DemirDisiMetaller Oik Rapor PDF

DPT: 2537 !
K: 553

DEM!RDI"I METALLER SANAY!!
ZEL !HT!SAS KOM!SYONU RAPORU

ANKARA 2000

SEK!Z!NC! BE" YILLIK
KALKINMA PLANI

N S Z

Devlet Planlama Te!kilatnn Kurulu! ve Grevleri Hakknda 540
Sayl Kanun Hkmnde Kararname, "ktisadi ve sosyal sektrlerde
uzmanlk alanlar ile ilgili konularda bilgi toplamak, ara!trma yapmak,
tedbirler geli!tirmek ve nerilerde bulunmak amacyla Devlet Planlama
Te!kilatna, Kalknma Plan al!malarnda yardmc olmak, Plan
hazrlklarna daha geni! kesimlerin katksn sa#lamak ve lkemizin
btn imkan ve kaynaklarn de#erlendirmek zere srekli ve geici
zel "htisas Komisyonlarnn kurulaca# hkmn getirmektedir.

Ba!bakanl#n $4 A#ustos $999 tarih ve $999/7 sayl Genelgesi
uyarnca kurulan zel "htisas Komisyonlarnn hazrlad# raporlar, 8.
Be! Yllk Kalknma Plan hazrlk al!malarna !k tutacak ve toplumun
e!itli kesimlerinin gr!lerini Plana yanstacaktr. zel "htisas
Komisyonlar al!malarn, $999/7 sayl Ba!bakanlk Genelgesi,
29.9.$96$ tarih ve 5/$722 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile yrrl#e
konulmu! olan tzk ve Mste!arl#mzca belirlenen Sekizinci Be!
Yllk Kalknma Plan zel "htisas Komisyonu Raporu genel ereveleri
dikkate alnarak tamamlam!lardr.

Sekizinci Be! Yllk Kalknma Plan ile istikrar iinde bymenin
sa#lanmas, sanayile!menin ba!arlmas, uluslararas ticaretteki paymzn
ykseltilmesi, piyasa ekonomisinin geli!tirilmesi, ekonomide toplam
verimlili#in arttrlmas, sanayi ve hizmetler a#rlkl bir istihdam
yapsna ula!lmas, i!sizli#in azaltlmas, sa#lk hizmetlerinde kalitenin
ykseltilmesi, sosyal gvenli#in yaygnla!trlmas, sonu olarak refah
dzeyinin ykseltilmesi ve yaygnla!trlmas hedeflenmekte, lkemizin
hedefleri ile uyumlu olarak yeni bin ylda Avrupa Toplulu#u ve dnya ile
btnle!me amalanmaktadr.

8. Be! Yllk Kalknma Plan al!malarna toplumun tm
kesimlerinin katks, her sektrde toplam 98 zel "htisas Komisyonu
kurularak sa#lanmaya al!lm!tr. Planlarn demokratik katlmc
niteli#ini glendiren zel "htisas Komisyonlar al!malarnn dnya ile
btnle!en bir Trkiye hedefini gerekle!tirece#ine olan inancmzla,
konularnda lkemizin en yeti!kin ki!ileri olan Komisyon Ba!kan ve
yelerine, al!malara yaptklar katklar nedeniyle te!ekkr eder,
Sekizinci Be! Yllk Kalknma Plannn lkemize hayrl olmasn
dilerim.
v
SEK!Z!NC! BE" YILLIK KALKINMA PLANI
DEM!RDI"I METALLER SANAY!!
ZEL !HT!SAS KOM!SYONU

BA"KAN Rfat Kont Karadeniz Bakr !"letmeleri A.#.
RAPORTR Fatma Gne" Karadeniz Bakr !"letmeleri A.#.
KOORD!NATRLER Muzaffer Kele" Devlet Planlama Te"kilat Mste"arl$
Atila Bedir

Devlet Planlama Te"kilat Mste"arl$
ALM!NYUM ALT KOM!SYONU

BA"KAN
RAPORTR
Ayhan opur Assan Demir ve Sac Sanayii A.#.
Ay"egl Esmer T. Alminyum Sanayicileri Derne$i
YELER

Ahmet B!L!C! Eti Alminyum A.#.
Ayhan Mergen Eti Holding A.#.
Behet GLEN Gazi niversitesi
Erman CAR Ecomelt A.#.
Hasan F. NEML! Eti Holding A.#.
!brahim HELVACIO%LU Eti Holding A.#.
!smail BA#ER Teknik Alminyum A.#.
Mehmet TRKER Gazi niversitesi
Mustafa !%DEM Yldz Teknik niversitesi
Nail ERKAN #ahinler A.#.
Osman #AH!N #ahinler A.#.
Tarhan SEZG!N !GEME
Talat KUTLUKAYA Kutlukaya Ltd.
Tahsin TU%RUL Alta" Alminyum A.#.
Timur ULUCAK Feni" Alminyum
U$ur B!L!C! Eti Holding A.#.
Yakup !NCESU DTM - Orta Anadolu !hracatlar Birli$i

BAKIR ALT KOM!SYONU

BA"KAN Ay"egl ztrk Karadeniz Bakr !"letmeleri A.#.
RAPORTR Bekir alkan Haclar Elektrik Sanayi Tic. A.#.

YELER Ahmet TEP!RO%LU Sarkuysan Elektrolitik Bakr Sanayi T.A.#.
Mert OKAN Erbakr Elektrolitik Bakr Mam. A.#.
Grol KARACABEYL! zn Metal A.#.
Mustafa UTA# Pirin Sanayi ve Ticaret A.#.

D!#ER METALLER ALT KOM!SYONU

BA"KAN Tark Do$ru Karadeniz Bakr !"letmeleri A.#.

vi
vii

!!NDEK!LER

Sayfa No

Alminyum Alt Komisyonu Raporu $
BakrAlt Komisyonu Raporu 29
Di%er Metaller Alt Komisyonu Raporu
- inko, Kur&un, Kadmiyum Raporu 6$
- Altn, Gm& ve Platin Grubu Metaller Raporu $$$
- Nadir Toprak Metalleri, Antimuan, Civa, Arsenik Raporu $93

ISBN 975 &9 2563 - 0 (basl nsha)
Bu al"ma Devlet Planlama Te"kilatnn gr"lerini yanstmaz. Sorumlulu$u yazarna aittir. Yayn ve referans olarak
kullanlmas Devlet Planlama Te"kilatnn iznini gerektirmez; !nternet adresi belirtilerek yayn ve referans olarak
kullanlabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/ adresindedir.

Bu yayn &500 adet baslm"tr. Elektronik olarak, & adet pdf dosyas retilmi"tir.

viii

ALM!NYUM

ALT KOM!SYONU RAPORU
Sekizinci Be" Yllk Kalknma Plan Demir D" Metaller Sanayii zel !htisas Komisyonu Raporu
http://ekutup.dpt.gov.tr/imalatsa/oik553.pdf /
2
3

$. G!R!"

$.$. Sektrn Tanm ve Snrlanmas :

Alminyum Sektr birincil alminyum reten, retilen ve ithal edilen kle
dkm ve i"leme ingotunu, dkme, biimlendirme,haddeleme, ekme ve dvme
i"lemlerine tabi tutarak mal reten ve hurda alminyum ve/veya kleleri e"itli yntemler
ile ala"mlandrarak, u rnlere kadar i"leyen kurulu"lar kapsamaktadr.

Sektrde kullanlan terimlerin anlamlar a"a$da aklanm"tr.

BOKS!T Alminann elde edildi$i cevherdir.
ALM!NA (Al
2
0
3
) Alminyum oksit; alminyumun elde edildi$i hammadde.
B!R!NC!L ALM!NYUM Alminann elektroliz yntemiyle indirgenmesi ile elde
edilen alminyum.
!K!NC!L ALM!NYUM Yeni ve/veya eski hurdadan elde edilen alminyum.
DKM RN Sv metalin kalp iine e"itli yntemlerle dklmesi ve
katla"arak kalbn "eklini almas ile elde edilen rn.
EKSTRZYON RN Alminyumun bir kalp ierisinden, preslerde
geirilmesiyle ele edilen, boyu kesitine gre olduka uzun
rn (boru, ubuk, profil).
!LETKEN Elektrik enerjisinin iletimi iin srekli dkm ve
ekstrzyon yntemleri ile elde edilen filma"inin so$uk
ekilmesiyle retilen rgl tel halat.
YASSI RN Hadde tezgahlarnda elde edilen rn (levha, folyo, "erit,
disk).
YARI RN Alminyumun i"lenmesi sonucunda elde edilen, fakat
kendisi de ba"ka bir i"lemde girdi olabilen rn (profil,
levha, folyo, "erit, disk).
YEN! HURDA retim ve metal i"leme kademelerinde kan alminyum
artklar.
ESK! HURDA e"itli kullanm alanlarnda mrn doldurmu"
alminyum paralar.

lkemizde birincil alminyum reten tek kurulu", Eti Holding A.#.'ye ba$l Eti
Alminyum A.#. Genel Mdrl$dr. zel Sektr Kurulu"lar, sadece yar rn ve/veya
u rn reticileri olup, bir anlamda alminyum i"leyen kurulu"lardr. Bu nedenle, lkemiz
sz konusu oldu$unda, rapordaki alminyum reticisi deyiminden, sadece Seydi"ehir
Alminyum Tesisleri anla"lmaldr.

Gnmzde, Alminyum yar-rn ve rnlerin farkl snflandrlmalarna
rastlanlmaktadr. Alminyumla ilgili kurulu"larn teknolojileri, kullanm alanlar ile
bulunduklar lkelerin gmrk, uluslararas ticaret ve endstriyel sistemlerine gre
de$i"en, farkl yakla"mlardan kaynaklanan snflandrmalar yaplmasna ra$men,
lkemizde daha ok alminyum retim ve teknolojisine dayanlarak dzenlenmi" a"a$daki
snflandrma, Alminyumla ilgili kurulu"larca benimsenmi"tir.
4

A) Dkm rnleri:
a) Dkm !ngotu : Ala"ml Kle, Ala"msz Kle, Elektrik iletken (ECG)
b) !"leme !ngotu:
- Yuvarlak ve Kseli !ngot: Ekstrzyon rnlerinin retiminde kullanlr.
- Yass !ngot: Hadde mamulleri retiminde kullanlr.
c) Srekli Dkm Levha (Filma"in) ve ubuk.
d) Granle Alminyum.
e) Toz Alminyum.

B) Hadde rnleri:
a) Scak Hadde (Levha Rulo): 6 mm. ve daha st kalnlkta.
b) So$uk Hadde (Levha, Rulo, #erit, Disk): 0,2 mm-6 mm.
c) Folyo: 7-200 mikron.

C) Ekstrzyon rnleri:
a) e"itli Profiller.
b) Alminyum Teller.

D) Para Dkm rnleri:
a) Kum Dkm rnleri.
b) Kokil Dkm rnleri.
c) Basnl Dkm rnleri.

Kullanm alanlarna gre yaplan di$er bir snflandrma ise, "u "ekildedir:

- Kle
- Alminyum Toz ve Pullar
- Ekstrzyon rnleri
- Levha
- !letkenler
- Folyo
- Dkm rnleri

$.2. Alminyumun Kullanm Alanlar

Alminyum daha nce aklanan zellikleri nedeniyle yaygn bir kullanm alanna
sahiptir. Bu adan genel ekonomi iinde nemli bir yeri vardr.

A) !n"aat Sektrnde:
- Konut Yapmnda
- Konut d" yaplarda
- Karayollarnda
- Di$er Yapsal Kullanmlarda.
B) Kimya ve Gda Sanayiinde:
- Organik Bile"ikler retiminde
- Plastik ve Sentetik Fiber Sanayiinde
- Ka$t Sanayiinde
- Gbre Sanayiinde
5
- Patlayc Maddeler retiminde
- Mineral Asit retiminde
- Karbonat ve Kkrt retiminde
- Saf su ve Buhar retiminde
- Elektro kimyasal sanayiinde
- Petrol Rafinerilerinde
- Gda, !la ve Me"rubat Sanayiinde
- Atom Enerjisi Sanayiinde
- Boya Maddesi ve Boya retiminde
- Ambalaj Sanayiinde.
C) Ula"trma Sektrnde:
- Karayolu Ta"tlarnda
- Demiryolu Ta"tlarnda
- Denizyolu Ta"tlarnda
- Havayolu Ta"tlarnda
D) Elektrik ve Elektronik Sektrnde:
- Tel ve Kablo retiminde
- Enerji Da$tm Cihazlarnda
- G retim ve Dzeltme Aralarnda
- Haberle"me ve Elektronik Cihazlarda
- ! Da$tm ve Aydnlatma Gerelerinde
E) Makina ve Ekipman !malat Sektrnde:
- Makina Yataklar !malinde
- Pompa, Kompresr, Far vs. !malinde
- Endstri Makinalar !malinde
- Tarm Alet ve Makinalar !malinde
- !" Makinalar !malinde
- e"itli Enstrmanlarn !malinde
- Istma, Havalandrma ve So$utma Sistemlerinde
- Malzeme Ta"ma Ekipmanlar !malinde
- Maden ve Petrol rnleri Aralar !malinde
- Tekstil ve Matbaa Makinalar !malinde
- Elektrik Sistemlerinde
- Askeri Ara-Gere ve Silahlarn Yapmnda
F) Metal Sanayiinde:
- Ala"m Metali
- elik Deoksidasyonu
- Alminyum Kaplamal elik
- Alminyumlama
- Alminotermik Reaksiyonlar
G) Di$er Yerlerde Kullanm Alanlar:
- Dayankl Tketim Mallarnda
- Muhtelif Ev E"yalarnda
- Mutfak E"yas Yapmnda
- Mobilya Yapmnda
- Dekorasyon rnlerinde
- Takm ve El Aletleri Yapmnda
- Di$er Uygulamalarda

Alminyumun kullanm alanlarna gre da$lm Tablo &'de verilmektedir.
6
Tablo $: Alminyumun Kullanm Alanlarna Gre Da%lm

!n"aat % 25
Ula"m % 24
Ambalaj % &5
Elektrik/Elektronik % &0
Genel Mhendislik % 9
Mobilya, ofis e"yalar % 6
Demir elik, metalurji % 3
Kimya ve tarm rnleri sanayi % &
Di$er % 7
TOPLAM % $00

A Al l m mi in ny yu um mu un n ! !n n& &a aa at tl la ar rd da a K Ku ul ll la an n m m : : Alminyum, binalarn at ve cephe
kaplamalarnda, kap ve pencerelerinde, merdivenlerde, at ve in"aat iskelelerinde, sera
yapmnda vs. byk miktarlarda kullanlr. Son yllarda yaplardaki alminyum, dnya
apnda geli"me gstermi" ve ok byk bir pazar pay elde etmi"tir. Alminyumun bu
ba"arsn etkileyen ba"lca faktrler "unlardr:

- Hafifli$i,
- Yksek korozyon direnci,
- Uzun mrll$,
- D"k bakm maliyetleri,
- Geri kazanma (recycling) imkanlar,
- - Metalin ok ynll$ ve sonsuz de$i"ik "ekilde profil elde edebilme olana$.

A Al l m mi in ny yu um mu un n O Ot to om mo ot ti iv v S Se ek kt t r r n nd de e K Ku ul ll la an n m m : : Alminyum hafif bir metal olmas
nedeniyle otomotiv sektrnde yo$un olarak kullanlmakta olup, kullanm srekli art"
gstermektedir. Ta"t aralar ne kadar hafif olursa, hareket etmeleri iin o kadar daha az
enerjiye gerek duyulur. Otomobil endstrisinde radyatrlerin, motor paralarnn, gvde
saclarnn, yapsal paralarn retimlerinde alminyum kullanlmaktadr. Uaklarda, tren
ula"m sisteminde yk ta"ma ve yolcu kompartmanlarnn yapmnda, gemi sanayinde
gemi gvdesinde ve pervanelerin retiminde alminyumdan faydalanlr.

Gnmzde bir otomobilde 50 kg. kadar alminyum kullanlmaktadr. Bu sayede,
yakla"k &00 kg. demir elik ve bakr malzeme tasarrufu yaplmaktadr. Alminyum
kullanlan bir otomobil, alminyum kullanlmam" bir otomobile kyasla, ekonomik mr
boyunca &500 litre daha az yakt harcar. Bir ua$n a$rlka %70'i alminyumdan
olu"maktadr. Alminyum, ala"mlarnn hafifli$inin yan sra sa$laml$ ile de havaclk
sektrnn geli"mesine byk katk sa$lam"tr. Duralminyum (alminyum-bakr)
ala"mlarndan sonra gelecekte en nemli uak malzemesi alminyum-lityum ala"mlar
olacaktr. Alminyum-lityum ala"mlar ile uaklarn %&5 hafiflemesi mmkn olacaktr.

lkemizde yeni otomobil yatrmlarnn yaplmasna ba$l olarak nmzdeki yllarda
otomobil sanayinde nemli oranlarda alminyum kullanm beklenmektedir.

A Al l m mi in ny yu um mu un n A Am mb ba al la aj j M Ma al lz ze em me es si i O Ol la ar ra ak k K Ku ul ll la an n m m : Alminyumun homojen yaps,
ince folyo (alminyum ka$t) "eklinde retilebilmesi, hava geirmezli$i ve kolay
"ekillenebilmesi onu ideal bir ambalaj malzemesi yapar. Alminyum folyo, hava ve
mortesi "nlar geirmedi$inden, gdalar do$al renk ve tadlar ile korur. Alminyum,
7
folyo olarak vakumlu ambalajlarda, metalize film (alminyum kapl plastik) olarak da s
ile kapanan ambalajlarda (yo$urt, ilalar vb.) en fazla tercih edilen malzemedir.
Alminyum folyo paketlemenin olu"turdu$u kat metal katman, tam bir rn korumas
sa$lamakta, bu arada yksek bir kuvvet-a$rlk oran ve uzun mr temin etmektedir.
Alminyum folyo, cilalanabilir, boyanabilir ve zerine bask yaplabilir. Avrupa'da her yl
paketleme iin yakla"k 400.000 ton alminyum folyo kullanld$ tahmin edilmektedir.
Ayrca son &0 ylda alminyum paketleme uygulamalarnda kullanlan malzemenin
ortalama kalnl$ yakla"k %30 azalm"tr.

A Al l m mi in ny yu um mu un n ! ! e ec ce ek kl le er rd de e K Ku ul ll la an n m m : Dnyada kullanlan metal kutularn %80'i
alminyumdur. Bunun nedenleri hafif, almas kolay, darbeye dayankl, sa$lam, geri
kazanlabilir olu"u ve abuk so$utma zellikleridir. Toplumun evre bilincinin artmas ve
alminyum reticilerinin deste$iyle alminyum iecek kutularn toplama ve geri kazanm
programlar hzla geli"mi"tir. Bu durum zellikle alminyumun yksek pazar paynn
byle projeleri gerekli klan yatrmlar te"vik etti$i lkeler iin daha geerlidir.

A Al l m mi in ny yu um mu un n E El le ek kt tr ri ik k/ /E El le ek kt tr ro on ni ik k S Se ek kt t r r n nd de e K Ku ul ll la an n m m : Alminyum son derece
iletken bir metaldir. Bu nedenle, tm alminyum kullanmnn Avrupa'da %&0'u, ABD'de
%9'u, Japonya'da %7'si elektrik ve elektronik sektrne aittir. Elektrik sektrnde en ok
kullanld$ yerler elektrik nakil hatlar, yeralt kablolar, elektrik borular ve motor bobin
sarmdr. Elektronik sektrnde ise "aseler, yongalar, transistr so$utucular, data kayt
diskleri ve elektronik cihazlarn kasalarnda kullanlmaktadr.

A Al l m mi in ny yu um mu un n K K p pr r l le er rd de e K Ku ul ll la an n m m : : Alminyumun eli$e alternatif olarak kprlerin
nemli baz yerlerinde bir yap eleman olarak kullanlmas, kprlerin kullanm
kapasitelerini arttrabilmektedir. Alminyum tabliyeler, bir kprnn faydal yk ta"ma
(aralar) kapasitesini arttrrken, l yk a$rl$n (kprnn kendi a$rl$) azaltmaktadr.
Alminyumdan yaplm" bir kpr tabliyesi &5-30 lb/ft
2
gelirken, ayn llerdeki bir elik
kpr tabliyesi bunun 2 misli a$rlktadr. &50 lb/ft
3
a$rlktaki beton ise alminyum yapya
gre 4-5 misli daha a$rdr. Hafifli$i ve di$er yap malzemelerine gre avantajl bir
a$rlk/mukavemet oranna sahip olmasnn yan sra alminyum, olduka yksek korozyon
mukavemetine sahiptir. Bu zelli$inden dolay kprlerin bakm masraflarn azaltarak
kullanm mrn uzatr.

D Di i% %e er r : : Alminyum, di$er sektrlerle kyasland$nda daha kk oranlarda olmak zere,
buzdolab, dondurucu, havalandrma, spor ekipmanlar ve mutfak aletleri yapmnda da
kullanlmaktadr.

2. MEVCUT DURUM VE YAKIN GEM!"TEK! GEL!"MELER

2.$. Mevcut Durum

2.$. $. Alminyumun Trkiye'deki Geli&imi

Geli"mi" lkeler ile kar"la"trld$nda alminyumun lkemizde ksa bir gemi"i
vardr. &956 ylnda, ok kk ve az saydaki atlyelerde, &00 ton kadar alminyum
i"lendi$i sylenmektedir. &960'lardan itibaren, zellikle dayankl tketim mallarnn
retimine ba"lanmas ve otomotiv sektrndeki geli"meler, alminyuma olan talebi
arttrm", &970 yl tketimi olan 20.000 tondan &992 ylnda &50.000 tona, &998'de ise
8
200.000 tona ykselmi"tir.

Trkiyede 2.5 kg./yl olan ki"i ba"na tketim, geli"mi" lkelerdeki 30 kg./yl
seviyesindeki tketimin ok altndadr. Ancak ki"i ba"na 30 kg./yl gibi seviyelere
kabilen kullanm, sektrn nnde byk bir geli"me alan oldu$unu gstermektedir.
Artan talebe ba$l olarak, planl ekonomiye gei"le birlikte, lkemiz alminyum ihtiyacnn
yurt iinden kar"lanmas amac ile cevher ara"trmalarna girilmi", MTA tarafndan
Seydi"ehir'in Morta" ve Do$ankuzu mevkilerinde i"letilebilir rezervler tespit edilerek,
sahalar &965 ylnda, i"lenmek amac ile Etibank'a devredilmi"tir.

Boksit cevherinin de$erlendirilmesi amac ile kurulacak bir birincil alminyum
tesisi iin, bu alanda sz sahibi lke ve kurulu"larla yaplan temaslar sonucu, &967 ylnda
Etibank ile T!AJPROMEXPORT (SSCB) arasnda, proje, tehizat ve gerekli di$er
mhendislik konularn kapsayan bir anla"ma imzalanm"tr. 5 A$ustos &967 tarihinde
temeli atlan Seydi"ehir Alminyum tesislerinden ilk almina retimi Mays &973'de, ilk
sv alminyum retimi de 2& Ekim &974'de gerekle"tirilmi"tir.

Tesisler ylda 46&.000 ton boksit i"leyerek 200.000 ton almina ve 60.000 ton sv
alminyum retebilecek kapasitededir. Alminann &20.000 tonu sv alminyum
retiminde kullanlmakta, kalan 80.000 tonun byk o$unlu$u ise ihra edilmektedir.

&977 ba"na kadar, tam kapasitede sv alminyum retmek amac ile, tm
birimlerin i"letmeye alnmasna ra$men, zellikle en nemli girdi olan enerjinin
sa$lanmasndaki sorunlar nedeniyle kapasite daha sonra d"rlm"tr. Tam kapasite
retime ilk defa &986 ylnda ula"lm"tr. Seydi"ehir Alminyum Tesislerinin yllar
itibaryla sv alminyum retimi Tablo 2de gsterilmektedir.

Tablo 2 : Seydi&ehir Tesisleri Sv Alminyum retimi
Yl retim (Ton) Yl retim (Ton)
&974 - &987 4&.685
&975 &8.&49 &988 56.500
&976 37.508 &989 58.564
&977 5&.33& &990 60.902
&978 32.288 &99& 55.802
&979 3&.720 &992 58.58&
&980 33.574 &993 58.50&
&98& 39.985 &994 59.754
&982 36.52& &995 6&.5&3
&983 30.38& &996 62.&00
&984 37.887 &997 62.020
&985 54.&50 &998 6&.803
&986 60.003
Kaynak : Eti Holding A.#.

Seydi"ehir'in sv alminyum retiminde tek kurulu" olmas ve kapasitesinin yurt
ii talebi kar"layamamas sonucu talep ile retim arasndaki fark ise &985 ylndan beri
ithalatla kar"lanmaya al"lmaktadr.

9
lkemizin birincil alminyum retim kapasitesini arttrmak iin, yeni tesisler
kurulmas veya Seydi"ehir'in kapasitesinin arttrlmas ynnde projeler geli"tirilmi" olup,
daha ok finansal nedenlerden dolay bu projeler uygulanamam"tr.

2.$.2. Sektrdeki Kurulu&lar:

Sektrde biri kamu olmak zere, de$i"ik alanlarda faaliyet gsteren, o$unlu$u
kk lekli, toplam 400 civarnda firma mevcuttur. Sadece Seydi"ehir hem retici, hem
de i"leyici durumundadr. zel sektr kurulu"lar sadece yar rn ve/veya u rn reten,
bir anlamda alminyumu i"leyen kurulu"lardr. Bunlar, retilen ve/veya ithal edilen, kle,
dkm ve i"leme ingotlarn, dkme, form verme, haddeleme, ekme ve dvme i"lemlerine
tabi tutarak alminyum mamul retmekte, ayrca hurda ve/veya kleleri e"itli
yntemlerle ala"mlandrarak u rnlere kadar i"lemektedirler.

Seydi"ehir haricindeki firmalarn kurulu kapasiteleri 250.000-300.000 ton/yl
civarndadr. 200.000 ton/yl civarnda da bir tketim sz konusudur. Alminyum i"leme
sektrnde kapasite kullanm oranlar %60 civarndadr. Ancak kapasite kullanm oranlar
rn cinsine gre byk de$i"iklikler gstermektedir.

Trkiye alminyum sanayindeki retim kapasiteleri; yass rnlerde &36.500
ton/yl, dkmde 55 bin ton/yl ve iletkende 55 bin ton/yl olarak tahmin edilmektedir.
Mevcut retim, bu kapasitelerin olduka altnda kalmaktadr.

Sektrde genel olarak byk kapasiteli tesislerde teknoloji yo$un, kk firmalarda
ise emek-yo$un retim sistemi uygulanmaktadr. Toplam istihdam ise &3-&5 bin
civarndadr.

ISO'nun "Trkiye 500 Byk Sanayi Kurulu"u" ara"trmasnda alminyum
sektrnden 2 firma yer almaktadr. Assan ve Feni" birinci 500 byk firma arasna
girerken, Saray Dkm, Aksan Metal, Terme Metal ve Feni" Sistem de ikinci 500 byk
sanayi kurulu"u sralamasnda yer alm"tr. Bu da sektrde genel olarak kk ve orta
lekli firmalarn faaliyette bulundu$unu gstermektedir.

Tablo 3 : $000 Byk Firma Sralamasnda Alminyum Sektr
Firma Sra Sat&lar
(Milyar TL)
z Sermaye
(Milyar TL)
V.. Kar
(Milyar TL)
!hracat
(Bin $)
Assan Demir ve Sac A.#. 47 32.043 6.20& 402 38.099
Feni" Al. San. ve Tic. A.#. 350 6.&&9 8.8&& 447 &5.475
Saray Dk. ve M.San. A.#. 624 3.252 804 33& 4.577
Aksan Metal San. T. A.#. 702 2.63& 285 && 4.803
Terme Metal San. T. A.#. 825 &.987 2.787 &05 5.977
Feni" Sistem ve Akse.
A.#.
934 &.404 &2& &6& 7.37&
Kaynak : ISO Trkiyenin Byk Sanayi Kurulu"lar Ara"trmas

2.$.3. Mevcut Kapasite ve Kullanm :
Alminyum sektrnde kurulu kapasite durumu Tablo 4'de verilmi"tir.

&0
Tablo 4: Alminyum Sektrnde Kurulu Kapasite Durumu
Ana Mallar Kapasite
KKO
Kapasite
Birimi
$995 $996 $997
Kle Alminyum Kapasite
KKO
Ton
(%)
76.000
84
76.000
87
76.000
86
Levha Kapasite
KKO
Ton
(%)
78.000
40
78.000
50
87.000
59
Folyo Kapasite
KKO
Ton
(%)
40.000
52
40.000
64
42.000
7&
Ekstrzyon Kapasite
KKO
Ton
(%)
38.95&
67
42.05&
66
42.05&
8&
Basnl Dkm Kapasite
KKO
Ton
(%)
23.63&
5&
&9.243
64
&9.555
69

2.$.4. retim :

a) retim Yntemi - Teknolojisi

Bugn alminyum retiminde, btn dnya tarafndan kullanlan 5 ana retim
a"amas vardr:

Boksit madeni i"letmecili$i,
Boksit cevherinden almina retimi,
Alminadan elektroliz yolu ile sv alminyum retimi,
Sv alminyumun ala"mlandrlarak dklmesi,
Ekstrzyon ve haddeleme i"lemleriyle yar rn ve/veya u rn retimi.

Bu kademelerin hepsi ba$msz birer sanayi koludur. Dnyada bu kademelerin
tmnn bir arada bulundu$u tesis says ok azdr. Bu tip tesislere "entegre tesis" ad
verilir. Seydi"ehir Alminyum Tesisleri bu tesislerden biridir.

Yeryznde oksijen ve silisyumdan sonra en ok bulunan nc element
alminyum, saf olarak bulunmad$ndan, eldesi, alminyum silikat, demir oksit ve
alminyum oksitten olu"an boksit cevherinden yaplr. Boksit, yerkre yzeyinin
kazlmasyla karlr ve yakla"k %50 almina ierir.

Boksit, Bayer i"lemiyle almina haline dn"trlr. Bayer i"leminde, $tlm"
boksit, s ve basn altnda sudkostik ile reaksiyona sokulur. Bu i"lemin sonucunda
meydana gelen sodyum alminat zeltisi yabanc maddelerden ayrlp artldktan sonra
dekompoze edilir. Dekompozisyon sonucu olu"an alminyum hidrat, kalsine edilerek
almina haline getirilir.

Almina, hcre ad verilen retim birimlerinde elektroliz yntemiyle alminyuma
indirgenir. Bu kademede, retim maliyetinin en byk girdisi olan enerji tketimi ok
yo$undur.

Genel olarak a$rlka 4 birim boksitten 2 birim almina ve 2 birim alminadan da
& birim alminyum elde edilir.
&&

Dkm nitesine sv olarak gelen veya d"ardan tedarik edilen hurdalar, ocaklarda
ergitilip ala"mlandrlarak standart haline gelmi" dkm, i"leme ingotu ve kle halinde
katla"trlarak "ekillendirilir.

Yass ingot, scak ve so$uk hadde tezgahlarndan geirilerek istenilen kalnlklarda
levha haline getirilir. Scak haddeleme i"leminde inilebilen kalnlk 8 mm, so$uk
haddeleme i"leminde ise 0-&5 mm'dir. retilen levhalar, gerdirme-dzeltme hattndan
geirilerek kullanm amacna gre rulo levha, tabaka levha ve oluklu levha halinde yar
rn olarak piyasaya srlr.

So$uk hadde rn rulolar, hadde tezgahlarnda, tekrar sarma, kaplama, ayrma,
dilme, laminasyon ve tavlama i"lemlerine tabi tutularak 7-200 mikron kalnl$nda folyoya
kadar i"lenir.

Saf ve ala"ml yuvarlak ingotlar, preslerde yksek basn altnda istenilen "ekil
kalplarndan geirilerek, e"itli tip ve kesitlerde ekstrzyon rn elde edilir.

Dkmhaneler, satn aldklar kle ve hurday ergiterek kum, kokil ve basnl
dkm yntemleriyle "ekillendirir. Bunun sonucunda da levha, folyo, tel, profil vb. yar
rnler elde edilir.

b) retim Miktar

Son 7 yllk dnemde boksit retimi %47 art"la 3&2 bin tondan 459 bin tona
ula"m"tr. Sv alminyum retimi ise %&& art"la 56 bin tondan 62 bin tona ykselmi"tir.
Tablo 5'de Eti Alminyum A.#.'nin yllara gre temel retim rakamlar verilmi"tir.

&2
Tablo 5: Eti Alminyum A.".'nin retim Durumu (Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
Boksit (Stoklanan) 3&0.&39 2&0.359 50&.333 35&.007 459.028
Hidrat 268.&57 302.96& 277.&73 288.775 279.37&
Kalsine almina &55.299 &7&.978 &59.298 &64.333 &56.825
Alminyum slfat &2.565 20.335 25.690 24.745 30.608
Sv Alminyum 59.754 6&.5&3 62.&00 62.020 6&.803
Yass ingot &6.345 &3.442 &4.043 &6.352 &8.752
Yuvarlak ingot &2.&&6 4.627 7.9&5 8.&09 9.079
Ala"ml kle 5.007 3.356 2.800 3.069 &.6&5
Ala"msz kle &6.&38 &2.443 &5.&80 &5.888 &2.428
T-ingot &&.36& 26.922 23.&75 &6.267 &8.55&
E.C.G. 2.0&0 3.&&6 2.685 4.759 3.273
Dkmhane
Toplam
62.977 63.906 65.798 64.444 63.698
Profil 962 873 &.05& &.047 &.047
Scak levha 440 695 &.493 &.376 &.365
Scak rulo &5.639 &0.&77 &3.767 &3.78& &4.936
So$uk rulo &0.435 8.738 &0.302 9.066 8.732
So$uk levha 2.762 &.928 2.683 3.&05 2.609
#erit 4.608 3.528 4.&37 3.240 3.&46
Disk &64 && 0 0 0
Metalik folyo &.233 &.478 &.368 6&3 &.069
Ka$tl folyo &.9&6 2.845 3.&48 &.&37 2.404
Haddehane
Toplam
38.$59 30.273 37.949 33.365 35.308
Kaynak : Eti Holding A.#.

Boksit

lkemizde alminyum sanayinin hammaddesi olan boksitin bulunu"u ve arama
tarihesi olduka yenidir. Etibank bnyesinde, i"letme ruhsatl 8 adet maden sahas
bulunmaktadr. Bunlar; Do$ankuzu, Morta", De$irmenlik, Morukur, atmakaya, Yarpuz,
Kzlalan ve Gmene'dir. Bu ocaklarn toplam i"letilebilir rezervleri, 36 milyon tondur.
Rezerv ve silis modl asndan en nemlileri, Morta", Do$ankuzu ve De$irmenlik
(Kzlta") boksit yataklardr.

Almina fabrikasnn ihtiyac olan boksitin retilmesi ile grevli "Maden
Mdrl$" Seydi"ehir'e 25 Km. mesafede kurulmu"tur. !klim "artlar nedeniyle dekapaj
ve retim faaliyeti ylda 8 ay srdrlmekte, kalan srede i" makinalarnn genel revizyonu
yaplarak mteakip sezona hazrlanlmaktadr. Seydi"ehir Alminyum Tesislerinin tam
kapasiteyle al"mas halinde blgedeki rezervler ancak 75 yl daha tesislerin hammadde
ihtiyacn kar"layabilecektir.

&3
Tablo 6 : Yllara Gre Boksit retim ve Sat& (Ton)
retim Sat&
$995 2&0,359 4&
$996 50&,333 20
$997 35&,007 422
$998 459,028 0

Almina

Almina Fabrikas "Bayer Prosesi" ile, silis modl 8.2 olan ve %&0 nemi bulunan
46&.400 ton boksiti i"leyerek ylda 200.000 ton almina retecek "ekilde dizayn edilmi"tir.
Alminann %90' alminyum metali retiminde, geri kalan ise refrakter ve kimya
sanayilerinde kullanlmaktadr.

Bayer Prosesi, boksitlerin yksek s ve basnta NaOH zeltisi ile reaksiyona
sokulmak suretiyle, cevherdeki alminyum oksidin sv faza alnmas ve buradan
alminyum hidroksit kristali halinde ktrlp, kalsine edilerek almina elde edilmesi
esasna dayanr. Elde edilen hidrat, alminyum slfat ve kalsine almina retiminde,
kalsine almina da sv alminyum retiminde kullanlmakta ve tesis ihtiyacnn zerindeki
ksm, i ve d" piyasaya satlmaktadr.

Fabrika 5 ana blmden olu"maktadr:
&-Hammadde hazrlama,
2-Otoklavlar ve krmz amur,
3-Dekompozisyon ve hidrat filtrasyon,
4-Buharla"trma,
5-Almina kalsinasyon.

Tablo 7: Yllara Gre Almina retim ve Sat& (Ton)
retim Sat&
$995 &7&,978 463
$996 &59,298 40,590
$997 &64,333 7,549
$998 &56,825 7,923
$999* &44,933 30,350
* && aylk verilerdir.

Sv Alminyum

Yurdumuzda ilk primer alminyumun 2& Ekim &974 tarihinde elde edildi$i
Seydi"ehir Alminyum Tesislerinde sv alminyum, Hall-Herault Prosesine uygun olarak,
her biri kendi pi"en anotlu, 62 adet hcre ihtiva eden, 4 elektroliz binasnda retilmektedir.
Yllk sv alminyum retim kapasitesi 60.000 tondur.

Elektroliz i"lemi, ana maddesi kriyolit olan elektrolit (di$er bile"enler ise almina,
alminyum florr ve kalsiyum florr'dr) iinde meydana gelir. Alminann elektrolitle
ergitilmesi ile ba"layan elektroliz olayn, neticede anotta oksijenin a$a kmas ve
katotta sv alminyum toplanmas olarak, basite indirgemek mmknse de, hcrede
&4
meydana gelen reaksiyonlar olduka karma"ktr. kan gazlar, hcre brlrnde CO'in
yaklmasn mteakip, toplama kanallar vastas ile gaz temizleme nitesine sevk edilir.
Kurulu kapasitesi 70.000 ton/yl olan "Anot Pasta Fabrikasnda" elektroliz
hcrelerinin soderberg tipi anotlarnda kullanlan anot pasta, ta" kmr zifti ve petrol
kokunun belli oranlarda kar"trlmas suretiyle retilmektedir.

Elektroliz i"lemi sresince meydana gelen karbon kp$ ve baca gazlarndan
kriyolitin bir ksmnn geri kazanlmasn sa$lamak zere "Kriyolit nitesi" kurulmu"tur.
Rejenerasyon ve flotasyon blmlerinden meydana gelen nitede kriyolitin geri
kazanlmas yannda HF ve SO
2
gibi gazlar da tutularak evre sa$l$ korunmu" olmaktadr.

Tablo 8 : Yllar !tibar ile Sv Alminyum retimi (Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
Sv Alminyum 59.754 6&.5&3 62.&00 62.020 6&.803
Kaynak: Eti Alminyum A.#.

Alminyum rnleri

Yllar itibar ile alminyum rnlerinin retim miktarlar a"a$da verilmi"tir:

Tablo 9 : Alminyum rnleri retimi
Yllk Art&(%)
$995

$996

$997
$996 $997
Kle Alminyum 63.906 65.798 65.493 3 0
Levha 3&.543 38.768 5&.&39 23 32
Folyo 20.652 25.463 29.980 23 &8
Ekstrzyon 25.999 27.758 34.248 7 23
Basnl Dkm &&.942 &2.370 &3.588 4 &0
Kaynak:TSKB

&5
2.$.5. D& Ticaret Durumu :

a) !thalat

&994-&998 yllar arasndaki ithalatmz Tablo &0'da verilmi"tir. !thalatmz &994
ylnda 97.057 ton ve &86 milyon ABD$ iken, &998 ylna gelindi$inde miktarda %&45 ve
de$erde %&49 artarak &85.986 ton ve 503 milyon ABD$'a ula"m"tr. !thalatmz iinde en
nemli paya, lkemiz retimi talebi kar"lamaya yeterli olmayan i"lenmemi" alminyum
sahiptir. &998 ylnda 254 milyon $ olan toplam i"lenmemi" alminyum ithalat, toplam
alminyum mamulleri ithalatnn %5&ini olu"turmu"tur.

Tablo $0 : Alminyum Mamulleri !thalatmz
GT!P MADDE ADI $994 $995 $996 $997 $998
TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $

HAMMADDE 68.543 &04.04& &04.727 222.875 &&3.399 &88.294 &74.&77 28&.826 &67.997 254.494
76,0& !"lenmemi"
alminyum
67.50& &02.539 &0&.577 2&9.43& &02.&23 &78.079 &39.034 246.924 &43.&78 23&.238
76.02-
03
Hurda,
dknt, toz
ve pullar
&.042 &.502 3.&50 3.444 &&.276 &0.2&5 35.&43 34.902 24.8&9 23.256

YARI
MAMUL-
MAMUL
27.060 70.&&5 44.726 &46.697 57.490 &88.003 62.475 &97.454 64.887 2&8.9&3
76,04 ubuk ve
profiller
20.&44 42.362 32.9&9 84.770 &.047 5.378 2.3&8 9.0&5 &.870 8.824
76,06 Levha, plaka
ve "eritler
5.038 &8.698 6.867 3&.263 42.5&7 &08.448 43.437 &&2.973 43.672 &&5.044
76,07 Folyolar 405 2.04& &.&56 8.697 8.233 38.3&9 &3.&08 49.0&0 &3.660 52.994
76.&0 !n"aat aksam 54& 3.099 5&9 3.739 &.&44 &0.983 &.500 &2.082 2.28& 20.576
76,&2 F, varil vb. 229 &.442 2.427 &4.323 2.&59 &4.3&6 908 7.3&0 &.827 &0.77&
76,&4 Tel, rme halat 492 2.&78 729 3.745 &.&89 2.697 23& 440 &55 354
76,&5 Sa$l$
koruyucu e"ya
2&& 295 &09 &60 &.20& 7.862 973 6.624 &.422 &0.350

D!%ERLER! &.454 &&.830 &.23& &2.326 2.&6& 20.804 5.65& 39.727 5.&0& 29.665

TOPLAM 97.057 &85.986 &50.684 38&.898 &73.050 397.&0& 242.303 5&9.007 237.985 503.072
Kaynak : DTM

b) !hracat

Alminyum sektr ihracat ile ilgili Tablo &&i inceledi$imizde, &994 ylnda
48.485 ton kar"l$ &&3 milyon ABD$ olan ihracatn, &998 ylna gelindi$inde miktarda
%&29 ve de$erde %&49 art"la &&0.927 ton kar"l$ 28& milyon $'a ula"t$n grmekteyiz.

&998 yl toplam ihracatmz iinde en nemli paya 75 milyon $ ile ubuk ve
profiller, 65 milyon $ ile folyolar, 44 milyon $ ile i"lenmemi" alminyum ve 37 milyon $
&6
ile in"aat aksam sahip olmu"tur. ubuk ve profil ihracatmz iinde Almanya (29 milyon
$), Fransa (5 milyon $) ve !srail (4 milyon $) en nemli paya sahip lkelerdir. Folyo
ihracatmz iinde en nemli lkeler Almanya (&2 milyon $), Suudi Arabistan (8 milyon $),
ve Hollanda (6 milyon $)'dr.

Rusya ve Uzak Do$u lkelerinde Trk mteahhitlerin yan sra, di$er lke
mteahhitlerinin de lkemizden alminyum in"aat aksam taleplerinin artmas, sz konusu
lkelerde alminyum kap pencere reten firmalarn Trkiye'den daha fazla alminyum
do$rama ithal etmesine, dolaysyla alminyum ihracatmzda art"a neden olmu"tur. !n"aat
aksam ihracatmzn ynlendi$i en nemli lkeler; Rusya Federasyonu (8 milyon $),
Almanya (7 milyon $), zbekistan (4 milyon $) ve !svire (3 milyon $)dr.

&998 yl alminyum mamulleri ihracatmz incelendi$inde, global boyutta
ya"anmakta olan finansal kriz nedeniyle fiyatlarn d"mesine ra$men ihracatta art"
grlmekte olup, bu durum rn kalitesine ve abuk teslimata nem veren
ihracatlarmzn ba"arsdr.

Tablo $$ : Birincil Alminyum Mamulleri !hracatmz
GT!P MADDE ADI $994 $995 $996 $997 $998
TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $

HAMMADDE &4.806 &7.277 &8.078 28.977 2&.887 3&.225 &&.903 &5.&40 33.069 43.990
76,0& !"lenmemi"
alminyum
7.&87 &0.084 &&.502 2&.229 &5.4&5 23.573 &.433 2.327 24.308 33.520
76.02-
03
Hurda,
dknt, toz
ve pullar
7.6&9 7.&93 6.576 7.748 6.472 7.652 &0.470 &2.8&3 8.76& &0.470

YARI
MAMUL-
MAMUL
32.66& 89.205 35.0&8 &29.2&0 42.548 &40.&56 60.9&0 &90.477 74.996 227.635
76,04 ubuk ve
profiller
9.&&3 27.&77 &2.3&6 45.073 &3.7&5 43.577 20.393 58.735 25.093 75.309
76,06 Levha, plaka
ve "eritler
8.593 &7.800 6.3&2 &8.547 6.3&5 &6.255 6.74& &8.6&& &&.335 25.479
76,07 Folyolar 9.3&2 2&.663 &0.634 32.948 &4.573 4&.500 22.226 60.0&3 23.909 64.633
76.&0 !n"aat aksam 3.360 &3.805 3.24& 2&.&&2 5.396 29.967 7.&9& 34.785 8.073 36.7&2
76,&2 F, varil vb. &.058 5.7&9 &.&98 7.576 442 3.405 &.4&8 8.437 4.539 &8.036
76,&4 Tel, rme halat &08 236 40 &30 275 523 &.455 4.2&7 62 &20
76,&5 Sa$l$
koruyucu e"ya
&.&&7 2.805 &.277 3.824 &.832 4.929 &.486 5.679 &.985 7.346
D!%ERLER! &.0&8 6.298 &.445 8.526 &.669 9.483 3.088 &&.647 2.862 9.095

TOPLAM 48.485 &&2.780 54.54& &66.7&3 66.&24 &8&.88& 75.90& 2&7.264 &&0.927 280.720
Kaynak : DTM

&7
Tablo $2 : Alminyum Sektrnde nemli Mallar !hracatnn lkelere Da%lm
$996 $997 $998
LKELER TON $000 $ TON $000 $ TON $000 $
FOLYOLAR
ALMANYA 3.573 9.639 4.553 &2.94& 4.466 &2.45&
S. ARAB!STAN &.792 4.954 3.&20 7.779 3.486 7.948
HOLLANDA 499 &.322 &.993 5.554 &.922 5.622
!RAN 287 882 &.50& 4.053 &.482 4.025
!TALYA 532 &.508 &.&42 3.207 &.355 3.990
YEMEN 0 0 &.78& 3.50& &.79& 3.52&
BAE 566 &.575 939 2.274 &.&98 2.760
!SPANYA 535 &.485 &97 590 903 2.732
!NG!LTERE 8&4 2.340 647 &.858 778 2.293
TOPLAM $4.573 4$.500 22.226 60.0$3 23.909 64.633
UBUK VE
PROF!LLER

ALMANYA 4.806 &5.356 7.999 22.495 9.400 29.402
FRANSA 353 &.045 762 2.073 &.95& 5.088
!SRA!L 85& 2.332 &.006 2.772 &.349 3.903
RUSYA FED. 563 2.209 92& 3.042 &.&08 3.523
HOLLANDA 580 2.&32 87& 2.628 &.&82 3.50&
BULGAR!STAN 488 &.325 607 &.658 &.0&7 2.8&&
K. KIBRIS 649 &.583 &.&08 2.675 &.046 2.678
TOPLAM $3.7$5 43.577 20.393 58.735 25.093 75.309
FOLYOLAR
ALMANYA 3.573 9.639 4.553 &2.94& 4.466 &2.45&
S. ARAB!STAN &.792 4.954 3.&20 7.779 3.486 7.948
HOLLANDA 499 &.322 &.993 5.554 &.922 5.622
!RAN 287 882 &.50& 4.053 &.482 4.025
!TALYA 532 &.508 &.&42 3.207 &.355 3.990
YEMEN 0 0 &.78& 3.50& &.79& 3.52&
BAE 566 &.575 939 2.274 &.&98 2.760
!SPANYA 535 &.485 &97 590 903 2.732
!NG!LTERE 8&4 2.340 647 &.858 778 2.293
TOPLAM $4.573 4$.500 22.226 60.0$3 23.909 64.633
Kaynak : DTM

2.$.6. Fiyatlar

Birincil alminyum rnleri, alminyum sektrnn ana maln olu"turmaktadr.
Alminyum sektrnde retilen hadde ve dkm rnlerinin fiyatlarnn belirlenmesinde
de birincil alminyum fiyatlar belirleyici olmaktadr.

lkemizin tek birincil alminyum reticisi kurulu"u olan Eti Alminyum A.#.'nin
alminyum fiyatlar, lkemizde birincil alminyumu retimlerinde girdi olarak kullanan
sanayicilerin girdi maliyetlerinin uluslararas dzeye getirilmesi, ayrca fiyatlarn dnya
fiyatlar ile uygunla"trlmas amalaryla, Londra Metal Borsas yani LMB (London Metal
&8
Exchange - LME) fiyatlarna kote edilmi"tir.

LMB Fiyatlarnn Seyri : &988 ylndan sonra ortalama de$erlerle %55
seviyesinde azalan LMB kle pe"in sat" fiyatlarnn &988 Haziran ay ortalamas 3585
$/ton iken, &993 Kasm aynda &040 $/ton seviyesine kadar d"m"tr.(Tablo &3 ve
Tablo&4).

&990 ylndan itibaren Do$u Avrupa lkelerinin ba"ta Sovyetler Birli$i olmak zere
politik ve ekonomik olarak da$lmas dnyadaki dengeleri bozmu"tur. zellikle ekonomik
alanda kkl de$i"iklik ve grupla"malar ya"anm"tr. Do$u Avrupa lkelerinin
da$lmasndan sonra, alminyum retiminde byk bir potansiyele sahip olan, ba"ta Rusya
Cumhuriyeti olmak zere baz lkelerin, rnlerini dviz ihtiyalar nedeniyle piyasaya
srmelerinin de etkisiyle alminyumda talep fazlas ya"anm"tr.

Rusya'dan batya gelen alminyum, &99& ylnda 3 katna karak & milyon ton,
&992 ve &993'teyse 2 milyon ton olmu"tur. Bu da batdaki srmde ok ksa bir zaman
iinde %&3'lk art" demektir. Oysa yeni bir kaynak gelmeden en az 3 yl nce haber alnp
hazrlanlmas gerekir. Yeni tasfiyeciler, i"lerini bu zaman zarfnda kurup al"maya
ba"larlar.

Bu ani ve byk miktardaki alminyum akm, dnya piyasa dengelerini alt st
etmi" ve fiyatlarn d"mesine neden olmu"tur. !lk reaksiyon olarak baz birincil alminyum
fabrikalar kapatlm", bazlar da geici olarak retimlerini durdurmu" veya azaltm"lardr.
Batl reticiler, Do$u Avrupa'daki reticilerin evre normlarna uymad$n ne srerek,
haksz rekabetin kota konularak hzla nlenmesini gndeme getirmi"lerdir.

&988 ylnda rekor dzeye ula"an alminyum fiyatlar, bu geli"melerin sonucunda,
rekabetin de artmas ile tarihte kar"la"t$ en d"k de$erine inmi"tir. Rus alminyum
istilasndan nce, Ocak &989'da depolarda ancak &36.000 ton alminyum oldu$undan,
Londra Metal Borsas'nda & lb=& $'dan i"lem grrken (& ton=2204 $), &993 yl Kasm
aynda Londra Metal Borsas stoklar 2.5 milyon tonluk rekor bir rakama ula"nca fiyat 47
cent'e (tonu &036 $) kadar d"m"tr. #ubat &995'te ise & lb=77 cent'ten (tonu &700 $)
satlm"tr.

Alminyum fiyatlarndaki d"" zerine AB ile 5 byk alminyum reticisi lke
arasnda (Avustralya, Kanada, Norve, Rusya ve ABD) alminyum retiminde kesinti
ngren bir Mutabakat Zapt ( (M Me em mo or ra an nd du um m o of f U Un nd de er rs st ta an nd di in ng g) ) imzalanm"tr. &994
#ubat'nda Brksel'de imzalanan ortak muhtrayla dnyada ylda &.5-2 milyon tonluk
fazladan srm oldu$u belirlenip, arz-talep dengesini sa$lamak amacyla bu fazlal$n 8
ayla 2 yl arasnda devre d" braklmasna karar verilmi"tir. Rusya, batda da kesinti
yaplmas "artyla, retimde ylda 500.000 ton kesinti yapmay kabul etmi"tir. Bu anla"ma,
pazarn iyile"mesine n ayak olmu"tur. Bylece, 900.00 tonu batda olmak zere, &.25
milyon tonluk kapasite devre d" braklm"tr.

retim kstlamasn mteakip artmaya ba"layan alminyum fiyatlar ton ba"na
2000 $'a kadar ykselmi"tir. &995 ve &996 yllarnda &.500-2.000 $/ton aral$nda
dalgalanan fiyatlar, &997'den sonra d"meye ba"lam"tr.

&997'den bu yana d"" sreci iindeki alminyum fiyatlarnn 2000 ylna kadar
&9
d"k dzeyde kalmas beklenmektedir. Alminyum ortalama fiyat &997'de &.630 $/ton
dzeyindeyken, &998'de &.383 $/tona gerilemi"tir. &998'de %&5 azalan alminyum
fiyatlarnn d"" e$iliminin, geni" stoklarn da etkisiyle, nmzdeki yl da srmesi
beklenmektedir.

Anthony Bird Associates uzmanlarnca yaplan bir de$erlendirmede, &999 ylnda
talepteki durgunlu$un srece$i ngrlrken, 2000 ylndan itibaren tketimin artarak arz
a$ meydana gelece$i vurgulanm"tr. Fiyatlarn, mevcut arz fazlal$nn erimeye
ba"lamasyla &999'un son eyre$inden itibaren dzenli olarak artaca$n kaydeden
uzmanlar, 200& ylnda alminyum ton fiyatnn &.900 $' a"aca$na dikkat ekmektedirler.
Bylece, 7 yllk aradan sonra tekrar 2.000 $/tonluk fiyat dzeyine yakla"mak mmkn
olacaktr.

Tablo $3 : Aylk Ortalama LMB Alminyum Settlement Fiyatlar
AYLAR $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 $997 $998
$ &.529 &.5&6 &.&77 &.207 &.&75 2.06& &.590 &.576 &.486
2 &.455 &.505 &.267 &.202 &.270 &.9&7 &.592 &.580 &.486
3 &.568 &.497 &.28& &.&52 &.289 &.808 &.6&3 &.630 &.438
4 &.52& &.392 &.3&7 &.&09 &.279 &.849 &.588 &.562 &.4&9
5 &.527 &.297 &.307 &.&24 &.323 &.758 &.590 &.626 &.365
6 &.566 &.276 &.276 &.&66 &.40& &.780 &.483 &.568 &.303
7 &.585 &.297 &.3&3 &.203 &.493 &.850 &.459 &.592 &.3&&
8 &.783 &.257 &.305 &.&72 &.456 &.859 &.464 &.7&& &.343
9 2.068 &.2&2 &.270 &.&&6 &.570 &.79& &.408 &.6&& &.304
$0 &.947 &.&50 &.&74 &.087 &.698 &.675 &.337 &.608 &.295
$$ &.6&8 &.&35 &.&59 &.040 &.893 &.654 &.450 &.599 &.295
$2 &.523 &.098 &.207 &.095 &.879 &.657 &.50& &.53& &.249
ORT. $.64$ $.303 $.254 $.$39 $.477 $.805 $.506 $.600 $.358

Tablo $4 : Aylk Ortalama LMB Alminyum Aylk Fiyatlar
AYLAR $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 $997 $998
$ &.542 &.548 &.20& &.229 &.&92 2.095 &.606 &.604 &.509
2 &.466 &.537 &.292 &.224 &.29& &.956 &.620 &.6&0 &.484
3 &.569 &.529 &.306 &.&74 &.3&2 &.840 &.543 &.68& &.480
4 &.530 &.423 &.343 &.&32 &.304 &.855 &.52& &.595 &.449
5 &.548 &.327 &.332 &.&47 &.350 &.772 &.522 &.646 &.398
6 &.584 &.308 &.30& &.&89 &.430 &.802 &.5&9 &.69& &.337
7 &.6&4 &.329 &.338 &.226 &.5&5 &.877 &.495 &.6&& &.333
8 &.806 &.288 &.329 &.&95 &.484 &.9&4 &.499 &.686 &.332
9 &.988 &.242 &.293 &.&36 &.593 &.760 &.443 &.625 &.370
$0 &.806 &.&79 &.&98 &.&08 &.7&8 &.7&0 &.358 &.625 &.333
$$ &.623 &.&63 &.&83 &.06& &.906 &.690 &.473 &.625 &.3&2
$2 &.558 &.&23 &.23& &.&&4 &.907 &.689 &.53& &.555 &.259
ORT. $.636 $.333 $.279 $.$6$ $.500 $.830 $.5$$ $.630 $.383
LMB'nda &997 A$ustos ayna kadar %99.5 standart kote edilirken, bu tarihten
20
sonra %99.7 high grade kote edilmeye ba"lanm"tr.

2.2. Dnyadaki Durum :

2.2.$. Almina

Boksit cevherinden yaplan alminyum retiminin ikinci ana safhas almina
retimidir. Dnyada ve lkemizde, kullanlan boksitlerin kimyasal ve minerolojik
kompozisyonlarna ba$l olarak, yakla"k 4-5 ton boksitten 2 ton almina ve bundan da &
ton birincil (sv) alminyum elde edilmektedir.

Tablo $5 : Dnya Almina retimi (Bin Ton).
$993 $994 $995 $996 $997 $998 $999*

AVRUPA 5,723 5,975 7,8&4 9,068 9,349 9,7&4 4,857
AFR!KA 643 648 630 622 527 500 285
ASYA 2,323 2,338 2,587 2,584 3,75& 3,899 2,0&5
AMER!KA &3,868 &3,7&0 &4,252 &5,2&8 &6,2&2 &7,077 8,490
OKYANUSYA &2,6&& &2,840 &3,&74 &3,349 &3,458 &3,853 7,029
DNYA TOPLAMI 35,$68 35,5$$ 38,457 40,84$ 43,297 45,043 22,676
Kaynak : World Bureau of Metal Statistics.
* !lk alt aylk verilerdir.

&998 yl itibaryla dnya almina retimi 45 milyon ton olarak gerekle"mi" olup,
son yllarda srekli bir art" e$ilimi gzlenmektedir. &993-&998 yllar arasnda retim
art" %28 olmu"tur. (Tablo &5)

Almina retimi dnya genelinde incelendi$inde, boksit cevheri potansiyeline
kar"lk, uluslararas da$lmda dikkate de$er farkllklar grlmektedir. Her nekadar
Okyanusya ktasnda dnya boksit retiminin %36's gerekle"tiriliyor olsa da, dnya
almina retiminde en byk pay %38 ile Amerika ktasndadr (&998 yl itibariyle).
Arkasndan %3& retim pay ile Okyanusya gelmektedir.

Avustralya, dnya boksit retiminde sper bir g olmasnn yannda, retti$i
boksitin nemli bir blmn ihra etmesine ra$men, dnya almina retiminde de sper
g konumundadr.

2.2.2. Birincil Alminyum

2.2.2.$. retim

!lk kez &908 ylnda fabrika dzeyinde retilebilen alminyumun o yllarda
dnyadaki retim miktar, sadece &7.000 ton/yl idi. Bu de$er, &990'l yllara gelindi$inde,
22 milyon ton/yl olarak kar"mza kmaktadr.

Bylesine arpc bir geli"me gsteren alminyumun kullanm alanlar, geen 90 yl
iinde saysal olarak artt$ gibi kullanm de$erleri de miktar olarak olduka sevindirici
seviyelere ula"m"tr.

2&
&998 yl birincil alminyum retimi, bir nceki seneye gre %3.5 art"la yakla"k
22.6 milyon ton olarak gerekle"mi"tir (Tablo &6).

Dnya birincil alminyum retimi, belirli lke ve/veya lke gruplarndan ziyade,
ok geni" bir blgeye yaylm" durumdadr. ABD, Rusya, Kanada, in, Avustralya,
Brezilya ve Norve, dnyada belli ba"l birincil alminyum reticisi lkelerdir. Dnyada
sv alminyum retimi, retim maliyetinde en nemli girdi olan enerjinin bol ve ucuz
temin edilebildi$i blgelere do$ru kaymakta ve d"k enerji maliyetine sahip Kanada,
Venezuella, Norve, Rusya ve Krfez Blgesi lkelerinde daha hzl artmaktadr.

Bugn dnyada 46 ayr lkede bilinen &60 fabrikada birincil alminyum
retilmektedir. &&.000 ton/yl ile en d"k kapasiteli tesis !ngiltere'de, en yksek kapasiteli
tesis ise Rusya'da bulunmaktadr. lke baznda alnd$nda ise, 35.000 ton/yl kapasite ile
Japonya son srada, 4.285.000 ton/yl ile ABD ilk srada yer almaktadr.

Dnyann nde gelen alminyum reticileri, Amerikal Alcoa, Reynolds, Alumax,
Kaiser, Kanadal Alcan, Fransz Pechiney ve Norveli Hydro Aluminium firmalardr.

lkemizde birincil alminyum reten tek kurulu" olan Etibank Seydi"ehir
Alminyum Tesislerinin yllk kapasitesi ise 60.000 ton/yl seviyesindedir.

Batl geli"mi" lkelerin o$unun boksit ve almina retiminde ilk sralara
girememelerine ra$men, sv alminyum retiminde n sralarda bulunmalarnn nedeni,
hammaddeyi ithal ederek sv alminyumu kendilerinin retmeleridir.
22
Tablo $6 : Dnya Birincil Alminyum retimi (Bin Ton)
$994 $995 $996 $997 $998 $999(
*
)
AVRUPA 3,$38.0 3,222.2 3,307.9 3,453.2 3695.8 $,927.2
Norve 856.6 846.8 862.3 9&8.6 995.5 505.9
Almanya 503.4 575.2 576.5 57&.9 6&2.4 3&4.4
Fransa 384.& 364.5 380.& 399.4 423.6 222.8
!spanya 338.& 36&.9 36&.5 359.9 360.4 &80.3
!ngiltere 23&.2 237.9 240.0 247.7 258.4 &36.3
Hollanda 2&9.4 2&5.6 227.0 23&.8 263.7 &40.3
!talya &75.6 &77.8 &84.4 &87.7 &87.0 93.7
Yunanistan &38.0 &30.9 &30.9 &32.6 &46.& 78.7
!rlanda 98.6 &00.2 &03.4 &22.9 &73.4 &&0.5
!sve 83.9 94.5 98.3 98.4 95.7 48.8
Yugoslavya &0.6 26.0 5&.& 80.6 76.7 40.0
Slovenya 74.3 70.2 65.8 74.4 70.8 38.3
!svire 24.2 20.7 26.6 27.3 32.& &7.2
AFR!KA 576.0 628.3 $,0$5.5 $,096.8 $,042.9 523.4
Gney Afrika &72.7 233.3 6&7.0 676.0 692.5 339.8
Msr &8&.5 &80.3 &79.2 &78.2 &87.2 9&.9
Gana &40.7 &35.4 &37.0 &5&.6 25.5 4&.9
Kamerun 8&.& 79.3 82.3 9&.0 8&.6 43.9
ASYA $,584.9 $,664.8 $,635.9 $,804.8 $,750.$ 92$.4
Hindistan 472.0 536.5 530.6 544.6 54&.7 294.5
Bahreyn 45&.9 453.9 464.5 493.0 50&.3 26&.6
BAE 246.2 247.4 258.5 380.0 386.6 225.0
Endonezya 22&.9 228.& 223.2 2&6.2 &33.4 49.3
!ran &&6.2 &&9.4 80.0 92.3 &09.0 54.5
T Tu ur rk ke ey y 5 59 9. .7 7 6 6$ $. .5 5 6 62 2. .$ $ 6 62 2. .0 0 6 6$ $. .8 8 3 30 0. .9 9
Japonya &7.0 &8.0 &7.0 &6.7 &6.3 5.6
AMER!KA 7,524.9 7,585.9 7,964.0 8,044.4 8,$54.7 4,067.2
ABD 3,298.5 3,375.2 3,577.2 3,603.4 3,7&2.7 &,859.4
Kanada 2,254.7 2,&72.0 2,283.2 2,327.2 2,374.& &,&88.5
Brezilya &,&84.6 &,&88.& &,&97.4 &,&89.3 &,208.0 6&4.4
Venezuella 585.4 626.6 634.8 640.8 584.3 282.3
Arjantin &75.0 &85.5 &83.9 &83.7 &86.7 85.&
Meksika - &0.4 6&.5 76.0 6&.8 30.9
Surinam 26.7 28.& 26.0 24.0 27.& 6.6
OKYANUSYA $,579.9 $,570.2 $,656.3 $,800.3 $,943.7 $,009.4
Avustralya &,3&0.8 &,296.9 &,37&.6 &,490.& &,626.2 848.6
Yeni Zelanda 269.& 273.3 284.7 3&0.2 3&7.5 &60.8
D!#ER 4,738.9 5,0$5.5 5,286.$ 5,608.5 5,969.0 3,$$9.8
Rusya 2,670.5 2,724.4 2,874.2 2,906.0 3,004.7 &,549.4
in &,462.2 &,676.& &,770.9 2,035.0 2,285.0 &,222.7
Tacikistan 236.5 230.0 &98.3 &88.9 &95.6 &09.8
Romanya &&9.6 &40.5 &40.9 &6&.9 &74.0 86.6
Slovakya 33.0 38.& &&0.5 &&0.& &&6.8 54.&
Ukrayna &02.0 95.& 90.7 &00.5 &06.7 55.9
Polonya 49.5 55.7 5&.9 53.6 52.5 24.5
Macaristan 29.6 35.0 33.5 33.7 33.7 &6.8
DNYA TOPLAMI $9,$$$.8 $9,668.0 20,835.9 2$,798.6 22,556.2 $$,568.4
(
*
) !lk alt aylk de$erlerdir.
23
2.2.2.2. K Ka ap pa as si it te e A Ar rt t r rm ma a P Pr ro oj je ek ks si iy yo on nl la ar r :

Dnyann en byk alminyum reticisi olan Alcoa, Kanada'nn British Columbia
eyaletinde 843 milyon dolara mal olacak, 250.000 ton kapasiteli yeni bir maden artma
tesisi kurmak iin fizibilite planlar hazrlad$n ilan etmi"tir.

Alumax Inc. isimli firma da, gene British Columbia'da ve yine 250.000 ton
kapasiteli bir maden artma tesisi kurma planlar yapmaktadr.

Anlan firmalarn British Columbia'da yatrma gitmelerinin nedeni, Columbia
Nehri zerindeki barajlardan elde edilen enerjiye ili"kin yeni yasa dzenlemeleri nedeniyle
ortaya kan &400 megawatt enerji fazlasnn, enerjiyi yo$un olarak kullanan alminyum
tesislerine normal fiyatn yakla"k te birine arz edilecek olmasdr.

Alcan ise Quebec'de yeni bir tesis in"a etme karar alm"tr.

ABD'li Reynolds Metals Co. bir sredir al"mayan tesislerini yeniden harekete
geirece$ini aklam"tr. in, alminyum retimini artrmay planlamaktadr.

Alminyuma duyulan talebin gelecek yllarda byyece$ine ili"kin beklenti
nedeniyle yaplan bu yatrmlar ayn zamanda bir tehdit de olu"turmaktadr. nk,
ngrlen talep art"nn gerekle"memesi durumunda, sektrn a"r kapasite ve stoklarla
kar"la"mas tehlikesi olu"acaktr.

2.2.2.3 T T k ke et ti im m :

&960'l yllara kadar ok hzl geli"en tketim, ancak &980 sonrasnda istikrarl bir
yapya kavu"mu"tur. Tablo &7den de grlece$i gibi, birincil alminyum tketimi, retimi
ile dengeli bir yap gstermektedir. &998 ylnda tketim &997 ylna gre ayn dzeyde
gerekle"mi" ve 22 milyon $ seviyelerinde kalm"tr. Son 6 ylda yakla"k %20 ykselme
kaydedilmi"tir.

&997 ylnda birincil alminyumun %32'si Amerika, %26's Avrupa, %24' Asya
ktalarnda tketilirken bu rakamlar, &998 ylnda %34 Amerika, %26 Avrupa ve %20
Asya olarak gerekle"mi"tir. ABD, Japonya, in ve Almanya en fazla birincil alminyum
tketilen lkeler arasndadr.

Dnyann nde gelen metal yatrm firmalarndan Flemings Global Mining Group
tarafndan yaynlanan metal tketim raporunda, Gneydo$u Asya'da patlak veren
ekonomik krizin &998'in ilk yarsnda bir ok rnde talebin d"mesine yol at$
kaydedilmektedir. Asya ve Latin Amerika'da yln ilk yarsnda otomotiv sektrnde
ya"anan durgunlu$un alminyum talebinin d"mesinde etkin faktr oldu$unu kaydeden
Flemings uzmanlar, fiyatlarn, talepteki gerilemeye paralel bir d"" gstermedi$ine
dikkat ekmektedirler. Genellikle talebe ba$l olan fiyat de$i"melerinin, son aylarda arz
dalgalanmalarnn etkisinde kald$n ve beklenen fiyat d""lerinin gerekle"medi$ini
ifade eden uzmanlar, kriz nedeniyle talep-fiyat ili"kisinin klasik boyutundan uzakla"t$n
belirtmektedirler.

Geli"mi" lkelerde ki"i ba"na alminyum tketimi 25-30 kg. civarndadr. ABD ve
Japonyada 30-3& kg., Avrupada &8 kg. olan bu de$er, lkemizde ise 3 kg. seviyesindedir.
24
Tablo $7 : Dnya Birincil Alminyum Tketimi (Bin Ton)
$994 $995 $996 $997 $998 $999(
*
)
AVRUPA 5,$69.2 5,34$.6 5,066.2 5,632.7 5,705.7 2,868.3
Almanya &,370.3 &,503.9 &,394.4 &,567.4 &,5&8.4 724.6
Fransa 747.5 746.9 677.4 738.0 687.0 364.3
!talya 660.0 665.4 585.& 703.& 675.4 377.3
!ngiltere 570.0 620.0 600.0 6&9.& 668.3 287.0
!spanya 352.0 350.0 360.0 408.3 434.5 242.6
Norve 2&2.0 &57.0 &69.0 &97.0 &54.3 82.&
Yunanistan &43.0 &62.8 &56.4 &75.0 2&3.0 &06.5
!svire &55.& &48.0 &5&.0 &6&.9 &77.0 88.0
Hollanda &45.0 &50.0 &45.0 &55.0 &60.0 80.0
!sve &3&.0 &&6.2 &29.0 &42.0 &77.0 88.0
Slovenya 54.2 53.3 49.5 6&.3 84.3 43.&
Yugoslavya &0.6 26.0 &7.3 23.2 &9.2 9.6
AFR!KA 244.3 253.7 24$.3 290.0 304.5 $35.2
Gney Afrika &23.0 &&9.7 &0&.0 &26.0 &42.8 57.8
Msr 80.4 77.4 79.2 97.9 9&.6 42.3
Kamerun &4.4 2&.0 &8.0 23.0 24.9 &2.5
Gana &5.8 &6.& &6.& &6.& &6.0 8.0
ASYA 4,77$.7 5,206.0 5,246.5 5,490.4 4,447.3 2,388.0
Japonya 2,344.8 2,335.6 2,386.& 2,434.3 2,079.9 &,039.2
Hindistan 475.0 58&.0 584.8 600.0 566.5 277.0
Endonezya &79.& &77.0 &6&.2 &80.0 75.4 49.8
Turkey $$5.2 $44.0 $36.0 $78.3 $80.7 68.4
Bahreyn &32.9 &35.0 &34.8 &37.0 &40.0 70.0
!ran &05.0 &05.0 &20.0 &20.0 &05.0 52.5
AMER!KA 6,776.8 6,536.6 6,905.$ 6,843.8 7,486.6 4,039.4
ABD 5,407.& 5,054.8 5,348.0 5,3&6.6 5,8&3.6 3,272.6
Kanada 559.0 6&&.9 620.& 62&.0 733.5 378.3
Brezilya 4&4.& 500.2 497.& 479.& 52&.4 208.6
Venezuella &52.& &83.0 206.9 &93.4 &79.7 67.8
Meksika 80.8 43.8 94.7 94.7 9&.9 46.0
Arjantin &05.8 84.0 86.4 87.0 &04.7 45.2
OKYANUSYA 392.8 382.9 363.6 38$.0 40$.4 $9$.3
Avustralya 352.8 344.& 324.8 344.0 367.& &70.2
Yeni Zelanda 40.0 38.8 38.8 37.0 34.3 2&.&
D!#ER 2,3$6.3 2,784.4 2,934.2 3,045.7 3,397.7 $,9$0.8
in &,484.0 &,874.9 2,027.9 2,086.7 2,376.0 &,403.2
Rusya 470.0 476.0 443.8 450.0 489.2 244.6
Macaristan &27.9 &2&.0 &57.3 &57.2 &63.8 8&.&
Polonya 67.0 88.3 88.6 &05.8 86.0 43.0
Ukrayna 34.3 50.& 5&.0 60.4 60.3 28.3
Romanya 20.& 34.3 39.4 59.0 7&.8 35.&
Slovakya 25.0 25.0 25.0 25.2 22.2 &&.&
DNYA TOPL. $9,67$.$ 20,505.2 20,756.9 2$,683.6 2$,743.2 $$,533.0
(
*
) !lk alt aylk de$erlerdir
25

2.2.2.4. D& Ticaret:

Tablo &8de yer alan dnya toplam birincil alminyum ihracatn inceledi$imizde,
&992-&997 yllar arasnda ykselme gsterdi$i, &998 ylnda ise d"t$ grlmektedir.
&998 ylnda yakla"k &2.5 milyon ton olan toplam ihracat, bir nceki seneye gre %4.6
azalma kaydetmi"tir.

Dnyann en nemli reticileri arasnda yer alan Rusya, Kanada ve Avustralya,
birincil alminyum ihracatnda da ilk sralardadrlar.

Dnya &998 yl toplam birincil alminyum ithalat ise, &997 ylna gre %&.3
azal"la &2.9 milyon ton olarak gerekle"mi"tir. Bu toplam iinde Japonya, ABD ve
Almanya nemli paya sahip lkeler arasnda yer almaktadr.

Tablo $8 : Dnya Birincil Alminyum !hracat (Bin Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
ABD 387.3 448.2 446.6 374.0 373.4
Almanya 27&.9 262.8 260.3 229.6 236.7
Arjantin 6&.0 95.2 92.2 &&0.7 82.0
Avustralya 946.8 955.4 &,067.4 &,&55.0 &,3&4.0
Avusturya 68.& 74.7 75.4 67.3 87.3
BAE 254.8 247.0 264.2 284.9 274.8
Bahreyn 308.4 387.0 327.5 352.9 -
Belika &07.3 &20.8 62.3 75.2 &&&.&
Brezilya 777.8 703.0 709.0 7&6.& 692.4
Danimarka &7.4 23.8 20.7 29.6 28.8
Endonezya &43.5 &88.0 &80.3 &&2.7 &48.&
Finlandiya 27.8 29.5 29.9 33.6 37.&
Fransa 2&2.0 204.6 230.7 &66.6 &39.8
Gana &53.9 &&&.3 &20.9 &&9.0 -
Gney Afrika 56.9 90.0 54&.4 566.8 557.0
Gney Kore 59.4 90.8 43.0 97.3 70.4
Hindistan &35.& 39.9 94.7 80.4 22.&
Hollanda 443.9 576.8 483.8 472.6 468.7
Hong Kong &06.3 253.3 3&6.3 252.7 249.6
!ngiltere 220.& 3&3.9 205.3 372.9 225.8
!rlanda 3.9 5.9 - 0.3 0.3
!spanya &46.& &&4.5 &37.3 &30.7 &07.7
!sve 55.2 56.9 70.7 70.& 47.6
!svire 7.6 7.5 8.5 8.9 8.4
!talya 24.8 36.6 39.4 37.3 35.7
!zlanda &00.6 99.7 &0&.& &&9.8 &62.&
Japonya &&.7 &2.8 &2.0 &0.3 7.&
Kamerun 63.2 58.8 65.0 65.6 57.4
Kanada &,877.5 &,7&8.9 &,820.4 &,884.6 &,856.4

26
Tablo $8 : Dnya Birincil Alminyum !hracat (Devam) (Bin Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
Macaristan - 48.6 20.4 &9.2 2&.7
Meksika 0.3 &.& 2.8 0.4 0.8
Msr 80.7 8&.9 &08.2 89.4 86.&
Norve 866.7 8&0.6 875.7 9&5.3 989.&
Rusya 2,293.6 2,420.& 2,6&8.4 2,7&&.6 2,794.4
Singapur 90.& &20.0 &39.4 92.0 58.4
Surinam 25.2 26.3 26.6 27.5 26.8
Tacikistan 204.5 202.0 &93.7 &82.9- &78.5
Tayvan &04.3 82.3 &26.0 &37.8 &48.9
Venezuella 462.0 382.& 439.8 4&4.5 4&0.3
Yeni Zelanda 232.3 246.2 258.2 283.2 294.0
Yugoslavya 72.2 - 39.& 6&.0 6&.4
Yunanistan 54.2 50.2 44.5 47.0 58.5
DNYA TOPLAMI $$,536.4 $$,799.0 $2,720.8 $3,$29.4 $2,530.7
Kaynak : World Bureau of Metal Statistics

Tablo $9: Dnya Birincil Alminyum !thalat (Bin Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
ABD 2,495.9 &,979.8 &,95&.0 2,097.2 2,484.6
Almanya &,&97.3 &,3&5.5 &,&08.8 &,400.2 &,47&.9
Arjantin 0.7 &.3 &.2 &.3 -
Avustralya 3.6 6.9 &3.& 4.2 5.9
Avusturya 299.0 &59.6 &95.5 243.& 253.2
Belika 370.4 365.9 35&.5 388.3 496.7
Brezilya 7.3 &5.& 8.6 5.7 5.8
in &68.9 390.3 367.& 288.9 307.0
Danimarka 29.5 35.4 33.6 4&.0 45.6
Finlandiya 38.8 22.9 33.0 33.5 37.8
Fransa 444.8 469.3 438.9 4&9.2 403.3
Gney Afrika 2.& 0.7 &.7 3.8 7.3
Gney Kore 689.3 783.4 728.7 77&.3 584.&
Hindistan 70.6 96.3 &&6.3 86.4 58.5
Hollanda 458.5 622.3 464.3 528.4 522.9
Hong Kong &47.9 362.& 465.6 479.5 40&.3
!ngiltere 477.0 388.& 65&.4 436.9 495.9
!rlanda &0.& 5.4 4.0 &&.& &3.5
!spanya &&6.5 &25.8 &27.6 &88.3 &77.0
!sve &57.4 89.4 &05.5 &25.3 &38.5
!svire &37.5 &30.8 &&7.4 &43.6 &4&.2
!talya 577.6 574.5 484.9 575.& 608.0
Japonya 2,639.& 2,802.7 2,762.0 3,027.5 2,55&.8
Kanada &46.& &33.9 &39.5 &53.9 20&.9
Macaristan &29.7 &34.3 &42.7 &70.2 &57.0
Meksika 59.3 3&.4 34.2 &6.6 30.9
27
Tablo $9: Dnya Birincil Alminyum !thalat (Devam) (Bin Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
Norve &98.7 &52.3 &49.5 &96.3 &47.9
Portekiz 67.8 73.0 67.7 79.8 &09.2
Singapur &20.5 &98.7 99.3 &02.6 82.&
Tayland &84.6 254.2 220.8 238.& &95.0
Tayvan 459.5 429.2 436.3 5&2.& 449.6
Trkiye 67.5 84.6 99.3 138.9 143.2
Yeni Zelanda 7.8 &&.7 &2.3 &0.0 &0.8
Yugoslavya 6.& - &.3 4.& 3.9
Yunanistan 57.7 70.9 7&.4 &&9.5 &25.8
DNYA TOPLAMI $2,045.$ $2,3$8.2 $2,006.0 $3,04$.9 $2,869.$
Kaynak : World Bureau of Metal Statistics

3. DE#ERLEND!RME VE ALINMASI NGRLEN TEDB!RLER

zellikle ula"trma, in"aat ve ambalaj sektrlerinde olmak zere, yeni teknolojilerin
de etkisiyle kullanm srekli artan alminyum, 2&. Yzyln metali olarak grlmektedir.

Alminyum piyasas, tm dnyada etkilerini hissettiren global krizin etkisiyle &998
yln durgunluk iinde geirmi"tir. Tm uzmanlarn ortak gr", &997'den bu yana d""
e$ilimi gsteren fiyatlar genel seviyesinde &999 ylndan itibaren toparlanma ya"anaca$
ynndedir. Hatta 2000'in ilk yllarnda 2.000 $/tonluk fiyatlara ula"lmas beklenmektedir.

D" ticaretimizde ithalatn yakla"k %80'ini birincil alminyum olu"turmaktadr.
Seydi"ehir Alminyum Tesisleri, lke ihtiyacnn ancak %40'na cevap verebilmektedir.
&998'de yakla"k 255 milyon $'lk ithalat olan birincil alminyumun lkemizden teminini
sa$lamak zere, Seydi"ehir Alminyum Tesislerinin kapasite arttrm ve
modernizasyonuna ynelik projenin ivedilikle tamamlanp, faaliyete gemesi byk nem
arz etmektedir.

Geli"mi" lkelerde 30 kg. civarnda olan ki"i ba"na alminyum tketiminin
lkemizde henz 3 kg. seviyesinde olmas, sektrn nnn ak ve geli"meye msait
oldu$una i"aret etmektedir. 600 milyon $ pazar bykl$ne ula"an alminyumun sektrel
paynn, nmzdeki yllarda byk bir geli"me gstermesi beklenmektedir. Mevcut
retim tesislerimiz, dnya llerine gre orta ve kk lekli olmakla beraber,
ekonomimizin geli"mesine paralel olarak sektrde de geli"me grlmektedir. Mevcut
sorunlarn a"lmas halinde, hzl byme sa$layacak sektrlerimizden biri, alminyum
sektrdr.

Trkiye'de alminyum kap, pencere, mutfak e"yas, elektrik enerjisi nakli olmak
zere pek ok alanda en fazla yarm asrlk bir gemi"e sahip sektrn, kullanm alannn
ve kullanclarnn artmasyla sat" haslatnn da artaca$ aktr.

Ayrca, enerji yo$un bir yapya sahip olan sektre, enerjiyi daha ucuza temin etme
olanaklar tannmas gerekmektedir.

Sektrdeki retim art"larna ra$men kapasite kullanmlar kle alminyumda
28
yeterli iken, alt sektrlerde yeterli olmaktan uzaktr. Alt sektrlerin retim kapasitesinin
tam olarak kullanlamamasnn nedenlerinin ba"nda talep yetersizli$i gelmektedir. Di$er
sorunlar arasnda mali sorunlar, hammadde yetersizli$i ve i"i sorunlar yer almaktadr.
Sektrn bu sorunlardan kurtulmas iin dnyada geli"tirilen yeni teknolojiler ile birlikte
rn e"itlendirmesine gitmesi (boyal, baskl rnler vs.) gerekmekte, hatta uluslararas
firmalar ile retim seviyesinde teknik i"birli$i aranmas zorunlu olmaktadr.

Dnyadaki geli"melere paralel olarak, lkemizde de al"veri" merkezlerinde ve
yerle"im alanlarnda alminyum kutu toplama merkezleri kurulmas, halkn da bu konuda
bilinlendirilmesi faydal olacaktr. Ayrca bilinlendirme faaliyetlerinin daha
ilk$retimden ba"latlarak evre sorunlarna duyarl bir nesil yeti"tirilmesi amalanmaldr.
29

BAKI R

ALT KOM! SYON RAPORU
30
3&

!!NDEK!LER

I. G!R!"
&. Sektrn Tanm ve Snflandrlmas :
II. MEVCUT DURUM VE YAKIN GEM!"TEK! GEL!"MELER
&. Sektrdeki Kurulu"lar
2. Mevcut Kapasite ve Kullanm
3. retim
a) retim Yntemi - Teknoloji
b) retim
4. D" Ticaret Durumu
a) !thalat
b) !hracat
5. Yurtii Tketim
6. Mevcut Durumun De$erlendirilmesi
a) VII. Plan Dnemindeki Geli"meler ve Sorunlar
7. Dnyadaki Durum ve Di$er lkelerle Kyaslama

III.SEK!Z!NC! PLAN DNEM!NDEK! GEL!"MELER
&. Talep Projeksiyonu
2. Mevcut Teknolojik Durum ve Muhtemel Geli"meler
3. evre !le !lgili Sorunlar

IV. DE#ERLEND!RME VE ALINMASI NGRLEN TEDB!RLER

32

TABLOLAR

Tablo - & : Sektrde Yer Alan Kurulu"lar
Tablo - 2 : Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanm
Tablo - 3 : Yurtii Bakr ve Ala"mlar retim Miktar
Tablo - 4 : Bakr rnleri !thalat
Tablo - 5 : Bakr rnleri !thalat (De$er)
Tablo - 6 : Bakr rnleri !hracat
Tablo - 7 : Bakr rnleri !hracat (De$er)
Tablo - 8 : Yurtii Tketim
Tablo - 9 : Dnya Rafine Bakr retimi
Tablo -&0 : Dnya Rafine Bakr Tketimi
Tablo -&& : 2000-2004 Yllar Aras Talep Projeksiyonu
33
I. G!R!"

$. Sektrn Tanm ve Snflandrlmas :

Bakr ve Bakr Ala"mlar Alt Komisyonu'nda Demird" Metaller zel !htisas
Komisyonuna ba$l olarak bakr ve bakrn, ba"ta inko olmak zere kur"un, kalay ve di$er
metallerle yapm" oldu$u ala"mlar konusu incelenmi"tir.

Bakr M.. 8000 ylndan beri bilinen bir metaldir. Ta" devrinden gnmze kadar
insanl$n ilerlemesine byk katklarda bulunmu"tur. Do$ada saf olarak bulunabildi$i gibi
o$unluk bile"ikler halindedir. !lkel insanlar do$ada saf olarak bulduklar bakr dvmek
suretiyle sertle"tirerek kaplar, ev aletleri, sivri ulu silahlar yapmay ba"arm"lardr. Bakr
ergitme i"leminin M. 3500 ylnda Mezopotamya'da gerekle"tirildi$i tespit edilmi"tir.
Sina yarmadas ve Msrda M. 3800-2600 yllarnda, Kbrs adasnda M. 2500 ylarnda
bakr madenlerinin i"letildi$i belgelenmi"tir. in'de ise M. 2250-2230 yllarnda bronz
dkmn bulundu$u a$a ismini verdi$i bilinmektedir. Avrupa'da M. &600,Kuzey
Amerika'da M.S &709, #ili ve Peru'da XVI, Orta Afrika'da XVIII yzyldan beri bakr
yataklar i"letilmektedir.

Anadolu'da da bakr madeni i"letmecili$i eski yllara uzanmaktadr. Ergani deki
yataklarn Asurlular tarafndan i"letildi$i belgelenmi"tir. Osmanl !mparatorlu$u &850 de
madenlerin idaresini stne alm" &9&5 de harp nedeniyle duran retim &924 ylnda tekrar
ba"lam"tr. &936 da ocak Etibank'a devredilerek &939 ylnda ilk blister bakr retilmi"tir.
Murgul yresindeki yataklarda ise &893'de retime ba"lanm", &907 de ilk blister bakr
retilmi"tir. Bu yataklarn i"letimi &938 de Etibank'a devredilmi"tir. Kre yataklarnn
Yunanllar, Romallar ve !sfendiyaro$ullar tarafndan zaman, zaman i"letilmi" oldu$u
bilinmektedir.

Bakr, elektrik ve sy iyi ileten metallerden biri oldu$u iin bu alanda o$unlukla
plak, emaye, izole teller, telefon ve elektrik kablolar, lama, boru, ubuk, dkm rnleri
olarak kullanlmaktadr. Renginin gzelli$i nedeniyle ss e"yas olarak ta yaygn bir "ekilde
kullanlmaktadr.

Bakr ve ala"mlar olarak iki grupta toplamak mmkndr.

I. Bakr rnleri
a)Blister Bakr, b)Katot Bakr, c)Filma"in, d)Di$erleri

II. Ala"mlar
a)Bakr- inko ala"mlar
b)Di$erleri

Bakrn inko ile yapm" oldu$u ala"mlara genel olarak pirin denir. Pirin, en
yaygn kullanlan bir bakr ala"m olup, ubuk, levha, "erit, boru(zellikle kondenser
borular)ve pres dkm rnleri "eklinde geni" kullanm alan bulmaktadr. Sanayide
kullanlan yakla"k 20 e"it pirin vardr. Pirinler yaplarnda bulunan bakr yzdesine
gre ticari adlarla anlrlar.

Bakrn inko d"nda kalan di$er metallerle yapm" oldu$u ala"mlara bronz denir.
Bunlar ala"m yapsndaki metalin ad ile anlrlar.
34

Bakrn nikelle yapm" oldu$u ala"mlara ise nikel-gm" veya alman gm" ad
verilmektedir. Ticari neme sahip 20 e"it bronz ve 5 e"it nikel vardr.

II. MEVCUT DURUM VE YAKIN GEM!"TEK! GEL!"MELER

$. Sektrdeki Kurulu&lar :

lkemizde blister bakr, Karadeniz Bakr !"letmeleri A.#. retilerek hibir i"leme
tabi tutulmadan piyasaya sunulmaktadr. Etibank &99& ylndan itibaren blister bakr
retim faaliyetlerini durdurmu"tur.

Halen yedi kurulu" blister bakr elektroliz yoluyla i"leyerek elektrolitik bakr
retmektedir. Bu kurulu"lar Sarkuysan, zn Metal, Anadolu Bakr, Erbakr, Hes, Elbak ve
Elektrosandr.

retilen rnlere gre ba"lca kurulu"larn isimleri, kurulu" yerleri, kapasiteleri
&999 yl sonu itibariyle Tablo-&'de gsterilmi"tir.

Tablo - $ : Sektrde Yer Alan Kurulu&lar
Kapasite
Kurulu&lar Yeri Mlkiyeti Ton/Yl
A-Blister Bakr reticileri:
-Karadeniz Bakr !"lt. A.#.
-Samsun !"letmesi Samsun Kamu 38.760
Toplam 38.760
B-Katot Bakr reticileri:
-Sarkuysan !stanbul zel 70.000
-zn Metal !stanbul zel 36.000
-Anadolu Bakr Sakarya zel 20.000
-Erbakr Denizli zel &8.000
-HES Kayseri zel 25.000
-Elbak Kayseri zel 7.000
Toplam &76.000
C.- Filma"in reticileri
-Sarkuysan !stanbul zel &80.000
-z-n Metal !stanbul zel 74.000
-Anadolu bakr Sakarya zel &6.000
-Erbakr Denizli zel &40.000
-HES Kayseri zel 40.000
-Elbak Kayseri zel &&.600
Toplam: 46&.600
D- Di$erleri
#erit,Levha
-Ramazano$ullar !stanbul zel &.500
-Elektrosan Samsun zel 900
-Altek !stanbul zel 600
-zer Metal !stanbul zel 500
-nar Metal !stanbul zel 450
35
Tablo - $ : Sektrde Yer Alan Kurulu&lar (Devam)
Kapasite
-!.M.D. !stanbul zel 400
-Altnta" !stanbul zel 400
-Bant Metal !stanbul zel 300
-M.K.E.K Krkkale Kamu 500
-Di$er zel 200
Toplam 5.750
Lama,ubuk
-z-n metal !stanbul zel &.200
-Sarkuysan !stanbul zel &2.000
-Elektrosan Samsun zel &.500
-Karamanlar orum zel &.000
-M.K.E.K. Krkkale Kamu 2.000
-Di$erleri zel 250
Toplam &7.450
III-Bakr Ala"mlar reticileri:
a-Pirin Boru
-ztrkler !stanbul zel 600
-Erta" !stanbul zel 600
-!timat Metal !stanbul zel 500
-Elsan Manisa zel 500
-Arbek !stanbul zel 300
-M.K.E.K. Krkkale Kamu 600
Toplam 3.&00
b. Pirin #erit ve Levha
-Kayalar !stanbul zel 30.000
-Kore" !stanbul zel 2.500
-zer Metal !stanbul zel &2.000
-Altek !stanbul zel &.200
-!.M.D. !stanbul zel 450
-M.K.E.K Krkkale Kamu 500
-nar Metal !stanbul zel 250
Toplam 46.900
c. Pirin ubuk
-Erta" !stanbul zel &8.000
-Elsan Manisa zel &2.000
-Sarbak !stanbul zel &2.000
-M.K.E.K Krkkale Kamu 5.000
-zer Metal !stanbul zel 5.000
-Selta" !stanbul zel 5.000
-z-n Metal !stanbul zel &.000
-Has Metal !stanbul zel 3.000
-z Sarsan !stanbul zel 3.000
-Uar Sanayi !stanbul zel 3.000
-Gr Metal !stanbul zel 3.000
-Altek !stanbul zel 2.500
-Torun Metal !stanbul zel 3.600

36
Tablo - $ : Sektrde Yer Alan Kurulu&lar(Devam)
Kapasite
-Pireks !stanbul zel 2.000
-Mes Metal !stanbul zel 2.000
-Sarmaksan !stanbul zel &.500
-Di$er zel 4.000
Toplam 85.600
Kaynak: .!.K.

2. Mevcut Kapasite ve Kullanm:

Bu sektrdeki mevcut kapasite ve kullanm Tablo-2'de verilmi"tir.

Tablo - 2 : Kurulu Kapasite ve Kapasite Kullanm (Ton)
Ana Mallar $ 9 9 5 $ 9 9 6 $ 9 9 7 $ 9 9 8 $ 9 9 9
Kapasite % Kapasite % Kapasite % Kapasite % Kapasite %
& Blister Bakr 38.760 65 38.760 85 38.760 85 38.760 89 38.760 87
2 Elektrolitik Bakr &76.000 57 &76.000 55 &76.000 6& &76.000 46 &76.00 26
3 Filma"in 26&.600 53 26&.600 58 26&.600 72 26&.000 72 26&.000 43
4 Bakr ubuk, Lama &7.450 &7.450 &7.450 &7.450 &7.450
5 Bakr #erit,Levha 5.750 5.750 5.750 5.750 5.750
6 Pirin, ub. ve Prof. 85.600 85.600 85.600 85.600 85.600
8 Pirin Boru 3.&00 3.&00 3.&00 3.&00 3.&00
9 Pirin #erit,Levha 46.900 46.900 46.900 46.900 46.900
Kaynak : .!.K.

3. retim :

a) retim Yntemi - Teknoloji:

Bakr, e"itli pirometalurjik, hidrometalurjik ve elektrometalurjik yntemlerin
kullanlmasyla cevherlerden saf olarak retilmektedir. Pirometalurji yntemleri, slfrl,
oksitli ve nabit bakr cevherlerine, hidrometalurji yntemleri, d"k tenrl oksitli bakr
cevherlerine uygulanmaktadr.

Elektrometalurjik yntemler ise, bir safla"trma i"lemi olup hidrometalurjik ve
pirometalurjik i"lemlerden sonra uygulanmaktadr. pirometalurjik yntemler ile elde edilen
saf olmayan bakr, elektrolitik rafinasyona tabi tutularak saf katot bakrna evrilir. Bu
arada bakr, elektroliz i"leminden nce, iindeki yabanc maddelerden nemli ksmn
bnyesinden ayrmak iin ate"le rafinasyona tabi tutulur. Benzer "ekilde hidrometalurjik
yntemlerle zeltiye alnan bakr da elektroliz i"lemi ile katotta saf olarak toplanmaktadr.

Elektroliz sonucu elde edilen katot bakra, daha sonraki "ekillendirme i"lemlerinde
37
istenen fiziksel zellikleri (sneklik, mukavemet, sertlik vb.) kazandrmak iin tekrar ate"
rafinasyonu uygulanr. Bnyesine oksijen almakszn (OFHC) oksijensiz yksek iletkenlik
zelli$ine sahip bakr retilecekse, katot bakr, ate" rafinasyonuna tabi tutulmakszn,
koruyucu gaz ortamnda ergitilmek suretiyle ingot veya profil "eklinde dklebilir.

Yakn zamana kadar dnyada bakr cevherlerinden retilen bakrn yakla"k olarak
% 85-90' pirometalurjik yntemler kullanlarak retilmekteydi ancak, son zamanlarda
byk geli"meler grlen hidrometalurjik yntemlerin, pirometalurjik yntemlerin nemli
bir blmnn yerini almas beklenmektedir. Bu sonucu etkileyen faktrler arasnda,
cevher iindeki bakrla birlikte bulunan di$er metallerin ok yksek randmanlarla ve
yksek saflklarda, az sayda i"lem kademesi sonunda elde edilebilmeleri, yatrm
maliyetlerinin daha d"k olmas, evre kirlenmesine sebebiyet verilmemesi, gerekli
kontrollerin daha hassas yaplabilmesi vb. saylabilir.

Pirometalurjik yntemler, nabit bakr cevherleri ile slfrl ve oksitli bakr
cevherlerinin i"lenmesinde kullanlmaktadr.

Nabit bakr cevherleri, olduklar gibi veya basit zenginle"tirme i"lemlerine tabi
tutularak ergitilirler. Cevher bnyesinde bulunan gang mineralleri, ayrca ilave edilen katk
maddelerinin yardmyla crufa geerler. Cruf ile bakr arasndaki byk yo$unluk
farkndan dolay iki faz kolaylkla birbirinden ayrlabilmektedir.

Slfrl bakr cevher veya konsantreleri, nce mat elde etmek suretiyle
ergitilmektedir.

Yakla"k %6-%20 Cu tenrl oksitli bakr cevherleri, indirgen gaz ortamnda
ergitilmektedir. rn olarak elde edilen ve iinde fazlaca demir ve di$er yabanc maddeleri
ihtiva eden bakrn siyah renginden dolay bu bakra "kara bakr" denmektedir. Oksitli
cevherler, slfrl cevherler ile birlikte ergitilerek mat elde edildi$i gibi hidrometalurjik
yntemler de kullanlabilir.

Pirometalurji i"lemlerinden en nemlisi ergitmedir. !inde belirli miktarlarda bakr
bulunan kat maddeler, e"itli yaktlardan faydalanarak, belirli pirometalurjik i"lemler
sonucu ergitilerek ba"langtakine nazaran daha yksek bakr tenrl sv rn (mat) elde
edilir.
Ergitmede hammadde olarak bakrca zengin cevher, kavrulmu" veya kavrulmam"
konsantre kullanlmaktadr. Bakrl hammaddelerle birlikte, istenen zellikte cruf yapmaya
uygun kalitede ve miktarda katk maddeleri de "arja ilave edilirler. Katk maddelerinin cins
ve miktarn, bakrl hammadde iindeki gang minerallerinin cinsleri ve miktarlar tayin
eder.
Ergitme genellikle d"ey (Water Jacket) veya Reverber frnlarda yaplmaktadr.
Elektrik enerjisinin ok ucuz oldu$u yerlerde elektrik frnlar da bu maksat iin
kullanlmaktadr. D"ey frnlarda yakt olarak metalurjik zellikte kok kullanlr. Reverber
frnnda ise, do$al gaz,akaryakt veya plverize kmr kullanlmaktadr. Bu yaktlardan
herhangi birinin tercih edilmesi ekonomik "artlara ve her zaman kolaylkla temin
edilebilmelerine ba$ldr.

Ergitme frnndan elde edilen rn, mat veya ham bakrdr. Birok modern
i"letmede kavrulmu" veya ham konsantreler reverber frnlarnda ergitilmektedir. Di$er
ergitme metotlar ise, Water Jacket frnnda mat retimi, elektrik frnnda mat retimi,
38
Nabit bakr konsantrelerinin reverber frnnda ergitilmesiyle metalik bakr retimi, yksek
tenrl oksitli bakr cevherlerinin water jacket frnnda ergitilmesiyle ham bakr kara bakr)
retimi olarak saylabilir.

Yurdumuzda blister bakrn bir ksm reverber frnnda retilmektedir. Reverber
frn yatay uzun bir frn olup, yan, n, arka duvarlar, tavan ve taban (hazne) ksm ve
gazlar bacaya ta"yan gaz k" kanalndan meydana gelmektedir. Frn, n duvara
yerle"tirilmi" brlrlerle stlr ve kan gazlar arka duvardaki bacaya ula"r. Reverber frn
esas itibariyle bir ergitme frn olarak al"trld$ iin, "arj maddeleri ile frn gazlar
arasnda byk lde bir reaksiyon olmaz. Yaktn gerektirdi$i havadan ok fazlasn
vermek suretiyle "arjn oksitlenmesi de mmkndr. Ancak s kayb oldu$undan tercih
edilmemektedir. Genellikle frn iinde meydana gelen reaksiyonlarn , "arj meydana
getiren maddelerin birbirleriyle kimyasal olarak birle"mesi sonucu oldu$u kabul
edilmektedir.

Reverber frn A.B.D.' de ilk nce Montana eyaletinin Butte kasabasndaki
Anaconda izabehanesinde mat retiminde kullanlm" ve burada geli"tirilmi"tir. Ba"langta
kullanlan frnlar kk boyutlu olup, daha ok odun yaktndan faydalanlmaktayd.
Frnn rlmesinde "amot tipi refrakter malzeme kullanlm" ve frnlar d"tan elik
profiller ve ba"lama ubuklar ile takviye edilmi"tir. Frnn taban ksm oval ve kemer
"eklinde rl, tavan yan duvarlara oturtulmu" ve taban ksm %97 Si02 ieren refrakter ile
d"enip, ba$layc olarak %3-4 cruf kullanlm"tr.

Prensip bakmndan ilk kullanlan reverber frnlar ile bu gnk frnlar arasnda
nemli bir fark yoktur. Ancak geen zaman iinde frnn boyutlar ok de$i"mi",
mekanizasyon ve retim kapasiteleri kyaslanamayacak lde artrlm"tr.

&980 ylnda ilk defa kavrulmu" cevherlerin reverber frnnda ergitilmesine
ba"lanm"tr. Frnn gnlk ergitme kapasitesinde sa$lanan art" bu uygulamann
yaygnla"masna neden olmu"tur.

Reverber frnlarla ilgili di$er bir geli"me ise, haznede d"k mat tabakas
bulundurulmas gerekti$i gr"nn yanl" oldu$unun anla"lmasdr. Bylece frn
ierisinde 30-60 cm. yksekli$inde sv mat tabakas bulundurmak suretiyle, zellikle
konverterlerin dzenli bir rejim altnda al"mas sa$lanm"tr.

Geli"tirilmi" reverber frnlarnn zellikleri "u "ekilde zetlenebilir:

- Cruf ve mat de$i"ik zamanlarda frndan d"arya almak ve "arj azar, azar frna
vermek suretiyle, frn scakl$ sabit tutularak frnn srekli al"mas sa$lanm"tr.

- Frnda yksek mat tabakas bulundurularak, konverterler beklemeden
al"trlmaktadr.

- Yar metalik yapdaki mat, iyi bir s iletkeni oldu$u iin, sy frn tabanna
ileterek taban scak tutabilmektedir.

- Kavrulmu" ince konsantre ak"kan oldu$undan frn yzeyine yaylmakta, bylece
frn iindeki kondksiyon ve radyasyon slarndan maksimum lde yararlanlmaktadr.

39
- Frn tamirleri daha uzun aralklarla yaplabilmektedir.

Reverber frn konstrksiyonunda sa$lanan ba"ka bir geli"me ise, yan duvarlara su
ile so$utulan bakr ceketlerin yerle"tirilmesidir. Bylece refrakter duvar serin tutularak
refrakter tu$lalarn mr uzatlabilmektedir.

#arjn reverber frnna nasl beslenece$i konusunda pek ok ara"trma yaplm"tr.
Fakat bu gn dahi belirli bir metot zerinde karara varlamam"tr. Ba"langta yan
duvarlardan elle dolduru" yaplm" daha sonra tavanda braklan belirli deliklerden besleme
yaplm"tr. Geli"tirilmi" di$er bir metoda da yan duvardan top at" "eklinde yaplan
(Gun-Feed) beslemedir. Frn tavanndan yaplan besleme, nceleri tavann orta ksmnda
braklan deliklerden yaplmaktayd. Daha sonra bu terk edilerek yine tavandan fakat,
frnn her iki yan duvarna yakn deliklerden besleme yaplmas tercih edilmi"tir. Bylece
yan duvarlara y$lan "arj, crufun duvarlara yapaca$ tahribat ve duvar delinmesinden
tr matn d"arya akp tesislere yapaca$ zarar nlemi" olmaktadr.

lkemizde blister bakr retiminin nemli bir blm, yeni bir teknoloji olan fla"
ergitme metodu ile yaplmaktadr.

Finlandiya'nn Outokumpu firmasna ait Harjavalta izabehanesinde geli"tirilip &949
ylnda uygulanmasna ba"lanan fla" izabe metodu, ksa zamanda byk geli"me
kaydederek bir ok lkede kullanlmaya ba"lanm"tr.

Japonya'da Furukawa Mining Co. firmasnn Ashio'daki tesisleri &956, Dowa
Mining Co. firmasnn Kosaka'daki tesisleri &966, Nippon Mining Co. firmasnn Hibi'deki
tesisleri &970, Sumitomo Mining Co. firmasnn tesisleri &970, Sumitomo Mining Co.
firmasnn tesisleri &97&, Romanya'da Baia Mare'deki tesisler &966, Avustralya'daki Mount
Morgan izabehanesindeki tesisler &97&, Hindistan'daki Ghatsila ve Khetri izabehanesindeki
tesislerle, Samsun tesisleri de &973 de fla" izabe frnlar kullanlarak retime gemi"tir.

Fla" metodu, prensip itibariyle, otojen bir ergitmedir. Daha nce kurutulmu" olan
slfrl bakr konsantreleri ve katk maddeleri,zel olarak in"a edilmi" frna oksijen ile
birlikte yatay olarak enjekte edilir. Metal slfr tanecikleri, frn iinde sspansiyon halinde
iken sv hale gemekte ve bylece ergitme scakl$ muhafaza edilmektedir. Bu yntem,
konsantre ergitilmesine daha uygundur.

Frna beslenen kat maddeler, hassas ve kontroll bir beslemeyi sa$layacak lde
kurutulur. Bakr konsantresi, pirotit ve kuvars kumu, dner frnlarda ayr, ayr kurutulup,
pnmatik yolla besleme silolarna ta"nrlar. Besleme silolar altndaki besleme
konveyrleri otomatik tartma tertibatl olup, merkezden kumanda edilir. Slfr ve silis
tartlp kar"trlarak helezon besleyiciler vastasyla ve rotary-valf kilit tertibat yardmyla
brlrlere sevk edilirler. Frnn her iki ucunda, ayn zamanda ate"lenmek zere iki adet
brlr vardr. Brlrler kat maddeleri oksijen huzmesi iine sevk ederler.

Brlrlerin etrafn evreleyen su ceketleri, brlrlerin ularnn oksijen huzmesi
tarafndan yaklmasn nlemeye yarar. D"k karbonlu elik borulardan yaplm" olan su
ceketleri, frn duvarlarna yerle"tirilmi" olan paslanmaz elikten yaplm" kovanlar iine
yerle"tirilmi"lerdir.

Reaksiyon sonucu olu"an SO
2
gazlar frn terkederken artk s kazannda
40
so$utulur ve elektro statik toz tutuculardan geirilerek, slfrik asit tesislerinde aside
dn"trlr.

Reverber veya Fla" ergitme frnlarnda elde edilen mat silica flux ile birlikte
konverterlerde redkleme i"lemine tabi tutulmakta ve bu i"lem sonucu blister bakr elde
edilmektedir.

Reverber frnlar bakr mat retmek iin ok yaygn olarak kullanlmaktadr fakat
bu frnlar, slfrl "arjn oksidasyonu sonras meydana kan s enerjisinin tamamn
kullanmamaktadr. Ayrca bu yntem di$erlerine kyasla daha ok hidro karbon esasl yakt
kullanmaktadr. Reverber frnlarnda ortaya kan ok d"k kkrt konsantrasyonlu artk
gaz, de$erlendirilememekte ve evre koruma asndan sorunlar yaratmaktadr. Bu nedenle
de yerini elektrik, fla" veya srekli blister bakr reten proseslere terk etmektedir.

Slfr oksidasyonu sonucunda ortaya kan sy, enerji ihtiyacnn tmn veya bir
ksmn kar"lamada kullanarak enerji tasarrufu sa$layan fla" izabe tekni$inin retkenli$i,
reverber ve elektrik frnlarna gre drt mislidir.

Meydana gelen gaz yksek konsantrasyonda olup slfrik asit retimi iin
uygundur. Outokumpu fla" izabesi son yllarda yaygn olarak kullanlan ve bilgisayarla
kontrol edilebilen ilk pirometalurjik prosesdir. Prosesde oksijen kullanlmas randman
artrc bir yntemdir.

Reverber ve Fla" sistemleri yannda Mitsubishi srekli dkm,!nco fla" ve Noronda
izabe sistemleri mevcuttur.

Mitsubishi ergitme prosesi operasyon olarak devaml ergitmenin oldu$u tek
prosesdir. Fla" ergitme prosesine benzer zelliklere haizdir,fakat enerji sarfiyat biraz daha
yksektir.

!nco fla" ergitme prosesi fla" ergitme prosesine ok benzemekte olup dnyadaki
kullanm alan olarak ok yaygn de$ildir. Bu teknoloji sadece geli"tirildi$i Kanada'da
kullanlmaktadr. Bu proses yksek fuel-oil verimi ve verimli i"ilik kullanm gibi
karakterlere haizdir. Bu teknoloji ile Kuzey Amerika'daki bakr retiminin %25 i
retilmektedir.
Noranda retim yntemi modern fla" proseslerinin zelliklerine haiz olup bu
sistemle geni" tenr aral$na sahip malzemelerin kullanlmas mmkndr. Noranda
yntemi ile Kuzey Amerika bakr retiminin %20 si elde edilmektedir.

Dnyada blister bakr retiminin %39'u reverber ergitme teknolojisi ile yaplrken
%38'i Outokumpu fla" ergitme sistemi ile yaplmaktadr. Di$er btn proseslerin retim
pay iindeki yeri %5 civarndadr.

Yurdumuzda bir adet fla" frn bulunmaktadr.
Bakr retiminde kullanlan hidrometalurjik yntemlerin en nemli avantaj, sadece
bakr minerallerini zp, gang minerallerini hi etkilememesidir. D"k tenrl slfrl
bakr cevherleri o$unlukla, flotasyon i"lemleri ile zenginle"tirilmekte, buna kar"lk d"k
tenrl oksitli bakr cevherleri ise, li i"lemleri ile zeltiye alnarak, zenginle"tirilmektedir.

Elektrolitik bakr retiminde hammadde olarak kullanlan blister ve hurda bakr
4&
brlrl dner frnlarda ergitilerek ate"le rafinasyona tabi tutulur. Bu rafinasyonda blister
bakrn kkrd yaklr, empriteler okside edilerek cruf halinde uzakla"trlr. Elde
edilen, yakla"k % 99,5 - 99,7 Cu ieren rafine bakr, anot olarak dklr. Anotlar elektroliz
nitesinde elektro-kimyasal rafinasyon sonucu elektrolitik bakra (katot) dn"trlr.
Elektroliz banyolarnda scak slfrik asit zeltisi dola"m sa$lanr. Do$ru akm altnda
anottaki bakr, solsyonda CuSO
4
olarak zlr. CuSO
4
iyonlarna ayr"r ve Cu iyonlar
ince elektrolitik bakr plaka zerine kelir. Bylece kalnla"an levha, elektrolitik bakr
olarak banyodan karlr, yerine yine ince bir plaka aslr. % 80-85'i znen anot
kartlarak, tekrar ergitilmek zere dner frnlara gnderilir, yerine yeni bir anot aslr.

Anottaki bakr znp katota giderken, Ni,Fe gibi bir ksm empriteler znerek
katota gitmez ve zeltide kalr. Bir ksm empriteler ise znmeden kat tanecikler
halinde banyo diplerine ker. Altn ve gm" de anot amuru tabir edilen bu kat kelti
iinde kalr.

Elektrolitik bakr levhalar (katot) iki ayr teknoloji ile 8.00 mm. apnda
tel(filma"in) haline getirilir.

Outokumpu metodunda katotlar indksiyon tipi elektrik frnlarnda koruyucu gaz
altnda eritilir. Bir kanalla yine bir indksiyon frn olan scak tutma ve dkm frnna
aktlan erimi" bakr, srekli olarak grafit kokil ve su so$utmal metal kokil kalplar
ierisinden a"a$dan yukar ekilerek (dklerek) 20 mm. apnda ubuk haline getirilir ve
2-3 tonluk kangal halinde sarlr. Hava ile herhangi bir temas olmadan eritilen ve dklen
bu bakr, oksijensiz bakr olarak isimlendirilir.

20 mm. apnda ubuklar ok istasyonlu bir so$uk hadde tezgahnda haddelenerek
8 mm. apnda filma"in haline getirilir. So$uk haddeleme ile sert olarak elde edilen bu
filma"inler gerekirse elektrik frnlarnda vakum ve/veya koruyucu gaz atmosferi altnda
tavlanarak yumu"atlr.

Southwire metodu ile retimde ise katot levhalar gaz brlrl "aft frnnda eritilir,
kanallarla yine gaz brlrl scak tutma frnna ve oradan da dkm potasna (Tandi")
aktlr. Tandi"den srekli olarak tekerlek "eklindeki kalp ierisine aktlan metal, 20
mm'lik ubuk haline getirilmi" olur. Scak ubuk srekli olarak ok istasyonlu hadde
tezgahna verilir ve haddelenerek 8mm. apnda filma"in haline getirilir. Scak haddeleme
srasnda filma"in yzeyinde olu"an oksit tabakas scak alkol zeltisi ile alnr. Ayn
zelti ile so$utulan filma"inler 3-5 tonluk kangallar halinde sarlr. Bu metotla elde edilen
malzeme zl bakr (tough pitch) olarak isimlendirilir.

Her iki metotla retilen filma"inler so$uk tel ekme makinelerinde sert metal
ve/veya elmas haddeler ierisinden ekilerek istenilen apa indirilir. Tel apna ba$l
olarak bu i"lem bir veya bir ok kademede tamamlanr. So$uk ekme ile sertle"en teller
talep edildi$inde ekim sonrasnda elektrik akm ile tavlanarak yumu"atlrlar.

b) retim :

Yurtii retim miktarlar anamallar itibariyle Tablo 3'de gsterilmi"tir.

42
Tablo 3 : Yurtii Bakr ve Ala&mlar retim Miktar (Ton)
A n a M a l $995 $996 $997 $998 $999
& Blister Bakr 25.970 32.950 32.950 34.500 33.700
2 Elektrolitik Bakr 99.884 96.225 &07.694 80.739 45.345
3 Filma"in &39.734 &52.332 &87.277 &89.&32 &96.&64
4 Di$erleri **
5 Ala"mlar **
**Sa$lkl veri elde edilememi"tir.
Kaynak : .!.K.

4. D& Ticaret Durumu :

a) !thalat :

&.&.&989 tarihinden itibaren Avrupa Toplulu$u ile uyum erevesinde armonize
sistem nomenklatrne gre hazrlanm" gmrk giri" tarife cetvelleri yeniden hazrlanarak
kullanlma$a ba"lanm"tr. 74 pozisyonlu bakr rnlerinin ithalat miktar ve de$eri olan
tablo 4 ve 5 de verilmi"tir.

Tablo - 4 : Bakr rnleri !thalat (Ton)
G. T. !. P. $994 $995 $996 $997 $998
74 0& Bakr Matlar 0.236 0 0.9&5 3 269
74 02 Rafine edilmemi" bakr 32.64& 2&.609 32.065 30.084 &8.257
74 03 Rafine edilmi" bakr 0.&84 5 60.&00 85.7&& &&7.598
74 04 Dknt ve hurdalar &.630 7.536 23.2&9 &7.264 7.358
74 05 Bakr n ala"mlar &0 27 50 60 &8
74 06 Tozlar ve pullar 236 293 307 307 327
74 07 ubuklar ve profiller 492 872 2.892 3.582 &.977
74 08 Teller &8.5&2 22.537 25.66& &7.722 &8.884
74 09 Salar,levhalar &.03& &.495 4.763 5.504 3.95&
74 &0 !nce yaprak ve "eritler &.355 2.&43 2.578 4.073 3.8&7
74 && !nce ve kaln borular 2.4&4 3.077 3.680 4.299 5.032
74 &2 Boru ba$lantlar &47 22& &89 225 209
74 &3 Halatlar,kablolar &.3&7 &.500 &.0&2 284 422
74 &4 Mensucat 8 6 20 &07 &3
74 &5 iviler ve benzerleri &52 &72 206 239 75
74 &6 Yaylar &0 5 3 5 3
74 &7 ...stma cihazlar 0.62 & 0.96 & 2
74 &8 Ev e"yalar 6.698 &46 &2.004 &0.972 &.592
74 &9 Di$er e"ya &.055 933 862 744 450
T O P L A M 67.709 62.573 &69.6&3 &8&.&86 &80.254
Kaynak : D" ticaret Mste"arl$

43
Tablo - 5 : Bakr rnleri !thalat (Bin Dolar)
G. T. !. P. $994 $995 $996 $997 $998
74 0& Bakr Matlar 3,3 0 && 40 3.477
74 02 Rafine edilmemi" bakr 48.&28 64.978 7&.777 72.796 34.448
74 03 Rafine edilmi" bakr 0,57 &6 &29.890 &9&.&34 &98.532
74 04 Dknt ve hurdalar &.769 &0.249 29.089 25.283 7.&85
74 05 Bakr n ala"mlar 64 &38 &74 &44 60
74 06 Tozlar ve pullar &.475 2.226 2.002 &.968 2.05&
74 07 ubuklar ve profiller &.46& 3.623 6.824 9.090 5.843
74 08 Teller 38.9&4 7&.635 7&.999 46.&63 4&.290
74 09 Salar,levhalar 4.2&7 7.0&9 &&.664 &4.535 &0.652
74&0 !nce yaprak ve "eritler 5.76& &2.59& &4.209 &9.624 &4.430
74 && !nce ve kaln borular 9.687 &6.873 &8.577 &8.29& &8.427
74 &2 Boru ba$lantlar 798 &.962 2.473 2.960 2.4&9
74 &3 Halatlar,kablolar 4.264 5.397 3.883 &.296 &.83&
74 &4 Mensucat &25 &49 &93 2&7 267
74 &5 iviler ve benzerleri 926 &.398 &.907 &.532 676
74 &6 Yaylar 336 2&7 79 &0& 6&
74 &7 ...stma cihazlar &2 &7 6 8 &&
74 &8 Ev e"yalar 2.729 240 &&.&64 6.465 &.262
74 &9 Di$er e"ya 6.590 6.404 7.788 7.444 4.853
T O P L A M &27.260 205.&32 383.709 4&9.09& 350.775

b) !hracat :

Sektrde retilen mallarn ihracat durumu &995-&999 dnemi iin miktar olarak
Tablo-6'da de$er olarak ise Tablo-7'de gsterilmi"tir.

44
Tablo - 6 : Bakr rnleri !hracat (Ton)
G. T. !. P. $994 $995 $996 $997 $998
74 0& Bakr Matlar 0 &5.774 &,687 &0.4&7 4.569
74 02 Rafine edilmemi" bakr 4.000 503 7.393 50 7
74 03 Rafine edilmi" bakr &.&05 3.3&4 2.709 7.&56 7.62&
74 04 Dknt ve hurdalar &.844 &58 96 479 5&4
74 05 Bakr n ala"mlar 0.684 0 &9 0 2,405
74 06 Tozlar ve pullar 0.&6& 0.&8 77 30& 367
74 07 ubuklar ve profiller 2.274 2.8&7 3.843 5.639 5.945
74 08 Teller 28.05& 4&.333 48.&36 54.268 52.42&
74 09 Salar,levhalar 466 55 239 &58 380
74 &0 !nce yaprak ve "eritler & 0.7&& 79 36 &40
74 && !nce ve kaln borular 48 55 328 &47 377
74 &2 Boru ba$lantlar 24 40 32 &&0 &50
74 &3 Halatlar,kablolar &9.048 3.938 7.824 9.364 &&.086
74 &4 Mensucat 59 0.&09 53 &77 28
74 &5 iviler ve benzerleri &2 &2 &9 &&6 82
74 &6 Yaylar 0 2 &,890 2,536 &5
74 &7 ...stma cihazlar 3,467 0.266 4 && 35
74 &8 Ev e"yalar 206 2&6 343 94 85
74 &9 Di$er e"ya 99 209 350 390 299
T O P L A M 57.24& 68.427 7&.548 88.9&6 86.&23

Tablo - 7 : Bakr rnleri !hracat (Bin Dolar)
G. T. !. P. $994 $995 $996 $997 $998
74 0& Bakr Matlar 0 7.458 6 2.900 989
74 02 Rafine edilmemi" bakr 8.&79 &.4&2 &7.222 89 30
74 03 Rafine edilmi" bakr 2.408 7.727 5.69& &4.244 &3.794
74 04 Dknt ve hurdalar 2.657 369 2&4 470 492
74 05 Bakr n ala"mlar 3 0 24 0 &&
74 06 Tozlar ve pullar & 0,28 &7& 68& 692
74 07 ubuklar ve profiller 4.667 7.4&4 7.772 &&.869 &&.005
74 08 Teller 7&.3&9 &3&.598 &32.376 &45.387 &&&.576
74 09 Salar,levhalar &.079 265 606 5&3 &.086
74 &0 !nce yaprak ve "eritler && 4 237 &&2 233
74 && !nce ve kaln borular 209 3&6 &.360 676 &.326
74 &2 Boru ba$lantlar &33 226 339 543 808
74 &3 Halatlar,kablolar 7.546 &4.57& 24.453 30.668 30.2&5
74 &4 Mensucat 34 3 &74 28 67
74 &5 iviler ve benzerleri 9& &84 &97 349 204
74 &6 Yaylar 0 67 8& 2 &5
74 &7 ...stma cihazlar 39 2 43 26 65
74 &8 Ev e"yalar 963 &.334 670 433 330
74 &9 Di$er e"ya 665 &.284 &.586 &.980 &.05&
T O P L A M &00.004 &74.234 &93.222 2&&.355 &73.989
45
5. Yurtii Tketim :

Ana mallar itibaryla yurt ii toplam tketim Tablo-8'de gsterilmektedir.

Tablo - 8 : Yurtii Tketim (Ton)
Yllar
A n a M a l $995 $996 $997 $998
& Blister Bakr 3&.302 55.936 52.570 48.450
2 Elektrolitik Bakr &03.953 &76.739 203.034 &97.560
3 Filma"in &&9.3&3 &29.&67 &48.740 &49.200
4 Di$erleri * * * * *
5 Bakr Ala"mlar * * * * *
*Sa$lkl bilgi elde edilememi"tir.
Kaynak : .!.K.

Bakrn ba"lca kullanm alanlar "yle sralanabilir :

i. Enerji kablolar, telekomnikasyon kablolar, tesisat kablolar olarak; enerji,
haberle"me, in"aat sektrlerinde, beyaz ev e"yalar retimi, otomotiv sektr, elektrikli ev
aletleri retimi ve elektronik sanayiinde kullanlmaktadr.
ii. Emaye bobin teli olarak; televizyon, radyo, video, mzik seti ve benzeri
elektronik cihazlar retiminde, trafo ve transformatr ile elektrik motoru retiminde, bro
ve hesap makinalar retiminde kullanlmaktadr.

iii. Elektrolitik bakr lama, yass tel ve ubuk olarak ba"lca kullanm alanlar;
e"itli so$utucu, stc ("ofben, termosifon, elektrikli radyatr, frn gibi) retimi, otomotiv
sektr, e"itli sanayi ara-gereleri reten sanayiler.

6. Mevcut Durumun De%erlendirilmesi :

a) VII. Plan Dnemindeki Geli&meler ve Sorunlar:

Dnem iinde blister bakr retim kapasitesi % 85 dolaynda kullanlm"tr. Ancak
retilen blister bakr talebin &996 ylnda % 60nn 98 ylnda ise %70inin kar"lar duruma
gelmi"tir. Bu sre zarfnda di$er blmlerde de ifade edildi$i gibi rafineriler katot bakr
yapmak zere kendileri katot ithal ederek rn elde etmektedir.

Elektrolitik bakr tketimi &998 ylnda &97.560 ton iken &998 ylnda rafineride
80.730 ton retilmi"tir. Grlece$i zere takribi &&7.000 ton katot bakr d"ardan
getirilmi"tir.

Filma"in de ise &998 ylnda &96.&60 tonluk retimin &49.200 tonu yurtiinde bakr
ve bakr ala"mlar olarak tketilmi"tir.

Kullanlan ileri teknoloji ve ucuz i"gc nedeni ile hammaddelerin d"a ba$ml
olmasna ra$men dnya pazarlarnda bakr sektrnde Trkiye'nin rekabet edebilirli$i iyi
bir dzeydedir. Ancak elektrolitik bakr ve filma"in retiminde bu dnemde a"a$daki
sorunlar ya"anm"tr.
46

- Trkiye'nin mevcut bakr rezervlerinin en iyi "ekilde de$erlendirilerek
hammaddelerin daha ucuza mal edilmesi sa$lanamam"tr.

- Enerji girdisi pahaldr. Enerjide bu sektrde ok nemli bir yer i"gal etti$inden
dolay daha ucuza temin edilmesi gerekmektedir.

- Trkiye'deki mevcut yasalara gre 5 ya"ndan eski makine ithalat yasaktr. Buda
zellikle KOB!'lerde daha ucuza karabilecek yatrmlar pahalya mal etmektedir.

- Bakr sektr enformasyon a$nn nemli bir yer i"gal etti$i iin sorunlar
giderilmelidir.

- zellikle d" rekabetin ok nemli oldu$u bu piyasada standardizasyon yeterli
lde denetlenememektedir.

7. Dnyadaki Durum ve Di%er lkelerle Kyaslama :

20. yzyln ikinci yarsnda dnya bakr sektr;

&. &950 - &970 Dnemi,
2. &970 - &990 Dnemi,
3. &990 - &999 Dnemi,

olmak zere blm halinde zet olarak incelenerek sektrdeki geli"meler vurgulanmaya
al"lm"tr.

$. $950 - $970 DNEM!

!kinci dnya sava" sonrasndan &974 petrol krizi ncesine kadar sren bu
dnemde dnya bakr tketimi son elli yln en yksek seyrini gstermi", dnya genelinde
ylda ortalama %4,2 orannda OECD lkelerinde ise %5,7 orannda artm"tr. &950li
yllarn ba"nda 2 milyon ton civarnda olan dnya bakr tketimi bu dnemin bu dnemin
sonunda kat artarak 6 milyon tona ula"m"tr.

zellikle sava" sonras yeniden yaplanma faaliyetlerinden kaynaklanan bu tketim
art" gnmzde halen geni" lde kullanlmakta olan baz teknolojilerin geli"tirilmesini
de beraberinde getirmi" ve daha sonraki dnemlerde kaybedilen yeni teknolojik
geli"melerin temel alt yaplarnn olu"masn sa$lam"tr.

2. $970 - $990 DNEM!

Yirmi yl olarak ele alnan bu dnemin yakla"k ilk on yl esas itibariyle &974
petrol krizinin etkisi altnda gemi", btn sanayi dallar gibi bakr sektr de son derece
olumsuz ynde etkilemi"tir. &980li yllarn ilk eyre$inden itibaren &990 ylna kadar olan
dnem ise sektrn yava", yava" toparlanmaya ba"lad$ bir dnem olmu"tur.

Gnmzdeki bakr sektrnn yapsnn daha iyi anla"labilmesi asndan bu
dnemdeki geli"lere ksa bir gz atmak yararl olacaktr.

47
Kriz dneminin bakr sektrnde yaratt$ olumsuz sonular:

- Fiyatlar &930lardaki byk durgunluktan sonraki en d"k dzeye inmi"tir.

- Stoklar kullanlmaya ba"lanm", talep gerilemi", yllk tketim art" dnya
genelinde %0.5e, OECD lkelerinde %&,2ye d"m"tr.

- Ayn zamanda petrol i"i yapmakta olan byk bakr reticilerinin
bir ksm yatrmlarndan vazgemi" veya sektr terletmi"tir.

- Bakr pazarna ikame malzemeler girmeye ba"lam"tr.

Netice itibariyle, kriz dneminde bakr pazarnn artk belli bir olgunlu$a ula"t$
yanlgs yerle"mi", bakra olan gven sarslm"tr.

&980 ilk eyre$inden itibaren Uzak Do$u lkelerinde ba" gsteren inanlmaz
lde hzl sanayile"me ve bunun yaratt$ bakr tketim art" nedeniyle sektr bir
toparlanma srecine girmi"tir. &970li yllarn sonuna kadar enflasyonun kontrol iin
ykseltilen faizlerin yaratt$ talep kirlenmesinin yava", yava" zlmeye ba"lamas da
sektrn toparlanmasn sa$layan di$er bir neden olmu"tur.

&980li yllarn ortasndan itibaren zellikle yerle"im alanlarnda etkin olarak
artmaya ba"layan bakr kullanm yo$unlu$u ve elektronik sektrndeki geli"meler yllk
bakr tketimini dnya genelinde %3,3e kadar OECD lkelerinde ise %2,7 dzeyine kadar
ykseltmi"tir. Bu dnemde alminyum iletken ve fiber optik kullanmnn yaygnla"maya
ba"lamas bakr kullanmn da beraberinde srklemi", netice itibariyle bakr sektr
olumlu olarak etkilenmi"tir.

Do$u Bloku lkelerinin &986ya kadar sren net ithalat konumlar bakr
sektrnn geli"mesine katk sa$lam"tr.

Netice itibariyle, dnya bakr sektr yllk 8 milyon tonun zerinde istikrarl ve
sa$lam bir retim temposu yakalam" olarak &990l yllara girmi"tir.

3. $990 - $999 DNEM!

Dnya bu dnemde ok byk ve nemli siyasal, teknolojik ve ekonomik
de$i"imlere sahne olmu", ekonomik parametreler homojen olmaktan km", srekli
dalgalanmalar birer istisna olmaktan te genel bir trend niteli$i gstermeye ba"lam"tr.
Halen devam etmekte olan bu de$i"imler nedeniyle mevcut e$ilimlerin tahmin edilmesi
hem zordur ve hem de ok dikkatli olmay gerektirmektedir.

Bu nedenle gelece$e dnk tahminlerde kullanmak zere bakr sektrne ait bu
dnemdeki geli"meler &990 - &994 ve &995 - &999 olmak zere iki dnem halinde a"a$da
zetlenmeye al"lm"tr.

$990 - $994 DNEM!

&. Bu dnemin ba"larnda dnya bakr ticaretini etkileyen en nemli olay demir
perdenin k"dr.
48
&986 ylna kadar net ithalat konumunda bulunan Do$u Bloku lkeleri &986
ylndan itibaren ylda 34.000 ton ile ihracata gemi"ler ve ihracatlarn &994 ylnda
660.000 tona ykseltmi"lerdir.

Do$u Blokundan di$er lkelere ihra edilen bu bakr ak"nn normal olarak
fiyatlar d"rmesi gerekirken &987deki 500.000 ton Zaire, &989daki &,2 milyon ton Yeni
Gine ( Bourgainville ) maden retimlerindeki d""ler nedeniyle zaten ykselmeye gemi"
olan bakr fiyatlar Do$u Blokundan gelmeye ba"layan bakr ile bir lde kar"lanmakla
birlikte ykselmeye devam etmi"tir.

2. &990 ncesi istikrarl bir geli"im srecine giren bakr sektr &994 ylna kadar
nce A.B.D. arkasndan AB ve sonra da Japonyada meydana gelen endstriyel retimdeki
d""lere ra$men &985den &994e kadar 9 yl tketimde rekor art"lar olmu", ylda
ortalama %3,3 orannda bir tketim art" kaydetmi"tir.

3. &994 ylnda tketim art" %7 olarak gerekle"mi", dnya rafine bakr retimi
&&,&4 milyon tonu bulurken, retilen bakrn piyasa de$eri 28,8 milyar $a ula"m"tr. Ayn
yl LME kapsamnda gnlk bakr ticaret hacmi ortalama 3 milyar $ yani retim miktarnn
yakla"k 40 kat olmu"tur.

4. inde ortaya kan hzl kalknma sreci nemli bir bakr pazar olarak bu
dnemde dikkatleri zerine toplam" &994 ylnda 400.000 ton/yl civarnda olan in maden
retim kapasitesine kar"n bakr talebi ayn ylda 684.000 ton olarak gerekle"mi"tir. Bu
dnemde yurtd" konsantre yatrm planlam"tr. Hatta, bu dnemde bat dnyas in bakr
talebinin &995 ylnda & milyon ton olaca$n hesaplam" ve illerde &,4 milyon tonu a"arak
Japonyay geece$ine dair tahminde bulunmu"tur.

5. Yine bu dnemde Uzak Do$u lkelerindeki hzl kalknma devam etmektedir ve
bakr tketiminin ylda ortalama %&0 dzeyinde artmaya devam edece$i kanaat
geerlili$ini srdrmektedir.

Dnya bakr sektrnn i"te bylesine bir istikrarl geli"im sreci iinde
bulundu$u bu dnemde fiyatlarn da ykselmeye devam etmesi yannda Ba$msz Devletler
Toplulu$unda ve kalknmakta olan lkelerde bakr talebinin de artaca$ dikkate alnarak
dnya ba"ta madenler olmak zere bakr retim kapasite art" yatrmlarna do$ru
ynelmi"tir.

$995 - $999 DNEM!

&. Dnya bakr maden kapasitesi &995 ylnda, &994 ylna kyasla %2& artarak
&&,92 milyon tona, smelter kapasitesi ise %22 artarak &2,48 milyon tona km"tr. &995
yl maden ve smelter retimleri ise srasyla &0,&& ve 9,67 milyon ton olarak gerekle"mi"
ve grld$ gibi daha &995 ylnda belli bir maden retim fazlal$ meydana gelmi"tir. te
yandan &50-200 bin ton kapasiteli bir maden - katot tesisi yatrm maliyetinin 4.000,-$/ton
civarnda oldu$u d"nlrse kapasite fazlal$nn yarataca$ darbo$az aka belli
olmaktadr. Bu noktada, byle bir tesis iin yatrm maliyeti hesaplanrken ilave evre
yatrm maliyetinin de dikkate alnmas gerekmekte ve dolaysyla bakr fiyatlarnn alt
limiti de ortaya kmaktadr.

2. Bu dnemde dnya genelindeki talep art"nn arz a"aca$ tahmin edilerek ylda
49
yakla"k 350 bin tonluk bir ilave kapasiteye ihtiya duyulaca$ hesaplanm" ve bu
paralelde Phelpdodge, BHP ve Cyprus Amax gibi baz byk A.B.D. bakr firmalar
kapasite artrc yatrmlara ynelmi"lerdir.

Dnyann en byk bakr reticisi olan #ilide 3 milyon tona yakla"an
kapasitesini&999 sonuna kadar 4,3 milyon tona karmay planlam" ve bu "ekilde &993
ylnda &.5&8,-$/ton (69 c/lb ) olan toplam retim maliyetini 2000 ylnda &.320,-$/tona (60
c/lb) indirmeyi hedeflemi"tir. (A"a$da zerinde ayrca duruldu$u gibi bakr fiyatlar Mart
&999da &.355,-$/tona kadar d"m"tr.)

3. Kapasite art"na ynelik bu giri"imler devam ederken &997 Haziran aynda Uzak
Do$u lkelerindeki ekonomik bunalm patlak vermi" ve bu lkelerin bakr talebinde aniden
ok byk bir gerileme ba"lam"tr.

Di$er taraftan Ba$msz Devletler Toplulu$undaki ekonomik toparlanma beklenen
dzeye kamam" talep gerilemesi retimdeki d"meden daha fazla olmu"tur.

4. Bu dnemde ortak para birli$ine girmeye al"an AB de i"ilik maliyeti
verimlilik art"ndan daha yksek seyretmi", ye lkeler bir lde kendi ulusal
politikalarna a$rlk vererek kalknma hzlarn d"k dzeylerde tutmu"lardr. AB
globalle"me ynnde belli politikalar olu"turmaya al"rken bakr izabesi gibi baz
geleneksel sektrleri terk etmeye ynelmi" ve kendi d"ndaki lkelerde edindikleri
partnerler ile kltrel farkllklara adapte olarak geli"mi" teknolojileri kontrol altnda
tutmay tercih etmi"lerdir.

Bu dneme ait yukarda zetlenen geli"melerle bakr fiyatlar birebir bir paralellik
gstermemektedir. Bunun ana nedeni hzl bir geli"me gsteren elektronik haberle"menin
kolayla"trd$ byk lde speklatif ticari faaliyetlerin hzlanmas ve yo$unla"masdr.
Fiyat hassasiyeti arz talep arasndaki dengeden ok fiskal maliyetlere do$ru kaym"tr.
Nitekim &995 ortalarnda 3.075,-$/tonluk tepe noktasna ula"an bakr fiyatlar arzdaki
gerilemenin ok tesinde ba"ka nedenlerden dolay d""e geerek Mart &999da tarihsel
dip noktalarndan &.355,-$/tona kadar gerilemi"tir.

Tablo - 9: Dnya Rafine Bakr retimi (Ton)
LKELER $995 $996 $997 $998
Avusturya 53,5 76,0 78,0 77,8
Belika 376,0 386,0 373,0 368,0
Finlandiya 73,7 &&0,7 &&6,0 &23,0
Fransa 64,9 62,0 59,& 45,4
Almanya 6&6,& 670,8 673,7 695,9
!talya 98,0 85,8 85,7 30,4
Norve 34,3 33,9 32,9 3&,7
Portekiz - - - -
!spanya &64,2 264,0 292,0 304,3
!sve &&&,& &26,4 &28,4 &25,4
!ngiltere 5&,9 56,6 60,4 53,8
Yugoslavya 78,5 &04,0 &&3,5 &00,0
AVRUPA TOPLAMI $.722,2 $.976,2 2.0$2,7 $.955,7

50
Tablo - 9 : Dnya Rafine Bakr retimi(Devam) (Ton)
LKELER $995 $996 $997 $998
Msr 4,0 4,0 4,0 4,0
Gney Afrika &3&,7 &&6,0 &26,5 &23,&
Zaire 34,7 39,0 37,7 4&,0
Zambiya 3&3,8 3&7,& 327,7 296,6
Zimbabwe &7,5 22,0 &6,& &4,5
AFR!KA TOPLAMI 50$,7 498,$ 5$2,$ 479,2
Hindistan 40,& 4&,8 38,7 47,2
!ran 32,0 40,0 43,3 8&,&
Japonya 955,& 989,6 &.008,0 &.076,3
Umman &6,3 &5,3 &2,0 &&,4
Filipinler &32,2 &32,2 &25,9 &&5,5
Gney Kore &70,4 &78,7 &87,0 &98,4
Tayvan 43,3 43,2 &6,& -
Kbrs - - - 4,9
Trkiye &00,3 &00,7 &&4,6 92,0
ASYA TOPLAMI $830,9 $9$5,8 $997,9 2$72,4
Kanada 572,6 559,2 560,6 562,5
USA 2279,9 2346,9 2450,0 2460,0
Arjantin &6,0 &6,0 &6,0 &6,0
Brezilya &65,0 &72,& &72,& &67,2
#ili &49&,5 &748,2 2&&6,6 2334,9
Meksika 207,5 246,3 297,0 445,0
Peru 282,0 342,0 384,& 4&&,4
AMER!KA TOPLAMI 50$4,5 5430,7 600$,4 6397,0
Avustralya 266,0 3&&,4 27&,& 285,0
Arnavutluk 30 &,5 - 36,8
Bulgaristan 25,5 22,3 34,5 &9,9
Slovakya &5,4 26,0 26,2 -
Mo$olistan - - 3,0 4,8
Polonya 406,7 424,7 440,6 446,6
Romanya 26,7 28,3 22,9 2&,0
Kazakistan 255,6 267,& 298,3 324,8
Rusya 560,3 599,2 639,9 656,0
zbekistan 80,0 80,0 &&8,2 &&8,2
in &079,7 &&&9,& &&79,4 &2&&,3
Mo$olistan - - 3,0 30
Di$erleri 40,0 40,0 30,0 30
TOPLAM 2482,9 2598,2 2793,0 2.870,00
DNYA TOPLAMI $$8$8,2 $2730,4 $3588,2 $.4$6,33

5&
Tablo - 29 : Dnya Rafine Bakr Tketimi (Ton)
LKELER $995 $996 $997 $998
Avusturya 25.0 32.2 30.0 30.0
Belika 362.4 332.2 329.& 324.2
Danimarka 0.2 0.& 0.& -
Finlandiya 87.4 95.2 &07.0 &&2.0
Fransa 539.5 5&8.2 558.4 582.8
Almanya &065.8 960.0 &039.4 &&37.9
Yunanistan 84.0 86.0 95.0 &00.5
!talya 498.0 503.8 520.7 592.9
Hollanda 3&.4 33.6 33.7 77.3
Norve 0.9 0.8 0.4 0.4
Portekiz 0.& &.6 &.4 0.&
!spanya &74.5 &9&.0 202.6 229.9
!sve &42.8 &43.6 &58.& &67.&
!svire 5.2 6.& 7.5 7.4
!ngiltere 397.9 396.0 408.5 374.&
Yugoslavya 50.4 44.3 43.0 26.9
AVRUPA TOPLAMI 3465.5 3344.7 3.534.9 3763.5
Msr 8&.6 75.7 8&.8 75.0
Zaire &3.0 &6.0 &6.0 &6.0
Zambiya &5.6 &5.4 &5.4 &5.4
Zimbabwe &.2 &.0 &.0 &.0
AFR!KA TOPLAMI $$5.4 $$2.$ $$7.8 $$$.0
Hong Kong 4.8 4.8 4.8 4.8
Hindistan &&6.4 &40.0 &60.0 &60.0
Endonezya 85.0 &04.9 85.0 64.3
!ran 47.5 54.& 56.4 56.4
Japonya &4&4.5 &479.6 &440.9 &254.8
Malezya &&3.6 &43.9 &59.6 &33.0
Filipinler 54.6 43.4 45.0 45.0
Suudi Arabistan &25.0 &45.0 &50.0 &50.0
Singapur 20.0 &3.7 &0.0 26.3
Gney Kore 539.6 598.4 620.6 559.8
Tayvan 563.2 543.7 587.8 584.2
Tayland &47.5 &54.6 &5&.9 83.7
Trkiye &39.2 &60.0 &88.0 207.8
Di$er Asya 25.2 20.0 20.0 20.0
ASYA TOPLAMI 3396.$ 3606.$ 3680.0 3350.$
Kanada &89.7 2&8.3 224.6 244.5
Amerika 2534.4 262&.4 2790.0 2883.0
Arjantin 47.7 49.6 52.& 56.3
Brezilya &97.6 233.& 257.6 30&.4
#ili 87.7 9&.0 79.7 83.6
Meksika &7&.9 &92.0 273.0 3&4.0
Peru 30.& 2&.8 40.0 40.0
Venezella &8.0 2&.3 23.0 23.0
Di$er Amerika 2.0 &0.0 8.3 8.3
52
Tablo - 29 : Dnya Rafine Bakr Tketimi (Devam) (Ton)
LKELER $995 $996 $997 $998
AMER!KA TOPLAMI 3279.$ 3458.5 3748.3 3954.$
Avustralya &60.0 &80.0 &8&.7 &42.6
Yeni Zelanda 9.3 9.8 6.3 6.3
OKYANUSYA TOPL. $69.3 $89.8 $88.0 $48.9
Arnavutluk 0.3 0.2 0.2 0.2
Bulgaristan 22.0 &5.2 &&.& &6.2
ek Cumhuriyeti &&.6 &2.8 &3.0 &3.0
Slovakya 29.9 25.9 26.8 27.5
Almanya - - - -
Macaristan &3.8 &&.9 &3.3 &5.&
Polonya 2&3.0 225.5 230.0 265.6
Romanya 26.7 2&.9 &5.& &6.2
Kazakistan 42.0 5.6 &5.& &&.0
Rusya &87.0 &65.0 &65.0 &65.0
Ukrayna 0.9 &.2 &.2 0.9
zbekistan &0.0 &0.0 &0.0 &0.0
Di$er 4.9 4.8 4.8 4.8
in &&43.4 &&92.7 &269.7 &397.4
Di$erleri &6.0 &6.8 &6.8 &6.8
Toplam &72&.5 &709.5 &792.& &959.7
DNYA TOPLAM $2$46.9 $2420.7 $306$.$ $3.287.3

III. SEK!Z!NC! PLAN DNEM!NDEK! GEL!"MELER

Sekizinci plan dneminde bakr retiminde retim kapasitesinin %90'nn
kullanlabilece$i tahmin edilmektedir.

lkemizdeki elektrolitik bakr retim kapasitesi tketimin ok zerindedir. Halen
&76.000 ton/yl retim kapasitesi mevcuttur. Yurtii elektrolitik bakr tketimi ise &998 yl
itibariyle 80.739 ton olarak gerekle"mi"tir. Katot fiyatlar bu duruma neden olmakta
firmalar katot ithal ederek filma"in retmektedir. Filma"in de ise &998 ylnda &89 bin
tonluk bir retim yaplm"tr. retim kapasitesinin yksek oranda kullanlabilmesi iin,
ihracat olanaklarnn zorlanmas gerekti$i d"nlebilir. Ancak, ncelikle, yurtii ve
yurtd" piyasa ko"ullarnn iyi analiz edilmesi gerekmektedir.

!hracatta etin rekabet ko"ullar mevcuttur. Yurtd"ndaki firmalar i"ilik
maliyetleri yksek gzkmesine ra$men, yllarn getirdi$i tecrbe, evrelerindeki sosyo-
ekonomik ko"ullar, sanayile"me srelerini bitirmi" olmalar, kitle retimi yapmalar, ileri
teknoloji, otomasyon ve finansman teminindeki rahatlklar sebebiyle ok d"k fiyatlar
teklif edebilmektedirler. Ayrca, ekonomilerinin sa$lam temellere oturmu" olmas ve
srekli bir istikrar iinde bulunmalar da ileriye ynelik tahmin hesaplarnda yanlglarnn
minimum olmasn sa$lamaktadr.

$. Talep Projeksiyonu :

2000-2004 dnemi iin Elektrolitik Bakr Yurtii Tketim Tahminleri a"a$da
53
verilmi"tir. Yurt ii bakr tketiminin ;
- GSMH'daki byme
- Sanayinin genelindeki ve imalat sanayindeki byme
- Elektrik enerjisi tketimindeki art"
- Telekomnikasyon yatrmlarndaki art"
- Genel tketim harcamalar art"lar (kamu-zel)

gibi de$i"kenlere ba$l olarak artma veya azalma gsterdi$i bilinmektedir.

Bu de$i"kenlerle elektrolitik bakr tketimi arasndaki korelasyon katsaylar
%90'nn zerinde de$erler vermekte ve sonuta yukarda sz edilen de$i"kenlerin
elektrolitik bakr tketiminde do$rudan etkili oldu$unu sylemek mmkndr.

Ekonomide son &0-&5 ylda ya"anan ini"li/k"l bymeler sonucu elektrolitik
bakr tketiminde de paralel geli"meler gzlenmekte ve gelece$e ynelik tahminlerde
zaman e$rilerini kullanmak mmkn ve geerli olmamaktadr. Bu nedenle elektrolitik bakr
tketiminin son kullanm sahalarna ayrlarak her bir blmn ayr incelenmesi tercih
edilmi"tir.

Tablo $$- 2000-2004 Yllar Aras Talep Projeksiyonu
Enerji Art" % Haberle"me Art" % Emaye Art" %
&999 72.500 2&.700 &7.000 5
2000 78.500 8.2 23.400 7.8 &7.900 6
200& 85.600 9.0 25.400 8.5 &9.000 6
2002 93.700 9.5 27.600 8.5 20.&00 6
2003 &03.&00 &0 30.000 8.5 2&.300 6
2004 &&3.400 &0 32.500 8.5 22.600 6

Tesisat Art" % Di$er Art" % TOPLAM Art" %
&999 37.000 4 6.200 5 &54.400 6.7
2000 38.500 5 6.500 5 &64.800 7.5
200& 40.400 5 6.800 5 &77.200 7.7
2002 42.400 5 7.&00 5 &90.900 8.&
2003 44.500 5 7.500 5 206.400 8.&
2004 46.700 5 7.900 5 223.&00 8.&

TKET!M TAHM!N!NDE KABUL ED!LEN DE%ERLER

&- ENERJ! KABLOLARI:
Enerji tketimindeki muhtemel art"lar ortalama 9-&0 % olarak kabul edilmi"tir.
lkemizin enerji ihtiyac, tahkim yasasndaki geli"meler ve yabanc sermayenin enerji
alanna olan ilgisi dikkate alnm"tr.

2- HABERLE#ME KABLOLARI:
Bu konuda Trk Telekomun yatrm hedefleri esas alnm"tr. Gelecek 5 ylda %
50 byyerek &00 ki"iye d"er hat saysnn 300e karlmas planlanm"tr. Bu nedenle
yllk ortalama % 8.5 bymeye gre hareket edilmi"tir.
54

3- EMAYE BOB!N TEL! RET!M!
Emaye teller sanayimizin ok de$i"ik yerlerinde tketim alan bulmaktadr. Bu
alanlar; otomotiv, elektrik/elektro mekanik sektrleri, her trl elektrik motorlar ile
tamir/bakm olarak ifade edilebilir bu nedenle sanayideki genel bymelere paralel art"
gsterece$i d"nlm"tr ve ortalama yllk % &0 olarak kabul edilmi"tir.

4- TES!SAT KABLOLARI
Tesisat kablolar a$rlkl olarak; in"aat otomotiv, beyaz e"ya , elektrik v aletleri
elektronik sektrleri girdi olmaktadr. bu nedenle genel tketim harcamalarndaki art"
uygun bu byme beklemekte ve ylk % 5 olarak kabul edilmektedir.

2. Mevcut Teknolojik Durum ve Muhtemel Geli&meler :

Trkiye'de blister bakr KB! tarafndan retilmektedir. KB!'nin Samsun'daki tesisi
uluslararas standartlarda retim yapabilecek konumdadr.

Elektrolitik bakr reten kurulu"larda ise retimle ilgili ara"trma ve geli"tirme
al"malar, di$er sahalarda oldu$u gibi retilen rnn kalitesinin ykseltilmesi ve i"letme
masraflarnn azaltlmas zerinde yo$unla"trlm"tr.

Srekli dkm hususunda da dnyada mevcut hemen,hemen tm sistemler,
(Outokumpu, Southwire, Properzi vb.) lkemizde mevcuttur. Srekli dkm sistemine
ba$l olarak Dnyada retilebilen her e"it (oksijensiz bakr, oksijenli bakr vb.)kalite bakr
retimi lkemizde de gerekle"tirilmektedir.

Hatta, lkemiz bu sektrde sadece metal imalat yapan bir hviyetten bu imalat
yapan fabrikalar yapabilecek g ve potansiyele eri"mi"tir.

Ancak lkemizdeki elektrolitik bakr retim tesislerinin bazlar ekonomik
kapasitenin altndaki kk kapasiteli tesislerdir. Sektrn uluslararas rekabet gcnn
artrlmas iin yeni tesisler te"vik edilmemeli, kapasiteleri asndan byk tesislerin
darbo$az ve yenileme yatrmlar ncelikle te"vik edilmelidir.

Bakr ala"mlar ile ilgili olarak MKE'nin Krkkale'de faaliyet gsteren Pirin
Fabrikas &928 ylnda kurulmu"tur. Savunma sanayi ihtiyalarnn kar"lanmas amacyla
kurulmu" olan fabrikada gnmzde piyasaya ynelik retim de yaplmaktadr.

M.K.E.K. Pirin Fabrikas d"ndaki zel sektre ait firmalar genelde srekli yatay
dkm tesislerinde lama elde edilmesi ve bu lamalarn so$uk haddelenmesi ile levha ve
"eritler imali konusunda faaliyet gstermektedir. MKEK Pirin Fabrikas'nda ise, yar
srekli dikey dkmle elde edilen takozlar ekstrzyon preslerinde baslarak lama elde
edilmekte ve bu lamalar so$uk olarak haddelenmektedir. D" lkelerde bu "ekilde pirin
lama retimi fazla yaygn de$ildir. Yatay srekli dkm hem yeni bir sistem, hem de kk
ve orta kapasitedeki i"letmeler iin uygun olmas nedeniyle d" lkelerde yaygn olarak
kullanlmaktadr. Bir ok kurulu", muhtelif sistemlerde elde ettikleri dkm bloklar scak
haddeleyerek lama retmektedir. Bu tip scak haddeleme tesisleri ok geli"mi" olup byk
kapasitelerde al"trlmalar gerekmektedir. Her iki yntemle de elde edilen lamalarda
fiziki zellikler bakmndan pek farkllk yoktur. Ancak scak ekilmi" lama srekli dkm
lamalarndan daha stn zelliklere sahiptir. Lama nasl retilirse retilsin bitmi" rn olan
55
"eritteki stnlkler so$uk haddeleme tesislerinin geli"mi"li$i ile do$ru orantldr. Bu ise,
kalnlktaki toleranslardan kaynaklanmaktadr. Pirin pahal bir malzeme oldu$undan
kalnlk tolerans nem kazanmaktadr. Bugn TSE ve DIN normlarnn d"nda, d"
firmalarn kendi zel normlar vardr. Yurt d"ndaki "erit retiminin de levha imalatndan
fark yoktur. Levha da "erit olarak rulo halinde retilir, sonradan rulodan dz levhalar elde
edilir.

Birka firma srekli dkm sistemiyle bakr ve bakr ala"mlar retmektedir.
Bakr ve inko, endksiyon ocaklarnda ergitilip, nnde bulunan scak tutma frnna ba$l
muhtelif ebatlardaki kalplar vastasyla platina haline dn"mekte, freze nitesinde alt ve
st frezesi yaplan platinalar so$uk "ekillendirme yoluyla, e"itli haddelerde inceltilerek
levha ve "erit "eklini almaktadr. Tesislerde 0,&0-&7 mm arasnda malzeme
retilebilmektedir.

Genel olarak lkemizde bakr ala"mlar elde etmek iin ergitmede kullanlan
indksiyon ocaklar teknolojik olarak bu sektrde kullanlan en iyi sistemdir. Bunun
yannda kk i"letmelerde ilkel pota ocaklar kullanlmaktadr. Malzemeyi
"ekillendirmede,fiziksel ve mekanik zellikler kazandrmakta kullanlan presler,hadde
tezgahlar, tav ocaklar, ekme tezgahlar (zellikle byk i"letmelerde bulunanlar) ABD,
AT, EFTA ve di$er rakip lkelerde kullanlan teknolojiler dzeyindedir. Kk i"letmelerin
kullandklar tesis ve tezgahlar hem kapasite hem de teknolojik olarak yetersizdir.

3. evre !le !lgili Sorunlar :

Di$er madenler gibi bakr da, tabiatta e"itli filizler halinde bulunmaktadr.
karlan bu filizler bir dizi i"lem sonucunda saf metal haline dn"mektedir. Filizler
topraktan karld$nda,ortalama %2 bakr ierirler. Bu filizlerin zenginle"tirilmesi
basamaklar srasnda evresel adan baz sorunlarla kar"la"lmaktadr.

i. Flotasyon :Flotasyon i"lemleri sresince,havaya kirlilik yapc bir gaz
verilmemektedir. Ancak filizlerin susuzlandrlmas ve faydasz malzemenin atlmas
i"lemleri sonunda ok fazla miktarda kat maddece zengin sulu malzeme ortaya
kmaktadr.

ii. Blister ve Anot bakr elde edilmesi :Slfrl bakr filizlerinden pirometalurjik
yntemler uygulayarak nce mat sonra konverter operasyonu ile blister ve en son olarak da
anot bakr retimi esnasnda filizin bnyesinde bulunan kkrt, kkrt dioksite
dn"mekte,e$er hibir i"leme tabi tutulmaz ise do$ruca atmosfere verilmektedir.

Bakr madenleri,bakr ve pirin kaplama sanayi,bakr amonyum reyon
fabrikalar,ka$t,petrol ve boya endstrileri atk sular bakr(+2) kirlili$i ieren ana
kaynaklardr. Metal temizleme, kaplama banyo ve alkalama atkslar &20 ppm'ye kadar
bakr(+2) kirlili$i iermektedir. Bakr i"leme endstrisi atk sularndaki bakr(+2) kirlili$i
400 ppm'ye kadar kmaktadr.

Standartlara gre ime sularndaki maksimum Cu+2 deri"imi &.0-&,5 ppm'yi sulama
sularnda ise 0.2-5,0 ppm'yi a"mamak zorundadr. Bakrn kk miktarlar sa$l$a zararl
de$ildir,ancak ime suyunda istenmeyen Tat yapar. Vcutta biriken a"r bakr ise
karaci$erde tahribata neden olur.

56
Bakr endstrisinin evreye olumsuz etki yapmamas iin alnmas gereken
tedbirler "yle sralanabilir;

-pirometalurjik i"lemler sonucu olu"an kkrt dioksit gaznn tamamn i"letme
ortamndan alarak slfrik asit tesislerinde kullanmak ve buradan kan ve hala kkrt
dioksit ieren gazlar deslfrizasyon tesislerinde i"leme tabi tutarak evreye zararsz hale
getirmek

-Bakr retiminde her bir nitede olu"acak atklarn miktarn azaltacak gerekli
teknik nlemleri almak

-retim srasnda olu"an atklarn evreye olumsuz etki yapmamas iin gerekli
teknik nlemleri almak.

-retim sonucunda olu"an atklarn evreye verilmesi sonucunda do$al yapda ve
ekolojik dengede bozulma oldu$u takdirde gerekli iyile"tirme al"malarn yapmak.

-Tesislerin istenen verimde al"mas iin zamannda gerekli bakmlarn yapmak.

-Atk depolama, kirlilik kontrol, verimli kaynak kullanm iin gerekli olan
ara"trma, lm ve yatrmlar yapmak.

VI. SEKTRN DE#ERLEND!R!LMES! VE ALINMASI NGRLEN
TEDB!RLER

Bakr sektrnn etkileyen son elli yldaki geli"meler gelecek iin ok de$erli ip
ular verebilir. zellikle son on yldaki geli"meler, geri kalan krk yla kyasla gerek arz
talep dengesi ve gerekse fiyat hassasiyeti, maliyetler, kapasite ve retim faaliyetleri
ynnden son derece farkldr.

Bili"im teknolojilerinin ba" dndrc bir hzla geli"ti$i bu son on ylda lkeler
aras ticari engeller ortadan kalkmaya ba"lam", global rekabet yerle"mi", tketici bilinci
yksek seviyelere ula"m", hzl adapte olabilen, de$i"en "artlardan azami avantaj
sa$layabilen kurum ve kurulu"lar geli"meleri ynlendirir olmu"lardr. Bu itibarla gelecekte
dnya bakr sektrnde rekabet edebilecek yatrmclar:

- Global pazarda tecrbeli,
- D"k maliyetli retim yapabilen
- Fiyat-risk ynetim kabiliyeti yksek
- Sermaye yaps gl

yatrmclar olacaktr.

Kriz dnemlerinde dahi dnya ok bakr retmeye ve kullanmaya devam etmi",
bakrn ekonomik aktivite iindeki pay artm"tr. Gemi" dnemlerden alnan derslere
dayanlarak a"a$daki tahminler yaplabilir:

- Yakla"k son sekiz yldan bu yana yksek bir ekonomik istikrar dnemi ya"ayan
A.B.D.'nin (&998'de dnya rafine bakrnn % &9,7'sini tketen) yakn zamanda bir
durgunluk iine girmesi muhtemeldir ve dnya bakr talebi d"ebilecektir.
57

- Uzak Do$u ve Japonya ekonomilerinde canlanma ba"lam"tr, bakr tketimi
&990'l yllarn ortalarnda grlen kararsz byme dnemindeki kadar olmasa bile art"
gsterecektir.

- in bakr talebinin nceden tahmin edilen "ekilde hi aksamadan artmaya devam
edece$ini d"nmek yanl" olur, ancak az da olsa artmaya devam etmesi beklenmektedir.

- Eski Do$u Blok'u lkelerinde talep zaten minimum seviyededir ve daha fazla
d"mesi beklenmemektedir.

- AB, dnyann en gl ekonomik blgesini olu"turmak zere bir byme hzna
kavu"masa da ilerde ykselecektir.

Genel olarak ifade etmek gerekirse yakn gelecekte dnya bakr talebinde bir
geni"leme beklenmektedir. Fakat bu geni"leme son on senedekinden daha yava" olacaktr
ve zaman, zaman da ksa dnemli gerileme grlebilecektir.

Genel olarak retim teknolojilerindeki geli"meler marjinal retim maliyetlerinin
d"mesine yol am"tr. rne$in cep telefonu ve bilgisayar fiyatlar d"me trendi iindedir.
Ayn durum bakr ve di$er metaller iin de geerli olabilir ve aynen son on senede oldu$u
gibi nmzdeki yirmi yl iinde reel marjinal retim maliyetlerinin d"mesi beklenebilir.

Hzl ve yo$un speklatif hareketler bakr reticilerinin arz, talebi ve fiyatlar
kontrol altnda tutma gcn zayflatm"tr. Dolaysyla, kanlmaz olarak, gelecekte
global pazarlara hitap eden retici firmalar ile kullanclarn acil talepleri arasnda,
speklatrlerden kaynaklanan problemler meydana gelebilecektir.
58
59

D!#ER METALLER
ALT KOM!SYON RAPORU
60
6&

!NKO, KUR"UN, KADM!YUM

RAPORU
62
63
!!NDEK!LER

$. !NKO

$.$ GENEL
&.&.& Genel Bilgiler
&.&.2 retim Teknolojisi
&.&.2.& Imperial Smelting Process (ISP) (Imperial !zabe Yntemi)
&.&.2.2 Di$er Direkt !zabe Yntemleri
&.&.2.2.& Kivcet Prosesi :
&.&.2.2.&.& Kivcet al"ma Prensibi
&.&.2.3 Elektrometal !zabe
&.&.2.3 Elektrolitik Yntemler
&.&.3 retim Standartlar
&.&.4. evre ile !lgili Sorunlar
&.&.4.& inko retiminin evreye olan Etkileri

$.2 DNYADA DURUM
&.2.& retim
&.2.2 Kom"u lkelerde Durum :

$.3 TRK!YEDE DURUM
&.3.& Sektrdeki Kurulu"lar
&.3.2 Ticaret Durumu
&.3.2.& !thalat
&.3.2.2 !hracat
&.3.3 Fiyatlar

$.4 MEVCUT DURUMUN DE#ERLEND!R!LMES!

$..5 POL!T!KA NER!LER!

2 KUR"UN

2.$ GENEL

2.&.& Genel Bilgiler
2.&.2 retim Teknolojisi
2.&.2.& pirometalurjik !zabe Yntemleri
2.&.2.2 hidrometalurjik Yntemler
2.&.2.3 !kincil Kle Kur"un retimi
2.&.3 Kullanm Alanlar
2.&.4 evre Sorunlar :
2.&.4.& evreye Olan Etkileri

2.2 DNYADA DURUM

64
2.3 TRK!YEDE DURUM
2.3.& Sektrdeki Kurulu"lar
2.3.2 Ticaret Durumu
2.2.3.& !thalat
2.3.2.2 !hracat
2.3.3 Fiyatlar

2.4 MEVCUD DURUMUN DE#ERLEND!R!LMES!

2.5 POL!T!KA NER!LER!

3.KADM!YUM

3.$ GENEL
3.&.2 retim Teknolojisi
3.&.2.& hidrometalurjik Yntemler :
3.&.2.2 Elektroliz Yntemi :
3.&.3 evre ile !lgili Sorunlar
3.&.3.& Kadmiyum retiminin evreye Olan Etkileri

3.2 DNYADA DURUM

3.3 TRK!YEDE DURUM
3.3.2 Tketim
3.2.3 Fiyatlar
65
TABLOLAR

!NKO

Tablo &.& : ANFOR NF-A-55-&0& (Fransa)
Tablo &.2 : DIN &706 (Almanya)
Tablo &.3 : BS 3436 (!ngiltere)
Tablo &.4 : ASTM B6 (A.B.D.)
Tablo &.5 : TS 95& (Trkiye)
Tablo &.6 : Kullanm Alanlar !tibariyle inko Metal Tketimi
Tablo &.7 : Dnya inko Cevher retimi * (Miktar: Bin Ton)
Tablo &.8 : Dnya Slab (Kle) inko retimi Miktar : Bin Ton
Tablo &.9 : inko metal ve ala"mlar ithalat
Tablo &.&0: inko metal ve ala"mlar ithalat
Tablo &.&&: inko ve ala"mlar ihracat
Tablo &.&2: lkelere baznda inko ihracat
Tablo &.&3: Yurtd" Metal Fiyatlar : ($/Ton)

KUR"UN

Tablo 2.& : Dnya Rafine Kur"un retimi :
Tablo 2.2: Dnya Rafine Kur"un Tketimi :
Tablo 2.3: Dnya !kincil Kur"un retimi (&.000 Ton)
Tablo 2.4: Dnya kur"un ticareti
Tablo 2.5: Kur"un ve mamulleri ithalat
Tablo 2.6 : lkeler baznda kur"un ve mamulleri ithalat
Tablo 2.7: Kur"un ve mamulleri ihracat
Tablo 2.8 : lkeler baznda kur"un ve mamulleri ihracat
Tablo 2.9 : Dnya Kle Kur"un Fiyatlar :

KADM!YUM

Tablo 3.& : Kadmiyum !eren Atk Sularn Geldi$i Belli Ba"l
Tablo 3.2 : Dnya Kadmiyum Metal retimi ( Bin ton)
Tablo 3.3 : Dnya Kadmiyum Metal Tketimi : (Bin Ton)
Tablo 3.4 : Kadmiyum Metal Tketim Alanlar
Tablo 3.5: Yurtd" Kadmiyum Fiyatlar

66
67

!NKO

$.$ GENEL

$.$.$ Genel Bilgiler

inko metalinin tarihesi M.. 5000 ylnda ba"lar. Metal olarak bilinmeden nce
bir ala"m elementi olarak metalurjisi bilinmekteydi. Dnya da bulunmu" olan en eski
inko paras bir dini heykel olup,Transilvanya'daki Drosch "ehrinde tarih ncesi Decian
yerle"me blgesinde bulunmu"tur. Yaplan analizde bu parann % 87,5 Zn , % &&,5 Pb, %
&,0 Fe ihtiva etti$i grlm"tr. &7. Yzyl ba"larnda inlilerin inko izabesini
gerekle"tirdi$i bilinmektedir. Asya'dan ithal edilen inko Avrupa pazarlarnda e"itli
isimler altnda satlm"tr. !zabe teknolojisi in'den &730 ylnda !ngiltere'ye getirilmi"
&739'da damtma metodu iin !ngiltere'de bir patent alnm" ve &740 ylnda Bristol
"ehrinde modern anlamda ilk izabehane kurulmu"tur. A.B.D' de ise ilk inko &835
ylnda retilmi" olmasna ra$men endstriyel apta retime &860 ylnda
ba"lanm"tr.

Fiziksel grn" parlak mavimsi, beyaz renkte olan inkonun atom a$rl$
65,38, zgl a$rl$ 20 derecede 7,&37 gr/cm3, ergime noktas 4&9,5 derece ve kaynama
scakl$ 907 derece, ergime ss 24,09 Cal/gr ve buharla"ma ss 425.6 Cal/gr inkonun
ticari dkmlerdeki safl$ %98,3 - 99.995 Zn arasndadr. Resmi inko standartlar her
lkenin ilgili kurulu"lar tarafndan tespit edilip yaynlanmaktadr.

Gnmzde inko metali birincil ve ikincil inko olarak iki cinste retilmektedir.
Birincil inkonun kayna$ cevherdir. !kincil inkonun kayna$ ise galvaniz drosu, pres
dkm artklar, kpk veya inko kl, inko oksit tozu, kimyasal artklar, ala"m tozlar,
kli"e artklar, inko krpntlar ve di$er hurda inko malzeme artklar olu"turmaktadr.

Gnmzde inko ; elik, alminyum ve bakrdan sonra Dnya' da miktar olarak
yllk tketimi en fazla olan metaldir. Kimyasal ynden aktif olmas ve di$er
metallerle kolayca ala"m yaplabilmesi nedeniyle inko, endstride temel girdisi ana
maddesi inko olan ala"mlarn ve bile"iklerin retiminde kullanlmaktadr. Kuvvetli
elektropozitif zelli$inden dolay di$er metallerin zellikle demir-elik rnlerinin
a"nmaya kar" korunmasnda kullanlmaktadr. retilen inko metalinin ana rn olarak
tketildi$i belli ba"l be" alan vardr. Galvanizleme, pres dkm ala"mlar, pirin ve
bronz ala"mlar, inko oksit ve haddelenmi" inko ala"mlar. Galvanizleme inkonun
miktar olarak en ok kullanld$ alandr. !kinci olarak da pres dkm ala"mlarnn
imalinde kullanlmaktadr.

inko ala"mlar inko bazl ala"mlar ve inkonun katk elementi oldu$u ala"mlar
olarak ikiye ayrlrlar. inko bazl ala"mlar katk elementi alminyum, bakr,
magnezyum, kur"un ve kadmiyum olan e"itli inko ala"mlardr. Bu ala"mlardan en
ok kullanlanlarn ticari isimleri Zamak-3, Zamak-5 ve Pil ala"mdr.

Zamak-3 : % 3,9-4,3 Al, % 0,03-0,06 Mg ierir.
Zamak-5 : % 3,9-4,3 Al, % 0,03-0,06 Mg, % 0,75-&,25 Cu ierir.
Pil Ala"m : % 0,6-&,0 Pb, % 0,04-0,07 Cd ierir.
68

Geli"en teknolojiye uygun olarak son zamanlarda, inko metali kompoze
malzemelerin retiminde ala"m girdisi olarak da nemli bir yer almaktadr.
zellikle uzay sanayi ve robotlarn geli"tirilmesinde otomatik-kontrol sistemlerinde
kullanm sahas geni"lemektedir.

inkonun katk elementi oldu$u ala"mlardan en nemlileri metal pirinler ve
bronzlardr. Pirinler de$i"ik standartlarda % 40-50 Zn, bronzlar ise % 4-5 Zn ierebilirler.

inko yar rnleri ve rnleri retim yntemleri ve kullanl" alanlarna gre
a"a$daki alt gruplara ayrlmaktadr:

&- inko Metal.
2- inko Yass rnler.
2.&- Pil Yass Pulu.
2.2- !n"aat Levhas.
2.3- Di$er Yass rnler.
3- Zamak Ala"mlar.
4- Pirin Ala"mlar.
5- Yatak Ala"mlar.
6- Di$er Uzun rnler.
7- inko Oksit.
8- Di$er inko Bile"ikleri.

$.$.2 retim Teknolojisi

inko, yer kabu$unda olduka bol bulunan elementlerden biridir. Genel olarak
slfrl,ender olarak da oksitli ve silikatl olarak bulunur. Oksitli ve silikatl yatak
zuhurlarna ok ender rastland$ iin oksitli cevherleri i"leyecek tesisler Dnya
zerinde sayldr. (Rusya, Polonya, Zambiya'da benzeri tesisler mevcuttur). Oksitli ve
d"k tenrl artklarn en nemli zenginle"tirme metodu Waelz prosesidir.
Ancak, Dnyadaki 87 ana inko tesisinin % 99'da slfrl hammaddeler i"lenmektedir.
Slfrl konsantrelerin izabesinde gnmzde esas olarak a"a$daki yntemler
uygulanmaktadr.

- Imperial Smelting Process (ISP)
- Di$er Direkt !zabe Yntemleri.
- Elektrolitik Yntemler.

Bunlarn haricinde yatay ve d"ey retort prosesleri tamamen terk
edilerek demode olmu"tur. Elektro termik izabe ise bir ka tesiste kullanlmaktadr.

$.$.2.$ Imperial Smelting Process (ISP) (Imperial !zabe Yntemi)

Bu sistemde selektif inko konsantreleri yerine kur"un ve hatta bakr ihtiva eden
toplu (bulk) konsantreler i"lenerek kur"un ve inko metali retilebilmektedir. Ayrca,
e"itli inkolu artklar, dross, waelz oksit ve kur"unlu inko kekleri de i"lenebilmektedir.
&960'l yllarda geli"tirilen bu teknoloji e"itli ve kar"k hammaddeleri i"leyebilmesi
nedeniyle ilk zamanlarda ok ilgi grm" ise de kendinden beklenenleri istenen lde
gerekle"tiremedi$i iin nemini kaybetmeye ba"lam"tr. Bugn Dnya Zn retiminin
69
yakla"k % &3' ISP sistemi ile gerekle"tirilmektedir. Bu prosesin nemini
kaybetmesindeki nedenler, son yllardaki selektif konsantre retim teknolojisindeki yeni
geli"meler ile ISPde nemli miktarlarda kullanlmas zorunlu olan yksek kaliteli kok
tozundan dolay artan girdi maliyetleridir. Halen byk geli"me kaydedilmi" olan yksek
kur"unlu toplu (bulk) konsantrelerin i"lenebilece$i ak"kan yatakl kavurucularn
endstriyel tatbikat geli"tike ISP' nin de ksa srede yerini bu sistemlere terk etmesi
beklenmektedir.

ISP al"ma prensibi "u "ekildedir: Sinterlenmi" veya briketlenmi" konsantre ile
kalker ve metalurjik kok kzdrlarak dikey "aft frnlara stten, stlm" hava ise
yanlardan beslenir. Kok ve kokun yanmas ile olu"an CO, kur"un ve inko oksitleri
indirger. Ergimi" kur"un metali altn, bakr, gm" ve crufu toplayarak frnn altna
iner ve ergimi" kur"un sifon yaplarak alttan, cruf ise stten alnr. Buhar fazndaki
metalik inko ise oksitlenmemesi iin &000 santigrat derecede ergimi" kur"un
pskrtlerek oksitlenmeden kur"un iine absorbe edilir. So$utulan kur"unda zlmeyen
scak inko, kur"un faznn stnden alnarak fluxla temizlenir ve dinlendirilerek
kur"un miktar minimuma indirilir. Altta toplanan kur"unun bir ksm frn altna sirkle
ettirilir. Bir ksm da rn olarak alnr. Frn gazlar ise e"itli sistemlerle temizlenerek
frna beslenen kokun stlmasnda kullanlr.

Frn altndan alnan kur"unun rafinasyonu srasnda bakr, gm" ve altn
yan rn olarak elde edilir. Frn stnden alnan inko metali ise yksek oranda kur"un
ve di$er safszlklar ihtiva etti$inden destilasyon ile safla"trlr. Imperial Smelting
Prosesinde frn k"ndan (Prime Western) % 98,5'luk ve distilasyon k"ndan %
99,99'luk inko elde edilir. Yukarda izah edildi$i zere hemen hemen her trl d"k
tenrl Pb-Zn-Cu kar"mlarnn izabesi iin ideal olan ISP,yksek oranda metalurjik kok
kmr kullanmnn yannda frna giren sinterin metalurjik yapsnn ve
kompozisyonunun ok hassas ayarlanmas, frn havasnn a"r stlmas, %
98,5 gibi kalitesi d"k inko metalinin retilmesi, evre kirlenmesi gibi mahzurlar da
iermektedir.

$.$.2.2 Di%er Direkt !zabe Yntemleri

$.$.2.2.$ Kivcet Prosesi :

Kur"un izabesi srasnda olu"an byk lde evre kirlili$ini nlemeye ynelik
olarak SSCBde geli"tirilen ve Bolivya ile !talya'da iki endstriyel rne$i grlen bu
sistem esas olarak kur"un konsantresininin i"lenmesine yneliktir. Ancak, kur"un
konsantresi ierisinde bulunabilen d"k miktarlardaki
inkonun ksmen metal, ksmen oksit halinde kur"unla indirgenmesi mmkn
olmaktadr. KIVCET prosesinde inko lii art$nn kur"un konsantresine az miktarda
kar"trlmak suretiyle iindeki kur"unun kazanlmas mmkn olmaktadr. Ancak,
KIVCET yukarda da belirtildi$i zere sadece kur"un izabesi iin kullanlmakta olup,
inko ksmen metal, ksmen de oksit halinde yan rn olarak ve nispeten d"k kurtarma
randmanyla kazanlmaktadr. Prosesin di$er kur"un izabesi sistemlerine gre avantajlar:

&- evre kirlili$i minimum dzeyde olmaktadr
2- hidrometalurjik inko tesislerinden alnan li keki artklarndaki kur"unun
kazanlmas mmkn olabilmektedir.
3- Cruf olu"umu di$er sistemlere gre daha azdr.
70
4- Redksiyon iin d"k kaliteli kok veya ta" kmr de
kullanlabilmektedir.
5- Slfr giderme oran ok yksek oldu$u iin rn olarak elde edilen kur"un
bulyonunda kkrt oran ok d"k, gazlardaki SO
2
oran ise yksek olmaktadr.
6- Kur"un konsantrelerindeki inko da kazanlabilmektedir.
7- Kur"un konsantrelerinde istenmeyen empriteler byk oranda gazlarla
alnabilmektedir.

$.$.2.2.$.$ Kivcet al&ma Prensibi

Sistemde teknik oksijen ve kur"un konsantresi izabe frnna tepeden "arj edilir.
Konsantre, olu"an yksek scaklkta henz sspansiyon halindeyken saniyenin &/&5'i kadar
ksa bir sre iinde kavrulur ve izabe gerekle"ir. Yanan kkrdn ve demirin cruf
haline dn"rken kard$ s otojen izabeyi mmkn klmaktadr. !zabe sonucu ergiyen
kur"un ve cruf suyla so$utulan ayrma duvarndan geerek ktrme haznesine gelir.
E$er olu"an crufta kazanmaya de$er miktarda inko var ise ktrme haznesine
indirgen reaktif (kmr) ilave edilir ve banyoya daldrlan elektrotlara akm verilerek,
kur"un oksit kur"un metaline, cruftaki inko da ksmen inko buharna dn"trlr.
Kur"un haznede kalr, inko buhar ise ISP sisteminde oldu$u gibi kur"un
pskrtme banyolarnda tutulabilir ve distilasyonla % 99,99'luk inko retilebilir veya
inko buhar (tercihen) kur"un banyolarna alnmayp, yaklarak iyi kalitede inko oksit
retilir. inko tesisleriyle entegre oldu$u takdirde elde edilen inko oksitten kolaylkla li
edilip, elektrolizle inko retilebilmektedir. Yanma haznesi ile ktrme haznesini ayran
ayrma duvar prosesin en nemli unsurlarndan biri olup, yanmadaki ve ktrmedeki
de$i"ik atmosferleri birbirinden ayrmaktadr. Yanma haznesinde olu"an gazlar e"itli
presipitatrlerde temizlenir ve uucu, demir d" metaller e"itli ktrclerle
kazanlabilir. Nihai gaz di$er sistemlere gre daha fazla miktarda SO
2
ihtiva etmekte
olup, (% 45-85) asit tesisleri iin ideal SO
2
kompozisyonuna sahiptir.

Olu"an cruftaki inko, izabe iin gereken optimal de$erin altnda ise ktrme
haznesine kmr ilave edilmez. Elektrotlar sadece kur"unun indirgenmesi iin kullanlr.
KIVCET iin ideal konsantre kompozisyonu % 55-60 Pb, % 6-9 Zn iermelidir. Bu
cruftaki kur"un kaa$ % 3-5 seviyesinde tutulabilmektedir.

$.$.2.3 Elektrometal !zabe

ST.JOE (!ngiltere) firmasnn geli"tirdi$i bu sistem sadece bir ka tesiste
kullanlmaktadr. Kavrulmu" sinterlenmi" ve kok tozu ile briketlenmi" inko konsantreleri
d"ey frnlarda karbon elektrotlarndan elektrik akm geirilerek stlr ve indirgenir.
Olu"an inko buhar sv inkodan geirilerek oksitlenmemesi gereklidir. Yksek enerji
ve kok girdileri nedeniyle yaygnlk kazanmam"tr.

A.B.D., Arjantin ve Japonya'da kullanlmakta olan elektrotermik izabe
ynteminde inko konsantresinin % 50 Zn iermesi, Pb'nin % &'den, Fe'nin
%9'dan az olmas tercih edilir. Altn ve gm" crufa gemektedir. D"k
tenrl konsantreleri i"leyebilme zelli$ine sahip olan Imperial Smelting Prosesi (ISP)
ile Dnya inko retiminin % &2'si gerekle"tirilmektedir. Yntemin avantajlar arasnda
yksek kurtarma randman ile Zn-Pb-Cu bulk konsantrelerini i"leyebilmesi, Cu'
kurtarabilmesi, Au, Ag ve Bi'nin yksek randmanda kurtarlmas, Fe, Cu, F ieri$inin
problem olmay" saylabilir.
7&

$.$.2.3 Elektrolitik Yntemler :

inko retiminde uygulanan en yaygn prosesdir. Elektrolitik Prosesde genel
olarak uygulanan i"lem basamaklar "u "ekildedir :

a) Kavurma : ZnS hava ile kavrulur. SO ve ZnO elde edilir. SO
2
asit retiminde
kullanlr.
b) Li : ZnO Slfirik asitle kar"trlarak ZnSO
4
solsyonu elde edilir.
c) Artma : ZnSO
4
Solsyonu iindeki safszlklar e"itli reaktiflerle uzakla"trlr.
Bunlarn iinde ekonomik de$erleri yksek olan metallerin ayrca tasfiye
edilmesi mmkndr. Artmada her empriteye gre ayr reaktifler kullanlr.
(CuSO
4
, inko Tozu, Arsenik Trioksit gibi)
d) Elektroliz : ZnSO
4
zeltisi elektrik akm altnda katotlar zerinde metal
halinde toplanr.
e) Eritme-Dkm : Katot inko frnlarda ergitilerek kle inko halinde sat"a
arz edilir.

Elektrolitik inko yntemi zerinde gnmze kadar pek ok iyile"tirme
ve geli"tirme al"malar yaplm"tr. En ba"arl ve verimli retim yntemi olarak
benimsenmektedir. Geli"tirme al"malar ve sonular "yle zetlenebilir :

Kavurma : Bu konuda en byk de$i"iklik ak"kan yatak sistemlerinin
kavuruculara uygulanmas olmu"tur. &95 Ylnda geli"tirilen Dorr-Oliver ve &960'l
yllarda geli"tirilen Lurgi tipi kavurucular ak"kan yatakl sisteme evrilmi"tir.

Dizayn ve Projelendirme : Elektroliz hcrelerinin kaskad sistem yerine tek dzey
sistemine indirgenerek, sirklasyonun pompalarla sa$lanmas; elektroliz zeltisinin
hcre iinde so$utulmas yerine merkezi so$utma kulelerinde so$utulmas, elle inko
syrma yerine, anot-katot temizleme ve manpilasyonu da dahil syrmann komple
otomatik hale getirilmesi, katot ve hcre llerinin bytlmesi bu alandaki en nemli ve
ba"arl geli"melerdir.

Li : Eski li sistemlerine gre, gnmzdeki li sistemlerinde yksek asit lii, li
keklerindeki inko ferritlerin li edilerek geri kazanlmas, ola$an i"lemler snfna
girmi"tir. Li keklerinin i"lenmesinde demirin uzakla"trlmas iin e"itli firmalarn
geli"tirdi$i Jarosite, Geothite ve Hematite prosesleri hemen her li i"letmesinde ba"aryla
uygulanmaktadr. Li keklerinin i"lenmesiyle bu endstride inko kazanma randman
ortalama % && civarnda art" gstermi"tir.

Kat-Sv Ayrm : &950 ve &960'l yllarda tikner dizaynndaki geli"meler ve
yeni flokulantlarn bulunmas, li pulplarnn direkt filtre edilmesindeki a"r yk ortadan
kaldrm"tr.

Eritme-Dkm : Kontin dkm ve ala"mlama sistemi, otomatik dross
alma, otomatik paletleme makinelerinin uygulanmas Eritme-Dkm ve Ala"mlama
birimlerinde ula"abilecek en u otomasyonu simgelemektedir.

Son Geli"meler : inko metalurjisindeki en son geli"me inko slfr
konsantrelerinin otoklavlarda H
2
SO
4
ve O
2
ile basn altnda direkt li edilmesidir.
72
Halen Kanada'da iki kurulu"ta endstriyel uygulamas, baz kurulu"larda da pilot
tesis apnda uygulamas devam eden bu yntemde; konsantreden direkt ZnSO
4

zeltisi ve elementer kkrt elde edilmekte, konsantre kavurma ve asit tesislerinin
kurulmasna gerek duyulmamaktadr. &990'l yllarda yeni inko tesisleri kuruldu$u
takdirde yaygnla"aca$ umulan basnl li sistemindeki baz teknolojik problemler
hzla zme kavu"turulmaktadr.

Basnl li prosesinin kalbi li otoklavdr. Drt kompartmanl yumu"ak
elikten yaplan kap kur"un ate"e dayankl bir tabaka ve aside dayankl tu$la ile
astarlanm"tr. Ara blmeler refrakter tu$lalar ile yaplm"tr. Sulu olarak sisteme
beslenen konsantre basn ve s altnda kapal sistemde li edilmektedir. Sistem &45-&50
santigrat derece seviyesinde, &300 Pa. basn altnda al"rken sulu amur konsantre
srekli beslenmekte ve ilaveten sisteme oksijen verilmektedir. Reaksiyon
tamamlandktan sonra d"arya alnan li edilmi" zelti faz gstermektedir.

&- Esas itibariyle asitli inko slfat solsyonunda olu"an sulu safha,
2- Ergimi" kkrtten olu"an ikinci safha,
3- Gang ksmlar. (!"e yaramayanlar)

Bu sistemde elde edilen rnden kkrt bir hidrosiklon ve flotasyon devresinde
kurtarlmaktadr. Sisteme giren kkrdn % 95'i bu yolla elementer kkrt olarak
sistemden uzakla"trlm" olmaktadr. Geriye kalan ZnSO
4
zeltisi ise inko kazanm
iin filtre ve bilinen artma i"lemlerine tabii tutulmaktadr.

Tesis halen ba"arl bir "ekilde al"maktadr.

Ayrca, d"k tenrl ve piritli toplu (bulk) konsantreler ile konsantre
edilmesi ok zor olan zengin ve piritli inko konsantrelerinin i"lenmesindeki problemler
Research and Productivity, Council-(RPC) tarafndan geli"tirilen kavurma sistemiyle
nlenebilmektedir. Bu kavurma sisteminde frn zel olarak so$utulmakta ve kavurma
600-650 santigrat derecede gerekle"tirilmektedir. Bu scaklkta demir, asitte znmeyen
Hematite dn"mekte, ZnS ise en ideal bile"ik olan ZnSO
4
'e evrilmektedir. Prosesin
geli"tirilmesi iin &0 T/gn'lk bir pilot tesiste al"malar devam etmektedir.

lkemizde cevherden inko reten tek kurulu" olan inkur tesislerinde % 20-
24 Zn tenrl oksitli inko cevherleri waelz prosesi ile zenginle"tirildikten sonra
elde edilen konsantreden (% 55-65 Zn tenrl waelz oksit) li ve elektroliz metodu
ile yksek kaliteli elektrolitik inko retilmektedir. Geri dn" oran
% 7 civarnda olan inko artk ve hurdalarndan damtma usul ile metal veya
oksit halinde inko retilebilmektedir. ZnO artklarndan li-elektroliz yntemiyle
elektrolitik inko reten bir tesis Kimta" A.#. tarafndan gerekle"tirilmi"tir.75 Ton/ay
elektrolitik kle inko retim kapasiteli bu i"letme destile inko ve inko oksit retimi
de yapmaktadr. Ayrca, &0 kurulu" scak galvaniz artklarndan destilasyon yoluyla 3.000
Ton/yl kle inko retim kapasitesine sahiptir.

lkemizde ham cevherden waelz, li ve elektroliz metodu ile inko
metalini reten tek kurulu" inkur A.#. dir. Dnyada karbonatl cevher rezervleri azdr.
Bu nedenle bu tip cevherlerin retilmesi iin kullanlan Waelz prosesi AT lkelerinde 4
tesiste hurdaya ynelik al"maktadr. Genellikle slfrl inko cevherlerinden metal
retimi yapan bu lkeler i"letmelerinde di$er cevher zenginle"tirme yntemleri
73
uygulamaktadr. Konsantreden sonra metal retimine gei"te lkemizde kullanlan li-
elektroliz prosesi AT lkelerinde yo$un bir "ekilde kullanlmaktadr. retilen inkonun
kalitesinin ok yksek (Elektrolitik Zn) olmasna ve AT lkeleri ile lkemiz
arasnda kalite ynnden bir sorun bulunmamasna ra$men retim girdilerinin
maliyetleri arasndaki farktan dolay pazar rekabetinde o$u zaman inkur
zorlanmaktadr.

Dnya inko metal retiminin yakla"k % 99'u slfrl tip cevherlerden
sa$lanmaktadr. Bu cevherler iin kullanlan teknolojiler yksek randmanl olup, i"letme
maliyeti d"ktr. Ayrca bu lkelerde kullanlan enerji girdisi de$eri 2-4 cent/kWh
seviyelerindedir. Bu nedenle ayn enerjiyi 8 cent/Kwh de$erle kullanan inkur'un AT
lkeleri ile inko metal retiminde rekabet imkan zayftr.

$.$.3 retim Standartlar

inko Standartlar :

Geli"mi" lkeler genellikle kendi retim teknolojilerine uygun inko
standartlarn benimsemektedir. Geli"mekte olan lkeler ise ticari ili"kilerinin
en yo$un oldu$u lkelerin standartlarn adapte etmektedir. inko, konusunda belli ba"l
standartlar; Fransa ANFOR, !ngiltere BS, Almanya DIN, Amerika ASTM ve Trkiye
TSE Standartlar a"a$daki Tablolarda
gsterilmektedir:

Tablo $.$ : ANFOR NF-A-55-$0$ (Fransa)
Empriteler (Maks. %)
inko
Cinsi
Min. Zn
%
Pb Cd Fe Sn Cu
Birincil inko
Z 9 Ekstra
saf
99,995 0,003 0,003 0,002 0,00& 0,00&
Z 8 saf 99,950 0,020 0,020 0,0&0 0,00& 0,002
Z 7 orta 99,500 0,500 0,&50 0,020 0,002 0,002
Z 6 98,500 &,250 0,250 0,050 0,020 0,0&0
Z 5 98,000 &,600 0,080
!kincil inko
2 Z 6 98,750 &,250 0,&00 0,080 0,050 0,020
2 Z 5 98,500 &,500 0,&00 0,&00 0,&00 0,040
2 Z 4 97,750 &,750 0,&00 0,&20 0,500 0,&00
(&) As, Al, Ni, Co, Ag, In, Ge, Bi vb. elementler genel olarak ok az miktarlarda bulunurlar ve
sipari" srasnda maks. miktarlar iin anla"ma yaplr.
(2) Haddelenmi" inko iin belirlenen spesifikasyona gre Sn maks. % 0,003' dr.

74
Tablo $.2: DIN $706 (Almanya)
Sembol Referans
No :
Pb Cd Pb+Cd Fe Cu Maks.
Topl %
Zn 99,995 2.2045 0,003 0,003 0,004 0,002 0,00& 0,0050
Zn 99,99 2.2040 0,005 0,003 0,006 0,003 0,002 0,0&00
Zn 99,95 2.2035 0,03 0,02 0,03 0,02 0,002 0,0500
Zn 99,50 2.2095 0,45 0,&5 - 0,05 - 0,50
Zn 98,50 2.2085 &,4 0,20 - 0,05 - &,50
Zn 97,50 2.2075 2,4 0,30 - 0,08 - 2,50

Tablo $.3 : BS 3436 (!ngiltere)
Empriteler (Maks. %) Cu+Cd+Sn+Fe
Sembol Min Zn % Pb Fe Cd Sn Cu In
Zn & 99,99 0,003 - 0,003 0,00& 0,00& 0,0005
Zn 2 99,95 0,03 0,0& 0,02 0,00& 0,002 -**
Zn 3 99,50 0,35 0,03 0,&5*** 0,00& 0,002 -
Zn 4 98,50 &,35 0,04 0,&5 0,02 - -
(*) Galvaniz iin kullanlacaksa bakr anla"mayla belirlenir.
(**) Hadde iin kullanlacaksa indiyum anla"mayla belirlenir.
(***) ZnO yapmnda kullanlacaksa Cd Maks. % 0,05 olmaldr.

Tablo $.4 : ASTM B6 (A.B.D.)
!sim Min. Zn % Pb Cd Fe
zel Yksek Derece 99,990 0,003 0,003 0,003
Yksek **Derece 99,900 0,03 0,02 0,02
Prime Western*** 98,000 &,4 0,20 0,020
* Hadde inko veya pirin yapmnda kullanlacaksa Al % 0,005 Maks. olmaldr.
** zel yksek derecede kalay % 0,002 Maks. olmaldr.
** Prime Western'de Al % Maks. olmaldr.

Tablo $.5 : TS 95$ (Trkiye)
Sembol Sn Pb Cd Pb+Cd Fe Cu Topl %
Zn 99,995 0,00& 0,003 0,003 0,004 0,002 0,00& 0,0050
Zn 99,990 0,003 0,003 0,003 0,006 0,006 0,002 0,0&00
Zn 99,950 0,00& 0,03 0,02 - 0,02 0,002 0,0500
Zn 99,500 0,005 0,45 0,&5 - 0,03 - 0,50
Zn 98,500 - &,4 0,20 - 0,05 - &,50
Zn 98,000 - &,8 - - 0,08 - 2,00

75

&.&.4 inkonun Kullanm Alanlar

A"a$da belirtilen alanlarda kullanlan inko metali, teknolojik geli"meler
paralelinde, giderek daha geni" bir kullanm alan bulmaktadr.

& Kle inko :
a) Dkm
- Anot
* Kazan, gemi ve yeralt malzemelerinin korunmasnda,
* Elektro kaplamada,
* Ya" pil,
- Pres dkm
- Srekli kalp dkm
- Kum dkm
* Dkm kalb
- Sulu dkm
b) Kaplama
- Elektro kaplama,
- Galvanizleme
- Metal pskrtme
- inko emdirme,
- inko tozu ve inkolu boyalar,

2 Haddelenmi" inko (Levha, Plaka, #erit, Folyo) :
- Anot
* Kazan, gemi ve yeralt malzemelerinin korunmasnda,
* Pil kapsl
- ekme, pres ve di$er metalurjik "ekillendirme ile yaplan paralar,
- Folyo,
- !skelet, kalp, ba$layc,
- Levha i"leri,
- Lito$raf ve bask malzemeleri,
- Kavanoz kapaklar,
- Mzik aleti borular,
- at malzemesi,
* Ya$mur olu$u, ya$mur borusu, sundurma ve e"itli mimari malzeme,
- e"itli formda at ve dam rt malzemesi,
- zel ivi, conta ve rondela,
- Marka kalb, isim, adres plakas, etiket,
- Teras d"eme levhas,
- Dayankl tketim malzeme paralar.

3 Di$er Kullanm Alanlar :
- Kur"un rafinerilerinde parkes prosesinde,
- inko, kadmiyum ve e"itli metalurjik i"lemlerde metal artma ve ktrme
i"lemlerinde,
- Toz, granl ve di$er "ekillerde kimyasal i"lemlerde indirgeyici olarak,
- Ara"trma ve laboratuar al"malarnda zel ala"mlar halinde,
76
- % 2 Na ala"m demir d" metal rafinasyonunda oksitlenmeyi nleyici ve
tane boyutu dzeltici olarak,
- e"itli inko bile"iklerinin ve baz kimyevi maddelerin imalinde,

retilen inko metalinin ara rn olarak tketildi$i ba"lca be" saha vardr :

&- Galvanizleme,
2- Pres dkm ala"mlar,
3- Pirin, bronz ve di$er ala"mlar,
4- inko oksit,
5- Haddelenmi" inko rnleri retiminde.

Galvanizleme inkonun miktar olarak en ok tketildi$i sanayii koludur. inkonun
ikinci nemli tketim alan ise pres dkm ala"mlar imalidir. Di$er kullanm yerlerinde
tketilen miktarlar bu iki alana gre olduka azdr.

inko galvanizleme zellikle demir elik rnlerinin korozyona kar" korunmas
iin ok geni" bir uygulama alan bulmaktadr. rnek olarak, su tank, kpr ayaklar,
balk botlar, kova, teneke her trl kap, madeni e"yalar, boru ba$lantlar, elik
pencereler, cvata, somun ve di$er ba$lant malzemeleri, tel halat saylabilir. Pres dkm
ala"mlar, otomotiv sanayii, ev e"yalar, dayankl tketim mallar, mutfak e"yalar,
madeni e"ya sanayi, tekstil, ayakkab, paketleme makinalar, $tcler, el ve tart
aletleri, ocuk oyuncaklar ve ok de$i"ik ticari makinalarn paralarnn yapmnda
kullanlmaktadr.

Haddelenmi" inko, levha, sac, "erit ve tel rnleri, at kaplama, korozyon
levhalar ve matbaaclkta kullanlmaktadr. Lastik sanayii, boya sanayii, seramik ve
tekstil sanayii inko oksit tketen belli ba"l sanayii dallardr.

inkonun ok geni" kullanm alan bulmas e"itli malzemelerin, zellikle
alminyum ve plasti$in bir ok alanda inko ile rekabetine yol am"tr. Otomotiv
sanayiinde inko bazl ala"mlarn yerini byk lde plastik ve alminyum alm"tr.
Galvaniz eski nemini korumaya devam etmektedir. Bir ara Galvalume veya Zincalume
ad verilen % 55 Al ieren Zn-Al ala"mlar Galvanizleme iin kullanlmaya
al"lm"sa da tam sonu alnamam"tr. Seramik, plastik, alminyum ve kadmiyum
kaplamalar snrlda olsa inkonun yerini almaktadr.

Pres dkm ala"mlarnda genel e$ilim inkosu az daha hafif ala"mlar
bulunmas ynndedir. Bu konuda da alminyum ve ma$nezyum n planda
d"nlmektedir. Sert, sya mukavim ve dayankl plastikler baz yerlerde pres dkm
ala"mlarnn yerini alabilmektedir. inkonun kimyasal reaktif olarak kullanld$
sahalarda dahi alminyum ve ma$nezyum nemli rakip haline gelmi"tir. Boya ve seramik
endstrisinde de titan ve zirkon inkonun ksmen yerini almaktadr.

inko kullanm esas olarak dayankl tketim malzemeleri otomotiv ve in"aat
sektryle ilgilidir. Ekonomik bunalmlar geli"mi" ve geli"mekte olan lkelerde ncelikle
bu sektrleri etkilemektedir. Bu nedenle inko uluslararas veya ulusal ekonomik
sorunlardan en ok etkilenen metal olarak kabul edilmektedir.

77
Uluslararas inko-Kur"un Ara"trma Kurumu (ILZRO) inko ve Kur"un
kullanm alanlarn geli"tirmek iin srekli ara"trma yapmaktadr. Otomotiv "asilerinin
korozyona kar" komple galvanizlenmesi, yeni inkolu konpozit malzemelerinin
bulunmas bu kurulu"un inko tketimini geli"tirme konusundaki al"malarnn bir rn
olmu"tur. Ayn kurulu"a geli"tirilen Galfam ve Galvalume adl iki ana ala"m piyasaya
sunulmu"tur. A.B.D. ve Japonya'da yaplan deneyler bu iki ala"mn elikten be" kat
daha korozyona dayankl oldu$unu tespit etmi"lerdir.

Tablo $.6 : Kullanm Alanlar !tibariyle inko Metal Tketimi
____________________________________________________________________
T k e t i m P a y (%)
Tketim Alan Dnya Trkiye
____________________________________________________________________

Galvaniz Sanayii 46,0 52,0
Ala"m Sanayii &5,0 9,0
Pirin, Bronz 20,0 &0,0
Yar rnler 7,0 29,0
inko Oksit (Kimyasal Maddeler) 8,0 -
Di$erleri 4,0 -
Toplam &00,0 &00,0
____________________________________________________________________
Kaynak : ILZGS - &997 / .!.K.

inko Metalurjisinde Yan rnler :

Slfrl cevherlerle al"ld$ takdirde slfrik asit en nemli yan rn
olmaktadr. !kinci nemli yan rn kadmiyumdur. Kadmiyum hemen hemen btn inko
cevherlerinde bulunmakta ve pek ok tesiste de metal olarak retilmektedir. Gm"
genel olarak slfrl kur"un mineralleriyle beraber bulunmaktadr. Bu nedenle yalnz
slfrl inko i"leyen tesislerde gm" ve altn retimi grlmektedir. Slfrl
inkocevherlerinde bulunan indiyum, galyum, civa, germanyum, kobalt, nikel, bakr,
arsenik ve antimuan da yan rnler olarak baz tesislerde retilmektedir. Ancak, bu
maddelerden civa, kobalt, nikel, arsenik ve antimuan genellikle inko retiminde
problem yaratan, kobalt ve nikel oksit haricinde de sat" imkanlar yaygn ve kolay
olmayan, safszlklar olarak kabul edilmektedir.

$.$.4. evre ile !lgili Sorunlar

$.$.4.$ inko retiminin evreye olan Etkileri

inko madenleri ve metal i"letmeleri inko ve pirin kaplama
sanayiigalvanizleme endstrisi, asidik maden drenajlar, viskoz reyon fabrika atk
sularnda istenmeyen lde inko (II)kirlili$ine rastlanmaktadr. Metal temizleme atk
sularnda &0-&0 mg/lt., metal i"leme atk sularnda 8-400 mg/lt, reyon atk sularnda
20-&2 mg/lt. arasnda inko kirlili$ine rastlanr. inko iyonunun sa$l$a ok zararl bir
etkisi belirlenmi" de$ildir. Ancak, fazlal$ suda bulankl$a neden olur ve suya metal tad
verir.

Alnmas Gereken Tedbirler :
78
- retimde her bir nitede olu"acak atklarn miktarlarn azaltacak gerekli teknik
nlemleri almak,
- retim sonucunda olu"an atklarn evreye olumsuz etki yapmamas iin gerekli
teknik nlemleri almak,
- retim sonucunda olu"an atklarn evreye verilmesi sonucunda do$al yapda ve
ekolojik dengede bozulma oldu$u takdirde gerekli iyile"tirme al"malarn
yapmak,
- Fabrikann istenilen verimde al"abilmesi iin gerekli olan i"letme ve bakm
yapmak,
- Atk depolama, kirlilik kontrol, verimli kaynak kullanm iin gerekli olan
ara"trma, lm ve yatrmlar yapmak.

$.2 DNYADA DURUM

$.2.$ retim

Tablo $.7 :Dnya inko Cevher retimi (Bin Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(**)
Finlandiya &&,2 25,7 30,8 30,7 &&,5
Yunanistan &4,5 7,2 &7,8 29,& 8,&
!rlanda &84,& &63,5 &94,8 &8&,0 85,6
!talya 22,9 &&,& 8,5 2,5 -
!spanya &72,2 &40,& &7&,8 &28,& 44,5
!sve &68,0 &60,& &55,4 &64,7 75,9
Yugoslavya &4,7 &5,& &2,8 &7,6 9,6
Makedonya &6,8 &5,0 &5,8 &4,& 4,5
Norve &&,0 9,0 4,5 - -
AVRUPA TOPL. 6$5,4 546,8 6$2,2 567,8 239,7
Cezayir 3,5 3,0 3,4 3,2 &,9
Fas 79,9 79,7 89,3 &&2,3 57,9
Namibya 30,2 34,4 36,4 39,8 &5,4
Gney Afrika 62,5 76,4 72,& 69,6 28,5
Tunus 80,6 30,& 5,& 3&,4 &7,6
Zaire 0,8 &,2 &,2 &,2 0,5
AFR!KA TOPL. 257,5 224,8 207,5 257,5 $2$,8
Hindistan &54,5 &54,0 &36,9 &90,3 8&,3
!ran &45,& 76,3 76,5 76,5 3&,9
Japonya 95,3 79,7 7&,6 67,7 26,4
Myanmar 0,7 0,6 0,5 0,5 0,&
Gney Kore 7,8 8,3 9,0 &0,5 4,4
Tayland 66,0 &8,7 8,9 &9,6 8,&
Trkiye 33,& 70,0 70,& 65,8 28,3
ASYA TOPLAMI 502,5 407,6 373,5 430,9 $80,5
Kanada &&2&,2 &235,3 &076,4 &064,5 426,3
USA 632 600,0 588,8 70&,6 307,&
Arjantin 32,& 3&,& 33,4 35,6 &5,6
Bolivya &46,& &45,& &54,5 &52,& 34,8
79
Tablo $.7 :Dnya inko Cevher retimi (Devam) (Bin Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(**)
Brezilya &67,3 &28,0 &52,6 &52,3 63,&
#ili 34,5 35,6 34,4 &6,2 &2,4
Honduras 27,& 37,0 39,5 36,6 33,9
Meksika 346,9 348,2 366,7 384,9 &53,8
Peru 688,4 760,6 865,3 863,5 370,3
AMER!KA TOPL. 3.$95,6 3.320,9 3.3$$,6 3.407,3 $.4$7,3
AVUSTRALYA 937,0 $.07$,0 96$,8 $.005,0 452,8
Bulgaristan 30,0 28,0 28,0 &9,0 &&,6
ek Cumhuriyeti 2,3 2,3 2,4 2,4 &,0
Polonya &57,0 &59,0 &58,0 &56,0 63,3
Romanya 36,7 30,9 29,4 25,6 9,9
Grcistan 2,0 2,0 2,4 2,4 &,0
Kazakistan &48,& &58,& 224,& 224,3 &35,&
Rusya &47,0 &26,0 &26,& &42,8 59,5
zbekistan 3&,0 3&,0 3&,2 3&,2 &3,0
in &.0&0,7 &.&2&,4 &.209,9 &.209,8 525,&
Kuzey Kore 90,0 80,0 60,0 48,0 20,0
Vietnam &&,9 &6,0 &6,0 &9,0 6,6
Toplam $.666,7 $.754,7 $.887,5 $.880,5 846,$
TOPLAM DNYA 7.$74,7 7.325,8 7.354,$ 7.549,0 3.258,2
* inko olarak verilmi"tir
** Ocak-Mays

Tablo $.8 :Dnya Slab (Kle) inko retimi (Bin Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(**)
Avusturya - - - - -
Belika 2&&,& 207,4 2&3,6 205,0 95,6
Finlandiya &76,6 &76,3 &75,3 &99,0 90,4
Fransa 290,0 324,3 3&7,2 329,0 &39,3
Almanya 322,5 327,0 3&7,7 334,0 &39,0
!talya 259,6 269,0 268,0 23&,6 54,&
Makedonya 40,6 54,0 43,5 60,5 29,5
Hollanda 206,3 207,4 208,8 2&8,7 92,2
Norve &29,5 &34,9 &37,4 &28,& 54,3
Portekiz 4,0 3,6 3,6 3,6 2,5
!spanya 346,& 360,8 362,2 358,3 &55,0
!ngiltere &06,0 96,9 &07,7 99,6 4&,5
Eski Yugoslavya 7,& 30,0 29,6 &0,5 -
AVRUPA TOPL. 2.099,4 2.$9$,6 2.$84,6 2.$77,9 893,4
Cezayir 27,2 29,3 29,3 29,3 &2,&
Gney Afrika 98,8 &0&,& &08,5 &50,5 75,6
Zaire 0,6 - - - -
AFR!KA TOPL. $26,6 $30,4 $37,8 $79,8 87,7
80
Tablo $.8 :Dnya Slab (Kle) inko retimi (Devam) (Bin Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(**)
Hindistan &46,5 &49,0 &57,2 &7&,8 7&,7
Japonya 663,6 599,& 603,& 607,9 268,9
Gney Kore 279,3 286,6 335,4 390,& &70,2
Tayland 56,2 75,0 84,& 99,9 4&,6
Trkiye &9,6 23,7 38,6 35,8 &3,9
ASYA TOPLAMI $$65,2 $$33,4 $2$8,4 $305,5 566,3
Kanada 720,3 7&5,6 703,8 743,2 325,2
USA 362,8 365,2 367,0 38&,& &50,6
Arjantin 35,8 36,4 38,7 38,7 &3,9
Brezilya &94,0 &77,5 &85,7 &77,& 76,7
Meksika 222,6 223,0 222,8 222,8 92,9
Peru &58,9 &73,& &66,& &74,7 73,0
AMER!KA TOPL. $694,4 $690,8 $684,$ $737,6 732,3
AVUSTRALYA 3$6,$ 326,0 307,3 300,4 $23,9
Bulgaristan 79,7 79,8 80,0 80,0 33,4
Polonya &65,7 &65,5 &72,6 &76,0 72,5
Romanya 29,3 27,8 30,0 29,4 &5,0
S.S.C.F - - - - -
Kazakistan &47,7 &70,4 &8&,& 24&,6 &00,6
Rusya &67,0 &75,0 &89,9 &96,4 8&,9
Ukrayna &4,0 &4,4 &4,4 &5,0 6,4
zbekistan 40 39,6 39,6 39,6 29,7
in &076,7 &&84,8 &434,4 &486,3 577,6
Kuzey Kore &00 90 90 90 37,5
Toplam $.820,$ $.947,3 2.232,0 2.354,3 954,6
DNYA RET!M! 7.22$,8 7.4$9,5 7.764,2 8.055,5 3.358,2
** Ocak-Mays

$.2.2 Kom&u lkelerde Durum :

!ran:
!ran nemli inko yataklarna sahip olmasna ra$men, metal retim tesisi yoktur.
20.000 Ton/Yl olan talebini ithalatla kar"lamaktadr.

Yunanistan :
Metal retim tesisi yoktur. &5.000 Ton/Yl olan talebini ithalatla kar"lamaktadr.
Bulgaristan :

90.000 Ton inko izabesine sahiptir. 80-90.000 Ton/Yl seviyesinde retimi
vardr. Son yllarda 50.000 Ton/Yl seviyesine d"m"tr. Ayn "ekilde 50.000 Ton/Yl
olan tketimi de 20.000 Ton/Yl'a d"m"tr.

lkemizden geici ihra yoluyla de$erlendirilen slfrl konsantrelerin
izabesinde Bulgaristan'n pay, uygulad$ d"k izabe gideri nedeniyle nemli paya
sahiptir
8&

Suriye - Irak :
Metal retim tesisleri yoktur. Tketimleri ok azdr.

Trk Cumhuriyetleri :
Trk Devletleri arasnda Kazakistan gerek hammadde, gerekse 430.000
Ton/Yl olan inko izabe tesisi kapasitesi ile nemli rol oynamaktadr.
Rusya'nn 900.000 Ton/Yl olan retiminin % 50'nin Kazakistan tarafndan
gerekle"tirildi$i tahmin edilmektedir.

zbekistan :
80.000 Ton/Yl kapasiteli izabe tesisi mevcut olmakla birlikte, retimi
hakknda detay bilgi verilmemi"tir.

$.3 TRK!YEDE DURUM

$.3.$ Sektrdeki Kurulu&lar

lkemizin inko metal ve ala"mlar reten en byk kurulu"u inkur A.#.'dir.
Oksitli cevherlere dayal retim yapan inkur'un kurulu kapasitesi 33.650 Ton/yl'dr.

inkur'un d"nda hurdalardan ikincil retim yapan kk kapasiteli i"letmeler
mevcuttur. Bu i"letmeler inko piyasasna gre alp kapand$ndan sa$lkl bilgi mevcut
de$ildir. inkur &999 yl iinde retimine ara vermi"tir.

Ayrca halen yurt iinde slfrl cevherleri izabe edecek tesisin yoklu$u
nedeniyle retilen konsantre ve ayklanm" cevherler kesin veya geici ihra yoluyla
de$erlendirilmektedir. Bu yolla 9.000 Ton/Yl mertebesinde metal inko getirilmektedir.

$.3.2 Ticaret Durumu

$.3.2.$ !thalat

Tablo $.9 : inko Metal ve Ala&mlar !thalat (Miktar:Ton, De%er: Dolar)
$996 $997 $998
GT!P No Miktar De%er Miktar De%er Miktar De%er
790.&&&.00&.0&& !"lenm. Elektrolitik Kle &2.670 &3.555.20& 7.6&6 &0.266.&2& &.339 &.625.903
790.&&&.00&.0&2 !"lenm. Elektrolitik Olmayan 2.050 2.058.8&6 2.373 2.977.49& 3&9 338.425
790.&&&.009.000 Di$. !"lenm. Ala"msz inko 40 &&9.&04 63& 857.754 &0 &7.568
790.&&2.30&.000 Kle inko %98,5 &.230 &.3&9.7&4 999 &.463.749 45 54.939
790.&&2.309.000 Di$. !"lenm. Ala"msz inko 688 4.47& & 2.690 784
790.700.000.000 inkodan Di$er E"ya 274 &46.762 55 436.382 88 424.29&
Toplam &6.02& &7.204.068 &&.677 &6.004.&87 &.802 2.46&.9&0

82
Tablo $.$0: inko Metal ve Ala&mlar !thalat (Miktar:Ton, De%er: Dolar)
$996 $997 $998
Miktar De%er Miktar De%er Miktar De%er
Almanya &54.047 245.325 &38.869 22&.366 33.656 &67.0&9
A.B.D. &5.764 38.249 &.&38 22.&24 &6.673 33.3&4
Avusturya 0 0 0 0 &.369 5.868
Belika-Luksemburg 9&8.820 828.0&0 430.763 726.254 262.&37 442.&&7
Bulgaristan &.853.&88 &.949.805 &28.470 &35.74& 965.370 &.073.302
in Halk Cumhuriyeti 75 &.&55 7.730 37.703 27.456 &&7.843
Filipinler 0 0 0 0 250 944
Fransa 2.367 &2.23& 2.438 6.&&4 20.220 20.238
G.Afrika . 0 0 &0.000 22.&72 740 &.&93
Gney Kore &3 &.090 0 0 49 635
Hindistan 0 0 279 &.&35 0 0
Hollanda 60.020 60.282 45 36& &.385 3.979
Hong Kong 0 0 6.95& 43.749 0 0
!ngiltere &53.057 &92.789 4.680 84.&64 &.433 26.208
!spanya 26 2.29& 0 0 0 0
!srail 40.000 40.000 0 0 0 0
!st.Deri Ser.Blge 0 0 0 0 2.900 6.6&2
!sve 0 0 2 &0 0 0
!svire 20 &8 0 0 9 &87
!talya 7.0&0.280 7.803.9&6 5.4&7.602 7.352.7&2 34.802 67.&&9
Japonya 62 368 &.0&& &.364 259 &.657
Kanada &6 25& 5.923 &&6.27& &20 2.6&0
Kazakistan 249.907 258.356 0 0 0 0
Kuzey Kbrs T.C. 0 0 0 0 437 633
Makedonya &43.3&4 &49.354 202.723 278.440 2&5.44& 222.904
Norve 7.490 &3.40& 2.024 &2.&00 &3.806 38.704
Romanya 0 0 580.&59 82&.486 0 0
Rusya Federasyonu 2.024.85& 2.&59.583 3.023.2&2 3.943.832 0 0
Slovenya 296.608 296.509 2.730 3.595 0 0
Tayvan 0 0 &.&54 7.420 2.934 23.&38
Ukrayna 0 0 647.30& 875.474 0 0
Yugoslavya 2.274.230 2.342.909 &.060.&32 &.284.273 200.900 205.686
Yunanistan 8&7.&89 808.&76 2.0&6 6.327 0 0
Toplam $6.02$.344 $7.204.068 $$.677.352 $6.004.$87 $.802.346 2.46$.9$0

$.3.2.2 !hracat

lkemizin inko ve ala"mlar ihracat yok denecek kadar azdr. !hracat miktarlar
a"a$daki Tabloda verilmi"tir.

83
Tablo $.$$ : inko ve Ala&mlar !hracat (Miktar:Ton, De%er: Dolar)
$996 $997 $998
790.&&&.00&.0&& !"lenm. Elektrolitik Kle 2 2.3&4 335 435.8&5 &.742 &.866.373
790.&&&.00&.0&2 !"lenm. Elektrolitik Olmayan 0 0 0 0 0 0
790.&&&.009.000 Di$. !"lenm. Ala"msz inko 9 26.366 &7 56.026 & 4.438
790.&&2.30&.000 Kle inko %98,5 0 0 0 0 0 0
790.&&2.309.000 Di$. !"lenm. Ala"msz inko 0 0 & 5.4&3 2 4.600
790.700.000.000 inkodan Di$er E"ya 47 94.232 35 79.436 7& &68.99&
Toplam 59 &22.9&2 388 576.690 &.8&5 2.044.402

Tablo $.$2 : inko !hracat (Miktar:Ton, De%er: x000 Dolar)
$996 $997 $998
Almanya 2.078 8.795 2.239 8.062 6.48& 25.453
A.B.D &3.650 &7.062 9.580 &4.369 2.244 8.482
Arnavutluk 0 0 0 0 450 &.764
Avusturya 0 0 & 7 0 0
Azerbaycan 7.7&0 20.430 2.963 9.809 2.854 9.242
Bulgaristan &.200 7.&40 0 0 0 0
Cezayir 625 2.028 0 0 0 0
Ege Serbest Blge 0 0 0 0 483 805
Fas 0 0 0 0 8 37
Fransa 0 0 0 0 884 3.667
Grcistan 0 0 907 2.094 89 &88
!ngiltere 0 0 2& 48 5.036 &0.325
!spanya 0 0 0 0 3.&37 8.933
!srail 3.030 5.9&4 203.899 238.400 580.000 6&&.028
!st. Deri Ser. Blge &68 340 0 0 0 0
!svire 0 0 0 0 &.575 &0.652
!talya &4.087 46.520 27.730 46.574 2&.030 23.7&5
Kazakistan 0 0 782 3.476 &5.7&3 22.508
Kenya 0 0 0 0 300.000 333.600
Kesinle"memi" lke. 0 0 0 0 &.047 6.233
Kuzey Kbrs T.C. 563 &.2&& &9 67 259 404
Makedonya 0 0 760 2.984 0 0
Msr 0 0 40.000 52.&20 0 0
Nijerya 0 0 200 420 0 0
Norve 0 0 0 0 2.&40 5.269
zbekistan 8.46& &&.690 2.562 &0.360 396 &.&20
Portekiz 0 0 0 0 80.000 88.988
Romanya 0 0 &2.544 28.950 303 604
Rusya Federasyonu &89 348 8.0&2 25.406 30.573 6&.488
Suriye 0 0 0 0 390.000 4&5.600
Suudi Arabistan 0 0 &.&&5 4.509 0 0
Tacikistan 0 0 0 0 2&5 422

84
Tablo $.$2 : inko !hracat (Devam) (Miktar:Ton, De%er: x000 Dolar)
$996 $997 $998
Trkmenistan 7.&45 896 0 0 &45 224
Ukrayna 350 538 &50 380 20 250
Urdan 0 0 75.000 &28.655 0 0
Yunanistan 0 0 0 0 370.702 393.40&
Toplam 59.256 $22.9$2 388.484 576.690 $.8$5.784 2.044.402
Kaynak : DTM

$.3.3 Fiyatlar

Yurtii kle inko fiyatlarnda inkur belirleyici rol oynamaktadr.
Kurulu" sat" fiyatlarn LME fiyatlarna gre ayarlamaktadr.

Tablo $.$3 : Yurtd& Metal Fiyatlar : ($/Ton)

Yllar S.H.G. (Ortalamas)

&994 &086
&995 &&77
&996 &&26
&997 &424
&998 &&33

Kaynak : USGS.


lkemizin tek inko reticisi olan inkur A.#.'nin 33.600 Ton/Yl kle inko ve
ala"mlar kurulu kapasitesi olmasna ra$men retimini, maliyet ve sat" imkanlarna ba$l
olarak &7-20.000 Ton seviyesinde &999 ylna kadar srdrm" ve e"itli nedenlerden
dolay zelle"tirildikten birka yl sonra retime ara verilmi"tir.

Kurulu"un en byk sorunu yeterli hammadde temin edememesidir. inkur
tesislerinde Dnyada en yaygn olan ve kabul gren elektrolitik inko retimi
yaplmakta olup, bu proses yo$un elektrik enerjisi kullanmn gerektirmektedir. Ayrca
kullanlan oksitli cevher tipi gere$i cevher zenginle"tirme iin kurulan Waelz tesisinde
yo$un miktarda kok tozu ve fuel-oil girdisi mevcuttur. Son 8-&0 ylda elektrik, kok tozu
ve fuel-oil fiyatlarndaki a"r art" maliyetleri menfi ynde etkilemi"tir, bu durum d"
piyasa ile rekabet imkann ortadan kaldrm"tr.

$..5 POL!T!KA NER!LER!

Yurtii ana metal retimi, Dnyada ve AT lkelerinde yaygn olan ve kabul gren
elektrolitik kle inko kalitesindedir. inkur tarafndan cevher zenginle"tirme nitesi
olarak kullanlan Waelz prosesiyle Dnyada retim yapan tesislerin o$u karbonatl
85
cevherlerin yetersizli$i nedeniyle kapanm"tr. Son yllarda (Ba"ta AB lkelerindeki
drt tesis olmak zere Waelz tesislerinde elektrik ark ocaklarndan kan inko ihtiva
eden filtre tozlarnn zenginle"tirilmesi yaygn olarak kullanlmaktadr. Waelz prosesi
karbonatl cevherin zenginle"tirilmesi iin geli"tirilen en son proses olmakla birlikte gerek
randman gerekse retim girdileri nedeniyle, slfrl cevherleri i"leyen tesislere nazaran
pahal olmaktadr.

lkemizde inko metalurjisi zerine yeterli deneyim ve bilgi birikimi vardr.
zellikle Waelz prosesi zerine d"arya Know-How verilmesi, komple tesis kurulmas ve
devreye alnmas ynnden yeterli teknoloji ve eleman mevcuttur. Bu ynde zengin
karbonatl cevher yataklar bulunan ve Waelz grubu tesisleri kurmak isteyen lkelerle
i"birli$i yaratlmas ikili ekonomik ili"kilerde kullanlmas ve mevcut inkur tesislerinin
tekrar devreye sokulmas iin gayret sarf edilmesi gerekmektedir
86

87
KUR"UN

2.$ GENEL

2.$.$ Genel Bilgiler

Kur"un kullanlmakta olan en eski metallerden biridir. anakkale resindeki tarihi
Abydos "ehrinde bulunan bir figr M.. 300 ylna aittir. Msr'da eski Msr
medeniyetine ait kur"un borular bulunmu" ve kur"un lehimlerin e"itli alanlarda
kullanld$ saptanm"tr. Finikeliler, Kbrs, Sardunya ve !spanya'da kur"un madenleri
i"letmi"lerdir.

Trkiye'de kle kur"un retimi milattan ncesine uzanmaktadr. !lk retim
yaplan kur"un madenlerinden en iyi bilineni Balkesir'de Balya-Karaaydn madenidir.
Bir ok yrede bulunan kur"un yataklar tarih boyunca kur"un ve gm" retimi iin
i"letilmi"tir. Kur"un insan o$lunun kulland$ ilk metallerden biridir. Ergime noktas
d"k (327 santigrat derecede) korozyona kar" dayankl, kolayca "ekillendirilebilen
yksek zgl a$rl$na (&&,4 gr/cm
3
) ve atom a$rl$na (207,2) sahip kur"un e"itli
ala"mlar meydana getirme zelliklerine de sahiptir. Kaynama noktas &.750 Santigrat
derecedir. D"k bir ekme mukavemetine (& Ton/in
2
) sahip olmas sebebiyle
gerilmenin nemli oldu$u hallerde kullanm sahas snrldr. Adi metaller arasnda
korozyona en dayankl olmas yannda yassla"ma ve tel ekme zelli$ine de sahip bir
metaldir. Kur"un, PbO, Pb
2
O
3
, PbO
4
PbO
2
ve Pb
2
O olmak zere 5 tip oksit te"kil eder.
En dayankls PbO' dur. Kur"un cevherinden elde edilen birincil (Primer) kur"un
yannda hurda dn"mlerinden ikincil (Sekonder) kur"un da retilmektedir. !zabeden
sonra rafine edilen rafine kur"unun de$i"ik kullanm alanlar oldu$u gibi kur"un bazl ve
katkl e"itli ala"mlarn retiminde de kullanlmaktadr. Kur"un, sanayiinin
vazgeemedi$i 5 temel metal arasnda inkodan sonra 5. srada yer alr. Piyasada ana mal
baznda ham kur"un, rafine kur"un ve antimuanl kur"un olarak tanmlanmaktadr.

2.$.2 retim Teknolojisi

Kur"un cevherinden, kur"un konsantresinden, kur"un-inko toplu konsantresinden
metal kur"un elde edilmesinde iki temel yntem kullanlmaktadr.

I. pirometalurjik Yntemler,
II. hidrometalurjik Yntemler,

Bilinen Kur"un !zabe Yntemleri #unlardr :

&- ISP (Imperial Smelting)
2- Reverber Frnlar,
3- Water Jacket Frnlar,
4- Dner Frnlar,
5- Elektro-Termik Frnlar,
6- Kaldo Proses (Boliden),
7- Kivcet,
8- Q,S.L. Lurgi Prosesi,
88
9- Ausmelt - Isagmelt,
&0- Flash !zabe (Outokumpu),
&&- Li Prosesi

2.$.2.$ pirometalurjik !zabe Yntemleri

Pirometalurjik izabe s yoluyla madenlerin ergitilerek elde edilmesi yntemidir.

A) Water-Jacket (Su Ceketli) Frnlar : Kur"un izabesi ve ham kur"un retiminde
de kullanlan Water Jacket Frnlar, daire veya kare kesitli dik frnlardr. Madenin eridi$i
ksmda hava tyerleri olan su so$utmal satan mamul ift cidarl su ceketleri frnn yan
duvarlarn olu"turdu$u iin bu frnlara Water Jacket frnlar ad verilir. Bu frnlarda
inkosu % 3'n ve bakr % 0,5'in altnda olan zengin Galen ve Serzit cevherleri ile
flotasyondan elde edilen (% 40-60 Pb ihtiva eden) konsantre direkt olarak izabe edilir.

!zabe i"lemi iki safhada olur.
(&) Kavurma (Sinter) safhas.
(2) Water Jacket frnnda izabe safhas.

&- Kavurma (Sinter) Safhas : Bu safha galenin (PBS) ihtiva etti$i % 20'nin
zerindeki kkrdn % &'e indirilmesi ve izabe iin gerekli katk maddelerinin ilavesi
safhasdr. Ocaktan retilen cevherde % 3'ten fazla Zn ve % 0,5'ten fazla Cu varsa Water
jacket frnlarnda izabe edilemez. Bunun iin bu tip cevherlerde bakr ve inkonun
daha nce flotasyon tesislerinde ayrlmas gerekir.

2- Water-Jacket izabesinde frna "arj edilen kavrulmu" sinterlerin katk
maddelerinin miktar "u esasa gre hesaplanr. Frnda elde edilecek crufun akc olmas
ve % &'in altnda kur"un ihtiva etmesi iin elde edilecek crufta % 30 SiO2, % 35 FeO, %
&5 CaO bulunmaldr. #arj hesabnda bu yzdeler esas alnarak cevher ve koktaki SiO2,
FeO ve CaO hesap edilir ve katk maddelerinden eksik olanlar kavurma esnasnda
cevher veya konsantreye ilave edilir. Zengin cevher ve katk maddeleri 2-3 mm. ye
krlarak harman edilir. Kavurma az miktarda ( % &-3) kmr tozu ilavesi ile Dwit-
Loyd (hareketli zgara) veya yer tavalarnda yaplr. Kavurma 70 santigrat derece
civarnda olur ve kavurma boyunca gerekli s cevherin bnyesindeki kkrdn yanmasyla
sa$lanr. Kavurma i"lemine kkrt muhtevas % &'in altna d"nceye kadar devam
edilir.

3- Water-Jacket Frnnda !zabe Safhas : Katk maddeleri ilave edilmi" ve
paralar haline gelmi" sinter % &5 orannda kok kmr ile kar"trlarak frna "arj edilir.
!zabe i"lemi, frnn su ceketlerindeki hava formlarndan verilen hava ile yanma
sa$lanarak ergime olur ve % 96,5-9 Pb ieren ham kur"un elde edilir.

B) Reverber Frnda Kur"un !zabesi : Bu usulle izabe iin cevher veya
konsantrenin % 50'den fazla kur"un ihtiva etmesi gerekmektedir. Reverber frnnn i
yzeyi ate"e dayankl tu$la ile rlr. Yan deliklerden ergime blgesine hava verilir ve
frndaki ergime fuel-oil ile sa$lanr. Reverber frn ayn zamanda kavurma frn olarak
kullanlr ve frnda izabe iki safhada olur.

89
&- Kavurma safhasnda kur"un konsantresi frn tabanna serilir ve 600
santigrat dereceye kadar stlarak hava verilir ve Galenin, PbO, PbSO
4
haline gelmesi
sa$lanr.
2- !ndirgeme safhasnda hava kesilir, s 800 santigrat dereceye ykseltilir.
Meydana gelen galen PbO ve PbSO
4
kavrulmam" galen ili birle"erek kur"un a$a kar.
Is tekrar 600 santigrat dereceye d"rlerek frna hava verilir ve bylece bu i"lemler
kur"unun indirgenmesine kadar tekrarlanr. Neticede stte toplanan cruf aktlr alt
ksmdan ham kur"un alnr ve frna tekrar konsantre "arj edilir.

C) Kaldo Prosesi : Bu &970'lerin sonlarnda ikincil kur"un malzemelerini,
ana olarak tozlar i"lemek zere Boliden tarafndan uyarlanan Kaldo elik-yapm
prosesine dayanan bir !sve prosesidir. Bu ikincil bakrlar i"lemek zere geli"tirilmi" ve
"imdi Boliden iin ana kur"un reticisi olmu"tur. Bunu sa$lamak zere banyoda de$il
frndaki su so$utmal bir ubuk ile sk"trma ve iyi s transferi vermek zere dnen bir
tank kullanlr. ok de$i"ik prosesler iin metalurji endstrisinde yaygn olarak
kullanlan stten flemeli dner konveyrler ile esasen ayndr. Bu proses kle ve
buharla"maya uygun bir cruf retmek iin yalnzca bu i"leme birimi gerektirip kendi
uygulamalarn kk i"letmelerle snrlayan bir dolum tipi prosesdir.

D) Outokumpu Fla" !zabesi : Bu proses bakr konsantrelerini i"lemek zere
Finlandiya'da geli"tirildi ve bu alanda standart teknoloji oldu. Bu proses ayrca kkrt
ve yakt yakmak iin teknik oksijen kullanan bir fla" ve sspansiyon prosesidir.
Finlandiya'daki pilot tesis ve kle retilebilirli$ini gstermek iin ayr bir elektrik
frnnda indirgenen bir cruf retmek zere kur"un konsantresi ve artklar ile
al"trlm"tr. Bu prosesi biraz daha geli"tirmek iin son zamanlarda ok az i" yaplm"tr,
ama donanmlar zaten bir ok saydaki bakr i"letmelerinden daha geli"mi"tir.

E) Kivcet Prosesi : Kivcet prosesi bakr retmek zere fla" yada sspansiyon
tipi izabe olarak geli"tirilen bir Sovyet teknolojisidir ve sonradan teknik oksijen
kullanarak slfrl konsantrelerden kur"un retmek zere uyarlanm"tr. Basit bir
elektrik frn olu"an kur"un oksitlerin indirgemesini tamamlayp sisteme biraz sl
denge sa$lamaktadr. Bu proses &989'larn ba"larndan beri bir ok retici tarafndan
ara"trlmasna ra$men, tek tesis inko tesisinden bir ksm artkla kur"un konsantreleri
kullanarak !talya'da kuruldu. Bu srekli bir prosesdir ve yksek bir SO gaz ieri$i olan
d"k k" gaz hacmi avantaj vardr. Bir dezavantaj, buharla"trma iin d"k bir
inko crufu brakarak elektrik frnndaki bir ksm inkoyu buharla"trmaktadr.

F) Ausmelt Prosesi : Ausmelt Prosesi, su so$utmas olmakszn ergime yzeyi
tesine proses gazlarnn enjeksiyonuna izin veren SIROSMELT ubuk teknolojisini
kullanarak Avustralya'da geli"tirildi. Bu banyonun yo$un biimde kar"trlmasn ve
kullanlan yaktlarn tamamyla yanmasn sa$lar. Frnlar skdr, dndrme gerektirmez
ve oksijen gerekli de$ildir. Bunlar yanma tamamland$ndan ve artk s kazanm
mmkn oldu$undan pahal olmayan yakt kullanmaktadrlar. Bu ubu$un de$i"kenli$i
izabe, indirgeme yada srekli bir i"letme olmasna ra$men oluklarla birbirine ba$l
frn besleme malzemelerinin metalurjik ihtiyalarn kar"lamak iin gerekecektir.

2.$.2.2 Hidrometalurjik Yntemler

90
Madenlerin bir zelti ile kar"trlarak (Leaching) bnyesinde yabanc maddelerin
nemli bir ksmnn tasfiyesi ile daha yksek tenrl konsantre retimi hidrometalurjik
yntemlerin esasn olu"turur.

A) Klorlu Bile&iklerle Tasfiye : PbS halinde olan cevher nce 400-500 santigrat
derecede kavrulur ve PbSO
4
haline getirilir. Daha sonra kavurmaya devam edilir, toz
katlarak veya kavrulmu" maden KCI veya FeCl
3
ile muamele edilerek kur"un klorr
(PbCl
3
) elde edilir. Suda ayrlm" olan kur"un klorr hurda demirle muameleye tabi
tutularak kur"un ktrlr. Bu "ekilde elde edilen kur"un amuru pirometalurjik izabe
metotlarndan biri ile izabe edilerek kle kur"un elde edilir.

B) Slfrik Asitle Li Metodu : Kur"un cevheri slfrik asitle kar"trlrken
yabanc maddeler erir ve ken ksmda kur"un ksmen PbSO ve ksmen PbS olarak kalr.
Bu "ekilde elde edilen kelek (Konsantre) pirometalurjik metotlardan biri ile izabe
edilerek kle kur"un elde edilir.

Ham Kur"un Rafinasyonu :
a) Zararl Metallerin Ayrlmas :
Pirometalurjik metotlarla retilen ham kur"un brlrle stlan bir potada ergimi"
halde iken dnen bir kar"trc ile kar"trlarak rafine edilir. Ergimi" haldeki kur"unun
iine toz halinde kkrt kar"trlarak bakr ayr"trlr. A$a tala" ilave edilir ve hava
flenir, bu suretle di$er metaller ayrlr. Sudkostik ilavesi ile de antimuan ve bizmut
yzeyde cruf olarak toplanr. Delikli kepe ile yabanc maddeler alnr ve % 99,8
saflkta kur"un (Yumu"ak kur"un) elde edilir.

b) Gm" Tasfiyesi :
Kur"un cevherindeki gm" ham kur"unda toplanr. Gm"n kur"undan
ayrlmas Perkes usul ile sa$lanr. Ham kur"undan yukardaki belirtilen usul ile zararl
metaller ayrldktan sonra ergimi" kur"un iine saf inko tozlar atlr. inko ile gm"
amalgam olu"turarak gm" kp$ halinde (Dross) yzeyde toplanr ve szgeli
kepeler ile alnr. Bu kpk, bir frnda brlrle stlarak inko uurulur ve gm"
elde edilir. Uurulan inko yo$unla"trlarak tekrar kle inko halinde kazanlr.

2.$.2.3 !kincil Kle Kur&un retimi

Dnyada kur"un retiminde % 45'e ula"an oranlarda pay olan hurda
dn"mnn nemli bir yeri vardr. Ba"ta aklerin dn"m olmak zere her cins
hurda kur"undan metal retimi yaplmaktadr. Bu i"lem Reverber veya dner frnlarda
indirgeyici olmayan bir ergime ile ba"lar. Bu i"lem sonunda
kur"unla ala"m yapan metaller (ba"ta antimuan) kur"un okside geerken % 0,2-0,3
antimuan ihtiva eden kur"un ayr"trlr. !kinci kademede ise bu oksitli cruf kmr ve
cruf yapc katk maddeleri ilavesiyle ayn frnda veya kupol ad verilen kk bir frnda
(Blast Furnace) redklenir. Birinci kademe rn kur"un ak iin gerekli kur"un oksit
imalinde kullanlan yumu"ak kur"un eldesinde kullanlr. !kinci kademede elde
edilen kur"un ise ksmi bir rafinasyon ve ala"m ayarlamasndan geirildikten sonra
plaka dkmnde kullanlr. Hurdadan kur"un eldesi ekonomik olan bir yntemdir.

9&
2.$.3 Kullanm Alanlar

Kur"un ve rnlerinin kullanm alanlarn a"a$daki "ekilde sralamak
mmkndr.

a) Karayolu Ta"tlar ve Makina !malat Sanayii : Akmlatr ve otomobil,
e"itli makina ve cihaz retiminde,

b) !n"aat : Kaplama, kur"un boru, tesisat malzemesi kur"un yn yapmnda,

c) Harp Sanayii : Mermi ekirde$i ve muhtelif silah ve ara gere imalat iin
ala"m olarak,

d) Haberle"me Sanayii : Kablolarn kaplanmasnda,

e) Ambalaj Sanayii : Paket mhr kur"unu, muhtelif ambalaj malzemesi
imalatnda,

f) Matbaaclk : Matbaa harfleri imali ve kalp yapmnda,

g) Kimya Sanayii : Kur"un oksit, kur"un kromat, bazik kromat, stbe, toz kur"un
gresi, kur"un borosilikat retiminde,

h) Di$er Kullanm Alanlar : Aside dayankl depo ii kaplamalar, titre"imi
nleyici bloklar, X "nlarndan korunma iin, lehim olarak, anot olarak, av samas
yapmnda.

Dnya Kur"un Tketimi Alanlar Da$lm
%
Ak !mali 70
Kablo !zolasyonu 3
Hadde ve Di$er rnler 7
Mhimmat 2
Boya Pigmenti &2
Ala"mlar 4
Di$er 2
Toplam
Kaynak : ILZSG &998

2.$.4 evre Sorunlar :

2.$.4.$ evreye Olan Etkileri :

Kur"un, hava, su ve toprak yoluyla solunumla ve besinlere kar"arak biyolojik
sistemlere giren son derece zehirleyici zelliklere sahip bir metaldir. zellikle havaya
kar"an kur"unun kandaki dzeyini arttrd$ bilinmektedir.

Do$ada ok az miktarlarda fakat yaygn olarak bulunur. Yz binlerce ton kur"un,
kur"unlu petrolden elde edilen ve kur"un tetraetil eklenerek oktan says arttrlan
92
yaktlarla al"an iten yanmal motorlardan kan gazlarla Dnya atmosferine
bo"altlmaktadr. Atmosferden kur"un, byk oranda metal oksitleri ve tuzlar "eklinde
ya$murla tekrar yeryzne inerek evremize her geen gn nemli miktarlarda
yaylmaktadr. Kur"un madenleri ve metal endstriler, ak ve pil fabrikalar petrol
rafinerileri boya endstrisi ve patlayc sanayii atk sularnda da istenmeyen deri"imlerde
kur"un kirlili$ine rastlanr. Pil fabrikas atk sularnda 5,66 mg/lt, asidik maden
drenajlarnda 0,02-2,5 mg/lt, tetra etilkur"un reten fabrika atk sularnda &25-&50 mg/lt
organik, 66-85 mg/lt inorganik kur"un kirlili$ine rastlanr.

2.2 DNYADA DURUM

Plan dneminde Dnya kur"un retiminde % 6,4 d"me olmu"tur. Buna mukabil
tketimde %9 bir azalma olmu"tur. Bu nedenle dnem iinde stoklar artm" ve fiyatlarda
% 2&'lik bir d""e sebep olmu"tur. Bu menfi durumun ana etkeni olarak, do$u blo$unun
da$lmasndan do$an ekonomik durgunluk ve olu"an yeni ekonomik dengeler
gsterilmektedir.

Dnya retim ve tketim miktarlar ile ilgili Tablolar a"a$da verilmi"tir.

Tablo 2.$ : Dnya Rafine Kur&un retimi (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Avusturya 2&,9 22,9 22,7 24,5 &0,&
Belika &2&,7 &20,8 &&0,8 9&,5 4&,4
Fransa 296,7 30&,& 282,8 244,7 99,2
Almanya 3&4,0 238,& 329,2 380,2 &6&,&
Yunanistan 3,8 5,0 4,8 4,8 2,5
!rlanda &&,0 &2,0 &2,0 &3,0 4,9
!talya &80,4 2&0,0 2&2,0 &99,3 90,0
Makedonya 22,5 23,6 23,4 29,6 &4,6
Hollanda 20,2 22,0 &9,5 &3,2 7,5
Portekiz 7,7 5,9 6,0 6,0 2,5
Slovakya &5,6 &4,4 &5,6 &5,6 6,5
!spanya 8&,0 9&,0 74,9 78,6 35,3
!sve 8&,5 84,& 86,2 92,6 39,7
!svire 7,0 7,6 7,6 7,6 4,2
!ngiltere 320,7 35&,4 384,& 349,7 &40,3
Yugoslavya &&,5 30,3 23,6 20,2 0,6
Avrupa Toplam $.5$7,2 $.540,2 $.6$5,2 $.57$,$ 660,4
Cezayir 7,5 7,5 6,& 6,& 2,5
Fas 65,0 64,0 60,5 60,9 23,0
Namibya 26,8 &8,9 &,7 0,3 -
Nijerya 7,5 5,0 4,8 4,8 2,0
Gney Afrika 32,0 33,0 42,0 39,3 &5,6
Zambiya 0,5 0,4 0,4 0,4 0,&
Di$er Afrika lkeleri 5,0 3,0 4,5 3,0 &,4
Afrika Toplam $44,3 $3$,8 $20,0 $$4,8 44,6
Hindistan 66,0 52,5 60,4 74,3 30,&
!ran 30,0 30,0 3&,5 3&,5 &3,&
93
Tablo 2.$ : Dnya Rafine Kur&un retimi (Devam) (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Japonya 287,6 287,4 296,8 302,& &24,5
Malezya 33,6 36,0 42,0 35,0 &4,6
Myanmar &,8 2,0 2,& &,9 -
Filipinler &7,2 &8,0 &8,0 &8,0 7,5
Gney Kore &79,0 &39,6 &73,6 &83,& 86,2
Tayvan 36,0 40,5 40,5 40,5 &6,9
Tayland &9,& &7,7 &9,& 22,& &&,4
Trkiye 2,5 &2,0 &2,0 &2,0 5,0
Di$er Asya lkeleri 37,5 6&,6 6&,2 6&,2 25,5
Asya Toplam 7$0,3 697,3 757,2 78$,7 334,8
Kanada 28&,4 3&0,5 27&,4 265,0 &&2,6
ABD &.3&0,0 &.397,6 &.448,6 &.39&,8 557,9
Arjantin 28,7 28,& 32,& 30,4 &3,4
Brezilya 50,0 38,0 38,4 38,4 &6,0
Meksika 23&,0 226,2 246,& 242,0 &00,9
Peru 89,6 94,3 86,0 &09,5 45,2
Venezella &5,0 &6,0 &5,6 &5,6 6,5
Di$er 6,5 7,0 6,0 6,0 2,5
Amerika Toplam 2.0$2,2 2.$$7,7 2.$44,2 2.098,7 855,0
Avustralya 23&,6 228,3 220,2 205,5 &08,4
Yeni Zelanda 6,0 6,0 6,0 6,0 2,5
Okyanusya Toplam 237,6 234,3 226,2 2$$,5 $$0,9
Bulgaristan 60,& 74,7 72,6 72,9 3&,6
ek Cumhuriyeti 22,0 2&,8 2&,6 2&,6 9,0
Polonya 66,4 66,0 64,7 64,3 3&,0
Romanya 20,3 &6,2 &5,5 &9,8 8,5
Kazakistan 88,5 67,3 78,5 9&,5 38,&
Rusya 3&,0 27,3 46,7 33,0 &3,9
Ukrayna 9,0 9,0 9,6 9,6 4,0
in 607,9 706,2 707,5 756,9 270,7
Kuzey Kore 40,0 40,0 40,0 40,0 &6,6
Toplam 945,2 $.028,5 $.056,7 $.$09,6 423,4
Toplam Dnya 5.566,8 5.749,8 5.9$9,5 5.887,4 2.429,$
*Ocak-Nisan

Tablo 2.2: Dnya Rafine Kur&un Tketimi (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Avusturya 66,7 57,3 6&,5 65,6 28,3
Bosna 3,0 5,0 5,0 5,0 &,7
Hrvatistan 2,6 4,0 4,0 &,7 0,4
Belika 72,0 58,& 58,& 72,7 29,9
Danimarka 3,5 4,9 4,3 5,2 0,5
Finlandiya 3,& 3,0 2,0 &,3 0,3
Fransa 265,2 255,& 259,2 207,9 75,4
94
Tablo 2.2: Dnya Rafine Kur&un Tketimi (Devam) (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Almanya 367,5 303,0 340,0 36&,7 &&8,0
Yunanistan 9,8 9,5 9,8 6,6 &,7
!rlanda 28,9 37,5 33,2 40,& &0,3
!talya 247,0 288,4 253,& 258,8 &&0,0
Makedonya 5,0 7,0 8,4 &&,3 7,2
Hollanda 62,5 56,5 54,2 47,6 &4,&
Norve 3,8 3,8 3,& 2,2 &,4
Portekiz 34,0 2&,5 23,9 34,3 9,9
Slovakya 8,4 &6,0 &6,9 &9,7 6,0
!spanya &&5,0 &49,4 &55,2 &72,5 55,&
!sve 3&,& 36,0 4&,2 38,0 &7,6
!svire &0,& 6,7 8,4 8,3 4,&
!ngiltere 285,4 272,8 270,4 275,5 &00,6
Yugoslavya 5,0 &2,5 &2,0 &3,0 0,8
Di$er Avrupa lk. 0,2 0,& 0,2 0,2 -
Avrupa Toplam $.629,8 $.608,$ $.624,$ $.649,2 593,3
Fas 7,7 9,0 9,0 9,0 3,&
Gney Afrika 60,0 63,0 64,0 54,4 &2,8
Tunus 4,6 5,& 5,& 5,& &,7
Zambiya 0,9 &,0 0,9 0,9 0,3
Di$er Afrika lkeleri 36,9 36,0 36,0 36,0 &2,0
Afrika Toplam $$0,$ $$4,$ $$5,0 $05,4 29,9
Hong Kong &,0 &,2 &,2 3,9 &,3
Hindistan 78,0 &04,0 &04,4 &04,4 34,8
Endonezya 9&,2 87,3 87,6 &8,3 &0,&
!ran 67,0 70,0 69,6 69,6 23,2
Japonya 333,7 330,2 329,9 327,2 &04,3
Malezya 66,7 75,0 79,7 7&,8 3&,8
Filipinler 26,8 26,& 24,4 22,3 &3,8
Singapur &2,0 &3,0 &6,4 &0,9 3,6
Gney Kore 263,6 230,8 244,& 209,5 83,7
Tayvan &32,0 &24,0 &42,& &32,5 5&,3
Tayland 62,6 79,6 57,6 37,3 &2,5
Trkiye 34,3 52,9 53,6 50,9 &&,8
Di$er Asya lkeleri 28,& 43,7 43,8 43,7 &4,3
Asya Toplam $.$97,0 $.237,8 $.254,4 $.$02,3 396,5
Kanada 67,5 62,8 7&,3 6&,3 23,0
ABD &.472,2 &.540,4 &.595,2 &.6&8,4 52&,5
Arjantin 30,2 30,7 39,7 39,5 &2,3
Brezilya 97,7 7&,4 &00,6 98,3 29,3
Meksika &28,0 &55,2 &47,2 &6&,5 53,9
Peru &4,3 &4,2 &3,8 &5,9 4,3
Di$er Amerika lk. 4&,6 47,3 47,3 47,3 &5,7
Amerika Toplam $.85$,5 $.922,0 2.0$5,$ 2.042,2 660,0
Avustralya 78,0 68,8 62,6 55,8 &9,3
95
Tablo 2.2: Dnya Rafine Kur&un Tketimi (Devam) (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Yeni Zelanda 3,9 3,9 3,6 3,6 &,2
Di$er Oky. lkeleri 0,2 0,2 0,2 0,2 0,&
Okyanusya Toplam 82,$ 72,9 66,4 59,6 20,6
Arnavutluk &,0 &,0 &,0 &,0 0,4
Bulgaristan &9,0 &6,7 7,4 &4,6 &,6
ek Cumhuriyeti 27,0 3&,7 3&,8 3&,8 &0,7
Slovakya 3,0 4,0 4,0 4,0 &,3
Macaristan &2,3 &3,8 &3,9 &2,0 4,0
Polonya 53,0 58,& 50,5 58,9 2&,9
Romanya 20,3 &6,2 &2,& &6,5 6,&
Kazakistan 3&,3 &&,6 &7,3 &2,6 9,5
Rusya 30,5 66,0 48,5 48,3 &5,6
Ukrayna 4,5 5,& 5,3 7,9 3,2
Di$er Federasyonlar &0,0 9,6 9,6 9,6 3,2
in 447,7 464,3 529,9 530,2 88,2
Kuzey Kore 36,0 32,0 32,0 32,0 &0,7
Kba &,0 &,0 &,0 &,0 0,4
Di$er 0,4 0,4 0,4 0,4 0,&
Toplam Dnya 5.567,5 5.686,4 5.839,7 5.739,5 $.877,2
*Ocak-Nisan

Tablo 2.3: Dnya !kincil Kur&un retimi ($.000 Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Avusturya &6,4 22,9 22,7 24,5 6,&
Belika 26,4 3&,0 26,4 27,& 6,8
Fransa &68,0 &62,0 &70,4 &7&,5 46,5
Almanya &64,4 &49,4 &64,4 203,4 5&,0
Yunanistan 3,8 5,0 4,8 5,0 &,2
!rlanda &&,0 &2,0 &2,0 &3,0 3,2
!talya 95,5 &43,9 &45,9 &86,2 36,7
Makedonya 5,0 4,0 5,0 5,5 &,4
Hollanda 24,0 22,0 &9,5 &3,2 3,3
Portekiz 7,7 5,9 6,0 6,5 &,6
Slovakya &4,4 &4,4 &5,6 &5,7 3,9
!spanya 8&,0 9&,0 74,9 75,0 &8,8
!sve 5&,5 4&,9 5&,5 52,0 &3,0
!svire 7,0 7,6 7,6 7,8 2,0
!ngiltere &7&,0 &74,7 &70,9 &63,5 42,4
Yugoslavya 3,0 4,0 4,0 5,0 &,2
Avrupa Toplam 850,$ 89$,7 90$,6 974,9 239,$
Cezayir 7,5 7,5 6,& 7,5 &,9
Fas 2,6 3,& 3,0 4,0 &,0
Nijerya 7,5 5,0 4,8 5,0 &,2
Gney Afrika 32,0 33,0 42,0 39,2 9,6
Di$er Afrika lkeleri 5,4 5,4 5,4 6,0 &,5
96
Tablo 2.3: Dnya !kincil Kur&un retimi (Devam) ($.000 Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Afrika Toplam 55,0 54,0 6$,3 6$,7 $5,2
Hindistan 25,0 25,0 28,0 34,8 8,7
!ran 30,0 23,0 23,0 50,0 &2,5
Japonya &39,5 &46,8 &54,4 &57 38,3
Malezya 33,6 36,0 42,0 35,0 8,8
Filipinler &7,2 &8,0 &8,0 &8,0 4,5
Gney Kore 5&,0 52,3 5&,0 5&,0 &2,9
Tayvan 36,0 40,5 40,5 40,5 &0,&
Tayland &&,2 &2,8 &2,0 &3,0 3,2
Trkiye 2,5 &2,0 &2,0 &2,0 3,0
Di$er Asya lkeleri 45,0 60,0 6&,2 6&,6 &5,4
Asya Toplam 39$,0 426,4 442,$ 472,9 $$7,4
Kanada &03,4 &&5,4 &3&,7 &24,4 27,6
ABD 936,0 &.07&,6 &.&06,0 &.053,6 242,4
Arjantin 26,3 27,7 28,8 30,& 7,2
Brezilya 50,0 38,0 39,0 38,4 9,6
Meksika 60,0 60,0 60,0 60,0 &5,&
Venezella &5,0 &6,0 &5,6 &6,0 4,0
Di$er Amerika lk. 6,5 7,0 6,0 6,5 &,6
Amerika Toplam $.$97,2 $.335,7 $.387,$ $.329,0 307,5
Avustralya 26,0 23,6 34,2 30,5 7,3
Yeni Zelanda 6,0 6,0 6,0 6,0 &,5
Okyanusya Toplam 32,0 29,6 40,2 36,5 8,8
Toplam 2.525,3 2.737,4 2.832,3 2.875,0 688,0
(*) Ocak-Mart

Tablo 2.4: Dnya Kur&un Ticareti ($.000 Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
!HRACAT
Avusturya 4,6 6,0 5,4 6,4 &,0
Belika 75,9 &05,3 97,6 86,8 2&,0
Danimarka 0,2 &,2 0,7 0,6 0,6
Finlandiya - 0,4 2,4 0,4 0,5
Fransa 73,0 8&,7 65,0 76,8 &7,&
Almanya 54,0 43,8 63,2 78,9 &5,8
Yunanistan 0,4 - - - -
Hollanda 6,2 &0,7 9,9 &,8 -
!spanya 4,2 5,0 0,8 2,& 0,6
!sve 47,5 5&,& 55,7 57,5 2,7
!ngiltere 79,4 67,4 78,5 &00,2 2&,0
Yugoslavya - 25,6 &7,6 &6,& &,6
Fas 42,& 45,7 47,4 - -
Gney Afrika 0,5 0,2 2,3 &,3 -
Japonya 3,5 7,0 6,0 5,8 0,9
Singapur &5,3 &3,9 23,6 30,9 3,8
97
Tablo 2.4: Dnya Kur&un Ticareti (Devam) ($.000 Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Gney Kore 20,3 9,8 25,& 44,9 8,2
Tayvan 7,8 &4,5 &2,6 9,2 3,4
Kanada &50,8 &66,6 &58,6 &56,8 46,5
ABD 46,8 45,& 4&,3 24,6 4,9
Arjantin 0,2 0,2 0,& 4,3 -
Meksika &04,0 8&,8 99,7 59,0
Peru 75,4 80,2 9&,6 93,6 23,7
Avustralya &88,6 &69,4 &69,0 &72,6 55,0
!HRACAT TOPL. $.000,7 $.032,6 $.074,$ $.030,6 228,3
!THALAT
Avusturya 46,3 40,4 44,3 49,6 &4,6
Belika 24,8 29,3 44,9 52,7 &9,7
Danimarka 3,7 6,& 5,0 4,& &,0
Finlandiya 3,& &,3 &,9 &,6 0,&
Fransa 4&,5 45,0 4&,3 39,7 &3,3
Almanya &&5,2 94,& 8&,5 89,5 &3,9
Yunanistan 6,4 4,8 5,0 &,6 -
!rlanda &7,9 25,5 2&,2 27,& &,5
!talya 92,7 93,2 94,8 75,0 28,5
Hollanda 5&,5 45,2 44,6 36,& -
Norve 3,8 3,8 3,& 2,2 &,2
Polonya 5,4 5,5 5,5 5,8 -
Portekiz &8,8 &5,6 &8,8 26,0 5,5
!spanya 53,5 63,4 8&,& 96,0 &4,7
!sve &,& 7,7 2,0 3,0 0,&
!svire 5,& 3,9 5,8 3,4 0,8
!ngiltere 47,4 32,7 &7,0 29,3 &5,2
Yugoslavya - 2,4 5,5 5,0 0,5
Gney Afrika 8,3 &0,& &9,9 &6,4 -
Hong Kong 4,5 6,4 8,2 &&,4 4,&
Hindistan &8,2 28,& 37,3 2,9
Japonya 77,2 3&,7 29,9 23,9 2,3
Filipinler 8,8 8,& 6,4 4,3 3,9
Singapur &6,6 44,& 27,3 35,5 &2,9
Gney Kore &04,8 &0& 95,6 70,8 &8,8
Tayvan &04 &25 &&4,2 &0&,2 33,6
Tayland 43,8 43,0 38,5 &5,2
Kanada 4,0 6,8 &0,2 5,4 &,8
ABD 2&&,4 246,0 245,3 254,& 63,6
in 3,2 4,2 7,0 8,8 &,8
!THALAT TOPL. $.$43,0 $.$74,4 $.$63,$ $.097,6 273,4

98
2.3 TRK!YEDE DURUM

2.3.$ Sektrdeki Kurulu&lar

Sektrde faaliyet gsteren kurulu"lar kur"un hurdasn ana girdi olarak kullanmak
suretiyle ikincil kur"un retimi yapmaktadrlar.

2.3.2 Ticaret Durumu

2.2.3.$ !thalat

Tablo 2.5: Kur&un ve Mamulleri !thalat (Miktar: Ton, De%er: $.000 $)
$996 $997 $998
Toplam 265.854 3&8.786 203.509 266.&56 &.&65.289 750.298
Almanya &.835 4.794 0 0 &.347 2.598
A.B.D. 38 6& 0 0 &5.977 20.790
Arnavutluk 0 0 &2.070 9.2&& 0 0
Azerbaycan &.900 2.370 50.956 82.356 9.654 &&.597
Belika-Lksembourg 670 &.27& 2.&50 &7.33& 7&8 2.607
Bosna-Hersek 2&& &.664 0 0 0 0
Bulgaristan 488 3.505 0 0 0 0
Ege Serbest Blgesi 0 0 0 0 9 &0
Etiyopya & 4 0 0 0 0
Fas 0 0 0 0 260 330
Fransa 0 0 3.5&9 &0.008 &7.&76 28.242
G. Afrika 0 0 &.&&6 9.000 4.6&6 23.879
Grcistan 2.000 2.670 5.004 4.982 595 &.340
Hollanda 0 0 0 0 87 247
!ngiltere 357 4.502 0 0 878 4.&76
Irak 0 0 0 0 500 499
Iran 0 0 2.536 2.743 876.267 4&7.837
!spanya 0 0 0 0 &9.902 &0.&0&
!srail & 3 &&.000 8.525 8&.500 84.260
!st. Ahl. Serbest Bol. 0 0 &0 &3 0 0
!svire 0 0 0 0 35.958 40.56&
!talya 0 0 &8.854 28.308 &32 &49
Kanada &0.278 &6.920 0 0 0 0
Kazakistan &8.700 45.382 &.268 2.029 22.6&9 &6.093
Krgzistan &7.992 24.700 48.447 34.565 &&.953 &5.390
Kolombiya 0 0 8.63& &0.962 0 0
Kuzey Kbrs T.C. 33.478 32.528 2.604 3.638 35.906 27.828
Libya 257 4.080 &25 246 0 0
Macaristan &.230 2.888 760 &.772 2.&60 5.607
Makedonya 208 742 8.395 4.906 0 0
Nijerya 0 0 &00 420 0 0

99
Tablo 2.5: Kur&un ve Mamulleri !thalat (Devam) Miktar: Ton, De%er: $.000 $)
$996 $997 $998
zbekistan 6 7 2.324 3.252 57 &03
Pakistan 0 0 93 &&8 0 0
Romanya 3 30 869 2.078 2.495 4.6&&
Rusya Federasyonu 30.702 38.457 &5.234 &8.440 &3.705 &6.263
Suudi Arabistan 0 0 0 0 298 530
Trkmenistan &44.48& &28.689 2.680 4.80& 8.068 &2.608
Ukrayna 728 330 &.&64 &.070 2.452 2.042
Yugoslavya Fed.
Cum. 290 3.&89 0 0 0 0
Yunanistan 0 0 3.600 5.382 0 0
Kaynak : D.T.M.

Tablo 2.6 : lkeler Baznda Kur&un !thalat (Miktar:Ton, De%er:$.000 $)
$996 $997 $998
Almanya 4.970.647 3.028.873 422.2&& 585.973 44&.477 560.260
ABD 52.508 73.47& 7.293 &5.897 3.35& 25.32&
Arnavutluk 0 0 39.500 &4.367 0 0
Avusturya &80.200 &43.557 0 0 30 458
Azerbaycan 43.760 32.&89 34.947 &5.775 20.000 7.552
Belika-
Lksembourg 856.430 793.302 &.640 &3.&92 2.2&5.&33 &.57&.960
Beyaz Rusya 0 0 202 843 0 0
Bulgaristan &3.278.405 &&.&&6.559 &&.929.53& 8.085.&93 &&.333.753 6.208.892
Danimarka 0 0 &4 &.288 0 0
Fas &0.872.662 9.935.56& 4.224.809 3.220.765 7.359.020 4.8&6.386
Finlandiya &80 &.048 0 0 0 0
Fransa 2.624.657 2.63&.9&0 3.756.480 2.804.7&8 &.486.3&8 &.054.275
G. Afrika 0 0 4.479 34.987 5.330 29.007
Grcistan 0 0 63.029 24.375 37.440 9.895
Hindistan 0 0 0 0 20.000 &&.73&
Hollanda 2.829.24& 2.358.748 84.226 84.&55 247 2.747
!ngiltere &.092.925 &.064.9&7 &.82&.697 &.798.666 5&7.&4& 42&.&&7
!spanya 48.05& &48.654 7&.075 &77.559 43.000 &&4.48&
!srail 76&.726 636.260 &.74&.0&3 &.284.543 2.4&9.834 &.563.378
!svire &90.679 &42.659 &32.803 98.994 9.827.&93 5.247.&56
!talya 3.366.078 3.000.245 &0.553.478 8.&78.630 6.947.035 4.9&6.330
Japonya 4 9 0 0 79 300
Kanada 0 0 825 &.734 5.439 25.700
Kazakistan 0 0 35.960 26.6&0 0 0
Kesinle"memi" lk. 307.977 239.&64 2.574.725 &.40&.237 0 0
Krgzistan 0 0 24.265 &4.623 0 0
Kuzey Kbrs T.C. 74.0&7 38.49& 73.505 25.22& 4&3.230 &37.652
&00
Tablo 2.6 :lkeler Baznda Kur&un !thalat (Devam) (Miktar:Ton, De%er:$.000 $)
$996 $997 $998
Lbnan 0 0 &8.&60 28.783 &9.579 2&.034
Macaristan 639 2.236 &.4&2 3.904 &.4&3 6.695
Makedonya 876.963 7&8.&83 0 0 200.000 &&4.0&5
Malta 0 0 257.82& &77.502 0 0
Norve 0 0 & 65 0 0
Polonya 0 0 0 0 &22.682 86.049
Romanya 753.34& 500.847 590.628 209.952 3.020.763 &.677.993
Rusya Federasyonu &.825.342 &.508.84& 6.633.580 4.&75.299 3.00&.667 &.339.3&5
Singapur 27 364 0 0 0 0
Slovenya 0 0 285 &.297 0 0
Tayvan 0 0 39 &79 0 0
Ukrayna 0 0 528.&08 386.765 0 0
Yeni Zelanda 0 0 &.32& 5.639 &70 2.354
Toplam 47.55$.067 40.074.986 45.667.850 32.970.457 50.970.356 30.987.624
Kaynak : D.T.M.

2.3.2.2 !hracat

Tablo 2.7: Kur&un ve Mamulleri !hracat (Miktar: Ton, De%er: $.000 $)
$996 $997 $998
780.&&0.000.000 Rafine Edilmi" !"lenmemi" Kur"un 303 340 260 &.&02 0 0
780.&9&.000.000 !"lenmemi" Kur"un-A$rlk !tibar 0 0 6.909 &3.026 78.387 &05.827
780.&99.&00.000 !"lenmemi" Kur"un- Gm" A$rl$ 0 0 2.000 &.&36 878.467 4&9.597
780.&99.9&0.000 Kur"un Ala"mlar-!"lenmemi" Kur"un 0 0 0 0 0 0
780.&99.990.000 Di$er !"lenmemi" Kur"un &0.732 &9.54& &&.&89 &0.082 20.785 &2.&73
780.200.000.000 Kur"un Dknt ve Hurdalar 50 78 0 0 0 0
780.300.000.0&& Kur"undan !i Bo" 73& &6.588 243 260 &.949 2.&22
780.300.000.0&2 Kur"undan !i Dolu Profiller 256 4.077 &63 286 60 96
780.300.000.0&3 Kur"undan ubuklar 2.358 2.430 386 500 250 270
780.300.000.0&4 Kur"un Teller &2.3&2 &0.672 2.884 5.236 957 &.300
780.4&&.000.000 Kur"un Salar, Yapraklar 34.450 30.009 &02 204 &.355 2.678
780.4&9.000.000 Kur"un Levhalar &63.990 &67.795 &03.234 &25.228 5&.433 52.&93
780.420.000.000 Kur"un Tozlar Ve !nce Pullar 4.200 &.393 2.000 2.&00 32.38& 26.305
780.500.000.000 Kur"undan !nce,Kaln Borular ve 3&0 4&2 408 &.&85 862 &.587
780.600.&00.000 Radyoaktif Madde 3.874 &&.77& 4.24& 29.206 8.372 36.269
780.600.900.000 Di$er Kur"undan E"ya 32.288 53.680 69.490 76.605 90.03& 89.88&
Toplam 265.854 3&8.786 203.509 266.&56 &.&65.289 750.298
Kaynak : D.T.M

&0&
Tablo 2.8 :lkeler Baznda Kur&un !hracat (Miktar:Ton, De%er:$.000 $)
$996 $997 $998
Miktar De%er Miktar Miktar De%er Miktar
Almanya &.835 4.794 0 0 &.347 2.598
Amerika Birle"ik Dev 38 6& 0 0 &5.977 20.790
Arnavutluk 0 0 &2.070 9.2&& 0 0
Azerbaycan &.900 2.370 50.956 82.356 9.654 &&.597
Belika-Lksembourg 670 &.27& 2.&50 &7.33& 7&8 2.607
Bosna-Hersek 2&& &.664 0 0 0 0
Bulgaristan 488 3.505 0 0 0 0
Ege Serbest Blge 0 0 0 0 9 &0
Etiyopya & 4 0 0 0 0
Fas 0 0 0 0 260 330
Fransa 0 0 3.5&9 &0.008 &7.&76 28.242
G. Afrika 0 0 &.&&6 9.000 4.6&6 23.879
Grcistan 2.000 2.670 5.004 4.982 595 &.340
Hollanda 0 0 0 0 87 247
!ngiltere 357 4.502 0 0 878 4.&76
Irak 0 0 0 0 500 499
Iran 0 0 2.536 2.743 876.267 4&7.837
!spanya 0 0 0 0 &9.902 &0.&0&
!srail & 3 &&.000 8.525 8&.500 84.260
!st. Ahl. Serbest Bol. 0 0 &0 &3 0 0
!svire 0 0 0 0 35.958 40.56&
!talya 0 0 &8.854 28.308 &32 &49
Kanada &0.278 &6.920 0 0 0 0
Kazakistan &8.700 45.382 &.268 2.029 22.6&9 &6.093
Krgzistan &7.992 24.700 48.447 34.565 &&.953 &5.390
Kolombiya 0 0 8.63& &0.962 0 0
Kuzey Kbrs T.C. 33.478 32.528 2.604 3.638 35.906 27.828
Libya 257 4.080 &25 246 0 0
Macaristan &.230 2.888 760 &.772 2.&60 5.607
Makedonya 208 742 8.395 4.906 0 0
Nijerya 0 0 &00 420 0 0
zbekistan 6 7 2.324 3.252 57 &03
Pakistan 0 0 93 &&8 0 0
Romanya 3 30 869 2.078 2.495 4.6&&
Rusya Federasyonu 30.702 38.457 &5.234 &8.440 &3.705 &6.263
Suudi Arabistan 0 0 0 0 298 530
Trkmenistan &44.48& &28.689 2.680 4.80& 8.068 &2.608
Ukrayna 728 330 &.&64 &.070 2.452 2.042
Yugoslavya Fed.
Cum. 290 3.&89 0 0 0 0
Yunanistan 0 0 3.600 5.382 0 0
Toplam 265.854 3$8.786 203.509 266.$56 $.$65.289 750.298
Kaynak : D.T.M.

&02

2.3.3 Fiyatlar

Dnya kle kur"un fiyatlar Tablo 2.9 da verilmi"tir

Tablo 2.9 : Dnya Kle Kur&un Fiyatlar

Yllar Fiyat ($/Ton)

&994 820
&995 932
&996 &075
&997 &025
&998 998

&03

KADM!YUM

3.$ GENEL


Kadmiyum, &9&7 ylnda inko karbonat ierisindeki empritelerden tespit
edilmi"tir. Kadmiyum inko cevherleri ierisinde &2 de$i"ik yapda bulunmaktadr.
CdS Grenokit kadmiyumun tek tabii bile"i$idir. Tabiatta tek ba"na ekonomik olarak
i"letilebilir bir tenrde bulunmad$ndan inko retiminde yan rn olarak elde
edilmektedir. Gm" beyaz rengindeki kadmiyum metalinin pek ok zelli$i inkoya
benzemektedir.

Fiziksel zellikleri :

Renk : Gm" Beyaz
Atom No : 48
Atom A$rl$ : &&2,40
zgl A$rl$ : 8,65 (20 Santigrat Derece)
Ergime Noktas : 32& Santigrat Derece
Kaynama Noktas : 765 Santigrat Derece

Bu zelliklere sahip kadmiyum metali Dnyada ba"ta Ni, Cd pilleri olmak zere
sert kaplama, plastik sanayiinde stabilizatr ve pigment olarak geni" kullanm alan
bulmu"tur.

3.$.2 retim Teknolojisi

Kadmiyum Dnyada genellikle inko retimi srasnda yan rn olarak ortalama
her ton inko iin takriben 3 Kg. retilmektedir. Az miktarda baca tozlarndan, cruf ve
di$er proses artklarndan, kullanlm" pillerden de retilmektedir. ok az miktarda,
kur"un ve bakr izabesinde yan rn olarak kadmiyum, elde edilmektedir. Ticari
kadmiyum iin, min. % 99,95 saflk gerekmektedir.

Kadmiyum retiminde Ba"lca !ki Yntem Kullanlmaktadr.

3.$.2.$ Hidrometalurjik Yntemler :

Genellikle oksit halinde yan rn olarak elde edilen kadmiyumlu artklarn,
ierisinde bulunan di$er minerallerin yapsna gre kadmiyum zebilen bir zc ile
i"lem grmesi ve zeltiye geen kadmiyumun bir metal olarak ktrlmesi esasna
dayanmaktadr.

&04
3.$.2.2 Elektroliz Yntemi :

Bu yntem hidrometalurjik yntemin bir devam olarak nitelendirilebilir.
Hidrometalurjik yntemle ktrlme sa$lanamad$ takdirde zeltiden kadmiyumun
alnmas elektroliz yolu ile gerekle"tirilir.

inkur A.#. tesislerinde bulunan li nitesinde inko retim teknolojisinin bir
kademesi olan inko slfat zeltisinin artlmas esnasnda elde edilen artma kekleri,
kadmiyum nitesinde, elektroliz nitesinden alnan ve&6 gr/lt asit (H
2
SO
4
) ihtiva eden
kullanlm" asit ile 50 m3 kapasiteli, beton ve ii aside dayankl tu$la ile kaplanm"
kadmiyum nitesi I. ve II. li tanklarndan homojen bir kar"trma ile 80 santigrat derece
scaklkta li edilir. pH=5 civarnda iken Ni ve Cu ktrlr. Pres filtrelerden szlen
zelti III. Kadmiyum tankna alnr. Pres filtrelerde Cu ve Ni tutulur. III. kadmiyum
tankna alnan zeltiye stronsiyum karbonat ilave edilerek kur"un ktrlr.
Tekrar pres filtrelerden geirilerek artlan zelti IV. kadmiyum tankna alnr. Kadmiyum
slfat (CdSO
4
) ieren bu zeltiye saf inko tozu ilave etmek suretiyle kadmiyum
snger halinde kmesi sa$lanr. Tankta kalan inko slfat zeltisi pompayla, yeniden
de$erlendirilmek zere li nitesine gnderilir.

Kadmiyum sngeri (Sponge) briket makinesinde briket haline getirilir. Briketler
pota frnnda ergitildikten sonra kur"un ve inkodan arndrlmas iin granle
sudkostik ilave edilerek empritelerin cruf olarak ste toplanmas sa$lanr. Alttaki
ergimi" kadmiyum metali, ubuk veya levha halinde kalplara dklerek % 99,95 Cd
olarak sat"a arz edilir.

3.$.3 evre ile !lgili Sorunlar

3.$.3.$ Kadmiyum retiminin evreye Olan Etkileri

Kadmiyum ieren atk sular ba"lca "u endstrilerden gelir. Maden endstrisi ve
metalurjik ala"mlar, kimyasal madde endstrileri, elektro kaplama prosesleri, seramik
retimi, inorganik boyar maddeler, tekstil endstrisi. Toplam endstriyel kadmiyum
kullanmnn % 90'n, elektrokaplama, pil, akmlatr ve batarya retimi, boyar
maddeler, plastik stabilizatrler ve maden endstrisi olu"turur. Geri kalan % &0 ise
televizyon tplerinin retimi, nkleer reaktrlerin kalkan ve ubuklarnn yapm ve
plastik sertle"tirici retiminde kullanlr.

Tablo 3.& de kadmiyum ieren atk sularn geldi$i belli ba"l endstriler ve
atk sularn ierdi$i kadmiyum miktarlar grlmektedir.

&05
Tablo 3.$ Kadmiyum !eren Atk Sularn Geldi%i Belli Ba&l Endstriler ve
!erdikleri Kadmiyum Deri&imleri

PROSES Kadmiyum Deri&imi (Mg/lt)

Otomobil retimi &4-22
Silah Endstrisi
- Otomatik &0-&5
- Elle !"letilen 7-&2
Kaplama Durulama Sular
- (Byk !"letmeler) &5-20
Kaplama Durulama Sular
- 0,5 Gal/Saat D"atm 48
- 2,5 Gal/Saat D" atm 240
Kaplama Banyosu 23000
Parlak Daldrma ve Etkisizle"tirme 2000-5000
Banyolar.
Kaya atlaklar !inde Toplanm"
Asit Maden Drenaj &000
Asit Maden Drenaj 440-&0000

3.2 DNYADA DURUM

Dnyada genellikle inko retimi srasnda yan rn olarak elde edilen kadmiyum
metal lkemizde de ayn metalurjik yntemlerle retilmektedir. Cevherden kle inko
reten lkemizdeki tek kurulu" olan inkur A.#. kadmiyum metalinin tek reticisidir.
Hurdadan Cd metal reten i"letmeler yok denecek kadar az olup, kk atlyeler
"eklindedir. Ayrca, inkur piyasa talebine gre hurday i"ilik kar"l$ rafine etmekte ve
ilgililere teslim etmektedir.

Dnya retimi, miktarlar a"a$da verilmi"tir.

&06
Tablo 3.2 : Dnya Kadmiyum Metal retimi (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Belika &.7&0,4 &.579,2 &.420,0 &.3&8,4 556,9
Finlandiya 540,0 648,0 490,0 520,0 2&6,6
Fransa - 92,0 309,& 222,9 &26,6
Almanya &.&44,8 &.&44,8 &.&44,8 &.0&9,8 477,0
!talya 308,0 296,0 287,0 328,0 &44,0
Makedonya 73,5 73,2 73,2 73,2 30,5
Hollanda 704,0 603,2 7&8,0 739,0 338,4
Norve 295,6 274,2 290,& 269,8 8,&
!spanya 387,0 307,0 30&,0 &96,0 -
!ngiltere 548,6 537,2 454,6 440,4 236,7
Yugoslavya 70,0 79,2 45,3 &7,3 29,0
AVRUPA 5.78$,9 5.634,0 5.533,$ 5.$44,8 2.$63,8
Cezayir 58,8 50,0 50,0 50,0 20,9
Namibya 3&,& &0,& 2,2 - -
AFR!KA 89,9 60,$ 52,2 50,0 20,9
Hindistan 253,8 27&,4 295,5 304,2 &&8,7
Japonya 2.628,5 2.356,7 2.373,3 2.342,3 &.089,5
Gney Kore 908,4 930,0 930,0 930,0 387,5
Tayland 365,0 385,0 238,0 238,0 99,&
Trkiye 36,0 42,0 86,3 69,& 29,5
ASYA 4.$9$,7 3.985,$ 3.923,$ 3.883,6 $.724,3
Kanada 2.342,6 2.832,3 3.082,6 2.3&2,9 849,5
ABD &.36&,8 &.238,4 &.&79,& &.030,4 405,0
Arjantin 43,0 40,0 45,0 34,0 6,4
Brezilya &62,0 &62,0 &62,0 &62,0 40,5
Meksika 689,0 784,0 784,0 780,0 322,0
Peru 560,0 405,0 562,0 535,0 &79,0
AMER!KA 838,$ 5.46$,7 5.8$4,7 4.854,3 $.802,4
AVUSTURALYA 838,$ 638,9 63$,5 584,8 $66,0
Bulgaristan 266,0 264,0 264,0 264,0 &98,0
Polonya - - 22,0 22,0 9,&
Kazakistan 600,2 359,0 8&9,0 &.302,0 542,5
Rusya 670,0 700,0 750,0 750,0 3&2,5
Ukrayna &5,0 24,0 24,0 24,0 &0,0
in &.47&,0 &.567,0 &.982,0 &.982,0 826,0
Kuzey Kore 202,0 204,0 204,0 204,0 86,0
TOPLAM 3.224,2 3.$20,4 4.065,0 4.548,0 $.984,$
TOPLAM DNYA $9.284,2 $8.900,2 20.0$9,6 $9.065,5 7.86$,5
(*) Ocak-Mays

&07
Tablo 3.3 : Dnya Kadmiyum Metal Tketimi (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Belika 2.0&7,0 2.0&7,& 2.0&7,2 2.0&7,2 672,4
Fransa &.968,0 &.476,0 &.476,0 &.476,0 492,0
Almanya 750,0 750,0 750,0 750,0 250,0
!talya &20,0 &00,0 &00,0 &00,0 33,3
!sve 393,0 259,0 300,0 287,0 96,0
!ngiltere 587,4 6&7,7 63&,2 626,& 2&0,3
Yugoslavya 30,0 30,0 30,0 30,0 &0,0
Di$er Avrupa lk. 42,0 40,0 40,0 40,0 &3,3
AVRUPA 5.907,4 5.289,8 5.344,4 5.326,3 $.777,3
AFR!KA 20,4 20,4 20,4 20,4 6,8
Hindistan 446,4 446,4 446,4 446,4 &53,2
Japonya 8.363,5 6.527,2 7.247,0 5.795,2 &.575,9
Gney Kore 380,4 380,0 380,4 380,4 &26,8
Tayvan 20,4 20,0 20,4 20,4 6,8
Di$er Asya lkeleri &&8,8 &&8,8 &&8,8 &&8,8 39,6
ASYA 9.329,5 7.492,4 8.2$3,0 6.76$,2 $.902,3
Kanada &03,0 &06,8 89,6 90,0 37,5
ABD 2.007,6 &.700,5 &.355,9 &.0&2,0 337,3
Brezilya &00,0 &00,0 &00,0 &00,0 33,3
Meksika &40,0 &40,0 &40,4 &40,4 46,8
Di$er Amerika lk. 72,0 72,0 72,0 72,0 24,0
AMER!KA 2.422,6 2.$$9,3 $.757,9 $.4$4,4 478,9
AVUSTURALYA 24,0 24,0 24,0 24,0 8,0
ek Cumhuriyeti 60,0 60,0 60,0 60,0 20,0
Polonya 36,0 36,0 36,0 36,0 &2,0
Rusya &97,0 &96,8 &96,8 &96,8 65,6
Di$er BDT &00,0 &00,0 &00,0 99,6 33,2
in 600,0 600,0 600,0 600,0 200,0
Di$er lkeler &50,0 &50,0 &50,0 &25,0 50,0
TOPLAM DNYA $8.846,9 $6.088,7 $6.502,5 $4.663,7 4.546,6
(*) Ocak-Nisan

3.3 TRK!YEDE DURUM


Sektrde retim yapan tek kurulu" inkur A.#. olup retime ara verilmi"tir.

3.3.2 Tketim

Kadmiyum metali zellikle denize ve alkali evreye kar" (Korozyona) a"r
mukavemeti nedeniyle demir, pirin, alminyum kaplamasnda kullanlr. Metal
yzeylerinin kaplamasnda elektroliz veya mekanik yntemler uygulanr. Elektroliz
yoluyla kaplama bakr ve pirin ala"mlar zerinde uygulanr. Elektroliz yoluyla
kaplamann mmkn olmad$ aksamlarn kaplanmasnda pskrtme yntemi tatbik
edilir. Kadmiyum en nemli kullanm alan Ni-Cd Ag- Cd ve Hg-Cd pilleridir. e"itli
&08
kadmiyum bile"ikleri PVC imalinde stabilizatr olarak, elektrik cihazlarnn
lehimlenmesinde, demir d" metallerin demirli metallerle birle"tirilmesinde
kullanlmaktadr.

Kadmiyum, alminyum ve nikel ala"mlarnn ergitilmesinde oksijen giderici
olarak da kullanlmaktadr. Pigment olarak da byk lde kullanlmakta olup, sar,
portakal, krmz ve kestane renklerini verebilir. Bunlardan en nemli olan "Kadmiyum
Sars" ad ile bilinen CdS'dir.

Tablo 3.4 : Kadmiyum Metal Tketim Alanlar
Tketim Alanlar : %
Piller 68,0
Pigment &0,0
Ala"mlar 4,0
Kaplama 2,0
Plastik Sanayii &&,0
Di$er 5,0
Toplam &00,0

Dnya Tketim Alanlar : %
Piller 45,0
Kaplama 20,0
Pigment &6,0
Plastik &2,0
Ala"m ve Di$erler 7,0

Toplam &00,0

3.2.3 Fiyatlar

Tablo 3.5: Yurtd& Kadmiyum Fiyatlar
Yllar Fiyat ($/Ton)

&994 249&
&995 4056
&996 2733
&997 &&24
&998 6&7

&09
VII. GENEL DE#ERLEND!RME VE NER!LER :

(!NKO-KUR#UN-KADM!YUM )

&- Yurtii slfrl cevherler ve konsantreleri i"leyecek izabe tesisleri
kurulmaldr. Bu amala hazrlanm" olan mevcut Tevsi ve Hidroelektrik
Santral projesinin a"amal olarak realize edilmesi te"vik edilmelidir.

2- Tevsi ve yeni yatrmlarda yabanc sermaye te"vik edilmelidir.

3- Yurtii inko-Kur"un cevher aramalar yo$unla"trlmal mevcut zenginle"tirme
tesislerinin tam kapasite ile al"malar temin edilmelidir.

4- Sektre yurtd" lkeler seviyesinde bir fiyatla elektrik enerjisi temin edilerek
rekabet imkan sa$lanmaldr.

5- !kincil Kur"un reten tesislerin rehabilitasyonu ile kapasite artrmlar te"vik
edilmelidir.

6- Madencilik ve baz metal reten sektre tannan te"vik tedbirlerine ilaveten
a"a$daki dzenlemelerin yaplmas yararl olacaktr.

a. Yatrmlara genel olarak uygulanan asgari z kaynak orannn I. Derecede
Kalknmakta ncelikli Yreler yatrmlarnn seviyesine ekilmesi,
b. Yatrm indirim nispetinin tespitinde sektrn zel nem ta"yan yatrmlar
arasna alnmas,
c. Kredilerin alnmas ve denmesi safhasnda yatrmn ihracata dnk oldu$u
aranmakszn vergi, fon, resim, har vb. istisnalardan yararlandrlmas,
d. Fon kaynakl kredi faiz oranlarnn yatrm blgesi "art aranmakszn
% &0 olarak uygulanmas.

7- Ark frnlar ile retim yapan Demir-elik i"letmelerinin at$ olan yksek inko
ihtiva eden filtre tozlarnn sektrde hammadde olarak kullanmn temin
etmek iin ba"latlan ara"trmalarn desteklenmeli ve sonuca ula"trlmaldr.

8- AT lkeleri ile gmrk birli$ine giden lkemiz rnlerinin geli"mi" lkelerde
retilen rnler ile rekabet edebilmesi iin tm rnlerin standardize edilmesi
ve kalitenin ykseltilmesi "arttr.

9-Tketicinin korunmas asndan nihai rnlerde standart d" inko ve ala"mlarnn
kullanm nlenmelidir.

&0- Sektrn evreye olan etkileri uluslararas bazda standardize edilmelidir.

&&- Sektrde olu"an atk miktarnn azaltlmas ve evreye olumsuz etki yapmamas
iin teknik nlemler alnmaldr.

&2- evreyi kirleten tesislere makul sre tannarak nlem almalar sa$lanmal ve bu
yndeki yatrmlar te"vik edilmelidir.

&&0
&3- Sektrde yatrm yapacak kurulu"larn .E.D. raporu edinmeleri konusundaki
brokratik engeller kaldrlp formaliteler basite indirgenerek zaman ve kaynak
kayb nlenmelidir.
&&&

ALTIN, GM"
ve
PLAT!N GRUBU METALLER
RAPORU
&&2

&&3
!!NDEK!LER

ALTIN
$.$ GENEL
&.&.& Genel Bilgiler
&.&.2 retim Yntemi-Teknoloji
$.2 DNYADA DURUM
&.2.2 De$erli Metaller Piyasas ve Fiyatlar
&.2.3 Arz-Talep
&.2.4 retim
$.3 TRK!YEDE DURUM
&.3.& Mevcut Durum
&.3.2 Sektrdeki Kurulu"lar
&.3.3 Rezervler ve Mevcut Kapasite
&.3.4 retim
&.3.6 Sektrn Rekabet Gc
$.5 ULA"ILMAK !STENEN AMALAR
$.6 PLANLANAN YATIRIMLAR
$.7 NGRLEN AMALARA ULA"ILAB!LMES! !!N YAPILMASI
GEREKL! YASAL VE KURUMSAL DZENLEMELER VE UYGULANACAK
POL!T!KALAR

GM"
2.$ GENEL
2.&.2 Teknoloji
2.&.4 evre !lgi !lgili Konular
2.&.4.& Siyanr bile"ikleri ve etkileri
2.&.4.2 Atk Baraj Sistemleri
2.2 DNYADA DURUM
2.2.& Genel
2.2.2Dnya'da Kullanm Alanlar :
2.2.3 retimi
2.2.4 Arz-Talep
2.2.5 Fiyatlar:
2.3 TRK!YEDE DURUM
2.3.& Mevcut Durum
2.3.2 Mevcut Kapasite Ve Kapasite Kullanm
2.3.3 retim
2.3.4 Tketim
2.3.5 Arz-Talep
2.3.6 Stok Durumu
2.3.7 Fiyatlar
2.4 MEVCUT DURUMUN DE#ERLEND!R!LMES!
2.4.& VII. Plan dnemindeki geli"meler
2.4.2 Sorunlar
&&4
2.4.3 Rekabet Edebilirlik
2.5 ULA"ILMAK !STEN!LEN AMALAR
2.5.& VIII. Be" Yllk Kalknma Plan Dneminde (200&-2005)
2.6 UZUN DNEMDE (200$-2023) TALEPTE,ARZDA, TEKNOLOJ!
VE REKABET GCNDE GEL!"ME E#!L!MLER!

3. PLAT!N
3.$ G!R!"
3.2. YAKIN GEM!"TEK! GEL!"MELER VE MEVCUT DURUM
3.2.2. Dnyada Durum
3.3 TRK!YE'DE DURUM
3.3.&. Rezerv ve Kaynaklar
3.3.2 D" Ticaret
3.4. MEVCUT DURUMUN DE#ERLEND!R!LMES!
3.4.& Sekizinci Plan Dnemindeki Geli"meler

&&5

TABLOLAR
ALTIN
Tablo &.& Altn Ziynet E"yasnn Kimyevi Bile"imi:
Tablo &.2 Alc ortama atk de"arj dnya standartlar (mg/L)
Tablo &.3 Alc ortama atk de"arj-Bergama-Ovack
Tablo &.4 Altn reticisi kurulu"lar
Tablo &.5 Dnya altn arz-talep dengesi
Tablo &.6 Dnya altn imalat lkeler sralamas
Tablo &.7 Dnya mcevher tketimi
Tablo &.8 Dnya altn retimi (&000 ton)
Tablo &.9 Altn reticisi lkeler sralamas
Tablo &.&0 Trkiyenin bilinen altn rezervi
Tablo &.&& !"letmeye hazr altn yataklar
Tablo &.&2 Trkiye Altn !thalat, Miktar (Kg)

GM"
Tablo 2.& Dnya primer ve yan rn olarak gm" retimi
Tablo 2.2 Toplam retimin blgelere gre da$lm
Tablo 2.3 Eti Gm" A.#. &999 Yl Birim retim Gird.
Tablo 2.4 Gm"n kullanm alanlarna gre da$lm
Tablo 2.5 Dnyadaki Baz Byk Gm" Rafinerileri:
Tablo 2.6 Gm" Tketim Alanlar
Tablo 2.7 Dnya Gm" retimi
Tablo 2.8 Gm" Arz-Talep Dengesi
Tablo 2.9 Dnya Toplam Gm" Talebi
Tablo 2.&0 Dnya Gm" Ortalama Fiyatlar
Tablo 2.&& Trkiye Gm" rezervleri
Tablo 2.&2 Gm" Sektrnde Kurulu Kapasite Durumu
Tablo 2.&3 Eti Gm" A.#. retim ve Sat"lar
Tablo 2.&4 Eti Gm" A.#. Granle Gm" retimleri
Tablo 2.&5 Trkiye Gm" Arz-Talep Dengesi
Tablo 2.&6 Stok Durumu
Tablo 2.&7 Gm" sektr yllk ortalama fiyatlar
Tablo 2.&8 Gm" Sektr retim Hedefleri
Tablo 2.&9 Eti Gm" A.#. Yatrm Tablosu

PLAT!N
Tablo 3.& PGM'lerin istatistik Poz Numaralar
Tablo 3.2 Dnya PGM rezervleri (Kg)
Tablo 3.3 PGM Sektrnde nemli Kurulu"lar:
Tablo 3.4 lkelere gre PGM retimi (Kilogram)
Tablo 3.5 ABD'nin &998 yl PGM ithalat
Tablo 3.6 ABD'nin &998 yl PGM !hracat
Tablo 3.7 PGM'nin kullanm alanlar
Tablo 3.8 Yllara gre PGM fiyatlar ($/ons)
Tablo 3.9 Platin Grubu Metaller !thalat
Tablo 3.&0 lkeler !tibariyle Platin-Platin Ala"ml Tellerin !thalat
Tablo 3.&& lkeler !tibariyle Platin-Platin Ala"ml Tellerin !hracat

&&6
&&7

ALTIN

$.$ GENEL

$.$.$ Genel Bilgiler

Element olarak, periyodik cetvelin &B alt gurubunda bulunan altnn kimyasal
sembol, Au, atom numaras 79, atom a$rl$ &96,967, zgl a$rl$ &9,3, erime ss
&063 santigrattr. Sar renkli ok kolay dvlebilen ve "ekil verilebilen, elektri$i iyi ileten
ve ok inert zellikte bir metaldir.

Altn, estetik grnm ve e"siz fiziksel zellikleri sebebiyle yalnzca endstri ve
sanat iin nemli bir metal de$il, ayn zamanda kalc e"ya ve yatrm arac olarak ta
nemli de$ere sahiptir.

Yeryz kabu$u ortalama olarak 3,5 ppm, deniz suyu ise 0.0&& ppm civarnda altn
ierir, ancak bu ierik lokasyona gre 0.00& ile 44 ppm aral$nda farkllk gsterir.
Yeryz ve yeralt sularnda da durum deniz suyundaki gibidir.

Altn do$ada genellikle saf halde, gm" ve di$er metallerle ala"m halde ve
tellritler halinde bulunur. Do$ada bulunan altn-gm" ala"mna elektrom ad verilir.
Di$er altn mineralleri nadirdir. Altn genellikle demir slfitleri, gm", arsenik, antimuan
ve bakrla birlikte bulunur.

Ticari Uygulamalar:

Kymetli soy metaller almnda ve sat"nda troy ons veya kg kullanlr. & kg 32,&5
troy ons'a e"ittir. Troy a$rlk sistemi 480 tanenin troy onsunu esas alm"tr. Bu miktar 3&,&
gram veya 20 penny a$rl$a kar"lk gelmektedir. & troy ons ayrca &,097 avoirdupois onsa
e"ittir.

Altn iin saflk, ala"m iindeki altn metalinin ala"m a$rl$na orandr. Binde
olarak ifade edilir. rnek; &000 saf altn saf altndr yani % &00 altndr. Ticari olarak
kullanlan kle altn (Gold bullion) en az 995 veya daha yukar saflktadr.

Altn safl$n gstermenin di$er bir yolu altn safl$nn 24 rakamn % &00 tam saf
altn olarak kabul eden ayar (karat) sistemidir.

Bu sistemde 24 ayar (24 A) altn, &000 saflktadr. Yani saf altndr. Ayn "ekilde
&4A altn, &4/24 veya % 58,5'tur.

Altn ve altn ala"mlar iin gmrk tarife istatistik pozisyon numaralar a"a$da
verilmektedir.
&&8

$.$.2 retim Yntemi-Teknoloji

Altn yolla elde edilir. Birincisi, direkt olarak birincil kaynaklar kullanlmak
suretiyle altn cevherlerinden, di$eri ikincil kaynaklardan yaplan retimdir. (rafine bakr
ve di$er temel metallerin retiminde yan rn olarak) nc yntem ise altn hurdalarnn
yeniden de$erlendirilmesi ile yaplan retim "eklidir. Ancak bu yntem direkt bir retim
yntemi saylmayp bir (re-cycling) geri dn"m ifade eder.

$.$.2.$ retim Teknolojisi:

Altn cevherlerinin zenginle"tirilmesinde gravimetrik yntem, flotasyon ve
otomatik ayklama yntemleri kullanlmaktadr. Gravimetrik yntem altnn serbest ve iri
taneli olmas durumunda (plaser tipi yataklar) tercih edilmekte, flotasyon da serbest, ince
taneli altn veya altn ieren slfrl, tellrl minerallerin konsantrelerini elde etmekte
kullanlmaktadr. Boyut kltme srasnda altn ieren tanelerle gangn kolay ayrld$
durumlarda ise otomatik ayklama yntemlerine ba"vurulmaktadr.
Altnn ekstraksiyonu ncesi, malzemenin karakterine ba$l olarak, oksitleyici
kavurma, klorlama, aglomerasyon vb. e"itli n i"lemlerde gerekli olabilmektedir. rne$in
arsenopirit, stibnit, pirotin ve pirit minerallerinin bir yada birkan ieren cevher ve
konsantrelere 600 santigrat n altndaki scaklklarda oksitleyici kavurma uygulanarak
demir slfr minerallerinin hematite dn"mesi sa$lanmaktadr. Klorlamann amac, altn
cevherlerinde bulunmas mmkn karbon veya hmik asidin oksitlenmesini sa$layarak
siyanrleme srasnda olu"an altn-siyanr bile"iklerinin karbonlu bile"ikler tarafndan
so$urulmasn nlemektir. Y$n ncesi uygulanan aglomerasyon i"lemi ise y$n
olu"turan cevher tanelerinin dzgn da$lmn sa$lamakta ve li zeltisinin y$nn her
tarafna ula"abilmesi sonucu li veriminde bir art"a neden olmaktadr.

Altnn ekstraksiyonu konusunda uygulanmakta olan birim i"lemler amalgamasyon,
klorlama ve siyanrleme olmak zere ba"lca ksmda incelenebilir. Ayrca, asidik
ortamda tiyore (veya benzeri zcler) lii konusunda da e"itli ara"trmalar halen
srdrlmektedir.

$.$.2.$.$ Amalgamasyon

En eski yntemlerden birisi olan amalgamasyon altnn civa ile Au Hg2, Au8Hg vb.
bile"ikler olu"turabilme zelli$ine dayanmakta ve genellikle de gravimetrik yntemle
zenginle"tirilmi" konsantrelere uygulanmaktadr. Bu yntemin uygulanabilmesi iin
cevherde civa ile tepkimeye giren arsenik, antimuan, bizmut ve slfrl minerallerin
bulunmamas ve altn yzeylerinin de temiz olmas gerekir.

Civann ok toksik bir bile"ik olmas nedeniyle bu yntemle altn retimi giderek
nemini yitirmektedir.

$.$.2.$.2 Klorlama

Bu yntem ilk kez &848 ylnda arsenikli cevherler iin kullanlm"tr. Bu
uygulamada ykama yoluyla ortamdan ayrlan altn, e"itli ktrme yntemleri ile
kazanlmaktadr. Yntem, bir n kavurma i"lemini takiben, slfrl ve tellrl cevher ve
konsantrelere uygulanabilmektedir.
&&9

$.$.2.$.3 Siyanrleme

Altnn seyreltik KCN zeltilerinde znd$ ilk kez &948 ylnda L.Elsner
tarafndan belirlenmi"tir. Altnn kazanlmas amac ile yntem J.S.Mac Arthur tarafndan
geli"tirilmi" ve bu konuda ilk patent &887 ylnda !ngiltere'de alnm"tr. Bu yntem, altn
ieren taneciklerin ok ince olmas ( 50 mm) veya tenrn ok d"k olmas nedeniyle
yerekimi ve/veya flotasyonla zenginle"tirme yaplmamas durumlarnda, kullanlmaktadr.
Bu amala uygulamada kullanlan siyanr zeltisinin de$i"imi genellikle 0,25-0,50 kg/m3
su arasnda olmaktadr.

Siyanrleme tepkimesi a"a$da verilen denklemle ifade edilmektedir. Bu
tepkimeden de anla"labilece$i gibi

4 Au + 8 NaCN + 0
2
+ 2 H
2
O -----------> 4 Na CAu(CN)
23
+ 4 NaOH

znmesinin gerekle"ebilmesi iin oksitleyici bir ortam gerekmektedir. Ayrca,
zeltiye kire veya sodyum hidroksit ilave edilerek pH'n &0-&& arasnda olmas
sa$lanmakta ve ldrc bir gaz olan HCN olu"mas engellenmektedir.

Siyanrleme uygulamas yaplmadan nce cevher veya konsantre mineralojik
analize tabi tutularak safszlklarn karakterinin ayrntl olarak belirlenmesi gerekir. Zira
ksmen oksitlenmi" As, Sb, Zn, Fe ve Cu slfrlerin siyanr tketme, karbonlu bile"iklerin
metal siyanrleri so$urma ve organik maddelerin de li zeltisindeki znm" oksijeni
tketme zellikleri vardr. Ayrca, ykseklik ve azalan scaklkla kullanlabilir oksijenin
azalmasndan tr li hznda bir azalma olmas da sz konusudur.

Siyanrleme li prosesi, siyanr zeltilerinin ok zehirli olmasna kar"n,
ekonomik bakmdan en fazla tercih edilen yntemdir. Bu yntem, y$n lii ve kar"trmal
tank lii olmak zere ba"lca iki "ekilde gerekle"tirilmektedir.

$.$.2.$.3.$ Y%n Lii

!lk yatrm ve i"letme giderlerinin d"k olmas ve d"k tenrl cevherlere
uygulanabilmesi nedenlerinden tr, altn kurtarma veriminin % 60 -70 dolaylarnda
olmasna ra$men, yaygn bir "ekilde kullanlan bir yntemdir.

Altnn ince tanecikler halinde da$ld$, ieri$inde siyanr tketici safszlklar
bulunmayan, olu"turulan y$nn yeterince porz ve permeabil olmas durumlarnda tonda
& gr Au ieren cevherlere uygulanabilmektedir. Cevherdeki kil miktarnn yksek olmas
durumunda y$n hazrlanmas ncesinde portland imentosu, kire veya su kullanlarak
aglomerasyon yaplmakta ve besleme zeltisinin y$nda dzenli ak" sa$lanmaktadr.

n laboratuar deneyleri (kolon lii deneyleri) ve tercihen kk bir y$nda
gerekle"tirilen pilot al"may takiben byk apl bir uygulamaya geilmektedir. Y$n
olu"turan cevher herhangi bir n i"lemden gememi" (dump lii) gibi boyut kltme, baz
safszlklarn uzakla"trlmas veya baz katk maddelerinin ilavesi gibi i"lemlerden
geirilebilir. rne$in, uygun plt'n sa$lanmas iin cevherin y$n olu"turmadan nce
NaOH veya kirele belli oranlarla (&,35-2,25 kg NaOH/ton cevher) kar"trlmas gibi.

&20
n hazrlk i"lemleri tamamlanan cevher, kil, asfalt veya plastik bir malzemeden
olu"an hafif e$imli havuzundan temin edilen siyanr zeltisi ya$murlama, boru a$ vb.
sistemlerle y$na gnderilerek li olay gerekle"tirmekte ve altn ieren zelti
kazanlmaktadr. zelti artm ve zeltiden de$erli rnn kazanlmasn takiben pl ve
siyanr iyonu de$i"imi ayarlandktan sonra zelti tekrar kullanlmak zere
de$erlendirilmektedir.

Altn ieren zeltiden altnn kazanm inko ile ktrme veya karbon zerine
so$urma yoluyla gerekle"tirilmektedir. Di$er alternatif kazanm yntemleri iyon de$i"imi,
do$rudan elektro kazanm, alminyum tozu ile ktrme vb. "eklinde sralanabilir.

$.$.2.$.3.2 Kar&trmal Tank Lii

Yksek tenrl cevherlere uygulanan bir yntemdir. Cevher 0,25 mm'nin altna
$tldkten sonra siyanr zeltisi ile kar"trlmakta ve ortama hava verilmektedir. Bu
amala, hava kar"trlmal Pachuca tanklar, hava ve mekanik kar"trmal Dorr Ajitatr
vb. uygun bir tank kullanlmaktadr.

D"k scaklklarda oksijen aktifli$inin azalmas altnn znrl$n olumsuz
ynde etkilemektedir. Bu nedenle, k" aylarnn so$uk geti$i blgelerde belli bir sre iin
y$n lii uygulamasna ara verilerek kar"trmal tank lii uygulamas tercih edilmektedir.

Kar"trmal tank lii uygulamas sonucunda elde edilen altn ieren zelti inko
ile ktrme, karbon zerine so$urma veya di$er alternatif yntemlerden birisi kullanlarak
de$erlendirilmektedir.

$.$.2.$.3.3 Altn !eren Li zeltilerinden Altnn Kazanlmas

inko ile ktrme:

Bu yntem, altn deri"imi yksek zeltiler, az hacimdeki zeltiler veya gm"
ieri$i yksek li zeltileri iin tercih edilmektedir. Altn ieren zeltilere inko tozu
ilave edilerek gerekle"tirilmektedir. Ancak, inko tozu ilave edilmeden nce zeltinin
berrakla"trlmas ve oksijenin uzakla"trlmas (deaeration) gereklidir. Oksijenin
uzakla"trlmamas durumunda kelen altn serbest siyanrle tepkimeye girerek
znmektedir.

Altnn inko tozu ile ktrlmesinden olu"an tepkime a"a$da verilmektedir ve
ayn tepkime gm" iin de geerlidir.

Zn + 2 NaAu(CN)
2
---------> 2 Au + Na
2
Zn(CN)
4

Tepkime tamamlandktan sonra filtrasyon yoluyla kat ksm ayrlmaktadr. Altn
yannda, inkodan daha elektropozitif metalleri de ieren kek, bile"imine ba$l olarak,
uygun bir yntemle safla"trma i"lemine tabi tutulmaktadr.

Aktif Karbon Yzeyine So$urma Yoluyla Kazanma

Bu yntem, altn ieri$i d"k ve yksek hacimdeki zeltiler iin tercih
edilmektedir. Yakla"k &000 m2/g yzey alanna sahip aktif karbonun siyanr
&2&
zeltilerindeki altn iyonlarn yzeyine so$urabilme zelli$inden yararlanlmaktadr.
Aktif karbonun siyanr kompleksi halindeki 30 000 ppm altn so$urabilme kapasitesi
vardr. Li zeltisindeki Au ve Ag miktarnn ok yksek olmas durumunda, karbon
yzeyine so$urma olayndan nce, gm"n slfr halinde seimli olarak ktrlerek
ayrlmas yoluna gidilmektedir.

Aktif karbon yzeyine so$urma olay aktif karbon kolonlarndan geirme ve pulp
iinde karbon (CIP) olmak zere iki farkl "ekilde uygulanmaktadr. Aktif karbon
kolonlarndan geirme genellikle y$n lii uygulamalarn takiben yaplmaktadr. Bu
uygulamalarda birbirine seri halde ba$l, alttan beslemeli ve stten ta"mal drt veya be"
kolon kullanlmaktadr. Besleme zeltisinin hz ve kolon hacimleri askda tutulan karbon
taneciklerinin sistemi terk etmesi sa$lanacak "ekilde ayarlanmaktadr. Kolonun
doygunlu$a ula"t$ alnan numunelerde gerekle"tirilen fire-assay analiz yntemi ile
belirlenmektedir. Doygunlu$a ula"an birinci kolon altnn kazanlmas (desorption)
i"lemine tabi tutulmak zere seriden ayrlmakta ve serideki kolon sras birer ne
kaydrlmaktadr. Desorpsiyon i"lemi tamamlanan birinci kolon, gerekti$inde a"nma
nedeniyle kaybedilen karbon eksi$i tamamlandktan sonra, sradan en sonuncu yeri
almakta ve olay bylece devam ettirilmektedir.

Pulp iinde karbon prosesinde altn ieren zeltinin bulundu$u tanklara aktif
karbon ilave edilerek altnn karbon yzeyine so$urulmas sa$lanmaktadr. Filtrasyon veya
ters akmda dekantasyon ekipmanlar gerektirmedi$i iin ekonomik bir uygulamadr. Li
devresinden alnan altn ieren zelti kar"trmal tanklara beslenerek pulptaki kat
tanelerden daha iri tane boyunda aktif karbon ilave edilmektedir. Genellikle, -35 mesh'lik
pulp iin 6x&6 mesh'lik aktif karbon kullanlmaktadr. Adsorpsiyon tanklarnda li zeltisi
ve aktif karbon ters ynl hareket etmektedirler. Aktif karbon doygunlu$a ula"t$nda pulp
ve karbon hava ile kaldrlarak bir elek zerine gnderilmektedir. !nce taneli pulp elek
altndan alnrken iri taneli karbon elek stnde toplanmaktadr. Altn ykl aktif karbon
tanecikleri titre"imli elekler zerinde su ile ykandktan sonra altnn geri kazanlmas
amacyla desorpsiyon i"lemine tabi tutulmaktadr. Bu i"lem ba"lca "ekilde
yaplabilmektedir.

- Aktif karbon taneciklerine so$urulmu" altn, atmosferik ko"ullarda ve 85-90
santigrat scaklkta % & NaOH ve % 0,& NaCN ieren zelti ile 72 saate varabilen sreler
sonunda zeltiye alnabilmektedir.

-Ayn uygulamann &20-&30 santigrat scaklkta ve 260 kpa basn altnda
gerekle"tirilmesi durumunda ykama sresi 4-&0 saat arasna inmektedir.

- En iyi sonu, NaOH-NaCN zeltisine % 20 alkol ilavesi ile ykamay 80
santigratta gerekle"tirme yoluyla elde edilmektedir. Bu durumda ykama sresinin 506
dolayna inmesine kar"lk alkoln toksik, buharla"abilir ve patlayc karakterde olmas en
nemli dezavantajlar olu"turmaktadr.

Altnn desorpsiyonu i"leminin tamamlanmasn takiben seyreltik HNO3, su ve % &
NaOH zeltileri ile ykanan karbon 30 dakika sreyle yakla"k 650 santigrat dolaynda
stlarak tekrar aktifle"tirilmektedir. !nce tanelerin uzakla"trlmasndan sonra aktif karbon
tekrar kullanma hazr hale getirilmektedir.

&22
Aktif karbon yzeyinden geri kazanlan altn Zadra veya dikdrtgen kesitli
elektroliz hcrelerinde veya inko ile ktrme yoluyla kazanlmaktadr. Daha sonra da
ergitme yoluyla saf halde elde edilmektedir.

$.$.2.$.3.3 Tiyo re Lii

Son yllarda, siyanrleme yntemine alternatif olarak tiyore lii konusunda yo$un
ara"trmalar yaplmaktadr. Asidik ortamda tiyorenin altnla katyonik bir kompleks
olu"turmasna dayanan bu yntemde asit olarak HCl, H2SO4 ve HNO3 denenmi"tir. Li
olaynn gerekle"ebilmesi iin uygun bir oksitleyici gerekmektedir. Oksitleyici olarak
Fe(+3), H2O2, Na2O2, formamidin dislfr, znm" oksijen, ozon ve KMnO4 zerinde
durulmu"tur. Sonuta en uygun kombinasyonun H2SO4 + Fe(+3) oldu$u anla"lm"tr.
Genel znme Tepkimesi;

Au + 2 CS(NH
2
)
2
---------> Au(CS(NH
2
)
2
)
2
+ e

"eklinde ifade edilmektedir.

Asidik ortamda tiyore liinin, siyanrlemeye kyasla, en nemli avantajlar, li
hznn yakla"k &2 kez daha fazla olmas ve zcnn toksik ve korozif olmamasdr.
Ancak, oksitleyici olarak kullanlan Fe(+3) iyonlar ve ortamda bulunan baz safszlklarn
tiyore ile kompleks olu"turmalar tiyore tketimini artrmakta ve yntemi ekonomik
bakmdan olumsuz ynde etkilemektedir.

Tiyo re zeltilerinden altnn kazanlmas amac ile aktif karbon yzeyine
so$urma, solvent ekstraksiyonu (IBP ve bis (2-ethylhexy) fosfat) kuvvetli asidik katyon
de$i"tirici reineler (zirkonyum fosfat ve molibden ferrosiyanr) ve elektrolitik indirgeme
yntemleri zerinde ara"trmalar yaplm"tr. Ancak, bu al"malar henz uygulamaya
ynelik bir boyut kazanmam"tr.

$.$.2.$.4 Dore Metal retimi

Dore genellikle % 5'den az, de$ersiz metal artklar ieren altn ve gm"
kar"mdr. Dore yapmak zere kullanlan tr frn vardr: &) Silikon karpit pota olup bu
sistemle & t/yl (32.000 ons/yl) altn i"lenebilir. 2) Gaz veya propan yaklan reverber
frndr. Reverber frnda tortu alev ile direkt temas eder. Bu sistem evre kirlili$i
yaratmaktadr. 3) !ndksiyon frn en az s gerektiren ve en temiz sistemdir. Bu nedenle
bu frnn kullanm gittike yaygnla"maktadr.
Frnn yaz kapsndan besleme yaplr, Frnn scakl$ &300 C dr. Yeterli dore
metali toplanncaya kadar cruf olu"umu devam eder. Baz durumlarda beslemenin
iindeki gm", altn ve emprite ieri$ine gre, operasyon birka gn srer. Dore metali,
maksimum drt basamak cruflamadan sonra kabul edilebilir kompozisyonda elde edilir.

$.$.2.$.5 Altn Rafinasyonu

!zabe yatrmlar ile elde edilen ham altn empriteleri fazla ise % 90-95 arasnda
Au ierebilir. En nemli emprite olan gm"n yan sra bakr, kur"un, demir, bizmut,
arsenik, antimuan, inko mevcut olabilir.

Bu empritelerin ayrlmas ile, satlabilir kalitede (% 99,5 Au) elde edilebilir.
&23

% 90-95 Au ieren dore altnnn rafinasyonu, Miller yntemine gre
yaplmaktadr.

Al203 esasl bir potada dore metal ergitilir, yine Al203 esasl bir fleme borusu ile
sv metal ierisine Cl2-Gaz gnderilir. Empriteler arasnda en nemlileri olan gm",

Ag (Au-s) + &/2 Cl
2
------> AgCl(s)

yukardaki reaksiyona gre sv AgCl olu"turur. Di$er empriteler CuCl
2
PbCl
2
,
ZnCl
2
"eklinde olu"urlar, bunlarn bir blm buharla"r, di$er blm sv AgCl iinde
znr. Klorlama sresinin sonlarna do$ru empriteler iyice azalnca altn da AuCl3
"eklinde bularla"maya ba"lar. Bu noktada i"lemi tamamlamak gerekir. Olu"an bu sv faz,
cruf, alndktan sonra geri kalan sv metal yakla"k (% 99,5 Au + %0,4 Ag + % 0,&
di$erleri) kompozisyonundadr.

!stenirse bu metal anot "eklinde dklerek elektrolitik rafinasyona gnderilir =>
%99,9 halinde altn retilir.

2.$.3.$.2 rn Standartlar

Trkiye'de altn ile ilgili olarak Trk Standartlar Enstits (TSE) tarafndan TS
7000/Mays &989 UDK 67&.38&.822 no ve tarihli standart ile "Ziynet E"yalar, Altn ve
Altn Ala"mlarndan imal edilen" ba"l$ altnda standart yaynlanm"tr.

Bu standarda gre altn ziynet e"yasnn kimyasal bile"imi a"a$daki Tabloda
verilmektedir.

Tablo $.$: Altn Ziynet E&yasnn Kimyevi Bile&imi
Ksa Gsterili& Altnn Safl% Ayar Says
$/$000 (milyem): (A) (K) ($)
A%rlk En Az(2)
A&000 (3) 999,9 24A (K)
A 9&6 9&6,0 22A (K)
A 875 875,0 2&A (K)
A 750 750,0 &8A (K)
A 585 585,0 &4A (K)
A 4&6 4&6,0 &0A (K)
A 375 375,0 9A (K)
A 333 333,0 8A (K)
Not &. "A" harfi," "ayar" kelimesinin; "K" harfi, "Karat" kelimesinin ksa gsterili"idir.
2. Altn ziynet e"yasnn sert lehim dolgu metali ihtiva etmesi durumunda en ok 3
milyemlik (3/&000) bir toleransa izin verilir. Altn ziynet e"yasnn sert lehim dolgu metali
ihtiva etmemesi durumunda & milyemlik (&/&000) bir toleransa izin verilir.
3. Bu tip yalnzca lmlerde kullanlr. Bu tipten ziynet e"yas yaplmaz.

$.$.3 Genel zellikler ve Genel Kullanm Alanlar

Altn parlak, sar, yumu"ak ve i"lenebilir bir metaldir. zellikleri arasnda
korozyon direnci, iyi yanstclk, slfrlenmeye ve oksitlenmeye kar" diren, iyonla"ma
&24
serbestisi, belirli zellikleri geli"tirmek iin di$er metallerle kolay ala"m yaplabilmesi,
yksek elektrik ve s iletkenli$i saylabilir.

Altn "ekillendirmek kolay oldu$u iin parlak, ho" bir renge sahiptir. Alerji yaratan
bir madde olmayp ayrca zerinde leke tutmaz (kararmaz). Bu zellikle daha ok
kullanlan kle altn tipi % 99,95- % 99,98 Au ihtiva eden genel rafine altndr.

Altn, son yllarda artan bir oranda elektronik sanayinde de kullanlmaktadr.
zellikle baskl devrelerde, ba$lant elemanlarnda, anahtarlarda ve minyatr devrelerde
ok kullanlmaktadr. Elektronik cihazlar d"k gerilim ve akmlar kulland$ndan dolay
yukarda ad geen paralarn zerinde lekeler bulunmamal ve bu paralar cihazn mr
asndan kimyevi ve metalurjik olarak kararl kalmaldr.

Yksek saflktaki altn porselen (china) ve camn yzeyini kaplamak iin, geni" bir
scaklk aral$nda kararl seici bir "k szgeci iin cam zerine ince film olarak, elektrik
frnlarnda scaklk kontroln yapmak iin kullanlan sigortalarda, X-Ray cihaznda hedef
olarak, donma noktas standard olarak, vacum-tight basn kaynaklarda yksek ergime
lehim malzemesi olarak, kimyasal ekipmann astarnda, fosfor bronzunda veya nikel-
gm" ala"mnda kaplama (=cladding) malzemesi olarak, radyo-frekans devreleri ve
ba$lant yaylarnda, di"ilikte ve dekoratif amalarla kullanlr.

Altn kzltesi radyasyonun iyi bir yanstcdr. Bu sebeple altn filmleri s
radyasyonunda, kurutma cihazlarnda ve byk binalarn s yaltml pencerelerinde
kullanlr.

Elektrolitik altn kaplamalar dekoratif amalarla ve kzltesi yanstclarda
kullanmna ek olarak korozyon ve lekelenmeye kar" direnli olmalar sebebiyle elektrik
uygulamalarnda ok yaygndr. Elektronik kafes tellerinde ikinci emisyonun
nlenmesinde, e"itli diren terminallerinde d"k grltl i ba$lant sa$lanmasnda,
titre"im yapan ve esnek bir yapya sahip olan paralarda kaplamann yap"mas ve
esnekli$inde, ba$lantlarda alak ve kararl ba$lant direnlerinde, alak katot akkor
de"arjnda, kapasitif akm a$rlk kaybnda ve alak-ems grlt voltajnda kullanlr.
Elektrolitik kaplamada iletken metalin kaplanmas istenmeyen ksmlarnn rtlmesinde
(stop-off) de kullanlr.

Silikon transistrleri ve tmle"ik devre paralarnn terminallerinin yapmnda
bunlarn belirli blgeleri zerine altn buhar pskrtlr. Kk apl saf altn teller,
harici devrelerde veya kur"un iskeletlerdeki elektrik ba$lantlar iin scak-basma ba$
olarak kullanlr. Altn ve silikon veya germanyum alak scaklk tektikleri olu"tururlar ve
bu saf altnn silikonla birlikte stlarak yar iletkeni temele veya terminallere ba$layacak
lehimi retmek iin kullanlr. Alak scaklklarda ergiyen altn-kalay tektik nala"m da
ayn amalar iin kullanlabilir.

Di$er lehim dolgu metalleri altn ile birlikte "N" tipi yar iletkenler iin antimon,
"P" tipi ayr iletken iin indiyum ihtiva eder.

Ate"te pi"irilmi" altn organometalik bile"ikleri, porselen ve cams mamullerin
dekorasyonunda kullanlr. Kimyevi soy altn diskleri kimyasal proses ekipmanlarnda
kullanlr. !yi korozyon ve a"nma direncinden dolay 70 Au-30 Pt ala"m bo"luklarna
selloz asetat fiberlerin yerle"tirildi$i rayon (suni ipekli kuma") "Spinnerett'lerde kullanlr.
&25
Ancak son yllarda (platin) Pt-&0 Rh (Rohyum) ala"m bu altn ala"mnn yerini
almaktadr.

Altndan di$er endstriyel uygulamalarda da faydalanlmaktadr. Elektrik ba$lant
elemanlarnda, yar iletken endstrisinde, ince tel ba$lantlarda, tmle"ik ince film devre
"ebekeleri iin vakum birikimli filmlerde veya kaplamalarda, jet motor paralarnn
birle"tirilmesinde altn sert lehim ala"mlar olarak, so$uk i"lemde (sv helyum
scakl$nn altnda) ve scak i"lemde (&300 santigradn zerinde) kullanlmaktadr.

Altn ala"mlarndan, Au-Ag-Cu-Pt-Pd ala"mlar iyi mekanik zelliklere sahip
olmalar, soy olmalar, orta seviyedeki ergime scakl$ ve uygun ya"landrma direnci
sebebiyle di"ilikte kullanlr. Toplumsal al"kanlk, kullan"l renkler, lekeye ve korozyona
kar" yksek diren ve uygun mekanik zellikler sebebiyle Au-Ag-Cu (sar) altnlar ve
Au-Ni-Cu-Zn (beyaz ve gne" rengi) altnlar kuyumculukta, gzlk erevelerinde ve
yzklerde tercih edilir. Bu tr altn ala"mlar kk elektrikli cihazlarda da kullanlr.
Yakla"k % 70 Au ihtiva eden altn gm" ala"mlar (genellikle yzde birka platin de
ihtiva eder) oksitlenmeye ve slfrlenmeye kar" yksek dirence sahip olmalar ve di$er
zellikleri sebebiyle alak devre elektrik ba$lantlarnda kullanlr.

Saf altn, elektrolitik birikimle elde edilir ve bu metal rodyum ve paladyum gibi
yzey kaplama maddesi olarak; gm"n korozyona u$rad$ evre "artlarnda belirli
yksek frekans iletkenlerinde kullanlr.

Elektrolitik birikimli altn, nemli miktarlarda, P tipi elektrik ba$lantlarnn yzey
kaplamasnda kullanlmaktadr.

Altn ala"mlar grn"n nemli oldu$u durumlarda elektrolitik birikim yoluyla
ziynet e"yalar zerine ve di$er maddeler zerine kaplanr. Baz durumlarda birka kat
altn ve di$er metal tabakalar birikim yaplr ve e"ya hemen stlarak difzyonla bir
ala"m olu"turulur.

Saf altnn nitrik, slfrik, hidroklorik asitlere ve di$er birok korozif maddelere
kar" yksek dirence sahip olmasna kar"n kimya sanayinde kullanm snrldr. Bunun
sebepleri halojenlerin hissedilir derecedeki etkileri, yumu"akl$ nispeten d"k ergime
scakl$ ve yksek fiyatdr. Buna kar"lk altn bazen kk kalorimetrelerde ve korozyon
direnli lehim malzemesi olarak kullanlmaktadr.

Yar Mamuller: Altn, tel ve ubuk olarak 25 mikro m. apa kadar ekilebilir.
e"itli boyut ve kalnlklarda altn ala"mlarndan levha, "erit, dar "erit ve folyo retilebilir.
Altn ve altn ala"mlarnda 25 mikro m'ye kadar haddelenebilir. Ancak ala"mlarda yer
alan temel metallerin daha byk dayanmn koruyaca$ garanti de$ildir. Kaplama
(Cladding) malzemeler tel, levha, "erit ve de$i"ik "ekillerde alt (=substrate) malzemelerin
farkl "ekillerine ba$l olarak elde edilebilir.

Altn ala"mlarndan, geni" bir aralktaki boyut ve apta yuvarlak, yar yuvarlak ve
kare kesitli borular retilebilir.

Altn ve altn ala"mlarndan diki"siz borular; 0.4 mm d" ap ve 0,& mm et kalnl$
ile 44 mm d" ap ve 5 mm et kalnl$na kadar retilmektedir. Daha byk boyutlardaki
&26
veya daha az snek malzemelerden retilen (rnek; platin ala"mlar) borular diki"li olarak
3-75 mm i ap ve 0,25-2,5 mm et kalnlklarnda retilmektedir.

Astar veya d" klading (=cladding) metoduyla altn kaplanm" temel metallerden
borular da mevcuttur.

Altnn, halen en popler olarak kullanm alan kuyumcu metalidir. Geleneksel
olmas, cazip bir renge sahip olmas ve ayar i"areti altnn poplerli$ini srdrmesinde en
nemli faktrlerdir. Renk ve ayar (karat), seimde belirleyici faktrlerdir. Sar en popler
renk olmasna ra$men krmz, ye"il ve beyaz ayar altnlar da ok kullanlmaktadr. Altn
kaplama i"i genellikle el i"i kuyumculuktan ziyade seri retim iin yaplmaktadr. Birka
kreasyonun yapld$ durumlarda elle retim normal fakat ayn tip malzemeden ok fazla
miktarda imal edilmek istendi$inde kalp olu"turulmas ve dkmle retim daha uygundur.
Sade yzklerden (rnek: alyans) bin birimden daha fazla retilecekse mekanik
"ekillendirme metotlar uygulanr. Bu miktarn altnda oldu$u durumlarda dkm daha
ucuzdur.
Saatler gibi karma"k "ekillerde ziynet e"yas klading (=cladding) ile veya dolgu ile
retilecekse kladingin ve dolgunun muntazam olmas iin kar"k ve pahal kalplar
gereklidir.
Altn ve altn ala"mlarndan kompozit birikimli kaplama mamullerin retiminde
e"itli klading veya kaplama prosesleri kullanlr.

$.$.4 evre !le !lgili Sorunlar ve Standartlar

Do$ada bulunan altnn evreye etkisi sz konusu de$ildir. Ancak retim
safhasnda uygulanan siyanr liinin evreye kt etkisi sz konusudur.

Altnn;

a) &5.5 ila &9.5 arasnda de$i"en zgl a$rl$, (Bu zelli$i ile yerkabu$unun 5.
a$r elementidir)
b) Yksek fiziksel ve kimyasal dayankll$, (Do$ada genellikle sabit halde
bulunur ve ok nadir hallerde ve sadece Teleryum (Te) ile mineral olu"turur)
c) Civa ile amalgam olu"turabilmesi,
d) Alkali siyanr zeltisi iinde znebilmesi,
gibi zellikleri insanlar iin yalnzca tercih sebebi olmam", uygulanabilecek elde
etme yntemlerinin de temelini olu"turmu"tur.

$.$.4.$ Altnn retiminde Prosesin evresel De%erlendirilmesi:

Genelde ok ince boyutlu altn i"leyecek maden retim tesisi, temel olarak cevher
hazrlama nitesi, siyanr li ve adsorpsiyon nitesi, syrma ve altn kazanma nitesi
olmak zere 3 ana blmden olu"maktadr. Ayrca proses atklarnn depoland$ atk baraj
nitesi de evre ynnden nemlidir.

Cevher hazrlama nitesinde mevcut olan $tme i"leminde de$irmenler, olduka
fazla grltl al"an aletlerdir. Yaplan tesis dizaynnda, de$irmen nitesinin kapal ve
ayr bir binada in"a edilmesi ve bylece di$er nitelerde al"an i"ileri ve evreyi
etkilememesi zm olarak d"nlebilir.

&27
Siyanr li nitesinde evre ynnden siyanrn en tehlikeli oldu$u hal proses
suyu ve amuru ierisinde bulunan serbest siyanrn (CN) hidrojen siyanr (HCN) gazna
dn"p havaya yaylmasdr. Bu durum sadece asidik ortamlarda sz konusu
olabilmektedir. Sodyum siyanr asidik "artlarda paralanarak li etme zelli$ini
kaybetmektedir. Bu nedenle altn siyanr lii daima alkali ortamda yaplr. (pH:&&-&2)
Genellikle kire ilavesi ile sa$lanan bu ortamda HCN gaz olu"mas mmkn de$ildir.
Ortamn pH de$eri hem ldrc gaz olu"mas hem de zeltme i"leminin verimi
asndan ok nemlidir. Proses pH' sk aralklarla llmelidir. Ayrca havadaki HCN
miktar da zel detektrlerle kontrol edilmelidir.

Tesisten kan atklarn evreye zarar vermeden depolanmasn sa$lamak ve/veya
sv ksmn tekrar tesise geri gnderilmesini temin etmek iin yaplmas gerekli atk
barajlar tm prosesin nemli bir blmn olu"turur. Atk barajlar malzemeye emniyetli
bir "ekilde iinde tutabilmeli ve glette biriken siyanr do$al olarak bozundurabilmelidir.
Barajn emniyeti iin:

- Barajn dizayn ve stabilitesi
- Ta"malarn nlenmesi iin su balans pay
- Baraj haznesinden yeralt suyuna szntlarn kontrol sa$lanmaldr.

Herhangi bir nedenle atk barajnn yaplamad$ tesislerde veya baraja evreden
gelen su miktarnn fazla olmas nedeniyle barajdan evreye bu fazla suyun aktlmasn
gerektiren hallerde kimyasal kkenli siyanr artma yntemleri uygulanmaktadr.

Atk barajlar ya dz bir alanda set olu"turarak veya bir dere yata$nn zerinde in"a
edilen seddeler "eklinde yaplrlar. Artklar glet depolama haznelerine (rezervuar) sulu
amur halinde borularla ta"nrlar ve genelde ana baraj gvdesinin st ksmndan depolama
sahasna atlrlar. Sulu amur ierisindeki katlar, tana ap ve yo$unlu$a ba$l olarak baraj
gl ierisinde toplanp bir glet olu"turur.

Siyanr prosesinde siyanrn hem zehirleyici hem de ekonomik de$erinin olu"u,
baraj glnde toplanan siyanr solsyonunun evreyi kirletmesini nlemek amacyla tesise
kapal devre halinde geri gnderilerek kullanlmasn gerekli klar. Baraj glnde zamanla
birikecek zayf zelti iinden siyanrn bertaraf edilmesi do$al bozundurma (Natural
Degradation) yntemiyle gerekle"tirilir. Son yllarda kimyasal kkenli baz yeni
yntemlerin uygulanmas ba"lamakla birlikte eski bir yntem olan do$al bozundurma
halen dnyann pek ok lkesinde bu amala kullanlan en yaygn metottur.

$.$.4.2 evre Standartlar

Altn madencili$inde kullanlan kimyasallar ve atklarn herhangi bir evre sorunu
yaratmalarn nlemek zere madencilik faaliyetleri ncesinde, srasnda ve sonrasnda
hazrlkl olunmas ve dikkatli davranlmas gerekmektedir. Bunu sa$lamak iin, dnya
madencili$inde en iyi evre ynetimi ilkeleri do$rultusunda evresel etki
de$erlendirmesi, evresel ynetim sistemi (ISO &400&), atk ynetimi, acil durum, vb
ynetim planlar nceden hazrlanmaktadr.

Atklarn, evreye ve insan sa$l$na zarar vermeyecek biimde depolanmalar iin
iki temel ilke kapsamnda atk ynetimi planlanmaktadr:

&28
&. Do$al Bozundurma
! Buharla"mann ya$"tan yksek oldu$u iklimlerde uygulanr.
! Malzeme, atk havuzlarna yaylarak gne" "nlarnn ltraviyole etkisiyle bozunmaya
terk edilir.
! Atk havuzu, taban ve yanlarndan evreye szmay nleyecek "ekilde kil ve
jeomembran ile takviye edilir.
! Pratikte, bu iki malzemenin st ste serilmesi halinde sfr szdrmazlk sa$land$
kabul edilmektedir.
! Kimyasal Bozundurma
! Ya$"n buharla"madan yksek oldu$u iklimlerde uygulanr.
! Siyanrl zelti, kapal ortamda e"itli kimyasal maddelerle muamele edilerek
bozundurulur.
! Bozundurma sonucunda kan atk zelti alc ortama bo"altlabilir.

Dnya altn madencili$inde, do$al bozundurma uygulanan atk havuzlarnda
depolanacak atklar iin hibir limit de$er sz konusu de$ildir. Kimyasal bozundurma
sonrasnda kacak atk sularn alc ortama (yzey ve yeralt sular) bo"altlmasnda limit
de$erler konulmaktadr.

Tablo $.2: Alc ortama atk de&arj dnya standartlar (mg/L)
ABD
$
KANADA
2*
DNYA BANKASI
3
CN
T
0,2(WAD) 2'ye kadar &
As - 0,0&0& &
Cd 0,05 0,0&00,& 0,&
Cr - 0,0500,3 &
Cu 0,&5 0,0500,3 0,&
Fe - ,30& 2
Hg 0,00& 0,00& 0,002
Pb 0,3 0,0500,2 0,6
Sb - - -
Zn 0,75 0,20& &
* Eyaletlere gre de$i"mektedir, En yksek ve en d"k de$erler alnm"tr,
CN-T: Toplam siyanr; WAD: Zayf asitte znen siyanr,
Kaynak: &) US EPA, &998; 2) Higgs, &995; 3) World Bank, &994;

Bergama-Ovackta kurulu altn madeni tesislerinde, hem do$al bozundurma hem
de kimyasal bozundurma yntemlerinin ikisi birden uygulanm"tr. INCO SO
2
/Hava
kimyasal bozundurma tesisi, gnmzde 55 tanesi ABD ve Kanadada olmak zere
dnyada 69 tesiste uygulanan en modern teknolojidir (Devuyst, &999). Bu tesiste,
siyanrler bozundurularak do$al bile"enlerine ayrlmakta; ferrik slfat yntemiyle, zaten
cevherde nemsiz miktarlarda bulunan a$r metaller kararl hale getirilerek sulu ortamlarda
znmeyecek bile"ikler biiminde atk havuzunda depolanmaktadr.

&29
Tablo $.3: Alc ortama atk de&arj Bergama-Ovack altn madeni atk
havuzuna depolama de%erleri (mg/L)
OVACIK ALTIN MADEN! Deneme al&mas sonular
CN
T
0,2
As <0,005
Cd <0,05
Cr <0,&
Cu 0,42
Fe 0,&3
Hg 0,007
Pb <0,&
Sb 0,03
Zn 0,&42
SGS, &998

Btn bu nlemlere ek olarak, dnya standartlarnn aksine alc ortama herhangi
bir atk de"arj da yaplmad$, yaplan atk havuzunun, blgenin sismik stabilitesi
incelendikten sonra, DS!nin byk su barajlar iin kabul etti$i 0,2g yer ivmesi
katsaysnn 3 kat olan ve 3000 ylda bir meydana gelebilecek 0,6g "iddetindeki bir
depreme dayanabilecek "ekilde projelendirildi$i beyan edilmektedir (Golder, &998).

$.2 DNYADA DURUM


Dnyadaki en byk &5 altn reticisi firma Tablo &.4 te verilmi"tir.

Tablo $.4: Altn reticisi kurulu&lar
Sralama "irket retim (ton)
$998 ($997) $997 $998
& (&) AngloGold Gney Afrika 226 239
2 (2) Newmont Gold ABD &23 &27
3 (3) Gold Fields Ltd. Gney Afrika 97 &23
4 (4) Barrick Gold Kanada 95 &00
5 (5) Placer Dome Inc Kanada 80 9&
6 (6) Rio Tinto !ngiltere 67 88
7 (7) Homestake ABD 57 70
8 (8) Freeport McMoRan ABD 56 69
9 (&2) Ashanti Goldfields Gana 36 48
&0 (&&) Normandy Avustralya 44 48
&& (&5) Harmony Gney Afrika 24 3&
&2 (&4) Battle Mountain Gold ABD 27 28
&3 (20) Kinross ABD &3 26
&4 (&9) Great Central Mines Avustralya &6 23
&5 (&3) Avgold Gney Afrika 29 23
Kaynak: Gold Fields Mineral Services Ltd., &999

&30
$.2.2 De%erli Metaller Piyasas ve Fiyatlar

&990 ylnda ortalama 384 ABD dolar/ons seviyesindeki altn fiyatlar, hzl bir
ini"le &999da ortalama 279 dolara d"m"tr. Bu seviye, fiyatlarn ykselmeye ba"lad$
&978 ylndan (&93 dolar/ons) bu yana grlen en d"k seviyedir. Fiyat analizcilerinin
&998 iin 290-296 dolar seviyesinde yaptklar tahminler 294 olarak gerekle"mi"tir. Ayn
analizcilerin &999 yl tahminleri 285-325 dolar ve 2000 iin 340-400 dolar
seviyelerindedir (Metals Economic Group, &998a).
Altn fiyatlarndaki bu d""e paralel olarak, arama ve proje geli"tirme yatrmlar
da d"mektedir. &995 ylnda &,6 milyar dolar olan arama yatrmlar, &997de 2.6 milyar
dolara ykselmi"ken &998de yeniden &.6 milyar dolar seviyesine d"m"tr. Gney
Amerika lkeleri, % 28,5 (44& milyon dolar) ile arama harcamalarndan en yksek pay
almaktadrlar. Arama harcamalarnda ABD, Avustralya ve Kanada, G.Amerikann
pe"inden gelmektedirler. Aramalar ierisinde, blgesel aramalarn pay d"erken, maden
geli"tirme harcamalarnn pay ykselmi"tir. Planlanan altn proje yatrmlar da benzer bir
biimde azalmaktadr. &998de 9.2 milyar dolar olan proje yatrmlar, &999da 5.5 milyar
dolar olarak planlanm"tr (Metals Economic Group, &998).

$.2.3 Arz-Talep
Altn talebi, &990 ylndan itibaren % &5 seviyesinde srekli artmaktadr. &999
ylnn ilk eyre$indeki altn talebi, rekor bir art"la toplam 2472 tona ula"m" ve &998
ylna gre % 22 artm"tr. Mcevhercilik talebindeki art" &998e gre % 22 ve
yatrmdaki art" % &9 seviyesinde olmu"tur. Arz- talep dengesi &989-&998 yllar itibariyle
Tablo &.5de verilmi"tir.

Tablo $.5: Dnya altn arz-talep dengesi
$989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 $997 $998
Arz (ton)
Cevher retimi 2063 2&33 2&59 2234 2287 2279 2274 2357 2480 2555
Resmi sat"lar 434 &98 &&& 622 464 8& &73 275 376 4&2
Hurda altn 400 53& 482 488 576 6&7 625 64& 629 &098
!leri dnk Sat"l. &78 234 66 &74 &&6 &63 535 &25 472 58
Yatrmdan Ayr. & - 3&0 - - &65 - &&9 27& -
TOPLAM ARZ 3076 3096 3&28 35&8 3442 3305 3606 35&8 4228 4&23
Talep (ton)
!malat
Mcevher 2048 2&88 2358 2760 2553 26&8 279& 2850 3342 3&45
Di$er 499 495 5&8 446 488 457 503 486 563 564
Toplam imalat 2547 2684 2876 3206 304& 3074 3294 3336 3905 3709
Kle 530 224 252 282 &62 23& 306 &82 323 &55
Yatrm - &89 - 30 239 - 6 - - 260
TOPLAM TALEP 3076 3096 3&28 35&8 3442 3305 3606 35&8 4228 4&23
0
100
200
300
400
500
600
700
1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
A
B
D
$
&3&
Toplam imalat &998de % 5 ve hurda altn kullanm da dahil olmak zere
mcevhercilik talebi % 6 d"m"tr. Dnya altn arz ve altn talebi arasndaki talep lehine
olan 300 ton kadar fark, &988 ylndan beri korunmaktadr. Talepteki bu ak, resmi
kurulu"larn altn sat"laryla kapatlmaktadr.

lkeler baznda, &999 ylnda en byk talep art" Pakistanda grlm"tr (%
&02). Dnyann en byk altn tketicisi Hindistann talebi % 38 seviyesinde artarak 660
tona ykselmi"tir. Gneydo$u Asya ve Korede talep art" % 70, Japonyada % 64
seviyesindedir. &998 yl talebi 309 ton olan !talya, Fransa, !ngiltere ve Almanyann dnya
talebindeki pay % &2,5dur. Bu drt Avrupa lkesinin, &999 yl ilk eyre$inde % 9
kadar bir talep gerilemesi olmu"tur.

Tablo $.6: Dnya altn imalat lkeler sralamas
Sra lke retim (ton) (hurda dahil)
$998 $997 $997 $998
& (&) Hindistan 627.0 72&.6
2 (2) !talya 5&&.7 547.0
3 (3) ABD 272.& 309.3
4 (4) in 24&.9 &89.2
5 (6) Trkiye &88.3 &80.8
6 (7) Japonya &83.7 &5&.3
7 (5) Suudi Arabistan 204.3 &67.&
8 (8) Msr &22.9 &&8.0
9 (&0) Tayvan 96.8 74.9
&0 (9) Hong Kong &04.7 68.3

Tablo $.7: Dnya mcevher tketimi
Sra lke Tketim (ton) (hurda dahil)
$998 $997 $997 $998
& (&) Hindistan 564 650
2 (2) Avrupa Birli$i 399 420
3 (4) ABD 334 37&
4 (3) in 338 243
5 (5) Suudi Arabistan 236 &9&
6 (6) Trkiye &45 &37
7 (7) Msr &32 &35
8 (8) !talya &&0 &09
9 (&0) !ngiltere 6& 68
&0 (9) Tayvan 86 66

$.2.4 retim

Dnya altn retimi artarak srmektedir. &990 ylnda 2&33 ton olan toplam retim,
srekli ykselen bir e$ri gstererek &998 ylnda, % 3lk bir art"la 2555 ton olmu"tur. Bu
art"a, Peru, Endonezya ve ABDdeki d"k maliyetli madenlerin i"letmeye alnmas ve
hzl geli"meler neden olmu"tur. Bu ykseli" trendinin nmzdeki yllarda da, fakat yllk
&32
% & orannda bir art"la srece$i tahmin edilmektedir (Metals Economic Group, &998a).

Tablo $.8: Dnya altn retimi ($000 ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Finlandiya 2,& 3,& 3,9 5,0 2,7
Fransa 4,6 5,7 5,0 4,9 2,0
!talya - - 0,3 &,& 0,5
!spanya 6,0 2,8 &,8 3,3 &,4
!sve 6,5 6,& 6,8 5,9 2,6
Yugoslavya 4,0 3,6 3,6 3,6 &,5
Avrupa Toplam 23,2 2$,3 2$,4 23,8 $0,7
Gana 53,& 49,3 54,7 63,& 26,4
Gney Afrika 522,4 494,6 492,5 473,8 &85,6
Zaire 0,6 0,7 0,2 - -
Zambiya 0,& 0,& 0,& 0,2 -
Zimbabwe 24,0 24,7 24,3 25,2 &0,9
Afrika Toplam 600,2 569,4 57$,8 562,3 222,9
Hindistan &,8 &,7 2,7 2,4 &,4
Endonezya 63,3 83,6 90,0 &08,6 46,5
Japonya 9,2 8,6 8,4 8,6 3,4
Malezya 3,2 2,8 4,5 3,4 &,4
Filipinler &2,8 8,& &&,2 8,7 3,5
Gney Kore &,3 &,& 0,6 - -
Asya Toplam 9$,6 $05,9 $$7,4 $3$,7 56,2
Kanada &50,9 &66,4 &7&,4 &65,9 65,9
ABD 3&3,0 3&2,0 338,0 362,5 &39,4
Arjantin 0,8 0,7 2,3 &9,5 &3,5
Bolivya &4,4 &2,6 &3,3 &4,4 4,6
Brezilya 76,8 76,8 76,8 76,8 32,0
#ili 44,2 5&,8 47,8 43,8 &8,0
Kolombiya 6,0 &,5 0,5 0,2 0,&
Dominik Cumhuriyeti 3,3 3,7 2,3 &,4 0,4
Ekvator 7,4 7,2 6,6 - -
Guyana 9,0 &2,0 &3,5 &3,5 5,9
Meksika &9,9 23,& 26,4 25,4 &0,0
Nikaragua &,2 &,2 &,2 &,2 0,5
Peru 56,5 65,& 74,3 93,8 52,2
Venezella &0,0 &&,7 22,3 6,8 2,4
Amerika Toplam 7$3,4 745,8 796,7 825,2 344,9
Avustralya 253,5 289,5 3&&,0 309,3 &22,&
Fiji 3,5 4,6 4,7 4,7 2,0
Yeni Zelanda &2,& &&,5 &&,4 7,7 3,&
Papua Yeni Gine 5&,7 5&,6 48,5 60,3 22,&

&33
Tablo $.8: Dnya altn retimi (Devam) ($000 ton)
$995 $996 $997 $998 $999
Okyanusya Toplam 320,8 357,2 375,6 382,0 $49,3
Macaristan 0,5 0,5 0,5 0,5 0,&
Romanya 0,5 0,4 0,5 0,5 0,&
Ermenistan 0,5 2,0 2,0 2,0 0,9
Grcistan &,2 &,2 &,2 &,2 0,5
Kazakistan &0,9 &0,2 9,7 &8,0 9,4
Krgzistan 4,0 4,& &5,6 20,& 7,5
Rusya &3&,9 &23,4 &23,0 85,8 35,6
Tacikistan 0,5 &,5 2,5 2,5 &,0
Ukrayna 0,5 0,5 0,5 0,5 0,&
zbekistan 63,6 7&,0 82,0 82,0 34,&
in &36,4 &20,6 &49,6 &58,2 70,0
Mo$olistan 4,5 4,9 8,5 7,3 4,6
Kuzey Kore 0,5 0,5 0,5 0,5 -
Toplam Dnya 2.$04,7 2.$40,4 2.279,0 2.304,$ 947,9
(*) Ocak-Mays

Dnya altn retiminin % 57si drt sanayile"mi" lke, ABD, Kanada, Avustralya
ve G: Afrikada yaplmaktadr. Bu lkeler, toplam 43.000 ton olan dnya altn rezervinin
% 65ine ve 66& olan i"leyen maden saysnn % 6&ine sahiptir. Dnya retimine
bakld$nda en dikkati eken nokta, geleneksel altn reticisi G. Afrikann pay hzla
d"erken, &980 ylna gre retim art" ABDde &3 kat, Avustralyada &8 kat ve
Kanadada 3,5 kat olmu"tur. te yandan, &0 yl nce ad hi gemeyen in, Brezilya,
Endonezya ve Papua Yeni Gine, SSCBnin da$lmasna ba$l olarak Orta Asya Trk
Cumhuriyetleriyle birlikte dnya altn retiminde en st sralar payla"m"lardr. ABD
&998 yl retimini &997ye gre % 3 ve Kanada % & artrrken, Endonezyann altn
retim art" % 23 olmu"tur. Yllk altn retimi 24 ton olan Avrupann dnya
retimindeki pay % &dir.

Toplam nakit retim maliyeti % &8 azalarak ortalama 206 ABD Dolar/ons
seviyesine d"m"tr. Toplam maliyetler de 26& ABD Dolar/ons seviyesine d"m"tr.

Avrupa altn retimi &988de % 2 artarak 34 tona ula"m"tr. !spanya, Finlandiya ve
!talyada retim art" kaydedilirken, Fransa ve !svete retim d"m"tr. &998 ylnda
!spanyada El Valle ve !talya, Sardunya Adasnda Furtei madenleri i"letmeye alm"tr.
!talyada Osilo projesi retime hazrlanmaktadr. Yunanistanda ok sayda proje
yrtlmektedir. Kassandradaki Olympias madeni 200&de i"letilmeye ba"lanacaktr.
Bunu Skouries madeni izleyecektir. Perama ve Sappes madenlerinde fizibilite al"malar
devam etmektedir. Milos adasnda aramalar srdrlmektedir.

&34
Tablo $.9 : Altn reticisi lkeler sralamas
Sra lke retim
$998 $997 $997 $998
& (&) Gney Afrika 493 474
2 (2) ABD 359 364
3 (3) Avustralya 3&3 3&3
4 (4) Kanada &68 &64
5 (5) in &53 &6&
6 (7) Endonezya &02 &39
7 (6) Rusya &38 &27
8 (9) Peru 75 89
9 (8) zbekistan 83 8&
&0 (&&) Gana 56 73
&& (&3) Papua Yeni Gine 49 63
&2 (&0) Brezilya 59 55
&3 (&2) #ili 53 47
&4 (&4) Filipinler 34 35
&5 (&5) Zimbabwe 26 27
&6 (&6) Meksika 26 26
&7 (20) Mali &7 22
&8 (&9) Krgzistan &7 22
&9 (&7) Kolombiya 22 22
20 (47) Arjantin 3 22
Toplam 2245 2326

$.3 TRK!YEDE DURUM

$.3.$ Mevcut Durum
Anadolu, zengin maden kaynaklar sayesinde, uygarlklar tarihinde her zaman
madencili$in be"i$i ve ncs olmu"tur. Dnyadaki ilk bakr, kur"un ve demir maden
i"letmesi ile ilk metalurjik uygulama Anadoluda yaplm"tr. Altndan yaplm" ss
e"yalar da M.. 5000 yllarnda Anadoluda kullanlmaya ba"lanm"tr. Dnyada ilk altn
para M.. 700 yllarnda Salihli-Sart yresinde hkm sren Lidya krall$ tarafndan
baslm"tr. Osmanllar dnemi boyunca i"letilen altn-gm" madenleri hazine iin
zenginlik kayna$ olmu"tur. &9&4 ylnda &. Dnya Sava"nn ba"lamasyla birlikte
durdurulan anakkale-Kartalda$-Astyra madeni Anadoluda i"letilen son altn madenidir.
Cumhuriyet dneminde, &933de kurulan ilk madencilik kurumu Altn Arama ve !"letme
!daresidir. Ancak, gnmzde i"letilen bir altn madeni yoktur.

$.3.2 Sektrdeki Kurulu&lar

&970li yllardan itibaren ykselen bir trend izleyen dnya altn madencili$inde,
epitermal, porfiri ve listvenit tipi yataklardan yaplan retim ok byk nem kazanm"tr.
Bat Anadolunun epitermal cevherle"meler asndan nem ta"yan jeotermal sistemler
bakmndan zengin olmas, ayrca, epitermal altn yataklarnn iz elementi olarak nem
&35
ta"yan Sb-As-Hg cevherle"melerinin yaygn olmas; Do$u Karadeniz blgesindeyse, altn
yataklar asndan nemli olan masif slfit ve porfiri yataklarnn bulunmas; listvenitlerle
yakndan ilgili ofiyolitlerin geni" alanlar kaplamas, topraklarmzn, altn olu"umlarnn
yerle"mesi iin jeolojik adan ok elveri"li oldu$unu gstermektedir

Trkiye jeolojisinin altn cevherle"meleri asndan ok mitli olmas nedeniyle,
Maden Kanununda &985 ylnda yabanc sermayeli "irketlerin ruhsat almasna olanak
tanyan de$i"ikli$in yaplmasndan sonra &7 yabanc "irket aramalar iin Trkiyeye
gelmi"tir. Bunlarn byk ksm, brokratik engeller nedeniyle geri dnm"tr.

VII. BYKP dneminde, &992 tarihi itibariyle arama-n i"letme-i"letme ruhsat
alm" "irket says &0 olup, bunlarn yedisi yabanc ve yerlidir &999 yl itibariyle
yabanc "irketlerden sadece tanesi kalm" ve di$erleri, i"letme ruhsatlarna sahip
olduklar halde, altn madencili$i iin yatrm ortamnn uygun olmad$na karar vererek
Trkiyeden ayrlm"lardr. Bunlardan Eurogold Madencilik, Bergama-Ovackta
yatrmlarn tamamlam" ve i"letme iin izin beklemektedir. Tprag, i"letme yatrmlarn
askya alm", fakat aramalarna devam etmektedir. Cominco ise i"letme yatrmlarn askya
alm" ve altn aramacl$ndan vazgemi"tir.

$.3.3 Rezervler ve Mevcut Kapasite

Altn madencili$i yapmakta olan "irketlerin kendi rakamlarnn ve yaymlanm"
e"itli verilerin (MTA, &970, &99&; Erler, &997; Oygr, &995, &996) yorumlanmasna gre
Trkiyenin bilinen ve envanteri yaplm" toplam altn rezervi &&75 tondur (Tablo &).
Arama al"malar sren yataklar ve bilinen zuhurlar Ege ve Do$u Karadeniz blgelerinde
belirgin biimde yo$unla"maktadr.

Mevcut bilgi birikimine gre; halen i"letmeye hazr yataklarn toplam altn rezervi
240 tondur (Tablo &.&0 ).Gnmzde i"letilmesi iin hazrlklar srdrlen Bergama-
Ovack, Havran-Kkdere, Gm"hane-Mastra, Sivrihisar-Kaymaz ve U"ak-E"me
epitermal tipte yataklardr. Yine i"letilmesi planlanan yataklar arasndaki Artvin-Cerattepe
ise bir masif slfid yata$nn oksitlenmi" demir "apkasdr. !zmir-Efemukuru ise skarn tipi
bir altn yata$dr.

Tablo $.$0: Trkiyenin bilinen altn rezervi

Tr Altn (ton) %
!"letmeye Hazr Yataklar
*
240 20
!"letmeye Hazr Yataklardaki muhtemel rezerv 780 66
Potansiyel Yataklar 80 7
Altnn Yan rn Oldu$u !"letilen Yataklar 55 5
Altnn Yan rn Oldu$u Potansiyel Yataklar 20 2
Toplam &&75 &00
Tablo &.&&re gre yeniden de$erlendirilmi"tir.
Kaynak: Erler, &997

&36
Tablo $.$$: !&letmeye hazr altn yataklar
Yer
Metal !eri%i

Au (ton)
Ag (ton)
U"ak-E"me &05.8 -
Artvin-Cerattepe 37.48 &245.5
!zmir-Efemukuru 3&.62 -
Bergama-Ovack 26.82 32.78
Gm"hane-Mastra &2 -
Havran-Kkdere 9.07 &6.64
Sivrihisar-Kaymaz 5.88 5.&7
anakkale-Kirazl-
Akbaba
&0 -
TOPLAM 240 &300

Trkiye altn potansiyelinin tahmin edilmesi amacyla yaplan bir ara"trmann
sonucunda tahmini altn potansiyelimizin 6500 tona kadar kabilece$i hesaplanm"tr.

#u anda hazr durumda bekleyen 8 projenin i"letmeye alnmasyla retilecek olan
240 ton altnn parasal de$eri 2,25 milyar dolar ve lke ekonomisinde yarataca$ katma
de$er ise && milyar dolardr.

$.3.4 retim

lkemizde henz altn cevherlerinden direkt altn retimi yaplmamaktadr. #u
anda altn rezervleri asndan Trkiye, Avrupa'nn ilk &0 lkesi iinde yer almaktadr.

Altn sektrnde ikincil kaynaklar kullanlarak retim yapan kurulu"lar, Sarkuysan,
Erbakr gibi firmalardr. Bu firmalar, bakr retimlerinde yan rn olarak elde edilen anot
amurlarn yurt d"na geici ihra yntemiyle gnderip bu amurlarn rafinasyonuyla
metal altn muhtevasn kazanrlar. Ancak bu retim miktar toplam retim/tketim
de$erlerinde az bir miktarda yer alr.

Trkiye'de altn retiminin bir di$er "ekli de hurda altnlarn yeniden
kazanlmasyla yaplan retimlerdir. Bu retimler genelde !stanbul Kapalar" mekannda
nemli miktarlarda yaplmaktadr.

retim d"nda, altnla ilgili di$er kurulu"lar, T.C. Merkez Bankas ve Darphane,
ilgili bankalar ve Trkiye altn stoklarnn de$erlendirilmesi amacyla yeniden yaplanan
SPK ve Altn Borsas gibi kurumlardr. Ayrca, !stanbul, Ankara, !zmir, Sarraflar ve
Kuyumcular Dernekleri konu ile u$ra"an esnaf ve sanatkarlar bnyesinde bulundurur.


!thalatnn yasakl oldu$u &985 ylndan nce Trkiye, altn talebi gayri resmi
yollardan kar"lanmakta iken, &985 ylndan sonra Merkez Bankas "ahslara sat" amacyla
&37
altn ithalatna ba"lam"tr. &989 ylndan sora ise bankalara ve di$er resmi kurulu"lara
satmak iin altn ithal etmektedir.

&993 Mart aynda karlan resmi bir kararla bankalar altn ithal edebileceklerdir.
3.4.&993 tarih ve 2&54& sayl Resmi Gazete'de Kymetli madenler borsalarnn kurulu"
ve al"ma esaslar hakknda genel ynetmelik yaynlanm"tr.
'Bu Ynetmeli$in amac, 29.4.&992 tarih ve 3794 sayl Kanun ile De$i"ik
28.7.&98& tarih ve 2499 sayl Sermaye Piyasas Kanunu'nun 40/A maddesi hkmne
dayanarak; kymetli madenlerin, gven ve istikrar iinde, serbest rekabet "artlar altnda
kolayca alnp satlabilmesini sa$lamak ve olu"an fiyatlar tespit ve ilan etmekle yetkili
Kymetli Madenler Borsalarn dzenlemektir.

3&.&2.&998 Tarih ve 23570 Mkerrer Sayl Resmi Gazetede yaymlanan Trk
Paras Kymetini Koruma Hakknda 32 Sayl Kararda De$i"iklik Yaplmasna Dair Karar
ile
a) Kymetli madenler , ta"lar ve e"yalarn D" Ticaret Rejimi esaslar dahilinde
Trkiyeye ithali ve ihrac serbesttir . Ancak , i"lenmemi" kymetli madenlerin ithal ve
ihracnda gmrk idarelerine beyan verilmesi esas olup , !thalat ve !hracat Rejim, Karar ve
Ynetmelikleri uygulanmaz. !"lenmemi" kymetli madenlerin ithali, Merkez Bankas ile
kendi mevzuatlarndaki hkmler sakl kalmak kaydyla !stanbul Altn Borsas yesi arac
kurulu"lar tarafndan yaplr. Ancak, !stanbul Altn Borsas arac kurulu"lar ithal ettikleri
i"lenmemi" kymetli madenleri i" gn iinde Borsaya teslim etmek zorundadr.
b) Kymetli madenler, ta"lar ve e"yalarn yurt iinde alm ve satm serbesttir.
Ancak yurt iinde cevherden her tr ve "ekilde retilen kymetli madenlerin alm ve satm
i"lemleri de Borsa tarafndan dzenlenecek Ynetmeliklerle belirlenecek esaslara gre
!stanbul Altn Borsasnda yaplr.
c) Merkez Bankas ve !stanbul Altn Borsas arac kurulu"lar ithal ettikleri
i"lenmemi" kymetli madenlerin yurt iindeki alm satm i"lemlerini sadece !stanbul Altn
Borsasnda yaparlar. #u kadar ki ziynet veya ss e"yasna dn"trlm" "ekli hari olmak
zere Borsada hangi tr ve "ekilde kymetli madenlerin i"lem grece$i ve te"ekkl
ettirilecek piyasalar Borsa tarafndan dzenlenecek ynetmeliklerle belirlenir.

&992 ylndan itibaren Merkez Bankas eliyle yaplan ithalat miktarlar a"a$daki
Tablo 4 de verilmektedir.

Tablo $.$2: Trkiye Altn !thalat, Miktar (Kg)
$992* $993* $994* $995 $996 $997 $998 $999
Toplam &30.270 &63.3&0 48.557 &&2.0&& &35.960 &85.882 &56.890 &07.340
* Merkez Bankas verileridir.

$.3.6 Sektrn Rekabet Gc

Trkiye, &998 yl itibariyle dnya altn imalatnda &8& tonla be"inci ve dnya
mcevher tketiminde &37 tonla altnc sradadr. Ylda ortalama &60 ton altn ithal
edilmektedir. Dolaysyla, yerli retimin tamam yurt ii tketimde kullanlacaktr.

&38

Uygun jeolojisi nedeni ile ortaya koyulmu" olan i"letilebilir altn rezervinin ok
stnde rezerv beklenmektedir. Yaplan arama al"malar ile bilinen rezervlere srekli
yenileri eklenmektedir. Arama al"malarnn te"vik edilerek hzlandrlmas, beklenen
byk rezervlerin daha abuk ortaya karlmasn sa$layacaktr.

Dnya altn madencili$i istatistikleri incelendi$inde, bulunan btn rezervlerin
hzla retime alnd$ grlmektedir. Trkiye ise, gnmzde, i"letilebilir nemli miktarda
altn rezervine sahip oldu$u halde bunlardan yararlanmayan dnyadaki tek lke
konumundadr.

$.5. ULA"ILMAK !STENEN AMALAR

$.5.$.$retim Projeksiyonu

#u anda hazr durumda bekleyen 7 projenin i"letmeye alnmasyla, bu
madenlerin i"letme mrleri ortalama &0 yl oldu$undan, ba"langta, ylda ortalama 20
ton altn retimi yaplabilecektir. Bu projeler iin yaplmas gerekli tahmini yatrm tutar
450 milyon ABD dolardr. Bu projelerde tahmini do$rudan istihdam &440 ki"i ve dolayl
istihdam ise, altn madencili$i iin hesaplanan &6,2 basit arpan ile 2&,000 ki"idir.
retilecek olan 2&5 ton altnn parasal de$eri 2,25 milyar dolar ve lke ekonomisinde
yarataca$ katma de$er ise && milyar dolardr.

Trkiye altn madencili$inin iinde bulundu$u olumsuz ko"ullar nedeniyle
yatrmc yabanc sermayeli kurulu"lar ve yerli madencilik "irketleri arama programlarn
durdurmu"lardr. Btn bu nedenlerle, nmzdeki 5 yllk dnemde retimin hzl bir
"ekilde artmas beklenmemelidir. Bugn yeniden ba"layacak al"malar, ancak, VIII. Plan
dnemi sonuna do$ru sonulandrlabilecektir.

$.5.2 Rekabet Gcnde Geli&meler

Mevcut projelerin i"letmeye alnmasyla Trkiye, Avrupann en fazla altn
reten lkesi olabilecektir.

Altn potansiyeli devreye sokularak, ortalama &60 ton/yl olan altn
ithalatmzn bir ksm yurt iindeki retimle kar"lanabilecektir. Altn retimi srasnda
yan rn olarak elde edilecek &20 ton gm", Gm"kyde retilen 90 ton ile birlikte
yllk gm" ithalatmzn tamamn kar"layabilecektir.

Trk madencili$i iin bir lokomotif grevi yaparak, "u anda atl durumdaki
e"itli maden projelerine de yatrm yaplmasnn yolu alacaktr. Yksek yatrm maliyeti
ve riskli arama sermayesi nedeniyle bugne kadar bu sektrde grlmeyen Trk "irketleri
de ortaklk "eklinde veya do$rudan yer alabileceklerdir.

Kom"u lkeler, altn madencili$i yatrmlarn geli"tirebilmek iin yo$un bir
faaliyet ierisindedirler. !ran, madencilik alannda yabanc sermayeyi lkesine ekmek iin
&998 ylnda gerekli yasal mevzuat de$i"ikliklerini yapm"tr. #u anda, altn aramalarna
ba"lanm" ve i"letme yatrmlar da srdrlmektedir. Kom"ularmzdan Ermenistan, eski
tesislerini devreye sokarak altn retimine gemi"tir. Yunanistanda fizibilite ve yatrm
&39
projeleri, Bulgaristanda aramalar srdrlmektedir. Kbrs Rum Kesimindeki eski bakr
madenlerinde retim iin hazrlk yaplmaktadr.

$.5.3. Uzun Dnemde (200$-2023) Talepte, Arzda, D& Ticarette, Teknoloji ve
Rekabet Gcnde Muhtemel Geli&meler

Trkiye altn potansiyelinin tahmin edilmesi amacyla yaplan bir ara"trmann
sonucunda tahmini altn potansiyelimizin 6500 tona kadar kabilece$i hesaplanm"tr
(Erler, &997). Bu al"mada, altn yataklarnn olu"um modellerine ba$l olarak lkemiz
jeolojisinin altn olu"umu iin elveri"lili$i ve dnya altn madencili$i istatistikleri dikkate
alnarak bir olaslk hesab yaplm"tr. Yaplan bu modelleme al"masndan yakla"k 2
sene sonra U"ak-E"mede yeni bulunan, grnr rezervi &05 ton ve kaynak potansiyeli 750
ton olan altn yata$ bu yndeki tahminlerin gerekle"ebilece$ine dair nemli bir kanttr.

Trkiye altn potansiyelinin ortaya konabilmesi iin 8 milyar dolar arama
yatrm (risk sermayesi) ve &2 milyar dolar i"letme yatrm yaplmas gerekecektir. Bu
potansiyelin, bugnk fiyatlarla (300 $/ons) maden olarak de$eri 70 milyar dolardr, lke
ekonomisinde yarataca$ katma de$er ise 300 milyar dolar kadar olabilecektir. Bu
potansiyelin yarataca$ do$rudan istihdam 6500 ki"i ve dolayl istihdam ise &05.300 ki"i
olarak tahmin edilmektedir.

$.6. PLANLANAN YATIRIMLAR

Altn madencili$i yatrm "artlar normale dnd$nde, nmzdeki birka sene
ierisinde yeni yatrmlarn planlanmas ve mevcutlara yeni kapasitelerin eklenmesi de
beklenmektedir.

$.7. NGRLEN AMALARA ULA"ILAB!LMES! !!N YAPILMASI
GEREKL! YASAL VE KURUMSAL DZENLEMELER VE
UYGULANACAK POL!T!KALAR

Madencilik; cevherin bulundu$u yerde yaplmas zorunlu$u, dolaysyla yer seme
"ansnn bulunmamas; yatrm dneminin uzun srmesi ve fizibilite al"malarnn
sonulanmasna kadar i"letme zelliklerinin nceden belirlenememesi; genel olarak kurulu
altyapdan uzakta, krsal kesimlerde faaliyetin gerekle"tirilmesi gibi nedenlerle di$er
sanayi sektrlerinden tamimiyle farkl bir yapya sahiptir, Bu nedenle, bir sanayi tesisi
yatrmlarnn yaplmasndan nce hazrlanmas gereken evresel Etki De$erlendirme
Raporu mevzuatnda di$er sanayi sektrleriyle birlikte de$erlendirilmemesi daha gereki
olacaktr, Madencilik sektr iin, geli"mi" ve evreye nem veren ABD ve Kanada gibi
lkelerdekine benzer bir biimde, madencili$in nndeki belirsizli$i kaldrmak zere kendi
do$a ve yapsna uygun ayr bir evre mevzuat hazrlanmas ve uygulanmas sektrn
geli"mesi asndan en nemli husustur,

Maden i"letmelerinde proses srasnda kullanlan siyanr ve di$er li kimyasallar ve
atklarn depolanmasnda uyulacak kurallar bakmndan bir belirsizlik vardr, Madencinin
uymak zorunda oldu$u snrlamalar belirten bir siyanr ve li kimyasallar kontrol
ynetmeli$i hazrlanarak yrrl$e sokulmas, hem yatrmcnn hem de denetleyicilerin
i"ini kolayla"tracaktr,

&40
&4&

GM"

2.$ GENEL


Gm", periyodik sistemin birinci gurubuna dahil bir metal olup soy
metallerdendir. Yer kabu$unda ok az bulunan gm"n kimyasal sembol (Ag), Latince
ad "Argentum" szc$nden alnm"tr. Atom no: 47, Atomik ktlesi: &07,880 a.k.b.
Yo$unlu$u &0,50 gr/cm
3
olan gm" 960 C ta ergir.

Gm"e do$ada serbest halde rastlanld$ gibi (+&) ve (+2) de$erli bile"ikler
halinde de rastlanlr. Durayl bile"iklerinde genelde (+&) de$erlidir. te yandan Ag
iyonu, Cu, Pb-Zn ve Sb elementleriyle de yer de$i"imi yapabildi$inden elementlerin
bnyesinde de belirli oranlarda Gm"e rastlanlmaktadr. En nemli gm" bile"ikleri,
Arjantit (Ag
2
S) ve Gm" Klorr (AgCl)'dir.

Uluslararas piyasalarda saf gm" de$eri &000 kabul edilir. Ticari gm" !se
minimum 999 saflktadr. (% 0,999 Ag) Ayrca "Sterling Silver" diye bilinen ve
zellikle ss e"yalarnda kullanlan cinsi vardr ki, 925 kalite diye bilinmektedir(% 92,5
Ag, % 7.5 Cu). Gm" ve gm" mamulleri iin uygulanan istatistik pozisyon
numaralar a"a$da verilmektedir.

Gm" ticaretinin tam olarak ne zaman ba"lad$ bilinmemekte birlikte, ama
gm"n tarih ncesi zamanlardan beri tannd$ ve kullanld$ bilinmektedir. Hititlerin
M 4,000 ve 3,000 dneminde byk miktarlarda gm" retti$ine dair bulgular vardr.

Gm"n tarih boyunca ticaretin geli"mesinde byk katks olmu"tur. Gm"
asrlar nce kullanlmasna kar"n, onun modern a$a Amerikallarn tan"masyla ba"lar.

Gm" piyasada di$er baz metallerden farkl olarak iki ynl karakter sergiler. O
hem yatrm arac, hem de endstriyel hammadde olarak talep grr. ok sayda
fabrikasyon rnlerde rol almasyla gm"n endstriyel nemi artmaktadr. 20 yy. ncesi
gm"n tp, mcevherat ve dekorasyon malzemesi olarak kullanm olduka az idi.
Endstrile"me ve elektrifikasyonun yaygnla"masyla ok sayda elektriksel imalatla
kullanm alan buldu. &950li yllarda foto$raf makinelerinin (kameralarn) bireysel
tketicinin kullanmna sunulmasyla gm"n foto$raflktaki kullanm da artt.

Gm" ihtiva eden cevherler, ak i"letme veya yer alt retim metotlaryla
karlr. Tvanan gm" cevheri $tlr ve $tlm" cevher iki ayr prosesle i"lenir.
Birincisi, flotasyona tabi tutularak gm" veya polimetalik konsantre elde edilir. !kincisi
siyanidasyon prosesiyle gm" zndrlr. Her iki metotla elde edilen gm" dore
frnlarnda dore klesi denilen rne dn"r. Daha sonra 999 saflkta gm" elde etmek
zere elektrolize tabi tutularak rafine gm" elde edilir.

Gm", birincil kaynaklardan elde edildi$i gibi, hurda gm"n yeniden
kazanlmasyla ikincil kaynaklardan da elde edilmektedir. Birincil gm" kaynaklar
&42
primer gm" yataklar ve sekonder gm" yataklar olmak zere iki kategoride
de$erlendirilir. Gnmzde Dnya gm" retiminin o$u sekonder tip yataklardan, altn,
Pb-Zn, Cu ve di$er madenlerden yan rn olarak elde edilmektedir.

Birincil Kaynaklardan retim: Dnya gm" retiminin en yo$un oldu$u
blgeler Gney Amerika ve Kuzey Amerikann da$lk kesimleridir. Dnya gm"
retiminin neredeyse % 70 i kuzey yarm kreden ve Avustralya dan gelir. &999 yl
itibariyle elliden fazla lkede tahmini 562 milyon ons gm" retimi yaplmakla birlikte
bunun % 80i sekiz lke tarafndan gerekle"tirilmi"tir. &990l yllarda madenden gm"
retimi, ortalama 497 milyon ons civarnda durgun seyretmi"tir. Blgesel olarak
bakt$mzda, Meksika dahil Kuzey Amerika Dnya gm" retiminin , %35 ni, Latin
Amerika % 24 n ve Avrupa % 20 unu gerekle"tirmektedir. % 9 luk payyla
Avustralyada nemli bir gm" reticisi lkedir.

Dnya birincil kaynaklardan altn retiminin byk bir ksm, altn ve di$er baz
metal madenlerinden yan rn olarak elde edilmektedir. Son yllarda primer yataklardan
gm" retiminde nemli art" oldu$u gzlenmektedir.

Meksika, primer gm" madenlerince olduka zengin ve uzun zamandr gm"
reten lkelerin ba"n ekmektedir. Industrias Penoles, Grupo Mexico, Empresas Frisco
ve Luismin firmalar Meksika da madenden gm" retiminin % 85ini
kar"lamaktadrlar. Meksikann 2000 yl retim tahminleri Dnya retiminin % 20 sine
kar"lk gelen &00 milyon ons civarndadr.

Peru ve ABD gm" reten lkeler listesinin st sralarnda yer aldlar. Perunun
gm" retiminin te biri primer kaynaklardan sa$lanr. Belli ba"l retici firmalar, Cia.
De Minas Buenventura, Centromin Peru, Minas de Arcata, and Southern Peru Copper.

ABDnin gm" retiminin yars primer kaynaklardan gerekle"tirilmektedir. Belli
ba"l retici firmalar, Coeur dAlene Mines, Echo Bay Mines, Sunshine Mining ve
Refining and Hecla Mining Company.

Avustralya, &998 ylnda retime geen BHPnin Cannington projesinin
tamamlanarak gm"-kur"un-inko retimine gemesiyle Dnyann drdnc byk
gm" reticisi konumuna gemi"tir. Mount Isa Mine birlikte bu iki firmann retimi &999
yl itibariyle lke gm" retiminin te ikisini gerekle"tirmi"lerdir.

Maden retim maliyetleri cevher yata$nn derinli$i, jeolojisi, retim tekni$i ve alt
yap imkanlarna ba$l olarak de$i"mektedir. Tabi gm", di$er cevherlerin yan rn
olarak kazanld$ durumlarda maliyetler farkllk gstermekte ve belirlenmesi g
olmaktadr. Gold Fields Mineral Services a$rlklandrlm" ortalama olarak &996 yl iin
tahmini 3.&6 $ABD, &997 yl iin 3.29 $ABD olarak tespit etmi"tir. Buna kar"lk CPM
Group, gm"n ons ba"na retim maliyetini &997 yl itibariyle 3.54 $ABD, &998 yl
itibariyle 3.88 $ABD olarak tespit etmi"tir.

&43

Tablo 2.$: Dnya primer ve yan rn olarak gm& retimi (Ton)
Primer retim $995 $996 $997
Meksika
Peru
ABD
Fas
Di$er
&,278
608
475
&80
363
&,390
639
679
&80
390
&,474
644
894
235
286
Toplam 2,904 3,279 3,533
Yan rn olarak
Kur"un-inko
Bakr
Altn
Di$er
5,544
3,900
2,444
236
5,53&
3,787
2,423
&88
5,786
3,795
2,627
202
Yan rn toplam $2,$24 $$,929 $2,4$0
Primerin toplam iindeki pay %$9.3 %2$.6 %22.2
Kaynak: Metals&Minerals Annual Review, &998.

Tablo 2.2: Toplam retimin blgelere gre da%lm (Ton)
Blgeler $995 $996 $997
Kuzey Amerika
Orta ve Gney Amerika
Avrupa
Okyanusya
Ba$msz Devletler Toplulu$u
in
Di$er
5,&&9
3,494
&,687
&,0&4
&,546
952
&,2&6
5,340
3,606
&,625
&,053
&,42&
&,000
&,&62
5,552
3,665
&,772
&,&39
&,4&&
&,&80
&,224
Toplam $5,028 $5,207 $5,943

!kincil Kaynaklardan retim: Son 45 yldan beri gm" talebi, arzn nnde
seyretmi"tir. Arz-talep dengesizli$i, hurda gm"n yeniden kazanm ile resmi veya zel
sektr kurulu"larnn stoklarndan kar"lanarak piyasa dengesi sa$lanm"tr.

Hurdalarn yeniden kazanm kymetli metaller piyasasnn nemli bir parasn
te"kil eder. Yeniden kazanm, mcevherat ve gm" e"ya, elektronik devreler, i"i bitmi"
foto$raf solsyonlar ve eski x-ray filmleri gibi gm" ieren artklardan elde edilir.

Dnya toplam gm" retiminin % &8-22 si ikincil kaynaklardan elde
edilmektedir. &990-&997 yllar arasnda ikincil kaynaklardan gm" retimi yllk
ortalama &42 milyon ons olarak gerekle"mi"tir.

!kincil kaynaklardan gm" retimi en fazla ABD de retilmekte, bunun da te
ikisi foto$raflktan gelmektedir. Almanya ve Japonya ile birlikte ABD dnya ikincil
gm" retiminin yarsn gerekle"tirmektedir.

&44

2.$.2 Teknoloji

2.$.2.$ retim Yntemi-Teknoloji

Endstride gm", birincil olarak direkt gm" cevherlerinden, ikincil olarak
bakr ve inkonun elde edilmesinde yan rn olarak retilir.

Foto$raf filmleri, rntgen filmleri ve gm"l hurda malzemelerden yaplan
retimler direkt retim yntemi olarak alnmamaktadr. Esasen bu "ekil retimler bir
geri kaznm (re-cycling) ifade eder.

Birincil ve ikincil kaynaklardan yararlanarak Dnyada 69 de$i"ik lkede retim
yaplr. En byk retici lkeler, Meksika, Peru, Amerika Birle"ik Devletleri ve
Kanada'dr. Bu lkelerin toplam retimleri Dnya retiminin yarsndan fazlasn
kar"lamaktadr.

Dnyadaki gm" yatak tipleri retim asndan ikiye ayrlr. Bunlar;

- Ana rn olarak gm" yataklar (Birincil kaynak)
- Yan rn olarak gm" yataklar (ikincil kaynak)

Bu yataklarda genellikle kymetli metallerin ve bunlardan umumiyetle altn ve
gm"n birlikte bulunmalar nedeniyle bu iki metal konsantrasyon tesislerinde
beraber retilir. retim teknolojileri tamamen ayn olup sadece rafinasyon blmnde
ayrlrlar. Gm" konsantresini (yakla"k % 50-80 gm" ieren kelti) birincil
kaynaklardan direkt olarak elde etmek iin uygulanan en nemli metot, siyanr lii
metodudur. Di$er bir metot ise Carbon-in Pulp (Pulp iinde Karbon) tekni$idir. Bu
yntem uygulama saysnn azl$ nedeniyle, siyanrleme kadar ra$bet grmemektedir.
Ayrca yntem seiminde etken olan husus, cevherin fiziksel, kimyasal ve mineralojik
zellikleridir. CIP (Carbon-n Pulp) tekni$i, basit teknik ve d"k yatrm maliyeti
nedeniyle li zeltilerinden altn ve gm" kazanm iin tavsiye edilir.

Li zeltilerinde iyonik hale gemi" olan gm" aktif karbonun bnyesine
adsorblanmasndan ibarettir. Aktif karbon, odun, kmr Hindistan cevizi, fndk, ceviz
kabu$undan retilmektedir. Aktif karbon tane boyutu, pulp iindeki kat taneciklerden
daha iri olmakta ve elekler vastas ile pulptan ayrlmaktadr. Daha sonra, etanol, kostik
soda ve sodyum siyanr ieren zeltide 90
o
C da stlr. Aktif karbona alnan gm"
desorbe edilir. Aktif karbona yklenecek gm" miktar; Altn/gm" oranna-
cevher zelliklerine-Li zelti tenrne ve- de$erli metal iyonlar miktarna ba$ldr.

Sodyum siyanr (NaCN) Lii ve Ters Akml Ykama (CCD) tekni$i; Endstride,
direkt cevherden gm" eldesi iin uygulanan en nemli yntemdir. Maden Oca$ndan
retilen cevher, boyut kltme i"lemlerinden geirilerek li tanklarna gnderilir. Ya"
olarak (% 30 kat) ieren pulpa, NaCN zeltisi ilave edilir ve siyanrleme i"lemi
ba"lar. Sre genellikle 48-78 saat arasdr. Bu sre iinde gm" mineralleri (CN) ile
reaksiyona girerler ve Gm" iyonik halde svya geer, Ters akml dekantasyon
sistemi ile tiknerlerde ykanr, ykanm" kat, atk barajna depolanmak zere
gnderilirken, tikner st ta"nts, filtre edilip berrakla"trlr, hava alma kulelerinde
oksijeni alnr, inko tozu ile sementasyon i"lemi gerekle"tirilir ve pres filtrelerde
&45
gm" konsantre keki elde edilir. Elde edilen konsantre % 50-80 civarnda gm" ierir.
Konsantre keki, ergitme ve rafinasyon i"lemleri iin izabe ve elektrolize gnderilir. Bu
i"lemler iin konsantre, dore frnna, imento, boraks, soda ve cruf yapc maddelerle
"arj edilir. &250 santigrat derecede ergitilen konsantre crufu ekilerek, dore Metal
potalara dklr. Safla"trma (rafinasyon) i"lemi iin elektroliz nitesinde anot olarak
ba$lanan dore metal, AgNO
3
eriyi$i iinde 300 Amp/m
2
akm "arjnda rafinasyon i"lemi
yaplr. Elde edilen kristal gm", dkm potalarnda ergitilir ve % 99.9 Ag saflkta
retilmi" olur. Anot amuru ise, ierisinde Au, Pt, Cd, Nadir toprak elementlerinden
bazlarn bnyede tutabilir, ilgili proseslerle de bu elementler kazanlabilir.

2.$.2.$.$ Trkiyedeki Gm& Tesisleri ve Teknolojisi

Trkiye'de direkt cevherden retim yapan tek kurulu" Eti Gm" Anonim #irketler
Genel Mdrl$dr. Bu tesislerde uygulanan yntem, sodyum siyanr li yntemidir.

lkemizde ikincil kaynaklar kullanarak retim yapan kurulu"lar ise, Rabak,
Sarkuysan, inkur gibi kurumlardr. Bu kurumlar bakr veya inkonun eldesinde yan rn
olarak altn ve gm" retirler. Bakr ve inko anot amurlar yurt d"na geici ihracatla
rafinasyon i"lemine gnderilip rafinerilerde kymetli metaller belirli cret kar"l$nda
kazanlr. Ayrca MKE Pirinsan A.#. Kurulu"una ait bir anot amuru i"leme tesisi
bulunmaktadr. Bu tesiste retim, ya" usul ve elektroliz yntemiyle yaplmaktadr.
Kapasitesi; takriben &50 ton/yl anot amuru i"ler. Tesislerde son yllarda hurda
bakrdan elektrolitik bakr retilmi"tir. inkur tesislerinde ise 4.5 ton/yl gm" metali
retebilecek bir kurulu kapasite vardr. Di$er bir retim "ekli olan hurda malzeme ve
foto$raf filmlerinden yaplan retimler ise e"itli metalurjik ve kimyasal i"lemlere
dayandrlr.

2.$.2.$.$.$ Eti Gm& A.". Krma-Eleme, Li Tesisleri :

Cevher, maden sahasnda ak i"letme yntemiyle retilir ve tesise yakn bir sahada
stoklanr (#ekil 2: Eti Gm" A.#. Proses Akm #emas). Stok sahasndan kamyon-loder
i"birli$i ile alnan cevher Krma-Eleme nitesinde -45 mm'ye krlarak 2 adet "arjl
al"an bilyal de$irmene beslenir. De$irmenler &40 t/saat kapasitelidir. $tlen cevher,
hidrosiklonlarla snflandrlr, % 80'ni -74 mikron olan $tlm" cevher li nitesine
pompalarla baslr, +74 mm malzeme (siklon alt) sekonder de$irmene kapal devre
yaptrlr. De$irmenlerin sirkle yk % 200-400 arasna ayarlanr. Tm $tme sistemi
PSM (Particle Size Monitr) ile llr. Uygun tane boyutu ve kat yo$unlu$undaki rn
li tanklarna gelir.

&46

I. KIRICI
80 mm
PSM
O2
K!RE NaCN
AC!L STOK
35.000 ton
LC TA 0&-09
L! TANKLARI 9
GC PS 03
% 30 kat
WB TA 0&
ATIK BARAJI
LS TH 0$ -
T!K!NER TANKALARI
5 adet 5 x &000 m
3
AMUR
ATIK BARAJINA
LS TA
&6
PERL!
!nce filtre
FF FI 0$-04
O2
Zn
PR TA
0$
!NKO TOZU
DG TO 0&
GC MI 0&
GC MI
Pb(NO3)2
GC PS 0&
$40 t/h

WB TA 0$
Su Balans

Asit Lii
Kurutma
Boraks
Soda
imento
Tikiner
Kire
Polimer
Siyanr
Salmastra
$200
ELEKTROL!Z
KR!STAL
DKM
(% 99,9
Ag)
S!KLON
% 80
-74 m
GC BI 0&
600 ton
- 52mm
+ 52 mm
- 35 mm
III. KIRICI
CC CR 03
&50 t/h
&50
t/h
-50 mm
II. KIRICI
CC-CR-02
CC-CR-0&
- 80
-&&00 mm
Pres Filtre
PR FI 0&-04
CRUF
DORE ANOD ( % 95 Ag)
GRANL GM# &22,4 t/yl
KONSANTRE
Bilyal De$irmen
ET! GM" A.". GENEL MDRL#
PROSES AKIM "EMASI
DORE
FIRINI
FLOKLANT
% 50 -70 Ag
&47
Li tanklar 9 adet ve her biri 2000 m
3
hacmindedir. zndrme sresi 48 saat
olup, serbest siyanr konsantrasyonu &,25-&,5 gr/lt, PH=&&-&2 aras ve yardmc reaktif
Kur"un Nitrat ilaveleriyle kar"trlr, hava verilerek oksidasyon i"lemi gerekle"tirilir.
znen gm" iyonik halde svya geer

Daha sonra pulp kat sv ayrmna devamnda ise solsyon nitesine
gnderilir. Burada metalik inko ile gm" ktrlr ve konsantre kek alnr. Bu kek
rafinasyon nitesine verilir. !zabe ve Elektroliz nitesi ile ilgili bilgiler a"a$da
verilmektedir.

2.$.2.$.$.2.Eti . Gm& A." !zabe ve Elektroliz Tesisi

!zabe ve Elektroliz Tesisi 2 ana proses blm ihtiva eder:

&. !zabe ve dkm ksm,
2. Elektroliz ve filtrasyon ksm.

!&letme "ekli

!zabe ve dkm ksm haftada 6 gn ve gnde 3 vardiya al"acak "ekilde dizayn
edilmi"tir. Ancak, Kuzey Amerika tesislerinde normal i"letme al"kanl$nda oldu$u
gibi izabe sresinin daha sk tutulma olasl$ gz nne alnarak anot dkm ile
gm" kle izabe ve dkm tesisleri, tm izabe ve dkm i"lemini bir vardiyada
tamamlayacak "ekilde geni" tutulmu"tur.

Gm"n btn elektroliz kaplarndan alnmas ayn anda olmayaca$ndan
elektroliz ve filtrasyon blm haftada 7 gn ve gnde 3 vardiya al"trlmak
mecburiyetindedir. #ayet belirli bir zamanda sadece bir kaptan rn alnsa, 6 kaptan bir
gnde yakla"k 4 saatlik aralklarla rn alma durumu vardr.

!zabe ve Dkm
!zabe ve dkm blm ba"lca "unlar ierir:

A) Ham gm" kele$i izabesi iin (Dore frn),
B) Gm" anotlar ve Granle gm" dkm tesisleri,
C) Malzeme eritmek iin depolama silolar,
D) Gm" kelekleri iin kilitlenebilir depo odas,
E) Dore frnna beslenecek maddelerin tartm iin tart ve Granle Gm",
depolama iin kasa,
F) Toz toplama sistemi,
G) Fuel-oil depolama,
H) Granle gm" biriktirme kab,

Yakla"k % 50-80 gm" ihtiva eden gm" konsantre kekleri, silis, boraks ve
imento gibi eritme reaktifleriyle birle"tirilerek dore frnna beslenir. Anot eriyi$i dkm
tesislerinde anot olarak dklr. Frn iki hafif ya$ brlryle yaklr.

Dore frn baca gazlar bir gaz kanalyla n so$utucularla tehiz edilmi" torba
filtrelerine gnderilir. Kroze frn (curcible furnace) baca gazlaryla burada
birle"tirilir, temizlenir ve tekrar bacaya flenir.
&48

Filtre sisteminde toplanan toz gm" elde etmek iin tekrar dore frnna
gnderilir. Anot dkm iin scak metal bir el kepesiyle frndan dkm masasna
getirilir. Bitmi" anotlar 450 x 220 x 25 mm. ebadnda ve &5 kg. a$rl$ndadr.
Elektroliz kabnda bakr engellerle asmak iin her bir anodun st tarafna delikler
alr. Anotlar tartlr, kaydedilir ve elektroliz blmnde daha fazla safla"trlmaya tabi
tutulmadan nce muhafaza odasnda kilitlenir.

Dore frn toplam &000 kg/gn'lk yk iki saate ergitecek #ekilde dizayn
edilmi"tir. Eriyik hacmi miktar yakla"k 700 litredir. Elektroliz tesisinden kuru gm"
kristalleri 250 kg. Kapasitelik kroze eritme frnna gnderilir ve dkm masasnda
minimum % 0,999 gm" ihtiva edecek "ekilde Granle gm" olarak dklr.

Cruf Muamelesi
Cruflar $tme nitesine kapal devre yaptrlarak tekrar beslenmekte ve
siyanrlemeden itibaren tm i"lemlerde geirilerek, cruf iindeki kayplarn hepsi
kazanlm" olur.

Elektroliz ve Filtrasyon
Dore frnndan kan anot dkmleri tartlr, kaydedilir ve bir muhafaza odasnda
depolanr. Daha sonra elektroliz yoluyla 850x650x600 mm.lik Mobius kabnda tekrar
rafine edilirler. Her bir kap drt anot ve 5&0 x380 x &.6 mm. kalnl$nda be" paslanmaz
elik katot ihtiva eder. Her bir anot, anot eridike amur toplayan polipropilen rg
torbalarla klflanm"tr. Gidip gelen kazyclar devaml olarak gm" kristallerini katot
plakasndan toplama sepetine fralarlar. Anotlar yklendikten yakla"k 60 saat sonra
bo"alrlar. Bu anda, toplama sepetleri kap d"na ykseltilerek kristaller
demineralize suyla ykandklar paslanmaz elik arabalar iine toplanrlar. Bakr ve
kur"un kirlilik seviyesi kir tutma de$erini a"t$nda, gm" nitrat elektrolit taze elektrolitle
de$i"tirilir. Bozulmu" elektrolitin bir ksm, inko tozu ilavesiyle gm"n sement edildi$i
sementasyon kabna pompalanr. Gm" sementasyonu toplanarak filtre arabalarnda
ykanr ve tartlp kaydedildikten sonra dore frnna geri gnderilir. inko ve bakr
eriyi$i depolama tanknda toplanarak buradan daha fazla muamele edilmek zere
ntralizasyon tankna pompalanr. Anot krntlar nitrik asitle eritilerek zndrme
tankndan taze elektrolit hazrlanr. zndrme ve sementasyon tanklar, gnlk
bozulmu" elektroliti prosese tabi tutabilecek ve bir harmanlama da taze elektrolit
hazrlayabilecek "ekilde boyutlandrlm"tr.

Mbius kabnda gm" anottan zldke, erimeyen bile"ikler anottan d"er ve
polipropilen torbalarda toplanr. Torbalar dolunca kaptan kartlrlar ve gm" eriyik
haline getirmek iin bir kapta amur,nitrik asit muamelesine maruz bkarlr.
zndrme eriyi$i elektrolit devridaim tankna geri gnderilir.
zndrlm" amur, bir filtre arabasna bo"altlarak nitrat uzakla"trmas iin
filtre zerinde iyice ykanr. Ykama eriyi$i de devridaim tankna gnderilir. amur
kurutularak, altn eldesi yeniden muameleye tabi tutulur.

Nitrik asit ilavesi n grlen btn ekipmanlar, proses srasnda a$a kan
zehirli nitrik asit gazlarn toplamak iin dikkatli bir "ekilde rtlr.

!yi bir granle gm" retiminde n "art, iyi bir kalite dore anodudur. Bu da geri
alevli frnda retilir
&49

Tablo2.3: Eti Gm& A.". Gm& Madeni $999 Yl Birim retim girdileri
(kg/kg granle gm& iin) Miktar (kg)

Girdiler Birim tketim Yerli ithal
(Mal baznda) (&/kg Ag)
Sodyum Siyanr &5,04 Kg - &.328.800
Floklant 0,87 Kg - 76.625
Filtre ka$d 0,45 m2 - 40.000
inko tozu 3,43 Kg 303.795 -
Kire 40,83 Kg 3.593.000 -
Perlit 4,3& Kg 378.960 -
Kabuk zc 0,34 Kg - 29.500
Kur"un nitrat 2,42 Kg 2&3.055 -
Bilye &0.,04 Kg 883.500 -
Susuz boraks 0,25 Kg &3.520 -
Soda 0,28 Kg 24.300 -
Slfrik asit 0,005 lt 500 -
Nitrik Asit 0,08 lt 7.&90 -
Kaynak: #irket Raporlar

2.$.2.$.2 Trkiyede uygulanan teknolojinin irdelenmesi

Sodyum siyanr lii yntemiyle i"letilen Eti Gm" Tesisleri uygulama ve proses
asndan nemli zellikler arz eder. #yle ki, sistem tamamen kompterize edilmi"
olup her noktada kontrol, PLS-PLC sistemiyle yaplmaktadr. Reaktif sarfiyatlar ve
nite retimleri srekli denetim altndadr. Tesisin en nemli zelli$i, ak ocak
retiminden nihai rafine retimine kadar tm niteleri (izabe-elektroliz dahil)
bnyesinde bulundurmasdr. Dnyada uygulanan teknolojilerde retim genellikle dore
retimine kadar getirilir ve retim bu a"amada kesilir. Rafinasyon nitesini de
bnyesinde bulunduran Eti Gm" Tesisleri ayn zamanda rafinasyon yapmaktadr ve
muhtelif kymetli metal retimleri iin ufak tadilatlarla grev yapabilecek konumdadr.

2.$.2.$.3 Dnyada kymetli metal rafinasyonu
Dnyada kymetli metal madencileri retimlerini, konsantre veya dore rnne
kadar getirirler. Dore genellikle % 5'den az de$ersiz metal artklar ieren altn ve
gm" kar"mdr. Bir ok retici, teknoloji karma"kl$ ve ekonomik nedenlerle
rafinasyon proses basamaklarna girmekten ekinirler. Rafineriler genellikle merkezi,
e$itilmi" elemann bol oldu$u "ehirlerde kurulur. retici ve rafinericilerin ayr, ayr
kurumlar olmas beraberinde bir gerginli$e de sebep olmaktadr. nk retilen
Konsantreden numune alnmas ve miktar tespiti olduka zordur. Temsil edici olmayan bir
numune yanl" anla"lmaya ve gvensizli$e neden olur.

De$erli metal reticileri konsantrenin alnmasndan sonra bu rnlerini
rafinerilere ta"yp ta"mayaca$na veya dore yapp yapmayaca$na karar vermek
zorundadr. Bu #irketlerin gz nne almak zorunda oldu$u baz faktrler vardr.
Bunlar, keltilerden, konsantrelerden, numune alnmas, depolama gvenli$i ve retim
miktarlardr. Dore'ye evirmede artan maliyet nemlidir. Genellikle konsantrelerin
&50
dore'ye evrilmesi, numune almadaki problemlerden kanmak iin tercih edilir. Dore,
homojen olup, do$ru numune alnabilir ve gvenilir biimde analiz edilebilir.

reticilerin dore yapmak zere kullandklar tr frn vardr. Birincisi ve en
yaygn olan silikon karpit pota olup bu sistemle & t/yl (32.000 Ons/yl) altn i"lenebilir.
Maliyeti 200.000 $ dan azdr. !kinci gaz veya propan yaklan reverber frndr. Reverber
frnda tortu alev ile direkt temas eder. ncs ise, gittike yaygnla"an indksiyon
frndr. Zira bu frn en az s gerektiren ve en temiz sistemdir. Ayrca bu frnlar "arj
ok hzl eritirler.

!ndksiyon frnlar, pota frnlarndan daha pahaldr. 622 kg'dan 3,2 T/yl'a
kadar altn veya 30 t/yl gm" i"leyebilecek olanlarn maliyeti &00.000 $- 300.000 $
arasnda de$i"ir.

Bu tr frnlar her zaman al"trlr. Hacimleri kelti flukslarn hacmine
ba$ldr. Devaml al"trlan ve reverber frnn bulundu$u bir gm" rafinerisinde
i"letme giderleri yakla"k 4-5$/kg dr. Sabit personeli olmayan kurulu bir gm" nitesine
yeni bir frnn getirece$i ek masraf 2 $/kg'dan azdr.

Tersine, karma"k bir rafinasyon i"leminin oldu$u, tam gn al"an, pota frnn
bulundu$u, orta byklkteki bir retim yerinde maliyet daha ykseklere ula"r.

2.$.2.$.4 Metal rafinasyonu

Dore genellikle %5'den az de$ersiz metal artklar ieren altn ve gm"
kar"mdr denilmekle beraber,tam kompozisyonu geni" apta kayna$na ve i"leme
"ekline gre de$i"iklik gsterir. Dore reticileri, rnlerini rafine etme kararn
verirlerken, niteleri tek hammaddeye gre dizayn edebilirler.

Rafineriler, tersine, ok e"itli hammadde stoku kullanmak zorundadrlar. Altnn
Gm"e oran, yabanc maddelerin cinsi ve grece miktarlar rafineri i"lemlerinin srasn
etkiler.

Byk rafinerilerce uyarlanan tipik strateji de$ersiz metallerin ayrlmas, bunu
izleyen gm" elektrolizi son olarak da saf altn retimidir. Yksek miktarlarda
de$ersiz metal ieren dore, kpelasyon yoluyla eritilip okside olmu" cruf karlr.
Kpel frndan kan kle rn gm" elektrolizi iin anotlara ba$lanr. De$i"imli
olarak yatay veya dik duran gm" hcreleri saf gm" ve anot amuru (altn ve platin
grubu metaller) retirler. Anotta toplanan bu amur yksek scaklkta klorlama
i"lemine tabi tutulur ve bunu altn elektro rafinasyon (Miller/Wohlwill prosesi) i"lemi
takip eder; veya klorit zeltisinde zndrme ile kontroll ktrme i"lemi
uygulanabilir. Platin Grubu metaller bundan sonra elde edilir ve ayr"trlr.

Stok kontrol ve uygun materyal kullanma i"lemleri rafineri operasyonlarnn
karll$ iin ok nemlidir. Genellikte sat" de$erinin % &-2 sini olu"turan
rafinasyon maliyeti, kk kayplar nedeniyle kolayca artabilir. Bu gerek, sk evre
koruma talimatlaryla birle"tirdi$inde, ok etkili kaak kontrol ekipmanlarn gerekli
klar. Gvenlik de her zaman geerli bir konudur.

&5&
Numune alma gerekleri
kelti veya konsantrelerden numune almak doreye gre olduka zordur; zira
zeltiler homojen de$ildir. keltilerin kalitesi genellikle de$i"ir ve kompozisyonlar
iin genelle"tirilmi" kurallar yoktur. Kompozisyon tamamen cevherin yapsna ve
operatrn kulland$ ktrme tekniklerine ba$ldr. Birok reticilerin konsantrelerini
eritip dore olarak ta"malarnn bir sebebi "udur: reticiler rafineriye ta"nan
de$erli metallerin niteliklerinin rafineridekilerin teslim aldklar metal nitelikleriyle
uyumlu olmasn temin etmek isterler. Baz i"letmeler rafineriye gnderilen Metal
miktarn belirlemek iin proses ktle dengesine gvenebilirler. Halbuki ktle
dengeleri bilindi$i gibi genelde do$ru de$ildir ve byk ihtimalle % 2'den daha fazla
hataldr. Btn bu nedenlerden dolay, rafineriye gelen mal eritilir ve demeye esas
numune alma her zaman bunun zerinden yaplr. Bylece, madenden rafineriye ta"nan
dore en azndan iki defa eritilmi" olur. Birincisi madende eritilerek dore yaplan,
tartlan ve kullanma hazrlanan eritme, ikincisi de ayn amalarla rafineride yaplan
eritmedir.

Numune alma teknikleri
Erimi" numuneler iki yolla alnrlar . En geerli olan cam vakum tpyle
alnandr. Eritilmi" doreye tp daldrld$ zaman tpn ince ucu erir ve metal tpn iine
girmeye ba"lar, tp derhal ekilir ve so$utulur. Sonra cam krlarak ince ubuk halindeki
homojen numune karlp paralara blnr, tahlilde kullanlmak zere saklanr.
Numune, alnd$ stokun zelliklerini ta"r. !ndksiyon frnlar iyi kar"m" eriyikler
verir. Fakat pota veya reverber frn eriyiklerinden numune alnmadan nce iyice
kar"trlmaldr.

Di$er taraftan, diplerde numune almak iin kepe kullanlr ve alnan numune
kk kalplara dklr. So$uduktan sonra kalplar matkapla delinerek veya kesilerek
numune alnr. Ayrca, kepeyle alnan numune hzl so$umal ve Granle olmu" numune
vermesi iin suya dklr. D"k dereceli veya gm"e zengin doreler iin bu metot
yava" so$utma ve matkapla delme veya kesme metotlarndan daha iyidir.

Reverber frn kullananlar o$u kez vakum tpnn ucunun daha metale
de$meden eridi$ini grrler. Tpler scak atmosferden ve frndaki cruf tabakasndan
dolay erir, o$u kez de sadece cruf numune elde edilebilir. Bu durumlarda, dore bir
kalba dkldkten sonra numune alnmal veya kepeyle numune alnmaldr.
Katla"trlm" dore, yukardan a"a$ya do$ru birka noktadan delinir veya birka defa
boydan boya kesilir. Kesme kk ve ayn boyutlarda yaplabilece$inden dolay
daha avantajldr. Ayrca, tam bir kesit elde edilir. $tme ve eleme, temsil edici bir
numune almak iin gereklidir. Dore kleleri homojen olmayabilir, ama bu delme
i"leminde hesaba katlmaldr. Baz dore kleleri byk olup (her biri 30-50 kg.
Arasnda) d"ardan ieriye do$ru yava", yava" katla"r. D" yzey kompozisyonu
dengesiz katla"madan dolay ierinin kompozisyondan farkl olabilir.

rne$in, gm"e zengin dore katla"rken d" yzey gm"e, i ksm ise
bakrca zengin olur. Bu ayrm herhangi bir numune alma tekni$inde kullanlan vakum
tpyle numune almada problem de$ildir. Burada homojen bir sv hzl bir "ekilde
so$utulur. Genellikle, bu ayrm problemleri dorede de$ersiz metaller arttka artar. Bir
di$er numune alma tekni$i de btn eriyi$i akan suya dkerek kk paralar meydana
getirmektir. Paralar sonra kar"trlr ve otomatik veya mekanik ayrclarla blnr. Bu
&52
teknik skntl ve zor grlmesine ra$men baz rafinasyon prosesleri, mesela kral
suyunda (aqua regia) zndrme gibi, bu i"lemleri gerektirir.

Sonular
Madenci, homojen, crufsuz dore retmek ve onlar do$ru olarak ayrmak ve
tartmak zorundadr. Ayrca rafineride bir temsilci bulundurarak doreyi, ergitme
i"lemini, rneklemeyi ve tartmay kontrol etmelidir. Son olarak, madenci ile rafinerici
arasndaki kontratta yanl" anla"lmalara meydan vermemek iin her "ey aka
belirtilmelidir.

2.$.2.2 rn Standartlar

lkemizde, gm" ile ilgili bir TSE Standard bulunmamaktadr. !lgili
kurumlarn i"birli$i ile bir standardn verilmesi gerekli grlmektedir.

Gm" ile ilgili di$er standartlar "yledir.

ASTM B4$3-69

- 99,90 vasf : Ticari ktkler veya kleler olarak yaygn bir "ekilde tercih
edilen min. Binde 999 saflk oranna sahip gm".
- 99,95 vasf : Minimum 999,5 saflk oranna sahip gm"
- 99,99 vasf : Minimum 999,9 " " " "

ASTM E29 : Tanmlanan snrl de$erlerde anlam ta"yan rakamlarn
basamaklarnn belirtilmesi iin standart.

ASTM K378 : Toz tekni$i ile gm"n spektrografik analizi iin metot.


Gm", beyaz, parlak ve yo$un bir metaldir. Kolaylkla tel ve levha haline
gelebilir. Ayn zamanda metaller aras iletkenli$i en yksek olan elementlerdendir. Bu
nedenle sanayide pek ok kullanm alan bulmu"tur. Ayrca tarihsel olarak para yapmnda
da nemli rol oynam"tr. Gnmzde gm"n sanayii hammaddesi olarak kullanm
giderek artmaktadr. Parasal amalar iin kullanm son derece azalm"tr.

Endstriyel kullanm alanlar elektronik sanayii ve foto$raf filmi sanayileridir.

Gm"n Trkiyedeki tketimine bakld$nda, tketimin daha ok hediyelik ss-
ziynet e"yas ve bir miktarda aynaclk ve baz elektrot imalatnda kullanld$ grlr.
Ancak bu tketim alanlarndan en ok pay hediyelik ss ve ziynet yapm almaktadr.
Trkiyede kurulu birok irili ufakl atlye ve imalathanelerde gm" i"ili$i yaygn
"ekilde yaplmaktadr.

&53
Tablo 2.4: Gm&n kullanm alanlarna gre da%lm (Ton)
Kullanm alan $995 $996 $997 %Pay
Endstriyel
Foto$raflk
Mcevherat ve gm" e"ya
Madeni para
9,325
6,855
7,&60
740
9,365
6,983
8,277
694
&0,062
7,225
8,7&5
852
37.47
26.90
32.45
3.&8

Toplam 24,080 25,3$8 26,855 $00

Yukarda grld$ sektr konusu olan rn=>% 0,999 zellikteki 7&069&&0
GT!P numaral gm" olup, di$erleri bu rnden yaplm" malzeme materyal gibi
rnleri ifade eder. Bu malzemeler de$i"ik safiyette ve bile"imdedir.

Ana rn olan 999 saflktaki gm", kle, granle, tel, ubuk gibi "ekil ve
formlarda iste$e ba$l olarak retilir.

2.$.4 evre ile !lgili Konular

Dnyada birincil kaynaklar kullanlarak yaplan kymetli metal retimlerinin pek
o$unda sodyum siyanr kullanlmaktadr. Bu kimyasal maddeye kuvvetli bir zehir
olmas nedeni ile bir ok evrede tepki duyulmaktadr. Ancak bir lde hakl saylacak
tepkilerin yannda, siyanrle altn-gm" kazanm prosesi geli"mi" lkelerde uygulanan
standart bir yntem durumundadr. Burada nemle zerinde durulmas gereken husus
nlemlerin yeterince ve zamannda alnmas, Prosesde al"an personelin evre ve
emniyet konularn zenle e$itimlerinin sa$lanmasdr. Ayrca siyanr uzun yllar
sanayide kullanm alan bulmu"tur. Esas itibariyle sanayide bir ok kullanm olan
siyanr bile"iklerinin lkemiz tketimine bakld$nda halen kullanlan siyanrn
sadece yakla"k &/3' gm" retiminde kalan di$er sektrlerde tketilmektedir.
zellikle bazik galvaniz banyolarnda, metal kaplamaclkta kullanlan 950-&000 ton
aras siyanrn hi bir nlem alnmadan denizlerimize verildi$i de bir gerektir.
A"a$da ksa bir "ekilde siyanr ve bile"ikleri tanmlanm" ve bu maddenin sanayide
gvenle kullanlmasna ynelik siyanrl atklarn depolanmas amacyla yaplmas
gereken atk barajlar sistemleri ve teknikleri, hakknda evre boyutunda bilgiler
verilmektedir.

2.$.4.$ Siyanr bile&ikleri ve etkileri

Siyanr, madencilik sektr ve metal kaplama, ala"m konularnda uzun
senelerden beri kullanlan bir kimyasal maddedir. Siyanrn kullanmnda gerekli
nlemler alnd$ srece bu maddenin zararlarndan uzak kalmak mmkndr.

Temel olarak siyanr, analitik olarak siyanr iyonlarn (CN) ieren tm siyanr
bile"ikleri ile ilgilidir. Siyanr bile"ikleri ok zehirli olup, 50-205 miligram miktarda
alnmas lm vakalarn olu"turur. Buna ilave olarak HCN gaz ve sv siyanr eriyi$i de
zehir etkisi gsterir.

Siyanr tuzlar ve hidrojen siyanr m"terek toksit reaksiyonu verir. Siyanr,
iyon tutuculu$undan dolay metalik moleklleri harekete getirip oksijen kullanmn
sa$lar. Bu olay siyanr zehirlenme vakasn ortaya koyar. Deriye yakn damarlarda
kirli kan dola"t$ndan vcut oksijeni kullanamaz ve zehirlenme olur. Kimyasal
&54
bo$ulma nedeni ile lm vakas meydana gelir. Emniyet tedbiri ise basit olup,
zellikle asit, nitrat, peroksit ve klorat gibi kimyasal maddelerden ayr olarak
depolanmal ve bu maddelerle etkile"tirilmemeli ve direkt temasta bulunulmamaldr.
Sodyum siyanr, teneffs edildi$inde baz hassas bnyeli ki"ilerde alerji meydana
getirebilir. Deride ak yara, zedelenme var ise zehirlenme ve tahri" etkisi yapar.
!ildi$inde veya dahilen alnd$nda ldrc tesiri vardr. Amerikan i"i Brosuna gre
(OSHA) haftalk 40 saatlik ve 8 saatlik vardiyada i"iler & m3 havada 5 mg (CN) siyanr
a"mayacak ortamda al"maldr. lkemizde yeralt ve kaynak sularnda limit 0 dr.

Sodyum siyanr, asit ve zayf alkali maddelerle birle"ti$inde veya suda
znd$nde, zehirli HCN gaz kar. Hidrojen siyanr gaz, havadan hafif olup,
kolayca yaylr. A"a$daki de$erler HCN gaznn de$i"ik dozlarnn etkisini gsterir.
(NIOSH Criten'a Document, Hydrogen Cyanide and Cyanide Lolts &976)

300 ppm Ani ldrc
&00-200 ppm 0,5-& saat iinde ldrc
45- 54 ppm Gecikme olmadan 0,5-& saat toleransl
20- 40 ppm Birka saat sonra hafif emareler
&0 ppm #uur e"i$i limiti
2,5 ppm Koku #uuru e"i$i

Yukardaki rakamlar, kesin olmayp, kabul edilen tahmini de$erlerdir.

2.$.4.2 Atk Baraj Sistemleri

Sodyum siyanr veya benzeri maddelerin kullanld$ endstriyel tesislerde atk
maddelerin depolanmas iin 3 ayr sistem kullanlmaktadr. Bu sistemler;

A) Konvansiyonel baraj sistemi (Su alt depolama sistemi)
B) Siyanr rejenerasyon sistemi
C) Havaalt depolama sistemi (Hava alt depolama sistemi)

a) Sualt depolama sistemi; ok byk hacimler gerektirmektedir. Yzey alan
d"k oldu$undan buharla"ma ile siyanr ayr"mnn az olmas ve i"letme sonunda
oldu$u gibi herhangi bir i"lem yaplmadan ve konsolide olmam" halde brakld$ndan
evreye ve canllara srekli tehlike verebilir. Bu uygun bir yntem saylmaz.

b) Siyanr rejenerasyon prosesi ise yeni bir sistem olup halen Avustralya'da ve
bir ka lkede kullanlmaktadr. Bu sistemde artk siyanrn yakla"k % 95'i kazanld$
bildirilmektedir. Ancak bu sistemde de kat atklarn depolanmas iin yine bir atk
baraj gereklidir. Siyanr rejenerasyon prosesi temel olarak #u kimyasal reaksiyona
dayanr.

2 NaCN + H2SO4 --------> Na2SO4 + 2HCN

Altn veya gm" retim tesislerinde sv artklar, asitle muamele edilerek HCN
gaz retilir.

&55
Ana Carbon in-Pulp devresine NaCN olarak geri dn" iin bazik solsyon
kullanlr. rne$in, NaOH kullanld$nda;

NaOH + HCN ------------> NaCN + H2O

Bu sistemin i"letilmesi esnasnda kullanlacak ana girdiler ve tketimleri (kg
siyanr ba"na)

Asit &.0 - 2.0
Kostik 0.9 - &.8

!"ilik maliyetleri ise geli"tirilmi" kontrol sistemleri sayesinde minimumda tutulur.

G gereksinimi ise 2.5-3.0 kwh/ton sv mertebesindedir.

CRP ( Cyanide Regeneration Process) tekni$inin rnek uygulama yeri olarak
Beaconsfield, Tasmania gsterilebilir. Bu prosesin yatrm maliyetinin olduka fazla
oldu$u bilinmekle beraber bir rakam elde edilememi"tir.

c) Havaalt depolama sistemi : Bu sistem ilk defa 20 yl kadar nce
geli"tirilmi" olup ok kullanlr. Geni" uygulama alan vardr. !lk metoda gre ayn
hacimde yakla"k 2 kat malzeme depolanmas sa$lanr. Alan geni" oldu$undan siyanr
ayr"m mekanizmas hzldr. Sedde ykseklikleri konvansiyonel barajlara gre ok
d"ktr. !"letme sonrasnda evreye zarar vermeyecek "ekilde dzenlenmesi ve
kullanma almas mmkn olabilir. Halen A.B.D., Kanada, Gney Afrika'da,
lkemizde Eti Gm" A.#. tesislerinde ba"arl bir "ekilde uygulanmaktadr. Ancak
Gm"ky rne$i bu tip bir barajda gz nne alnmas gereken temel kriterler "unlar
olmaldr.

- Tm, kat artk malzeme devaml ve gvenli bir #ekilde ve tamamen
hapsedilmeli. Atk suyu PH de$eri &&-&2 civarnda tutulmal.

- Bilhassa siyanrn kontrol altna alnmas d"ncesiyle tm kirlenmi" artk
svnn tutulmas, szntlarn nlenmesi.

- Sznt su numuneleri alm ve gerekti$inde bu suya mdahale edilerek, suyun
devridaim tesislerini de ihtiva edecek #ekilde artk depolama tesisi performansnn tm
ynlerinin kontroln sa$layacak tesisler.

- Tesislerin uzun vadede gvenli$ini sa$layacak tesis sonu program.

- Kurulacak baraj etrafnda bir evre gvenlik band te"kili ve numune kuyular
tesisi.

Dizayn asndan evre #artlarnn bozulmamas iinde a"a$daki mhendislik
nlemlerinin alnmasnda fayda vardr.

- Saha hudutlar d"ndaki tm yzeysel ak"larn tesisin etrafndan
derivasyonu gereklidir.

&56
- Hapis olunan artk malzeme, tabii yeralt suyunun stnde bir yerde
depolanarak yeralt suyundan izole edilmelidir.

- Sedde, tka, boru veya ukurlarda kullanlan in"aat malzemelerinin zapt altna
alnan malzemeden kaynaklanan kimyasal temaslara kar" mukavim olmas ve uzun
dayankllk zelliklerine sahip bulunmas gerekmektedir.

- Seddeler erozyona kar" koyacak "ekilde in"a ve dizayn edilmeli ve sismik ykler
de dahil olmak zere btn "artlar altnda yeterli emniyet katsaylarna haiz
olmaldr.

- Atk depolama baraj taban ve seddeleri d"k bir d"ey geirgenlik
katsaysna haiz, yapsal adan dayankl ve tabakal bir atk depolanmasn te"kil
edecek "ekilde in"a olmaldr. Tm serbest bir "ekilde drene olan svlarn, szntlarnn
evreye yaylmasn nleyecek derecede atklardan uzakla"trlmas gerekmektedir.
Atklar sedde stabilitesine katkda bulunduklar yerde, sismik etkilere yeterli bir
"ekilde kar" koyacak mukavemete sahip olmaldr.

- Tm yzeysel su ve ya$"lar devaml bir "ekilde atk yzeyinden alnarak
maksimum tatbiki kabil bir hzda tesise geri gnderilmelidir. Sa$anak ya$" fazlalklar
geici depolamay gerektirir.

- Tesis sonunda atklarn zeri, szntlar nleyecek, tabii hava "artlarna ve
erozyona kar" koyacak daimi bir szdrmazlk tabakasyla rtlmelidir.

- Atk depolama baraj iin d"nlen sahada hidrojeolojik ve jeoteknik
tetkikler ile ak" konisi testleri, keltme (Sedimantasyon) testleri, Drenajl keltme
testleri Oturma ve koruma testleri yaplmal, mukavemet ve konsolidasyon parametreleri
tespit edilmelidir.

Havaalt depolama yntemi ile al"an barajlar iin gerekli test ve incelemeler
detayl bilgiler D.S.!. Te"kilat ile i"birli$i yaplarak bulunulabilir. Tesislerin in"a
edilece$i saha tabannda yeterli kalitede geirimsiz killi malzemenin temin edilememe
durumunda Yksek Yo$unluklu Polietilen (HDPE) malzeme usul dairesinde ve yeterli
testlerden sonra kullanlabilir. Baraj zeri veya etrafnda evrenin korunmas amacyla
sinyal veya ikaz sistemleri veya gzetleme kuleleri tesis edilmelidir. Bu #ekilde
olu"turulacak bir barajda ana fikir proses tesisinden atlan atklardan, mmkn olan en
yksek yo$unlukta ve bula"k kaa$n ta"yabilecek fazla nem orannda bir minimum
ktle olu"turmaktr. #ayet byle bir baraj yaplmadan atklar rasgele de"arj edilirse d"k
yo$unluklu a"r doymu" bir atk ktlesi olu"ur. Byle bir ktle ise srekli plastik halde
kalr ve atlmalarndan sonra, yllarca kaak meydana getirir. Ayrca bu #ekilde atlan
atklarn, i"letmenin sona erdirilme zaman geldi$inde, zerleri toprak dolgu ile
kapatlarak izole edilebilecekleri de "phelidir.

Dnyada siyanr kullanan tesislerde, siyanrn etkisini gidermek veya evre
asndan kabul edilebilir bir seviyenin altna indirmeyi amalayan al"malar "unlar
iermektedir.

A) Atklarn en son ntralizasyonundan nce hidrojen siyanr asidin uucu hale
getirilmesi iin asitle"tirme ve bunu takiben havalandrma,
&57

B) Alkali klorrle"tirmesi, siyanr atklarnn muamelesi iin tahribatl
Oksitle"tirme metodu,

C) !yon De$i"im,

Yukarda bahsi geen prosesler arasnda, iyon de$i"imi tekni$inin ekonomik
olarak maliyeti bir hayli yksek grlmekte pek tatbiki bulunmamaktadr. Asitle"tirme
ve asitle"tirme art havalandrma i"lemlerinde genelde olumlu sonular alnmakta ancak
PH de$erini ayarlamak iin asit kullanlarak havalandrma ve havalandrma olmakszn
PH de$erini 2 ve 3'e getirecek "ekilde asitle"tirme testleri yaplmaldr. Alkali
klorrle"tirilmesinde ise siyanr siyanat halinde oksitlemek iin klor kullanlarak
siyanr tahribat, zellikle e"itli kaplama endstrisi artklarnn muamelesi iin iyi bir
teknolojidir. Teorik olarak, demirden ba"ka metal siyanr komplekslerini ayr"trmak
ve zehirli olmayan siyanatlara dn"trmek iin klor tketimi beher pound siyanr iin
2,73 lbs olarak gsterilmi"tir. Ancak CNS gibi di$er yabanc maddelerin ve kkrt ihtiva
eden bile"iklerin mevcut olmasndan dolay klor tketimi yakla"k iki mislidir. Alkali
klorrle"tirme esnasnda ortamn PH de$eri && veya daha bir yksek de$erde
tutulmaldr.

Genel olarak klor reaksiyonuyla olu"an asidi ntralize etmek ve PH && de tutmak
iin kire ilave edilir. Proses ierisinde NaCN kullanan tesislerde bu maddenin izole
edilmesi iin havaalt depolama (atmosfer alt) tekni$i kullanlarak yaplan barajlarda,
atk biriktirme stratejisinin nemli bir yn de baraj ortamnda bulunan siyanrn
yeraltna szmasn nlemektir. #ayet siyanr yeraltna szacak olursa civarda bulunan
sulara kar"arak ok tehlikeli durumlar arz eder. Ayrca PH de$eri 8,5'in altna d"erek
HCN buhar yaylr. Bu durumun nlenmesi iin baraj zemini ve yan duvarlar szdrmaz
bir malzemeden in"a edilmelidir. Szdrmazlk malzemesi, atk ktlesine minimum
miktarda sznty garanti edecek d"k geirgenlikli kil dolgu veya genel dolgu
malzemesi olabilece$i gibi yksek yo$unluklu poliretan (HDPE) malzemede, gerekli
tetkiklerden sonra uygun olabilir. Bir rnek olarak ABD Nevada eyaletinde bulunan
FMC firmasna ait altn-gm" i"leme tesisi olan Paradise Peak tesislerindeki barajda bu
malzemenin kullanld$ grlmektedir. Siyanr kullanan tesislerde in"a edilen atk
barajlarnn sistem faaliyete geti$inde szdrmazl$n izlenmesi ve denetlenmesi amacyla
baraj etrafnda numune kuyular ile evre gvenlik band tesis edilmeli, bu kuyulardan
srekli, periyodik olarak siyanr PH kontrol yaplmaldr. !n"a edilecek barajn,
deprem ve tabii ko"ullardan olu"abilecek deformasyonlar, seddelerin ve filtre
rtlerinin iine yerle"tirilecek Piezometreler ve seddelerin d" yzeyine yerle"tirilecek
hareket rperleri ile denetlenmelidir. Ayrca, proses tesisleri bnyesinde siyanr
hazrlama nitesi ve di$er nitelerde siyanr dikkatli bir #ekilde kullanlmal gerekli i"
gvenli$i, emniyet tedbirleri alnmaldr. Siyanr bidonlar el de$meden almal,
i"leme alndktan sonra preslenerek imha edilmeli ve gerekli idarelere teslim
edilmelidir. Depolanan sodyum siyanrn hibir "ekilde asitle muamele ettirilmemesi
gereklidir. retim tesislerinden kan btn kullanlm" sular atk barajna
gnderilmelidir. Gerek i"letme iinde gerekse atk barajnda PH kontrol titizlikle
uygulanmaldr.

&58
2.2 DNYADA DURUM

2.2.$ Genel

Dnya gm" rezervlerinin byk bir blmnn Amerika ktasnda bulunmas
nedeniyle gm" retimi ve ticaretinin byk ksm Amerika ktasnda yaplmaktadr.
Amerika Birle"ik Devletleri, Meksika, Peru, Kanada, bu sektrn en byk
reticileridir.

Dnya gm" fiyatlarnn olu"turulmas ise borsalar aracl$yla yaplmakta olup,
bu konuda en nemli organizasyon Londra Metal Borsasdr (LME). Bu Borsa &876
ylnda kurulmu" ve gm"le birlikte, bakr, inko, alminyum, nikel ve kur"unun gnlk
fiyat belirlemesini sa$lamaktadr. LME borsasnn yannda New-York'daki Handy
Harman, COMEX ve Tokyo borsalar da di$er nemli borsalardr.

Tablo 2.5: Dnyadaki Baz Byk Gm& Rafinerileri
lke/&irket rn kalitesi (%) Rafineri Yeri

ARJANT!N
National Lead Co. Ltd. 99.90 Pto. Vilelas,
Chaco

AVUSTRALYA
Broken Hill Associated 99.96 Port Pirie,
Smelters South Australia
Electrolytic Refining and 99.99 Port Kembla,
NSW
Smelting Co. Of Australia Ltd.

BEL!KA
Metalurgie Hoboken-Overpelt 99.90 Hoboken
Johnson Matthey & Pauwels SA 99.90 Brussels

BREZ!LYA
Plumbun SA Industria 99.90 Adrianopolis
Brasileira de Mineracao

BURMA
No.& Mining Corp. 99.90 Namtu, Bawdin

KANADA
Cominco Ltd. 99.90 Trail, BC
Canadian Copper Refiners Ltd. 99.90 Montreal
East,Que.
Inco Metals Ltd. 99.90 Copper Cliff,
Sabbury Ontario.
Texasgulf Metals Co. 99.99 Montreal
East,Que.

&59
Tablo 2.5: Dnyadaki Baz Byk Gm& Rafinerileri(Devam)

#!L!
Empresa Nacional de Mineria 99.90 Las Ventanas

FRANSA
Campagnie des Metaux 99.90 Paris
Pricieux
Comptoir Lyon-Alemand 99.90 Noisy-le-Sec
Louyot

ALMANYA
VEB Mansfeld Kombinat 99.90 Eisleben
Wilhelm Pieck
Degussa 99.90 Hanan-Wolfgang
W.C. Heraeus gmbh 99.90 Hanau
Norddeutsche Affinerie 99.90 Hamburg

H!ND!STAN
Hindustan Zinc Ltd. 99.60 Vizag

JAPONYA
Mitbusibhi Metal Corp. 99.97 Osaka
Mitsui Mining & Smelting Co. 99.97 Takehara
Nippon Mining Co.Ltd. 99.99 Hitachi
Sumitomo Metal Mining Co.Ltd. 99.99 Besshi
Toho Zinc Co.Ltd. 99.99 Chigirishima

!TALYA
Metalli Preziosi Spa 99.90 Paderno
Dugano

MEKS!KA
Industrial Minera Mexico 99.90 Moterray

PERU
Empresa Minera del Centro 99.90 La Oroga
Del Peru (Centromin Peru)

POLONYA
C & Impexmetal 99.96 Z.M.Trezebina

PORTEK!Z
Quimagal-Quimicade Portugal 99.95 Barreiro

G. AFR!KA
Rand Refinery Ltd. 99.90 Germiston

&60
Tablo 2.5: Dnyadaki Baz Byk Gm& Rafinerileri(Devam)

!SPANYA
Industrias Minero 99.90 Asua, Bilbao
Metalurgicas SA

!SVE
Boliden Metall AB 99.90 Ronnskar

!SV!RE
Credit Suisse 99.90 Balerna
Precieux SA Metaux 99.90 Neuchatel

!NG!LTERE
Britannia Lead Co.Ltd. 99.90 Northfleet,Kent.
Engelhard Industries Ltd. 99.90 Cinderford,
Gloucester
Johnson Matthey Chemical Ltd. 99.90 Royston,Herts

ABD
Asarco Inc. ASTM B4&3-69 Amarillo,Texas
Bunker Hill Co. 99.95 Kellogg, Idaho
Cincinnati Gold & Silver 99.90 Cincinnati,Ohio
Refining Co.
Engelhard Industries Division 99.90 New Jersey
Handy & Harman 99.90 Attleboro,Mass.
International Metallurgical 99.90 Newark, NJ
Services Inc.
Industrial Silver Co. 99.90 South
Plainfield, NJ.
Kennecott Copper Corp. 99.90 Garfield, Utah
Midland Processing Inc. ASTM B4&3-69 Pomona, NY
National Refining Corp. 99.90 Gallatin, Tenn.
US Dept. Of the Treasury 99.90 Various
US Bureau of the Mint.
US Assay Office
US Metals Refining Co. 99.90 USSR
Yugoslavia:
Cf Jugmetal 99.90 Trepca
Rudarsko Tiopionarski 99.90 Bor

TRK!YE
Eti Gm" A.#. 99.90

&6&
2.2.2 Dnyada Kullanm Alanlar :

Gm", beyaz, parlak ve yo$un bir metaldir. Kolaylkla tel ve levha haline
gelebilir. Ayn zamanda metaller aras iletkenli$i en yksek olan elementlerdendir.
Bu nedenle sanayide pek ok kullanm alan bulmu"tur. Ayrca tarihsel olarak para
yapmnda nemli rol oynam"tr. Yumu"ak olmas nedeniyle ss ve para yapmnda
bakrl ala"mlar kullanlmaktadr. Gerek ss e"yas olu"u ve gerekse soy metal olu"u
nedeniyle, korozyona mukavemeti, tabiatta sabit halde bulunmas zelliklerinden dolay
gm", insano$lunun tand$ ilk metallerden biri olup, M..4. Asrdan beri kullanla
geldi$i bilinmektedir. &82& ylnda !ngiltere'nin &87&'de Almanya'nn ve di$er Batl
lkelerin paray altn standardna ba$lamalarndan yakla"k 2000 yl nce gm",altndan
daha nemli bir mbadele arac olmu"tur. Bu gn ise parasal gayeler iin tketilen
gm" miktar son derece azalm",artk bir sanayi hammaddesi haline gelmi"tir.
Nitekim, en byk tketim alanlar da$lm "yledir.

Tablo 2.6:Gm& Tketim Alanlar

Fonograf Sanayiinde % 40-50
Elektronik Sanayiinde % 20-30
Para imali % 3-5
Ss e"yas ve taklarda % &0
Ala"mlarda % 5
Di"ilikte % 5
Yapay ya$mur ya$drma % 5

Grld$ gibi gm"n en yaygn olarak kullanld$ yerler, elektronik sanayi,
fonograf, sinema filmi, retimidir. Ayrca bilgisayar rlelerinin kontaklarnda, yksek
s elektrik gerektiren "alterlerin ve yksek gerilimli pillerin yapmnda kullanlr.

Geli"mi" lkelerin &990 ylndaki tketiminin % 40' fonografi i"kolunca talep
edilmi"tir. &970'lerin ortalar ile &980'lerin sonu arasndaki &5 yllk dnemde, gm"
fiyatlarnda grlen art"lar, fonograf filmlerinin birim yzeyi ba"na kullanlan gm"
miktarnda % 40'lk bir indirime gidilmesine neden olmu"tur. Fotografik rnlerdeki
talep bymesiyle birlikte, gm" tketimindeki art"nda srece$i ve zellikle
azgeli"mi" lkelerin fotografik rn talebinde hzlanmalar kaydedilece$i tahmin
edilmektedir. Ayrca, filmlerde kullanlan gm" miktarnn daha da azaltlmasnn
ok g oldu$u, konvansiyonel fotografiye rakip olarak ortaya kan elektronik
grntleme sistemlerinin yaygn kullanm iin, hem uzun yllar beklenmesi gerekti$i,
hem de "imdiye kadar bu tip tekniklerde geli"tirilen grsel rnlerin, ok bulank
grntler verdi$i ve olduka pahalya mal oldu$u bildirilmektedir.

Gm"n di$er kullanm alanlarndan elektronik sanayiindeki grnm
olduka iyidir. Ancak bu alandaki talepte bariz bir geli"me sa$lanabilmesinin,
Japonya ve A.B.D. ekonomilerinin yeniden canlanmasna ba$l oldu$u sektr
uzmanlarnca vurgulanmaktadr. Gm"n de$i"ik tketim alanlar arasnda bymeye en
elveri"li ve ek talep yaratabilecek bir di$er nemli pazar imkan da binalar ile motorlu
aralardaki gm" kaplamal camlarn kullanm oldu$udur. Bu tip camlarn, solar
radyasyonun % 80'ini yanstrken, grnr "$n % 80'ini geirdi$i ve bylece, klima
&62
sistemleri zerindeki s yknn hafifletilmesi suretiyle nemli miktarda enerji
tasarrufu sa$land$ tespit edilmi"tir.(Kaynak: Madencilik Blteni Mays-Haziran &993)

2.2.3 retim

Dnya gm" retiminin en byk ksm, Amerika ktasnda yaplmaktadr.
Byk reticilerden biri konumunda olan A.B.D.' de Hecla Mining Co, Asarco
Incorporated, FMC, Sunshine Mining Co, Kennecott Co, ve Nerco Inc. nemli
kurulu"lardr. Bu ve di$er A.B.D. kurulu"larna ait en nemli gm" yataklar
Idaho, Montana, Nevada, Utah, Arizona gibi eyaletlerde bulunmaktadr. Toplam
gm" rezervlerinin 780.000 ton oldu$u dnyada A.B.D. &90.000 ton gibi byk bir
pay almaktadr.

Di$er nemli retici olan Meksika ise gm" yataklar asndan olduka
zengindir. Belli ba"l yataklar lkenin kuzeyinde yer alan Zacatecas ve Chihuohva
eyaletleri iinde bulunmaktadr. Meksika'da gm" retimi yapan baz kurulu"lar,
Industries Penoles de C.V, Mexico Desarrallo Industrial Minera SA (medim SA), Cia
Minera Fresnillo de C.V. ve Minera Real de Angeles S.A. de C.V.dir.

Kanada'daki gm" yataklar ise Ontario ve !ngiliz Kolombiya'snda
bulunmaktadr. Belli ba"l retici firmalar ise Cominco Ltd. Kidd Crech Mines Ltd,
Brunswich mining and Seliting Ltd, Equity Silver Mines Ltd. ve Norondo Mines Ltd.
firmalardr.

Ayrca Peru, Sili, Avustralya'da byk retici lkeler konumunda olup, A.B.D.
Meksika ve Kanada'nn da ilavesiyle dnya gm" retiminin ok byk ksmn
gerekle"tirmektedirler.

Dnya gm" retiminin neredeyse % 70i kuzey yarm kreden ve Avustralyadan
gelir. Blgesel olarak bakt$mzda, Meksika dahil Kuzey Amerika dnya gm"
retiminin %35ni, Latin Amerika % 24n ve Avrupa % 20unu gerekle"tirmektedir.

&63
Tablo 2.6. Dnya gm& retimi (Ton)
$989 $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 $997 $998
Almanya 8,5 8,0 7,2 &,8 &,8 &,8 &,8 &,8 &,8 &,8
Bulgaristan 59,0 54,0 37,3 33,0 30,0 29,0 30,0 25,0 25,0 25,0
ekoslovakya 24,0 26,0 28,0 20,0 0 0 0 0 0 0
D. Almanya 59,7 20,0 0 0 0 0 0 0 0 0
Danimarka &4,5 9,6 0 0 0 0 0 0 0 0
Finlandiya 3&,& 30,0 30,3 27,2 29,3 26,& 27,& 33,8 32,2 29,7
Fransa &9,2 20,5 23,6 &3,3 &3,0 2,9 3,5 2,7 2,7 2,7
!ngiltere &,7 2,6 0 0 0 0 0 0 0 0
!rlanda 7,2 8,8 &0,5 &3,& &3,0 &7,3 &3,7 &4,2 &2,3 &0,8
!spanya 249,7 270,0 208,0 &60,0 &80,0 &75,0 &23,6 65,9 65,9 65,9
!sve 227,7 242,7 239,3 3&&,& 298,8 275,2 268,2 27&,9 304,0 299,&
!talya &4,0 &4,0 &3,6 &2,0 5,0 &3,7 &3,9 9,& 4,4 4,4
Polonya &003,0 833,0 899,0 798,0 767,0 &064,0 &00&,0 935,0 &030,0 &097,0
Portekiz &9,3 42,2 42,6 38,2 36,0 3&,8 38,6 34,0 34,2 3&,9
Romanya 20,0 24,0 &7,0 &7,0 &8,0 &8,0 &8,0 &8,0 &8,0 &8,0
Trkiye 22,0 26,0 39,0 77,0 70,0 68,0 53,0 70,0 76,0 86,0
Yugoslavya &33,0 &05,3 92,2 66,4 25,& &8,3 3&,& 68,8 42,6 3&,0
Yunanistan 6&,2 62,6 70,2 6&,0 59,2 44,9 45,0 &6,& 35,9 64,5
Di$er 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4 0,4
Avrupa Top. $975,2 $799,7 $758,2 $649,5 $546,6 $786,4 $668,9 $566,7 $685,4 $768,2
ABD 2007,0 2&2&,0 &855,0 &804,0 &640,0 &480,0 &450,0 &430,0 &660,0 2038,0
Kanada &370,7 &50&,5 &338,8 &2&5,4 895,8 767,8 &284,8 &308,8 &224,0 &&72,5
K. Amerika Top. 3377,7 3622,5 3$93,8 30$9,4 2535,8 2247,8 2734,8 2738,8 2884 32$0,5
Arjantin 83,4 82,7 70,0 45,4 42,7 38,0 47,8 50,4 52,5 35,8
Bolivya 294,9 3&&,0 337,0 282,4 332,8 352,& 452,0 384,0 386,0 404,0
Brezilya 64,0 60,0 &54,0 &62,0 &60,0 &50,0 &45,0 &40,0 &40,0 &40,0
Dominik 2&,8 22,9 22,0 &4,9 &,7 9,2 2&,& &7,& &2,4 7,4
Honduras 37,2 30,8 43,0 35,4 24,2 27,6 30,2 36,4 40,4 43,0
Kolombiya 6,8 6,6 8,0 8,3 7,4 5,8 0,7 0,2 0,& 0
Meksika 2306,& 2&70,0 2295,& 2325,0 2&35,7 22&4,6 2334,4 2527,8 2678,7 2672,3
Nikaragua &,& &,& &,0 2,3 2,4 2,6 2,6 2,4 2,4 2,4
Peru &839,9 &76&,6 &769,7 &570,0 &62&,2 &666,7 &908,3 &949,0 2058,8 2003,7
#ili 490,5 654,& 673,6 &042,9 985,0 959,2 &037,8 &&29,9 &088,0 &336,8
Di$er 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,4 0,4 0,4 0,4
G. Amerika Top. 5$45,9 5$0$ 5373,6 5488,8 53$3,3 5426 5980,3 6237,6 6459,7 6645,8
in 8&0,0 783,0 735,8 803,8 840,6 8&2,0 9&8,0 9&8,0 9&8,0 9&8,0
Eski SSCB &500,0 &380,0 &270,0 0 0 0 0 0 0 0
Kazakistan 0 0 0 450,0 450,0 408,4 37&,0 4&4,3 389,3 535,8
Kuzey Kore 300,0 280,0 300,0 280,0 250,0 200,0 200,0 200,2 200,4 200,4
zbekistan 0 0 0 &50,0 &50,0 &50,0 &50,0 &50,0 &50,0 &50,0
Rusya 0 0 0 300,0 300,0 250,0 250,0 250,0 250,0 &24&,&
Asya Toplam 26$0 2443 2305,8 $983,8 $990,6 $820,4 $889 $932,5 $907,7 3045,3
Fas &94,8 240,5 228,6 2&7,& 306,8 332,8 204,4 &99,6 262,0 306,5
Gney Afrika &77,9 &60,7 &70,2 &78,2 &92,6 &95,6 &74,3 &67,9 &53,& &45,3
Namibya &&0,0 93,0 9&,9 89,4 7&,7 64,0 69,0 42,4 33,5 &6,7
Zaire 70,0 84,0 50,0 35,0 &0,0 &,0 &,0 &,0 &,0 &,0
Zambiya &9,8 &8,5 &4,2 &8,3 &8,& &2,& 8,4 9,6 6,9 7,7
Zimbabwe 22,3 2&,2 20,3 &6,9 &6,8 &0,9 &0,9 &0,8 5,9 5,6
Di$er 5,3 5,3 5,3 5,3 5,3 4,3 4,3 4,3 4,3 4,3
Afrika Toplam 600,& 623,2 580,5 560,2 62&,3 620,7 472,3 435,6 466,7 487,&
Avustralya &075,0 &&73,0 &&80,0 &248,0 &&52,0 &045,0 920,0 &020,0 &&06,0 &469,0
Papua Yeni Gine 9&,8 &06,3 &24,5 95,5 96,& 65,7 65,2 59,0 49,2 57,5
Di$er &,0 4,9 &&,4 22,4 25,8 27,6 27,8 30,0 3&,7 3&,6
Okyanusya Top. $$67,8 $284,2 $3$5,9 $365,9 $273,9 $$38,3 $0$3 $$09 $$86,9 $558,$
Dnya Toplam &5328,9 &5290,3 &4960,2 &4539,4 &3695,8 &3547,9 &4370,2 &4586,6 &5&96,0 &6378,4
Kaynak: World Metal Statistics, Dec. &999

&64
&999 yl itibariyle elliden fazla lkede tahmini &7.480 ton gm" retimi
yaplmakla birlikte bunun % 80i sekiz lke tarafndan gerekle"tirilmi"tir.

Gm" retim maliyetleri, Gold Fields Mineral Services tarafndan
a$rlklandrlm" ortalama olarak &996 yl iin tahmini 3,&6 ABD Dolar, &997 yl iin
3,29 ABD Dolar olarak tespit etmi"tir. Buna kar"lk CPM Group, gm"n ons ba"na
retim maliyetini &997 yl itibariyle 3,54 ABD Dolar, &998 yl itibariyle 3,88 ABD
Dolar olarak tespit etmi"tir.

Tablo 2.7: Gm& reticisi lkeler sralamas (ton)
Sra lke retim
$998 $997 $997 $998
& (&) Meksika 2678,7 2672,3
2 (3) ABD &660,0 2038,0
3 (2) Peru 2058,8 2003,7
4 (5) Avustralya &&06,0 &469,0
5 (6) #ili &088,0 &336,8
6 (4) Kanada &224,0 &&72,5
7 (7) Polonya &030,0 &097,0
8 (8) in 9&8,0 9&8,0
9 (9) Kazakistan 389,3 535,8
&0 (&0) Bolivya 386,0 404,0
&& (&2) Endonezya 279,2 326,9
&2 (&3) Fas 262,0 306,5
&3 (&&) !sve 304,0 299,&
&4 (&4) Rusya 250,0 24&,&
&5 (&5) K. Kore 200,4 200,4
&6 (&7) zbekistan &50,0 &50,0
&7 (&6) G. Afrika &53,& &45,3
&8 (&8) Brezilya &40,0 &40,0
&9 (&9) Japonya 87,2 94,5
20 (20) Trkiye 76,0 86,0
Toplam &4440,7 &5636,9

2.2.4 Arz/Talep

Gm" endstriyel talebinin fazla oldu$u yllardan sonra, zellikle son
dnemlerde ikame rnler ortaya km"tr. Gm" fiyatnn ciddi bir srama gsterdi$i
&983 ylndan sonra ayn yl ABD kullanm azaltarak zellikle ikame malzemeler sonucu
gm" talebini frenlemi", sonuta fiyatlarn a"a$ya ekilmesine neden olmu"tur.
zellikle fiber optik ve plastik malzemeler, kymetli metal rnlerinin yerini alma
durumuna gelmektedir.

Gm" arz-talep dengesinde , &990 ylndan bu yana arz lehine bir ak sz
konusudur. Ancak bu ak, lkelerin resmi veya zel kurulu"larnn rezervlerinde tuttu$u
kle gm"n piyasaya srlmesiyle kar"lanmaktadr. &990-&997 yllar arasnda ylda
ortalama 4000 ton gm" stoklardan kar"lanm"tr. Gold Fields Mineral Services n
&65
raporuna gre, &990-&997 dneminde bilinen gm" stoklar 37320 tondan &6700 tona
inmi"tir.

Tablo 2.8: Gm& arz-talep dengesi
Arz $995 $996 $997
Birincil retim &5,029 &5,2&0 &5,944
!kincil retim 5,849 5,465 6,880
Toplam 20,878 20,675 22,824
Talep 24,080 25,697 26,855
Fark 3,202 5,02$ 4,03$

Tablo 2.9: Dnya toplam gm& talebi (Ton)
Blgeler $995 $996 $997
Avrupa
Kuzey Amerika
Do$u Asya
Hindistan
in
Ba$msz Devletler Toplulu$u
Di$er
6,9&2
5,382
5,392
3,32&
953
90&
&,2&9
6,953
5,590
5,403
4,263
&,0&3
884
&,2&2
7,266
6,0&8
5,867
4,48&
&,&&6
864
&,244
Toplam 24,080 25,3$8 26,855
Kullanm alan
Endstriyel
Foto$raflk
Mcevherat ve gm" e"ya
Madeni para
9,325
6,855
7,&60
740
9,365
6,983
8,277
694
&0,062
7,225
8,7&5
852
Toplam 24,080 25,3$8 26,855
Kaynak: Metals & Minerals Annual Review, &998.

2.2.5 Fiyatlar:

Gm", sanayi ham maddesi olmasnn yan sra, dnyadaki fiyat geli"imlerine
kar" hassas olup, elastiki bir yap iindedir. rne$in, Temmuz &978- Aralk &987
periyodunda fiyatlar arz talep dengesizli$i nedeniyle 5-&& dolar arasnda seyretmi"tir.
Bu da talebe ba$l fiyat olu"umunun hayli esnek oldu$unu gstermektedir. Ayrca
fiyatlarn kolay d"", bu metalin bir zelli$idir. Bu zellik nedeniyle son yllarda
sektrde bir ok skntlar ya"and$ bilinmektedir. Ancak yinede baz lkeler (A.B.D.,
!ngiltere, Hindistan gibi) gm" rezerv olarak bankalarnda bulundurmaktadr.

A"a$da verilen fiyat hareket tablosundan da grlece$i gibi &983 ylnda &&,44
$/troy-ons olan gm" fiyatlar o yldan itibaren srekli d"" gstermi"tir. En son
&99& ylnda ortalama 4.04 $/troy-ons olan fiyat &992 ylnda 3.95 $/troy-ons'a kadar
inmi"tir. Gzlenen fiyat d""leri bir ok madenin kapatlmasna A.B.D 'de i"lerin askya
alnmasna neden olmu"tur.

&66

Tablo 2.$0: Dnya Gm& Ortalama Fiyatlar (LONDRA METAL BORSASI)

YIL fiyat ($/Troy-ons)

&990 4,82
&99& 4,04
&992 3,94
&993 4,75
&994 4,80
&995 5,25
&996 5,40
&997 4,00
&998 5,37
&999 5,22

Son zamanlarda borsa dalgalanmalarn izleyen pazar ara"trmaclar gm"
fiyatlarndaki d"" ekonomik gerilemeden kaynaklanan talep yava"lamasna ve
piyasay doyuran arz fazlal$nn, portfy yatrmclarnn speklatif ilgisini
sndrmesine ba$lamaktadrlar. Bu geli"melerle birlikte son yllarda olumlu geli"meler
sonucu Dnya gm" piyasasnda art"lar gerekle"mi"tir.

2.3 TRK!YEDE DURUM

2.3.$ Mevcut Durum

Trkiye, birincil kaynaklardan gm" retimine, Etibank vastasyla &987 Yl
sonlarnda &00.Yl Gm" Madeni i"letmeleri Messesesi Mdrl$nn,
Ktahya/Gm"ky mevkiindeki tesislerinin fiilen faaliyete gemesiyle ba"lam"tr.
Tesislere, hammadde sa$lanan Gm"ky/Aktepe maden sahas, Ktahya ilinin
Kuzeybatsnda olup "ehir merkezine 33 km uzaklktadr. Maden sahasndaki rezervin
tenr &80 gr/ton miktar 25 milyon ton civarnda tahmin edilmektedir. Bu miktar rezerv
yakla"k 4.500 ton metalik gm"e e"de$erdir.

Ktahya Gm"ky Gm" tesisleri, lkemizin direkt cevherden yola karak
Gm" reten ilk ve tek tesisidir. Tesisler, ylda & milyon ton tvanan cevher i"leyerek
(&80 gr/ton gm" tenrl) &22.4 ton/yl, % 0,999 kalitede gm" retecek "ekilde
planlanm"tr. Ancak cevherin fiziksel yapsnn projede ngrlenden farkl olmas
nedeniyle planlanan kapasiteye henz ula"lamam" olup, Etibank'a yaplan bir takm
dzenlemelerle tesis 70-80 Ton/yl kapasiteye kartlm"tr. Eti Gm" A.#. Genel
Mdrl$ &998 ylndan itibaren uygulanm" oldu$u kapasite artrm al"malar sonunda
son yllarda yaplan iyile"tirme ve kapasite arttrma al"malar sayesinde 90-&00 ton/yl
Granle Gm" retimine ula"lm"tr.

Gm"ky maden yata$nn tarihiyle ilgili ara"trmalarda, eski imalat
tabakalar arasnda bulunan odun kmr numunelerinde C&4 yntemiyle ya" saptanm"
&67
ve analiz sonucunda Gm"ky odun kmrnn ya" 4600 yl olarak hesaplanm"tr.
Buna gre Gm"ky yresindeki madencilik al"malar M.. 20 yy. rastlamaktadr.

Gm"ky, co$rafi bakmdan Truva kltrnn etki alanna girmektedir. M..
2200 de yklan II. Truva'da, balta, haner, bak, testere gibi bronz aletler yannda,
altn ve gm" kaplar bulunmu"tur.

Etibank, yredeki arama ve ett al"malarna &970'li yllarda ba"lam" ve
potansiyel gm" rezervinin tespiti ile, Gm" madeninin de$erlendirilmesi, lke
ekonomisine olumlu katkda bulunmak, blge halknn ekonomik ve kltrel
gei"mesini sa$lamak amalar do$rultusunda, 24.06.&985 ylnda temel atm" ve
23.&2.&987 tarihinde tesislerin yapmn tamamlayarak lkemizde ilk defa cevherden
gm" retilmi"tir. 0&.05.&998 tarihinden itibaren Bakanlar Kurulunun 26.0&.&998 tarih
ve 98/&0552 sayl karar ile unvan de$i"tirerek, Eti gm" A.#. unvan ile faaliyetlere
devam etmektedir

Trkiye de birincil kaynaklardan gm" retimine, Etibank vastasyla &987 yl
sonlarnda &00. Yl Gm" Madeni !"letmeleri Messesesi Mdrl$nn
Ktahya/Gm"ky mevkiinde kurulan tesislerinin fiilen faaliyete gemesiyle ba"lam"tr.
Bu tesis, lkemizin direkt cevherden gm" reten ilk ve tek tesisidir. Tesis, ylda ortalama
&80 gr/ton tenrl, & milyon ton tvanan cevher i"leyerek % 0,999 saflkta &22.4 ton
gm" retecek "ekilde planlanm"tr. Ancak, cevherin fiziksel zelliklerinin projede
ngrlenden farkl olmas nedeniyle planlanan kapasiteye henz ula"lamam" olup,
iyile"tirme al"malar ile 90-&00 ton/yl mertebesine eri"ilmi"tir. Tam kapasiteye
ula"lmasn engelleyen darbo$azlarn giderilmesi ynnde nemli admlar atlm" olup
ksa zamanda kurulu kapasite de$erlerine ula"laca$ d"nlmektedir.

Sektrde birincil kaynaklardan retim yapan tek kurulu" Eti Gm" A.#.'dir. zel
sektrde ise Gm"ky benzeri yatrm ve tesis bulunmamaktadr. Ancak, altn ve gm"
ortak retimine ynelik olarak Tprag firmas, &993-2000 yllar Yatrm programlarnda
Balkesir Havran !lesi, Eski"ehir Kaymaz buca$ ve !zmir Menderes ilelerinde yatrm
planlar olmu"tur. Eurogold Madencilik Firmasnn Bergama da kurmay d"nd$
kymetli metal tesisi di$er bir zel sektr yatrmdr. Cominco madencilik, Anglo Tur,
Comag Continental, Rantur Madencilik, Riotur Madencilik firmalar da arama
al"malarnda bulunmaktadr. lkemizde bilinen gm" rezervlerine ili"kin nemli
sahalarn rezerv ve tenr bilgileri a"a$dadr.

&68
Tablo 2.$$: Trkiye Gm& rezervleri

Rezervin bulundu%u yer
Rezerv miktar
(*$000 ton)
Tenr
(gr/ton)
Artvin-Borka-Akarsen
Balkesir-Edremit-Altnoluk
Elaz$-Baskil-Nazaru"a$
!zmir-Kar"yaka-Arapda$
!zmir-demi"-Kre
!zmir-Kar"yaka-Altntepe
Ktahya-Merkez-Gm"ky*
Ni$de Uluk"la-Bolkarda$
Ni$de-Uluk"la-Bolkarda$
Ordu-Ulubey-Akoluk
Sivas-!rmanl-Aktepe
662
242
49
&25
96
357
&9.200
&52
284
659
500
28.0
25.0
4.2
48.0
&.0-3.0
42.8
&93.7
&40.0
335.0
&2.4
&03.0

*Gm"ky rezervi, &993 ylnda Etibank tarafndan, 25 milyon ton rezerv ve &80 gr/ton
tenr olarak revize edilmi"tir. &999 yl sonu itibar ile 2&.5 milyon ton &78 gr/ton rezerv
mevcuttur.
Kaynak: MTA, &992, Eti Gm" A.#. Rezerv Tablosu

Gm" sektrnde ikincil kaynaklar kullanlarak retim yapan kurulu"lar Eti
Gm" A.#., Sarkuysan, Rabak, inkur, MKE ve kk lekli di$er i"letmelerdir.
Kuyumculuk ve mcevherat sektrnde ise hurdalardan geri kazanm (re-cycling) yoluyla
retim yaplmaktadr. Trkiye gm" ticaretinin ok byk bir blm ve fiyat olu"umu
!stanbul Altn Borsasnda gnlk olarak belirlenir. Fiyatlar Dnya gm" fiyatlarna
paralel olarak arz-talep dengesine gre olu"ur.

2.3.2 Mevcut Kapasite ve Kapasite Kullanm

Eti Gm& A.". Genel Mdrl%

Tablo 2.$2 : Gm& Sektrnde Kurulu Kapasite Durumu (Proje $22.400 Kg/Yl)

&993 &994 &995 &996 &997 &998 &999
Kapasite K.K.O. (%)

&. Birincil Kaynak Granle Gm" 57,93 55,6& 43,03 57,45 6&,77 70,26 7&,90
(Eti Gm" A.#.)

2. !kincil kaynaklardan yaplan retim; inkur tesislerinde 4,5 ton/yl kapasite vardr.
3. MKE, Pirin Fab. &50 ton/yl anot amuru i"leyebilme kapasitesine sahiptir.
Bu kaynaklardan retim, kur"un-inko rn miktarna ba$ldr.

&69
2.3.3 retim

Trkiye'de birincil kaynaklardan retim yapan Eti Gm" ile ikincil
kaynaklardan retim yapan kurulu"lara ait retim miktarlar Tablo verilmektedir.
Ancak hurda malzemelerden re-cycling neticesi yaplan retimler hakknda sa$lkl bir
rakam bulunamam" olup n bir tahminle bu retimlerin toplam miktarn % 20'si
mertebesinde olaca$ tahmin edilmektedir. Buna gre Trkiye retim miktar a"a$daki
"ekilde olu"mu"tur.

Tablo 2.$3 : Eti Gm& A.". retim ve Sat&lar

Yl retim (Ton) Sat&lar (Ton)
&988 &6 9
&989 22 22
&990 26 2&
&99& 39 33
&992 77 63
&993 7& 82
&994 68 59
&995 53 74
&996 70 59
&997 76 83
&998 86 74
&999 88 94
Kaynak: Eti Gm" A.#. Genel Mdrl$

Tablo 2.$4: Eti Gm& A.". 0,999 Ag Granle Gm& retimleri

$995 $996 $997 $998 $999

Eti Gm" A.#. 53 70 76 86 88
0,999 Ag Granle
Gm" retimi (Ton/yl)

2.3.4 Tketim

Gm"n Trkiye'deki durumuna bakld$nda, tketimin daha ok hediyelik ss-
ziynet e"yas ve bir miktarda aynaclk ve baz elektrot imalatnda kullanld$
grlr. Ancak bu tketim alanlarndan en ok pay hediyelik ss ve ziynet yapm
almaktadr. Trkiye'de kurulu birok irili ufakl atlye ve imalathanelerde gm"
i"ili$i yaygn "ekilde yaplmaktadr.(Anadolu'da kavimler boyunca aralksz sregelmi"
ta" ve metal i"ili$i, her dnemde zgnl$n korumu", de$i"ik uygarlklar sresince
hem kendini yenilemi", hem de gelenekselli$ini yitirmemeye al"m", aranan, st dzey
bir sanat ve el sanat u$ra"s olarak gnmze kadar ula"m"tr. zellikle Trabzon,
&70
Erzurum, Tokat, Midyat, Beypazar vb. Merkezlerin soy metal i"lenmesindeki
tarihsel nemi gnmze kadar ula"abilmi" de$i"ik malzemelerden bilinmektedir.
Daha da gerilere gidildi$inde bir Lapseki Kuyumculu$unun, ok daha nceleri ise
Truva hazinelerinin ve daha birok rne$in yaplacak ara"trmalarla, bir zincirin
halkalar gibi birbirine eklene, eklene kopmadan sregelmi" bir gelenekselli$in
Anadolu'daki kilometre ta"lar olduklar mutlaka kantlanacaktr. Bu kantn en son
kilometre Ta", yzyl ncesi dnyann en nemli kuyumculuk merkezlerinden biri olan
!stanbul'dur. !stanbul kuyumculu$u, hem soy metallerin zgn form ve tekniklerle
i"lendi$i, hem de akikten elmasa kadar her trl de$erli ve yar de$erli ss ta"larnn
biimlendirilerek metal objelere yerle"tirildi$i, ba"ka bir anlatmla iki ayr teknolojinin
btnle"ti$i bir u$ra" alan olarak nlenmi"tir) (Do.Dr. Ylmaz sava"n-&988)

Trkiye'de Cumhuriyetin kurulu"undan sonra, para imalinde gm"n kullanm,
&934 ylnda 246& sayl kanun ile tadil edilen 2257 sayl kanuna dayanlarak &934
ylnda ilk gm" Cumhuriyet Lirasnn tedavle verilmesiyle ba"lar. Ayn kanuna
dayanlarak &935 ylnda da 25 kuru"luklar karlm"tr. !lk hatra para ise &960-&962
yllar arasnda 4 milyon adet baslan gm" &0 liralardr. 830 ayar olan bu paralar
&972 ylnda toplattrlm" olup, gm" olarak de$erlendirilmi"tir. Halen elde
bulunanlarn hatra para olarak de$eri bulunmaktadr. Daha sonra 6 Haziran &970
tarihinde karlan &264 sayl Madeni ufaklk ve Hatra Para bastrlmas Hakknda
Kanun ile, para basm yasal dzenlemeye kavu"mu"tur. Gm", gnmzde kymetli
metaller arasna girdi$i iin tedavl paras olarak kullanlmamaktadr.

Yukarda, Trkiye'de kullanm alanlar zetlenen gm"n yurtii tketiminin
&20-&50 ton/yl mertebesinde oldu$u tahmin edilmektedir. Ancak bu de$erler net bir
"ekilde ortaya konulmas gtr. D"ardan gayri resmi yollardan sokulan ve tketime
sunulan miktarlarnda ilavesiyle bu rakamn bir miktar daha artabilece$i beklenir.

2.3.5 Arz-Talep

Tablo 2.$5: Trkiye Gm& Arz-Talep Dengesi
ARZ TALEP

KAYNAK
M!KTAR
( Ton)
PAY
(%)
TKET!M
ALANI
M!KTAR
(Ton)
PAY
(%)
Eti gm" A.#.
retimi
90 39
Tak, ev e"yas,
kuyumculuk
&90 83
!thalat Rntgen filmi 20 9
Sanayide ayna yapm,
kaplama, kaynak, ala"m
40 &7
Hurda gm" 60 26
Di$er kaynaklar 60 26
Toplam 230 $00 Toplam 230 $00

Yukarda, Trkiyede kullanm alanlar zetlenen Gm"n yurtii tketiminin
&50-200 ton/yl mertebesinde oldu$u tahmin edilmektedir. Ancak bu de$erlerin net bir
"ekilde ortaya konulmas gtr. D"ardan e"itli yollarla getirilen ve tketime sunulan
miktarlarn da ilavesiyle bu rakamn bir miktar daha artabilece$i beklenir.

&7&
Gerekte, retimin %80-85 orannda di$er metal madenlerinden yan rn olarak
elde edilmesi nedeniyle, retim gm" fiyatlarndan ok di$er de$erli metal fiyatlaryla
ilgilidir. Fiyatn talep esnekli$i olduka d"ktr.

Gm"n endstriyel kullanm, zellikle elektronik sanayinde artan talep
nedeniyle, artmaktadr. Foto$raflk sanayinde % 3.5 luk art"a ra$men gm"sz dijital
imaj teknolojinin tehdidiyle kar" kar"yadr. Gm"n endstriyel ve foto$raflk
sektrlerinde ksa vadede fiyatn talep esnekli$i beklentisine kar"n nc nemli tketim
alan olan mcevherat ve gm" e"ya sektrlerinde tersi bir beklenti vardr.
Trkiyede kullanlan yllk gm" miktarnn (200-250 ton ) yakla"k %35i Eti
Holding A.#.nin Gm" !"letmesinde retilmektedir. Ayrca tamam ithal edilen rntgen
filmlerindeki gm"n de$erlendirilmesi, hurda gm" dn" ve yurt d"ndan sa$lanan
gm", yllk gm" arzn olu"turmaktadr.

! piyasa ihtiyacna ynelik olarak retilen granl gm"n tamam yurt iinde
satlmaktadr. Ancak, i piyasada talebin daralmas ve stok miktarn artmas halinde ihra
edilmesi de mmkn bulunmaktadr.
Dnya gm" fiyatlar uluslararas gm" borsalarnca belirlenmektedir. zellikle
Londra Metal Borsas fiyat belirlenmesinde etkin olmaktadr. Eti Gm" A.#. fiyatlar da
Londra Metal Borsasna gre gnlk olarak tespit edilmektedir ve Granle Gm" sat"
!stanbul Altn Borsasnda yaplmaktadr

2.3.6 Stok Durumu

Trkiye gm" stok durumu ile ilgili olarak, Eti Gm" A.#. stok tablosu
a"a$da verilmektedir.

Tablo 2.$6: Eti Gm& A.". Stok durumu (% 0,999 Ag granle)

Yllar miktar (KG) DE#ER (Bin TL)

&993 2&.&22,796 49.3&4.332.84&
&994 29.9&8,5 &42.636.25&.694
&995 8.882,5 7&.28&.099.&73
&996 &9.934,5 47&.482.244.978
&997 &2.764 385.602.&55.326
&998 25.&85,25 &.298.95&.769.732
&999 &9.368,25 &.565.489.808.744
Kaynak: Eti Gm" A.#. Genel Mdrl$

2.3.7 Fiyatlar

Gm" fiyatlar gnlk Handy-Harman/Newyork ve Londra Metal borsalarnca
belirlenen !stanbul Altn Borsas ile Eti Gm"ce Dnya fiyatlarna paralel
dzeylerde, i piyasann talebine cevap verecek "ekilde olu"maktadr. Yl
sonlarnda olu"an stoklar bir sonraki ylda &-2 ay gibi srelerde eritilmektedir. Piyasa
dalgalanmalarnn esas kayna$n Dnya Metal Borsalarnn Gnlk Fiyat belirlemeleri
olu"turmaktadr. Tm al" ve sat"lar !stanbul Altn Borsas kanal ile yaplmaktadr
&72

Tablo 2.$7 : Gm& sektr yllk ortalama fiyatlar

$993 $994 $995 $996 $997 $998 $999

Gm" yurtii

!st. Borsas &.633 5.3&7 8.&99 &4.&65 25.993 46.587 7&.942
(TL/Gr)
Yurtd"

Yurt ii gm" fiyatlar !stanbul Altn Borsasnda gnlk olarak
belirlenmektedir. Fiyat belirlemesindeki en nemli kriterler, arz talep dengesi yurtd"
fiyatlar, dviz, borsa hareketlili$idir.


2.4.$ 7. Plan Dnemindeki Geli&meler.

&975 ylnda Etibank yatrm programna bir "arama projesi" olarak alnan ve &985
ylnda temeli atlp &987 ylnda deneme retimine ba"layan ve Etibank &00.Yl
Gm" Madeni i"letmeleri Messesi Mdrl$ bnyesinde kurulu tesislerde her yl
artan miktarlarda gm" retimi yaplmaktadr. Bu tesisler, lkemizin birincil
kaynaklardan retim yapan tek tesisi olmasnn yan sra Avrupa ve Ortado$u lkelerinin
de (Da$lan Sovyetler Birli$i hari) benzeri bulunmamaktadr. Bu tesis, proje kapasitesine
gre lkemiz gm" ihtiyacnn tamamnn kar"lamasnn yan sra ihra imkan da
sa$lamaktadr.

Bu gne kadar lkemiz gm" retiminin byk o$unlu$unu ithalat yolu ile
kar"lanmakta iken, ithalat, Etibank'a yaplan gm" retimi nedeniyle frenlenmi"tir.
Nitekim &990 ylnda 50 ton mertebesinde grlen ithalat &992 ylnda & ton seviyesine
inmi"tir. Ayrca tesislerden &989 ylnda 6 ton, &990 ylnda 9 ton, &99& ylnda 7
ton,&993 ylnda & Ton,&998 ylnda 6 Ton gm" ihra edilmi"tir. Gm" tesislerinin
kurulmas zel sektr yatrmlarnn hzlanmasn te"vik etmi" ve bu al"malarn
Trkiye'de de yaplabilece$inin ispatlanmas ile ayr bir moral kayna$ olmu"tur. Bu
kapsamda, Eurogold Madencilik, Tprag A.#, gibi zel kurumlar dnem ierisinde
arama ve yatrm programlarna hz kazandrm"lardr. &970 ve &980'li yllarda, sadece
ikincil kaynaklardan yaplan gm" retimi, kapasite olarak zel sektr
yatrmlarnn da tamamlanmasyla &80-200 ton/yl mertebesine eri"ecektir, ki bu
kapasite, mevcut Dnya retim kapasitesinin % &'ine tekabl etmektedir.

&73
2.4.2. SORUNLAR

Yukarda olduka iyimser "ekilde yorumlanan gm" sektrndeki geli"meler
beraberinde sorunlar da ta"maktadr. Ylda &22,4 ton % 0,999 kalitede gm" retecek
"ekilde planlanan Eti Gm" A.#. Tesislerinde, bu kapasiteye cevherin fiziksel
yapsndan kaynaklanan problemler nedeniyle ula"lamam"tr. Halen Dnya gm"
fiyatlarndaki d"",tesislerde proje kapasitesine ula"ma al"malarn ekonomik olarak
engellemektedir. Gm" fiyatlarnda ykseli" trendine girildi$inde darbo$az giderme
al"malarna a$rlk verebilece$i ve tesislerin tam kapasiteye ula"trlaca$
bildirilmektedir. Esasen son yllarda gm" sat" fiyatlarnda grlen d"me e$ilimi,
Dnyadaki bir ok tesisi ve reticiyi etkilemi" bu yzden Meksika ve Peru'da ok sayda
tesis kapanma a"amasna gelmi"tir. Ancak yaplan tahminler ve de$erlendirmeler
fiyatlarn nmzdeki plan dneminde bir miktar trman"a geece$i "eklindedir. Ayrca,
fiyatlardaki d""n, toplam Dnya gm" retiminin % 75'ini olu"turan ve baz metal
rafinasyonu ile altn madencili$inde yan rn olarak alnan blm zerinde daha az bir
etki yaratm"tr.

2.4.5. Rekabet Edilebilirlik

Maden i"letmecisinin rafineriyle olan ili"kisi iyi hazrlanm" ve yazlm" kontrata,
rafineride iyi temsil edilmeye ve gvenilir laboratuar tahlillerine ba$ldr. Btn
kontratlar hem madencinin hem de rafinericinin menfaatlerini korur. Bir tek rafinerinin
madenin de$i"ik zel ihtiyalarn kar"layacak, e"itli kontratlar hazrlamalar, yaygn bir
i"lemdir.

Maden retimi belli bir fiyattan tamamen rafineriye satlabilece$i gibi, sat"n
yapld$ zamandaki Londra Borsas kapan" fiyat-fason olarak ta i"letilebilir. Son
durumda, de$erli metallerin tasarruf hakk madene aittir. Rafinerici rn belli bir
cretten i"leyecek ve metallerin belli bir yzdesini dore olarak belli "ekilde geri
gnderecektir. Bu i" belli bir zamanda, ilgili yerde olur veya mal i"letmecinin hesabnda
tutulur ve istedi$i zaman istedi$i fiyata satabilir. Kontratlar belli zaman sresi genellikle
& yl iinde yaplan, bir defalk veya aralkl sat"lar kapsayabilir. Uzun vadeli kontratlar
madenci iin daha karldr. nk genelde rafineri mal indirimi yapacaktr. Bununla
birlikte, bir ok rafineri d"k kapasitede al"tklar zaman, tek bir parti iin zel
indirimli bir fiyat teklif edebilir. Bu genellikle zel bir durum olup kural de$ildir.

Tipik bir kontrat a&a%daki konular ierir:

Madde spesifikasyonlar ve miktar - Bu blm nemli ve nemsiz
komponentlerin konsantrasyon aral$n, istenmeyen yabanc maddeleri, her defasnda
ta"nacak maln yakla"k miktarn ve ta"ma aralklarn ierir.

Teslim #ekli -Kontratta maden iin yetkili birisi gsterilir. Bu ki"i rafineri
yetkilisine mal ta"nmadan nce gerekli bilgiyi verir. Bu iki yetkili gerekli yaz"malar
da sa$lar.

Tartm ve Deneme - Bu blm ta"nacak maln nasl tartlaca$n, rafineride nasl
denenece$ini ve net a$rlklar, madende ve rafineride arasnda fark olursa incelenecek
prosedr ierir.

&74
Analiz Farkllklar - E$er madencinin tahlilleriyle rafinericinin tahlilleri
birbirinden nemli derecede farklysa, hesap yaparken ikisinin ortalamas alnr. E$er fark
ok bykse numune nceden belirlenen ba"ka bir laboratuarda analiz ettirilir. Sonu
alnnca buna yakn olan veya ortas kabul edilir. Genellikle , bu sonuca uzak sonu
elde eden laboratuar cretini stlenir.

Metal Hesab - Kontratta ta"nan maln ne kadarnn geri dnece$i veya rafineri
tarafndan denece$i belirtilir. rne$in, bir kontratta % 99 altn ve % 97 gm" hesap
edilmi" olsun; bu durumda % & altn ve % 3 gm" prosesde kaybolmu" demektir.

Rafinasyon creti - Rafineri ons ba"na, pound ba"na veya ton ba"na belli bir
cret alr. Bu cret de$erli metallerin fiyatlaryla ili"kili de$ildir. Bir ok hesap grme
yollar vardr. Baz madenler mal teslim edince biraz avans isterler. Genelde, mal teslim
edildi$i gn rafineri dore de$erinin % 90'n deyebilir, gerisi drt hafta iinde halledilir.
Avans almann da belli bir maliyeti oldu$undan, baz madenler avans almayp hesap
grme gnn beklerler.

Fiyat - Altn ve gm" fiyatlar gnlk olarak de$i"ti$inden, bir ok maden
dorelerinin ortalama bir fiyattan alnmasn isterler. Londra Borsas kapan" fiyatnn,
maln tesliminin yapld$ hafta iindeki ortalamasnn teslim fiyat olarak kabul buna bir
rnektir.

Alternatif olarak, madenci teslim tarihinden bir gn nceki geerli fiyat seebilir.
o$u i"letmeciler hesap grme gnne kadar geecek 4 haftalk sredeki fiyat
de$i"imlerini grmek yerine, fiyat sabitlemek isterler.

Finansman vastalar - Mal piyasasnda, hem madenciye hem de rafineriye kar
sa$layacak, geerli bir ok fiyatlandrma vastas vardr. Bu mali hizmetler, o$u
kez rafinerilerce, madenciye sa$lanr. rne$in; madenci metal fiyatn ileri tarihli bir
kontratla ba$layabilir. Saptanan parametreler dahilinde, madenci ayn "ekilde gelece$in
rn de satabilir. Byle bir sat" politikas speklatif ve gelece$i ipote$e almak
de$ildir. Gelecek 90 gn iinde retilecek metalin nceden satlmas politikas
normaldir.

Byyen ve ykselen bir piyasaya girmenin ve etkin olmann bir ilgin yolu da
retilmi" veya retilecek maln bir ksm iin opsiyon istemektir. Bu finansal yolla,
madenci piyasa fiyatndan daha yksek bir fiyatla kontrat yapabilir. Kontratn belli bir
biti" tarihi vardr ve madenci byle bir hak tanmakla prim alabilir. Madenci metali sabit
bir fiyattan (etkili fiyat) satma hakkn da satn alabilir ki bu yolla rnn bir miktar
iin taban fiyatn garantilenmi" olur. Bunun iin, madenci direkt nakit k"
yapmamak iin, deyece$i primi sat" szle"mesi iine ilave edebilir.

Maden Ta"nmas- !"letmeci genellikle maln madenden rafineriye
ta"nmasndan ve sigortalanmasndan sorumludur. Ta"ma sorumlulu$u madenciden
ta"ycya, Madenin k"nda, ta"ycdan rafinericiye rafinerinin giri"ine kadar geerlidir.
Kk i"letmeler genellikle doreyi kargo yoluyla rafineriye ula"trrlar. nc "k,
rafinerilerce nerilen bir ta"ma #irketine mal ta"tmaktr. Onlar maden sahasna uak
gtrebilirler ve sorumlulu$u orada alrlar.

&75
Hesap grme yntemleri- Mal rafineriye geldi$inde, i"letmeciler, bir temsilcileri
ile, kabul tarihini, miktarn, dorenin eritilmi"li$ini, #eklini ak "ekilde belirtmeli
ve koruma yntemlerini belirlemelidirler. Bunlarn maliyeti genellikle 500-2000 $
,arasnda de$i"ir.

Temsilci, mal herhangi bir hileye kar" kontrol edecek, ta"nan maln net
a$rl$na, kurulu$una, kar"mna, eritilmesine, numune alnmasna ve klelerin
tartlmasna "ahit olacaktr. Ta"ma tarihinin belirtilmesi de nemlidir, nk bir ok
kontratta teslim tarihinden sonra bir miktar demenin yaplaca$ garanti edilir.

Dore numunesi en az 4 paraya blnr- birisi rafineri, birisi madencilik "irketi,
birisi hakem (e$er gerekliyse) birisi de referans iindir. !"letmecinin numunesi, temsilci
tarafndan alnr ya laboratuara gtrlr veya i"letmeciye verilir. !yi bir temsilcinin
numune alma ve genel rafinasyon bilgisinin olmas gerekir. Rafinerinin iyi "artlarda
al"t$n grmek sorumlulu$udur. Hem rafineri, hem de maden "irketi numunelerinin
analiz sonularn aldklar zaman bunlar de$i"tirirler. Bu yolla, hibiri nceden
(de$i"imden nce) sonucu bilemez. Di$er bir yol da sonularn faks ve telefonla
bildirilmesidir.

Anla"mazlklar- Maden ile rafineri arasndaki anla"mazlklar "unlardan olabilir:
- Madende kt numune alma,
- Madende d"k kaliteli (cruflu) dore retimi,
- Madende do$ru olmayan ktle denge hesabnn metal miktarn yanl" tahmin
etmeye sebep olmas,
- Maden temsilcisi tarafndan belirlenen, rafineri tarafndan uygulanan hatal
yntemler,
- Rafinerinin zayf koruma tedbirleri,
- Maden "irketinin rafineride temsil edilmemesi,
- !yi ayarlanmam" l aletleri,
- Rafinerinin deme yapmay geciktirmesi (kontrat limitlerini geen),
- !"letmecinin ve rafinerinin birbirlerinin yntemlerine ve personellerine
gvensizli$i

2.5 ULA"ILMAK !STEN!LEN AMALAR

2.5.$. VIII. Be& Yllk Kalknma Plan Dneminde (200$-2005)

nceki blmlerde aklanmaya al"ld$ gibi, nceleri sadece ss e"yas ve
kymetli para imalinde kullanlan gm" son yllarda kullanm alanlar srekli artarak
sanayide vazgeilmez bir hammadde konumuna ula"m"tr. Bu nedenle gm",
teknolojinin yo$un olarak kullanld$ sanayii lkelerinde son derece hzl
tketilmektedir. rne$in ABD ve Japonya, Dnya gm" tketiminin % 50 sinden
fazlasn gerekle"tirmektedirler. Gm" rezervlerinin Dnyada snrl oldu$u
d"nld$nde ilerdeki yllarda bu metale olan ilginin ykselece$i beklenilmelidir. #u
an iin tketilen ~ &50 ton gm" byk miktar saylmamaldr. Ancak geli"en
teknoloji ve yurtiinden temini mmkn hale geldi$inde bu rakamn hzla artmas
kanlmazdr.

Eti Gm" A.#. Tesisleri ile yurtii gm" ihtiyacnn kar"lanmasnn yannda,
ihracat imkan da sa$layacaktr. Bylece lkemiz dviz girdisine olan katks artacaktr.
&76
Daha nce kymetli metal teknoloji bulunmayan lkemizde bu tesis ile kymetli metal
sektrne adm atlm" bulunmakta olup, konu ile ilgili bilgi ve deneyimler kazanlm",
teknolojik bilgi birikimi sa$lanm"tr.

Btn bu "artlar altnda Sekizinci Plan Dneminde, lkemizde kymetli metaller
retimi Genel Politika olarak benimsenmeli, sondaj ve arama faaliyetleri sratle
yaplarak yeni rezervler aranmal, rezerv arttrc ynde al"malar hzlandrlmaldr.

Yurtd"nda gerekli al"malar yaplarak, ikili ili"kilerle teknolojik birikimimizin
de$erlendirilmesi ve ortak yatrm olanaklar ara"trlmaldr. zellikle kymetli
metal sektrnde bakir durumda olan Trk Cumhuriyetlerinde ortak arama ve i"letme
olanaklar yeniden gzden geirilmeli, bu lkelerde mevcut sahalar ve bulunacak mitli
yataklarda Trkiye'nin kazanm" oldu$u deneyim kullanlmaldr.

lkemizde; Eti Gm" A.#. Tesisleri uygulama proses ve proses kontrol sistemleri
asndan Dnyann en ileri teknolojisine sahip bir tesisidir. geri kalm" lkelere konu ile
ilgili her trl teknolojik bilgi aktarm yaplabilir. Ayrca lkemiz makina sanayiinin de
son yllarda yapm" oldu$u teknolojik hamleler neticesinde birok makina-ekipman
lkemizde imal edilebilmektedir.

20&0 ylna kadar gm"n fiyat, retim ve tketim de$erlerinin tahmini
projeksiyonu iin "u varsaymlar kullanlmaktadr:

Bu varsaymlarda iki nemli faktr birbirini ters ynden etkileyerek gm"
fiyatlarnn projeksiyon dnemi iin belli aralkta istikrarl hareket etmesini sa$layacaktr.
Birincisi, arz kesiminde fiyatlarn 6 $/Troy-ons zerine kmas durumunda, di$er
de$i"kenlerin sabit kalmas "artyla, primer gm" retiminin artaca$; !kincisi, fiyatlarn
d"mesi durumunda, ba"ta mcevherat sektr olmak zere talebin artaca$
varsaymlardr

te yandan gm" arz-talep dengesinde yllardan beri bir ak sz konusudur. Bu
art talep resmi ve/veya zel kurulu"larn stoklarnda bulundurduklar gm" ile
kar"lanm"tr. nmzdeki dnemde de bu a$n varl$n srdrece$i ve fiyatlarn fazla
ini" ve k" yapmasna izin verilmeyece$i tahmin edilmektedir. Ayrca, speklatif bir
hareketle fiyatlarda ani bir srama olacak olursa bunun primer gm" retiminin art"yla
kar"lanaca$ beklenmektedir. Bu yzden yksek fiyat seviyeleri uzun dnemli
olamayacaktr. &997 yl rakamlar sabit tutularak yaplan projeksiyonda 2000-20&5 yllar
arasnda gm" fiyat ortalama 5.65 $/troy-ons seviyesinde olaca$ tahmin edilmektedir.

2.5.2 Kapasite

retim hedefleri:

Tablo 2.$8 : Gm& Sektr retim Hedefleri (Miktar Kilo olarak)
2000 200$ 2002 2003 2004 2005

Eti Gm"-Granl Gm" 90000 95.000 &00.000 &05.000 &&0.000 &20.000
Di$er retimler 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000 60.000
Hurda Gm" 20.000 20.000 20.000 20.000 20.000 20.000
TOPLAM $70.000 $75.000 $80.000 $85.000 $95.000 200.000
&77

Eti Gm" tesislerinin tam kapasiteye kmas halinde &22,4 ton/yl % 99,9 Ag
safiyette Granle gm" retimi gerekle"ecektir. Bu retim, lkemiz gm" ihtiyacnn
tamamn kar"layacak olup, byk ksmn da yurtd"na ihra edebilecek "ekilde
planlanm"tr. Ayrca Rabak Elektrolitik Bakr ve Mamuller A.#, ve Sarkuysan di$er
firmalarn da dahil olmak zere toplam gm" retim hedefi 200.000 kg olarak
grlmektedir.

2.5.3 Arz-Talep

A) Yurtii Talep Projeksiyonu (200$-2005)

Halen lkemiz gm" talebi olan yakla"k &70-&80 tonluk miktarn, Dnya gm"
talebindeki geli"melere paralel olarak yllk % 5 art"la 2005 ylnda 200-230 ton olarak
gerekle"mesi muhtemeldir

2.5.4 Planlanan Yatrmlar

Halihazrda sektrdeki en nemli kurulu" Eti Gm" A.#.dir. Eti Gm" A.#.
kurulu" kapasitesine henz ula"amam"tr. Ancak kapasite ykseltme al"malarna
aralksz devam etmi", tecrbesi konu ile ilgili teknolojik bilgi birikimi sayesinde her yl
kapasitesini arttrmaktadr.

nmzdeki plan dneminde Eti Gm"n nemli iki projesi mevcuttur. !lki
Darbo$az Giderme Projesidir.

Eti Gm" A.#.nin di$er projesi ise; Arama Sondaj-!hzarat kapsamnda olup
maden oca$ sahasnda 3000 metre sondaj ngrlmektedir.

Altn Borsas bnyesinde bir rafinasyon tesisi kurulmas zel sektrde hurda
gm"lerin ve ramatlarn de$erlendirilmesi ile ilgili bir proje ba"latld$ bilinmektedir.
Ayrca Eurogold, Tprag ve Cominco gibi yabanc sermayeli kurulu"larnda lkemizde
konu ile ilgili yatrm projeleri mevcuttur.

Projelerin gerekle"mesi durumunda blgeye istihdam ve ekonomik katkda
bulunacaklar

2.5.4.$ Darbo%az Giderme Projesi

Eti Gm" A.#. Genel Mdrl$ bnyesinde kurulu, gm" retim Tesislerinin,
cevherin fiziksel yapsndan kaynaklanan sorunlarnn zmlenerek tesislerin &22,4 t/yl
olan proje kapasitesine ula"trlmas amacyla yatrm programna alnm" bir darbo$az
giderme yatrmdr. &999 yl sonuna kadar olduka sonular alnm" plan dnemi
ierisinde de kapasite artrm al"malarna devam edilecektir.

&78
2.5.4.2 Ba&lanacak Yatrmlar

Eti Gm" A.#. ne ait yukarda sralanan yatrm d"nda zel sektrde altn ve
gm" ortak retimine ynelik planlamalar bulunmaktadr. Bunlar Tprag firmasnn
Balkesir Havran ilesi ve Eski"ehir Kaymaz buca$ndaki kymetli metal retim
yatrmlardr. Ayrca Eurogold firmasnn Bergama altn retim tesisi di$er bir zel sektr
yatrmdr. Bu konularda yatrm aray" iinde olan di$er zel sektr yatrmclar Rantur
Madencilik, Anglo Tur, Comag, Cominco Madencilik Sanayi, Magnesit, Riotur gibi
firmalar olup, ayn zamanda bu firmalarn o$unlu$u yabanc sermaye ortakl$ #eklinde
faaliyet gstermektedir.

Tablo 2.$9 : Eti Gm& A.". Yatrm Tablosu (Milyon TL)
Proje Proje Toplam $999 Fiili
Proje Ad Ba&lama Biti& D& Toplam Toplam
&00. Yl Otojen
$tme
&996 &999 57&.&3& 944.668 22.767
!dame Yenileme &999 &999 0 20.000 &3.943
Arama !hzarat
Sondaj
&999 &999 0 50.000 40.0&0
Makine Tehizat &999 &999 0 46.500 30.8&&

2.5.5 Di%er Sektrlerle !li&ki :

Eti Gm" A.#. Gm" Tesislerinde, gm" retiminde olduka byk
miktarlarda kimyasal maddeler kullanlmaktadr. Bu kimyasal maddelerden
yurtd"ndan ithal edilen, inko tozu tesiste yaplan ara"trmalar sonucunda yurtiinden
temini yoluna gidilmi", son iki yldr tesiste yerli inko tozu ile sementasyon i"lemleri
gerekle"tirilmekte d"arya dviz kmamakta ve Milli sanayiimiz korunmaktadr.
Sodyum siyanr, floklant, filtre ka$d ve kabuk zc gibi reaktifler yurtd"ndan ithal
edilmektedir. Kire, boraks, soda, perlit gibi maddeler yurtiinden sa$lanlmaktadr.
Gm" Tesislerinde halen yllk 2500 ton olan NaCN tketiminin, i"letme mr (25 yl)
sresince ayn miktarlarda tketilece$i d"nld$nde byk miktarlarda NaCN ihtiyac
ortaya kmaktadr. Di$er reaktiflerde de benzer hesaplamalar yaplabilir. lkemiz
Kimya Sektr ile u$ra"an kamu veya zel kurulu"larn, ithal reaktiflerin yurtiinde
retimi konusundaki al"malara a$rlk verilmelidir. Ayrca yurdumuzda saylar artacak
olan yerli ve yabanc zel firmalarnda tketimleri d"nlmelidir. rne$in NaCN 'n
kullanld$ yegane Tesis Eti Gm" Tesisleri de$ildir. Trkiye &992 yl siyanr ithalat
&554 ton olarak gerekle"mi", bunun yakla"k 600 tonu Gm"ky tesislerinde kalan 950
tonu da bazik galvaniz banyolarnda ve ba"ka yerlerde kullanlm"tr. Grld$ gibi
birok sanayi tesisinin NaCN ihtiyac bulunmaktadr. Dolaysyla ithal reaktiflerin
yurtiinden temini lke sanayiine yeni bir canllk ve dinamizm getirecektir.

2.5.6 DI" T!CARET ETK!S!:

2.5.6.$ Toplam Mal !thalat Talebi

&79
Planlanan projeler ve mevcut kapasiteler ile Trkiye gm" talebi tamamen
kar"lanacak olup bu sektrde gm" ithalat bir lde frenlenecektir.

2.5.6.2 !hracat Durumu ve !thalat !kamesi

Mevcut projeler erevesinde yaplacak yatrmlarla 40 ton civarnda gm"n
ihracat planlanmaktadr.

Sektrn mevcut ve gelecekteki durumunun AB, EFTA ve di$er nemli lkeler
asndan incelenmesi:

Sektrn mevcut durumuna bakld$nda Trkiye gm" ithalat ve ihracatnn ok
byk ksm AT ve EFTA yesi lkeler ve de zellikle EFTA yesi !svire, AB yesi
!ngiltere'ye yaplmaktadr.

Son yllarda ithalatmzn, % 87'si !svireden % 8'i !ngiltereden yaplm",
ihracatmzn tamam !ngiltere'ye olmu"tur. AB ve EFTA yesi di$er lkelerle de ticaret
imkan bulunmaktadr. Eti Gm" A.#. Tesisleri kurulu kapasitesi ve 25 milyon ton'a
varan rezervi ile nemli miktarlarda ihracat gerekle"tirecek kapasiteye sahiptir. AB
ve EFTA yesi lkeler Eti Gm" A.#. tesisleri benzeri entegre gm" tesislerine sahip
de$ildirler. Ancak bu lkelerde mevcut rafineriler vastasyla kymetli metal retimi
yaplmaktadr. Bu adan Trkiye ilave bir avantaj elde etmektedir. Ayrca kurulacak
merkezi bir yerdeki byk lekli anot amuru i"leme tesisi sayesinde yurtd" geici
ihracat ile yaplan retim yurt iine alnacak bylece nemli katklarda bulunacaktr.
Bu adan plan dneminde bu tip projelerin geli"tirilmesi ve te"vik edilmesi sektr
iin nemli avantajlar sa$layacaktr. Sektre ikincil rnler bazndan bakld$nda,
olduka nemli bir turizm potansiyeline sahip lkemizde, bu sektrnde her yl artarak
geli"ece$i d"ncesinden hareketle, geleneksel ve nitelikli gm" i"lemecili$i el
sanatmzn te"viki nerilir.

2.6 UZUN DNEMDE (200$-2023) TALEPTE,ARZDA,TEKNOLOJ! VE
REKABET GCNDE GEL!"ME E#!L!MLER!

nmzdeki dnemlerde ki"ilerin refah seviyelerin art"na paralel olarak geli"en
satn alma hisleri incelendi$inde, insanlarn Altn ve Gm" ziynet e"yalar vb. yksek
kaliteli rnlere e$ilimlerinin artt$ grlmektedir. Sektrdeki talep ve arzn artmas
beraberinde bilinen gm" yataklarnn de$erlendirilmesi ve yeni aramalarnda sektrdeki
geli"melere paralel bir seyir izleyece$i bilinmektedir.

lkemizde bilinen eski yeni pek ok gm" sahas vardr. Bu yataklarn en iyi bir
"ekilde de$erlendirilebilmesi iin, gerekli detay al"malar yaplmal, fizibiliteleri
kartlmal sektrdeki fiyatlarn ykselmesi durumunda devreye sokulabilmelidir.

lkemize ekonomik katk sa$layabilecek arama, de$erlendirme al"malarna hz
verilmelidir. MTA, Eti Holding A.#., niversiteler yannda zel sektrn de konuya olan
ilgileri arttrlarak ortaya yeni projeler kartlmaldr.
&80

&8&

PLAT!N GRUBU METALLER

3.$ G!R!"

Platin grubu benzer zelliklere sahip alt metalden olu"ur. Bunlar platin (Pt),
paladyum, rodyum (Rh), iridyum (Ir), rutenyum (Ru) ve osmiyum (Os) dur. Do$ada
o$unlukla birlikte grnrler ve en seyrek bulunan metallerdir. Oksitlenme ve korozyona
kar" dayankl olduklarndan ve nadir bulunduklarndan dolay altn ve gm" ile birlikte
"de$erli metaller" diye anlrlar.

PGM'nin en ok kullanlan ticari formu, ubuk, macun ve kimyasal olmak zere
di$er "ekillere de kolayca evrilebilen snger ve toz halidir. Ayrca btn PGM'lerin
tuzlar da piyasada bulunmaktadr.

Platin Grubu Metaller troy-ons veya metrik sistemin geerli oldu$u pazarlarda
gram ya da kilogram olarak alnp satlr.

& troy-ons = 3&,&035 gr
& kg = 32,&507 troy ons

Ticari kalite platin normal olarak % 99,95, paladyum % 99,9 saflktadr. Amerikan
ve !ngiliz standartlarna gre platinden yaplm" cisimlerin platin olarak nitelenebilmesi
iin en az % 95 platin iermeleri zorunludur.

Tablo 3.$: PGM'lerin istatistik Poz Numaralar
GT!P No

7&&0&9&& Platin-Platin ala"ml teller
7&&0&9&2 Platin-Platin ala"ml ubuk
7&&0&920 Platin Tpler, borular, ii bo"
7&&0&990 Di$er yar i"lenmi" platin
7&&02900 Paladyum: !"lenmemi"/pudra hali
7&&22000 Platin, Platin kaplamal metaller
7&&5&000 Platinden gzenekli dokuma, zg.
7&&0&&00 Platin: !"lenmemi"/Pudra halinde
7&&03900 Rodyum: !"lenmi"
7&&03&00 Rodyum: !"lenmemi" pudra halinde
7&&&00&& Platin kapl adi metaller
7&&0&930 Platin yapraklar ince "eritler
7&&04900 !ridyum,Osmiyum, Rutenyum-!"lenmi"
Kaynak: D.!.E. Yaynlar

3.2. YAKIN GEM!"TEK! GEL!"MELER VE MEVCUT DURUM

Dnyann en byk platin ve paladyum reticisi olan G. Afrikal reticiler &99&-
&995 ylnda srp giden d"k fiyatlar sebebiyle geni"letme planlarn rafa
kaldrm"lardr.
&82

Dnya PGM talebi &996 ylnda de$i"ikli$e u$ramayarak &52 ton da kalm"tr.
&997 yl PGM retimi &996 retimine nazaran % 2 artarak 288.000 ton/yl la gemi" be"
yln en yksek de$erine ula"m"tr. G. Afrika'nn platin ve paladyum retimi &996 ya gre
%2 artm"tr. !kinci byk retici olan Rusya'nn retiminde ise de$i"iklik olmam",
A.B.D.'nin retimi ise %38 artm"tr. Di$er PGM rnlerinde &996 ya gre de$i"iklik
olmayarak &5.600 kg da kalm"tr.

Dnya PGM retimi &998 ylnda 287.000 kg olmu"tur. G. Afrika'nn platin ve
paladyum retimi &997 ye gre %2 artm"tr. !kinci byk retici olan Rusya'nn
retiminde %7'lik bir d"" olu"mu"tur, A.B.D.'nin retimi ise %25 artm"tr. Di$er drt
metalin retiminde &997 ya gre de$i"iklik olmayarak &5.600 kg da kalm"tr.

Rusya'da dnya piyasasna verilen platin ve paladyum miktarnda olu"an ksa sreli
azalma paladyum fiyatn &998 yl ba"nda &98 $/ons dan Mays &998 de 4&8 $/ons a
ykselmesine sebep olmu"tur. Daha sonara Rusya'dan yaplan sevkyatn artmasyla fiyat
285 $/onsa gerilemi"tir.

Rusya Merkez bankas de$eri 2-4 milyar $ civarnda olan 300 ton paladyum
stokuna sahiptir. Banka 200 ton sat" iin hkmetten izin alm"tr.

Gemi" dnemde PGM nin otomobil ve di$er endstrilerde katalizr olarak
kullanlmas en byk tketim olarak devam etmi"tir. &998 yl toplam paladyum talebinin
%5&i, platin talebinin % 35 i ve rodyum talebinin %94 i katalizr retiminde
kullanlm"tr.


Trkiye'de PGM konusunda kurulu sektr yoktur. Platin konusunda bulgu
ara"trmalar yaplmaktadr. Fakat rezerv sz konusu de$ildir. Bu nedenle PGM nin
Dnyadaki kurulu sektrlerine a$rlk verilmi", Trkiye'deki durumu ayr bir blmde
incelenmi"tir.

3.2.2. Dnyada Durum

3.2.2.$ Rezervler

PGM rezervleri bazik ve ultrabazik kayalarn magmatik karakterleri ile ilgilidir.
ok az miktarda da plaser yataklarda bulunurlar. Stratiform kompleksli katmanla"m"
rezervler PGM iin i"letilirler ve bazen nikel, bakr ve kobaltn yan rn olarak elde
edilirler. Bunlar Gney Afrika'daki Bushvel kompleksi, ABD'deki Stillwater
komplekslerinde bulunurlar. Di$er PGM rezervleri Kanada'daki Sudbury kompleksi,
Rusya'daki Norilsh kompleksinde oldu$u gibi nikel ve bakr madencili$inde yan rn
olarak elde edilir.

Dnya PGM rezervinin &00 milyon kg olarak tahmin edilmektedir. Tespit edilmi"
rezerv ise 7& milyon kg dr. Bunun %90'u Gney Afrika'daki Bushvel kompleksinde, geri
kalan % &0'i ise Rusya, Kanada ve ABD'dedir.

&83
Tablo 3.2: Dnya PGM rezervleri (Kg)
lkeler Rezerv
Gney Afrika 63,000,000
Rusya 6,200,000
Kanada 3&0,000
A.B.D. 730,000
Di$er 700,000
Dnya Toplam
(yuvarlatlm")
7&,000,000
Kaynak : Minerals Yearbook, &999

3.2.2.2 Mevcut Kapasite

PGM kapasitesi genellikle platin kapasitesi "eklinde alglanr. Fiyatlarn art" ve
hammadde gvenli$i endi"eleri sebebiyle Avustralya ve Kanada'da yo$un arama
al"malarna ra$men Gney Afrika ve Ba$msz Devletler d"ndaki PGM kayna$
ABD'deki Stillwater Projesi, Kanada'daki Lacdes !lles projesi ve Zimbabwe'deki Hartley
Projeleridir. Bu projeler mevcut kapasiteyi arttrma ynnde nemli yatrmlardr.

3.2.2.3. retim

3.2.2.3.$ retim Yntemi-Teknoloji

PGM'nin retim teknolojisi, analiz i"lemi "eklinde tanmlanabilir.

PGM'nin analizi iin nikel slfid ya da bakr slfid tercih edilen toplayclardr. PGM
kimyasal metotlar ve aletler (x-ray floresans ve spektro kimyasal metotlar) kullanlarak
analiz edilirler.

PGM'nin i"leni"i ise 4 genel admdan olu"ur; Madeni elde etme, konsantrasyon, eritme ve
rafinasyon.

Maden elde edildikten sonra platin cevheri paralanr, dzeltilip kpk iinde
yzdrlerek konsantre hale getirilir. Konsantreler kurutulur, frnlanr ve PGM ieren
slfitleri olu"turmak iin eritilir. Elde edilen eriyik 6 PGM'yi ayrmak ve safla"trmak iin
zme ve ayrma teknikleri kullanlarak rafine edilir.

Ayrca PGM rutin olarak petrol katalistlerinden, kimyasal katalistlerden, otomobil
katalistlerinden, fiber glasdan, elektronik hurdadan,laboratuar malzemelerinden, di"ilik
malzemelerinden ve mcevherattan elde edilir. Buna metalin geri kazanm da denir.

3.2.2.3.2 retim Yapan Kurulu&lar

Birincil PGM retiminin hemen, hemen tm G. Afrika Cumhuriyeti, Ba$msz Devletler
ve Kanada'da yaplmaktadr. Di$er kk reticiler Kolombiya, Avustralya, in,
Finlandiya, Filipinler, A.B.D. Yugoslavya ve Zimbabwe'dir.

&84
Gney Afrika'da PGM ana rn olarak retilmektedir. Di$er lkelerin o$unda, Kanada ve
Rusyada oldu$u gibi nikel, bakr madencili$inin ya da A.B.D' de oldu$u gibi bakr
madencili$inin yan rn olarak PGM retilmektedir. Kolombiya ve Ba$msz
devletlerdeki baz yataklarda, plaser yataklarndan PGM, altnla birlikte ortak rn olarak
retilmektedir.

Tablo 3.3: PGM Sektrnde nemli Kurulu&lar
lke/"irket Yer

GNEY AFR!KA
-RustenburgPlatinium Mines Ltd. G.Afrika
- President Steyn Gold Mining Co.Ltd. O.F.S.
- President Brand Gold Mining Co.Ltd. O.F.S.
- Hormony Gold Mining Co.Ltd. O.F.S.
- Free State Soaiplaas Gold Mining Co.Ltd. O.F.S.
- Johannesburg Consolidated Invesment Co.Ltd. Transvaal
- Impala Platinium Holdings Ltd. Transvaal
- The Grootulei Proprietary Mines Ltd. Transvaal
- Western Platinium Unnamed
AMER!KA B!RLE#!K DEVLET!.
- Stillwater Mining Co. Montana
- Huqes Mining Co.Inc. Montana
- Don Krause & Patricia Thacke Neveda
- Kay mining & milling corp. Neveda
- American Independent Mines & minerals Co. Idaho
- Yuba Placer Gold Co. California
AVUSTRALYA
- Cluff Resourcers Pacific Ltd. South Wales.
- Pacific Precious Metals Ltd. South Wales.
BEL!KA
- MHO, A Division of Acec-Union Miniere Limburg

Kaynak : Mining Annual Review, &998

Bunlar d"nda Japonya, !ngiltere ve Bat Almanya'da nemli PGM rafinerilerine sahip
lkelerdir. Bu lkelerde PGM madeni i"letilmemekle birlikte, ithal ettikleri baz metal
cevherlerin (zellikle Ni ve Cu cevherleri) rafinerisinde PGM elde etmektedirler.

Dnya platin retiminin yakla"k % 90'i Gney Afrika Cumhuriyeti'ndedir. lkedeki en
byk retici Rustenburg Platin Madencilik "irketidir. Rustenburg, Impala ve Western
"irketleriyle birlikte &99& ylndaki 64.27& kg'lk toplam retimi &998'de &88,000 kg'a
karm"tr.
Rusya ikinci byk PGM reticisidir. &998'te retimi 67,500 kg olmu"tur. PGM retiminin
% 85-90' Norilsk Talnakh Ni yata$ndan yan rn olarak elde edilir.

Kanada da dnyann belli ba"l PGM reticileri arasndadr. lkede PGM reten ba"lca iki
"irket International Nickel Corporation (Inco) Ltd. ve Falconbridge Ltd. dir.

&85
ABD'nin en byk reticisi olan Still Water Madencilik #irketi (#irketin % 50'si Chevron
Corp'a ve % 50'si Manville Corp'a aittir.) &997'da 2,500 kg Platin, 8,300 kg Paladyum
retmi"tir.

Tablo 3.4: lkelere gre PGM retimi (Kilogram)
lkeler $995 $996 $997 $998
Platin
Avustralya &00 &00 &00 &00
Kanada 9,320 8,080 7,550 7,570
Kolombiya 973 669 500 430
Finlandiya 60 60 60 60
Japonya 730 8&6 693 650
Rusya &8,000 &7,000 &7,000 &7,000
Srbistan &0 &0 &0 &0
G. Afrika &02,000 &05,000 &&5,000 &&7,000
A.B.D. &,590 &,840 2,6&0 3,240
Zimbabwe 7 &00 245 300
Toplam &33,000 &34,000 &44,000 &46,000
Paladyum
Avustralya 400 400 400 400
Kanada 5,950 5,&60 4,8&0 4,8&0
Finlandiya &00 &00 &80 &80
Japonya 2,&74 2,&80 &,900 &,900
Rusya 48,000 47,000 47,000 47,000
Srbistan 50 50 50 50
G. Afrika 5&,000 52,600 56,300 57,300
A.B.D. 5,260 6,&00 8,430 &0,600
Zimbabwe &7 &20 345 400
Toplam &&3,000 &&4,000 &&9,000 &23,000
Di%er PGM
Kanada 803 697 65& 650
Rusya 3,600 3,500 3,500 3,500
G. Afrika &8,900 &9,400 &3,700 &3,700
Toplam 23,300 23,600 &7,900 &7,900
Genel Toplam 287,000 27$,000 28$,000 287,000
Kaynak : USGS

3.2.2.4 D& Ticaret Durumu
Yaplan ara"trmalarda ABD d"nda di$er lkelerin ithalat ve ihracat de$erleri
bulunamad$ndan ABD'nin ithalat ihracat ve stok de$erleri verilmi"tir.

&86
3.2.2.4.$ !thalat

Tablo 3.5: ABD'nin $998 yl PGM ithalat (Kg)
Cevher
Konsantre
Atk
Hurda
Platin Paladyum Rodyum !ridyum Osmiyum Rutenyum
Avustralya 0 &58 4,640 0 0 0 0 0
Belika 0 43 3,440 &2,200 364 0 0 0
Brezilya 0 3& 67 0 0 0 0 0
Kanada 0 394 &,390 4,500 3 0 0 0
#ili 0 &7 3 90 0 0 0 0
in 0 0 37 &,640 & 0 20 56
Kolombiya 0 20 &63 0 0 0 0 0
Fransa 0 505 55 353 6&8 40 0 7
Almanya 0 279 5,670 7,750 4&4 37& 0 535
Hong Kong 0 &20 2 2 0 0 0 0
Hindistan 0 0 &8 &27 0 0 0 0
!rlanda 0 5 36 556 &2 0 0 0
!srail 0 72 &20 0 0 0 0 0
!talya 0 82 357 &,890 7 7 0 7
Japonya 0 66 908 8,230 &2 0 0 0
K. Kore 0 &64 &7 &55 0 0 0 0
Meksika 0 372 49 6 2 0 0 0
Hollanda 0 0 33 0 &00 0 0 0
Norve 0 7& 5&9 &,590 34 0 0 0
Rusya 0 0 9,620 93,400 3,450 458 0 772
S. Arabistan 0 0 &55 &9 0 0 0 0
G. Afrika 0 379 54,000 24,000 6,440 528 5& 6,380
!svire 0 2 4,580 7,&60 329 && 0 27&
!ngiltere 0 &,5&0 &&,300 &2,400 &,630 646 0 &,&90
Di$er 0 &,&&0 57 49 2& 2 0 7
Toplam 0 5,390 97,200 &76,000 &3,400 2,060 7& 9,230
Kaynak: Minerals Yearbook, &999

&87
3.2.2.4.2 !hracat

Tablo 3.6: ABD'nin $998 yl PGM !hracat (Kg)
Cevher
Konsantre
Atk
Hurda
Platin Paladyum Rodyum !ridyum Osmiyum Rutenyum
Avustralya 0 0 3,550 92 0 2 0 0
Belika 0 &,&60 &3 4,260 & 0 0 0
Bolivya 0 0 793 0 0 0 0 0
Kanada 635 &&8 339 &,&20 2 259 0 0
in 0 0 8 696 0 4 0 0
Finlandiya 0 0 642 & 0 0 0 0
Fransa 0 0 286 348 2 83 0 0
Almanya 0 &,830 60& &,800 2 5 0 0
Hong Kong 6 0 275 60 0 2 0 0
Hindistan 0 0 35 63 2 & 0 0
!rlanda 0 0 694 926 333 2 0 0
!srail 0 0 5 274 2 0 0 0
!talya 0 78 &29 603 2 2 0 0
Japonya 0 &,360 3,390 3,660 233 &02 0 0
K. Kore 0 0 557 3,340 &&& & 0 0
Malezya 0 0 53 32 0 0 0 0
Meksika &4 4 &28 3,780 2 0 0 0
Hollanda 0 0 &75 &,250 0 2 0 0
Peru 0 0 323 4 0 0 0 0
Singapur 0 0 &4 30 0 45 0 0
G. Afrika 0 0 &5 3&5 0 0 0 0
!sve 0 70 56 &2& 0 & 0 0
!svire 2 0 5&8 &,380 2 2 0 0
Tayvan 0 0 70 2,890 2 &2 0 0
!ngiltere 24 &5,&00 &,380 2,&70 &29 375 0 0
Uruguay 0 0 39 2,&60 0 0 0 0
Di$er 2 0 202 356 0 &0 0 0
Toplam 747 &9,700 &4,300 36,700 8&& 904 0 0

3.2.2.5 Tketim

3.2.2.5.$ Tketim Alanlar

PGM refrakter zellikte ve geni" bir malzeme e"itlili$inde, yksek scaklklarda
bile kimyasal olarak etkilenmez zelliktedir. Ayrca mkemmel katalitik aktivite
gsterirler. Bu zellikleri kimya, petrol rafinasyonu ve otomotiv sanayilerindeki
kullanmlarn temelidir. Korozyona direnli materyal olarak kimya, elektrik, cam sanayi,
di"ilik ve tp alanlarnda kullanlrlar.

Otomotiv sanayiinde PGM, egzoz gazlarndaki karbon monoksit ve hidrokarbon
yaylmn kontrol etmek iin katalist olarak kullanlmaktadr. Bu kataliste emisyon
katalizr ad verilir. Tipik bir emisyon katalizrnde yakla"k &,77 gr platin, 0.47 gr
paladyum, 0,2 gr radyum yani toplam olarak 2,44 gr PGM kullanlmaktadr. Emisyon
katalizrnn kullanld$ aralar; &4.000 pound'dan hafif olanlar ve otomobillerdir. Bu
aralarda kullanlan emisyon katalizrleri iin gerekli olan PGM miktar; arabann
&88
retildi$i yla, motor bykl$ne, motorun al"ma scakl$na ve katalizr reticisine
ba$ldr.

Kimya Sanayiinde platin, pota, yanma kab filtreler gibi laboratuar donanm ile
katalist olarak kullanlr. A"ndrclar ve patlayclar yapmnda kullanlan nitrik asit
retimi Pt'nin katalist olarak ana kullanm alandr. e"itli aromatik kimyasallar ile
hidrojen peroksit, hidrojen siyanid ve slfrik asit retiminde de katalist olarak platin
kullanlr.

Petrol Sanayiinde, PGM'nin ana kullanm yksek oktanl benzin retimindedir. Bu
i"te ok yaygn olarak kullanlr. "Hidrocracking" denilen, basn altnda hidrojen
ekleyerek benzin eldesini arttran rafinasyon prosesinde de paladyum katalisti kullanlr.
Platin katalistleri baz petrokimyasal rnleri elde etmek iin petrol fraksiyonlarnn
izomerasyonunda da kullanlr.

Elektrik ve elektronik sanayi, PGM iin byme gsteren ana tketim alandr. Bu
alanda ba"lca termokupl, termostat, elektrik kontaklar ve uak motorlar iin ate"leme
bujileri yapmnda Platin ve platin ala"mlar kullanlmaktadr.

Seramik ve cam sanayiinde PGM yksek scaklk ve korozif ortama dayankllk
kazandrmak iin kullanlr. Bu PGM'ler radyum, platin ve paladyumdur.

Kuyumculuk platinin sanayi d"nda ana tketim alandr. Bu alanda kullanlan
PGM ala"mlar % 55 Pt ve % 5 Ru, % 90 Pt ve % &0 Ir, % 96 Pt ve % 4 Pd ierir.

Di"ilik ve tpta da PGM nemsenecek boyutta tketilir. Paladyum ve platin sertlik
kazandrmak iin di"ilikte kullanlr. Tpta ise PGM bile"ikleri kanser tedavisi ve tmr
kontrolnde kullanlr.

Tablo 3.7: PGM'nin kullanm alanlar
Platin Paladyum Rodyum

Otomobil katalist Otomobil katalist Asetik asit katalist
Kanser tabletleri Di"ilik Otomobil katalist
Bozuk paralar Hidrokraking katl. Cam bushing
Kraking katalist Hidrojen peroksit katalist Nitrik asit katalist
Kroze Kondansatr Termokupllar
Yakt Elektrotlar !nce film tabakalar
Cam bushing Vinil asetat katalist
Hidrojen siyanid katal.
!zomerasyon katalisti
Mcevher
Nitrik asit katalisti
Reforming katalist
Termokupl
Rutenyum !ridyum Osmiyum
Kostik soda elektrodu Kostik soda elekt. Biyolojik renklendirici
Klorin elektrot Klorin elektrot Farmakolojik katalist.
Elektrik devreleri Yksek scaklk krojeleri reforming katalist
&89

3.2.2.6. Fiyatlar
Genellikle kt ekonomik durumlara ra$men platin fiyatlar baz istisnalar hari
390 $/ons fiyatnn evresinde kalm"tr. Fiyat dalgalanmalarnn ana sebebi dnya
ekonomilerinin performansna ba$ldr, hem Gney Afrika hem de Rusya'daki politik
olaylardan do$abilecek arz azalmas olabilece$i d"ncesidir.

Tablo 3. 8: Yllara gre PGM fiyatlar ($/ons)
Yllar Platin Paladyum Rodyum !ridyum Osmiyum Rutenyum
&995 425 &53 463 55 450 26
&996 398 &30 300 68 450 43
&997 397 &84 298 2&8 450 37
&998 373 290 620 430 450 47

3.2.2.7 Arz Ve Talep

Btn dnyada grlen zayf ekonomik durumlara ra$men &995-&998 dneminde
platin grubu metallere talep sabit kalm"tr.

Otomobil sektrndeki durgunlu$a ra$men platin talebi eski dneme gre artm"tr.
Bu art"n sebebi Avrupa'da katalist takl aralarn saylarnn artmas alabilir. Yine bu
sektrde en byk art" paladyumda grlm"tr.

Otomobil sektrnden sonra platinin ikinci byk kullancs mcevher
endstrisidir.

Di$er Sektrlerde ise;Platinin kimya, cam ve petrol gibi endstriyel uygulamalarda
kullanm azalma gstermi"tir.

Yakt pilleri platin iin yeni ve potansiyel olarak byk bir byme alan
sunmaktadr. Yakt pilleri otomobillerdeki emisyon kontrolleri iin kullanlrlar.

Elektronik sanayiinde ve ok katl seramik kondansatrlerin retiminde kullanlan
paladyum talebi devam etmektedir.

3.2.2.8 evre Sorunlar

De$erleri metallerin i"leme tabi tutulmas sonucunda olu"an atk sularn evreye
bo"altlmadan nce i"lem grmesi gerekir. Bu atk sulardaki kirleticiler zehirli organik
bile"ikler, zehirli metaller, siyanid, fendler, asl katlar, amonyak, ya$ ve floridlerdir.

Ru ve Os Bile"ikleri zehirli olmakla birlikte sanayinin boyutu ve kullanlan
metallerin miktar o kadar kktr ki bu tehlike tmyle kontrol edilebilir. PGM ve
onlarn uucu olmayan oksitleri insan ve evre iin az tehlikeli kabul edilmektedir. Buna
kar"lk PGM nin sudan znr kompleks tuzlar (klorid ve aminokloridler) ve uucu
oksitleri (OSO4, RuO4, IrO2) fizyolojik etkilere sahiptir. Platinosis denilen bu durum
ba"lca platin rafinerisinde veya platin katalistleri yapmnda al"an i"i ve kimyaclar
&90
etkilemektedir. Suda znr Pt tuzlaryla direkt temasla veya nefes yoluyla astm ve
"contact dermatitis" belirtileri grlmektedir.

3.3. TRK!YE'DE DURUM

Trkiye'de platin grubu metalleri retimi yoktur. Bunun sonucu olarak sektrde
kurulu" yoktur. ! tketim tmyle ithal edilerek kar"lanmaktadr. Piyasada platin ve
paladyum tuzlar ile platin grubu metallerin ala"mlar biiminde bulunmaktadr.

3.3.$. Rezerv ve Kaynaklar

Trkiye'de bilinen bir PGM rezervi yoktur. #imdiye kadar platin grubu metalleri
konusunda yaplm" al"malar daha ok bilimsel a$rlkta olup al"lan baz blgelerde
PGM varl$n gstermeleri d"nda ok yetersiz kalm"tr.

Son olarak nceki al"malar "$nda bilinen hedef sahalarda (Mu$la-Kyce$iz-
Dalaman yresi) MTA tarafndan ba"latlan yeni arama projesi devam etmektedir. Ayrca
Erzurum-Narman dolaynda gen konglomeralar iindeki platin zenginle"mesine ili"kin
baz bulgular saptanm" durumdadr.

3.3.2 D& Ticaret

3.3.2.$ !thalat

Tablo 3.9: Platin Grubu Metaller !thalat (Miktar : Kg, De%er : Dolar)
$996 $997 $998
Miktar De$er Miktar De$er Miktar De$er
Toplam &96.062 928.004 220.589
2.244.49
7 2&8.888
&.807.96
0
Platin - !"lenmemi" 25.423 323.96& &55.955
&.667.56
0 94.857
&.002.&&
2
Platin ve Platin Ala"mlar. 47.297 2&4.85& &7.4&7 &56.366 &9.25& &66.030
Platin 8.982 95.&39 26.57& 70.596 &04.625 6&7.623
Platinden Tpler, Borular 0 0 &.000 4.609 0 0
Platinden Yapraklar &.000 539 &.000 &7.68& 0 0
Di$er Yar !"lenmi" Platin 96.800 239.677 9.973 49.4&9 &44 &.493
Rodyum - Di$er &&.200 5&.230 2.888 4&4 0 0
!ridyum,Osmiyum Ve 5.000 &.583 0 0 0 0
!ridyum, Osmiyum,
Ruteny. 0 0 5.749 4&.056 0 0
Platin Kapl Ad Metaller 360 &.024 36 236.796 9 &6.09&
Platin Kapl Gm" 0 0 0 0 0 0
Platin Kapl Altn 0 0 0 0 2 4.6&&
Kaynak : DTM

&9&

Tablo 3.$0: lkeler !tibariyle Platin !thalat (Miktar : Kg,De%er: Dolar)
$996 $997 $998
Toplam &96.062 928.004 220.589 2.244.497 2&8.888 &.807.960
Almanya &39.2&2 394.533 40.&93 255.4&8 &20.90& 745.634
ABD 9.000 47.774 &5.898 23.439 &5& &6.630
Avusturya 0 0 0 0 499 7.708
Fransa 0 0 0 0 3 2.762
Gney Afrika Cum. 0 0 0 0 90.329 963.535
Hollanda 0 0 0 0 &.500 &&.457
!ngiltere 9.456 66.647 4.903 30.083 5.002 52.0&4
!svire 4.923 66.055 &5&.000 &.623.265 0 0
!talya 33.47& 352.995 7.783 303.632 503 8.220
Malta 0 0 8&2 8.660 0 0
Kaynak : DTM

3.3.2.2 !hracat

Tablo 3.$$:lkeler !tibariyle Platin !hracat (Miktar : Kg, De%er : Dolar)
$996 $997 $998
Toplam 88.749 44.35& 34.780 38.368 &7.000 46.465
Platin,!slenm. veya Pudra 0 0 &7.000 8.029 &5.000 4&.597
Platin ve Plat. Ala"mlar. 40.000 9.703 2.000 28.3&3 0 0
Platin ve Plat. 48.730 &5.853 &.600 6&3 0 0
Platinden Tpler, Borular 0 0 0 0 0 0
Kaynak : DTM

Tablo 3.$2: Platin Grubu Metaller !hracat (Miktar : Kg, De%er : Dolar)
$996 $997 $998
Toplam 88.749 44.35& 34.780 38.368 &7.000 46.465
ABD 0 0 0 0 &.000 2.724
Avusturya 0 0 7 690 0 0
Azerbaycan 0 0 &.600 6&3 0 0
Birle"ik Arap Emirl. 0 0 4 240 0 0
Bulgaristan &9 &8.795 0 0 0 0
!ngiltere 40.000 9.703 2.000 28.3&3 0 0
!talya 0 0 0 0 &5.000 4&.597
Lbnan 0 0 &7.&50 8.426 0 0
Rusya Federasyonu 0 0 &4.0&9 86 &.000 2.&44
Ukrayna 48.730 &5.853 0 0 0 0
Kaynak : DTM
&92

3.4. MEVCUT DURUMUN DE#ERLEND!R!LMES!

lkemizde i"letilen bir platin grubu metali ve bilinen bir rezerv yoktur. Bugne
kadar bu metaller asndan lke olanaklarnn ne oldu$u ve de$erlendirilmelerinin nelere
ba$l oldu$u da yeterince ara"trlmam"tr.

3.4.$ Sekizinci Plan Dnemindeki Geli&meler

Sekizinci plan dneminde yurtii platin talebi ve arznda nemli bir de$i"iklik
yapacak geli"me beklenmemektedir. Ancak Avrupa Ekonomik Toplulu$una girmemiz
erken gerekle"ti$i taktirde, bu lkelerde egzoz gazlar yaylmn kontrol eden kstlamalar
kapsamna girmemiz ve dolaysyla oto katalist sektrnn platin talebinde nemli
art"larn grlmesi olasl$ sz konusudur.
&93

NAD!R TOPRAK METALLER!,
ANT!MUAN, C!VA, ARSEN!K
RAPORU
&94

&95
!!NDEK!LER

NAD!R TOPRAK METALLER!
&.& GENEL
&.&.& Genel Bilgiler :
&.&.2. Nadir Toprak Elementlerinin Kullanm Alanlar :
&.&.3 retim Teknolojisi
&.2 DNYADA DURUM
&.2.& retim ve Rezerv
&.2.2 Fiyatlar
&.3 TRK!YEDE DURUM
&.3.2 Rezervler ve Mevcut Kapasite
&.3.3.& !hracat
&.3.3.2 !thalat
&.4 MEVCUT DURUMUN DE%ERLEND!R!LMES!
&.4.& Sektrn Sorunlar:
&.5 POL!T!KA NER!LER!

ANT!MUAN

2.& GENEL
2.2 DNYADA DURUM
2.2.& Rezervler
2.2.2 retim
2.2.3. Tketim ve Talep Art"
2.2.4. Antimuan Fiyatlar
2.2.5. Arz-Talep Durumu
2.3 TRK!YEDE DURUM
2.3.& Sektrde Yer Alan Kurulu"lar
2.3.2 Rezerv ve Mevcut Kapasite
2.3.3 retim
2.3.4 Tketim
2.3.5 Ticaret
2.3.5.& !hracat
2.3.5.2 !thalat
2.4 MEVCUT DURUMUN DE%ERLEND!R!LMES!

C!VA

3.& GENEL
3.&.& Civann Tarihesi
3.&.2 Civa Yataklar Jeolojisi
3.&.3. Saf Civann zellikleri
3.&.4 Civann Kullanm Alanlar
3.2 DNYADA DURUM
3.2.&. Dnyada Mevcut Civa Madencili$i
3.2.2 Rezerv
&96
3.2.3 retim
3.2.4 Dnya Civa Ticareti
3.2.5 Dnya Civa !hracat
3.2.6 Dnya Civa Fiyatlar
3.2.7 Civann Gelecekteki Durumu
3.2.8 AB lkeleri ve Civa
3.3 TRK!YEDE DURUM
3.3.& retimin Yapld$ Yerler
3.3.2 Ticaret
3.3.2.& !hracat
3.3.2.2 !thalat

ARSEN!K

4.& GENEL
4.&.3 evre Sorunlar
4.2 DNYADA DURUM
4.2.& Rezerv
4.2.2 retim
4.2.3 Tketim
4.2.4 Fiyatlar
4.2.5 Arz-Talep
4.3 TRK!YEDE DURUM
4.3.& Sektrde Yer Alan Kurulu"lar
4.3.3 retim
4.3.4 Tketim
4.3.5 Ticaret
4.3.5.& !hracat
4.3.5.2 !thalat

&97
TABLOLAR

Tablo &.&: Nadir Toprak Elementleri
Tablo &.2: Nadir Toprak Elementlerinin Kullanm Alanlar
Tablo &.3: nemli Mineraldeki Nadir Toprak Elementlerinin Da$lm
Tablo &.4: Dnya NTE retimi ve rezervleri
Tablo &.5: Dnya !triyum retimi ve rezervleri oksit olarak
Tablo &.6: Nadir Toprak Elementleri Ortalama Dnya Fiyatlar
Tablo &.7: Trkiye toplam NTE rezervi
Tablo &.8. Nadir Toprak Elementleri rn !hracat
Tablo &.9. Nadir Toprak Elementleri rn !hracat
Tablo &.&0: lkelere gre Nadir Toprak Elementleri rn !hracat
Tablo &.&&: Nadir Toprak Elementleri rn !thalat
Tablo &.&2: Nadir Toprak Elementler Sektr rn !thalat
Tablo &.&3: lkelere gre Nadir Toprak Elementleri rn !thalat
Tablo 2.&:Antimuan Bile"ikleri
Tablo 2.2: Dnya Antimuan Rezervleri
Tablo 2.3. Dnya Antimuan retimi
Tablo 2.4 : Antimuan Tketimi ve Talep Art"
Tablo 2.5. Antimuan Fiyatlar
Tablo 2.6. Ba"lca Pazarlarda Antimuann Arz ve Talep Durumu
Tablo 2.7: Trkiye Antimuan Rezervleri
Tablo 2.8: Trkiye Antimuan retimi
Tablo 2.9: Trkiye Antimuan !hracat
Tablo 2.&0: Trkiye Antimuan !thalat
Tablo 3.&: Dnya Civa Rezerv Durumu
Tablo 3.2: Dnya Civa retimi Miktar
Tablo 3.3: Civa Fiyatlar
Tablo 3.4: Trkiye Civa !hracat
Tablo 3.5: Trkiye lkelere Gre Civa !hracat
Tablo 3.6: Trkiye Civa !thalat
Tablo 3.7: Trkiye lkelere Gre Civa !thalat
Tablo 4.&: Arsenik Trioksidin Dnyadaki Temel reticileri
Tablo 4.2: Dnya Arsenik Trioksit retimi)
Tablo 4.3: Arsenik (Metal) Yllk Ortalama Fiyatlar)
Tablo 4.4: Arsenik Trioksit Fiyat
Tablo 4.5: Trkiye Arsenik !hracat
Tablo 4.6: Trkiye lkelere Gre Arsenik !hracat
Tablo 4.7: Trkiye Arsenik !thalat
Tablo 4.8: Trkiye lkelere Gre Arsenik !thalat

&98
&99

NAD!R TOPRAK METALLER!

$.$ GENEL

$.$.$ Genel Bilgiler :

Uluslararas Kimya ve Uygulamal Kimya Birli$i periyodik cetvelde atom
numaras 57 olan lantan ile atom numaras 7& olan ltesyuma kadar &5 elementten olu"an
lantanitler grubu ile bu grupla kimyasal benze"imleri bulunan atom numaras 2& olan
Skandiyum ve atom numaras 39 olan !triyumla birlikte &7 elementi Nadir Toprak
Elementleri olarak adlandrm"tr. Nadir toprak elementleri, Hafif Nadir Toprak
Elementleri veya Seryum grubu ve A$r Nadir Toprak Elementleri veya !triyum grubu
olmak zere iki gruba ayrlrlar. Nadir toprak elementlerinin kimyasal snflandrlmas
atom numaralar, adlar ve sembolleri ve yer kabu$unda bulunma miktarlar Tablo & de
verilmi"tir.

Tablo $.$: Nadir Toprak Elementleri
Sra
No
Element Sembol Atom Numaras Yer Kabu%unda
Bulunu&u (ppm)

&. Hafif Nadir Toprak Elementleri (Seryum Grubu)

&
2
3
4
5
6
7
Lantan
Seryum
Prasedimyum
Neodim yum
Prometyum
Samaryum
Europyum
La
Ce
Pr
Nd
Pm
Sm
Eu
57
58
59
60
6&
62
63
30,0
60,0
8,2
28,0
0,0
6,0
&,2

2. A$r Nadir Toprak Elementleri (!triyum Grubu)

8
9
&0
&&
&2
&3
&4
&5
&6
&7
Gadolinyum
Terbiyum
Disprosyum
Holmiyum
Erbiyum
Tulyum
Yitterbiyum
Ltesyum
!triyum
Skandiyum
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Th
Yb
Lu
Y
Sc
64
65
66
67
68
69
70
7&
39
2&
5,4
0,9
3,0
&,2
2,8
0,5
3,0
0,5
3,3
Kaynak: DPT

Btn nadir toprak elementleri, elementer durumda metaldirler ve do$ada serbest
halde bulunmazlar. Skandiyum d"nda hibiri bir mineralde tek ba"na bile"ik yapmazlar.
Tm nadir toprak elementleri yer kabu$unda ok d"k konsantrasyonlarda da$lm"lardr.
Bazalt, granit, marn ve gnays gibi kayalarda kar"m halinde &0-300 ppm'lik
konsantrasyonlarda bulunurlar. Do$ada ekonomik de$eri olan &3 adet nadir toprak
200
elementleri minerali vardr. Ancak nadir toprak oksitlerin % 95'i mineralde bulunur. Bu
mineraller Bastnazit, Monazit ve Ksenatimdir. Seryum grubunda bulunan elementler
!triyum grubunda bulunan elementlerden daha fazla bulunur. En az bulunan kararl bir
izotopu olmayan Prometyumdur. En fazla bulunanlar Seryum, Neodim yum ve Lantan dr.
Bu elementin toplam miktar nikel ve bakrdan daha yksektir. Bu ynden bakld$nda
nadir toprak elementleri aslnda nadir de$ildirler. Mineral yataklarndaki
konsantrasyonlarnn di$er metallere gre ok d"k olmas, onlara nadir olma zelli$ini
kazandrmaktadr.

$.$.2. Nadir Toprak Elementlerinin Kullanm Alanlar :

Nadir toprak elementleri, oksit, klorr, florr, karbonat, nitrat, hidrat, silikat ve
fosfat gibi tuzlar kar"k oksit, ayr, ayr metaller, itriyum d"ndaki elementlerden olu"an
mischmetal, yksek saflkta metal ve ala"mlar halinde retilmekte ve tketilmektedir.
Nadir toprak elementlerinin byk bir blm katalizr, metalurji, cam, seramik,
elektronik, aydnlatma ve nkleer alanda tketilmektedir. Son yllarda nadir toprak
elementleri, haberle"me ve bilgisayar sistemleri, renkli televizyonlar, mikro dalga
uygulamalar, sper iletkenler, sper ala"mlar ve yksek alan "iddetli mknatslar gibi ok
zel alanda kullanlmaya ba"lanm"tr. Nadir toprak elementlerin % 36's katalizr olarak,
% 3&'i metalurji sanayinde, % 30'u cam ve seramik sanayinde, % 3' ise di$er alanlarda
kullanlmaktadr. Nadir toprak elementlerin kullanlma alanlar Tablo 2 de verilmi"tir.

Tablo $.2 : Nadir Toprak Elementlerinin Kullanm Alanlar

Kullanm Alan Uygulama Nadir Toprak Elementi
Katalizr Petrol artm Btn nadir toprak elementleri.
Otomobil Btn nadir toprak elementleri
Di$erleri Ce, La, Nd
Cam Renk giderme Seryumca zengin bile"ikler
Renklendirme Ce, Er, Nd, Pr
Parlatma Btn nadir toprak elementleri
Seramik Seramik srlama Ce, Pr
Metal Kaplama Btn nadir toprak elementleri
Metalurji Dkme demir ve elik Btn nadir toprak elementleri
Al-Mg ala"mlar Ce, Nd, Pr
Refrakter ala"mlar Y
Di$er Mknatslar Sm, Pr, Ce, Nd, Er, Gd
Televizyon Lambas Y, Gd, Eu, La, Tm
Ve X-"n ekran
Elektronik Y, Gd, Nd, Tb
zel Cam Y, Gd, La
Nkleer Gd, Eu
zel Seramik Y, La, Ce
Kondansatr Nd, La, Sm.

Nadir toprak elementlerini en ok tketen lkeler Do$u Blok'u hari srasyla ABD,
Japonya ve Bat Avrupa lkeleridir. Nadir Toprak Oksitlerin (NTO) miktar olarak % 45'i
ABD % 27'si Japonya ve geri kalan ksm ise di$er batl lkeler tarafndan
20&
tketilmektedir. &998 yl NTO tketimi 60.000 ton civarndadr. Tketimin 2000 ylnn
ilk &0 ylnda 60.000-&00.000 ton olmas beklenmektedir.

$.$.3 retim Teknolojisi

Nadir toprak elementleri yer kabu$unda d"k konsantrasyonlarda geni" bir alanda
yaylm" durumda bulunmaktadrlar. &60 dan fazla mineralde bulunurlar. Ekonomik
i"lenebilir mineral says &3 tr. Fakat dnya nadir toprak element retiminin % 95'i
mineralden yaplmaktadr. Bunlar; Bastanazit, Monazit ve Ksenotim'dir. Bunlarn
ierdikleri nadir toprak elementler ve oranlar Tablo 4 de verilmi"tir.

Bastnazit (LaCe)FCO
3
); % 66-77 arasnda nadir toprak oksitleri ieren bir flor
karbonat mineralidir. Hafif NTE grubu elementleri d"nda a$r NTE grubundan da
elementler ierir. Daha ok damarlar halinde kompleks karbonat Silikat kayalarda
dissemine durumda bulunur. Kimyasal etkiler sonucu kolayca bozundu$u iin kumlarda
bulunmaz. Dnyadaki en byk bastnazit yataklar in'de ikinci byk yatak A.B.D. de
Las Vegas yaknlarnda bulunmaktadr.

Monazit (La,Ce,Th) PO4 ; Nadir toprak elementler ieren a$r bir fosfat
mineralidir. % 20 ye varan ThO2 ierirler. Monozit kimyasal etkilere kar" gsterdi$i
diren ve yksek yo$unlu$undan dolay manyetit, ilmenit, rutil ve zirkon gibi a$r
minerallerle birlikte sahil kumlarnda bulunur ve o$u hallerde bu minerallerin eldesinde
ikincil yan rn olarak retilir. Dnyada en fazla bulundu$u yerler; Hindistan, Avustralya,
Gney Afrika, Rusya, Amerika Birle"ik Devletleri, Brezilya ve in.

Ksenotim (YPO4). Bir itriyum fosfat mineralidir. !triyumla birlikte a$r NTElerde
ierir. Sahil kumlarnda bulunur. En fazla bulundu$u yerler Malezya, Endonezya, Tayland,
Avustralya ve in'dir.

Tablo $.3 : nemli Mineraldeki Nadir Toprak Elementlerinin Da%lm (%)
Element Bastnazit Monazit Ksenotim
Lantan 33,2 20
Seryum 49,& 43
Praseodim yum 4,3 4,5
Neodim yum &2 &6
Samaryum 0,8 2,5 &,2
Europyum 0,&2 0,& 0,0&
Gadolinyum 0,&7 &,5 3,6
Terbiyum &60 ppm 0,05 &,0
Disprosyum 3&0 ppm 0,6 7,5
Holmiyum 50 ppm 0,05 2,0
Erbiyum 35 ppm 0,2 6,2
Tulyum 8 ppm 0,02 &,27
Yitterbiyum 6 ppm 0,& 6,0
Ltesyum & ppm 0,02 0,63
!triyum 2,5 60,0
Kaynak : Molycorp,Inc, A.B.D.

202
Di$er nadir toprak elementleri kaynaklar uranyum ve apatit madencili$inin ve
proseslerinin artklar olmaktadr. !triyum, skandiyum ve di$erleri yan rn olarak
retilmektedir. Ayrca boksitten almina retimindeki artk olan Krmz amurda
Skandiyum kayna$dr. Yan rnler olarak nadir toprak elementlerin retimi toplam
retimde az bir yer i"gal etmektedir.

Nadir toprak elementlerin retiminde nce cevherdeki nadir toprak mineralleri
fiziksel i"lemlerle zenginle"tirilerek konsantreler elde edilir. Konsantre cevherlerin asidik
veya bazik ztlenmesi ile nadir toprak klorrleri, elde edilir. Susuz Klorrlerin ergitilmi"
halde elektrolizi ile tm nadir toprak metallerin kar"m olan "Mischmetal" elde edilir.

Nadir toprak elementlerinin ayr, ayr saf olarak retimleri, konsantre nadir toprak
kar"mlarnn ya iyon de$i"tiricilerle yada kademeli ekstraksiyonla birbirlerinden
ayrlmas ile olur. Saf nadir toprak oksitler metalik kalsiyumla indirgenerek nadir toprak
metalleri elde edilir. Samaryum ve Europyum oksitlerinden metalik lantan ve seryumla
indirgenerek metal halinde elde edilebilir.
Dnyada nadir toprak elementlerin retiminde cevher tiplerine gre uygulanan
yntemler "unlardr.

Bastnazit :

Bastnazitler, genellikle kalsit, barit, florit veya demir cevherleriyle kompleks
halde bulunurlar. Ak ocak sert kaya yzey metotlar madencili$i ile karlan
cevherlerden bastnasitin ayrlmas iin flotasyon yntemleri uygulanr. Uygulanan
yntemlerde bastnasitin kimyasal bile"imi ve birlikte bulunan minerallerin (kalsit, barit,
florit.) e"itleri belirleyici rol oynar. Bastnazitin flotasyon yntemiyle kazanlmas ABD,
in ve Sietna'da uygulanmaktadr.

ABD de uygulanan yntemde % &0 bastnazit (% 7 NTO) ieren cevher nce % 80'i
&00 me"in (&50 mikron) altnda $tlr ve 70-90
0
C de 6 kere "artlandrma yapldktan
sonra kaba flotasyonla yakla"k % 30 NTO ieren kaba konsantre elde edilir, daha sonra 4
basamakl temizleme i"lemi uygulanr ve % 65-70 verimle % 63-65 NTO ieren konsantre
elde edilir. Konsantre kurutulduktan sonra % &0'luk hidroklorik asitte li edilir.
Konsantrenin tenr % 68-72 NTO ula"r. li edilmi" konsantrenin kalsine edilmesiyle %
90 NTO ieren nihai konsantre elde edilir.

Flotasyon esnasnda cevherin ierdi$i barit ve florit ticari konsantrelerde
retilebilir.

in'de ortalama % 20 NT minerali ieren cevherden % 80 verimle % 60 NTO
ieren konsantre retilmektedir. Vietnam'da ise % && NTO ieren cevherden % 60 NTO
ieren konsantre retilmektedir. Daha sonra bu konsantreler kimyasal ve metalurjik
i"lemlere tabi tutulur.

Kalsine bastnasit % 30 HC zeltisi ile 32
0
C de li i"lemine tabi tutulur. Seryum
Oksit (CeO
2
) asidik zelti znmeyerek li art$nda toplanr. Di$er NTO'leri ise HC de
zlerek sulu faza geerler. Li i"lemini 4 a"amal tiknerlerde ykama ve filtrasyon i"lemi
takip etmektedir. Elde edilen li art$ % 70 NTO ierir, bunun % 90'dan fazlas CeO
2
ve
ThO
2
dr. Li zeltisi &00 gr/lt NTO ierir. Li zeltisinde NTE'leri klorrleri "eklinde
203
bulunur. zeltinin temizlenmesi iin Soda (Na
2
CO
3
) ilavesiyle pH ayarlamas yaplr ve
safszlklar ktrlp ve szlr.

zeltideki NTE'leri birbirinden ayrmak iin fraksiyonel kristalizasyon,
fraksiyonel ktrme, seimli oksidasyon veya redkleme, iyon de$i"tirme gibi yntemler
uygulanmakta ise son zamanlarda solvent ekstraksiyonu ile ayrma i"lemi byk lde
uygulanmaktadr. NTE'lerin ok sayda olmas ve zelliklerinin son derece birbirlerine
benzer olmas nedeniyle ayrm olduka zor olup, ancak birok a"amal bir solvent
ekstraksiyonu ile mmkn olabilmektedir. Bu i"lem iin 700 ile &000 a"amal solvent
ekstraksiyon devreleri kullanlmaktadr. Solvent ekstraksiyonunda nitratl ortamlarda TBP,
klorlu ortamlarda DEHPA, organik reaktifler gaz ya$ veya benzeri bir zc ile
kar"trldktan sonra kullanlmaktadr. Ekstraksiyon i"lemi aside dayankl polivinilklrr
ve epoksi fiber camla kapl mikser-setlerde yaplmaktadr.

Ayrma i"leminden sonra NTE'leri organik fazdan syrmak iin hidroksit, karbonat
veya oksalat "eklinde ktrlr. ktrlen bile"iklerden NTE'leri element "eklinde elde
edilmeleri iin indirgeme i"lemi uygulanr. !ndirgenme i"lemi; klorr, florr, oksit ve
oksitflorr kar"m tuzlarnn ergimi" halde elektroliz i"lemine tabi tutulmas ve metalik
kalsiyum veya magnezyumla yaplr. ok saf rafine metal retimi iinde vakum altnda
eritme, elektroliz ve zon-rafinasyonu i"lemleri yaplr.

Bastnasit minerallerinden NTE retimi iin kullanlan ba"ka bir yntemde
Slfatlayc Kavurma ve Su Lii yntemidir. Bu yntemle $tlen cevher % 98'lik
H2SO4 ile kar"trlarak 200 C de stlr. Bu stma srasnda nadir toprak metalleri
slfatlarna dn"r. Dn"m tamamlamak iin scaklk 900 C ye karlr. Bu stma
i"lemleri srasnda CO2, HF ve SiF4 k" olur. Pi"irme ve kalsinasyon i"leminden sonra
nadir toprak metal slfatlar so$uk su ile li edilerek sv faza alnr. Ayrm i"leminden
sonra zelti 50 gr/lt NTO ve artklarda znmeyen gang mineralleri ierir. Daha sonra
Li zeltisine Na2SO4 ilavesiyle sodyum Lantonon slfat ktrlr ve bu ift tuz NaOH
ile reaksiyona sokularak hidroksite dn"trlr. Prosesin son a"amasnda ise HA'de
znen hidroksitten fosfat ntralizasyonla uzakla"trlarak artlm" nadir toprak metal
klorrleri zeltisi elde edilir. Bu zeltiden metal retimi iin solvent ekstraksiyon ve
indirgeme i"lemleri uygulanr. Bu yntemin avantaj baryum ve kalsiyumun byk bir
ksmnn elimine etmesidir. Fakat kalsinasyon gerektirmesi ve bu i"lem srasnda HF k"
gibi dezavantajlar bulunmaktadr. Bu yntemin in'deki uygulamasnda % 30 NTO
tenrl bastnasit n konsantresi scak H2SO4 ile i"leme sokulduktan sonra 500-600 C de
kalsine edilmekte ve olu"an nadir metal slfatlar su ile li edilerek sv faza alnp, kat-
sv ayrmn takiben sodyum slfat ilavesiyle sodyum-nadir toprak metal ift tuzu
zdrlmekte ve amonyum klorr (NH4Cl)ile nadir metal klorrlerine dn"trldkten
sonra solvent ekstraksiyonu yaplmaktadr.

Bastnasit cevherlerine uygulanan di$er bir yntemde Sodyum hidroksit (NaOH) ile
kavurmadr. Buradan cevherdeki florr NaF' e nadir toprak metalleri de hidroksit
(LnO(OH)3) "ekline dn"trlmekte. Daha sonra su lii ile Ln(OH)3 ve reaksiyona
girmeyen barit (BaSO4) suda znen florrden ayrlmakta, ve flotasyon ile BaSO4-
Ln(OH)3 ayrm yaplmaktadr.

Monazik ve Ksenotimden NTE retimi:

204
Monazit ve ksenotim genellikle yzey metotlar ile alvyal veya sahil kumlar
yataklarndan karlr. o$unlukla ilmenit, zirkon ve rutil'in kazanlmas madencili$inin
bir yan rn olarak retilirler. Ya" $tme konsantreleri, eleme, spiraller ve Reichert
konileri monozit/ksenocim ve a$r mineral kumlarn gang da ayrmak iin boyut ve gravite
metotlar uygulanr. Nihai Kaba konsantre % & den % 20'ye kadar monozit ierir. Daha
yksek dereceli bir tenr, gravite, elektromagnetik ve elektrostatik ayrma teknikleri veya
baz durumlarda flotasyon uygulanarak elde edilir. Monozit ve ksenotim konsantresine
daha sonra ya asit yada alkali zmlendirilmesi prosesleri uygulanr. Alkali prosesler daha
ok kullanlr. Alkali proseslerde % 70'lik scak Sodyum hidroksit (Na0H) zeltisi
kullanlr. Kostik li i"lemi esnasnda nadir toprak elementler ve toryum znmeyen
hidroksitler halinde kelir ve filtrasyonla ayrlrlar. Bu kat faza asit lii uygulanarak
zndrlr. Toryum ortamdan pH ayarlamasyla ktrlerek veya Solvent
ekstraksiyonu ile ayrlr. Geriye kalan nadir toprak zeltilerine solvent ekstraksiyonu ve
di$er kendine zg metotlarla safla"trma veya ayr"ma i"lemi uygulanr.
Asit lii prosesinde monozit/ksenotim konsantreleri scak konsantre slfrik asit
(H2SO4) ile zmlendirilir. Nadir toprak ve toryum slfatlar olu"ur. Bu slfatlar suda
zlr, filtrasyonla kta empritelerden ayrldktan sonra Toryum pirofosfatlarla
ktrlerek ayrlr. Geriye kalan nadir toprak elementlerine solvent ekstraksiyonu
uygulanr.

Uygulanan kimyasal proseslerin son safhas,nadir toprak elementlerinin kullanlma
amacna ba$ldr. Nadir toprak klorrleri, genelde nadir toprak magnetlerinin kullanm
iin elektrolitik redksiyonla metalik forma dn"trrler. Nadir toprak florr ve oksitleri
de elektrolitik ve metal termik redksiyonla metal retimi iin kullanlrlar. Nadir toprak
halojenrleri, sulu nadir toprak zeltilerinin oksit veya karbonat komplekslerine
dn"trldkten sonra uygun halojen asidi ile reaksiyondan elde edilir. Nadir toprak
oksitler nadir toprak fazlarnn &000 C nin zeride kalsine edilmesiyle elde edilir.

Yukarda belirtilen uygulamalardan ba"ka % 30 NTO ieren bastnazit
konsantresinin kok, hurda demir ve silika ile kar"trlarak daldrma elektrotlu bir ark frn
da &600 C de ergitilmesi ile % 30 NTE-Si-Fe ieren nadir metal silisayda ala"m % 60
verimle elde edilmektedir. Bu ala"m elik yapmnda kkrt kontrol iin katk maddesi
olarak kullanlmaktadr.

$.2 DNYADA DURUM

$.2.$ retim ve Rezerv
Dnya NTE kaynaklarnn &00 milyon ton civarnda oldu$u bilinmektedir. in bu
rezervlerin en fazla bulundu$u lkedir.

Mineral cinsinden gnmzde NTE retimi a"a$daki minerallerden retilmektedir.

Bastnazit (in, A.B.D.,Ba$msz Devletler Toplulu$u)
Monazit (Avustralya, Hindistan, in)
!yonik cevherler (in)
Kesonit- Loparit ve (Ba$msz Devletler Toplulu$u )
Apatit-Fosforit

205
Tablo $.4: Dnya NTE retimi ve rezervleri (Ton NTO olarak)
lke Maden retimi Rezerv
$995 $996 $997 $998
ABD 22,200 20,000 20,000 &0,000 &3,000,000
Avustralya - - - - 5,200,000
Brezilya 400 400 &,400 &,400 280,000
Kanada - - - - 940,000
in 48,000 50,000 53,300 50,000 43,000,000
Kongo (Zaire) && &0 - - &,000
Hindistan 2,700 2,700 2,700 2,700 &,&00,000
Malezya 448 400 220 250 30,000
G. Afrika - - - - 390,000
Sri Lanka &20 &20 &20 &20 &2,000
BDT 6,000 6,000 2,000 2,000 &9,000,000
Di$erleri 5 5 - - 2&,000,000
Dnya Toplam 79,900 79,600 79,700 66,500 &00,000,000
Kaynak : USGS Mineral Commodity

Tablo $.5: Dnya !triyum retimi ve rezervleri (Ton !triyum Oksit olarak)
lke Maden retimi Rezerv
$995 $996 $997 $998
ABD - - - - &20,000
Avustralya - - - - &00,000
Brezilya &5 &5 &5 &5 400
Kanada - - - - 3,300
in &,274 &300 2,200 2,200 220,000
Kongo (Zaire) & & - - 570
Hindistan 55 55 30 30 36,000
Malezya 8 8 4 4 &3,000
G. Afrika &4 &4 - - 4,400
Sri Lanka 2 2 2 2 240
Tayland & & - - 600
BDT 60 60 &20 &20 9,000
Dnya Toplam &,450 &,460 2,370 2,370 5&0,000

$.2.2 Fiyatlar

Nadir toprak metallerinin ve baz tuzlarnn dnya fiyatlar ise a"a$dadr.

206
Tablo $.6:Nadir Toprak Elementleri Metallerinin Ort. Dnya Fiyatlar (Dolar/Kg)
Metal $995 $996 $997 $998
Seryum 350,00 350,00 350,00 350,00
Disprosyum 500,00 500,00 500,00 500,00
Erbiyum 725,00 725,00 725,00 725,00
Evropiyum 5,600,00 5,600,00 5,600,00 6,500,00
Gadolinyum 500,00 500,00 500,00 400,00
Holmiyum &,200,00 &,200,00 &,200,00 &,200,00
Lantan 350,00 350,00 350,00 350,00
Ltesyum 9,000,00 9,000,00 9,000,00 7,500,00
Neodim yum 450,00 450,00 450,00 450,00
Prasedimyum 540,00 540,00 540,00 540,00
Samaryum 300,00 300,00 300,00 300,00
Terbiyum 2,200,00 2,200,00 2,200,00 &,300,00
Tulyum 6,500,00 6,500,00 6,500,00 6,500,00
Yitterbiyum &,600,00 &,600,00 &,600,00 &,600,00
!triyum 450,00 450,00 450,00 450,00
Skandiyum &8,000,00 &8,000,00 &8,000,00 &8,000,00

$.3 TRK!YEDE DURUM


lkemizde nadir toprak elementlerle ilgili retim faaliyetlerinde bulunan hi bir
kurulu" yoktur.

$.3.2 Rezervler ve Mevcut Kapasite

MTA Genel Mdrl$nn &959 ylndan beri Eski"ehir !li Sivrihisar !lesinin 40
km Kuzey batsndaki Beylkahr buca$, Kzlcaren, Karkn ve Oku Kyleri arasndaki
&5 kilometre karelik bir alan da nceleri toryum sonra florit, barit ve nadir toprak
elementleri konusunda yapt$ al"malarda % 0,2&2 ThO, % 37,44 CaF2, % 3&,04 BaSO4
ve % 3,&4 nadir toprak oksit ieren Kzlcaren kompleks cevher yata$ lkemizde Nadir
Toprak Elementleri ieren kayda de$er tek rezerv olarak bilinmektedir. Kompleks cevher
ierisinde nadir toprak elementler Bastnazit minerali "eklinde bulunmaktadr. Sahada
bugne kadar gerekle"tirilmi" olan arama ve ett al"malarnn tamam &974-&977
dneminde Toryum aramalar, &980-&984 dneminde Florit+Barit+NTE aramalar
"eklinde MTA tarafndan yaplm"tr. Trkiye'nin bilinen NTE rezervi Tablo 3 de
verilmi"tir.

Tablo $.7: Trkiye toplam NTE rezervi
Miktar (Ton) Tenr(%)
Toryum (ThO
2
)
Florit (CaF
2
)
Barit (BaSO
4
)
NTE
380.000
&&.368.075
9.424.424
953.587
0.2&2
37.44
3&.04
3.&4
Kaynak: Etibank , &996
207
Kzlcaren kompleks cevher yata$ toryum ieri$i nedeniyle 2840 sayl Devlete
i"letilecek Madenler hakkndaki Kanun Kapsamnda MTA Genel Mdrl$ tarafndan
&5.2.&990 tarihinde Etibank Genel Mdrl$ne devredilmi"tir.

Sektrde retim faaliyeti yapan kurulu" olmad$ iin mevcut kapasite ve kullanm
yoktur.


$.3.3.$ !hracat

Tablo $.8. Nadir Toprak Elementleri rn !hracat (Miktar olarak) (kg)
$996 $997 $998
284.6&0.000.000 Seryum Bile"ikleri 0 400 0
284.690.000.0&& Nadir Toprak Metallerin, !triyum 0 0 0
284.690.000.0&9 Nadir Toprak Metallerin, !triyum 2,000 0 0
Toplam 2,000 400 0
Kaynak : DTM

Tablo $.9. Nadir Toprak Elementleri rn !hracat (De%er olarak) (CIF, Bin $)
$996 $997 $998
284.6&0.000.000 Seryum Bile"ikleri 0 447 0
284.690.000.0&& Nadir Toprak Metallerin, !triyum 0 0 0
284.690.000.0&9 Nadir Toprak Metallerin, !triyum &9,&26 0 0
Toplam &9,&26 447 0
Kaynak : DTM

Tablo $.$0 : lkelere gre Nadir Toprak Elementleri rn !hracat (CIF, Bin $, kg)
$996 $997 $998
Toplam 2.000 &9.&26 400 447 0 0
Iran 0 0 400 447 0 0
!spanya 2.000 &9.&26 0 0 0 0
!talya 3 &7 &2 &28 50& 3.389
Kaynak : DTM

$.3.3.2 !thalat

Nadir toprak elementleri ve bile"iklerinin Trkiye'de kullanm ok az oldu$u iin
ok az miktarlarda d" alm vardr.

Tablo $.$$: Nadir Toprak Elementleri rn !thalat (Miktar) (kg)
$996 $997 $998
284.6&0.000.000 Seryum Bile"ikleri &69,479 283,969 222,058
284.690.000.0&& Nadir Toprak Metallerin, !triyum &,80& &2 242
284.690.000.0&9 Nadir Toprak Metallerin, !triyum &9 5,083 2,893
Toplam &7&,299 289,064 224,993
Kaynak : DTM
208

Tablo $.$2: Nadir Toprak Elementler Sektr rn !thalat(De%er)(CIF, Bin $)
$996 $997 $998
284.6&0.000.000 Seryum Bile"ikleri &.069.677 &.642.366 &.270.082
284.690.000.0&& Nadir Toprak Metallerin, !triyum 4&,270 &9& 698
284.690.000.0&9 Nadir Toprak Metallerin, !triyum 8,&3& 87.220 49.548
Toplam &,&&9,078 &,729,777 &,320,328
Kaynak : DTM

Tablo $.$3: lkelere gre Nadir Toprak Elementleri rn !thalat (CIF, Bin $, kg)
$996 $997 $998
Toplam &7&.299 &.&&9.078 289.064 &.729.777 224.993 &.320.328
Almanya 3.272 40.383 2.920 28.985 5.863 70.406
A.B.D 4.54& 30.507 3.6&9 23.687 4& 406
Avusturya &3.680 &&&.405 0 0 0 0
Belika-Lksembourg 765 6.768 &.440 &2.384 0 0
Cin Halk Cumhuriyeti 0 0 25 467 &8.000 78.566
Fransa &6.582 &86.6&& 33.540 326.920 29.740 300.230
Hollanda 0 0 38.&07 &76.589 &6 &.937
!ngiltere &30.643 702.095 207.389 &.&43.876 &69.832 857.554
!spanya 0 0 2.0&2 &6.74& &.000 7.840
!svire &3 &26 0 0 0 0
!talya 3 &7 &2 &28 50& 3.389


22 Aralk &988 tarihinde Trk hkmeti ile !talyan Hkmeti arasnda nadir toprak
elementlerin de$erlendirilmesi ile ilgili imzalanan protokolde a"a$daki al"malarn
yaplmas ngrlm"tr.

&. Nadir toprak element zonlarnda jeolojik inceleme yaplmas ve alnan
numunelerin analizi

2. Florit, barit ve nadir toprak elementleri ayrmak iin laboratuar testleri.

3. Nadir Toprak elementlerini ayrmak iin laboratuar testleri
Cevher sahas, cevherin toryum ieri$i nedeniyle 2840 sayl devlete i"letilecek
Madenler Kanun kapsamnda MTA Genel Mdrl$ tarafndan Etibank Genel
Mdrl$ne &5.02.&990 tarihinde devredilmi"tir.

!talyan SNIA TECNINT/RIMIN/GEOEYPERT konsorsiyumu sahada jeolojik
ettler yapm", ald$ numunelerde optik ve kimyasal analizlerle laboratuar testlerini yapp
bu sonularla bir n fizibilite raporu hazrlayp sunmu"tur.

Kurulacak nadir toprak elementler pilot tesisinde kullanlmak zere, ayeli Bakr
!"letmeleri'nde atl durumda bulunan pilot tesis ekipmanlar, Kasm &992 ylnda
Etibank'a satn alnarak Etibank &00. yl Gm" !"letmesine nakledilmi"tir.

209
Etibank Genel Mdrl$ Ortado$u Teknik niversitesi ile Beylikahr Nadir
Toprak Elementlerinin Zenginle"tirilmesi ve Metalurjik Ynden Kazanlmas" projesi
szle"mesi yaplm"tr. Bu proje ile ilgili al"malar bitirilmi"tir. #imdiye kadar yaplan
al"malar bir rapor halinde Etibank'a verilmi"tir. al"malarda konu ile ilgili olumlu
sonular alnm"tr.

$.4.$ Sektrn Sorunlar:

Nadir Toprak elementlerinin retimi, teknolojik ynden patentlidir. Elementer
bazda olduka d"k miktarlar da retim vardr. Ayrca kullanm alanlar yksek
teknolojinin uyguland$ alanlardr. Trkiye'de kurulmas planlanan pilot tesis ile birlikte,
pazar ara"trmasnn da iyi yaplmas gerekmektedir.

$.5 POL!T!KA NER!LER!

Bugne kadar yaplan MTA, !talyan Rimin ve ODT nn rezerv ve retim
teknolojisi zerine yapt$ al"malar sahann Florit ve Nadir Toprak Elementleri
asndan nemini ortaya koymu"tur.

NTElerin metal olarak elde edilmesi dnyada belli firmalarn tekelindedir. Bu
nedenle, sz konusu firmalarla temasa geilerek teknolojik ve ekonomik olarak NTElerin
elde edilip edilemeyece$i sonulandrlmaldr.

TAEK tarafndan yrtlen al"malarda Toryumun ekonomik olarak elde
edilemeyece$i sonucuna varlm"tr. Ancak, di$er konsantreler iinde yer alacak olan
toryum nitelerinin radyoaktif zelli$i nedeniyle sorun te"kil etmektedir. Bu nedenle,
proses geli"tirilirken toryumun uzakla"trlmas bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr.

Sahann NTE, Florit, Barit olarak de$erlendirilebilmesi iin cevherin pilot
testlerle detayl bir teknolojik ara"trmas yaplmaldr.
Trkiyenin NTE talebi olduka d"k seviyelerdedir. Ancak ferroseryum ve
ferroneodimiyum ala"mlar halinde a$r yk kamyonlar "asisi imalinde kullanm
artmaktadr. Ayrca geli"en seramik ve cam sanayii iinde talebi artmaktadr. Beylikahr
yata$nn esas mineralleri olan Florit ve Barit e demir-elik ve cam sanayimizin talebi
mevcuttur.

2&0
2&&

ANT!MUAN

2.$ GENEL

Kimyasal forml Sb olan Antimuan, insanlar tarafndan ok eskiden beri devaml
olarak kullanlan metallerden biridir. Metal antimuana Regls denir. Regls ticarette en
az % 99,60 Antimuan (Sb) ve en ok % 0,&5 Arsenik (As) ieren antimuan metaline
verilen addr. Antimuan bile"ikleri iinde ticari adan en nemlisi, Antimuan Trioksit'dir.
Bu maddenin genelde % 99,2-99,5 Sb2O3 ve de$i"ik oranlarda arsenik, demir ve kur"un
gibi safszlklar ieren cinsleri, ticarette tercih edilmektedir.

Antimuann ;

a) Fiziksel zellikleri,

Atom a$rl$ &2&,76 gr
zgl a$rl$ 6,62 gr/cm
3

Erime noktas 630 santigrat
Kaynama noktas &440 santigrat
Sertlik 3,0 mohs
zgl diren 39 mikro ohm/cm
2

Erime ss 38,26 cal/gr

b) Kimyasal zellikleri,

Antimuan kimyasal olarak seyreltik hidroklorik, nitrik ve slfrik asitlere kar"
dayankldr. Konsantre slfrik asit antimuana ancak 90-95
o
C scaklkta etki eder.
Antimuan normal evre scakl$nda havadan ve sudan etkilenmez.

Antimuan element olarak, gm" beyaz rengindedir. Kolay krlgandr. !inde
bulunan belli ba"l empriteler ba"ta arsenik olmak zere, demir (Fe), Kkrt (S) kur"un
(Pb)'dir.

A"a$daki Tabloda Antimuan bile"ikleri, ticari isimleri ve kimyasal formlleri
birlikte verilmi"tir.

Antimuan, piyasada a"a$daki "ekillerde tanmlanr ve pazarlanr.
%Sb tenr Verilen Ticari !sim
&-8 Tvanan cevher
50-65 Konsantre
70 Ham antimuan (crudum)
99-99.8 Regls
99.8 den yukar Rafine antimuan

2&2
Tablo 2.$:Antimuan Bile&ikleri
Antimuan Bile&i%i Ticari !smi Forml
Metalik Antimuan Regls Antimuan Sb
Antimuan Oksiklorit Baz Antimuan Klorit
Algaroth tozu
Mercuries vitae
SbOCl
Antimuan pentaoksit Antimuonik oksit
Antimuan (V) oksit
Stibik anhidrit
Antimuanik asit
Sb
2
O
3

Antimuan triklorit Antimuan ya$
Antimuan (III) klorit
Antimuan klorit
Antimuan klorit
SbCl
3

Antimuan trioksit Antimuan ya$
Antimuan (III) oksit
Diantimuan trioksit
Antimuan ie$i (6&00 m)
Antimuan iekleri
SbO
3

Antimuan trislfit Stibnig
Do$al antimuan slfit
Antimuan i$nesi (needle)
Eritilmi" antimuan Liquated)
Gri antimuan
Antimuan bir buuk slfit
Sb
2
S
3

Sodyum antimuan Sodyum meta antimuan
Leukonin
NaSbO
3

Stibnit Antimuan hidrat SbH
3

Kaynak: Mineral Facts and Problem

Antimuann en nemli endstriyel bile"i$i, genellikle yangn geciktirici
formlasyonunda kullanlan, antimuan trioksitdir (Sb
2
O
3
). Ticari Sb
2
O
3
bile"ikleri % 99,2-
99,5 antimuan trioksit ve de$i"en oranlarda arsenik, demir, kur"un gibi empriteleri
iermektedirler. zellikle arsenik ve kur"un oranlar zerinde nemle durulmaktadr.
Sb
2
O
3
'n pazarlanmasnda aranan en nemli fiziksel zelliklerden biri, rnn tane
boyutuyla da yakndan alakal olan Renk-Tonu #iddeti (Tinting Strength) dir. Genelde
rnn ortalama tane boyutu arttka antimuan Trioksidin renk-tonu "iddeti azalr.

D"k renk tonu "iddetli Sb
2
O
3
daha az beyazlatc etkiye sahip oldu$undan, renk
pigmentlerinin etkin bir "ekilde grev yapmalarna imkan verir. Bu nedenle ticari satclar
piyasaya e"itli renk tonu "iddetine sahip de$i"ik kalitede antimuan trioksitler
srmektedirler.


Sanayide pek ok kullanm alan bulunmakla birlikte, metal antimuann en nemli
kullanm alan, ak plakalarnda, sertle"tirici zelli$i dolaysyla kur"un ile birlikte ala"m
halinde kullanlmasdr. Antimuan-kur"un ala"mlar, aklerden ba"ka pompa ve borularda,
2&3
tank malzemesi olarak, at ve cephane yapmnda kullanlr. Bu ala"mlarda antimuan
mekanik sa$laml$n ve paslanmaya kar" dayankll$n artmasn sa$lar.

Antimuann kimyasal bile"ikleri (oksit veya klorr halinde) aleve dayankl
maddelerin imalatnda kullanlr. Antimuan trioksit, metal ve seramiklerin emaye
edilmesinde ve beyaz pigment olarak boya imalinde kullanld$ gibi silikatlara benzer
olarak camn da yapmna girer ve zel "k geirgenli$i meydana getirir. Antimuan penta
slfr ise kauuk sanayiinde vulkanize edici olarak, yine antimuan oksit tekstil
endstrisinde elyafa zarar veren ltraviyole "nlarn tutmak amacyla kullanlmaktadr.

Antimuan, endstride metalik yada trevleri "eklinde kullanlmaktadr. Ancak
trevleri "eklinde kullanm o$unluktadr.

Metalik Antimuann Kullanm :

Metalik antimuan sa$lad$ avantajlar sebebiyle kur"un ve di$er metallerle ala"m
olu"turmada yo$un olarak kullanlmaktadr. Akmlatr imali, lehimcilik, matbaa harfi
imali, askeri amal malzemeler ve metal yatak imalinde yaygn olarak kullanlmaktadr.
Akmlatr sanayiinde kullanm son zamanlarda azalm"tr. Antimuanl "arapnel
mermileri zrhl yzeye nfuz etme ynnden en iyi cephanedir. Antimuann sa$lam"
oldu$u sertlik kur"un - antimuan ala"mlarnn srtnmesiz yataklarda daha uzun mrl
olmasn sa$lamaktadr. Dkmclkte ise sertli$i arttrd$, kayplar azaltt$ ve ala"mn
ergime noktasn d"rd$ iin kullanm alan bulmaktadr.

Yksek saflktaki antimuan, yar iletken olarak elektronik ve termoelektrik alet
reticileri tarafndan intermetalik ala"m imalatnda kullanlmaktadr.

Metal D& (rnleri "eklinde) Kullanm :

Trevleri arasnda slfitler ve oksitler yaygn kullanlmaktadr. Antimuan penta
slfit lastik endstrisinde vulkanizasyon ajan olarak kullanlmaktadr. Ayrca izli
mermilerin dip ksmnda "k saan bir antimuan kar"m bulunmakta, bu da merminin
frlatma sonras izdi$i rotann izlenmesini sa$lar. Antimuan slfit yand$nda kesif beyaz
bir duman kard$ndan deniz i"aretleri, grlebilir sinyaller ve yangn kontrollerinde
kullanlr. Ayrca cephane, imalatnda da kullanm mevcuttur.

Ticari olarak e"itli antimuan oksitler mevcuttur. Bunlardan antimuan trioksit
(Sb
2
O
3
) plastikte, metal kaplamada, seramik ve emayede, boya sanayiinde beyaz boya
maddesi olarak kullanlmaktadr. Sb
2
O
3
silika gibi cama "ekil vermede sa$lad$ yarar ve
"$ geirme zelli$inden dolay takdir grmektedir. De$i"ik kimyasal bile"imlerdeki
oksitler de$i"ik renklerin eldesinde de kullanlmaktadr. Tekstil, plastik ve kimya
endstrisinde yangn geciktirici olarak kullanm mevcuttur.

Antimuann 2/3'nden fazlas trevleri "eklinde, zellikle de oksitleri olarak
kullanld$ndan, antimuan oksitlerin e"itli kullanm alanlar detayl olarak a"a$da
incelenmektedir:

Yangn Geciktirici Olarak Antimuan Oksit :

2&4
Antimuan oksitleri yangndan koruma bile"ikleri olarak de$il, yangn geciktirici
bile"ikleri olarak kullanlmaktadr.

Yangn Koruma Bile"iklerinin amac ate" ile korunmas gereken yapsal element
arasnda bir engel olu"turmaktr. Fakat Yangn Geciktiricilerin amac ise yanma ve tutu"ma
(alevlenme) orann snrlamaktr.

Ancak son zamanlarda bunlarn duman bastrma zellikleri giderek nemli olmaya
ba"lam"tr. nk yangnlarda meydana gelen can kaybnn % 80'lik ksm dumandan
kaynaklanmaktadr.

Yangn geciktiriciler iki gruba ayrlmaktadrlar:
- Reaktifler (Reactives)
- Katklar (Additives).

Reaktif yangn geciktiriciler polimerin yapsna girerek kimyasal etkile"im ile
yapnn bir paras haline gelir. Bu grup iin genellikle halojen ve fosforlu yangn
geciktiriciler rnek olarak gsterilebilir.

!lave (katk) geciktiriciler ise sistemle kimyasal bir etkile"ime girmezler. ATH
(Almina trihidrat), antimuan trioksit ve di$er metalik bile"ikler bu tre ait rneklerdir.

Yangn geciktiricinin o$unlu$u plastik ve polimerlerde fonksiyonel dolgu maddesi
"eklinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunun yannda, tekstil, selloz maddelerde ve
yaltmda da kullanm mevcuttur. Yangn geciktiriciler plastiklerde yapy korumak iin
ana yapda malzemeyle beraber bulunur. Koruyucu tabaka "eklinde yer almas ise sz
konusu de$ildir.

Dnyada tketilen antimuann byk bir ksm antimuan oksitleri "eklinde yangn
geciktirici imalinde sinerjist olarak kullanlmaktadr. Antimuan oksit kendi ba"na bir
yangn geciktirici de$ildir. Ancak klor ve brom gibi halojenlerle birle"ince m"terek bir
reaksiyon meydana getirerek bilinen en iyi yangn geciktirici kimyasal maddeyi meydana
getirir ve bir sinerjist gibi davranr. Antimuan/halojen kar"mnn yangn geciktiricisi
olarak nasl i"ledi$ini gsteren belli ba"l iki teori, Char (kmr) ve Free Radical (serbest
kk) teorileri bulunmaktadr. Birincisi (Char) antimuann bir kmrle"mi" bariyer
formasyonundan ilerleyerek yanmam" malzemeden gaz fazn ayrarak ve gaz kaybn
minimuma indirerek yangn geciktirdi$i tezini savunmaktadr. Di$eri (Free Radical)
antimuan tuzunun (klor tuzu) yangnn stnde serbest kk formasyonunu nlemek iin
alev ssn d"rp alevi sndrd$ d"ncesini savunmaktadr.

Antimuan bile"iklerinin yangn geciktirici olarak kullanmnda en nemli faktr
malzemenin safl$dr. Bu da firmadan firmaya de$i"iklik gstermekle beraber, genellikle
bu uygulama iin Sb
2
O
3
% 98-99 saflkta olmaldr.

Yangn geciktirici olarak belli ba"l antimuan bile"i$i kullanlmaktadr.

- Antimuan Oksit: Antimuan Trioksidin nitrat ve peroksit ile oksidasyonu
ile elde edilmektedir. Pentaoksit koloidal bir kimyasal olup, antimuan trioksitten
daha pahaldr. Daha "effaf oldu$undan tekstil endstrisinde yangn geciktirici
olarak kullanlmaktadr.
2&5
- Sodyum Antimuan: Antimuan Trioksidin kimyasal olarak bazik bir
ortamda oksidasyonu ile elde edilmekte ve ak"kan beyaz bir toz olarak elde
edilmektedir. #effaf olmad$ iin daha ok koyu renkli rnlerde kullanlmaktadr.
- Antimuan Trioksit: Antimuan bazl yangn geciktiricilerde daha ok
antimuan trioksit kullanlmaktadr. Para boyutlar ve istenen renk kuvvetini verme
derecesine ba$l olarak pek ok kullanm alan vardr.

Yangn geciktiriciler daha ok, plastik, boya ve lastikte yanmaya kar" direnci
geli"tirmek iin kullanlr. Plastikte istenilen yanabilirlik de$erini elde edebilmek iin
polyester reinesi (fiber glass'da ba$layc olarak kullanlmaktadr), polietilen ve polivinil
klorit ilave edilir. Antimuan oksidi plasti$e ilave etmek iin de$i"ik metot ve bile"ikler
bulunmakta ve bunlar tketici tipine gre 6 kategoriye ayrlmaktadr.

&. Bile"ik imalatlar: Polimer, yangn geciktirici ve boya maddesi ihtiva eden tam
bir Polimer paketi retimiyle ilgilidirler. Bile"ikler genellikle % 5-7 antimuan
oksit ihtiva ederler.
2. Master Batch !malatlar: Bile"i$in daha konsantre "ekli (Master Batch)
retilerek bunun % 22'ye kadar antimuan oksit ihtiva etmesi sa$lanmaktadr.
Cole Plastics adl bir !ngiliz firmas bu tr rn retmektedir.
3. Paste !malatlar: Renk vericilere (boya maddelerine) ilave edilmek zere cvk
yap"kan formda antimuan oksidin pazarlamasn yapmaktadrlar. Son rn
reticileri tarafndan toz emici gibi nedenlerle, sa$lk nedenleri iin rnlerine
ilave etmektedirler.
4. Polimer !malatlar: Antimuan oksidi, masterbatch, bile"ik veya hamur (paste)
"eklinde veya baz firmalar do$rudan antimuan oksidi polimere ilave
etmektedirler.
5. Boya !malatlar: Antimuan oksidi kendileri do$rudan ilave etmektedirler.
Yangn geciktirici boya a$rlka % 8-&0 orannda antimuan oksit ihtiva edebilir.
!ngiltere'de Goodlass Wall adl firma yangn geciktirici boya imal etmektedir.
6. Nihai rn !malatlar: Polyester imalatlar gibi geciktiricileri kendileri ilave
edebilmekte ve kendi reineleri iin uygun bir yangn geciktiriciyi yine kendileri
retmektedirler.

Tekstil Sanayiinde Antimuan :

Antimuan oksit ayn zamanda tekstil lifi endstrisinde katalist olarak ksmen
kullanlmaktadr. Bu kullanm iin oksidin iindeki bakr, nikel ve demir gibi metal
safszlklarn ok d"k olmas gerekmektedir. nk bu metallerin, lifi boyayabilecek
boyayc oksitler meydana getirebilecekleri bilinmektedir. Bununla beraber, istenen
antimuan oksidin safl$ geni" bir "ekilde tekstil sanayiinde kullanlan prosese ba$ldr.
rnek olarak Almanya'da geli"tirilen proses tekni$i genellikle ok saf oksit istemektedir.
Oysa, !ngiltere'de Imperial Chemical Industry Ltd. tarafndan geli"tirilen teknik ile
grnrde bu kadar sk bir saflk oranna ihtiya duyulmamaktadr. Ayrca tekstil
endstrisinde oksit, klorinli paratin ve kire ile birlikte elyaf tahrip eden gne" "nlarnn
ltraviyole dalgalarn filtre etmede katk maddesi olarak kullanlmaktadr.

Pigment Olarak Antimuan :

Antimuan oksit beyaz boya maddesi olarak kullanlrken, antimuan trislfit
kamuflaj boyas olarak kullanlmaktadr. Bunun nedeni ye"il bitkilerde oldu$u gibi kzl
2&6
tesi (enfraruj) radyasyonlar yanstmasdr. Ayrca oksitlerin de$i"ik kimyasal bile"ikleri
boya maddelerinde siyah, parlak krmz, sar ve portakal rengini olu"turmaktadr.

Seramik ve Cam Sanayiinde Antimuan :

Sodyum antimuanet zel camlarda renk giderici ve salla"trma ajan olarak
kullanlmaktadr. Bununla beraber arsenik bile"ikleri ayn amala kullanlmakta ve genel
olarak daha da ucuz olmaktadr. Trioksit, silika gibi cama "ekil vermede kolaylk sa$lamas
ve "$ geirme zelli$inden dolay uygulama alan bulunmaktadr.

Antimuan yerine Kullanlan rnler:

Antimuan !kameleri ;

Baz alanlarda antimuann yerine ba"ka bir malzeme kullanlabilmektedir. Bunlar
"yle sralayabiliriz.

- Boya, pigment ve emayede antimuan kimyasallarnn yerine titanyum bile"ikleri,
inko, krom, kalay ve zirkonyum kullanlabilmektedir.

Kur"unun sertle"tirilmesinde, kalsiyum kombinasyonlar, stronsiyum, kalay, bakr,
selenyum, kkrt ve kadmiyum kullanlabilmektedir.

Yangn Geciktirici Olarak Kullanlan !kameler :

En byk pazar olan ABD pazarnda &989 ylnda toplam yangn geciktirici
tketimi 276.&22 ton 440.7 milyon $ olup, &994 ylnda beklenen tketim ise 335.9&5 ton
536 milyon $ olaca$ tahmin edilmektedir. Yine &989'da ABD'de sinerjist tr tketim ise
42.766 ton ve 82 milyon $'lk bir hacim i"gal etmi"tir. Sinerjist grubu iin &994 yl
beklenen talep de$erinin ise 35.457 ton ve &00.2 milyon $ olaca$ tahmin edilmektedir. Bu
pazarda antimuan oksiterakip olabilecek ikame maddeler a"a$da incelenmektedir.

Almina Trihidrat (ATH) :

Hidrat suyunu (% 34.6's) serbest brakarak sy absorbe edip yangn geciktirici
olarak grev yapar. En yaygn olarak kullanlan yangn geciktiricidir. &989'da yakla"k
&53.000 ton olan ABD yangn geciktiriciler pazarnn % 50'den fazlasna ATH sahiptir.
Fakat en ucuz yangn geciktirici oldu$undan ayn yl iin sat"larn 62.7 milyon $ gibi
kk bir pay te"kil etmektedir. ABD tketiminin &994'de &86.050 ton ile 76.2 $ milyon
olaca$ tahmin edilmektedir.

ATH bir lkede retilip, di$erinde rafine edilip yine bir ba"ka lkede de
pazarlanabilmektedir. Bu, ham almina hidrat reticileri ile rafine rn plastik ve di$er
materyallerle birle"tiren birle"tiriciler arasndaki kompleks ili"kiyi gstermektedir.

ATH plastik ve polimer sistemlerde fonksiyonel doldurucu olarak gittike artan
miktarlarda kullanlmaktadr. &960 sonlarndan beri hal altlarnda ve polimerle
kuvvetlendirilmi" fiberglas uygulamalarnda ATH yangn geciktirici katk maddesi olarak
kullanlmaktadr.

2&7
ATH'nin avantajlar:

- Zehirli gaz yaymaz
- Uucu de$ildir
- Nem tutmaz
- Makina ve tehizat a"ndrc zelli$i yoktur
- Reaktif indeksi birok reineninkine yakn oldu$undan reinelerle birle"ti$inde
onlarn yar "effafl$n korumasn sa$lar.

ATH'nin greceli olarak d"k ayr"ma scakl$na sahip olmas ve etkili olabilmesi
iin yksek yklemeler (genellikle % 40-50) gerektirdi$inden proses zerinde ve
birle"tirilece$i materyalin fiziksel zelliklerinin korunmasnda negatif etkileri vardr.
Ancak ATH reticileri ve sa$layclar bir araya gelerek bu problemlerden bazlarn
zm"lerdir. Para boyutlarndaki geli"meler de mmkn ATH uygulamalarn son
yllarda arttrm"tr. Mobilyalarda kullanlan retan (etil karbonat) kpkleri bu
uygulamalardan biri olup en hzl byyen kullanmlardan biridir. Ayrca yaplan
ilerlemelerle ATH termoplastiklerde de kullanlmaktadr. ATH, sentetik mermer olarak da
kullanlmakta olup iyi bir pazara sahiptir.

Duman ve zehirli gazla ilgili problemlerin kmas ve evreci basklarn artmasyla,
ATH sa$layclar tketimin artaca$na inanmaktadrlar.

Bor Bile"ikleri :

Antimuan oksit gibi bor bile"ikleri de yangn geciktirici sistemlerde sinerjist olarak
kullanlr. Fakat bor bile"iklerinin sinerjistik zellikleri ok daha zayftr. Yangn
geciktirici vasflar da greceli olarak zayftr. Kullanlan form boraks penta ve deka ierir
ve bu genellikle borik asit ve inko boraks birle"imiyle olur. Bu yangn geciktiriciler ate"te
eriyerek yanan yzeyi kaplar ve oksijen almasn nler. Bor bile"ikleri antimuan oksitten
daha az etkili fakat daha ucuzdur. Bor bile"iklerinin antimuan oksitle birlikte kullanm ise
toplam gereken yangn geciktirici miktarn azaltr. Bor bile"ikleri antimuan oksitle
kar"la"trld$nda kullanm kk miktarlarda kalmaktadr fakat Bat Avrupa'da 24.000-
26.000 ton/yl'lk bir pazara sahiptir. Kullanlacak bor bile"iklerinin cinsi birle"tirilecek
materyale ba$ldr.

Plastiklerde inko borat di$er yangn geciktiriciler iin sinerjist olarak
kullanlmaktadr. Rijit PVC'lerde inko borat antimuan oksidi tamamlayc yada tamamen
onun yerine kullanlabilir. PVC'lerde antimuan trihidratla kullanld$nda sinerjizmi arttrr
ve duman miktarn azaltr. Uygun halojen kayna$yla kullanld$nda duman azaltr ve
yanan materyalin kmrle"mesini sa$lar.

Amonyum pentaborat termoplastik poliretan iin etkili bir katk maddesidir. inko
boratn iyi kmrle"tirici zellikleri halojensiz polimerlerde kullanmn arttrm"tr. Fakat
greceli olarak yksek miktarlarda ykleme gerekmektedir.

&970'li yllarn sonlarndaki tketim patlamasndan sonra borat yangn
geciktiricileri iin pazar hzla d"m"tr. Bu d"" hala en byk olan bu pazarda sadece
bir ka reticinin kalmasna yol am"tr.

2&8
Halojenle"tirilmi" Bile"ikler :

Bunlar kendi ba"larna etkili yangn geciktiriciler olmayp antimuan oksit gibi
sinerjistlerle birle"tiklerinde yeterli olabilirler. Yaygn olarak kullanlan iki e"idi
klorla"trlm" ve bromla"trlm" bile"iklerdir.

Klorine Edilmi" Bile"ikler :

Klorine edilmi" parafinler "eklinde kullanlr. Ayr"ma scakl$ d"k oldu$undan
200 santigradn altnda eriyen materyallerle birle"ebilirler Ba"lca avantaj greceli olarak
ucuz olmalardr.

Bromla"trlm" Bile"ikler :

ok yaygn olarak kullanlan bile"iklerden birisi deka bromodifenil oksittir. Bunlar
klorine edilmi" bile"iklerden daha etkilidir. nk bunlar d"k slarda reaksiyona
girerler.

Fosfor Bile"ikleri :

Bunlar en pahal yangn geciktiricilerdir. Bunun o$u katk maddesi olarak
kullanlmaktadr. o$u fosfor bazl yangn geciktiriciler fosforik asit olu"umu ile meydana
gelen kmr orann arttrr, bu da yanmaya dayankl bir yzey olu"turarak daha fazla
ayr"may nler. En ok kullanlan e"itleri trikloretil fosfat ve amonyum fosfattr.

Magnezyum Hidroksit :

Bu bile"ik alminyum trihidrat gibi yangn geciktirici etkisine sahiptir. Hidrat
suyunu serbest brakarak yanmay ve yeniden alevlenmeyi nler. Yanma rn de zehirli
de$ildir. Magnezyum hidroksit almina trihidrattan daha az etkili fakat daha ucuzdur.
Gemi"te saflk ve maliyet asndan cazip olmamasna ra$men 300 santigrat ayr"ma
scakl$yla ATH'den ssal olarak daha istikrarldr. Bu yzden alminyum hidroksitin
ayr"ma noktasnn stnde gerekle"ecek erime scaklklarnda belli polimerlerle
kullanlrlar.

3 tip magnezyum hidroksit kullanlmaktadr; e"itli yksek saflktaki depozitlerden
elde edilen do$al kaynakl materyal, refrakter kalite magnezyum oksit retmek iin
kullanlan prosesle deniz suyundan elde edilen materyal ve sentetik olarak retilen
magnezyum hidroksit. Do$al ve deniz suyundan elde edilmi" materyalin saflk ve proses
problemleri vardr. Sentetik materyaller ise yangn geciktirici kullanm iin ok uygundur.
Naylon, polipropilen ve polimerler gibi yksek scaklklarda proses edilecek rnlerde
yangn geciktirici olarak kullanlmaktadrlar.

2.2 DNYADA DURUM

2.2.$ Rezervler

Antimuann yerkabu$undaki konsantrasyonu 0,2-0,5 ppm arasnda de$i"mekte
olup, kur"un, demir, bakr, a$r metaller ve slfrle birlikte y$nlar halinde bulunur.
2&9
Antimuann her ne kadar &&2 nin zerinde minerali bulunmakta ise de, slfrl minerali
olan Stibnit (Sb
2
S
3
) hakim cevher mineralidir.

Dnya antimuan rezervlerinin toplam olarak 3,2 milyon tonun (metal ihtivas
bakmndan) stnde oldu$u tahmin edilmektedir. Dnya rezervlerinin % 80'i Bolivya,
in, Meksika, Gney Afrika Cumhuriyeti, Tayland'da bulunmakta olup, % 42'lik oranla
in, dnyann en byk rezervlerine sahiptir.

Statik rezerv durumunun 66 yl olaca$ tahmin edilmektedir. Bu sre, ikincil
antimuan kazanma oranna ba$l olarak, kkte olsa de$i"iklik gsterebilecektir.

A"a$daki tabloda Dnya rezerv da$lm grlmektedir

Tablo 2.2: Dnya Antimuan Rezervleri
(x$000 ton Antimuan !eri%i)
Rezerv
A.B.D. 80.000
Bolivya 3&0.000
in 900.000
Krgzistan &20.000
Rusya 350.000
G. Afrika 240.000
Tacikistan 50.000
Di$er 25.000
Dnya Toplam (yuvarlatlm") 2.&00.000
Kaynak: USGS Minerals Commodity Sum. &999

2.2.2 retim

Antimuan maden retimi Tablo 2.3de verilmi"tir. &997 ylnda 95,053 ton olan
antimuan maden retimi &998de 92,669 ton olmu"tur. &998 ylnda en byk retimi,
dnya retiminin % 65unu gerekle"tiren in yapm"tr. Ayn yl Trkiyenin retimi ise
32 ton ile % 0.03 dir.

Dnya maden retim kapasitesi, antimuan ieri$i olarak, &20 000 ton ve rafineri
kapasitesi de &20 000 tondur. Kapasiteye geici olarak retimini durduran tesisler dahildir.

Di$er taraftan antimuanl kur"unun geri kazanm srasnda nemli oranda antimuan
retimi yaplmaktadr. !statistiksel veriler yeterli de$ildir. Bununla birlikte, ABDde &995
de &0 500 ton, &996 da 7 900 ton yine !ngilterede &995 de 2 &78 ton ve &996 da & 939 ton
antimuann retildi$i tahmin edilmektedir. Yllk antimuan retim de$eri &997 yl Avrupa
Serbest Piyasas fiyatlaryla &70 milyon US $ olarak verilmektedir (Minerals Handbook,
&998-&999).

220
Tablo 2.3. Dnya Antimuan retimi (Sb !eri%i) (Ton)
$995 $996 $997 $998 $999(*)
Avrupa
Toplam - - - - -
Afrika
Gney Afrika 5.537,0 5.&37,0 5.0&0,0 4.000,0 &.000,0
Zimbabwe 36,0 - - - -
Toplam 5.573,0 5.$37,0 5.0$0,0 4.000,0 $.000,0
Asya
Tayland 2&9,0 76,0 64,0 287,0 &00,0
Trkiye 42,0 30,0 32,0 32,0 8,0
Toplam 26$,0 $06,0 96,0 3$9,0 $08,0
Amerika
Kanada 684,0 &.380,0 652,0 554,0 &38,0
ABD 500,0 500,0 500,0 500,0 &25,0
Bolivya 6.654,0 6.483,0 6.330,0 4.735,0 852,0
Guatemala 665,0 880,0 880,0 880,0 220,0
Meksika &.783,0 &.&22,0 &.395,0 &.33&,0 84,0
Peru 230,0 374,0 390,0 390,0 96,0
Toplam $0.5$6,0 $0.739,0 $0.$47,0 8.390,0 $.5$5,0
Okyanusya
Avustralya 900,0 &.300,0 &.300,0 &.300,0 325,0
Toplam 900,0 $.300,0 $.300,0 $.300,0 325,0
Bat Dnyas Toplam $7.250,0 $7.282,0 $6.553,0 $4.009,0 2.948,0
BDT
Krgzistan 2.500,0 2.500,0 2.500,0 &.860,0 465,0
Rusya &2.255,0 &2.800,0 &2.800,0 &2.800,0 3.200,0
Tacikistan 3.500,0 3.500,0 3.500,0 3.500,0 875,0
in 69.835,0 58.&6&,0 59.200,0 60.000,0 &5.000,0
Di$er lkeler 500,0 500,0 500,0 500,0 &25,0
Toplam 88.590,0 77.46$,0 78.500,0 78.660,0 $9.665,0
Toplam Dnya retimi $05.840,0 94.743,0 95.053,0 92.669,0 22.6$3,0
(*) Ocak-Mays

2.2.3. Tketim ve Talep Art&

Tablo 2.4 de baz geli"mi" lkelerdeki antimuan tketimleri ve tketimdeki
bymeler yer almaktadr. Avrupa Birli$i, ABD ve Japonyann nemli tketiciler oldu$u
grlmektedir. ABD &995 de &4 300, &996 da ise &3 600 ton birincil kaynaklardan
retilen antimuan tketmi"tir. !kincil kaynaklarla beraber toplam tketim &996 da 58 990
tona ula"maktadr. Tketimdeki bymeye gelince, sa$lkl bilgi olmamakla birlikte,
gerileme e$ilimleri grlmektedir.

22&

Tablo 2.4 : Antimuan Tketimi ve Talep Art&
Tketim
lkeler Ton (Sb ieri%i) % Byme
$995 $996 $970ler $980ler
Avrupa Birli$i
22 345
(b)
&7 503
(b)

0.3 Veri Yok
ABD
&4 300
(a)
&3 600
(a)

-3.2 &.9
Japonya
&6 777
(b)
&5 277
(b)

-6.9 Veri Yok
a: Birincil kaynaklardan retim (&995 de 47 &00 ton, &996'da 45 380 ton ikincil
kaynaklardan tketim hari).
b: Daha ok metal ve oksit (ikincil kaynaklardan retim dahil)
Kaynak: Minerals Handbook, &998-&999

2.2.4. Antimuan Fiyatlar

Antimuan cevher ve metal fiyatlar &990-&997 yllar itibariyle Tablo 2.5de
verilmi"tir. &997ye gre reel fiyatlar dikkate alnd$nda fiyatlarda dalgalanmalar
grlmektedir. &994-&995deki ykselme, &996 ve &997de yerini &990 fiyatlarna
brakm"tr. Fiyatlardaki dalgalanmalar arz ve talep dengesindeki de$i"iklere
ba$lanmaktadr. inin serbest piyasaya arz nemli olmaktadr.

Tablo 2.5. Antimuan Fiyatlar
rn $990 $99$ $992 $993 $994 $995 $996 $997
Cevher Sb
ieri$i
US $/ metrik ton
(%60 Sb cif,
slfrllerden)
&5.3-&9 &5-&7.5 &3.5-&7 &4.5-&6 &5.5-40 32-40 &9-32 &5.5-20.5
Metal (US $/ lb)
%99.6'lk yar
i"lenmi"
rn Avrupa
Serbest Fiyat
& 702.4 & 670.9 & 708.4 & 625.7 3 830.0 4 062.7 2 830.3 2 039.&
$997ye gre
reel
fiyatlar (US
$/ton)
2 037.4 & 924.3 & 9&4.8 & 778.6 4 089.9 4 233.0 2 880.6 2 039.&

2.2.5 Arz-Talep Durumu

Antimuann Arz-Talep Durumu Tablo 2.6 de verilmi"tir.

222
Tablo 2.6. Ba&lca Pazarlarda Antimuann Arz ve Talep Durumu
!ngiltere Avrupa Birli%i Japonya ABD
$995 $996 $995 $996 $995 $996 $995 $996
RET!M (Sb ieri%i, ton)
Maden - - - - - - 262 242
Metal (Birincil) Veri Yok Veri Yok Veri Yok Veri Yok Veri Yok Veri Yok - -
Oksitler Veri Yok Veri Yok Veri Yok Veri Yok Veri Yok Veri Yok 23.500 25.600
!kincil retim - - - - - - &0.500 7.780
!THALAT (Groston)
Cevher ve konsantre, 0 32 5 365 2 629 4 &35 2 593 6 &36 & 6&0
!"lenmemi" metal 3 &05 2 &95 &8 435 &5 6&7 6 777 6 754 &6 853
a
&8 354
a

Oksit & 804 & 489 5 65& 4 802 &0 880 &0 276 &8 568 22 098
Toplam Sb ieri$i 4 397 3 34& 24 263 &9 420 &9 020 &7 47& 27 972 30 040
Cevher ve Konsantreler
Fas - - 4 - - - - -
in - - 2 32 62 55 2& 32
Hong Kong - - & - - - - -
Krgzistan - - - - - - 4 -
Filipinler - - - - & - - -
Trkiye - - & - - - - -
Avustralya - - - 4 &8 &8 4 -
Avrupa Birli$i - &00 - - - - & 9
Kanada - - - - - - 25 34
ABD - - - & - - - -
Bolivya - - 47 33 &4 26 4& &7
#ili - - - - 4 - - -
Ekvator - - - - - - 2 -
Guatemala - - - 3 - - - 5
Honduras - - - - - - & 3
Meksika - - 2 4 - - - -
Di$erleri Toplam - - 43 23 & & & -
!&lenmemi& Metal
in 86 92 73 86 99 99 7& 74
Hong Kong 6 - 2 & - - 5 9
Krgzistan 4 5 &8 8 - - && 7
Tayland - - & - - - - &
Trkiye - - & - - - - -
Avrupa Birli$i 2 - - - - - - -
Rusya - & & 2 - - - -
Kanada - - - - - - & &
ABD - - 2 - - - - -
Bolivya - - & - - - 2 &
Guatemala & 2 - - - - - -
Meksika - - - - - - &0 7
Peru - - - & - - - -
Di$erleri Toplam & - & 2 & & - -
!HRACAT (ton)
Cevher ve konsantre 0 0 20 66 0 0 2 834 2 350
!"lenmemi" metal &8 &&6 &06 330 &44
b
2&4
b
& 7&5
b
583
b

Oksitler 0 0 & 8&8 & 60& 2 &23 2 0&6 8 054 4 829
TKET!M (ton) 480
b

& 939
e

480
b

& 593
e

22 345
d
&7 503
d
&6 777
d
&5 277
d
&4 300
c

47 &00
f

&3 600
c

45 380
f

TKET!M ARTI"I (%)
&970ler Yaygn D"" -7.5 (Birincil) -6.9 (Metal) -3.2
&980ler -2.& (Metal) Veri Yok Veri Yok &.9 (Birincil)
(a): !"lenmi" metal ve hurda dahil
(b): Sadece birincil metal, i"lenmi" dahil
(c): Btn birincil Sb bile"ikleri dahil
(d): Maden retimi ve cevher, metal ve oksidin ithal edilen Sb ieri$i ihracattan az
(e): Sadece hurda (Sb ieri$i)
(f): o$u ikincil retimi kapsar
223

2.3 TRK!YEDE DURUM

2.3.$ Sektrde Yer Alan Kurulu&lar

Antimuan cevherinin ilk arama, retim ve kullanmnn M..4000 yllarna
rastlad$ sanlmaktadr. Antimuan, o a$larda gz boyas olarak kullanlm"tr. Antimonit
ad, ilk defa M.S.&060 ylnda Kantatinus adl bir Arap kimyacs tarafndan kullanlm"tr.

Antimonitin kkrd ilk kez kimyac Bergman tarafndan ayrlm" ve bundan sonra
antimuan metali ile cevher isimlendirilmi"tir. Antimuan ile ilgili ilk bilimsel gerek
ara"trma Nicolas Lemery (&645-&7&5) tarafndan yaplm"tr.

Trkiye'de antimuan cevheri retimi ilk kez Tokat ili Turhal ilesinde &933 ylnda
ba"lam", ilk metal antimuan, &949 ylnda zdemir Antimuan #irketinin Turhal'daki
tesislerinde retilmi"tir.


Eldeki verilere gre lkemizin bilinen antimuan rezervleri Ktahya, Balkesir,
Bilecik, Bursa, !zmir, Tokat ve Ni$de illerindedir. Antimuan rezervlerimiz tenrleriyle
birlikte Tablo 2.7de verilmi"tir. Buna gre lkemizin antimuan potansiyeli 6 672 000 ton
civarnda olup, bu da 330 000 ton metal ieri$ine kar"lk gelmektedir.

lkemizin antimuan madencili$i eskiden beri bilinen ve i"letilen yataklar zerinde
srdrlegelmi"tir. Bu yataklarn byk bir ksm kk sermayeli zel "irketlerin
elindedir. Bu "irketlere ait yataklarn rezervleri ile retim rakamlar hakknda sa$lkl bilgi
elde edilememektedir.

MTA raporlar incelendi$inde, bilinen yataklara ait rezerv tespit al"malarnn
eskiden yapld$ ve gnmzde antimuanla ilgili herhangi bir arama faaliyetinin
bulunmad$ grlmektedir. Konunun belli bir program erevesinde ele alnarak MTAca
ara"trlmas ve lke antimuan potansiyelinin, geli"me olana$ olan sahalarn cevher
zelliklerinin daha kesin olarak ortaya konulmas antimuan madencili$inin geli"imi
asndan kanlmazdr.

224
Tablo 2.7: Trkiye Antimuan Rezervleri
Rezerv (ton)

Yer
Tenr
(% Sb)
Grnr Muhtemel Mmkn Toplam Metal
!eri%i
(Ton)
BALIKES!R
Susurluk-Demirkap &.&6 - - && 250 && 250 &30
!vrindi-Korucu-Ta"dibi 6.0 47 850* 235 600 283 450 &7 007
!vrindi-Korucu-B.Yenice 6.2 & 370 &7 805 26 000 45 &75 2 800
!vrindi-Kayapa-K.Yenice 6.0 5 &20 8 000 9& 350 &04 470 6 268
B!LEC!K
S$t-Duda" 2.0 - - &0 000 &0 000 200
BURSA
!negl-Slklky 6.5 - &5 000** &5 000 975
!ZM!R
demi"-Emirli 4.8 575 33& & 0&5 29& - & 596 622 76 349
KTAHYA
Gediz-Dereky 2.0 - - 364 000 364 000 7 280
Gediz-Gynk &.2 - - 924 000 924 000 && 088
Simav-Da$ard 6.4 - - 2 584 440 2 584 440 &65 404
N!%DE
Gm"ler-Canyar$ 38.0 - 2 350 - 2 350 893
Gm"ler-rendere 4.5 - - &00 000 &00 000 4 500
TOKAT
Turhal-amlca 4.0 200 000* - 200 000 8 000
Turhal-Elalm" &2.0 &24 000 - - &24 000 &4 880
Turhal-zdemir 4.0 43 000 &&& 000 &50 000 304 000 &2 &60
Turhal-Stlce 23.5 3 900* 5 780 9 680 2 274
TOPLAM 748 82$ $ $54 446 4 502 420 6 672 437 330 208
25$ 750* $5 000**
* Grnr+Muhtemel Rezerv
**Muhtemel+Mmkn Rezerv
Kaynak : DPT, &989; MTA,&989

2.3.3 retim
Trkiye'de Antimuan madencili$i Kamu kesimi olarak !zmir ili Beyda$ ilesi
civarndaki Etibank Halky Maden !"letmesi Messesesinde, zel sektr olarak da Tokat
ili Turhal ilesi civarndaki zdemir Antimuan, Ktahya ili Gediz ilesi civarndaki Mutlu
Madencilik ve Yine Ktahya ili civarndaki bir ka kk giri"imci tarafndan
yaplmaktadr. Etibank Halky Maden !"letmesi Messesesinin faaliyetine &992 ylnda
son verilmi"tir.

Tablo 2.8: Trkiye Antimuan retimi (Ton)
Yllar retim (Sb ieri%i)
&995 42
&996 30
&997 32
&998 32
&999 (!lk 6 aylk) &6
Kaynak: World Metal Statistics Vol. 48-52 (&995-&999)
225

Trkiyede zel sektr gemi" dnemde cevher, konsantre, metal ve oksit antimuan
retiminde bulunmu"tur. Ancak retim daha ok cevher ve konsantre retimine dnk
olmu"tur.

2.3.4 Tketim

Trkiyede antimuan metali, ak imalatnda, baz askeri malzemelerin yapmnda,
ula"m ve makine imalat sektrnde ayrca antimuan oksit boya imalatnda ve antimuan
penta slfr lastik retiminde kullanlmaktadr. Ak imalatnda kullanlan antimuan metali,
tketimde ilk srada yer almaktadr. Bu plan dneminde ise, Trkiye otomotiv
sektrndeki yeni kapasite art"lar ve di$er alanlardaki geli"meler dikkate alnd$nda
Trkiyenin antimuan ihtiyacnn daha nce verilenlerin stnde olaca$ tahmin
edilmektedir.

4.3.5 Ticaret

4.3.5.$ !hracat
Tablodaki verilere gre, Trkiyenin &99& - &994 yllarnda ihracat bulunmamaktadr.
Sadece &995de &68 ton antimuan cevheri ve & 244 ton antimuan konsantresi ihracat
yaplm"tr. Daha sonraki yllarda yaplan ihracatn nemli olmad$ grlmektedir.

Tablo 2.9: Trkiye Antimuan !hracat
Yl Antimuan Cevheri Antimuan Konsantresi
Miktar (kg) De%er ($) Miktar (kg) De%er ($)
&989 600 000 246 374 & 20& 790 & &04 633
&990 482 000 &83 544 60 000 5& 839
&99& - - - -
&992 - - - -
&993 - - - -
&994 - - - -
&995 &68 000 53 853 & 244 980 6&7 027
&996 200 3 - -
&997 2 000 9 400 - -
&998 - - - -
Kaynak: D!E, &999

2.3.5.2 !thalat

Trkiyenin &996da & 456 ton ve &997de 7 902 ton antimuan konsantresi ithal
etti$i grlmektedir. &996 ylnda yaplan bu ithalatlarn tamamnn ayn yl tketilip
tketilmedi$i hususunda yeterli bilgi bulunmamaktadr. Yine de, Trkiyenin antimuan
kullanmnn &993 yl iin yaplan & 500 ton/yl (Sb ieri$i) tahmininden fazla olabilece$i
ve ikincil kaynaklardan retilen antimuan metalinin d"nda kalan ksmn ithalat veya i
retimle kar"lanmakta oldu$u sonucuna varlabilir.

226

Tablo 2.$0: Trkiye Antimuan !thalat
Yl Antimuan Cevheri Antimuan Konsantresi
Miktar (kg) De%er ($) Miktar (kg) De%er ($)
&995 22 3 026 - -
&996 - - & 456 873 & 690 007
&997 - - 7 902 642 8 060 &95
&998 - - - -
Kaynak: D!E, &999


Trkiye, Dnya antimuan rezervinin % &.3ne sahiptir. Buna kar"n, antimuan
cevher retimi &998 ylnda 32 tona d"m"tr. Bu nedenle VI. Be" Yllk Plan dneminde
oldu$u gibi VII. Be" Yllk Plan dneminde de antimuan madencili$inde hedeflerine
ula"amam"tr. Trkiyede antimuan retimindeki d"", di$er madencilik sektrnde
oldu$u gibi, antimuan madencili$inde de retim maliyetlerindeki art"lara ve Dnya
pazarlarndaki geli"melere ba$lanabilir. Antimuan piyasalarnda inin antimuan
retimindeki paynn artmasna ba$l olarak Dnyada birok "irket geici olarak ya
retimlerini durdurmu"lar, ya da madenlerini kapatm"lardr. Trkiye antimuan
madencili$i de bu geli"melerden etkilenmi"tir.

lkemiz antimuan madencili$inin gelece$i nemli lde pazar ko"ullarnn
iyile"mesine ba$ldr. Bir di$er husus ise, Trkiye antimuan retiminde nemli pay olan
Eti Holdingin Halkydeki antimuan i"letmesini cevherlerinin teknolojik sorunlar ve
msait olmayan piyasa ko"ullar nedeniyle kapatmasdr. Antimuan retiminde bulunan
zel sektrn ise, kendi kstl imkanlaryla rekabet edebilme olanaklar giderek azalm"tr.
Ayrca, zel sektr yeni rezervler ortaya koyamad$ gibi, pazar ko"ullarna uyum
sa$layacak gncel ve kalc zmlere de ynelememi"tir. Gelinen noktada lkemiz
antimuan madencili$i retimini durdurma a"amasndadr. Bu nedenle, nmzdeki plan
dneminde bu sektrn desteklenmesinde yarar grlmektedir.
VII. Plan dneminde Trkiye'nin antimuan talebinin &993 verileri baz alnarak &
500 ton (Sb ieri$i) civarnda olabilece$i ve bu miktarn % 85'inin ikincil antimuan
retimiyle kar"lanaca$, birincil retimindeki miktarn ise 250-300 ton (Sb ieri$i) olaca$
belirtilmi"tir. Ayrca, antimuan madencili$inin durma noktasna geldi$i lkemizde cevher
retimiyle ilgili projeksiyon vermenin uygun olmayaca$ da vurgulanm"tr. Bununla
birlikte, yine zel sektr ve Eti Holding'in desteklenmesi halinde VII. Plan dneminde
ithalat yaplmadan 350-500 tonluk bir retimin yaplabilece$i ve bu retimin &00-200
tonunun da ihra edilebilece$i belirtilmi"tir. Grld$ gibi, VII. Plan dnemi de
hedeflerine ula"amam"tr.

Trkiyenin antimuan rnlerine talebi artm"tr. Geli"meler antimuan okside
talebin yo$unla"t$ ynndedir. Sa$lkl veri olmad$ndan bu plan dnemi iin do$ru
projeksiyon yapmak mmkn de$ildir. Ancak birincil antimuan retimine talebin 500
ton/yl (Sb ieri$i) civarnda olabilece$i varsaylabilir.

227

lkemiz antimuan madencili$i durma noktasna gelmi"tir. Bunun nedeni, son
yllarda Dnyada ya"anan antimuan fiyatlarndaki d"" ile lkemiz antimuan
madencili$inde retim girdilerindeki fiyat art"lardr. Antimuan madencili$inin iinde
bulundu$u olumsuz geli"melerin giderilmesinde yarar vardr. Bilindi$i gibi, gemi"
yllarda lkemizde antimuan madencili$i nemini korumu"tur. Bu kapsamda Eti Holding
ve zel sektr faaliyetlerini srdrm"lerdir. Cevherlerdeki teknolojik sorunlarn
a"lamamas ve ekonomiklili$in yitirildi$i gerekesiyle, Halkydeki i"letme
kapatlm"tr. Mevcut antimuan yataklarnn o$unu elinde bulunduran zel sektr ise
faaliyetlerini kstl olanaklaryla srdrmektedir.
Trkiye antimuan potansiyeli ynnden bakld$nda zengin bir lkedir. Ancak,
bilinen antimuan sahalarnn yeterince ve bilimsel yntemlerle ara"trlm" oldu$unu
sylemek mmkn de$ildir. Bu nedenle, antimuan madencili$inin gelece$i asndan
a"a$da belirtilen hususlarn dikkate alnmasnda yarar grlmektedir:
&) Yeterli rezerve sahip, ancak kstl olanaklar nedeniyle faaliyetlerini azaltmak veya
durdurmak zorunda kalm" i"letmelerin faaliyetlerini zendirici tedbirler
alnmaldr.
2) Etkin ve bilimsel arama teknikleri kullanlarak ekonomik olabilecek rezervleri ksa
srede ortaya karmak mmkn grnmektedir. Bu kapsamda nemli olabilecek
baz yataklarda rezerv belirlemeye dnk arama faaliyetleri yaplmaldr. ncelikle
!zmir-demi"-Emirli ve Turhal yresi yataklarnn antimuan rezervleri
netle"tirilmelidir. Bu faaliyetler desteklenmelidir.
3) !erdikleri safszlklarn uzakla"trlmasndaki sorunlarn a"lamad$ yataklardan
pazara uygun rn retmek zere teknolojik ara"trmalara devam edilmelidir. Bu
kapsamda zellikle !zmir-demi"-Emirli cevherlerinde arsenik ve civann
uzakla"trlmas konusu tekrar ele alnmaldr.
4) zellikle antimuan okside talebin artmakta oldu$u dikkate alnarak, nemli
ekonomik rezervlerin ortaya konmas durumunda lkemizde mevcut metal ve oksit
retim tesislerinin rehabilite edilmesi veya yenilenmesi desteklenmelidir.

228
229

C!VA

3.$ GENEL

3.$.$ Civann Tarihesi

Dnyada ilk civa (Zinober) yata$nn Etrskler tarafndan !spanya'da Almaden'de
bulunup i"letildi$i sylenmektedir. Ancak eldeki bulgulara gre en eski civa
madencili$inin Anadolu'da yapld$ tahmin edilmektedir.

Konya'nn Szma kynn 65 km. gneyinde atalhyk'te yaplan arkeolojik
kazlarda civa cevheri (Zinober-HgS) ile boyal insan kafataslar bulunmu"tur. Karbon-&4
yntemi ile yaplan ya" tayininde bu kafataslarnn M.. 6280 ylna ait oldu$u tespit
edilmi"tir. Buna gre, blgedeki madencili$in yakla"k 8000 yllk bir mazisi vardr.

F.F.sharples, !ngiliz arkeologu Sir W.Ramsay'n Konya civarndaki al"malarna
dayanarak Frikya'llarn Konya zuhurlarn M..&500 yllarnda boya madeni olarak
i"letmelerinin ihtimal dahilinde oldu$unu ileri srmektedir.

Ancak, saf civann bulunu"u M.. 300-400 yllarna dayanmaktadr. Theophrastus
M.. 3&5 ylnda Zinoberi pirin bir havanda sirkeyle birlikte dverek saf civa elde
etmi"tir. Destilasyon yoluyla saf civa elde edilmesi ilk defa M.. 50 ylnda Dioscarides
tarafndan bulunmu"tur.

Civa, normal s derecesinde sv halde bulunma zelli$inden dolay, M.S.700-&&00
yllar arasnda kimya alimleri tarafndan baz tecrbelerde kullanlm"tr. Agricola, ilk
defa &554 ylnda baslan "De re metallica" isimli kitabnda tafsilatl bir "ekilde o zamanlar
uygulanan metotlar, destilasyon usullerini anlatm"tr. &760 ylnda St.Petersburg'lu Broun
(-40 C) de cvay katla"trmay muvaffak oluncaya kadar civa gerek bir metal olarak
kabul edilmi"tir.

3.$.2 Civa Yataklar Jeolojisi

Yerkabu$unun bile"iminde % 0,0000& orannda bulunan civa, bile"imi HgS olan
(Zinober) minerali halinde kendini gsterir. Tersiyer ve Kuaterner volkanizmas civarnda
ana fay ve hidro termal silisle"me zonlarnda kumta"lar ve "istler iinde emprenye olmu"
biimde rastlanr. Genellikle pirit, markasit realgar, orpiment, ve antimonit gibi
minerallerle beraber bulunur. Gang mineralleri ise kalsit, kuvars, barit'dir.

Yataklar, volkanizmann neden oldu$u scak sularn ykselmesi ile &-600 m.
arasnda de$i"en derinliklerde epitermal zonlarda te"ekkl etmi"tir.

Civa, magma iinden gelen buharlarla beraber ta"nd$ndan volkanik kayalarn
sedimenter kayalar kesti$i yerlerde bre" ve fay zonlarnda, geirmez tabakalarn altnda
konsantre olabilir.

230
3.$.3. Saf Civann zellikleri

Fiziksel zellikleri

Yo$unluk : &3,6 gr/ml
Ergime noktas : -38,87 santigrat
Kaynama noktas : 355,6 santigrat
Ergime ss : 2,82 cal/gr

Kimyasal zellikleri : Civa; bakr, kalay, gm" ve altna tesir eder. Hatta bunlarn
iine girerek rengini de$i"tirir ve eriterek amalgam te"kil eder. Altn ve platin, civaya
konuldu$unda dibe ker.

3.$.4 Civann Kullanm Alanlar

Civa, hassas l aletleri (termometre, elektrik sayalar) kuru pilli bataryalarda,
civa buharl lambalarda, klor ve alkali soda imalinde, plastik sanayiinde, di"ilikte, zirai
ilalarda, tbbi ilalarda, ka$t sanayiinde, boya sanayiinde, patlayc maddelerin imalinde
ve amalgamlama i"lemlerinde kullanlm"tr. Ancak, evre kirlenmesine kar" alnan
nlemler, civann tarm ilalarnda ve boya endstrisinde kullanmn geni" lde
etkilemi"tir. Ka$t ve ka$t hamuru endstrisinde de son yllarda di$er kimyasallarn
kullanlmas ile kullanm azalm", ayn "ekilde di"ilikte de, di" sa$l$na verilen nem ve
porselen kullanm, bu sektrdeki civa kullanmn etkilemi"tir. evre kirlenmesine yol
aan en byk etken, kostik ve klor fabrikalarndan kan civa artklardr. Geli"mi"
lkelerde civa hcreleri yerine diyafram tipi hcre kullanlarak klor ve alkali elde
edilmekte, ancak az geli"mi" lkelerde bu konuda yenilenme olmad$ndan evre sorunu
ortaya kmaktadr.

ABD'de civann e"itli alanlarda kullanm oranlar "yledir.

Elektrik sektrnde : % 60
Klor ve Kostik soda retimi : % &4
Boya Sanayii : % &0
Endstriyel ve kontrol cihazlarnda : % 5
Di$er alanlarda . % &&

2000'li yllarn ba"larnda, ABD'de civann kullanm alanlar a"a$daki "ekilde
tahmin edilmektedir.

Elektrik sektrnde : % 43
Klor ve kostik soda : % 26
Boya sanayiinde : % 7
Endstriyel ve kontrol cihazlarnda : % 9
Di"ilikte : % 5
Di$er alanlarda : % &0

Civa Bile"ikleri :

Nabit civa = Hg
Amalgam = Ag,Hg
23&
Metasinnabarit = HgS
Tiemannit = HgSe
Onofrit = Hg(S,Se)
Coloradoit = HgTe
Zinober = HgS
Livingstonit = HgS .2Sb
2
S
3

Kalomel = HgCl
Kleinit = Hg,NH
4
-Klorit
Eglestomit = Hg4Cl
2
O
Terlinguait = Hg
2
ClO
Mosesit(sulu) = Hg, NH
4
-klorit
Montraydit = HgO
Amiolit = Hg.Antimonit

Dnyann en byk civa yata$ !spanya'da Almaden'dedir. Bu yatak ayrca tenr
ynnden zengin olup % 0,9-6 Hg ihtiva eder. Bilinen di$er byk yataklar ise !talya'da
Monte Amiata, Yugoslavya'da !dria'dadr.

3.2 DNYADA DURUM

3.2.$. Dnyada Mevcut Civa Madencili%i

Dnyann en byk civa madeni !spanya'daki Almaden civa madeni olup, birbirine
paralel, do$u-bat do$rultusunda cevher yata$ ihtiva etmektedir. Zinober kuvarsite
emprenye olmu" vaziyette bulunur. Cevherlerle bulunan kayalarn hemen hepsi Siluriyen
ya"ldr. Tenr % 5-20 Hg arasnda de$i"mektedir.

En nemli civa madenlerinden biri de !talya'da Monte Amiata blgesindedir.
Eekel'e gre Monte Amiata blgesi ya"a Triastan Eosene kadar de$i"en kaln sedimenter
kayalarla karakterize edilmektedir. Bunlar zerinde ekstruzif krakit ve daha gen ya"l
traverten kitlesi bulunur. Yap kompleks olup, esas cevher ktleleri gneye do$ru ynelmi"
fay veya faya dik atlaklar boyunca yaylm" olarak grlr. Bu civarda en nemli cevher
zinober olup, kil ihtiva eden sedimenter kayalar iinde geni" olarak de$i"ikliklere
u$ram"tr. Stibnit orannn zinobere nazaran gneye do$ru artmas ufki bir zon
te"ekkln gsterir. Cevher tenr % & Hg civarndadr.

Yugoslavya'daki !dria civa madeni de dnyann en byk madenlerinden biridir.
Yatak Triasa ait krlm" (paralanm") kum ta"larna ve dolomatik bre"lere emprenye
halde, ayrca da atlak dolgular olarak bulunmaktadr. Emprenye ksmlardaki tenr
ortalama % 0,35 Hg dir.
ABD'deki yataklar olduka gentir ve henz erozyona u$ramam"tr. Bunlar batda
son volkanik ve tektonik faaliyetler blgesindedir. 735 metre derinli$e kadar i"letilen New
Almaden madeni % 0,5-20 Hg tenrl olup, iinde bulundu$u arazinin byk bir ksm
Jura-Kratere ya"ldr. #imdiye kadar & milyon "i"eden fazla retim yaplm"tr. 420 metre
derinli$e kadar i"letilen New !dria madeni de i"letilen en derin madenlerden biridir.

Alaska'daki Decarsey Mt. ve Red River madenleri grauvak ve killi kayalar
iersinde altere olmu" dayklarla ve fay zonlarna ba$l olarak grlmektedir.

232
Meksika'da Huitzuco'da civa Livingstonit minerali halinde antimon ile birlikte,
Fuadalcazar'da ise florin ve kalsitle beraber bulunur. Jalisco blgesinde tamamen
mineralize olmu" bir atlak sistem Orta Kretasenin yo$unla"m" gri kalkerlerini kat
etmektedir. Burada zinober bakrl piritlerle beraber grlr. Ortalama tenr % 0,8 Hg
civarndadr.

Peru'daki Santa Barbara madeninin bulundu$u saha Jura ya"lk kalkerler, Kratase
ya"l kumta"lar, kalkerler ve "eyller ile volkanik kayalardan te"ekkl etmi"tir.
Cevherle"me kumta"lar, kalkerler ve derinlik kayalar ierisinde grlmektedir.

#ili'de Puitagui madeni, Mesozoik (andezetik) kayalar ile intruzif kayalar
(granodiyorit) civarndaki fay zonlar boyunca yer almaktadr. Cevher (zinober), demir ve
antimonla kar"k olarak bulunmaktadr.

Amerika ktasnda, Atlantik boyunca uzanan bu sahil yataklarndan ba"ka
Kanada'da (Pinche Lake), !daha'da (Hermes), Nevada'da (Cardera), Teksas'ta ve
Kolombiya'da baz yataklar mevcuttur.

Urallar'n altn ihtiva eden Berezovks, Miask ve Begoslovks blgelerinde e"itli
civa mineralleri bulunmu"tur. Son blgede a$rl$ 500 gram bulan saf zinober paralarna
rastlanm"tr. Olem-Traviansk altnl kumlarnda kuvars tabakal zinober paralar
grlm"tr.

Sibirya'da (Norinsk) zinober, galenle, kuvarsla ve kalsitle beraber olup, sarms gri
renkli bir kalker iinde yuvacklar ve damarlar halinde bulunmaktadr. Maden &759'da
ke"fedilmi" ve o zamandan beri faslal olarak i"letilmi"tir. Yaplan bu al"malarda altn
ihtiva eden topraklarda zinoberin varl$ tespit edilmi"tir.

Rusya'da Donetz maden kmr havzasnda ve tersiyer hareketlerine maruz kalm"
bir blgede bulunan Nikitovka civa yata$ &879'da ke"fedilmi"tir. Burada zinober, stibin ve
piritle birlikte bulunmaktadr.

Bunlardan ba"ka Japonya'da, Filipin'lerde, ekoslovakya'da Romanya ve Tunus'ta
civa yataklar mevcuttur.

3.2.2 Rezerv

Dnya toplam civa rezervlerinin yakla"k % 9'u Amerika ktasnda, % 82'si
Avrupa'da, % &,5 Afrika'da ve % 7,5 Asya'da bulunmaktadr. Merkezi planl ekonomilerin
dnya civa rezervlerindeki pay % &4, Pazar Ekonomisi lkelerinin pay ise % 86 dr.
Trkiye'nin dnya toplam civa rezervlerine katks % 2,8 oranndadr.

!talya ve !spanya beraberce, di$er bir deyi"le AB Dnya toplam civa rezervlerinin
% 65,'ine sahiptir. Grld$ gibi AB, dnya kaynaklarnn byk bir ksmna sahiptir.

233
Tablo 3.$: Dnya Civa Rezerv Durumu (Ton)
lkeler Rezerv
A.B.D. -
Cezayir 2,000
!talya -
Krgzistan 7,500
!spanya 76,000
Di$er 38,000
Dnya Toplam (yuvarlatlm") &20,000
Kaynak : USGS Mineral Commodity Sum. &999

3.2.3 retim

Tablo 3.2: Dnya Civa retimi Miktar (Ton)
lkeler $995 $996 $997 $998
Cezayir 292 368 370 370
in 780 5&0 830 600
Finlandiya 90 88 90 80
Krgzistan 380 584 6&0 620
Meksika &5 &5 &5 &5
Rusya 50 50 50 50
Slovakya 50 20 20 20
Slovenya 5 5 5 5
!spanya &,497 862 4&3 500
Tacikistan 50 45 40 35
Ukrayna 40 30 25 20
A.B.D. -* -* -* -*
Toplam 3,250 2,580 22,470 2,320

Kaynak : USGS Mineral Commodity Sum. &999
* altn retiminde ok az

Dnya civa endstrisinde retilen miktar, retimin de$eri ve reticilerin says gz
nne alnd$nda olduka kktr. Cezayir, in, ekoslovakya, !talya, !spanya, Trkiye,
SSCB ve Yugoslavya'daki madenler tamimiyle veya ksmen devletin elinde bulunmakta ve
kontrol edilmektedir. Bu lkeler Dnya kapasitesinin % 76'sn kapsamaktadr. Kanada,
Meksika ve ABD'deki madenler ise zel sektrn elindedir.

3.2.4 Dnya Civa Ticareti

Dnya civa ticaretinde !spanya en byk ihracat lke statsnde bulunmaktadr.
!spanya'nn ba"lca m"terileri ABD, Fransa, Hindistan, Gney Afrika Cumhuriyeti ve
!ngiltere'dir.
Dnya civa ticaretinde Zinober (HgS) konsantresinin pay yok denecek kadar azdr.
Pazarda 34,5 kg net olan metal "i"eler iinde arz edilirler.
234
Dnyann en byk civa ithalats ABD'dir. Bu lke ithalatnn byk
o$unlu$unu !spanya, Japonya ve Yugoslavya'dan yapmaktadr. !kinci ithalat lke olarak
Almanya gze arpmaktadr.

3.2.5 Dnya Civa !hracat

Dnya civa ihracatn bir btn olarak gsteren bilgi bulmak mmkn olmam"tr.
Ancak baz nemli ihracat lkeler olarak, ba"ta !spanya olmak zere Cezayir, !talya,
Almanya saylabilir.

3.2.6 Dnya Civa Fiyatlar

Dnyadaki civa fiyatlar olduka dalgalanma gstermi"tir. A"a$daki Tabloda New
York Borsasna gre fiyatlar yllar itibariyle belirtilmi" olup, dalgalanmalar da bariz
"ekilde grlmektedir.

Tablo3.3: Civa Fiyatlar
Yllar Fiyat ($/"i"e) Yllar Fiyat ($/"i"e)
&995 247,40 &997 &59,52
&996 26&,65 &998 &80,00
Kaynak: Metals Week-New York.
D.F.Goldsmith

3.2.7 Civann Gelecekteki Durumu

Sa$lk ve evre sorunlar yaratmas nedeni ile civa kullanm alanlar, geli"mi"
lkelerde gittike daralmaktadr. Bu nedenle, geli"mi" lkelerin civa talepleri, daha ok
ikincil kaynaklardan sa$lanmakta, eksik olan miktarlar da birincil kaynaklardan temin
etmektedirler.

Ancak, geli"mekte olan ve az geli"mi" lkelerin civaya olan taleplerinin
azalmayaca$, hatta artabilece$i gr" vardr. nk, civa her ne kadar sa$lk ve evre
sorunlarn ortaya karsa bile, civann yerini alan (ikame) teknolojileri lkelerine
getirebilmeleri, bu lkeler iin byk madde klfet olacaktr.

Dnya zerinde homojen da$lmam" civa rezervleri dikkate alnrsa, civa
piyasasnn birka byk retici lkelerin tekeline terk edilmi" saymak do$ru olacaktr.
Tm Dnya civa talebinin ylda % &,4 civarnda art" gsterece$i tahmin edilmektedir.

Her ne kadar, geli"mekte olan ve az geli"mi" lkelerde civaya olan talep pek
azalmayacak gibi grlyorsa da zamanla ikame teknolojiyi de lkelerine transfer ederek,
civaya olan taleplerinin azalmas gz nnde bulundurulmaldr.

3.2.8 AB lkeleri ve Civa

AB toplulu$u iinde civann durumu olduka ilgintir. Topluluk, !spanya ve
!talya'daki rezervler ile Avrupa rezervlerinin % 80'ine sahiptir. Dnya rezervlerinin ise
yakla"k % 65'i AB lkelerinde bulunmaktadr. Bu lkelerden yalnzca !spanya ve
!talya'nn rezervi mevcut oldu$u halde, topluluk lkelerinin civa alm ve satm yapt$
235
gzlenmektedir. !talya'da civa retimi &983 ylnda ksmen durdurulmu"tur. Almanya, civa
rezervine sahip olmamakla beraber, atklar satn alarak, ikincil retim yoluyla civa
retmektedir.

3.3 TRK!YEDE DURUM

3.3.$ retimin Yapld% Yerler

lkemizde Balkesir, !zmir, Manisa ve Konya illeri snrlar iersinde 9,&00 ton
civa ierikli rezerv tespit edilmi"tir.

Tespit edilen rezerv alanlarndan 3 tanesi devlet sektrne aittir. Bunlar Etibank
Halky !"letmesi, Konya Szma-Sarayn Civa !"letmesi ve U"ak-Banaz Civa !"letmeleri
idi. Bunlardan U"ak-Banaz !"letmesi &980- Ylnda Kapanarak retime son verilmi"tir.
Konya-Szma Civa !"letmesi &989 ylnda kapanm", Halky Civa !"letmesi ise, civa
retim faaliyetini &990 ylna kadar srdrm"tr. Maliyetlerin artmas, evre kirlili$i, sat"
fiyatlarnn ve sat" miktarlarnn d"kl$, talebin azalmas gibi faktrlerin etkileri
nedeniyle, &990 yl sonunda civa retim faaliyetine, Etibank Halky Maden !"letmesinde
son verilmi"tir. Bylece Trkiye'de Resmi ve zel Sektr olarak ara madencili$i son
bulunmu"tur.

3.3.2 Ticaret
3.3.2.$ !hracat

Tablo 4 : Trkiye Civa !hracat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
Toplam &2.&66 2.008 683 968 3&9 543
282.590.500.000 Civa Oksitleri 0 0 0 0 0 0
282.739.90&.0&& Civa I Klorr ( Kalomel ) 0 32 483 77& 3&9 543
282.739.90&.0&2 Cival Klorr ( Sublime) 0 0 0 0 0 0
282.749.902.000 Civa Oksiklorr 0 0 0 0 0 0
282.760.002.0&& Civa !yodr Ve Oksiiyodr 0 0 0 0 0 0
282.990.80&.0&& Civa !yodat Ve Periyodat 0 0 0 0 0 0
283.090.809.0&2 Civa Slfrler 0 0 0 0 0 0
283.329.70&.000 Bazik Civa Slfat 0 0 0 0 0 0
283.329.702.000 Bazik Olmayan Civa Slfat 0 0 0 0 0 0
283.429.302.000 Civa Nitratlar 0 0 200 &97 0 0
283.7&9.00&.&00 Saf Civa Siyanr 0 0 0 0 0 0
283.7&9.00&.900 Saf Olmayan Civa Siyanr 0 0 0 0 0 0
283.7&9.009.0&3 Cival Oksisiyanr 0 0 0 0 0 0
283.720.00&.&00 Saf Kompleks Civa Siyanr 0 0 0 0 0 0
283.720.00&.900
Saf Olmayan Kompleks
Civa 0 0 0 0 0 0
283.800.00&.0&& Civa Fulminat 4.000 &.400 0 0 0 0
283.800.00&.0&2 Civa Siyanat 0 0 0 0 0 0
284.290.90&.300 Civa Arsenitler ve Arsenatlar 0 0 0 0 0 0
284.390.&00.000 Amalgamlar 8.&60 576 0 0 0 0
285.&00.80&.0&& Cival Aminoklorr 0 0 0 0 0 0
Kaynak :DTM
236

Tablo 3.5: Trkiye lkelere Gre Civa !hracat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
Toplam &2.&66 2.008 683 968 3&9 543
Kuzey Kbrs T.C. 8.&60 576 0 0 0 0
Makedonya 0 0 273 3&5 0 0
zbekistan 6 32 0 0 0 0
Rusya Federasyonu 0 0 4&0 653 3&9 543
Kaynak : DTM

3.3.2.2 !thalat

&995-&998 yl arasnda Trkiye'de gerekle"en civa ithalat bilgileri a"a$daki
Tabloda zetlenmi"tir. !thalatn byk o$unlu$u, Avrupa lkelerindeki (Almanya,
!ngiltere, !spanya, !svire) retimlerden sa$lanmaktadr.

Tablo 3.6: Trkiye Civa !thalat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
Toplam 26.8&3 358.&28 32.670 &49.&86 6.579 43.049
282.590.500.000 Civa Oksitleri 2.799 3&.774 &.976 3.724 748 2.343
282.739.90&.0&& Civa I Klorr( Kalomel ) 4.950 20.460 45 338 &4 &27
282.739.90&.0&2 CivaI Klorr( Sublime ) 288 5.039 &6.753 25.358 &.0&6 3.050
282.749.902.000 Civa Oksiklorr 0 0 0 0 0 0
282.760.002.0&& Civa !yodr ve Oksiiyodr 384 5.&75 &.565 8.392 334 2.846
282.990.80&.0&& Civa !yodat Ve Periyodat 0 0 6 50 0 0
283.090.809.0&2 Civa Slfrler 33 339 0 0 & 44
283.329.70&.000 Bazik Civa Slfat &.837 7.&33 4.653 7.4&0 4.&33 7.736
283.329.702.000 Bazik Olm. Civa Slfat 2.528 4.268 &.380 3.723 &0 30&
283.429.302.000 Civa Nitratlar 2&7 2.&68 &.&96 2.459 &06 &.067
283.7&9.00&.&00 Saf Civa Siyanr 0 0 3.283 9.557 0 0
283.7&9.00&.900 Saf Olmayan Civa Siyanr 0 0 0 0 0 0
283.7&9.009.0&3 CivaI Oksisiyanr 0 0 0 0 0 0
283.720.00&.&00 Saf Kompleks Civa Siyanr 2.404 6.453 0 0 0 0
283.720.00&.900 Saf Olmayan Kompleks Civa 5.583 40.&&8 0 0 0 0
283.800.00&.0&& Civa Fulminat & 25 0 0 & 2&
283.800.00&.0&2 Civa Siyanat & 78 0 0 0 0
284.290.90&.300 Civa Arsenitler Ve Arsenatlar 0 0 0 0 0 0
284.390.&00.000 Amalgamlar 5.723 230.066 &.033 86.338 &9& 25.067
285.&00.80&.0&& Cival Aminoklorr 65 5.032 780 &.837 25 447
Kaynak : DTM

237
Tablo 3.7: Trkiye lkelere Gre Civa !thalat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
Toplam 26.8&3 358.&28 32.670 &49.&86 6.579 43.049
Almanya &4.&3& &05.475 8.942 25.044 6.&9& &6.639
Amerika Birle"ik Dev. 278 25.573 &43 &6.653 &90 25.039
Belika-Lksembourg 0 0 &.250 &.560 0 0
Ege Serbest Blgesi 0 0 2&3 &9.633 0 0
Fransa 0 0 97 &88 0 0
Hindistan 2.500 &0.373 0 0 0 0
Hollanda 2.89& &69.272 735 50.368 38 398
!ngiltere 3.780 39.386 790 &.783 3& &93
!spanya 2.55& 6.832 20.&98 32.893 &29 780
!sve 0 0 & 52 0 0
!talya 682 &.2&7 30& &.0&2 0 0
Kaynak : DTM
238
239
ARSEN!K

4.$ GENEL


Arsenik metalik parlaklkta, ancak hava rutubetine maruz kald$nda matla"an
gm" grisi bir metaldir. Metal ve ametaller arasnda ana zellikler ta"yan arsenik,
fosforla pek ok ynden benzerlikler gsterir ve bir ok allotropu bulunan bir katdr.
Allotroplarna rnek olarak gri yada metal arsenik, siyah arsenik, sar arseniktir.

Arseni$e hemen, hemen btn do$al slfrlerde rastlanr; ama ba"lca cevherleri
birer arsenik slfr olan turuncu realgar (As
2
S
2
) ile limon sars orpiment (As
2
S
3
) metal
arsenrler ve mispikel (FeAsS) gibi arseno-slfrlerdir.

Bu elemente o$u kez bakr, nikel ve kalayla birlikte rastlanr. Bu metaller iin
retilen kompleks cevherlerin retiminde de yan rn olarak elde edilir.

Arsenik bile"iklerinin en nemlisi arsenik trioksitdir(As
2
O
3
). Suda az znen
kokusuz beyaz bir tozdur.

Arsenik metali ve bunun trioksidi, asiti, kur"un arsenat, kalsiyum arsenat ve di$er
arsenat bile"ikleri tehlikeli maddeler olarak snflandrlrlar.


D"k maliyeti ve stn kalitesi sebebiyle arsenik tercih edilen materyal
olabilmesine ra$men, birok byk nihai kullanm alannda arsenik iin ikame maddesi
mevcuttur. En byk kullanm alan a$a korumasdr. Arsenik olmayan a$a koruyucular
creosate ve pentaklorfenol o$u uygulamalarda ikame olarak kullanlmaktadr. !lave
olarak, elik gibi beton gibi a$atan ba"ka alternatiflerde a$rl$a ve maliyete tabi olmak
"artyla muamele edilmi" a$a yerine ikame maddesi olabilirler. Yksek maliyetine ve
daha az etkileri olmasna ra$men ziraatte kullanlan o$u arsenik kimyasallarnn ikame
maddeleri mevcuttur. Son zamanlarda arseni$in nihai kullanm alanlarnn da$lmnn %
55'ini endstriyel kimyasallar zellikle a$a korumada, % 35'ini zirai kimya, % 5'ini cam
retimi ve % 3'n metal arsen olarak demir d" arsenikli ala"mlar temsil etmektedir.
Di$erleri ise % 2 'sidir.

Arsenik tketiminin yakla"k % 95'i arsenik trioksittir. Arsenik trioksidin yegane
kullanm alan arsenikli a$a koruyuculardr. Bunlar 3 trl arsenikli kimyasallardan
olu"urlar:

&.CCA (Kromlu bakr arsenat)
2.ACA (Amonyum bakr arsenat
3.FCAP (Flor krom arsenat fenol) Bunun kullanm bugn hemen, hemen hi
kalmam" olup & ve 2 deki materyaller kullanlmaktadr.

240
Tarmda zellikle pamuk retiminde iki tip arsenik kimyasal kullanlmakta olup,
bunlar;

&. BSMA (Monosodyum metan arsenat)
2. DSMA (Disodyum metan arsenat)

Kakodilik (Cacodylic) (Hidroksidimetilarsen oksit) asit ekime ba"lanmadan nce
ekim alanndaki tm zararllar yok etmek iin kullanlr.

Pamuk ha"erelerine kar" byk oranda kullanlmakta olan arsenik asitin kullanm
&993 ylnda U.S. Environmental Protection Agency (EPA) tarafndan yasaklanm"tr.

Arsenik trioksit cam endstrisinde deklorizasyon i"leminde ve cam iindeki kk
da$nk hava kabarcklarn yok etmek iin inceltici bir ajan olarak kullanlmaktadr. Ancak
son zamanlarda dz camlarn ve cam kaplarn yapmnda arseni$in kullanmndan
vazgeilmi" olup, kstl miktarlarda cam fleme ve basklandrlmasnda kullanlmaktadr.
Bakr-kur"un bazl ala"mlarda ve elektronik uygulamalarda metalik arsenik
kullanlmaktadr. Asit ykl bataryalarda kur"undan yaplm" erevenin mukavemetini
artrmak iin % 0.0& ile 0.5 gibi czi bir oranda arsenik metali kullanlr. Arsenikli bakr
endstriyel tesislerdeki boru hatlarnda, otomobil radyatrlerinde ve denizcilikteki pirin
dkmlerde kullanlmaktadr.

% 99,999 veya daha yukar saflktaki arsenik metali elektronik endstrisinde
kullanlmaktadr. Galyum arsenik ve ala"mlar en nemli bile"ik yar iletkenler arasndadr
ve ayrca "k emen diyotlarda, gstergelerde, mikro dalga frnlarda, solar hcrelerde de
kullanlmaktadr. Galyum arsenikli cihazlar silikonlu cihazlara oranla daha yksek i"leme
frekansna, daha d"k g tketimine, d"k grltye ve nkleer radyasyona kuvvetli
dirence sahiptirler. Kimyasal katalizr veteriner ilalar ve eczada, kmes hayvanlarnn
arsenikli organik katk besinlerinde ok az miktarlarda kullanlr.

Metalurjik uygulamalarda, otomobillerdeki bataryalarda antimuan-kur"un-arsenik
ala"mlar iin kalsiyum-kur"un ala"mlar ikame ala"mlar olup, halihazrda kalsiyum-
kur"un katot plakal ve antimuan-kur"un-arsenik anoda plakal kar"k bataryalar ok
yaygn olarak kullanlmaktadr.

4.$.3 evre Sorunlar

90 yllk bir sre iinde insanl$a kanserojen bir etkisi oldu$u bilinen arseni$in
kronik etkilerinin tart"mas uzunca bir sreden beri devam etmektedir. Bu kronik etkiler
cilt kanseri, kanser olmayan deri lezyonlar ve i" sebebi ile olu"an hava yolu kanserlidir.
Bu amala ABD'de &977'de toplanan Kongre, "Temiz Hava Hareketi"ni zellikle de
havaya kar"an arsenik ksmn de$i"tirerek, EPA (evre Koruma Ajan)'ndan bu maddenin
hava kirlili$ine sebebiyet verdi$i veya kirlenmesine yardm edip etmedi$i hususlarnn
saptanlmasn talep etmi"tir. &980'de EPA bunu tehlikeli bir hava kirleticisi olarak ilan
etmi" ve epidomilojik al"malara ba$l olarak bu maddeye maruz kalan insanlarn kanser
riski altnda oldu$unu bildirmi"tir.

New York Blge Mahkemesinin &983 Ocak aynda ald$ bir karardan hareketle,
EPA &983 Temmuz aynda etkili olan Arsenik Emisyonlar iin bir dzenleme nermi"tir.
Bu nerilen dzenlemede, yksek arsenikli (arsenik miktar % 0,7 veya daha yukar),
24&
d"k arsenikli (arsenik miktar % 0,7 den az) besleme materyallerini reten birincil bakr
ergiticilerinden ve cam reten tesislerden kan arsenik miktarlar denetlenmektedir. EPA
ylda &200 ton olan arsenik at$nn % 85'inden daha fazlasnn bu kaynaklardan geldi$ini
tahmin etmekte ve bu kaynaklar veri taban olarak almaktadr.

&97&'de "!" Gvenli$i ve Sa$l$ Birli$i" OSHA havada bulunabilecek arsenik
miktarlarn 8 saatlik a$rlkl ortalama esas ile,

&. Kalsiyum arsenat iin &.000 g/m3
2. Kur"un " " &50 g/m3
3. Arsenik iin 500 g/m3

olarak belirlenmi"tir. Daha sonra OSHA'nn Ulusal Enstits (NIOSH) bu standard
revize ederek ba"langta havada 50 g arseni$e maruz kalma miktarn daha sonra havada
&5 dakikalk bir sre iin 2 g/m3 olarak tavsiye etmi"tir. &978'de OSHA arsenik iin izin
verilebilir maruz kalma snrn tekrar revize ederek standartlarda &0 g/m3 gstermi"tir.
Nihayet OSHA, yeni standardnda arseni$in kontrol edilebilen en d"k makul seviyesini
&0 g/m3 olarak belirlemi" ve bu maddeyi kanser yapc olarak tanmlam"tr. Bu kararla
akci$er kanseri iin 500 g/m3 olan daha nceki standart da % 98 orannda azaltlm"
olmu"tur.

!ster i"te, isterse i" haricinde arseni$e maruz kalan ki"iler zerine hem akut ve hem
de kronik toksik etkiler geni" olarak literatre gemi"tir.

Akut arsenik zehirlenmesinin gzlemlenen etkilerinden bazlar bulant-kusma-
ishaldir. Ayn zamanda bbrek ve karaci$er hasar, deri pigmentinde artma, grme
bozuklu$u, adale-kas felleri de meydana gelmektedir. Hem akut hem kronik zehirlenme
mide yoluyla olursa kesin olarak lme yol aar.

EPA standartlarna gre ime suyunda maksimum izin verilebilir arsenik ieri$i 50
g/lt dir.

Akut arsenik zehirlenmesinde genellikle arsen oksidin (3 de$erli arsenin oksit
formu) 70 ile &80 miligram arasnda belirlenen minimum ldrc dozu endstriyel kaza
sonucu olu"maktadr. Ayrca arseni$in kimyasal durumu zehirlenme "iddetini de
belirlemektedir. Arsenik trioksit penta oksitten daha zehirleyicidir. Arsen trioksit slfidli
cevherlerin ergitilmesinden retilmektedir. Atmosferin arsenikle kirlenmesinin en byk
nedenlerinden biride arsenikli kmrn patlatlmas srasnda ortaya kmaktadr. Di$er
yandan metalik arsenik toksik etkisiz olarak mtalaa edilmekle beraber, Arsine (Arsenik
trihidrid ASH3) arsenikler iin en zehirlisidir.

Arseni$in atmosfere kar"masn denetleyen evre dzenlemeleri, hem tketiciyi ve
hem de arsenik ve trevlerini retenleri byk problemlerle kar" kar"ya brakm"tr.

Arsenik ve trevlerinin toksik ve kanserojen etkileri zerine baz edilen hkmet
tedbirleri nihai tatbik alanlarnda kullanmda byk d""lere yol am"tr. Bunun sonucu
olarak yeni arsenik rafinerilerinin almas, yksek arsenikli ham maddelerin karlmas
ve dolaysyla arseniklerin kullanm men edilmi"tir.

242
Atmosfere kaan arsenik zerine al"an evre kontrolrleri yllarca biriktirilmi"
olan arsenik tozlar ve atklarnn emniyetli depolanmas ve bertaraf edilmesi zerine ikinci
bir kirlilik problemini ortaya karm"tr. Mamafih, teknolojik geli"meler bu atklardan
arseni$in ekonomik olarak i"lenerek kazanlmasn temin ederek, bu atklar ticari bir
emtiaya evirmek suretiyle sorunu zebilecektir. Ancak kimyasal retimden ve galyum
arsenik hurdalarndan gelen arsenikli atklarn yeniden kazanlmas veya atklarn emniyetli
depolanmas halen byyerek devam eden bir problemdir.

% &,8'lik yllk arsenik retimi art", dnya retimindeki d"me trendinin en byk
problemidir.

4.2 DNYADA DURUM

4.2.$ Rezerv

Arseni$in o$u bakr-kur"un ergitilmesinde bir tali rn olarak retilmektedir.
Dnya bakr rezervleri iinde arsenik ieri$inin 2,& milyon ton, dnya kur"un rezervleri
iinde ise arsenik ieri$inin 3,& milyon ton oldu$u tahmin edilmektedir.

Tm dnya zerindeki tahmini mevcut arseni$in yakla"k % 50'si kazanlmakta
olup dnya arsenik rezervinin hemen, hemen & milyon ton civarnda oldu$u tahmin
edilmektedir. Bu rezervlere arsenikli altn yataklar ve di$er slfidli yataklar dahil
edilmemi"tir. Bahsi geen bakr-kur"un yataklarna ilave olarak gemi"teki demir d"
metallerin ergitme i"lemlerinden sonra toplanan arsenikli tozlar ve atklar da kayda de$er
bir arsenik kayna$dr.

4.2.2 retim

Ticari vasfl Arsenik trioksit dnyada en az &8 lkede demir d" metal ergitme
i"lemlerinden bir tali rn olarak retilmektedir. Yksek arsenikli izabe tozlar de$i"ik
lkelerde retilmekte ve ticari boyutlarda olmad$ndan rafine edilememekte ya lke iinde
stoklanmakta yada di$er lkelere rafinaj iin gnderilmektedir. Dnyann en byk
Arsenik trioksit ve arsenik metali reticisi in'dir.

Dnyada yakla"k &0 "irket yksek saflkta (% 99.9999 veya daha yksek)
elektronik endstrisi iin arsenik retmektedir. Furukawa Electric Co,Japonya ve Preussag,
Almanya en byk iki retici olup retimleri srasyla 30 ton/yl ve &5 ton/yl dr.

243
Tablo 4.$: Arsenik Trioksidin Dnyadaki Temel reticileri (Rafineri), $998
LKELER F!RMA
Kanada Cominco Ltd.
#ili Compania Minera El Indio
in Devlet
Fransa Societe dexplotation Pyrometalurgie S.A. Societe
Miniere et Metallurgiquede Penarroya
Meksika Industria Minera Mexico S.A. (IMMSA)
Peru Centromin-Peru(Empresa Minera del Ceutro de Peru)
Namibya Tsumeb Corp.Ltd.
!sve Boliden Metall AB.
U.S. ASARCO Incorporated
U.S.S.R. Devlet
Kaynak: Mineral Facts and Problems, &998

Tablo 4.2: Dnya Arsenik Trioksit retimi (Ton)
$994 $995 $996 $997 $998
Bolivya 34& 362 255 282 290
Belika 2,000 2,000 2,000 2,000 &,500
Kanada 250 250 250 250 250
#ili 4,050 4,076 8,000 8,350 8,400
in &8,000 2&,000 &5,000 &5,000 &5,000
Fransa 6,000 5,000 3,000 2,500 2,000
Meksika 4,400 3,620 2,942 2,999 3,000
Namibya 3,047 &,66& &,559 &,232 300
Peru 286 285 285 285 285
Rusya &,500 &,500 &,500 &,500 &,500
Grcistan 500 400 400 400 400
Almanya 300 250 250 250 250
Gana 3,897 4,409 5,443 4,577 5,000
Japonya 40 40 40 40 40
Kazakistan &,500 &,500 &,500 &,500 &,500
!ran 500 500 500 500 500
Portekiz &50 &00 &00 50 50
Kaynak: USGS Mineral Commodity Summaries, &999

4.2.3 Tketim

ABD dnyann en byk Arsenik tketicisidir (Yakla"k 30.000 Ton/yl).Bu tketimin %
95 i Arsenik trioksittir. &985 ylndan beri ABD de arsenik retilmedi$inden ihtiyacn
tamam ithalatla kar"lanmaktadr.

244
4.2.4 Fiyatlar

Tablo 4.3: Arsenik (Metal) Yllk Ortalama Fiyatlar ($/lb)
Yllar Fiyat ($/lb) Yllar Fiyat ($/lb)
&994 0,90 &997 0,45
&995 0,70 &998 0,46
&996 0,58 &999 0,49
Kaynak :USGS Mineral Commodity Summaries, &999

Tablo 4.4: Arsenik Trioksit Fiyat (cent/lb)
Yllar Fiyat ($/lb) Yllar Fiyat ($/lb)
&994 32 &997 33
&995 33 &998 3&
&996 33 &999 35
Kaynak: USGS Mineral Commodity Summaries, &999

4.2.5 Arz-Talep

Son yllarda arsenik trioksidin dnya retimi, tketimi ve ticareti dzenli bir "ekilde
d"m"tr. Bu geli"mede etkili olan faktrler, byk evresel basklar, arsenik asndan
d"k cevher vasf ve byk arsenik retici lkelerin d"k demird" metal retimleridir.
nk arsenik trioksit tali bir rndr ve bunun iin talep retimde snrl bir etkiye
sahiptir. Dnyada bakr ve kur"un iin olan talep arsenik iin retim seviyesinin
saptanmas faktr olmaktadr.

ABD arsenik iin yo$un ithalat ba$mls olmasna ra$men byk ldeki nihai
kullanm alanlarnn o$u iin ikame maddeleri mevcuttur. Arsenik trioksidin ABD retimi
zel cam endstrisinin taleplerini kar"lamaya yeterlidir. Ancak, ABD galyumlu arsenik
retimi iin ok az miktarda bir ithalat ba$mls olup bunu Kanada ve Japonya'dan
getirdi$i yksek saflktaki elektronik vasfl arsenikle kar"lamaktadr.

Son yllarda arsenikli a$a koruyucular iin talep a"r artm"tr. #ayet arsenikli
koruyucular, petrol kkenli yksek maliyetli faktrler sebebiyle, a$a koruyucular
pazarnda, pazar payn ykseltmeye devam ederlerse ve bu amala arsenik kullanlrsa
talep nmzdeki yllarda devam edecektir.

Buna kar"lk olarak da, EPA'nn byk basks, OSHA ve EPA dzenlerini
kar"lamak zere ihtiya duyulan daha yksek maliyetler nedeniyle arsenik tketimi
azalacaktr.

Pamuk ha"erelerine kar" byk oranda kullanlmakta olan arsenik asitin kullanm
&993 ylnda U.S. Environmental Protection Agency (EPA) tarafndan yasaklanm"tr.

Dolaysyla 2000'li yllarda bu alanda arsenik talebi ortadan kalkacaktr.
Baslm" ve flemeli cam hari tm cam endstrisinde, evresel ve i"yeri
kstlamalar arseniklerin bariz grnr olarak bertaraf edilmelerine yol am"tr. Cam
endstrisinin di$er sektrlerinde arsenik kullanm ile btnle"en evresel problemler
arsenik kullanmndaki geni"lemeyi durdurmu" ve bu bylece devam edecektir.
245
Elektronik endstrisinde kullanlan yksek saflktaki arsenik iin talep art"
beklenmektedir.

Kur"un-asit ykl bataryalarda arsenik kullanm 200 ton gibi bir seviyededir.
Ancak nmzdeki yllarda bu alanda talep art" beklenmemektedir.

Ecza, kimyasal katalizr, veteriner ilalarnda talebin hemen, hemen ayn kalmas
beklenirken nfus art" ile organik besin katk maddesi iin talebin artaca$
beklenmektedir. Kullanm 200-500 ton arasnda olmak zere yzyln sonuna kadar
muhtemel talebin 400 ton civarnda olaca$ tahmin edilmektedir

4.3 TRK!YEDE DURUM

4.3.$ Sektrde Yer Alan Kurulu&lar

Trkiye'de Arsenik konusunda kurulu kapasite yoktur.


lkemizde arsenik retimine baz rezerv ve kurulu kapasite mevcut de$ildir.

4.3.3 retim

Arsenik bakr, kur"un- inko, altn ve gm" retiminde yan rn olarak elde edilir.
KB! Samsun bakr izabesinde blister bakr retiminde kullanlan hammaddede ok d"k
miktarlarda arsenik oldu$undan arsenik retimi yoktur.

4.3.4 Tketim

!thal edilen arsenik ve/veya bile"iklerinin tamamnn tketildi$i varsayld$nda
yllara gre de$i"mekle beraber ortalama &0 ton arsenik rnleri tketilmektedir

4.3.5 Ticaret

4.3.5.$ !hracat

Tablo 4.5: Trkiye Arsenik !hracat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
280480000000 Arsenik 0 0 0 0 90 487
Toplam 0 0 0 0 90 487
Kaynak : DTM

Tablo 4.6: Trkiye lkelere Gre Arsenik !hracat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
Kuzey Kbrs T.C. 0 0 0 0 90 487
Toplam 0 0 0 0 90 487
Kaynak : DTM
246

4.3.5.2 !thalat

Tablo 4.7: Trkiye Arsenik !thalat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
280480000000 Arsenik &0.000 &7.&90 &6.82& 28.988 5.&20 9.&64
28&2&09900&2 Arsenik Triklorrler 0 0 0 0 & &25
28&2900000&4 Arsenik Bromr 0 0 0 0 0 0
28&2900000&5 Arsenik !yodr 0 0 0 0 0 0
28&3909000&2 Arsenik Slfr 0 0 0 0 0 0
Toplam &0.000 &7.&90 &6.82& 28.988 5.&2& 9.289
Kaynak : DTM

Tablo 4.8: Trkiye lkelere Gre Arsenik !thalat (Miktar : kg De%er : $)
$996 $997 $998
in Halk Cumhuriyeti 5.000 8.7&9 &6.82& 28.988 0 0
Hollanda 0 0 0 0 5.&2& 9.289
Ukrayna 5.000 8.47& 0 0 0 0
Toplam &0.000 &7.&90 &6.82& 28.988 5.&2& 9.289
Kaynak : DTM

DemirDisiMetaller Oik Rapor PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

DemirDisiMetaller Oik Rapor PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

DPT: 2537 !

Вам также может понравиться