Natur Zientziak DBH1

IBAIZABAL
Nat ur
Zient ziak
DBH: 1. MAI LA
i.bai proiektua
Egileak
Vct or Lpez Fenoy
Carl os Arri bas Puras
Vi cent e Moral es Ort i z
Aholkularit za t eknikoa et a pedagogikoa
Vct or Lpez Fenoy
Berrikuspen t eknikoa
Franci sco Jos Ort ega Ni et o
[nz]
1
Li buru honen sal ment aren % 0,7 Bamenda Baf ut -en (Kamerun)
eskol a bat erai ki t zeko i zango da. Eskol a horren erai kunt za kudeaket az
SED (Sol i dari dad, Educaci n y Desarrol l o) i zena duen
Gobernuz Kanpoko Erakundea ardurat zen da.
33 > > > N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > > N O L A E R A B I L I L I B U R U A > > >
>>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>
L A B U RPE NA > > > L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > >
I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>
@
www.acsmedioambient e.com/ hechos_de_agua.ht m Orri al de horret an urari buruzko
mot a guzt i et ako dat uak aurki t uko di t uzu. Haut at u gehi en i nt eresat u zai zki zun hi rurak, et a
azal du zergat i k. Ikusi ko duzun bezal a, neurri askot an, gal oi ak agert zen di ra. Aurki t u zenbat
l i t ro di ren gal oi bat .
@
www.gest iondeideas.com/ saberplus Sart u DBHko l ehenengo mai l ako Nat ur Zi ent zi en
at al ean, et a egi n Hidrosferauni t at eko ari ket ak.
>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK
Hidrosfera Li ki do eran dagoen ur guzt i ak osat zen duen Lurreko geruza. Ur l i ki doagat i k dei t zen di ogu Lurrari
pl anet a urdi na.
Ura Lurrean
nola agertu zen
Duel a mi l aka mi l i oi urt e sumendi ek at mosf erara i gorri t ako ur-l urrunet i k
erat orri a.
Eguzki -si st eman dugun kokapen
pri bi l egi at uari esker gert at u zen guzt i a.
Uraren
molekula
Bi hi drogeno at omoz et a oxi geno at omo bat ez osat ua.
Uraren
propietate
adierazgarriak
Iraki t e-punt u al t ua (100 C), gehi eneko dent si t at ea 4 C-t an (1 000 kg/ m3), oso
di sol bat zai l e ona et a t enperat ura i go gabe bero handi a xurgat zeko gai t asuna.
Ur l i ki do edo ur- l urrunaren mol ekul en
art ean oso erakarpen handi a dago;
horregat i k di t u propi et at e berezi ak.
Itsasoko ura Di sol uzi oa, bat ez best e % 3,5 gat z di sol bat uak di t u, bat ez ere gat z arrunt a. It sasoko 1 L uret at i k 25 et a 35 g gat z
bi t art e l or dai t eke.
Uraren
gogortasuna
Duen gat z di sol bat u kant i t at ea adi erazt en du. Urak duen kareak garbi gai l u et a ont zi -
- garbi gai l uet ako hodi ak but xat zen di t u.
Sodioa Na si nbol oa duen el ement u ki mi koa. Met al a da.
Potasioa K si nbol oa duen el ement u ki mi koa. Pot asi oareki n xaboi a egi t en da.
Kloroa Cl si nbol oa duen el ement u ki mi koa. Et xeko kont sumorako ura arazt eko
erabi l t zen da.
Aire asea Gehi eneko ur-l urrun kant i t at ea daraman ai rea. Ai rea ur- l urrunez aset zen denean, euri a
egi t en du.
Hezetasun
erlatiboa
Ai reak daraman ur-l urrun kant i t at ea et a t enperat ura horret an eraman dezakeen
gehi enekoaren art eko zat i dura. Port zent aj et an adi erazt en da.
Ai reko hezet asuna gehi enekora i ri st en
denean, ura kondent sat u egi t en da et a
t ant ak sort zen di ra.
Uraren zikloa Urak l urraren et a at mosf eraren art ean i garot zen di t uen f aseak: l urrunket a,
kondent sazi oa, prezi pi t azi oa et a, berri ro ere, l urrunket a.
Gure planet ako ura et engabe mugit zen ari
da, et a ziklo horren mende gaude gu
guzt iok.
Arazketa
Gezatzea
Urari osasunerako kal t egarri ak di ren subst ant zi ak kent zea.
It sasoko urak di sol bat uri k di t uen gat z arrunt a et a best el ako subst ant zi ak kent zea.
Arazt ut ako urak ez di ra gi zaki ok
kont sumi t zeko erabi l t zen.
Ez da ohi zko prozesua, oso garest i a bai t a.
>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>
111
5 Natur Zientziak
15Ura, osasun-it urri
Au rrerago i k u si d u gu u ra d ela m ateri a bi zi aren osagai n agu si a. I zak i bi zi d u -
n ak % 50 eta % 90 bi tarte u ra gara. I zan ere, eli k agai ri k gabe h ai n bat h i le bi zi
li tek e, bai n a u ri k gabe egu n batzu k bai n o ez.
U ri k ez ed u k i tzea bezai n arazo h an d i a d a d u gu n u ra ed atek o egok i a ez i zatea.
E d atek o egok i a ez d en u rak u rd ai lek o arazoak ek ar d i tzak e, larri ak eta ez h ai n
larri ak , bai n a bai ta bestelak o gai xotasu n i n fek zi osoak ere, k olera esaterak o; eta
h orrek h eri otza ek ar d ezak e. H ori d ela eta, gi zartearen h elbu ru etak o bat h i ri tar
gu zti oi ed atek o u ra h elaraztea d a.
Edateko ura osasunari kalterikegingabeedanlitekeenada. Aurre-
tiktrataturikogainazalekouraizanliteke,edokutsaturikezdagoen
tratatu gabeko ura, iturburu, putzu edo besteiturri batzuetatik
datorrena.
G u au rreratu ta bi zi arren , m u n d u aren erd i ak grezi arrek ed o errom atarrek zi tu z-
ten u r-zerbi tzu ak bai n o txarragoak d i tu zte gau r egu n . N azi o B atu ek 2000.
u rtean u raren erabi lgarri tasu n ari bu ru z egi n d ak o txosten ean ad i erazi zu ten ez,
1 000 m i li oi ti k gora lagu n ek ez d u te ed atek o u r garbi ri k , 2 500 m i li oi ti k gora
lagu n ek ez d u te san eam en d u egok i ri k . 1 0 000 eta 20 000 i n gu ru h au r h i ltzen
d i ra egu n ero u rarek i n zeri k u si a d u ten gai xotasu n en on d ori oz, eta gai xotasu n
h ori ek sai h ets li tezk e. E saterak o, I beroam eri k an , Afri k an eta Asi an , lau rogei ta
h am arrek o h am ark ad aren erd i ald ean , k olera brote garran tzi tsu ak agertu zi ren .
P ertson a bak oi tzak 20 bat li tro u r beh ar d i tu egu n ean n orberaren k on tsu m o-
rak o ; b ertan sartzen d i ra ed ari a, garb i k eta eta etx ek o erab i lp en a. H o ri d ela
eta, o so garran tzi tsu a d a b eh ar d en u ra b ai n o ez erab i ltzea eta u ra lo rtzek o
erab i ltzen d i ren i tu rb u ru ak , p u tzu ak eta i b ai ak ez k u tsatzen ah alegi n tzea.
H o rrex egati k d i ra u raren arazk eta eta garb i k eta gero eta garran tzi tsu ago ak .
110
5 Lur r eko hidr osfer a
Ai pat u edat eko ura l ort zeko arazoak di t uzt en hi ru herri al de. Zer
ezaugarri komun di t uzt e? Kokat u herri al de hori ek mapa bat ean.
Aurki t u nondi k dat orren zure et xean kont sumi t zen den edat eko
ura.
Ur araztegia.
Laburpena dakarren orri al dea (gai a erraz i kast eko berezi ki
di sei nat ua). Orri al de hori t aul a- eran t axut u da, et a bert an,
kont zept uak, hai en azal pena et a adi bi de egoki ak l aburt u
di ra.
Et a Ikasnaut ak at al a, ezaguera zabal t zeko web orri en hau-
t aket a.
>
I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A >>>
>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>
182
8 Izaki bizidunen sailkapena I. Moner oak, pr otistoak eta onddoak
I doia Kort a et a ogi aren l i zuna
Jont xu, erreparat u al di ezu i noi z ogi ak i zat en
di t uen kol orezko orbanei ?
Egi a da. Egun bat zuk di t uen ogi ak
bai no ez di t u i zat en.
bai na ogi zaharrak
bai no ez.
Ba, onddoak di ra.
Txanpi noi a bezal a?
Beno... ant zekoak soi l i k,
errei nu berekoak di ra.
...bai na oso desberdi nak di ra. Li zunen t al dekoak
di ra, ez perret xi koen t al dekoak. Ondo
da.
Et a mi kroskopi oaz ere beha dai t ezke.
A!
Best e el i kagai bat zuet an ere
agert zen di ra l i zunak. Begi rat uko al di t ugu?
Jaki na. Izugarri gust at zen
zai t mi kroskopi oa.
Onddoak?
A B I A T U
90 90
4 Atmosfer a
A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >
>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>
Osat u mapa kont zept ual a.
Zer di ra f enomeno met eorol ogi koak? Eman hi ru adi bi de.
Est rat osf eran zehar erradi azi o mot a bat zuk ozono- geruzak
gerarazi gabe i garot zeak kal t eak et a arazoak ekart zen di t u,
erradi azi o hori ek oso sarkorrak et a i zaki bi zi dunent zat oso
kalt egarriak direlako, mat eria organikoari eraso egin et a sun-
t si t u egi n bai t ezaket e. Nol a du i zena Eguzki t i k dat orren
erradiazio mot a horrek?
Zure herri ko ai rea oso pol ui t uri k egongo bal i t z, zure ust ez,
pi su handi agoa i zango al l uke?
1 L ai re duen gl obo bat pi sat uko dugu et a berak duen ai re
masa zehazt uko dugu. Emai t za 1,25 g- koa da. Zei n da ai re
horren dent si t at ea? Adi erazi g/ cm3 et a kg/ m3-t an.
Osat u ondokoa bezal ako t aul a:
Lurrak energi a i rradi at zen du at mosf erara bero eran. Nondi k
dat or, bat i k bat , energi a hori ?
Zer di ra i sobarak?
Zer i zen du gu gauden at mosf erako geruzak? Zei n da gut xi
gorabehera hart zen duen al t uera?
Ordenat u i t sas sest rareki ko al t uera t xi ki enet i k handi enera
at mosf eraren ondoko geruzak: est rat osf era, mesosf era et a
t roposf era.
Ondoko propi et at eet at i k, esan ai reak zei n ez duen:
a) dent si t at ea b) bol umena
c) gogort asuna d) masa e) di l at azi oa
Ai re beroak gl obo aerost at i koak i goarazt en di t u. Zergat i k?
Zergat i k erort zen di ra ur- t ant ak t amai na j aki n bat hart zen
dut enean?
Mendi gai l urrean, zergat i k da presi o at mosf eri koa i t sas ses-
t ran bai no t xi ki agoa?
3
ATM OSFERA
G........................
honel a banat zen da osagai hau du
hal a nol a
1 . TROPOSFERA
2 . ........................
3 . ........................
4 . ........................
5 . ........................
AI REA
bat ez ere, hauxe duena
NI TROGENOA
hauxe eragi t en duena
...............
A RNA SKETA
hauxe eragi t en duena
KARBONO DI OXI DOA
.............. EFEKTUA
honakoa eragi t en du
........................
HODEI A K
...............
EURI A
...............
honakoa eragi t en dut e
POLUI TZAI LEAK
EURI A ZI DOA
Lodi era Ezaugarri ak
Troposf era
Est rat osf era
M esosf era
Termosf era
Exosf era
Idoiaren laborat egian gaia azt ert zeko osagarri ezin hobea aur-
kit uko duzu: laborat egian egindako esperient zia.
Esperient zia egoki gauzat u ahal izat eko, behar diren mat erialaK,
prozesuaren urrat sak et a laborat egiko prakt ikaren emait za edo
ondorioak zehazt en dira.
Akt ibit at eak, bi orrialdet an et a hiru at alet an banat uak: Abiatu:
laburpen-akt ibit at eak. Gainera, mapa kont zept ualak gaiaren
kont zept u et a edukiak ant olat u et a erlazionat zeko balio izango
dizu. Eginaurreraikasitakoarekin: azt ert u, gogoet a egin et a erla-
zionat zeko akt ibit at eak. Jo urrunago: hainbat esperiment u
aurkezt en dit uzt en hedapen-akt ibit at eak.
>
Jarraian, unit at e bakoit za nola azt ert u adieraziko dizun at ala.
Aut oebal uazi oa at alak gaiari buruz dakizuna erraz balorat zen
l agunduko di zut en erant zun ani t zeko gal derak proposat uko
dizkizu. Erant zunak liburuaren amaieran aurkit uko dit uzu.
Azkeni k, Zi ent zi a-ebaki nak at al ak i kasi duzun gai ari buruz-
ko t xat al ak eskai ni ko di zki zu. At al horren xedea,
uni t at earen eduki ei buruzko dokument azi oa eskai nt zeaz
gai n, berri zi ent i f i koak kont sul t at zeko et a i rakurt zeko ohi t ura
hart zera ani mat zea da.
>
22
Natur Zientziak
NOL A ERABI L I L I BURUA
>>>NOL A E RA B I L I L I B U RUA >>>
>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>NOLA ERABI LI LI BURU HAU>>>
Natur Zientziak
51
3
Mat eri a ondoko egoera hauet an ager l i t eke:
a) Sol i doa. b) Li ki doa. c) Gaseosoa. d) Guzt iet an.
Esan zer ez den mat eri a:
a) Harri a. b) Ai rea. c) Adi ski det asuna. d) Ura.
Ondokoet at i k, zer neur l i t eke?
a) Tenperat ura. b) Poza. c) Tamai na. d) a et a c.
Mat eri a kant i t at ea neurt zeko, zei n masa uni t at e erabi l t zen da Si s-
t ema Int ernazi onal ean?
a) Gramoa. b) Ki l ogramoa. c) Met roa. d) Li t roa.
Tenperat ura neurt zeko hauxe erabi l t zen da:
a) Zent imet roak. b) Gradu zent i graduak.
c) Kal ori ak. d) Ki l ogramoak.
Zer t resna erabi l l i t eke gorput z bat en masa neurt zeko?
a) Met roa. b) Bal ant za. c) Probet a. d)Termomet roa.
Gorput z bat en bol umena neurt zeko hauxe erabi l t zen da:
a) Li t roak. b) Met ro karrat uak.
c) Zent i met roak. d)Aurreko uni t at e guzt i ak.
Zure ust ez, subst ant zi a hauet at i k, zei n ez da purua?
a) Harea. b) Izot za.
c) Al umi ni ozko papera. d) Gasol i oa.
Ba al daki zu zer t enperat uran urt zen den i zot z-kubo bat ?
a) 10 C. b) 4 C. c) 0 C. d) 10 C.
Zure ust ez, subst ant zi a hauet at i k, zei n da nahast ea?
a) It sasoko ura. b) Ura. c) Ura et a olioa. d) Burdi na.
F
3
33
3
3
Materia
unibertsoan 3
Zenbat mat eri a dago uni bert soan?
Egi a esan, uni bert soan dagoen mat eri aren benet an kal kul at zea ezi nezkoa da, orai ndi k ez bai -
t aki gu zei n den haren t amai na. Hal a ere, ast rof i si kari bat zuek gut xi gorabeherako kal kul ua egi n
dut e. Horret arako uni bert soan 100 000 mi l i oi i nguru gal axi a egon l i t ezkeel a hart zen dut e abi a-
punt u. Gal axi a hori en masa, bat ez best e, Eguzki arena bai no 100 000 mi l i oi al di z handi agoa del a
kal kul at zen dut e. Horrek esan nahi du, uni bert soan gurea bezal ako 10 000 t ri l i oi Eguzki bet e-
t zeko best e mat eri a dagoel a.
Gure Eguzki ak 2 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 ki l oko pi sua duenez, hort i k ondo-
ri ozt a l i t eke mat eri a uni bert sal aren kant i t at ea...
20 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 ki l okoa i zan l i t e-
keel a! Hau da, 20 000 bi l i oi t ri l i oi t ri l i oi ki l o!
Unibert soan horrenbest e mat eria dagoenez, ideia ona izango da unit at e bat hura ikast en emat ea.
Aurrera!
Mat eri a uni bert soan nol a ant ol at zen den i kasi ko dugu.
UNI TATE HONETAN. . .
M at eri aren ani zt asuna et a propi et at eak
M at eri aren egoera f i si koak et a al daket ak
Subst ant zi a puruak et a nahast eak
Nahast een berei zket a
I DOI AREN LABORATEGI A
Idoi a Kort a et a bol umenen neurket a
>>>>>>>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >
DBHko 1. mai l ako Nat ur Zi ent zi et ako l i buru honek bederat zi
uni t at e di t u, et a guzt i ek dut e egi t ura bera:
Hasi erako orri al de bi koi t zean, unit at earen aurkezpena egit en
da, l au el ement u erabi l i z: a) uni t at earen gai aren i kuspegi a
emat en duen irudi bat ; b) gaia zehazt eko aurkibidea, hasiera-
t ik jakin dezazun unit at ean zer landuko den; c) unit at earen
edukiaren garrant zia laburt zen duen t est ua, edukiak bizit zare-
ki n, erreal i t at eareki n l ot zeko; et a d) uni t at earen eduki ari
buruzko gal dera sort a, dagoeneko ezagun di t uzun kont zep-
t uen gai neko ori ent azi oa eman et a zuk daki zuna zabal t zen
lagunduko dizuna.
<
Ondorengo orri al deet an uni t at earen eduki en garapena
eskai nt zen zai zu.
Hasi erako orri al de bi koi t zean aurkezt ut ako i dazpuruen bi dez,
eduki en azal pen argi a et a garbi a emat en da, et a, l aburpen
l ana errazt eko, oi narri zko def i ni zi o et a kont zept uak azpi ma-
rrat zen di ra.
.
<
6Gure galaxia Esne bidea da
E sn e bi d ea u n i bertsoan d au d en m i lak a m i li oi galaxi etak o bat d a, bai n a ez d a
ed o zei n , b ertan b ai tago gu re egu zk i -si stem a eta, b eraz, L u rra. E sp i ralean
d agoen d i sk o lau aren form a d u ; erd i an k u m u lu bat eta beso lu zeak d i tu , esp i -
ralean h ori ek ere.
Esne bidea galaxiaespiralada, harenguneareninguruanordenaz
mugitzendirenmilioikaizarrezetanebulosazosatua.
G au rd i n i lu n etan , h i ri etati k u rru n , argi arti fi zi alaren i sla sai h estek o , zeru a
ald eri k ald e zeh ark atzen d u en argi b an d a b at i k u s d ai tek e, esn e i tx u rak o a:
E sn e bi d ea d a.
H ala eta gu zti z ere, zeru an i k u sten d u gu n a galaxi aren zati txi k i bat bai n o ez
d a. Albo bateti k i k u sten d u gu gai n era, gu re galaxi ak osatzen d u en d i sk oaren
m u tu r bateti k h u rbi l bai n a barru ald ean gau d en ez, ezi n bai tu gu osori k i k u si .
O ro h ar, begi en bi staz zeru an i k u s d ezak egu n gu zti a d a E sn e bi d earen p arte
bat, bi salbu esp en i zan ezi k : An d rom ed a ed o H i ru Ah i zp ak galaxi a esp i rala,
o rb an lu zan ga ezau garri d u en a, eta M agallaes H o d ei ak , L u rraren h ego k o
hemisferioan beh atzen d en zeru an i k u s li tezk een galaxi a i rregu larrak .
35
2 Natur Zientziak
Andromeda edo Hi ru Ahi zpak i zeneko
galaxia gure galaxiat ik 20 bat t rilioi kilo-
met rora dago. Adi erazi kant i t at e hori
argi-urt et an. Gogorat u t rilioi bat zer den:
1 bat et a jarraian, 18 zero.
Hi ru Ahi zpak gal axi at i k i ri st en zai gun
argiak duela bi milioi urt e ekin zion ibilbi-
deari , gut xi gorabehera. Ordurako ba al
zen gizakirik Lurrean?
Eguzki-sist ema Esne bidearen besoe-
t ako bat ean dago, gal axi aren er-
di gunet i k 30 000 argi - urt era gut xi
gorabehera.
Gogorat u
Hemisf erioa: ekuat oreak muga-
t zen duen l urrazal aren erdi a.
Hit z berriak
5I zarrak et a galaxiak
G alaxi ak i zar m u ltzo h an d i ak d i ra eta, on d ok o tau lan i k u s d ezak ezu n bezala,
form aren , bi lak aeraren eta abarren arabera sai lk atzen d i ra.
Galaxiak milioikaizar, hautsetagashodeiezosatutakomultzoak
dira, etengabeformazaldatzendirenak.
I zarrak L u rreti k h ai n u rru n d au d en ez, argi p u n tu gi sa bai n o ezi n d i tu gu i k u -
si . I zar h ori etak o batzu k oso argi tsu ak d i ra, supernoba d ei tu ri k oak k asu , eta
beste batzu k , ald i z, gertu ti k ere ezi n d i ra i k u si , zulobeltzak esaterak o.
Izarrak gasberokoesferadistiratsuakdira, gashodei batetiksor-
tuak.
I zarren tam ai n ak m i lak a eta eh u n k a m i li oi k i lom etrok o ald ea ed u k i d ezak e.
H ortaz, esaterak o, An tares i zarra errald oi a d a, 470 000 000 k m -k o d i am etroa
d au k a; h ala ere, gu re E gu zk i aren d i am etro a 1 4 0 0 0 0 0 k m -k o a b ai n o ez d a.
G ai n azalaren ten p eratu raren arabera, i zarrak gorriak, horiak ed o zuriak i zan
d ai tezk e. I zarri k h otzen ak gorri ak d i ra eta zu ri ak , berri z, beroen ak . E gu zk i a
i zar h o ri b at d a eta azaleran , 5 8 0 0 grad u k o ten p eratu ra h ar d ezak e, gu tx i
gorabeh era.
34
2 Lur r a eta ber e ingur ua
Gure gal axi ari , Esne bi deari , Sant i ago bi dea ere dei t zen zai o.
Kont sul t at u zergat i k ai pat zen di ren bi dea et a Sant i ago.
Si ri o 2,7 mi l i oi ki l omet roko di amet roa duen i zar zuri bat da. Ant a-
res gorri a da, et a 470 mi l i oi ki l omet roko di amet roa du. Ant ares
Si ri o et a Eguzki a bai no zenbat al di z handi agoa da?
Supernoba: l eherket a bat en os-
t ean nebul osa bi l akat zen den oso
mat eri a t i nkoko i zarra.
Zulo belt za: bi l akaeraren azkene-
ko f asean dagoen i zarra, oso
ki l omet ro gut xi et a mat eri a et a
energi a guzt i a xurgat zen duen gra-
bi t at e handi a di t uena.
Hit z berriak
Gal axi a mot a Osaket a Forma Bi l akaera
El i pt i koa
Espi ral a
Irregul arra
El i pse l aua Oso ebol uzi onat ua.
Li t ekeen j at orri a: gal axi a espi ral en t al ka.
Di sko espi ral a
Irregul arra
Izar asko.
Haut s gut xi .
Gas gut xi .
Izarrez, gasez et a haut sez osat ut ako
nukl eo dent so bat en i nguruan bi raka
dabi l t zan 2-4 beso.
Gal axi a el i pt i koen et a i rregul arren
art eko ebol uzi oa.
Izar asko.
Haut s asko.
Gas asko.
Izar handi a et a bi l akaera-al di goi zt i arra.
Galaxia mot ak et a ezaugarriak
Disko horrek100000bat argi-urteko diametroaeta 1500argi-urteko lodieraditu. Muturretako batean Eguzkiadago, galaxiarenerdigunetik 30000argi-urteragutxi gorabehera.
>>>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>
Aurkezt en di ren ezagut zak hobet o ul ert zeko, best el ako bal i a-
bi de espezi f i koak ere di sei nat u di ra.
Il ust razi oak et a argazki ak, argi ak et a zehat zak, i nf orma-
zi o garrant zi t sua eskai nt zen dut enak.
Inf ormazi o t aul ak, gai areki n zeri kusi a dut en anekdot ak,
dat u garrant zi t su et a osagarri ak, et ab. erakust eko.
Hi t z berri ak, gai a ul ert zeko ezi nbest ekoak di ren berben
def i ni zi oareki n.
Eduki ak i kast eko era prakt i koa erakust eko, Esperi ent zi ak
et a Ebat zi t ako probl emak.
Azal dut ako kont zept ueki n zeri kusi a dut en Akt i bi t at eak.
<
ZI E NTZI A E BA KI NA K> > > Z I E N T Z I A E B A K I N A K > > >
>>>Z I E N T Z I A E B A K I N A K >>>Z I E N T Z I A E B A K I N A K >>>Z I E N T Z I A E B A K I N A K >>>
93
4 Natur Zientziak
Tornadoak pl anet ako hai ze-zurrunbi l ori k
bort i t z et a sunt si t zai l eenak di ra. Inbut u
erako hodei zut abe bat en ant za dut e et a
haut sa, zoruko hondaki nak et a bi dean
aurki t zen dut en guzt i a xurgat zen dut e.
Errot azi o- abi adura 500 km ordukokoa
i zan dai t eke, et a oso ohi zkoak di ra Est a-
t u Bat uet an; Europan, hal a ere, agert zen
di ra t art eka. Tornadoaren eragi nak
mi nut u bat zuk bai no ez di t u i raut en, bai -
na i kusgarri ak et a sunt si t zai l eak di ra,
izan ere, et xeak birrint zen dit uzt e, soroak
desegi n, et ab. Front e hot z bat gehi egi
berot uri ko l urren gai net i k i garot zen
denean sort zen den f enomeno met eoro-
l ogi koa da.
Tornadoen indar
sunt sit zailea
Eskual de ekuat ori al ean presi o at mosf eri ko baxu samarrak gai l ent zen di ra Eguzki aren be-
roak eragi t en duen gehi egi zko l urrunket aren eragi nez ai re beroa i go egi t en del ako.
Eskual de horren al damenet an eskual de subt ropi kal ak daude, presi o al t uagoko eremuak,
hau da, ai re beroak ut zi t ako l ekua bet et zera, ekuat orerant z doan ai re hot zeko eremuak.
Hai ze erregul arrak sort zen di ra, alisioak, urt aro guzt i et an gau et a egun et engabe dabi l -
t zanak eskual de subt ropi kal et at i k eskual de ekuat ori al et ara. Iparreko hemi sf eri oko al i si oak
i par-eki al det i k hego-mendebal dera j ot zen du, et a hegoko hemi sf eri okoak, hego-eki al det i k
i par-mendebal dera.
Bi eskual de hori en art eko presi o-al dea t xi -
ki t zeak al i si oen ahul t zea dakar, horreki n
bat era, Hego Ameri kako i t sas ert zean i t sa-
soaren gai nazal eko t enperat ura i got zen da
et a ur beroa kost al de horret at i k Ozea-
ni arant z doa. Horren ondori oz, Ozeano
Barearen bi mut urret an i t sasoaren mai l aren
art eko al dea t xi ki t u egi t en da, Hego Ameri -
kako kost al dean handi t u et a Ozeani akoan
t xi ki t u. Ozeani a i nguruet an, i t sasoko uraren
t enperat ura oso al t ua denez, El Ni o i ze-
neko f enomeno honek hodei asko sort zea
eragi t en du. Hodei ak Ameri kako i t sasert ze-
rant z mugi t zen di ra et a han prezi pi t azi oak
eragi t en di t uzt e, bai na, al di berean, l ehort e
l arri ak Aust ral i ako i parral dean.
Alisio haizeak et a
El Nio
Eguzki aren argi ak at mosf erako ai rea zeharkat zen duenean, argi horren
part e bat sakabanat u et a norabi de guzt i et ara desbi derat zen da. Ikus
dai t ekeen argi a at mosf eran sakabanat zea argi a osat zen dut en kol o-
reak ai re part i kul ak zeharkat zean deskonposat zea da, argi moret i k
argi gorri ra bi t art e (ort zadarraren kol oreak). Gugana i ri st en den argi a-
ren erradi azi oa urdi na da bat ez ere.
At mosf erari k i zango ez bal i t z, ez l i t zat eke sakabanaket ari k gert at uko
et a zerua bel t za agert uko l i t zat eke, hau da, kol oreri k gabe, Il argi an i kus
dai t ekeen bezal a.
Eguzki a j art zen denean, gure ast roak zeruert za uki t zen duenean, zerua
gorri agert zen zai gu, hori bai t a sakabanat zean gut xi en desbi derat zen
den argi a et a zuzenean i ri st en zai gu.
Zeruaren
koloreak
92
4 Atmosfer a
> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >
A U T OE B A L U A Z I OA > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >
Zein da at mosf eraren kaparik baxue-
na?
a) Est rat osf era. b)Troposf era.
c) Exosf era. d) Mesosf era.
Non dago ozono- geruza babesl ea?
a) Troposf eran. b)Termosf eran.
c) Mesosf eran. d) Est rat osf eran.
Ai re masa bat en dent si t at ea honel a
zehat z l i t eke:
a)Masa bol umenareki n bi derkat uz.
b) Masa bol umenareki n zat i t uz.
c) Masa et a bol umena bat uz.
d) M asaren et a bol umenaren art eko
kenket a egi nez.
9 g-ko ai re masa bat ek 10 L-ko bol u-
mena hart zen du egoera j aki n
bat ean. Horren arabera, zenbat ekoa
da haren dent si t at ea?
a) 0,0009 g/ cm3. b) 0,09 g/ cm3.
c) 0,009 g/ cm3. d) 0,9 g/ cm3.
Ai rean ugari ena den gasa hauxe da:
a) Oxi genoa. b) Hel i oa.
c) Hi drogenoa. d) Ni t rogenoa.
Berot egi-ef ekt ua zerk areagot zen du?
a) Oxi geno gehi egi egot eak.
b) Karbono di oxi do gehi egi egot eak.
c) Ni t rogeno gehi egi egot eak.
d) Suf re di oxi do gehi egi egot eak.
Hauek di ra euri azi doa eragi t en dut en
pol ui t zai l eak:
a) Karbono di oxi doa et a suf re di oxi -
doa.
b) Sufre et a nit rogeno oxidoak.
c) Ozonoa et a suf re di oxi doa.
d) Izpi ul t ramoreak.
3
92
Ai rearen t enperat ura neurt zeko, zer erabi l t zen da?
a) Baromet roa.
b) 30 C et a 60 C bi t art eko eskal a duen t ermomet roa.
c) Termomet ro kl i ni koa.
d) 0 C et a 60 C bi t art eko eskal a duen t ermomet roa.
>>>>E R A N T Z U N I D O I A R I >>>E R A N T Z U N I D O I A R I >>>
Isobara berean dauden punt u bi k...
a) presi o at mosf eri ko bera dut e.
b) t enperat ura bera dut e.
c) eguzki -erradi azi o bera dut e.
d) hezet asun erl at i bo bera dut e.
Nola dut e izena presio alt uko guneek?
a)Ant i zi kl oi ak. b) Hi gromet roak.
c) Mi l i barrak. d) Depresi oak.
Baromet roa, zer t resna mot a da?
a)Termomet roa, t enperat ura neur-
t zen duel ako.
b) Hi gromet roa, hezet asun erl at i boa
neurt zen duel ako.
c)Anemomet roa, hai zearen abi adura
neurt zen duel ako.
d) M anomet roa, presi o mot a bat
neurt zen duel ako.
1 036 mb i sobara 1 032 mb-ko i soba-
rak i ngurat zen duen l erro i t xi a bada,
zer dakar?
a) Front e hot za.
b) Front e beroa.
c) Depresi oa.
d)Ant i zi kl oi a.
>>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>> >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>A K T I B I T A T E A K >>>
17
1 Natur Zientziak
Bi l du kl onazi oari buruzko i nf ormazi oa.
Zer da? Zert an dat za? Egi n l aburpena
zure koadernoan et a azal du mesedega-
rri a al a kal t egarri a i rudi t zen zai zun, et a
zergat i k.
Ezt abai da: bai mendu egi n behar al da ondorengot za aukerat u ahal i zat ea? Nork erabaki
behar du? Bi l at u eugenesi ari buruzko i nf ormazi oa. Ikast al dearen erdi ak al deko argudi oak
prest at uko di t u, et a best e erdi ak, aurkakoak. Tal dearen i ri t zi a def i ni t ut akoan, bozeramal eek
ordenaz azal duko dut e.
9Zer gehiago egin dait eke? Zer ari gara egit en?
I k astu rte h on etan i k u si k o d u zu n ez, zi en tzi a eten gabe ari d a ald atzen . Teori a
batek azald u ezi n d u en fen om en o bat au rk i tzen d u ten ean , zi en tzi alari ak teo-
ri a b erri en b i la h asten d i ra. M ak i n a b at esp eri m en tu p o si ti b o b eh ar i zaten
d i ra teori a batek beste bat ord eztek o, bai n a n ah i k oa d a esp eri m en tu n egati bo
bat, teori a berri ak azald u ezi n d u en zerbai t, teori a h obea bi latu beh ar i zatek o.
H orrela, jau zi k a, egi ten d u au rrera zi en tzi ak .
Am ai tu berri d u gu n m en d ean au rk i k u n tza garran tzi tsu ak egi n d i ra eta teori a
h an d i ak em an . H ala ere, gau r egu n go teori ek azald u ezi n d i tu zten em ai tza eta
fen om en oak ere sortu d i ra. O n d ok o k oad roan zi en tzi alari ek gau r egu n esk u
artean d i tu zten gai batzu k erak u tsi k o d i zk i zu gu .
16
1 Natur Zientzietar ako sar r er a
Irakurri arret az Isaac Newt onen ondoko esaldi hau et a azaldu esanahia: Ez dakit nola ikusiko
naut en gainerako guzt iek, baina nire irit ziz, it sasert zean jolasean dabilen mut ikoa izan naiz, t ar-
t eka harri koxkor leunago bat edo maskor polit ago bat aurkit zearekin dibert it zen zena, egiaren
it saso zabala nire aurrean azt ert zeke zabalt zen zen bit art ean.
Erabi l i zure i rudi mena. Goi ko t aul ako
zi ent zi aren mugak i zenekoet ako bat
aukerat u et a gure bi zi moduan zer-nol ako
eragi na i zango duen azal t zeko i dazl ana
egi n.
Urrunena Txi ki ena Konpl exuena
Komuni kabi deet an gehi en argi t arat u dena Ekol ogi koena Erabi l i ena
Zient ziaren mugak
Gure uni bert soaren mugak et a gugandi k mi l aka
mi l i oi ki l omet rora dagoen sorburua azt ert zen di ra,
et a horret arako Hubblemoduko t el eskopi oak
erabi l t zen di ra.
Quark dei t uri koak at omoak bai no mi l aka al di z
t xi ki agoak di ra, bai na ki l omet rot ako l uzera dut en
maki net an azt ert zen di ra: part i kul a
azel eragai l uet an.
Gi zaki on garunaren azt erket a, nol a di harduen
azal t zen ahal egi nt zeko.
ADNaren et a osaket a zehat zaren azt erket a.
Gi za Genoma proi ekt uari esker, gai xot asun
genet i koak osat u et a mi nbi zi aren aurka
borrokat u ahal i zango da.
Zi ent zi al ari asko ari di ra i ngurumenaren arazoei
konponbi dea bi l at zen: berot egi ef ekt ua, ozono
geruzaren murri zpena edo pol uzi oa.
Int ernet ek et a informazioaren t eknologiak aldaket a
nabarmenak eragingo dit uzt e gure eguneroko
bizimoduan. Irudidun sakelako t elefonoak, t elebist a
int erakt iboa dut en bet aurrekoak, munduko edozein
lekurekiko berehalako komunikazioa, mundu
birt ualak, et xet ik lan egit ea...
10Zient ziaren et ika: guzt iont zat int eresgarri
N o rk erab ak i tzen d u au rk i k u n tza b erri ek i n zer egi n ? N o la jak i n d ai tek e
asm ak u n tza b at gi zartearen tzak o m esed egarri a ala k altegarri a i zan go d en ?
G ald era h o ri en gati k eta b este b atzu en gati k , fu n tsezk o a d a gu zti o k n ah i k o a
k u ltu ra zi en ti fi k oa i zan d ezagu n , azaleti k bad a ere, au rrerap en berri ak u ler-
tzek o eta h ori ei bu ru zk o erabak i ak h artu ah al i zatek o.
Zientziaren etika ikerkuntzak, aurkikuntzak eta asmakuntzak
norantzbideratuetahoriekinzereginerabakitzekoideiaetairitzi
multzoada.
E z u tzi zu re erabak i a i n oren esk u . I n form azi oa jaso eta ad i erazi zu re i ri tzi ak .
E zagu era d a zu re ask atasu n erak o gi ltza. H o n a h em en zi en tzi aren eti k ari
bu ru zk o gogoeta egi ten lagu n d u k o d i zu ten gald era batzu k :
O n a al d a p ro b eta-h au rrak jai o tzea? L eh en en go p ro b eta-h au rra 1 9 7 8 an
jai otak o n esk a bat i zan zen . 1 984an jai o zen E sp ai n i an leh en en goa.
Z ertan erabi li beh ar d a d i ru a, i k erk u n tza berri etan ala H i ru garren M u n d u an
gosea d esagerrarazten ? G ero eta ald e h an d i agoa d ago L eh en en go eta H i ru -
garren m u n d u en artean . I zatez, ez d ago B i garren M u n d u ri k .
Eugenesi a arrazaren bat en hobekunt za l ort zeko gi za ugal ket a mani pul at zea da. Ebol uzi oaren t eori a
agert u zenean, ezagut za hori ondorengot za hobet zeko erabi l t zeko i dei a sort u zen. Arraza hobet zeko
asmo horreki n, bi garren mundu gerran, nazi ek mi l i oi ka j udu sarraski t u zi t uzt en ondorengori k i zan ez
zezat en. Ez di ra bakarrak i zan. 1907t i k 1960ra bi t art ean, Est at u Bat uet an 60 000t i k gora l agun zi t al
(el barri t uak, buru at zerapena zut enak et a hi spani arrak bat i k bat ) est eri l i zat u zi t uzt en, et a Suedi a et a
Norvegi a bezal ako herri al de aurrerat uet an 100 000t i k gora emakume est eri l i zat u zi t uzt en (buru at ze-
rapena, at zerapen f i si koa edo sozi al a zut enak).
Gaur egun, ADNari et a horren f unt zionamenduari
buruz dugun ezagut zarekin, aukerako haurrak
egin dait ezkeela ere pent sa lit eke. Int ernet en semea
edo alaba, begien et a ilearen kolorea haut at zeko
aukera eskaint zen dut en kliniken iragarkiak aurki
lit ezke. Hori onuragarria ala kalt egarria da? Lehe-
nengo et a bigarren mailako gizakiak dit uen mun-
dua sort uko al dugu? Zer egit en dugu enbrioi ez-
-egokia ant zemat en denean?
Gori-gori dagoen gaia: eugenesia
55 >>>A U R K I B I DE A >>>A U R K I B I DE A >>>A U R K I B I DE A >>>A U R K I B I DE A >>>
6 Lurrazala ....................................................................... 118
Kanpoen dagoen Lurraren geruza sol i doa: l urrazal a ............. 120
Lurrazal aren al daket en kanpoko eragi l eak ........................... 121
Lurrazal aren al daket en barneko eragi l eak ............................ 122
Lurrazal a osat zen duen mat eri a mi neral a ............................. 123
Lurrazal a osat zen dut en el ement u garrant zi t suenak ............ 124
Lurrazal ean ugari ak di ren best e el ement u bat zuk ................ 125
M i neral en propi et at eak ........................................................ 126
M i neral ugari enak: si l i kat oak ................................................ 127
Best e mi neral i nt eresgarri bat zuk ......................................... 128
M i neral erabi l garri ak ............................................................ 129
M i neral ek arrokak osat zen di t uzt e ........................................ 130
Grani t oa arroka magmat i ko pl ut oni koa da ........................... 131
Basal t oa arroka magmat i ko bol kani koa da ........................... 132
Arroka sedi ment ari oak: kongl omerat uak, hareharri ak,
buzt i nak et a kareharri ak ....................................................... 133
Arroka met amorf i koak: gnei sak, arbel ak et a marmol a ......... 134
Idoi a Kort a et a mi neral ak ...................................................... 136
7 Lurra, bizt anledun planet a ...................................... 142
Izaki bi zi dunek osat zen dut e bi osf era ................................... 144
Lurra da i zaki bi zi dunen bi zi l eku hoberena ........................... 145
El ement u bi oki mi koek osat zen dut e mat eri a bi zi duna .......... 146
Zer esan dai t eke...? Karbonoaz, f osf oroaz et a suf reaz .......... 147
M at eri a bi zi duna ez da era askot akoa .................................. 148
Izaki bi zi dunak el i kat u egi t en di ra ........................................ 149
Fot osi nt esi ak l andareak el i kat zen di t u .................................. 150
Izaki bi zi dunak sent i berak di ra ............................................. 151
Izaki bi zi dunak ugal du egi t en di ra ........................................ 152
Zel ul ak oi narri zko uni t at eak di ra .......................................... 153
Zel ul en f unt zi oak i zaki bi zi dunenak berak di ra ..................... 154
Zel ul ak ugal du egi t en di ra .................................................... 155
Izaki bi zi dunak desberdi nak di ra ........................................... 156
Idoi a Kort a et a mi kroskopi o bi dezko behaket a ..................... 158
8I zaki bizidunen sailkapena I . M oneroak,
prot ist oak et a onddoak ........................................... 164
Zergat i k egi n behar da sai l kapena? ...................................... 166
Izaki bi zi dunek i zena et a abi zena dut e ................................. 167
Sai l kapen-si st emak et a ebol uzi oa ......................................... 168
Ingurumena et a egoki t zapenak ............................................ 169
Ingurune-mot ak .................................................................... 170
Bi zi a i t sasoan ........................................................................ 171
Taxonomi ak i zaki bi zi dunak mul t zokat zen di t u .................... 172
Bost errei nuak ....................................................................... 173
M oneroen errei nua: bakt eri oak ............................................. 174
Prot i st oen errei nua: prot ozooak ............................................ 175
Prot i st oen errei nua: al gak ..................................................... 176
Onddoen errei nua: l i kenak, l egami ak et a l i zunak ................. 177
Perret xi koak di ra onddo ezagunenak .................................... 178
Ingurune organi koko i zaki ak: bi rusak ................................... 180
Idoi a Kort a et a ogi aren l i zuna ............................................... 182
9 I zaki bizidunen sailkapena I I . Landareak et a
animaliak .................................................................... 188
Goi -mai l ako errei nuen ebol uzi oa .......................................... 190
Ura et a i zaki bi zi dunak ......................................................... 191
Hazi ri k gabeko l andareak ..................................................... 192
Espermat of i t oak edo hazi dun l andareak ............................... 193
Gi mnospermoak et a angi ospermoak .................................... 194
Landareak uret ara nol a egoki t u di ren ................................... 195
Ani mal i en errei nua ............................................................... 196
Ani mal i ak et a hai en i ngurunea ............................................. 197
Ani mal i a ornogabeak ............................................................ 198
Ornodunak ............................................................................ 202
Idoi a Kort a et a gako di kot omi koak ....................................... 206
Eranskinak
M i neral en sai l kapenerako oi narri zko t aul a ........................... 212
M i neral i k garrant zi t suenak ................................................... 213
Aut oebal uazi oko akt i bi t at een erant zunak ............................ 214
44
Natur Zientziak
AURKI BI DEA
>>>AURKI B I DE A >>>AURKI B I DE A >>>AURKI B I DE A >>>
>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>> >>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>AURKI BI DEA>>>
1 Nat ur Zient ziet arako sarrera ....................................... 6
Zi ent zi a esperi ment al ak: ezer bai no l ehen, egi azt at u ............... 8
Nat ur Zi ent zi ak ......................................................................... 9
Fi si karen et a Ki mi karen aurrerapauso handi ak ....................... 10
Bi ol ogi aren et a Geol ogi aren aurrerapauso handi ak ................ 11
Ikerl an bat en hasi era .............................................................. 12
Emai t zen esperi ment azi oa et a azt erket a ................................ 13
Neurri a: magni t udeak erkat zen ............................................... 14
Uni t at e-al daket a ..................................................................... 15
Zer gehi ago egi n l i t eke? Zer ari gara egi t en? .......................... 16
Zi ent zi aren et i ka: guzt i ont zat i nt eresgarri ............................... 17
M ari e Curi e: zi ent zi al ari handi a .............................................. 18
Ramon y Caj al : j eni o espai ni arra ............................................. 19
Txost en zi ent i f i koa: emai t zen j aki narazpena ........................... 20
Idoi a Kort a et a l an zi ent i f i koa ................................................. 22
2 Lurra et a haren ingurua ............................................. 28
Ast ronomoek uni bert soa behat zen dut e ................................. 30
Espazi o-bi dai ak et a j aki nt za ................................................... 31
Guzt i aren hasi era l eherket a handi a i zan zen .......................... 32
Zer i kus dezakegu gauez zeruan? ........................................... 33
Izarrak et a gal axi ak ................................................................ 34
Gure gal axi a Esne Bi dea da .................................................... 35
Pl anet ak, komet ak, ast eroi deak et a sat el i t eak ........................ 36
Eguzki -si st ema: uni bert soaren at al t xi ki a ................................ 37
Lurra ez da uni bert soaren erdi gunea ...................................... 38
Urt aroak, eguna et a gaua ....................................................... 39
Il argi a: Lurraren berezko sat el i t ea ........................................... 40
Lurra esf era zi murt su handi a da ............................................. 41
Lurra geruzaz osat uri k dago ................................................... 42
Idoi a Kort a et a Iparri zarraren kokapena .................................. 44
3 M at eria unibert soan ................................................... 50
M at eri a era ani t zet akoa da ..................................................... 52
M at eri ak hai nbat propi et at e di t u ............................................ 53
M asak mat eri a-kant i t at ea adi erazt en du ................................ 54
Gorput z bat en bol umenak bet et zen
duen espazi oa adi erazt en du .................................................. 55
Propi et at e adi erazgarri a: dent si t at ea ...................................... 56
Dent si t at eareki n kal kul uak egi t en .......................................... 57
M at eri ak hi ru egoera f i si ko di t u .............................................. 58
M at eri aren egoera al da dai t eke .............................................. 59
M at eri a subst ant zi a puruek et a nahast eek osat zen dut e ........ 60
Subst ant zia puruak element uak nahiz konposat uak izan dait ezke 61
Zer esan dai t eke...? Hi drogenoaz et a hel i oaz .......................... 62
Nahast eak homogeneoak nahi z het erogeneoak i zan dai t ezke 63
Nahast eak berei zi egi n dai t ezke ............................................. 64
Idoi a Kort a et a bol umenen neurket a ....................................... 66
4At mosf era ....................................................................... 72
At mosf era: i ngurat zen gai t uen ai rea ....................................... 74
Nol a sort u da ai rea? ............................................................... 75
Ai rea mat eri a da ..................................................................... 76
Ai rea gas-nahast e homogeneoa da ........................................ 77
Zer esan dai t eke...? Ni t rogenoaz et a oxi genoaz ..................... 78
Ura at mosf eran ....................................................................... 79
At mosf era geruzaz osat uri k dago ........................................... 80
Presi o at mosf eri koa ................................................................ 81
Fenomeno met eorol ogi koak .................................................... 82
Egural di a i garri egi n dai t eke ................................................... 83
Ez dugu at mosf era kut sat uko ................................................. 84
Ingurumeneko bi arazo: CO2 et a O3 ......................................... 85
Ai re kut sat uak kal t e egi t en di o osasunari ............................... 86
Idoi a Kort a et a ai rearen t enperat uraren neurket a ................... 88
5 Lurreko hidrosf era ....................................................... 94
Ura uni bert soan ...................................................................... 96
Lurra: pl anet a urdi na ............................................................... 97
Ura Lurrean nol a agert u zen ................................................... 98
Uraren propi et at e adi erazgarri ak ............................................ 99
It sasoko ura: bi zi aren sorburua ............................................. 100
It sasoa: gat zaren et a best e aberast asun bat zuen i t urri ......... 101
Zer esan dai t eke...? Sodi oaz, pot asi oaz et a kl oroaz .............. 102
Kont i nent eet ako et a kasko pol arret ako ur geza .................... 103
Euri aren j at orri a .................................................................... 104
Uraren zi kl oa: bi zi aren zi kl oa ................................................ 105
Uraren kut sadura sai hest u behar dugu ................................. 106
Arazket a et a gezat zea: zi ent zi a uraren zerbi t zuan ................ 107
Ur-aurrezpena: et orki zuna zure esku dago ............................ 108
Ura et a i zaki bi zi dunak ......................................................... 109
Ura, osasun-i t urri .................................................................. 110
Idoi a Kort a et a ur-arazt egi a .................................................. 112
7
7
7
7
7
Lurra,
biztanledun planeta 7
Izaki bi zi dunak askot ari koak et a desberdi nak di ra: bakt eri oa et a bal ea, onddoa et a el ef ant ea,
arrosondoa et a gi zaki a...
Bai na bi zi horrek guzt i ak, i zaki -kant i t at e i t zel et a ugari t asun horrek, begi en bi st az i kus l i t ekeena
bai no askoz gauza gehi ago du erki de. Hai en mat eri aren osaera et a osat zen di t uzt en egi t ura
mi kroskopi koak i a berdi nak di ra guzt i engan.
Horregat i k esat en da i zaki bi zi dunak askot ari koak di rel a, bai na f unt zi onamendurako oi narri zko
uni t at e bat dut el a.
Hori guzt i a gure pl anet an dauden bal di nt za f i si koki mi koei esker gert at zen da. Eguzki -si st emako
gai nerako pl anet et an ez dago bi zi arrast ori k.
Gaur egun mi l i oi et a erdi espezi e desberdi n daude, gut xi gorabehera. Izaki bi zi dunen bari et at e
hori bi oani zt asuna da.
Espezi e guzt i en kont serbazi oa gure zi bi l i zazi o osoaren zeregi na da.
UNI TATE HONETAN. . .
Bi osf era
El ement u bi oki mi koak
M at eri a bi zi a
Izaki bi zi dunak
Zel ul a
I DOI AREN LABORATEGI A
Idoi a Kort a et a mi kroskopi o bi dezko behaket a
>>>>>>>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>H A S T E K O >>>
Natur Zientziak
143
7
Izaki bi zi dunak erat zen di t uen oi narri zko et a ezi nbest eko uni t at ea,
hauxe da:
a) Masa. b) Energi a. c) Zel ul a. d) Bi hot za.
Zel ul ek ez dut e:
a) Mi nt zi k. b) Nukl eori k. c) Zi t opl asmari k. d) Bi znagari k.
Zel ul a bakar bat ek honakoa bezal ako organi smo bat era dezake:
a) Paramezi oa. b) Pi nua.
c) Int sekt ua. d) Lehoi a.
Izaki bi zi dun guzt i ek bet et zen dut en f unt zi oa hauxe da:
a) Zi rkul azi oa. b) Ordenazi oa.
c)Transpi razi oa. d) Nut ri zi oa.
Izaki bi zi dunen best e f unt zi o bat da:
a) Ugal ket a. b) Di ment si oa.
c) Erret ent zi oa. d) Zi gorra.
Landareak honi esker el i kat zen di ra:
a) Murt xi kat zea. b) Fot osi nt esi a.
c) Erl azi oa. d) Zurrupat zea.
Hort az, l andareek:
a) Bero handi a behar dut e. b)Argi a behar dut e.
c) Mugi mendua behar dut e. d) Pet al o asko behar di t uzt e.
Nol a ugal t zen da zel ul a?
a) Zat i ket az. b) Kenket az. c) Bat uket az. d) Bi znagaz.
F
2Lurra da izaki bizidunen bizileku hoberena
P lan etan bi zi a garatu ah al i zatek o u r-, argi -, ten p eratu ra- eta oxi gen o-bald i n tza
egok i ak beh ar d i ra.
U n i bertsoan oro h ar, eta gu re egu zk i -si stem an berezi k i , oso zai la d a bald i n tza
h ori ek betetzen d i tu en lek u ri k au rk i tzea.
E gu zk i ti k h u rbi l d au d en p lan eten M erk u ri o eta Arti zar gai n azalak oso ten -
p eratu ra h an d i ak p ai ratzen d i tu , h u rb i ltasu n h o rren gati k , h ai n zu zen .
U rru ti en d au d en ei o rd ea Ju p i ter, Satu rn o , U ran o , N ep tu n o eta P lu to n ) ,
E gu zk i -errad i azi o gu txi ago i ri sten zai en ez, h ai en gai n azalak berezi k i h otzak
d i ra.
L u rra bai n o ez d ago bi zi a garatzek o bald i n tza h ori ek betetzen d i ren lek u an .
E gu zk i aren i n gu ru k o gu n e zen trok i d e h orri , batzu ek ekosferad ei tzen d i ote.
E gu zk i ti k o d i stan tzi aren on d ori oz, L u rrean bai n o ezi n d a au rk i tu u ra egoera
li k i d o an ; b i zi a gu k ezagu tzen d u gu n eran garatzek o ezi n b estek o b ald i n tza.
L u rrean , gai n era, bad i ra bi zi a ah albi d etzen d u ten beste bald i n tza batzu k ere.
G arran tzi tsu en a atm osfera d a, h orrek ten p eratu ra erregu latu , errad i azi o k al-
tegarri ak i ragazi eta bi zi d u n ek beh arrezk o d i tu zten gasak esk ai n tzen bai ti tu .
145
7
Natur Zientziak
Pl anet ei buruz hi t z egi t ean, Eguzki t i k hurbi l daudenek gai nazal ean
oso t enperat ura al t ua dut el a et a urrut i en daudenek oso t enpera-
t ura baxua dut el a esan dugu. Hal a ere, ez dugu Mart e ai pat u. Ba
al da, edo i zan al da, bi zi t zari k Mart en?
Il argi a ekosf eran dago, j aki na, bai na bere gai nazal eko t enperat ura
107 et a 173 C bi t art e dago. Zer bal di nt za beharko l i rat eke gure
sat el i t ean bi zi a egot eko?
1I zaki bizidunek osat zen dut e biosf era
B eh atu on d o i zak i on i ru d i ak . E lk arren oso d esberd i n ak d i ra, h ala ere, gu zti ek
d u te erk i d e jard u era h arri garri bat: bi zi ri k d au d e.
B i zi a d efi n i tzea oso zai la d a. H i tzetan m u rgi ld u ta ere, n ek ez au rk i tu k o d u gu
d efi n i zi o zeh atza em an go d u en i k . B i zi a bi zi d u n ek gau zatzen d i tu zten zeregi n en
m u ltzoa d a.
Au rrek o u n i tateetan L u rra i k asi d u gu , eta L u rra osatzen d u ten geru za zen tro-
k i d eak d esk ri batu d i tu gu , barru k oen eti k h asi nukleoa, eta k an p ok oen era,
atmosfera. G eru za h ori ei beste bat ere geh i d ak i ek e, zati batean k an p oen d au d en
h i ru geru zen atm osfera, h i d rosfera eta li tosfera) gai n eti k egon go li tzatek een a:
biosfera.
Biosferabiziadagoen Lurraren parteada.
B i osferak , geh i en ez, lu rrazaleti k 2 k m -k o sak on era h artzen d u , i a h i d rosfera
osoa eta atm osferan i a 7 k m -k o altu era.
7 0 0 0 m -ti k go ra d ago en lu rrazalaren p artea ez d ago k i o b i o sferari , altu ra
h orretan ezi n bai ta bi zi ri k egon .
G aratu , bi zi rau n eta u galtzek o, bi zi d u n ek bald i n tza ed o fak tore batzu k beh ar
d i tu zte, h on a h em en garran tzi tsu en ak :
U ra egoera li k i d oan .
Argi a.
Ten p eratu ra egok i a.
O xi gen oa eta bestelak o gas atm osferi k oak .
144
7
Lur r a, biztanledun planeta
Ezt abaidarako gaia: zergat ik dago hain bizidun gut xi Ipar Poloan? Azal du biosferahi t zaren j at orri a. Zergat i k sfera?
ekosf era
4Zer esan dait eke...? Karbonoaz, f osf oroaz
et a suf reaz
Karbonoamateria bizia osatzen duten substantzia guztietan d ago . B este ele-
m en tu batzu ek i n k on bi n atzek o d u en era h ai n d a bi txi a ezen , K i m i k aren arlo
batek elem en tu h ori eta h orren k on bi n azi oak soi li k aztertzen d i tu : Karbonoa-
ren kimikaed o Kimikaorganikoa.
K arbon oaren k on p osatu ak m ateri a bi zi aren osatzai le d i ren ez, bi zi aren berezk o
fu n tzi oarek i n d u ten erlazi oaren arabera aztertzen d i ra. Z i en tzi a h orrek , gau r
egu n , oso garran tzi h an d i a d u : Biokimikad a.
147
7
Natur Zientziak
Jaso t aul a bat ean orai ndai no i kasi t ako el ement u guzt i ak (orri al de honet akoak barne), et a
adi erazi hai en apl i kazi o nagusi ak et a kokapena.
3Element u biokimikoek osat zen dut e mat eria biziduna
M ateri a b i zi d u n a i a elem en tu k i m i k o gu zti ek o satzen d u te. H ala ere, gu tx i
batzu k bai n o ez d i ra osagai n agu si ak , bioelementuak ed o elementu biokimi-
koak.
Lehenengo mailako sei bioelementuak ezinbestekoak d i ra i zak i b i zi d u n ak
o satzen d i tu zten su b stan tzi ak eratzek o . B eh atu tau lan n o la sei elem en tu
h ori ek m ateri a bi zi aren % 96,2 osatzen d u ten . B este elem en tu batzu k ere, biga-
rren mailako bioelementuak, m ateri a b i zi aren p arte d i ra, b ai n a k an ti tate
txi k i agoan .
E lem en tu bi ok i m i k oek biomolekulakeratzen d i tu zte. K on p osatu h ori ek si n -
p leak i zan d ai tezk e; esaterak o, u ra ed o gatz xu m eak N aC l gatz arru n ta) ed o
C aC O
3
k arbon ato k altzi k oa) , bai n a bai ta k on p osatu k on p lexu agoak ere.
B i om olek u la xu m eetati k garran tzi tsu en a urad a. E saterak o, gi zak i on gorp u -
tzaren % 65 u ra d a, barrask i lo baten % 80 eta m arm ok en % 95.
U rak oi n arri zk o fu n tzi o bi ologi k oak betetzen d i tu :
Disolbatzailea: h ori d ela-eta, erreak zi o geh i en ak u retan gertatzen d i ra.
Garraiatzailea:gasak , eli k agai ak , etab. garrai atzek o bi tartek oa d a. E saterak o,
gi zak i on gan , od ola u rez osatu a d ago bati k bat, eta od olak eli k agai ak garrai a-
tzen d i tu .
Biokimikoa:bi zi d u n en gan erreak zi o k i m i k o ask otan p arte h artzen d u . E sa-
terak o, fotosi n tesi an . L an d areek eli k agai ak eratzek o beh ar d en h i d rogen oa
lortzek o u ra erabi ltzen d u te.
Egiturazkoa:organ o eta egi tu ra bi ologi k oen p arte d a. U ra d a bi zi d u n gu zti on
osagai n agu si a eta, batzu en gan , m arm ok en k asu an esaterak o, i a ed u k i osoa
betetzen d u .
Tenperaturarenerregulatzailea:h ozteko du en gaitasu n agatik, u ra h orretarako
erabi ltzen du te an i m ali a h om eoterm oek, h au da, ten peratu ra kon stan tea du te-
n ek : u gaztu n ek eta h egazti ek .
146
7
Arrazoit u et a gelan ezt abaidat u: zergat ik esat en da kalt zioa bigarren
mailako bioelement ua dela, mat eria bizian fosforoa edo sufrea baino
ugariagoa izan arren?
Zei n ugari t asun- port zent aj e dut e gai nerako el ement uek mat eri a
bi zi an?
Lehenengo mai l ako bi oel ement uak
M at eri a bi zi an dut en port zent aj ea
Bi garren mai l ako bi oel ement uak
O C
63 20
H N
9,5 2,5
P S
1,1 0,1
Ca Cl
2,4 0,4
K Na
0,1 0,1
Mg Si
0,01 1
Fe
0,01
Element ua Karbonoa (C) Suf rea (S) Fosf oroa (P)
M i neral a Di amant ea Suf rea Apat i t oa
Non dagoen Karbono purua, nat uran, diamant e-
edo graf i t o-eran aurki dai t eke. Kare-
harri et an ere bai . Oxi genoareki n
bat era, mat eri a bi zi aren osagai
garrant zit suena da.
Suf rea mi neral - eran dago nat uran,
bai na, horrez gai n, sulf at o i zeneko
mi neral ak et a sulf uro i zenekoak ere
erat zen di t u.
Mat eri a bi zi an ezi nbest ekoa da.
Fosf oro nat ural a apat it o mi neral ean
f osf at oak erat zen, et a f osf at i t a
arroket an aurki dai t eke.
Hezurren osagai garrant zi t sua da.
M at eri a bi zi an ezi nbest ekoa da.
M at eri a-mot a Karbonoa (el ement u ki mi koa)
subst ant zi a purua da.
Suf rea (el ement u ki mi koa)
Fosf oroa (el ement u ki mi koa)
Egoera f isikoa giro-t enperat uran Sol i doa. Sol i doa. Sol i doa.
Fusi o-t enperat ura
Iraki t e-t enperat ura
Dent si t at ea
800 C 115,2 C
444,6 C
3,52 (di amant ea) 2,1 (graf i t oa). 2,06 g/ cm
3
44,1 C
28 C
2,34 g/ cm
3
Erreakzi o t i pi koa Oxi genoareki n erreakzi onat zen du
et a CO2 sort zen du, et a konposat u
organi koen (mat eri a bi zi aren) oi narri
ki mi koa da.
Suf rea erraz erret zen da et a SO2 era-
t zen da. Hi drogenoareki n et a best e
el ement u bat zueki n ere (Ca, Na, K,
et ab.) konbi nat zen da.
Nat uran ez dago aske aurki t zeri k,
oxi genoareki n, hi drogenoareki n et a
kal t zi oareki n konbi nat zen del ako
apat i t o mi neral a (f osf at oa) erat zeko.
Bioelement ua: bi zi aren garapen
normal erako beharrezkoak di ren
el ement u ki mi koak.
Hit z berriak
Marmokaren%95urada, etahorrek
ematendietinkotasunabereegiturei.
5Mat eria biziduna ez da era askot akoa
I zak i b i zi d u n gu zti ek h ai n b at ezau garri d i tu zte erk i d e. H o ri d ela eta, izaki
bizidunek osaeraberdintsuad u tela esan oh i d a. B erd i n tasu n h orrek h on e-
tan d u i sla: osaera k i m i k o an tzek oa, an tzek o fu n tzi oak eta zelu la-an tolak eta
erk i d ea.
Osaera-berdintasunakesan n ah i d u bi zi d u n gu zti ak su bstan tzi a-m ota berbe-
raz osatu ri k gau d ela: biomolekulak. H ori ek , ald i berean , bi oelem en tu ek
osatzen d i tu zte.
B i om olek u la k on p lexu en ak lau m otatak oak i zan d ai tezk e:
Gluzidoaked o karbonohidratoak.B i zi d u n ek beren bi zi fu n tzi oak betetzek o
beh ar d u ten en ergi a em aten d u te. C , H eta O d i tu zte osagai .
Lipidoak ed o koipeak. E rreserb a en ergeti k o a o satzen d u te. C , H eta O
d i tu zte osagai , n ah i z eta bad i ren P ed o N d u ten batzu k ere.
Proteinak. Z elu len egi tu ra, h au d a, bi zi d u n on gorp u tza bera osatzen d u ten
bi om olek u lak d i ra. C , H , O eta N d i tu zte osagai , bai n a bad i ra S d u ten ak ere.
Azidonukleikoak. U galk etaz eta h eren tzi az ard u ratzen d i ren bi om olek u lak
d i ra. B ere m olek u lan C , H , O , N eta P k on bi n atzen d i ra.
149
7
Natur Zientziak
Arnasket aren bi dez, bi zi - f unt zi oak
bet et zeko energi a l ort zen dugu. Bi zi dun
guzt i ek hart zen dugu arnasa. Arnasket an
nut ri ent eak erret zen di t ugu oxi genoari
esker, et a CO2 kanporat zen dugu.
Legami ek ere, onddo mi kroskopi koek, arnasa
hart zen dut e. Erreparat u i rudi ari . A hodi an
azukre- et a l egami a- di sol uzi oa i pi ni dugu.
Legami ak, arnasa hart zen duenean, azukrea
erret zen du. Zer gert at uko da B sai odi an?
148
7
Ezkerrean mat eri a bi zi aren osaeraren di agrama i kus dezakezu. Irudi kat u zure koadernoan
bi omol ekul a organi koen proport zi oa.
Gl uzi doak: % 10; l i pi doak: % 40; prot ei nak: % 50 (ez di ra kont uan hart zen azi do nukl ei koak,
% 1 bai no gut xi ago di rel ako).
% 3
% 30
% 67
ura
subst ant zi a
organi koak
gat z
mi neral ak
Biomolekulak Gl uzi doak
Osaera C, H, O
Non den j ori a Frut ak, l ekari ak, zi t uak,
pat at ak...
Funt zi oa Energet i koa, bai na
egi t urazkoa ere i zan dai t eke.
Li pi doak Prot ei nak
C, H, O (P...) C, H, O, N, (S)
Hi rugi harra, ol i oa, f rui t u
l ehorrak...
Okel a, arrai na, esnea, gazt a...
Erreserba energet i koa,
bat zuet an, egi t urazkoa.
Egi t urazkoa, bai na bat zuet an
energet i koa ere i zan dai t eke.
Azi do nukl ei koak
C, H, O, N, P
Zel ul a guzt i en nukl eoa.
Ugal ket a et a herent zi a.
Di gest i oa Zi rkul azi oa Arnasket a Irai zket a
El i kagai ak hart u et a nut ri ent eak
barnerat zen di ra.
Barnerat ut ako nut ri ent eak gorput z
osoan banat zen di ra.
Nut ri ent e energet i koak errez,
energi a l ort zen da.
Errekunt zaren ondori oak
kanporat zen di ra.
6I zaki bizidunak elikat u egit en dira
B i zi d u n gu zti ek betetzen d u te nutrizioarenfu n tzi oa. N u tri en teen bi d ez, bi zi -
-fu n tzi o gu zti ak betetzek o beh ar d u ten en ergi a lortzen d u te, eta h aztek o eta
zah artu tak o ed o k altetu tak o m ateri a o rd eztek o egi tu razk o m ateri a b erri a
esk u ratzen d u te.
An i m ali ek elikaduraheterotrofoad u te, h au d a, ez d i ra beren n u tri en teak glu -
zidoak, lipidoak, protein ak, etab.) elaboratzeko gai, eta beste bizidu n batzu etatik
h artu beh ar d i tu zte. Ai tzi ti k , lan d areek , beh ar d i tu zten n u tri en teak ek oi zten
d i tu zte m ateri a ez bi zi ti k : h ori xe d a elikaduraautotrofoa.
E li k ad u ra h eterotrofoa an i m ali en eta beste bi zi d u n batzu en , on d d oen esate-
rak o , eli k atzek o era go rp u tzean zu zen ean n u tri en teak sartu z egi n li tek e,
bai n a an i m ali a garatu agoen gan h ai n bat fase i garo beh ar d i ra: digestioa, zirku-
lazioa, arnasketaeta iraizketa.
A B
> > > > > A K T I B I T A T E A K >
> > > > > A K T I B I T A T E A K >
E S P E R I E N T Z I A
8I zaki bizidunak sent iberak dira
I zak i b i zi d u n ak esp ezi e b erek o eta b este esp ezi e b atzu etak o o rgan i sm o ek i n
bi zi d i ra. M en d i an gabi ltzala, belarrak , zu h ai xk ak , zu h ai tzak , eta an i m ali a txi -
k i ak eta h an d i ak i k u sten d i tu gu . H ori ez gai n , m i k rosk op i k oak d i relak o ed o
ezk u tatu egi ten d i relak o i k u si ezi n d i tu gu n beste bi zi d u n ask o ere bad i ra.
G u zti ek d u te i n gu ru arek i n erlazi o n atzek o gai tasu n a: tx o ri ek h ab i ak egi ten
d i tu zte, k atu ek sagu ak h arrap atzen d i tu zte, sagu ek i h es egi ten d i ete k atu ei ,
lan d areak argi ran tz h azten d i ra. B i zi d u n en erreak zi o h ori ek gu zti ek fu n tzi o
k om u n bat osatzen d u te: erlazio-funtzioa.
E rlazi o-fu n tzi oak bi zi d u n ak fak tore batzu en au rrean sentiberakd i relak o eta
h ori en au rrean erreakzi on atu egi ten du telako gertatzen di ra. I n gu ru -aldaketaren
esti m u lu ak ) au rrean , erreak zi o oh i zk oen a m u gi m en d u a d a.
An i m ali en erlazi o-fu n tzi oez nerbio-sistemaard u ratzen d a bati k bat.
151
7
Natur Zientziak
7Fot osint esiak landareak elikat zen dit u
B eh atu zer gertatu zai on lan d areari . O n d o eli k atu ta d agoen an i m ali a batek lu za-
roan i lu n p ean egon ez gero, n ah asteren bat p ai ra d ezak e, bai n a ez d a ezi n bestean
h i lk o. Zer gertatzenda, landareaez al dagobehar bezalaelikatuta?U ra eta on ga-
rri arek i n n u tri en teak em an d i zk i ogu n ez, lan d arearen h eri otza argi faltaren
on d ori oa i zan d ela p en tsatu beh ar d u gu . H ortaz:
Landareek argiabehar dutebizitzeko.
L an d areen eli k ad u ra autotrofoad a, eta bere n u tri en teak eratzek o argi ti k d ato-
rren en ergi a beh ar d u te. Argi ti k en ergi a lortzek o p rozesu ari fotosintesi ed o
funtzioklorofilikoaesaten zai o.
F otosi n tesi a gau zatzek o, argi az gai n , lan d areek k arbon o d i oxi d oa eta u ra ere
beh ar d i tu zte. E rreak zi o h ori ek klorofilai zen ek o k olore berd ek o su bstan tzi a
bati esk er gertatzen d i ra.
H
2
O +CO
2
+argia(klorofiladagoenean) nutrienteak+O
2
A u rk eztu d i zu gu n erreak zi o -lab u rp en ean h i ru gertak ari garran tzi tsu an tze-
m an go d i tu zu :
L an d areek beren n u tri en teak ek oi zten d i tu zte glu zi d oak , li p i d oak ...) su s-
trai etati k x u rgatzen d u ten u rari , k arb o n o d i o x i d o ari eta b este elem en tu
batzu ei esk er.
P rozesu h orretan k arbon o d i oxi d oa k on tsu m i tzen d a. Atm osfera p u ri fi k atu
egi ten d a, i zan ere, atm osferan C O
2
geh i egi egotea k altegarri a d a.
O xi gen oa i gortzen d a; h ortaz, atm osfera p u ri fi k atu egi ten d a. I zak i bi zi d u n en
arn ask etan k on tsu m i tzen d en oxi gen oa atm osferara i tzu ltzen d a.
150
7
Fot osi nt esi an hi ru gauza garrant zi t su gert at zen di ra: nut ri ent een
ekoi zpena, CO2-ren kont sumoa et a O2-ren i gorpena. Hal a ere, ez
da azal du f ot osi nt esi ak best e bi zi dunent zat duen garrant zi a.
Ezt abai dat u gel an: zergat i k da f ot osi nt esi a best e ani mal i a bat zuen bi zi -
raupenerako ere garrant zi t sua?
Izaki bi zi dunak hai nbat est i mul uren aurrean sent i berak di ra.
Landareestalia.
Landareelikatuaetaargitan.

Landareximela.
> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >
Landareak argi a bi l at zen du hazt eko. Haurrak oi hu egi t en du zul at zen dut enean. Txakurrak et a kat uak ez di ra oso l agun onak i zat en.
Z u latzen ed o erretzen garen ean , p en tsatu gabe, h ori eragi n
d u en o b jek tu ti k ald en tzen gara. H o ri egintzaerreflexua
d a.
E gi n tza h o ri m i n i k h artu gab e an tzem atek o m o d u a d u zu
h au : i ru d i an i k u sten d u zu n bezala eseri , erlaxatu m u sk u -
lu ak eta, esk u aren ertzarek i n , em an k olp e bat belau n aren
azp i an d ago en sartu n ean . H an k a ai reari o sti k o em an ez
ti ratu egi ten d ela i garri k o d u zu .
K o lp earen estimuluaren au rrean , m u gi m en d u b atek i n
erreak zi on atzen d u .
10Zelulak oinarrizko unit at eak dira
G ogoan i zan i zak i bi zi d u n en berd i n tasu n az h i tz egi ten d ela, osaera berd i n tsu a
eta, i k u si d u gu n bezala, fu n tzi o berd i n tsu a ere bad u telak o. B ai n a, h orrez gai n ,
egituraberdintsuaere bad u te. I zak i bi zi d u n oro zelulabatek , batzu k ed o ask ok
osatzen d u te.
Zelula bizidunen oinarrizkounitateada.
Z elu lak , geh i en etan , m i k rosk op i k oak d i ra, bai n a k on p lexu tasu n h an d i a d u te
eta nutrizio-, erlazio-eta ugalketa-fu n tzi oak betetzen d i tu zte.
Sch wan n eta Sch lei d en i k erlari ek en u n tzi atu zu ten Zelularen teoriaX I X .
m en d ean , i zak i bi zi d u n ask oren zelu la ask o i k ertu on d oren .
Teori a h ori h on ak o p u n tu h au etan labu rbi l d ai tek e:
I zak i bi zi d u n gu zti ak an i m ali ak , lan d areak , on d d oak , bak teri oak eta p rotok -
ti stak ) zelu la batez ed o geh i agoz osatu ri k d au d e.
Z elu la d a i zak i bi zi d u n en u n i tate an atom i k o eta fi si ologi k oa. H au d a, egi tu ra-
-u n i tatea.
Z elu la gu zti ak beste zelu la bateti k d atoz, leh en en goaren zati k etati k .
Z elu la arru n t batek i n gu ratzen d u en mintzaeta zi top lasm a d i tu osagai . Zito-
plasmab arru k o p artea d a, eta zelu laren fu n tzi o gu zti ez ard u ratzen d i ren
organuluu gari d i tu . H orren barru an d ago nukleoaere, gran u lu ak bai n o n ah i -
k otxo h an d i agoa eta zelu laren jard u era gu zti a zu zen tzen d u en a.
B ad i ra zelu la bak arrez osatu ri k d au -
d en i zak i ak , zelulabakarrak d i ra.
P rotozooak , paramezioa, k asu , i zak i
zelu labak arren ad i bi d e ad i erazgarri a
d i ra; n o rb an ak o b ak o i tza u n i tate
k on p lexu a d a. B ad i ra zelu la bak arra
d u ten beste i zak i batzu k , bak teri oak ,
esaterak o, bai n a h ori en zelu la bak a-
rra ask oz ere si n p leagoa d a.
B ai n a o rgan i sm o geh i en ek zelu la
ask o d i tu zte, zelulanitzakd i ra.
153
7
Natur Zientziak
Bakt eri oak erdi bi t zearen bi dez ugal t zen di ra, oso azkar. Bakt eri o bat zuk hogei mi nut uan
behin erdibit zen dira. Bakt erio horien hazkunt za bat ean 1 000 norbanako badaude, zenbat
egongo dira ordu erdi geroago?
9I zaki bizidunak ugaldu egit en dira
I zak i b i zi d u n ek , ugalketa-fu n tzi o aren b i tartez, eu ren an tzek o n o rb an ak o ak
egi ten d i tu zte, esp ezi eak i rau n d ezan . F u n tzi o h ori betek o ez bali tz, p lan etak o
bi zi a d esagertu egi n go li tzatek e.
B i u galk eta-m ota d au d e. B ad a u galtzek o oi n arri zk o era bat, n orban ak o bak a-
rrarek i n gerta li tek een a, ugalketaasexuala. E saterak o, p aram ezi oen erd i bi tzea
1 . i ru d i a) , esp ora bi d ezk o u galk eta 4. i ru d i a) ed o ald axk en bi d ezk o u galk eta
6. i ru d i a) m ota h orretak oak d i ra.
B ai n a u galtzek o erari k oh i zk oen a ugalketasexualad a. U galk eta m ota h orre-
tan , gametoi zen ek o bi zelu la elk artzearen on d ori oz sortzen d a i zak i berri a.
Z elu la h ori ek bi n orban ak ok em aten d i tu zte, sexud esberd i n ek oak bi ak , bata
arra eta em ea bestea. B i gam etoak , zelu la bak ar batean elk artu ri k , garatu egi ten
d i ra eta i zak i berri a sortu .
T xi ta 2. i ru d i a) , txah ala 3. i ru d i a) eta gari a 5. i ru d i a) u galk eta sexu alaren
bi d ez osatzen d i ra.
152
7
Osat u: Ugal ket a et a espezi ea el karri l ot uri k daude, norbanakoa
et a dauden bezal a.
Geranio bat en adar bat mozt u et a lurpean sart zen badugu, landare
berria sort uko da. Zer ugalket a-mot a da hori?
1. Oi narri zko i zaki bat zuk erdi bi t uz ugal t zen di ra. 2. Hegazt i ak et a best e ani mal i a asko arraut zet at i k
j ai ot zen di ra.
3. Ugazt unak, ordea, kume bi zi ez erdi t zen di ra.
4. Onddoak espora i zeneko zel ul et at i k j ai ot zen
di ra.
5. Landare gehi enak hazi en bi dez ugal t zen di ra. 6. Landare askoren kasuan, beren zat i bat nahikoa
izat en da bera bezalako best e landare bat sort zeko.
Paramezioak
izaki unizelularrakdira.
Funt sezko bi zel ul a-mot a daude:

bat zuk oso xumeak, bakt eri oenak
(prokariot ikoak), et a best eak konple-
xuak, gai nerako i zaki bi zi dunenak
(eukari ot i koak).
Gogorat u
12Zelulak ugaldu egit en dira
I zak i b i zi d u n ak esp ezi eak i rau n d ezan u galtzen d i ren m o d u an , zelu lak ere
u gald u egi ten d i ra, beste zelu la batzu k sortzek o.
Z elu la gu zti ak beste zelu la batzu etati k sortzen d i ra, zelula-ugalketarenbi d ez.
Z elu la ask o erdibiketarenbi d ez u galtzen d i ra; h au d a, zelu la am a bat bi zelu -
lak u m etan zati tzen d a. H o ri b ak teri o ek i n , alga b atzu ek i n eta p ro to zo o ek i n
gertatzen d a.
B i zelu lak u m e berdin-berdinaki zatek o , zelu la am ak mitosi i zen ek o m ek a-
n i sm o zeh atz bati jarrai tu z erd i bi tzen d i ra.
Z elu lek n u k leoan kromosomai zen ek o egi tu rak d i tu zte; k rom osom ek azi d o
n u k lei k oa eta h eren tzi aren ard u ra d u te. M i tosi aren bi d ez, zelu lak u m eek zelu -
la am aren berd i n -berd i n ak d i ren k rom osom ak d i tu zte, k op u ru berean .
B eh atu h o n ak o esk em a h o n etan n o la zati tzen d i ren k ro m o so m ak m i to si an ,
eta n o la b erei zten d i ren ardatz akromatikoari esk er. A rd atz ak ro m ati k o
h ori en fi lam en tu ak zentrioloi zen ek o k orp u sk u lu etan sortzen d i ra.
155
7
Natur Zientziak
Behat u i rudi an zei n al de dagoen zel ul a amaren kromosomen et a
zel ul akumeen kromosomen art ean. Ikust en al duzu desberdi nt asu-
ni k? Hal a bada, bi l at u ent zi kl opedi an edo i kast egi ko l i burut egi an,
kromosomaberbari dagoki on at al ean, desberdi nt asun hori zerga-
t i k gert at zen den.
Bilat u mitosi hit za ere. Behat u irudiak et a aldera it zazu orrialde hone-
t ako eskemarekin. Marrazt u mit osi bat kromosoma-pare birekin.
11Zelulen f unt zioak
izaki bizidunenak berak dira
K lo ro fi la d u en lan d are-zelu la b atek fo to si n tesi a egi ten d u , eta, h o rrela,
n u tri en teak lo rtzen d i tu . L an d areen k lo ro fi la kloroplastoi zen ek o zelu laren
organ u lu batzu etan d ago.
Z elu lak en ergi a m o d u h o rretan lo rtzeri k ez b ad u , eta su b stan tzi a si n p leak
n u tri en te bi lak atu ere, eli k agai ak zelu laren k an p ok o ald eti k lortu beh ar d i tu .
I zak i zelu labak arrek k an p oti k lortzen d i tu zte n u tri en teak , zelu laren m i n tza-
ren b i tartez. I zak i zelu lan i tzek garrai o -si stem ak ed u k i tzen d i tu zte
zi rk u lazi o-si stem a) n u tri en teak zelu la gu zti etara eram atek o.
Zelulen nutrizioazelu lek mitokondriai zen ek o o rgan u lu b atzu etan d u ten
su bstan tzi ari esk er gertatzen d a. Su bstan tzi a en tzi m a) h ori ei esk er gertatzen
d a zelulen arnasketa, h on ak o eran i ru d i k atzen d en erreak zi o-m u ltzoa:
Energianutrienteak +O
2
CO
2
+H
2
O +energia
H orrez gai n , zelu lak , beren i n gu ru an , gai d i ra esti m u lu ei eran tzu tek o, h au d a,
erlazio-funtzioa ere b etetzen d u te. E sti m u lu ei em aten d i eten eran tzu n i k
oh i zk oen a m u gi m en d u a d a. Z elu len m u gi m en d u ak bi m otatak oak i zan d ai -
tezk e: endozelularrak, zelu laren b arn ek o m u gi m en d u ak , eta exozelularrak,
lek u ald ak eta d agoen ean .
M u gi m en d u ex o zelu larrak m i n tzaren eta zi to p lasm aren b eraren lu zap en en
b i d ez egi n d ai tezk e. L u zap en h o ri ek pseudopodoak d i ra. H o ri x e d a, h ai n
zu zen , amebaeta an tzek o p rotozooetan gertatzen d en a.
B este zelu la batzu etan zelu la i n gu ratzen d u ten eta m u gi m en d u an esp ezi ali -
zatu ta d au d en egi tu rak d au d e; u gari ak bad i ra, zilioakd i ra eta txalu p a batek o
arrau n en an tzera m u gi tzen d i ra; p aram ezi o ek egi ten d u te h o rrelak o m u gi -
m en d u a. B at ed o b i b ai n o ez b ad i ra, b ai n a lu zeago ak , zi go rren an tzek o ak ,
flageloak d i ra, esp ezi e geh i en etak o esp erm ato zo i d een an tzera. P ro to zo o
ask ok ere flageloak d i tu zte.
154
7
Amebakuretanmugitzendira, etapseudopodoei
esker hartzenduteelikagaia.
Zel ul a i sol at u bat en erdibitze-prozesua.
> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >
Ani mal i en zel ul ek el i kadura het erot rof oa dut e. Landareen zel ul a askok el i kadura aut ot rof oa dut e. Hori et ako askok mugi menduareki n erant zut en di et e
est i mul uei .
L A B U RPE NA
> > > L A B U R P E N A > > > L A B U R P E N A > > >
I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>
@
www.geocit ies.com/ RainForest / 8769/ index.ht ml Orri i nt eresgarri honet an honakoari
buruzko i nf ormazi oa aurki t uko duzu: gal zori an dagoen f auna i beri arra, ani mal i en aurkako
gi zaki on ankerkeri a, ehi za et a espezi een t raf i koa. Horrez gai n, bi at al daude gal zori an dauden
Est at uko ugazt unei buruz: i t sas t xakur f rai dea et a kat amot z i beri arra.
>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK
Ekosfera Bi zi a gara dadi n ezi nbest eko bal di nt zak bet et zen di t uen eguzki -si st emako gunea.
Lurra da gune horret an dagoen pl anet a bakarra.
Biosfera Bi zi a dagoen Lurreko gunea. Part e bat ean at mosf erareki n, hi drosf erareki n et a
l urrazal areki n bat egi t en du.
Materia bizia Lehenengo mailako bioelement uek (O, C , H, N, P et a S), hau da, mat eria guzt iaren
% 96 et a bi garren mai l ako bi oel ement uek (Ca, Cl , K, Na, Mg, Si et a Fe) osat zen
dut e.
Biomolekulak Bioelement uez osat ut ako subst ant ziak, izaki bizidunak osat zen dit uzt enak. Mult zo
hauek osat zen dit uzt e: gluzidoak, lipidoak, prot einak et a azido nukleikoak. Hori dela
et a, izaki bizidunek osaera-unit at ea dut e.
Gl uzi doak f rut an, l ekari et an, pat at et an
et ab. daude. Lipidoak olioan, hirugiharrean,
f rui t u l ehorret an... Prot ei nak, okel an, es-
nean, arrainean...
Izaki bizidunen
funtzioak
Izaki bi zi dun guzt i ek bet et zen di t uzt e nutrizio-, erlazio- et a ugalketa- f unt zi oak.
Funt zio-unit at ea dut e.
Nutrizioa Bi era daude: autotrofoa, izakiek beren elikagaiak ekoizt en dit uzt e (fotosintesian
bat ez ere) et a heterotrofoa, elikagaiak best e izaki bizidun bat zuengandik lort zen
direnean.
Al gak et a l andareak aut ot rof oak di ra.
Onddoak et a animaliak het erot rof oak dira.
Erlazioa Izaki bi zi dunek hai nbat f akt oreren aurrean sent i berak di ra (t enperat ura, argi a,
hezet asuna, et ab.) et a erreakzionat u egit en dut e. Landareak argirant z hazt en dira.
Ugalketa Izaki bizidunek euren ant zeko norbanakoak egit en dit uzt e. Sexualaala asexualaizan
lit eke.
Sexual a: gamet oen bat egi t ea.
Asexual a: erdi bi ket a, esporak...
Zelulak Izaki bi zi dunak erat zen di t uzt en oi narri zko uni t at eak di ra et a ant ol amendu
berdint asuna adi erazt en dut e.
Prokari ot i koa: bakt eri oa.
Eukariot ikoa: paramezioa, landare-zelula...
Zelulen
funtzioak
Izaki bi zi dunen berberak: nutrizioa, erlazioaet a ugalketa.
Zelulen
ugalketa
Zel ul ak best e zel ul a bat zuet at i k sort zen di ra. Sort ut ako zel ul ak berdi n- berdi nak
i zat eko gert at zen da mit osia.
Bioaniztasuna Izaki bizidunek osaera berdint sua, f unt zio berdint sua et a ant olamendu berdint sua
dit uzt e erkide. Haien kont serbazioa gizat eria osoaren erant zukizuna da.
Cost a Ri can soi l i k, 500 000 i nguru espezi e
desberdi n bi zi di ra.
>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>I KASNAUTAK>>>
157
7
Natur Zientziak
13I zaki bizidunak desberdinak dira
I zak i bi zi d u n ek osaera berd i n tsu a, an tolam en d u berd i n tsu a eta fu n tzi o ber-
d i n tsu a i zan arren , h o rrek ez d u esan n ah i gu zti ek b erd i n ak i zan b eh ar
d u ten i k . Ai tzi ti k , bi zi -era ask o d au d e, eta h ori ek bi osferan an i ztasu n h an d i a
eragi ten d u te.
I n gu ratzen gai tu en n atu rari begi ratzea bai n o ez d u gu , eta form a, tam ai n a eta
p ortaera d esberd i n a d u ten bi zi d u n u gari i k u si k o d i tu gu .
G u re p lan etak o b i zi m o d u an i ztasu n ak gi ro gu zti ak k o lo n i zatzen d i tu zten
esp ezi e bi ologi k oen an i ztasu n ean d u i sla.
G u zti en i k erk etak eta k on tserbazi oak gu re zi bi li zazi oaren zeregi n garran tzi tsu a
i zan beh ark o lu k e. H orretarak o k on p rom i so form ala h artu zu ten 1 992an , R i o
d e Jan ei rok o Bioaniztasunari buruzkoItunasi n atu zu ten h i ru rogei ta h am ar
h erri ald eek .
Bioaniztasuna gureplanetakoaniztasun biologikoaaipatzekoera-
biltzen den berbada.
G au r egu n , m i li oi eta erd i i n gu ru espezie d esberd i n ezagu tzen d i tu gu ; h ori eta-
ti k m i li oi bat i n tsek tu ak d i ra. H ala ere, bad i ru d i esp ezi e geh i en ak d esk ri batzek o
d au d ela orai n d i k .
K au sa n atu ralen o n d o ri o z, eta, b atez ere, gi za jard u eraren o n d o ri o z, gau r
egu n , u rtean 1 7 000 esp ezi e i n gu ru 1 7 000! d esagertzen d i rela k alk u latzen
d a.
G u re esk u d ago etork i zu n ek o m u n d u a gau rk oaren an tzek oa i zatea, eta ez
basam ortu a. G u re gi zartean esp ezi een i rau p en a ed ozei n esp ezi eren a bi osfe-
rarak o berezi k i garran tzi tsu a d elak o i d ei a gai len tzen ez bad a, basam ortu ran zk o
bi d ean gara.
156
7
Zenbat espezi e gal du ot e di ra azkeneko
hamabi urt eet an?
Zi ent zi al ari bat zuen i ri t zi z, dauden espe-
zi een % 5 bai no ez dugu ezagut zen.
Zenbat espezi e ot e dago munduan?
Nola lagun dezakegu biosf eraren kont ser-
bazioan?
3
Espeziea: elkarren art ean ugal dai-
t ezkeen et a ezaugarri komunak dit uz-
t en izaki bizidunen mult zoa.
Hit z berriak
159
7
Natur Zientziak
I DOI AREN L ABORATEGI A
>>>I DOI AREN L ABORATEGI A >>>>>>I DOI AREN LABORATEGI A >>>I DOI AREN LABORATEGI A>>>I DOI AREN LABORATEGI A>>>
>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>I DOI AREN L ABORATEGI A>>>
158
7
Prozedura
Tipularen epidermiseko zelulak behat zeko,
hauxe behar dugu: mi kroskopi oa, port a,
est alkia, eskalpeloa edo hort za, mat xardak
et a t i pul a. Dena dugunean, ondoko urra-
t sei jarrait uko diegu:
1. Zat i t u t i pul aren erraboi l a l au zat i t an,
1. i rudi an agert zen den bezal a. Zat i
hori et ako bat osat zen dut en orri et ako
bat berei zi , et a barrual dean duen mi nt z
mehea kendu. M at xardak et a hort za
erabi l i z, 1 cm
2
bai no t xi ki agoa den zat i
bat hart u mi nt z mehe horret at i k.
2. Ipi ni zat i hori port a bat en erdi an et a,
ur- t ant a bat i suri t akoan, est al ki areki n
est al i .
3. Behat u mikroskopioan: lehenengo han-
di t ze gut xi reki n et a, geroago, handi t ze
handi agoeki n. Egi n marrazki bat et a 2.
irudikoarekin alderat u.
Ondoriozt apenak
M i kroskopi o bi dezko behaket a oso eragi ket a erraza da, et a begi en bi st az l ort u ezi n
l i t ezkeen dat u asko emat en di t u.
Bat zuet an prest akina t indat u behar den arren, gehienet an, honakoan bezala, horrelako
manipulaziorik gabe egin lit eke eragiket a.
Erant zun galdera honi:
Hi ru okul ar di t uzu, 5x, 10x et a 15x- ekoak, et a hi ru obj ekt i bo 10x, 20x et a 50x- ekoak.
Zenbat modut ara konbi nat u ahal i zango di t uzu 100 handi t ze l ort zeko? Zei n di ra?
I doia Kort a et a mi kroskopi o bi dezko behaket a
Jontxu, gustatuko al litzaizuke zelulak aurrez aurre ikustea?
Gure irakasleakesan zigun arraut zak
zelulak direla, et a egunero ikust en dit ut
plat erean edo hozkailuan!
Bai , j aki na, bai na zel ul a mi kroskopi koez ari nai z.
Bai hori xe! Horret arako
mi kroskopi oa behar dugu, ezt a?
Jaki na,
Jont xu mai t ea!
Et a ba al daki zu mi kroskopi oa erabi l t zen? Oso
t resna del i kat u et a garest i a da, et a kont u
handi areki n erabi l i behar da hondat u
ez dadi n. At al ak deskri bat uko di zki zut .
Okularrean et a objekt iboan i rudi
mi kroskopi koa handi t zea eragi t en dut en
l ent eak daude. Oso del i kat uak di ra et a kont u
handi areki n erabi l i behar di ra. Handi pena zenbaki
oso bat eki n et a xzei nuareki n adi erazt en da.
A! , Okul arrak 10 xadi erazt en badu,
horrek esan nahi du hort i k begi rat zean
10 al di z handi t u dugul a i rudi aren t amai na.
Mi kroskopi o bi dezko behaket aren handi t zeak
okul arraren handi t zeak obj ekt i boaren handi t zeeki n
bi derkat uz kal kul at zen di ra. Ul ert zen al duzu?
Behat u nahi dugun l agi na port a i zeneko
bei razko pi eza bat ean i pi ni behar
da et a est alki i zeneko best e xaf l a
meheago bat eki n est al i behar dugu.
Hori xe da prest akin mikroskopiko bat .
Prest aki nak plat inaren gai nean i pi ni
behar di ra, et a mat xardareki n eut si ko di t ugu.
Behaket a egi t eko mi kroskopi oa argizt apen-
-gailuarekin argi zt at u behar duzu.
Ent xuf at u bai no ez duzu egi n behar.
Prest aki na egoki enf okat zeko, f okurat zeko
t orl oj uari eragi n behar zai o, i rudi a garbi i kusi art e.
Argi aren sarrera erregul at zeko, diaf ragmaren
kanpoko agi nt eari eragi n behar di ozu.
Enf okat zera zoazenean, at zera egi n, et a
hodi a prest aki nera nol a hurbi l t zen den begi rat u
behar duzu, best el a, ust ekabean, obj ekt i boaz
prest aki na j o dezakezu et a bat a al a
best ea, nahi z bi ak, apurt u.
Ondo da. Nondi k hasi ko gara? Hauxe da gurpila, ezt a?
Jaki na.
161 161
7
Natur Zientziak
E G I N A U R R E R A I K A S I T A K O A R E K I N
J O U R R U N A G O
Zer da ekosf era? Zergat i k ez dago bi zi ri k ez M erkuri on ez
Jupi t erren?
At mosf erako et a hi drosf erako zei n part e ez daude bi osf eran?
Arrazoi t u erant zuna.
Ki mi karen at al bat ek zergat i k i kert zen di t u karbonoaren kon-
posat uak soi l i k? Garrant zi t sua al da i kerket a hori bi zi rako?
Zergat i k?
Gluzidoek funt zio energet ikoa dut e, et a lipidoek ere bai. Osae-
raz gain, zein funt zio-desberdint asun dago bat zuen et a best een
art ean?
Bi espezi et ako mat eri a bi zi an gl uzi do berdi n-berdi nak aurki
dai t ezke. Era berean, aurki al l i t ezke azi do nukl ei ko berdi n-
-berdi nak bi espezi e desberdi net an? Zergat i k?
Gl ukosa gl uzi do bat da, et a, horrez gai n, l andareent zako et a
ani mal i ent zako el i kagai a ere bai . Nut ri zi o- era bera al dut e?
Era berean l ort zen al dut e?
Eman egi nt za erref l exuaren adi bi de bat , t est uan ai pat zen
denaren desberdi na.
Zert an dat za mi t osi a? Deskri bat u, marrazki ak erabi l i z.
Orai n erraza da azal t zen zergat i k ari den gi zaki a bere i ndus-
t ri a- j arduerareki n munduko bi oani zt asuna murri zt en, bai na
gert aera hori ez da berri a, Erdi Aroan ere sunt si t zen zuen.
Esan al dezakezu nol a gert at zen zen?
Zein funt zio bet et zen du at mosferak Lurrean bizia egon dadin?
Gogoan i zan Il argi a ekosf eran dagoen arren ezi nezkoa del a
bert an bizia egot ea.
Goi mai l ako i zaki bi zi dunen zel ul ak mi t osi bi dez zat i t uko ez
bal i ra, zer gert at uko l i t zat eke?
Nol a i zan l i t eke erabi l garri a f ot osi nt esi a i zaki bi zi dunen
arnasket an?
Basoak desagert uko balira, nola eragingo lioke horrek biosfera
osoari?
Unit at e honet an egin dugun akt ibit at e bat ean, diagrama zirku-
lar bat en bidez, mat eria bizia zein subst ant ziek osat zen dut en
irudikat u dugu. Egin orain best e diagrama bat bioelement uen
edukiarekin. Bost sekt ore baino ez dit uzu irudikat uko, lau uga-
rienent zat , et a bosgarrena gainerako guzt ient zat .
A B I A T U
160 160
7
A K T I B I T A T E A K
> > > A K T I B I T A T E A K > > > A K T I B I T A T E A K > > >>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>
>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>AKTI BI TATEAK>>>
Osat u hut suneak et a i ni zi al a bai no ez dut en hi t zak:
Pospoloekin erret zen bazara, min emat en dizu et a eskua ken-
t zen duzu, funt zio bat bet et zen ari zarelako. Zein mot at akoa?
Zei n di ra ugal ket a-mot ak? Eman bi na adi bi de.
Nol a mugi dai t ezke zel ul ak? Eman adi bi de bat .
Zer da erdi bi ket a?
Azal du l abur zer den bi oani zt asuna. Esan mehat xupean da-
goen, et a zergat ik.
I ZAKI BI ZI DUNAK
B..............
honen osagai di ra
BI O...........
1 TENPERATURA EGOKIA
2 ............................
3 ............................
ani t zak di renez, berba hauxe
erabi l t zen da
A ..............
honet an
berdi nt suak di ra
Z...............
honakoek osat zen
dit uzt elako
N..............
bi mot at akoa i zan l i t eke
A ..............
H..............
bi mot at akoa i zan l i t eke
S..............
A ..............
ERLA ZI OA
f unt zi o hauek bet et zen di t uzt e
U..............
F..............
LEHENENGO
MAILAKO
BIOELEMENTUAK
BIGARREN
MAILAKO
BIOELEMENTUAK
O, C, ..., ...,
..., ...
Ca, ..., ..., ...,
..., ..., ...
konposat u hauek osat zen di t uzt e
1 URA
2 GLUZI DOA K
3 L............
4 P............
5 A ............
mat eri a bi zi a osat zen dut en el ement uak
O...............
bal di nt za hauek bet et zen
di t uen l urrean daude
Zei n eremu hart zen du bi osf erak?
Zei n di ra karbonoaren, f osf oroaren et a suf rearen si nbol oak?
Zer di ra el ement u bi oki mi koak? Zei n best e i zen dut e?
Zei n da gl uzi doen f unt zi o nagusi a? Ai pat u gl uzi dot an j ori a
den el i kagai ren bat .
Zer da f ot osi nt esi a? Zei n i zaki k egi t en dut e?
Zei n el i kadura- mot a da f ot osi nt esi a? Zei n subst ant zi a da
ezi nbest ekoa f ot osi nt esi a gert a dadi n?
3
% 3
% 30
% 67
ura
subst ant zi a
organi koak
gat z
mi neral ak
% 25
% 50
% 75
% 100
ZI E NTZI A E BA KI NA K
> > > Z I E N T Z I A E B A K I N A K > > >
>>>Z I E N T Z I A E B A K I N A K >>>Z I E N T Z I A E B A K I N A K >>>Z I E N T Z I A E B A K I N A K >>>
163
7
Natur Zientziak
162
7
> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >
A U T OE B A L U A Z I OA
> > > A U T O E B A L U A Z I O A > > >
Zenbat met rot at i k gora at mosf era ez
da bi osf erako part e?
a) 7 000 m. b) 6 000 m.
c) 5 000 m. d) 4 000 m.
Pent sa dezagun alegiazko planet a bat ,
bere izarrarekiko sist emaren ekosferan
dagoena et a Lurraren ant zeko masa
et a bolumena dit uena, baina bizit zarik
ez duena. Zer f al t a l i t eke pl anet a
horret an?
a) At mosf era. b) Hi drosf era.
c) Li t osf era. d) Guzt i ak.
Fosf at oa, nat uran, honel a aurki deza-
kegu:
a) El ement u-eran.
b) Fosf uroak erat zen.
c) Fosf at oak erat zen.
d) Aurreko era guzt i et an.
Karbono purua, nat uran, di amant ea
edo honako hau erat zen aurki dait eke:
a) Harri kat za. b) Graf i t oa.
c) Esmeral da. d) Gl uzi doak.
Lehenengo mai l ako bi oel ement uak
di ra:
a) C, H, O, N. b) O, C, H, Na.
c) C, H, Na, N. d) Guzt i ak.
Bi zi dunon ugal ket aren et a herent zi a-
ren ardura, honakoek dut e:
a) Gl uzi doek.
b) Li pi doek.
c) Prot ei nek.
d) Azi do nukl ei koek.
Biomolekula ugarienak dira honakoak:
a) Gl uzi doak.
b) Li pi doak.
c) Prot ei nak.
d) Azi do nukl ei koak.
3
Ani mal i ek l au f aset an bet et zen dut e
nut ri zi o-f unt zi oa, hauexek di ra (orde-
nari k gabe):
a) Di gest i oa.
Arnasket a.
Ugal ket a.
Erl azi oa.
b) Zi rkul azi oa.
Erl azi oa.
Arnasket a.
Irai zket a.
c) Arnasket a.
Ugal ket a.
Irai zket a.
Zi rkul azi oa.
d) Irai zket a.
Zi rkul azi oa.
Arnasket a.
Di gest i oa.
Arnasket an, hauxe i gort zen dugu:
a) O
2
b) CO
2
c) H
2
d) He
Fot osi nt esi a egi t eko, hauxe behar du
l andare bat ek:
a) O
2
b) CO
2
c) Ongarri a. d) Azido nukleikoak.
Zel ul ek nukl eoan azi do nukl ei koa du-
t en f i l ament u bat zuk di t uzt e. Zer i zen
dut e?
a) Kl oropl ast oak. b) Kromosomak.
c) Zent ri ol oak. d) Mi t osi a.
162
Ti pul aren epi dermi saren behaket a mi kroskopi koa egi t eko, cm
2
bai -
no t xi ki agoa den gai nazal -zat i a hart u behar da. bat en gai nean i pi ni
behar da, t ant a bat zuk gehi t u et a bat eki n est al i . Lehe-
nengo, behaket a handi t ze egi n behar da et a, geroago, handi t ze
20x- ko obj ekt i boa et a 10x- ko okul arra erabi l t zen dugunean, 200
handi t ze l ort uko di t ugu.
>>>>E R A N T Z U N I D O I A R I >>>E R A N T Z U N I D O I A R I >>>
Ameri kako gune t ropi kal et an best e gune t ropi kal bat zuet an bai no askoz espezi e gehi ago
daude, et a, j aki na, pl anet ako gune epel edo hot zet an bai no asko ere gehi ago. Cost a Ri ca
ani zt asun handi eneko erregi oa del a esan dai t eke. Bert an egon l i t eke bi zi dunen espezi e
guzt i en % 4, nahi z et a gai nazal osoaren % 0,01 bai no ez duen.
Herri al de t xi ki horret an, 10 000 km
2
bakoi t zeko 259 zuhai t z espezi e aurki dai t ezke. Et a
500 000 i nguru espezi e egon l i t ezkeel a kal kul at zen da. Hori et at i k, 87 000 (% 17,4) bai no
ez di ra deskri bat u.
Cost a Ricako
bioanizt asuna
Urt ero, mi l aka espezi e desagert zen di ra et a, hai eki n bat era, gai xot a-
sunak osat zeko bot i kak, i ndust ri arako et a nekazari t zarako
produkt uak, et ab. lort zeko aukerak ere bai.
Desagerpen horren arrazoiak asko dira: habit at en sunt sipena, ekosis-
t ema bat ean espezie berriak sart zea; landare et a animalien gehiegizko
ust iakunt za; poluzioa; basoak mozt ea; urt egiak, aut obideak et a aut o-
pi st ak espezi een bi zi a normal t asunez garat zea eragozt en dut en
t okiet an eraikit zea, et ab.
Hort az, ezi nbest ekoa da herri al deri k aberat senet i k hasi et a herri al de
xumeenera bi t art e, guzt i ak arazo l arri horret az j abet u et a, nork bere
aukeren arabera, hondamendia saihest eko konponbideak proposat zea.
Bi oani zt asuna zai nt zeko bi modu daude: espezi eak banan- banan
kont serbat zea, edo espezi e hori ek bi zi di ren habi t at a babest ea. Kon-
ponbi de bat ek ez du best ea bazt ert zen, beraz, ahal egi n guzt i a bi
norabi de hori et ara bi derat u behar da.
Ba al daki zu zei n den munduan gal t zeko arri skuri k handi en pai rat zen
duen f el i doa? Agi an burura t i greak edo l ehoi ak et orri ko zai zki zu,
garabi dean dauden herri al deet akoak di rel ako. Ez da ba, horrel a!
Gi zaki on erruz, arri skuri k handi ena pai rat zen duena Espai ni ako f el i do
eder, sendo et a dot ore bat da: kat amot z iberiarra.
Kont serbat zen al
dit ugu espezieak?
Ezi n da zehazki j aki n noi z agert u zi ren
l ehenengo zel ul ak Lurrean, bai na gut xi
gorabeherako denbora-eskala zehat z lit e-
ke. Aurki t u di ren f osi l i k (ant zi na bi zi i zan
zi ren i zaki en arrast oak) ant zi nakoenek
egungo bakt erioen ant za dut e et a 3 400
et a 3 500 milioi urt e inguru dit uzt e! Hau
da, Lurra sort u et a 1 100 milioi urt e baino
igaro ez zirenean, baziren zelulak.
Noiz agert u ziren
lehenengo zelulak?
213
Natur Zientziak
> > > B I O L O G I A E T A G E O L O G I A > > > B I O L O G I A E T A G E O L O G I A > > >> > > B I O L O G I A E T A G E O L O G I A > > > B I O L O G I A E T A G E O L O G I A > > >
212
ERANSKI NAK
>>>ERANSKI NAK>>>ERANSKI NAK>>>ERANSKI NAK>>>>>>E R A NSK I NA K >>>E R A NSK I NA K >>>E R A NSK I NA K >>>E R A NSK I NA K >>>
M ineralen sailkapenerako oinarrizko t aula M ineralik garrant zit suenak
2,5 - 3
D
i
s
t
i
r
a

e
z

m
e
t
a
l
i
k
o
a
Gogort asuna
Kuart zoa
M agnesit a
Olibinoa
Bauxit a Pirit a
M oskobit a
I gelt sua
Augit a
Kalt zit a Ort osa
Hornblenda Oligist oa
Hori a
2,5 - 3 Zuri a
* Ast eri skoa dut en mi neral ek di st i ra erdi met al i koa dut e.
* * Hemat i t ea (edo ol i gi st oa) bi al di z agert zen da, bi erat an ager dai t ekeel ako.
* * * Esf ol i azi oa: xafla-erakoaxaf l a mehe eran gert at zen da, tabularrat aul a-eran, hau da, xaf l a l odi agoak.
Prismatikoa, pri sma-eran. Mi neral bat zuek esf ol i azi ori k ez i zat eak ez du esan nahi hori et ako bat zuek kri st al i k ez dut eni k.
Kol orea
Hori a
M arra
Ez
Zuri a Ez
Esf ol i azi oa
19
Dent si t at ea
Urrea
10,5 Zi l arra
2,5 Gorri a
2,5 - 3 Zi l ar-gri sa
Gorri a Pri smat i koa
Gri s di st i rat sua Kubo-erakoa
8 Zi nabri oa*
7,6 Gal ena
3,5 - 4 Hori a
5,5 - 6,5 Bel t za
Berde i l una Ez
Bel t za Okt aedro-erakoa
4,2 Kal kopi ri t a
5,1 Magnet i t a*
6 Bel t za edo gri sa
6,5 Hori a
Gorri a Ez
Bel t za Kubo-erakoa
5,1 Hemat i t ea* *
5 Pi ri t a
1 Gri sa
1 Bel t za-gorri a
Gri sa Xaf l a-erakoa
Gorri a Ez
2,5 Graf i t oa
5,1 Hemat i t ea* *
1,5 Kol oregabea-zuri a
1,5 - 2 Berde i l una
Zuri a Xaf l a-erakoa
Zuri a-berdexka Xaf l a-erakoa
2,6 Kaol i ni t a
2,6 Kl ori t a
< 2 Hori a
2 Kol oregabea
Zuri a Ez
Zuri a Kubo-erakoa
2 Suf rea
2,1 Hal i t a
2 Zuri a-gorri a
2 - 2,5 Kol oregabea
2,3 Igel t sua
2,8 Moskobi t a
2,5 - 3 Nabarra-bel t za
3 Koloregabea-askot arikoa
Zuri a Erronboedroak
3 Bi ot i t a
2,6 3,6 Kal t zi t a
3 - 3,5 Kol oregabea-zuri a
3,5 - 4 Hori a-bel t za
Zuri a Tabul arra
Nabarra Kubo-erakoa
4,5 Bari t a
4 Esf al eri t a
3,5 - 4 Kol oregabea-zuri a
4 Kol oregabea
Zuri a Okt aedroak
2,9 Dol omi t a
3,1 Fl uori t a
4 - 4,5 Koloregabea-askot arikoa
5 Kol oregabea
Zuri a Ez
3 3,5 Magnesi t a
3,2 Apat i t oa
5,5 - 6 Berdea-bel t za
6 Zuri a-arrosa
Berdexka Pri smat i koa
Zuri a Tabul arra
3,3 Hornbl enda
2,5 Ort osa
6 Zuri a-berdea
6 - 6,5 Berde i l una
Zuri a Tabul arra
Berdexka Pri smat i koa
2,6 2,7 Pl agi okl asa
3,5 Augi t a
6,5 - 7 Berde ol i ba
7 Koloregabea-askot arikoa
Zuri a Ez
Zuri a Ez
3,4 Ol i bi noa
2,6 Kuart zoa
7 - 7,5 Gorri a
10 Kol oregabea
Zuri a Ez
Okt aedroak
3,5 Granat ea
3,5 Di amant ea
M i neral a
D
i
s
t
i
r
a

m
e
t
a
l
i
k
o
a
E R A N T Z U N A K
> > > E R A N T Z U N A K > > > E R A N T Z U N A K > > >
> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >
> > > E R A N T Z U N A K > > > E R A N T Z U N A K > > > E R A N T Z U N A K > > >
> > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > > >
215
Natur Zientziak
214
> > > > > A U T O E B A L U A Z I O K O A K T I B I T A T E E N E R A N T Z U N A K > > >
1. UNITATEA
Akt i bi t at ea Erant zuna Orri al dea
1 b 8
2 d 13
3 b 11
4 b 12
5 E, G, E, G 13
6 a 14
7 a, b 14
8 b 15
9 b, c 14
10 b 14
11 a 17
12 c 20
13 d 20
14
hi pot esi / esperi ment u /
t aul a / azt ert u / hi pot esi
13, 23
5. UNITATEA
1 b 96
2 c 97
3 E, E, G, E 98
4 b 99
5 G, G, E, E 99
6 a 101
7 c 101
8 c 104
9 E, E, E, E 105
10 b 107
11 a, b, c 107
12 E, E, G, G 105,107
13 arazket a /
sedi ment azi oa /
i ragazpena
113
7. UNITATEA
1 a 144
2 d 145
3 c 147
4 b 147
5 a 146
6 d 148
7 c 148
8 d 149
9 b 154
10 b 150
11 b 155
12 1 / port a / ur /
est al ki / t xi ki eki n /
handi agoeki n
159
8. UNITATEA
1 c 167
2 a 174
3 a 174
4 b 174
5 d 175
6 d 176
7 b 175
8 d 176
9 d 177
10 b 178
11 b 171
12 a 170
13 b 169
14
15
c
d
172
177
16 a 180
17 lizunak / onddoen / mucor /
aspergillus / penicillium
177, 183
9. UNITATEA
1 a 190
2 d 191
3 c 192
4 b 192
5 a 192
6 d 194
7 b 194
8 c 198
9 a 198
10 d 199
11 a 200
12 d 200
13 b 201
14
15
a
2b / 3b / 4b
203, 204
207
6. UNITATEA
1 c 120
2 a 121
3 c 122
4 b 124
5 d 125
6 b 123
7 c 126
8 a 126
9 c 127
10 b 129
11 c 130
12 a 131
13 d 132
14
15
16
a
b
hori a / ez / 19 /
met al i koa / urrea
133
132
212. orri al deko
eranski na
4. UNITATEA
1 b 80
2 d 80
3 b 76
4 a 76
5 d 77
6 b 85
7 b 84
8 a 83
9 a 83
10 d 81
11 d 83
12 b 88
2. UNITATEA
1 a 45
2 b 32
3 c 35
4 d 37
5 d 32
6 a 36
7 b 37
8 b 38
9 d 39
10 c 45
11 c 45
3. UNITATEA
1 b 60
2 d 54
3 d 55
4 a 55
5 b 55
6 c 54
7 c 54
8 c 56
9 c 57
10 b 57
11 d 58
12 b 59
13 c 59
14 graf i koak / Y / X / eskal a 67
> > > A U T O E B A L U A Z I O K O A K T I B I T A T E E N E R A N T Z U N A K > > >

Natur Zientziak DBH1

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Natur Zientziak DBH1

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

IBAIZABAL

Funt sezko bi zel ul a-mot a daude:

Вам также может понравиться