T.C.

MLL ETM BAKANLII

RAYLI SSTEMLER TEKNOLOJS












DEMR YOLUNDA HIZ
582YIM249














Ankara, 2011



Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve
retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.




i

AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3
1. YOLA ETK EDEN KUVVETLER TESPT ETMEK ...................................................... 3
1.1. Rayl Sistemlerde Yk Aktarm ................................................................................... 3
1.2. styapya Etki Eden Kuvvetler ..................................................................................... 5
1.2.1. Dey Kuvvetler .................................................................................................... 6
1.2.2. Yatay Kuvvetler ..................................................................................................... 7
1.2.3. Dier Kuvvetler ..................................................................................................... 8
1.3. Dingil Basnc ve Hz Hesaplamalar ............................................................................ 8
1.3.1. = Hz Katsays Hesab ....................................................................................... 9
1.3.2. Hz Katsaysyla Azami Dingil Basnc ve Hz Hesaplamalar ............................. 9
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 11
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 13
RENME FAALYET2 .................................................................................................. 14
2. HIZ HESAPLAMALARI YAPMAK ................................................................................ 14
2.1. Hz Tanm ve eitleri ............................................................................................... 14
2.2. Minimum (En Az) Hz ve Hesaplamalar ................................................................... 14
2.3. Normal Hz .................................................................................................................. 15
2.4. Azami (En Fazla) Hz ve Hesaplamalar ..................................................................... 15
2.4.1. Deverli Kurpta Azami Hz ................................................................................... 15
2.4.2. Deversiz Kurpta Azami Hz ................................................................................. 16
2.4.3. Kurpta Deray Tehlikesi Olan Azami Hz ............................................................ 17
2.5. Kritik Hz ve Hesaplamalar ....................................................................................... 17
2.5.1. Deverli Kurpta Kritik Hz .................................................................................... 17
2.5.2. Deversiz Kurpta Kritik Hz .................................................................................. 18
2.6. Azami Hzn Almasnn Zararlar ............................................................................. 18
2.7. Seyir Kstlamas Tanm ve eitleri ......................................................................... 19
2.7.1. Seyir Kstlamalarnn eitleri ........................................................................... 19
2.8. Seyir Kstlamas Uygulamalar .................................................................................. 21
2.9. Seyri Kstlayan Etkenler ............................................................................................ 22
2.10. Seyir Kstlamalarnda Seyirden Kayp Hesab ......................................................... 22
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 24
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 26
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 27
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 28
KAYNAKA ......................................................................................................................... 29

NDEKLER



ii
AIKLAMALAR
KOD 582YIM249
ALAN Rayl Sistemler Teknolojisi
DAL/MESLEK Rayl Sistemler naat
MODLN ADI Demir Yolunda Hz
MODLN TANIMI
Demir yollarnda hz konusuyla ilgili bilgi ve becerilerin
kazandrld bir renme materyalidir.
SRE 40/32
N KOUL Fle ve Ekartman modln baarm olmak
YETERLK Demir yoluna gelen kuvvetleri tespit etmek
MODLN AMACI
Genel Ama
Gerekli ortam salandnda demir yollarnda trenlerin
gvenlik snrlar iinde seyrsefer yapmalar iin uygun
hz limitlerini tespit edip uygulayabileceksiniz.
Amalar
1. Yola etki eden kuvvetleri tespit edebileceksiniz.
2. Hz hesaplar yapabileceksiniz.
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
Ortam: Snf, uygulama sahas
Donanm: elik metre, hesap makinesi, fle ipi, tebeir,
seyir kstlama levhalar
LME VE
DEERLENDRME
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
AIKLAMALAR



1
GR

Sevgili renci,

Bu modl, Rayl Sistemler Teknolojisi alannda, demir yolunda hz uygulamalarnda
kullanlmak amac ile hazrlanmtr.

Teknolojinin her geen gn hzla ilerledii gnmzde zamannda ve gvenli ulam,
demir yolu iletmecilii iin ok nemlidir.

Bu modln renilmesinden sonra sahip olduunuz bilgi ve uygulama becerisi ile
tekniine uygun hz uygulamalarn yapabileceksiniz.

Ayrca bu modl baarmakla ortaya koyacanz i, sizin demir yollarnda hz
uygulamalar meslek dalnda vazgeilmezliinizi gsterecektir.

Demir yollarnda hz uygulamalar ile ilgili bilgi ve becerileriniz ne kadar iyi dzeyde
olursa demir yolu sektrndeki yeriniz de o kadar salam olacaktr.


GR



2







3
RENME FAALYET-1




Bu faaliyet sonunda gerekli ortam salandnda yola etki eden kuvvetleri tespit
edebileceksiniz.




Bulunduunuz yerdeki demir yolu ube efliine giderek demir yollarnda
styapnn tren hzlarnn tespitindeki etkisini aratrnz.
rendiklerinizi snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.

1. YOLA ETK EDEN KUVVETLER TESPT
ETMEK

1.1. Rayl Sistemlerde Yk Aktarm

Bir demir yolu tatnn her dingilinden yola aktarlan yk miktarna dingil basnc
denir. Yol zemininin jeolojik yapsna, ray ve traversin niteliine, traversler aras akla
gre maksimum dingil yk 4 ayr deerde snflandrlmtr.

UIC 700e gre maksimum dingil ykleri u ekildedir:
P
A
snf yollar: Dingil basnc en fazla 16 ton olan yollardr.
P
B
snf yollar: Dingil basnc en fazla 18 ton olan yollardr.
P
C
snf yollar: Dingil basnc en fazla 20 ton olan yollardr.
P
D
snf yollar: Dingil basnc en fazla 22,5 ton olan yollardr.

Dingil arlklar, lkeden lkeye hatta blgeden blgeye farkllklar
gsterebilmektedir. rnein lkemizde 16-20 ton, Avrupada 20 ton, Amerikada 25-32 ton,
Rusyada 25 ton, Japonyada 15-16 ton, maden tamacl yaplan hatlarda 25-30 ton
kadardr.

Dingil arl, ray-tekerlek temasnda nemli bir rol oynamaktadr. Dingil arl
arttka kitle tamacl olana artmakla birlikte, raylarn anmas ve bakm ynlerinden
sorunlar da artmaktadr. Gnmzde 25 tonluk dingil basnc makul bir st snr olarak kabul
edilebilir.
RENME FAALYET-1

AMA
ARATIRMA



4
Uluslararas Demir Yollar Birliince (UIC) demir yollar; deli ray arl ve
travers aralklarnn fonksiyonu bakmndan yolun dayanabilecei dingil arlna gre e
ayrlmtr:

A: 16 ton/dingil
B: 18 ton/dingil
C: 20 ton/dingil

Ayrca sanat yaplar da 1 metre uzunluk bana den arlk bakmndan alt
snflarna ayrlmtr:
2: 6,4 ton/metre
3: 7,2 ton/metre
4: 8,0 ton/metre

rnein C3 olarak snflandrlm bir yolda dayanlabilecek dingil arl 20 ton ve
yayl yk 7,2 ton/metredir.


ekil 1.1: Rayl sisyemlerde yk aktarm




5
Bir rayl sistem iletmeciliinde altyap ve styapy oluturan elemanlarn
niteliklerinin ve niceliklerinin belirlenmesi ilemi, rayl sisteme etki eden kuvvetlerin
vektrel byklkleri ve sistem zerindeki dalmlar ile dorudan ilikilidir. Yukarda
demir yoluna etki eden dikey kuvvetler basit bir ekilde ifade edilmitir. Yola etki eden
kuvvetler, styap konusundan nce daha geni olarak ele alnacaktr.

1.2. styapya Etki Eden Kuvvetler

styapy etkileyen kuvvetleri, etki blgelerini ve kaynaklarn gz nnde
bulundurarak grupta inceleyebiliriz:

Dey kuvvetler
Yatay kuvvetler
Dier kuvvetler

ekil 1.2: styapya etki eden kuvvetler




6

ekil 1.2: styapya etki eden dey ve yatay kuvvetler
1.2.1. Dey Kuvvetler

Demir yolunun altyap ve styapsyla birlikte oluturduu yzeye dik olarak etki eden
kuvvetlerdir. ki grupta toplamak mmkndr:

1.2.1.1. Statik Kuvvetler

Demir yol tatlarnn dingillerinden aktarlan kuvvetlerin toplamdr. Dingillerden
aktarlan kuvvetler, aralarn arlklar ile iindeki yklerden oluur. Bu ykler, dingil
arl eklinde ifade edilir.




7
1.2.1.2. Dinamik Kuvvetler

Dinamik kuvvetlerin temel olarak drt nedeninden sz edilebilir:

Scaklk deiimlerine bal olarak raylarn uzayp ksalmasna olanak salamak
amacyla belirli uzunluktaki raylar birbirlerine genleme aralklar braklarak
biletirilir. Genleme aralklarnn brakld conta ad verilen yol eklenti
yerlerinde, tekerlek bir raydan tekine geerken ilk rayn eilmesi nedeniyle
ikinci rayn bana arpar. Bu arpma olay ok diye adlandrlr. Bu olay
sonucunda deeri hza, dingil arlna ve yolun bakm durumuna bal olarak
beliren ve dorultusu tekerlein merkezinden geen bir kuvvet doar. Bu
kuvvetin dey bileeni dinamik kuvvetlerden biridir.
Yol styapsndaki dey eksen arzalar (nivelman arzalar) nedeniyle yolda ve
tekerde meydana gelen vuruntular neticesinde yola fazla yk olarak intikal eder
ve dinamik kuvvetleri artar.
Dey dinamik kuvvetlerin meydana gelmesi iin dier neden, ray yuvarlanma
yzeyindeki hepek (trtkl ve verev ray anmas) ve ondlasyon (farkl
anma) arzalardr. Bu arzalar nedeniyle tekerlee gelen tepki kuvvetleri rayn
her noktasnda farkl olur.
eken ve ekilen aralarn tekerleklerinin yuvarlanma yzeylerinde oluan
farkl anma apleti ve apak gibi arzalar, hzla doru orantl olarak styapya
yapaca vuruntular nedeniyle yola fazla yk olarak intikal eder ve dinamik
kuvvetleri artrr. Hz, belirli bir snr getiinde dinamik kuvvetler styap
malzemelerinde veya tekerleklerde atlamalara, krlmalara neden olur.

1.2.2. Yatay Kuvvetler

Yatay kuvvetler yol eksenine paralel ve dik gelen kuvvetler olarak iki gruba ayrlr:

1.2.2.1. Yol Eksenine Paralel Yatay Kuvvetler
Contalardaki oklardan ve styapdaki dey eksen arzalarndan (nivelman
arzalarndan) meydana gelen dinamik kuvvetlerin yatay bileenleri,
Yrtc tekerlekler yuvarlanrken ilk hareket ynne kart ynde ray mantar
zerine etki eden demeraj kuvveti,
Frenleme srasnda rayla tekerlek arasnda hareket ynnde doan frenleme
kuvveti,
Scaklk deiimlerinden dolay raylarn uzayp ksalmasndan doan genleme
kuvvetleridir.




8
1.2.2.2. Yol Eksenine Dik Kuvvetler

Tatlarn kurplardan geii srasnda doan, hzla doru orantl olarak artan ve
dengelenemeyen merkezka kuvvetler,
Belirlenen hza gre belli ykseklikte dever verilen kurplarda, aralarn
belirlenen hzn altnda dk hz yapmas nedeniyle merkezka kuvvetlerin
tersine kurbun i ray ynnde oluan merkezcil kuvvetler,
Aralarn yan yzlerine etkiyen rzgrlardan dolay, kayan tatlarn
tekerleklerinin bodenleri araclyla raylara aktarlan kuvvetlerdir.

1.2.3. Dier Kuvvetler

Bu kuvvetler yola ayn esnada dey ve yatay olarak gelen kuvvetlerdir. Bunlar ksaca
kesme, lase, yalpa ve galop kuvvetleridir.

Tatlarn kurplardan gemesi srasnda tekerleklerin dingillere rijit olarak
balanmas nedeniyle kurba tam uyamaz ve tekerlekler ray belirli bir a
altnda keser. Bundan dolay yol eksenine paralel ve dik kuvvetler meydana
gelir.
Rayla tekerlek bodeni arasndaki aralk ve ray-tekerlek temas nedeniyle kendini
saa sola atmak istemesinden yani lase hareketinden doan kuvvetlerdir.
Piston tijindeki yatay hareketin dairesel harekete dnmnde istikametin
deitii balant yerlerindeki aa yukar yalpa hareketlerinden dolay oluan
etkilerdir.
Lokomotifte yalpa hareketlerini meydana getiren kuvvetler, arlk merkezine
gre lokomotifin ba-k yapmasna sebep olur. Bu ekilde oluan etkiye galop
etkisi denir.

Lase, yalpa ve galop hareketleri susta takm ve tekerlekler araclyla yola geerek
yolu etkileyen kuvvetleri oluturur.

1.3. Dingil Basnc ve Hz Hesaplamalar

Tren hz arttka hz katsays () da bymekte ve bunun sonucu olarak yola gelen
dinamik gerilmeler artmaktadr. Dinamik etkiler, yola intikal eden yklerin artmasna neden
olur. Bu nedenle belli dingil basncnda veya aralarn hznda yaplacak deiikliler birbiri
ile ters orantl olarak deiir. Yani styapda hibir deiiklik yaplmadan hz artrlrsa
dingil basnc drlmeli veya dingil basnc artrlrsa hz drlmelidir. Bu ekildeki
deiikliklerde dingil basnc ya da ara hzlarn hesaplayabilmek iin aadaki hz
katsaylar tablosundan yararlanacaz.




9
1.3.1. = Hz Katsays Hesab



Hz katsaysnn hesabnda V= 60 ile 200 km/saat hzlara kadar bu forml kullanmak
doru sonular vermektedir. V= 200 km/saat zerindeki hzlar iin bu forml kullanmak
doru olmayacandan yeni forml bulunmas gerekmektedir (Forml bulununcaya kadar
200 km/saat zerindeki hzlarda, 200 km/saate ait hz katsays kullanlmas gerektii
kanaatindeyim.).

Ayrca yol styapsnn, zellikle traverslerin deforme durumlar dikkate alnarak
tablodaki hz katsaylar () 0,2 (orta derece deforme olan yollar iin) ile arplarak yola
intikal eden dinamik kuvvetlerin olumsuzluklar da dikkate alnabilir. Aadaki rnek
hesaplamalarda bu durum dikkate alnmamtr.

V
(km/h)

Hz
Katsays
V
(km/h)

Hz
Katsays
V
(km/h)

Hz
Katsays
V
(km/h)

Hz
Katsays
0-60 1,000 115 1,393 170 1,786 225 2,178
65 1,036 120 1,429 175 1,821 230 2,214
70 1,071 125 1,464 180 1,857 235 2,250
75 1,107 130 1,500 185 1,893 240 2,286
80 1,143 135 1,536 190 1,928 245 2,321
85 1,179 140 1,571 195 1,964 250 2,357
90 1,214 145 1,607 200 2,000 260 2,429
95 1,250 150 1,643 205 2,036 270 2,500
100 1,286 155 1,679 210 2,071 280 2,571
105 1,321 160 1,714 215 2,107 290 2,643
110 1,357 165 1,750 220 2,143 300 2,714
Tablo 1.1: Hz katsaylar tablosu
1.3.2. Hz Katsaysyla Azami Dingil Basnc ve Hz Hesaplamalar

Belirli bir yolda dingil basnc P
1
ve yaplabilecek azami hz V
1
ise ve bu yolda
P
2
dingil bascnda bir tren altrmak gerekirse yaplacak hesaplama;





10

rnek 1:

Dingil basnc P1=16 ton ve yaplabilecek azami hz 80 km/saattir. Bu yolda P2 = 20
ton dingil basnc olan bir trenin altrlp altrlamayacan aratralm:
V1= 80 km/h ise hz katsays
1
=
80
= 1,143tr (hz katsays tablosundan).

olduundan bu yolda 20 ton dingil basnl tren altrlamaz.

rnek 2:
P
1
= 22 ton ve V
1
100 km/saattir. P
2
= 20 ton ise V
2
hz ne olur?
V1= 100 km/h iin hz katsays
1
=
100
= 1,286dr.

olduundan 100 km/saat hzn zerinde bir hza klabilir.
imdi hz katsays tablosundan;

2
= 1.4146 hz katsaysna tablodan yaplabilecek en azami hz V
2
= 115 km/saat
olduunu buluruz.

rnek 3:
P
1
= 22 ton ve V
1
100 km/saattir. V
2
= 140 km 7saat olabilmesi iin P
2
dingil basnc
ne olmaldr?




11
UYGULAMA FAALYET
Demir yoluna etki eden kuvvetlerin tespitiyle ilgili uygulamalarn yapnz.

lem Basamaklar neriler
Statik kuvvetleri tespit ediniz.
Statik kuvvetleri artran etkenleri tespit
ediniz.
Dinamik kuvvetleri tespit ediniz.
Dinamik kuvvetleri artran etkenleri tespit
ediniz.
Yol eksenine paralel yatay kuvvetleri tespit
ediniz.
Yol eksenine paralel yatay kuvvetleri artran
etkenleri tespit ediniz.
Yol eksenine dik kuvvetleri tespit ediniz.
Yol eksenine dik kuvvetleri artran etkenleri
tespit ediniz.
Kesme kuvvetlerini tespit ediniz.
Kesme kuvvetleri artran etkenleri tespit
ediniz.
Lase kuvvetleri tespit ediniz.
Lase kuvvetleri artran etkenleri tespit ediniz.
Yalpa hareketleri kuvvetlerini tespit ediniz.
Yalpa hareketleri kuvvetlerini artran etkenleri
tespit ediniz.
Galop hareketleri kuvvetlerini tespit ediniz.
Galop hareketleri kuvvetleri artran etkenleri
tespit ediniz.
Mevcut hat zerinde dingil basnc artrm
yapmak iin gerekli hesaplamalar yapnz.
UIC 700e gre maksimum dingil
yklerini inceleyiniz.
Uluslararas Demir Yollar
Birliince (UIC) demir yollar
deli ray arl ve travers
aralklarnn fonksiyonu olarak
yolun dayanabilecei dingil
arlna gre inceleyiniz.
Azami hz veya dingil basncn
belirlerken bir alt hz veya dingil
basncn tercih ediniz.


UYGULAMA FAALYET



12
KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Statik kuvvetleri tespit ettiniz mi?
2. Statik kuvvetleri artran etkenleri tespit ettiniz mi?
3. Dinamik kuvvetleri tespit ettiniz mi?
4. Dinamik kuvvetleri artran etkenleri tespit ettiniz mi?
5. Yol eksenine paralel yatay kuvvetleri tespit ettiniz mi?
6. Yol eksenine paralel yatay kuvvetleri artran etkenleri tespit
ettiniz mi?

7. Yol eksenine dik kuvvetleri tespit ettiniz mi?
8. Yol eksenine dik kuvvetleri artran etkenleri tespit ettiniz mi?
9. Kesme kuvvetlerini tespit ettiniz mi?
10. Kesme kuvvetleri artran etkenleri tespit ettiniz mi?
11. Lase kuvvetleri tespit ettiniz mi?
12. Lase kuvvetleri artran etkenleri tespit ettiniz mi?
13. Dzenli ve kurallara uygun bir ekilde altnz m?
14. Meslee uygun kyafet giydiniz mi?
15. alma alann tertipli dzenli kullandnz m?
16. Uygun ara gereci seip kullandnz m?
17. Zaman iyi kullandnz m?
18. alma alann tertipli dzenli braktnz m?



DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.



13
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) P
A
snf yollar: Dingil basnc en fazla 16 ton olan yollardr.
2. ( ) P
B
snf yollar: Dingil basnc en fazla 25 ton olan yollardr.
3. ( ) P
C
snf yollar: Dingil basnc en fazla 20 ton olan yollardr.
4. ( ) P
D
snf yollar: Dingil basnc en fazla 22,5 ton olan yollardr.
5. ( ) Dingil arlklar, lkeden lkeye hatta blgeden blgeye farkllklar gsteremez.
6. ( ) Uluslararas Demir Yollar Birliince (UIC) demir yollar A: 16 ton/dingildir.
7. ( ) Uluslararas Demir Yollar Birliince (UIC) demir yollar B: 19 ton/dingildir.
8. ( ) Uluslararas Demir Yollar Birliince (UIC) demir yollar 20 ton/dingildir.
9. ( ) Sanat yaplar da 1 metre uzunluk bana den arlk 2 snf yolda 6,4
ton/metredir.
10. ( ) Sanat yaplar da 1 metre uzunluk bana den arlk 3 snf yolda 9
ton/metredir.
11. ( ) Sanat yaplar da 1 metre uzunluk bana den arlk 4 snf yolda 11
ton/metredir.
12. ( ) Yatay kuvvetler, yol eksenine paralel ve dik gelen kuvvetler olarak iki gruba
ayrlr.
13. ( ) Bir demir yolu tatnn her dingilinden yola aktarlan yk miktarna dingil basnc
denir.

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
LME VE DEERLENDRME



14
RENME FAALYET2



Gerekli ortam salandnda demir yollarnda hz etkileyen faktrleri, azami hzn
almasnn sakncalarn renecek ve bu sakncalarn ortadan kalkmas iin gerekli
tedbirleri uygulayabileceksiniz.




Bu faaliyet ncesinde yaknnzdaki tren gar mdrlne giderek azami hz
limitlerinin almas durumunda meydana gelebilecek tehlikeleri yetkililerden
reniniz.
rendiklerinizi snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
2. HIZ HESAPLAMALARI YAPMAK

2.1. Hz Tanm ve eitleri

Bir saatlik srede belirli mesafeyi katetme oranna hz denir. Saatte 80 km hz
dendiinde bu hzla bir saat sre ile gidildiinde 80 kmlik bir mesafenin gidilecei anlalr.

Hzlar 4 snfta incelenir:
Minimum (en az) hz
Normal hz
Azami (en fazla) hz
Kritik hz

2.2. Minimum (En Az) Hz ve Hesaplamalar

Seyri kstlayan eitli etkenler nedeni ile tm trenler normal hzn yapamaz.
Kurplarda; merkezcil kuvvetlerin mahsurlarndan kanmak iin trenlerin yapmas gereken
en az hz miktarna minimum hz denir.

Kurplarda 105 mmden fazla dever var ise aadaki formle gre belirlenen hzdan
aaya seyir kstlama hz belirlenmemelidir. Ayrca yola 10 km/hden az seyir kstlamas
konmamaldr. nk trenler, kk hz yaparken oturmalar ve silkelemeler meydana
geleceinden hem yola hem de trene zarar verir. Ayrca rampa yukar gelecek tren iin duru
verilmemeli, mmkn olan en yksek hz verilmelidir.

RENME FAALYET2

AMA
ARATIRMA



15
Minimum hz;

rnek:
R= 300 m
d= 130 mm

2.3. Normal Hz

Trenlerin minimum (en az) hzla azami (en fazla) hz arasnda yapt hza normal hz
denir.

2.4. Azami (En Fazla) Hz ve Hesaplamalar

Yolun yaps, demir yolu aralarnn teknik yaplar ve tanan hamulenin (ykn)
durumlar dikkate alnarak o blgede yaplabilecek en fazla hza denir.

2.4.1. Deverli Kurpta Azami Hz

Deverli kurplarda 0,65 ivmeye gre 3 ayr formlle azami hz hesab yaplr (TCDD
Yol Dairesi Bakanlnn 08/9/2004 tarih ve 10.00.09/452-2/9284 sayl emirleri gerei
Ankara-Kayseri hattndaki yol iyiletirmelerinde yanal ivmenin 0,65 olarak kullanlmas
uygun grlmtr.).

rnek:
R= 300 m
d= 130 mm (m olarak)
y= 0,65




16
V max = 3900 (0,65+ 0,85)
V max = 5850
V max = 76 km/h


100= e/y = 1500x0,065=97,5 yaklak 100 alnmtr.
Bu formlde ayrca minimum devere gre de maksimum hz bulunur.

Ayrca deverli kurplarda ksaca;

V= 4,4 x R (y= 0,65 m/s
2
gre) forml ile maksimum hz bulunur. Bu katsay
uygulanacak yanal ivmeye gre deiecektir. Ancak katsay kurp yaraplarna gre farkl
sonu verdiinden her zaman doru sonuca ulalmaz.
V= 4,4 x 300 = 76 km/h
Kullandmz dever formlne gre yanal ivme 0,41 olduundan bu ivmenin karl
olarak;
V= 4 x 300 = 70 km/h

2.4.2. Deversiz Kurpta Azami Hz

Deversiz kurplarda da 3 ayr formlle azami hz hesab yaplr:

1. Vmax= 13.R.y km/h yanal ivme = y= 0,65 m/s
2
R= 300'lk makas kurbunda
rnek verelim;

Vmax= 13 x 300 x 0,65 = 2535 = 50 km/h

R
2. V max = --------- x (d + 100) km/h
11,8

300
V max = --------- x (0 + 100)
11,8

V max = 2542 = 50 km/h



17
Ayrca deversiz kurplarda ksaca;

V= 2,91 x R forml ile maksimum hz bulunur.
Vmax = 2.91x 300 = 50 km/h
Bu formlle zellikle makas sapan yollarndan trenlerin geecei azami hz buluruz.

2.4.3. Kurpta Deray Tehlikesi Olan Azami Hz

Ayrca deversiz kurplarda hz, V = 5R formlndeki sonuca ulam veya gemi
ise deray sebebi demektir (Kaynak; GNDOAN Hfz, Demir Yolu styap Teknii).

2.5. Kritik Hz ve Hesaplamalar

Her tatn belli bir kurpta merkezka kuvveti sebebiyle yol dna frlama (savrulma)
hz vardr ki buna kritik hz veya devrilme hz denir.

Kurplarda hz, istenildii kadar yaptrlamaz. Hz yarap, dever ile orantl olarak
yaptrlr. Dever hz ile doru orantl, yarap ile ters orantldr. Yani hz arttka dever de
artar. Yarap bydke dever klr.

Dever hatta uygulanan yksek hza gre verilir (Yksek hza gre dever verilmesi;
Genel Md. 29.3.1973 tarih ve 1403-20/19131,1505 sayl emirleri ile belirtilmitir. Ayn emir
11.1.1980 tarihinde G. Md.e teyit edilmitir.).

2.5.1. Deverli Kurpta Kritik Hz

Her arabann belli bir kurpta merkezka kuvveti sebebi ile yolun dna frlama hz
vardr. Buna kritik hz veya devrilme hz denir.


Q= Yer ekimi ivmesi (9,81 m/s
2
)
e= Yol akl (1,5 m)
h= Vastann arlk merkezinin raydan ykseklii (m)
d= Dever (mm)




18
rnek:
R= 300 m
h= 1,6 m
e= 1,5 m
Q = 9,81 m/s
2
d= 130 mm (m olarak)


2.5.2. Deversiz Kurpta Kritik Hz
e
V kr = 3,6 Q. R ( ---------) km/h
2h

Q= Yer ekimi ivmesi (9,81 m/s
2
)
e= Yol akl (1,5 m)
h= Vastann arlk merkezinin raydan ykseklii (m)

rnek:
R= 300 m
h= 1,6 m
e= 1,5 m
Q = 9,81 m/s
2



2.6. Azami Hzn Almasnn Zararlar

Belirlenen azami hzdan daha fazla hz yapmak, yol ve aralar bakmndan her zaman
ok tehlikelidir. Azami hzn almasnn eken ve ekilen aralar ile yol altyaps ve
styapsnda dourduu olumsuzluklar ok fazladr. En belirgin ve byk sakncalar yle
sralanabilir:
Yol malzemesi normal mrnden daha ksa zamanda anr, ypranr.



19
Yol daha abuk bozulur. Yolda dey, yatay eksen bozukluklar ve styap
malzemelerinde arzalanmalar meydana gelir.
eken ve ekilen aralarda anmalar, ypranmalar meydana gelir.
Konforu etkiler. Meydana gelecek sarsntlardan yolcular rahatsz olur. Yk
vagonlarndaki yklerde kaymalar meydana gelir.
En nemlisi aralarn deray ve devrilmelerine neden olur.
Btn bunlar neticesi can ve mal kayplar oluur.

2.7. Seyir Kstlamas Tanm ve eitleri

Demir yolunun altyapsnda ve styapsndaki bozukluklar nedeniyle aralarn seyir
emniyeti bakmndan, hattn baz blmlerinde trenlerin kalk-var tarifesinde verilen hz
yapamayarak durdurulmas; durdurulduktan sonra dk hzla geirilmesi, normal hzn
altnda seyrettirilmesi veya yoldan verilecek emir ve iaretlere dikkat ettirilmesi ilemlerinin
hepsine seyir kstlamas denir.

Ksaca seyrsefer emniyeti bakmndan hattn baz blmlerinde trenlerin hz
azaltlarak geirilmelerine seyir kstlamas denir.

Yolun altyaps ve styapsnda seyrsefer emniyetini azaltan arzalar sebebiyle geici
ksa sreli ve uzun sreli (daim) seyir kstlamalar yaplabilir. Eimi ok fazla hat
kesimlerinde trenlerin kamasn nlemek iin belirli noktalar D feneri duruu gibi
snrlandrmalar konulabilir.

Konan daim ve geici seyir kstlamalar btn rayl sistem aralarnn personeline
ilgili model veya evraklarla imzalar alnarak yazl olarak bildirilir.

2.7.1. Seyir Kstlamalarnn eitleri

Seyir kstlamalar konulu ve sreleri ynnden iki ana gruba ayrlr.

2.7.1.1. Konulular Bakmndan

Durulu seyir kstlamas: Yol arzasnn nemine gre arza mahallinin
balang yerinde trenin durdurulmas, durma noktasnn ncesinde ve
devamnda belirli bir kesimde seyir kstlamas yaplmas gerekir.
Seyir kstlamas: Yol arzasnn nemine gre arza mahallinin balang ve
biti noktalar arasnda, trenlerin kalk-var tarifesinde verilen hzdan daha
dk hz yaptrlmasdr.
aretlere dikkat: Yolun herhangi bir kesiminde eitli nedenlerle yola konulan
veya verilen iaretlere, trenlerin normal veya dk hzda geerek uymalar
salanr.




20
2.7.1.2. Sreleri Bakmndan

Daim seyir kstlamalar: Genellikle yol altyapsndan kaynaklanan heyelan,
tasman, kabarma neticesi konulan ve kaldrlmas iin yatrm gerektiren uzun
sreli (en az bir yllk) seyir kstlamalarna denir. Yenilenmesine ihtiya
duyulan yollarda da uygulanr. Bu seyir kstlamalar ube efi tarafndan
konulur ve blge mdrlnce teyit edilir.



21
Geici seyir kstlamalar: Yol styap arzalar nedeniyle konulan ve
kaldrlmas ksa sreli olan (bir yldan az) seyir kstlamalarna denir. Bunlar
aada verilmitir:
almalar esnasnda konulan gn ii seyir kstlamalar: Bir veya birka
treni kapsayan ve nceden ilgili yerlere haber verilmesi mmkn olmayan seyir
kstlamalar olup almalarn banda bulunan ekip efi tarafndan telefon,
telsiz ve yola mevzuatlar gereince iaret konularak trenlere ihbar edilen
kstlamalardr. Gereklilii bitince kaldrlr. almalar sonunda tren
beklemeleri olmusa ilgili ekip efince ilgili yerlere telgrafla trenin bekletilme
nedenleri bildirilmelidir.
Sresi 48 saati amayan seyir kstlamalar: Acil durumlarda ksm efi, ube
efi veya dier st nite amirlerince konulan seyir kstlamalardr. lgili
istasyonlar ve tren trafik merkezlerince derhl uygulanmasna balanr. Blge
mdrlnce teyit gerekmeyen 48 saatten az sreli bu seyir kstlamalar,
koyan nitelerce kaldrlr.
Sresi 48 saati aan seyir kstlamalar: Ksm efinin talebi ile ube efi
tarafndan veya ube efinin kendisi tarafndan konulur. Blge mdrlnce
teyit edilir. in sonunda ksm efinin talebi, ube efinin teklifi ile blge
mdrlnce kaldrlr. Acil durumlarda konulan 48 saatten uzun sreli seyir
kstlamalar da konulu ve kaldrllarnda blge mdrlnce teyit edilir.

2.8. Seyir Kstlamas Uygulamalar

Daim seyir kstlamalarndan ok uzun sreli olanlar blge yol mdrlklerinin
teklifi ile livreye geirilerek seyir kstlamas olmaktan karlr.
Blge mdrlnden teyit gelmeden i bitirilmi dahi olsa iaretler
kaldrlmaz. Seyir kstlamasnn kalkaca tarih ve saat talep telinde ube
efliince belirtilir.
Uygulamaya konulan ve kaldrlan tm seyir kstlamalar, koyan ve kaldran
makam tarafndan; mntka ksm ve ube efliine, tesisler sinyal ve
elektrifikasyon kontrolr ve efliklerine, tren trafik merkezleri ile tesisler blge
kontrolrlklerine, tekilat garlar ve mcavir istasyonlarna, ilgili servis
mdrlklerine ve blge mdrlne bildirilir.
Seyir kstlamalarnn konuluunda ilgili ube ve ksm eflerince, yolun profili,
arazi durumu ile kurplu ve tnelli hat kesimlerindeki gr mesafesi dikkate
alnarak kesinlik ifade eden hkmler konulur. zellikle kapal araziler ve
eimli yollardaki duru kalklar ile kurplardaki dever miktar gzetilir.
Seyir kstlamalarnn modelle bildirildii hat kesiminin balang ve biti
noktalarnda seyir kstlama levhalar (balangta ortas yeil kenar beyaz,
bitite ortas beyaz kenar yeil diskler) grlmelidir. Eer grlmezse modeli
veren i yerine ve dier ilgili i yerlerine telgraf ekilerek durum bildirilmelidir.
nk seyir kstlamas kaldrlm ama i yerleri model vermeye devam ediyor
olabilir.



22
Ayrca modelle seyir kstlamas bildirilmeyen bir hat kesiminde, seyir kstlama
levhalar grlr ve bu levhalarn takm ya da ekip almalar ile ilgisi olmad
anlalrsa (takm ya da ekip grlmyorsa) yine ilgili i yerlerine telgraf
ekilerek durum bildirilir. nk seyir kstlamas konmu fakat i yerlerinin
haberi olmadndan model verilmemi olabilir.

2.9. Seyri Kstlayan Etkenler

Kurplar: Aliyman (dz) bir yolda yaplan hz, dar kurplu bir yolda yaplamaz.
Eimler: Yksek eimlerde demir yolu aralar hzla trmanamaz. 0 meyilli
yolda yaplan hz, eimli yollarda yaplamaz.
Yol malzemelerinin durumu: Yeni ve bakml yollarda yaplan hz, malzemesi
eski, ypranm ve iyi baklmam yollarda yaplamaz.
Yol altyapsnn durumu: Altyaps yeterince salam ve dayankl olmayan
yollarda fazla hz yaplamaz.
Demir yolu aralarnn yaps: Demir yolu aralar, imal edilirken belirli hz
dikkate alnarak imal edilir (eitli tipteki lokomotiflerin hzlarnn ayr ayr
olmas veya bojili veya bojisiz vagonlar gibi).
Hava artlar: Normal ve ak havalarda yaplan hz, kar, tipi ve yamurlu
havalarda yaplamaz.

2.10. Seyir Kstlamalarnda Seyirden Kayp Hesab

Konulan seyir kstlamalar nedeni ile trenlerin seyirlerinde zamandan kayp olur. Bu
kayp aadaki forml ile hesaplanr:
2 1
2 1
) ( 60
xV V
V V xL
K


Bu formlde;
K= Seyirden kayb dakika olarak,
60 Katsays= Bir satteki 60 dakikalk sreyi,
L= Seyir kstlamas konulan yolun km olarak uzunluunu,
V
1
= Seyir kstlamas konulan blgedeki normal hzn,
V
2
= Seyir kstlamas hzn,
gsterir. Duru konmu ise duru sresi hesap edilen kayp sresine ilave edilir.



23
rnek:
L= 2500 m=2,5 km
V
1
=100 km
V
2
=30 km
5 , 3
3000
70 5 , 2 60
30 100
) 30 100 ( 5 , 2 60

x x
x
x x
K dakika
Sonu dakika olarak kar. Saniye olarak dnlmemelidir. kan sonulardaki 0,1
ile 0,50 arasndaki ondalkl saylar yarm dakika kabul edilir. 0,51 ile 0,99 arasndaki
ondalkl saylar 1 dakika kabul edilir.

Bulunan 3,5 dakikalk kayp sresine eer duru (1 dakika) konulmusa bu duru
sresi de eklenir ve kayp 4,5 dakikaya km olur.




24
UYGULAMA FAALYET
Demir yollarnda hz etkileyen faktrler, azami hzn almasnn sakncalar bu
sakncalarn ortadan kaldrlmas ile ilgili uygulamalar yapnz.

lem Basamaklar neriler
Azami hzn almasnn eken ve ekilen
aralar ile yol altyaps ve styapsnda
dourduu olumsuzluklar tespit ediniz.
Baz alnan herhangi bir yolda uygulanan
hzlar tespit ediniz.
Yolda seyir kstlamas yaplmas gereken
durumlarda seyir kstlamasn uygulaynz.
Seyir kstlamalarn konulu ve sreleri
ynnden ana gruplara ayrnz.
lgili yerlere telgrafla trenin bekletilme
nedenleri bildiriniz. Seyir kstlamas olan
yerlerde gerekli iaretlemeleri yapnz.
Seyir esnasnda uygulanacak hzlarn tespitini
hesaplaynz.
Azami hz limitlerinin almas
durumunda meydana gelebilecek
tehlikelerin maliyetini dnerek
ilem basamaklarn atlamaynz.
Azami hz veya dingil basncn
belirlerken bir alt hz veya dingil
basncn tercih ediniz.

UYGULAMA FAALYET



25
KONTROL LSTES

Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Azami hzn almasnn eken ekilen aralar ile yol altyaps
ve styapsnda dourduu olumsuzluklar tespit ettiniz mi?

2. Baz alnan herhangi yolda uygulanan hzlar tespit ettiniz mi?

3. Yolda seyir kstlamas yaplmas gereken durumlarda seyir
kstlamasn uyguladnz m?

4. Seyir kstlamalarn konulu ve sreleri ynnden ana gruplara
ayrdnz m?

5. lgili yerlere telgrafla trenin bekletilme nedenlerini bildirip
seyir kstlamas olan yerlerde gerekli iaretlemeleri yaptnz
m?

6. Azami hzn almasnn eken ve ekilen aralar ile yol
altyaps ve styapsnda dourduu olumsuzluklar tespit
ettiniz mi?

7. Dzenli ve kurallara uygun olarak altnz m?
8. Meslee uygun kyafet giydiniz mi?
9. alma alann tertipli dzenli kullandnz m?

10. Uygun ara gereci seip kullandnz m?

11. Zaman iyi kullandnz m?

12. alma alann tertipli dzenli braktnz m?




DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.



26
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen
bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz.

1. ( ) Belirlenen azami hzdan daha fazla hz yapmak yol ve aralar bakmndan her
zaman ok tehlikelidir.
2. ( ) Yoldan verilecek emir ve iaretlere dikkat ettirilmesi ilemlerinin hepsine seyir
kstlamas denir.
3. ( ) Belirlenen azami hzdan daha fazla hz yapmak yol malzemesinin normal
mrnden daha ksa zamanda andrr.
4. ( ) Belirlenen azami hzdan daha az hz yapmak yolda dey, yatay eksen
bozukluklarna ve styap malzemelerinde arzalanmalara sebep olur.
5. ( ) Trenlerin minimum (en az) hzla azami (en fazla) hz arasnda yapt hza normal
hz denir.
6. ( ) Hzlar 6 snfta incelenir.
7. ( ) Azami hzn almas eken ve ekilen aralar ile yol altyaps ve styapsnda
olumsuzluklar dourur.
8. ( ) Seyri kstlayan eitli etkenler nedeni ile tm trenler normal hzn yapamaz.
9. ( ) Eimi ok fazla hat kesimlerinde trenlerin kamasn nlemek iin belirli noktalar
D feneri duruu gibi snrlandrmalar konulmaz.



DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.



LME VE DEERLENDRME



27
MODL DEERLENDRME
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleri Evet Hayr
1. Statik kuvvetleri tespit ettiniz mi?
2. Dinamik kuvvetleri tespit ettiniz mi?
3. Yol eksenine paralel yatay kuvvetleri tespit ettiniz mi?
4. Yol eksenine paralel yatay kuvvetleri artran etkenleri tespit ettiniz mi?
5. Yol eksenine dik kuvvetleri tespit ettiniz mi?
6. Azami hzn almasnn eken ve ekilen aralar ile yol altyaps ve
styapsnda dourduu olumsuzluklari tespit ettiniz mi?

7. Kstlamas olan yerlerde gerekli iaretlemeleri yaptnz m?
8. Yolda seyir kstlamas yaplmas gereken durumlarda seyir kstlamasn
uyguladnz m?

9. Seyir kstlamalar konulu ve sreleri ynnden ana gruplara ayrdnz
m?

10. Dzenli ve kurallara uygun olarak altnz m?
11. Meslee uygun kyafet giydiniz mi?
12. alma alann tertipli dzenli kullandnz m?
13. Uygun ara gereci seip kullandnz m?
14. Zaman iyi kullandnz m?
15. alma alann tertipli dzenli braktnz m?



DEERLENDRME

Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

MODL DEERLENDRME



28
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

1 Doru
2 Yanl
3 Doru
4 Doru
5 Yanl
6 Doru
7 Yanl
8 Doru
9 Doru
10 Yanl
11 Yanl
12 Doru
13 Doru


RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1 Doru
2 Doru
3 Doru
4 Yanl
5 Doru
6 Yanl
7 Doru
8 Doru
9 Yanl





CEVAP ANAHTARLARI



29
NERLEN KAYNAKLAR
KAYNAKA
SZAL S. Srr, Yol Bilgisi, TCDD Eskiehir Eitim Merkezi Yayn, 2005.
e40003.me.metu.edu.tr
BERKE Osman, Demir Yolu styap Teknii, TCDD Basmevi, 1972.
KUMBASAR Feridun, styap ve Demir Yolu Teknii, TCDD Basmevi,
1947.
http/tcdd.gov.tr
KAYNAKA