Demir-Sementit Faz Diyagram

&
eliin Isl lemi
&
Tane nceltme in zel Uygulamalar
Kat Hal Faz Dnmleri
Kat hal faz dnmleri metal ve alamlarn zellikleri ve
yaplarnn geliimi zerinde nemli bir rol oynarlar. Polimorfik
dnmler ve kelti reaksiyonlar katlarda oluan faz
dnmlerinin balca trleridir. Demir, titanyum ve kobaltn
polimorfik dnmlerin iyi bilinen rnekleri malzemenin
martenzitk dnm ile sertletirilmesi ve kat hal keltisi
(dalmla mukavemetlendirme) ile dayanmn arttrlmasdr.
Bilinen scaklk ve basn altnda tm yapsal ve faz
dnmlerinin balangcndan sona ermesine kadar
arkasndaki itici g Gibbs serbest enerjisinin azalmasdr. Faz
dnm mekanizmalar hakkndaki malumat metallerin sl
ilemleri ve ilenmesi ile ilgili teorik ve pratik bilgilerin temelini
oluturur.
Kat Hal Faz Dnmleri
Reaksiyon ve fazlar aras gn (migration)fiziksel mekanizmalar temelinde
yaplan snflandrma sistemine gre kat hal faz dnmleri iki ana gruba
ayrlrlar.
Difzyonal dnmler: Bu dnmler termal olarak aktive edilmi atom
hareketleri ile meydana gelir ve kafesler boyunca veya across a nonglissile
interface difzyonu gerektirir. Ana ve rn fazlarnn kompozisyonlar ayn
veya farkl olabilir. Faz dnmlerinin ekserisi difzyon kontrolldr (faz
keltisi, tektoid dnmler gibi).

Difzyonsuz dnmler: Bu atermal dnmlerde difzyon gerekli
deildir. Bu tr dnmler ayn zamanda atomlarn dzenlenmesi
hareketinden dolay military/askeri olarak da snflandrlrlar. Atomlar en
yakn komu atomla olan komuluunu deitirmeden atomlar aras
boluktan daha ksa bir mesafede hareket ederler. rn faz ana fazn
kimyasal kompozisyonunu muhafaza eder. Bu tr bir dnmn e tipik
rnei martenzitik dnmdr.
Kat Hal Faz Dnmleri
Difzyonlu ve difzyonsuz reaksiyonlarn her ikisinin
birden karakteristiklerini e zamanl olarak sergileyen
ara dnmler mevcuttur. Hem kesme mekanizmas
(martenzitin oluum mekanizmas) ve hem de uzun
mesafeli difzyonla meydana gelen beynit dnm
martenzitik ve perlitik dnmlerin arasnda bir
dnm temsil eder.
Difzyonal dnmle oluan faz keltileri yeni fazn
ekirdeklenme ve byme mekanizmasna bal olarak
srekli veya genel ve sreksiz veya hcresel olarak
snflandrlrlar.
Fe-Fe
3
C Denge Diyagram
tektoid Alt
Bir elik in
Yava Soutma
ile Oluan Faz
Yaplar
Fe-Fe
3
C Faz Diyagramnda tektoid
Alt elik Blgesinde Yer Alan Fazlar

stenit (): stenit, karbonun YMKyapl -
demiri ierisinde zlmesiyle oluan bir ara
yer kat zeltisidir. Bu faz, 1130C scaklkta
%2,0 orannda karbon zndrr. ekme
mukavemeti 1030 MPa, kopma uzamas %10
ve sertlii 40RSD-C civarnda olan stenitin
tokluu olduka yksektir. Normal olarak oda
scaklnda karasz bir faz olmasna karn,
baz zel durumlarda oda scaklnda da
stenit elde edilebilir.
Fe-Fe
3
C Faz Diyagramnda tektoid
Alt elik Blgesinde Yer Alan Fazlar

Ferrit (): HMK yapl demir ierisinde ok az
orandaki karbonun znmesiyle oluan bir
ara yer kat zeltisidir. Bu faz ierisinde 723C
scaklkta %0,025 orannda karbon
znrken, bu oran oda scaklnda %0,008
deerine dmektedir. Fe-C sistemindeki en
yumuak faz olan ferritin sertlii 90 RSD-B,
ekme dayanm 270 MPa ve kopma uzamas
deeri de %40 civarndadr.
Fe-Fe
3
C Faz Diyagramnda tektoid
Alt elik Blgesinde Yer Alan Fazlar

Sementit (Fe
3
C): Bir ara yer bileii olup, Fe
3
C
formlyle gsterilir ve ortorombik kristal
yapya sahiptir. Fe-C denge diyagramnda yer
alan fazlarn en serti olan sementitin ekme
dayanm olduka dk (35MPa), basma
dayanm ise nispeten yksektir.
Fe-Fe
3
C Faz Diyagramnda tektoid
Alt elik Blgesinde Yer Alan Fazlar

Perlit (+Fe
3
C): %0,8 karbon ieren eliin
stenit blgesinden yava soutulmas
srasnda 723 C scaklkta meydana gelen
tektoid dnm sonucunda oluan bir
yapdr. Perlitin metalografik yaps ferrit ve
sementit lamellerinden oluur.
Isl lem Nedir, Ne in Yaplr?
Isl ilem: Isl ilem genelde, metal veya alamlara istenilen zellikleri
kazandrmak amacyla kat halde uygulanan kontroll stma ve soutma ilemleri
olarak tanmlanr. Isl ilemin Trk Standartlarndaki (TS 1112) tanm ise, kat
haldeki metal veya alamlara belirli zellikler kazandrmak amacyla bir veya daha
ok sayda, yerine gre birbiri peine zamanlanarak uygulanan stma ve soutma
ilemleri olarak verilmektedir.

elie uygulanan btn temel sl ilemler demir-sementit denge
diyagramnda yer alan stenit faznn dnm ile ilgilidir.

eliin sl ilemine stenitletirme ile balanr. Bunun iin elik malzeme alt kritik
scaklk izgisinin (A
c1
) zerindeki bir scakla kadar stlr.

tektoid alt elikler st kritik scaklk izgisinin (A
c3
) 40-60 C zerindeki
scaklklarda stenitletirme ilemine tabi tutulurlar. A
c3
scaklnn altndaki
scaklklarda ise elik ierisinde tektoid d ferrit bulunur ve bu yapnn miktar
eliin karbon oranna baldr. tektoid d ferrit su verme ilemi sonrasnda da
yapda aynen kald iin eliin sertlemesine engel olur.
Souma Hzna Gre stenitin
Dnm
Souma Hzna Gre stenitin
Dnm
stenit
Perlit
Beynit
Martenzit
TTT Diyagramlar
Zaman-Scaklk Dnm (TTT) Diyagramlar; elie su verme
ilemlerinde kullanlan diyagramlardr.
elik reticileri, rettikleri her elik iin bu diyagramlar kataloglarnda
verirler. eliin sertletirilmesinde istenilen iyapnn elde edilebilmesi
iin, souma zaman ok nemlidir. Bu nedenle de sertletirme ilemi iin
sadece Fe-C denge diyagram yeterli olmadndan, ZSD diyagramna
ihtiya duyulur.
Z-S-D diyagramlar, stenit dnm srasnda grlen ve ncelikle
dnm rn (rnein perlit, sorbit, trostit, beynit, martenzit gibi)
zelliklerinin belirlenmesindeki olaylar inceler. Bu incelemede denge
durumundaki olaylar dikkate alnr.
Ksaca Z-S-D diyagramlar, dnm olaylarn zamana ve scakla bal
olarak gsterirler. Olaylar bazen ok uzun sreceinden, zaman ekseni
logaritmik blmldr
Zaman Scaklk Dnm Diyagramlar;
Sabit Scaklk (zotermik) Z-S-D Diyagramlar
Srekli Souma in Z-S-D Diyagramlar olarak 2 grupta incelenebilir.
TTT Diyagramlar
AISI 4140 eliinin TTT Diyagram

Tane nceltme (Grain Refinement)
elikte tane incelii, mekanik zellikler, sneklik ve
mukavemet zerindeki etkilerinden dolay uzun zamandr
istenilen bir zelliktir.
Kaba taneli yapnn ince taneli hale getirilebileceini ilk kez
1868 ylnda Tchernov gstermitir.
1965 ylna kadar ince taneli yap sadece elik retimi
esnasnda deoksidayon, (Al ve Si ile) veya vanadyum ve
kolombiyum gibi tane inceltici elementlerin ilavesi gibi
tekniklerle elde edilmekteydi. Tane inceltme iin yeterli
miktarda tane inceltici elementler ieren elikler tane
bymesine kar direnli olurlar ve bylece Ac3 scaklnn
zerine geni bir zaman aralnda kolayca stlabilirler. Fakat
elie bu ekilde inceltici elementler katlmas ilave maliyetler
getirir ve pahal bir ilemdir.
Tane nceltme (Grain Refinement)
US3178324 numaral ve 1965 tarihli sl ilem patenti
Temel Amac: ultra fine tane elde edilmesi.
Eer ASTM tane numaras 10 ve 10un zerinde olursa bu ultra fined grain ok ince tane
olarak adlandrlr.
almann temel mant eliin ok hzl bir ekilde tamamen stenitlenip hemen
ardndan yine ok hzl bir ekilde soutulmasna dayanmaktadr. Burada stma hz oran
nispi olarak hzl ise dnm esnasnda dnm hznn in tane bymesi
hzndan daha fazla olmasndan faydalanlmtr. eliin Ac3 scaklnn zerine
stlmasyla yaplan tane inceltme stenit tanelerinin ok sayda merkezden
ekirdeklenmesiyle ilikilidir. Soutma esnasnda olaacak olan fazlar bu stenit
tanelerinden oluaca iin soutma sonras elde edilecek yapnn dalm da yine stenitin
tane boyu ile ilikilidir.
Bu almada an stma-ani soutma eklinde tasarlanan sl ilem evrimi ile her bir
evrimde bir ncekinden daha ince taneli bir yap elde edilmesi mmkn olmutur.
Tane nceltme (Grain Refinement)
US3178324 numaral ve 1965 tarihli sl ilem patenti
almada tektoid alt elik kullanlmtr (1045). Bu eliin 60 saniyeden daha ksa bir
srede Ac1 scaklnn zerine stlmasyla ferrit stenite dntrlmtr. Fakat tane
bymesini engellemek iin scakln fazla arttrlmamasna zen gsterilmitir. Soutma
herhangi bir konvansiyonel yntemle yaplabilir fakat kritik scaklk aralnn zerinde tane
bymesini engellemek iin yeterli souma hzn salayabilmelidir.
Isl ilemle sertletirilebilen elikler bu yntemle tane inceltilmesi iin uygundur.
Tane nceltme (Grain Refinement)
Bozo Smoljan, An analysis of combined cyclic heat treatment
performance
almada AISI 4140 eliinin sl ilem evrimi ile mukavemetlendirilmesi aratrlmtr.
Uygulanan sl ilem evrimleri hem difzyonlu hem de difzyonsuz dnmler
oluturacak ekilde tasarlanmtr. Temel olarak bir evrim difzyonlu dnm yaplm ve
ardnda iki kez suya ekme ilemi uygulanarak iki tane difzyonsuz dnm salanmtr.

eliin mikroyapsnn sl ilem evrimi ile iyiletirilmesi (refinement) stenitin difzyonal
dnmle perlite veya beynite dnmn salayacak souma hz ile ya da difzyonsuz
dnm ile stenitin martenzite dnmn salayacak souma hz ile salanabilir.