Shkencat e Tokes 10

Majlinda Ziu
LIBR PR MSUESIN
SHKENCA E TOKS 10
T gjitha t drejtat jan t rezervuara Pegi 2011
T gjitha t drejtat lidhur me kt botim jan ekskluzivisht t zotruara nga shtpia botuese
Pegi sh.p.k. Ndalohet do riprodhim, fotokopjim, prshtatje, shfrytzim ose do form tjetr
qarkullimi tregtar pjesrisht ose trsisht pa miratimin paraprak nga botuesi.
Shtpia botuese: Tel: 042 374 947 cel: 069 40 075 02 pegi@icc-al.org
Sektori i shprndarjes: Tel/Fax: 048 810 177 Cel: 069 20 267 73
Shtypshkronja: Tel: 048 810 179 Cel: 069 40 075 01 shtypshkronjapegi@yahoo.com
3
Shkenca e toks
PRMBAJTJA
I. far na krkon programi msimor? 5
II. far na krkon udhzuesi kurrikular i
lnds shkenca e toks? 6
III.Plani msimor 8
IV. shtjet rreth t cilave do zhvillohen ort e prsritjeve 22
V. Punt praktike 28
VI. Ort e projekteve 51
VII. Disa modele pyetjesh q mund t prdoren n
miniteste ose testime 57
5
Shkenca e toks
I. FAR NA KRKON PROGRAMI MSIMOR?
Programi i lnds Shkenca e Toks realizohet n 72 or msimore
vjetore, prej t cilave afrsisht 70% e orve msimore totale jan
pr shtjellimin e njohurive t reja lndore dhe 30% e tyre jan pr
prpunimin e njohurive.
Pr prpunimin e njohurive
Prpunimi i njohurive prmban:
- Punt praktike;
- Vzhgimet n terren;
- Prsritjen brenda nj kapitulli t koncepteve themelore;
- Testimin e njohurive-baz;
- Integrimin e njohurive t reja t nj kapitulli me njohurit e kapitujve paraardhs;
- Integrimin e njohurive t reja me njohurit e lndve t tjera;
N ort msimore q i prkasin prpunimit t njohurive, msuesi zhvillon
edhe tema me nismn e tij ose me krkesn e vet nxnsve. Kto tema mund
t piknisen nga ngjarje aktuale ose thjesht nga kureshtja e nxnsve (p.sh.
Cunami n Japoni, shkaqet dhe pasojat).
Gjat prpunimit t njohurive duhet ti kushtohet vmendje kultivimit t:
- Aftsive t prgjithshme, si t: komunikimit, menaxhimit t
informacionit, zgjidhjeve problemore, t menduarit kritik dhe krijues;
- Aftsive t posame lndore, si: puna me hartn, vzhgimet e
drejtprdrejta n terren, projektet kurrikulare;
- Formimit t qndrimeve, si qndrimi etiko-social dhe gjat puns n
grupe t vogla nxnsish.
Pr vlersimin
Vlersimi i nxnsit mund t bhet individual ose n grup, n klas ose
jasht saj. Nxnsi vlersohet me not ndrsa demonstron arritjet e tij me goj,
me shkrim ose nprmjet veprimtarish e produktesh t tjera, si: prodhon nj
maket, realizon nj projekt kurrikular, nj pun praktike etj.
Portofoli i nxnsit, si nj mundsi vlersimi e vetvlersimi, sht nj
koleksion i punimeve t tij prgjat vitit shkollor. Ai mund t prmbaj
SURYLPHPHVKNULPGHW\UDWHPDWLNHSURMHNWHNXUULNXODUHIRWRJUDHSURGXNWH
t veprimtarive kurrikulare. Przgjedhjet pr portofolin bhen nga nxnsit,
msuesi rekomandon.
6
Shkenca e toks
dIDUsMDQsREMHNWLYDWVSHFLNsWsDUULWMHV"
Objektivat e arritjeve t nj kapitulli prbjn bashksin e t gjith objektivave
VSHFLNsWsKDUWXDUSsUWsJMLWKDREMHNWHWHNDSLWXOOLWRVHOLQMsVWsQGDUsQsWUL
QLYHOHGXNHXQLVXUQJDREMHNWLYDWHSURJUDPLWRVHQJDVWDQGDUGH.
0sVXHVLGXKHWWsKDUWRMsREMHNWLYDVSHFLNsQstri nivele, duke u mbshtetur n
objektivat e programit.
Pr t respektuar hierarkin e nivelit t arritjeve t nxnsve, duhet t prdoren
tri nivele: niveli baz (m i ulti) i arritjeve, niveli mesatar dhe niveli i lart.
Gjat msimdhnies do objektiv i programit degzohet n disa nn-objektiva, t
cilt prbjn shkallt q ngjiten hap pas hapi deri te prmbushja e objektivit q
duhet t arrihet. P.sh. q nxnsi t bhet i aft t analizoj shkaqet e degradimit
WsPMHGLVLWREMHNWLYLQDODLGXKHWWsEsKHWLDIWsWsSsUFDNWRMsNXSWLPLQPEL
mjedisin dhe ndotjen e mjedisit (shkalla 3), t evidentoj shkaqet kryesore t
ndotjes s mjedisit (shkalla 2) dhe s fundmi ti analizoj ato (shkalla). Kta
objektiva q realizojn arritjet e nxnsve nga nj shkall baz drejt nj shkalle
t siprme, TXKHQREMHNWLYDVSHFLNs.
1MsREMHNWLYVSHFLNsVKWs objektiv veprimi, pra ai prshkruan se far do t
jet i aft t bj nxnsi dhe jo se far do t bj msuesi n orn e msimit i
(kjo e fundit ka t bj me qllimet).
Kur msuesit hartojn REMHNWLYDWVSHFLNs (pr s objekte t caktuara msimore),
arritja e demonstrueshme bhet e prcaktuar plotsisht, madje tregohen dhe
kushtet n t cilat ajo pritet t shfaqet dhe t kriteret e saktsis s prmbushjes
(plotsimit) t arritjes s synuar.
Shembull
Tema: Moti dhe klima
1sSsUIXQGLPWsRUsVVsPsVLPLWQ[sQsVLGRWsMHWsLDIWs
- t listoj faktort q ndikojn n formimin e klims: QLYHOLPLQLPDO
- t shpjegoj ndikimin e dy prej faktorve n formimin e klims: QLYHOLPHVDWDU
- t analizoj faktort q ndikojn n formimin e klims: QLYHOLLODUWs
1sTRIWsVHYHoRMPsSUHMW\UHREMHNWLYLQPHVDWDUNHPL
- t shpjegoj ndikimin e dy prej faktorve n formimin e klims: QLYHOLPHVDWDU
II. FAR NA KRKON UDHZUESI KURRIKULAR
I LNDS SHKENCA E TOKS?
7
Shkenca e toks
1. Veprimtaria e vzhgueshmeWsVKSMHJRMs
2. Objekti (produktiNOLPD i
3. Kushtet:QGLNLPLQHG\SUHMIDNWRUsYH
4. Kriteret:G\SUHMIDNWRUsYH
0sSRVKWsMHSHQGLVDVKHPEXMWsIRUPXOLPLWWsREMHNWLYDYHVSHFLNsWsDUULWMHV
nisur nga objektivat e programit:
Blloku tematik: Sistemi diellor dhe Toka si planet
Objektivat e
programit
- t analizoj lvizjen
e Toks rreth Diellit
dhe pasojat e ksaj
lvizjeje;
2EMHNWLYDWVSHFLNs
- t prshkruaj lvizjen e Toks rreth Diellit (niveli
PLQLPDO
- t evidentoj kushtet n t cilat bhet lvizja e
Toks rreth Diellit dhe pasojat q rrjedhin prej ksaj
lvizjeje QLYHOLPHVDWDU
- t analizoj lvizjen e Toks rreth Diellit gjat dy
solsticeve e dy ekuinokseve dhe pasojat q rrjedhin
QLYHOLLODUWs
Linja: Gjeosistemet
Blloku tematik: Atmosfera
Objektivat e j i
programit
- t analizoj
ndryshimin e
temperaturs n
koh (24 or e
vjetore) dhe n
hapsir (vertikal
e horizontal)
dhe faktort q
ndikojn n t;
- t analizoj
faktort q
ndikojn n
formimin e
klims;
- t analizoj
ciklonin dhe
anticiklonin;
2EMHNWLYDWVSHFLNs
WsLGHQWLNRMsIDNWLQTsWHPSHUDWXUDHDMULWSsVRQQGU\VKLPH
gjat 24 orve, gjat vitit, n lartsi, n gjersi t ndryshme
JMHRJUDNHGKHPELVLSsUIDTHWsQGU\VKPHQLYHOLPLQLPDO
- t shpjegoj ndryshimin q pson temperatura e ajrit n koh
dhe n hapsir QLYHOLPHVDWDU
- t analizoj faktort kryesor q ndikojn n ndryshimet q
pson temperatura n koh e n hapsir QLYHOLLODUWs
- t listoj faktort q ndikojn n formimin e klims (niveli
PLQLPDO
- t shpjegoj ndikimin e dy prej faktorve n formimin e
klims QLYHOLPHVDWDU
- t analizoj faktort q ndikojn n formimin e klims (niveli
LODUWs
WsSsUNX]RMsNRQFHSWHWFLNORQGKHDQWLFLNORQ(niveli
PLQLPDO
- t evidentoj veorit dalluese t cikloneve tropikal,
jashttropikal dhe t anticikloneve QLYHOLPHVDWDU
- t analizoj formimin dhe zhvillimin e cikloneve dhe
anticikloneve dhe pasojat q rrjedhin prej tyre QLYHOLLODUWs
8
Shkenca e toks
III. PLANI MSIMOR
LNDA SHKENCA E TOKS
SYNIMI I LNDS
Programi i lnds Shkenca e Toks synon:
T gjith nxnsit t zhvillojn njohuri, aftsi e qndrime mbi ndrtimin,
strukturn dhe dinamikat e gjeosistemeve, marrdhniet ndrvepruese
ndrmjet komponentve t gjeosistemeve, marrdhniet e Toks me trupat e
tjer t sistemit diellor, si dhe ndrveprimin e saj me aktivitetin njerzor.
OBJEKTIVAT E PRGJITHSHM T LNDS
N prfundim t ktij programi, nxns/i, -ja:
t prdor konceptet baz q lidhen me Tokn, mjedisin dhe hapsirn, dhe ti
zbatoj ato n situatat sociale, ekonomike, teknologjike dhe mjedisore;
t kaloj nga njohja e t dhnave t veanta tek kuptimi i modeleve pr t
mundsuar kshtu shpjegimin e strukturave dhe proceseve q ndikojn Tokn
dhe mjediset e saj;
t kuptoj bashkveprimin midis elementve natyror si dhe mnyrn si
ndikojm ne mbi ta;
t synoj ruajtjen dhe menaxhimin e qndrueshm t burimeve t Toks t
nevojshme pr mirqnien e banorve t saj dhe pr brezat e ardhshm;
t analizoj, t sintetizoj, t interpretoj dhe t vlersoj informacionin;
t interpretoj n mnyr kritike hartat, grafikt, fotografit;
t prdor teknologjin e komunikimit dhe informacionit pr gjetjen,
prpunimin, interpretimin dhe paraqitjen e informacionit;
t aftsohet pr t kontribuar n debate dhe pr t marr pjes n proceset
vendimmarrse mbi zhvillimin e qndrueshm si qytetar/i,-e informuar dhe
i/e prgjegjshm/e;
t zhvilloj aftsi vendimmarrse rreth shtjeve q lidhen me ndikimin dhe
prgjegjsit e shoqris mbi mjedisin;
t zhvilloj nj sr aftsish gjeografike t cilat mund ti prdor n tregun e
puns dhe n aspekte t tjera t jets;
t prdor terminologjin e shkencs s Toks.
9
Shkenca e toks

P
R
O
G
R
A
M
I

S
I
N
T
E
T
I
K
3
6

j
a
v

x

2

o
r

=

7
2

o
r
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a

-

5
0

o
r
P
u
n

p
r
a
k
t
i
k
e

-

6

o
r
r
s
r
i
t
j
e

-

7

o
r
P
r
o
j
e
k
t
e

k
u
r
r
i
k
u
l
a
r
e

-

5

o
r
T
e
s
t
e

4

o
r
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u

t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
1
.
I
.
S
i
s
t
e
m
i

d
i
e
l
l
o
r

d
h
e
T
o
k
a

s
i

p
l
a
n
e
t

(
9

o
r
)
N
r
f
u
n
d
i
m

t
s
a
j

l
i
n
j
e
,

n
x
s
i
/
j
a

d
o

t

j
e
t

i
/
e

a
f
t
:
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

k
o
n
s
t
e
l
a
c
i
o
n
e
t

d
h
e

g
a
l
a
k
t
i
k
a
t
,

s
h
o
q
r
u
a
r
m
e

s
h
e
m
b
u
j

t

d
i
s
a

p
r
e
j

t
y
r
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j
r
m
a
s
a
t

e

D
i
e
l
l
i
t
,

s
t
r
u
k
t
u
r
n
,
k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
a
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t

s
e
c
i
l
s

s
h
t
r
e
s

e

d
u
k
u
r
i
t

d
i
e
l
l
o
r
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j
n

s
i

t
r
u
p

q
i
e
l
l
o
r

e

s
a
t
e
l
i
t

n
a
t
y
r
o
r

i

T
o
k
s

d
h
e

s
t
r
u
k
t
u
r
n

e

s
a
j
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

p
l
a
n
e
t
t

s
i

t
r
u
p
a

t

s
i
s
t
e
m
i
t

d
i
e
l
l
o
r
;
-
t

d
a
l
l
o
j

p
l
a
n
e
t
t

e

b
r
e
n
d
s
h
m
,

t

j
a
s
h
t
m
,

e

s
a
t
e
l
i
t
t

e
t
y
r
e
,

d
u
k
e

p
r
s
h
k
r
u
a
r

d
i
s
a

n
d
r

k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
a
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t
t
y
r
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

f
o
r
m
n

e

T
o
k
s
,

p
r
m
a
s
a
t

e

s
a
j

d
h
e

r
n
d
s
i
n

e

t
y
r
e
;
I
.
1
.
S
i
s
t
e
m
i

d
i
e
l
l
o
r

d
h
e

T
o
k
a

s
i

p
l
a
n
e
t
(

1
0

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

7

o
r
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
e
P
r
o
j
e
k
t
:

1

o
r
T
e
s
t
i
m

:

1

o
r
1
.
U
n
i
v
e
r
s
i
2
.
2
.
D
i
e
l
l
i
3
.
3
.
P
l
a
n
e
t
t
4
.
4
.
F
o
r
m
a

e

T
o
k
s

d
h
e

r
r
o
t
u
l
l
i
m
i

i

s
a
j

r
r
e
t
h

v
e
h
t
e
s
10
Shkenca e toks
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u

t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
5
.
I
.
S
i
s
t
e
m
i

d
i
e
l
l
o
r

d
h
e
T
o
k
a

s
i

p
l
a
n
e
t

(
9

o
r
)
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

k
o
m
e
t
a
t
,

a
s
t
e
r
o
i
d
t
,

m
e
t
e
o
r
t

d
h
e

v
e
o
r
i
t

e

t
y
r
e
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

e
v
o
l
u
c
i
o
n
i
n

h
i
s
t
o
r
i
k

t

m
e
n
d
i
m
i
t

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k

m
b
i

f
o
r
m
n

d
h
e

p
o
z
i
c
i
o
n
i
n

e

T
o
k
s

n

s
i
s
t
e
m
i
n

d
i
e
l
l
o
r

e

g
j
i
t
h
s
i
;
-
t

e
v
i
d
e
n
t
o
j
n
y
r
n

r
r
o
t
u
l
l
i
m
i
t

t

t
o
k
s

r
r
e
t
h

b
o
s
h
t
i
t

t
v
e
t
;
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

p
a
s
o
j
a
t

e

r
r
o
t
u
l
l
i
m
i
t

t

T
o
k
s

r
r
e
t
h

b
o
s
h
t
i
t
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
v
i
z
j
e
n

e

T
o
k
s

r
r
e
t
h

D
i
e
l
l
i
t

d
h
e

p
a
s
o
j
a
t

e
k
s
a
j

l
v
i
z
j
e
;
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

p
s
e

d
h
e

s
i

n
d
o
d
h
i
n

e
k
l
i
p
s
e
t
,

d
u
k
e

d
i
f
e
r
e
n
c
u
a
r

e
k
l
i
p
s
e
t

e

H
s

n
g
a

a
t
o

t

D
i
e
l
l
i
t
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-
t

a
r
g
u
m
e
n
t
o
j

h
i
p
o
t
e
z
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

s
i
s
t
e
m
i
t

d
i
e
l
l
o
r
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

D
i
e
l
l
i
t

p
r

d
u
k
u
r
i
t

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e
,

s
i
:
q
a
r
k
u
l
l
i
m
i

i

p
r
h
e
r
s
h
m

i

u
j
i
t
,

a
j
r
i
t
,

z
h
v
i
l
l
i
m
i

i

b
o
t
s

b
i
m
o
r
e

e

s
h
t
a
z
o
r
e
,

b
a
t
i
c
a
t

e

z
b
a
t
i
c
a
t
;
-
t

d
e
m
o
n
s
t
r
o
j

s
e
s
i

f
a
z
a
t

e

H
s

v
a
r
e
n

n
g
a

p
o
z
i
c
i
o
n
i
r
e
l
a
t
i
v

i

D
i
e
l
l
i
t
,

H
s

d
h
e

T
o
k
s
;
-
t

a
r
g
u
m
e
n
t
o
j

h
i
p
o
t
e
z
a
t

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t
s
;
-
t

d
i
s
k
u
t
o
j

m
b
i

a
r
r
i
t
j
e
t

e

s
h
k
e
n
c
s

e

t
e
k
n
o
l
o
g
j
i
s
r
e
k
s
p
l
o
r
i
m
i
n

e

h
a
p
s
i
r
s
;
-
t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p

p
r
o
j
e
k
t
e

m
b
i

n
d
r
t
i
m
i
n

e

s
i
s
t
e
m
i
t

d
i
e
l
l
o
r

P
.
S
.

P
r
o
j
e
k
t
i

m
u
n
d

t

j
e
t

p
u
n

h
u
l
u
m
t
u
e
s
e

d
h
e

p
r
e
z
a
n
t
i
m

m
e

p
o
w
e
r

p
o
i
n
t

i

m
a
t
e
r
i
a
l
i
t

t
r
g
a
t
i
t
u
r

o
s
e

n
d
r
t
i
m

i

n
j
m
a
k
e
t
i

q

p
r
e
z
a
n
t
o
n

S
i
s
t
e
m
i
n

D
i
e
l
l
o
r

n

m
i
n
i
a
t
u
r

(
m
e
m
j
e
t
e

s
i

p
l
a
s
t
e
l
i
n
,

k
a
r
t
o
n
,

e
t
j
)
;
5
.
Q
a
r
k
u
l
l
i
m
i

i

T
o
k
s

r
r
e
t
h

D
i
e
l
l
i
t

6
.
6
.
H
n
a
7
.
7
.
O
b
j
e
k
t
e

t

t
j
e
r

s
i
s
t
e
m
i
t

d
i
e
l
l
o
r
8
.
8
.
P
r
s
r
i
t
j
e
9
.
9
.
P
r
o
j
e
k
t
:

N
d
r
t
i
m
i

i

S
i
s
t
e
m
i
t

D
i
e
l
l
o
r
1
0
1
0
.
T
e
s
t
i
m
11
Shkenca e toks
1
1
.
I
I
.
H
a
r
t
o
g
r
a
f
i
a
(
5

o
r
)
N
r
f
u
n
d
i
m

t
s
a
j

l
i
n
j
e
,

n
x
s
i
/
j
a

d
o

t

j
e
t

i
/
e

a
f
t
:
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:
-
t

k
r
a
h
a
s
o
j
n
y
r
a
t

e

n
d
r
y
s
h
m
e

t

p
a
r
a
q
i
t
j
e
s

s
s
i
p
r
f
a
q
e
s

s

T
o
k
s

n

g
l
o
b
,

h
a
r
t

e

p
l
a
n
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

l
l
o
j
e
t

e

p
r
o
j
e
k
s
i
o
n
e
v
e

h
a
r
t
o
g
r
a
f
i
k
e
;
t

k
l
a
s
i
f
i
k
o
j

h
a
r
t
a
t

s
i
p
a
s

p
r
m
b
a
j
t
j
e
s
,

s
h
k
a
l
l
s
,

p
r
d
o
r
i
m
i
t
m
b
i

b
a
z
n

e

v
e
o
r
i
v
e

d
a
l
l
u
e
s
e

t

t
y
r
e
;
-
t

d
i
s
k
u
t
o
j

m
b
i

p
r
d
o
r
i
m
e
t

e

h
a
r
t
s

d
h
e

t

i
m
a
z
h
e
v
e

s
a
t
e
l
i
t
o
r
e

n

j
e
t
n

e

p
r
d
i
t
s
h
m
e
;

O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-
t
r
c
a
k
t
o
j

h
a
r
t

e

n

g
l
o
b

v
e
n
d
n
d
o
d
h
j
e
n

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e
t

n
j

v
e
n
d
i

p
r
m
e
s

k
o
o
r
d
i
n
a
t
a
v
e

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e
;
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

m
e

n
d
i
h
m
n

e

h
a
r
t
s

b
r
e
z
a
t

e

k
o
h
s
;
-
t

l
e
x
o
j

h
a
r
t
n

t
o
p
o
g
r
a
f
i
k
e
;
-
t
r
c
a
k
t
o
j

l
a
r
g
s
i
n

t
e
r
r
e
n

n
r
m
j
e
t

s
h
k
a
l
l
s

s

h
a
r
t
s
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

n
d
r
t
i
m
i
n

e

r
r
j
e
t
i
t

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k

(
s
i
s
t
e
m
i
n

e

m
e
r
i
d
i
a
n
v
e

d
h
e

p
a
r
a
l
e
l
v
e
,

g
j
a
t
s
i
n

d
h
e

g
j
e
r
s
i
n
g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e
)
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

p
r
d
o
r
i
m
i
t

t

k
o
o
r
d
i
n
a
t
a
v
e
g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

n
r
c
a
k
t
i
m
i
n

e

v
e
n
d
n
d
o
d
h
j
e
s

s

p
i
k
a
v
e

t
n
d
r
y
s
h
m
e
;
-
t

l
l
o
g
a
r
i
s

k
o
h
n

l
o
k
a
l
e

e

z
o
n
a
l
e

n

v
e
n
d
e

t

n
d
r
y
s
h
m
e

n

b
a
z

g
j
a
t
s
i
s

t
y
r
e

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

e
l
e
m
e
n
t
e
t

m
a
t
e
m
a
t
i
k
o
r
e

(
r
r
j
e
t
i

h
a
r
t
o
g
r
a
f
i
k
,
s
h
k
a
l
l
a

e

h
a
r
t
s
)

d
h
e

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k

h
a
r
t
s

d
h
e

p
r
d
o
r
i
m
i
n

e

t
y
r
e
;
-
t

n
d
r
t
o
j

d
h
e

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

p
r
o
f
i
l
i
n

t
o
p
o
g
r
a
f
i
k

t

n
j
s
i
p
r
f
a
q
e
j
e

t

p
a
r
a
q
i
t
u
r

n

h
a
r
t
,

s
i

p
.
s
h
.
:

t

v
e
n
d
i
t

k
u

j
e
t
o
n
e
t
j
;
I
I
.
1
.
P
a
r
a
q
i
t
j
a

e

T
o
k
s

n

h
a
r
t
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

2

o
r
P
u
n

p
r
a
k
t
i
k
e
:

2

o
r

1
.
K
o
o
r
d
i
n
a
t
a
t

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e
1
2
.
2
.
P
.
P
r
a
k
t
i
k
e
:

P
r
c
a
k
t
i
m
i

i

k
o
o
r
d
i
n
a
t
a
v
e

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

n

h
a
r
t

e

g
l
o
b

d
h
e

i

k
o
h
s

l
o
k
a
l
e

e

z
o
n
a
l
e

t

v
e
n
d
e
v
e

t

n
d
r
y
s
h
m
e
1
3
.

3
.
G
l
o
b
i

d
h
e

h
a
r
t
a
t
.
L
l
o
j
e
t

d
h
e

e
l
e
m
e
n
t
t

e
h
a
r
t
a
v
e
1
4
.
4
.
P
.
P
r
a
k
t
i
k
e
:

N
d
r
t
i
m
i

i

p
r
o
f
i
l
i
t

t
o
p
o
g
r
a
f
i
k
12
Shkenca e toks
1
5
.
I
I
I
.

G
j
e
o
s
i
s
-
t
e
m
e
t

e
T
o
k
s
(
3
4

o
r
)
N
r
f
u
n
d
i
m

t
s
a
j

l
i
n
j
e
,

n
x
s
i
/
j
a

d
o

t

j
e
t

i
/
e

a
f
t
:
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:

-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

h
i
p
o
t
e
z
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

a
t
m
o
s
f
e
r
s
;
-

t

d
a
l
l
o
j

l
l
o
j
e
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t

a
p
a
r
a
t
u
r
a
v
e

p
r

m
a
t
j
e
n

e

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
s

(
t
e
r
m
o
m
e
t
r
i

m
a
k
s
i
m
a
l

d
h
e

m
i
n
i
m
a
l
,

t
e
r
m
o
g
r
a
f
i
)
d
u
k
e

t
r
e
g
u
a
r

p
r
d
o
r
i
m
e
t

e

t
y
r
e
;
-

t

f
o
r
m
u
l
o
j

k
o
n
c
e
p
t
e
t
:

l
a
g
s
h
t
i
r

e

a
j
r
i
t
,

l
a
g
s
h
t
i
r

a
b
s
o
l
u
t
e

d
h
e

r
e
l
a
t
i
v
e
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

p
r
o
e
s
i
n

e

k
o
n
d
e
n
s
i
m
i
t

t

a
v
u
j
v
e

t

u
j
i
t

d
h
e
f
o
r
m
i
m
i
n

e

v
e
s
s
,

m
j
e
g
u
l
l
s
,

b
r
y
m
s

e

r
e
v
e
;
-
t

l
l
o
g
a
r
i
s

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
n

m
e
s
a
t
a
r
e

d
i
t
o
r
e
,

m
u
j
o
r
e

e

v
j
e
t
o
r
e

t
a
j
r
i
t

d
h
e

a
m
p
l
i
t
u
d
a
t

d
i
t
o
r
e

d
h
e

v
j
e
t
o
r
e

t

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
s

s

a
j
r
i
t
;
-

t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

t

r
e
s
h
j
e
v
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

s
h
k
a
l
l
n

b
a
r
o
m
e
t
r
i
k
e

d
h
e

p
r
d
o
r
i
m
i
n

e

s
a
j
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

e
r
r
a
t

l
o
k
a
l
e
;
-

t

f
o
r
m
u
l
o
j

k
o
n
c
e
p
t
e
t

m
a
s

a
j
r
o
r
e

d
h
e

f
r
o
n
t
;
-
t

f
o
r
m
u
l
o
j

k
o
n
c
e
p
t
e
t

m
o
t

d
h
e

k
l
i
m
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-

t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j
n
d
s
i
n

e

s
h
t
r
e
s
s

s

o
z
o
n
i
t

p
r

j
e
t
n

n

t
o
k

-d
h
e

p
a
s
o
j
a
t

e

n
d
i
k
i
m
i
t

t

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
s

n
j
e
r
z
o
r
e

n
;
-

t

e
v
i
d
e
n
t
o
j
n
d
s
i
n

e

r
r
e
z
a
t
i
m
i
t

d
i
e
l
l
o
r
,

s
i

r
r
e
z
a
t
i
m
i

b
a
z
r

p
l
a
n
e
t
i
n

t
o
n

d
h
e

p
r

j
e
t
n

n
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

e

n
d
r
y
s
h
i
m
i
t

t

v
l
e
r
a
v
e

t

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
s
n

g
j
e
o
s
i
s
t
e
m
;
-

t

s
h
p
j
e
g
o
j

k
u
s
h
t
e
t

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

l
l
o
j
e
v
e

t

n
d
r
y
s
h
m
e

t
r
e
s
h
j
e
v
e
;
-

t

v
l
e
r
s
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

e

r
r
e
z
a
t
i
m
e
v
e

(
i

d
r
e
j
t
p
r
d
r
e
j
t
,

i
s
h
p
r
n
d
a
r
,

i

p
r
g
j
i
t
h
s
h
m

d
h
e

i

t
o
k
s
)

n

s
i
s
t
e
m
e
t

g
j
e
o
f
i
z
i
k
e

t

I
I
I
.
1
.

A
t
m
o
s
f
e
r
a
(
1
5

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

9

o
r
P
u
n

p
r
a
k
t
i
k
e
:

3

o
r
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
T
e
s
t
i
m
:

1

o
r
P
r
o
j
e
k
t
:

1

o
r
1
.
O
r
i
g
j
i
n
a
.

S
t
r
u
k
t
u
r
a

e
a
t
m
o
s
f
e
r
s
1
6
.
2
.
R
r
e
z
a
t
i
m
i

d
i
e
l
l
o
r
1
7
.
3
.
T
e
m
p
e
r
a
t
u
r
a

e

a
j
r
i
t
1
8
.
4
.
P
.
P
r
a
k
t
i
k
e
:

M
a
t
j
a

e

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
s

s

a
j
r
i
t

d
h
e

a
p
a
r
a
t
u
r
a
t
1
9
.
5
.
L
a
g
s
h
t
i
r
a

e

a
j
r
i
t
M
a
s
a
t

a
j
r
o
r
e
2
0
.
6
.
R
e
s
h
j
e
t
2
1
.
7
.
P
.
P
r
a
k
t
i
k
e
:

N
d
r
t
i
m
i

d
h
e

a
n
a
l
i
z
a

e

g
r
a
f
i
k
v
e

t

s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
s

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

t

r
e
s
h
j
e
v
e
2
2
.
8
.
T
r
y
s
n
i
a

a
t
m
o
s
f
e
r
i
k
e
3
.
2
3
.
2
3
.
9
.
9
.
9
.
E
r
r
a
t
.

S
i
s
t
e
m
e
t

e

e
r
r
a
v
e
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u

t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
13
Shkenca e toks
2
4
.
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
f
a
k
ff
t
kk
o
r
t

k
t
r
kk
y
e
yy
s
o
r
r
c
a
k
t
kk
o
j
n

e
l
e
m
e
n
t
t

e

e
r
s
(
d
r
e
j
t
i
m
i
d
h
e

i
s
h
p
e
j
t
s
i
a
)
;
-
t
s
h
p
j
e
g
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

e
r
e
g
j
i
m
i
t
c
i
k
l
kk
o
n
i
k

n
g
j
e
r
s
i
t
m
e
s
a
t
a
r
e
;
-
t

k
l
kk
a
s
i
f
i
ff
k
o
kk
j

z
o
n
a
t
k
t
l
i
m
kk
a
t
i
k
e

n
kk
g
a

e
k
u
a
t
o
r
i
n

i
p
o
l
e
;
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

h
a
r
t
a
t
e

n
d
t
r
y
s
yy
h
m
e
s
i
n
o
p
t
i
k
e
kk
.
O
b
j
e
k
t
i
kk
v
a

ii
m
a
k
s
i
m
kk
a
l
:
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
r
b
r
j
e
n

e
a
t
m
o
s
f
e
ff
r
s
,

n
d
r
t
i
m
i
n

s
t
r
u
k
t
kk
u
tt
r
o
r
,

d
u
k
e

kk
d
h
k
a
r
a
k
t
kk
e
r
i
s
t
i
k
a
t
m

k
r
kk
y
e
yy
s
o
r
e
t

s
h
t
r
tt
e
s
a
v
aa
e

vv
t
s
a
j
a
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
l
l
o
j
e
t
e

t
r
r
e
z
a
t
i
m
i
t
:
t

d
r
e
j
t
p
r
d
r
e
j
t
,
t

s
h
p
r
n
d
a
r
,

t
r
g
j
i
t
h
t
s
h
m
d
h
e
m
t
o
k
s
o
r
,

p
r
m
e
s
d
u
k
u
r
i
s
r
c
j
e
l
l
s
h
m
r
i
s

d
h
e
k
o
kk
n
v
nn
e
k
vv
s
i
kk
o
n
i
t
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

n
d
r
y
s
yy
h
i
m
i
n

e

t
e
m
p
mm
e
r
a
t
u
tt
r
s
n

k
o
h

(
d
kk
i
t
o
r
e

e
v
j
vv
e
t
o
r
e
)

d
h
e

n

h
a
p
s
i
r

(
v
((
e
vv
r
t
i
k
a
l

e

h
o
l
r
i
z
o
n
t
a
l
)

d
h
e
f
a
k
ff
t
kk
o
r
t
q
n
d
i
k
o
kk
j
n
;
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j
s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
n

e
t
e
m
p
mm
e
r
a
t
u
tt
r
s
s

a
j
r
i
t
a

n

h
a
t
r
t
n
e
i
z
o
t
e
r
m
a
v
aa
e
vv
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
n

n
k
o
h

d
h
e

n

h
a
kk
p
s
i
r
r
e
s
h
j
h
e
v
ee
e
vv
;
-
t

n
d
r
t
o
j

d
h
e

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j
g
r
a
f
i
ff
k
t
e
t
s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
s

h
a
p
s
i
n
o
r
e
d
h
e
k
o
h
o
kk
r
e
t
r
e
s
h
j
h
e
v
ee
e
vv
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

n
d
r
y
s
yy
h
i
m
e
t

e
t

t
r
tt
y
s
yy
n
i
s

a
t
m
o
s
f
e
ff
r
i
k
e

n
kk
k
o
h

e

n
kk

h
a
p
s
i
r
;
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

e
r
r
a
t
e

t
q
a
r
k
r
u
kk
l
l
i
m
i
t
t
r
g
j
i
t
h
t
s
h
m

d
h
e
m
f
o
ff
r
m
i
m
i
n

e

t
y
tt
r
yy
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
c
i
k
l
kk
o
n
i
n

d
h
e

a
n
t
i
c
i
k
l
kk
o
n
i
n
;
-
t
r
g
a
t
i
s
r
m
e
s

h
u
l
u
m
t
i
m
i
t
n

t
b
u
r
i
m
e
t

n
d
r
y
s
yy
h
m
e
i
n
f
o
ff
r
m
a
c
i
o
n
i
(
i
l
i
b
r
a
,

r
e
v
i
s
t
a
,

I
n
t
e
r
n
e
t
)
t
p
r
e
z
a
n
t
i
m
e

m
b
i
t
o
r
n
a
d
o
t
,

u
r
a
g
a
n
t
,
t
i
p
a
r
e
t

e
t
t
y
tt
r
yy
e
,
z
o
n
a
t
m
p
r
e
k
u
kk
r
a
p
a
r
e
j
t
y
tt
r
yy
e
,

d
m
e
t

m
a
t
e
r
i
a
l
e

d
h
e

n
j
n
e
r
z
o
r
e
,

p
a
r
a
s
h
i
k
i
m
i
i
t
y
tt
r
yy
e

p
r
m
e
s
s
a
t
e
l
i
t
e
vv
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
f
a
k
ff
t
kk
o
r
t
q

n
d
i
k
o
kk
j
n
f
o
ff
r
m
i
m
i
n

e

k
l
i
m
kk
s
;
-
t

v
l
vv
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

k
l
i
m
kk
s
p
r
j
e
t
n

d
h
e

p
r
o
c
e
s
e
t

n
T
o
k
TT
;
-
t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p
n
j
n
p
r
o
j
e
k
t

m
b
i
kk

n
d
i
r
y
s
yy
h
i
m
e
t

k
t
l
i
m
kk
a
t
i
k
e
kk
,

p
a
s
o
j
a
t
,

p
o
l
i
t
i
k
a
t
m
e
n
a
x
h
u
e
s
e

t
t
y
tt
r
yy
e
;
1
0
.
E
r
r
a
t

c
i
k
l
o
n
e

d
h
e

a
n
t
i
c
i
k
l
o
n
e
2
5
.
1
1
.
M
o
t
i

d
h
e

k
l
i
m
a
2
6
.
1
2
.
P
.
P
r
a
k
t
i
k
e
:

L
e
x
i
m
i

d
h
e

i
n
t
e
r
p
r
e
t
i
m
i

i

h
a
r
t
s

s
i
n
o
p
t
i
k
e
2
7
.
1
3
.
P
r
s
r
i
t
j
e
2
8
.
1
4
.
T
e
s
t
i
m
2
9
.
1
5
.
P
r
o
j
e
k
t
:

N
d
r
y
s
h
i
m
e
t

k
l
i
m
a
t
i
k
e
,

s
h
k
a
q
e
t
,

p
a
s
o
j
a
t

d
h
e

p
o
l
i
t
i
k
a
t

m
e
n
a
x
h
u
e
s
e

t

t
y
r
e

n
g
a

s
h
o
q
r
i
a
.
14
Shkenca e toks
3
0
.
I
I
I
.

G
j
e
o
s
i
s
-
t
e
m
e
t

e

T
o
k
s
TT
O
b
j
e
k
t
kk
i
v
a
ii
m
i
n
i
m
a
l
:
-
t
r
s
h
k
r
kk
u
a
j
a
h
i
d
r
o
s
f
e
ff
r
n

d
h
e
l
i
d
h
j
h
e
n

e
s
a
j
a
m
e
s
i
s
t
e
m
e
t
e
t
t
j
tt
e
r
a

(
l
i
t
o
s
f
e
ff
r
n
,
a
t
m
o
s
f
e
ff
r
n
,
b
i
o
s
f
e
ff
r
n
)
;
-
t
i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

q
a
r
k
r
u
kk
l
l
i
m
i
n

e
u
j
i
t
n

n
t
a
t
y
tt
r
yy
;
-
t
r
c
a
k
t
kk
o
j
f
o
ff
r
m
a
t
e
l
i
z
vv
j
z
e
v
ee
e
vv
t
u
j
r
a
v
aa
e

vv
o
q
e
a
n
i
k
e
kk
;
-
t
r
s
h
k
r
kk
u
a
j
a
k
a
r
a
k
t
kk
e
r
i
s
t
i
k
a
t
k
r
kk
y
e
yy
s
o
r
e
t
p
j
e
s
e
vv
p
r
b
r
s
e
t
l
u
m
i
t
;
-
t
r
s
h
k
r
kk
u
a
j
a
e
v
ee
o
vv
l
u
c
i
o
n
i
n
e
l
i
q
e
n
e
v
ee
e

n
vv
n
e
t

d
h
e
f
a
ff
k
t
kk
o
r
t

q

n
d
i
k
o
kk
j
n
kk
t
s
h
n
d
r
r
i
m
;
-
t

d
a
l
l
o
j
l
l
o
j
e
t
e
t
u
j
r
a
v
aa
e

n
vv
n
t
o
k
kk
s
o
r
e

d
h
e
m
n
y
nn
r
yy
n

e
f
o
ff
r
m
i
m
i
t

t
t
y
tt
r
yy
e
;
-
t
r
s
h
k
r
kk
u
a
j
a
l
l
o
j
e
t
e

n
t
d
r
y
s
yy
h
m
e
t
b
u
r
i
m
e
v
ee
e
vv
;
-
t

d
i
f
e
ff
r
e
n
c
o
j

a
k
u
l
l
n
a
j
a
a
t
m
a
l
o
r
e
n
g
a

a
t
o
k
o
kk
n
t
i
n
e
n
t
a
l
e
;
O
b
j
e
k
t
kk
i
v
a
ii
m
e
s
a
t
a
r
:
-
t
i
d
e
n
t
i
f
i
ff
k
o
kk
j
v
e
vv
t
i
t
f
i
z
ff
i
k
e

e
kk
k
i
m
i
k
e
kk
t

u
j
i
t
t

o
q
e
a
n
e
v
ee
e

e

vv
d
e
t
e
v
ee
e
vv
;
-
t
s
h
p
j
e
g
o
j
e
l
e
m
e
n
t
e
t
e
v
a
vv
l
s
d
e
t
a
r
e

d
h
e
m
n
y
nn
r
yy
n

e
f
o
ff
r
m
i
m
i
t

t

v
a
vv
l
e

vv
d
e
t
a
r
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
l
i
q
e
n
e
t
s
i
p
a
s
o
r
i
g
j
i
n
s
s
f
o
ff
r
m
i
m
i
t
t
t
y
tt
r
yy
e
s
h
o
q
r
u
a
r
m
e
s
h
e
m
b
m
u
j
k
o
n
kk
k
r
kk
e
t
n
g
a
b
o
t
a

e
v
e
n
vv
d
i

y
n
i
;
-
t

v
l
vv
e
r
s
o
j
s
h
f
r
ff
y
t
yy
z
i
m
i
n
e

u
j
r
a
v
aa
e

n
vv
n
t
o
k
k
s
o
r
e

n
r
m
j
m
e
t

h
a
p
j
e
s
s
p
u
s
e
v
ee
e
vv
d
h
e
r
n
d
s
i
n

e
b
u
r
i
m
e
v
ee
e
vv
;
O
b
j
e
k
t
kk
i
v
a
ii
m
a
k
s
i
kk
m
a
l
:
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
s
h
k
a
q
e
t

e
t
f
o
ff
r
m
i
m
i
t
t
b
a
t
i
c
a
v
aa
e

d
h
e
vv
z
b
z
a
t
i
c
a
v
aa
e

d
vv
h
e
p
a
s
o
j
a
t
e
t
t
y
tt
r
yy
e
;
-
t

v
l
vv
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e
b
a
t
i
c
a
v
aa
e

e
vv
z
b
z
a
t
i
c
a
v
aa
e

d
h
e
vv
s
h
f
r
ff
y
t
yy
z
i
m
i
n
e
e
n
e
r
g
j
i
s
t
y
tt
r
yy
e
n
g
a

n
j
n
e
r
i
u
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
i
z
j
z
e
n

e
r
r
y
m
yy
a
v
aa
e

o
vv
q
e
a
n
i
k
e
,
kk
f
a
ff
k
t
kk
o
r
t
q
n
d
i
k
o
kk
j
n
f
o
ff
r
m
i
m
i
n

e
t
y
tt
r
yy
e

d
h
e
l
l
o
j
e
t
k
r
kk
y
e
yy
s
o
r
e
t
kk
t
y
tt
r
yy
e
r
r
y
m
a
v
aa
e
vv
;
I
I
I
.
2
.

H
i
d
r
o
s
f
e
ff
r
a
(
9

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

7

o
r
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
P
r
o
j
e
k
t
:

1
o
r
1
.
C
i
k
l
i

i

u
j
i
t
3
1
.
2
.
L
v
i
z
j
e
t

e

u
j
r
a
v
aa
e

vv
o
q
a
n
i
k
e
3
2
.
3
.
R
r
y
m
a
t

o
q
e
a
n
i
k
e
3
3
.
4
.
L
u
m
e
n
j
t
3
4
.
5
.
L
i
q
e
n
e
t

d
h
e

k
n
e
t
a
t
3
5
.
6
.
U
j
r
a
t

n
n
t
o
k
s
o
r
3
6
.
7
.
B
o
r
a

d
h
e

a
k
u
j
t
3
7
.
8
.
P
r
s
r
i
t
j
e
3
8
.
9
.
P
r
o
j
e
k
t
:

R
o
l
i

i

h
i
d
r
o
g
r
a
f
i
s

(
l
u
m
,

l
i
q
e
n
,

u
j
r
a

n
n
t
o
k
s
o
r
,

b
u
r
i
m
e
,

e
t
j
.
,
)

n

a
s
p
e
k
t
e
t

n
a
t
y
r
o
r
e

d
h
e

e
k
o
n
o
m
i
k
e

t

z
o
n
s

a
p
o

r
a
j
o
n
i
t

k
u

n
x
s
i

b
a
n
o
n
.
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u
t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
TT
15
Shkenca e toks
3
9
.
I
I
I
.

.
G
j
e
o
s
i
s
-
t
e
m
e
t

e
T
o
k
s
t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

r
r
y
m
a
v
e

o
q
e
a
n
i
k
e

p
r

k
l
i
m
n

n

T
o
k
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

r
e
g
j
i
m
i
n

h
i
d
r
o
l
o
g
j
i
k

t

l
u
m
e
n
j
v
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

k
u
s
h
t
e
t

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

b
o
r
s

s
r
h
e
r
s
h
m
e

d
h
e

a
k
u
l
l
n
a
j
a
v
e
;
-
t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p

n
j

p
r
o
j
e
k
t

m
b
i

r
o
l
i
n

e

h
i
d
r
o
g
r
a
f
i
s
(
l
u
m
,

l
i
q
e
n
,

u
j
r
a

n
n
t
o
k
s
o
r
,

b
u
r
i
m
e
,

e
t
j
.
,

n

v
a
r
s
i

t

z
o
n
s

k
u

b
a
n
o
n
)

n

a
s
p
e
k
t
e
t

n
a
t
y
r
o
r
e

d
h
e

e
k
o
n
o
m
i
k
e

t

a
s
a
j

z
o
n
e

a
p
o

r
a
j
o
n
i
.
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:
-
t

d
i
f
e
r
e
n
c
o
j

s
h
t
r
e
s
a
t

e

t
o
k
s

d
u
k
e

d
h

v
e
o
r
i
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t

s
e
c
i
l
s

p
r
e
j

t
y
r
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j
n
y
r
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

m
i
n
e
r
a
l
e
v
e

d
h
e

v
e
t
i
t

f
i
z
i
k
e

t

t
y
r
e

(
f
o
r
t
s
i
a
,

n
g
j
y
r
a
,

s
h
k
l
q
i
m
i
,

t
h
y
e
r
j
a
)
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

l
l
o
j
e
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t

s
h
k
m
b
i
n
j
v
e
;
-
t

d
i
f
e
r
e
n
c
o
j

s
h
k
m
b
i
n
j
t

m
a
g
m
a
t
i
k

s
i
p
a
s

p
r
b
r
j
e
s

s
m
a
g
m
s
;
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

k
u
s
h
t
e
t

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

s
h
k
m
b
i
n
j
v
e
s
e
d
i
m
e
n
t
a
r

d
h
e

l
l
o
j
e
t

e

t
y
r
e
;
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j
n
y
r
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

s
h
k
m
b
i
n
j
v
e
m
e
t
a
m
o
r
f
i
k

d
h
e

l
l
o
j
e
t

e

t
y
r
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j
n
y
r
a
t

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

f
o
s
i
l
e
v
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

n
d
a
r
j
e
n

e

k
o
h
s

g
j
e
o
l
o
g
j
i
k
e

n

e
r
a

d
h
e

p
e
r
i
u
d
h
a
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

n
d
r
y
s
h
i
m
i
n

e

t
e
m
p
e
r
a
t
u
r
s
,

t
r
y
s
n
i
s

d
h
e

d
e
n
d
s
i
s

b
r
e
n
d
s
i

t

T
o
k
s
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j
r
d
o
r
i
m
e
t

e

n
d
r
y
s
h
m
e

t

m
i
n
e
r
a
l
e
v
e
;
-
t

d
i
f
e
r
e
n
c
o
j

m
o
s
h
n

a
b
s
o
l
u
t
e

d
h
e

r
e
l
a
t
i
v
e

t

s
h
k
m
b
i
n
j
v
e

d
h
e

m
n
y
r
a
t

e

p
r
c
a
k
t
i
m
i
t

t

t
y
r
e
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

d
h
e

e
k
o
n
o
m
i
k
e

t
s
h
k
m
b
i
n
j
v
e
;

I
I
I
.
3
.

L
i
t
o
s
f
e
r
a

d
h
e

h
i
s
t
o
r
i
a
e

T
o
k
s
(
8

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

6

o
r
P
u
n

p
r
a
k
t
i
k
e
:

1

o
r
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
1
.
K
r
i
s
t
a
l
e
t

d
h
e

m
i
n
e
r
a
l
e
t
4
0
.
2
.
N
j
o
h
u
r
i
t

m
b
i

s
h
k
m
b
i
n
j
t
.
S
h
k
m
b
i
n
j
t

m
a
g
m
a
t
i
k
.
4
1
.
3
.
S
h
k
m
b
i
n
j
t

s
e
d
i
m
e
n
t
a
r

e
m
e
t
a
m
o
r
f
i
k
4
2
.
4
.
P
u
n

p
r
a
k
t
i
k
e
:
I
d
e
n
t
i
f
i
k
i
m
i

i

m
i
n
e
r
a
l
e
v
e
e

s
h
k
m
b
i
n
j
v
e
.
4
3
.
5
.
S
t
r
u
k
t
u
r
a

e

t
o
k
s
4
4
.
6
.
F
o
s
i
l
e
t
4
5
.
7
.
E
v
o
l
u
c
i
o
n
i

d
h
e

k
o
h
a

g
j
e
o
l
o
g
j
i
k
e

e

T
o
k
s
4
6
.
8
.
P
r
s
r
i
t
j
e
16
Shkenca e toks
4
7
.
I
I
I
.

G
j
e
o
s
i
s
-
t
e
m
e
t

e
T
o
k
s
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:

-
t
r
k
u
f
i
z
o
j

b
i
o
s
f
e
r
n
,

e
k
o
s
i
s
t
e
m
i
n
,

b
i
o
d
i
v
e
r
s
i
t
e
t
i
n
,

p
o
p
u
l
l
a
t
n
,

b
i
o
m
a
s
n
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

f
a
k
t
o
r
t

q

n
d
i
k
o
j
n

b
o
t
n

b
i
m
o
r
e

e
s
h
t
a
z
o
r
e
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-
t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

m
e
n
a
x
h
i
m
i
t

n
n
y
r
n
d
r
u
e
s
h
m
e

t

b
o
t
s

b
i
m
o
r
e
;
-

t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p

p
r
o
j
e
k
t
e

k
r
k
i
m
o
r
e

m
b
i

p
r
h
a
p
j
e
n

e
b
o
t
s

b
i
m
o
r
e

e

s
h
t
a
z
o
r
e

(
p
.
s
h
.
,

n

z
o
n
n

k
u

j
e
t
o
n
,

r
a
j
o
n

a
p
o

m

g
j
e
r
)

p
r
m
e
s

s
h
f
r
y
t
z
i
m
i
t

t

l
i
d
h
j
e
v
e

n
d
r
l
n
d
o
r
e
.
I
I
I
.
4
.
B
i
o
s
f
e
r
a
(
2

o
r
)
N
j
o
1
.
B
i
o
s
f
e
r
a
4
8
.
P
r
o
j
e
k
t
:

P
r
h
a
p
j
a

e

b
o
t
s

b
i
m
o
r
e

e

s
h
t
a
z
o
r
e

n
z
o
n
n
,

r
a
j
o
n
i
n

t
u
a
j
,

a
p
o
m

g
j
e
r
.
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

c
i
k
l
i
n

e

s
h
k
m
b
i
t

d
h
e

p
r
o
c
e
s
e
t

q

n
d
o
d
h
i
n
n
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

k
r
i
j
i
m
i
n

e

m
a
g
m
s

d
h
e

m
n
y
r
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

s
h
k
m
b
i
n
j
v
e

m
a
g
m
a
t
i
k
;
-
t
z
h
g
o
j

k
a
m
p
i
o
n
e

t

n
d
r
y
s
h
m

m
i
n
e
r
a
l
e
s
h

d
h
e

s
h
k
m
b
i
n
j
s
h

n
d
r
y
s
h
i
m
e
t

m
i
d
i
s

t
y
r
e
;
-
t
r
g
a
t
i
s

n
j

e
s
e

v
l
e
r
s
u
e
s
e

m
b
i

r
n
d
s
i
n

e

f
o
s
i
l
e
v
e
p
r

d
o
k
u
m
e
n
t
i
m
i
n

e

n
g
j
a
r
j
e
v
e

d
h
e

d
u
k
u
r
i
v
e

(
p
r
m
e
s
h
u
l
u
m
t
i
m
i
t

n

b
u
r
i
m
e

t

n
d
r
y
s
h
m
e

i
n
f
o
r
m
a
c
i
o
n
i

s
i
I
n
t
e
r
n
e
t
,

l
i
t
e
r
a
t
u
r
,

a
p
o

d
s
h
m
i

k
o
n
k
r
e
t
e
)
;
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j

e
v
o
l
u
c
i
o
n
i
n

e

b
o
t
s

s

g
j
a
l
l

g
j
a
t

e
r
r
a
v
e

t

n
d
r
y
s
h
m
e

g
j
e
o
l
o
g
j
i
k
e

d
h
e

n
d
r
y
s
h
i
m
e
t

q

k
a
n

n
d
o
d
h
u
r

n
s
i
p
r
f
a
q
e
n

e

T
o
k
s
.
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u

t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
17
Shkenca e toks
4
9
.
I
V
.

D
i
n
a
m
i
k
a

e
T
o
k
s
(
1
8

o
r
)
N
r
f
u
n
d
i
m

t
s
a
j

l
i
n
j
e
,

n
x
s
i
/
j
a

d
o

t

j
e
t

i
/
e

a
f
t
:
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:

-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

k
o
n
c
e
p
t
i
n

p
l
l
a
k
a

t
e
k
t
o
n
i
k
e

d
h
e
s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
n

e

t
y
r
e
;
-
t

l
i
s
t
o
j

a
r
g
u
m
e
n
t
e
t

q

m
b
s
h
t
e
t
i
n

t
e
k
t
o
n
i
k
n

e

p
l
l
a
k
a
v
e
d
h
e

k
u
n
d
r
s
h
t
i
t
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

r
e
l
i
e
v
i
n

e

f
u
n
d
i
t

t

o
q
e
a
n
i
t
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

l
l
o
j
e
t

e

l
v
i
z
j
e
v
e

l
u
h
a
t
s
e
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

t
i
p
a
t

e

t
r
m
e
t
e
v
e

s
i
p
a
s

t
h
e
l
l
s
i
s

d
h
e

o
r
i
g
j
i
n
s
;
-
t

t
r
e
g
o
j

i
n
s
t
r
u
m
e
n
t
e
t

q
r
d
o
r
e
n

p
r

r
e
g
j
i
s
t
r
i
m
i
n

e
t
r
m
e
t
e
v
e

d
h
e

p
r

l
l
o
g
a
r
i
t
j
e
n

e

i
n
t
e
n
s
i
t
e
t
i
t

t

t
y
r
e
;
-

t

i
d
e
n
t
i
f
i
k
o
j

p
a
s
o
j
a
t

e

t
r
m
e
t
e
v
e
;
-
t
r
c
a
k
t
o
j

h
a
r
t

s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
n

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

t
r
m
e
t
e
v
e
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

v
u
l
l
k
a
n
i
n
,

p
j
e
s
t

p
r
b
s
e

t

t
i
j
,

p
r
o
d
u
k
t
e
t

v
u
l
l
k
a
n
i
k
e
,

p
r
m
e
s

m
a
k
e
t
e
v
e

t

n
d
r
t
u
a
r
a

p
r
e
j

t
i
j
/
s
a
j
;

O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-

t

a
n
a
l
i
z
o
j

l
l
o
j
e
t

e

k
u
f
i
j
v
e

t

p
l
l
a
k
a
v
e

t
e
k
t
o
n
i
k
e
;
-
t
r
m
e
n
d
s
h
m
i

t
v
i
z
j
e
v
e

l
u
h
a
t
s
e

p
o
z
i
t
i
v
e

d
h
e

n
e
g
a
t
i
v
e
;
-

t

e
v
i
d
e
n
t
o
j

f
o
r
m
a
t

e

r
e
l
i
e
v
i
t

q

k
r
i
j
o
h
e
n

s
i

p
a
s
o
j

e
l
v
i
z
j
e
v
e

r
r
u
d
h
o
s
s
e

e

s
h
k
p
u
t
s
e
;
-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

d
u
k
u
r
i
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t
r
m
e
t
e
v
e
;
-

t

d
i
f
e
r
e
n
c
o
j

l
l
o
j
e
t

e

s
h
p
r
t
h
i
m
e
v
e

d
h
e

f
o
r
m
a
t

v
u
l
l
k
a
n
i
k
e
q

k
r
i
j
o
j
n
;
t

v
l
e
r
s
o
j

r
r
j
e
d
h
o
j
a
t

e

v
u
l
l
k
a
n
e
v
e
;

-

t
r
c
a
k
t
o
j

h
a
r
t

s
h
p
r
n
d
a
r
j
e
n

g
j
e
o
g
r
a
f
i
k
e

t
v
u
l
l
k
a
n
e
v
e
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-

t

a
n
a
l
i
z
o
j
n
y
r
n

e

l
v
i
z
j
e
s

s

t
y
r
e
;
I
V
.
1
.

N
d
r
y
s
h
i
m
e
t

e

T
o
k
s

n
n

v
e
p
r
i
m
i
n

e

f
o
r
c
a
v
e

t

b
r
e
n
d
s
h
m
e
(
8

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

6

o
r
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
T
e
s
t
i
m
:

1

o
r
1
.
P
l
l
a
k
a
t

t
e
k
t
o
n
i
k
e

d
h
e
t
e
o
r
i
a

e

p
l
l
a
k
a
v
e
t
e
k
t
o
n
i
k
e
5
0
.
2
.
P
l
l
a
k
a
t

t
e
k
t
o
n
i
k
e
(

v
a
z
h
d
i
m
i
)
5
1
.
3
.
L
v
i
z
j
e
t

l
u
h
a
t
s
e
5
2
.
4
.
L
v
i
z
j
e
t

m
a
l
f
o
r
m
u
e
s
e
5
3
.
5
.
T
r
m
e
t
e
t
5
4
.
6
.
V
u
l
l
k
a
n
e
t
5
5
.

7
.
P
r
s
r
i
t
j
e
5
6
.
8
.
T
e
s
t
i
m
18
Shkenca e toks
-

-
t

s
h
p
j
e
g
o
j

k
r
i
j
i
m
i
n

e

t
o
p
o
g
r
a
f
i
s

s
i
p
r
f
a
q
e
s

s

t
o
k
s
d
h
e

t

d
y
s
h
e
m
e
s

o
q
e
a
n
i
t

p
r
m
e
s

t
e
k
t
o
n
i
k
s

s

p
l
l
a
k
a
v
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

s
h
k
a
q
e
t

e

l
v
i
z
j
e
v
e

l
u
h
a
t
s
e

d
h
e

p
a
s
o
j
a
t

e

t
y
r
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j
v
i
z
j
e
t

r
r
u
d
h
o
s
s
e

e

s
h
k
p
u
t
s
e

d
h
e

s
h
k
a
q
e
t

e

t
y
r
e
;
-

t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p

n
j

p
r
o
j
e
k
t

m
b
i

h
i
s
t
o
r
i
k
u
n

e

t
r
m
e
t
e
v
e
m
d
h
e
n
j

n

v
e
n
d
i
n

t
o
n

d
h
e

p
a
s
o
j
a
t

q

i

k
a
n

s
h
o
q
r
u
a
r
;
-
t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p

n
j

p
r
o
j
e
k
t

m
b
i

m
a
s
a
t

p
r

t
r
m
i
r
s
u
a
r

r
r
u
g
t

p
r

p
a
r
a
n
d
a
l
i
m
i
n

e

t
r
m
e
t
e
v
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

s
h
k
a
q
e
t

e

s
h
p
r
t
h
i
m
i
t

t

v
u
l
l
k
a
n
e
v
e
;

-
t

r
e
a
l
i
z
o
j

g
r
u
p

n
j

p
r
o
j
e
k
t

m
b
i

h
i
s
t
o
r
i
k
u
n

e

v
u
l
l
k
a
n
e
v
e

m
d
h
e
n
j

n

b
o
t

d
h
e

p
a
s
o
j
a
t

e

t
y
r
e
.
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u

t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
19
Shkenca e toks
5
7
.
I
V
.

D
i
n
a
m
i
k
a

e
T
o
k
s
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:
-
t
r
k
u
f
i
z
o
j

k
o
n
c
e
p
t
i
n

t
j
e
t
r
s
i
m

f
i
z
i
k
,

k
i
m
i
k

e

b
i
o
l
o
g
j
i
k
;
-
t
r
s
h
k
r
u
a
j

p
r
o
c
e
s
i
n

e

f
o
r
m
i
m
i
t

t

d
h
e
r
a
v
e
;
-

t
r
k
u
f
i
z
o
j

k
o
n
c
e
p
t
i
n

k
a
r
s
t
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

f
o
r
m
a
t

s
i
p
r
f
a
q
s
o
r
e

d
h
e

n
n
t
o
k
s
o
r
e

t
k
r
i
j
u
a
r
a

n
g
a

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

k
a
r
s
t
i
k
e
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

f
o
r
m
a
t

e

k
r
i
j
u
a
r
a

n
g
a

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

g
r
r
y
e
s
e
,
t
r
a
n
s
p
o
r
t
u
e
s
e

d
h
e

d
e
p
o
z
i
t
u
e
s
e

e

d
e
t
e
v
e
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-
t

d
a
l
l
o
j

s
h
t
r
e
s
a
t

e

d
h
e
r
a
v
e

d
h
e

v
e
o
r
i
t

e

t
y
r
e
;
-

t

e
v
i
d
e
n
t
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

e

g
r
a
v
i
t
e
t
i
t

n

r
e
l
i
e
v
e
t

m
e

p
j
e
r
r
s
i
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

k
u
s
h
t
e
t

n

c
i
l
a
t

n
d
o
d
h
i
n

r
r
s
h
q
i
t
j
e
t
,
r
r
z
i
m
e
t

d
h
e

s
h
e
m
b
j
e
t
;
-

t

a
r
g
u
m
e
n
t
o
j

v
l
e
r
n

e

m
j
e
d
i
s
e
v
e

k
a
r
s
t
i
k
e
;
-

t

k
l
a
s
i
f
i
k
o
j

t
i
p
a
t

e

b
r
e
g
d
e
t
e
v
e

(
i

u
l
t
,

i

l
a
r
t
)

d
h
e

k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
a
t

e

t
y
r
e
.
-

t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

s
h
f
r
y
t
z
i
m
i
t

t

p
o
t
e
n
c
i
a
l
e
v
e
h
i
d
r
o
e
n
e
r
g
j
i
t
i
k
e

t

l
u
m
e
n
j
v
e

n

v
e
n
d
i
n

t
o
n
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-

t

a
n
a
l
i
z
o
j

k
u
s
h
t
e
t

n

c
i
l
a
t

n
d
o
d
h

s
e
c
i
l
i

p
r
e
j
t
j
e
t
r
s
i
m
e
v
e
;
-
t

a
r
g
u
m
e
n
t
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

e

t
j
e
t
r
s
i
m
i
t

n

d
i
n
a
m
i
k
n

e

s
i
p
r
f
a
q
e
s

s

T
o
k
s
;
-

t

a
n
a
l
i
z
o
j

f
a
k
t
o
r
t

q

n
d
i
k
o
j
n

f
o
r
m
i
m
i
n

e

d
h
e
r
a
v
e
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

e

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
s

g
r
a
v
i
t
e
t
i
t

n

r
e
l
i
e
v
i
n

e

v
e
n
d
i
t

t
o
n

(
r
r
s
h
q
i
t
j
e
t
,

r
r
z
i
m
e
t
,

s
h
e
m
b
j
e
t
)
;
I
V
.
2
.
N
d
r
y
s
h
i
m
e
t

e

T
o
k
s
n
n

v
e
p
r
i
m
i
n

e

f
o
r
c
a
v
e

t

j
a
s
h
t
m
e
(
1
0

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

8

o
r
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
T
e
s
t
i
m
:

1

o
r
1
.
T
j
e
t
r
s
i
m
i
5
8
.
2
.
D
h
e
r
a
t
5
9
.
3
.
V
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

e

g
r
a
v
i
t
e
t
i
t
6
0
.
4
.
V
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

e

e
r
s
6
1
.
5
.
V
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

e

u
j
r
a
v
e

r
r
j
e
d
h
s
6
2
.
6
.
V
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

k
a
r
s
t
i
k
e
6
3
.
7
.
V
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

e

a
k
u
j
v
e
6
4
.
8
.
V
e
p
r
i
m
t
a
r
i
a

b
r
e
g
d
e
t
a
r
e
.
T
i
p
e
t

e

b
r
e
g
d
e
t
e
v
e
6
5
.
9
.
P
r
s
r
i
t
j
e
20
Shkenca e toks
6
6
.
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
n
r
r
y
e
s
e
,

t
r
a
n
s
p
o
r
t
u
e
s
e

e

d
e
p
o
z
i
t
u
e
s
e

t

e
r
s

d
h
e

f
o
r
m
a
t

k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
e

t

r
e
l
i
e
v
i
t

q

k
r
i
j
o
h
e
n

s
i

p
a
s
o
j

e

s
a
j
;
-
t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

s
h
f
r
y
t
z
i
m
i
t

t

e
n
e
r
g
j
i
s

e
r
s

s
i
b
u
r
i
m

a
l
t
e
r
n
a
t
i
v

i

e
n
e
r
g
j
i
s
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
n
r
r
y
e
s
e
,

t
r
a
n
s
p
o
r
t
u
e
s
e

e

d
e
p
o
z
i
t
u
e
s
e

t

u
j
r
a
v
e

r
r
j
e
d
h
s
e

(
l
u
m
e
n
j
,

p
r
r
e
n
j
)

d
h
e

f
o
r
m
a
t

e

k
r
i
j
u
a
r
a

p
r
e
j

s
a
j
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

k
u
s
h
t
e
t

n

c
i
l
a
t

z
h
v
i
l
l
o
h
e
t

p
r
o
c
e
s
i

i

k
a
r
s
t
i
t
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
n
r
r
y
e
s
e
,

t
r
a
n
s
p
o
r
t
u
e
s
e

e

d
e
p
o
z
i
t
u
e
s
e

t

a
k
u
l
l
n
a
j
a
v
e

d
h
e

f
o
r
m
a
t

e

k
r
i
j
u
a
r
a

p
r
e
j

s
a
j
;
-
t
r
g
a
t
i
s

n
j

e
s
e

a
r
g
u
m
e
n
t
u
e
s
e

m
b
i

p
a
s
o
j
a
t

g
l
o
b
a
l
e

t

s
h
k
r
i
r
j
e
s

s

a
k
u
l
l
n
a
j
a
v
e
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
n
r
r
y
e
s
e
,

t
r
a
n
s
p
o
r
t
u
e
s
e

e

d
e
p
o
z
i
t
u
e
s
e

n

b
r
i
g
j
e
t

d
e
t
a
r
e
;
1
0
.
T
e
s
t
i
m
6
7
.
V
.
M
j
e
d
i
s
i

d
h
e

s
h
o
q
r
i
a
(
6

o
r
)
N
r
f
u
n
d
i
m

t
s
a
j

l
i
n
j
e
,

n
x
s
i
/
j
a

d
o

t

j
e
t

i
/
e

a
f
t
:
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
i
n
i
m
a
l
:
-
t

l
i
s
t
o
j

f
o
r
m
a
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t

n
d
o
t
j
e
s
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

s
m
o
g
u
n
,

s
h
i
u
n

a
c
i
d

d
h
e

p
a
s
o
j
a
t

e

t
y
r
e
;
-

t
r
s
h
k
r
u
a
j

d
i
s
a

n
d
r

p
r
o
b
l
e
m
e
t

m
d
h
a

g
l
o
b
a
l
e
m
e

b
u
r
i
m
e
t

u
j
o
r
e
,

s
i
:

t
h
a
t
s
i
r
a
,

r
r
i
t
j
a

e

p
o
p
u
l
l
s
i
s
,

u
j
i
t
j
a
;
V
.
1
.
M
j
e
d
i
s
i

d
h
e

s
h
o
q
r
i
a
(
6

o
r
)
N
j
o
h
u
r
i

t

r
e
j
a
:

4

o
r
1
.
M
j
e
d
i
s
i

d
h
e

s
h
o
q
r
i
a
6
8
.
2
.
N
d
o
t
j
a

e

t
o
k
s
6
9
.
3
.
N
d
o
t
j
a

e

a
j
r
i
t
N
r
L
i
n
j
a
O
b
j
e
k
t
i
v
a

t

l
i
n
j
s
B
l
l
o
k
u

t
e
m
a
t
i
k
N
r
T
e
m
a
21
Shkenca e toks
7
0
.
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
e
s
a
t
a
r
:
-
t

i
d
e
n
t
i
f
i
ff
k
o
j
n
y
nn
r
a
t

e

m
e
n
a
x
h
i
m
i
t

t
n
d
r
u
e
s
h
m

t
b
u
r
i
m
e
v
e

n
a
t
y
r
o
r
e
;
-
t

d
i
s
k
u
t
o
j
n
d
s
i
n

e

m
i
r
m
e
n
a
x
h
i
m
i
t

t
t
o
k
a
v
aa
e
;
-
t

i
d
e
n
t
i
f
i
ff
k
o
j
s
t
r
a
t
e
g
j
i

t

m
u
n
d
s
h
m
e

t

m
b
r
o
j
t
j
e
s

s

u
j
i
t
;
-
t

i
n
t
e
r
p
r
e
t
o
j
k
o
n
c
e
p
t
i
n

p
r

m
j
e
d
i
s
i
n

d
h
e

z
h
v
i
l
l
i
m
i
n

e

q
n
d
r
u
e
s
h
m
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

n
d
o
t
j
e
n

e

a
j
r
i
t

d
u
k
e

i
d
e
n
t
i
f
i
ff
k
u
a
r
f
a
k
ff
t
o
r
t

k
r
y
e
s
o
r

n
d
i
k
o
j
n
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

n
d
o
t
j
e
n

e

u
j
i
t

d
u
k
e

i
d
e
n
t
i
f
i
ff
k
u
a
r

f
a
k
ff
t
o
r
t

k
r
y
e
s
o
r

n
d
i
k
o
j
n
;
O
b
j
e
k
t
i
v
a

m
a
k
s
i
m
a
l
:
-

t

a
n
a
l
i
z
o
j

n
d
i
k
i
m
i
n

p
o
z
i
t
i
v

d
h
e

n
e
g
a
t
i
v

t

v
e
p
r
i
m
t
a
r
i
s

n
j
e
r
i
u
t

n

m
j
e
d
i
s
;
-
t

a
n
a
l
i
z
o
j

s
h
k
a
q
e
t

k
r
y
e
s
o
r
e

t

n
d
o
t
j
e
s

s

t
o
k
s
;
-

t

v
l
e
r
s
o
j

p
a
s
o
j
a
t

e

n
d
o
t
j
e
s

s
t
o
k
s
;
-

t

v
l
e
r
s
o
j
n
d
s
i
n

e

c
i
l
s
i
s

a
j
r
i
t

p
r

o
r
g
a
n
i
z
m
a
t

e

g
j
a
l
l

d
h
e

s
h
n
d
e
t
i
n

e

n
j
e
r
z
v
zz
e
;
-

t

j
a
p

o
p
i
n
i
o
n
e

p
r

m
u
n
d
s
i
n

e

m
i
n
i
m
i
z
i
m
i
t

t

n
d
o
t
j
e
s
s

a
j
r
i
t

d
h
e

p
r
m
i
r
s
i
m
i
t

t

c
i
l
s
i
s

t
i
j
;
-

t
z
h
g
o
j

n
d
o
t
j
e
n

e

u
j
i
t

n

n
j

z
o
n

p
r
a
n

s
h
k
o
l
l
s

e

t

d
i
s
k
u
t
o
j

m
b
i

n
d
i
k
i
m
i
n

e

n
d
o
t
j
e
s

s

u
j
i
t

n

m
j
e
d
i
s

d
h
e

n

s
h
n
d
e
t
i
n

e

n
j
e
r
z
v
zz
e
;
-
t
r
g
a
t
i
s

n
j
r
a
p
o
r
t

m
b
i

n
j

p
r
o
b
l
e
m

t

c
a
k
t
u
a
r

m
j
e
d
i
s
o
r

(
p
.
s
h
.
:

n
d
o
t
j
a

e

a
j
r
i
t

n

q
y
t
e
t
i
n

e

T
i
r
a
n
s
,
E
l
b
a
s
a
n
i
t
,

e
t
j
.
,

f
a
k
ff
t
o
r
t
,

p
a
s
o
j
a
t
,
;

n
d
o
t
j
a

e

u
j
i
t

n

l
i
q
e
n
i
n

e

O
h
r
i
t
,
f
a
k
ff
t
o
r
t
,

p
a
s
o
j
a
t
,

e
t
j
)
.
-
t

v
l
e
r
s
o
j

k
o
m
p
l
e
k
s
i
t
e
t
i
n

e

T
o
k
s

d
h
e

n
d
TT
r
v
e
p
r
i
m
i
n

m
e
a
k
t
i
v
i
t
e
t
i
n

n
j
e
r
z
o
r
.
P
r
s
r
i
t
j
e
:

1

o
r
P
r
o
j
e
k
t
:

1

o
r
4
.
N
d
o
t
j
a

e

u
j
i
t
7
1
.
5
.
P
r
s
r
i
t
j
e
7
2
.
6
.
P
r
o
j
e
k
t
:

P
r
g
a
t
i
t
j
a

e

n
j

r
a
p
o
r
t
i

m
b
i

n
j

p
r
o
b
l
e
m

t

c
a
k
t
u
a
r

m
j
e
d
i
s
o
r

(
p
.
s
h
.
:
n
d
o
t
j
a

e

a
j
r
i
t

n

q
y
t
e
t
i
n

e

T
i
r
a
n
s
,

E
l
b
a
s
a
n
i
t
,

n
d
o
t
j
a
e

u
j
i
t

n

l
i
q
e
n
i
n

e

O
h
r
i
t
,
e
t
j
.
)

m
e

a
n

a
n
a
l
i
z
s

s
f
a
k
ff
t
o
r
v
e

d
h
e

p
a
s
o
j
a
v
aa
e

t
n
d
o
t
j
e
s
.
22
Shkenca e toks
IV. SHTJET RRETH T CILAVE DO ZHVILLOHEN
ORT E PRSRITJEVE
Prsritja
Prsritja sistematike dhe periodike sht e domosdoshme pr prvetsimin
e lnds, pasi prmes tyre sistemohen njohurit e marra gjat kapitullit. Por
shpesh, trsia e njohurive dhe e koncepteve t kapitullit, nuk arrin t prsritet
brnda nj ore msimore. Kshtu, pr t realizuar sa m mir objektivat e
vna pr kapitullin prkats, mund t aplikojm edhe nj prsritje n form
konsultimi. Pr kt, mund ti orientojm nxnsit q t prgatitisin q m par
QsHWRUHQHW\UH
1. evidentimin e koncepteve dhe t njohurive m t rndsishme;
2. hartimin e strukturs s kapitullit (lidhjet ndrmjet koncepteve dhe
lidhjet shkak- pasoj);
3. krijimin e lidhjeve midis njohurive t marra m par me ato t kapitullit
q duhet t prsritet.
Kjo pun e br nga nxnsit diskutohet n klas, duke realizuar ndrkoh edhe
kmbim eksperiencash dhe idesh midis tyre.
Prsritje 1
Tema: Ndrtimi i sistemit diellor dhe Toka si planet
shtjet rreth t cilave do t zhvillohet prsritja:
1. Cila sht origjina e universit sipas teoris Big Beng?
2. jan konstelacionet dhe kuarazart?
3. Analizo veorit e tipave t ndryshm t galaktikave dhe veo karakteristikat
e Kashts s Kumtrit.
4. far vendi z Dielli n kt galaktikn Kashta e Kumtrit?
5. Si sht formuar sistemi diellor?
6. far vendi ka Dielli n sistemin diellor?
7. Analizo prbrjen strukturore t Diellit.
8. Prcakto veorit e planetve t sistemit diellor. Krahaso midis tyre planett
e brendshm e t jashtm dhe prcakto ndryshimet midis tyre.
9. Prcakto formn dhe prmasat e Toks.
10. Pse kan rndsi forma dhe t prmasat e Toks?
11. Si bhet rrotullimi i Toks rreth boshtit t saj?
12. far pasojash rrjedhin nga rrotullimi i Toks rreth boshtit t vet?
13. Evidento lvizjen q bn Toka rreth Diellit.
23
Shkenca e toks
14. Analizo pasojat q rrjedhin nga lvizja e Toks rreth Diellit gjat dy solsticeve
dhe gjat dy ekuinokseve.
15. Si sht formuar Hna?
16. Cili sht ndrtimi strukturor i Hns?
17. Pse ndodhin eklipset?
18. Pse ne n Tok e shohim Hnn vazhdimisht t ndryshuar n form?
19. Evidento karakteristikat e siprfaqes s Hns.
20. Evidento veorit e asteroidve, kometave dhe meteorve?
Prsritje 2
Tema: Atmosfera
1. sht atmosfera dhe pse sht nj mbshtjell e rndsishme e planetit?
2. Cila sht origjina e atmosfers?
3. Evidento prbrjen e atmosfers s Toks.
4. Analizo ndrtimin strukturor t atmosfers s Toks.
5. Pse troposfera sht nj shtres e rndsishme?
6. Cili sht roli i O
3
dhe CO
2
pr atmosfern e planetit ton?
7. Ku qndron rndsia e rrezatimit diellor?
8. N far forme vjen rrezatimi diellor n Tok?
9. Si transmetohet nxehtsia n atmosfer?
10. sht temperatura e ajrit dhe si matet ajo?
11. Analizo faktort q ndikojn n ndryshimet e temperaturs s ajrit.
12. Si ndryshon temperatura e ajrit?
13. Pse ndodh inversioni i temperaturs s ajrit?
14. Krahaso lagshtirn absolute t ajrit me at relative dhe prcakto ndryshimet
midis tyre.
15. Pse lagshtira absolute sht m e lart n ver dhe pran siprfaqes s
toks?
16. Si formohet mjegulla, vesa dhe bryma?
17. Krahaso midis tyre tipat e reve dhe gjej dallimet midis tyre.
18. Si krijohen masat ajrore dhe frontet?
19. Si formohen reshjet?
20. Cilt jan faktort q ndikojn n sasin dhe shprndarjen e reshjeve?
21. sht trysnia atmosferike dhe si ndryshon ajo n koh dhe n hapsir?
22. far lidhje ka midis temperaturs, trysnis atmosferike dhe dendsis s
ajrit?
23. sht era dhe nga cilt faktor varet ajo?
24. Analizo skemn e errave t qarkullimit t prgjithshm t atmosfers.
25. Evidento veorit e musoneve.
24
Shkenca e toks
26. Cilat jan veorit e errave lokale?
27. Analizo mnyrn e formimit t cikloneve dhe anticikloneve.
28. Krahasoni midis tyre ciklonet tropikale dhe jasht tropikale dhe prcaktoni
ndryshimet midis tyre.
29. jan anticiklonet?
30. Prcakto kuptimin mbi motin dhe klimn.
31. Analizo faktort q ndikojn n formimin e klims.
&LODWMDQsNODVLNLPHWH]RQDYHNOLPDWLNHQJDHNXDWRULQsSROH"
Prsritje 3
Tema: Hidrosfera
1. sht hidrosfera dhe si sht formuar ajo?
2. Analizo ciklin e ujit n natyr.
dIDUsYHWLVKNLPLNHGKH]LNHNDXMLLRTHDQHYHGKHLGHWHYH"
4. sht vala dhe si formohet ajo?
5. Evidento elementet e nj vale.
6. jan baticat dhe zbaticat dhe pse formohen ato?
7. Analizo formimin e baticave dhe t zbaticave.
8. jan rrymat oqeanike dhe pse shkaktohen ato?
9. Bazuar n hartn e rrymave oqeanike, analizo lvizjen e rrymat oqeanike n glob.
10. Nga cilt faktor prcaktohet sasia e reshjeve q hyn n rrjedhjen e nj lumi?
11. Evidento pjest prbrse t nj lumi.
12. Prcakto kuptimin mbi regjimin hidrologjik, prurjen, rrjedhjen dhe nivelin
e lumenjve.
13. jan liqenet?
14. Si ndahen liqenet sipas origjins?
15. jan knetat?
16. N cilat kushte nj liqen kthehet n nj knet?
17. jan ujrat nntoksore dhe sa lloje jan ato?
18. Analizo llojet e burimeve ujore dhe veorit e tyre.
19. Analizo faktort q prcaktojn rezervat ujore nntoksore.
3sUFDNWRNXSWLPLQPELERUsQHSsUKHUVKPHNXULQHERUsVVsSsUKHUVKPH
dhe akullnajs.
21. Analizo akullnajat malore dhe ato kontinentale dhe prcakto dallimet midis tyre.
Prsritje 4
Tema: Litosfera dhe historia e Toks
25
Shkenca e toks
1. Prcakto kuptimin e koncepteve: kristale, rrjet kristaline, mineral.
$QDOL]RYHWLWs]LNHWsPLQHUDOHYH
6LNODVLNRKHQPLQHUDOHW"
4. sht shkmbi dhe si ndahet ai sipas prbrjes minerale?
5. Evidento shkmbinjt kryesor nga t cilt prbhet Toka.
6. sht magma?
7. Cili sht dallimi ndrmjet shkmbinjve magmatik intruziv dhe shkmbinjve
magmatik efuziv?
8. Analizo llojet e shkmbinjve magmatik mbi bazn e prmbajtjes s SiO
2.
6LIRUPRKHQVKNsPELQMWsVHGLPHQWDUs"3RDWDPHWDPRUNs"
.ODVLNRVKNsPELQMWsVHGLPHQWDUsGKHPHWDPRUNs
11. Analizo veorit e shtresave prbrse t strukturs s Toks.
12. Si ndahen prej njra-tjetrs shtresat prbrse t Toks?
$QDOL]RYHWLWs]LNHGKHHOHPHQWHWNLPLNHWs7RNsV
14. Prcakto lidhjet ndrmjet thellsis, trysnis, dendsis dhe temperaturs n
brendsi t strukturs s Toks?
15. Prshkruaj etapat e fosilizimit t bots s gjall.
16. Listo metodat e prcaktimit t moshs relative dhe absolute t shkmbinjve.
17. Analizo metodat e prcaktimit t moshs gjeologjike t shtresave t
shkmbinjve q ndrtojn globin toksor.
18. far shpreh shkalla kronologjike e kohve gjeologjike?
$QDOL]RHYROXFLRQLQGKHLGHQWLNRQJMDUMHWNU\HVRUHTsNDQsQGRGKXUJMDWs
errave dhe periudhave n historin e formimit t Toks.
Prsritje 5
Tema: Ndryshimet e Toks nn veprimin e forcave t brendshme
1. sht pllaka tektonike?
2. Cila sht prmbajtja e teoris s pllakave tektonike?
3. Rendit argumentet q mbshtesin teorin e pllakave.
4. kuptojm me lvizje t kontinenteve? Cili mekanizm i v n lvizje pllakat
tektonike t Toks? Argumento prgjigjen.
&LOsWMDQsWLSDWHNXMYHWsSOODNDYHWHNWRQLNH"
6. Cilat jan pllakat kryesore tektonike t Toks.
$QDOL]RGLQDPLNsQHOLWRVIHUsVSsUJMDWsNXMYH
a. divergjent; b. konvergjent; c. transformues.
8. jan lvizjet luhatse dhe si ndahen ato?
9. sht izostazia?
10. Cilt forca e modelojn siprfaqen e Toks?
11. Pse shkaktohet izostazia? Jep argumenta.
26
Shkenca e toks
12. Prcakto se jan deformimet elastike, plastike dhe thyese t shkmbinjve.
13. jan rrudhat dhe shkputjet?
14. far dukurish krijohen gjat sforcimeve n shtypje t shkmbinjve? Po
gjat sforcimeve n tension t shkmbinjve?
15. Analizo format e relievit q krijohen nga rrudhat dhe shkputjet.
16. Pse formohen trmetet dhe cilat jan pjest prbrse t tyre?
17 Cilt jan tipat e trmeteve dhe shkallt e matjes s tyre?
18. .ODVLNRWsUPHWHWVLSDVWKHOOsVLVsVsW\UH
(YLGHQWRSsUKDSMHQJMHRJUDNHWsWsUPHWHYHQsERWs
20. A ka lidhje midis teoris s pllakave tektonike dhe formimit e prhapjes
JMHRJUDNHWsWsUPHWHYH"$UJXPHQWRSsUJMLJMHQ
21. jan vullkanet dhe cila sht origjina e vullkaneve?
22. Sa llojesh jan vullkanet?
23. Cilat jan pjest prbrse t nj vullkani?
24. Evidento produktet vullkanike q dalin gjat nj shprthimi vullkanik.
25. A ka lidhje ndrmjet teoris s pllakave tektonike dhe formimit e prhapjes
JMHRJUDNHWsYXOONDQHYH"$UJXPHQWRSsUJMLJMHQ
Prsritje 6
Tema: Ndryshimet e Toks nn veprimin e forcave t jashtme
1. Cilat jan forcat e jashtme q modelojn relievin e planetit ton?
2. sht procesi i tjetrsimit?
$QDOL]R VH VL YHSURQ WMHWsUVLPL D ]LN E ELRORJMLN F NLPLN PEL NRUHQ
toksore.
4. Evidento faktort kryesor q ndikojn zhvillimin e procesit t tjetrsimit.
5. jan tokat dhe kur quhet e mir nj tok bujqsore?
6. Cilt faktor ndikojn n toka?
7. Analizo prbrsit e tokave.
.UDKDVRQGsUPMHWW\UHKRUL]RQWHWHSUROLWWsWRNDYHGKHSsUFDNWRGDOOLPHWTs
vihen re midis tyre.
9. Analizo proceset q zhvillohen n toka, t cilat gjenden n kushte t ndryshme
klimatike.
10. Si ndikon graviteti n relievet me pjerrsi?
11. Analizo kushtet n t cilat ndodhin: a. rrshqitjet; b. shembjet; c. rrzimet,
dhe evidento ndryshimet ndrmjet tyre.
12. Cilt faktor ndikojn n formimin e rrshqitjeve?
13. far sht veprimtaria eolike?
14. Cilat jan format karakteristike t krijuara prej: a. veprimtaris grryese t ers;
27
Shkenca e toks
b. veprimtaris depozituese t ers. Si formohen?
15. Cilat jan veprimtarit q ushtrojn lumenjt n reliev?
16. Analizo: a. veprimtarin grryese t lumenjve; b. veprimtarin transportuese
dhe depozituese t lumenjve n reliev.
17. far formash krijohen nga veprimtaria lumore?
18. sht karsti dhe cilt faktor e favorizojn dukurin e karstit?
19. far formash krijohen nga veprimtaria karstike siprfaqsore? Po nga
veprimtaria nntoksore?
20. sht veprimtaria akullnajore?
21. Analizo veprimtarin: a. grryese; b. transportuese; c. Depozituese, t
akullnajave dhe prcakto format e krijuara nga secila prej tyre.
22. sht veprimtaria bregdetare?
23. far formash krijohen n zonat bregdetare nga abrazioni dhe depozitimi
detar?
24. Cilt jan tipat e bregdeteve?
25. Evidento veorit e nj bregdeti: a. t ult, b. t lart. Sill shembuj pr t
ilustruar secilin prej tyre.
Prsritje 7
Tema: Mjedisi dhe shoqria
1. kuptojm me mjedis?
2. Si ka evoluuar ndrgjegjsimi i shoqris njerzore pr mbrojtjen e mjedisit?
3. Analizo raportin mjedis-shoqri njerzore.
4. do t thot zhvillim i qndrueshm?
5. Cilat jan format kryesore t degradimit dhe ndotjes s tokave?
6. Analizo shkaqet kryesore t ndotjes s toks.
7. Evidento pasojat e ndotjes s toks.
8. sht ndotja e ajrit?
9. Analizo ndotjen e ajrit, duke u bazuar n faktort kryesor q ndikojn n t.
10. Evidento efektet negative t ndotjes s ajrit.
11. far sht smogu dhe shiu acid?
12. Evidento disa rrug pr minimizimin e ndotjes s ajrit dhe prmirsimin e
cilsis s tij.
13. Analizo faktort kryesor q ndikojn n ndotjen e ujit.
14. kuptojm me stres t ujit. Argumento prgjigjen.
28
Shkenca e toks
V. PUNT PRAKTIKE
Punt praktike
Jan pjes e rndsishme aplikative e s Shkencs s Toks. Rndsia e tyre
lidhet me mundsin q u krijohet nxnsve pr t br analiza shkencore dhe
pr tu aftsuar n zbatimin e njohurive t marra teorikisht. N prputhje me
udhzimet e programit msimor, punt praktike prbjn rreth 10 % t orve t
SsUJMLWKVKPHWsSODQLNXDUD
Pun praktike Nr. 1
7HPD 3sUFDNWLPL L NRRUGLQDWDYH JMHRJUDNH Qs KDUWs GKH SsUFDNWLPL L
kohs lokale dhe zonale t vendeve t ndryshme
Objektivat: N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
x WsSsUFDNWRMsQsKDUWsGKHQsJOREYHQGQGRGKMHQJMHRJUDNHWsQMs
YHQGLSsUPHVNRRUGLQDWDYHJMHRJUDNH
x Ws HYLGHQWRMs OLGKMHQ Ts HN]LVWRQ PLGLV JMDWsVLVs JMHRJUDNH GKH
kohs lokale t nj vendi;
x Ws OORJDULVs NRKsQ ORNDOH H ]RQDOH GKH JMDWsVLQs JMHRJUDNH Ws
vendeve t ndryshme.
Koha e zhvillimit t puns praktike: 45
Mjetet e nevojshmeJOREKDUWDH%RWsVWHNVWLODSVHWRUHHSXQsVSUDNWLNH
Hapat q do t ndiqen:
3sUSsUFDNWLPLQHNRRUGLQDWDYHJMHRJUDNHWsQMsYHQGLQGLTHQNsWDKDSD
- 7UHJRKHQ Qs JORE SDUDOHOHW GKH PHULGLDQsW GKH SsUNX]RKHW NXSWLPL L
JMDWsVLVsGKHJMHUsVLVsJMHRJUDNH
- Piketohen disa vende n bot (mund t prcaktohen nga vet nxnsi,
nga nj nxns tjetr ose nga msuesja) dhe prcaktohet se n ciln
hemisfer, paralel dhe meridian ndodhen.
- Evidentohen disa vende n Hartn e Bots dhe prcaktohen koordinatat
JMHRJUDNH Ws W\UH GXNH LX UHIHUXDU YOHUsV Qs JUDGs Ws SDUDOHOHYH GKH
meridianve q vendosen n an t harts.
- .UDKDVRKHQPLGLVW\UHYHQGQGRGKMHWJMHRJUDNHWs*UHTLVs8NUDKLQsV
Mozambikut; Venezuela-Etiopia-Tajlanda; Itali-Shqipri-Greqi dhe u
29
Shkenca e toks
prgjigjen pyetjeve: a. N ciln hemisfer ndodhen kto shtete?
E&LODWMDQsNRRUGLQDWDWHW\UHJMHRJUDNH"
3sUSsUFDNWLPLQHNRKsVORNDOHH]RQDOHGKHWsJMDWsVLVsJMHRJUDNHWsQMsYHQGL
ndiqen kta hapa:
1sOOLPSXQRKHQQJDPsVXHVLMDVKHPEXMWHPsSRVKWsP
Shembull 1
6DsVKWsJMDWsVLDJMHRJUDNHH-HUXVDOHPLW,]UDHOPHNRKsORNDOHKNXU
Qs7LUDQsPHJMDWsVLJMHRJUDNHOLQGRUH
0
koha lokale sht 12h 25.
Zgjidhje
Hapi i par
Prcaktojm se si qndrojn kundrejt njri-tjetrit t dy vendet. Shohim n
hart se Jerusalemi ndodhet m n lindje t Tirans, si dhe q ai paska gjatsi
JMHRJUDNHOLQGRUHVHSVHQGRGKHWQsOLQGMHWs*ULQXLoLW
+DSLLG\Ws
Gjejm diferencn n koh midis dy vendeve:
13h 30- 12h 25 = 1h 05 sht distanca n koh midis dy vendeve
Hapi i tret
Diferencn n koh midis dy vendeve e kthejm n diferenc n grad, me
arsyetimin:
Gjat 24 orve Toka prshkon 360
0
ose gjat 1 ore (60), Toka prshkon 15
0
Po gjat 1h 05 sa grad prshkon?
1h 05 (ose 65) x 15 ( )
0
= 16
0
25 sht distanca n grad midis dy vendeve
60
Pra, Jerusalemi ndodhet n lindje t Tirans, 16
0
25 larg saj (m n lindje t saj).
Hapi i katrt
*MHMPsJMDWsVLQsJMHRJUDNHWs-HUXVDOHPLWGXNHLVKWXDUJMDWsVLVsJMHRJUDNH
t Tirans, distancn midis saj dhe Jerusalemit)
20
0
+ 16
0
25 = 36
0
JMDWsVLDJMHRJUDNHOLQGRUHH-HUXVDOHPLW
Shembull 2
6DsVKWsNRKDORNDOHQs.DUDNDV9HQH]XHOsPHJMDWsVLJMHRJUDNHSHUsQGLPRUH
67
0
NXUQs7LUDQsPHJMDWsVLJMHRJUDNHOLQGRUH
0
, koha lokale sht 08h 30.
30
Shkenca e toks
Hapi i par
Prcaktojm se si qndrojn kundrejt njri-tjetrit t dy vendet. Shohim n hart
se Karakasi ndodhet m n perndim t Tirans, si dhe q ai paska gjatsi
JMHRJUDNHSHUsQGLPRUHVHSVHQGRGKHWQsSHUsQGLPWs*ULQXLoLW
+DSLLG\Ws
Gjejm diferencn n grad midis dy vendeve:
67
0
+ 20
0
= 87
0
sht distanca n grad midis dy vendeve.
Veprimi n kt rast sht shum sepse Karakasi ndodhet 67
0
larg n perndim
t Grinuiit, ndrsa Tirana 20
0
larg Grinuiit n lindje, pra 87
0
larg njri-tjetrit.
Hapi i tret
Diferencn n grad midis dy vendeve e kthejm n ndryshim n koh midis
tyre, me arsyetimin:
Gjat 24 orve Toka prshkon 360
0
ose gjat 1 ore (60), Toka prshkon 15
0
Po 87
0
pr sa koh i prshkon?
1h (ose 60) x 87 ( )
0
= 5h8sht ndryshimi n koh midis dy vendeve
15
0
Pra, Karakasi ndodhet n perndim t Tirans, larg me t 5h 8(mbrapa kohs
s Tirans).
Hapi i katrt
Gjejm kohn lokale t Karakasit (duke i zbritur kohs lokale t Tirans,
ndryshimin n koh midis saj dhe Karakasit)
8h 30- 5h 8 = 3h 22(koha lokale n Karakas)
- Kalohet n zgjidhjen e modeleve t ngjashme t paraqitura m posht:
Ushtrime pr t zgjidhur n klas:
1. 6DsVKWsJMDWsVLDJMHRJUDNHH$WKLQsV*UHTLPHNRKsORNDOHK
0
koha lokale sht 17h
20.
2. 6DsVKWsJMDWsVLDJMHRJUDNHH+HOVLQNLW)LQODQGsPHNRKsORNDOHK
0
koha lokale sht
03h 10.
3. 6DsVKWsNRKDORNDOHQs%UXNVHO%HOJMLNsPHJMDWsVLJMHRJUDNH
0
,
0
, koha lokale sht 14h.
4. 6DsVKWsNRKDORNDOHQs.LHY8NUDKLQsPHJMDWsVLJMHRJUDNHOLQGRUH
0
31,
0
, koha lokale sht 09h 40.
31
Shkenca e toks
Pun praktike Nr. 2
7HPD1GsUWLPLLSUROLWWRSRJUDN
Objektivat: N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
x WsOH[RMsKDUWsQWRSRJUDNH
x WsQGsUWRMsSUROLQWRSRJUDNWsQMsVLSsUIDTHMHWsSDUDTLWXUQsKDUWs
x Ws LQWHUSUHWRMs SUROLQ WRSRJUDN Ws QMs VLSsUIDTHMH Ws SDUDTLWXU Qs
hart (nse qndron mundsia edhe t harts s vendit ku jeton);
Mjetet e nevojshme KDUWs WRSRJUDNH WHNVWL HWsIRUPDW ODSV UDSLGRJUDI
HWRUHHSXQsVSUDNWLNHYL]RUHOHWsUPLOLPHWULNH
1. 1sQMsSMHVsWsKDUWsVWRSRJUDNHKLTHWQMsGUHMWs]$%QsPsQ\UsTsDMR
t mund t pres rrjetin e izohipseve n t;
2. 9HQGRVHWPELNsWsGUHMWs]QMsHWsIRUPDWQsPsQ\UsTsSMHVDDQsVRUHH
HWsVWsSXWKLWHWPHGUHMWs]sQ$%
3. 6KsQRKHQ PH DQs Ws QMs ODSVL PEL NsWs HWsIRUPDW SLNDW H SUHUMHYH Ws
drejtzs me izohipset.
4. Shihen n hart vlerat e izohipseve kryesore (t indeksit) dhe llogaritet
vlera e izohipseve dytsor midis tyre. P.sh. nse njri izohips kryesor
sht ai q prfaqson lartsin 150 m dhe nj tjetr kryesor pas tij sht
100 m, ather midis tyre, katr izohipset dytsor kan respektivisht vlerat
140m, 130m, 120m dhe 110m. Prkrah pikave t prerjes t vendosura n
HWsIRUPDWYHQGRVHQHGKHYOHUDWHVHFLOLWL]RKLSV
5. 1sQMsOHWsUPLOLPHWULNHRVHQsSDPXQGsVLWsJMHWMHVVsWLMQsHWRUHQWXDM
(me katrore), ndrtohet nj bosht koordinativ.
6. Vendosen n boshtin horizontal t tij, t gjitha pikat e prerjes s izohipseve
PHGUHMWs]sQWsYHQGRVXUDQsDQsQHHWsIRUPDWLWGKHYOHUDWHW\UH1s
ERVKWLQYHUWLNDOYHQGRVHQYOHUDWQsPHWUDGXNHOOXDUQJD
0
dhe duke u
rritur n mnyr t baraslarguar (me do 1 cm=10 m).
7. Bashkohet do pik e boshtit horizontal (q ka nj vler t caktuar dhe q
prfaqson nj lartsi n reliev) m vlern respektive n boshtin vertikal.
Pika e prerjes midis tyre jep pikn e par t pjerrsis s relievit. E njjta
procedur bhet me t gjitha pikat e drejtzs AB dhe bashkimi i tyre na
jep t paraqitur formn e relievit, prgjat prerjes s br nga drejtza AB.
8. Sipas forms s relievit q u paraqit n prfundim, bhet interpretimi i tij
QsHWRUHGXNHHYLGHQWXDUODUWsVLWsSMHUUsVLQsWK\HUMHWHWM
32
Shkenca e toks
Shnim: Kjo hart mund t prdoret (pasi te printohet) pr realizimin e puns
praktike pr secilin nxns.
Pun praktike Nr. 3
Matja e temperaturs s ajrit dhe aparaturat
N prfundim t ksaj pune praktike, nxnsi/ja do t jet i/e aft:
x t llogaris temperaturn mesatare ditore, mujore e vjetore t ajrit;
x t gjej amplitudat ditore dhe vjetore t temperaturs s ajrit;
x t dalloj llojet kryesore t aparaturave pr matjen e temperaturs
WHUPRPHWUL PDNVLPDO GKH PLQLPDO WHUPRJUD GXNH WUHJXDU
prdorimet e tyre.
A
B
33
Shkenca e toks
Koha e zhvillimit: 45
Mjetet e nevojshmeJOREKDUWDH%RWsVWHNVWLODSVHWRUHHSXQsVSUDNWLNH
far duhet t dim pr t realizuar punn praktike:
Temperaturat e ajrit maten me an t termometrit maksimal, termometrit minimal
GKHWHUPRJUDW7HUPRPHWUDWPDNVLPDOsMDQsPHPsUNXUQGsUVDDWDPLQLPDOs
jan me alkool dhe n ta ndryshimi i lartsis s kolons (me mrkur ose alkool)
bhet n prputhje me ndryshimet e temperaturs s ajrit. Me an t matjeve ne
arrijm t llogarisim vlerat maksimale, minimale e mesatare t temperaturave,
si dhe amplitudat e temperaturave. Temperatura mesatare ditore (T
Md
), sht e
mesmja aritmetike e temperaturs max dhe min t regjistruara gjat 24 orve n
nj vend t caktuar, ose mesatarja e temperaturave t regjistruara n intervale t
rregullta kohore gjat dits. Pra, pr llogaritjen e temperaturs mesatare do t
bhet shuma e t gjitha matjeve gjat dits (matja e ors 7.00 n mngjes, matja
e ors 14.00 dhe dy her matja e ors 21.00) dhe ajo shum do t pjestohet me
katr. T
Md
=
d
T
07
+ T
14
+ 2 T
21
4
Temperatura mesatare mujore (T
Mm
), do t llogaritet me raportin midis shums
s matjeve t temperaturave mesatare ditore t do dite t muajit me numrin e
ditve t atij muaji.
T
Mm
=T
1
+ T
2
+ T
31
31
Temperatura mesatare vjetore (T
Mv
), do t llogaritet me raportin midis shums
s matjeve t temperaturave mesatare t 12 muajve t vitit me numrin e muajve.
T
Mv
=T
J
+ T
SH
+ T
DH
12
Diferenca midis vlers m t lart e m t ult t temperaturs quhet amplitud.
Kur kjo diferenc bhet pr dy vlerat ekstreme t matura gjat 24 orve quhet
amplitud ditore e temperaturs (A
d
) dhe kur bhet pr dy vlerat ekstreme t
matura gjat vitit quhet amplitud vjetore e temperaturs (A
v
).
A
d
= T
d max
T
min
A
v
= T
max
T
min
34
Shkenca e toks
Puna q do t kryhet:
(
0
C)
Janar Shkurt Mars Prill Maj Qershor
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
Kioto 8.9 1.1 9.3 1.1 13.1 3.7 19.7 8.9 24.4 13.7 27.4 18.6
Tel Aviv 24 2.0 27 2.0 31 3.0 36 6.0 38 9.0 36 13
Varshav 4 -1 3 -1 7 3 8 10 17 15 26 17
Tabela Nr. 1
- Me an t t dhnave t tabels Nr. 2, llogarit: temperaturat mesatare ditore;
- Me an t t dhnave t tabels Nr. 1, llogarit: temperaturat mesatare ditore
dhe m pas temperaturn mesatare vjetore pr secilin nga stacionet;
- Me an t t dhnave t tabels Nr. 3, llogarit: temperaturat mesatare mujore;
Stacioni Tiran
Muaji Shkurt
Temperatura e
matur n orn
07.00 (
0
C)
Temperatura e
matur n orn
14.00 (
0
C)
Temperatura e
matur n orn
21.00 (
0
C)
Temperatura e
matur n orn
21.00 (
0
C)
Dita e dyt 4.9 14.2 7.6 7.6
Dita e tet -2.7 8.9 0.4 0.4
Dita e dhjet 1.3 10.9 5.8 5.8
Tabela Nr. 2
Temperaturat mesatare ditore t muajit dhjetor ne Tiran n
0
C (pr 31 dit)
13,3 7.2 8.2 5.4 2.7 2.1 2.3 2.3 7 9.1
10.7 10.6 7.6 9.3 7.7 5.6 7.6 11.4 7 7.2
6.2 12.3 10.2 7.2 5.3 3.8 2.3 2.1 2.3 2.0
2.0
Tabela Nr 3
Korrik Gusht Shtator Tetor Nentor Dhjetor
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
T
max
T
min
31.4 22.9 32.9 23.9 28.3 19.8 22.6 13.2 16.9 7.6 11.5 2.9
34 16 33 17 34 15 33 11 31 6.0 26 3.0
28 18 30 19 27 17 17 8 7 2 6 -1
(
0
C)
Kioto
Tel Aviv
Varshav
35
Shkenca e toks
S
a
s
i
a

m
e
s
a
t
a
r
e

e

r
e
s
h
j
e
v
e

s
i
p
a
s

m
u
a
j
v
e

(
n

m
m
)

p
r

d
i
s
a

s
t
a
c
i
o
n
e
V
e
n
d
e
t
/
M
u
a
j
t
J
a
n
a
r
S
h
k
u
r
t
M
a
r
s
P
r
i
l
l
M
a
j
Q
e
r
s
h
o
r
K
o
r
r
i
k
G
u
s
h
t
S
h
t
a
t
o
r
T
e
t
o
r
N
n
t
o
r
D
h
j
e
t
o
r
T
a
n
z
a
n
i
a
1
3
2
1
2
9
1
6
6
1
3
4
2
7
2
0
1
7
1
7
1
0
3
1
7
4
R
e
p
u
b
l
i
k
a

e

K
o
n
g
o
s
1
5
4
1
4
0
1
6
2
2
0
1
1
7
4
7
7
2
9
1
2
9
2
2
6
2
5
3
1
9
5
1
2
8
A
l
g
j
e
r
i
1
1
6
7
6
5
7
6
5
3
6
1
4
2
4
2
7
8
4
9
3
1
1
7
I
n
d
i
a
2
5
2
2
1
7
7
8
6
5
2
1
1
1
7
3
1
5
0
3
1
1
5
G
j
e
r
m
a
n
i
4
5
4
0
3
3
4
2
4
9
6
5
7
3
6
9
4
8
4
9
4
6
4
3
A
r
g
j
e
n
t
i
n
a
1
4
4
8
9
1
0
5
9
2
9
5
7
8
7
1
8
4
6
7
1
0
4
1
0
8
5
2
K
a
n
a
d
a
6
2
5
8
6
7
6
9
7
0
7
8
8
2
8
3
8
2
6
7
6
9
7
8
G
r
o
e
n
l
a
n
d
a
2
7
2
3
1
7
2
5
3
0
4
9
5
8
7
0
8
0
7
5
4
7
2
5
S
h
q
i
p
r
i
a
1
3
2
1
2
0
1
0
0
8
7
9
9
6
0
2
8
3
9
7
3
1
5
7
1
5
2
1
4
2
36
Shkenca e toks
Pun praktike Nr. 4 rr
x
x
reshjeve;
x t evidentoj ndryshimet q vihen re n sasin e reshjeve midis
vendeve t ndryshme;
x
kohore t reshjeve.
Mjetet e nevojshme
Pr realizimin e ksaj pune
praktike mbshtetemi n t
dhnat e tabels s msiprme
duke ndjekur kto hapa:
boshtin horizontal vendosen 12
muajt e vitit, ndrsa n boshtin
vertikal vendosen me
ndarje t baraslarguara sasia
tjetrn me vija me ngjyra t ndryshme q t dallojn secilin prej stacioneve) pr
secilin nga stacionet, interpretohen rr dhe analizohen faktet qe evidentohen. Pr
kt i prgjigjemi pyetjeve:
1. N cilt muaj regjistrohet sasia mesatare m e madhe dhe m e vogl e
reshjeve, sipas stacioneve?
2.
3. Cilt faktor prcaktojn ndryshimet q vihen re n sasin e reshjeve
midis stacioneve?
Pun praktike Nr. 5 rr
Leximi dhe interpretimi i harts sinoptike
x t lexoj harta t ndryshme sinoptike;
Sasia e rreshjeve ne Tanzani (ne mm)
0
50
100
150
200
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Muajt e vitit
Tanzania
shembull
37
Shkenca e toks
x t interpretoj prmbajtjen e hartave t ndryshme sinoptike;
x t parashikoj dinamikn e motit prmes harts sinoptike.
Mjetet e nevojshmeKDUWDVLQRSWLNHWHNVWLODSVHWRUHHSXQsVSUDNWLNH
- Njihemi me legjendn e harts (me kuptimin q kan shenjat konvencionale)
- Lexojm hartn sinoptike duke evidentuar:
1. Vlerat e temperaturave;
1. Trysnin atmosferike;
2. Drejtimin e lvizjes s masave ajrore dhe llojet e tyre;
3. Qendrat m t mdha barike;
4. Drejtimin e ers;
5. Llojet e reshjeve.
1[MHUULPSsUIXQGLPHPELYHoRULWsTsSDUDTHWPRWLQsNsWsPRPHQWIRWRJUDPL
nga harta.
- Bjm parashikimin e motit pr ditt n vazhdim.
Pun Praktike Nr. 6
7HPD,GHQWLNLPLLPLQHUDOHYHGKHLVKNsPELQMYH
x t vzhgoj n kampion t ndryshm mineralesh dhe shkmbinjsh;
x t prcaktoj ndryshimet q vihen re nga vzhgimi i kampionve t
ndryshm t mineraleve dhe t shkmbinjve;
x WsYOHUsVRMsUsQGsVLQsJMHRJUDNHGKHHNRQRPLNHWsPLQHUDOHYHGKH
t shkmbinjve;
38
Shkenca e toks
Koha e zhvillimit: 45
Mjetet e nevojshme: materiale t grumbulluara nga interneti, revista shkencore,
mikroskop, teksti, kampion t shkmbinjve t siguruar n terren, nj koleksion
mineralesh t shkalls s Mosit (10 minerale nga fortsia 1 deri n fortsin 10),
nj pllak porcelani e palustruar, gjilpra prej eliku, acid kloridrik me hollim
5% dhe 10%.
Hapat q do t ndiqen gjat realizimit t puns praktike:
- Grumbullohet informacioni i nevojshm mbi shkmbinjt dhe mineralet
q ndodhen n Tok. Krijohet nj album i shoqruar me informacionin q
prezanton veorit e tyre (mund t shfrytzohet materiali i grumbulluar gjat
temave msimore t mparshme kur jan trajtuar shkmbinjt, si dhe tabela ku
SDUDTLWHQYHWLWs]LNHWsPLQHUDOHYHQsWHNVW
'LIHUHQFRKHQ NDPSLRQsW H PLQHUDOHYH PEL ED]sQ H YHWLYH ]LNH QJM\UD
ngjyra e vijs, fortsia, shklqimi dhe shpetzimi. Pr prcaktimin e ngjyrs s
vijs do t grvishtet me mineralin mbi pllakn e porcelanit t palustruar. Pr
prcaktimin e fortsis do t procedohet duke grvishtur mineralet me njri-
tjetrin mbi bazn e parimit: minerali m i fort grvisht mineralin m t dobt.
Mund t prdoren dhe mjete rrethanore, si: thua, gozhd eliku, tehu i nj thike,
si dhe shkalla e Mosit. Thoi i njeriut ka nj fortsi 2.5, ndrsa nj gjilpr eliku
SVKJMLOSsUDPHNRNsHNDIRUWsVLQs7sNODVLNRKHQPLQHUDOHWQsVKXPs
t buta (i grvisht thoi), n mesatare (nuk i grvisht thoi, por i grvisht gjilpra)
dhe t forta (nuk i grvisht as gjilpra). Pr prcaktimin e shpetzimit, mineralet
goditen dhe ahen sipas planeve t rrafshta. N rastet kur petzat mund t
evidentohen duke ngacmuar mineralin me thua (mikat), shpetzimi quhet
shum i prsosur. Kur shpetzimi dallohet me sy, ather minerali konsiderohet
me shpetzim t mir, ndrsa kur ai nuk dallohet dhe siprfaqja e thyerjes s
mineralit sht guaskore thuhet se minerali nuk ka shpetzim. Pr prcaktimin
e shklqimit, mineralet mund t ndahen n minerale me shklqim metalik dhe
minerale me shklqim jometalik.
- Diferencohen kampionet e shkmbinjve mbi bazn e tri grupeve t mdha:
PDJPDWLNs VHGLPHQWDUs GKH PHWDPRUNs 3sUVKNUXKHW PsQ\UD H IRUPLPLW
t tyre dhe veorit tipike q i karakterizojn, duke i shoqruar me tipat m
karakteristik q i prfaqsojn ata.
- Nxirren konkluzionet e puns dhe diskutohen prfundimet e arritura.
- Bhet vlersimi i puns nga msuesi/ja.
P.S. Puna mund t ndahet n grupe, ku secili grup t prgjigjet pr seciln prej
hapave t msiprm
39
Shkenca e toks
Material shtes
Nj informacion m i zgjeruar pr kristalet dhe mineralet
Ky material shrben:
1. Pr t patur nj informacion m t detajuar mbi kristalet dhe
mineralet;
2. 3sU]KYLOOLPLQH3XQsV3UDNWLNHPHWHPs,GHQWLNLPLLPLQHUDOHYH
dhe i shkmbinjve
Tema: Kristalet dhe mineralet
far jan kristalet dhe mineralet?
Korja e Toks prbhet nga nj sr komponimesh kimike t ngurta, me struktura
t caktuara kristaline q quhen minerale. Pra, 0,1(5$/ TXKHW QMs NRPSRQLP
NLPLNLQJXUWsLTsQGUXHVKsPQsQDW\UsPHVWUXNWXUsGKHYHWLNLPLNHH]LNH
KRPRJMHQH. Nj mineral mund t jet i dobishm ose i padobishm, madje edhe i
dmshm. Midis mineraleve dallojm ato q ndrtohen nga struktura t rregullta
kristalin, si jan kalciti apo gipsi dhe ato q formohen nga struktura t rregullta
(mineralet amorfe), si sht xhami vullkanik. Mineralet me struktur kristaline,
PXQGWsPDUULQHGKHIRUPDVSHFLNHTsTXKHQNULVWDOH3RUoIDUsMDQsNULVWDOHW"
Me termin KRISTAL do t kuptohet nj WUXSLQJXUWsPHQGsUWLPWsUUHJXOOWWs
EUHQGVKsPGKHLNX]XDUQJDIDTHQDW\UDOH1sHOHNWURQLNsNXULWHWSsUHNUDQLQ
e shfaqjes s informacionit, prdoret edhe termi kristal i lngshm, por n kt
rast kemi t bjm me lngje ku molekulat, n nj far mnyre ngurtsohen
nn veprimin e rryms.
Ndrtimi i rregullt i brendshm i nj trupi t ngurt, nnkupton vendosjen e
rregullt t atomeve dhe joneve prbrse. Ky rregull i brendshm sjell edhe
XQLIRUPLWHWLQ H YHWLYH ]LNH GKH NLPLNH Ws NULVWDOHYH VL HGKH VLPHWULQs H
brendshme dhe t jashtme t tyre. Mund t ket edhe trupa t ngurt q nuk
ndrtohen nga nj vendosje e rregullt atomesh dhe jonesh si pr shembull qelqet.
Faqet natyrale, prbjn
karakteristikn e vetme q dallon
kristalet nga trupat kristalin. Nj
prej vetive m spektakolare t
lnds kristaline sht WHQGHQFD
pr tu vetfaqosur. N rast se
kjo tendenc realizohet dhe trupi
NULVWDOLQ NX]RKHW QJD IDTHW H WLM
natyrale, ather ai quhet kristal.
Kristale diamanti (faqe natyrale).
40
Shkenca e toks
SISTEMI KLASAT E SIMETRIS
Triklin 1; `1
Monoklin 2; m; 2/m
Rombik 2 2 2; m m 2; 2/m 2/m 2/m
Tetragonal 4; `4; 4/m; 4 2 2; 4 m m; `4 2 m; 4/m 2/m 2/m
Trigonal 3; `3; 3 2; 3 m; `3 2/m
Hegzagonal 6; `6; 6/m; 6 2 2; 6 m m; `6 2 m; 6/m 2/m 2/m
Kubik 2 3; 2/m`3; 4 3 2; `4 3 m; 4/m`3 2/m
Forma e kristaleve. Sikurse u prmend m sipr, karakteristika e vetme q i
GDOORQNULVWDOHWQJDOsQGDNULVWDOLQHsVKWsNX]LPLLNULVWDOHYHQJDIDTHQDW\UDOH
Faqet e kristaleve jan plane t caktuara t strukturs kristaline me nj dendsi
maksimale t atomeve ose joneve. Kjo bn q forma e kristaleve t mos
jet e rastsishme por t shpreh ndrtimin e brendshm t tyre. Me qen se
struktura kristaline gzon vetin e simetris, ather edhe forma e jashtme e tyre
karakterizohet nga simetria.
Simetria e kristaleve sht nj simetri piksore, d.m.th. nj pik e kristalit mbetet
gjithnj e palvizur gjat veprimeve t simetris. N kristale mund t aplikohen
gjithsej 10 elemente simetrie q jan 5 boshte t thjeshta rrotullimi j : boshtet 1,
2, 3, 4 dhe 6, q tregojn se kristali prputhet respektivisht 1 her, 2 her, 3
her, 4 her apo 6 her me vetveten gjat nj rrotullimi t plot (360); 3 boshte
t rrotullim-prmbysjes p y j : boshtet`3,`4, dhe`6 kur kristali prputhet respektivisht
3 her, 4 her apo 6 her me vetveten me an t rrotullim prmbysjes gjat
nj rrotullimi t plot; plani i pasqyrimit p p qy m kur kristali mund t ndahet, me
an t nj plani, n dy pjes t
barabarta dhe simetrike dhe
s fundi qendra e simetris q (i
ose`1). Kto elemente simetrie
kan vetm 32 mnyra t
mundshme t kombinimit t
tyre q prbjn edhe 32 klasat
e simetris s kristaleve dhe q
grupohen n 7 sisteme kristaline
(Tabela 1).
+ =
k
k
K
o
o
o
o
Okta
k
o
k
o
o
Kubokt
Tabel. Klasat e simetris t grupuara n 7 sisteme kristaline. Shenja / tregon se
boshti i rrotullimit sht pingul me planin e simetris
Figura 3. Kristale t piritit: kubik, oktaedrik
dhe t kombinuar (kuboktaedr).
41
Shkenca e toks
Sistemet dallohen nga njri-tjetri n baz t numrit dhe simetris s drejtimeve
unike. Drejtimet unike jan drejtime t cilat nuk prsriten me an t elementeve
t simetris. Kto drejtime prputhen me drejtimin e zgjatur ose t shtypur t
kristaleve. Kristalet q nuk kan drejtime unike bjn pjes n sistemin kubik.
Kristalet q kan m shum se nj drejtim unik bjn pjes n sistemet triklin,
monoklin ose rombik. Kristalet q kan vetm nj drejtim unik dhe sipas ktij
drejtimi kan nj bosht rrotullimi 4 ose`4 bjn pjes n sistemin tetragonal, ato
q kan nj bosht 3 ose`3 sipas drejtimit unik bjn pjes n sistemin trigonal,
ndrsa ato q kan nj bosht 6 ose`6 bjn pjes n sistemin hegzagonal.
Duke u nisur nga prsritja e nj faqeje me an t elementeve t simetris s
secils prej ktyre 32 klasave, prftohen 47 format e thjeshta baz (Tabela 2). Kto
forma jan t hapura (q nuk prmbyllin n vetvete nj vllim t caktuar) ose t
mbyllura (q prmbyllin n vetvete nj vllim t caktuar). Duhet pasur parasysh
se, n format e kombinuara, forma dhe madhsia e faqeve mund t ndryshoj
nga forma e thjesht (Figura 3), por kndi midis faqeve mbetet konstant. Ky
IHQRPHQNDSsUFDNWXDUHGKHQMsQJDOLJMHWWKHPHORUHWsNULVWDORJUDVsTsQMLKHW
me emrin /LJML L UXDMWMHV Vs NsQGLW PLGLV IDTHYH. Aktualisht, ky ligj shprehet
kshtu:
T gjitha kristalet e t njjts specie, t formuara n kushte t njjta
temperature dhe presioni, kan vlera t njjta t kndeve midis faqeve
homologe.
Binjakt. N natyr takohen edhe ngjitje ose ndrthurje t kristaleve me
prbrje t njjt, ku individt kan orientime t ndryshme por rigorozisht t
SsUFDNWXDUDNULVWDORJUDNLVKW.sWRIRUPLPHTXKHQELQMDNsGKHPXQGWs
prbhen nga 2 ose m shum individ.
a b c
Figura 4. Skema t binjakve dhe binjak natyral :
a) binjak bisht dallndyshe t gipsit,
b) binjak n form kryqi t stavrolitit,
c) binjak polisintetik t albitit.
42
Shkenca e toks
Kristalet e binjakzuara, jan shum karakteristik pr disa minerale si p.sh.
binjakt bisht dallndyshe ose maj shigjete t gipsit (Figura 4/a), binjakt
karlsband t ortoklazit, binjakt polisintetik t albitit (Figura 4/c) etj.. Madje
pr ndonj mineral jan aq karakteristik sa i kan dhn atij edhe emrin. Kshtu,
minerali stavrolit e ka marr emrin nga binjakt e tij n form kryqi (Figura 4/b). t

Tabela 1. 47 format e thjeshta baz. Kombinimi i tyre i jep formn t gjitha kristaleve
Monoedr
i
Pinakoida Diedri
Prizmi tetragonal
Prizmi rombik
prerja trthore
prerja trthore
Prizmi ditetragonal
prerja trthore
Prizmi trigonal
prerja trthore
Prizmi ditrigonal
prerja trthore
Prizmi hegzagonal
prerja trthore
Prizmi dihegzagonal
prerja trthore
Piramida tetragonale
Piramida rombike
prerja trthore
prerja trthore
Piramida ditetragonale
prerja trthore
Piramida hegzagonale
prerja trthore
Piramida dihegzagonale
prerja trthore
Bipiramida rombike
prerja trthore
Bipiramida tetragonale
prerja trthore
Bipiramida ditetragon.
prerja trthore
Bipiramida hegzagon.
prerja trthore
Bipiramida dihegzagon.
prerja trthore
Piramida trigonale
prerja trthore
Piramida ditrigonale
prerja trthore
Bipiramida trigonale
prerja trthore
Bipiramida ditrigonale
prerja trthore
Xhiroedri tetragonal
Pamje nga lart
Xhiroedri trigonal
Pamje nga lart
Xhiroedri hegzagonal
Pamje nga lart
Tetraedri rombik
Pamje nga lart
Tetraedri tetragonal
Pamje nga lart
Romboedri
Pamje nga lart
Skalenoedri tetragonal
Pamje nga lart
Skalenoedri trigonal
Pamje nga lart
Hegzaedri (kubi) Tetrahegzaedri Pentagondodekaedri Didodekaedri
Oktaedri Trigon tri oktaedri Tetragon tri oktaedri Hegzaoktaedri Pentagon tri oktaedri
Tetraedri kubik Hegzatetraedri Pentagon tri tetraedri Trigon tri tetraedri Tetragon tri tetraedri
Rombododekaedri
FORMA T THJESHTA ME M SHUM SE NJ DREJTIM UNIK
FORMA TE THJESHTA ME VETM NJ DREJTIM UNIK
FORMA T THJESHTA PA DREJTIME UNIKE
43
Shkenca e toks
Ndrtimi i brendshm i mineraleve kristalore. Struktura kristaline
Forma e jashtme e kristaleve sht e lidhur ngusht me ndrtimin e brendshm
t tyre. Kshtu, nj kristal i sistemit tetragonal ka nj ndrtim t brendshm
me simetri tetragonale. Pr t shprehur rregullin e ndrtimit t brendshm t
kristaleve ose t lnds kristalore prdoret koncepti i rrjets kristaline q
nuk sht gj tjetr vese nj vendosje e rregullt pikash imagjinare. Rrjeta
kristaline karakterizohet nga qeliza elementare (Tabela 3) q prfaqsohet nga
paralelepipedi m i vogl, i cili duke u zhvendosur paralel me vetveten, me nj
hap t caktuar, sipas tri drejtimeve q priten, formon t gjith rrjetn kristaline.
$WRPHWGKHMRQHWYHQGRVHQUUHWKQ\MHYHWsUUMHWsVGXNHIRUPXDUNRQJXUDFLRQHWs
ndryshme q duke u prsritur sipas tri drejtimeve formojn t gjith strukturn.
Struktura kristaline. Atomet dhe jonet kombinohen n struktura kristaline duke
ndjekur disa rregulla t caktuara.
Faktort kryesor q ndikojn n
organizimin e atomeve dhe joneve
jan vetit e tyre kimike, prmasat
dhe valenca. Vetit kimike t
elementeve ndikojn n mnyr t
veant n tipin e lidhjeve kimike q
formohen midis tyre. Kshtu, metalet
si Au, Ag, Cu etj. formojn struktura
t paketimit t ngjeshur t ndrtuara
nga lidhje metalike. Kto struktura
karakterizohen nga vendosja e
atomeve n mnyrn m t ngjeshur
t mundshme. Atomet, n kto
struktura, mund t imagjinohen si
sfera t zhytura n nj re elektronesh
q vijn nga mbshtjellat e jashtme
1.54
Poliedri
koordinativ
a) b)
1.42
3.41
Figura 3. Tipat strukturor t: a) diamantit (koordinatave),
b) grafitit (shtresore). poliedri koordinativ sht tetraedr.
Poliedri koordinativ trekndsh.
Na
+

Cl

Figura 4. Struktura e halitit. Jonet e Na
+

rrethohen nga 6 jone Cl
pra ndodhen n nj
poliedr koordinativ oktaedrik.
Tabela 1. 7 Qelizat elementare q qndrojn n themel t 7 sistemeve kristaline
44
Shkenca e toks
t tyre. Nga ana tjetr, metaloidet (p.sh. C) lidhen me njri-tjetrin kryesisht me
an t lidhjeve kovalente, q jan lidhje t orientuara dhe nuk lejojn ngjeshjen e
atomeve me njri-tjetrin. I till sht rasti i diamantit, ku do atom karboni formon
lidhje kryesisht kovalente me katr karbone fqinje (Figura 6/a), duke formuar kshtu
strukturn m t fort q njihet sot n bot.
Lidhjet kimike n strukturat kristaline mund t jen t njjta n t gjitha drejtimet.
N kt rast kemi t bjm me struktura izodesmike. Prve diamantit, nj shembull
tipik i strukturave izodesmike sht struktura e halitit (NaCl), e cila karakterizohet
nga uniformiteti i lidhjeve kimike (kryesisht jonike) n t gjitha drejtimet. Megjithat,
shumica e strukturave ndrtohet nga tipa t ndryshm lidhjesh kimike n drejtime t
ndryshme. Kto struktura quhen heterodesmike. Si shembull ktu mund t marrim
VWUXNWXUsQHJUDWLW)LJXUDELFLOLNDWsQMsMWsQSsUEsUMHNLPLNHPHGLDPDQWLQSRU
QsJUDWQMsDWRPNDUERQLOLGKHWPHOLGKMHNRYDOHQWHWsIRUWDPHWULDWRPHITLQMH
duke formuar shtresa me simetri hegzagonale, ndrsa atomet nga shtresa n shtres
lidhen me njri-tjetrin me lidhje t Van-der-Valsit (lidhje t dobta). N strukturat
poliatomike, elementet kimike jan shpesh n form t joneve. N kt rast, krahas
tipit t lidhjeve, faktor t rndsishm jan edhe prmasa dhe valenca e joneve.
Duke i konsideruar jonet si sfera, kuptohet se jonet me prmasa m t vogla vendosen
n boshllqet e formuara midis joneve me prmasa m t mdha. Me qen se anionet
kan prmasa prgjithsisht m t mdha se kationet, kto t fundit vendosen n
boshllqet e formuara ndrmjet anioneve. Morfologjia dhe prmasat e boshllqeve
varen kryesisht nga numri dhe prmasat e anioneve q i formojn ato.
Kshtu, katr anione formojn nj boshllk tetraedrik dhe prmasat e kationit q
mund t futet n kt boshllk variojn nga 0.2 n 0.4 t rrezes s anionit. Gjasht
anione mund t formojn nj boshllk oktaedrik dhe prmasat e kationit q mund t
hyj n kt boshllk variojn nga 0.4 n 0.7 t rrezes s anionit.
Valenca e joneve prcakton nj raport t caktuar t elementeve kimike n struktur.
Pra, duke ditur se numri i boshllqeve n strukturat kristaline sht disa her m i madh
se numri i anioneve q i formojn ato, jo t gjitha boshllqet mbushen me katione.
Bashkimi i qendrave t anioneve q rrethojn kationin e vendosur n boshllkun e
formuar prej tyre, jep t ashtuquajturin poliedr (shumfaqsh) koordinativ.
Duke u nisur nga mnyra se si
kombinohen me njri-tjetrin,
poliedrat koordinativ si edhe
nga shprndarja e lidhjeve
kimike, strukturat mund t jen
koordinative, ishullore, vargore,
shtresore, dhe skeletore.
M shum se 70% t kores s
a)
Si
4+

O
2

b)
Valen
ca t
Figura 5. Tetraedri silico-oksigjenik.
a) pozicionet e joneve n poliedrin koordinativ.
b) poliedri koordinativ i mbshtetur n njrn faqe t tij. Me
shenj () tregohen valencat e lira t SiO4.
45
Shkenca e toks
Toks, prbhen kryesisht nga kombinimi i Si
4+
dhe O
+ 2
me katione t ndryshme. N
themel t strukturave silikate qndron poliedri silico-oksigjenik SiO

4
4
, i cili ndrton
edhe skeletin e tyre. Ky poliedr ka form tetraedri t formuar nga katr jone t
oksigjenit q pozicionohen n kulmet e tij dhe q rrethojn nj jon Si
4+
, i cili vendoset
n qendr t ktij tetraedri (Figura 8).
Katr valencat e lira negative shrbejn pr t lidhur tetraedrin me jonet e tjera
fqinje. Lidhjet Si O brenda tetraedrit jan t tipit t przier (60% kovalente dhe
40% jonike), shum t forta dhe t orientuara.
N baz t mnyrs s grupimit t tetraedrave n strukturat silikate dallojm
strukturat ishullore, vargore, shtresore dhe skeletore. Edhe brenda ktyre grupimeve
mund t veohen nngrupime. P.sh. n strukturat ishullore mund t dallojm
ato me tetraedra t veuar QH]RVLOLNDWHW JXUD D SVK W olivina), me grupe
prej dy tetraedrash sorosilikatet
JXUDESVK NDODPLQD) dhe
ato me grupe n form unazash
ciklosilikatet JXUD F SVK t
berili). Ndrsa n strukturat
vargore, dallojm ato me vargje
Ws WKMHVKWD JXUD G SVK
piroksenetGKHPHVKLULWDJXUD
9/e) (p.sh. DPEROHW).
1s VWUXNWXUDW VKLULWRUH JXUD
H GKH VKWUHVRUH JXUD I
madje edhe n at unazore,
formohen kavitete t mdha n
t cilat shpesh vendosen anione
t mdha (Cl
, F
) apo grup
hidroksil (OH)
.
Lidhja e tetraedrave me njri-tjetrin n strukturat skeletore nuk l asnj valenc
t lir pr t krijuar kompozime t tjera prve SiO
2
. Por, n kt lloj strukturash
ka zvendsime t nj pjese t Si
4+
me Al
3+
. Kjo liron nj pjes t valencave
t oksigjenit t cilat lidhen me katione t tjer si Ca
2+
apo Na
+
duke formuar
larmin e madhe t mineraleve DOXPRVLOLNDWH (p.sh. plagjioklazet).
.ODVLNLPLGKHSsUFDNWLPLLPLQHUDOHYH
9HWLWs ]LNH Ws PLQHUDOHYH Prbrja kimike e mineraleve dhe struktura e tyre
EsMQsTsoGRPLQHUDOWsNHWsQMsVsUsYHWLVK]LNHTsQGLKPRMQsQsSsUFDNWLPLQH
tyre. Midis vetive m karakteristike t mineraleve mund t prmendim: ngjyrn,
ngjyrn e vijs, shklqimin, fortsin, shpetzimin apo thyerjen, dendsin,

Figura 6. Lidhjet e tetraedrave silico-oksigjenik n silikatet
ishullore (a, b dhe c),
vargore (d dhe e),
shtresore (f) dhe skeletore (g).

a)
[SiO
4
4
c)
[Si
6
O
18
12
b)
[Si
2
O
6
g)
[SiO
2
0
d)
[Si
2
O
4
e)
[Si
4
O
11
]
6
(O
(O
[Si
2
O
5
]
2
(O
(O (O
(O
(O
(O
f)
46
Shkenca e toks
vetin magnetike etj.
Ngjyra e mineraleve sht vetia m e dukshme e tyre. Megjithat, ajo mund
t shpjer n konkluzione t gabuara n prcaktimin e mineraleve kur nuk
kombinohet edhe me veti t tjera. N fakt, nj mineral mund t ket ngjyra t
QGU\VKPHJXUDDEFRVHPLQHUDOHWsQGU\VKPHPXQGWsNHQsWsQMsMWsQ
QJM\UsJXUDGH
Ngjyra e vijs (pluhurit) s mineraleve sht nj veti m karakterizuese se vet
ngjyra e mineraleve. Pr t vrejtur ngjyrn e vijs, shtypet nj kokrriz minerali
ose grvishtet me mineral nj pllak porcelani me siprfaqe t ashpr. Meqense
kjo sht nj veti q prcaktohet lehtsisht, ajo prdoret mjaft pr prcaktimin
e mineraleve. Pr shembull, n qoft se shtypim nj kokrriz piriti (ngjyra e
verdh) ngjyra e pluhurit t tij sht e zez, ndrsa po t shtypim nj kokrriz ari
(ngjyra e verdh) ajo do t petzohet ose edhe po t krijohet pak pluhur ai sht
i verdh. Po ashtu, n se shtypim nj kokrriz hematiti q mund t jet i kuq ose
i zi, ngjyra e pluhurit t tij sht gjithnj e kuqe.
Emri i
mineralit
Formula Fortsia
Talku Mgg
33
[Si [
44
O
10 10
)(OH) )( )
22
1 (m i buti)
Gipsi p Ca[SO [
44
]2H ]
22
O 2
Kalciti Ca[CO [
33
]] 3
Fluorit CaF
22
4
Apatiti p Ca
55
[PO [
44
]]
33
(OH) ( ) 5
Ortoklazi K[AlSi [
33
O
88
]] 6
Kuarci SiO
22
7
Topazi p Al
22
[SiO [
44
](OH) ]( )
22
8
Korundi Al
2222
O
3333
9
Diamanti C 10 (m i forti) ( )
Shklqimi sVKWs PsQ\UD VH VL UHHNWRKHW GULWD QJD VLSsUIDTMD H PLQHUDOLW 1s i
baz t shklqimit, mineralet ndahen n minerale me shklqim metalik (galeniti,
piriti etj.) dhe mineralet me shklqim jo metalik (kuarci, olivina etj.)
Fortsia me fortsi do t kuptojm rezistencn e mineraleve ndaj grvishtjes.
3sU Ws OHKWsVXDU SsUFDNWLPLQ H IRUWsVLVs Vs PLQHUDOHYH SsUGRUHW QMs NODVLNLP
klasik q njihet me emrin VKNDOODHPRKVLW7DEHOD1sNsWsNODVLNLP
minerale me fortsi t ndryshme, rreshtohen nga m i dobti (fortsia 1) tek m
i forti (fortsia 10). Minerali m i fort grvisht mineralin m t dobt. Thoi i
njeriut ka nj fortsi 2.5, ndrsa nj gjilpr eliku (p.sh. gjilpra me kok) e ka
Tabela 3. Shkalla e fortsis s mineraleve
47
Shkenca e toks
IRUWsVLQs3UDPLQHUDOHWTsQGHVKLPPXQGWsNODVLNRKHQVKXPsOHKWsQsWs
but (i grvisht thoi), mesatar (nuk i grvisht thoi por i grvisht gjilpra) dhe t
fort (nuk i grvisht as gjilpra).
Shpetzimi sht vetia e disa mineraleve q t ndahen n plane paralele nn
veprimin e tensioneve mekanike. Kto minerale n qoft se goditen ahen sipas
planeve t rrafshta. N rastet kur petzat mund t evidentohen duke ngacmuar
mineralin me thua (mikat), shpetzimi quhet shum i prsosur. Kur shpetzimi
dallohet me sy ather minerali konsiderohet me shpetzim t mir (piroksenet),
ndrsa kur ai nuk dallohet dhe siprfaqja e thyerjes s mineralit sht guaskore
thuhet se minerali nuk ka shpetzim (kuarci).
Dendsia e mineraleve varet si nga masa atomike e atomeve prbrse, ashtu
edhe nga struktura e tyre. Anhidriti CaSO
4
dhe bariti BaSO
4
kan struktura t
ngjashme. Pr rrjedhim, ndryshimi midis dendsis s anhidritit dhe baritit
prcaktohet nga masa atomike e Ba dhe Ca (respektivisht 137.4 dhe 40.1). Ndr
mineralet me prbrje t njjt dhe struktur t ndryshme mund t marrim si
VKHPEXOOGLDPDQWLQGKHJUDWLQ1GRQsVHWsG\MDNsWRPLQHUDOHSsUEsKHQYHWsP
QJDNDUERQLGLDPDQWLNDGHQGsVLPsWsPDGKHVHJUDWLVHSVHDLNDVWUXNWXUs
m t ngjeshur.
Mineralet kan edhe mjaft veti t tjera si jan, vetia magnetike, vetit elektrike
e piezoelektrike, prkulshmria etj. T gjitha kto veti shfrytzohen pr
prcaktimin e mineraleve ose prdorimin e tyre.
.ODVLNLPL L PLQHUDOHYH Deri n ditt e sotme jan prcaktuar mbi 10 mij
PLQHUDOH.ODVLNLPLED]sTsSsUGRUHWVRWsVKWsNU\HUQsED]sWsVWUXNWXUsVGKH
kimizmit t mineraleve q quhet edhe Sistematika e Mineraleve.\NODVLNLP
i grupon mineralet n Klasa, Nnklasa, Grupe, minerale dhe varietete.
Klasat, q prbjn edhe grupimet m t mdha t elementeve veohen n baz
t natyrs kimike t prbrjes s tyre. Klasat kryesore jan: 1. Elementet native,
2. Sulfuret, 3. Oksidet dhe Hidroksidet, 4. Silikatet, 5. Kriprat oksigjenore, 6.
Halogjenurt.
Brenda ktyre klasave ndahen nnklasat prkatse n baz t tipit t strukturs
(koordinatave, ishullore, vargore, shtresore dhe skeletore). M tej, nnklasat
ndahen n grupe, n baz t karakteristikave kimike dhe strukturore (kristalo-
kimike) t mineraleve. Mineralet n vetvete paraqesin edhe variacione t
prbrjes kimike, ngjyrave, shkalls s kristalizimit etj. t cilat prbjn bazn
pr veimin e varieteteve t mineraleve.
M posht po rendisim disa nga mineralet m kryesore t takuara n koren e
Toks.
N (OHPHQWHW QDWLYH prfshihen mineralet q prbhen kryesisht nga atome
t nj elementi t vetm. Minerale t till jan: ari nativ Au, bakri nativ Cu,
48
Shkenca e toks
GLDPDQWL C, Platini Pt, JUDWL C, squfuri nativ S etj.
N Sulfuret prfshihen mineralet q prbhen nga lidhjet e kationeve t ndryshme t
t metaleve me anionet e squfurit ose t elementeve t ngjashme me t si, As,
Te etj. Minerale t tilla jan: Galeniti PbS, sfaleriti ZnS, piriti FeS
2
, kalkopiriti
CuFeS
2
etj.
N 2NVLGHW GKH +LGURNVLGHW prfshihen mineralet q prbhen nga lidhjet e
kationeve t ndryshme t metaleve me oksigjenin ose jonet hidroksile. Minerale
t tilla jan: akulli H
2
O, KHPDWLWL Fe
2
O
3
, PDJQHWLWL FeFe
2
O
4
, NURPLWLFeCr
2
O
4
etj.
N Silikatet prfshihen mineralet q kan n themel t strukturs s tyre grupin
(SiO
4
)
4
. N kt grup bjn pjes jo vetm mineralet kryesore shkmbformuese
Ws VKNsPELQMYH PDJPDWLNs ROLYLQD SLURNVHQHW DPEROHW IHOGVKSDWHW HWM
por edhe minerale me origjin sedimentare, si: argjilat, kaoliniti etj. kuarci q
sht nj mineral poligjenetik, si edhe minerale t rralla me vlera t veanta n
bizhuteri, si NRUXQGLUXELQRVH]DUberlili (zmerald), zirkoni etj.
N Kriprat oksigjenore prfshihen minerale q kimikisht jan kripra
karbonate, sulfate, fosfate etj. T till jan kalciti CaCO
3
, gipsi CaSO
4
.2H
2
O,
apatiti Ca
5
(PO
4
)
3
(OH,F) etj.
1sPLQHUDOHWKDORJMHQXUHSsUIVKLKHQPLQHUDOHTsMDQsNULSsUDNORUXUHXRUXUH
etj. T till jan haliti NaCl, silvina KCl, XRULWL CaF
2
etj.
Fjalor
Binjakt: Rritje e orientuar e individve kristalor sipas rregullave t caktuara.
Poliedri (shumfaqshi) koordinativ: shumfaqshi q formohet duke bashkuar
qendrat e atomeve q rrethojn nj atom t dhn.
49
Shkenca e toks
S
k
e
m
a

e

p
r
c
a
k
t
i
m
i
t

t

m
i
n
e
r
a
l
e
v
e
F
o
r
t
.
N
g
j
y
r
a

e
j
j
v
j
s
v
i
j
s
v
i
j
s
j
D
e
n
s
i
t
e
t
i
N
g
j
y
r
a
V
e
t
i

t

t
j
e
r
a

k
a
r
a
k
t
e
r
i
s
t
i
k
e
E
m
r
i

i
i
i
e
a
m
i
n
e
r
a
l
i
t
m
i
n
e
r
a
l
i
t
F
o
r
m
u
l
a
S H K L Q I M
M E T A L I K
F
o
r
t
s
ii
<
3
1
Z
e
z
jj
2
.
3
G
r
i
-
z
e
z
i
N
g
j
y
r
a
,

s
h
k
r
u
a
n

n

l
e
t
r
j
h
k
l
g
j
y
,
*
U
D
C
2
.
5
G
r
i
7
.
6
G
r
i
-
z
e
z
N
g
j
y
r
a
,

s
h
p
e
t
.

p
e
r
f
e
k
t

m
e

k
n
d

9
0
k
d
g
j
y
,
g
j
y
,
g
j
y
,
G
a
l
e
n
i
t
P
b
S
F
o
r
t
s
i
3

5
3
.
5
Z
e
z
4
.
2
V
e
r
d
h
d
h
V
i
s
h
e
t

m
e

c
i
p
a

t

k
u
q
e

v
j
o
l
l
c
i
h
i
k
j
l
l
p
q
j
K
a
l
k
o
p
i
r
i
t

l
k
i
i
p
C
u
F
e
S
22
4
Z
e
z
4
.
6
V
e
r
d
h
d
h
t
u
n
x
h
i
N
g
j
y
r
a
,

l
v
i
z

g
j
i
l
p
n

e

b
u
s
u
l
l
s
j
l
i
j
i
l
b
l
l
p
q
j
p
q
j
p
q
j
p
q
j
P
i
r
o
t
i
n
F
e
1
-
x
S
F
o
r
t
s
i
>
5
5
.
5
K
u
q
r
r
e
m
t
q
5
.
1
K
u
q
-
z
e
z
q
N
g
j
y
r
a

e

v
i
j
s
j
i
j
g
j
y
j
H
e
m
a
t
i
t
i
F
e
22
O
33
6
.
5
K
a
f
e

e
r
r
t
qq
4
.
6
Z
e
z
q
N
g
j
y
r
a
,

n
g
j
y
r
a

e

v
i
j
s
i
j
g
j
y
,
g
j
y
j
g
j
y
j
g
j
y
j
g
j
y
j
K
r
o
m
i
t
i
F
e
C
r
22
22
O
44
6
.
5
Z
e
z
5
.
2
Z
e
z
V
e
t
i

t

f
o
r
t
a

m
a
g
n
e
t
i
k
e

(
t
r
h
e
q

k
(
h
g
j
y
g
j
y
j
g
j
y
,
g
j
y
j
g
j
y
,
g
j
y
j
y
,
g
j
y
j
g
j
i
l
p
n

e

b
u
s
u
l
l
s
)
g
j
p
)
M
a
g
n
e
t
i
t
F
e
F
e
2
O
4
7
Z
e
z
5
.
0
V
e
r
d
h
d
h
k
a
s
h
t
e
K
r
i
s
t
a
l
e

k
u
b
/
p
e
n
t
a
g
o
n
d
o
d
e
k
a
e
d
r
,

i
l
k
b
/
d
d
k
d
g
j
p
)
g
j
p
g
j
p
)
p
n
g
j
y
r
a

e

v
i
j
s
g
j
y
j
g
j
y
j
P
i
r
i
t
F
e
S
2
S H K L Q I M J O M E T A L I K
F
o
r
t
s
i
<
3
1
P
a

n
g
j
y
r
2
.
7
B
a
r
d
h
-
d
h
j
e
s
h
i
l
j
P
r
e
k
j
a

e

y
n
d
y
r
s
h
m
e
h
g
j
y
j
y
j
g
j
y
j
T
a
l
k
M
g
3
[
S
i
4
O
1
0
]
(
O
H
)
2
2
P
a

n
g
j
y
r
j
g
j
y
2
.
1
V
e
r
d
h
h
jjj
E
r
a

k
u
r

d
i
g
j
e
t
k
d
i
j
g
j
S
q
u
f
u
r
q
S
2
P
a

n
g
j
y
r
g
j
y
g
j
y
g
j
g
j
y
j
2
.
3
G
r
ii
F
o
r
t
s
i
a
,

f
o
r
m
a

e

k
r
i
s
t
a
l
e
v
e
i
k
i
l
,
g
j
gg
j
g
G
i
p
s
p
qqqq
C
a
S
O
44
2
H
22
O
2
.
5
P
a

n
g
j
y
r
g
j
y
g
j
y
g
j
g
j
y
2
.
2
B
a
r
d
h
e
-
g
r
i
d
h
i
g
S
h
i
j
a
,

t
r
e
t
e
t

n

u
j
h
i
j
j
j
,
j
H
a
l
i
t
l
i
ppp
N
a
C
ll
2
.
5
B
a
r
d
h
e
-
k
a
f

g
j
y
g
j
y
g
j
y
g
j
y
3
.
0
Z
e
z
S
h
p
e
t
.

p
e
r
f
e
k
t
,

p
e
t
z
a

t

z
e
z
a
p
p
,
p
j
j
j
,
j
,
j
j
,
B
i
o
t
i
t
i
i
K
F
e
33
A
l
S
i
l
i
33
O
1
0
1
0
(
O
H
)
(
)
(
)
22
2
.
5
P
a

n
g
j
y
r
j
g
j
y
g
j
y
2
.
9
P
a

n
g
j
y
r
j
g
j
y
g
j
y
S
h
p
e
t
.

p
e
r
f
e
k
t
,

p
e
t
z
a

p
a

n
g
j
y
r
p
p
,
p
p
g
j
y
p
p
,
p
p
g
j
y
p
p
p
p
p
,
p
p
p
,
p
p
p
,
p
M
u
s
k
o
v
i
t
k
i
K
A
ll
22
A
l
S
i
l
i
33
O
1
0
1
0
(
O
H
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
22
F
o
r
t
s
i
3

5
3
P
a

n
g
j
y
r
g
j
y
g
j
y
g
j
g
j
y
2
.
7
B
a
r
d
h

e
t
j
.
jj
g
j
y
gg
j
y
F
o
r
m
a

k
r
i
s
t
a
l
e
v
e
,

v
l
o
n

n

H
C
l
,
p
p
p
p
g
j
y
p
p
p
p
g
j
y
p
p
,
p
p
g
j
y
K
a
l
c
i
t
l
i
C
a
C
O 22
33
3
.
5
P
a

n
g
j
y
r
g
j
y
g
j
y
g
j
g
j
y
j
2
.
8
B
a
r
d
h
-
g
r
i
g
jjjj
F
o
r
m
a

k
r
i
s
t
a
l
e
v
e
,

t
r
e
t
e
t

n

H
C
l
k
i
l
l
, ,
D
o
l
o
m
i
t
l
i
C
a
M
g
(
C
O
(
g
( 333
33
)))
22
4
B
a
r
d
h
-
g
j
y
gg
j
y
g
G
j
e
l
b
.
j
4
.
0
G
j
e
l
b
r
N
g
j
y
r
a

e

g
j
e
l
b
r
j
j
l
b
M
a
l
l
a
h
i
t
C
u
2
(
C
O
3
)
(
O
H
)
2
3
.
5
P
a

n
g
j
y
r
j
g
j
y
jjj
3
.
1
J
e
s
h
i
l

e
t
j
.
h
i
l
jj
K
r
i
s
t
a
l
e

k
u
b
i
k
e
i
l
k
b
i
k
F
l
u
o
r
i
t
l
i
C
a
F
22
3
.
5
K
a
f
e

4
.
0
K
a
f
e
-
z
e
z
K
r
i
s
t
a
l
e

t
e
t
r
a
e
d
r
i
k
e

m
e

s
h
p
e
t
.

(
i

z
i
i
l
d
i
k
h
(
i
i
s
h
k
l
q
i
m

m
e
t
a
l
i
k
)
S
f
a
l
e
r
i
t

Z
n
S
5
P
a

n
g
j
y
r
j
g
j
y
g
j
y
3
.
2
G
j
e
l
b
r

e
t
j
.
j
j
j
l
b
j
j
j
j
j
K
r
i
s
t
a
l
e

p
r
i
z
m
t
i
k

h
e
g
z
a
g
o
n
a
l
g
g
i
l
i
i
k
h
l
p
g
g
p
g
g
A
p
a
t
i
t
i
p
C
a
55
[
P
O
[
44
]]
33
(
O
H
)
(
)
(
)
F
o
r
t
s
i
>
5
6
P
a

n
g
j
y
r
g
j
y
g
j
y
g
j
g
j
y
j
2
.
5
R
o
z
j
N
g
j
y
r
a
,

b
i
n
j
a
k
t
g
j
y
,
j
pppp
O
r
t
o
k
l
a
z
l
ppp
K
[
A
l
S
i
[
555
[[
33
O
44
]]
33
88
]]
((
6
.
5
P
a

n
g
j
y
r
g
j
y
g
j
y
g
j
g
j
y
j
2
.
7
B
a
r
d
h
-
g
r
i
d
h
i
g
N
g
j
y
r
a
,

f
o
r
t
s
i
a
g
j
y
,
g
j
y
j
g
j
y
,
j
g
j
y
,
j
j
y
,
j
P
l
a
g
j
e
o
k
l
a
z
l
j
k
l
g
j
N
a

[
A
l
S
i
l
i
[
[[[
333
33
O 88
]]
88
]]
6
.
5
B
a
r
d
h
-
g
j
y
gg
j
y
G
j
e
l
b
.
j
3
.
3
J
e
s
h
i
l
N
g
j
y
r
a
,

s
h
p
e
t
z
i
m
i

s
h
.

m
i
r
i
i
h
i
g
j
y
g
j
y
g
j
y
,
P
i
r
o
k
s
e
n
(
M
g
,
F
e
)
2
[
S
i
2
O
6
]
6
.
5
B
a
r
d
h
-
d
h
jjj
G
j
e
l
b
.
j
3
.
1
J
e
s
h
i
l
S
h
p
e
t

s
h
.

m
i
r
,

k
r
i
s
t
.

t

z
g
j
a
t
u
r
h
h
i
k
i
j
$
P
E
R
O
(
M
g
,
F
e
)
(
)
7
[
S
ii
4
O
1
1
]
(
O
H
)
(
)
22
7
B
a
r
d
h
-
d
h
jjj
G
j
e
l
b
.
j
3
.
3
J
e
s
h
i
l
N
g
j
y
r
a
,

p
a

s
h
p
e
t
z
i
m
j
h
i
O
l
i
v
i
n
(
M
g
,
F
e
)
2
[
S
i
O
4
]
7
P
a

n
g
j
y
r
2
.
6
B
a
r
d
h

e
t
j
.
K
r
i
s
t
.

m
e

m
b
y
l
l
j
e

p
i
r
a
m
i
d
a
l
e
,

p
a

i
b
l
l
j
i
i
d
l
s
h
p
e
t
z
i
m
pp
K
u
a
r
c
S
i
O
2
50
Shkenca e toks
Foto mineralesh t ndryshme

Ar n bashkshoqrim me kuarc Kristale squfuri
Kristale a) kubik dhe b) pentagondodekaedrik t piritit
a) b)
Kalkopirit n bashkshoqrim me
kuarc. Ngjyra e tij e verdh
maskohet nga cipa me ngjyr t
kuqe deri vjollc.
Kristal apatiti
Kristal fluoriti Kristal gjigant ortoklazi Mallahit me forma veshklore
Kristale kalciti a) i bardh dhe b) pa ngjyr
a) b)
51
Shkenca e toks
VI. ORT E PROJEKTEVE
Projekt 1
Tema: Ndrtimi i sistemit diellor
Objektivat pedagogjik: N prfundim t ktij projekti nxnsi/ja do t jet
i/e aft:
x t prcaktoj ndrtimin e sistemit diellor dhe prpjekjet e bra nga
njerzimi pr ta njohur at (sidomos t rejat e shkencs mbi sistemin
diellor);
x t evidentoj hipotezat ose teorit mbi formimin e sistemit diellor;
x t analizoj veorit e Diellit, t planetve dhe t trupave t tjer t
sistemit diellor.
Periudha kohore: 45 pr prezantimin e puns.
Materialet burimore: t dhna t siguruara prmes literaturs s rekomanduar
nga msuesi/ja, internetit, enciklopedi etj.
Metodologjia q do t prdoret:
Pun me grupe, analiz, prezantim, ndrtim maketi.
3sUFDNWRKHWTsQsOOLPWsNUHXWWHPDHSURMHNWLWGKHQGDKHQGHW\UDWHJUXSHYH
n mnyr q nxnsit t punojn hap pas hapi. Disa grupe mund t prgatisin
SURMHNWLQQsIRUPsWHRULNHHOHNWURQLNHRVHDOEXPIRWRJUDNQGsUVDGLVDWsWMHUs
mund t prgatisin makete (me mjete si plastelin, karton, dru etj) n t cilat
prezantohet nj sistem diellor n miniatur.
Materiali q do t prgatitet dhe do t prezantohet nga nxnsit do t realizoj
hap pas hapi:
- grumbullimin, przgjedhjen dhe prpunimin e t dhnave t grumbulluara nga
burimet e ndryshme t informacionit;
- prshkrimin e prmbajtjes s hipotezave ose teorive mbi formimin e sistemit
diellor;
- evidentimin e prpjekjeve t bra nga njerzimi pr t njohur sistemin diellor
dhe t rejat q ka zbuluar shkenca vitet t fundit mbi sistemin diellor, prmes satelitve
e sondave hapsinore.
- analizn e veorive t Diellit, t planetve dhe t trupave t tjer t sistemit diellor.
52
Shkenca e toks
Grupet e tjera, paraqesin maketet e prgatitura dhe gjat prezantimit evidentojn
e argumentojn se pse dhe si e kan ndrtuar si t till secilin prej trupave
qiellor.
Bhet vlersimi i puns s grupeve.
Projekt 2
Tema: Ndryshimet klimatike, shkaqet, pasojat dhe politikat
menaxhuese t tyre nga shoqria
i/e aft:
x t evidentoj ndryshimet klimatike q vihen re n nivel lokal dhe global;
x t analizoj shkaqet dhe pasojat me t cilat shoqrohen kto ndryshime
klimatike;
x t prcaktoj dhe vlersoj politikat mirmenaxhuese dhe kontributet e
shoqris pr mbrojtjen e mjedisit.
Materialet burimore: T dhna t siguruara prmes literaturs s rekomanduar
nga msuesi/ja, vzhgimeve, internetit, informacioneve nga institucione ose
organizata mjedisore, nga pushteti lokal, media, Konventa Kuadr e Kombeve
t Bashkuara mbi ndryshimet klimatike, Protokolli i Kiotos etj.
Pun me grupe, analiz, prezantim, IHHGEDFN.
3sUFDNWRKHW Ts Qs OOLP Ws NDSLWXOOLW WHPD H SURMHNWLW GKH QGDKHQ GHW\UDW H
grupeve, n mnyr q nxnsit t punojn hap pas hapi.
Materiali q do t prgatitet dhe do t prezantohet nga nxnsit do t realizoj
hap pas hapi:
- grumbullimin, przgjedhjen dhe prpunimin e t dhnave t grumbulluara nga
burimet e ndryshme t informacionit;
- prcaktimin e ndryshimeve klimatike q vihen re sot n aspektin global e
rajonal;
- analizn e faktorve q kan sjell kto ndryshime klimatike;
- analizn prmes fakteve e argumenteve, t pasojave q kan sjell kto
ndryshime klimatike n kuadr rajonal e global;
53
Shkenca e toks
- evidentimin e hapave, rrugve dhe masave q jan marr nga shoqria njerzore
pr minimizimin e ndotjes dhe mbrojtjen e mjedisit;
- evidentimin e kontributit t shtetit dhe t shoqris shqiptare n mbrojtjen e
mjedisit, si shtet pal q ka nnshkruar Protokollin e Kiotos.
Bhet prezantimi i puns s grupeve dhe vlersimi i tyre.
Shnim3sUPHVNsWLMSURMHNWLJUXSHWPXQGWsUHDOL]RMQsSRVWHUDRVHHWsSDORVMH
PHVORJDQHHIRWRVHQVLELOL]XHVHQsPEURMWMHWsPMHGLVLW3RVWHUDWRVHHWsSDORVMHW
mund t shprndahen pr sensibilizim edhe t bashkmoshatarve t tyre n
shkoll por edhe n komunitetin q rrethon shkolln.
Projekt 3
7HPD+LGURJUDDQsUDMRQLQNXXQsEDQRMGKHUsQGsVLDHVDM
i/e aft:
x t evidentoj pasurin ujore (det, lum, liqen, ujra nntoksor, burime
etj.) q ka rajoni ku ai/ajo banon;
x t analizoj mnyrn dhe shkalln e shfrytzimit si edhe at t mbrojtjes
VsKLGURJUDVsQsNsWsUDMRQ
x t vlersoj perspektivn q mund ti ofroj mirmenaxhimi i pasurive
ujore zhvillimit t rajonit.
Materialet burimore: T dhna t siguruara prmes: hulumtimit t gjendjes
nga vet nxnsi apo grup nxnsish, bisedave me m t rriturit e familjes,
materialeve t marra pran pushtetit lokal, literaturs s rekomanduar nga
msuesi/ja, enciklopedive, internetit, shtypit etj.
Pun me grupe; hulumtim; prezantim, IHHGEDFN.
Secili grup hulumton dhe m pas prgatit materialin i cili:
- do t evidentoj pasurin ujore t rajonit t tij dhe rndsin q ka kjo pasuri
ujore n aspektin natyror e ekonomik.
54
Shkenca e toks
- do t analizoj faktort q kan prcaktuar pasurin ujore t rajonit;
- do t analizoj mnyrn dhe shkalln e mbrojtjes s pasuris ujore nga
komuniteti i rajonit t tij, si dhe nga legjislacioni shtetror.
- do t prcaktoj rrugt e duhura pr mirmenaxhimin e ktyre pasurive (t
dal qndrim individual i nxnsit si qytetar);
- do t vlersoj perspektivn q i ofron rajonit kjo pasuri ujore q ka dhe do t
mirmenaxhohet nga brezat.
Bhet prezantimi i puns s grupit dhe m pas vlersimi i puns nga msuesi/ja.
Projekt 4
Tema: Biodiversiteti n zonn apo rajonin rreth meje
Objektivat pedagogjik: N prfundim t ktij projekti, nxnsi/ja do t jet
i/e aft:
x t sjell shembuj t pasuris s bots s gjall q karakterizon mjedisin
ku ai jeton;
x t kryej vzhgime n zonn ku jeton mbi bimt apo kafsht e krcnuara
nga ndryshimet klimatike;
x t mbaj qndrim dhe t prcaktoj kontributin e tij n zbutjen e pasojave
negative q vihen re.
Materialet burimore: T dhna t siguruara prmes: literaturs (rekomandime
nga msuesi), vzhgimeve, internetit, informacioneve nga institucione apo
organizata mjedisore, nga pushteti vendor (bashki, komun)
Pun me grupe, analiz, IHHGEDFN.
Grumbullimi i t dhnave t ndryshme (mbshtetur n materialet burimore), pr
pasurin e biodiversitetit t zons ose rajonit ku jeton.
Bhen vzhgime mbi bimt dhe kafsht e krcnuara nga ndryshimet klimatike,
n zonn ku nxnsi/ja jeton;
Prcaktohen rrugt dhe faktort (human e shtetror) kontribues pr
minimizimin e problemit.
Hartohet materiali prmbledhs, teorik dhe vizual q do t diskutohet n klas.
Materiali mund t jet: raportim me shkrim, prezantim me videoprojektor,
55
Shkenca e toks
DOEXP SRVWHU HWsSDORVMH HWM )OHWsSDORVMHW PXQG Ws SsUGRUHQ Qs QMs IXVKDWs
sensibilizuese pr bashkmoshatart e tyre, prmes t cilave mund t nxitet
mbjellja e pemve, ndalimi i prerjeve dhe gjuetis pa kriter, ulja e ndotjes,
ndalimi i ndrtimeve pa kriter, ndalimi i betonizimit t siprfaqeve t gjelbra etj.
Bhet prezantimi i puns n klas dhe diskutimi i argumenteve dhe pamjeve q
i shoqrojn ato.
Projekt 5
Tema: Prgatitja e nj raporti mbi nj problem t caktuar
mjedisor (p.sh.: ndotja e ajrit n qytetin e Tirans, Elbasanit,
ndotja e ujit n liqenin e Ohrit etj.) me an t analizs s faktorve
dhe pasojave t ndotjes
i/e aft:
x t grumbulloj t dhna t ndryshme mbi nivelin e ndotjes s ajrit n
rajonin, qarkun, qytetin apo komunn ku jeton;
x t prgatis nj raport mbi gjendjen, faktort q kan ndikuar, pasojat
e ndotjes dhe rrugt e mundshme pr minimizimin ose zgjidhjen e
problemit;
x Ws NULMRMs QMs SRVWHU HWsSDORVMH DOEXP RVH YLGHR VHQVLELOL]XHVH
mbi gjendjen dhe perspektivn e cilsis s ajrit n komunitetin e
tij, mbshtetur n kontributin q mund t jap i gjith komuniteti pr
prmirsimin e tij.
Materialet burimore: T dhna t siguruara prmes: hulumtimit t gjendjes
nga vet nxnsi apo grup nxnsish, bisedave me m t rriturit e familjes,
materialeve t marra pran pushtetit lokal ose organizatave mjedisore, literaturs
s rekomanduar nga msuesi/ja, enciklopedive, internetit, shtypit, etj.
Pun me grupe; hulumtim; biseda n terren, anket, prezantim, IHHGEDFN.
56
Shkenca e toks
Secili grup hulumton dhe m pas prgatit materialin i cili:
- do t evidentoj cilsin e ajrit dhe shkalln e ndotjes s ajrit n rajonin, qarkun,
qytetin apo komunn ku jeton.
- do t analizoj faktort q kan ndikuar n shkalln e ndotjes s ajrit;
- do t evidentoj faktort q kan ndikuar n shkalln e ndotjes s ajrit;
- do t prcaktoj rrugt e duhura pr prmirsimin e cilsis s ajrit dhe t
shkalls s ndotjes s ajrit n rajonin, qarkun, qytetin ose komunn ku jeton (t
dal nj qndrim individual i nxnsit si antar i komunitetit);
- do t vlersoj rezultatet pozitive q mund t sjell prmirsimi i cilsis s
ajrit n shndetin e banorve t komunitetit ku jeton;
GR Ws VNLFRKHW QMs SRVWHU HWsSDORVMH DOEXP RVH YLGHR VHQVLELOL]XHVH PEL
gjendjen dhe perspektivn e cilsis s ajrit n komunitetin e tij, mbshtetur n
kontributin q mund t jap i gjith komuniteti pr prmirsimin e tij. Posterat
RVHHWsSDORVMHWPXQGWsVKSsUQGDKHQEUHQGDVKNROOsVRVHHGKHQsNRPXQLWHWLQ
prreth saj.
Bhet prezantimi i puns s grupit dhe m pas vlersimi i puns nga msuesi/ja.
Shnim: Tema e projektit mund t psoj ndryshime n fokusin e saj, nse n
rajonin tuaj, si problem i mpreht mund t jet ndotja e ujrave ose e tokave. N
nj rast t till, ruhet struktura e projektit (objektivat dhe hapat q do t ndiqen)
dhe ndryshohet vetm lloji i ndotjes q do t analizohet.
57
Shkenca e toks
VII. Disa modele pyetjesh q mund t prdoren n
miniteste ose testime
Testim 1
Kreu: Sistemi diellor dhe Toka si planet
1. Prcakto origjinn e universit sipas teoris Big Beng. ____________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Konstelacione quajm: __________________________________________
_______________________________________________________________
Kuarazar quajm: _______________________________________________
_______________________________________________________________
3. a. Sa lloje galaktikash ka? _______________________________________
b. Tipizo seciln prej tyre _________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. N Diell sht prqendruar:
1. 89.86 % e mass s gjith sistemit diellor;
2. 99.86 % e mass s gjith sistemit diellor;
3. 99.86 % e materies s prftuar nga Big Bengu;
4. 89.86 % e materies s ngurt t mbetur pas riciklimit t sistemit diellor.
5. Energjia q lirohet nga Dielli prodhohet nga:
1. fotosfera;
2. brthama;
3. zona radioaktive;
4. zona konvektive.
58
Shkenca e toks
6. Rrezatimi i dukshm i Diellit, pra drita q ne shohim vjen nga:
1. fotosfera;
2. stratosfera;
3. brthama;
4. shtresa radioaktive.
7. Shtresa e trash q rrethon brthamn diellore quhet:
1. fotosfer;
2. protuberanc;
3. zona konvektive;
4. zona radioaktive.
8. Cili prej planetve t mposhtm, nuk sht planet shkmbor: k
1. Saturni;
2. Afrdita;
3. Mrkuri;
4. Marsi.
9. Kashta e Kumtrit sht galaktik:
1. me form t rregullt;
2. me form t veant;
3. n form eliptike;
4. n form spirale.
10. a. Si sht formuar sistemi diellor? _______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. far vendi z Dielli n t? _______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
11.Analizoprbrjen strukturore t Diellit_______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Krahaso ndrmjet tyre planett e brendshm e t jashtm dhe prcakto
ndryshimet midis tyre_____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
59
Shkenca e toks
13. a. Cila sht forma e Toks?_______________________________________
_______________________________________________________________
b. Pse ka rndsi ajo? _____________________________________________
_______________________________________________________________
14. Vendos konceptin q mungon,
SsUEULQXPUDYHERVKWsJXUsV
15. a. Cilat jan prmasat e
Toks?_________________ ____
____________________________
____________________________
____________________________
b. Ku qndron rndsia e tyre? ______________________________________
_______________________________________________________________
17. Forma sferike e Toks prcakton formimin e:
1. dit-nats n do vend t rruzullit toksor;
2. zonalitetit t ngrohtsis e t ndriimit;
3. ndryshimit t stinve n rruzullin toksor;
4. forcs s gravitetit q ka rruzulli toksor.
18. Analizo kushtet n t cilat bhet rrotullimi i Toks rreth boshtit t saj. ______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
19. Listo pasojat q rrjedhin nga rrotullimi i Toks rreth boshtit t vet _______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
20. Lvizja rrotulluese e Toks rreth boshtit t vet imagjinar shkakton:
1. ndryshimin e kohzgjatjes s dits dhe nats;
2. formimin e fushs magnetike t Toks;
3. ndryshimin e kohzgjatjes s stinve;
4. formimin e dits dhe t nats.
oqean
oqean
2
3
4
relievi

1.__________________; 2. ____________________, 3. _____________
1
60
Shkenca e toks
21. Si bhet lvizja e Toks rreth Diellit?__________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_________________________________________
________________________________________
_________________________________________
22. %D]XDUQsJXUsQHPsSRVKWPHSsUFDNWR
1. N ciln dat Toka ndodhet kundrejt Diellit?
2. far stine ka n t dyja Hemisferat?
3. Si sht kohzgjatja e dit-nats n t dyja Hemisferat? Pse?
4. Ku lind dhe ku perndon Dielli?
5. Si paraqitet rrezatimi diellor prtej rrathve polar? (6 pik)
23. a. Si sht formuar Hna? ______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. far karakteristikash ka siprfaqja e Hns ?________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
24. Cili sht ndrtimi strukturor i Hns? _____________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
25. Pse ndodhin eklipset? __________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
26. Analizo ndryshimin periodik t forms s Hns n raport me ne q
ndodhemi n Tok. _______________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________

61
Shkenca e toks
27. Fazat e Hns varen nga:
1. prmasat e graviteti i Hns;
2. pozicioni i Hns n lidhje me Diellin;
3. rrotullimi i ngadalt i Hns rreth boshtit t saj;
4. ekstremitetet e temperaturave n Hn.
28. Prcakto dallimet midis asteroidve, kometave dhe meteorve: ________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Testim 2
Tema: Atmosfera
1. Atmosfera sht nj mbshtjell e rndsishme e planetit sepse:
1. ___________________________________________
2. ___________________________________________
3. ___________________________________________
4. ___________________________________________
2. Prcakto origjinn e atmosfers: __________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Cilat jan elementet q prbjn atmosfern e Toks?_____________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Analizo veorit e shtresave q prbjn atmosfern e Toks: ______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
62
Shkenca e toks
5. Evidentorndsin e troposfers:____________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
6. Argumento se ku qndron rndsia e O
3
dhe CO
2
pr atmosfern e planetit
ton:
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
7. Prania e oksigjenit n atmosfern e Toks lidhet me:
1. origjinn e formimit t atmosfers;
2. procesin e fotosintezs;
3. shprbrjen e gazit O
3
;
4. proceset e oksidimit.
9. Shtresa e ozonosfers gjendet n:
1. troposfer;
2. stratosfer;
3. mezosfer;
4. termosfer.
10. 8OMDHWHPSHUDWXUsVQsWURSRVIHUsQsSODQLQYHUWLNDOOLGKHWPH
1. procesin e kondensimit t masave ajrore polare e subpolare;
2. ndryshimin e distancs Tok-Diell n ahel e perihel;
3. zvoglimin e rrezatimit toksor me rritjen n lartsi;
4. zvoglimin e rrezatimit diellor me rritjen n lartsi.
11. Nga se nga prcaktohen veorit e masave ajrore: ________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Veorit e nj mase ajri varen nga:
1. vendi n t cilin ajo formohet;
2. shpejtsia e lvizjes s frontit atmosferik;
3. prmasat e frontit atmosferik n t cilin ndodhet;
4. ndryshimi i temperaturs n prbrjen shtresore t atmosfers.
63
Shkenca e toks
13. Atmosfera q na rrethon luan pr Tokn funksion:
1. termorregullues;
2. stabilizues t ajrit;
3. burim termorrezatues;
4. rregullator hidrostatik.
14. Dukuria e shprhapjes s drits realizohet prej:
1. agimeve polare;
2. rrotullimit t toks;
3. pranis s atmosfers;
4. afrsis s Toks me Diellin.
15. Zbutja e diferencave t mdha midis temperaturave t dits dhe t nats
bhet prej:
1. qarkullimit t ajrit n troposfer;
2. procesit t kondensimit n atmosfer;
3. procesit t avullimit dhe t sublimimit;
4. qarkullimit t oksigjenit t ajrit n atmosfer.
16. Sasia maksimale e avullit q prmban ajri varet nga:
1. trysnia;
2. lagshtia;
3. temperatura;
4. brthamat e kondensimit.
17. Stratosfera sht shtresa q:
1. ka prqendrimin m t madh t O
2
;
2. ka prqendrimin m t madh t O
3
;
3. ndodhin proceset meteorologjike;
4. formohen ret natndriuese.
18. N Jonosfer:
1. rritet temperatura nga prqendrimi i O
3
;
2. formohet zona konvektive e temperaturs;
3. UHHNWRKHQYDOsWHUDGLRV
4. rritet dendsia e ajrit.
64
Shkenca e toks
19. Ret shtresore jan:
1. re t formuara nga kristale akulli t vendosura n shtresa;
2. jan ret m t ulta, karakteristike pr stinn e dimrit;
3. re t larta q sjellin shira t dobta t prhershme;
4. re t larta n t cilat formohet breshri.
20. Inversioni termik ndodh kur:
1. temperaturat e ajrit jan m t larta pran siprfaqes s toks;
2. temperaturat e ajrit jan m t ulta pran siprfaqes s toks;
3. temperatura e ajrit ndryshon nga prplasja e dy masave ajrore;
4. n ajrin pran Toks prqindja e ndotjes sht shum e lart.
21. Sasia m e vogl e reshjeve n tropik lidhet me:
1. zvoglimin e avullimit krahasuar me ekuatorin;
2. uljen e temperaturs krahasuar me ekuatorin;
3. karakterin ngjits t masave ajrore;
4. karakterin zbrits t masave ajrore.
22. N nj zon anciklonike:
1. masat e ajrit kan karakter zbrits;
2. masat e ajrit kan karakter frontal;
3. trysnia atmosferike sht m e ult n qendr;
4. trysnia atmosferike sht m e lart n periferi.
23. .ULWHULLSsUGRUXUPsJMHUsVLVKWSsUNODVLNLPLQHNOLPDYHQs7RNsED]RKHW
n:
1. llojet e rrymave oqeanike q kalojn pran brigjeve;
2. ndryshimet q shkaktohen nga ngrohja globale;
3. temperaturn dhe reshjet mesatare vjetore;
4. sasin e rrezatimit efektiv n atmosfer.
24. Pse ka rndsi rrezatimi diellor? __________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
25. N far forme vjen rrezatimi diellor n Tok? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
65
Shkenca e toks
26. Analizo se si transmetohet nxehtsia n atmosfern q na rrethon: ________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
27. Analizo faktort q ndikojn n ndryshimet e temperaturs s ajrit: ________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
28. Si ndryshon temperatura e ajrit?_____________________________________
Argumento prgjigjen: ____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
29. Pse ndodh inversioni i temperaturs s ajrit?________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
30. Krahaso lagshtirn absolute dhe at relative t ajrit dhe prcakto ndryshimet
midis tyre: ______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
31. Prcakto se prse lagshtira absolute sht m e lart n ver dhe pran
siprfaqes s toks: _______________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
66
Shkenca e toks
32. Evidento mnyrn e formimit t mjegulls, vess dhe bryms: ____________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
33. Grupo tipat e reve, mbshtetur n formn dhe lartsin e tyre:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
4. _____________________________________________________________
34. Si formohen: a. nj mas ajrore? _________________________________
b. nj front? _____________________________________________________
c. reshjet? ______________________________________________________
35. Analizo faktort q ndikojn n sasin dhe shprndarjen e reshjeve: _______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
36. Analizo si ndryshon trysnia atmosferike:
a. n koh______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. n hapsir ___________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
37. Prcakto lidhjen midis temperaturs, trysnis atmosferike dhe dendsis
s ajrit__________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
________________________________________________________
67
Shkenca e toks
38. Nga cilt faktor varen elementet e ers? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
____________________________________
____________________________________
_____________________________________
39. a. N JXUsQ VKRTsUXHVH vendos:
1. drejtimin e errave t qarkullimit t
prgjithshm; 2. trysnin atmosferike (L ose
8 Qs JMHUsVLWs JMHRJUDNH PLGLV Ws FLODYH
formohen ato.
b. Analizo mnyrn e formimit t errave t
qarkullimit t prgjithshm t atmosfers: ___
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
40. Evidento: a. veorit dhe mnyrn e formimit t musoneve _____________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. veorit dhe mnyrn e formimit t errave lokale _______________________
______________________________________________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
41. Mbshtetur n skemn e
paraqitur prbri:
a. emrto VHFLOLsVKWsFLNORQ8GKHFLOLDQWLFLNORQ/
b. Analizo: mnyrn e formimit t cikloneve: __________________________
68
Shkenca e toks
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. mnyrn e formimit t anticikloneve: _______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
42. Krahaso midis tyre ciklonet tropikale dhe jasht tropikale dhe prcakto
ndryshimet midis tyre: ____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
43. Mot quajm: _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Klim quajm: ___________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
44. Analizo faktort q ndikojn n formimin e klims: ___________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
45. Evidento WUHWLSDWHNODVLNLPLWWsNOLPDYHBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB
_______________________________________________________________
______________________________________________________
____________________________________________________
69
Shkenca e toks
Testim 3
Tema: Ndryshimet e Toks nn veprimin e forcave t brendshme
1. Pllak tektonike quhet: __________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Cila sht prmbajtja e teoris s pllakave tektonike?__________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Evidento provat q mbshtesin teorin e pllakave: ____________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Analizo si lvizin pllakat tektonike t Toks: ________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
5. Prcakto, a. WLSDWHNXMYHWsSOODNDYHWHNWRQLNHBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. pllakat kryesore tektonike t Toks: ________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
70
Shkenca e toks
6. AnalizoGLQDPLNsQHOLWRVIHUsVSsUJMDWsNXMYH a. divergjent _____________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. konvergjent __________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. transformues __________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
7. a. Prcakto kuptimin mbi lvizjet luhatse: _________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. N sa tipa ndahen ato? __________________________________________
_______________________________________________________________
8. a. Izostazi quajm: _____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Pse shkaktohet ajo? ____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9. far ndodh n rastin kur sforcimet i kalojn forcat e rezistencs s
shkmbinjve? ___ ________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
71
Shkenca e toks
10. Listo tipat kryesor t deformimeve q prekin shkmbinjt e kores toksore:
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
11. Rrudhat jan: _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Me shkputje kuptojm: ___________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Listo faktort q ndikojn n deformimet q ndodhin n shkmbinjt e kores
s Toks:
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
13. far dukurish krijohen gjat
a. sforcimeve n shtypje t shkmbinjve?___________ ___________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. sforcimeve n tension t shkmbinjve? _____________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
14. Evidento format e relievit q krijohen:
a. nga rrudhat __________________________
_______________________________________________________________
b. nga shkputjet _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
72
Shkenca e toks
15. Analizo kushtet n t cilat ndodhin trmetet: ________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
16. Ndrto nj skem t thjesht ku t paraqitsh
a. pjest prbrse t nj trmeti;
b. mnyrn e prhapjes s valve n nj trmet.
17. Cilat jan shkallt e matjes s trmeteve? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
.ODVLNR trmetet sipas thellsis, duke prcaktuar gjithashtu edhe se n
far zonash formohet secili prej tyre:
1. _____________________________
2. _____________________________
3. _____________________________
19. 1sYHQGHWERVKWsSDUDJUDWWsPsSRVKWsPplotso:
a. kriteret mbi t cilt mbshtetet ndarja n zona sizmike dhe pensizmike n
bot;
b. brezat e shtrirjes s trmeteve:
20. Plotso n varsi _____________dhe _____________________ s
trmeteve, n Tok dallohen: territoret sizmike dhe pensizmike (q dallohen pr
trmete me forc m t vogl).
21. Territoret sizmike t grupohen n:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
Territoret pensizmike grupohen n:
1. _____________________________________________________________
2. _____________________________________________________________
3. _____________________________________________________________
73
Shkenca e toks
JMHRJUDNHWsWsUPHWHYH"$UJXPHQWRSsUJMLJMHQBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
23. Prcakto: a. jan vullkanet, ___________________________________
_______________________________________________________________
b. cila sht origjina e vullkaneve, ___________________________________
_______________________________________________________________
c. Sa llojesh jan vullkanet _________________________________________
_______________________________________________________________
24. 0EsVKWHWXUQsJXUsQLOXVWUXHVHplotso:
a. fjalt q duhen vn n vend t numrave;
b. vendosi ato n grupimin prkats, pra nse numri prfaqson nj produkt
vullkanik, vendose at te grupimi i tij, ndrsa nse numri prfaqson nj pjes
t vullkanit, vendose tek ky grupim.
Pjes e aparatit j i
vullkanik vullkanik
Produkt
vullkanik vullkanik
JMHRJUDNHWsYXOONDQHYH"$UJXPHQWRSsUJMLJMHQBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBB
_______________________________________________________________
74
Shkenca e toks
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
Testim 4
Tema: Ndryshimet e Toks nn veprimin e forcave t jashtme
1. Listo forcat e jashtme q modelojn relievin e planetit ton: ______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
2. Prcakto kuptimin mbi tjetrsimin: ________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
3. Analizo se si modelohet relievi prej tjetrsimit: a.]LNBBBBBBBBBBBBBBB
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. biologjik _____________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. kimik ________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
4. Prcakto,
a. far sht toka ________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
75
Shkenca e toks
_______________________________________________________________
b. kur quhet e mir nj tok bujqsore ________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
5. Analizo,
a. faktort q ndikojn n toka ______________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. prbrsit e tokave _____________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
6.a.1sJXUsQLOXVWUXHVH prcakto horizontet e tokave;
b..UDKDVRQGsUPMHWW\UHKRUL]RQWHWHSUROLWWsWRNDYHGKHSORWsVRQsWDEHOs
veorit e tyre.
Horizontet i
HSUROLWWs
tokave
Veorit i
dalluese t
horizonteve
76
Shkenca e toks
7. Analizo proceset q zhvillohen n toka t cilat
gjenden n kushte t ndryshme klimatike.______________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
8. Si ndikon graviteti n relievet me pjerrsi? __________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
9. far ndodh gjat nj:
a. rrshqitjeje ____________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. shembjeje ____________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
c. rrzimi _______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
d. Ku qndron ndryshimi ndrmjet tyre? __
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
__________________________________
77
Shkenca e toks
10. Nn veprimin e cils veprimtari sht
modeluar kjo krpudh shkmbore? ____
__________________________________
__________________________________
__________________________________
_________________________________
b. Shpjego se n mnyr vepron kjo
veprimtari n reliev:
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
11. Nn veprimin e cils veprimtari jan modeluar kto duna ranore? _______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
12. Shpjego se n mnyr
vepron kjo veprimtari n
reliev: __________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
________________________
13. 1sJXUsQLOXVWUXHVH
a. vendos me an t shigjetave ose numrave, se n ciln prej pjesve t lumit q
sht paraqitur, mbizotron erozioni, transporti, depozitimi.
b. Evidento format q jan krijuar n reliev.
14. Analizo format e krijuara nga:
a. veprimtaria grryese lumore: _____________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
78
Shkenca e toks
b. veprimtaria transportuese dhe depozituese e lumenjve__________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
15. Analizo kushtet n t cilat zhvillohet procesi i karstit: _________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
16. Evidento,
a. format q krijohen nga veprimtaria karstike siprfaqsore: ______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. format q krijohen nga veprimtaria karstike nntoksore: _______________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
17. Si e modelon relievin akullnaja prmes grryerjes? ___________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
18. far formash krijohen n reliev
a. prej transportit _________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. depozitimit akullnajor?__________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
19. a. Si e modelon bregun abrazioni detar? ___________________________
_______________________________________________________________
79
Shkenca e toks
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. Argumento se n far kushtesh bhet m i fuqishm abrazioni
detar?__________________________________________________________
_______________________________________________________________
20. far formash krijohen n zonat bregdetare nga depozitimi detar? ______
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
21. Analizo veorit e nj bregdeti:
a. t ult ________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
b. t lart _______________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
_______________________________________________________________
80
Shkenca e toks
Material shtes
Nje informacion m i zgjeruar pr lvizjet luhatse
Ky material shrben pr t patur nj informacion m t detajuar mbi lvizjet
luhatse
Tema: Lvizjet malformuese e shkputse
Deformimi, rrudhosjet dhe
kputjet e shkmbinjve
Kur shkmbinjt prbrs t
kores toksore i jan nnshtruar
presioneve (sforcimeve), ata
deformohen, rrudhosen dhe
kputen. Sforcimet mund t
SsUNX]RKHQWKMHVKWVLJMHQGMHH
nj force q vepron pr njsi t
caktuar t volumit t nj shkmbi,
por t gjith trupat e ngurt kan
nj forc q mund ti rezistoj
deformimeve deri n nj shkall t caktuar.
N rastin kur sforcimet i kalojn forcat e
rezistencs s shkmbinjve, shkmbinjt
deformohen dhe n ecuri psojn ndryshime
n form ose n volum. Njihen tre tipa
kryesor deformimesh q prekin shkmbinjt
e koren toksore: deformime elastike,
deformime plastike dhe deformime
thyerse. N skemn e paraqitur tregohet
lidhja e prgjithshme ndrmjet sforcimit
dhe deformimit t nj trupi t ngurt. Kur
kemi veprim t sforcimeve mbi nj shkmb,
OOLPLVKW GR Ws NHPL GHIRUPLP SODVWLN GKH
n kt rast kur veprimi i sforcimit ndalon
veprimin, shkmbi rimerr formn dhe
YROXPLQHWLMOOHVWDUVLQMsUULSOODVWLNXNXU
e trheqim). N kt rast relacioni sforcim-
81
Shkenca e toks
deformim sht linear deri nj pik t caktuar nga ku relacioni bhet jolinear dhe
shkmbi ka arritur NXULQHWLMWsHODVWLFLWHWLW. N qoft se sforcimi e tejkalon
NsWsNXDWsKHUsVKNsPELGRWsGHIRUPRKHWQsPsQ\UsSsUKHUVKPHSUDGRWs
kemi nj deformim plastik ose nj k deformim thyers (p.sh. thyerja e nj gote
qelqi). N rastin e deformimit plastik, e gjith energjia sht prdorur pr t
deformuar shkmbin, por nj rritje e mtejshme e mass s sforcimit, shkmbi
do t arrij nj prag t dyt, n pikn e tij t kputjes dhe ai do t thyhet; ky
sht deformimi thyers.
Tre parametra t rndsishm duhet t merren n konsiderat kur trajtohen
konceptet e sforcim-deformimit n shkmbinjt e kores s toks: temperatura,
presioni dhe koha.
Temperatura dhe presioni rriten me rritjen e thellsis n koren toksore dhe
PRGLNRMQsVMHOOMHQHVKNsPELQMYH1sQMsPsQ\UsWsSsUJMLWKVKPHGRWsNLVKLP
relacionin e mposhtm: Linja e kuqe ndan dy fusha: fushn e deformimit thyers
dhe at t deformimit plastik. Linja me shigjet blu tregon nj rritje progresive
t kushteve t temperaturs dhe t presionit t matur, duke u futur n brendsi
n koren toksore. Koha e veprimit t sforcimeve sht gjithashtu nj faktor
shum i rndsishm kur diskutohet pr deformimin.
Sforcimet prgjegjse t deformimit t shkmbinjve t kores toksore kan
EXULPH Ws VKXPsVKWD 'HIRUPLPHW VKNDNWRKHQ Ps VKSHVK SUHM OsYL]MHYH Ws
SOODNDYH OLWRVIHULNH Ts VKSUHKHQ QsSsUPMHW VIRUFLPHYH Ws FLODW PRGLNRMQs
formn e shkmbinjve, volumin e tyre dhe n disa raste, prbrjen e tyre kimike
dhe mineralogjike.
Ka dy tipa kryesor t sforcimeve q deformojn shkmbinjt:
x Sforcimet e shtypjes (konvergjente)
x Sforcimet e tensionit (divergjente)
Sforcimet n shtypje mund t jen ko-aksiale ose jo. Deformimi i shkmbinjve
nn sforcimet e shtypjes ilustrohen n skemat e mposhtme. N rastin e nj
sforcimi shtypjeje ko-aksiale, shtresat e shkmbinjve do t harkohen, ashtu
si ilustrohen m posht. N qoft se sforcimet nuk jan ko-aksiale, ather
do t zhvillohet fenomeni i sforcimeve t stilit grshr dhe ather shtresat
e shkmbinjve do t deformohen si rezultat i rrshqitjes s shtresave njra
kundrejt tjetrs.
82
Shkenca e toks
Sforcimet n tension kan si efekt
trheqjen e shtresave t shkmbinjve.
Skemat m posht ilustrojn
deformimin e shkmbinjve nn
regjime sforcimesh n shtypje
dhe n tension, duke marr si
YsOOLP OOHVWDU QMs WUDVKsVL Ws
caktuar shtresash shkmbore jo t
deformuara n kushte horizontale.
Rrudhat prbjn manifestimin
e nj sjelljeje plastike (duktile)
t shkmbinjve nn efektin e
sforcimeve t shtypjes. Pr t
karakterizuar rrudhat prdoren
termat e antiklinalit kur rrudha
mbyllet drejt pjess s siprme t saj
dhe sinklinalit kur ajo mbyllet drejt
pjess s poshtme t saj. Rrudhat
quhen t drejta kur plani aksial
sht vertikal. N ekstremin tjetr
ka rrudha t shtrira, kur plani aksial
sht horizontal. Ndrmjet t dyjave
ka rrudha t hedhura dhe rrudha
t prmbysura.
Rrudhat e drejta formohen nga
sforcimet e shtypjes ko-aksiale,
rrudhat e hedhura dhe t prmbysura t sforcimeve q nuk jan ko-aksiale.
83
Shkenca e toks
Deformimi thyers shprehet me ann e
planeve t thyerjeve, q jan shkputjet. Me marrveshje, do t quhet tavan
shtresa shkmbore q vendoset mbi planin e shkputjes, dhe dysheme at q
vendoset posht saj. Shkputjet n varsi t hedhjeve dhe planit t shkputjes
jan t disa llojeve: normale, inverse, e djatht, e majt etj (shih skemat). Hedhja
sht zhvendosja e pastr e t dyja
shtresave. Sforcimet e shtypjes
prodhojn shkputje inverse (kur
plani i shkputjes sht i hedhur)
ose t mbihipjes (plani i shkputjes
sht afrsisht horizontal). N t
dyja rastet, tavani ngjitet n raport
me dyshemen.
Format e relievit q krijohen si
pasoj e lvizjeve rrudhosse e
shkputse.
Nprmjet teoris s tektoniks s
pllakave sht propozuar nj model
q merr parasysh shtypjet ansore
(laterale) dhe ngritjen vertikale t
nj mase t madhe shkmbore. Ky
PRGHO LGHQWLNRQ HGKH PRWRULQ
prgjegjs t forcave t nevojshme
n formimin e brezave malor t
deformuar. Skemat 1,2,3,4,5,6
ilustrojn etapat e mdha t
formimit t nj brezi malor.
84
Shkenca e toks
Futja progresive e pllaks oqean-
ike nn pllakn kontinetale
prqendron materialin q gjendet
mbi fundet oqeanike dhe formon
nj material shtes (prizmakri-
cioni) q rritet.
Ecuria n vazhdimsi e zgjerimit
t pllaks oqeanike drejt pllaks
kontinentale, krijon nj mbihipje
t materialit t akrecionit (ma-
terialit shtes) mbi buzinn kon-
tinental. Ky material i ngurt, i
cili vazhdon t jet nn veprimin
e ktyre pllakave, rrudhoset, pra,
formon nj brez t deformuar q
quhet brez malor i papjekur, i pr-
kohshm. Pra, n kt brez malor,
dinamika ende nuk ka prfunduar.
1
2
3
4
5
6
Materiali shtes
k ij h q krijohet

Shkencat e Tokes 10

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Shkencat e Tokes 10

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Majlinda Ziu

themel t strukturave silikate qndron poliedri silico-oksigjenik SiO

Вам также может понравиться