24.04.

2013
1
10-11-12. Hafta Ders Notlar

HDROGRAF ANALZ

r.Gr.Dr. Nilay ELGNZ
Hidrografn elemanlar
Dolaysz Akla Taban Aknn Ayrlmas
Akarsu Havzasnn Sistem Olarak ncelenmesi
Parametrik Havza Modelleri
Birim Hidrograf Teorisi
i. Birim Hidrografn Tanm
ii. Birim Hidrografn Elde Edilmesi
iii. Birim Hidrograf ile Yatan Aka Geilmesi
iv. Sentetik Birim Hidrograflar
v. Enstantane Birim Hidrograf
vi. Birim Hidrografn Kullanlmas
Hidrografn Akarsu Boyunca telenmesi
Hidrografn Haznede telenmesi

Hidrograf bir akarsu
kesitindeki ak
miktarnn (debinin)
zamanla degiimini
gsteren grafiktir.
Hidrografin ekIi gerek
havzann, gerekse
yan zelliklerine
baldr.
Bir frtna yana ait
tipik bir hidrograf

24.04.2013
2
Complete storm hydrograph in small stream
channel

Amazing Flash Flood Footage, David Rankin
Rankinstudio.com

1. Ykselme erisi: AB erisi boyunca debi zamanla
artmaktadr.
Bu eri olduka dik olup ekli yan zelliklerine
(zaman ve yer iinde dalmna, sresine), ya
ncesi artlarna (zemin nemi, bitki rts) ve havza
zeiliklerine gre deiir.
Bu eri genellikle yukarya doru konkavdr. Bunun
nedeni yan balangcndan itibaren zaman
ilerledike havzann yukar ksmlarndan gelen
sularn katksnn artdr.
2. Tepe noktast (pik): Bu noktada debi bir maksimum deerden (ak
piki) geer.
Ya iddetinin en az gei sresine eit bir zaman boyunca
deimemesi halinde debi belli bir sre sonra sabit bir deerde kalr.
Fakat, havza biiminin ve ya dalmnn dzensizlii bu durumda
bile debinin maksimum deerde sabit kalmasn nler.
Tepe noktas ile hiyetografn arlk merkezi arasndaki zaman
aralna gecikme zaman denir.
Gecikme zaman yan havza zerinde ve zaman iinde dal
ekline bagldr.
Havza zerinde uniform dalm bir ya halinde tepe noktas
yan bitmesinden sonra grlr.
Havza zerinde tabaka halinde tutulan yan etkisiyle tepe noktas
ileriye kayar, maksimum debi azalr.
Debi havza zerinde niform dalmamsa ya merkezi k
noktasna yaklatka tepe noktas ne gelir.
Gecikme zaman ve pik debi zerinde havza biiminin ve akarsu
ann zelliklerinin de etkisi vardr.

24.04.2013
3
3. ekilme (alalma) erisi: BD erisi boyunca debi
zamanla azalmaktadr.
Ykselme erisine gre ok daha yatk olan bu erinin
ekli zellikle havzann karakterine baldr.
Erinin st ksm yzey kanallarnda toplanan suyun
boalmasn ve yzeyalt akn gsterir.
Erinin taban akn gsteren alt ksm (CD) yatan
yaa ok az deiir.
Taban akna ait ekilme erisini belirlemek iin havzada
kaydedilmi eitli hidrograflarn ekilme erileri yatay
olarak kaydrlarak stste getirilir, bu erilerin zarf ortak
ekilme erisini verir.
Bylece kurak evrelere ait hidrograf belirlenmi olur.

Bir hidrografta dolaysz ak gsteren ksmla taban
akn gsteren ksm birbirinden yaklak olarak
ayrlabilir.
Yan bitiinden gei sresi kadar bir zaman
sonra dolaysz ak sona erer.
Byk havzalarda dolaysz akn tepe noktasndan
N gn sonra sona erdii kabul edilirse



A=Havza alan (km
2
)

Dolaysz akla taban akn
ayran izgi iin eitli kabuller
yaplabilir.
Hidrografn ykselme erisinden
nceki ksm tepe noktasnn alt
hizasna kadar uzatlp C noktas
ile birletirilebilir (ABC erisi).
Ortak ekilme erisi tepe alt
hizasna kadar uzatlp A noktas
ile birletirilir (ADE erisi).
Ya da ortak ekilme erisi dnm
noktasnn hizasna kadar uzatlp
B noktas ile birletirilir (ABFE
erisi).
En kolay usul A ve C noktalarn bir
doru paras ile birletirmektir.

24.04.2013
4
Esasen hangi kabul yaplrsa
yaplsn taban aknn toplam
hacmi fazla deimez.
Gerekte taban aknn bir
ya boyunca deiimi
akarsudaki su yzeyi ile yeralt
su yzeyinin karlkl
durumlarna baldr.
Yeralt suyu debisinin ya
srasnda artmas halinde taban
ak zamanla artar.
Baz hallerde ise akarsu akiferi
besleyebilir, bu durumda taban
ak zamanla azalr.

Akarsu havzasna zerine den ya ak haline
dntren bir sistem gzyle baklabilir


Bu denklem havzann i(t) ya hiyetografnn k
noktasndaki Q(t) ak hidrograf haline evirdiini ifade
etmektedir.
Havza eitli kayplar ktktan sonra geriye kalan ya
teleyerek ve biriktirme yoluyla snml endirerek ak haline
dntrr.
Akarsu havzas ok kark bir sistem olduundan bu
dnmn matematik ifadesini elde etmek iin baz
basitletirici kabuller yaparak sistemin matematik modelini
kurmak gerekir.
Modeli kurarken havza sistemini iki ayr ekilde ele almak
mmkndr
1. Akarsu havzasnn ya ak haline dntrmesi
olay szma, yeralt ak, yzeysel ak gibi eitli
bileenlerine ayrlarak analiz edilir, bu bileenlerin
aralarndak ilikiler ifade edilir.
Bu analiz srasnda olaylarn fiziksel adan ayrntl
olarak belirlenmesine allr.
Bylece havzann ok bileenli (parametrik) modeli
kurulmu olur.
Model kurulduktan sonra belli bir havza iin model
parametrelerinin alaca degerler, havzada gzlenmi
olan hidrograflar yeter bir yaklamla modelden elde
edilinceye kadar deneme yoluyla belirlenir.
2. Havzada yer alan olaylar ayrntl olarak incelemekten
vazgeilip havzaya ya aka eviren bir kapal kutu
(kara kutu) sistemi gzyle baklr.
Kapal kutunun f dnm fonksiyonunun o havzada
gzlenmi olan ak ve ya kaytlarn inceleyerek
belirlenmesine allr.
Bu inceleme yolu dierine gre daha yaklak, fakat daha
basittir.
Sistemin lineer olduu, zamanla deimedii gibi kabuller
yaplarak daha da basitletirilebilir.
Kapal kutu modelleri arasnda en ok kullanlan birim
hidrograf modelidir.
24.04.2013
5
Parametrik (ok bileenli) havza modelleri genellikle
biriktirme elemanlarndan kurulur.
Bu elemanlarn arasndaki ilikiler (giren ve kan su
miktarlar) fiziksel zellikleriyle belirlenir.
Bir biriktirme elemanndan birim zamanda kan su
miktarnn (y) elemanda birikmi su miktar (S) ile
orantl olduu kabul edilebilir
Yzeysel biriktirme (R), akarsuda biriktirme (S),
zemin nemi (M) yeralt suyu (G)

Ya aka dntren havza sisteminin lineer
olmamas nedeniyle kapal kutu yaklamnda
zorlukla karlalr.
Su toplama havzasn artk ya dolaysz aka
dntren lineer bir sistem olarak ele alan havza
modeline birim hidrograf modeli denir.
Kabuller:
Artk ya sabit iddettedir.
Artk ya havzann btnne uniform olarak
dalmtr.
Belirli bir zaman sresince devam eden artk yan
meydana getirdii dolaysz akn sresi ya iddetine
bal olmayan sabit bir deerdir.


24.04.2013
6
Ayn sre boyunca devam
eden eitli yalara ait
dolaysz aklarn
hidrograflarnn ordinatlar,
herbirinin artk ya
ykseklii ile orantldr.
Bir havzada belli bir sre
devam eden sabit iddette
bir yan hidrograf,
havzann btn fiziksel
karakteristiklerini yanstr.


Ya analizi
Hidrograftan taban
aknn ayrlmas
Toplam dolaysz ak
hacminin bulunmas
Birim hidrografn U
ordinatlarnn
bulunmas
Birim hidrografta ya
sresinin belirlenmesi

R= Ak ykseklii
Q= Hidrograf
ordinatlar
U= Birim hidrografn t
anndaki ordinat
Birim hidrografn
ordinatlar Fourier
serileri ile belirlenebilir.
Sper pozisyon prensibi

24.04.2013
7
rnek problem 8.1 ve 8.2
S hidrograf metodu
rnek problem 8.5
Bir havzann t
0
sreli birim hidrograf bilindiine gre bir ya kaydna kar
gelen hidrograf u admlarla hesaplanr:

1. Ya iddeti erisinden szma erisi karlarak artk ya erisi bulunur.
Pratikte ou zaman ya boyunca deien bir szma hz kullanmak yerine
sabit bir szma indisi kullanmak yoluna gidilir. Gerekli grlyorsa yzey
birikintilerinde toplanan ya da tahmin edilerek ayrlr.

2. Artk ya erisi herbiri t
0
sreli paralara ayrlr. Bu n parann her
birindeki ortalama artk ya iddeti hesaplanr (i
i
).

3. t anndaki hidrograf ordinat sperpozisyon prensibine gre u formlle
hesaplanr.


4. Hesaplanan ak sadece dolaysz ak olduundan toplam ak elde
etmek iin buna taban akn katmak gerekir.

24.04.2013
8
Ya ve ak kaytlar bulunmayan havzalarn birim
hidrograflarn belirlemek iin
Bu gibi havzalarda birim hidrograf havzann fiziksel
zelliklerine (byklne, biimine ve eimine) bal
olarak belirlemek iin eitli metotlar ileri srlmtr.
Bunlarn en tannmlarndan biri Snyderin sentetik birim
hidrograf metodudur.
Snyder A.B.D. deki eitli havzalarn birim hidrograflarn
inceleyerek birim hidrografn t
PR
gecikme zaman (saat)
ve Q
PR
maksimum debisi (m
3
/s) iin u formlleri
vermitir
t
PR
= Birim hidrografn gecikme zaman
Q
PR
= Birim hidrografn maksimum debisi
C
p
ve C
t
= Havzadan havzaya deien
katsaylar
A= Havza alan
L= k noktas ile havzann en uzak noktas arasndaki akarsu uzunluu
L
c
= k noktas ile havzann arlk merkezi arasndaki akarsu uzunluu
t
0
= Artk ya sresi
t
b
= Birim hidrografn taban genilii
Birim hidrografn Q
PR
maksimum debisi ve t
PR

gecikme zaman hesaplandktan sonra birim
hidrograf elde etmek iin boyutsuz birim
hidrograflardan faydalanlr.
Boyutsuz birim hidrograflar Q/Q
PR
debisinin t/T
PR
ile
deiimini gsterirler. (T
PR
=0.5t
0
+t
PR
)

24.04.2013
9
Artk yan sresinin sonsuz klmesi halinde elde edilecek
birim hidrografa enstantane (anlk) birim hidrograf denir.
t anndaki Q debisi, i ya iddetine ve enstantane birim
hidrografn u ordinatlarna bal olarak hesaplanabilir.



t
0
=ya sresi
Bu denklem havzann enstantane birim hidrograf bilindiinde
bir i(t) hiyetograf ile verilen yan meydana getirecei
dolaysz akn Q(t) hidrografn bulmaya yarar.
Enstantane birim hidrografn altnda kalan alan toplam ya
yksekliine eit olduundan tanma gre 1e eittir.
Birim hidrograf bilinen havzalarda seilen bir yan neden
olaca akmn hidrograf birim hidrograf yardmyla
belirlenebilir.
Bunun iin eldeki probleme gre uygun bir proje ya seilir
(10 ylda, 20 ylda,. . . bir meydana gelmesi tahmin edilen
ya gibi) ve bu yan meydana getirecei akn hidrograf
birim hidrograf vastas ile belirlenir.
Byk barajlarn dolu savaklarnn boyutlandrlmas gibi ok
nemli problemlerde proje ya olarak muhtemel maksimum
ya alnr.
ok byk havzalar paralara ayrmak, her bir para iin
yukarda anlatlan ekilde hidrograflar belirlemek ve sonra
bunlar havzann k noktasna kadar teleyip burada
sperpoze ederek havzann hidrografn elde etmek uygun
olur.

rnek 8.7
Akm ynnde ilerledike akarsudaki biriktirmelerin
etkisiyle mansaptaki kesitlerde gzlenecek
hidrograflarn ekli deiir.
Bu deime hidrografn maksimum debisinin azalmas
buna karlk taban geniliinin artmas eklinde olur.
Bunun nedeni debinin art srasnda su seviyesi
ykseleceinden akarsu parasnda biriken hacmin
artmas, debinin azalmas srasnda ise bu hacmin
yava yava boalmasdr.

24.04.2013
10

Bir taknn akarsu boyunca ilerlemesi srasnda akarsuda
niform olmayan ve zamanla deien bir akm yer alr.
Bu olayn incelenmesinde kullanlan metotlar iki grupta
toplanabilir.

Hidrolik metodlar: Sreklilik ve momentum denklemi kullanlr.
Hidrolojik metodlar: Sadece sreklilik denklemine dayanr.

x(t)= Akarsuyun bir parasna giren akmn hidrograf
y(t)= kan akmn hidrograf
S(t)= Bu parada birikmi hacim
1,2 = t zaman aralnn bandaki ve sonundaki deerler




-
S
2
ve y
2
bilinmeyenleri iin S
2
yi
bilinen byklkler cinsinden ifade
etmek iin:
S biriktirme hacminin sadece
yye bal olduu kabul;
S biriktirme hacmindeki
deimelerin herbir zaman
aral iin hesaplanmas
Metodlar uygulanr.
24.04.2013
11
Ayn y deeri iin akarsuda seviyenin ykselmesi
srasnda S hacmi seviyenin alalmas srasndaki S
hacminden daha byktr.
S biriktirme hacmi iki ksmdan meydana gelir:
Prizma biimindeki biriktirme
Kama biimindeki biriktirme
Kama biimindeki biriktirme:
X ve y arasndaki fark ile orantl
olduu kabul edilir. (aK(x-y))
Kama biimindeki biriktirme ykselme
srasnda pozitif, alalma srasnda ise
negatiftir.
ki hacim toplanarak:
S=Ky+aK(x-y)=K[ax+(1-a)y]

y
2
=c
0
x
2
+c
1
x
1
+c
2
y
1
c
0
+c
1
+c
2
= 0


K ve a katsaylarn belirlemek iin:

24.04.2013
12
Bir takn hidrograf bir baraj haznesinden geerken snmlenir.
Hazneden kan akm sadece haznede depolanm su hacmine bal
olduu iin hidrografn bir haznede telenmesi durumunda Sin sadece
y ile ilikili olduu kabul edilir.
Beyazt, M. 1999. Hidroloji. T Matbaas, stanbul.
Muslu, Y., 1993. Hidroloj ve Meskun Blge Drenaj. T
Matbaas, stanbul.