Proje No: 104M424

Kompozit Basnl Kaplar, Ak Silindirler

ve Kapal Silindirlerin evre Etkileri Altnda
Mekanik zelliklerinin Gelitirilmesi








Prof. Dr. Onur SAYMAN
Yrd. Do. Dr. Cesim ATA
Ar. Gr. Dr. Faruk EN
Ar. Gr. Yusuf ARMAN








KASIM 2007
ZMR
ii
NSZ

Bu proje kapsamnda, sanayide ok yaygn olarak kullanlmakta olan ve eitli
evresel etkiler altnda alan kompozit basnl tpler, ak ve kapal silindirlerin, i
basn ve tekrarl ykleme (yorulma ykleri) gibi durumlar karsnda davranlar
deneysel ve nmerik olarak incelenmitir. Bu alma, TBTAK tarafndan;
Kompozit Basnl Kaplar, Ak Silindirler ve Kapal Silindirlerin evre Etkileri
Altnda Mekanik zelliklerinin Gelitirilmesi proje ad ve 104M424 proje nosu ile
desteklenmitir.
Katklarndan dolay TBTAKa ve yardmlarndan dolay deerli
alanlarna proje ekibi olarak teekkrlerimizi bir bor biliriz.





























iii
NDEKLER SAYFA NO

nsz................................................................................................................ ii
indekiler....................................................................................................... iii
Tablo Listesi.................................................................................................... v
ekil Listesi..................................................................................................... v
zet................................................................................................................... vii
Abstract............................................................................................................ vii

1. Giri.............................................................................................................. 1

2. Genel Bilgiler.............................................................................................. 4
2.1 Ama.................................................................................................. 4
2.2 Kompozit Tp retimi.................................................................... 4
2.3 Kompozit Malzemenin Mekanik zelliklerinin Bulunmas..... 7

3. Gere ve Yntem........................................................................................ 11
3.1 Deneysel almalar....................................................................... 11
3.1.1 Nokta Eme Deneyleri................................................. 11
3.1.2 Basn Patlatma Deneyleri............................................. 12
3.1.3 Basn Yorulma Deneyleri............................................. 20
3.2 Nmerik almalar....................................................................... 21
3.2.1 Kompozit Basnl Tpn ANSYS ile Modellenmesi..... 22


4. Bulgular....................................................................................................... 25
4.1 Nokta Eme Deneylerinden Elde Edilen Bulgular.............. 25
4.2 Basn Patlatma Deneylerinden Elde Edilen Bulgular.......... 26
4.2.1 Oda Scaklnda Yaplan Deneyler................................. 26
4.2.2 Farkl Scaklklarda Yaplan Deneyler............................. 30
4.2.3 Hasarlarn Oluumu.......................................................... 31
4.3 Basn Yorulma Deneylerinden Elde Edilen Bulgular.......... 33
iv
5. Sonu............................................................................................................ 38

6. Kaynaklar..................................................................................................... 40

7. Ekler.............................................................................................................. 42
EK-1 Proje ekibi tarafndan gelitirilen sonlu elemanlar
programnn FORTRAN kodlar ........................................................

42
EK-2 Dnem iinde ngrlen ve gerekleen harcamalarn
fasllar baznda miktarlar ..................................................................

51
EK-3 Proje genel btesi ..................................................................... 52

8. TBTAK Proje zet Bilgi Formu.......................................................... 53






























v
TABLO LSTES

Tablo 1. Kompozit malzemenin mekanik zellikleri
Tablo 2. Numunelerin tabaka dizilileri
Tablo 3. Farkl metotlardan elde edilen patlama basnc deerleri
Tablo 4. Farkl tabaka dizilileri iin yorulma deneyi sonular
Tablo 5. Numunelerin gerilme deerleri


EKL LSTES

ekil 1. Cam lifi ile takviye edilmi epoksi matrise sahip a) ak silindir b) basnl
tp
ekil 2. Bir kompozit tpn imalat
ekil 3. retilen camlifi/epoxy kompozit boru
ekil 4. Kompozit bir yapda ana malzeme dorultular
ekil 5. Iosipescu deneyinin ematik gsterimi ve deney numunesi boyutlar
ekil 6. nokta eme deneyinin ematik gsterimi
ekil 7. Borularn nokta eme deneyi
ekil 8. Skma eneli aparat teknik resmi ve kesit grn
ekil 9. PLC kontroll servo-hidrolik test makinesi
ekil 10. basn etkisi altnda patlayan bir numunenin grntleri
ekil 11. Borularn balant blgesinden hasara uramas
ekil 12. Konik skmal aparat teknik resmi ve detay grnleri
ekil 13. Numune geometrisi
ekil 14. Yeni aparat ile patlatma deneyi yaplan numuneler ve hasar grnleri
ekil 15. Koruyucu test kutular
ekil 16. Kompozit basnl kap zerinden alnan eleman (a), ve SOLID 46 elemann
tanmlanmas (b)
ekil 17. [45
o
/-45
o
]
s
oryantasyonu iin tabakalarn dizilii
ekil 18. Sonlu elemanlar modeli (a), Snr artlar (b)
ekil 19. Deiik oryantasyonlar iin eilme mukavemetleri
vi
ekil 20. Simetrik ve antisimetrik oryantasyonlar iin FORTRAN sonularnn
karlatrlmas
ekil 21. Simetrik ve antisimetrik oryantasyon iin ANSYS sonularnn
karlatrlmas
ekil 22. Simetrik ve antisimetrik oryantasyon iin deneysel sonularn
karlatrlmas
ekil 23. Simetrik oryantasyon iin deneysel ve nmerik sonularn karlatrlmas
ekil 24. Antisimetrik oryantasyon iin deneysel ve nmerik sonularn
karlatrlmas
ekil 25. Karbon/epoksi kompozit tp iin simetrik ve antisimetrik
oryantasyonlarda FORTRAN sonularnn karlatrlmas
ekil 26. Farkl scaklklarda bulunan patlama basnc deerlerinin karlatrlmas
ekil 27. Patlama ncesi zellikle matriste ortaya kan beyazlama
ekil 28. Hasar sonucu oluan sznt
ekil 29. Matris krlma hasar
ekil 30. Fiber krlma hasar
ekil 31. Beyazlama hasar ([45]
2
)
ekil 32. Son hasar ([60]
2
)
ekil 33. [75]
2
Fiber krlma hasar (a), [45]
2
Fiber krlma hasar (b)
ekil 34. Farkl fiber oryantasyonlar iin Gerilme-Tekrar says (S-N) erileri
ekil 35. Farkl gerilme deerlerindeki evrim saylar iin sarm as-yorulma mr
erileri








vii
ZET

Bu proje kapsamnda, sanayide ok yaygn olarak kullanlmakta olan, deiik
evresel etkiler altnda alan kompozit basnl tpler, ak ve kapal silindirlerin, i
basn ve tekrarl ykleme (yorulma ykleri) gibi durumlar karsnda mekanik
davranlar incelenmitir. Proje kapsamnda yaplan deneysel almalarda
kullanlan kompozit basnl tpler, ak ve kapal silindirler iin fiber malzemesi
olarak cam lifi ve matris malzemesi olarak da epoksi tercih edilmi ve deiik fiber
ynlenme alarnda imal edilmilerdir. Deneysel almalarda, eme testleri, i
basn patlatma testleri ve i basn yorulma testleri yaplmtr. basn patlatma
testleri, hem oda scaklnda hem de oda scaklndan farkl scaklklarda
yaplmtr. Ayrca sonlu elemanlar paket programlar ve proje alanlar tarafndan
gelitirilen bir FORTRAN program ile nmerik analizler de yaplm ve bu sayede
deneysel ve nmerik sonular arsnda karlatrma yaplmtr.
Anahtar Szckler: Kompozit, Basnl Tp, Patlama basnc, Scaklk, Statik ykleme, Tekrarl
ykleme (Yorulma), Matris, Lif.

ABSTRACT

In this project, the mechanical properties of composite pressure vessels, open
cylinders and closed cylinders used widely in industrial applications are investigated
under various environmental conditions and loading cases such as static internal
pressure and cyclic internal pressure. The samples of composite pressure vessels,
open cylinders and closed cylinders to be used in experiments were manufactured
from the glass fibers and epoxy resin using filament winding technique. In scope of
the experiments, flexural bending tests, burst-pressure tests for static and cyclic
loading conditions were held. Burst-pressure tests of static loading were also held at
temperatures other than room temperature. In addition, some numerical solutions by
means of both commercial software and in-house software (using FORTRAN codes)
were done, and results obtained have been compared with those of experiments.
Keywords: Composite Pressure Vessel, Burst Pressure, Temperature, Static Loading, Cyclic Loading
(Fatigue), Matrix, Fiber.
1
1. GR

Gelimi kompozitler, dk younluk, yksek direngenlik, yksek mukavemet ve
yksek korozyon direnci gibi avantajl zelliklerinden dolay birok yapsal
uygulamalarda kullanlmaktadr. Bunlara rnek olabilecek kompozit basnl tpler,
ak ve kapal silindirler endstride ok eitli kullanm alanlarna sahip olan
gelimi kompozitlerdir. eitli sv iletimlerinde kullanlan kompozit borular,
yangn sndrme tpleri, inanlmaz derecede d basnlara maruz kalan su alt
dalg tpleri ve savunma sanayinde kullanlan pek ok ateli silahlara ait
mekanizmalar bunlara birka rnek olarak verilebilir.

Bu stn mukavemet ve direngenlik zellikleri, eitli s ve nem etkileri altnda
tehlikeli durumlar arz edebilir. Bu s ve nem etkilerinden dolay ortaya kan ar
ykler, sz konusu basnl kompozit tplerin ve kapal silindirlerin hasara
uramasna veya bunlar hasara uratacak i basn veya tekrarl yk (yorulma)
kritik deerlerinin son derece azalmasna neden olabilir. Son yllarda pek ok bilim
adam, bu stn nitelikli malzemeleri olumsuz etkileyen durumlar ve bu
durumlarn giderilme yntemlerini aratrmlar ve bu konulardaki birok yayn
bilimin kullanmna sunmulardr.

Her iki ucu kapal kompozit silindirlerin analizi, Lekhnitskii nin teorisine
dayanmaktadr (LEKHNITSKII, 1981). Mackerle (MACKERLE, 2002), teorik ve pratik
bak alarndan, kompozit basnl kaplarn ve silindirlerin analizi iin uygulanm
sonlu eleman metotlarnn kaynakasn yeniden gzden geirmitir. Soden ve
arkadalar (SODEN, 1993), tek ynl ve iki ynl kuvvetler altnda tel veya lif
sarlm kompozit tplerin mukavemet ve deformasyonlar zerine sarmn tesirini
aratrmlardr. Hwang ve arkadalar (HWANG, 2003), bir kompozit basnl kabn
fiber mukavemeti zerine byklnn etkisini, deneysel almalar kullanarak ve
analitik bir yaklamla incelemilerdir. Son zamanlarda, i basn, eksenel ve dey
ykleme ve birletirilmi merkezka basnc ve eksenel yklemenin etkisi altnda
baz almalar yaplmtr (XIA, 2001; XIA, 2001; WILD, 1997).
2
Vasiliev ve arkadalar (VASILIEV, 2003), ticari uygulamalarda kullanlan geleneksel
basnl kaplarn yerini alacak ve liflerin srekli bir ekilde sarm ile imalat yaplan
kompozit basnl kaplar zerine almlardr. Sadece eilme momenti altnda
alan, liflerin ok tabakal olarak sarlmas ile elde edilen kompozit borular iin,
klasik tabaka-plak teorisine dayanan kesin bir zm gnmzde mevcuttur
(XIA, 2002). Chang (CHANG, 2000), deimeyen i basn altnda, deiik malzeme
zelliklerine sahip simetrik tabakal basnl kaplar zerine ilk tabaka hasar
mukavemetine bal olarak deneysel ve analitik bir yaklam zerinde almtr.

Tabakov (TABAKOV, 2001), mhendislik uygulamalar iin herkes tarafndan
benimsenen algoritma tekniinin yeni bir farkn ispat etmitir. boyutlu gerilme-
ekil deitirme analizine bal olarak kaln kompozit basnl kaplarn patlama
basncnn deerlendirilmesi bir rnek olarak dikkate alnmtr. Liang ve arkadalar
(LIANG, 2002), lif sarlm kompozit basnl kaplarn aratrlmas ile ilgili olarak,
geometrik snrlamalara maruz kubbe evrelerinin optimum dizaynn, sarm artlar,
Tsai-Wu hasar kriteri ve maksimize edilmi ekil faktrn kullanarak,
incelemilerdir. Jacquemin ve Vautrin (JACQUEMIN, 2002), s ve nem etkisi altnda
kaln kompozit silindirlerde i basn alanlarn hesaplamak iin yeni bir yar-analitik
model gelitirmilerdir.

Jacquemin ve Vautrin (JACQUEMIN, 2002), kaln bir kompozit borunun yzeye
yakn yerlerindeki gerilmeler zerine tekrarl s ve nem etkisini incelemilerdir.
Parnas ve Katrc (PARNAS, 2002), i basn, eksenel kuvvet, ktle kuvveti, s ve
nem deiiklii etkisi altndaki fiber takviyeli basnl kaplar tasarmlamak ve
bunlara dair bilgiler vermek iin bir analitik prosedr gelitirmilerdir. Kabir
(KABR, 2000), zeri metalik bir destek ile sarlm, lifle kuvvetlendirilmi, i basn
altnda tutulan basnl kaplarn davranlarn nmerik olarak (sonlu elemanlar
yntemi ile) incelemitir.

Roy ve Tsai (ROY, 1988), kaln kompozit silindirler iin basit ve verimli bir dizayn
metodu sunmulardr. Gerilme analizi, genelletirilmi dzlem ekil deitirme
3
durumundaki silindirleri gz nnde bulundurarak 3 boyutlu elastisiteye
dayanmaktadr. ve d basn ve eksenel yke maruz kalan, her iki ucu ak
silindirler (borular) ve kapal silindirler (basnl kaplar) iin analiz yntemi
verilmitir. Silindirlerin hasar, 3 boyutlu bir kuadratik hasar kriteri kullanlarak
nceden belirlenmitir. Hem ince hem de kaln silindirler iin, patlama basnlarn
hesaplamak amacyla indirgenmi bir model kullanlmtr ve hesaplanan patlama
basnlar, elde edilen deneysel sonular ile ok iyi uyum gstermektedir. Optimum
durumdaki ok tabakal silindirlerde, 3 boyutlu kuadratik kriter en uygun tabaka
sralamasn ok kolay bir ekilde elde etmeye bir imkan tanmaktadr. Tabaka
sralamasnn, zellikle kaln silindirlerde, ok kritik olduu bulunmutur. Buna ilave
olarak, ayn zamanda iten basnca maruz ok tabakal kapal silindirlerin dizayn
parametreleri ve verimli bir ekilde kullanlabilecei malzeme zerine allmtr.

Sayman (SAYMAN, 2005), hidrotermal yklemeler altndaki ince veya kaln ok
tabakal kompozit silindirler iin genel bir gerilme analizi metodu gelitirmitir.
Tabakalar [0/90]
2
, [30/-30]
2,
[45/-45]
2
ve [60/-60]
2
fiber alar iin simetrik
veya antisimetrik olarak ynlendirilmilerdir. Analizler, borunun ularnn ak
kapal olduu snr art ile dzlem gerilme durumu dikkate alnarak yaplmtr.
Termal yklemeler iin ise niform ve parabolik scaklk dalmlar seilmitir.
Btn integrasyon sabitleri tabakalarn normali ynndeki radyal gerilme ve ekil
deitirmelerden bulunmutur. Hidrotermal zellikler ve dier mekanik zellikler
bir cam lifi-epoksi kompozit tabaka zerinde tespit edilmitir. ANSYS sonlu
elemanlar paket program vastas ile elde edilen sonlu eleman zmleri, baz
analitik sonular ile karlatrlm ve sonular arasnda uyum olduu tespit
edilmitir.






4
2. GENEL BLGLER

2.1 Ama

Bu projede, sanayide ok deiik s ve nem artlarnda kullanlmakta olan kompozit
basnl tpler, ak ve kapal silindirlerin, belirli s ve nem etkileri altnda ve belirli
lif ynlenme alarnda, patlama basnc ve yrtlma deerlerinin snrlarnn izilmesi
ve belirli artlara uygun ekilde tasarmlarn ve imalatlarn yaplmas amalanmtr.
Yaplan bu alma ile, ok yaygn kullanm alanlarna sahip ve halen sanayide elik
malzemelerden imalat yaplmakta olan basnl tp, ak ve kapal silindirlere
alternatif olarak, mekanik zellikleri asndan bu malzemelere yakn veya onlardan
daha avantajl zelliklere (hafiflik, yksek basn dayanm ve yksek korozyon
direnci,gibi zelliklere) sahip bir malzeme olan kompozit basnl tp, ak ve
kapal silindirler, sanayinin ve aratrmaclarn kullanmna sunulmutur.

Deneysel almalar zellikle, farkl evre artlarnda yaplm ve bu sayede evre
artlarna kar en uygun imalat koullar (lif oryantasyon alar, tabaka saylar,)
belirlenmitir.

Ayrca proje kapsamnda gelitirilen nmerik program vastas ile de deneysel
almalarn alternatifi olabilecek bir yntem gelitirilmeye allmtr.

2.2 Kompozit Tp retimi

Projenin deneysel aamas iin gerekli olan kompozit tp ve silindirlerin retimi,
kompozit malzeme retimi yapan ve endstriye bu anlamda nemli hizmetleri olan
ZOREEL Kompozit zole Malzemeler San. ve Tic. Ltd. ti. nde yaplmtr.

Kompozit malzeme retimi iin, endstride ok eitli kullanm alan olmas ve kolay
bir ekilde temin edilebilir olmas asndan matris malzemesi olarak epoksi ve fiber
malzemesi olarak da cam lifi tercih edilmitir.
5
ekil 1de her iki taraf ak bir kompozit silindir ile bir basnl tp ematik olarak
gsterilmektedir.

(b)
r

z
1
2
3

(a)

ekil 1. Cam lifi ile takviye edilmi epoksi matrise sahip a) ak silindir, b) basnl
tp

almamzda, retim yntemi olarak, literatrde lif sarm yntemi (Filament
winding) olarak adlandrlan yntem kullanlmtr. Bu yntemde rulolar halinde
bulunan cam lifleri makaralardan geirilerek ilk olarak matris malzemesinin yani
epoksinin bulunduu havuzlara daldrlmaktadr. Daha sonra epoksi emdirilmi cam
lifleri malafa ad verilen ve d aplar, retimini yapacamz kompozit tpn i
apna sahip olan borular zerine istenilen fiber ynlenme alarnda sarlmaktadr
(ekil 2).


ekil 2. Bir kompozit tpn imalat

stenilen kalnlk veya tabaka says elde edilinceye kadar liflerin sarm devam
etmektedir. Sarm yaplrken tabakalarn birbirlerine gre simetrik dizili gsterecek
6
ekilde liflerin sralanmasna dikkat edilmektedir. Yani bir tabaka [+] asnda
sarlrken, dier tabaka [-] asnda sarlmtr. Bu ekilde istenilen kalnlk veya
tabaka saysna gelen kompozit tp, sarm tezgahndan alnarak kurutma odas ad
verilen mekanizmalara yerletirilmektedirler. Burada epoksinin, yerekimi etkisiyle
akmamas, dolaysyla sarm ile elde edilen kompozit yapnn bozulmamas iin, tp
veya silindir frn ierisinde dk hzlarda kendi ekseni etrafnda
dndrlmektedir. Kurutma ileminden sonra, retimi yaplan kompozit tp malafa
zerinden karlr ve sabit bir i ap deerinde elde edilmi olur.

almamzda her biri 1 m boyunda, 100 mm i apnda ve 2,8 mm et kalnlna
sahip cam lifi/epoksi kompozit borularn imalat yaplmtr. Her bir boru 8
tabakadan meydana gelmektedir. Tabaka dizilii olarak ise simetrik oryantasyon
seilmitir. basn patlatma ve yorulma deneyleri iin dizilileri aada verilmi
olan yedi farkl oryantasyon tercih edilmitir.

1. ( 55/-55/55/-55)
s

2. ( 66/40/66/40)
s

3. ( 60/-60/60/-60)
s

4. ( 45/-45/45/-45)
s

5. ( 30/-30/30/-30)
s

6. ( 75/-75/75/-75)
s

7. ( 88/11/88/11)
s


Yukarda ifade edildii ekilde retimi gerekletirilen bir kompozit boru, baz
kesme operasyonlarndan getikten sonra ekil 3te gsterildii gibi istenilen deney
numunesi boyutlarna getirilmektedir.





7


ekil 3. retilen camlifi/epoksi kompozit boru

2.3 Kompozit Malzemenin Mekanik zelliklerinin Bulunmas

retimi gerekletirilen kompozit malzemenin nmerik analizlerde kullanlacak olan
mekanik zelliklerinin belirlenmesi iin standart testler yaplmtr. Bunun iin
ncelikle hazrlanan kompozit borulardan standart test numuneleri karlm ve
mekanik zellikler deneysel olarak tespit edilmitir.

lk olarak; kompozit malzemenin hacimsel younluu tespit edilmitir. Bunun iin
yaplan hesaplamalar neticesinde; malzemenin hacimsel fiber younluu V
f
=%60
olarak elde edilmitir. Daha sonra; kompozit malzemenin elastisite modlleri tespit
edilmitir. Kompozit malzemeler mekaniinden bilindii zere, fiber dorultusunda
olan elastisite modl E
1
ve fibere dik dorultuda olan elastisite modl E
2
olarak
adlandrlmaktadr. Kompozit bir yap zerindeki fibere gre ynler ekil 4te
gsterilmektedir.
1
2
r, 3
z

ekil 4. Kompozit bir yapda ana malzeme dorultular
8
Elastisite modllerinin bulunmas esnasnda sonularn doruluunu kontrol
edebilmek iin iki farkl lm yntemi ile deneyler yaplmtr. Bunlardan birincisi,
basit olarak, deney iin hazrlanm kompozit kiriin ucuna eitli arlklar aslarak
kme miktarlarnn tespit edilmesi ve analitik olarak elastisite modllerinin
bulunmas yntemidir. kincisi ise; deney numunesinin zerine uzama telleri (strain-
gauge) yaptrmak suretiyle, niversal ekme cihaz kullanlarak yaplan ekme
deneyi yntemidir. Her iki deney birok kez yaplm ve elde edilen deerlerin
ortalamas alnarak her bir yntemde E
1
ve E
2
deerleri hesaplamtr. Yaplan
deneyler sonucunda E
1
=36514 MPa ve E
2
=14948 MPa olarak hesaplanmtr. Benzer
ekilde; yine strain-gaugeler vastas ile malzemenin Poisson oran
12
=0,24 olarak
hesaplanmtr.

Hazrlanan deney numunelerinin, ekme cihaznda koparlncaya kadar ekilmesi ile
fiber dorultusundaki kopma mukavemeti X
t
=938 MPa ve fibere dik dorultudaki
kopma mukavemeti Y
t
=89 MPa olarak llmtr. Basma deneyi ile llen bas
mukavemetleri srasyla X
c
= 938 MPa ve Y
c
= 153 MPadr.

Kayma modlnn (G
12
) tespit edilmesi iin, numune fiber ynne 45 a yapacak
ekilde kesilerek ekme cihaznda ekilmitir. Bylece 45 deki elastisite modl (E
x
)
belirlenmi olmaktadr. Daha sonra literatrde yer alan ve Denklem (1)de verilen
formlasyon kullanlarak G
12
kayma modl G
12
= 6350 MPa olarak bulunmutur.

1
12
2 1
12
2 1 1 4
1
E E E E
G
x

+
= (1)

Son olarak kayma mukavemetini (S) tespit etmek iin Iosipescu test metodu
kullanlmtr. Iosipescu test dzeneinin ematik gsterimi ekil 5de
gsterilmektedir. Buradaki numune boyutlar, a=80 mm, b=20 mm, c=12 mm ve t=3
mmdir. Deney numunesi Iosipescu test aparatna balandktan sonra niversal bir
ekme-basma cihaznda basma ilemi yaplmtr. Deney farkl numuneler
9
kullanlarak tekrarlanmtr. Tm deneylerin sonucunda elde edilen maksimum yk
(P
max
) iin bir ortalama deer alnmtr.


ekil 5. Iosipescu deneyinin ematik gsterimi ve deney numunesi boyutlar

Kayma mukavemetinin hesaplanmas iin Denklem (2) kullanlmtr.

max
P
S
t c
= (2)
Iosipescu deneyi sonucunda kayma mukavemeti S=88 MPa olarak elde edilmitir.
Elde edilen bu deer dier mekanik zellikler ile birlikte nmerik analizlerde
kullanlmtr.

Fiber dorultusundaki ve fibere dik dorultudaki sl genleme katsaylarn ()
belirlemek iin zerlerine strain-gauge yaptrlarak hazrlanan numunelere T
scaklk fark uygulanarak ekil deitirmeler () llmtr. Daha sonra Denklem
(3) kullanlarak sl genleme katsaylar hesaplanmtr. Hesaplamalar sonucunda
fiber dorultusundaki sl genleme katsays
1
= 7,52x10
-6
1/
o
C ve fibere dik
dorultudaki sl genleme katsays
2
= 47,77x10
-6
1/
o
C olarak tespit edilmitir.

T = . (3)

10
Kompozit malzemenin fiber dorultusundaki (
1
) ve fibere dik dorultudaki (
2
)
hidrotermal katsaylarn bulabilmek iin; boru zerine yaptrlan strain-gaugelerin
st zel bir malzeme (silikon) ile kaplanarak strain-gaugeler ve balant tellerinin
su ile temaslar engellenmitir. Hazrlanan numune, su dolu kaba konularak burada
ASTM standartlarnn ngrd ekilde 2 saat sre ile bekletilmitir. Daha sonra
numunede meydana gelen ekil deitirmeler () llmtr. lm sonucunda
hidrotermal katsaylar
1
=-46x10
-4
ve
2
=14x10
-4
olarak tespit edilmitir.

retilen kompozit malzemenin nmerik analizler iin gerekli olan mekanik
zellikleri Tablo 1de toplu olarak gsterilmitir.

Tablo 1. Kompozit malzemenin mekanik zellikleri
zellik Sembol Deer
Fiber ynndeki elastisite modl E
1
[MPa] 36514
Fibere dik yndeki elastisite modl E
2
[MPa] 14948
Kayma modl G
12
[MPa] 6350
Poisson oran
12
0,24
Fiber ynndeki ekme mukavemeti X
t
[MPa] 938
Fibere dik yndeki ekme mukavemeti Y
t
[MPa] 89
Fiber ynndeki basma mukavemeti X
c
[MPa] 938
Fibere dik yndeki basma mukavemeti Y
c
[MPa] 153
Kayma mukavemeti S [MPa] 88
Fiber dorultusundaki sl genleme katsays
1
[1/
o
C] 7,52.10
-6
Fibere dik dorultudaki sl genleme katsays
2
[1/
o
C] 47,77.10
-6
Fiber dorultusundaki hidrotermal katsays
1
-46.10
-4
Fibere dik dorultudaki hidrotermal katsays
2
14.10
-4




11

3. GERE VE YNTEM
3.1 Deneysel almalar
3.1.1 Nokta Eme Deneyleri
Endstride uzun hat borularnda karlalan en byk problemlerden biri eilmeye
sebep olan ykler etkisi altnda meydana gelen hasarlardr. Bu nedenle almamzda
retimini yaptmz kompozit borularn eilmeye maruz kaldklar durumlardaki
davranlarn incelemek iin eme deneyleri yaplmtr. Bunun iin yani imal
edilen borularn eilme mukavemetlerini tespit etmek iin standart bir test metodu
olan nokta eme deneyinden yararlanlmtr. ekil 6da nokta eme deneyi ile
ilgili genel bir bilgi ematik olarak verilmitir.

Burada hasar meydana getiren yk deerleri kullanlarak farkl alar iin eilme
mukavemetleri tespit edilmitir. Her a iin birden fazla deney yaplarak elde edilen
ortalama mukavemet deerleri bulunmutur. Deneyler esnasnda radyal
dorultudaki burkulmalar engellemek iin; borularn ii kum ile doldurulmutur.
Ayrca, hasarn lokal/noktasal gerilmeler nedeni ile gereklemesini engellemek iin
de basma noktasnda yarm daire eklinde ilave bir aparat kullanlmtr, ekil 7.

P
300 mm
400 mm
Kum
=100 mm
i
=105 mm
d

ekil 6. nokta eme deneyinin ematik gsterimi
12


ekil 7. Borularn nokta eme deneyi

Fakat kullanlan bu yarm daire para 45 ve 30 sarm asna sahip numunelerin
deneylerinde yanal hasarlara sebebiyet vermitir. Burada eilme etkisi ile hasar
meydana gelmemitir. Bu nedenle, bulgular blmnde sadece 55 ve st iin elde
edilen deerler verilmitir. Kullanlan 8 tabakal test numunelerinin d aplar
ortalama 105 mm i aplar 100 mm ve boylar 400 mm olarak alnmtr.

3.1.2 Basn Patlatma Deneyleri

basn ile patlatma deneylerini yapabilmek iin ekil 8 (a, b)de grlen balama
aparat tasarlanm ve retimi gerekletirilmitir. Yaplan ilk aparat, kompozit boru
iine belirli skdaki bir toleransla giren ve zerine szdrmazlk iin yerletirilmi 2
adet o-ring kanalndan oluan bir kapak (silindir) ve kompozit boruyu d aptan
tutup skmak iin kullanlan kelepelerden oluan basit bir aparattr. Silindire gelen
basn kuvvetini karlamak iin kelepeler ve silindirler evreden eit aralkl 6 adet
M12 cvata ile balanmtr. Bu paralar ile balanan kompozit borunun ierisine,
PLC kontroll servo-hidrolik test makinesi yardmyla, ya ile basn
uygulanmaktadr (ekil 9).


13
Bu aparatn en nemli zorluu, kompozit boru numunenin balanmasnn ok uzun
sre almas ve youn emek harcamay gerektirmesidir. Numune boyutlar olarak
uzunluklar 300 mm ve 400 mm, i ap 100 mm ve ortalama et kalnl 3 mm olan
numuneler test edilmitir. Her bir numune 8 tabakadan meydana gelmektedir.

Bu aparat ile yaplan ilk denemelerde kompozit boru numuneler genellikle 3648 bar
basn aralnda cvata deliklerinden yrtlarak hasara uramtr. basn
neticesinde kapaa gelen eksenel kuvveti cvatalar skarak elde edilen, kelepe ve
kompozit boru arasndaki srtnme kuvveti karlamaktadr. Bunun yetersiz kald
grlnce skma enelerinin iine srtnme kuvvetini artrmak ve skmadan dolay
kompozit yapy hasara uratmamak iin sert kauuk yerletirilmitir. ekil 10 (a, b,
c)da aparata bal durumda, i basn testi yaplan bir numunenin fotoraflar
verilmitir.

ekil 11de numunenin aparata baland blgeden hasara uramas ok ak bir
ekilde grlmektedir. Numunenin zerinden balama aparat skldnde
zellikle cvata deliklerinin olduu blgelerde, yrtlma eklinde bir hasar meydana
geldii anlalmaktadr (ekil 11-b). Bu yntemle 60 sarml tp iin en yksek 186
bar deerine kadar klmtr. Bu basn deerinde kapaa gelen kuvvet 146000 N
(14.6 ton) olarak hesaplanmtr.


(a)

(b)

ekil 8. Skma eneli aparat teknik resmi ve kesit grn
14


ekil 9. PLC kontroll servo-hidrolik test makinesi


(a)

(b)

(c)


ekil 10. basn etkisi altnda patlayan bir numunenin grntleri


15
Kompozit borunun, bu kuvvet etkisi altnda ve enelerin kompozit boruyu dtan
skma etkisiyle, aparatn ke kenarndan ya da yine cvata deliklerinden hasara
urad tespit edilmi ve etkili sonular alnamamtr. Ayrca bu kadar yksek
basnta aparatta plastik deformasyonlar olduu da gzlenmitir. Bu da aparatn,
bundan sonraki yaplacak olan deneyler esnasnda dzgn bir balama
gerekletirememesine neden olmutur.


(a)

(b)

ekil 11. Borularn balant blgesinden hasara uramas

Bu ilk tasarlanan aparat ile karlalan baz nemli zorluklar nedeniyle, i basn
patlatma deneylerini gerekletirebilmek iin yeni bir aparat yapma zorunluluu
ortaya kmtr. Yaplacak olan yeni aparatn yerine getirmesi beklenen iki nemli
husus olduu anlalmtr. Bunlardan birincisi, numunenin balama aparatna daha
ksa srede ve pratik bir ekilde balanabilmesini salayacak ekilde tasarlanmasdr.
kinci nemli nokta ise balama blgesinde zellikle cvata deliklerinin etrafndan
balayarak devam eden ve bunun sonucunda numunenin tamamen hasara
uramasna neden olan yrtlmalarn engellenmesidir. Bu durum ilem kolaylnn
yannda aparata balama esnasnda numuneye daha az n hasar verilmesi gibi
avantajlar da beraberinde getirecektir. Cvata delikleri balama blgesinde bir entik
gibi davranarak bu blgenin zayflamasna ve hasarn burada meydana gelmesine
neden olmaktadr. Bu sebeplerden dolay balanmas kolay olan ve eksenel kuvveti
daha etkili biimde karlayacak yeni bir aparat tasarlanmtr.
16
kinci tasarlanan aparat konik bir skma tertibatna sahip olup, kompozit borunun
iine girerken i aptan kk olduundan kolayca girmekte ve konik paralar
skldnda konik kauuk genileyerek boruyu iten skp szdrmazlk
salamaktadr. basncn oluturduu eksenel kuvvet hem skma kuvveti ile hem de
kompozit tpn iine alan kanala giren paralar ile ekil ba oluturularak
karlanmaktadr. Bu amala kompozit borunun iine kanal aabilmek iin borunun
u ksmlar kalnlatrlarak retim yaptrlmtr. ekil 12 (a, b, c)de yeni yaplan
aparatn paralar grlmektedir. ekil 12(b)de belirtildii gibi; 1: Kompozit tp,
2-4: Sktrma paralar, 3: Szdrmazlk eleman, 5: Flan, 6: Sistem kilit elemanlar,
7:Somun olarak adlandrlmaktadr.

Yeni aparatn dizayn gerei, numunenin balama yaplacak u ksmlarnn yaklak
olarak 1315 mm kalnla ulaacak ekilde ek sarmlar ile kuvvetlendirilmesi
zorunluluu ortaya kmtr. Bunun iin yeni aparatta kullanlacak olan numuneye
ait geometrik ller ekil 13de verilmitir. Bu ilem ekstra bir maliyet ve aba
gerektirmesine ramen kompozit malzemelerin retimini gerekletiren zoreel
firmas istenildii ekilde takviye sarmlarn u blgeler iin yapmtr. Bir dier
nemli hususta 8 tabakal numunelerin ok yksek basn deerlerinde patlamas
nedeniyle, yeni aparat ile patlatlan numunelerin 4 tabaka olarak retilmi olmasdr.

Konik skmal aparat tasarlanrken 250 bar basnca dayanm ngrlerek tasarlanp
buna gre hesaplanmtr. Bu sebeple yaplan nmerik ve sonlu elemanlar
analizlerinde, aparatn ekil ba salayan paralarnda 120 MPa kesme gerilmesi
olumu, kompozit tpe bu blgede yaklak 200 kN kuvvet gelmitir. Yine tp iine
alan kanalda meydana gelen gerilmeler bu blgedeki kesit deiikliinden dolay
gerilme ylmas da meydana getirdiinden yaplan analizlerde kompozit tpn
orta ksmndan hasara urayabilmesi iin tp balarndaki kalnlatrmann tp
kalnlnn en az 5 kat olmas gerektii tespit edilmitir.



17

(a)

(b)

(c)
ekil 12. Konik skmal aparat teknik resmi ve detay grnleri


ekil 13. Numune geometrisi
18
ekil 14 (a, b)de; ikinci olarak tasarlanan aparat ile 60
o
sarm asna sahip boru
numune ve bu numuneler ile yaplan ilk testlerin sonucuna ait hasar fotoraflar
grlmektedir. Buradaki numuneler 46 bar basn altnda balama aparatnn olduu
blgeden yrtlarak hasara uramlardr. Bu yeni aparat ile yaplan ilk denemelerde
kalnlatrlan ksm (borunun aparata balanan u ksmlar) n grlenin aksine
yaklak olarak 88 ile sarldndan tpler bu ba ksmdan bu ekildeki
fotoraflarda grld gibi epeevre yrtlarak hasara uramtr. Bu yaplan ilk
testlerde oluan hasarn neticesinde takviye blgesinin sarmnn 88 ile yeterli
olmayaca anlalmtr. Bir baka ekilde ifade etmek gerekirse, takviye blgesinin
de al olarak takviye edilmesi ve daha mukavim bir hale getirilmesi zorunluluu
ortaya kmtr.

Bu istenmeyen hasar durumunu ortadan kaldrmak iin tp zerine kalnlatrma
ilemi yaplrken bu blgelere dayanm arttrmak iin takviye olarak apraz rgl
cam elyaflar konularak yeniden retim yaptrlmtr. Bu ekilde yaplan
denemelerde baarl sonular alnm, 60
0
sarml iki tpn deneylerinde her iki
tpte ayni sonular vermitir. Tpler maksimum 75 bar civarnda basnca dayanm
gstermitir. Fakat tplerde terleme yani tp yzeyi zerinde ya szmas 4045 bar
civarlarnda grlmeye balam ve basn art ile beraber tpn her blgesinde
grlm ve hzla artmtr. Basn hidrolik ya makinesi ile arttrlm fakat en fazla
75 bara klmtr. Tp liflerinde (fiberlerde) gzle grlen bir hasar meydana
gelmemitir. Ya, i basn etkisinde genileyen ve uzayan kompozit tpte fiber ve
reine malzeme arasndaki makro boluklardan szm veya sadece matris (reine)
malzemeyi hasara uratp fiberler arasndan gemitir. Bu durumda ok salkl
sonu verememektedir. Bu sebeple, kompozit tpn ierisine iyi bir szdrmazlk
salamak iin plastik malzemeden 12 mm kalnlnda bir tp yerletirmek ya da
fiberlerin direkt olarak bu plastik boru zerine sarlmas mmkndr.




19

(a)

(b)

ekil 14. Yeni aparat ile patlatma deneyi yaplan numuneler ve hasar grnleri

Bu yeni tasarlanan aparat kullanlarak i basn patlatma deneyleri baarl bir
ekilde yaplabilmitir. Tasarlanan aparat konik bir skma tertibatna sahip olup,
kompozit borunun iine girerken i aptan kk olduundan kolayca girmekte ve
konik paralar skldnda konik kauuk genileyerek boruyu iten skp
szdrmazlk salamaktadr. basncn oluturduu eksenel kuvvet hem skma
kuvveti ile hem de kompozit tpn iine alan kanala giren paralar ile ekil ba
oluturularak karlanmaktadr. Bu amala kompozit borunun iine kanal aabilmek
iin borunun u ksmlar kalnlatrlarak retim yaptrlmtr. Yeni aparatn dizayn
gerei, numunenin balama yaplacak u ksmlarnn yaklak olarak 1315 mm
kalnla ulaacak ekilde ek sarmlar ile kuvvetlendirilmesi zorunluluu ortaya
kmtr.

Konik skmal aparat tasarlanrken 250 bar basnca dayanm ngrlerek tasarlanp
buna gre hesaplanmtr. Bu sebeple yaplan nmerik ve sonlu elemanlar
analizlerinde, aparatn ekil ba salayan paralarnda 120 MPa kesme gerilmesi
olumu, kompozit tpe bu blgede yaklak 200 kN kuvvet gelmitir. Yine Tp iine
alan kanalda meydana gelen gerilmeler bu blgedeki kesit deiikliinden dolay
gerilme ylmas da meydana getirdiinden yaplan analizlerde kompozit tpn
orta ksmndan hasara urayabilmesi iin tp balarndaki kalnlatrmann tp
kalnlnn en az 5 kat olmas gerektii tespit edilmitir.


20
kinci olarak tasarlanan aparata uygun olarak, retimi gerekletirilen ve analiz
edilen basnl tplerin tabaka dizilileri Tablo 2de gsterildii ekildedir. Bu
tablodan grld zere 5 farkl simetrik ve 5 farkl anti-simetrik olmak zere 10
farkl oryantasyon seilmitir.

Tablo 2. Numunelerin tabaka dizilileri
Tip Tabaka as ()
A [ ]
45/ 45/ 45/ 45 + +
B [ ] 55/ 55/ 55/ 55 + +
C [ ]
60/ 60/ 60/ 60 + +
D [ ] 75/ 75/ 75/ 75 + +
Simetrik
[]
s

E [ ]
88/ 88/ 88/ 88 + +
F [ ]
45/ 45/ 45/ 45 + +
G [ ]
55/ 55/ 55/ 55 + +
H [ ]
60/ 60/ 60/ 60 + +
I [ ] 75/ 75/ 75/ 75 + +
Antisimetrik
[]
2

J [ ] 88/ 88/ 88/ 88 + +

3.1.3 Basn Yorulma Deneyleri
almann bu ksmnda simetrik olarak tabakalanm i basnca maruz ince cidarl
kompozitlerin yorulma mrleri aratrlmtr. Bu amala E-cam/epoksi CTP
borular retilmi ve kapal ulu i basn yorulma testleri uygulanmtr. Bu alma
iin ekil 9da gsterilen PLC kontroll hidrolik basn test cihaznn yorulma
modl kullanlmtr. almann bu ksmnn amac filaman sarml kompozit
tpler zerinde sarm alarnn etkilerinin incelenmesidir. Bunun iin [ ]
2
45 ,
[ ]
2
55 , [ ]
2
60 , [ ]
2
75 ve [ ]
2
88 a oryantasyonlar tercih edilmitir. Yorulma test
cihaznn ayarlanmas iin gerekli olan numunelerin statik patlama basnc deerleri
almann ilk aamasnda yaplan i basn patlatma deneylerinden bilinmektedir.
21
Patlama basnlarnn %70, %60 ve %50 gerilme seviyelerinde yorulma testi
yaplmtr.

Yorulma testleri iin de geometrik lleri ekil 13de verilmi olan numuneler
kullanlmtr. Numuneler 4 tabakadan olumaktadr ve sarm ilemi sonras toplam
et kalnl 1,6 mm olarak elde edilmitir. Numunelerin uzunluu 400 mm ve i ap
100 mm olarak tercih edilmitir.

Yorulma basn testinde, daha nce ekil 12de gsterilmi olan konik skmal aparat
kullanlmtr. Yorulma testlerinde ASTM D2992 standard gz nnde tutulmutur.
Buna gre, PLC kontroll servo-hidrolik test makinesinin yorulma periyodu
dakikada 25 evrimdir. Bu makine ayn zamanda en fazla 3 adet numuneyle almak
zere imal edilmitir. Ayrca deney esnasnda doabilecek her trl tehlikeli durumu
ortada kaldrmak iin ekil 15de gsterilen koruyucu test kutular kullanlmtr. Bu
koruyucu test kutular deney yaplrken numuneleri gzleyebilecek ekilde
retilmitir.



ekil 15. Koruyucu test kutular

3.2 Nmerik almalar
22
Deneysel olarak yaplan i basn patlatma deneylerinden sonra elde edilen deneysel
sonularla karlatrmak iin nmerik analizler yaplmtr. Nmerik analizler ilk
olarak, proje kapsamnda FORTRAN programlama dili kullanlarak gelitirilen
program kullanlarak yaplmtr. Gelitirilen programa ait FORTRAN kodlar proje
raporu sonuna EK-1 olarak ilave edilmitir.

Proje ekibi tarafndan gelitirilmi sonlu elemanlar programna alternatif olarak
piyasada ok tercih edilen paket programlardan ANSYS program kullanlarak da
ayn analizler tekrar edilmi ve gelitirilen programdan elde edilen sonular ile
karlatrmalar yapma imkan domutur. Bylece, analizlerin farkl nmerik
yntemlerle yaplmas ve daha salkl sonular elde edilmesi amalanmtr.

3.2.1 Kompozit Basnl Tpn ANSYS ile Modellenmesi

almann bu ksmnda, kompozit bir tpn modellenmesinin ANSYS programnda
nasl yapld, sonlu elemanlara blme ilemi ve snr artlarndan genel itibari ile
bahsedilmitir. ANSYS sonlu elemanlar program kullanlarak yaplan
hesaplamalarda; kompozit basnl tp zerinden kk bir eleman alnarak btn
modeli temsil edecek ekilde ykleme ve snr artlar uygulanmtr. Bu eleman
ekil 16(a)da gsterilmitir. ANSYS ile yaplan modelleme ilemi esnasnda SOLID
46 eleman tipi kullanlmtr. Bu eleman tipine ait ematik gsterim ise ekil 16 (b)de
verilmektedir.

Bu elemann en nemli zellii, tabakal bir kompozit malzemenin modellenmesi
esnasnda 250 tabakaya kadar modelleme imkn salamasdr. ANSYSte her
oryantasyon iin farkl modeller oluturulmutur. Oluturulan modellere rnek
olarak, ekil 17de [45
o
/-45
o
]
s
oryantasyonuna ait tabaka dizilii verilmitir.

23


(a)

(b)

ekil 16. Kompozit basnl kap zerinden alnan eleman (a), ve
SOLID 46 elemann tanmlanmas (b)



ekil 17. [45
o
/-45
o
]
s
oryantasyonu iin tabakalarn dizilii

Daha nce akland zere, proje kapsamnda yaplan analizlerde zellikle
deneysel aamada kan zorluklardan dolay, basnl tpler 4 tabakadan meydana
getirilmitir. Dolaysyla, ekil 17den de grld zere sonlu elemanlarla
modelleme esnasnda, tabakal kompozit modellerin her biri 4 tabakadan
oluturulmutur. ekil 17de sadece simetrik oryantasyon verilmi olup, dier
modellemeler ve analizler iin antisimetrik oryantasyon da kullanlmtr.


24
Oluturulan modelin, sonlu elemanlara blnm hali ve analiz iin kullanlan snr
artlar ekil 18 (a,b)de gsterilmitir.



(a)

(b)

ekil 18. Sonlu elemanlar modeli (a), Snr artlar (b)

Yaplan nmerik analizlerde, ilk patlama basnc iin Tsai-Wu hasar kriteri
kullanlmtr. Tsai-Wu hasar kriteri en genel durumda tensrel olarak Denklem 4de
verildii gibi ifade edilmektedir.

6 ,...., 1 , 1 = = + j i F F
j j ij i i
(4)

Burada,
i
F ve
ij
F ifadeleri mukavemet tensrleri olarak adlandrlmaktadr.
Denklem 4 ok komplike bir yapda olduu iin; dzlem gerilme artlarnda
ortotropik bir tabaka iin Tsai-Wu kriteri indirgenerek Denklem 5de verildii gibi
dikkate alnmaktadr.

1 2
2 1 12
2
6 66
2
2 22
2
1 11 6 6 2 2 1 1
= + + + + + + F F F F F F F (5)





25
4. BULGULAR

4.1 Nokta Eme Deneylerinden Elde Edilen Bulgular

nokta eme deneylerinde, retimini yaptmz cam lifi epoksi kompozit
borularn eilme mukavemetlerini liflerin sarm asna yani oryantasyon asna
bal olarak inceledik. Deneyler neticesinde elde dilen bulgular ekil 19da grafiksel
olarak verilmitir. ekil 19dan da grld gibi fiber oryantasyon as arttka
eilme mukavemeti deeri azalmaktadr. Ayrca belli bir fiber oryantasyonu
deerinden sonra (yaklak 75) eilme mukavemeti deerinin neredeyse
deimedii grlmektedir. Bu durum, sz konusu a deerinden sonra, fiberin
artk eilme mukavemeti zerine herhangi bir etkisi olmadn ifade etmektedir.
Meydana gelen hasarlar incelendiinde de, sadece matris hasarlarnn olutuu
gzlemlenmitir.

0
50
100
150
200
250
50 55 60 65 70 75 80 85 90
Fiber oryantasyon as ()
E

i
l
m
e

M
u
k
a
v
e
m
e
t
i

(
M
P
a
)


ekil 19. Deiik oryantasyonlar iin eilme mukavemetleri





26
4.2 Basn Patlatma Deneylerinden Elde Edilen Bulgular
4.2.1 Oda Scaklnda Yaplan Deneyler

Deneysel olarak yaplan i basn patlatma deneyleri ve sonlu elemanlar metodu
kullanlarak yaplan nmerik analizler neticesinde elde edilen ilk patlama basnlar
Tablo 3te verilmitir. Her bir oryantasyon iin birden fazla numune zerinde deney
yapldndan, bu tablodaki deneysel deerler yaplan testlerin ortalama deerleridir.

Tablo 3ten grld zere, deneysel almalarda 55
o
sarm as iin elde edilen
patlama basnc deerleri dier sarm alarndan daha byk olarak elde edilmitir.
Bu durum, hem simetrik hem de antisimetrik oryantasyon iin geerlidir. Bununla
birlikte, deneysel almalarda en dk deerler 88
o
iin elde edilmitir. Bu
oryantasyonda, zellikle matris krlmas eklinde hasarlar meydana gelmitir.
Dolaysyla elde edilen deerler, dier oryantasyonlardan olduka kk olarak elde
edilmitir. Nmerik almalardan elde edilen deerlerin, deneysel olarak yaplan
testlerden farkl olduu grlmektedir. te yandan, deneysel almalar ile nmerik
almalar farkl olmakla birlikte, hazrlanan FORTRAN programndan elde edilen
sonular ile ANSYS paket programndan elde edilen sonularn genel olarak ok
yakn olduu grlmektedir.

Tablo 3. Farkl metotlardan elde edilen patlama basnc deerleri

Tip
Sarm As
()
ANSYS
(MPa)
Fortran
(MPa)
Deneysel
(MPa)
45 5,44 5,60 5,66
55 7,14 7,20 10,24
60 7,52 7,60 7,40
75 6,66 6,80 3,22
S
i
m
e
t
r
i
k

88 6,18 5,00 1,74
45 4,48 4,60 5,86
55 5,31 5,60 11,18
60 5,57 5,80 7,36
75 5,95 6,20 3,3
A
n
t
i
-
s
i
m
e
t
r
i
k

88 6,14 5,20 2,18
27
FORTRAN programndan elde edilen sonular simetrik ve antisimetrik
oryantasyonlar iin ekil 20de gsterilmitir. En yksek patlama basnc deerinin
simetrik oryantasyonlar iin 60
o
, antisimetrik oryantasyonlar iin ise 75 sarm
alarna sahip modellerde meydana geldii grlmtr.

4
4,5
5
5,5
6
6,5
7
7,5
8
45 60 75 90
Sarm as (
0
)
P
a
t
l
a
m
a

b
a
s

n
c

(
M
P
a
)
Simetrik
Antisimetrik

ekil 20. Simetrik ve antisimetrik oryantasyonlar iin FORTRAN sonularnn
karlatrlmas

Simetrik ve antisimetrik oryantasyonlar iin ANSYS sonularnn karlatrlmas
ekil 21de yaplmtr. Bu ekilden grld gibi simetrik oryantasyona sahip
numunelerde elde edilen patlama basnc deerleri daha yksek deerlerdedir. Fakat
88
o
sarm asn sahip numunelerdeki fark ihmal edilebilecek kadar kktr.

4
5
6
7
8
45 60 75 90
Sarm as (
0
)
P
a
t
l
a
m
a

b
a
s

n
c

(
M
P
a
)
Simetrik
Antisimetrik

ekil 21. Simetrik ve antisimetrik oryantasyon iin ANSYS sonularnn
karlatrlmas
28
Simetrik ve antisimetrik oryantasyonlar iin deneylerden elde edilen sonularn
karlatrlmas ekil 22de yaplmtr. Deneysel almalarda elde edilen deerler
incelendiinde simetrik ve antisimetrik oryantasyon arasnda genel olarak bir fark
olmad, baz sarm alarnda oluan farklarn ihmal edilebilecek dzeyde olduu
grlmtr. Sadece, 55
o
sarm asna sahip numunelerde, antisimetrik olanlar iin
daha byk patlama basnlar elde edilmitir.

0
2
4
6
8
10
12
45 60 75 90
P
a
t
l
a
m
a

b
a
s

n
c

(
M
P
a
)
Simetrik
Antisimetrik


ekil 22. Simetrik ve antisimetrik oryantasyon iin deneysel sonularn
karlatrlmas

Simetrik ve antisimetrik oryantasyonlar iin elde edilen nmerik ve deneysel
sonular srasyla ekil 23 ve 24de gsterilmitir. Hem simetrik hem de antisimetrik
oryantasyonlarda, 45
o
ve 60
o
sarm asna sahip olan numunelerde, deneysel ve
nmerik alma sonularnn olduka yakn deerlerde olduu gzlenmitir. Bunun
yan sra, dier sarm alarnda, deneysel ve nmerik sonular arasnda olduka
byk farkllklar meydana gelmitir.





29
0
2
4
6
8
10
12
45 60 75 90
Sar m as (
0
)
P
a
t
l
a
m
a

b
a
s

n
c

(
M
P
a
)
Ansys Fortran Deney


ekil 23. Simetrik oryantasyon iin deneysel ve nmerik sonularn karlatrlmas

0
2
4
6
8
10
12
45 60 75 90
Sar m as (
0
)
P
a
t
l
a
m
a

b
a
s

n
c

(
M
P
a
)
Ansys Fortran Deney

ekil 24. Antisimetrik oryantasyon iin deneysel ve nmerik sonularn
karlatrlmas

Deneysel sonularn nmerik sonulardan (FORTRAN ve ANSYS sonularndan)
farkl olmas, ancak FORTRAN ve ANSYS sonularnn birbirine olduka yakn
olmas phe ile karlanm ve baka bir malzeme iin ayn analizlerin yaplmasna
ihtiya hissedilmitir. Sz konusu FORTRAN programnda karbon elyaf takviyeli
kompozit bir tp iin analiz yaptmzda sonularn ekil 25te de grld gibi
deneysel sonulardaki karakteristie daha uygun deiimler elde edilmitir. Bu
30
sonular daha nce yaplan alma (PARNAS; KATIRCI, 2002) sonular ile
uyumaktadr.
0
5
10
15
20
25
30 45 60 75 90
Sarm As (
o
)
P
a
t
l
a
m
a

B
a
s

n
c

(
M
P
a
)
Simetrik
Antisimetrik


ekil 25. Karbon/epoksi kompozit tp iin simetrik ve antisimetrik
oryantasyonlarda FORTRAN sonularnn karlatrlmas

Bu sonu, nmerik ve deneysel sonular arasndaki farka etki eden faktrlerden
birinin de kullanlan cam-lif epoksi malzeme, ve bu malzemenin mekanik zellikleri
olduunu gstermektedir. Optimum sarm asnn 55 olarak bulunduu teorik
analizlerde (net analysis) sarma dik yndeki mukavemet deeri tamam ile ihmal
edilmektedir. Burada rnek verilen karbon/epoksi iin mukavemet deeri lif
dorultusunda X=1500 MPa ve liflere dik dorultuda ise Y=40 MPadr. Y deeri Xe
gre ok kk olduundan karbon/epoksi iin bulunan deerlerin aya bal
deiimi beklentilere daha uygundur. Buna karlk, kullanlan camlif/epoksi
malzeme iin mukavemet deeri lif dorultusunda X=938 MPa ve liflere dik
dorultuda ise Y=89 MPadr. X/Y ok kk olmadndan burada Ynin deeri
ihmal edilememektedir. Bu durumu da gz nne alacak ekilde yazlan FORTRAN
kodlar yeniden revize edilmektedir.

4.2.2. Farkl Scaklklarda Yaplan Deneyler

Oda scaklnda (20C), oda scaklndan daha dk bir scaklk deerinde (2C)
ve oda scaklndan daha byk scaklk deerlerinde (40, 60 ve 80C) yaplan
deneylerden elde edilen ortalama patlama basnc deerleri ekil 26da gsterilmitir.
31
0
15
30
45
60
75
90
0 20 40 60 80 100
Scakl k [
0
C]
P
a
t
l
a
m
a

B
a
s

n
c

[
B
a
r
]
45 sarm al
55 sarm al
60 sarm al
75 sarm al
88 sarm al


ekil 26. Farkl scaklklarda bulunan patlama basnc deerlerinin karlatrlmas

ekilden grld gibi, yksek scaklklarda mukavemet deerleri dmeye
balamaktadr. Bu tr tplerin 1C ve 2 C civarnda, rnein dalglar tarafndan,
rahatlkla gvenli bir ekilde kullanlabilecei grlmektedir.

4.2.3. Hasarlarn Oluumu

Yaplan i basn testleri neticesinde, basnl tp zerinde zellikle sarm asna
bal olarak patlama, krlma yarlma vb. hasarlar meydana gelmitir. Baz
numunelerde hasar ncesi matris malzemesinde belirgin bir beyazlama meydana
geldii grlmtr (ekil 27).


ekil 27. Patlama ncesi zellikle matriste ortaya kan beyazlama

32
Numunelerin doal renginin yeil olmasndan dolay, basn nedeniyle numunelerde
meydana gelen bu beyazlama rahatlkla gzlemlenmitir. zellikle bu aamadan
sonra matris malzemesi ve/veya fiberler arasnda oluan mikro krklardan iteki
hidrolik svsnn damlacklar eklinde (terleme) basnl tpn yzeyine kt
gzlenmitir.

ekil 28de numune zerinde meydana gelen yarlmalardan kaynaklanan ve hidrolik
svsnn fkrma eklinde dar kmasna neden olan bir hasar grlmektedir.
ekilden grld gibi fkrma eklinde olabilecek hasarlarda hidroliin ortama
dalmasn engellemek iin deney numunesi kapal bir kap ierisine yerletirilmitir.
Bunun yan sra, numune zerinde meydana gelebilecek hasar gzlemlemek iin bu
koruyucu kabn zeri effaf bir malzemeden yaplmtr.


ekil 28. Hasar sonucu oluan sznt

ekil 29da matris malzemesinin krlmas nedeniyle meydana gelen bir hasar tipi
gsterilmitir. Bu tr bir hasarda, liflerde herhangi bir hasar meydana gelmeden nce
matris malzemesinin krlmas eklinde bir hasar ortaya kmaktadr. zellikle 88
sarm asna sahip numunelerde bu tr hasarlarn meydana geldii gzlemlenmitir.
Tablo 2de verilen deerlere gre, zellikle 88 sarm asna sahip numunelerde elde
edilen i basn patlama deerlerinin dier sarm alarndan daha dk olduu
grlmektedir. Bunun temel nedeni ekil 29da grlen matris hasardr.

33

ekil 29. Matris krlma hasar
ekil 30da fiber malzemesinin krlmas nedeniyle meydana gelen bir hasar tipi
gsterilmitir. Bu tr hasarlar genellikle ok yksek i basn patlama deerlerine
ulalan numunelerde gzlemlenmitir. Fiber hasarnn meydana geldii sarm
alar, yksek i basn deerlerini salayabilmesinden dolay gerekte arzu edilen
sarm alardr.


ekil 30. Fiber krlma hasar

4.3 Basn Yorulma Deneylerinden Elde Edilen Bulgular

Yorulma testi esnasnda hasarn 3 evrede olutuu tespit edilmitir. lk hasar
oluumu beyazlamadr (ekil 31). Bu blmde tabakalar aras ayrlmalar
olumaktadr. Beyaz blgeler derinlemesine ve genilemesine fiber dorultusunda
meydana gelmektedirler. Mikro atlaklar fiber ynnde artmaktadr. evrim says
arttka bu mikro atlaklar ince bir hat oluturmaktadr. zellikle yksek evrim
saylarnda beyazlam blgelerin says artmaktadr. Tabakalar aras ayrlmann da
etkisiyle ine ucu eklinde blgeler olumaktadr. Bu blgeler basncn etkisiyle i
34
yzeyden d yzeye doru basncn etkisiyle srekli alp kapanma
eilimindedirler.

ne ucu eklindeki blgeler d yzeye ulat anda ilk sznt meydana
gelmektedir. Bu ise ikinci hasar evresidir. lk sznt hasarndan sonra evrim says
arttrlrsa artk yzeyde su jetinin olutuu grlmektedir. Bu noktada son hasar
olumaktadr (ekil 32).

ekil 31. Beyazlama hasar ([45]
2
)


ekil 32.

Son hasar ([60]
2
)

Aadaki ekillerde de, ekil 33 (a, b); farkl alar iin meydana gelen fiber
krklarna (hasarlarna) rnekler verilmitir.

35

(a)

(b)

ekil 33. [75]
2
Fiber krlma hasar (a), [45]
2
Fiber krlma hasar (b)

almamzn bu ksmnda zellikle [ ]
2
75 , [ ]
2
60 , [ ]
2
55 ve [ ]
2
45 fiber
oryantasyonuna sahip kompozit tpler incelenmitir. [ ]
2
88 fiber oryantasyonuna
sahip kompozit tp dk patlama basncna sahiptirler. PLC kontroll servo-
hidrolik test makinesinin valf sistemi dk basnl yorulma testi yapmak iin
uygun deildir. Ayrca [ ]
2
88 kompozit tplerin endstride yaygn bir kullanm
alan bulunmamaktadr. Bu sebeplerden dolay [ ]
2
88 kompozit tpn deneyleri
%50 ve %60 genlik deerlerinde yaplmamtr.

Deneylerde dier dizililerden farkl olarak [ ]
2
75 kompozit tpte belirgin bir
beyazlama gzlenmemitir. Yani yukarda izah edildii ekilde, son hasardan nce
ilk sznt gzlenmemitir. Sadece %50 gerilme seviyesinde ilk szntnn olutuu ve
yksek gerilme genliklerinde son hasarn aniden meydana geldii tespit edilmitir.

Farkl tabaka dizilileri iin yaplan yorulma deneylerinden elde edilen sonular
Tablo 4 ve 5te verilmitir.

Tablo 4teki ilk sznt evrim says ve son hasar evrim says arasndaki
deerlere dikkat edilirse, bu deerin dk gerilme seviyelerinde artt
grlmektedir.

36
Tablo 4. Farkl tabaka dizilileri iin yorulma deneyi sonular
Tabaka
Dizilii
Statik
Patlama
Basnc
(Bar)
Gerilme
Oran
%
Beyazlama
evrim
Says
lk Sznt
evrim
Says
Son Hasar
evrim
Says
[88]
2
17.4 70 - - 455
70 - - 937
60 - - 1148 [75]
2
33.22
50 - 1736 1885.5
70 34.5 112 183
60 124.5 425 580 [60]
2
74
50 244.5 909.5 1099
70 17 400 455
60 240 795 855 [55]
2
102.4
50 387.5 1089.5 1378
70 236 1313.5 1494
60 358 3540 3893 [45]
2
108
50 754 4947 5440


Tablo 5. Numunelerin gerilme deerleri
Tabaka
Dizilii
Statik
Patlama
Basnc
(Bar)
Gerilme
oran
%
Uygulanan
gerilme
(MPa)
hoop max

(MPa)
hoop min

(MPa)
long max

(MPa)
long min

(MPa)
[ ]
2
88
o
17.4
0.7 1.22 38.06 1.9 19.03 0.95
0.7 2.33 72.67 3.63 36.33 1.82
0.6 1.99 62.29 3.11 31.14 1.56 [ ]
2
75
o
33.22
0.5 1.66 51.91 2.6 25.95 1.3
0.7 5.18 161.88 8.09 80.94 4.05
0.6 4.44 138.75 6.94 69.38 3.47 [ ]
2
60
o
74
0.5 3.7 115.63 5.78 57.81 2.89
0.7 7.17 224 11.2 112 5.6
0.6 6.14 192 9.6 96 4.8 [ ]
2
55
o
102.4
0.5 5.12 160 8 80 4
0.7 7,56 236.25 11.81 118.13 5.91
0.6 6,48 202.5 10.13 101.25 5.06 [ ]
2
45
o
108
0.5 5,4 168.75 8.44 84.38 4.22

37
Tablo 4 ve Tablo 5de verilen sonulara gre farkl tabaka dizilileri iin elde edilen
Gerilme-Tekrar says (S-N) erileri ekil 34de verilmitir.
0
1
2
3
4
5
6
7
8
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000
Tekrar Says N
G
e
r
i
l
m
e

S

(
M
P
a
)
45
55
60
75


ekil 34. Farkl fiber oryantasyonlar iin Gerilme-Tekrar says (S-N) erileri

%70, %60 ve %50 gerilme deerlerindeki evrim saylar iin, sarm as-yorulma
mr grafikleri ekil 35te verilmitir. Bylece yorulma mr bakmndan
optimum sarm alar hakknda fikir edinmek mmkn olmaktadr. Bu
diyagramda grld zere optimum sarm as ] 45 [ olarak elde edilmitir.
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
40 45 50 55 60 65 70 75 80
Fiber Oryantasyonu ()
T
e
k
r
a
r

S
a
y

N
%50
%60
%70


ekil 35. Farkl gerilme deerlerindeki evrim saylar iin sarm as-yorulma
mr erileri
38
5. SONU

Bu proje kapsamnda kompozit basnl tpler, ak ve kapal silindirlerin, i basn
ve tekrarl ykleme (yorulma) gibi durumlar karsnda davranlar eitli evresel
etkiler de gz nne alnarak deneysel ve nmerik olarak incelenmitir. almada
elde edilen sonular aadaki gibi zetlenebilir.

Oda scakl ve farkl scaklklar iin patlatma deneyleri:

Gerek oda scakl gerekse farkl scaklklar iin yaplan deneylerden patlama
basnlar deneysel olarak tespit edilmi ve meydana gelen hasarlar ve hasar
mekanizmalar incelenmitir. Temel olarak, beyazlama, terleme, szma ve patlama
(matris ve fiber krlmalar sonucu) gibi hasar mekanizmalar tespit edilmitir. Sarm
asna bal olarak hasar tiplerindeki deiim ve hasar i basn deerleri incelenmi
ve aralarndaki ilikiler ortaya konmutur. Deneysel almalarda, hem simetrik hem
de antisimetrik tabaka dizilileri iin, maksimum patlama basnc deerine 55
civarnda ulalmtr. Bununla birlikte antisimetrik tabaka dizilileri iin patlama
basnc deerlerinin genel olarak daha yksek olduu grlmtr. Dk
scaklklarda, 0 civarnda, kullanlan malzemeler daha yksek mukavemet
deerlerine sahiptirler. Bu nedenle, bu tr tplerin dk scaklk ortamlarnda,
rnein dalglar tarafndan, gvenli bir ekilde (mukavemet asndan)
kullanlabilecei sonucuna varlmtr.

Ayrca, deneysel almalar esnasnda deney dzenei ile ilgili karlalan
problemlere birtakm konstrktif zmler getirilmi ve metin ierisinde bu
zmlere resimler ile ksaca deinilmitir.

Tekrarl ykleme (yorulma) deneyleri:

almann bu blmnde iten basnca maruz simetrik a oryantasyonuna sahip
kompozit tplerde yorulma etkileri incelenmitir. Statik patlama basnc deerinin %70,
%60 ve %50sinin meydana getirdii gerilme seviyelerindeki evrim saylar ile S-N erileri
39
elde edilmitir. Genel itibari ile optimum sarm asnn, yorulma testi iin, [ 45] olduu
tespit edilmitir. Bunun yannda [ ]
2
75 sarm asna sahip kompozit tpte belirgin bir
beyazlama ve ilk sznt hasar ilerlemesinin grlmedii ve genellikle aniden patlad
tespit edilmitir. [ ]
2
88 sarm asna sahip kompozit tp ise dk gerilme
genliklerinde bu almann dnda tutulmutur.

te yandan, proje kapsamnda hedeflenen almalar tamamlanmakla birlikte
akademik yayn almalar halen devam etmektedir. Bu nedenle, deney sonular ile
ilgili olarak elde edilen bulgularn tamam burada detayl olarak verilmemitir.
zellikle malzemelerin zamana bal deiik nem tutma oranlar iin yaplan
patlatma deneylerine bu nedenle yer verilmemitir. Projenin bu aamas ayrca bir
yayn olarak hazrlanmaktadr.


















40

6. KAYNAKLAR

1. LEKHNITSKII, S.G., Theory of Elasticity of an Anisotropic Body, Mir Publishers,
Moscow, (1981).
2. MACKERLE, J., Finite Elements in the Analysis of Pressure Vessels and Piping,
an Addendum: a Bibliography (1998-2001), International Journal of Pressure Vessels
and Piping, 79, 1-26, (2002).
3. SODEN, P.D., KITCHING, R., TSE, P.C., HINTON, M.J. and TSAVALAS, Y.,
Influence of Winding Angle on the Strength and Deformation of Filament-
Wound Composite Tubes Subjected to Uniaxial and Biaxial Loads, Composites
Science and Technology, 46(4), 363-78, (1993).
4. HWANG, T.K., HONG, C.S., KIM, C.G., Size Effect on the Fiber Strength of
Composite Pressure Vessels, Composite Structures, 59, 489-98, (2003).
5. XIA, M., TAKAYANAGI, H. and KEMMOCHI, K., Analysis of Multi-Layered
Filament-Wound Composite Pipes under Internal Pressure, Composite Structures,
53, 483-91, (2001).
6. XIA, M., TAKAYANAGI, H. and KEMMOCHI, K., Analysis of Transverse
Loading for Laminated Cylindrical Pipes, Composite Structures, 53, 279-85, (2001).
7. WILD, P.M. and VICKERS, G.W., Analysis of Filament-Wound Cylindrical Shells
under Combined Centrifugal, Pressure and Axial Loading, Composites: Part A,
28A, 47-55, (1997).
8. VASILIEV, V.V., KRIKANOV, A.A., RAZIN, A.F., New Generation of Filament
Wound Composite Pressure Vessels for Commercial Applications, Composite
Structures, 62, 449-59, (2003).
9. XIA, M., TAKAYANAGI, H. and KEMMOCHI, K., Bending Behavior of
Filament-Wound Fiber-Reinforced Sandwich Pipes, Composite Structures, 56,
201-10, (2002).
10. CHANG, R.R. Experimental and Theoretical Analyses of First-Ply Failure of
Laminated Composite Pressure Vessels, Composite Structures, 49, 237-43, (2000).
41
11. TABAKOV, P.Y., Multi-Dimensional Design Optimization of Laminated
Structures Using an Improved Genetic Algorithm, Composite Structures, 54, 349-
54, (2001).
12. LIANG, C.C., CHEN, H.W., WANG, C.H., Optimum Design of Dome Contour
for Filament-Wound Composite Pressure Vessels Based on a Shape Factor,
Composite Structures, 58(4), 469-82, (2002).
13. JACQUEMIN, F., VAUTRIN, A., A Closed-Form Solution for the Internal
Stresses in Thick Composite Cylinders Induced by Cyclical Environmental
Conditions, Composite Structures, 58, 1-9, (2002).
14. JACQUEMIN, F., VAUTRIN, A., The Effect of Cyclic Hygrothermal Conditions
on the Stresses near the Surface of a Thick Composite Pipe, Composite Science and
Technology, 62, 567-70, (2002).
15. PARNAS, L. and KATIRCI, N., Design of Fiber-Reinforced Composite Pressure
Vessels under Various Loading Conditions, Composite Structures, 58, 83-95,
(2002).
16. KABR, M.Z., Finite Element Analysis of Composite Pressure Vessels with a
Load Sharing Metallic Liner, Composite Structures, 49, 247-55, (2000).
17. ROY, A. K. and TSAI, S. W., Design of Thick Composite Cylinders, Journal of
Pressure Vessel Technology, 110, 255-62, (1988).
18. SAYMAN, O. Analysis of multi-layered composite cylinders under
hygrothermal loading. Composites: Part A, 36, 923-33, (2005).










42
7. EKLER:

EK-1 Proje Ekibi Tarafndan Gelitirilen Sonlu Elemanlar Programnn
FORTRAN Kodlar

***THESE CODES SOLVE FREE PIPES AND CLOSED VESSELS****
***CALCULATES STRESSES*********************************
IMPLICIT REAL*8 (A-H,O-Z)
GX, GK=PLASTIC STRESS,EX,EK=ELAS.,MX,MY=ELAS. AT THE BOTH
ENDS,FX,FY=ELAS(AT H1)
TX,TK= ELASTIK STRESSES IN FIRST REGION VX ELAS STRESS AT PLASTIC SINIR
DIMENSION GP(5000),GR(5000),TP(5000),TE(5000),VE(5000),VP(500),
TK(100,100),RR(100),F(500),KK(100,100),V(20),AL(10,17),DT(4,4),
BL(10,7),X2(20),AA(100,100),GT(300),CL(10,80),GZ(300),ABB(6,6),
BB(100,100),GG(2) ,AT(20,18),BT(20,18),D(100),BDK(6,6),DN(6),
EE(6),BA(6,6),GS(80)
REAL*8 NU,KK,K,lam,M,N,NU12,NU21,NU13,NU31,NU23,NU32,NUV,NURT,
NUTR,NUTZ,NUZT,NUZR,NURZ,N11,N22,N33
DATA XA,YA,SA/230,24,48.9/
DATA E1,E2,G12,NU/85000,74000,30000,0.3/
data k,T/1250,2/
DATA alf1,alf2,bet1,bet2,C,Tt/-0.3E-6,28E-6,0.0,0.44,0.0,2/
DATA E1,E2,G12,NU/140000,10000,7000,0.3/
DATA Y1,Y2,Y3,Y12,Y13,Y23/150,40,40,20,20,20/
DATA ALF1,ALF2,BET1,BET2,C/2.5E-6,6E-6,5.4E-4,10.5E-4,2E-4/
DATA E1,E2,G12,NU,TT/27000,21500,6200,0.17,1/
DATA Y1,Y2,Y3,Y12,Y13,Y23/270,185,185,70,70,70/
DATA ALF1,ALF2,BET1,BET2,C/6.3E-6,20.52E-6,3E-3,3E-3,0/

DATA E1,E2,G12,NU,TT/53780,17930,8620,0.25,0.6/
DATA Y1,Y2,Y3,Y12,Y1C,Y2C,Y3C/1035,27.6,27.6,41.4,1035,138,138/
DATA C1,C2,C3,C5/262.1E-6,0.467E-6,0.467E-6,28900E-6/

DATA ALF1,ALF2,BET1,BET2,C/0.2E-6,22.5E-6,0,0.6,0e-3/
DATA E1,E2,G12,NU,TT/181000,10300,7170,0.28,0.6/
DATA Y1,Y2,Y3,Y12,Y13,Y23/1500,40,40,68,68,68/
43
PI=3.141592654
PRINT*,'ENTER TETA ANGLE '
READ*,TEK
TEF=TEK*PI/180

PRINT*,'ENTER TO TEMPERATURE
PRINT*,'ENTER INTERNAL PRESSURE'
READ*,PO
NT=4
PRINT*,'ENTER ZO INNER RADIUS
READ*,ZO
ZO=50
A=ZO
LL=1
DO 47 II=1,10000 ! writing to BOR.OUT File
TEF=TEK*PI/180
T1=COS(TEF)
T2=SIN(TEF)

L=1
T N=NT*TT
GTT=PO*A/TN
GZZ=GTT/2
GRR=-PO

G1=GZZ*(T1**2)+GTT*(T2**2)

G2=GZZ*(T2**2)+GTT*(T1**2)
G3=GRR

g4=-(GZZ-GTT)*T1*T2
A11=0
A16=0
A26=0

A22=0
A12=0
44
A66=0
B16=0
B26=0
D11=0
D12=0
D22=0
D66=0
N11=0
N22=0
N33=0
TN=NT*(TT)
V(1)=TEK
V(2)=-TEK
V(3)=TEK
V(4)=-TEK
DO 38 I=1,NT
TEK=V(I)
TEF=TEK*PI/180
T1=COS(TEF)
T2=SIN(TEF)

S1=1/E1
S2=1/E2
S12=-NU/E1
S6=1/G12
A1=S1*(T1**4)+((2*S12)+S6)*((T1*T2)**2)+(S2*(T2**4))
A12=S12*((T1**4)+(T2**4))+((S1+S2-S6)*((T1*T2)**2))
A9=(((2*S1)-(2*S12)-S6)*(T2*(T1**3)))
A16=A9-((2*S2)-(2*S12)-S6)*(T1*(T2**3))
A10=((2*S1)+(2*S2)-(4*S12)-S6)*((T1*T2)**2)
A6=(2*A10)+(S6*((T1**4)+(T2**4)))

A2=S1*(T2**4)+((2*S12)+S6)*((T1*T2)**2)+(S2*(T1**4))
FU=E2*NU/E1
FU1=NU*FU
Q1=E1/(1-FU1)
Q2=E2/(1-FU1)
45
Q3=E2*NU/(1-FU1)
Q6=G12
Q11=Q1*(T1**4)+2*(Q3+2*Q6)*((T1*T2)**2)+(Q2*(T2**4))
Q12=Q3*((T1**4)+(T2**4))+((Q1+Q2-4*Q6)*((T1*T2)**2))
Q22=Q1*(T2**4)+2*(Q3+2*Q6)*((T1*T2)**2)+(Q2*(T1**4))
Q16=(Q1-Q3-2*Q6)*(T2*(T1**3))+(Q3-Q2+2*Q6)*(T2**3)*T1
Q26=(Q1-Q3-2*Q6)*(T1*(T2**3))+(Q3-Q2+2*Q6)*(T1**3)*T2
Q66=(Q1+Q2-2*Q3-2*Q6)*((T1*T2)**2)+Q6*((T1**4)+(T2**4))

A11=A11+Q11*TN/4
A22=A22+Q22*TN/4
A12=A12+Q12*TN/4
A66=A66+Q66*TN/4
A16=A16+Q16*TN/4
A26=A26+Q26*TN/4
IF(I.EQ.1)THEN
B1=-3*(TN**2)/16
D1=7*(TN**3)/64
ENDIF
IF(I.EQ.2)THEN
B1=-(TN**2)/16
D1=(TN**3)/64
ENDIF
IF(I.EQ.3)THEN
B1=(TN**2)/16
D1=(TN**3)/64
ENDIF
IF(I.EQ.4)THEN
B1=3*(TN**2)/16
D1=7*(TN**3)/64
ENDIF
b16=B16+0.5*Q16*B1
B26=B26+ 0.5*Q26*B1
D11=D11+((0.333)*Q11*D1)
D22=D22+(0.3333)*Q22*D1
D12=D12+(0.33333)*Q12*D1
D66=D66+(0.333)*Q66*D1
46
L=(2*I)-1
N11=N11+GZZ*TN/8
N22=N22+GTT*TN/8
N33=0
LL=2*I
N11=N11+GZZ*TN/8
N22=N22+GTT*TN/8
38 CONTINUE
DO 123 I1=1,6
DO 123 J1=1,6

123 ABB(I1,J1)=0.
abb(1,1)=a11
ABB(1,2)=A12
ABB(1,3)=A16
ABB(2,1)=ABB(1,2)
ABB(2,2)=A22
ABB(2,3)=A26
ABB(3,1)=A16
ABB(3,2)=A26
ABB(3,3)=A66
ABB(1,6)=B16
ABB(2,6)=B26
ABB(3,4)=B16
ABB(3,5)=B26
ABB(4,4)=D11
ABB(4,5)=D12
ABB(5,5)=D22
ABB(5,4)=D12
ABB(6,6)=D66
ABB(4,3)=B16
ABB(5,3)=B26
ABB(6,1)=B16
ABB(6,2)=B26
DN(1)=N11
DN(2)=N22
DN(3)=0
47
DN(4)=0
DN(5)=0
DN(6)=0

L=1
ZE=-7*TN/16
DO 39 I=1,NT
do 34 j=1,2
TEK=V(I)
TEF=TEK*PI/180
T1=COS(TEF)
T2=SIN(TEF)

S1=1/E1
S2=1/E2
S12=-NU/E1
S6=1/G12
A1=S1*(T1**4)+((2*S12)+S6)*((T1*T2)**2)+(S2*(T2**4))
A12=S12*((T1**4)+(T2**4))+((S1+S2-S6)*((T1*T2)**2))
A9=(((2*S1)-(2*S12)-S6)*(T2*(T1**3)))
A16=A9-((2*S2)-(2*S12)-S6)*(T1*(T2**3))
A10=((2*S1)+(2*S2)-(4*S12)-S6)*((T1*T2)**2)
A6=(2*A10)+(S6*((T1**4)+(T2**4)))

A2=S1*(T2**4)+((2*S12)+S6)*((T1*T2)**2)+(S2*(T1**4))
FU=E2*NU/E1
FU1=NU*FU
Q1=E1/(1-FU1)
Q2=E2/(1-FU1)
Q3=E2*NU/(1-FU1)
Q6=G12
Q11=Q1*(T1**4)+2*(Q3+2*Q6)*((T1*T2)**2)+(Q2*(T2**4))
Q12=Q3*((T1**4)+(T2**4))+((Q1+Q2-4*Q6)*((T1*T2)**2))
Q22=Q1*(T2**4)+2*(Q3+2*Q6)*((T1*T2)**2)+(Q2*(T1**4))
Q16=(Q1-Q3-2*Q6)*(T2*(T1**3))+(Q3-Q2+2*Q6)*(T2**3)*T1
Q26=(Q1-Q3-2*Q6)*(T1*(T2**3))+(Q3-Q2+2*Q6)*(T1**3)*T2
Q66=(Q1+Q2-2*Q3-2*Q6)*((T1*T2)**2)+Q6*((T1**4)+(T2**4))
48
N11=N11+GZ(LL)*TK/8
N22=N22+GT(LL)*TK/8
DO 108 LL=1,6
DO 108 L1=1,6
108 BDK(LL,L1)=ABB(LL,L1)
CALL JORDAN(6,BDK,BA)
EX=(N11*A22-(N22*A12))/(A11*A22-(A12**2))
EY=(N22*A11-(N11*A12))/(A11*A22-(A12**2))
GZ(L)=Q11*EX+Q12*EY
GT(L)=Q12*EX+Q22*EY
DO 102 JJ=1,6
EE(JJ)=0
DO 103 LL=1,6
EE(JJ)=EE(JJ)+BA(JJ,LL)*DN(LL)
103 CONTINUE
102 CONTINUE

DP=Q11*EE(1)+Q12*EE(2)+Q16*EE(3)
GZ(L)=DP+ZE*( Q11*EE(4)+Q12*EE(5)+Q16*EE(6))

DP1=Q12*EE(1)+Q22*EE(2)+Q26*EE(3)
GT(L)=DP1+ZE*(Q12*EE(4)+Q22*EE(5)+Q26*EE(6))
DP2=Q16*EE(1)+Q26*EE(2)+Q66*EE(3)
GS(L)=DP2+ZE*(Q16*EE(4)+Q26*EE(5)+Q66*EE(6))

G1=GZ(L)*(T1**2)+GT(L)*(T2**2)+2*GS(L)*T1*T2
G2=GZ(L)*(T2**2)+GT(L)*(T1**2)-2*GS(L)*T1*T2
G3=GRR
G4=-(GZ(L)-GT(L))*T1*T2+GS(L)*((T1**2)-(T2**2))
L=L+1
ZE=ZE+TN/8
34 CONTINUE
39 CONTINUE
C1=101.4E-6
C2=2.2E-7
C5=20935E-6
C9=1/(68**2)
49
HFF=C1*((G2-G3)**2)+C2*(((G3-G1)**2)+((G2-G1)**2))+C5*(G2+G3)
HF=ABS(HFF+C9*(G4**2))
fzz=0.44e-6
FRR=101E-6
FSS=216E-6
FRZ=-3.34E-6
FRT=-50.8E-6
FR=20935E-6
HF1=FZZ*(G1**2)+FRR*((G2**2)+(G3**2))+FSS*(G4**2)+2*FRT*G2*G3
HF2=2*FRZ*(G2+G3)*G1+(FR*(G2+G3))
HF=HF1+HF2
L=L+1

PAUSE
IF(HF.GT.1)THEN
GO TO 47
ENDIF
47 po=po+0.1
open(UNIT=7,FILE='BOR.OUT')

WRITE(7,*) 'TETA ANGLE:',TEK
WRITE(7,*) 'INNER DIAMETER:',ZO
WRITE(7,*) 'TO:',TO
WRITE(7,*)'INTERNAL PRESSURE:',PO
WRITE(7,*)'****STRESSES****'
WRITE(7,*)'**RADIAL TANGENTIAL AXIAL DIAMETER***
DO 33 I=1,2*NT
WRITE(*,6)I,GRR,GTT,GZZ,gT(I),GZ(I),GS(I)
33 WRITE(7,6)I,GRR,GTT,GZZ,gT(I),gZ(I),GS(I)
6 FORMAT(I3,7(F9.2),7(F9.2),7(F9.2),7(F9.2),7(F9.2),7(F9.2))
WRITE(7,*)'HOFFMANN:',HF
47 PO=PO+0.1
CLOSE(7)

END

SUBROUTINE JORDAN(N,A,B)
50
IMPLICIT REAL*8(A-H,O-Z)
DIMENSION B(N,N),A(N,N)
do 41 I=1,N
DO 41 J=1,N
B(I,J)=0
41 CONTINUE
DO 10 I=1,N
B(I,I)=1.0

10 CONTINUE
DO 20 J=1,N
P=1.0/A(J,J)

DO 30 L=1,N
B(J,L)=B(J,L)*P
30 A(J,L)=A(J,L)*P
DO 40 I=1,N
T=A(I,J)
IF(I.EQ.J)GO TO 40
DO 50 L=1,N
B(I,L)=B(I,L)-T*B(J,L)
50 A(I,L)=A(I,L)-T*A(J,L)
40 CONTINUE
20 CONTINUE
RETURN
END



EK-2 Dnem iinde ngrlen ve gerekleen harcamalarn fasllar baznda
miktarlar
HARCAMA KALEM
DNEM N
TRANSFER
EDLEN DENEK
DNEM NDE
GEREKLEEN
HARCAMA
KALAN
DENEK
Makina Tehizat
51
1.
2.
3.
Dier Tketim Mal ve Malzemesi Almlar
1. Cam elyaf, Epoksi reine ve
Epoksi sertletirici
2.507,37 2.501,69 5,68
2.
3.
Dier Hizmet Almlar
1. Kompozit basnl tp imalat 10.009,62 9.998,31 11,31
2.
3.
Seyahat/Nakliye
1.
2.
3.
Yardmc Personel
1.
2.
3.
Telif
1. 9.950,00 9.950,00 0,00
2.
3.
Dier (Kurum Hissesi)
1. 7.235,90 7.234,99 0,91
2.
3.
GENEL TOPLAM 29.702,89 29.684,99 17,90

EK-3 Proje genel btesi

PROJE BTES
Fasllar
Toplam
denek
Toplam
Ek denek
Toplam
Harcama
Kalan
denek
52
Makina/Tehizat
Dier Tketim Mal ve
Malzemesi Almlar
15.000,00 14.994,32 5,68
Dier Hizmet Almlar 30.000,00 29.988,69 11,31
Seyahat ve Nakliye
Yardmc Personel
Telif 39.800,00 29.850,00 9.950,00
Dier (Kurum Hissesi) 9.000,00 8.999,09 0,91
TOPLAM 93.800,00 83.832,10 9.967,90















8. TBTAK PROJE ZET BLG FORMU

Proje No: 104M424
Proje Bal: Kompozit Basnl Kaplar, Ak Silindirler ve Kapal Silindirlerin
evre Etkileri Altnda Mekanik zelliklerinin Gelitirilmesi
53
Proje Yrtcs ve Aratrmaclar:
Prof. Dr. Onur SAYMAN (Yrtc)
Yrd. Do. Dr. Cesim ATA (Aratrmac)
Ar. Gr. Dr. Faruk EN (Aratrmac)
Ar. Gr. Yusuf ARMAN (Aratrmac)
Projenin Yrtld Kurulu ve Adresi: Dokuz Eyll niversitesi,
Mhendislik Fakltesi, Makina Mhendislii Blm, 35100, Bornova/ZMR
Destekleyen Kurulu(larn) Ad ve Adresi: ZOREEL Kompozit zole
Malzemeler San. ve Tic. Ltd. ti., Kemal Paa Mah. 110 Sok. No: 26/A, Pnarba
ZMR
Projenin Balang ve Biti Tarihleri: 01.11.2005 01.11.2007
z (en ok 70 kelime)
Bu proje kapsamnda, deiik evresel etkiler altnda alan, cam lifleri ile
takviyeli epoksi matrise sahip kompozit basnl tpler, ak ve kapal
silindirlerin, eme, i basn ve tekrarl ykleme (yorulma) gibi durumlar
karsndaki mekanik davranlar incelenmitir. basn testleri oda
scaklndan farkl scaklklar iin de yaplmtr. Deneysel almalar esnasnda
deney dzenei ile ilgili karlalan problemlere birtakm konstrktif zmler
getirilmitir. Sz konusu ykleme durumlarnda meydana gelen hasarlar ve
hasar mekanizmalar incelenmitir.
Anahtar Kelimeler: Kompozit, Basnl Tp, Patlama basnc, Scaklk, Statik ve
Tekrarl ykleme (Yorulma), Matris, Lif
Projeden Yaplan Yaynlar:

Projeden hazrlanm yaynlar:

First Failure Load of Composite Pressure Vessels, Composite Part B, hakem
incelemesinde.

Projeden hazrlanmakta olan yaynlar ve gnderilecek dergiler:

On the fatigue resistance of glass/epoksi composite cylinders under internal
pressure loading, Composite Structures.
Hygrothermal effects on the failure pressure of composite cylinders, Journal
of Reinforced Plastics and Composites.

On the buckling behavior of glass/epoksi composite cylinders, Journal of
Reinforced Plastics and Composites.

Projenin katk salad tez almalar:
54

Onder, A. 2007. First Failure Pressure of Composite Pressure Vessels, Dokuz
Eyll niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, tamamland.

Erkal, S. 2007. Fatigue Damage in Composite Cylinders, Dokuz Eyll
niversitesi Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, tamamland.