KKEN BLMLK ZMLEMELER- I:

ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)

Etymologycal Analysis- I:
ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
Erol GNGRD
*

zet
Trke szlklerde e kkl olmadklar bilinmedii iin ayn
madde ba altnda verilen kimi e sesli kelimelerin inandrc bir
kken bilgisi incelemesine konu olmalar beklenir. ine- (1) bir
eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek, ine- (2) ayakla
stne basmak; 2. ayak veya tekerlek altna alp ezmek, ezip
ldrmek; esne- (1) bir d etkiyle uzamak, genilemek veya
kavislenmek suretiyle ekil deitirmek; 2. bollap genilemek,
esne- (2) uyku, rehavet, yorgunluk gibi sebeplerle az iyice aarak
uzun ve derin bir nefes almak fiilleri de bu tr bir zellik tayan
szlk birimleridir. Ayr kkten tredikleri anlalan sz konusu
fiiller, szlklerimizde ayr madde balar olarak yer almaldr.
Anahtar Kelimeler: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2),
r, uur, + (x)r eki.
Abstract
Some homophonous words that given under the same lexical
entry in Turkish dictionaries because it is unknown that they aren t
cognate are supposed to become subject to a persuasive
etymological study. The verbs ine- (1) to chew, ine- (2) to
trample down; esne- (1) to stretch, esne- (2) to yawn are lexemes
that shows this kind of characteristic, too. Above- mentioned verbs
that appearently derived from different roots should be different
lexemes in our dictionaries.
Key Words: ine- (1)to chew (1), ine- (2)to trample down;
esne- (1) to stretch, esne- (2)to yawn, rpath, uur road,
the suffix + (x)r.

*
Yrd. Do. Dr., Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi lkretim Blm,
erolg@gazi.edu.tr
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 110
E kkl olmadklar hlde e sylenililik zellii gsteren kimi
fiillerin szlklerimizde ayn madde ba altnda verildiklerine tank oluruz.
znde etraflca bir kken bilgisi incelemesinden ge-meyen sz konusu
szlk birimlerinin bu tr bir deerlendirmeye tbi tutulularn da bir
bakma ya-drgamamak gerekir. Bu yazya konu olan ine- (1), ine- (2);
esne- (1), esne- (2)fiilleri, ayn kkten gelitikleri dnldnden olsa
gerek, szlk almalarmzda yalnz iki ayr madde banda verilen drt
ayr e sesli fiil olarak inandrc bir kken aklamasn hak eder nitelikte
gelerdir.
ine- (1)
TT ine- bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek (MBTS I:
582) fiiline ilikin en eski veri Kpak Trkesinde tanklanr: ayna-
inemek, kemirmek, gevelemek (KpTS: 47). Codex Cumanicus taki
(yazl: 11. 7. 1303) bu veri u yan biimlerle de grlr: eyne- ~ iyne- ~
ayna- ~ eyne- ay. (KpTS: 49, 52, 250, 252). ine- (1) fiilinin tarih
Trk dili alanndaki baka tanklar unlardr: Harz. eyne- inemek,
eynem lokma, kk para (NF III: 102), eyne- inemek (KE II: 159),
a. ayna- inemek (S: 150), ETT, Osm. eyne- inemek (TarS II:
883- 884). Eski Trkiye Trkesi tp metinlerinde eynemek teriminin
azda ezmek; tedavi amacyla nerilmi ilac (otu) ineme yoluyla
kullanmak; tkrk salgsn arttrmak veya dzenlemek zere bir eyi
(sakz, tarhun, zerlik, zm ubuu vb.) yutmakszn azda evirmek (ng.
mastication) anlamnda kullanld gzlenir (Kaya Gzl 2002: 164).
Kaln/ince sradan ekilleriyle ada Trk lehe ve azlarnda geni
bir kullanl alan bulan ine- fiilinin, Kazan ve Azerbaycan Trkelerinde
mecazlamaya da uradna tank olunur: TT (a.) yne- inemek,
ynembir az dolusu (DerS III: 115), Azb. yne- 1. yemek iin aza
alnan eyi dile krp ezmek; 2. mec. bir sz oka tekrar etmek,
bayalatrmak (AzbTS II: 202), Trkm. eyne- 1. inemek; 2. srmak
(Trkm- TrkS: 118), Gag. iinenti azda inenmi yiyecek (ocuklara
vermek iin) (GagTS: 60), zb. yn- inemek (zb- TrkK: 108),
YUyg. ayna- inemek (YUygTS: 73), eyle- inemek, yourmak
(YUygTS: 75) < *eyne-, Kzn. eyne- 1. inemek, ezip paralamak; 2.
dedikodu yapmak, eyne- 1. (kpekler iin) birbirini dilemek,
dalamak; 2. gremek; 3. kavga etmek (KznTTS: 64), Bak. syn-
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 111
inemek (KTLSI: 132), Krg. ayna- inemek, srmak (KrgS I: 257),
Kzk. ayna- 1. inemek; 2. srmak, dilemek (Kzk- TrkS: 621), Kkalp.
ayna- inemek (KkalpTTSIV: 496), Kr.- Malk. ayna- ay. (Kr-
MalkTS: 171), Kmk. ayna- ay. (Kmk- BalkS: 15), Kry. yna- inemek,
gevi getirmek (KryS: 58), eynav inenmi, ezilmi (KryS: 57), Alt.
ayna- inemek (Alt- TrKS: 70), Tel. ayna- ay., aynam lokma (TelS:
13). Btn bu tanklar, bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek
anlaml ine- (1)fiilinin ana biiminin kesinlikle ayna- olduunu gsterir:
ayna- >eyne- >iyne-. Kken aklamasn gletiren // li yazl,
stanbul Trkesine dayanan yaz dilimizde //sesinin iyiden iyiye /y/ ye
yaklamasyla ilgili istisnal bir durumdur. Nitekim// li yazlla verilen
inem bir kere inenecek kadar (TarS II: 883) tremesi (XVII- XVIII.
yzyllar), bu kelimenin alnd kaynaktan sonra yazlan baka bir eserde
(XVIII- XIX. yzyllar) /y/ li olarak tespit edilir: iynem ~ eynem ay. (TarS
II: 883). Trkeye zg szlkln ilk rnei niteliindeki Lehcet l
Lugat (1773) te de ine- (1) fiilinin /y/ li yazlla verildii gzlenir (LL:
180).
1

ine- (1) fiilinin ana biimi olan ayna-, *ay-n+a- eklinde
zmlenebilir. Kk fiil olarak dndmz ay- fili, Trk dilinin tarih
ses bilgisinde sz banda gerekleen y- >- deimesi (DLT II: 311) ve
ine- (1) fiilinin ierdii ezmek, krmak, paralamak kavram gz nnde
tutularak ET yay- yaymak, datmak (OrhTG: 259) ~ ya- yaymak,
datmak, hezimete uratmak (OrhTG: 258) ile birletirilebilir. Yay- ~ ay-
fiili ve tremelerine ilikin veriler, bu birletirmeyi dorular niteliktedir: ET
yaykal- sarslmak (ETG: 310), Krh. yay- alkamak, kmldatmak,
sallamak (DLT III: 246- 247), yaykal- alkanmak DLT III: 108) <yay-ka-
l-, Kp. ayfal- dalmak, paralanmak (KpTS: 250) <*ay-pa-l-,
ayal- (1) frdamak, alamak, uuldamak, ayal- (II) kmldanmak,
oynatlmak (KpTS: 47), ETT yay- tahrik etmek, datmak, perian
etmek (TarS VI: 4449), Kzk. aypa- nne gelene satamak, musallat
olmak, rahatsz etmek (Kzk- TrkS: 621), Kmk. ay- 1. alkamak, gargara
etmek; hafif tertip ykamak; 2. ykamak, ayka- sallamak; alkalamak;
sallandrmak; sarsmak (KmkTS: 100), Tuv. ay- (I) ykmak, devirmek,

1
Ayrca kr. TTbey <be < ETbeg,TT eer < eyer < Krh. eer, le < Krh. yle.
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 112
ay- (II) sallamak (TuvTS: 22), Kry. eypa- krmak, imha etmek,
ldrmek (KryS: 57) <ay-pa- (pekitirme eki), Hks. sayba- 1. krmak,
paralamak, ykmak, zarar vermek; 2. datmak, bozmak (Hks- TrkS:
415) <*aypa-.
2
Tuv. dayna- inemek (TuvTS: 29), Hks. tayna- (I)
inemek (Hks- TrkS: 487), kr. taybal- bozulmak, krlmak, dalmak
(Hks- TrkS: 486) <*aypal-, tay- (I) sallamak, sarsmak (Hks- TrkS:
487) <*ay-- <ay- samak, datmak (Hks- TrkS: 85), or. tayna-
inemek, gevi getirmek (orS: 111) fiillerinin, gerek yap gerekse anlam
bakmndan uygunlatklar ayna- fiilinden geldikleri anlalyor.
Clauson, 13. yzyldan nceki Trke sz varlna dayanan EDPT de
ine- (1) fiiline tabii olarak yer vermez. smet Zeki Eyubolu nun Trk
Dilinin Etimoloji Szl nde de ine- (1) fiili madde ba olarak yer
almaz. Glensoy, bu fiili ayr madde ba olarak vermitir: ine- (iyne-)
(azla) inemek (KBS: 241). Glensoy un ine- (1), ine- (2) fiillerini
ikne- sk dikmek, altn tel ile ipek kuma zerine nak ilemek; yere
srg ekmek (KB III: 132; dorusu igne-) ile ilikilendirmesi kabul
edilemez. ine- (1) fiili, Tietze tarafndan u ekilde madde ba
yaplmtr: iyne- /ine- dileri arasnda ezmek <eyne-; /g/ den neet
etmeyen /y/ sesinin yazda // harfiyle gsterilmesi iin b. eyne- (TETTL I:
524). Deerli bilim erinin bu fiille ilgili olarak verdii zerinde yrmek,
tekerlek altna alarak ezmek, mec. aldrmamak, saymamak, yok bellemek
anlamlar, phesiz esne- (2) fiiline aittir.
Tuv. emine- inemek, azda gevelemek (TuvTS: 41) <*em-i-
(pekitirme eki)+-+le- < em- emmek, uv. mla- inemek (uv-
TrkS: 285) fiilleri de ine- (1)fiiliyle anlamda ilgi ekici verilerdir.
ine- (2)
Trkiye Trkesinde 1. ayakla stne basmak; 2. ayak veya
tekerlekle altna alp ezmek, ezip ldrmek; 3. mec. ezip perian etmek,
mahvetmek, harap etmek; 4. mec. gereken saygy gstermemek,
hrmetsizlik etmek, hie saymak, ihll etmek (MBTSI: 582) anlamlaryla

2
Hakas Trkesinde sz banda - >s- deimesi iin bk. sap - 1. (yrek)arpmak; 2.
vurmak, arpmak (Hks- TrkS: 411) < Krh. ap- vurmak (DLT II: 3), sp 1. p; 2.
hayvan yeminden kalan artk (Hks- TrkS: 450) < Krh. p herhangi bir eyin tortusu,
artakalan (DLT III: 119).
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 113
beliren ine- (2) fiili, Ouzca sz varlna zg bir veri olarak grnyor.
Eski Trkiye Trkesi metinlerinde vcut krkl, krgnlk (ng. malasi,
indisposition) anlamnda kullanlan ignemek teriminin ignetmek ve
ignemeksz eklinde kullanmlaryla birlikteAr. tekessr teriminden daha
sk getii sylenebilir (Kaya Gzl 2002: 164). Bu fiili Osmanl
Trkesinde u ekillerle tespit edebiliyoruz: ignek ok inenen (yer, yol),
ayak alt (TarS II: 914), ignek sk geilen (yol) (ESOS: 92), igle-
inemek (TarS II: 913) < *igne-.
ine- fiilinin gerek Trkiye Trkesi gerekse Azerbaycan Trkesi
azlarnda yaayagelen kaln sradan eklinin asl olduu aktr: TT (a.)
na- inemek, nak ayak alt, ok inenen yer (DerS III: 1163),
Azb. na- inemek (AzbDL I: 106; KTLS I: 132), TT (a.) uhna-
inemek, ezmek, uhnak yol st, ayak alt olan yer (DerS III: 1302) <
*nak. na- >ine- gelimesi, // nsznn inceltici etkisine baldr.
TT (a.)ignek (I) yol st, yol ura (DerS III: 1210), Gag. iine- (yn,
saman yn iin)inemek (GagTS: 60).
aatay Trkesinde tanklanan kan- inenmek, ayaklar altnda
inenmek (ML: 113) < ka-n- < ka- inemek, pyml etmek,
yenmek (S: 162) verilerinin nda TT ine (2) fiilinin, kan- ~ gan-
(ze dnl) fiilinin gmeli biimi olduunu ileri srebiliriz: gan-
>na- >ine-. Kp. ogurla- (I) hrszlk etmek, almak <ogrula- ay.,
ETT bagla- affetmek < bagla- ay., gyn- yanmak < gyn- ay. (Ta
2008: 83), or. oglu erkek ocuk (orS: 68) < *ogul, sz konusu ses
olaynn baka rnekleridir. aataycada tespit edilen ka- ~ ga- fiilinin
kkn Trkiye Trkesi azlarnda buluyoruz: c (IV) snr, c (VI)kar
zerindeki ayak izi (DerS III: 899)<*g. u hlde*g 1. snr; 2. kar
zerindeki iz kknden +a- ve n- ekleriyle genileyen gan- ( ~ kan-)
fiili, gmeye urayp incelerek ine- (2) biimini almtr.
Tietze, ine- (2) fiilini ine- (1) fiili gibi ayr madde ba yapmtr:
eyne- /ene- iynemek < ayna-. Gerek mteveffa bilginin bu fiili ayna-
fiiline balamas gerekse bu fiille ilgilendirilen ancak ine- (1) fiiline ait
olan srarak paralamak, kemirmek anlamlar, her iki fiilin kkta
sanlarak birbirine kartrldn gsteriyor (TETTL I: 502). smet
ZekiEyubolu nun Trk Dilinin Etimoloji Szl nde ine- (2) fiili de
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 114
yer almaz. 13. yzyl ncesi Trke malzemenin ilendii EDPT de daha
ge bir ekil olan ine- (2) fiilinin yer almas dnlemez.
Tarih ve ada Trk dili alanlarnda tanklanan r sznn de
ine- (2) < na- fiili gibi, g kar zerindeki ayak izi kknden gelitii
anlalyor: Krh. gr dar yol, patika (DLT I: 363), grla- 1. r
(patika) hline getirmek; 2. karda ayayla yol amak (DLT III: 331),
grlan- rlar, dar yollar olumak (DLT II: 267). u veriler, r n
ine- ~ na- fiiliyle kkta bir treme oluunu sezdirir niteliktedirler:
gru- (yer) sertlemek: yer grud Yer, zerinde ok yrnp
inenmekten sertleti (DLT III: 280) < gr+u-. gru- fiili nceleri
gevek olup daha sonra sertleen her ey iin de kullanlr. grut- yeri
ineyerek sertletirmek: ol yerig grutt O zerinde yryerek yeri
sertletirdi. zerine bastrarak sktrlan herhangi bir eyin sz gelii
uvala doldurulan unun- durumu da byle szlendirilir. gru- fiilinin soyut,
mecazl bir anlam kazanmas da ilgi ekicidir: grut- (i iin) piirmek,
yetitirmek, olgunlatrmak: er ogln ta grutt Adam, olunu ite
piirdi, yetitirdi (DLT II: 333), gruk yer (ok inendii iin) katlaan
yer (DLT I: 469).
3
Kp. r dar yol, sabann at yol (KpTS: 49),
a. r kar iinde alan yol, iz (S: 162), Osm. r igir, kar iinde
alan yol, iz, n yuvarlanp yapt yol (LO: 95), Krg. yr ~ iyir
r, yol; iz, yr sal- r amak (taze kar zerinden) (KrgS I: 273),
Kzk. iyr 1. yolak, patika, yol, iz; 2. mec. kark, etrefil, girift (Kzk-
TrkS: 641), iyrla- karmakark yrmek, karmakark iz kalmasna
sebep olmak (KzkTS: 312) < iyr baslan iz, YUyg. igir yol r,
patika (YUygTS: 78), igiy (a.) dar patika, r, kei yolu (YUygTS: 78)
< *igir, Trkm. gr snr, had (Trkm- TrkS: 119), Azb. cr 1.
patika, kei yolu; 2. pulluk izi; 3. akm, cereyan (AzTDK: 48), cr 1.
yaya gidip gelmekle meydana gelen dar yol, r; 2. mec. gidilen, tutulan
yol, istikamet, hedef, akm; 3. mec. iz, hat, crdan - azmak, snrn
amak (AzbTS I: 177), TT (a.) r 1. su aknts; 2. kei yolu, patika
(MersS: 87), rak yaya yolu (a. y.) < r+ak, kr. yolak, r ~ cr ~

3
kr. Kzk. iyrak 1. sert, sk, kat; 2. salam, din, zinde; 3. evik, atik, iyra- 1.
olgunlamak, kvama gelmek; 2. zindelemek; 3. hzl, abuk yrmek; 4. mec. pimek,
olgunlamak (Kzk- TrkS: 640) < iyra- < *gr+a- .
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 115
~ rt ~ ~ nr ~ r ~ iyir karl yerlerde krekle alan yol,
r ~ cgr ~ cgra ~ cra ~ cr ~ ciir ~ l ~ rt ~ ra ~ rak ~
rk ~ cii ~ ciirt ~ iyir tal yol, patika, r ~ cr iz (DerS III:
160- 161), cr a- kar ayakla tepeleyerek yol amak (DerS III: 902),
cz yol (DerS III: 902) < *z <*+z, kr. topuz < top+uz, TT. r
1. yuvarlanan n kar zerinde at yol; 2. dar yol, patika; 3. mec.
tarz, yol, usul, r a- kendisinden sonra bakalarnn da takip
edebilecei bir yol amak, yeni bir tarz balatmak, rndan k- doru ve
allm gidiini bozmak, dzeltilmesi g bir durum almak, yolundan
kmak (MBTS I: 565), Hl. r kt, bozuk yol, zb. iyir iz, Halh.
iyir inenmi yol, Evk. iki snr, kenar; inenmi kar; ky boyunca
yrme, karaya kma (irin 2004:2772); kr. Mo. ig yn, yan, yol;
doruluk (Mo-TrkS II:286).
Gerek Clauson (EDPT: 409) gerekse Tietze (TETTL: 504), rn
kkenine ilikin bir aklama yapmamlardr. Glensoy ise r n dan
kkenlendiini dnmtr (KBS: 335). Ancak bu kelimenin, eyh
Sleyman n kaydettii , yuvarlanan kar kmesi (S: 162) verisi bir
yana braklrsa, sadece Trkiye Trkesinde yaayan dan yksek
yerlerinden kopup aaya doru yuvarlanan ve yuvarlandka byyen kar
yn (MBTS I: 565) ile ilikilendirilmesi kabul edilemez. szyle ses
benzemesinin yol ana anlaml r a n kar zerinde at iz
anlamn kazandrarak byle bir birletirmede etkili olduu sylenebilir.
Hatice irin, Trkede Yol Kavram ve Yol Szleri: Uur, r, Tkr
adl ilgi ekici bildirisinde uur, r, tkr kelimelerinin Eski Trke
ncesinde bir ses nbetlemesi olan t ~ ~ denklii ile olutuunu ileri
srm, ek yapsna ilikin bir aklamaya gitmemitir (2004: 2773).
r, uur (a. bk) szlerinin yapsnda yer alan + (x)r, seyrek de olsa
kimi tremelerine tank olunan bir ektir: Kzk. tbir 1. aa ve bitki kk;
2. asl, esas, temel (Kzk- TrkS: 559) < tp 1. dip, alt; 2. aa, ot vb.
eylerin kk; 3. kk (aa) (Kzk- TrkS: 563), topr kalabalk, grup
(Kzk- TrkS: 544) < top ay. (Kzk- TrkS: 543). Ayrca isimden isim treten
+ (x)r ekiyle e ilevli +Ar l tremeler iin bk. Trkm. topar topar, grup,
bek (Trkm- TrkS: 632) < top top, tomar, TT (a.) topari topu, tm
(DerS XII: 4769), toparla- 1. desteklemek, ymak, toplamak; 2.
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 116
yuvarlamak, topar topar top top, yuvarlak yuvarlak (DerS X: 3963), TT
toparla- 1. bir araya getirmek, toplu duruma sokmak; 2. toplamak; 3.
toplayp gtrmek, beraberinde alp gitmek; 4. dank ekilde sylenmi
eyleri derli toplu hlde ifade etmek; 5. kendine gelmek, aknlktan
kurtulmak, zihnini toplamak (MBTS III: 3181- 3182), Azb. toparra- bir
yere ymak, toplamak, cemlemek (AzbDL II: 573) < topar+la-, TT (a.)
gzer buday, toprak vb. eyler elenen iri gzl byk kalbur (DerS VI:
2180) < gz.
Yol kavram alanna ilikin szlerden uur da gzlenen anlam
gelimeleri, anlamda r la byk lde rtr: ET ugur yol
(KUKY: 87- 88), ugur vakit, zaman, frsat; sebep, konu; dolay (AY III:
119), ura- planlamak, tasarlamak, (bir eyi) kast ve niyet etmek (: 193),
Krh. ugur zaman, uygun zaman, sra (Tezcan 1981: 53), uurla- vaktini
kollamak (OYT: 257) < uur 1. vakit, zaman; 2. imkn, frsat,
uurluyerinde, uygun (DLT I: 53), ura- birbirine ynelmek (DLT I:
235, 170), Harz. ugra- niyetlenmek, tasarlamak (ME: 193), Kp. ura- 1.
uramak; 2. rastlamak, karlamak, uur zaman (KpTS 291), a.
ura- uramak, ulamak (T: 467), ETT, Osm. ugur 1. n, yn; 2. yol
(TarS VI: 3928- 3929), Osm. uur sra, zaman, uur yn, taraf, istikamet
(ESOS: 230), Trkm. ugruk- 1. bir tarafa ynelmek, hareket etmek; 2.
yoluna girmek (Trkm- TrkS: 643) < ugur- uk- < ugur 1. dorultu, yn,
istikamet; 2. akm, cereyan; 3. yol, yntem, tarz; 4. akraba; 5. anlam,
mna, ugurda1. paralel, ayn ynde; 2. ayn zamanda, ayn vakitte, ugur
al- a. baarmak; b. yoluna girmek, dzelmek (Trkm- TrkS: 644), Azb.
uur 1. defa; 2. baht, talih (AzbDL II: 590), Gag. uur 1. yn, 2. kar,
n (GagTS: 250), TT (a.) uur 1. yn; 2. n; 3. ky; 4. yakn; 5.
izgi, hiza; 6. blge; 7. zaman (DerS XI: 4029- 4030), uurlu yararl
(DerS XI: TT), uur 1. ocuklarn yemek nl; 2. uur getirdiine
inanlan ey; 3. it, avlu duvar (DerS XI: 4030), TT uurla- birini iyi
dileklerle yolcu etmek, teyi etmek (MBTS III: 3230), uur 1. baz
olaylarda grlen ve insana iyilik getirdiine inanlan belirti veya baz
nesnelerde var olduuna inanlan iyilik kayna; 2. bu nitelikte olduuna
inanlan ey; 3. meymenet, kadem, 4. talih, ans; 5. hedef, ama, gaye,
yol (TrkS: 2031), Kr.- Malk. ogur kutluluk, bahtiyarlk, saadet; 2.
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 117
iyilik (Kr- MalkTS: 308), Kry. ura- uramak, ziyaret etmek (Kry-
TrkS: 114).
Uur sznn kk olan ug ~ og, tarih ve ada Trk dili alanlarnda
tanklanabilir. Bu kelimeyi Eski Trkede olu bildirerek nesnesiz fiiller
treten, +Ad- ekiyle genilemi olarak tespit edebiliyoruz: ogad- geri
kalmak, gecikmek, ara vermek (OrhTG: 87) < *og ara, fasla, ogad- ay.
(OTWF II: 488). Ug ~ og szn Uygur metinlerinde e anlaml ikilemelerin
bir yesi olarak da grebiliyoruz: arasz ogsuz arasz, faslasz (OTWF II:
488), ogsuz zksz aralksz, srekli, ogsuz teginsiz uygunsuz, og
tegin uygun zaman, frsat (OTWF II: 350), kr. TT (a.) ouz yap- aralk
etmek, oh (I) yn, sra (DerS IX: 3272) <*o ~ ok, Trkm. ugurla-
anlamak, uyumak, ugurda yel uygun rzgr (Trkm- TrkS: 644), kr.
Harz. ynl uygun, yn 1. taraf, cihet, yn, yan; 2. uygun (luk),
yneuygun biimde (ME: 211), ETTyncihet, suret, usul, ekil, tarz,
ynl yerinde, uygun, mnasip (SN: 653), ynsz1. sebepsiz, bir sebep
olmakszn, beyhude; 2. uygunsuz, tertipsiz; kt yaradll, hayasz
(TarS VI: 4691), Kzk. jn 1. yn, istikamet: jn silte- yol gstermek; 2.
vaziyet, hl, durum; 3. doru, hakl, yerinde, jnsiz yersiz, uygunsuz
(Kzk- TrkS: 183). Tegin verisinin anlamlandrlmasnda kk fiilin u
anlam gz nnde tutulmaldr: uygun dmek, yakmak; bk. ET teg-
demek, ulamak, vasl olmak, varmak, erimek, tegimlig uygun, yarar,
deer, lyk (AY III: 113), tgim sra, mddet, tgimsiz liyakatsiz
(EUTS: 230), ETT, Osm. deg- 1. intikal etmek, gemek; 2. dokunmak,
isabet etmek; 3. yakmak, dmek, uygun dmek (TarS II: 1048; SN:
598). Ug ~ og kk sz, ada Trk dili alannda u anlam ve ekillerle
kaytldr: Tuv. ug yn, istikamet, cihet, ugla- ynelmek, yolunu tutmak
(TuvTS: 111), ags ugda bir defada, bir seferde (Tuv- RusS: 432), kr.
ETT bir uurdan birden, hep birden, def aten (KurT: 90), Uak az bir
uurda bir kerede (KBS: 962), ETT bir uurda birden, aniden, bir anda,
bir uurdan hep birlikte, hep birden (YZ: 386), TT (a.) ourttan bir
kezde, birden (DerS IX: 3271) < *our+t+tan (/t/ treme ses), our uur
(DerS IX: 3271), orak (I) istasyon, durak, ok uranlan yer, uzun
yollardaki dinlenme yerleri, orak (II) nedeni bilinmeyip cinlerin
arptna inanlan hastalk (DerS IX: 3269), Alt. uula- yn gstermek,
yneltmek; tutmak, uulan- yneltmek (uula- fiilinin edilgen biimi),
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 118
uulandr- yneltmek (Alt- TrkS: 195), Tel. uulan- ynelmek (TelS:
125). Gerek + (x)r ekinin tabann bildirdii kavramla e/yakn anlaml
tremeler vermesi gerekse ug, ugur szlerinin anlam ynnden bsbtn
uyumalar, tanklanmam olsa bile, ug kk sznn, tremesi ugur gibi
yol ana anlaml oluunu gsterir: ug 1. *yol; 2. ara, fasla; 3. uygun
zaman, frsat; 4. defa, sefer, kere; kr. ugur 1. yol; 2. zaman; 3 uygun
zaman, sra, frsat; 4. defa, sefer, kere. Ug ~ og sznn ET yk frsat,
vesile, vasta; denk, karlk (: 202), yk frsat (ETG: 310) ile birlikte
kullanl (OTWF II: 489), uur un kken aklamasn kolaylatrr.
Nitekim Uygur metinlerinde ugur tremesi de sk sk yk szyle ikileme
biiminde kaydedilmitir (AY: 59/6, 447/7; : 119b 13).
Ug kelimesiyle tremesi ugur un n seslerinin nasl okunaca hususu
tartmaldr. T. Tekin Notes on Old Turkic Word Formation adl tantma
yazsnda Erdal n /o/ lu biimde verdii ogsuz teginsiz, og tegin sz
beklerinde geen og un /u/ lu okunmasndan yanadr (2004: 432). Ug kk
szyle tremesi ugur un ada Trk dili alannda ou kez /u/ lu olarak
tanklan, Tekin in dncesini destekler niteliktedir. Bu bakmdan /o/ n
sesli verilerin (ogad-, og tegin, ogur vb.) /u/ lu okunuunun daha doru
olduunu syleyebiliriz.
Grld gibi, yol szlerinden olan uur; yer szlerinin, Trkenin
bilinen yazl belgelerinden ok nce, erkenden mecazlaarak yeni anlamlar
kazanmalarnn gzel bir rnei olarak, tarih sz varlmzda yol ana
anlamndan gelien zaman, vakit, sra, uygun zaman, frsat, doru,
uurlu zaman, iyi talih, baht, saadet, kutluluk, yn, dorultu, n, izgi,
hat, hiza, akm, cereyan, yntem, usul, tarz, defa, kere, kez, ama,
gaye vb. anlam incelikleriyle yer bularak yol < AT yl yol (TDBU: 178)
szyle tremelerinin tad anlamlarla btn btn uyuur; bu
uygunlama, yol ana anlaml uur un kkeninin ipularn da verir: ET yol
yol, yol defa, kere, kez (< yol+3. kii iyelik eki), yollug 1. talihli, ansl;
2. bir unvan niteleyicisi, (KUKY: 538), Krh. yl 1. yol; 2. seyahat,
yolculuk, sefer (DLT III: 144), ylak r, kk yol; zerinde izgiler ya
da yollar bulunan her ey (DLT III: 17), Kp. yol 1. yol; 2. seyahat,
yolculuk; 3. tarz, usul; 4. defa, kere; 5. izgi (KpTS: 327), Harz. yol
1. yol, doru yol, re; det, tre, usul; baht, talih; 2. sebep; 3. defa,
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 119
kere, yollug bahtl, ksmetli (KE II: 743- 744), ETT yol 1. yol; 2. ama,
maksat, uur; 3. taraf (YZ: 439), yol 1. dap, erkn, det, usul, kural,
yntem; 2. msaade, izin, yol bul- frsat bulmak (TarS VI: 4652), TT yol
1. bir yerden bir yere gitmek amacyla iinden veya zerinden geilen yer,
tark, rah; 2. iki yer arasnda dzenlenmi ulam eridi; 3. iinden bir sv
akan kanal; 4. yolculuk; 5. gidi hz; 6. kuma veya bir nesne
zerindeki uzun izgi; 7. bir amaca ulamak iin bavurulmas gereken
are, vasta; 8. tutum, davran biimi; 9. usl, tarz, sistem; 10. bir eye
ulamak iin tkip edilen seyir; 11. ama, maksat, uur; 12. sanat ve
fikirde bir byn koyduu esaslar ve prensipler btn; 13. hlk. az
kez, defa; 14. (tasavvuf ehlince temil yoluyle) tarkat (MBTS III: 3432-
3433), Trkm. yl yl izgili, yl 1. yol; 2. seyahat, yolculuk; 3. tarz,
usul, yla defa, kere, kez, TrkS: 705), Azb. yol kez, kere, defa
(AzTDK: 307), jolak izgili, yol yol, Kzk. jol 1. yol; 2. uzak sefer,
yolculuk; 3. satr, msra; 4. det, gelenek; 5. are, yol, yntem (Kzk-
TrkS: 180), jolsz 1. yolsuz; 2. mec. uygunsuz, dzensiz (Kzk- TrkS:
181), Kkalp. jol 1. yol; 2. satr, msra; 3. program; 4. yolculuk,
seyahat; 5. sra, uygun zaman; 6. durum, ahval, g, imkn; 7. are, yol,
yntem, jola defa, kere, kez, sefer, jolak yol yol, izgili (KkalpTTS II:
209), Krg. col 1. yol; 2. hat, satr; 3. tertip, det; 4. msaade, ruhsat;
5. hediye (KrgS I: 219- 220), colu kez, defa, (KrgS I: 220), coloy det,
nizam (KrgS I: 221) < *yol+ay, YUyg. yol yol izgili, yola- yaklamak,
uramak (YUygTS: 470), zb. yolk- rastlamak (zb- Trk K: 38), Kr.-
Malk. col 1. defa, kere, sefer, kez, 2. baar, ans, talih, colsuz 1.
nezaketsiz, kaba, yersiz, yakksz, uygunsuz; 2. yolsuz, yolu olmayan
(Kr- MalkTS: 156), Kmk. yol 1. yol; 2. yn, istikamet, cihet; suret, usul,
metot; ara, vasta (KmkS: 397), Alt. col 1. yol; 2. satr, izgi; 3. tarz,
kural, dzen, (Alt- TrkS: 64).
Ana anlam ynnden yer kavram alanna giren ra arasnda,
ortasnda (OrhTG: 238), ara ara, orta; arasnda, ortasnda; iinde (AY III:
83) sznn yaad anlam gelimelerinde de benzer zellikler gze arpar:
ara 1. mahal, mevki, mekan, yer; 2. iinde, arasnda; 3. orta, meydan; 4.
aralk, mesafe; 5. esna, sra, vakit; 6. bazen, vakit vakit, ara sra (TarS I:
180- 183).
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 120
esne- (1)
Sadece Trkiye Trkesinde tanklanan esne- 1. bir d etkiyle uzamak,
genilemek veya ka- vislenmek suretiyle ekil deitirmek; 2. bollap
genilemek (MBTS I: 880) fiilinin es- (III) esnek olmak, yaylanmak (DerS
V: 1785) kknden gelitii apaktr: es-in+e-.
4
Esne- fiilinden tremi
esnek 1. ekme veya zerine uygulanan bir bask sonunda eklini deitiren,
bu ekme veya bask kalktnda ise tekrar eski ekline dnebilen, elastiki;
2. kesinlii olmayp kendini d etkilere gre ayarlayabilen (MBTS II: 880)
sz, Azerbaycan Trkesinde de vardr: esnek herhangi bir etkiyle
kaybettii eklini tekrar kazanabilen, elastiki (AzbTS I: 392). Es- fiil
kkyle, Karahanl ve Harezm Trkelerinde karlalabilir: Krh. es-
germek: ol yg esdi O, ipi gerdi (DLT I: 165), esin- bir eyi ekmek,
germek: at esindi At, kurtulmak iin ipi gerdi (DLT I: 201), esit-
gerdirmek: ol urukn esitti O, ipi gerdirdi (DLT I: 221), estr-
gerdirmek: uruk estrdi O, ipi gerdirdi a.y., esil- gerilmek: yg esildi
p, gerildi (DLT I: 201), Harz. esil- uzatmak, germek, ekip uzatmak
(NF III: 137).
Tarih Trk dili alannda tanklanamayan esne- (1) fiili, tabii olarak
EDPT de yer almaz. Bu fiili Tietze, esne- II bir tazyik altnda azck
ekilden kmak (TETTL I: 742) olarak madde ba yapm, kkeni ile ilgili
bir aklama getirmemitir. smet Zeki Eyubolu, Trk Dili nin Etimoloji
Szl nde esne- (1) fiiline madde ba olarak yer vermedii gibi, tremesi
esnek uzayan, genileyen, yaylan sznn kkn esmek uzamak, soluk
alp vermek, genilemek eklinde vererek esne- (1), esne- (2) fiillerini e
kkl sanmtr (2004: 245). Glensoy un kapsaml almasnda (KBS) bu
fiil gzden kam olmaldr.
esne- (2)
TT esne- uyku, rehavet, yorgunluk gibi sebeplerle az iyice aarak
uzun ve derin nefes al- mak (MBTS I: 880) fiiliyle ilgili ilk veri Uygur
Trkesinde belirir: esne- esnemek (IrkB: 53). Bu fiilin tarih Trk dili
alannda tanklanna ilikin balca veriler unlardr: Krh. esne- 1. esmek:
esin esnedi Esin (rzgr) esti; 2. esnemek: er esnedi Adam esnedi

4
kr. Kkalp. kerne- germek (KkalpTTS II: 330) < ker- in+e- < ker- germek.
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 121
(DLT I: 288), esnet- 1. estirmek: Teri esin esnetti Tanr rzgr estirdi;
2. esnetmek: yek an esnetti eytan onu esnetti (DLT I: 266- 267), Harz.
esne- 1. esnemek; 2. tan atmak (ME: 121), esne- (yel iin) esmek (KE
II: 211), Kp. esne- esnemek (KpTS: 76), isne- esnemek (KpTS:
114), ETT isne- esnemek (TarS III: 2104), a. sne- esnemek (EDPT:
249).
ada Trk dili alannda esnemek anlaml verilerin ou, ekilce
tarih alandakilerle uygunluk gsterir: Azb. esne- uyku, yorgunluk veya
sknt etkisiyle az iyice aarak, derin derin nefes alarak annda brakmak
(AzbTS I: 392), Gag. esne- esnemek (GagTS: 92), Krg. este- (II)
esnemek (KrgS I: 341) < *esne-, Kzk. esine- esnemek (Kzk- TrkS:
144), Kkalp. esne- ay. (KkalpTTS II: 142), Kr.- Malk. esne- ay. (Kr-
MalkTS: 195), Kmk. esne- ay. (KmkTS: 124), Alt. este- ay. (Alt- TrkS:
85), Tel. este- ay. (TelS: 38), Tuv. este- 1. rzgrdan kabarmak 2. uar
gibi gitmek (TuvTS: 43), YUyg. esne- ay. (YUygTS: 117), zb. esn- ay.
(zb- TrkK: 118). Bir blm ise baka yapdadr: or. eze- (II) esnemek,
uykulu durumdayken azn geni ekilde aarak nefes alp vermek (orS:
30), Hks. ize- (I) esnemek (Hks- TrkS: 231), Tuv. eze- ay. (TuvTS: 44).
Esne- fiilinin Krh. esne- (yuk. bk.) rneinde olduu gibi gerek esmek
gerekse esnemek anlamlaryla kullanl, kkenine k tutar niteliktedir:
esin+e- < ET sin yel, rzgar (EUTS: 76) ~ Krh. esin esinti, hafif rzgr
(DLT I: 77) ~ Alt. eezin rzgr (Alt- TrkS: 80) ~ Tel. eezin 1. rzgr,
yel; 2. esinti (TelS: 35) ~ Tuv. ezin 1. hava dalgas; 2. esinti, esin
(TuvTS: 44). Esne- fiilini yapca kr. Krh. yana- imek akmak (DLT I:
236)< yan imek +a-.
Clauson, es- hafif hafif, tatl tatl esmek (EDPT: 248) kknden
gelimi esin hafif, tatl rzgr, esinti tabanyla balant kurduu esne-
hafif hafif, tatl tatl esmek fiilinin az ap nefes almak eklinde deyim
aktarmal (metaforik) bir anlam kazandn da szlendirmitir (EDPT: 249).
Tietze tarafndan esne- I soluk alma ekli < ET esne- a. m., asl mna
hafif esmek <esin hafif rzgr +e- eklinde (TETTL I: 743) verilen bu
fiil, Glensoy almasnda es- germek +ne- zmlemesiyle (KBS: 342)
yer bulmutur. smet Zeki Eyubolu, szlnde esne- (2) fiilini madde ba
olarak alm, doru olarak esin yel ile ilikilendirmitir (2004: 245).
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 122
Kagrl nn nesneli/nesnesiz kullanln bildirdii es- esmek: esin
esdi: Esinti, rzgr esti fiili (DLT I: 165), savurmak anlamn da tar:
Krh. es- savurmak: targ esdi O, buday savurdu (DLT I: 165- 166),
esg savurma aygt (DLT I: 129), estr- savurtmak: ol kawk estrdi O,
dar kepeini savurttu (DLT I: 221), TT (a.) es- (IV) tahl savurarak
temizlemek (DerS V: 1785), ees- taneli eyleri kabuundan ayrmak iin
tepside savurmak (DerS V: 1667), Alt. es- serpmek, eskin elek (Alt-
TrkS: 85), Tel. eskin kalbur makinesi (TelS: 38); kr. Krh. ews-
savurmak, ewsg tahl savurma aygt (DLT I: 13), Osm. evs- hububat
yabanc maddelerden temizlemek iin bir kap iinde silkeleyerek savurmak
(TarS III: 1575- 1576), Trkm. vs- 1. esmek; 2. renkten renge girmek;
3. atn n ayaklarn attrarak srmek, vsgin esinti, hafif rzgr
(Trkm- TrkS: 511), Azb. hvse- 1. savurmak; 2. hafiften esmek,
sallanmak (AzTDK: 151), uv. avs- tekne iinde bulgur savurmak
(uvS: 8), avs- esmek (Ceylan 1997: 180).
Trke szlklerde iki ayr madde ba altnda verilen e sesli ine- (1)
bir eyi aza alp diler arasnda ezmek, tmek, ine- (2) 1. ayakla
stne basmak; 2. ayak veya tekerlek altna alp ezmek, ezip ldrmek;
esne- (1) bir d etkiyle uzamak, genilemek veya kavislenmek suretiyle
ekil deitirmek; 2. bollap genilemek, esne- (2) uyku, rehavet,
yorgunluk gibi sebeplerle az iyice aarak uzun ve derin bir nefes almak
fiillerinin kkenine aklk kazandrmaya altmz bu almann sonucu
olarak, sz konusu fiillerin ayr madde ba olarak dzenlenmelerinin
gerektii ortadadr. Ayrca ine- (1) bir eyi aza alp diler arasnda
ezmek, tmek fiilinin, kkenine uygun olarak (ayna- >eyne- >) iyne-
yazlyla verilmesinin daha doru olduunu syleyebiliriz.

Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 123
KISALTMALAR VE KAYNAKLAR
a.y.: ayn yer
a.: az
Alt.: Altay Trkesi
a. bk.: aaya baknz
AT: Ana Trke
ay.: ayn anlamda
Azb.: Azerbaycan Trkesi
Bak.: Bakurt Trkesi
a.: aatay Trkesi
uv.: uva Trkesi
ET: Eski Trke
ETT: Eski Trkiye Trkesi,
Eski Anadolu Trkesi
Evk.: Evenkice
Gag.: Gagauz Trkesi
Halh.: Halha Moolcas
Harz.: Harezm Trkesi
Hks.: Hakas Trkesi
Krg.: Krgz Trkesi
Tel.: Telet az
TT: Trkiye Trkesi
Tuv.: Tuva Trkesi
Trkm.: Trkmen Trkesi
yuk. bk.: yukarya baknz
YUyg.: Yeni Uygur Trkesi
Tat.: Tatar Trkesi
or.: or az
zb.: zbek Trkesi
Osm.: Osmanl Trkesi
Mo.: Moolca
Kzn: Kazan Trkesi,
Kazan Tatar Trkesi
Kzk.: Kazak Trkesi
Kry.: Karay Trkesi
Krh.: Karahanl Trkesi
Kr.- Malk.: Karaay- Malkar Trkesi
Kmk.: Kumuk Trkesi
Kkalp.: Karakalpak Trkesi
Alt- TrkS: Altayca- Trke Szlk (1999), (Hzl.: Emine Grsoy- Naskali ve
Muvaffak Duranl), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
AY III: LMEZ, Mehmet (1991), Altun Yaruk III. Kitap (=5. Blm), Ankara:
Odak Ofsset.
AY: KAYA, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giri, Metin ve Dizin,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
AzbDL: Azerbaycan Dialektoloji Lgti I (1999), II (2003), (Red.: M. .
ireliyev ve M. . slamov), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
AzbTS: ALTAYLI, Seyfettin (1994), Azerbaycan Trkesi Szl I- II,
stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
AzTDK: HACALOLU, Recep Albayrak (1998), Azeri Trkesi Dil Klavuzu
(Gney Azeri Sahas Derleme Deneme Szl), Ankara: Trk Tarih Kurumu
Basmevi.
CEYLAN, Emine (1997), uvaa ok Zamanl Ses Bilgisi, Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
uv- TrkS: BAYRAM, Blent (2007), uva Trkesi- Trkiye Trkesi
Szlk, Konya: Tablet Yaynlar.
uvS: PAASONEN, H. (1950), uva Szl, stanbul: Trk Dil Kurumu
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 124
Yaynlar.
DLT: ATALAY, Besim (1992), Divan Lgat-it- Trk Tercmesi I- III,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
DS: TDK (1963- 1982), Derleme Szl I- XII, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
EDPT: CLAUSON, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-
Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
ETG: GABAIN, A. von (1988), Eski Trkenin Grameri (ev.: Mehmet
Akaln), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
EUTS: CAFEROLU, Ahmet (1968), Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
EYUBOLU, smet Zeki (2004), Trk Dilinin Etimoloji Szl, Ankara:
Sosyal Yaynlar.
GagTS: Gagauz Trkesinin Szl (1991), (Akt.: Abdlmecit Doru- smail
Kaynak), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Hks- TrkS: ARIKOLU, Ekrem (2005), rnekli Hakasa- Trke Szlk,
Ankara: Aka Yaynlar.
IrkB: TEKN, Talat (2004), Irk Bitig (Eski Uygurca Fal Kitab), Ankara: nc
Kitap.
KAYA GZL, Emel (2012), Eski Anadolu Trkesiyle Yazlm Tp
Metinlerindeki ki Terim zerine Tespitler: ignemek ve eynemek, Bilig 60 (K
2012), 155- 168.
KB: ARAT, R. Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III: ndeks, (Yyl.: Kemal
Eraslan- Osman F. Sertkaya- Nuri Yce), Trk Kltrn Aratrma Enstits
Yaynlar.
KBS: GLENSOY, Tuncer (2007), Trkiye Trkesindeki Szcklerin Kken
Bilgisi Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
KE: ATA, Aysu (1997), Nsr d- dn Bin Burhn d- dn Rabz, Ksas l
Enbiy (Peygamber Kssalar) II, Dizin, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
KpTS: TOPARLI, Recep vd. (2003), Kpak Trkesi Szl, Ankara: Trk
Dil Kurumu Yaynlar
KrgS: YUDAHN, K. K. (1988), Krgz Szl I- II, (ev.: Abdullah
Taymas), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
KkalpTTS: Karakalpak Tilini Tsindirme Szligi I- IV (1982- 1992), Nkis:
Karakalpakstan Baspas.
Kmk- BalkS: NEMETH, Gyula (1990), Kumuk ve Balkar Leheleri Szl,
(ev.: Kemal Ayta), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
KmkTS: PEKACAR, etin (2011), Kumuk Trkesi Szl, Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
KUKY: RN USER, Hatice (2010), Kktrk ve tken Uygur Kaanl
Yaztlar Sz Varl ncelemesi, Konya: Kmen Yaynlar.
Kken Bilimlik zmlemeler- I: ine- (1), ine- (2); esne- (1), esne- (2)
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Bahar 2012 / Say 10 125
Kr- MalkTS: TAVKUL, Ufuk (2000), Karaay- Malkar Trkesi Szl,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
KryS: ULHA, Tlay (2006), Karaycann Ksa Szvarl (Karayca- Trke
Ksa Szlk), stanbul: Kebike Yaynlar.
KTLS: ERCLASUN, Ahmet Bican vd. (1991), Karlatrmal Trk Leheleri
Szl I, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
KurT: TOPALOLU, Ahmet (1978), Muhammed Bin Hamza, XV. Yzyl
Balarnda Yaplm Kur an Tercmesi II (Szlk), Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.
Kzk- TrkS: KO, Kenan vd. (2003), Kazak Trkesi- Trkiye Trkesi
Szl, Ankara: Aka Yaynlar.
KzkTS: KEESBAYEV . K. vd. (1984), Kazak Trkesi Szl, (Terc.:
Hasan Oraltay- Nuri Yce- Saadet Pnar), stanbul: Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf Yaynlar.
KznTTS: NER, Mustafa (2009), Kazan- Tatar Trkesi Szl, Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
LL: EYHLSLM MEHMED ESAD EFEND, Lehcet l- Lgat, (Hzl.:
Ahmet Krkkl), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
LO: AHMET VEFK PAA (2000), Lehce- i Osmn, (Hzl.: Recep Toparl),
Ankara, Trk Dil Kurumu Yaynlar.
MBTS: AYVERD, lhan (2005), Misalli Byk Trke Szlk I- III, stanbul:
Kubbealt Neriyat.
ME: YCE, Nuri (1988), Ebu l- Ksm Crullh Mamd Bin Omar Bin
Muhammed Bin Amed Ez- Zamaar El- Hwrizm, Mukaddimet l- Edeb,
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
MersS: TOR, Glseren (2004), Mersin Az Szl, stanbul: Kitap Matbaas.
ML: BARUTU ZNDER, F. Sema (1996), Ali r Nevyi, Muhkemet
l- Luateyn, ki Dilin Muhakemesi, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Mo- TrkS: LESSING, Ferdinand D. (2003), Moolca- Trke Szlk. I- II,
(ev.: Gnay Karaaa), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar
NF: ATA, Aysu (1998), Nehc l- Ferdis, Utmalarn Auk Yol, III, Dizin-
Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
OrhTG: TEKN, Talat (2000), Orhon Trkesi Grameri, Ankara: Sanat
Kitabevi.
OTWF: ERDAL, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation I- II, Wiesbaden:
Otto Harrasowitz.
OYT: TEKN, Talat (1989), XI. Yzyl Trk iiri, Divnu Lugt it- Turk teki
Manzum Paralar, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
LMEZ, Zuhal (1996), Ebul Gazi Bahadr Han, ecere- i Terkime
(Trkmenlerin Soykt), Ankara: Simurg Yaynlar.
Erol GNGRD
_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Gazi Trkiyat 126
zb- Trk K: YAMAN, Erturul ve Nizamiddin MAHMUD (1998), zbek
Trkesi- Trkiye Trkesi ve Trkiye Trkesi- zbek Trkesi Karlklar
Klavuzu, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
SN: DLN, Cem (1991), Sheyl Nev- Bahr ((nceleme- Metin- Szlk),
Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
RN, Hatice (2004), Trkede Yol Kavram ve Yol Szleri: Uur, r,
Tkr , V. Uluslararas Trk Dil Kurultay Bildirileri II, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar, 2763- 2776.
orS: TANNAGAEVA, N. N. Kurpeko ve kr Haluk AKALIN (1995),
or Szl, Adana: ukurova niversitesi Basmevi.
S: eyh Sleyman Efendi- yi Buhr (H. 1298), Luat- i aatay ve Trk- yi
Osman, stanbul: Mihran Matbaas.
TarS: TDK (1963- 1972), Tarama Szl I- VIII, Ankara: Trk Dil Kurumu
Yaynlar.
TDBU= TEKN, Talat (1995), Trk Dillerinde Birincil Uzun nller,
Ankara: T. C. Kltr Bakanl- Simurg.
TEKN, Talat (2004), Notes on Old Turkic Word Formation, Makaleler II
Tarihi Trk Yaz Dilleri, (Yayma hazrlayanlar: Emine Ylmaz- Nurettin Demir),
Ankara: nc Kitap, 414- 447.
TelS: RYUMNA- SIRKAEVA, L. T. VE N. A. KUGAEVA (2000),
Telet Az Szl, (ev.: kr Haluk Akaln ve Categin Turgunbayev), Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
TETTL: TIETZE, Andreas (2002), Tarih ve Etimolojik Trkiye Trkesi
Lugat I, stanbul- Wien: Simurg Yaynlar.
TEZCAN, Semih (1981b), Kutadgu Bilig Dizini zerine, Belleten XLV/2,
178: 23- 78.
Tuv- RusS: Tuvinsko- Russkiy Slovar (1968), (Yyl.: E. R. Teniev), Moskva.
TuvTS: ARIKOLU, Ekrem ve Klara KUULAR (2003), Tuva Trkesi
Szl, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Trkm- TrkS: Trkmence- Trke Szlk (1995), (Hzl.: Talat Tekin vd.),
Ankara: Simurg Yaynlar.
TrkS: TDK (2005), Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
: BARUTU ZNDER, F. Sema (1998), tigsizler, Giri- Metin-
Tercme- Notlar- ndeks, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
YUygTS: NECP, Emir Necipovic (1995), Yeni Uygur Trkesi Szl,
(ev.: klil Kurban), Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.
YZ: TA, brahim (2008), Yusuf ve Zeliha, stanbul.