhfiah zawh rual loh khawpa ril, sawitu nih inthlahrun awm tak, sawi loh theih si loh Tlawmngaihna hi hetiang hian tawi tein i han khai khawm ve dawn teh ang - "Tlawmngaihna chu chhel tak leh huaisen taka mi dang tana malsawmna nih tum fan fanna a ni" tiin. Tlawmngaihna Pian\o Bul Hmanlai Mizo chanchin hrim hrim hi awmze neia vuah khawm leh rem khawm harsa tak a ni. Mizote Khampata an awm lai chanchin hi fiah lo rei ruaia kan chhui hlat theih ber a ni a, chu pawh chu \awng kaa inhrilh chhawn a\ang emaw, hla a\ang emaw, an sulhhnu a\ang emawa kan bel khawm a ni. Hmanlai Mizote kha ram \ha zawk um vang emaw ral hlauh vang emawa insawn kual insawn kual \hin an ni a, chuvangin Tlawmngaihna chanchin kan chhui dawn chuan Mizoten khaw nghet ve tak an neiha Zawlbuk an neih hnu (Mizo chanchina Zawlbuk fiah taka a lanna hmasa ber chu Pawi ral hlaua Sailo lal pasarih Selesiha an inchhun khawm hun - AD 1740 vel kha a ni) a\angin chhui ila, zeldin thu a tam lo ber ang.
75
Tlawmngaihna hi hmanlai Mizo nun leh Mizo khawtlang mamawhna avang tea amaha lo piang a ni a, hnam dang tih dan an thik a\anga lo piang chhuak a ni lo. Mizo tual\o thil ngei a ni. Tin, hmanlai Mizo nuna Tlawmngaihna tihnun zelna kawngah thil pawimawh pathum a awm a, chungte chu: (1) 'Tlawmngaihna' tih thumal hrim hrim an rilrua awmin a tirlui. (2) Tlawmngaihna kaihhruaina chhawm tlattu Zawlbuk an nei. (3) Tlangval tlawmngai ber tan chawimawina zu nopui an nei. Kan pi leh pute thlang an tlak fel hnu (|iau thlang lam, tuna Mizoram hi an thlen hnu) chuan khaw hran hran dinin an awm khawm thliah hlawm a. Khua zawng zawng chuan lian se, te se Zawlbuk an nei vek. Zawlbuk chu ral emaw sa hlauhawm laka khaw venhim theihna tur atan te, thihna leh dam lohna avanga \anpui ngaite \anpui vat theihna tur te leh khawtlanga puihna mamawh thil dang a awma \anpui vat theihna tur atan te-a sak a ni a, chutiang an inzirtirna hmun ber pawh a ni bawk. Zawlbuk hi hmanlai kan pi leh pute zirna run sang ber a ni a, chu Zawlbukin a zirtir ber chu Tlawmngaihna hi a ni. Zawlbukah chuan tlangval zawng zawng (nupui nei tawh pawh fa an neih hma chu) an riak khawm \hin a, zana sa tlak leh zualko kal tur a lo awm chang te hian, a huhoin, a rualin an thawk nghal thei a, a remchang em em a ni. Tlawmngai lo pawh a awm theih loh a, mi dang zah vang talin an ti ve ngei ngei \hin a ni. Mipa, tlangval tawh phawt chu he Zawlbukah hian riak a, tlawmngai ngei tura ngaih leh phut an ni! Chu chu Zawlbukin a zirtir leh Zawlbuka an zir chu a ni. Tlawmngaihna chuan hmanlai Mizo nun leh khawtlang a tuam tlat a, an nun khalhtu ber a ni. Tlawmngaihna hi awm lo se an khua a chimit mai dawn a, chu chu an nupui fanau leh an thlahte zel damna tur a ni tih hi an hria a nih ngei a rinawm. An damchhan chu mite tana \angkai (Tlawmngaih) kha a ni tawp a, an khawvelah chuan tlawmngai lo chu chen ve theih a ni lo. Tlawmngaihna chu an intihsiakna ropui ber a ni a, lawmmanah zu note an pe \hin. Tlawmngai tak takte chuan
76
an hnial hram hram \hin thung. Mikhual damlo emaw, thi emaw awm sela, an zawn a, zawn thui tak nih kha an tum tlat mai a, an khaw \henawmte kha lo kalin intawk mah se, zawn zel an tum a, anni khan an phal bik si lo a, lak luih an tum a, an inchuh vak \hin. Chu chu Mi zawn inchuh lo chhuahna bul a ni. Khaw chhungah mi tupawh dam loin mangang sela, khual khuaa an chhungte koh an duh chuan an sawi mai a, an sawi hre hmasa apiang mai chu, \hiante sawm hauh loin an kal ta vang vang mai \hin a, an \hiante sawm chu sawi loh, an hria ang a, an lo kal ve ang tih hi an hlau em em zawk a. Mi hriat hauh loa lo kal nih chu an uanna zawk tak leh an hlimna zawng tak a ni a. Hlawh engmah an nei lo a, an kalsakate lakah khan engmah beisei an nei reng reng lo bawk a ni. Mi lo thi ta sela, an thlan an laihsak vek a, fel takin, hlim em emin an lai a, a lai tam ber nih an tum \heuh a, a chutihna lamah chuan an inchuh a, rei tak tak an inchuh a, an buai luai luai mai \hin zawk a ni. Chhungkua tupawh hrisel loh vang emaw, theih lohna dang vang emawin an lo thlo thei lo sela, an thlawhsak vek zel bawk a ni. A \ul phawt chuan chhun leh zan sawi chuang loin, zanlai pawh ni se, tlangval chuan hreh hauh loin an thawk zel mai a ni. Mizoram chu ramsa hlauhawm pui pui tamna ram a ni si a. Sakei te, chinghnia te hian mi ran vulh, tu ta pawh a seh chuan, tlangvalin an um a, an chhuhsak leh zel mai a. Zanah te hian sakeiin vawk te, sial te a rawn lak hian tlangvalin an hriat ve leh an um a, an chhuhsak hma loh chuan an bei \hin a, hlim takin haw haw chungin an bei a, an chhuhsak leh nge nge \hin. Tin, va ram chhuahvah ni khua te hian, sa sualin mi a lo seh a ni thei a, chutianga mi a seh phawt chuan, tlangval tupawhin an chhan ngam vek \hin a, \hiante chhan ngam lo tlangval chu an hming a chhiat \hin em avangin tlawmngai takin, a \ul chuan thi khawp hial pawhin \hiante chhanin an \ang \hin.
77
Lal leh a ram chhan hian an \angkai em em bawk a. An lalten lal dang an huat chuan an huatpui ve mai a, an indo ta \hin a, chungah chuan thih hlau hauh loin an bei a, ngamtu nih ngei an tum tlat ngam a. Lal leh ram chhana thih ngam lo tlangval an awm lo tih mai tur a ni. Chuti taka an \angkai avang chuan tlangval hi an inchhuang ve em em bawk a. Kawng tam takah chuan lal leh upate leh nu leh pate reng reng pawhin an hlauin an zah em em a ni. Hei lo pawh hi hmanlai Mizote Tlawmngaih dan chungchang a lian ber a\anga a te ber thlengin sawi belh tur tam tak a la awm thei awm e. Engpawhnise, kan sawi takte a\ang khian Tlawmngaina lo chhuah dan leh hmanlai Mizote Tlawmngaihna chungchang ka hre rei ruai thei tawh awm e. Tlawmngaihna Hi Thil Atthlak A Ni Em? Mizote kan intihchangkan ve deuh hnu hian kan hnam rohlu Tlawmngaihna hi thil atthlak, mawl lai huna tih tawk anga sawi kan awm ta fo mai! Kan hnam pasal\ha Taitesena, Vanapa, Chawngbawla, Khuangchera, Neuva, Zampuimanga leh mi dangte pawh mi mawl ang hiala sawi duh kan awm ta fo mai! Mi \henkhatin Tlawmngaihna chu chhungrila \hatna tel lo, khawtlang rilruin a nawr chhuah, rualelna kawtchhuaha ding, chawimawina nopuiin a hnuh kal chawp nia sawiin hmusit leh deusawh kan tum ta hial bawk! Khawvel hnam hrang hrangte hian anmahni tawkin hnam pasal\ha leh huaisen chawimawi tur an nei vek a, chutiang nei pha ve lote chu hnam vanduai an ni a, nei reng si chawimawi nachang hre lo emaw chawimawi duh lote erawh chu, hnam khawngaihthlak an ni. Mizo hnam hian ram leh hnam tana nun hlan pasal\ha leh huaisen tam tak kan nei. Hnam dangin an pasal\hate nia an chhal, an chawimawi em emte aiin Mizo hnam pasal\hate hi Mizo hnam tan an duai bik lo. Mizo Tlawmngaihna chu mihring hi mahni mum muma mum a, mahni thum thuma thum loa inpui tawn vek tura lo piang kan nih inhriatna leh khawtlang - ram leh hnam himna leh nawmna atana thawh \ula hriatna a\anga lo piang
78
a ni a. Chhungrilah \hatna a awm loh chuan chutiang tana ngaihtuahna chu a lo piang thei lo a, thawh theih a ni ngai nahek lo. Kan pi leh pute khan he Tlawmngaihna hi an khawvel himna leh nawmna atan a tlak a ni tih an hriat avangin an lo ngaisangin an lo inzirtir a, a nachang hriain chawimawina hial an lo siam a nih zawk hmel. An khawvel himna leh nawmna petu Tlawmngaihna chu an inzirtirin an uar chho zel a, chu chuan an nun pum leh khawtlang chu a uap bet tlat a, a nachang hriaa chawimawina siam (ramtiam pholeng siam) a nih tak avangin, chu ramtiam chu thlen tumin an bei ngat ngat ta niin a lang. Chumi tichiangtu chu mi tlawmngaite khan an mi \anpuite hnen a\angin thil beisei leh phut an nei ngai reng reng lo. Chawimawi duh vang leh mahni hlawk duh vang ringawtin Tlawmngaihna hi ti ta sela, chutiang chu a ni hauh lo ang. Tlawmngaihna hi nopui dawm tumna leh hming\hat duh vanga tih a nih pawhin a rah chhuah kan thlir chuan a chhe lam a chhuah kan hre ngai lo. Tlawmngaihna hi mi hmuha mawi maiah pawh ti ila thil \ha a chhuak tho. Tlawmngaihna hi mi henkhat chuan chapona lam, mite laka tlawm duh lohna ngawr ngawrah sawi an tum bawk. Chuti a niha hnu, kan Lalpa Isua pawh kha setana laka a tlawm duh loh avanga chhandamna chang thei chauh kan ni lawm ni? Khawvel hnam tin hian an hnam lo din chhuah chhan sawi tur an nei vek. Mizo hnamah chuan he Tlawmngaihna lo thil dang sawi tur a awm lo. Tlawmngaihna avangin Mizo khawtlang a himin a nuam em em a, Mizo nih hi a nuam ngawih ngawih \hin. Mi dang tana malsawmna nih Tlawmngaihna hi fin a zual poh leh uar nasat deuh deuh zawk tur a ni. Ngaihtuah chian chuan Mizo hnam nun leh ziarang vawn him tuma hma kan laknaah pawh hian thil dang hnam kut, lam, zai leh ilo dang zawng ai mah hian, he Mizo nuna a duhawm lai leh \ha lai ber, kan Kristian sakhua pawhin min zirtir uar em em Tlawmngaihna chawi vul lam hi buaipui nasat tlak a ni zawk daih. Amaherawhchu hun nen inmila kan her rem thiam hle erawh a \ul a ni.
79
Hun Danglam leh Tlawmngaihna Hunin kum tam a liampui a, kum za engemaw zat hnam dang tlawh pawh loa mahni mum muma mum a, mahni thum thuma thum Mizo fate kawtkai-ah Chanchin |ha Eng leh Zirna a lo thleng a. Chu chuanin Mizo nunphung nasa takin a sawi danglam a. Kum 1925 bawr velah chuan Mizo nun danglam chho zel avangin Tlawmngaihna zirna hmunpui Zawlbuk chuan tawp lam a pan ta a. Mizote tan neih zel \haa a hriat avangin Mizoram Bawhsap NE Parry (1924-1928) chuan khaw tinah Zawlbuk sa leh turin kum 1926 khan thupek a chhuah a. Khaw tam tak chuan an han sa leh sap sap hram na a, tun hma angin tlangvalin an luah lum thei chuang meuh lo a, tun hma anga Mizo khawtlanga huvang lian tak a neih ang chi pawh kha a kengkawh zui zel tawh bawk lo a ni. Mizoram Bawrhsap G McCall (1935-1945) chuan Zawlbuk tun din leh chungchanga mipui ngaih dan hre turin vantlang inkhawm January ni 1, 1938 khan Aizawl Thakthing vengah a ko a, an sawiho ta a. Mipuite chuan zirna leh Kristianna nen inmil tawk loa an hriat thute an sawi a. Tichuan Bawrhsap chuan thu tlukna siamin Zawlbuk tun din thar leh tumna chu a titawp ta a ni. Hunin min phut angin Mizote pawh khawvel ruala tlan ve thei turin, hmasawn tumin fin-thiam/kut-thiam zirna kawng hrang hrangah kan tlan a, eibar zawn kawngah intodelh nasat tumin hna hrang hrang kan thawk a, hnam changkang zawkte tih dan kan entawnin kan um mek zel bawk a. A \hente chu India, Burma leh Bangaladesh mai ni lo ram dangah kan inbengbel mek zel bawk a ni. Mizo nunphung hrim hrim hi nasa takin a danglam a, khawtlang nun leh inchhungkhur inrelbawlna a danglam a, eizawnna leh in\henawm khawvennaa kan rilru putzia thlengin a inthlak danglam a. Mahni mimal thil leh zalenna ngaih pawimawhna rilru a lian tial tial bawk a, zirna, hnathawhna leh hmasawnna tur thil dang tih nan hun kan hmang tam tial tial bawk a ni. Hun inher danglam zel leh nasa taka kan nun inthlakthleng chuan Tlawmngaihna lan chhuahna ber nia kan
80
hriat \hin chhiat nia kan inpuihbawm tawn ang damlo kan, mitthi lu men, lenkhawm, riah, thlan laih leh thil dangte tih kan harsat tial tial a ni. Mizo awm khawmna khaw tam takah chuan la ti thei mah se, Aizawl khawpui veng \henkhat leh Tahan lamah chuan mi tlawmngaiten mahni ngeiin thlan an lai tawh lo a, hlawhfa chhawrin thlan an laih lawktir diam tawh a. Hmun \henkhatah chuan mitthi kan sawngbawl dan hrim hrim a danglam tawh bawk a ni. Tin, mitthi ina riah pawh a tihchi tawh loh mek bawk. Kan chenna hmun a changkan a, hmasawnna lama kan zuan nasat poh leh hetiang hi kan la tawng nasa zual zel dawn a ni. Hmun \henkhatah chuan Mizo ngaiha Tlawmngaihna lan chhuahtirna tur nia lang kha mahni kuang lo nawr/\ul loa inrawlh nih hlawhna tam tak a awm mek zel bawk. Hengte avang hian mi tam tak chuan Tlawmngaihna chu hmanlai thil, tunlaia hman tlak tawh loh thil angah kan chhuah dawn ta hial a ni. Hmun tam takah chuan hmanlaia kan pi leh puten Tlawmngaihna nia an lo hriat \hin ang kha a hman tlak tawh loh chiang. Chumi avang chuan Mizo Tlawmngaihna chu a thi ta e tihna erawh a ni lo a, thihtir kan phal tur pawh a ni lo bawk. Tunlai khawvel thil changkang leh \ha pui puite hi thil ho te te an siam chhuah, an tihhmasawn deuh deuh a\anga lo piang chhuak a ni. Mizote pawh Mizo nih avangin kan hmanlai reng tawh lo a, hmasawnin kan \hang chho mek. Chutiang chiah chuan Tlawmngaihna pawh hun danglam leh nunphung inthlak mil zelin kan her rem a \ul a, kan tihchangtlun deuh deuh a \ul a ni. Kan pi leh pute chuan chutiangkhatiang chu lo hre loin lo hmang lo mah se, keini chuan kan hria a, kan mamawh a, kan ti mai tur a ni. Chuti ni loa hmanlaia pi leh pute Tlawmngaihna ang chiah kha kan rilrua a awm reng tlat chuan engtik khawtikah mah kan hnam hi a changkangin hma a sawn ngai lo ang. Vawiina kan hmuh thil ropui leh changkang tak takte pawh hi a tir lama an nih dan ang chiah khan nihtir reng sela, engtin nge ni ang?
81
Engtiang khawpa hausa leh changkangte pawh \anpuina mamawh lo an awm ngai lo. Engtiang khawpa hna leh tihtur ngah pawhin hun awl nei lo tak tak kan awm ngai lo. Chuvangin, mahni theihna leh thiamna zawna Tlawmngaih a \ulna hi chu engtik hun leh khawi hmunah pawh a la awm reng. Mizo Tlawmngaihna-in a tum ber chu mi dang tana malsawmna nih a ni a, he hmeh-zeuhkhawvelah hian internet, phone leh electronic thil dang tam tak a\ang ngawt pawh hian Tlawmngaihna lan chhuahtir theih a ni. Tin, kawng tam takah chuan sumpai hmanga Tlawmngaihna lan chhuahtir a \ulna leh \ul hun a awm thei bawk. Heng zawng zawng hi Mizo Tlawmngaihna dik tak a la ni vek a ni. Hun changkangah hian mi changkangte chunga Tlawmngai thei tur chuan mite aia changkan leh hmasawn a \ul a, chumi tur chuan nasa taka kan zir a, kan thawh a, kan beih a \ul. Mahni zirnaa tum nghet tak neia beih fan fan te, mahni hna taima taka thawh te leh mite \anpui thei tura hmasawn tuma \an lakte pawh hi kan hun tawnga Mizo Tlawmngaihna dik tak chu a ni. Chu chu khawvel hmuha Mizo Tlawmngaihna kan chawi vul theihna tur pawh a ni bawk a ni. Kan hriatreng tur erawh chu, Tlawmngaihna hi lan chhuahtir dan danglamin, tlawmngai tura tih ngaite pawh nasa takin inthlak mah sela, Tlawmngaihna zepui leh laimu kha chu a la ngai reng. Tlawmngaihna chuan mahni hma a sial lo a, a beisei let lo a, a infak lo a, a uang lo a, hausa leh rethei a thlir ngai lo a, a huaisenin a chhel em em a, a hming tihchhiat a phal ngai lo a, mi a tibeidawng ngai lo a, a zaidam em em a ni. America Mizote Tukverh A\angin America-ah hian Mizo \hahnem tak kan awm ve ta a, kan pun belh hret hret zel bawk. |henkhat chu khua leh tui nihna (citizenship) nei kan ni a, \henkhat chu awm hlen theihna (green card) nei kan ni a, mi tam takin khua leh tui nihna emaw awm hlen theihna emaw kan nei mek bawk.
82
He ramah hian Mizo hnam hi a boral mai lohna tur chuan nunphung leh ziarang kan chhawm nun a, kan inzirtir zel a pawimawh a. Chumi zinga pawimawh tak pakhat chu Tlawmngaihna hi a ni. He Tlawmngaihna hi a nun tlat chuan \hangthar lo la awm zelten Mizo nih hi nuam an la ti zel ang a, Mizo nun hi an ngaiin an zir zel dawn a ni. America chu khawvel ram changkang ber anga sawi \hin a ni a. Chu rama cheng kan nih avang chuan Tlawmngaihna hi tivul zel thei tur chuan keimahni pawh nasa taka kan changkan a, mite chunga Tlawmngaihna lan chhuahtir thei tur khawpa hma kan sawn a \ul a. Chutiang ni thei tur chuan zirna leh hna thawhna kawng hrang hranga nasa taka \an kan lak a \ul. America-a Mizote suih khawmtu leh Mizo hnam nunphung leh ziarang humhalhtu atana din Mizo Society of America (MSA) hi Tlawmngaihna chhawma vawng tlattu Zawlbuk dinhmun angah kan siam theih a, Mizote hnena Tlawmngaihna nun zirtirtu ni thei tura kan siam a pawimawh. Tlawmngaihna chungchang zirhona leh sawihona neih \hin a pawimawh a, Tlawmngaite chawimawina neih \hin a \ul. Chumi atan chuan Chapchar Kut, Mizo Day leh hnam hminga thil tihho hun hi a remchang hle. Mizo tam zawkte chenna India leh Burma leh hmun danga Mizote pawhin America-a kan dinhmun ang hi an la rawn tawng chho ve zel dawn a, hun changkang leh nunphung inthlakthleng karah pawh Tlawmngaihna hi a la chhawm nun zel theih a ni tih tifiahtu leh Tlawmngaihna chhawm nun zel kawnga hruaitu arsi ni thei turin, America Mizote hi \an i la ang u. Nakinah chuan khawvel hmun hrang hranga Mizote hian America-a Mizo Tlawmngaihna kan chhawm nun dan leh kan kalpui dan hi an la rawn entawn zel dawn a ni. Hma hruaitu \ha ni turin \an i la sauh sauh ang u.
83
Tlangkawmna Tlawmngaihna chawma lo chhawm nung tlat \hintu Zawlbuk chu \hiahin awm tawh mah se, a chi nung chu Mizo thinlungah hian a la awm tlat a, kan chhem alha kan tihnun zel erawh a \ul a ni. Mizo Tlawmngaihna-in a tum ber chu mi dang tana malsawmna nih a ni a, khawvel hi engti khawpin changkangin Sikeisen (Mars)-ah pawh khian han insawn kai thei tehreng pawh ni ila, he Mizo Tlawmngaihna hi mamawh loh hun a awm ngai dawn lo. Khawvel hnam zawng zawngte thlakhlelh, kan ram riangte lo timawi \hintu, Mizo hnam din chhuahna pakhat, kan pi leh pute tu dang ngai loa an lo inawm tleina, Mizo tual\o thil ngei, Mizo nih tinuamtu leh hnam rohlu he Tlawmngaina hi i chhawm nung tlat zel ang u. Aw tlawmngaihna hlu, aw nunna par, Kan tlangram nuam hmun sangah hian; Kum sang tam tak pawh ral mahse, Zamual liam lovin ding reng rawh. Lehkhabu rawnte : 1. Herbert Lorrian, James. (Pu Buanga), Dictionary of the Lushai Language, The Asiatic Society, 1940. 2. Lianzuala, Dr. P.L., Mizo Miziaa Pathian Thu, Aizawl, 1988. 3. Siama, VL., Mizo History, Khatla, 1991. 4. Lalthangliana, B., Pipu Zunleng, Aizawl, 2007. 5. Lalthangliana, B., History of Mizo (in Burma), Aizawl, 1980. 6. Mizo Nih Tinuamtu Rokunga, Rokunga Memorial Society & Aizawl Development Authority, Aizawl, 2008. Thuziak rawnte : 1. Zawlbuk Chanchin by C. Laitanga 2. Tlawmngaihna by C. Lalnunchanga, Aizawl 3. Man Nei Tlawmngaihna by Hriatpuia pa, Kolasib
84
HRIATCHIANNA HLU Mafaa Hauhnar
Hringnun hnim hnawk zingah inpal buaiin, Hruizmah sil-awng khawpin lo inpal thlu ila, Tho leh thei tawh lovin, Ka kiangah i lo awm ang em, Min kai tho va, mi bawihswm turin? Lungngaihna khur thk takah tngin, Beidawngin indawm kun tlawk tlawk ila, Inham chhuah lehna reng hre tawh lovin. I \anpuina kut i lo phar chhuak ang em, Harsatna leilwt ata min khai chhuak turin? Mipui pungkhawm zingah mualphona khumin, Men ngaihna pawh hre lovin hawihai ila, Ka kiangah i lo ding ang em, Min hliahkhuh turin? Engah nge heng thil lawi lo mai mai hian min tihbuai a, A chhnna ka hriat sa reng zawhna, Ka zawh nawn, ka zawh nawn che le? Khawvel awm twp thleng pawhin, I hmangaihna chuan hlimthla angin Khawi kipah pawh min zui zel dawn si a!
Chhura chengkek lo tur ang : thei reng si-a theia inngai lo Entirna : Mahni thei reng sia theia inngai tlat lo chu Chhura chengkek lo tur ang lek an ni e. Chhura chengkek lawh tum chuan a rah chu ban pha reng mah se, a kunga lawn kher a tum avangin a lo thei lo va. A rah tuai tuai chung chuan, Naa chu ni se heti hian a ti tur, ti ti chungin a khawih kur chu a thlah leh \hin a, an ti. Chuta \ang chuan he \awng hi a lo piang a ni.
85
Mizo Literary Journal, USA AW VAN
Tluangtea Lusei
Aw van, Chawlhna nuam ka thlen theih nan, Ka tan inhawng hram ta che, Ka khawharna a kiam nan; I engthawlna hmunah chuan mi hruai ve ta che. Chawlhna awm lova chawlh tumin, Hringnun ka pal vel a; Khawharna ruam a\angin, Puitu ka au ruai ruai a, Khawnge puitu chu? Khawiah nge chawlhna nuam chu? Aw van, Nang zawng lungawina a thuam i ni a; Beidawnnain a tibuai pha hek lo che, Nang zawng i ngai reng fo a, Harsatna ten an tibuai pha hek lo che, Nang zawng malzaa khuanu duan i ni a, Chatuana nung reng tur chu; Danglam lo tura khuanu siam chu, Keini zawng kan danglam fo si a. Riang hlei naufa'n ka ngen che, I hringnun kalsiam mawi kha, I dikna leh riawmna kha; Hringfate min hlan ve ta che.
Puall>nga thlang tla ang : reh vang vang; pil vang vang; chanchin hriat zuina awm lova reh vang vang. Entirna : A sipai \ang ve lah chu Puall> nga thlang tla ang vang vang mai a ni, a chanchin reng reng kan hre ta lo.
86
HLING KUNGA PAR LEH KA DI... Zira Chhakchhuak
Par mawi zingah an mawi chuang e, Hling kunga par \uahpui leh rose; A iang ngei e ka chhai diin, A lawina hlingkung, an runin! Buizo iang sakhmel a hnu hman, Rianghluan nunkhua mai kei ka chan; Kan kar hmangaihna \iak tir kha, Chun zua hrangin hnam an len ta! Engah hling nei lo kunga parAia hling nei par kher ka chhar? Ka tan thlaler chu tuk chawpin, Chutah dangro-in ka chau \hin. Aw mawina, i va rawng ngai em! Engah hetiang tura mi thlem? Aw beiseina, engah i liam? I tel lo chuan ka tiam lo hliam. Hnawltu ngaia than ka bang ta'ng, |ul lo mittui seng tawh lo na'ng; Mawina tehfung chu a thlirtu, Thlir mawi mai na'ng ban phak chin chu!
Khuavang kal lai : titi mar mar laia intiam rual ang hrima reh \hap hi. Entirna : In va ngawi teh \hap ve, khuavang kal lai em ni zawk? Upate chuan khuavang hi an hlauh em avangin titi laia an lo kal hlauh chuan, an titi kha khuavang huat zawng a lo nih palh phei chuan a \ha dawn lo va. Chuvangin, mihringte veng \hintu Puvana chuan khuavang kal lai chuan titi a titawp \hin niin an sawi.
87
Mizo Literary Journal, USA HRINGNUN HI A MAK MANG E!
Hringnun hi a mak mang e! Nang vangin ka tuai thar a, Nang vangin ka uai leh a; Hringnun hi a mak mang e! Everest an lawn chhuak maw? Nang vangin ka tum ve ngam! Hrehawm an tuar an ti maw? Nang vang chuan ka tuar ve ngam! Nang vang hian ka lo phr thin, Chak ber emaw inti hialin! I nuih chuan ka lo hlim thin, Mawi ber emaw inti hialin! Thawh hma ka cho, men rei ka cho, Nang i tel ve dawn phawt chuan. Nuihzat ka huam, tlang rel ka cho, Nang ka kianga i awm phawt chuan. Hei erawh thil mak lungrun, Nang vanga hlima lawm thin hi, Nang vang bawkin ka tah tak hi! Lungrun, a mak, lungrun! Hringnun hi a mak mang e! Nang vangin ka tuai thar a, Nang vangin ka uai leh a; Hringnun hi a mak mang e!
Hriatpuia Pa
tukkhum chhah chhawn : ngaihsak lo; be duh lo; ngaihthah. Entirna : Biak biak pawha tukkhum chhah min chhawn tlat na na na tunge maw be peih fo ang i le.
88
ZAWHNA & CHHANNA
Pu Editor, Tunlai hian lo leh rawn hi duh duh danin kan hmang vel mai mai niin ka hria a. Han thliarhran ngaihna vak ka hriat loh avangin keimah ngei pawhin ka duh hunah rawn ka hmang a, hmang zing lutuk nia ka inhriat changin lo ka hmang leh mai \hin. Hman dan mumal tak min hrilh theih chuan ka lawm hle ang. Lalbeiseia, Leng U State Leng U-te vangkhuaa leng Pu Lalbeiseia, Chibai le. Zawhna pawimawh tak mai i rawn zawt a, a lawmawm hle. Kawlphai Mizote Thu leh Hla lama hruaitu hmasate zinga mi, Pu F. Lalrammawia chhanna hian i zawhna a chhan fuh ngei kan beisei a, chhiartu dangte pawhin hlawkna an hmuh ngei kan beisei bawk. Kan ngenna ngai pawimawha Zawhna min chhansaktu Pu F. Lalrammawia chungah lawmthu kan sawi nghal e. - Editor LO leh RAWN - F. Lalrammawia Thuhma: Mizo \awng hi ka thiam hle tithei khawpa thiam nih hi thil chakawm tak a ni. Mak deuh mai chu- Mizo \awng thiam tak nia kan hriatte hian Mizo \awng hi ka thiam lo khawp a, an ti tlat \hin hi mak ang reng tak a ni. Mizo \awng zir tam, chhiar tam, zirtir tam leh ziak tamte hlei hlei hian thiam lo an inti zel lehnghal a. Mizo \awng hi thu mal pakhat (word khat) ringawt hian awmzia eng emaw zat a nei zel a. Kan thil sawi azira lamrik leh kan sawi tum hriat theih chauh a nih \hin avangin thu mal pakhat, \awngkam khat chauh kan lamrik dik loh chuan kan thil sawi hian a sawi lan duh tak chu a sawi bo hlauh thei \hin. Tun \umah hian
89
\awngkam mal chi hnih chauh thlur bik ila. Lo leh Rawn tih \awngkam hi kan hmang tamin kan hmang zing viau mai a. Hemi thu pahnih chauh pawh hi sawi fiah thiam a huphurhawm khawp mai. Sawi fiah dan dik lo a awm palh a nih pawhin a ziaktu keima thiam loh ni mai sela. Lehkhabu ena rawn tur dap hun ka nei lo, hmanhmawh takin ka ziak chuk chuk a. Ka theih ang tawka uluk erawh chuan tuna mi hi ka ziak a. Kan chhawr \angkai a nih hlauh chuan a lawmawm khawp ang. Lo : Hei hi buh chinna Lo tih te, ka ti lo tih te, ka duh lo tih lam sawi tumna a ni lo phawt. Heti hian zir ta ila: 1. Lo kal rawh. Lo leng rawh. Lo \hu lawk rawh. Hei hi min rawn hnaihtute hnena thu sawi dan a ni, \awng dan tur a ni. 2. Min lo nghak rawh, ka lo kal e. 3. E, i lo kal a ni maw? I lo inchibai hial teh ang. 4. Lo kal thuai ta che Lalpa Isu. 5. Hei hi i lo siam dawn nia. I lo tifel dawn nia. I lo zir atan ni sela. 6. I lo en chuan ka thinlung lawmin a khat. Kan awmna hmun, kan bul mai, kan kiang lawk, hmun leh hmun maia \awng hunah a lo dawngsawngtu leh tih tur sawina \awngkamah Ka lo, I lo tih hi hman tur a ni. Hetah hian Lo tih \awngkam hman dan dik lo a awm thei a. Kan hman dik loh chuan kan sawi tum kan sawi fuh lo thei a ni: 1. Nula pakhat chu mi pakhatin mi tu emaw hnenah thu hrilh turin a chah a, aw, ka lo hrilh dawn nia, a tih chuan a \awng dik a ni. 2. A \hian pakhatin Chhang min rawn leisak rawh aw a ti a, a mi tirh chuan aw ka lo lei dawn nia, a tih chuan a \awng dik lo. Ka lo tih a hman chuan leisak tura tirtuin a rawn lam a \ul tawh ang. A lo leisak ringawt a ni mai. Ka lo, tih leh I lo, tih \awngkam hi hmun leh hmuna inbiakna, inhrilhna, intiamna \awngkam a ni ber.
90
Rawn : Lo tih leh Rawn tih hi kan hmang dik lo tam viau mai a. Lo hmanna turah rawn kan hmang a, Rawn hmanna turah Lo kan hmang lawi a. A inbiaate kan inhre thiam tawn mai mai niin a lang. He \awngkam hi sawi fin mai ila a fiah sam deuh mai awm e: Rawn tih hi chhui bik leh hlek ila: Hman dan dik lo: 1. Ka rawn leng. Rawn leng \hu rawh. I rawn \hu dawn em? 2. Lo leh Rawn: Rawn tih \awngkam hi thil ken tel emaw, hruai emaw, tihkual emaw, tihchhawn emaw, thil tihkep nei sawina \awngkam deuh bik a ni awm e. 3. Ka thil chah che kha i lo keng dawn nia, tih ni lovin i rawn keng dawn nia, tih tur a ni. 4. I kal pahin Ipte mi rawn leisak ang che. Aw, ka rawn leisak nghal dawn che nia. Rorelna hmunah, Zualan a lo sawi kha \ha ka ti lo, tih a dik lo va, a rawn sawi kha tih tur a ni. New York-a i rawn zin phawt chuan ka lo hmuak dawn che nia, tih a \ha. Lo leh Rawn tih hman pawlhin: 1. Hman dan dik lo: (1) Tehtlat che chuan, keini in tehlula i rawn len luh ve mial a, rawn \hu rawh, engnge i rawn len luh chhan ni le? ( a dik lo). (2) Aizawlah ka kal lawka Ballpen ka lo seisak che a, hei ka lo hawna ka lo keng nghal asin. (a dik lo) (3) Eng tikah emaw lukhum ka lo leisak ang che, a remchan hunah ka lo kensak ang che a, ka lo pe dawn che nia. ( a dik lo) (4) I rawn kal a, mi lo tlawh ve a, hei kan chaw ei lai tak i lo nang fuh hlauh va, lo kil ve nghal mai teh, rawn \hu nghal rawh. (a dik lo) (5) I lo inkhawm ngai lo em mai, lo inkhawm fo teh khai, i hmel kan hmu a, neitu chan lo chang nghal hmiah mai rawh. (a dik lo)
91
2. Hman dan dik: (1) Tehtlat che chuan, keini in tehlula i lo len luh ve mial a, lo \hu rawh, engnge i lo len luh chhan ni le? (a dik) (2) Aizawlah ka kal lawka Ballpen ka rawn leisak che a, hei ka rawn hawna ka rawn keng nghal asin. (a dik) (3) Eng tikah emaw lukhum ka rawn leisak ang che, a remchan hunah ka rawn kensak ang che a, ka rawn pe dawn che nia. (a dik) (4) I lo kal a, mi rawn tlawh ve a, hei kan chaw ei lai tak i rawn nang fuh hlauh va, rawn kil ve nghal mai teh, lo \hu nghal rawh. (a dik) (5) I rawn inkhawm ngai lo em mai, rawn inkhawm fo teh khai, i hmel kan hmu a, neitu chan rawn chang nghal hmiah mai rawh. (a dik) 3. Lo leh Rawn hman pawlh: (1) Ka ram kal chu Thingthupui ka hmu fuh hlauh mai a, hei ka rawn ak haw a, in lo lawm ve ka ring khawp mai. Hei vang hian ka lo haw har ta deuh a ni. Kan thlam ka rawn tlawh nghal lawk a, min lo ngaihtuah viau pawh ka ring. Mahse, hei chawhmeh \ha ka rawn hawn ta si a, in lo siam nghal duh hial ka ring bawk a ni. (a dik) (2) Ka zinsan dawn che u a ni a, in lo dam ang a, thil rawn tihfel thuai ka tum ang a, ka lo haw leh thuai ang. Hlim takin in lo awm dawn nia. Ka Nite leh ka Pite pawh tlawh kual lawk ka tum dawn nia. (a dik) Tlangkawmna: Lo leh Rawn hman dan hi sawi fuh loh awm thei a ni a. Sawi dik loh palh kan nei a nih chuan palh ni sela. Sawi kim mai theih a ni lo. Lo leh Rawn hmang thiam tura kan inkaihhruaina ang chauh a nih avangin mahniah inzir chhunzawm tum ila. Mahni Mizo \awng na na na chu hman thiam hun kan nei zel mai ang. Kan Mizo \awng hman dik leh thiam tum hram hram mi nih hi hnam nun chhawm nun kawnga mi \angkai tak nihna a tling a. |an i la zel ang u.
92
INKUNGKAIHNA |AWNG
Fanu leh fapa : Mi an innei emaw, nei lo emaw an fa chu hmeichhia a nih chuan fanu a ni a, mipa a nih leh fapa a ni. Fa-chuam : Hmeichhia-in pasal tel lovin mahni chhungkuaah emaw, mihrang zingah emaw fa pawm se, chu chu a fachuam a ni. Tin, nupa pawh an pahniha inkar fa ni lo, mi dang laka a tu zawk zawk pawhin fa a neih chuan chu chu an fa-chuam a ni. Farnu : Mipa tan a pianpui hmeichhia leh a pa unau fanute reng reng chu a farnu an ni vek. Hmei : Nupui tak ni lo, nupui ang chiaha in hranga an dah chu hmei a ni a. An hmei te laka an fa chuan nupui tak laka fate chanvo ang an chang ve phak lo va. Mahse nupui tak laka fapa an neih loh chuan hmei fa mipa an awm si chuan, chu chuan pa ro a khawm \hin. Laiz^wn : Hmeichhia-in a pianpui hmeichhia bawk chu a laiz^wn a ni. Pami (pa unau) laka piang hmeichhiate pawh a laiz^wn an ni tho. Makpa : Nupui te chhung lam zawng tan, an fanu pasal emaw an farnu pasal emaw chu an makpa a ni. Ni : Pa farnu hi ni tih a ni a, ka ni tiin an ko va. Tin, pa turte farnu reng reng pawh ni an ni vek. Nuhrawn : Pain, fa a neih hnu-in a nupui \henin emaw sunin emaw nupui dang nei leh se, a nupui hnuhnung chu a fate tan nuhrawn a ni a, nuhrawn tan a pasala fate chu fahrawn an ni ve thung. Nu leh pa : Fate tan hringtu ngei hmeichhia chu nu an ni. Pami te nupa leh pa turte nupa pawh nu leh pa ler chan an chang \hin. Nuphal : Hmeichhe unau pasal ve ve te kha in-nuphal an ni. Nupui : Hmeichhia leh mipa an inneihin mipa tan hmeichhia kha nupui tih a ni.
93
Nu\a : Hmeichhe tan a pianpui mipa leh a unaupa ni phak reng reng chu nu\a tih an ni. Pahrawn : Hmeichhe fa nei tawhin a fate chhawmin pasal dang nei leh se, a fate tan a nu pasal chu pahrawn a ni. Pami : Fa-in a pa unau mipate chu a pami an ni. Ka pa ti-a koh a ni tho. Pasal : Mi an inneihin hmeichhe tan mipa chu pasal tih a ni. Pi : Pa nu leh a laizawnte, nu nu leh a laizawn zawng zawngte, nu nu\ate nupui leh a laizawnte thlengin pi tih an ni. Pizawn : Nupui te nu hi pizawn an ni. Nupui te pa unaute (hmeichhia) thlengin pizawn hming an pu. Pu : Pa pa leh a unau mipate leh nu pa leh a unau mipa te, nu nu\a leh an fapate thlengin pu an ni. Puzawn : Nupui te pa leh a unau mipa te leh an fapa thlengin puzawn chan an chang. S^wn : Innei lovin miin fa nei se s^wn a ni. Tu : Fapate fa te, farnute fa zawng zawngte kha tu an ni. U : Unau zinga a upa kha naupang a naute tan u a ni. Vah : Hmeichhe tan nu\ate fa chu vah an ni a. Mipa an nih leh vahpa an ni a, hmeichhia an nih leh vahnu an ni. Thulakna : | awng Un Hrilhfiahna By James Dokhuma
94
TIHDIKNA
The MIZO enkawltute, Chibai u le. Vol. I No. 2 (pg. 26-39)-a USA Mizote chanchinah khan Texas-a Mizo awm zat leh kohhran ziah dik/kim loh a awm a, kan rawn report a ni. Hetiangin: Dallas, Texas Dallas/ Fort Worth Mizo Christian Fellowship Din ni : January 13, 2013 Member : 30 vel Dallas, Texas United Pentecostal Church Din ni : Feb 2010 Member : 70 vel Amarillo, Texas Amarillo Mizo Christian Church Din ni : January 2013 Member : 35 vel In thawhpui, Lalbiakdika, Dallas, Texas
Pu Lalbiakdika, Kan lawm e. - The MIZO
95

The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Vol. II No. 1

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

The MIZO (Mizo Literary Journal, USA) Vol. II No. 1

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

The MIZO Vol. II No.

Editor Manager Graphic Designer Advisors

The MIZO Vol. II No. 1

A CHHUNGA THU AWMTE

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

ZIAK DIK DAN Rev. Z.T. Sangkhuma

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Baibul chuan, Tumah mi fel tak reng an awm lo, a ti a.

Lawmman hming |awng hming Sakhaw hming

Mizo Literary Journal, USA KA INSIAM|HA VE TAWH DAWN Lalremruata Khiangte

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA PANGPAR HUANAH DINGDI Zirtei Mangpa

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

Kum hlui ngaih lunglen a awm tawh long.

The MIZO Vol. II No. 1

KHAWVEL MAWI HI HLA MAWI AN PE Zara

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA PASAL|HA VANAPA L.T. Hlima

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA

The MIZO Vol. II No. 1

Mizo Literary Journal, USA BAHZAR HLIMTHLA C. Lalhruaitluanga

The MIZO Vol. II No. 1

The MIZO Vol. II No. 1

Khua tin s> lloh Hlakungpuite hriatrengna tur;

Kan l^wm tl^ng e, v^n hnuai khuav> l zal> ng zawngte.

Bungtl^ng ch<n chawi v^n hnuai khuav> l sakhming thangte,

Min hrilh v> l e, k^wlvalenchham r^ltiang kai hnu chhingkhual changte,

Lo kal ula Zoram t^na ro ph<m turin;