Вы находитесь на странице: 1из 32

OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN

LK YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK
ATIMASI
arika GEDKL BERBER*
ZET
Liberalizm, Yakn ada ortaya km ve dnyay geni apta et-
kilemi bir fikir akmdr. Ayn zamanda Liberalizm kamu otoritesi-
nin ekonomik, sosyal, dinsel vb. gibi alanlara mdahale etmesine
kar kan bir grtr. Liberalizm, Avrupada eitim gren Yeni
Osmanllar ve ardndan Jn Trkler tarafndan Osmanl Devletinde
savunulmaya allmtr. Liberalizm 20. yzyln banda yaygn
olarak benimsenen siyasi ve iktisadi modernleme modeli olsa da,
Osmanlnn siyasi ve ekonomik ihtiyalarn karlayamamtr.
nk Osmanl liberalleri Osmanl corafyasnda giriimci snfn ol-
mamas gereini gz ard etmilerdir. ttihat ve Terakki ynetimi ise
bu konuda daha gereki bir tutum izlemi, giriimci milli burjuva-
zi snf devlet eliyle oluturulmaya allmtr. ttihat ve Terak-
kinin merkeziyeti devlet yaps ve Trk burjuva snf oluturma a-
balar Trkiye Cumhuriyeti Devletine bir birikim ve miras olarak ak-
tarlmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda liberal olarak nitelenebile-
cek siyasi sima, akm ve partiler olsa bile, liberalizm ulus ina sre-
cinin gereklilii karsnda faydasz olarak grlerek, Trkiyedeki
etkinliini uzun bir sre kaybedecektir.
Anahtar Kelimeler: Liberalizm, Devletilik, ttihat ve Terakki,
Milli ktisat Teoremi, Trk Burjuva Snf.

*
r. Gr. Dr., Gazi niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Beevler,
ANKARA. e-posta: sarika@gazi.edu.tr.
FROM THE LAST TERM OF THE OTTOMAN EMPIRE TO
THE FIRST DECADE OF THE REPUBLIC OF TURKEY
STRUGGLE BETWEEN LIBERALISM AND STATISM
ABSTRACT
Liberalism is a though that appeared in the modern age and affec-
ted to the world widely. Addition to this, liberalism is an opinion that
challenges to intervene public opinion to the economic, social, reli-
gious life. In the modern age liberalism was tried to be defended by
the New Ottomans and Young Turks who were educated in Europe.
Although liberalism was a model of political and economical mo-
dernization in the first decade of 20th century, it could not solve Ot-
tomans economical and political needs. Because of the fact that Ot-
toman liberal thinkers were not to take into consideration that there
was any entrepreneurial class in the Ottoman land. However Com-
mittee of Union and Progress pursued a realistic course and tried to
make national bourgeoisie itself. Centralization state system of
Committee of Union and Progress was transferred to the Republic of
Turkey with effort to make Turkish bourgeoisie as a heritage. Altho-
ugh in the first decade of Republic of Turkey there were many libe-
ral polities, faces, parties, movements, liberalism was accepted use-
lessly in the periof of building a new Turkish nation then it had lost
effect in Turkey for a long time.
Key Words: Liberalism, Statism, Committee of Union and Prog-
ress, National Economic Theory, Turkish Bourgeoisie Class.
Giri
Bireysel giriimcilik tarihi sre ierisinde medeniyetler arasnda
farkllk gstermitir. Bireysel hrriyet, hak ve hukuk gibi kavramla-
rn deer kazanmas ise Avrupada yaplan bir dizi inklap hareketle-
rinin bir rndr. zellikle 17. yydan sonra kii hak ve hrriyetle-
rinin siyasal sistemler tarafndan kabul edilip toplum ierisinde be-
nimsenmesinin ardndan farkl ideolojilerin ortaya kt grlr. n-
ARKA GEDKL BERBER
210
san ve eylemlerinin hibir kstlama olmakszn srdrlme hakkn
benimseyen liberal dnce 19. yy itibariyle dnya genelinde yay-
gnlk kazanmtr. Bu yzylda David Hume, Adam Smith, mmanu-
el Kant gibi nl dnrler tarafndan savunulan liberalizm dn-
cesinde zamanla evrenselci adalet anlaynn aklc temeller zerin-
de terakki ettii grlr. Tm liberalist dnrler ise; insann hr
iradesinin kullanlmas gerei ve devletin kiilerin zgrlklerini s-
nrlayc bir unsur olduunu hususunda birleirler.
Osmanl Devletinde liberal dncenin yaygnlamas 19. yzy-
l bulur. zellikle mlkiyet haklarnn gvence altna alnmas ve
ekonominin liberallemesi II. Meutiyet dnemine rastlar. Bu yz-
ylda devletin baz brokratlar daha sonra ise Yeni Osmanllar ve Jn
Trkler tarafndan benimsenen liberal dncenin en nemli ismi
phesiz Prens Sabahattindir. Prens Sebahattin liberal dnceleri
ttihat ve Terakkinin merkeziyeti dnceleriyle tamamen zttr ve
bu yzden ttihatlar tarafndan pek benimsenmez.
19081912 dnemi Osmanl liberalizminin en canl dnemi ola-
rak tarihe gemitir. Bu dnemde liberal dnce ve anlaylar gide-
rek yaygnlamaya, ttihat ve Terakki ise merkeziyeti siyasal faali-
yetlerini ise giderek arttrmaya balamtr. Sonuta Osmanl Devle-
tinde 1908 devrimi sonrasnda ynetici kadrolar liberalizmin lke-
nin mevcut problemlerini zmekte yetersiz bir ideoloji olduu hu-
susunda birleirler. Bu esnada yaanan savalar ve siyasal gelime-
ler ttihatlarn iktidarn hazrlam, Babli basknyla da iktidara
gelmitir.
Ynetime geldikten sonra ttihat ve Terakki, Alman romantizmi-
nin de etkisiyle giriimci burjuva snfnn ortaya kmas salamak
iin milli iktisat ilkesini benimsemitir. Bylece ekonomideki gayri-
mslimlerin stnln sona erdirecek Trk burjuvazi snfn orta-
ya karmay hedeflemitir.
ttihat ve Terakki hkmetinin milli iktisat ve milli burjuvazi il-
kesi, devleti gelenee sk skya balyd. Ancak Osmanl Devleti,
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
211
ekonomide kapitalist yapya geemeden I. Dnya Sava patlak ver-
mi ve milli iktisat ilkesi tam olarak hayata geirilememitir.
Buna ramen ttihat hkmetin milli iktisat uygulamalar ve
milli burjuva snfnn devlet eliyle oluturulma sreci, Cumhuriyet
dnemine devletilik uygulamalaryla aktarlmtr.
Yeni kurulan Trk devletinin ekonomi ilkelerini belirlemek ama-
cyla zmirde bir ktisat Kongresi dzenlenmi, kongreye lkedeki
tm mteebbis kurum ve kurulularn katlm salanmtr. Bu
kongre yeni kurulan Cumhuriyetin izleyecei iktisat politikasn be-
lirlemitir.
1923-1931 yllar arasnda devlet, zel teebbs zerinde mini-
mum denetime sahiptir. Bu eilim dnya genelini etkileyen 1929 kri-
zinden sonra deimi, 1931 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi B-
yk Kongresi neticesinde devletiliin benimsendii aklanmtr.
Liberal fikirler Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren meclis iin-
de ve dnda temsil edilmilerdir. Cumhuriyet dneminin liberal
saylabilecek ilk siyasi muhalefet hareketi ise 1924 ylnda kurulup,
1925 ylnda kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasdr. Terak-
kiperver Cumhuriyet Frkasnn kapanmasndan sonra 1930 ylnda
Serbest Cumhuriyet Frkas kurulmutur. Fethi Bey nderliinde
bata smet Paaya muhalefet amacyla kurulan bu parti daha son-
ra ok byk bir kesim tarafndan desteklenmitir. Ancak parti ku-
ruluundan ksa bir sre sonra bizzat Fethi Bey tarafndan fesh edil-
mi, bylece uzun bir sre siyaset ve iktisatta liberalleme kesinti-
ye uramtr.
Liberalizm Nedir?
Liberalizm, kamu otoritesinin ekonomik, sosyal, dinsel vb. gibi
srelere mdahale etmesine, ya da bu srelere kendi istei dorul-
tusunda yn verme giriimlerine kar klmas gerektiini ileri s-
ren grtr. Bu erevede, devletin ekonomiye mdahale etmeme-
si yahut iktisadi hayatn ynlendirilmesine ynelik devlet mdahale-
sinin asgari dzeyde tutulmas gerektiini; arz-talep mekanizmas ya
ARKA GEDKL BERBER
212
da fiyat mekanizmasyla piyasann iktisadi ve sosyal adan en yarar-
l sonular reteceini; zel sektrn nn amak gerektiinin bir
veciz ifadesi olarak da: braknz yapsnlar, braknz gesinler! il-
kesini savunan retiye iktisadi liberalizm denilir. Kamu otoritesinin
toplumu oluturan bireylerin yaamlarn ynlendirmelerine kar-
mamas, sosyal hayatn biimlenmesinde belirleyici rol oynamamas
gerektiinin; en iyi hkmetin en az hkmeden hkmet olduunun
savunulmasna da siyasal liberalizm denir.
1
Birey, ahsiyetini ahlak,
inan, kiisel idealler ve evresiyle ilgili sorulara liberal ruhla getir-
dii sosyal ve siyasal cevaplar ile rd iin liberalizm ou ev-
relerce bir ideoloji olarak kabul edilir.
2
Andrew Belseye gre liberalizm u ilkelerden oluur; birey, bi-
reysel zgrlk, insan haklar, anayasalclk, hukukun stnl, pi-
yasa ekonomisi, seme zgrl, pazar toplumu, laissez faire
3
, s-
nrl ve tarafsz devlet.
4
Liberalizm modern felsefenin Anglosakson gelenei iinde dal
budak salm 17.yzylda teorilemi ve 19. yzyldan itibaren dn-
yada yaygnlk kazanmtr. Liberalizm tarihi olarak balca temel
kaynaktan beslenmektedir: John Locke, sko Aydnlanmas (David
Hume, Adam Smith, Adam Ferguson), mmanuel Kant. Esas itiba-
riyle Anglo-Amerikan dnce gelenei olan Liberalizmin ilk b-
yk dnr 17.yzylda yaam olan ngiliz John Lockedur.
Lockeun liberal siyasi dncedeki nemi, toplumsal ve siyasi va-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
213

1
mer Demir, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara 2002,
s.266.
2
Atilla Yayla ideolojileri kapal ideolojiler ve ak ideolojiler olmak zere ikiye ayrmak-
tadr. Kapal ideolojiler, evrensel hakikati beeri hayatn ve toplumsal dzenin deimez ku-
rallar ve kanuniyetlerini bir hamlede ve ebediyyen geerli olmak zere bulduklarn ileri s-
rerler. Kapal ideolojilerin tersine ak ideolojiler, evrensel gerekliin tekelinin kendilerin-
de olduunu iddia etmezler. Hakikat tekeline sahip olmaktan ok hakikat arama yollarnn
ak tutulmasn, hakikat olduu sanlan hibir eyin insanlara zorla hakikat olarak kabul et-
tirilmemesini talep ederler. Yayla liberalizmi ak ideoloji olarak nitelendirmektedir. Bkz.:
Atilla Yayla, Liberalizm Ne Deildir, Dialog Dergisi, Say 1, Yl 1996, s.48-49
3
Braknz yapsnlar eklinde evrilen, kapitalist ekonomide mdahalenin olmamas ge-
rekliliini savunan deyi.
4
Meltem Canikliolu,, Liberalizm, BDS Yaynlar, stanbul 1996, s.19.
roluu, doal haklara sahip olan insanlarn kendi aralarnda anla-
arak devleti kurduklar varsaymnn temellendirilmesinden ileri
gelmektedir. Ona gre, insanlar uygar siyasi toplum hayatna geer-
ken doal haklarn mahfuz tutmular ve devleti bu haklar korumak-
la grevlendirmilerdir. Locke bu haklar; hayat, hrriyet ve mlki-
yet lemesiyle zetlemitir. Lockenin dncesinde doal haklar
ylesine temel ve vazgeilmez deerlerdir ki, szlemeyle kurulan
siyasi ynetimin bunlar sistematik olarak ihlal etmesi, bireylere o
ynetime kar direnme hakk verir.
5
18.yzylda esas olarak David Hume, Adam Smith ve Adam Fer-
gusonun dnceleri etrafnda ekillenen sko Aydnlanmas libe-
ralizmin beslendii temellerden bir dieridir. Bu gelenein temel ka-
bulleri kendiliinden dzen ve doal zgrlk sistemi kavramlary-
la aklanabilir. David Hume, toplumda bar dzeni ve adaleti sa-
layan eyin soyut aklla tasarlanan bilgide deil, aksine faydas tec-
rbeyle grlen pratik kurallar olduu dncesini ortaya atm ve
bu gr zamanla; kendiliinden doan dzen ve toplumsal ku-
rumlarn evrim yoluyla gelimesi gibi dncelere de temel olmu-
tur. Adam Smith ise medeni toplum hayatnda doal zgrlk siste-
minin ilediine inanmaktayd. Bu sistemin zn, harici kstlama-
lardan honutsuzluk duyan bireylerin fiillerinden ortaya kan ve
adna kendiliinden dzen denilen faktr oluturmaktayd. Smithe
gre adeta grnmez bir el insanlarn eylemlerinin sonularn toplu-
mun yararna olacak ekilde dzenlemektedir.
6
Liberal dnce sisteminin temelinin olumasnda katks olan bir
dier dnr de mmanuel Kanttr. Kantn kimi dnceleri libe-
ral felsefe asndan ok nemlidir. zellikle onun kiisel zerklik
ve kiilerin ahlaki bakmdan eitlii kavramlar ile evrenselci adalet
ARKA GEDKL BERBER
214

5
Mustafa Erdoan, Liberalizm ve Trkiye Serveni; Modern Trkiye de Siyasi D-
nce, Liberalizm, (Yay. Haz.: Tanl Bora, Murat Gltekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, s-
tanbul 2001, s.23.
6
Erdoan, a.g.e., s.24.
anlay liberal dnceyi derinden etkilemitir.
7
Kant ayn zamanda
liberalizmin aklc temellerinin de mimarlarndandr.
Tm bu dnrler genel olarak insann hr iradesinin kullanl-
mas gereinden bahseder, devletin kiilerin zgrlklerini snrlay-
c bir unsur olduunu hususunda birleirler. Ancak anarizmde oldu-
u gibi liberalizm, devletin yok edilmesi dncesinde deildir. Sa-
dece zgr iradenin snrlandrlmasna kardr.
8
19.Yzyln Sonlarnda Osmanl Corafyasnda Liberal D-
ncenin Douu ve Tepkiler
19. yzyl Osmanl Devletinde modernleme asrdr. Bu yzyl
Osmanl devlet adamlarnn eitim, adalet ve idare sisteminde re-
formlar uygulayarak mparatorluun kn durdurmaya altk-
lar devredir. Osmanl modernlemesinde temel ama, Batda olduu
gibi devlet tevikiyle tebay retici bir duruma getirmekti.
9
Osmanlda Tanzimatla birlikte mlkiyet hakknn belirginleti-
rilmesi ve hukuki gvence altna alnmasyla anlam kazanan ekono-
minin deiim sreci, II. Abdlhamit ve II. Merutiyet dnemlerin-
de gelierek ekonomide liberallemeyi douracaktr.
10
Osmanlda liberalizmin kkeni ve oluumu Bat toplumlarndan
olduka farkldr. Batda liberal dnce milletleme sreci ile bera-
ber olarak gelimi; yzyllarn ortaya koyduu toplumsal dnm-
lerin bir rn olarak belirmitir. Oysa Osmanlda liberalizm, aydn
kesimin Batdan esinlenerek benimsedii soyut bir kavram halinde
ortaya kmtr. Batya olan zlem, dn biimlerine de yans-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
215

7
Erdoan, a.g.e., s.24.
8
Mehmet Vural, Siyaset Felsefesi Asndan Muhafazakrlk, Elis Yaynlar, Ankara
2007, s.83.
9
erif Mardin, Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak Sivil Toplum, Metis Ya-
ynlar, stanbul 1987, s.13.
10
Osmanl ekonomisinin dnyaya almas yannda, bata demir ve karayollar olmak
zere hzl altyap yatrmlar dnemi yaanmaya balanmtr. Bu dnemde Osmanl Devleti,
bankaclk, endstri, sermaye piyasas, sermaye irketleri gibi pek ok ada ekonomi enst-
ruman ile de tanacaktr. Ayrntl bilgi iin bkz.: Kazm Berzeg, Liberalizm ve Trkiye,
(ed.:Bekir zipek), Liberal Dnce Topluluu Yaynlar, Yayn No:8, Ankara 1996, s.192.
m, Batllamak iin liberallemek gerekli grlmtr.
11
Bu geli-
me aslnda, Batnn tarm toplumundan sanayi toplumuna gei ba-
lamnda Osmanl-Trk toplumundan farklar ile de yakndan ilgilidir.
Osmanl Devletinde 17. yzyla kadar var olan retim ilikileri, gi-
derek d etkenler, toplumun- Batda olduu gibi kapitalist retime
dnmesine olanak vermemitir.
12
19.yzylda liberalizm, devletin iktidarn snrlamak amacyla
toplumsal muhalefet odaklar oluturmaya alan Yeni Osmanllar
13
tarafndan benimsenmeye balanmtr.
14
19.yzyl, Osmanl brokratlarndan liberal devlet modelinin,
devletin ar ve hantal yapsn deitireceine inanlarn says hi de
az deildir. Nitekim Osmanl Devletinde son dnemde pek ok de-
fa sadrazamlk grevinde bulunan Fuat Paa
15
nn vasiyetnamesinin
ARKA GEDKL BERBER
216

11
Zafer Toprak, Trkiye de Ekonomi ve Toplum: 1908-1950, Milli ktisat Milli
Burjuvazi, (Yay. Haz.: Ekrem akrolu), Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf.
Trkiye aratrmalar:14, stanbul 1995, s.3.
12
Server Tanilli, Uygarlk Tarihi, , ada Yaynlar, stanbul 1996, s.331.
13
Yeni Osmanllar 1865 ylnda ortaya kan, Osmanl milliyetiliini savunan, Mon-
tesquieu ve Rousseau gibi Fransz devriminin kavramclarn benimsemi, Osmanlnn ilk
anayasasn ve parlementer sistemini gelitirmi devlet adamlar. ounlukla Jn Trkler
ile kartrlmalarna ramen, bu grup Tanzimat reformlarn yeterli bulmayan brokratik,
mkemmeliyeti ve demokratik zm ngren kesimdir. Osmanl modernleme hareke-
ti, ynetici elit iindeki dar bir grubun, gelgitler yaamasyla devam eden bir sreti. Mo-
dernleme yanls ynetici elit, Tanzimat sonrasnda kendi ierisinde nemli blnmelere
uramt. Tanzimat modernlemesi, bir anlamda kendisini tamamlarken, dier bir taraftan
da kendi zddn oluturmutu. Tanzimat modernlemesinin eletirisi olan ve Yeni Osman-
llar hareketi olarak tanmlanan, gen ynetici elit adaylar, Osmanl modernleme hareketi
iinde, modernleme yanls grup iinde muhalefeti oluturuyordu. Genel olarak bilinenin
aksine, Yeni Osmanllar hareketi homojen bir siyasi grup deildi. Yeni Osmanllar hareketi
ierisinde bulunan ynetici elit adaylar bazen birbirleriyle uyuan fikirlerle, bazen de bir-
birlerine tamamen zd olan fikirlerle varlklarn devam ettirmilerdi. Yeni Osmanllar rgt-
sel, tutarl ve hedefleri belirlenmi olan bir grup deildi. Bkz.: http://tr.wikipedia.org/wi-
ki/Gen%C3%A7_Osmanl%C4%B1, Tarih: 03.01.2011.
14
Yahya ahin, Liberalizm, Demokrasi ve Trkiyede Liberalizm ANAP rnei,
(Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1994, s.35.
15
Keecizade Mehmet Emin Fuat Paa (1814 stanbul - 1868 Nice), Osmanl devlet ada-
m. Tanzimat dneminin nde gelen siyasi liderinden biridir. Abdlaziz saltanatnda iki kez
sadrazam ve toplam on yla yakn Hariciye Nazrl (dileri bakanl) yapmtr. Siyasi ba-
arlarnn yansra keskin zeks ve nkteleriyle n kazanmtr. Bkz.: http://www.turkcebil-
gi.com/keecizade_fuat_paa/ansiklopedi#ansiklopedi, Tarih: 03.01.2011.
serbestiyet ekonomi modeli ile idari yapnn ynetimi tavsiye edilir-
ken, dinle devlet ilerinin birbirinden kesin biimde ayrlmasnn ge-
reklilii fikri ilenir. Fuat Paaya gre Osmanllk siyasetinin itibar
grmesi ve baarya ulamas ancak byle baarlabilirdi.
16
Yine 19.
yzylda sadrazamlk grevinde bulunmu olan li Paa da vasiyet-
namesinde, padiaha lml bir liberalizm program nerir. Bu metin-
de ithalatn kslmas ynndeki devlet mdahalesi gereine karlk,
devletin maal memurlarnca ynetilen fabrikalardan vazgeilmesi,
nk devlet fabrikalarnn hem ok masrafl olduu; hem de geli-
mekte olan zel yerli sanayii boduu belirtilir.
17
Osmanl corafyasnda liberal felsefe Yeni Osmanllardan sonra
Jn Trkler
18
tarafndan benimsenip yaygnlatrlmtr. Osmanl
Devletinde adeta liberal dnce ile zdeleen isim ise phesiz
Prens Sabahattin olmutur.
1900lerde ferdiyeti kapitalist modelin en nemli savunucularn-
dan biri olan Prens Sabahattin Le Playin Science Sociale doktri-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
217

16
Ahmet nsel, Trkiyede Liberalizm Kavramnn Soyizgisi, Modern Trkiyede
Siyasi Dnce, Liberalizm, (Yay. Haz. Tanl Bora, Murat Gltekin), Cilt 7, s.44.
17
nsel, a.g.m., s.48.
18
Jn Trkler ilk defa 1828 ylnda Charles Mc Farlane tarafnda dnemin Gen Os-
manl nesline atfta bulunarak kullanlmtr. Daha sonra 1855te Ubiceni II. Mahmut dne-
mindeki reform hareketine katlan devlet adamlarn hem de Abdulmecit dneminin batl-
lama yanls Tanzimatlarn tanmlamak iin jevene turqvie de Mahmut ve jevene
Turqvie dAbdul Medjid ifadelerini kullanmtr. Bu terimleri kavram olarak ilk kullanan
kii Hippolyte Castille olmutur. Gen Trkler kavram yeni bir kavram deildir bu kav-
ramlarn kullanm daha ok Avrupa da oluan ynetime muhalif kesimlerin oluturduklar
partilerin bir benzeri grnmek olduu iin kullanlmtr. Almanyadaki gen Almanya ak-
m( bu akm siyasi bir muhalif akm olduu kadar bir edebi akmdr ayrca), talyada orta-
ya kan gen talya akm, Polonyadaki gen Polonya akmdr. Bu akmlar siyasi muhalif
bir akm olduu kadar edebiyat akmlardr da ayrca. Daha sonra jn Trkler akmnda ismi
geenlerden bahsederken ayrntl olarak edebiyatlarna deinilecektir. Edebi dnceleri
siyasetle i ie gemi kiilerdir. Avrupal yazarlar yeni Osmanllara bu sfat ve terimleri
kullanmtr. Yeni Osmanllar ise jevne Turqvieyi eski Trk grubunun muhalifi olarak
gstermilerdir. Bu sylemi Yeni Osmanllar cemiyetinin kurulu belgesinde gstermitir.
Osmanl dneminde bahsettiimiz bu Jn Trk grubu gibi olan muhalif kesime her dnem-
de buna benzer isimler kullanlmtr. Her yeniliki kesime Gen Trkler, Gen Osmanl-
lar, Jn Trkler gibi isimler verilmitir. zellikle 1800 l yllardan sonra bu aknlar g-
lendii iin bu terimlere ska rastlanmtr. Bkz.: http://tr.wikipedia.org/wi-
ki/J%C3%B6n_T%C3%BCrkler, Tarih: 03.01.2011.
nine baldr.
19
Prens Sabahattin, I.ve II. Merutiyeti hazrlayan ve
tarihte Osmanl Devletinde slahat yaplmasn isteyen inklplar ve
ihtilalciler olarak kabul edilen Jn Trkler iinde liberal grlerin
savunuculuunu yapmtr.
20
Bu fikri savunanlar ttihat Terakkinin
karsnda muhalif bir kitle oluturmulardr. Prens Sabahattinin ya-
nnda N. Zeki Aral, A.Bedevi Kuran hareketin ileri gelenleridir.
21
Prens Sabahattinin bizzat kuruculuunu stlendii Teebbs-i ah-
si ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetinin 1906 ylnda yaynlanan
program yleydi; Siyas slahat yaplarak yerinden ynetim sa-
lanacaktr. Vilayet meclisi yeleri halk tarafndan seilecektir. Mer-
kezde halk tarafndan seilecek bir meclis tekil edilecektir. Osman-
l halknn hak eitlii salanacaktr. Yerel yneticiler halkn nfus
dalmna uygun olarak, farkl etnik ve din oranlara gre seile-
cektir..
22
Buna gre, Prens Sabahattinin dnceleri, devletten ba-
msz olarak kiilerin kiisel yeteneklerini kullanabilmeleri anla-
mnda teebbs-i ahsilik dncesini ve devlet ynetiminde adem-
i merkeziyet talep eden liberal fikirleri savunmaktayd.
23
Prens Sabahattin Beye gre Osmanl Devletinin ilerlemesine
engel olan sebep dini deil, sosyal yapsdr.
24
lk defa var olan soru-
nu deiik bir yaklamla ele alan Prens Sabahattin, zm yolu ola-
rak, Osmanl toplum yapsnn gz nnde bulundurulmasn ve bu
yap iinde bir zmleme yaplmasn nermektedir. Yine ona gre:
ARKA GEDKL BERBER
218

19
Metin Eri, Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri, Trkler, Cilt XIV, Yeni
Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s.603.
20
Emre Kongar, Trk Toplumbilimcileri, Remzi Kitapevi, stanbul, 1996, s.86.
21
Bunlar dnyadaki milletleri pasif ve aktif milletler olarak nitelemilerdir. Pasif mil-
letler; her eyi devletten bekleyen, tketici sorumsuz fertlerden teekkl ederler. Aktif mil-
letler ise ferdiyetiler, ahsi teebbsler, kuvvetler ayrl prensibine bal olan devletler-
dir. Bu dorultuda Prens Sebahattin ve takipileri Osmanl Devletini pasif milletler grubu-
na sokmulardr. Bkz.: Eri, a.g.m., s.603.
22
mit Akta, Osmanl a ve Sonras, Bak Yaynlar, stanbul 1998, s.238.
23
Yuriy Aatovi Petrosyan, Sovyet Gzyle Jn Trkler, (Tercme: Mazlum Bey-
han-Aye Hachasanolu), Bilgi Yaynevi, stanbul 1974, s.274275.
24
Prens Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir, (ev.: Muzaffer Sencer), Ekin Ba-
smevi, stanbul 1965, s.41 vd.; Orhan Trkdoan, Milli Kltr Modernleme ve slam,
Birleik Yaynclk, stanbul 1996, s.558.
Btnc toplumlarda toplumsal yap gerei merkeziyeti ynetim-
ler egemendir. Merkeziyeti ynetimlerde brokrasinin, gelimeyi
kstekleyici bir rol vardr. Yerinden ynetimin gerekli olduunu
ileri sren Prens Sabahattin, neden olarak da unlar syler: Onsuz,
memleketimizin mimar mmkn deildir; bir vilayetteki idare usu-
lnn dierinde aynen tatbiki imknszdr. Merkeziyet ynetimi z-
grlkleri kstlamakta, ounluun aznlka bask altnda tutuldu-
u ve giriimcilie ynelik hareketlerin engellendii bir ortam olu-
turmaktadr. Merkeziyet demek, hrriyeti inhisara almak, ekseriyeti
ekalliyete inetmek, teebbs fikrini kahretmektir.
25
Prens Saba-
hattinin Adem-i Merkeziyeti savunmasnn temel iki nedeni vardr;
birincisi Dou Sorununun ancak etnik gruplarla anlalarak zle-
bileceine inanmasdr. kincisi ise onun demokrasi anlaynn Jn
Trklerinkinden farkl olmasdr.
26
Ynetimle ilgili bu dncelerinin yannda Sabahattin, ekono-
mik, sosyal, siyasal ve idari olmak zere her alanda bireyci, giriim-
ci kiilik zelliklerini tayan bireylerin yetitirilmesini savunmak-
tayd ve Osmanl toplumunun kurtuluunu da buna balamaktayd.
Prens Sabahattine gre Dou toplumlar btnc, bat toplumlar ise
bireyci yapnn etkisi altndadr. Aralarndaki farkn temelinde dou-
da topluluun, batda ise bireyin stn olmasdr. Dolaysyla bu zih-
niyet fark, Osmanlda giriimci-kapitalist bir snfn olumasna en-
gel olmutur. Prens Sabahattin, Trkiyenin sosyal geleceinde me-
mur aday olan insanlarn oalmasna kardr ve retim ilerini gi-
rikenlikleriyle ilerleterek, sosyal evremizi deitirecek etkenlerin
olumasna bal olduunu syler.
27
Prens Sabahattinin bu ve benzeri dnceleri onun ttihat ka-
natla ayrla dmesine sebep olmutur. Prens Sabahattinin adem-
i merkeziyet prensibi, idari adem-i merkeziyet olarak deil; siyasi
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
219

25
Prens Sabahattin, a.g.e., s.28, vd. ; Kongar, a.g.e., s.120, 121.
26
erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, stanbul 2004,
s.294.
27
Prens Sabahattin, a.g.e., 52.
adem-i merkeziyet olarak alglanm ve tepkilerin oda haline gel-
mitir. Prens Sabahattinin iktisadi konulardaki n grleri de tu-
tarl bulunmamtr. Sabahattin reformlar yapabilmek iin pratik bir
tutumla borlanmayla bir miktar para bulunuvereceine inanyordu.
Halbuki Osmanl Devletinin yaad birok sknt Islahat Ferma-
nyla beraber balayan d borlanma ile ilgiliydi. Ayrca onun eko-
nomik fikirleri sadece komprador burjuvazisinin temsilcilerince be-
enilmekteydi.
28
Komprador burjuvazinin ekirdeini ise Rumlar ve
Ermeniler oluturuyorlard. Ne Rumlar ne de Ermeniler Osmanl
Devletini kendilerinin temsilcisi olarak grmlerdir.
29
Tm bu eletirilere ramen Prens Sabahattin, genel Trk aydnla-
rna gre toplumsal dzeyde daha derinden gelecek deiimi savun-
mu; bu anlamda demagog siyasetiden ok, bilim adam, reformcu
gzken radikal bir yeniliki olmutur.
30
Trk aydnnn genel nite-
likleri olarak saylabilecek devletilik, brokratlk, sekincilik ve ak-
tarmaclk zelliklerinin Prens Sabahattin iin geerli olduunu sy-
lemek olduka zordur.
31
Bu farkl nitelikleri onun Tanzimattan
Cumhuriyete uzanan zaman diliminde liberal bir gelenein balat-
cs olarak anlmasn salamtr. Ama her eye ramen fikirleri te-
oride kalmtr.
20. Yzyl Banda Liberalizm ve Kar Grler
19081912 dnemi Osmanl liberalizminin en canl dnemi ola-
rak nitelendirilebilir. Bu dnemde oulcu liberal bir ortam vardr.
Gl muhalefet ise srekli ttihat ve Terakkiye meydan okumakta-
dr. Nitekim hrriyetin ilan olarak kabul edilen 1908 Jn Trk dev-
rimiyle, basn zgrlnden sendikalamaya geni bir alm orta-
ya kacaktr. Osmanlnn son dneminde liberal dnce ve fikirler
ARKA GEDKL BERBER
220

28
Petrosyan, a.g.e., s.278279.
29
Eri, a.g.m., s.599.
30
Cengiz ala,Bir Trk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey, Trkiye Gnl,
Say 26, Ocak-ubat, Ankara 1994, s.34.
31
ala, a.g.m , s.31.
ayn zamanda zt oluumlar da besleyici bir nitelikte gelimitir.
Prens Sabahattinin temsil ettii liberal dnce ve anlaylar yay-
gnlarken ttihat ve Terakkinin merkeziyeti siyasal faaliyetleri ve
arl da giderek artmtr.
ttihat ve Terakkinin merkeziyeti siyasi ve iktisadi fiillerine kar-
lk liberal dnce takipileri hi de az deildi. Nitekim bu dnem-
de liberalizmi savunan Sakzl Ohannes Paann Trkiyede iktisadi
liberalizmin temellerini att kabul edilir.
32
Ohannes Paay izleyen ve Ohannes Paann iyi bir takipisi
olan son dnem devlet adamlarndan Mehmet Cavit Bey de sk bir
liberal iktisatyd.
33
Cavit Bey iktisadi grlerini lm-i ktisat ad-
l kitabnda toplam ayrca 1908-1910 yllar arasnda Ulum- kti-
sadiye ve ctimaiye Mecmuasn karanlar arasnda yer almtr.
Cavit Bey yazlarnda Osmanl Devletinin kalknmasn ancak dn-
ya ekonomisi ile btnlemesi ve bu amala yabanc sermayeyi te-
vik etmesi yoluyla mmkn olabileceini savunmutur. O da serbest
ticareti savunarak, iktisadi korumacla kar km ve zel teeb-
bsn nemi vurgulamtr.
34
Cahit Bey, bu anlayn sonucu olarak
u yargy altn izerek belirlemektedir: Dnyann neresinde olur-
sa olsun sermayesi bol olan ve iyi kullanlan, i blmne riayet edi-
len, makineler kullanan, emein payn verimliliine gre belirleyen
lkeler geliir, aksi durumda bulunanlar ise geriler.
35
Osmanl Devletinde liberaller 1908 devriminin hemen ardndan
liberal politikalar hayata geirmek iin bir ans elde ettiyse de, y-
netici kadrolar liberalizmi lkenin mevcut problemlerini zmekte
yetersiz bir ideoloji olarak alglamaya balamtr.
36
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
221

32
Erdoan, a.g.e., s.32
33
Ahmet Gner Sayar, Yenilemeden Cumhuriyete Osmanl ktisat Dncesi,
Trkler, Cilt XIV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002, s.570.
34
Erdoan, a.g.e., s.32
35
Tevfik avdar, Trkiyede Liberalizm, mge Yaynevi Ankara 1992, s.88
36
Gven Bakrezer, Trkiyede Sosyal Liberalizm, Modern Trkiyede Siyasi D-
nce, Liberalizm, (Yay. Haz.: Tanl Bora, Murat Gltekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, s-
tanbul 2001, s.140.
Balkan Sava srasnda ttihat ve Terakkinin Babli Basknyla
iktidara el koymas ile zaafl bir ideoloji olarak grlen liberalizm
itibarn yitirmitir.
37
Byle bir geliim srecinin ardndan tam anla-
myla egemen g haline gelen merkeziyeti ttihat grubun baz
zelliklerine baktmzda unlar grmek mmkndr: ncelikle,
ttihat merkeziyeti cephe, Batllama dncesi ve simgesi ev-
resinde olumutur. mparatorluun aydn kesimini de temsil eden
merkezi brokrasi, bu cephenin nderi niteliini tar. Brokrasi,
toplumda kendiliinden oluan baka snflarn desteinden yoksun
olduu iin, btn yenilikleri devletin gcne dayanarak gerekle-
tirme yolunu semitir. Brokratlar, Batllama yolundaki devrimle-
ri gerekletirmek iin, toplumsal, ekonomik, kltrel ve siyasal ya-
amn her dzeyinde devletin ie karmas gereine inanyorlar,
halktan gelebilecek destei yok sayyorlar, hatta istemiyorlard. Hat-
ta ekonomik etkinlikler kadar toplumsal ve kltrel yaamn da dev-
let tarafndan denetlenmesinden yanaydlar.
38
Devleti-merkezci ttihat ve Terakki grubu iktidar elde ettikten
sonra, zellikle ngiliz ve Fransz emperyalizmine kar, milli iktisat
denemesine giriti. ttihat ve Terakkinin balatt bu milli iktisat a-
balarnda Alman romantizminin byk etkisi olmutur. Dier bir de-
yile II. Merutiyetin gndeme getirdii Trk milliyetiliinin ikti-
sadi boyutu olan milli iktisat, byk lde Alman iktisat gelenein-
den esinlenmitir. Osmanl mparatorluunun son dneminde milli
iktisat ilkesinin benimsenmesiyle giriimci burjuva snfnn ortaya
kmas salanmas hedeflenmitir. Balkan Savalarndan hemen
sonra ttihat ve Terakki ynetimi esnaf cemiyetlerine yakn durmu,
bunun doal sonucunda bu cemiyetlerin Birinci Dnya Sava sra-
snda ekonomiye arlklarn koyarak milli iktisadn lokomotifi ol-
mas hedeflenmitir.
39
ARKA GEDKL BERBER
222

37
Toprak, a.g.e, s.3.
38
Kongar, a.g.e, s.143.
39
Zafer Toprak, ttihad-Terakki ve Cihan Harbi: Sava Ekonomisi ve Trkiyede
Devletilik, Homer Kitabevi, stanbul 2003, s.201.
Ynetiminin ana hedefi, milli iktisat ilkesi ile yeni bir milli kapi-
talist burjuva snfn oluumunu salamakt. Bunun en byk gerek-
esi ise finans, ticaret, bankaclk, sektrnde gayrimslimlerin s-
tnl idi. Trkler bu sektrlerde gayrimslimlerle kyaslandkla-
rnda kk bir aznlk konumundayd.
40
Hi olmazsa gayrimslim-
ler ile rekabet edecek dzeyde bir Trk burjuvazinin vcuda getiril-
mesi zorunlu idi. ttihat ve Terakki hkmeti, milli iktisat ilkesini
hayata geirebilmek iin I.Dnya Savan frsat bilerek aznlklar
ticari ve sanayi alanlarnda tasfiyeye giriti ve zengin bir Trk snf
oluturmaya alt. Bu sreteki milli iktisat modelinin mimar ise
milli irketler mfettii olan Kemal Bey (Kara)dir. Onun teviki ve
19161918 yllar arasnda ttihat Terakkinin etkin desteiyle 80in
zerinde anonim ortaklk kurulmutur.
41
Kara Kemal Bey bu amac:
imdiye kadar bir Trk zengin snf yetimedi. Sermaye hep azn-
lklarn elinde topland. Ben bir Trk zengin snf yetitireceim, bu
sayede iktisadi hayatta Trklere stn bir rol salayacam. bii-
minde ifade ettiini gryoruz.
42
ttihat Terakki hkmetinin d borlarn demesini durdurmas-
nn ardndan devletin para basma yetkisi Osmanl Bankasnn elin-
den alnm, tarm ve sanayiyi zendirecek yeni bir gmrk sistemi
kurulmutur. Bylece, devlet eliyle Mslman-Trk orta snf
43
z-
lemine son verecek milli kapitalist burjuva snf kurulmaya all-
m; Haziran 1914te ise Tevik-i Sanayi Kanunu karlmtr.
44
Sonu olarak milli burjuva snfnn oluturulmas iin I. Dnya
Savanda finans sektrnde lkenin eitli yerlerinde 16 banka ku-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
223

40
Charles Issawi, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of
Chicago Pres, 1980, s. 14.
41
Erk Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev.: Yasemin Saner Gnen),
letiim Yaynlar, stanbul 2005, s.184.
42
Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Yenilik Bas-
mevi, stanbul 1970, s.269.
43
Savan yitirilii sonrasnda Anadoluda Milli Mcadeleyi yrtecek kadrolarn olu-
umu bylelikle salanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz.: Toprak, Milli ktisat, s.7.
44
Zrcher, a.g.e., s.181183.; Tanilli, a.g.e, s.335.
rulmutur. zellikle ttihat ve Terakkinin iktisadi politikalaryla
Anadoluda iktisadi gc artmaya balayan eraf, tccar ve byk
iftlik sahipleri kredi sorununu zmek amacyla milli tara bankala-
rn kurmaya balamlardr. Bu bankalarn en nemli zellii, milli
sermaye ile kurulmu olmalar ve alanlarnn nemli ksmnn Trk
olmasdr. ttihat ve Terakkinin Anadolu esnafn ve tccarn banka
kurma ynndeki destei sonucunda bankaclk sektrne hakim
olan gayrimslim unsurlarn etkisi nemli oranda azalmtr. Kurulan
bu bankalar milli iktisat politikasnn belkemiini oluturacak serma-
ye birikimini salamtr. Bu almalar ile o zamana kadar tasavvuf
felsefesinin benimsettii; bir lokma bir hrka anlaynn yklma-
sna neden olmutur. Bylece para hrs ile alan, sermaye sahibi
Mslman-Trk giriimci snf ortaya kmtr. Sava, bu snfn or-
taya kmasn salam; ancak speklatif hareketlerle zenginleen bu
snf nedeniyle sabit gelirlilerin zellikle memurlarn alm gleri
%60-80 arasnda azald gzlenmitir.
45
Buna ramen uzun dnem-
de ksmen de olsa gayrimslimler ticari hayattan tasfiye edilecektir.
ttihat ve Terakki hkmetinin devleti gelenein zn olutu-
ran milli iktisat ve milli burjuvazi gelenei ayn zamanda devletin
idari yaplanmasyla da i iedir. Ekonomik alandaki gr ve uygu-
lamalar milli iktisat ve milli burjuvazi olarak ifadelendirilen mer-
kezci brokratik yap, Cumhuriyet dnemi idari yap ve kurumla-
malarnn da niteliini belirlemitir. Cumhuriyet dnemindeki mer-
keziyeti anlayn ekillenmesi ve yerel ynetim yaplarnn olu-
masnda bu brokratik yapnn direkt etkisi vardr.
46
Ancak Osmanl Devleti yar kapitalist bir konumdayken savaa
girmi ve yklm;
47
iyi niyetlerle giriilen ve milliyetilerin zlem-
ARKA GEDKL BERBER
224

45
Vedat Eldem, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekono-
misi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara
1994, s.54
46
Murat Ylmaz, Ahmet Aaolunda Liberalizm ve Milliyetilik, (Yksek Lisans
Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1991, s.I.
47
brahim Okuolu, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi, Pazarn Oluma Sre-
ci, Ceren Basm Yayn, stanbul 1996, s.714.
lerini dile getiren milli iktisat kurma yolundaki ilk denemesi tam bir
hayal krkl ile sonulanmtr. Devlet destei ile Trk kapitalistler
yetitirerek milli iktisat kurma yolunda ikinci deneme, Cumhuri-
yetten sonra farkl artlar altnda yaplacaktr.
48
Cumhuriyetin lk Yllarnda Devletilik ve Liberalizm Ku-
ramlar (1923-1931)
Devletilik, devletin ekonomik hayata eitli ekillerde mdaha-
lesi olarak tanmlanmaktadr. Bu geni kapsaml tanmlama ile dev-
letilik ilkesinin btn gelimi ve ayn zamanda gelimekte olan l-
kelerde var olduunun kabul edilmesi gerekmektedir. nk az ya
da ok tm lkelerde devlet yle ya da byle ekonominin iinde
vardr. te bu nedenle devletilii bir iktisat politikas olarak, yani
devletin belirli amalara erimek iin uygulad bir yntem olarak
dnmek de mmkndr.
49
Osmanlnn son dneminde merkeziyeti ttihat yapnn milli
iktisat uygulamalar ve milli burjuva snfnn devlet eliyle oluturul-
ma sreci Cumhuriyet dnemine, zellikle Trkiye ktisat Kongre-
siyle aktarlm ve sonrasnda ortaya konan devletilik uygulamala-
ryla srdrlmtr.
Atatrk devletilii: Trkiyenin ihtiyalarndan domu ve
Trkiyeye has bir sistemdir... Kiinin almasn esas almakla be-
raber, mmkn olduu kadar az zaman iinde, milleti refaha kavu-
turmak ve memleketi gelitirmek iin, milletin genel ve yksek men-
faatlerinin icap ettirdii ilerde zellikle ekonomik alanda devleti fi-
ilen alkadar etmek mhim esaslarmzdandr. eklinde tarif et-
mektedir.
50
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
225

48
Doan Avcolu, Trkiyenin Dzeni, Cem Yaynevi, stanbul 1974, s.274.
49
Dndar Salam, Devletilik lkesi inde zel Sektr Kamu Sektr Dengesi,
Atatrkn Ekonomik Kalknma Politikas ve Devlet letmecilii, Forml Matbaas,
stanbul 1981, s.83
50
A.Afet nan, Medeni Bilgiler ve Atatrkn El Yazmalar, Trk Tarih Kurumu Ya-
ynlar, TTK Basmevi, Ankara 1988, s.444.
Mustafa Kemal Paann ynetiminde lkenin hammadde ihra
ve mamul mal ithal eden konumdan kmas gereklilii 1921 ylnda,
dnemin Maliye Bakan Ferit Beyin u szleriyle yanstlmtr: Bi-
ze en lazm eyfabrika, yine fabrikadrTrkiye alyor, retiyor
fakat rnlerinden bakalar faydalanyorAln teri dkerek retti-
imiz iptidai maddeleri yok pahasna harice satyoruz. Sonra ya-
banclar bu maddelerin eklini deitirerek bize iade ediyorlar
Krk kurua bir okka yn veriyoruz, ayn yn 1200 kurua bir met-
re kuma halinde yalvararak geri alyoruz.
51
Bu balamda hkme-
tin, modern teknolojilerin kullanld sanayilemeye dayal kalkn-
ma modeli erevesinde iktisat politikalar belirleyerek ortaya koy-
mas esas alnmtr, devlet milleme gereini alglam yerli kuma
giyme mecburiyeti ve tccarlarn yabanc kumalar yerli kuma di-
ye piyasaya srmelerini 1921 ylnda yasaklamtr.
52
Bu dnemde ktisat Vekili M. Esat (Bozkurt), mevcut ekonomik
durumu ortaya koymak ve iktisat politikasn belirlemek amacyla 17
ubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda Mustafa Kemal Paann onay-
n alm; bylece zmirde Trkiye ktisat Kongresi tertip edilmi-
tir. ktisat Bakanlnn tertibiyle dzenlenen Kongre, lkedeki eko-
nomiyle ilgili tm kii ve gruplarn, katlm ile gereklemitir.
Kongrenin toplan amac dnemin ktisat Bakan olan M. Esat
(Bozkurt) tarafndan mecliste yle ifade edilmitir: yeni bir sa-
haya girmekte olduumuz bir srada memleketimizin en belli bal
meselesi iktisadiyat meselesi olduuna da phe yoktur. Bu en etin
ve fakat ok feyizli ve mitli saha zerinde yrrken iktisat Vekleti,
harekete gelinmesi saatinin ald biranda memleketimizin iktisat
millerini her eyden evvel dinlemek lzum ve ihtiyacn takdir etti
ve kongreyi onun iin davet etti. Sonra efendiler! Halk Devleti, Halk
Trkiyesi diyoruz. Halk ve iktisat millerimizi yakndan dinlenerek
ARKA GEDKL BERBER
226

51
S. Yahya Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi 1923-1950, 3. bask, Tarih
Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s. 146.
52
B.C.A., Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 2.38..17., Say: 730, Tarih: 10/3/1921.
teshil, edilecek projenin, memleketimiz ihtiyacnn tercman olabi-
leceine kaniyiz. Hulsa efendiler; ktisat Kongresi itimain tarihi-
miz ilk defa yazyor ve mucibi fahrdr. Memleketimizin her tarafn-
dan byk bir evk ve tehalkle kongreye koan ve bugne kadar in-
tihab edilen zann miktar bini tecavz etmitir. Bundan, yani kti-
sat Kongresinin davetinden dman memleketleri mteli ve mte-
hai bir vaziyettedir. Atina Ajansnn son tebligatn ve ngiliz gaze-
telerinin son neriyatn bilhassa nazar linize vazediyorum. Fakat
efendiler ne derlerse desinler, her vadide olduu gibi iktisat vadisin-
de de Trkiyemiz mutlaka ve mutlaka istikllini temin edecektir.
nk Trkiyeliler dileriyle, trnaklaryla kazandklar bu hrriyet
hayatn, iktisatlaryla, tarsin etmekle mdafaa edeceklerdir. nk
onlar pek kymetlidir. Pek pahalya mal olmutur. Btn milletin di-
iyle, trnayla kazand bir dvadr. Onun iin nne iktisat em-
beriyle geerek hayatn mdafaa edecektir ve pekl edecektir.
Efendiler, dmanlarmz neriyatnda iktisat Kongresinden maksat
ecnebi sermayesine kar birtakm husumetlerin iln ve ecnebilere
kar buz ve adavet izhar iin ktisat Kongresinin toplandn sy-
lyorlar. Yalan sylyorlar. Efendiler! Trkiye her medeni devlet gi-
bi ve her vadide olduu gibi iktisadiyatta da istikll ve hrriyeti is-
temekten baka bir ey yapmyor ve iktisat kongresi de bunu temin
iin toplanyor. Ecnebi sermayesine kar Trkiye milletinin hibir
buz ve adaveti yoktur ve onun memlekete girmesi iin her trl tes-
hilt da btn meden milletlerde olduu gibi gstermeye amadedir.
Ancak kendimizi Yirminci Asrn ortasnda hibir devletten geri gr-
mediimiz gibi hibir milletten de aa erait kabul ederek Trki-
yeyi esirler lkesi haline getirenleyiz efendiler
53
1931 ylna kadar Trkiyenin izledii iktisat politikasnn teme-
lini Trkiye ktisat Kongresi kararlar belirler. Bu kongrenin en
nemli zellii, dier iktisadi reformlardan farkl olarak, halka y-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
227

53
TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, Cilt 27, s. 171-172.
nelik iktisadi kayglara deinilmi olmasdr.
54
Kongrede yer alan de-
legeler; ifti, tccar, sanayici ve ii snflarnn kendi aralarnda
setikleri temsilcilerden olumaktayd.
55
Hatta zmirde toplanan
Trkiye ktisat Kongresinin akabinde insan ve hayvan hastalklary-
la ilgili halkn anlayabilecei dilde yazlan ve halk bilgilendirecek
kitaplarn oaltlmas iin nerilen kanun teklifi mecliste kabul edi-
lecektir.
56
Trkiye ktisat Kongresinde esinlenen gen Cumhuriyetin izle-
yecei iktisat politikasnn ad Mill ktisattr. Kendisi devletilik
grnmndeki liberal politikadr. Amac kiilerin zenginlemesi ile
ARKA GEDKL BERBER
228

54
iktisat Vekletinin kanaatine gre memlekette en evvel halli lzmgelen mesaili-
den biri kredi meselesidir, itibar mal ve ahsi meselesinde ne yaplabilir? Memleketimizin
serveti tabiye ve sabitesi mebzul ve oktur. Memleketimizin syi mebzuldr. Trk kyls
kadar alkan ve namuslu bir kyly dnyada bulmak pek gtr. Memleketimizde eksik
olan ey nakd sermayedir. Bu nakd sermaye kredi meselesi ne surette halledilebilir?
Kongrenin bizi bu hususta tenvir etmesini, yazdmz o kitapkta rica ettik. Banka mese-
lesi, Ziraat Bankas ne ekle gelmelidir? Ky bankas nasl almaldr. Bir an evvel al-
mas lzm mdr, deil midir? Bir Ticaret Bankasnn almas lzm mdr? Sanayimizi hi-
maye iin bir sanayi bankas tesis etmek doru mudur, deil midir? ite bu gibi mesai te-
zekkr olunacaktr, iktisat Vekletinin noktai nazarna gre mebzul syi mfit klmak, sonu-
na getirebilmek iin her eyden evvel memleketimizde kredi: meselesinin halledilmesi l-
zmdr. ikinci mesele: istihsal ve istihlkin tanzimi meselesidir iki, kredi meselesiyle skfk
alkadardr. Ormanlar, madenler, sanayimiz, zrramz... Uzun uzadya yazdmz mesaili
ihtiva ediyor. ncs: Gmrk mesailine temas ediyor. Memleketin iktisat millerinin fi-
kirleri nedir ve ne arzu ederler? Drdncs:-irket ve sendikalar meselesidir. Efendiler!
imdiye kadar memleketimizde teebbslerle dnyann nne kmak usul dnlyor-
du. Halbuki muvaffak olabilmek iin iktisat dnyasnn nne toplu ve kuvvetli olarak k-
maya mecburuz. Bu itibarla muhtelif irketlerin ve sendikalarn pek byk ehemmiyeti ol-
duuna kaaniiz.Sonraki mesaili, yollar ve vesaiti nakliye, makina meselesi tekil ediyor. Sa-
nayiye ait alt ve edevat diyoruz, ormancla ait alt ve edevat diyoruz. Ve buna makina
meselesi diyoruz. Malmuliniz klleti nfus meselesi vardr. Bu nfusu tezyid etmek, mu-
haceretle kabil ve mmkn deildir ve uzun zamanlara mtevakkftr. Dier memleketlerin
nfus tezaytlerini nazar itibara alacak olursak asrlara mtevakkf olduunu gryoruz
ve bunun ancak ve ancak makine ile telfi edeceimize kailim. Bunun iin Ziraat, Sanayi,
Ticaret odalarnn tanzimi hakknda ne dnyorlar? Bumu ayrca kongreye soruyoruz.
ktisat hususunda ne dnyorlar? Ne gibi mklta mruz kalmaktadrlar? Ve ne ekli
hal arzu ediyorlar? . Beinci mesele : Kylnn vaziyetidir, kylye ne suretle yardma et-
meliyiz? Ne gibi tedbirler ittihaz etmeliyiz? Buna mmasil pek ok mesaili ihtiva etmekte-
dir. Hududu esasiyesi bundan ibarettir. Srf iktisadidir. Vka iktisat Vekleti buna dair ka-
rarlarn tesbit etmitir. Bkz.: TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, s.172.
55
A. Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir Haberler-Belgeler-Yo-
rumlar, 4. bask, Ankara niversitesi Yaynlar, Yayn no: 440, Ankara 1987, s. 255.
56
B.C.A., Dosya: 1741 Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 165.151..1.,Tarih: 18/4/1923.
memleketi kalkndrmak, yabanc giriimcinin yerine yerli giriimci-
yi koymaktr.
57
Trkiye ktisat Kongresinin koyduu kural, devletin
ancak zel sermayenin yetmedii byk iletmeleri kurmak iin ya-
trm yapmasdr. zellikle tilaf devletleri tccarlarnn Trkiyede
tekel meydana getirmek istediklerine dair haberler milli iktisadn da-
ha da fazla tercihine sebep olacaktr.
58
Sonu olarak Cumhuriyet hkmetinin genel iktisadi hedefi;
maddi koullarn iyiletirilerek, nfusun daha geni kesimlerinin sz
konusu iyilemeden faydalanmasn salamak olarak ifade edilebi-
lir.
59
Cumhuriyetin ilk yllarnda iktisat politikalar belirlenirken d
ekonomik ilikilerle birlikte, Osmanldan devranlan yap ve lke-
nin iinde bulunduu durum esas alnarak hareket edilmitir. Os-
manl Devletinin ekonomisi, tarm rnleri ve hammadde ihra ve
mamul mal ithal eden, tarm ekonomisi niteliinde, yabanc sermaye
ve d pazarlara ak bir yap tekil ediyordu.
60
1923-1931 dnemi, zel teebbs zerinde devlet mdahaleleri-
nin ve devlet iletmeciliinin asgari dzeyde tutulmas itibariyle, li-
beral dnem olarak adlandrlr. Bu srete zel sektr ekonomisi uy-
gulanmasna ramen devlet, zaman zaman mdahalelerde bulunmu
ve ynlendirici dzenlemeler getirmitir. Bu dzenlemelerin bir b-
lm yasal, bir blm ise kurumsaldr.
61
Ancak devlet, Tevik-i Sa-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
229

57
zellikle milli iktisat teoremi uygulannca yabanc uyruklarn Trkiye iinde deniz
tamacl gibi alanlarda trstlemesine izin verilmeyecektir. Bkz.: B.C.A., Dosya: 6937,
Yer No: 64.427..35., Fon Kodu: 30..10.0.0, Tarih: 28/6/1923.
58
B.C.A, Dosya: 400-33, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 219.479..3., Tarih: 1/9/1923.
59
Afet nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, TTK Basmevi, Ankara 1972, s.8.
60
Dier az gelimi lkelerde de benzer zellikler grlmekle beraber, merkezi otori-
tenin gl oluu sayesinde Osmanl Devleti hibir zaman Avrupa lkelerinin resmi ya da
gayri resmi smrgesi durumuna gelmemitir. Bkz.: evket Pamuk, 100 Soruda Osman-
l-ktisat Tarihi 1500-1914, 5. bask, Gerek Yaynevi, stanbul 1999, s. 197.
61
Ticaret ve Sanayi Odalarnn yasal nitelik kazanmas, statistik Genel Mdrl-
nn kurulmas (1926); ekonomik gelimeyi hzlandrmak ve karlalan glkleri gi-
dermek zere ktisat Meclisinin oluturulmas (1927); Tarm ve Ticaret Bakanlklarnn bir-
letirilerek ktisat Bakanlnn kurulmas (1928); on be yl sre ile yrrlkte kalmak
zere Tevik-i Sanayi Kanununun karlmas (1927) Gmrk Tarife Kanununun yrrl-
e girmesi (1929) alt izilecek nemli gelimelerdir. Bkz.: Erdoan Alkin, ktisat, Filiz
Kitabevi, Ankara 1992, s.120.
nayi Kanunu, ynlendirici ve tevik edici politikalarla mdahaleler-
de bulunmu, milliletirme faaliyetleri yine bu dnemde balam-
tr.
62
Bu yzden dnemin iktisat politikalarnn salt bir liberalizm ola-
rak nitelendirilmesi doru bir yaklam deildir.
63
1923-1931 dneminde izlenen iktisat politikasnn olumasna et-
ki eden balca gelimeler; Trkiye ktisat Kongresi, Tevik-i Sana-
yi Kanunu, Milli Trk Ticaret Birlii ile yeni kurulan Bankas, Sa-
nayi ve Maadin Bankas gibi milli bankalardr. 1929 krizine kadar
olan srete; gerek liberal politikalar gerekse tevik tedbirleri ile
zel teebbs desteklense de, sermaye, tasarruf ve teknik bilginin
yeterli olmay nedeniyle baarl olunamamtr. stenen sonu al-
namad gibi, devlet de sanayi alannda atlm yapamamtr.
64
1929 krizinden sonra en liberal lkelerde bile ekonomiye yn ve-
recek nitelikte baz devleti mdahaleler olduu grlmektedir.
65
Nisan 1931 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi Byk Kongresinde
yeni bir iktisad doktrin tercihi yaplmtr. Uygulanacak olan siste-
min ad devletiliktir. Artk CHPsinin programnda devletilik
resm iktisat ideolojisi olarak yer almaktayd. Atatrk, liberalizm ile
balayan Cumhuriyet ekonomisinin kalknma dorultusunu batya
ynelmi hedefinden hi bir sapma gstermeksizin bu defa devleti-
liin eline teslim etmitir.
Sonu olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda Trkiye ktisat Kongre-
sinde ifade edildii gibi, mevcut olan milli iktisattan murat edilen
gaye yabanclarn ve aznlklarn elinde bulunan ekonomik imtiyazn
yerli tccar ve erafa transfer edilmesinden baka bir ey deildir.
Temelde ayn kalacak olan ekonomik yapnn grev devir teslimini
ARKA GEDKL BERBER
230

62
Yaln Acar, Tarihsel Adan Trkiye Ekonomisi ve zlenen Politikalara (1923-
1963), Bursa Uluda niversitesi Basmevi, Bursa 1991, s.29.
63
Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, 2. bask, Sava Yaynevi, Ankara 1982, s.
7-8.
64
Bahar anl, Sanayileme Stratejileri ve Trk D Ticareti: Sanayileme
Stratejilerinin Trk D Ticaretinin Yaps zerinde Etkileri, Ikl Yayn-Tantm, s-
tanbul 1997, s.64.
65
Alkin, a.g.e., s.121.
Trk burjuva snf alacak ve Trkiyenin bu sayede kalknmas bek-
lenecektir. Zaten yerli zel sektr, milli kurtuluun kendisine at
yeni ufuklar karsnda heyecan ve sabrszlk iinde, devletin deste-
ini salamak abasndadr. Sonuta beklenen destek ksa zamanda
verilecektir. Zaten Trk devleti, onlar aktan desteklemekte, yurt
kalknmasn onlarn kalknmasna bal grmektedir.
66
Liberal fikirler, Cumhuriyet iln edilmeden nce Birinci ve kin-
ci Meclis dnemlerinde ortaya km ve temsil edilmitir. zellikle
Birinci Meclisteki tartmalar ve Mustafa Kemal tarafndan temsil
edilen Birinci Gruba kar daha liberal fikirleri savunan kinci Gru-
bun savunduu deerler dikkat ekmi ve taraftar bulmutur.
67
Nitekim 1908 ylnda Osmanl Devletine iltica eden Cemaleddin
Efganinin fikirlerinden etkilenen Ahmet Aaolunu Cumhuriyet
dneminde liberal sylemin gl bir temsilcisi olarak grmekte-
yiz
68
. Cumhuriyet sonrasnn da nemli simalarndan biri olan Aa-
olu, Cumhuriyet dneminin en nemli liberalidir ve ayn zamanda
iddetli bir Trk ve Milliyetidir. Aaolu, Ziya Gkalp izgisine
kar km ferdi teebbs savunmutur. Kurulan Serbest Cumhu-
riyet Frkasnn ideologlarndan biridir.
69
Cumhuriyet dneminin gerek saikleri gerekse temel grleri ba-
kmndan liberal olarak nitelenebilecek ilk siyasi muhalefet hare-
keti ise 1924 Kasmnda kurulup 1925 Hazirannda hkmet tara-
fndan kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasdr. Parti progra-
mnda Hrriyetperver (liberal) ve halkn hakimiyetine dayal bir
Cumhuriyetten yana olduunu umumi hrriyetlere taraftar oldu-
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
231

66
TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, Cilt 27, s. 170-182.; smail Cem, Trkiyede Geri
Kalmln Tarihi, Cem/Kltr Yayn, stanbul 1995, s.286.
67
Ahmet Demirel, Milli Mcadele Dneminde Birinci Meclisteki Liberal Fikirler ve
Tartmalar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Liberalizm, (Yay. Haz.: Tanl Bora-
Murat Gltekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, stanbul 2001, s.168
68
Ylmaz, a.g.e., s.I.
69
Aaolu, daha sonraki dnemde Kadro dergisi ile Devletilik ve Liberalizm
mcadelelerine katlacaktr. Bu dnemde Aaolu kendisini Liberal Kemalist olarak
niteleyecektir. Ayrntl bilgi iin bkz.: Murat Ylmaz, Ahmet Aaolu, Modernleme ve
Batclk, Cilt 3, letiim Yaynlar, stanbul 2004, s.308309.
unu ve bunlarn ancak anayasa ile snrlanabileceklerini, fikirlere ve
dini inanlara saygl olduunu devletin grevlerinin asgari genilik-
te tutulmas gerektiini ve idari adem-i merkeziyetilie bal oldu-
unu belirtmekteydi.
70
Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapanmasndan sonra
1930da Atatrkn teviki ile Serbest Cumhuriyet Frkas kurul-
mutur. lk bakta artc olan, yeni partinin programnn dnya li-
beral sistemi lm deinde olmasna ramen arlkla serbest tica-
reti olmasdr. Partinin resmi kuruluu olan 12 Austosta aklanan
programn ne kard iki noktadan ilki; farkl toplumsal gruplarn
ikyetlerine ilikindir. Kyller Ziraat Bankas yardm, tefeci ser-
mayesi ile mcadele ve ihracat rnlerini destekleme ars ile ye-
ni partinin manifestosunda kendilerine yer bulmulardr. Tccarlar,
programdan kendilerine den pay devlet tekellerinin faaliyet alan-
nn daraltlaca mesaj ile almlardr. Vergilerin deme gcne gre
alnaca sylemi ise kk esnaf, tccar ve ticarilemi kyly ye-
ni partide buluturmaya yetmitir.
71
Ksacas parti program paradok-
sal biimde lkeyi krize sokan 19. yzyl liberal dnya sistemini
krizden kabilmek iin nermiti. Fethi Bey nderliinde bata s-
met Paaya muhalefet amacyla kurulan bu parti daha sonra ok b-
yk bir kesim tarafndan desteklenmitir. Ancak parti cumhuriyetin
temel ilkelerine kar baz tehlikeler arz ettiinden dolay bizzat Fet-
hi Bey tarafndan fesh edilip, uzun bir sre siyaset ve iktisatta libe-
ralleme askya alnacaktr.
Sonu
Liberalizm, Yaknada ortaya km bir fikir akmdr. Devlet
mdahalesinin dier kamu alanlarna kstlanmas gereini savunan
bu dnce akm, ortaya knn ardndan tm dnyaya ksa srede
yaylma baars gstermitir. Osmanl Devletinde liberalizmin ta-
nnmas ve yaylmas ise 19. yzyl bulur. Bu dnem sadece libera-
ARKA GEDKL BERBER
232

70
Erdoan, a.g.e., s.33.
71
Emrence, a.g.e., 214.
lizmin deil, birok fikir akmnn ve modernleme abalarnn Os-
manl topraklarnda yaylmaya balad yzyldr. Liberalizm, Os-
manl corafyasnda zellikle Yeni Osmanllar ve Jn Trkler tarafn-
dan savunulmutur. Bu fikir akmnn Prens Sabahattin, Mehmet Ca-
vit Bey, Ohannes Paa gibi geni kitlelere ulam ve etkileri gn-
mze kadar gelmi birok mmtaz temsilcileri vardr.
Osmanlnn son yzylnda liberal dnce savunucularyla dev-
letilik ilkesini benimseyenlerin arasnda fikir ayrlklarnn olduu
grlr. zellikle devleti kurtarma abalar erevesinde devletili-
i savunanlar liberallerle kar karya gelmilerdir. Liberal dn-
ceyi savunanlar Osmanlda liberal ekonomi modeline geme ihtiya-
cn ve gerekliliklerini sk sk dile getirmilerdir. Liberaller, zellikle
dnyann nde gelen devletlerinin hzla kapitalist ekonomi modelini
benimsemesinin bir gerei olarak Osmanl Devletinin de kapitaliz-
me geiinin zorunlu olduunu ifade etmilerdir. Buna ramen Os-
manl liberalleri, batl devletlerin yzyllar sren kapitalist ekonomi
sistemine geiinin ksa srede nasl devlet iinde gerekletirilece-
i problemini zmede yetersiz kalmlardr. ttihatlarn ise ekono-
mide devleti; ynetimde ise merkeziyeti ilkeleri yklma arifesinde
olan Osmanl Devletinin gerekleriyle daha uyumludur. Osmanl
corafyasnda kapitalist ekonomi sistemine geii salayacak giri-
imci snfn olmad gereinin ttihatlar farkndadr. ttihatlar
bu yzden duraan ekonomik sisteminden kapitalist ekonomiye ge-
ite mutlak bir gereklilik olan milli burjuvazi snf devlet eliyle
oluturulmaya allmtr. Tm abalara ramen lke iinde kapita-
list ekonomiye gei I. Dnya Sava patlak verdiinden tamamla-
namamtr.
Bilindii gibi tarihte sreklilik prensibi vardr ve Cumhuriyeti ku-
ran kadro ttihat kadrodur. Bu yzden Osmanlnn son yzylnda
edinilen tm ekonomik ve siyasi tecrbeler yeni kurulacak olan Tr-
kiye Cumhuriyeti Devletine bir birikim ve miras olarak aktarlmtr.
I. Dnya Sava sonrasnda Anadolu corafyasnda ilkel sanayi
artlar ve tarm toplumu vardr. Yeni kurulacak olan devletin sosyal,
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
233
kltrel ve ekonomik alanlardaki modernleme hamlesinin ancak
devlet eliyle mmkn olduu aikrdr. Bu yzden yeni Trk devle-
tinde toplumun yeni dnya artlarna entegre olup ksa zamanda te-
rakki edebilmesi iin devletilik prensibi benimsenmitir. Bu yllar-
da kabul gren ekonomi modeli ise yar devleti-ksmi liberaldir. Bu-
nunla beraber lkede liberal sylem ve eylemlere kar lml bir yak-
lam vardr.
1923-1931 yllar arasnda Trkiyenin ekonomi modeli lkenin
tam bamszln kazanmas ynnde deikenlik arzetmitir. Mus-
tafa Kemal Paann bu yllar arasnda kendine has bir ekonomik sis-
temi benimsemi olduu grlr. Bu dnemdeki uygulamalar Mil-
li Kalknma Modeli veya Kemalist Kalknma Modeli
72
olarak li-
teratre gemitir. Bu yllarda Mustafa Kemal Paann ncelikli he-
defi Trk mteebbis snfnn oluturulmasdr. Bunu gerekletir-
mek iin toplumdaki tm snflar retim yapmaya tevik edilmitir.
Bylece Osmanl dnemindeki her eyi devletten bekleyen halk ye-
rine reten ve tketen bir toplum oluturulmaya allmtr. Erken
kapitalist model olarak tanmlanabilecek bu dnemde; devletin bt-
e ve vergi denetimi, borlanma gibi baz sahalarda tam denetimi sz
konusudur.
1929 yl Trk ekonomisi bakmndan dnm noktasdr. 1929
Ekonomi Buhran, Trkiyeyi de etkilemi; lkedeki yar liberal eko-
nomi politikas deimitir. lkede ekonomik krizi amak iin
1930-1938 yllar arasnda devletilik kurum ve kurallar resmi ide-
oloji olarak benimsenmitir.
Cumhuriyet dneminin liberal olarak nitelenebilecek ilk siyasi
muhalefet hareketi 1924 Kasmnda kurulup 1925 Hazirannda h-
kmet tarafndan kapatlan Terakkiperver Cumhuriyet Frkasdr. Te-
rakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapanmasndan sonra 1930da
Atatrkn teviki ile Fethi Bey nderliinde kurulan Serbest Cum-
ARKA GEDKL BERBER
234

72
Ayrntl bilgi iin bkz.; A. Afet nan, Vatanda in Medeni Bilgiler ve Kemal
Atatrkn El Yazlar, TTK Yaynlar, TTK Basmevi, Ankara 1969, s. 40-43.
huriyet Frkas ok byk bir kesim tarafndan desteklenmitir. An-
cak parti bizzat Fethi Bey tarafndan fesh edilmi, liberalizm ise ye-
ni bir toplum ina etme srecinin gereklilii karsnda yetersiz g-
rlerek, Trkiyedeki etkinliini de uzun bir sre kaybetmitir.
Sonu olarak 20. yy. kapital ve liberal bir siyasi sistemi dour-
mutur. Osmanl liberallerin kendi alarnda devlete uyarlamay ba-
aramadklar bu yeni sistem, Yeni Trk Devletinin hedefleri aras-
na girecektir. Bu erevede Atatrkn liberalizm ve devletilik ko-
nusundaki fikirleri ve izledii yol, dnemin zorunlu kld artlar al-
tnda, Trkiye ktisat Kongresinden itibaren balayp yaamnn so-
nuna kadar, siyasette olduu gibi ekonomide de tam bamszl ger-
ekletirme abalarnn zetidir.
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
235
Kaynaka
Babakanlk Cumhuriyet Arivi
B.C.A., Dosya: 6937, Yer No: 64.427..35., Fon Kodu: 30..10.0.0, Tarih:
28/6/1923.
B.C.A., Dosya: 400-33, Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 219.479..3., Ta-
rih: 1/9/1923.
B.C.A., Fon Kodu: 30..18.1.1, Yer No: 2.38..17., Say: 730, Tarih:
10/3/1921.
B.C.A., Dosya: 1741 Fon Kodu: 30..10.0.0, Yer No: 165.151..1.,Tarih:
18/4/1923.
Resmi Yaynlar
TBMM Zabt Ceridesi, Devre 1, Cilt 27.
Telif ve Tetkik Eserler
Kitaplar
ACAR, Yaln, Tarihsel Adan Trkiye Ekonomisi ve zlenen Poli-
tikalara (1923-1963), Bursa Uluda niversitesi Basmevi, Bursa 1991.
AKTA, mit, Osmanl a ve Sonras, Bak Yaynlar, stanbul
1998.
ALKN, Erdoan, ktisat, Filiz Kitabevi, Ankara 1992.
AVCIOLU, Doan, Trkiyenin Dzeni, Cem Yaynevi, stanbul
1974.
Berzeg, Kazm, Liberalizm ve Trkiye, (Ed.:Bekir zipek), Liberal
Dnce Topluluu Yaynlar, Yayn No:8, Ankara 1996.
BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, 2. bask, Sava Yaynevi,
Ankara 1982.
CANKLOLU, Meltem, Liberalizm, BDS Yaynlar, stanbul 1996.
CEM, smail, Trkiyede Geri Kalmln Tarihi, Cem/Kltr Yay-
n, stanbul 1995.
AVDAR, Tevfik, Trkiyede Liberalizm, mge Yaynevi, Ankara
1992.
DEMR, mer; Acar, Mustafa, Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yayn-
lar, Ankara 2002.
ARKA GEDKL BERBER
236
ELDEM, Vedat, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparator-
luunun Ekonomisi, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1994.
HEPER, Metin, Brokratik Ynetim Gelenei, Odt Yayn, Ankara
1974.
ISSAWI, Charles, The Economic History of Turkey 1800-1914, The
University Of Chicago Pres, 1980.
NAN, A. Afet, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birin-
ci Sanayi Plan, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara 1972.
NAN, A.Afet, Medeni Bilgiler ve Atatrkn El Yazmalar, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, TTK Basmevi, Ankara 1988.
NAN, A.Afet, Vatanda in Medeni Bilgiler ve Kemal Atatrkn
El Yazlar, TTK Yaynlar, TTK Basmevi, Ankara 1969.
KONGAR, Emre, Trk Toplumbilimcileri, Remzi Kitapevi, stanbul,
1996.
MARDN, erif, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri, letiim Yaynlar, s-
tanbul 2004.
MARDN, erif, Trk Toplumunu nceleme Arac Olarak Sivil
Toplum, Defter, Metis Yaynlar, Aralk 1987.
OKUOLU, brahim, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi, Paza-
rn Oluma Sreci, Ceren Basm Yayn, stanbul 1996.
KN, A. Gndz, Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir Haber-
ler-Belgeler-Yorumlar, 4. bask, Ankara niversitesi Yaynlar, Yayn no:
440, Ankara 1987.
PAMUK, evket, 100 Soruda Osmanl-ktisat Tarihi 1500-1914, 5.
bask, Gerek Yaynevi, stanbul 1999.
PETROSYAN, Yuriy Aatovi, Sovyet Gzyle Jn Trkler, (Terc-
me: Mazlum Beyhan-Aye Hachasanolu), Bilgi Yaynevi, stanbul 1974.
Prens Sabahattin, Trkiye Nasl Kurtarlabilir, (ev.: Muzaffer Sen-
cer), Ekin Basmevi, stanbul 1965.
SALAM, Dndar, Devletilik lkesi inde zel Sektr Kamu Sek-
tr Dengesi, Atatrkn Ekonomik Kalknma Politikas ve Devlet let-
mecilii, Forml Matbaas, stanbul 1981.
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
237
ANLI, Bahar, Sanayileme Stratejileri ve Trk D Ticareti: Sana-
yileme Stratejilerinin Trk D Ticaretinin Yaps zerinde Etkileri,
Ikl Yayn-Tantm, stanbul 1997.
TANLL, Server, Uygarlk Tarihi, ada Yaynlar, stanbul 1996.
TEZEL, S. Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi 1923-
1950, 3. bask, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994.
TOPRAK, Zafer, ttihad-Terakki ve Cihan Harbi: Sava Ekonomisi
Ve Trkiyede Devletilik, Homer Kitabevi, stanbul 2003.
TOPRAK, Zafer, Trkiyede Ekonomi ve Toplum: 1908-1950, Milli
ktisat Milli Burjuvazi, (Yay. Haz.: Ekrem akrolu), Trkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf. Trkiye Aratrmalar:14, stanbul 1995.
TRKDOAN, Orhan, Milli Kltr Modernleme ve slam, Birleik
Yaynclk, stanbul 1996.
VURAL, Mehmet, Siyaset Felsefesi Asndan Muhafazakrlk, Elis
Yaynlar, Ankara 2007.
YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdikle-
rim, Yenilik Basmevi, stanbul 1970.
ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (eviren: Ya-
semin Saner Gnen), letiim Yaynlar stanbul, 2005.
Makaleler
ALA, Cengiz, Bir Trk Aydn Olarak Prens Sabahattin Bey, Tr-
kiye Gnl, Say 26, Ankara, Ocak-ubat 1994.
ER, Metin, Osmanl Devletinde Batllama Hareketleri, Trkler,
Cilt XIV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 2002.
SAYAR, Ahmet Gner, Yenilemeden Cumhuriyete Osmanl ktisat
Dncesi, Trkler, Cilt XIV, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
YAYLA, Atilla Liberalizm Ne Deildir, Dialog Dergisi, Say 1, Yl
1996.
Kitap blmleri
BAKIREZER, Gven, Trkiyede Sosyal Liberalizm, Modern Tr-
kiyede Siyasi Dnce, Liberalizm, (Yay. Haz.: Tanl Bora, Murat Gl-
tekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, stanbul 2001.
DEMREL, Ahmet, Milli Mcadele Dneminde Birinci Meclisteki
Liberal Fikirler ve Tartmalar, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Li-
ARKA GEDKL BERBER
238
beralizm, (Ed: Tanl Bora- Murat Gltekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, s-
tanbul 2001.
EMRENCE, Cem, Dnya Krizi Ve Trkiyede Toplumsal Muhalefet
Serbest Cumhuriyet Frkas, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Libe-
ralizm, (Ed: Tanl Bora- Murat Gltekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, stan-
bul 2001.
ERDOAN, Mustafa, Liberalizm ve Trkiye Serveni; Modern Tr-
kiyede Siyasi Dnce, Liberalizm, (Yay. Haz.: Tanl Bora, Murat Gl-
tekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, stanbul 2001.
NSEL, Ahmet,Trkiyede Liberalizm Kavramnn Soyizgisi, Mo-
dern Trkiyede Siyasi Dnce, Liberalizm, (Yay. Haz. Tanl Bora,
Murat Gltekin), Cilt 7, letiim Yaynlar, stanbul 2001.
YILMAZ, Murat, Ahmet Aaolu, Modern Trkiyede Siyasi D-
nce, Modernleme ve Batclk, (Yay. Haz.: Uygur Kocabaolu), Cilt
3, 3. Basm, letiim Yaynlar, stanbul, 2004.
Tezler
AHN, Yahya, Liberalizm, Demokrasi ve Trkiyede Liberalizm
Anap rnei, (Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler
Enstits, Ankara 1994.
YILMAZ, Murat, Ahmet Aaolunda Liberalizm ve Milliyetilik,
(Yksek Lisans Tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Anka-
ra, 1991.
nternet
http://tr.wikipedia.org/wiki/Gen%C3%A7_Osmanl%C4%B1, Tarih:
03.01.2011.
http://www.turkcebilgi.com/keecizade_fuat_paa/ansiklopedi#ansik-
lopedi, 03.01.2011.
http://tr.wikipedia.org/wiki/J%C3%B6n_T%C3%BCrkler, 03.01.2011.
OSMANLININ SON DNEMNDEN CUMHURYETN LK
YILLARINA LBERALZM-DEVLETLK ATIMASI
239

Вам также может понравиться