1

POSTANAK RADNICKE KLASE U BOSNI I HERCEGOVINI I

NJEN RAZVOJ DO 1914.GODINE


EKONOMSKI RAZVOJ BiH OD 1878 DO 1914. GODINE
Od ukidanja janicara 1826.godine do 1851.g bosanskohercegovacka historija bila je
ispunjena anrahijom i sukobima feudalne aristokratije i privilegovanim drustvenih slojeva sa
centralnom vlascu, a od 50-ih godina pa sve do 1883.godine na njih se nadovezuju gotovo
neprestani socijalni i nesocijalni zakoni. U dugom nizu nemira presudnu ulogu je imao
ustanka 1875-1878.g.
U citavoj diplomatskoj aktivnosti najvise se angazovala A-U koja se poslije francusko-
pruskog rata konacno odrekla revansa prema Njemackoj i priblizila joj se da bi dobila jako
zaledje za agresivniju politiku prema Balkanu. U sirim zamisljenim politickim koncepcijama
Bosna i Hercegovina je imala veliki znacaj. Sa ekonomskog stanovista, u eri liberalnog
kapitalizma, posjedovanje BiH obezvjedjivalo je vazne sirovine (rud i sume) i ekspanziju
trzista industrijske robe iz Monarhije. Za dobavljanje sirovina i plasman industrijskih
proizvoda nije morala graditi prekomorsku flout, sve je bilo na dohvat ruke: sirovine, jeftina
radna snaga i trziste.
Kada je na Berlinskom kongresu dobila mandate da okupira BiH, A-U je nastojala da u njoj
stvori cvrsce i trajnije pozicije. U toj zelji nastupala je veoma energno koristeci sva
raspoloziva sredstva: diplomatiju, vojsku, birokratski aparat i vjerske institucije. Svoj polozaj
izvana ucvrstila je medjunarodimu ugovorima, a unutar strogim zakonima i regresivnim
mjerama.
Privredna bogastva BiH davla nade da ce uz znatna investiciona ulaganja, biti opravdani
ekonomski motive okupacije. Najvaznije je bilo utvrditi osnovne principe uprave u BiH te su
od najvece vaznosti dva zakona: Zakon o carinama I monopolima od 20.decembra 1879.g
I Zakon o upravljanu BiH od 22.februara 1880 g
Zakonom o carinama i monopolima od 20.decembra BiH je ukljucena u austro-ugarsko
carinsko podrucje uz godisnju odstetu od 600.000 funti. Monopol soli, duhana i baruta koji je
od ranije vazio u Monarhiji, prosiren je u istom obliku na Bosnu i Hercegovinu, a takoder je
predvideno da ce sve novouvedene takse Austriji i Ugarskoj vaziti i u okupiranom podrucju.
2

Odredjeno je da se obje vlade imaju sporazumno starati o principima carinskih zakona i
propisa. Ovim zakonima BiH je postal integralni dio a-u privednog podrucja. Sa bh
gradjanima koji se bave nekom privrednom djelatnoscu u A-U imalo se postupati isto kao sa
pripadnicima Autrije i Madjarske, a isto tako privrednici obiju drzava Monarhije uzivaju ista
prava u BiH kao i domaci. Ukljucivanje BiH u razvijeni privredni sistem i siroko otvaranje
vrata poslovnim ljudima sa strane dovelo je do ekspanzije trzista i robonovcanih odnosa, a
uporedo sa tim i do razaranja esnafske i patrijarhalne tradicije. Politicki motive vodili su
gotovo hermatickom zatvaranju granica prema susjednim balkanskim zemljama u kojima su
bh zanatlije i trgovci imali svoje tradicionalno trziste.
Usporednim austrijskim i madjarskim zakonom od 22.februara 1880.g regulisani su principi
uprave u BiH. U clanu 3. ovog zakona uspostavljen je princp finansijskog samoizdrzavanja
BiH. Svi troskovi redovne uprave morali su se podmirivati sredstvima okupirnog podrucja, a
samo za vanredne izdatke i trajne investicije ( izgradnja zeljeznica, cesta i sl) okupirano
podrucje moglo je traziti pomoc iz sredstava obiju drzava Monarhije.
U sprovodjenju principa finansijskog samoizdrzavanja i politike neuplitanja vlade i
parlamenta Austrije i Madjarske u poslove BiH najistaknutije mjesto pripada zajednickom
minitarstvu finansija Banjeminu Kalaju koji je pune dvije decenije kreirao i sprovodio
austro-ugarsku bosansku politiku. Kao dobar poznovalac balkanskih prilika on je brzo
likvidirao ustanak u Hercegovini 1882 i time okoncao 50-godisnje razdoblje politickih i
socijalnih potresa u BiH.
Popis stanovnistva iz 1879 i 1885 godine pokazali su izrazito agrarni karakter
bosanskohercegovackog drustva. Agrarno stanovnistvo koje je cinilo 89% znatno se brze
mnozilo od gradskog. Glavni izvor drzavnih prihoda dolazili su od fiskalnih obaveza agrarnog
stanovnistva, sto kod Kalaja nije stvaralo iluzije da ce se takvom privrednom strukturom
okupiranog podrucja ostvariti princip finansijskog samoizdrzavanja i uspostaviti trajni mir.
Posto su prihod BiH jadva pokrivali troskove redovne uprave Kalaj nije mogao racunati na
njihovo angazovanje u privredne svrhe. Isto tako on nije mogao racunati sa drzavnim
kapitalom iz A i M, jer je od samog pocetka okupacije bilo prisutno neslaganje sa politikom
industralizacije BiH pod povoljnijim uslovima od onih koji su postojali u Monarhiji. Posebno
su Madjariska negodavanjem pratili podizanje konkurentske bosanskohercegovacke privrede,
a prvenstveno industrije, jer se to vremenski podudarli sa erom naglasenog administrativnog
3

privrednog protekcionizma koji je sprovodjen u Madjarskoj s ciljem da se razvije vlstita
industrija.
Nerjesen drzavnopravni polozaj BiH i nedovrsenost pravnog pravnog poretka spadali su
takodjer u otezavajuce okolnosti za ostvarenje Kalajeve politike. Strain kaptal s kojim je Kalaj
racunao nerado se upustio u vece investicije koje bi bile izlozene poslovnom riziku..
razvijanjem pojednih grana ekstraktivne i preradjivacke industrije, Kalaj je, s jedne strane
dopunjavao industriju u Monarhiji obezbjedjujuci joj jeftine sirovine i polupreradevine, a s
druge, pokusavao je zaposliti visak agraranog stanovnistva i postepeno stvoriti trziste za
industrijsku robu iz Austrije i Madjarske. Zbog svih navedenih okolnosti Kalajeva finansijska
politika i politika industralizacije BiH obilovala je slozenim operacijama i upornom
nastojanjima da se sto prije stvore izvori prihoda u zemlji. Izgradnja saobracaja bio je prvi i
neodlozni zadatak uprave, a uporedo s tim koristenje svih dostupnih bogatstava zemlje.
Nakon Kalajeve smrti preovladalo je misljenje da je na polju industrijskog razvoja u BiH
dosta ucinjeno i da treba prekinuti sa podizanjem drzavnih preduzeca i sa davanjem velikih
privilegija privatnom kapitalu Kalajev nasljednik minister Burian. Isticuci primarne zadatke
pred kojima se njegova uprava nalazi Burian je istakao tri najvaznija: osiguranje
finansijskog polozaja BiH, reforme poreskog sistema i regulisanje vjerskih odnosa. Prvi
korak u reformi desetine bilo je njeno pausaliranjena osnovu desetogodisnjeg prosjeka. Ovaj
poduhvat bio je zamisljen kao prelaz na modern poresku refermu. Svoje obecanje da nece
podizati drzavna preduzeca i da nece davati povlastice privatnom kapitalu Burian je u
potpunosti sproveo. Bsansku industriju je trebalo razvijati polagano i u skladu sa razvojem
industrije u Monarhije.
Dok je za Kalajevo doba bila karakteristicna stalna trka za investacionim kapitalom i
podizanje novih preduzeca, za vrijeme njegovog nasljednika vrsi se tehnicko-tehnolosko
dogradnja industrije i uvodi niz socijalno-politickim mjera koje su imale cilj da osiguraju vise
reda u oblasti privrede i radnih odnosa. Za Burianovog nasljednika ministra Bilinskog, na
podrucju industrijskog i opteg privrednog razvoja nije se nista bitno dogodilo. Planovi o
izgradnji normalnotracnih pruga u BiH dosli su isuvise kasno, jer je rat omeo njihovo
realizovanje.


4

Izgradnja saobracaja
Zapusteni i tesko prohodni putevi bili su znacajna prepreka u savladjivanja otpora kojeg je
pruzalo domace stanovnistvo austrijskoj okupaciji BiH. Samo u toku 1878 i 1879 godine,
vojna industrija je radila na izgradnji i opravci 485 km glavnih cesta i 1096 km kolskih
puteva. Naredne 1880 godine, rukovodjenje izgradnjom i izdrzavanjm puteva preneseno je sa
vojne na civilnu upravu koja je pocela energicno primjenjivati modifikovani turski zakon o
putevima. Jos u toku 1880 godine izvrsena je prva mobilizacija stanovnistva na izgradnji,
rekonstrukciji odrzavanja puteva. Na taj nacin je, vec u prve dvije godine okupacije,
izgradnjom i rekonstrukcijom bilo obuhvaceno 2 000 km puteva. U pogledu obaveza
stanovnistva turski zakon o putevima strogo je primjenjivan sve do 1886 gdine kada je duzina
putne mreze obuhvacena drzavnom brigom dostigla 3000. Kada je izgradnja i rekonstrukcija
putne mreze dostigla zadovoljavajuce stanje, institucija robote pretvorena je, Naredbom od
20.juna 1908 u novcani porez-CESTARINU. Tada je tacno utvrdjeno duzina putne mreze
koju je obavezna da odrzava zemaljska uprava iz sredstava koja prikupi oporezivanje
stanovnistva. Preostali putevi koji su imali lokalni znacaj i dalje su odrzavani kotarskom ili
opstinskom robotom koja je trajala tri dana godisnje. Izgradnja i rekonstrukcija putne mreze u
BiH nije obezbjedjivala brzu inteligenciju zemlje i ostavrivanje politickih, ekonomskih i
strateskih ciljeva Monarhije.
Prije okupacije 1878 godine u austro-ugarskim saobracajnim planovima Bosna je posmatrana
prvenstveno kao tranzitno podrucje na putu za Istok. Nakon Berlinskog kongresa cilj austro-
ugarske politike bio je da zeljeznicku vezu sa Solunom i Carigradom ostvari preko Srbije.
Bosna kao tranzitno podrucje prema istoku gubi znacaj i u prvi plan izbjia ekonomski,
politicki istrateski interes Monarhije u okupiranom podrucju. Angazovanjem znatnih
sredstava iz vojnih okupacionih kredita aktivirana je normalnotracna pruga Dobrljin-
Banjaluka 104,3 km i spojena sa prugom u Monarhiji, a od septembra 1878 do jula 1879
godine izgradjeno je iz istih sredstvava 190 km uskotracne pruge od Bosanskog Boroda do
Zenice.
Aktivnost na izgradnji i rekonstrukciji saobracaja koju je zapocela vojna uprava u prvim
godinama okupacije nastavio je sa puno ambicija minister Kalaj. Sve zeljeznicke pruge u BiH,
koje je gradila drzava, finansirane su iz prihoda zemaljskog erara koji je uzimao zajmove iz
zajednickih sredstava Monarhije i koristio sve kreditne mogucnosti na a-u i evropskom
novanom trzistu. Na taj nacin minister Kalaj je stvarao finansijske i druge uslove za
5

izgradnju bh zeljeznica, ali je istovremeno preko mjere opterecivao zemaljske finansije i
poreske obveznike.
Duzina bh zeljeznica 1906 godine iznosila je 999,9 km a krahjem 1910godine 1.002 km i
isto toliko i 1924godine. Pored uskotracnih, pred prvi svjetski rat, postojalo je u Bosni i
Hercegovini jos 111,5 km normalotracne pruge od kojih je 104,3 bilo izgradjeno za vrijeme
turske vladavine. Zeljeznicke pruge koje su se nalazile pod upravom Direkcije bh drzavnih
zeljeznica cinile su samo jednu trecinu uskotracne zeljeznicke mreze koja je izgradjena do
prvog svjetskog rata. Neke sumsko-industrijske pruge bile su privremenog karaktera jer
su ih private firme demontirale nakon zavrsene ekspoloatacije odredjenog podrucja, tako da
je duzina pruga koje su one koristile 1916 godine iznosila 1.19 km.
U odnosu na tradicionalni putno saobracaj zeljeznice su ubrzale promet ljudi i robe za 6-8
pta. Glavne zeljeznicke pruge bile su izgradjene dolinama Rijeka Bosne i Neretve i njihovih
pritoka. U podrucjima koja su gravitirala ovim prugama lezala su najveca rudna i sumska
bogatsva BiH, a ona su istovremeno bila i najgusce naseljena. Zljenice su imale zadatak da
osiguraju uslove za veca investiciona ulaganja u prirodna bogatsva i da ozive cjelokupnu
privrednu aktivnost okupiranog podrucja. Pored ekonomskog, zeljeznicama je pripadala i
znacajna politicka funkcija. Trajan cilj Kalajev, odnosno austro-ugarske poliike bio je da
BiH sto cvrsce veze uz Monarhiju. S tim u vezi bila su i Kalajave nastojanja da stvori za
zaposljavanje viska agrarnog stanovnistva i postepeno poboljsanje njegovog socio-
ekonomskog polozaja.

Razvoj industrije, zanastva i trgovine u BiH od 1878-1914
Uporedo sa uspostavljanjem pravnog poretka i izgradnjom saobracaja okupaciona uprava u
Bih nastojala je da iskoristi sve mogucnosti za poboljsanje zemaljskih finansija. Takve
mogucnosti pruzali su najprije monopoli duhana i soli, a tek onda ruda i sumska bogatstva.
Prvi industrijski objekti u BiH nastali su kao preduzeca zemlajskog erara. Pored monopola
soli i duhana koji su zemljskom budjetu davali prve znacajnije prihode, koji nisu dolazili
neposredno sa sela, bh uprava pojavljuje se kao glavni investitor u eksploataciji rudnog
bogatstva. So, ugalj, zeljezo i drvo cinili su osnovu iz koje su postepeno izrastale pojedine
grane ekstraktivne i preradjivacke industrije.

6

Ekstraktivna industrija
Rudna bogatstva BiH bila su poznata A-U i prije okupacije te je nova uprava otpocela
sistematska geoloska istrazivanja, dovedeni su strucnjaci iz Beca od 1879 te su radili na
snimanju rudarskog katastra. Godine 1881 izdat je Rudarski zakon za BiH kojim su
regulisani pravni odnosi u ovoj oblasti. Iste godine je u Sarajevu osnovano Rudarsko
satnistvo sa zadatkom da rukovodi svim rudarskim poslovima. Znacajno je i osnivanje
Rudarske zadruge Bosnia i koju je prilikom osnivanja 1881 godine Zemaljska vlada
ulozila jednu petinu, a kasnije jednu cetvrtinu kapitala. Njoj su pripadali rudnici u Dubostici,
Cevljanovicima, Cemernici, Sinjakovu i Srebrenici. Mada su se prvi rzultati pokazali vec
1883 godine, zadruga nije uspjela da izraste u vece rudarsko preduzece, mnogo znacajnija bila
je eksploatacija soli, uglja i zeljeza. Prva moderna solana u BiH podignuta je u Siminom
Hanu kod Tuzle, 1884 godine, sa kapacitetom 700.000 mtc soli. A druga je podignuta u
Kreki 1892 godine sa ciljem ne samo da se radikalno smanji uvoz ovog artikla nego i
osiguravanje jeftine sirovine za potrebe domace hemijske industrije.
Prije okupacije eksploatacija uglja u BiH vrsena je za lokalne potrebe. Svi znacajniji rudnici
uglja koji su se kasnij epostepeno otvarali bili su vlasnistvo bh.zemaljskog erara. Izgradnja
pruge Doboj-Simin Han stvoreni su uslovi za eksploataciju uglja iz tuzlanskg bazena. Rudnik
uglja u Kreki poceo je sa radom 1897, Kaknju 1900, Mostaru 1905, i Brezi 1907 godine.
Manji rudnici lokalnog znacaja otvotreni sun a vise mjesta: Konjic, Livno, Odzak, Gacko,
Vesla kod Bugojna, Zarkovici, Ugljevik I td.. proizvodnja uglja u BiH brzo je rasla I
premasivala potrebe domaceg trzista. Podsticj ekspoloatacije zeljezne rude dosao je od
Zemaljske vlade 1886 godine otvaranjem rudnika i zeljezare u Varesu. Vares je bio
najznacajniji centar za proizvodnju zeljeza. U njegovoj okolini nalazile su se bogate naslage
zeljezne rude, a sumski kompleksi davali su drvo neophodno za njenu preradu
Preradjivacka industrijia
Motivi za podizanje preradjivacke industrije u BiH poslije okupacije bili su ekonomske,
socijalne i politicke prirode. Da bi se smanjila suma tzv.okupacionih kredita i ostvario
utvrdjeni princip finansijskog ssamoizdrzavanja u BiH bilo je neophodno razviti njene
osnovne privredne potencijale. Prerada pojednh sirovina ili poljoprivrednih proizvoda imala je
zadatak bar na pocetku uspostaviti izvjesnu ravnotezu uvoza i izvoza, odnosno da ogranici
7

preveliki odliv novca iz BiH. U prvi plan stavljena je prerada duhana, zeljeza i drveta, a
zatim hemijska, gradjevinska i u manjoj mjeri prehrambena industrija. .
Uvodjenjem monopola na duhan 20.12.1879 uprava je djelovala u dva pravca. Prvo je
nastojala da visokim otkupnim cijenama pridobije seljaka za uzgoj duhana i da strogim
mjerama sprijeci njegovu privatnu preradu i krijumcarenje, a zatim das to prije stvori uslove
za fabricku preradu. Vec 1880.g podignute su fabrike duhana u Sarajevu i Mostaru. Do
kraja 19 stoljeca podignute su jos dvije fabrike- u Banja Luci 1888 i u Travniku 1893.
Razvoj modern zeljezne industrije u BiH za vrijeme A-U uprave bio je vezan za dva
metalurska centra-Vares i Zenica. Oba su nastala angazovanjem finansijskih sredstava
bh.zemaljskog erar i strang privatnog kapitala. Prvu vsoku pec podigla je 1891 godine, a dalje
znacajne promjene nastupile su 1895 godine kada su u citav pothvat ukljucene becke banke
Unionbanka i Wienerbankakverien koje su otkupile rudnik, topionicu i ljevaonicu i osnovali
Zeljezno-industrijsko drustvo u Varesu. Angazovanjem privatnog kapitala iz Austrije,
uporedo sa vareskom podizana je od 1882.godine zeljezara u Zenica.
Bosanskohercegovacka uprava nastojala je da sto prije otkloni smetnje koje su stajale na putu
intenzivnijem iskoristavanju bosanskih suma, pa je vec 1882 pristupila snimanju katastra i
razgranicavanju drzavnih i privatnih suma. Da ne bi zavisila od privatnih poduzetnika
Zemaljska vlada je putem svog Odjeljenja za sumarstvo osnovala osam sumskih uprava
(Biusovaca, Ilidza, Vitez, Nemila) koje su se bavile ekspolatacijom drveta I proizvodnjom
drvenog uglja za potrebe zemaljkog erara.
Prema popisu iz 1885 godine u BiH postajale su 93 pilane od kojih je samo spomenuta pilana
u Podgradicama i koja je bila na parni pogon. ( prva parna pilana koju je 1882 godine podigao
Johain Barbetz). U preradi drveta i dalje su preovladavali raniji manufakturni i zanatski oblici
proizvodnje.
Podizanje hemijske industrije u BiH bilo je u skladu sa Kalajevim privrednim zakonima. Uz
izdasne olaksice i ucesce Zemaljske vlade podignuto je nekoliko fabrka koje su pored jeftinih
domacih sirovina (so, drvo i ugalj) koristile i uvezene sirovine. U Lukavcu su podignnute
dvije fabrike: Prva bosanska fabrika spirita i rafinerije Alois Grauaug i Prva bosanska
fabrika amonijacne sode podignuta 1893 godine. U toku narednih deset godina onsovano je
jos nekoliko znacajnih fabrika hemijske industrije; Danicaza rafineriju mineral u B.Brodu,
fabrika saFuna Vila u Sarajevu, fabrika sibica u docu fabrika celuloze u Drvaru.
8

Prehrambena industrija nije se razvijala prema mogucnostima koje su pruzali produkti BiH,
jer se nejenom podizanju protivila a-u agrarna politika. Neposrednim Kalajevim
angazovanjem i uz finansijsko ucesce Zemljske vlade podignute su 1893 dvije fabrike:
Fabrika secera u Usori i Dionicka pivara u Sarajevu. Kalaj je zeli oda smanji uvoz secera I
piva I obezbjedi zemaljskom eraru vece fiskalne prihode.
Gajenje sljive u Bosnii vinove loze u Hercegovini isticano je kao znacajna pretpostavka za
podizanje industrije koja bi neposredno poboljsala ekonomski polozaj poljoprivrednih
proizvodjaca. Medjutim, prerada siljive i grozdja vrsena je i dalje na tradicionalni seljacki
nacin. Podignute su samo dvje fabrike za preradu sljive, 1898 u Sarajevu a druga je
podignuta godinu dana kasnije u Brckom. U Sarajevu je jos podignuta fabrika sirceta I Parni
mlin 1908 godine.
Da bi spasila od propadanja bogatu tradiciju kucne radinosti i omoguci siromasnim
porodicama zivjesne izvore prihoda, Zemaljska vlada je 1892 podigla dva preduzeca u
sarajevu: Tkanionicu cilima i tkanionici beza i vezionicu. Do prvog svjetskog rata
Tkanionica ciloima otvorila je svoje filijale u 19 mjesta u BiH a za tri do cetri puta povecala
proizvodnju. U podizanju manjih tekstilnih fabrika ucestvovali su iskljucivo domaci ljudi.
Graficka industrija pocela se razvijati u zadnjoj deceniji turske vladavine. Tada su postojale
dvije stamparije: Vilajetska stampparija u Sarajevu i stamparija fra Franje Milicevica. Od
1879 godine Vilajetska stamparija je pretvorena Zemaljsku stampariju koja je bila
opremljena potrebnim masinama i strucnim osobljem iz Monarhije. Graficka industrija se
osim Zemaljske stampraije nalazi iskljucivo privatnom vlasnistvu. Do 1913 godine u BiH
bilo je otvoreno ukupno 99 grafickih preduzeca i radnji od kojih je samo 37 bila pripadalo
domacim ljudima.
Obimna gradjevinska aktivnost koja je nastupila nakon okupacije podstakla je i razvoj
gradjevinske industrije, uz tradicionalni gradjevinski materijala kamen, drvo i cerpic vec u
prvim godinama okupacije razvija se industrija cigle i crijepa.
Novcani zavodi
Za vrijeme turske vladavine u BiH nije postojao nijedan novcani zavod koji bi svojim
kapitalom uticao na privredni razvoj zemlje. Kalajevim nastojanjima i uz davanje zamasnih
povlastica osnovan je 1883 godine prvi novcni zavod Privilegovano odjeljenje
Unionbanke za BiH koji je okupiranom podrucju stavio na raspolaganje pocetni kapital od
9

2 miliona funti. Ova banka davala je hipotekarne zajmovima zemjoposjednicima i seljacima
sa otkup kmestkih selista i slobodne zemlje muslimanskog stanovnistva koje se iselilo.
Potrebe za ovakivim zajmovima stalno su rasle pa je Zrmaljska vlada pomoc cinovnickog
penzionog fonda 1889 osnovla Bosanskohercegovacki hipotekarni zavod. Prvi novcani
zavodi sa iskljucivo domacim kapitalom pojavili su se tek pocetkom 20 stoljeca sreski
trgovci osnovali su 190 godine Trgovacku banku i stedionicu u Mostaru koju su ubzo nazvali
Srpska banka. Mostarski primjer slijedili su i sarajevski Srbi pa su 1904 osnovali Srpsku
stedionicu u Sarajevu.
Razvoj zanstava u Bosni i Hercegovini od 1878-1914 godine
Od ukidanja esnafske organizacije 1851 do okupacije 1878, balkansko-orjentalni zanati u BiH
morali su se postepeno prilagodjavati uslovima prvrednog liberalizma. Poslije okupacije
uslovi za opstanak velikog broja zanata bili su izmjenjeni. kljucivanjem BiH u austrougarsko
carinsko podrucje, domace zanatlije su se preko noci nasle izlozene nadmocnijoj konkurenciji
jftinije industrijske robe iz Monarhije i brojnih stranih zanatilija koji su posjedovali moderna
tehnicko proizvodna i komercijalna znanja. Ranija balkanska trzista na kojima su domace
zanatlije plasirala svoju robu bila su iz politickih razloga zatvorena tako da je domaca
proizvodnja ostala ogranicena na bosanskohercegovacko ili na jos uze lokalno trziste. A-U
uprva u BiH bila je svjesna ovog problema ali nikada nije pristupala njegovom sistematskom i
trajnijem rjesavanju. Trgovacka i obrtnicka komora je osnovana 1910 godine. Briga a-u
vlasti oko spasavanja domaceg zanastva i kucne industrije u praksi se svodila na mali broj
poduhvata. Godine 1892 u Sarajevu su osnovana tri preduzeca: Radionica za umjetne
zanate, Tkaonica cilima i Tkaonica beza i vezionica. Radionica za umjetne zanate sastojala
se od pet odjeljenja: za inkrustraciju u drvetu, tausiranje, graviranje, cizeliranje i odjeljenje za
monitarenje.
Nakon toga 1893 godine u Sarajevu je osnovana Zanatlijska skola u kojoj su se izucavala
cetri zanata: stolarski, kolarski, bravarski i kovacki, a druga zanatlijska skola osnovana je u
Mostaru 1897 godine u kojoj su se izucavala po dva kombinovana zanata: stolarsko-tesarski i
bravarsko-limarski.
Bosanski sabor je 1910 godine zatrazio od Zemaljske vlade da aktivnije radi na unapredjenju
domace trgovine, zanastva i industrije i u tom smislu formulisao nekoliko zakljucaka:
10

da se prosiri djelokrug obrtnog nadzornika i da se za njegovog zamjenika postavi
jedan domaci covjek
da se sto prije podnese zakonska osnova o regulisanju znaskog pitanja i organizovanju
vise strunih tecajeva
da se posebna paznja posveti kucnim zanatima da se u saradnji sa Komorom izrade
nuzne zakonske osnove za unapredjenje trgovine i zanastva
Mada je Zemaljska vlada prihvatila sve zakljucke, do prvog svjetskog rata malo je ucinjeno.
Tek 30 godia nakon okupacije, 3.februara 1903 Zemaljska vlada je izdala naredbu o vrsenju
zanata. A jedan od glavnih uzroka u propadanju vecine balkansko-orjentalnih zanata u BiH
poslije okupacije domace zanatlije vidjele su nestajanju esnafske organizacije koja nije bila
zamjenjena nekommodernom zanatskom organizacijom I neophodnim zakonskim propisima.

Trgovina
Poslije okupacije BiH i njenog ukljucivanjau A-U carisnko podrucje nastupile su znacajne
promjene u oblasti tradicionalne bosanskoherceovacke trgovine. Nekoliko vecih fradova, prije
svega Sarajevo i Banja Luka gube raniji trgovacki znacaj. Izgradnjom saobracaja i
uspostavljanjem pravnog poretka trgovcima iz Monarhije nisu vise bili potrebni domaci
posrednici. Pored toga sto je unistena posrednicka trgovina i sto trgovci Monarhije idu
neposredno do kupca, na stagnaciju domace trgovine uticala je i okolnost da se veliki broj
trgovaca tesko prilagodjavao novom trgovackom duhu i shvatanju modernih komercijalnih
principa.
Medju prvi znacajnim zakonima koje je okupaciona uprava donjela bio je Trgovacki
zakon za BiH koji je Car potvrdio 7.juna 1883 godine, a stupio je na snagu 1.novembra
iste godine. U roku od tri mjeseca morale su biti sudski protokolisane sve trgovacke radnje
koje su u Sarajevu placale najmanje 15 forinti poreza na cistu dobit a u drugim mjestima koje
placaju najmanje 6 forinti.
Razvoj trgovine u BiH zavisio je od trgovackog podmlatka. Vecina starih trgovacac bila je
nepismena. Zbog toga su vlasti vec u prvim godinama okupacije pristupile otvaranju veceg
broja trgovackih skola. Do 1886 godine takve skole otvorene su u Sarajevu, Mostaru, Banja
Luci, Tuzli , Bihacu, Brckom, Bijeljini i Livnu. Trgovackoj i obrtnickoj komori za BiH i u
11

drugim trgovackim udruzenjima bila je namjenjena znacajna uloga u zastiti i u napredjivanju
trgovine. Prije Komore, osnovao je 1906 godine Trgovacko drustvo u Sarajevu koje je brojalo
oko 220 clanova.
Razvoj trgovine u BiH od okupacije do prvog svjetskog rata bio je odraz opsteg ekonomskg,
politickog i drustvenog polozaja ove pokrtajine u okvirima Habsburske monarhije. Statistika
vanjske trgovine jasno pokazuje da je BiH dovedena u potpunu ekonomsku zavisnost od A-U.
izuzimajuci izvoz drveta, u cjelokupnoj bh vanjskoj trgovini Monarhija je ucestvovala sa 97-
98%. U prvoj decenji 20 stoljeca sirovine su sacinjavale prosjecno godisnje 83% cjelokupnog
bh izvoza. U uvozu su dominirale zivotne namirnice, proizvodi tekstilne industrije i idrugih
industrijskih grana.

Struktura stanovnistva u Bosni I Hercegovini 1878-1914
U prvom popisu stanovnistva iz 1879 kao i u drugom iz 1885 godine utvrdjen je broj
stanovnika i njegova vjerska struktura, dok je statisticka slika socijalnoh zivota samo
ogranicena na vaznija zanimanja i popis muskih osoba. Prije pristupanja trecem popisu
stanovnistva, Zemaljska vlada za BiH osnovala je pocetkom 1884 godine Statisticko
odjeljenje koje je imalo zadatak da pripremi i sprovede pipis stanivnistva 1895 godine. Mada
ni na ovom popisu nije dobijen potpuni statisticki material. Taj bgati statisticki material nudi
tek cetvrti popis stanovnistva iz 1910 godine.
Na demografska kretanja u BiH poslije 1878 godine uticalo je vise faktora medju kojima treba
istaknuti uspostavljanje mira i pravnog poretka u zemlji, pojacanu privrednu aktivnost i
migraciju stanovnistva.
U vrijeme okupacije BiH je bila izrazito agrarna zemlja u kojoj je oko 90% stanovnistva
zivjelo od poljoprivrede i stocarstva kao glavnog zanimanja. Razvoj nepoljoprivrednih grana
privrede koji je uslijedio nakon okupacije veoma je sporo mijenjao agrarni karekter zemlje.
Prema popisu iz 1895 godine od poljoprvrede kao glavnog zanimanja zivjelo je 88,34%
stanovnika, a na sva druga zanimanja otpadao je ostatak.


12

Promjene u socijalnoj strukturi agrarnog stanovnistva
Agrarni odnosi kao osnovno drustveno-ekonomsko pitanje bosanskohercegovackog sela nisu
rijeseni nakon okupacije. Saferska naredba iz 1859 godine ostala je na snazi za vrijeme citave
a-u uprave glavni normativni akt na osnovu kojeg su regulisani agrarni odnosi BiH. Mada su,
nerjeseni drzavno-pravni polozaj BiH i nedostatak finansijskih sredstava, zvanicno isticani
kao glavni razlozi zaledjivanja agrarnih odnosa, u historiografiji preovladava misljenje da je
u ovom pitanju izbio presudan izbor politickog oslonca i konzervativno bice nove uprave.
Okupaciona uprava nasala se pred dilemom, ili se opredijeliti za srpske kmetove ili za
muslimanske zemljoposjednike? Za A-U srpsko stanovnistvo nije nudilo siguran politicki
oslonac. Otuda su se Kalaj i njegova uprava odlucili za muslimanske zemljoposjednike koje
su nastojali da iskoriste kao konzervativnu instituciju. Kalaj je nastojao da ekonomskim
mjerama podigne produktivnu snagu seljastva i na taj nacin mu omoguci postepeno
oslobadjanje kmetskih odnosa putem otkupa i bez angazovanja drzavnih finansijskih
sredstava koja su mu bila potrebna za druga investiciona ulaganja. Najznacajnije ekonomske
mjere bile su uvodjenje novih i kvalitetnijih poljoprivrednih kultura koje bi uvele seljaka u
intenzivnu obradu zemlje. U tom pogledu najznacajnije mjere bile su: sadjenje duhana,
sijanje secerne repe, sadjenje i kalemljenje nivih i kvalitetnijih vocni sorti, uvodjenje novena
u obradi zemlje i davanje boljeg sjemena, a u stocarstvu, zastita od stocnih bolesti uvodjenjem
veterinarske sluzbe te oplemenjivanje pasmina konja i goveda.
Poslije brojnih zahtjeva putem stampe I javnih skupstina te diskusije u Saboru uslijedilo je
donosenje Zakona o fakultativnim otkupu kmetova, koji je potvrdjen 13.juna 1911 a stupio na
snagu 1.januara 1912 godine. Ovim zakonom potvrdjen je raniji princip fakultativnosti, tj
dobrovoljnog sporazuma posjednika zemlje I kmeta prilikom otkupa, ali novo j ebilo
donosenje posebnog zakona kojima se angazuju frzavna sredstva I odredjuju povoljni uslovi
za njihovo koristenje od strane kmetova. Ucinak koji je imao vaj zakon na otkup kmetskih
selista jasno ukazuje na neuspjeh Kalajeve I Burijanove politike jer selo nije uspjelo da
podigne svoju produktivnu snagu u toj mjeri da samo stvori potrebna sredstv za otkup
kmetskih selista.
Neuspjeh a-u agrarne politike u BiH pocivao je na stalnom povecanju ekonomskih
opterecenja seoskog, a narocito kmetovskog domacinstva, koji nisu isli uporedo sa jacanjem
ekonomske moci i razvojem proizvodnih snaga na selu.
13

A-U uprava zadrzala je u osnovi turski poreski sistem, ali ga vec 1879 godine, pretvaranjem
desetine od naturalnog u novcani porez, postepeno prilagodjavala modernism fisklanim
nacelima i potrebama drzave. U prvim godinama okupacije desetina je cinila oko jednu
trecinu svih budzetskih prihoda BiH.
Jacanje domaceg trzista i zivlja provredna aktivnost stvarali su nove izvore prihoda. Otud je
doslo do povecanja visestrukog posrednih poreza u odnosu na neposredne. Nesrasmjeran
porast posrednih poreza u odnosu na neposredne uslijedio je s jedne strane, brzim porastom
potrosnje usljed razvoja industrije, saobracaja, trgovine i zanastva, a s druge, sve vecim
poreskim zahvatanjim drzave u sferi vanpoljoprivredni dohodaka.
Pored desetine koja je najvise opterecivala seosko domacinstvo, stanovnistvo j eplacalo jos
osam vrsta neposrednih poreza. Mada su ovi porezi dostizali jedva 1/3 iznosa desetine, oni
su ekonomski opterecivali narocito kmetska domacinstva. Placanje desetine i ostalih poreza
narocito je ogadjalo ekonomski slabije seljastvojer je ono bilo prisiljeno da do svoje ljetine ili
stoke, koja mu je bila neophodna prodaje u vijeme kada su cijene bile najnize. Na taj nacin je
porski system i process otkupljivanja kmetova stvarao kod seljastva sve vecu potrebu za
novcem i prisiljavao ga da do njega dodje ili prodajom svojih proizvoda ili ponudom radne
snage izvan poljoprivrede.
Poreski sistem i process otkupljivanja kmetovskih domacinstava djelovali su zajednick u
pravcu uvlacenja seljastva u robonovcane odnose. Pri tome je posebnu ulogu imalo davanje
hipotekrnh zajmova od strane Zemaljske banke od 50% otkupne cijene kmetskog selita.
Drugu polovinu kmet j emorao nabavljati prodajom svojih proizvoda, najcesce stoke, ili
zaduzivanjem kod razlicitih zajmodavaca uz lihvarsku kamatu,
Navedenim ekonomskim opterecenjima seljastav treba dodati kuluka ili robote. Svo musko
stanovnistvo od 16-60 godina starosti boilo je obavezno da 4-6 dana godisnje radi besplatno
na javnim radovima. Do 1882 godine pod obavezu kuluka spadala je vucna i tovarna stoka-
konji i volovi. Oko 90% kulucara bili su seljaci, jer je veliki dio lica u gradovima bio
oslobodjen ove obaveze.



14

Promjene u strukturi gradskog stanovnistav
Do prvog svjetskog rata postojalo je 50 naselja koja su se mogla svrstati u kategoriju gradova.
Ova mjest bila su i prije okupacije centri politickog, ekonomskog i kulturnog zivota.
Medjutim process industralizacije i privrednog uspona u BiH nije bio pracen odgovarajucim
porastom gradova kakav su dozivljavale zapadnoevropske zemlje krajem 18 i prvoj pol 19
stoljeca. Mnogi gradovi koji su za vrijeme turske vladavine cjetali zbog svog izuzetnog
privrednog znacaja, nakon okupacije stagniraju i propadaju. Ova konstatacija vazi
prvesntveno za ranije istaknute centre industrije zeljeza Kresevo, Fojnica, Vsoko. Izgdarnjom
zeljeznicke veze B.Brod-Sarajevo i aktiviranjem normalotracne pruge Dabrljin-Banja Luka
doslo je do stagniranja u razvoju Bosanske Gradiske.
Ukupna socijalna struktura bosanskohercegovackog drustva sporo se mijenjala sto se
nominovno odrazavalo i na gradska naselja. Karakteristicno je da je u svim gradovima
bhackog okruga bilo dominantno agrarno stanvnistvo. U gradovima je narocito brzo rastao
broj cinovnika i drugih privatnih i drzavnih namjestenika. Moze se zakljuciti da su
bosanskohercegovacki gradovi za vrijeme ustrougarske valadavine mnogo vise rasli i mjenjali
tradicionalnu strukturu usljed doseljavanja stranac nego li pod uticajem industralizacije
ipromjena koje je izazvalo ozivljavanje ukupne privredne aktivnosti zemlje.

Migracije stanovnistva

a) useljavanje
prema raspolozivim izvorima tesko je utvrditi tacan broj stranaca koji su se uselili u Bosnu i
Hercegovinu od okupacije do prvog svjetskog rata. U pocetku o tome nije ni vodjena
precizna statistika. Ipak prve podatke o broju stranaca u BiH dala je Zemaljska vlada u
decembru 1880 godine. Tada je u okupiranom podrucju bilo 4 510 austrijskih 11 765 ugarskih
drzavljana. Poslije toga, redovno se u popisima stanovnistva iskazivao broj stranaca u Bosni i
Hercegovini.
15

Ukupan broj stranaca u Bosni i Hercegovini 1885 godine iznosio je 27 438 osoba ili 2 %
ukupnog civilnog sanovnistva. U narednih deset godina broj stranaca porastao je na 4,5 %
civilnog stanovnistv, a do 1910 godine inosio je 6 % civilnog stanovnistva.
Relativno veliki broj stranaca u poljoprivrednoim podrucjima bio je uslovljen kolonizacijom
stranih seljaka. Sumska preduzec koja su eksploatisala komplekse, prvo uz granicu, a zatim u
Bosanskoj krajini, centralnoj i istocnoj Bosni, takodjer su privlacile veliki broj stranaca.
Njihov broj se povecavao narocito u onim koarima koji su bili zahvaceni iskoristavanjem
suma od strane velikih stranih firmi.

Socijalna struktura stranaca
Po socijalnoj pripadnosti stranci u Bosni i Hercegovini cinili su heterogenu skupinu u koju
ulaze vojnici, cinovnici, razni namjestenici, zanatlije, trgovci, podzetnici, seljaci i radnici.
Medju civilnim doseljenicima interesantnu pojavu predstavljadoseljavnje stranih seljaka-
kolonista koji su u vecini slucajeva dolazili i naseljavali se u grupama, formirajuci na taj nacin
potpuno nova naselja ili nove djelove uz vec postojeca sela. Njihovo naseljavanje bilo je
praceno najvecim dijelom drzavnom brigom i potpomagano razlicitim materijalnim
povlasticama kao sto su: besplatna dodjela drzavne zemlje, oslobadjanje od poreza 5 ili 10
godina, dodjela basplatnog gradjevinskog i ogrevnog drveta iz drzavnih suma, zatim pomoc
pri nabavci stok i sjemena. Glavni punktovi gdje su se naseljavali strain seljaci bili su u
sjeverozapadnoj Bosni i kotarevima Bosanske Gradiske, Banjaluke i Pranavora, zatim u
sjeveroistocnoj bosni oko Dervente i Bijeljine, dalje oko Zvornika i u Hercegovini oko
Konjica.

Nacionalna struktura stranaca
Stranci u Bosni i Hercegovini cinili su pravu mjesavinu naroda i nacija. Osim
mnogonacionalne Habsburske monarhije dolazili su iz Njemacke, Srbje, Italije, Rusije pa cak
i iz Holandije i drugih zemalja. Njihovi nacionalnu pripadnost moguce je odrediti samo na
osnovu maternjeg jezika koji je zabiljezen prilikom popisa stanovnistva 1910 godine. Najveci
broj stranaca dosao je u Bosnu I Hercegovinu sa srpskohrvatskog jezicnog podrucja.
16

Poslije Hrvata i Srba najbrojniji medju strancima bili su Nijemci, a zatim slijede Poljaci, Rusi,
Cesi, Madjari, Slovenci, Italijani, Rumuni. Najvece nacionalno sarenilo vladalo je u
pojedinim gradovima ( Sarajevo i Tuzla) u kojima su stranci cinili viok procenat stanovnistva.

Iseljavanje iz Bosne i Hercegovine
Za vrijeme asutrougarske uprave iz Bosne i Hercegovin iseljavalo se glavnom muslimansko
stanovnistvo i u manjem broju srpsko stanovnistvo. Taj proce zapoceo je neposredno poslije
okupacije i zahvatio je bivse turske cinovnike i uglednije Muslimane koji su se
kompromitovali kod nove vlasti. Nakon prvog talasa koji je bio normalna posljedica promjene
vladajuce sile u BiH, tok iseljavanja Muslimana u Tursku dobijao je u tri navrata razmjere
pokreta, odnosno masovnijeg napustanja domovine. Prvi je bio izazvan uvodjenjem vojne
obaveze u BiH 1881-1882 godine. Tada se iz okupiranog podrucja u Tursku iselilo oko 8 000
Muslimana. Drugi j ebio 1900-1901 koji je bio inspirian agitacijom bivesg mostarskog
muftije Dzabica I njegovih pristalica. Najmasovniji pokret za iseljavanje muslimanskog
stanovnistva u Tursku uslijedio je nakon aneksije BiH. U tok 1910 i 1911 zemlju je napustilo
oko 28 000 Muslimana.
Izgleda najrealnija pretpostavka da se boj iseljenika iz BiH za vrijeme a-u vladavine kretao
izmedju 120 000iI 130 000 osoba i da je postojala izvjesna ravnoteza izmedju useljavanja i
iseljavanja. Pravci iseljavanja muslimanskog stanovnistva bio je uglavnom usmjeren prema
Turskoj, a tek pocetkom 20 stoljeca, po ugledu na hriscansku emigraciju, mani broj
Muslimana seli se u prekomorske zemlje. Hriscansko stanovnistvo prvo se se seli u susjedne
juznoslavenske zemlje, a poctkom 20 stoljeca pocinje ekonomska emigracija u Sjevernu i
Juznu Ameriku i evropske zemlje, Njemacku, Belgiju, Francusku i Svedsku.
Posljedice migracije stanovnistva u Bi Hbile su dvojake. S obzirom da iseljavnjem iz Bih
nisu bile podjednako zahvacene sve vjersko-nacionalne skupine, ono je stetiilo demografskom
i ekonomskom razvoju Muslimana kao glavnih ucesnika u iseljavanju. S druge strane,
useljavanje stranaca u BiH znacilo je unosenje nivih tehnicko-tehnoloskih i komercijalni
znanja i principa, zatim tekovina evropske civilizacije. Njihov uticaj osjetio se u svm
oblastima zivota od primjene beckog baroka u arhitekturi do nacina odjevanja i zabave.
Bosanskohercegovacki gradovi pored balkansko-orjentalnih dobijaju, nove evropske poslovne
i stambene cetvrti.
17