Fuat Sezgin-Islam'Da Bilim Ve Teknik-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları (2007)

slamda Bilim ve
Teknik
Cilt I
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI
Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL
Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
Renk Ayrm, Bask ve Cilt
Entegre Matbaaclk A..
Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Prof. Dr. skender Pala
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy
Yayna Hazrlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
kinci Basm
Nisan 2008
1. Basm TUBA ve KLTR BAKANLII tarafndan gerekletirilmitir.
Sezgin, Fuat
slamda Bilim ve Teknik/ Fuat Sezgin; ev.: Abdurrahman
Aliy; Eckhard Neubauerin katklaryla; Yay. Haz.: Hayri
Kaplan, Abdurrahman Aliy.- Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl;
Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.
c<1>.: mk res.; 30 cm.- (Trkiye Bilimler Akademisi yaynlar; no. 14)
(Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar; 3083-1. Ktphaneler ve Yaymlar
Genel Mdrl kltr eserleri dizisi; 401)
indekiler: Arap-slam bilimleri tarihine giri
ISBN 978-975-17-3252-1 (tk.)
ISBN 978-975-17-3253-8 (1. c.)
I. Aliy, Abdurrahman. II. Neubauer, Eckhard. III. Kaplan,
Hayri. IV. Eser ad. V. Seriler.
297.4796

SLAMDA BLM VE
TEKNK
ARAP - SLAM BLMLER
TARHNE GR
Fuat Sezgin
Cilt I
TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII
ORTAK ALIMASIDIR.
NSZ
Gnmz dnyasnn ulat uygarlk dzeyi, insanln asrlar boyu sren etkileimi
ve daha iyiye ynelik olan ortak araynn rn saylmaldr. zellikle bilim ve teknoloji
alannda baarlanlar, belli bir corafya ya da kltre mal edilemez; aksine insanln bugn
vard nokta farkl tarihsel dnemlerin, farkl uygarlklarn ufuk aan yenilikler katt,
akla ve bilgiye verilen neme paralel olarak gelien bir dnce yapsnn birikimidir. Bilim
ve teknoloji alanndaki gelimeler ancak byle bir anlayla evrensel birer kazanm olarak
grlebilirler.
slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren
ve bugn insanln ortak hafzasnda yer etmi nemli bilim adamlar yetitirmitir.
Astronomi, geometri, matematik, tp, mimarlk, kimya ve baka birok alanda kaydedilen
gelimelerle slam dnyas, tm insanlk iin byk bir bilimsel canlanmann ncln
yapmtr.
Deerli Trk bilim adam Prof. Dr. Fuat SEZGN; uzun yllar sren almalar
sonucu ortaya koyduu bu eserle, slam dnyasnn bilim ve teknoloji alanlarnda insanln
gelimesine yapt katklar incelemekte, bilim tarihi iin yeni bir bak asna kap arala-
maktadr. Dnya bilim tarihinde slam biliminin oynad rol eitli rneklerle ele alan bu
eser, Bat merkezli bilim anlayna bir alternatif nitelii tamakla birlikte, slam dnyas
iin de bilim alanndaki byk baarlarn hatrlatan bir kaynak oluturmaktadr.
Kurumlarmz ibirlii yapan ve ortak deer reten kurumlar haline geldike, dn-
sel birikimin ekonomik birikim kadar hayati neme sahip olduu genel kabule dntke
ve hepsinden nemlisi bu yaklam bir toplumsal irade biimini aldka, toplum olarak
hedeflerimize daha hzl ve daha kolay ulaacaz.
Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde
Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide
eserin, grd youn ilgi dolaysyla stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. tarafn-
dan yeniden baslmas bu alandaki byk ihtiyacn kantdr.
Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle
tank ve bark bir topluma kavumak ve kltrel birikimimizi lkemiz dndaki geni
kitlelerle tantrarak evrensel kltr ierisindeki mutena yerimizi almaktr.
Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna
katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.
Erturul GNAY
Kltr ve Turizm Bakan
Erturul GNAY
Kltr ve Turizm Bakan
6
7
TAKDM
Araplar ve Batl oryantalistler bilimsel yaynlarda Farislerin ve Trklerin slam
bilim tarihine yaptklar katky grmezden gelir. Ancak Trkler zellikle 15. yzyldan
sonra bu konuda bayra devralmlardr. Bu dnemde iki Trk ehri olan Semerkant
ve stanbul, slam dnyasnn bilim ve felsefe merkezleri haline gelmilerdir.
Birbirinin ada olan iki Trk hkmdar, Ulu Bey ve Fatih Sultan Mehmed,
evrelerinde bilim adamlarn ve filozoflar himaye etmilerdir. Osmanl toprakla-
rndan Trkistana giden Kadzade Rumi, Semerkanttaki rasathanede grev alm;
Semerkanttan stanbula gelen Ali Kuu da medreselerde ders vermitir.
Ulu Bey bugn bile yazdklarna bavurulan bir astronomdu. Arapa, Farsa,
Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmed, dneminin nemli airlerindendi
ve ok zengin bir ktphaneye sahipti. Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl
Saraynda byk bir fikir zgrlnn olduunu, ok ilgin felsefi tartmalarn yapl-
dn biliyoruz.
stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak, Mslmanlarn insanln evren-
sel bilim tarihine yapt katky gn na kararak allagelmi nyarglar ortadan
kaldran slamda Bilim ve Teknik adl eseri hazrlayan ve yaymlanmasn salayan
herkese teekkr bor bilirim.

8
9
NSZ
Gnmzn dnya bilim tarihi anlaynda, Batnn, karanlk bir Orta a
dneminden sonra eski Yunan uygarlnda yatan kkenlerinin ayrmna vararak,
Rnesans, Aydnlanma ve Bilim Devrimi gibi almlar kapsayan bir sre zerinden
amzn kendisiyle zdeleen uygarln ve bilimini gelitirdii gr genel bir
kabul grmektedir. Eski a ile Yakn alar arasndaki yaklak 1000 yllk boluk bu
balamda yeterince irdelenmemekte, Bat biliminin bir yerde eski Yunan uygarlnn
kllerinden yeniden doarak gelime srecine girmi olduu dncesi bir ak gerek
olarak yalnzca Bat dnyasnda deil onun dnda kalan corafyada da yaygn biimde
benimsenmektedir.
Bilim tarihinin bu yazm biimi, 19. yzyl ortalarndan balayarak, gene Bat
kltr evresindeki bir avu bilim insannn Orta a slam dnyasnn doa bilimleri
alanndaki eserleri zerinde yrttkleri almalarn sonularnn nda sorgu-
lanmaya balanmtr. Bu nc bilim tarihilerinin balatt gelenein gnmzdeki
sekin temsilcisi Prof. Dr. Fuat Sezgin bu konuda yaam boyu srdrd kkl ara-
trmalarla Orta an, Batnn gznden kam olan ve byk lde slam bilimiyle
zdeleen, bilimsel baarlarn ve bu dnem aratrmalarnn zgnln ortaya
koymaya almaktadr.
Fuat Sezgin, bunun tesinde, Frankfurt niversitesindeki Enstits bnyesinde
eski yazma eserlerde betimlenen alet ve cihazlarn yeni yapm rneklerini reterek, 9.
16. yzyllar arasndaki dnemde slam corafyasndan kaynaklanan bilimsel katklarn
yer ald bir mze yaratmtr. slam bilimine ilikin bilgi eksikliklerinin ve bu eksiklik-
lerden kaynaklanan nyarglarn dzeltilmesi balamnda bilim tarihi asndan byk
nem tayan bu mzede sergilenen nesnelerin tantlmas amacyla F. Sezgin tarafn-
dan ayrca be ciltlik Wissenschaft und Technik im Islam balkl bir katalog kaleme
alnmtr. Bu eser, ierii ve irdeledii dncelerle Bat odakl bilim tarihi yazmnn
eletirel bir zmlemesini yapmakta, slam ve Orta a bilimine yeni bir bak as
sunarak slam biliminin eski Yunan, ayrca Hint, Bizans ve ran dnemlerinden dev-
rald bilimsel miras korumak ve yaymakla yetinmeyip, onu, ekledii zgn eserlerle
ileri gtrm olduu deerlendirmesini yapmaktadr. Sezgin, bu deerlendirmelerden
hareketle, bilimsel gelimeleri ara duraan dnemleri izleyen sramalarla gerekleen
bir sre yerine, sregelen btnleik bir evrilme sreci olarak yorumlamaktadr. Buna
gre, slam biliminin kendisinin snmlenme srecine girdii dnemde devrettii
miras onu izleyen Bat bilimine feyz ve mesnet oluturmutur.
10
Fuat Sezginin bilim tarihine yeni bir boyut getiren eser ve grleri gnmz
slam dnyas iin ayr bir nem tamakta, bu kltr evresine unutmu olduu bilimsel
gemiini anmsatmak, yitirmi olduu gzlenen belleini yeniden kazandrarak, bilim-
sel aratrma evkini uyandrmak ve ona zgven alamak gibi tarihi bir grevi yerine
getirmektedir. Bu dorultuda, Fuat Sezginin katalounun Trke evirisinin, Orta
a slam dnyasnda gelitirilmi olduunu ortaya koyduu bilimsel alet ve cihazlarn
kendisi tarafndan gerekletirilen yeni yapmlarnn yer alaca stanbul slam Bilim
ve Teknoloji Tarihi Mzesinin yakn gelecekteki alyla birlikte, lkemiz insanlarna
kendi kltrel gemilerini tanmalar ynnde ok deerli katklar salayacana ina-
nlmaktadr.
Bu nemli eserin Trkiyede yaynlanmasna Akademimize verdii izinle ola-
nak salayan deerli eref yemiz Prof. Dr. Fuat Sezgine ve eserin yaymlanmasn
stlenen Kltr ve Turizm Bakanlna teekkr bor bilmekteyiz. Eseri Trkeye
eviren ve editrln yapan Dr. Abdurrahman Aliy ve Dr. Hayri Kaplan ile eserin
deiik blmlerinin bilimsel anlatmn gzden geiren Prof. Dr. Metin Balc, Prof. Dr.
Kurtulu Diner, Prof. Dr. Melek Dosay, Prof. Dr. Sezai Krkolu, Prof. Dr. Bedriye
Tolon, Prof. Dr. Vural lk ve Ar. Gr. Ali Rza Tosunun isimlerini anmaktan mut-
luluk duymaktayz.
Prof. Dr. Engin BERMEK
Trkiye Bilimler Akademisi Bakan
11
indekiler
(Katalog Geneli)

Cilt I:
nsz ...................................................................................................................xi
Giri .......................................................................................................................1
Cilt II:
1. Blm: Astronomi .............................................................................................1
Cilt III:
2. Blm: Corafya ...............................................................................................1
3. Blm: Denizcilik ...........................................................................................33
4. Blm: Saatler ................................................................................................83
5. Blm: Geometri ..........................................................................................123
6. Blm: Optik ................................................................................................163
Cilt IV:
7. Blm: Tp ........................................................................................................1
8. Blm: Kimya .................................................................................................95
9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar .........................................................155
Cilt V:
10. Blm: Fizik ve Teknik ...................................................................................1
11. Blm: Mimari .............................................................................................63
12. Blm: Sava Teknii ....................................................................................91
13. Blm: Antik Objeler .................................................................................139
14. Blm: Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii ............................177
12
=
=
=
=
=
=
S=s
=
=
=
=
=

NOT:
Umar (mer) Usmn (Osmn) gibi isimlerin yazmnda her ne kadar
transkripsiyon iaretleri kullanldysa da dilimize yerlemi ekilleri tercih
edilmitir.
Transkripsiyon aretleri
13
NS Z
omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann
etkisi altnda henz yeni domu olan tek ynl Rnesans kavramnn
ve ortaan baarlarn yadsmann hakim olduu dnemde, Jacques Sdillot
ve olu Louis-Amlie, Eb el-asan el-Marrknin (7./13. yy.) uygulamal
astronomi ve astronomik aletlere ilikin muhteem eserinin Pariste bulunan
Arapa el yazmasndan Franszca tercmesini 1834 ylnda yaynladlar
1
. Bunu
on yl sonra oul Sdillotnun el-Marrknin kitab zerine yapt hayranlk
uyandran almas takip etti
2
. Geri nceki dnemlerde Johann Gottfried
Herder (1744-1803), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Kurt Sprengel
(1766-1833) ve Alexander von Humboldt (1769-1859) gibi ahsiyetler hma-
nist bir anlayla Mslmanlara veya Araplara bilim tarihinde layk olduklar
takdiri yneltmilerdi. Bununla birlikte baba ve oul Sdillot bilim dnyasnn,
Arap-slam kltr evresinin ortaya koyduu baarlara kar adil bir davran
iin onlarca yl sren bir mcadele verdiler, her ne kadar bu, meslektalar ve
Fransz Akademisi tarafndan pek ho karlanmam olsa da.
Sdillotlar tarafndan srdrlen mcadelenin, yorulmak bilmez bilim adam
Joseph-Toussaint Reinaudun (1795-1867) daha aa kalmayan bir yarat-
clk ve inanla corafya
3
, slam arkeoloji
4
, sava teknii
5
alanlarnda baar-
d ve yaamn adad eserlerle desteklenmesi bir ans olmutu. Reinaud
almalarnn birisinde, bilimler tarihinin btnln veciz bir ekilde ifade
eden u dnceye ulamt
6
: Rastlant, tekniklerin ve sanatlarn ilerleme-
sinde ok byk bir rol oynamaz. nsanlk btn keiflerinde istikrarl bir
ekilde ileriye doru, birdenbire bir srayla deil, adm adm hareket eder.
Her zaman ayn hzla ilerlemez, fakat hareket sreendir. nsan icat etmez,
sonular karr. Mesela insan bilgisinin bir alann ele alalm: Bu alann
tarihi, yani ilerleme tarihi, aralksz bir zincir oluturur. Olgular tarihi bize bu
zincirin paralarn verir ve bizim grevimiz, kaybolan halkalar her bir paray
bir dierine eklemek iin yeniden bulmaktr.
1853 ylnda yaynlanan Averros et lAverrosme adl eserinde Ernest Renan
(1823-1892) Arap Felsefesinin Avrupadaki resepsiyonunun bilim tarihileri iin
1
Trait des instruments astronomiques des Arabes, 2 Bde., Paris 1834-1835 (Tpkbasm Frankfurt
1998, Islamic Mathematics and Astronomy Bd. 41).
2
Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844 (Tpkbasm Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 42, 45-312).
3
Bu alandaki birok almas arasnda Introduction gnrale la gographie des Orientaux isimli,
Ab el-Fidnn corafya kitabnn tercmesine bir giri cildi olarak yaynlanan almasyla Rei-
naud, corafya historiyografyaclna mstesna bir etkide bulunmay baarmtr (Gographie
dAboulfda, 2 Cilt., Paris 1848, 1883, Tpkbasm Frankfurt 1998 Islamic Geography serisinde Cilt
277-278).
4
Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M. le Duc de Blacas, 2 Cilt, Paris 1928.
5
Bu alanda Ildephonse Fav ile ortak almasndan doan u eserden sz edilebilir: Du feu grgeo-
is. Des feux de guerre et des origines de la poudre canon, Paris 1845 (Tpkbasm Frankfurt 2002,
Natural Sciences in Islam Cilt 87).
6
J.-T. Reinnaud ve I. Fav, Du feu grgeois, a.e. s. 2.
14
N S Z
hayli yeni ve artc bir tablosunu izerken, Alexander von Humboldtun des-
teiyle Pariste okumu olaanst yetenekli gen bir Alman bilim adam 1851-
1864 yllar arasnda Arap matematiine ilikin yaklak 40 kadar alma yapt.
Bu, maalesef ok gen, 38 yanda lm olan Franz Woepcke (1826-1864)dir.
Onun gnmze kadar ksmen alamam Franszca yazd almalar, bugn-
k Arap-slam matematik historiyografyas iin salam bir temel oluturmutu.
zellikle 1851 ylnda yaynlanm olan doktora almas Lalgbre dOmar
Alkhayym beklenmedik bir etki yaratmt. Bu eserinde Franz Woepcke,
5./11. yzyln ikinci yarsnda yaam olan filozof, astronom ve matematiki
mer el-ayymn cebir alanndaki eserinin, nc dereceden denklemlerin
sistematik bir tantmasn ortaya koymaktayd. Ulalan bu sonu, dnemin
matematikilerini zellikle u sebepten dolay aknla drmt: Otorite
olarak kabul edilen matematik tarihisi Jean-tienne Montuclann
7
Araplarn
cebirde ikinci dereceden denklemleri aamadna ilikin kesin yargsn zihin-
lerinde tutuyorlard. Bylelikle J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve F.
Woepcke gibi byk oryantalistlerin youn ve geni kapsaml almalar gele-
cekteki aratrmalara Arap-slam bilim adamlarnn evrensel bilimler tarihinde-
ki yerlerine ilikin umulmadk ve hayret verici perspektifler am oluyordu.
Bu drt bilim adamnn gl etkilerinden bamsz olmakszn Eilhard
Wiedemann (1852-1928) 1876 ylnda, yarm yzyl srecek olan almalarna
balad. Wiedemann bir fizikiydi ve almalarnn byk bir ounluu fizik
ve teknik alanlaryla ilgiliydi. Bununla birlikte, ilgisini zamanla Arap-slam
doa bilimlerinin btn alanlarna yneltti. Bu yorulmak bilmez bilim adam-
nn verdii yazl rnler, ikiyz kadar makale ve monografi olarak yaymland.
Sonradan be byk cilt iinde toplanp baslan almalar
8
yazarn hayatta
olduu dnemde ve sonrasnda, doa bilimleri historiyografyasn kkl bir
ekilde etkilemitir ve gelecekte de bu alann vazgeilmez eserleri olarak kala-
caktr.
Wiedemann buna ilaveten byk bir renci kitlesini evresinde toplad ve
onlar bu alanla ilgili konular ilemekle grevlendirdi. Bu almalardan doan
rnler hocalarnnkiler kadar nemlidir. Bu rnler imdiye kadar olduu gibi,
gelecekte de Arap-slam kltr evresi ierisinde yrtlen tabii bilimler histo-
riyografyas iin yap talarn tekil edecektir.
Arap-slam kltr evresinde kullanlm, gelitirilmi veya icat edilmi aletler,
cihaz ve avadanlarn prototiplerini ina etmede Eilhard Wiedemann bizlerin
7
Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359f.
8
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ad altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan
yaynlanm olan ilk iki cilt (Hildesheim ve New York 1970) Wiedemannn Erlangen Physikalisch-
medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanm olan 81 makalesini iermektedir. Sayca
daha fazla olan dier yazlar, cilt halinde Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wis-
senschaftsgeschichte ad altnda Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafndan bir araya getirilmitir
(Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 1984).
15
N S Z
ncs olarak kabul ettiimizi belirtmek benim iin ho bir grevdir. Wiedemann
yardmclaryla birlikte u ya da bu aletin prototipini ina ettiini yazlarnda sk
sk belirtmektedir. Mnihteki Alman Mzesinin 1911 ylnda Wiedemann ve
onunla birlikte alan usta F. Kelberden satn ald be tanesinin dnda, onun
tarafndan yaplm modellerin kaderi hakknda daha fazla bir bilgiye maalesef
ulaamadm. Mzenin satn ald aletlerden birisi olan usturlap hakkndaki
yazmalar, o zamanlar harflerin (usturlap zerine) yazlmasnda karlalan
zorluklar gstermektedir. Mzenin harflerin Arapa yazlmas talebi karsnda
Wiedemann yle cevap vermektedir: Ben, rakamlarn usturlap zerine ilen-
mesinde bizim yazmzn kullanlmas aresini neriyorum. Arapa rakamlar
kaznacak olursa, ok pahalya mal olmaktan baka, benim iin de ok zahmetli
olacaktr. Bugn kesinlikle bilinmektedir ki, Wiedemannn yapt modelin
asl Muammed bn e-affrn (420/1029, bkz. Cilt II, s. 95) Berlin Devlet
Ktphanesinde bulunan usturlabdr. Bu alet sergilenmitir. Derece blm
emberinde (limbus) ve arka yzde kesinlii tartmal yerler bo olarak kalm,
plaka ve rmcek denen a (rete) zerine harflerin kaznmas yerine basl kt
yaptrlmtr
9
.
Sunulan bu katalogda anlatlan ve resimlerle gsterilen aletler, cihazlar ve
avadanlar, 1982 ylnda Johann Wolfgang Goethe niversitesine bal olarak
kurulan Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
yaynlaryla birlikle, 800 yl boyunca Arap-slam kltr evresinde gerekle-
tirilmi olan baarlara ynelik kmseyici yaygn kanaati mmkn olduun-
ca deitirebilmeye katkda bulunmak amacyla yaplmtr. Fakat ne temel
dncemizde ne de stlendiimiz bu devi yerine getirme gayretimizde biz
bulduk heyecanyla hareket etmiyoruz, bilakis biz bilimler tarihinin btnl-
ne ve yukarda Reinaud ve Fav tarafndan formle edilmi prensibe inan-
yoruz: nsanln ortak bilimsel miras, sreen admlarla, her zaman dz bir
izgi halinde olmasa da, deiken bir hzla bymektedir. Tarihte belirli bir
zaman dilimindeki bir kltr evresi, bilimsel miras, kk olsun byk olsun
bir adm daha ileri tamak iin ncl stlenmi, daha dorusu iinde bulu-
nulan koullar dorultusunda ncle getirilmise, tarih koullar ve o nc
tarafndan ulalan seviye, ardln kaydedecei olas ilerlemeleri ve bu iler-
lemelerin hzn etkileyen faktrleri belirler. Yunanlarn olaanst yeri,
bilimler historiyografyas tarafndan genel olarak kabul ve takdir edilir. Fakat
Yunanlarn daha nceki ve komu kltr evrelerinden dorudan ya da dolayl
bir ekilde miras alp zerine bina ettikleri sonularla ilgili Yunan bilim tarihi-
lerinin pek holanmadklar soru hususunda hl bir belirsizlik hakimdir. Daha
1932 ylnda Otto Neugebauer buna ilikin olarak yle demektedir: Yunan
9
Burkhard Stautz, Die Astrolabiensammlungen des Deuschen Museums und des Bayerischen Natio-
nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.
16
olan Yunan-ncesine her balama giriimi ok youn bir kar koymayla kar-
layor. Allageldik Yunan imajn deitirme gereklilii ihtimali dncesi,
Winkelmannn dneminden beri mevcut imajn geirdii btn deimelere
ramen her defasnda arzu edilmez grnmtr. Hlbuki o zamandan bu gne
geen 2500 yllk tarihe bir 2500 yln daha eklenmesi gerektii gibi ok basit
bir olgu vardr, ve buna gre Yunanlarn artk bata deil, ortada bulunmalar
gerekiyor.
10
Bana gre burada, bilim tarihinde gereince dikkate alnmam olan u olguya
iaret edilmelidir: Biz, Arap-slam bilim adamlarnn kaynaklarn ve ncle-
rini, bildiimiz kltrlerdeki durumun aksine, daha kolay ve ak bir ekilde
tanyabiliyoruz. Arap bilim adamlar, kaynaklarnn isimlerini tam olarak belirt-
meyi ve nclerini, zellikle Yunanlar byk bir sayg ve kranla anmay adet
edinmilerdi. Mesela, aksi takdirde Yunanlarn tannmam kalacak olan alet ve
edevatnn izine ulamamz ve orijinali kaybolmu Yunanca eserlerin fragman-
larn yaplan alntlardan hareketle yeniden kazanmamz bylece olanakl
hale getirdiler.
Kendilerine borlu olduumuz J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve
F. Woepcke gibi nclerin gl etkilerinden itibaren, bilim tarihi arlkl
alan oryantalistlerin, Arap-slam kltr evresinde insanln dnce tari-
hine katk olarak ortaya konulmu baarl almalara ilikin yaygn ama yanl
kanaatin deitirilmesinde kesinlikle birok katklar olmutur. Buna ramen E.
Wiedemannn 1917 ylnda dile getirdii u ikayet maalesef hl geerliliini
korumaktadr: Araplarn Antik adan kazandklar bilgileri sadece tercmeler
yoluyla bize ulatrdklar ve buna nemli saylabilecek bir yenilik eklemedikleri
gryle her defasnda yeniden karlalmaktadr.
11
Bunun sebebi her eyden
nce bilimler historiyografyasnda inat bir ekilde tutunan, Arap-slam kltr
evresinin bilimler tarihindeki yaklak 800 yllk yaratc dnemini grmezden
gelen ve bylelikle de modern insann temel bilim tarihi bak asn daha okul
kitaplarndan balayarak perinleyen ele al tarznda grlebilir. Bu yarg sade-
ce Bat dnyas iin deil, ayn zamanda en geni anlamda, okul kitaplarnn
10
Zur geometrischen Algebra, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und
Physik ierisinde (Berlin) 3/1936/245-259, zellile s. 259. Neugebauer pek ok almasnda, astrono-
mi ve matematik alannda Yunanlara nclk edenleri ortaya karma gayreti iinde olmutur. A Hi-
story of Ancient Mathematical Astronomy (3 Cilt, Berlin, Heidelberg, New York 1975) isimli antsal
eserinin dnda u yazlarna bkz.: ber griechische Mathematik und ihr Verhltnis zur vorgriechi-
schen, in: Comptes rendus du Congrs internationale des mathmaticiens ierisinde (Oslo 1936),
Oslo 1937, s. 157-170; ber babylonische Mathematik und ihre Stellung zur gyptischen und grie-
chischen, Atti des XIX Congresso Internazionale degli Orientalisti ierisinde (Roma 1935), Roma
1938, s. 64-69; The Survival of Babylonian Methods in the Exact Sciences of Antiquity and Middle
Ages, Proceedings of the American Philosophical Society ierisinde 107/1963/528-535; Babylonische
Mathematik und Astronomie und griechische Wissenschaft, 400 Jahre Akademisches Gymnasium
Graz ierisinde. Festschrift, Graz 1973, s. 108-114.
11
Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster Zeit ie-
risinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 50 (Tpkbasm E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde, Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 854).
17
Amerikan ya da Avrupal rneklerine gre ekillendirildii, gnmz Arap-
slam kltr blgesi iin de geerlidir.
mit ederiz ki bu katalogta tantlan mzemiz ara ve gereleriyle, mzede ya
da dardaki sergilerde (ilki 2004 ylnn ilk yarsnda Palais de la dcouvertede
yaplmas planlanmtr) oluacak tanklk yoluyla ziyaretiler, bilimler tarihi-
nin btnl dncesine ularlar. Bu dncenin ifadesi udur: Arap-slam
dnyas, ge antik dnem ile Avrupa yakn a arasndaki devirde, geliime en
msait ve etkisi en gl kltr sahasdr ve de eski dnya ile olumaya namzet
Avrupa arasndaki yegne gerek badr.
Bu hususta arzulanan tashihe, kataloumuzun birinci cildi olarak sunulan bu
Giriin hizmet edecei midini tayoruz. Bu giriin balangta, kataloun
kullancsna tarihsel ve konusal bilgi yardm salama amacyla basit bir n
taslak olmas dnlmt. Yazm esnasnda u andaki eklini ald, nk
okuyucuya aktarlmak istenen malzeme, balangta dnldnden ok
daha fazla olarak ortaya kt. Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri cretkr
bal altnda sunulanlar bir deneme niteliindedir ve belki de kendi kate-
gorisinde bir ilkdir. Bu sunuda, bilimsel aratrmalarn imdiye kadar ulat
nemli sonular kronolojik ekilde zetlerken bu bilimsel gelimeyi ortaya
koyabilmek iin, bunu gerekletiren byk ahsiyetleri biyografik adan
tantmak iinden kanlmtr. Bu, geerliliini ancak belirli bir sre koruya-
bilecek bir deneme amacyla en ksa srede sunulann snrlarnn geniletil-
mesi iin bir srama tahtas olmas ve u aralar sevindirici tarzda ilerleyen
Arap-slam doa bilimleri aratrmalarna hizmet edebilecei midi ile ele
alnmtr. Astronomi ve tpla ilgili [rekonstrksiyon] modellerimizin kk bir
blmnde mzelerde gnmze kadar ulaabilen aletleri rnek aldk, elbette
orijinallerin mkemmelliine ulama konumunda olmakszn. Modellerin byk
bir blmnde ise Arapa, Farsa, Trke ve Latince kaynaklarda veya bu kay-
naklar zerine yaplan almalardaki resimlere ve aklamalara dayandk. Bu
modellerin belirli bir ksmn kendi atlyemizde imal ettik. Byk bir ksmn
yeniden inasnda enstitmz dndan baz kimselerin yardmna ihtiya duyduk.
Bunun iin sayn Gnter Hausen (Frankfurt, Institut fr Angewandte Physik),
Herbert Hassenpflug (Frankfurt, Physikalisches Institut), Matthias Heidel
(Frankfurt), Werner Freudemann (Frankfurt), Gunnar Gade (Marburg), Prof.
Andr Wegener Sleeswyk (Groningen), Dr. Gnther Oestmann (Bremen), Dr.
Felix Lhning (Bremen), Mahmut nci (Dsseldorf), Martin Brunold (Abtwil,
svire) Eduard Farr (Barcelona), Eymen Muammed Al (Kahire) ve
Kurultay Selvi (stanbul)ye en iten teekkrlerimi sunarm.
Kataloun ekillenmesinde alma meslektam Eckhard Neubauerin yan
sra, resim, fotoraf ve iaretlerin tasarmn gerekletiren, Antik Objeler
Blmn (13. Blm) tek bana ilemi ve bilgisiyle, eletirel katlmyla bu
18
blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye,
modellerimizin birounu gereine benzer ekilde atlyemizde imal eden,
eserlerin envanterini karan ve teknik iaretler ile aletlerin aklamalarn yap-
m olan yardmcm Lutz Kotthoffa teekkr borluyum. Yine dizinleri ve bib-
liyografyay hazrlayan yardmclarm Dr. Gesine Yldz, Dr. Carl Ehrig-Eggert
ve Norbert Lchtere teekkrlerimi sunarm. Bayan Dr. Annette Hagedorn
(Berlin) Oryantal Camlar ve Seramikler Blmnn (14. Blm) ilenmesini
stlendi. Kataloun Franszca redaksiyonunun basmn finansiyel olarak des-
teklemi olan UNESCOya da teekkrlerimi sunarm.
Sadece kataloun msveddesini oluma evrelerinde takip ettii ve birok kere
dzeltme amal olarak okuduu iin deil, ayn zamanda zellikle mzenin
kurulmas esnasndaki btn zorluklar karsnda yanmda bulunmu ve beni
cesaretlendirmi olan eime layk olduu ekilde teekkr etmem ok gtr.

Frankfurt, Austos 2003 Fuat Sezgin
19
indekiler
Kataloun eriine Genel Bir Bak .....................................................................ix
nsz ......................................................................................................................xi
Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri
I. slamda Bilimlerin 1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar Geliimi ........ 1
1./7. Yzyl .......................................................................................................... 2
2./8. Yzyl .......................................................................................................... 8
3./9. Yzyl ........................................................................................................ 10
4./10. Yzyl ...................................................................................................... 20
5./11. Yzyl ...................................................................................................... 24
6./12. Yzyl ...................................................................................................... 34
7./13. Yzyl ...................................................................................................... 41
8./14. Yzyl ...................................................................................................... 53
9./15 Yzyl ....................................................................................................... 64
10./16. Yzyl .................................................................................................... 74
II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi .... 85
Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar ...................................... 134
I. Mslman spanya zerinden Giden Yol ............................................... 134
II. Sicilya ve Gney talya zerinden Giden Resepsiyon Yolu ................ 144
III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu .................................... 154
Son Sz ........................................................................................................... 160
III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri ..168
Bibliyografya ............................................................................................................. 183
Dizinler ...................................................................................................................... 193
I. ahs Adlar ................................................................................................ 193
II. Kavramlar ve Yer Adlar ......................................................................... 204
III. Kitap Adlar ............................................................................................. 214
20
B
i
l
i
m
l
e
r
i

y
a
b
a
n
c
l
t
r

m
e
r
k
e
z
l
e
r
i
n
d
e
n
s
l
a
m

d
n
y
a
s
n
a

u
l
a
r
a
n

a
n
a

y
o
l
l
a
r
1
I. BLM
slamda Bilimlerin Geliimi
1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar
Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:
ncellerinin baarlarn minnettarlkla karlamak,
Onlarn yanllarn rkmeden dorultmak,
Kendisine gerek olarak grneni gelecek kuaa
ve sonrakilere emanet etmek. el-Brn (. 440 / 1048)
nmzde bulunan bu katalog iin hazr-
lanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam
kltrnn genel bilimler tarihi erevesin-
deki nemine dair uygun bir tasavvur kazan-
drabilme gayreti zor bir grevdir. Bunun tek
sebebi, Arap, Fars ve Trk dillerinde bize
ulaan yazma haldeki kaynak materyallerin az
bir blmnn yaynlanm ve ok kk bir
blmnn incelenmi olmas deildir. Byle
bir giriimi engelleyen birok sebep vardr.
Arap-slam bilimlerinin Bat dnyasnda
resepsiyonu ve zmsenmesi daha 13. yzy-
ln ikinci yarsnda, yani bu faaliyetin en aktif
olduu devrede, dmanlkla ve iddetli bir
yadsmayla karlamt. Ksm bir direnie
ramen 19. yzyla kadar srarla ayakta kalan
byk lde din motifli bu kar koyucu
akm, 16. yzyldan bu yana Avrupada bilim-
ler historiyografyasnn dncesini ve ortaya
koyulu tarzn derinden etkilemi, ekillen-
dirmitir. Bu akm balamnda bilim tarihi-
leri bariz bir ekilde ilk kez 18. yzylda adeta
kelimenin tam anlamyla, insanlk dnce
tarihinde Arap-slam bilimlerinin her trl
yaratc konumunu inkar eden Rnesans kav-
ramnda bir evrensel-tarih grne srk-
lenmilerdir. Bilim tarihinin ok kaba doku-
nan ve gereklikten uzak devrelendirilme-
sinde, Rnesans olarak adlandrlan feno-
men Yunan dneminin dorudan doruya
bir devam olarak grlmtr.
1
Bu zamansal
srayta Arap-slam kltrne olsa olsa en
ok bir baz Yunanca eserleri muhafaza ve
tercme etmek yoluyla aktarc rol kalyor.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonuna ve
zmsenmesine kar 13. yzylda balayan
mcadele daha hayli uzun bir zaman btn
gcyle devam etmekteyken baz Avrupa
lkelerinde 18. yzylda slam ve ona bal
olan kltr ve bilgi birikimini kaynaklara
dayanarak aratran arabistik almalar ba-
lad. Doal olarak her zaman ideal biimde
almayan ve aratrma konusu hakknda
1
Fransz flozof tienne Gilson Hlose et Ablard (Paris
1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg
1955) isimli kitabnda bir profesrler rnesansndan
bahsetmekte (s. 99) ve yle demektedir: Bizim burada
tasarladmz Rnesans ve Ortaa yorumlamas hibir
ekilde, sanlabilecei gibi, olgular temelinde hakknda
karar verilebilecek bir tarihi hipotez deildir. Bu daha ok
G. Saillesin memnuniyetle Grundstze des zeitgenssis-
chen Empfndens (ada Duygularn Esaslar)sine ald
esasl dncelerden birisidir. Bylesi bir ilke tartlabilir
deildir. Ona bu dnceyi dikte ettiren olgular deildir.
Bu prensip duygu derinliinden kaynaklanmaktadr ve ol-
gular oradan dikte ettirilirler.
2
G R
verdii hkmlerde ve de bu konular deer-
lendirmede her zaman iin objektif kala-
mayan bu arabistik, buna ramen 200 yllk
tarihi boyunca kaynak almalar, edisyonlar
ve tercmeleriyle bavuru kaynaklar olu-
turmak, Arapa, Farsa, Trke el yazma-
larn Avrupa ktphanelerinde toplamak
ve bunlar kataloglamak suretiyle muazzam
bir baar ortaya koymutur. Eer bugne
kadar bu arabistik, tarih kitaplarndaki szde
Rnesans tasvirini sarsmay baaramamsa
da, Jean-Jacques Sdillot (1777-1832) ve olu
Louis-Amlie (1808-1875), Joseph-Toussaint
Reinaud (1795-1867), Franz Woepcke (1826-
1864) ya da Eilhard Wiedemann (1852-1928)
gibi bilim adamlarnn gayretleri sayesinde
ulalan tashih izleri gze arpyor. George
Sarton (1884-1956) bugne kadar oryan-
talistiin aratrma sonularn eksiksiz bir
biimde ilemek iin byk aba sarf eden
yegne bilim tarihisidir. O Introduction to
the History of Science
2
isimli eserinde bu
ii kusursuz bir biimde gerekletirmitir.
Sartonun bize ulatrd sonularn, daha
sonralar tabi bilimlerin ayrntl dallarn ele
alan historyografik eserlerde maalesef ok az
dikkate alnmtr. Okul kitaplarnn gelenek-
sel bilimler historiyografyasndan miras kalan
bak asnda kayda deer dzeltmeler yap-
mam olmas da teessfle grlyor. Benim
kuam, bu bak asnn okul kitaplarnda
sarslmaz bir biimde iddia edildii ve savu-
... Kiinin elimine ettii her gerek olgu iin, ilkin yara-
tlan, daha sonra yorumlanan ve dahas nihayette kendi-
sine dayanlan, kendileriyle hayalin uyumad btn di-
er olgular tarihten elimine etmeye yarayan bir uydurma
olgu ortaya kar. bkz. a.e., s. 102; kr. H. Schipperges,
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Sudhoffs
Archiv ierisinde, Beihefte, Heft 1, Wiesbaden 1961, s.
14.
2
Be cilt halinde yaynlanmtr, Baltimore 1927-1948.
nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir
dzeltme ise ancak gelecekte geni bir temel
zerinde yrtlecek aratrmalardan mit
edilebilir. Bunda nemli olan bu tr aratr-
ma sonularnn olabildiince geni ilgililer
kitlesine ulatrlabilmesidir. Arap-slam fen
bilimleri ve teknii erevesinde kullanlm,
gelitirilmi ve icat edilmi ara-gereleri,
avadanlar tantmak, bize ulam deillerse
yeniden imal etmek bu aratrma sonular-
n etkili ekilde aktarabilmenin bir yoludur.
Kurduumuz mze ve bu mzede sergilenen
paralar tantan katalog bu tarz bir aktarm
hedeflemektedir.
Bu yol deme niteliindeki cmlelerin ardn-
dan imdi, Arap-slam kltrnn evrensel
bilimler tarihi ierisindeki konumu hakknda
bir panorama sunmaya geiyorum.
1./7. Yzyl
slamn douunun nc on ylnda onunla
birlikte ortaya kan devlet, fetihler yoluyla
snrlarn kuzeyde Anadoluya ve bat rana,
gneybatda ise Msra kadar geniletti.
amn 15/636, Emessann (bugn: m),
Halepin 16/ 637, Antakyann 17/638 ve
skenderiyenin 21/642 yllarnda alnmasyla
Mslmanlar, bu ehirlerin nceleri Roma
mparatorluuna sonrasnda ise Bizans
mparatorluuna ait olan sakinleriyle devam-
l olacak bir temasa getiler. Malumdur ki
bu fatihler, ele geirdikleri geleneksel bilim
merkezi olan o ehirlerin sakinlerine kar iyi
davrandlar, onlarn bilimlerinden ve teknik
bilgilerinden yararlanmasn bildiler. Bu poli-
tika olmakszn, Mslmanlarn daha 28/649
ylnda gl bir donanmayla Kbrs adasn
almalar, 31/652 ylnda Sicilya kylarn vur-
G R
3
malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethet-
meleri dnlemezdi
3
.
Kukusuz, zellikle Emevi saltanatnn 41/661
ylndaki balangcndan itibaren bu fatih-
lerin, Mslmanla gemi veya geme-
mi vatandalarnn kltr mirasn tedrici
bir ekilde alarak zmsemeleri iin uygun
koullar gerekleti. Gnmze kadar ulaan
Arapa simyaya dair elyazmas, Yunan simya-
c Zosimosun (350-420) bir risalesinin 38/658
ylnda gerekletirilmi bir Arapa tercmesi
olarak karmza kmaktadr
4
. Eer biz kay-
dedilen bu tarihe inanacak olursak, bu u
anlama gelir: Gelecekte Emevilerin ilk hali-
fesi olacak Muaviyenin henz valilik dne-
minde Yunanca eserlerin Arapa evirisine
ynelik ilgi uyanmt.
Araplarn bylesine erken bir dnemde
yabanc kltr mirasn alarak zmsemeye
hazr ve yetenekli olmalarn 1917 ylnda
Julius Ruska matematik tarihi erevesinde
son derece doru olarak u ifadelerle dile
getirmekteydi: nemle ve srarla ifade edil-
melidir ki ran ve Romann tara vilayetlerine
taan Araplar ne hukuk bilimini ne de devlet
ynetimi sanatn hazr ve olumu bir ekilde
beraberlerinde getirmilerdi, bilakis fethedi-
len lkelerin ynetim metotlarn ve hukuk
formlarn byk lde deitirmeden aynen
almak zorunda kalmlard. Onlarn artc
bir hzla daha kapsaml ilikilere uyum sa-
layabilmeleri ve sadece devlet idaresiyle ilgili
kurumlar deil, ayn zamanda eski ve olgun
bir kltrn dier btn meyvelerini alarak
zmsemeleri anlamnda bilinen bir olgudur.
Ama bu, eer ok yakn dnemlere kadar
kabul edilegeldii gibi, fatih konumundaki
halk ile o dnemin ranllar, Yunanlar ve
3
Bkz. Sezgin, F.: Fuat, Geschichte des arabischen Schrift-
tums, Cilt 11, s. 6.
4
Bkz., a.e., Cilt 4, s. 75.
Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok
byk olsayd, kesinlikle gerekleemezdi.
Bilhassa dnsel ve politik hareketin tayc-
lar olan ehirli Araplar, Muhammedin orta-
ya kmasndan nce komu halklarn kltrel
etkilerine tamamen kapal veya matematik
tarihi asndan nem kazandklar ada bile
neredeyse okuma yazma bilmeyen yar vahi-
ler olarak tasavvur edilemez ...
5
Eski kltr merkezlerindeki sakinlerin yeni
topluma uyum salayabilmede ok byk zor-
luklar yaamadklar grlmektedir. Mesela
ilk dnem Emevi hkmdarlarnn saraynda
Hristiyan hekimler almaktayd. I. Mu viye
(dnemi: 41/661-60/680) zamannda hizmet
eden bn Asln ad bunlar arasnda gemek-
tedir. Eb el-akem adl bir baka Hristiyan
hekim daha Muviyenin hizmetinde al-
mtr. Hkmdar ilalarn hazrlanmasnda
ona gvenmekteydi.
6
Emeviler devletin bir-
ok alannda, fethedilmi lke sakinlerinin
hizmetlerine ve desteklerine gereksinim duy-
mulardr. Bu alanda ibirliinin iyi bir ekilde
iledii grlmektedir, hatta belirli bir sre
vergi ve idare uygulamasnda geleneksel yay-
gn diller kullanlmtr. Bunlar Msrda Kopt
dili, Suriyede Yunanca, Irak ve randa eski
Farsa idi. Devlet sicillerinde Arapann kul-
lanm daha sonralar gerekleti. Arapann
kullanm Suriyede 81/700 ylnda Abdlmelik
b. Mervnn sayesinde, Irakta 78/697 ylnda
Vali el-accc b. Ysufun emriyle, Msrda
87/705 ylnda vali Abdullh b. Abdlmelik
b. Mervnn ve kuzey dou randa (orsn)
124/742 ylnda Halife Him b. Abdlmelik
dnemlerinde gereklemitir.
7
5
Ruska, J., Zur ltesten arabischen Algebra und Rechen-
kunst, Heidelberg 1917, s. 36-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 8.
6
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5.
7
Bkz. bn Nedm, Fihrist, s. 242; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 21.
4
G R
Fethedilen lkelerin kltr merkezlerinde-
ki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten
var olan ilgiyle, I. Mervn (dnemi: 64-
65/683-685) zamannda ilk kez bir tp kitab
Arapaya tercme edilmitir. skenderiyeli
Ahron (muhtemelen 6. yzylda yaam ve
eser vermitir) tarafndan ders kitab (kunn)
olarak Yunanca yazlm bu eser, ilkin Gsis
adl birisi tarafndan Sryancaya evrilmi ve
yukarda belirtilen dnemde bu eviri Yahudi
tabip Mserceveyh el-Bar tarafndan iki
blm daha eklenerek Arapaya aktarlm-
tr. Bu evirinin Halife mer b. Abdlazz
(dnemi: 99-101/717-720)in ktphanesinde
bulunduu ve onun tarafndan kamunun isti-
fadesine sunulduu rivayet edilmitir.
8
slamn ilk yzylnda ve ikinci yzyln gei
dneminde Arapaya evrilmi baz eserle-
rin isimleri bize ulamtr. Bunlarn byk
bir ksm, bu eserlerde verilen bilgilere gre
Emevi Prensi lid b. Yezdin (. 102/720
civarnda) direktifiyle evrilmi olup, bir bl-
m kimya ve astrolojiyle ilgilidir.
9
Bize kadar
ulaan bir dizi risalesi ile ve literatrde verilen
birok bilginin tanklyla bu prensin, bilim
tarihinde kimyayla uraan ve bu alanda eser
veren ilk Arap olduu grlmektedir. Hi
phe yok ki bizzat kendisi tarafndan tevik
edilen tercmeler yoluyla tand kitaplarn
ve fethedilen lkelerin kltr temsilcileri olan
hocalarnn dorudan etkisiyle ortaya kan
bu urann bir uyarlama ve taklitten teye
gitmesi beklenemezdi. Bu esnada etki alan-
lar olarak am ve skenderiyenin isimleri
gemektedir.
lid b. Yezdin tevikiyle evirilen astrolojik
eserlerden birisi de, el-Brnnin 5./11. yz-
yln ilk yarsnda kullanma olana bulduu
pseudo [sahte, uydurma, szde] Ptolemenin
8
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.
9
Bkz. a.e., Cilt 4, s. 56, 82-83, 89; Cilt 7, s. 9.
Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere)
isimli eserin tercmesidir.
10
Bundan lid b.
Yezdin astrolojiyle de urat anlalmak-
tadr. Mehur astrolog Eb Ma er
11
(171-
272/787-886) lid b. Yezdin bir eserini
tannm astrolojik eserlerden birisi olarak
kabul etmekte ve bildirmektedir.
12
Ahronun
ders kitab niteliindeki tp eserinin eviril-
mesini, lid b. Yezdin giriimiyle yaplm
olan dier evirileriyle birlikte bizzat kendisi-
nin yazar olarak faaliyet gstermesini dikkate
alarak yabanc bilimin Arap-slam kltr ev-
resinde resepsiyonunun balang periyodu
olarak Hicr birinci yzyln nc eyreini
kabul edebiliriz. Elbette Araplar tarafndan
o dnemde alnan ve benimsenen yabanc
bilim miras sadece Yunan kaynakl deildi.
Mesela, uteybe b. Muslim (. 96/715) tara-
fndan orsnn fethedilmesi esnasnda esir
den Sasani Prensesi hfirin mlkiye-
tinde bulunan Farsa bir corafya kitabnn
fatihlerin eline getiini renmekteyiz.
13
Benzer bir haberi byk slam dnr el-
Brn (. 440/1048)de grzoruz. Tadd
Nihyt el- Emkin
14
adl matematiksel co-
rafya alanndaki temel eserinde el-Brn,
bugnk Afganistanda bulunan aznede
eski bir parmen zerinde, Diocletianus
(285-305 arasnda Roma imparatoru) takvi-
mine gre tarihlenen ve bir bilim adam tara-
fndan hicretin 90-100 yllar arasnda gz-
lemlenen gne tutulmalaryla ilgili notlar ve
tarihler ieren bir zeyl eklenmi astronomik
bir izelge eser (zc) grdn haber ver-
mektedir. Ayrca bu eserde el-Brn, Bst
10
11
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 139-151.
12
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.
13
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.
14
Edisyon Kahire 1963, s. 268.
G R
5
ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile
ilgili bilgilere de rastladn sylemektedir.
15

Emevi hkmdar Him b. Abdlmelik
(dnemi: 105-125/724-743) zamannda, vak-
tiyle Aristotelesin Byk skendere yazd
iddia edilen sahte mektuplarn ve bu arada
adl kitabn tercmelerinin, resep-
siyonun balang dnemi bakmndan kuku-
suz ok byk bir nemi vardr. Muhtemelen
2. yzyln ikinci yarsnda yazlm bu pseudo
kitabn tercmesiyle, Arap-slam kltr ev-
resi ksm ama bununla birlikte slam blgele-
rinin snrlarn aan corafya bilgisine, atmos-
ferik olaylara ilikin yerel kanaatten farkllk
gsteren meteoroloji bilgisine, dnyann ekli
ve yapsyla alakal u temel Yunan dn-
cesine ulamlardr: Dnya evrenin ortasn-
da bulunmaktadr. Evren btn gkyzyle
birlikte srekli dnmektedir. Sabit yldzlar
gkyzyle birlikte dnmektedir. Yldzlarn
says insan tarafndan bilinemez. Gezegenler
yedi tanedir, hem doalar ve hzlar hem de
yeryzne olan uzaklklar itibariyle birbir-
lerinden farkldrlar. Bunlar i ie bulunan
ve sabit yldzlar kresi tarafndan kuatlm
olan kendi yrngelerinde hareket ederler.
16
Bize kk bir blm ufak paralar halinde
ulam olan rneklerin saysn oaltmadan,
Arap- slam kltr evresinde, ayn zaman-
da btn bilimlerin resepsiyon ve zmsen-
me dnemi iin de karakteristik olan bu ilk
resepsiyon evresinin birka nemli zelliine
iaret etmek istiyorum. Yabanc bilimi alp
benimseme sreci balangtan itibaren btn
bir aklkla, yabanc olanla temas korkusu ve
15
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, 122.
16
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 72; Rislet Arisls ile l-skan-
dar f l- lem, Tahran, Dnigh no: 5469 nshas (varak
36b-41b); Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970, s. 240-241.
art niyet olmakszn ileride greceimiz zere
Arap-slam bilimlerinin daha sonraki dnem-
de Avrupadaki hi de ho olmayan resepsiyo-
nu ve zmsenmesinden tamamen farkl bir
ekilde devam edegelmitir.
Yabanc bilgiyi alp benimsemenin altn-
daki tevik faktrn 1965 ylnda Franz
Rosenthal
17
u ifadelerle aklamaktadr:
Belki de, kapsam hzla genileyen eviri faa-
liyetlerini temellendirmek iin, Mslmanlara
tp, simya ve pozitif bilimlerle tanmay cazip
gsteren ne pratik faydaclk, ne de felse-
fi-teolojik sorunlarla uramalarna sebep
olan teorik faydaclk yeterli olabilirdi, eer
Muhammedin dini ta balangtan itibaren
bilimin ( ilm) roln dinin ve bylece btn
bir insan hayatnn asl itici gc olarak ne
srmemi olsayd... 'Bilim' slamda bylesi-
ne merkez bir konuma yerletirilmi, hatta
neredeyse din bir sayg grm olmasayd,
muhtemelen eviri faaliyeti, olduundan daha
az bilimsel, daha az srkleyici ve daha ok
yaamak iin pek zaruri olan almaya gerek-
te bilinenden farkl bir ekilde snrlanm
olarak kalrd.
phesiz ki gen slam toplumunun ilk yz-
ylda nispeten abuk ulat bilim alanndaki
baars, sadece kitap evirileri yoluyla yaban-
c kkenli bilim mirasnn aktarm eklinde
snrl kalmamtr. Yeni din ile birlikte ortaya
kan ve srekli iddia edilenin aksine hi de
ilkel olmayan durum ve ortamda Araplar, ken-
dileri iin ok yeni olan dnsel problemlerle
uramaya hzla itildiler, zellikle yaz sanat-
n renmeye ynelik artc bir ilgi dodu.
Bununla ilgili Arapa kaynaklar incelendi-
inde, 1./7. yzyl slam blgelerinde yaayan
insanlarn okuryazarlk orannn Bat ortaa-
ndaki adalar ile karlatrlamayacak
17
Das Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart
1965, s. 18.
6
G R
derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi
oluur. Peygamberin lmnden sonra teda-
vlde olan Kurn nshalar arasndaki farkl-
lklar, Mslmanlarn geneli tarafndan kabul
edilmesi amalanan kritik edilmi bir metin
oluturmay zorunlu kld. Kurnda geen
fakat yaygn olmad iin anlam az bilinen
kelimelerin aklanmas sadece ilk Kurn
tefsirlerinin domasna deil, ayn zamanda
leksikografinin domasna neden oldu. Bu
balamda henz ok erken dnemde nemli
bir filolojik yntemle karlamaktayz: Eski
iirin dil belgesi [ahit] olarak kullanlmas.
Ulalan bu filolojik bilgi, slam ncesi ve
slama gei dnemlerine ait iirlere hak
ettii byk takdiri ve bunun sonucu olarak
kitap formunda ve paralar halinde ulaan iir
malzemelerinin toplanmasn ve muhafazasn
beraberinde getirdi. Kurn metnindeki keli-
melerin basit aklamalaryla balayan filolo-
jik abalar, yzlerce yl devam eden srete,
hem isel prensipler hem de dsal boyut
bakmndan sadece inlilerinki ile karlat-
rlabilecek
18
ekilde bir geliim gsterdi.
Ayn zamanda Arapa gramerin balang-
c, Arapa kaynaklar tarafndan 1./7. yzy-
la karlmaktadr. 2./8. yzylda gerekleen
olaanst byklkteki gelime ancak bu
ekilde erken bir balangla kavranabilir.
Peygamberin szlerini (hadisleri) youn bir
ekilde toplama ve yazl olarak muhafaza
etme faaliyeti, kendine zg kurallar olan
ve modern dnem aratrmaclar tarafndan
sklkla yanl anlalan bir rivayet biliminin
domasn salad.
Peygamberin biyografisini, savalarn ve ilk
halifelerin hayatlarn yazmaya ynelik gay-
ret, ok deiik ekiller alm ve olaanst
gelimi olan historiyografyann domasna
18
zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyeti-
ne olduka erken dnemde domu ve herbir
bilimi ayr ayr ele alan bilim tarihi de eklene-
bilir. Bu tamamen slam fikir corafyasnda
doan tarih yazmclnn ve onun bamsz
bir ekilde gelien metodolojisinin nemine
ilikin soru, bildiim kadaryla evrensel tarih
dal ierisinde imdiye kadar ya hi sorulmu
ya da yeteri derecede ele alnm deildir.
Hatta bizzat arabistler bile, slamn zellikle
ilk yzyl (7.-9.) ierisinde ortaya kan
tarih eserlerinin ieriini, kendi kaynaklar-
n alntlama yntemlerinden dolay yeteri
kadar nemsemediler. O eserlerdeki, genel-
likle otantikliklerine delil olmas iin bata
sunulan rivayet zincirleri ile yazarn yer yer
kendi gr ve yorumlarn vermesi msta-
kil tarihsel haberlerin (aber, oulu:abr)
ne yazk ki u ekilde anlalmasna neden
olmutur: Bu haberler ya yzlerce yl boyun-
ca szl olarak aktarlm rivayetlerdir ya da
elimizdeki o eserden bir iki kuak nce belirli
eilimlere gre kaleme alnm, ravilerden
birisinin kiisel grlerinden ibaret olan ve
yaylan rivayetlerdir.
Bu giri erevesinde ayrntlara girmeden
unu syleyebiliriz: Sz konusu rivayet zincir-
leri hem yazl kaynaklarn yazarlarnn isim-
lerini hem de o kaynaklarn, ok kat kural-
lar dorultusunda kendilerine belirli eserleri
rivayet etme izni verilen ravilerinin isimlerini
ierisinde saklamaktadr.
19
Bizim anlaymza
gre Arapa tarihsel eserlerde karlalan
rivayet zincirleri pekl gnmz kitaplarn-
daki dipnotlar gibi kaynaklara iaret olarak
kabul edilebilirler.
Hukukla ilgili en erken yazl kaynaklar da
1./7. yzylda hatta bu yzyln ilk yarsnda
aranabilir. Tabi ki mtevaz hacimli bu vesi-
19
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.
G R
7
kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir.
Daha hacimli ve belirli bir sistematikle yaz-
lan slam hukuku klliyatlar 2./8. yzyln ilk
yarsnda grlmeye baladlar.
20
Yabanc bilim ve kltr mirasnn resepsiyon
sreci 2. yzyln ilk yarsnda hem niteliksel
hem de niceliksel olarak hzla geliti ve an
hemen hemen btn bilim dallarn kapsaya-
cak boyuta ulat. Kaynaklar sadece, doru-
dan doruya Yunancadan ya da dolayl ola-
rak Sryanca zerinden evrilen eserlerden
deil, ayn zamanda orta dnem Farsadan
evrilen eserlerden de olumutur.
Yunancadan yaplan erken dnem evirilerin
nemli bir zellii, pseudo epigraflardan olu-
mas yani antik dnemin otorite kabul edilen
Aristoteles, Sokrates, Ptoleme gibi mehur
isimlerin bu eserlerin szde yazarlar gibi
verilmesidir. Bu eserler, en azndan milat-
tan nce 2. yzyla kadar geriye giden pseu-
do-epigrafik Yunanca kaynaklar geleneinde
domulardr. Bize Arapa eviriler halinde
ulam bu uydurma epigraflarn ierii, bir-
ounun ge antik ada yani slamn orta-
ya kndan ksa bir sre nce doduklar
izlenimi vermekte, kazanlm olan bilgilerin,
tecrbelerin ve ulalan geliimin seviyesini
bize aktarmaktadr. Muhtemelen bu eserlerin
ounluu Dou Akdeniz lkeleri kkenli-
dir. Arapaya aktarlm bu pseudo-epigrafik
eserlerin ok aznn Yunanca orijinalinde tam
veya paralar halinde kalabilmi olmasnn
sebebi, benim dnceme gre, bu eserlerin
ounun slamn tarih sahnesine kmasndan
ok ksa bir sre nce, 1./7. yzyln ilk yarsn-
dan itibaren slam hkimiyetine girecek olan
[nceki] kltr merkezlerinde kaleme aln-
malardr. Bu tr eserlerin tercme edildik-
ten sonra Yunanca orijinallerinin muhafaza
20
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.
edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr.
Ne evirmenler ne de okuyucular bu eserlerin
uydurma yazar isimleri tadn bildiler ne de
bilme olanana sahip idiler. Arap-slam bilim
adamlar bu eser adlarn, bu eserlere sonraki
dnemlerde Yunanca orijinalleri veya Arapa
evirileri halinde ulatktan sonra bile, sahte
yazarlarnn gerek eserleri gibi alntladlar.
Mesela Aristotelesin, Platonun, Ptolemenin
adn tayan pseudo eserlerini hakikilerinden
nce tandlar ve gerektiinde hem pseudo
olan hem de hakiki olan yan yana kullan-
dlar. Bu eserlerin birou sonraki dnem-
lerde, pseudo yazarlarnn eserleriymi gibi
Arapadan brancaya ve Latinceye evrildi,
daha sonralar Batda da yzlerce yl hakiki
sanlarak kullanld.
Yunan, Babil, Fars ya da baka kkenli yazar
isimleri altnda tam veya paralar halinde
korunarak bize ulam pseudo-epigrafik
eserlerin, Arap yaznnda ne zaman dodukla-
rna ve nemlerine ilikin sorular Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmda
birok vesileyle ele aldm. Orada
21
syledik-
lerime atfta bulunarak unu belirtmekle yeti-
niyorum: ou arabist bu pseudo-epigrafik
eserleri eviri eserler deil, bilakis Arap-slam
bilim adamlarnn yapt dzmece eserler
olarak grmektedirler. Bu yle bir anlama
gelir: Bu bilim adamlar sz geen pseu-
do-epigraflar, daha eski Arapa kitaplarda
olduu gibi, hakiki eserlermi gibi alntlamak
iin bizzat yazmlardr. Ama burada u soru
yantlanmam kalmaktadr: Araplar ya da
ilk Mslmanlar corafi veya kltr-tarih-
sel durumlarnda, ksmen ok hacimli dene-
bilecek bu eserleri uydurabilecek durumda
mydlar? Arap yaznnda muhafaza edile-
rek aktarlm bu pseudo-epigrafik eserlerin
21
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.
8
G R
ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden
drlmeleriyle ge antik dnem bilim tarihi
asndan nemli vesikalar kaybolmaktadr.
2./8. Yzyl
Komu kltrlerden resepsiyonun boyutu
2. yzyln ikinci yarsnda nemli derecede
byd. Ayrca, alp benimseme yetenei,
ok eitli uygun koullar sayesinde srekli
ve hzla geliti. ntikal sreci deyince elbette
sadece kitap evirileri ve bunun etkileri d-
nlemez. Dou Akdenizin fethedilen lkele-
rindeki kltr merkezleri temsilcilerinin bir
sre Mslmanlarn hocalar olarak oyna-
dklar rolde, Farsa konuulan blgelerden
kan bilim ve kltr tayclarnn nemi ak
seik grlmektedir.
Yabanc bilimin Sasaniler dnemindeki
zellikle I. pr (dnemi: 242-272)resep-
siyonu hakknda iyi bir ekilde bilgilendiril-
mi durumdayz.
22
zellikle Yunanlardan ve
Hintlilerden, muhtemelen dolayl ekilde ge
dnem Babillilerden de alnarak benimsenen
bilimsel bilgiler, Sasaniler rannda snrl bir
gelime yaad. Sasanilerden daha ziyade har-
manlanmaya urayan bilim alanlarnn etkisiy-
le, slamda astronomi, astroloji, matematik,
corafya, felsefe ve tp gibi dallarda hzlanm
bir resepsiyon sreci gze arpyor.
23
imdi
bu geliimi zihinlerde canlandrmak gayesiyle
astronomi, felsefe ve tpla ilgili rnek ileri
srlebilir.
Ptolemenin Kanon adl astronomik cetveller
kitabnn, Hint kkenli cetveller yardmyla
gzden geirilerek ilenmesi baz dzeltmele-
rin yaplmasn salamt. Bu gzden geirme-
nin en yeni redaksiyonuna, III.Yezdecirdin
(dnemi: 632-651) direktifiyle giriildi ve Zc
e-ehriyr ad altnda muhtemelen 2./8. yz-
22
23
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205
vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.
yln ilk yarsnda Arapaya evrildi. Bu evi-
rinin Arap-slam bilim adamlarn ok erken
dnemde bilimsel astronomiyle urama nok-
tasnda harekete geirici etkisinin hayli byk
olduu grlmektedir
24
.
Felsefe alannda Aristotelesin Organon ad
altnda toplanan mantk kitaplarnn baz-
lar Abdullh bn Muaffa
25
(. 139/756)
tarafndan orta dnem Farsa evirilerden
Arapaya tercme edildi. bn Muaffa Fars
asllyd ve kendi yzylnn en nemli edebi-
yatlarndan birisiydi. Bizzat kaleme ald
eserlerden baka, Farsadan yapt fark-
l bilim dallarna ait kitaplarn evirileriyle
resepsiyon srecinin seyrini etkiledi. Yapt
nemli evirilerden birisi de, hayvan fabllar
formunda bir siyasetname olan Kelle ve-
Dimne evirisidir. Bu eser ilk olarak I. usrev
Enirvn (dnemi: 531-579) zamannda Fars
Burzyeh tarafndan Sanskriteden eviril-
miti. Yine Burzyeh tarafndan eklenen giri,
tp ahlakna ilikin ve ayn zamanda bir heki-
min otobiyografisini sunan, bize kadar ulaan
en eski risalelerden birini iermektedir.
26
Dar anlamyla tbbn 2./8. yzyln ilk yarsn-
daki resepsiyonuyla ilikili olarak u olaydan
bahsedilebilir: Sasanilerin nl bilim merkezi
Cundipr en azndan Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) zamanna kadar
hl yayordu ve hekimleri Badatta faa-
liyette bulunuyorlard. Bildirildii kadary-
la Crcis b. Cibrl b. But, Cundipr
Hastanesinin bahekimiydi ve baz tp kitap-
larnn mellifiydi. Bu hekim ilerlemi ya-
24
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-
110,115.
25
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 322; Geschichte des arabischen
Schrifttumsun yaklak yirmi yl nce hazrlanm Elen-
ce Edebiyat blmnde ayrntl bir ekilde ilenmitir.
26
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-183.
G R
9
na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir
mide rahatszln tedavi iin 148/765 ylnda
Badata arlmt. Yine bildirildiine gre
o, Yunancadan Arapaya birok tp kita-
b evirmitir. Kendi telif ettii kitaplar ise
Sryanca olarak kaleme almtr.
27
2./8. yzyln ilk yarsnda Arap-slam kl-
trnde sosyal bilimler alannda gerekle-
en gelime olaanst byklkteydi. Hadis
bilimleri ve nceleri tek tek konularla snrl
yazlan hukuka dair eserler konulara gre
dzenlenen hacimli klliyatlar halini ald.
Ayrca hadis biliminde metodoloji gelimeye
balad. Historiyografya da hacim ve ierik
bakmndan geliti. Fetihler tarihine dair yaz-
lan kitaplar o lkelerin corafi adan tant-
mna da yer veriyorlard.
Yukarda anlan filoloji dallarnn geliimi
2./8. yzyln ilk yarsnda dikkat ekici canl-
lkta ilerledi. Ayn durum, hem slam ncesi
Arap iirlerinin toplanmas ve yazlmasnda
hem de gramatik alannda kullanlan mater-
yal erevesinin geniletilmesi ve leksikog-
rafinin ekillendirilmesinde de geerlidir.
Mesela el-all b. Amedin almalarn
ele aldmzda, onun leksikografi ile grame-
rin ekillenmesinde ve aruz llerinin olu-
masnda oynad roln nemi ortaya kar.
Muhtemelen o, kendinden ncekilerin birok
monografik eserleri temel alp bunlar derle-
yerek kapsaml bir eser oluturma giriiminde
bulunan ilk kiidir. Kitb el- Ayn isimli eseri
ok erken dnemden itibaren leksikografi iin
temel eser haline gelmitir.
28
2./8. yzyln ilk yarsnda ve takip eden yzyl-
da bilimlerin resepsiyon sreci btn younlu-
uyla devam ederken bununla e zamanl ola-
rak bilimlerin zmsenme periyodu balad.
27
Bkz. bn Eb Uaybi a, Uyn el-Enb , Cilt 1, s. 123-
125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 209.
28
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 51-56.
Burada, Halife el-Manrun (dnemi: 136-
158/754-775) astronomiyle ilgili ok hacim-
li bir eser olan Siddhntay Sanskriteden
Arapaya tercme ettirmesi byk nem
tar. Onun verdii direktif, Sasani astrono-
misinin slamdaki en gen temsilcilerinden
birisi, el-Fezr, tarafndan 154/770 ylnda
yerine getirildi.
29
Sadece, astronomik ve matematiksel bir konu-
da eviri iin zorunlu olan Arapa terminoloji
gibi gerekli koullarn o dnemde gerekle-
mi olmas deil, ayn zamanda el-Fezr ve
onun ada Ya b b. rn kendi eserle-
rinin birounda teorik ve pratik astronominin
konularn ele alabilmeleri de dikkate deer.
Bu ikisi, dier konularn yan sra usturlaba
ve gkyz koordinatlarn len halkal-kre
(t el-ala)ye dair eser vermilerdir.
30
Ben,
astronomi alanndaki zmseme dneminin
balangcn burada grmekteyim.
Devlet ve bilim adam olan Yay b. lid el-
Bermeknin (120-190/738-805) Ptolemenin
Almagest isimli eserini Arapaya tercme
ettirme amac bu balamda anlalabilir. Onun
bu arzusu Hinte Siddhntann evirisinden
tahminen 25 yl sonra gerekleebilmiti.
Arap-slam kltr evresinde astronominin,
hatta genel olarak btn bilimlerin ulam
olduu seviye hakknda hkm verebilmek
iin u rnek yeterlidir: Bilgin ve sanatlar
hamisi el-Bermek bu ilk eviriden memnun
olmad iin, farkl bilim adamlarn ayn
eseri yeniden evirmekle grevlendirmiti.
31
zmseme srecinin balangcna ynelik
daha ak bir iaret kimya alannda grlebilir.
Arapa yazan birok bilim adam 2./8. yzyln
ikinci yarsnda bu alanda, genellikle kitaplar
29
30
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.
31
10
G R
henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol
alyorlard. phesiz bu mtevaz apta bir
zmseme olarak alglanabilir. Fakat burada
kastedilen bu mtevaz zmseme deil, geli-
erek kimyaclktan doa filozofluuna yk-
selmi, bahsedilen zaman dilimindeki hemen
hemen btn bilim dallaryla uram bir
bilim adamnn, Cbir b. ayynn, ortaya
kmas olgusudur. Bununla ilgili blmde
ayrntlaryla deineceimiz zere, onun bize
ulaan yzlerce risalesi, almalarn ncelik-
le uydurma eserler yoluyla kendisine ulaan
bilgiler zerine ina ettiini gstermektedir.
Cbirin eserlerinin, kendi verdii atflardan
hareketle ortaya kan kronolojik sralamas
artc derecede bir bilimsel geliimi aa
vurur. O, kimya alannda, doada var olan
maddeleri niceliksel ilikilerini belirleme
yoluyla niteliksel analizlerine ulamay hedef-
leyen bir disiplini kurmaya alan bir bilim
adam olarak karmza kmaktadr. Ona
gre insan bilgisinin btn gereklikleri, ken-
disinin ller retisi (ilm el-mzn) ad
verdii denge ilikileri prensibine gtren bir
nicelik ve l sistemine balanabilir. Cbir,
bilimsel geliiminin balangcnda zmseme
srecinin bir figr olarak belirdi ve hemen
sonrasnda ise cesur ve olabildiince yaratc
bir doa filozofu oldu (Bkz. katalog Cilt IV,
99 vd.).
Sosyal bilimler alanndaki e zamanl devam
eden geliim de ok byk atlmlar gster-
di. Her bir bilim adam kendi nclerinin
eserleri zerine yeni eyler ina ederek bun-
lar olabildiince geniletiyor ve vazgeilmez
eserler haline getiriyordu. Amr b. Osmn
Sbeveyhin (. tahminen 180/796)
32
, Kitap
(el-Kitb) diye tannan gramer kitab buna
rnek olarak gsterilebilir. Daha sonraki
32
nesillerce gramerin bayapt olarak kabul
edilen bu antsal eser, hacmiyle ve sistematik
yapsyla Arap-slam kltr ierisinde bilim-
lerin ksa bir zaman zarfnda ne kadar hzl ve
kkl geliim bulduuna tanklk etmektedir.
3./9. Yzyl
3./9. yzyln ilk bete birinde bilimlerin geli-
im sreci, yaratclk periyodunun balang-
c saylabilecek derecede tamamen yeni bir
karakter kazand.
Geri slam dnyasnda uralan bilimler,
3./9. yzylda da rahatsz edilmeden yollarn-
da ilerleyebilmek iin, niteliksel ve nicelik-
sel geliimlerinde bir nceki yzylda oluan
uygun koullardan yararlanabildiler ve dahas
bu yeni yzyln ilk on yllarnda Halife el-
Memnun (dnemi: 198-218/813-833) saye-
sinde doan yepyeni bir kuvvet kazandlar.
Yunan bilimlerinin hayran olan bu hkm-
dar, Yunanca eserleri Bizanstan ve fethedilen
dier kltr merkezlerinden Badata getirtti.
Henz evirilmemi eserleri Arapaya evirt-
mekle kalmayp, ayn zamanda birok eski
eviriyi de yeniletti.
Bizim imdiye kadar ok kesinlemeyen bilgi-
mize gre, el-Memn kurduu Bilgelik Evi
(Beyt el-ikme) adndaki bir kurum aracl-
yla bilim adamlarnn almalarn kolayla-
trd ve organize etti. Halifenin bizzat kendisi
birok bilim alanna vakft. Onun inisiyatifi
sayesinde birok eser dodu. Yine o, projele-
rin yrtlmesine sk sk katld. Ulalan bir
sonutan memnun olmamas, ya da o sonucu
amak istemesi balamnda yaratc bir karak-
ter gsterdii iin onun baarl ilerinden
bazlar burada dile getirilmelidir.
O, Ptolemenin Almagestinin Arapaya
ilk tercmesinin yapld zamanda evril-
G R
11
mi bulunan, yine Ptolemeye ait
isimli dier bir eserini astronomla-
rna kontrol ettirip dzeltmeler yaptrd. Bu
giriimin sonular ez-Zc el-Mumtaan ad
altnda yaynland.
33
Halifenin astronomlaryla yrtt alma-
lardan birisi de kblenin olabildiince kesin
belirlenmesi iin Badatla Mekke arasndaki
boylam farknn tespit edilmesidir. Burada
nemli olan, halifenin bu iki ehrin yrrlkte
bulunan astronomik cetvellerin koordinatla-
rna gvenmek yerine, ay tutulmasn ahsen
gzlemleyerek salam olmasdr. Elde edi-
len 3 lik boylam fark (dorusu 437) hayli
baarldr.
34
leriki dnemlerde yeryzn matematiksel
kavrama giriimleri asndan, el-Memnun
meridyendeki bir derecelik boylam uzunluu-
nun tam olarak tespiti amacyla astronomlar
grevlendirmesinin ok byk nemi vardr.
Halifenin astronomlarndan bir grup, hem
gnein konumunu hem de len izgisinin
tam ynn belirlemek amacyla baz aletler,
ip ve ubuklar yardmyla Suriye ve Irak ova-
larnda bir ok lm yaptlar, bir derecelik
boylam uzunluunun 56 ve 57 mil arasnda
olduunu belirlediler, ortalama deer olarak
56 mil kabul edildi. Bu, modern lm
deerlerine ok yakn bir sonutu. Carlo A.
Nallinonun ifadesine gre bu lm, kesin
olmayan birok hipoteze dayal Eratosthenes
lm karsnda bilimsel, uzun ve yorucu
bir almann sonucunda elde edilen ilk ciddi
yeryz lmdr.
35
Ayrca halife, Bizansa
yapt sefer esnasnda bir derecelik boy-
lam uzunluunu trigonometrik olarak yeni-
33
34
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.
35
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.
den tespit ettirme frsatndan da yararland.
Dnyann yarapn trigonometrik olarak
belirleyebilmek iin, deniz seviyesinden hayli
yksek konumda bulunan bir kyda, bat
esnasnda gnein alalmasn kendisine elik
eden astronom Sind b. Alye ltrd. Bu,
daha sonralar Francesco Maurolico (1558),
Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntiniye
(1580) atfedilen bir yntemdir.
36
Halife el-Memnnun astronomiye ve bu
daln ilerlemesine ynelik youn ilgisi, onu
ilk olarak Badatn emmsiyye semtinde
ve daha sonra amn yaknnda bulunan
siyn tepesinde birer gzlemevi kurma-
ya sevketti. O, byk aralar ve aralksz
gzlemler yoluyla, ncekilerin lmlerin-
den daha kesin lmlere ulamay hedefledi.
Grld kadaryla el-Memn astronomi
tarihinde gerek anlamda gzlemevi kuran ilk
kiidir.
Son olarak, el-Memn tarafndan hayata
geirilmi, phesiz ok nemli ve gelecek
kuaklar iin de mhim sonular dourduu
gzlemlenebilen bir projeden bahsedilmeli-
dir. Bu proje corafya ve kartografi alanna
aittir.
Arap-slam kltr dairesinde, enlem-boylam
dereceleri ile haritalar ve lkeler corafyas
alannda henz yeni elde edilmi ve hi de
nemsiz saylamayacak tankln kazanl-
masndan sonra
37
, Ptolemenin
isimli eseri Arapaya evrildi. Buna
ek olarak Arap-slam bilginleri, Marinosun
(2. yzyln ilk yars) corafya ve haritalar-
n 3./9. yzyln balangcnda tandlar.
38
Bu
balamda el-Memn, bir dnya haritas ve
36
37
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 73 vd.
38
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.
12
G R
blgesel haritalar ieren coraya eseri meyda-
na getirilmesine karar verdi ve bir grup bilgini
bu i iin grevlendirdi. Anlalaca zere,
bu bilginler ilk olarak, bir corafya kitab
olmaktan ziyade kartografik bir giri niteli-
indeki Ptoleme Corafyasn temel aldlar.
Bu Ptoleme Corafyas yaklak 8000 yerin
koordinatlarn iermekteydi ve bunlar, ok
az mstesna, astronomik lmler yoluy-
la ulalm veriler deildi. Bu koordinatlar
Marinosun corafya ve haritalarndan elde
edilmi ve biraz daha gelitirilmiti.
el-Memnun corafyaclar tarafndan izil-
mi olan ve gnmzden yaklak yirmi yl
nce kefedilen dnya haritas, blgesel hari-
talar ve de bunlarn koordinatlarn toplayan
kitap, kartografya tarihi iin ok yeni bir
ufuk amaktadr. Yine de tarihinin bunun-
la n yargsz bir ekilde deerlendirmeye
hazr olup olma- d sorulmaldr. Ben kendi
deerlendirmemi iki yl nce yaynlanm olan
Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland
(Geschichte des arabischen Schrifttumsun
10. ve 11. cildi) isimli aratrmamda ortaya
koydum ve aratrmann nemli baz nokta-
larn bu katalogun haritayla ilgili blmnde
sunacam. Arap-slam kltrnn evren-
sel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu
genel girite ben, temel dncemi ve konuya
ilikin yllar boyu sren uram sonucunda
elde ettiim kanaatimi dile getirmek istiyo-
rum. Halife el-Memn tarafndan grevlen-
dirilen astronom ve corafyaclarn gayret-
leri ne kadar byk olursa olsun, baarlar
snrsz olmamtr. Bu durum onlarn Yunan
ncleri iin geerli olduu gibi, Avrupadaki
ardllar iin de geerliydi. Naif ve zorlamayla
ortaya kan harita tarihilii bak asna
artk kendimizi teslim edemeyiz. Bu bak
asna gre, 14. yzyln banda Giovanni
Carignano
39
gibi bir rahibin, ikamet ettii yer
Cenovada sadece kendisine ulaan haberlere
dayanarak, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi
ve Anadoluyu, oralarda bulunmakszn ve
nesillerboyunca aktarlarak kazanlan hari-
talar ve kaytlar kullanmakszn, gereine
ok yakn tasvir eden bir dnya haritas yapa-
bilecek durumdaym. Bu bak asna bir
baka rnek de udur: 1724 ylnda Guillaume
Delisle Paristeki atlyesinde oturarak, yz-
lerce yeri koordinatlaryla, denizleri ve glleri
sahilleriyle, devletleri snrlaryla ve rmaklar
yataklaryla birlikte hemen hemen mkem-
mellie ular derecede, Dou Anadolu ve
Kafkasyay da ieren bir ran haritasn o
blgede nesiller boyunca gelitirilen haritalar
ve kendi diline yaplan eviriler olmadan ize-
bilmitir.
40
Sunduumuz bu realite temeline ve tarihsel
verilere dayanarak gryoruz ki el-Memnun
corafyaclar kendi nclerinden aldklar kar-
tografik tasvirleri nemli lde tashih etmi-
lerdir. Elde ettikleri bu ilerleme, Bizansl bilgin
Maximos Planudesin Ptoleme corafyasnn
aktarlan bilgilerine dayanarak, 1300 ylnda
yeniden oluturduu dnya haritas sayesinde
llebilir. el-Memn tarafndan grevlendi-
rilmi olan bilginler, o zamann meskn dn-
yasnda hemen hemen merkez konumda olan
Badattan hareketle, mmkn olabildiince
kendi gzlemlerine ve lmlerine dayanarak
gney ve orta Asya, dou ve kuzey Afrikay
kavrama gibi bir avantaja sahiptiler. Bizim iin
el-Memnun haritas birok farkl sebepten
tr r ac bir neme sahiptir. Koordinat
kitabna dayanarak yeniden oluturulmu
haritayla birlikte bu harita, ana nshann
artk aktarlamayacak olan baz zellikleri
39
40
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 413 vd.
G R
13
bir yana insanln 3./9. yzyln ilk eyrein-
de yeryznn kartografik tasvirinde ulatk-
lar kazanmlar yanstmaktadr. Bylelikle
hem Arap-slam kltr evresinde hem de
Avrupada ok byk etkilerde bulunan bu
harita, sz konusu gelime hakknda hkm
verebilmek iin bize salam bir temel sala-
maktadr. Bu harita, yer yzn tasvir etme-
deki hayli gelimi formu bir yana, kresel
projeksiyon, kartografik lekleri ve dalarn
perspektif tasviri gibi kartografik yardmc
aralaryla, bizim bu yardmc aralarn dou
zamann olabildiince geriye doru tarihleye-
rek dzeltmemize yardm etmektedir.
Henz 2./8. yzyln ikinci yarsnda, zellikle
Hinte Siddhntann Arapaya tercmesin-
den sonra sfr rakam bilgisine (kavramna)
ulalmasn salayan ve bylece kayda deer
bir ilerleme gsteren matematik, 3./9. yzy-
ln ilk eyreinde hemen hemen e zamanl
doan cebir kitab sayesinde yeni bir zen-
ginleme yaamtr. Bu eserlerin yazarlar
Muammed b. Ms el-rizm
41
, Sind b.
Al
42
ve Abdulamd b. Vsi bn Trkdr
43
.
Kitaplarnn bal ise yeniden kurmak ve
karlatrmak anlamnda Kitb el- Cebr ve-
l-Mubeledir. Bunlar cebirin aritmetikten
bamszlatrlan birinci ve ikinci dereceden
ilk denklemleridir. Kendi verdii bilgiye gre
el-rizm, kitabn Halife el-Memnun
istei zerine yazmtr. Her eserin de,
helenistik douda ekillenen, Yunan, Hint
ve ge dnem Babil elementlerini dorudan
ya da dolayl olarak iine alan harmanlama
karakterli bir gelenee bal olduklar grl-
mektedir. el-rizmnin cebir ve aritmetii,
Latinceye evrildikten sonra 12. yzyldan iti
41
42
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 242-243.
43
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 241-242.
baren Baty ok derin ekilde etkilemitir
44
.
3./9. yzyln ortalarnda slamda matematik,
sahip olduu yaratclk periyodunun eiine
ulam grnmektedir. Bu olgunun tipik bir
rneiyle Ben Msnn (Ms b. kirin
oullar: Muammed, Amed ve el-asan)
eserlerinde karlamaktayz. Daha onlarn
matematikle uratklar dnemde bu ala-
nn en nemli eserleri olan klid, Arimed,
Apollonios, Menelaos ve dier yazarlarn
kitaplar Arapaya tercme edilmi olarak
bulunuyordu. Terminolojik zorluklar byk
lde almt. klidin Elementler isim-
li geometri eserinin ierii, 70-80 yl nce
kaleme alnm erhler yoluyla tam anlamyla
zmsenmiti. Ms oullarnn daha yal
adalar canl ilgileriyle Yunanlarn tm-
dengelimsel geometrilerine ilikin monogra-
fik risaleler kaleme almlar; bu karde de
balayan bu faaliyeti bizzat kendi monografile-
riyle ileriye tamlar ve gelitirmilerdi. Bize
kadar ulaan eserleri onlarn, ncleri olan
Yunanlarn almalarn bir yaratclk gay-
reti ile korkusuzca tartabildiklerine tanklk
etmektedir. Onlarn bu abalar ile gerekten
ne kadar yenilik getirebildikleri belirleyici bir
lt deildir. Geometri eserlerinde bir ann
eit paraya blnmesinde yeni bir zme
ulatklarn sylemektedirler. Bu zmde,
daha sonra devam eden geliim srecinde
Paskal helezonu diye isimlendirilecek olan
bir eriden hareket etmektedirler. Bizim bir
kanaate ulamamzda kardelerin bu baar
dereceleri, takndklar tavrdan daha az nem-
lidir. Bu karde ayrca Arimed tarafndan
gelitirilen metoda gre daire hesaplamasna
kalkmlar ve bunu baarmlardr. Onlar
farkl delil sunular ve ekillerin tariflerin-
de baka harfler kullanmalaryla kendilerini
Yunan statlarndan mmkn olabildiince
uzaklatrmaya abaladlar
45
. Bu kardeler,
44
45
Suter, H.: ber die Geometrie der Shne des Ms ben
14
G R
genin yzeyine ilikin Heron Teoremini
biliyorlard ve yine de bunun iin muhtemelen
ge dnem antik geometrisinden etkilenen
baka bir kant kullandlar. Ayrca onlar kp
kkn, kbik olmayan bir saydan karma
iini seksagesimal [60l say sistemine daya-
nan] kesirlerde olduka kesin hesaplayabil-
milerdir
46
.
Ms oullarnn ada doa filozofu Yab
b. s el-Kind (. 256/870), meteoroloji
alanndaki yaratclk periyodunun balang-
cna ynelik ilgi ekici ipular vermektedir.
el-Kind, Aristoteles meteorolojisinin btn
konularn, Aristotelese ve onun rencisi
Theophrasta da dayanarak ilemitir
47
. O,
yan sra birok probleme ilikin bamsz
ve orijinal aklamalar yapmtr, rzgrlarn
oluumuna ilikin aklamalar gibi
48
. O, bu
hususla fiziki olarak genleme kanununa
dayanmt: Btn cisimlerin hacimleri souk-
luk derecesine gre klr ya da scaklk
derecesine gre geniler. Bu genleme pren-
sibinde Kind rzgr oluumunun aklama-
sn bulmakta ve yle demekte: Hava scak-
lk nedeniyle geniledii blgeden soukluk
nedeniyle kld blge ynne doru
akar.
49
Gnein kuzey yarmkre zerinde
olduu srada, orada bulunan hava, scaklk
nedeniyle genleir ve gneye doru akarak
orada bulunan soukluk nedeniyle klr.
Bu yzden, topografik nitelikler ve yan etkiler
nedeniyle yn deiimi olmadka rzgrlar
genellikle yazn kuzeyden eser, kn ise tam
tersi olarak gneyden.
Schkir, Bibliotheca Mathematica iinde (Stockholm) 3.
Seri 3/1902/259-272, zellikle 272 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 76, s. 137-150 zellikle
s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34, 249.
46
Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte
der Mathematik, Cilt 1, 3. Bask Leipzig 1907, s. 733; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34-35, 251.
47
48
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
49
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
el-Kindnin rzgarn oluumu ve ynne
ilikin aklamas, bu aklamann ncleri
kabul edilen George Hadley (1685-1744) ve
Immanuel Kantn (1724-1804) modern ak-
lamalaryla tamamen rtmektedir
50
.
Gelgit olaynn nasl meydana geldiine ili-
kin modern bilimsel aklamalarn balangc
da 3./9. yzyln ilk yarsnda aranabilir. Bir
doa filozofu olan Amr b. Bar el-Ci
(. 255/888) gelgitin, Ayn ekme ve itme
gcnn suya etkisiyle orantl olduu gr-
n dile getirmektedir
51
. Bu gr el-Cin
takipilerinden birisi tarafndan daha kesin
ve zenli bir ekilde formle edilmitir: Ay
ile denizin ilikisi mknats ile demirin ilikisi
gibidir. Ay hareket ettike ve dndke suyu
kendisine doru eker
52
.
Sosyal bilimlerdeki gelimeler, burada birka
rnekle ana hatlar betimlenen doa bilim-
lerindeki gelimelerin hi de gerisinde kal-
mamtr. Fakat maalesef bu bilimlerin tarihi
deerlendirilmesinde ykc ve tkezleyici bir
bak as olumutur. Bu bak asn temsil
eden baz arabistler, slam ncesi dnem-
den itibaren en erken nesillerin yaznsal, iir-
sel, hukuksal, tarihsel, teolojik ve filolojik
metinlerin snflandrlmasnn bu dnemde
yani 3./9. yzyln ilk yarsnda oluturuldu-
u eilimindedirler. Bu eilimin temsilcile-
ri, bu dnemde, 3./9. yzylda, ortaya kan
eserlerin yazarlarn, o dneme kadar sadece
szl olarak ulaan malzemeyi ilk kez toplayp
yazl hale getiren kimseler olarak grmekte
ve bu gre kendilerini inandrm grn-
mektedirler. Bu eilime kar u gr ileri
srlebilir: Bu periyodun yazl rnleri, yeni
edebi trler ortaya koyma yoksulu olmakszn,
esas itibariyle geniletme, daha sistemli ina,
50
Bkz. Schneider-Carius, K.: Wetterkunde, Wetterfor-
schung, Mnih 1955, s. 82-87; Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s.
242-243.
51
52
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 304.
G R
15
seme-ayklama ve yorumlamaya, ksacas en
geni anlamda gemite oluturulmu edeb
faaliyetleri tamamlama ve ileriye tamaya
yneliktir. Bu anlamda teolojik-diyalektik
eserlerde atomistlerin 2./8. ve bir sonraki
yzylda rakiplerine kar tam bir ustalkla
yrttkleri matematiksel tartmalar karak-
teristiktir
53
.
3./9. yzyln ikinci yarsnda yaratc ege-
menliin iaretleri artt. Astronomi alannda,
glge uzunluklarnn hesabnda ve bylece
bu yzyln banda ortaya kan gne saat-
leri imaline ynelik pratik uralarda nem-
li gelimeler elde edildi. el-Kind, ncs
Ptolemeden daha farkl bir biimde azimut
as elde etti [yani, yldzlarn ve Gnein
dou ve bat alarn hesaplama iini geli-
tirdi]. Daha gen ada el-Mhn, 3./9. yz-
yln ikinci yarsnda ayn problemle urat ve
geometrik sunumdan el-Kindnin uzaklat-
ndan ok daha fazla uzaklaarak kapsaml
srf bir grafik yntemi kulland. Dier taraftan
gne saatinin nokta nokta konstrksiyonun-
da kanlmaz olan azimutu ve glge uzunlu-
unu hesap yoluyla verme metodu, 3./9. yzy-
ln son eyreinden itibaren, grafiksel olarak
verme metoduna kar gittike artan bir nem
kazand. Bu hesap yoluyla zmleme akm-
nn temsilcileri olan Sbit b. urra ve torunu
brhm b. Sinn, yass gne saatlerinde nok-
tasal olarak ina edilmi olan saat izgilerinde
yamuk izgisellii kefettiler. Bunun brhm
tarafndan ortaya konan kant, daha sonra-
lar Christoph Clavius
54
(1537-1612) ve Jean-
Babtiste Delambre (1749-1822)
55
tarafndan
ileri srlenin ayndr.
Sbit b. urra (. 288/901) gece ve gndz
eitliinin gezegenler yrngesinde ilerleyen
noktasnn (presesyon) kesin olarak lle
bilmesi iin iyiletirilmi bir deerin belir-
53
54
Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte
der Mathematik, Cilt 2, s. 556.
55
lenmesine katkda bulunmutur. Bu ilerleme
deeri, Ptoleme ve Hipparchosta 100 ylda 1
veya bir ylda 36'' iken, Sbite gre 66 ylda 1
dir, yani bir ylda 55''dir. Sonraki dnemlerde
astronomlar bu yndeki dzeltmeyi daha da
ileriye gtrmlerdir.
Mesela Nareddn e-s (. 672/1274) iler-
lemenin her 70 ylda 1 ya da her bir ylda
51'' olduunu hesaplayarak bulabilmitir ki,
bunun Yeni ada geerli olarak kabul edi-
len 72 ylda 1lik deere daha o dnemde ok
yaklam olduu grlr
56
.
Uzun sren gzlemleri sonucunda Sbit b.
urra Gne evcinin, burlar balamnda
hareket ettiini fark eden ilk kiidir
57
. Bu
hareketin en yksek hzlanma ve yavalama
derecesinin daha kesin bir tanmna 4./10.
yzyln sonuna doru el-Brn ulamtr
58
.
Endlsl astronom brhm b. Yay ez-
Zerl 5./11. yzyln sonlarna doru, evcin
ileriye doru hareket deerinin 279 ylda 1
olduunu bulmutu. Bu da bir ylda 12,09'' ye
karlk gelir ki gnmzn 11,46'' deerine
ok yakndr
59
.
3./9. yzyln sonuna doru Eb el-Abbs
el-rnehr Ptolemenin aksine Gne tutul-
masnn dairesel olabileceini savundu ve tam
Gne tutulmasnn, Gnein dnyadan en
uzakta deil orta uzaklkta bulunduu srada
olabilecei grn ileri srd.
60
Dairesel
bir gne tutulmas Avrupada Chr. Clavius
tarafndan 1567 ylnda gzlemlenmitir
61
.
56
57
el-Mesd, et-Tenbh ve-l-rf, Leiden 1893, s. 222;
Wiedemann, E.: ber bit ben Qurra, sein Leben und
Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Soziettin
oturum bltenleri ierisinde (Erlangen) 52-52/1920-
21/189-219 (Tkbasm: Aufstze zur arabischen Wissens-
chaftsgeschichte ierisinde, Cilt 2, s. 548-578, zellikle s.
565); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 163.
58
59
60
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 173.
61
Bkz. Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur
Physik, Wiesbaden 1963, s. 27.
16
G R
3./9. yzyln ikinci yarsnda eser vermi olan
corafyac Amed b. mer bn Rusteh
62

anda yaygn kozmolojik ve astronomik teo-
riler arasnda unlar anlatyor: Dnya evre-
nin herhangi bir yerinde bulunmaktadr, orta
noktasnda deil; Dnya dnmektedir, fakat
Gne ve gk kreleri deil. Bu gne mer-
kezli sistem vizyonunun nereden kaynaklan-
dn gerekten bilmek isterdik. bn Rusteh
devamla u gr dile getirmektedir: Evren
sonsuzdur ve evren ierisinde dnya sonsuza
doru hareket etmektedir.
Arap-slam kltr evresinde astronomik ara
ve gerelerin icad da bu yzyln son eyrein-
de balamtr. Bunlardan bir tanesi, mucidi
olarak Cbir b. Sinn el-arrnnin
63
kabul
edildii kresel usturlaptr (bkz. Katalog Cilt
II, s. 120). ada olan el-Fal b. tim en-
Neyrz, atmosferde bulunan ya da yer yze-
yinden ykselen cisimlerin uzakln lmeye
yarayan aletlerin ilk mucidi olarak kendisini
grmekte ve bununla vnmektedir
64
.
Matematik tarihinde ileriye doru atlm ok
nemli bir adm, matematiki ve astronom
Muammed b. s el-Mhn (muhtemelen
275/888e kadar yaad) tarafndan atld. O,
Arimedin pergel ve cetvelle zlemeyen
bir problemini nc dereceden bir denk-
leme dntrd. Ama o, bu denklemi z-
meyi baaramad.
65
el-Mhn ayn zamanda
azimutun [yldzlarn ve Gnein dou ve
bat alarnn] hesaplanmasnda, kresel
bir genin kenarlarndan adan birisini
hesaplayp, kresel kosins teoreminin pratik
kullanmna ulam olan ilk matematikidir.
Tpk Paul Luckeyin
66
1948 ylnda kant-
62
Kitb el-Al en-Nefse, Leiden 1891, s. 23-24.
63
64
Bkz. a.e., Cilt 7, s.268-269.
65
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 260.
66
Bkz. Beitrge zur Forschung der islamischen Mathema-
tik. I. Die ltere Gnomonik, Orientalia ierisinde (Roma)
N.S. 17/1948/490-510, zellikle s. 502-503 (Tpkbasm:
lad gibi, el- Mhn bu konuda Johannes
Regiomontanusun (1436-1476) ncsdr.
3./9. yzyln ikinci yarsnda Sbit b. urra
sadece astronomide deil ayn zaman-
da matematikte de mkemmel iler baar-
d. Pythagoras teoremini her tr gen iin
genelletirdi. Ancak, Sbit b. urrann bu
teoremi, Avrupada mucit olarak John Wallis
(1616-1703)in adn tamaktadr
67
. Sbit b.
urra, parabollerin kare ve kplerini almaya
dair yazd her iki kitabnda Arimedin bu
alanda ortaya koyduu almay bilmeksizin
sonsuz kkler hesabn kullanmtr. Onun
paraboln karesini almas integralin
o
a
px
dx hesaplamasyla rtmektedir. O, byle-
ce unutulmaya yz tutmu integral toplam
hesaplama yntemini ustalkla tekrar canlan-
drd; bu yntemin yardmyla fiilen ilk kez
x
n
gcnn bir integralini kesirli bir s iin
hesaplad ve hatta yine, integrasyon aral-
n eit olamayan paralara blmek suretiyle
o
a
x
dxi ilk olarak hesaplad. 17. yzyln

ortasnda P. De Fermat benzeri bir yn-
temle, paraboln eksenlerini geometrik bir
dizi oluturan paralara ayrmak suretiyle
y=x
m/n
nin m/n<1 iin olan eimlerini kareye
evirme giriiminde bulunmutur
68
. Sbitin
parabolitlerin ieriini hesaplama yntemi de
Arimedinkinden hayli farkldr. Baka bir
yenilii, onun yan eksen evresinde oluan bir
paraboln rotasyonuyla ortaya kan kubbe-
lerin (parabolitlerin) hacimlerini sivriltilmi
Islamic Mathematics and Astronomy serisinde Cilt 96, s.
46-66, zellikle s. 58-59.
67
Bkz. Sayl, Aydn: Sbit ibn Kurrann Pitagor teore-
mini tamimi, Belleten (Ankara) 22/1958/527-549; Ayn
yazar, Thbit ibn Qurras Generalization of the Pythago-
rean Theorem, Isis 51/1960/35-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 266.
68
Bkz. Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, Basel 1964, s. 291; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
38, 265-266.
G R
17
ya da bask tepe noktasyla hesaplamasdr.
Arimed sadece rotasyon ekseni ile parabol
ekseninin ayn olduu parabolitlerle ura-
mt.
69
Sbit b. urrann ada olan abe el-
sib daha nceleri, ay paralaksnn hesap-
lanmasnda bir tr iterasyonal metot [adm
adm yaklama metodu] kullanmt. Burada
sz konusu olan, daha sonralar Johannes
Kepler (1571-1630) tarafndan gezegenler
hareketi retisi balamnda ileri srd bir
denklemin benzeridir.
70
abe belki de 1-90
lik bir logaritma izelgesinde kosekantlar
(ur e-ill) sunan ilk matematiki ve astro-
nomdur;
71
bununla birlikte Arap ardllar bu
konuda onu takip etmediler. Anlalan o ki
onlar sekantlarn ve kosekantlarn, trigono-
metrik hesaplamalarda zorunlu olmadn
fark etmilerdi. Batda ilk olarak Nikolaus
Kopernikus (1473-1543) sekant izelgesini
yapt ve bunlar Batda da 17. yzyldan itiba-
ren, gereksizliklerinin iyice belirginlemesin-
den sonra trigonometri alanndan kayboldu-
lar.
72
Cebirin slam lkelerinde 3./9. yzyln ikinci
yarsnda ok hzl bir geliim gstermi oldu-
u, tahminen bu yzyln son eyreinde bu
69
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 38, 266.
70
Bkz. Kennedy, E. S. - Transue, W. R.: A medieval it-
erative algorism, The American Mathematical Monthly
(Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83; Kennedy, E. S.: An early
method of successive approximation, Centaurus (Kopen-
hagen) 13/1969/248-250; Juschkewitsch, A. P., a.e., s. 324;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 276.
71
Schoy, K.: ber den Gnomonschatten und die Schatten-
tafel der arabischen Astronomie. Ein Beitrag zur arabi-
schen Trigonometrie nach unedierten arabischen Hand-
schriften, Hannover 1923, s. 14-15 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 25, s.
187 vd., zellikle s. 200-201); Tropfke, J.: Geschichte der
Elementar-Mathematik, Cilt 5, 2. Bask, s. 29; Juschke-
witsch, A. P.: a.e., s. 309; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 39, 276.
72
Tropfke, J.: a.e. Cilt 5, S.29-30; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 39.
konuya ilikin Eb Kmil uc b. Eslem
73
tara-
fndan yazlan eserle onun ncllerinin yakla-
k h. 60-70li yllarda ortaya km eserleri
arasnda bir karlatrma yapldnda ortaya
kar. Geri Eb Kmil, tpk nclleri gibi
birinci ve ikinci dereceden denklemler snrn
amyor, ama onun, aritmetikletirmede ok
uzun bir yol katettii ve teorik yannn ok ne
kt grlmektedir. Geometrik kantlama
yntemini kullanmda Eb Kmilin kendini
boyuta ballk zincirinden kurtardn da
grmekteyiz
74
: Eb Kmil orantlardan bah-
setmekte, lekde olan ve olmayan unsurlar
arasnda hi bir ayrm yapmamaktadr. Onda,
Yunanlarda gze arpan, irrasyoneller kar-
sndaki rkeklik kaybolmutur. el-rizm
tarafndan tantlan elemana saylar, kk-
ler ve kareler yedinci dereceye kadar bilin-
meyenler eklenmitir
75
.
el-rizm ile birlikte Eb Kmil, eserle-
rinin brani ve Latince evirileri yoluyla
Avrupada derin etkilerde bulunan slam
bilginlerindendirler. Eb Kmilin en uzun
sreli ve gl etkisi, onun Latinceye ev-
rilen haliyle Algebrasn sklkla kullanan
Pisal Leonardonun Liber abaci isimli eseri
araclyla olmutur. Pisal Leonardo prob-
lemlerin bir ksmn Eb Kmilin kitabndan
kelimesi kelimesine almtr
76
.
3./9. yzyln ikinci yarsnda tp ve farmako-
loji de dikkate deer lde geliti. Eb Bekr
er-Rz (doumu yaklak 251/865 lm
73
74
Bkz. Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 223; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 39, 278-279.
75
76
Weinberg, Josef: Die Algebra des Ab Kmil o
ben Aslam, Mnih 1935, s. 16 (Tpkbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 23, s. 107
vd., zellikle 122); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 280.
18
G R
313/925) kendi dneminin en nemli tabibidir.
ok hacimli Kitb el-v (Latincesi: Liber
continens) isimli eseriyle ve dier birok ese-
riyle er-Rz tp ve farmakoloji alannda sade-
ce kendi kltr evresinde etkilerde bulun-
makla kalmayp, birok eserinin Latince ve
branice evirisiyle de Avrupada 17. yzyla
kadar tartmasz tp otoritesi olarak kabul
edilmitir
77
. Ayrca o, bildiimiz kadaryla
Cbir b. ayyndan sonra Galen tbbn bir-
ok noktada eletiren ikinci kiidir. Onun
Galen hakknda Kukular isimli alma-
s
78
[Kitb e-ukk] tp tarihi asndan ok
nemlidir.
Arap oftalmoloji biliminin hakl bir ne sahip
uzman Julius Hirschberg
79
er-Rznin Kitb
e-bb el-Manr eserinde k dmnde
gz bebeinin daraldn syleyen ilk kii
olduuna dikkat ekmektedir. Sadece tp a-
sndan deil, ayn zamanda optik tarihi iin de
er-Rznin grmeye ilikin kitabnda ve ayrca
Galeni eletirdii eserinde, grme ileminin
gzden kan nlar yoluyla gerekletiini
savunan klid ve Galenin grme teorilerini
rtmesinin r ac bir nemi vardr
80
.
Cbirin almalarn temel alan er-Rz
kimya alannda, malzemeleri, aletleri ve yn-
temleri ok ksa bir ekilde tanmlayarak
konuyla ilgili bilhassa pratik amalara hizmet
eden bir literatr oluturmutur.
Corafya alannda bu zaman diliminde, 3./9.
yzyln ikinci yarsnda, bir nceki dnemde
ortaya km olan ehirler ve fetihler tarihi
trnden kendine zg bir beeri coraf-
ya (antropocorafya) dodu. rnek olarak,
doa filozofu ve ehir tarihcisi Amr b. Bar
el-Cin (. 255/868) el-Emr ve-Acib
77
78
79
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (= Graefe-
Saemisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde,
Cilt 13), s. 105; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 18, 277.
80
el-Buldn
81
, Ubeydullh b. Abdullh bn
urradbihin (. 289/902den sonra) Kitb
el-Meslik ve-l-Memlik
82
ve Amed b. s
el-Yabnin (. 300/913 civarnda) Kitb
el-Buldn
83
isimli eserlerini sayabiliriz.
Fizik ve teknoloji alannda Endlsl Abbs
b. Firns (. 274/887) ismi burada dile getiril-
melidir. Bu ok ynl bilgine fizik ve astro-
nomi alanlarnda birok bulu atfedilir. Uzun
zaman devam eden nn bir uma deneme-
siyle kazanmtr ki belirli bir mesafe umay
baard rivayet edilmektedir
84
.
Bu dnemin dier bilimsel disiplinlerinde
yaanmakta olan gelime, ok hacimli, krono-
lojik olarak dzenlenmi, devletler ve dnya
tarihi eserlerinin doduu historiyografya
alanyla paralellik arzetmektedir. Bu trn
bize ulaan en tannan ve en nemli eseri
kukusuz Muammed b. Cerr e-abernin
85

(. 224-310/839-923) Kitb Abr er-Rusul
ve-l-Mulk adl kitabdr. Bu devasa eser M.J.
de Goejenin takdire ayan 15 ciltlik edis-
yonundan (1879-98) itibaren oryantalistik
almalarn hizmetindedir. Geri gnmz
kullancs iin bu eserdeki kaynak alntlama
tarz anlalmaz ve sknt vericidir. Her bir
habere elik eden rivayet zincirlerini, yazar
tarafndan alntlanan yazl kaynaklarn,
yazarlarna ya da nceki nesillerin yazd
eserlerin rivayet hakkna sahip ravilere birer
iaret olarak anlama yerine, onlar herhangi
bir ekilde umuma ulaabilmi olan szl
81
Bu eserin ok ksa bir zeti Kitb el-Evn ve-l-Buldn
bal altnda Ch. Pellat tarafndan baslmtr: el-Ci
Rid el-Corfyye el-nsniyye, el-Mar (Beyrut)
60/1966/169-205.
82
M.J. de Goeje tarafndan yaynlanarak Franszcaya
evrilmitir, Leiden 1889 (Tpkbasm: Islamic Geograp-
hy serisinde Cilt 39).
83
M.J. de Goeje tarafndan yaynlanmtr, Leiden 1892
(Tpkbasm: Islamic Geography serisinde Cilt 40).
84
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 2, s. 674-675; Cilt 6, s. 158.
85
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 323-329; 39 cilt halindeki ngilizce
evirisi: The History of al-abar, New York: State Uni-
versity 1985-1998 (Bibliotheca Persica).
G R
19
haberlere eklenmi uydurma ravilerin isimleri
olarak kabul edilmektedir. Bylelikle sadece
haberlerin ieriine kar haksz bir yadsma
domu olmakla kalmyor, ayrca evrensel
historiyografya, slamn ilk yzyllarnda ok
kat olarak uygulanan kaynak alntlama meto-
dolojisini de tanmaktan mahrum kalyor
86
.
Bu dnemin leksikografi alanndaki gelimesi
monografik konularn ok geni apl olarak
ele alnmasyla kendisini ortaya koyar. Bu da
ileriki dnemde, 4./10. yzylda grld
gibi, alfabetik ya da konulara gre dzen-
lenmi hayli kapsaml szlklerin domasna
neden olur. Bu trn en ilgi ekici rne-
i olarak Eb anfe ed-Dnevernin
87
(.
282/895) Bitkiler Kitabn (Kitb en-Nebt)
anmak istiyorum. Sekiz ciltlik bu kitabn bize
ulaan ksmlar, eskiden Yunanlar tarafn-
dan ilenmi bilimsel bir alann, ne kadar
geni apl ve hzl bir ekilde 3./9. yzyln
bitiminden hemen nce onlardan tamamen
bamsz bir ekilde Arap filologlar tara-
fndan alabildiini aka gstermektedir.
Bu kitabn sadece sonraki dnem szlklere
alnm paralarna dayanarak yaplm bir
aratrma
88
, Eb anfenin bitki tanmlama-
larnn, Dioskuridesin Materia medica isimli
eserindeki tanmlamalarla boy lebildii-
ni gstermektedir. Dioskuridesin eserindeki
tanmlamalarn gayesi, Eb anfenin Kitb
en-Nebt nda olduundan bakadr. Materia
medicann hedefi, okuyucuya ila olarak kul-
lanlacak bitkileri bulmay kolaylatrmaktr,
yani tam anlamyla pratik bir hedefe ynelik-
tir. Eb anfenin tanmlamalar ise, bitki
86
87
Bkz. a.e., Cilt 4, s. 338-343.
88
Silberberg, Bruno: Das Pfanzenbuch des Ab anfa
Amad ibn Dd ad-Dnawar. Ein Beitrag zur Gesc-
hichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift fr Ass-
yrologie und verwandte Gebiete ierisinde (Strassburg)
24/1910/225-265, 25/1911/39-88, zellikle 43-44 (Tpk-
basm: Natural Science in Islam serisinde Cilt 18, s. 117-
208, zellikle 163-164); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 339.
yap ve ekillerinin ok farkllk arzetmesin-
den kaynaklanan bir sevinci yanstyor gibi
grnmektedir. Aratrmac
89
kendi asn
dan u soruyu sormaktadr: slam topluluu,
literatrlerinin bylesine erken bir dnemin-
de nasl olup da dhi Helenlere bu noktada
eriebilmi ve hatta onlar aabilmitir?
Eb anfenin kitab, botanik alannda geli-
mi bir bilimsel terminolojiye tanklk etmek-
tedir. O bitki paralarnn deiik ekillerini
ifade etmek iin geni bir botanik terminoloji
bilgisine sahiptir. Bu terminoloji tarafsz bir
kimsede u izlenimi dourmaktadr: Sanki
bu ifadeler daha byk bir ifade hassasiyetini
salamak iin yaratlm bir uzmanlk dili-
ni ortaya koymaktadrlar.
90
Eb anfede,
ilerlemi bir bilimsel-morfolojik anlay grl-
mektedir
91
; o, fizyolojik ynleri gzlem ve
tanmlamada da yetkindir
92
ve komplike
bitki ekillerini tannan bitkilerle karlatr-
ma yoluyla gz nnde canlandrmaktadr
93
.
3./9. yzyln sonlarna doru retorik (ilm el-
bed) ve iir sanatnn (ilm e-ir) douu,
bilimlerin bu dnemdeki geliimine verile-
bilecek rnekler arasnda anlmaldr. Geri
Aristotelesin konuyla ilgili eserleri eviriler
sayesinde eriilebilir durumdayd, fakat yine
de yerli Arap yazn teorisinin bu eserlerden
hemen hemen hi etkilenmedii grlmekte-
dir. Aristotelesin bu iki eseriyle, sadece filo-
zoflar ve mantklar Organonun bir paras
olarak uramlardr
94
.
89
Silberberg, Bruno: a.e., s. 44 (Tpkbasm: s. 164).
90
a.e., s. 45-47 (Tpkbasm: s. 165-167).
91
a.e., s. 67 vd. (Tpkbasm: s. 187 vd.).
92
a.e., s. 65-66 (Tpkbasm: s. 185-186).
93
a.e., s. 69 (Tpkbasm: s. 189).
94
Bkz. Bonebakker, Seeger A.: Refections on the Kitb
al-Bad of Ibn al-Mutazz, Atti del Terzo Congress di
Studi Arabi e Islamici ierisinde, Ravello 1-6 settembre
1966, Napoli 1967, s. 191-209; Heinrichs, Wolfhart: Ara-
bische Dichtung und griechische Poetik. zim al-
20
G R
4./10. Yzyl
4./10. yzylda baz Arap astronomlar, ekliptik
eimin sabit mi yoksa deiken mi olduunu
sorguladlar. brhm b. Sinn b. Sbit (.
335/946) ekliptik eimin sabit olmad gr-
ne ulat. Bundan yaklak elli yl sonra,
mid b. el-r el-ucend srf bu soruyu
aydnlatmak iin zel kurulan bir rasathanede
yaklak 20 metre yarapndaki bir sekstant-
la uzun yllar sren gzlemleri sonucunda,
ekliptik eimin srekli bir ekilde kld-
ne kanaat getirmiti. Dnyann (kendi ekse-
ninde) dnp dnmedii konusunda daha
3./9. yzyl sonlarnda balayan muhtemelen
gne merkezli bir sistemin de ele alnd-
tartmada, dnyann dnd dn-
cesi, 4./10. yzyln sonlarna doru Amed
b. Muammed es-Sicznin ahsnda manal
bir szc ve savunucu bulmutur (Katalog
II, 16). es-Sicznin ada olan Cafer b.
Muammed b. Cerr de dnyann dnd
grn savunmutur. Her iki bilgin de tem-
sil ettikleri bu gr temel alan usturlaplar
imal etmilerdir
95
.
Ayn sralarda Abdurramn e-fnin
sabit yldzlar astronomisi konusundaki temel
eseri dodu. Bu eserinde e-f, Hipparchos
ve Ptoleme tarafndan gerekletirilmi n
almalar geni lde revizyona tabi tut-
mu ve gncelletirmitir (Katalog II, 17).
Astronomi alannda, Eb Cafer Muammed
b. el-seyn el-zin
96
(4./10. yzyln ilk
yars) tarafndan cat edilen Zc e-afi
isimli alet de anlmaldr. Bu alet, gezegen-
lerin boylam derecelerini aritmetik hesapla-
malar yapmakszn aletsel olarak lebilmek
iin onun tarafndan icat edilmitir. Bu aletin
uzun sren etkisini, slam dnyasndan ok,
Arvupada quatorium ad altnda 16. yzyla
Qaranns Grundlegung der Poetik mit Hilfe aristo-
telischer Begriffe, Beirut 1969, s. 16; ayn yazar: Poetik,
Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimlehre, Grund-
riss der arabischen Philologie ierisinde, Cilt 2, Wiesba-
den 1987, s. 177-207, zellikle s. 188-190.
95
96
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s. 189-190.
kadar izleyebiliriz (Katalog II, 173 vd.).
4/10. yzyln sonlarna doru astronomik gz-
lem ii ok yeni bir destek kazand, bu, n
krlmasnda atmosferi hesaba katan ve bu
krlmay niteliksel olarak belirleme anlay
idi.
97

4./10. yzylda matematie ilikin ok byk
baarlardan sz edilmelidir. rnein yuka-
rda ad geen Eb Cafer el-zin, nc
dereceden bir denklemi, konik kesit yard-
myla zebilen ilk kiidir. Kpkkn ka-
rlmasyla ilgili ileri derecedeki gelimeler
bu yzyln ikinci yarsnda gereklemitir.
H. Suter
98
ve P. Luckeyin
99
almalar saye-
sinde, matematiki Kyr b. Lebbn
100
ve
Eb el- asan en-Nesevnin
101
muhtemelen
inliler ve Hintlilerin bilinen yntemlerine
dayanan, fakat nclerini hayli atklar iki
metodu bilmekteyiz. Bu iki metottan birisi
b<ann iki terimli teoreminden tretilebi-
len formldr. Bu forml 13. yz-
yln ilk yarsnda Pisal Leonardoda tekrar
ortaya kmtr. kinci metot ise bir yaklak
deer formldr. P. Luckeyin
102
tespit ettii
zere, bu formlde sz konusu olan metot,
cebir denklemlerinin yaklama yoluyla zl-
mesine ynelik, sonralar Ruffini-Horner diye
tannan metottur
103
. Dnemin nemli mate-
matikilerinden birisi olan Muammed b.
el-asan el-Karac
104
drdnc kuvvet iin
kullanlan bir forml bilmekteydi. Onun a-
97
98
ber das Rechenbuch des Al ben Amed el-Nasaw,
Bibliotheka Mathematica serisi ierisinde (Leipzig,
Berlin) 3. Seri 7/1906-7/113-119 (Tpkbasm: Islamic
361-367).
99
Die Ausziehen der n-ten Wurzel und der binomische
Lehrsatz in der islamischen Mathematik, Mathematische
Annalen ierisinde (Berlin) 120/1948/217-274 (Tpkba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisin-
de Cilt 56, s. 11-68).
100
101
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 345-348.
102
Die Ausziehen der n-ten Wurzel, a.e., s. 220-221 (Tp-
kbasm: s. 14-15).
103
104
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 325-329.
a+
b
G R
21
da Eb el-Vef Muammed b. Muammed
el-Bzecn
105
yedinci dereceye kadar, kk-
lerin bulunmasyla ilgili bir risale yazmt
106
.
Bu yzyln ortasnda Amed b. brhm el-
Ulds ondalk kesirleri ele ald. Kendi ifa-
desine gre o, kp saylar ve kpkkler konu-
sunu bir kitapta ele alan ilk kiidir
107
.
Yaptklar katklarla 4./10. yzylda matema-
tik disiplininin seviyesini belirleyen dnemin
nemli ahsiyetlerinden birisi de Eb Sehl
Veycn b. Rustem el-Khdir
108
. nclerinin
sonsuz kkler hesab konusundaki deneme-
lerini ileriye tayarak el-Kh, parabolik kub-
benin hacmini ok basit bir yntemle lt
109
.
Bu dnemde, nc dereceden denklemlere
gtren geometrik problemleri zme giri-
imlerinde hacmi, belirli bir sekmann hac-
miyle, yzeyi ise belirli baka bir sekmann
yzeyiyle denkleen bir kre sekman prob-
leminin stesinden nce Eb Sehl geldi. O,
denklemin bilinmeyenlerini eit kenarl bir
hiperbol ve bir paraboln kesime noktalar
ile buldu. Ayrca o, problemin zlmesi iin
gerekli koullar ok dakik tartmak gibi bir
katkda da bulundu.
110
Eb Sehl el-Kh,
bize, hiperbol yardmyla bir ann eit
105
106
107
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 296.
108
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 314-321.
109
Bkz. Suter, H.: Die Abhandlungen Thbit b. Kurras und
Ab Sahl al-Khs ber die Ausmessungen der Parabolo-
ide, Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bl-
tenlerinde yaynlanmtr (Erlangen) 48-49/1916-17/186-
227, zellikle 222 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 21, s. 68-109, zellikle
104).
110
Bkz. Cantor, M.: Vorlesungen ber die Geschichte der
Mathematik, Cilt 1, nc bask 1907, s. 749; Woepcke,
Fr.: Lalgbre dOmar Alkhayym, Paris 1951, s. 103-114
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 56, s. 1-206, zellikle s. 127-138); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 315.
paraya blnmesine ilikin problemin gzel
bir zmn de brakt
111
. nc derece
erilerle youn uras sonucunda el-Kh,
konik kesit izimleri iin zel bir pergel
(barkr tmm) buluuna ulat
112
. Yine o, sonlu
bir dz izgi zerinde sonsuz devam eden bir
hareketin olup olamayacana ilikin fizik-
geometrik probleme geometrik bir aklama
bulmaya alt
113
. Onun bu soruyu evetlemesi
ve zmnde kulland yntem Giovanni
Battista Benedettinin
114
(1530-1590) tarzn
hatrlatmaktadr. Aka sylemese de Eb
Sehl, Aristotelesin snrl bir izgide devam-
l hareketin mmkn olamayaca grn
rtmek istemi olmas muhtemeldir
115
.
Genellikle astronominin tamamlayc dalla-
r olarak kabul edilmilerse de, dzlemsel
ve kresel trigonometri alanndaki baarlar,
matematiin bu dnemdeki byk baar-
larndan saylabilir. Trigonometrik element-
lerin sistematik olarak ilk ele alnna Eb
el-Vef Muammed b. Muammed el-
Bzecnde (328-388/940-998)
116
rastlamak-
tayz. el-Bzecn trigonometrik fonksiyonlar
bir btn olarak ele almakta ve interpolasyon
yntemi dorultusunda logaritma izelgele-
rinin yapmnda yeni bir metot ortaya koy-
maktadr. Bu metoda gre o, sins, tanjant ve
111
Bkz. Sayl, Aydn: The trisection of the angle by Ab
Sahl Wayjan ibn Rustam al-Kh (f. 970-988), Belleten
(Ankara) 26/1962/696-697; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317.
112
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 317; Katalog III, 151.
113
Bkz. Sayl, Aydn: A short article of Ab Sahl Waijan
ibn Rustam al-Qh on the possibility of infnite mo-
tion in fnite time, Actes du VIIIe Congrs international
dhistoire des sciences, Floransa Milan 3-9 Eyll 1956,
Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249; ayn yazar, Belleten (An-
kara) 21/1957/489-495.
114
Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittel-
alter bis Newton, Cilt 2, Leipzig 1890 (Tekrarbasm Hil-
desheim 1963), s. 15-16.
115
Aristotelesin gr iin baknz a.e., s. 19.
116
22
G R
kotanjant izelgelerini hesaplamtr. Onun
sins izelgesi deerlerini her drtte bir dere-
ceye gre vermektedir
117
. adalarndan
mid b. r el-ucend ve Eb Nar
Manr b. Al ibn Ir da Eb el-Vef ile
ayn zamanda kresel trigonometrinin temel
teoremini bulduklarna inanyorlard (Katalog
III, 133 vd.). Burada esas itibariyle sz konusu
olan problem, kresel bir genin alarndan
hareketle kenarlarn hesaplamaktr. Grnen
o ki, bu problemin zmnde ncelik Eb el
Vefya aittir. Ve yine o, geometrik problem
almalarnda sistematik olarak pergel kullan-
may prensip edinen ilk matematikidir
118
. Tp
alannda da u vurgulanmaldr:Ayn zaman
diliminde bu disiplinin ulat seviye, dnya
tp literatrnde btn hastalklarn tedavisi-
ni kapsayan e zamanl ve birbirinden bam-
sz ilk el kitaplarnn domasn salamtr.
Bu eserler Al b. el-Abbs el-Mecsnin
119

Kmil e-na e-bbiyye, Eb el-sim
alef b. Abbs ez-Zehrvnin
120
et-Tarf
li-men Acize an et-Telf ve Eb el-asan
Amed b. Muammed a-abernin
121
el-
Mulact el-Buriyye isimli eserleridir. Al
b. el-Abbs el-Mecsnin eseri 11. yzylda
Constantinus Africanus tarafndan Salernoda
Liber pantegni ad altnda Latinceye ev-
rildi ve Avrupada yzlerce yl evirmeni-
nin eseriymi gibi grld. 1127 ylnda ayn
eser Stephanus Antiochienusun (Antakyal)
117
im Mittelalter, s. 309-310.
118
119
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 320-322; Tpkbasm cilt
halinde Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1985.
120
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 323-325; Tpkbasm cilt halinde
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissen-
schaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1986.
121
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 320-329; Tpkbasm cilt halinde
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissen-
schaften tarafndan yaplmtr, Frankfurt 1990.
yeni bir evirisiyle bir daha Avrupada yayl-
ma imkan buldu
122
. ez-Zehrvnin et-Tarf
isimli eserinin cerrahlk konusunu ileyen 30.
blm 12. yzylda Cremonal Gerhard tara-
fndan Latinceye evrildi. Bu eserin ila-
lar konusunu ileyen 28. ve cerrahlk konu-
sunu ileyen 30. blmleri Arap tbbnn
Avrupadaki en yaygn kitaplarndandr. el-
Mulect el-Buriyye isimli nc eser
Avrupaya Yakn adan nce ulamad.
Eb Zeyd Amed b. Sehl el-Belnin
123
(.
322/934) Meli el-Ebdn ve-l-Enfs isim-
li eseri de bu yzyln en nemli alma-
larndan birisi olarak saylabilir. Bu bilgin,
psikosomatikin [hastalklarda ruhsal duru-
mun rol konusunun] erken dnem tem-
silcisi olarak grnmektedir
124
. Bu yz-
ylda tp alannda kaydedilen en byk
gelimelerden birisi de oftalmoloji alannda-
dr ve Ammr b. Al el-Mevl adyla birlik-
te anlr. Julius Hirschberg
125
el- Mevlnin
4./10. yzyln sonuna doru yazlm olan
kitabnda, onun ak-seik ve canl bir tarz-
da anlatt, hatta bugnn okuyucusu iin
bile ok byk bir ekicilie sahip olan 6
katarakt ameliyatn ok ilgi ekici bul-
122
Bkz. Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der ara-
bischen Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wi-
esbaden 1964, s. 34 vd.; Jacquart, Danielle Micheau,
Franoise: Le mdecine arabe et loccident mdival,
Paris 1990, s. 96 vd.; Burnett, Charles - Jacquart, Danielle
(Edit.), Constantine the African and Al Ibn al-Abbs al-
Mas. The Pantegni and related texts. Leiden 1994 (16
alma iermektedir).
123
124
Kitabnn bize ulam olan her iki el yazmasnn
da tpkbasm mstakil olarak Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan
yaplmtr, Frankfurt 1984 ve 1998. Ayrca zkan, Za-
hide: Die Psychosomatik bei Ab Zaid al-Bal (gest. 934
A.D) Frankfurt 1990 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 98).
125
Geschichte der Augenheilkunde im Mittelalter, s. 54.
G R
23
maktadr. Yunanca kaynaklarda bununla
karlatrlabilecek hibir ey bulunmamak-
tadr ve hatta yakn dnem literatrnde bile
benzeri yoktur. Bu durum 18. yzyla kadar
ylesi kesin ve ylesi ilgi ekici hastalk ve
tedavi hikayeleriyle tekrar karlalncaya
kadar devam etmitir. Ammrn en nemli
yan (baz rivayetlere gre) kendisinin icat
ettii metal bir ine ile yumuak katarakt
tabakasn radikal bir ekilde ameliyat etmesi-
dir. Dikkate deer bir baka ey de, sarkk iris
tabakasn almas ve bununla birlikte grme
yetisinin kaybolmamasdr ki ondan nce
hem Yunanlar hem de Araplar bu ameliya-
t sadece estetik amal yapyorlard, yoksa
grme yetisini iyiletirmek iin deil
126
.
Corafya alannda devam edegelen gelime
4./10. yzylda, dzeyi Avrupada ancak 19.
yzylda rastlanlabilecek bir beeri corafya-
nn domasn salad. Arap-slam corafyas-
nn bu tr, ablon karakterli ve didaktik hari-
talar bakmndan belki de Sasani-Fars kl-
tr evresinin tesiri altndayd, fakat yine de
kendi geliiminde tamamen otokton kalmt;
bu tip corafyann gelitiricileri Eb Zeyd el-
Bel, el-Ceyhn, el-ar, bn aval ve el-
Mads (el-Muaddis) idi. Bunlarn en genci
olan el-Madsyi oryantalist Alois Sprenger
19. yzyln ortalarnda, onun kitabnn bir
el yazmasn Hindistanda bulup okuduktan
sonra, gelmi gemi en byk corafya-
c olarak tanmlamtr (Katalog III, 3 vd.).
Bu yzylda gerekletirilmi baarl ilere
bilim tarihi alannda yazlm temel iki eser
de dahildir. Bir tanesi Muammed b. Eb
Yab s bn en-Nedm
127
(. 400/1010a
doru) tarafndan kaleme alnm Fihrist
isimli eserdir. Mtevaz bal altnda bu
eser, ana kadar bilinen kltr blgelerinin
bilimsel literatrn kapsamay hedeflemek-
126
Hirschberg, J.: a.e., 54; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 331.
127
tedir. Kulland malzemeyi geni bir temelde
ele alabilme gcyle ve yabanc kltrleri
objektif bir ekilde tantma gayretiyle bizi
aknla dren bu bilim tarihi almasnn
meydana gelmesi, bylesi bir almann do-
masn mmkn klan daha eski bir gelenein
varl olmakszn anlalamaz. Biz bugn bu
gelenei gerekten iyi bir ekilde tanmak-
tayz
128
. Mesela seyyah ansiklopedist Al b.
el-useyn el-Mesdnin (. 345/956 civarn-
da)
129
eserlerini hatrlayabiliriz. Ben bu eser-
lerde, gemite ve onun bulunduu dnem-
de bilinen btn kltrleri ve medeniyetleri
tantma giriimi gryorum
130
. bn en-Nedm,
kitabnn oluumunu anlamamza yardmc
olacak ok ilgin ipular vermektedir. Hint ve
in
131
kltrlerine ayrlm dokuzuncu bl-
mn ikinci ksmnda Hint dinleri, mezhep-
leri ve klt meknlar hakkndaki bir pasaj,
devlet adam Yay b. lid el-Bermeknin
(. 190/805) oradaki dinler hakknda rapor
hazrlamas ve kullanlan ilalar getirmesi
iin Hindistana gnderdii birisi tarafndan
yazlm bir kitaptan alntlamaktadr.
Dnemin ikinci nemli bilim tarihi kitab bn
en-Nedmin eserini tamamlad ylda, yani
377/987de yazld. Bu, Endlsl hekim
Sleymn b. asan bn Clcln
132
tp tarihi
(abat el-Eibb
ve-l-ukem
) eseridir.
Bu eser de sadece slami dnemle snrl kal-
mamtr. Eer bu eseri, s b. uneynin
(. 298/910), hemen hemen ancak bir yzyl
nce skenderiyeli Johannes Grammatikosun
(6. yzyln birinci yars) ufak hacimli ese-
rini temel alarak hekimler tarihi hakkn-
da yazd risale ile (Ta
r el-Ebb
)
133

128
129
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt 7, s.
276-277.
130
Bu konudaki fkrimi, henz msvedde halinde bu-
lunan Geschichte des arabischen Schrifttumsun beeri
corafya ile ilgili blmnde dile getirdim.
131
bn Nedm, Fihrist, s. 345-351, zellikle s. 345.
132
133
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 268.
24
G R
karlatracak olursak, bilim historiyograf-
yasnn bu ksa zaman zafnda ne denli ileri
bir geliim gsterdiini ve hangi evrensellik
boyutuna ulatn anlayabiliriz.
Sosyal bilimlerin filoloji ve tarih alannda,
felsefe ve edebiyat biliminde gsterdii iler-
lemeyi bu ilerlemenin nitelii ve nemine
Adam Mez 1922 ylnda yaynlanm olan
Renaissance des Islm
134
isimli eserini ada-
mtr dile getirmeyerek sadece 4./10. yzy-
ln kltr tarihi bakmndan esiz bir baar-
sn hatrlatmakla yetiniyorum. Kasdettiim,
Eb el-Ferec Amed b. el-Hseyn el-
fehnnin
135
(. 356/967) arklar Kitab
(Kitb el-En) adl 24 ciltlik eseridir. Bu
eser, Halife Hrn er-Redin direktifiyle,
mehur mzisyen tarafndan bir araya getiril-
mi, daha sonra byk mzisyen ve edebiyat
s b. brhm el-Mevl
136
(150-235/767-
850) tarafndan revize edilerek geniletilmi
olan
137
seili 100 ark bestesi koleksiyonu-
nun geniletilme ve tamamlanma almas-
dr. Eb el-Ferec el-fehnnin, nclerinin
zamanla unutulmaya yz tutmu gelenei-
ne sadk kalan bu antsal eseri, bize sadece
saray mzisyenlerinin
138
besteleri
139
, onlarn
hayatlar ve mziklerinin pratik ve teorik
orjinalitelerinden baka, bestelenmi iirler
ve airleri hakknda bilgi vermekle kalmyor,
ayrca Emevi ve Abbasi sarayndaki yaam ve
de bu yaama katlan entellektel evreleri de
yanstyor. Okuyucu kendisini, zihinsel ilgi-
134
Mez 1917 ylnda ld. Kitabnn bizzat gzden
geiremedii el yazma msveddesi Hermann Reckendorf
tarafndan yayna hazrland ve 1922 ylnda Heidelbergte
basld.
135
136
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 371.
137
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 378.
138
Bkz. Neubauer, E.: Musiker am Hof der frhen Abba-
siden, Doktora, Frankfurt 1965.
139
Bkz. Farmer, Henry George: The Song Captions in the
Kitb al-Aghn al-Kabr, Transactions of the Glasgow
Universty Oriental Society 15/1953-54/1-10 (Tekrarbasm:
The Science of Musik in Islam serisi ierisinde Cilt 1, s.
433-442).
lerde mziin, iirin ve edebiyatn ilk mevkiyi
ald uygar bir ehir hayatnn karsnda bul-
maktadr. Baka kltrlerde benzeri buluna-
mayacak bir eserdir bu kitap.
4./10. yzyln kazanmlarndan birisi de, in
mrekkebinden ilham alnarak, isten balayp
demir slfat, mee palamutu ekstresi, arap
zamk ve demir palamutu mrekkebine kadar
eitli ilavelerle oluturulan karma mrekke-
bin gelitirilmesidir
140
.
5./11. Yzyl
Dnyann, gezegen yrngelerinin merkezin-
de bulunup bulunmadna ilikin 4./10. yz-
ylda balam olan kukular ynnde 5./11.
yzylda Ptoleme modelinin ne derece doru
olduu konusunda bir tartma belirmeye ba-
lamt. Bu yndeki ilk gayret Eb Cafer
Muammed b. el-seyn el-zinin bir
kitabnda karmza kyor. O, Ptolemenin
gezegenlerin yrnge merkezinin Dnya
d bir daire olduu ve ayrca gezegenlerin,
merkezleri bu daire muhitinde bulunan ek
yrngeler izerek dndkleri gr yerine,
merkezleri Dnyadan ibaret olan yrngeler
tezini savunuyor, gezegenlerle Dnya arasn-
da gzlemlenen uzaklk deimelerini yrn-
ge sathna oranla ortaya kan eim deiik-
likleri olarak dnyordu
141
. 4./10. yzyln
sonuna doru Eb Nar b. Ir
142
adalar
arasnda ortaya kan, her iki eksen uzunlu-
u arasndaki ok kk mesafeli oval geze-
gen yrngeleri bulunduu ve yrngelerdeki
gezegen hzlarnn her zaman eit olmad
ihtimalini tartt. Bununla birlikte o, geze-
genlerin hzlarnn deimez olduu kanaatin-
deydi. Ona gre, grnrdeki deiik hzlar
ve gzlem esnasnda meydana kan geze-
gen yrngelerinin nominal aplarndaki
140
Bu bilgiyi, yllardr bu konuda alan Sayn Dr.
Armin Schopene borluyum. Umarm henz bitmi olan
almas ksa srede yaynlanr.
141
142
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 243
G R
25
deiimler, Dnyann onlarn yrngelerinin
merkezinde bulunmamas ile aklanabilir.
Anlald kadaryla, Eb Nar ek yrnge
(episikl, Arapas tedvr el-eflk) diye varlk-
lar Ptolemece farzolunan ek yrngeleri gz
nnde bulundurmay zorunlu grmyordu.
Bu tartma Eb Al bn el-Heysemle
143
(.
432/1041) birlikte bir dnm noktasna ulat.
Ptolemeye Kar pheler adl kitabnda
u dnceleri ortaya koymaktadr: Ptoleme
gezegenlerin hareketi modelinde aequ-
ans diye adlandrd bir daire tasavvuru ile
gezegenlerin eit zamanda eit hareket edi
prensibini zedelemitir, nk bu durumda
ek daire merkezlerinin deferentteki (tayan
byk daire) hareketi eit olamaz. bn el-
Heysem Ptolemenin bylesine akl d bir
sistemi, kendi gezegen yrngeleri sistemini
terk etmek zorunda kalmamak iin ortaya
koyduuna kesinlikle inanm bulunuyordu
144
.
Ona gre Ptoleme bylece, gerekte var olma-
yan deersiz bir gezegenler modeli ortaya
koymutu.
145
bn el- Heysemin Ptoleme ele-
tirisi sonraki nesiller zerinde, Kopernike
kadar takip edilebilecek uzun sreli bir etkide
bulundu. Ama dier yandan bn el-Heysem
Ptolemenin isimli eserindeki geze-
genlerin effaf camdan gk halkalar ieri-
sinde hareket ettiklerine dair tasavvurunu
kabullendi ve bu tasavvuru Kitb f Heyet el-
lem adl eserinde iledi. Kukusuz bu, astro-
nominin geliim tarihinde ak bir gerilemey-
di. Yaklak yz yl sonra Muammed b.
Amed el-ara (. 533/1139) tarafndan
eletirilen
146
cisman kreler Newton ana
kadar yzyllarca geerliliini korudu
147
.
143
144
145
146
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 253
147
Bkz. Kohl, Karl: ber das Licht des Mondes.
Eine Untersuchung von Ibn al Haitham, Physikalisch-
medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde (Er-
langen) 56-57/1924-25 (1926)/305-398, zellikle s. 306.
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 58, s. 135-228, zellikle s. 136).
Ama buna bal olarak bn el-Heysemin
ortaya koyduu gezegenler kinematiki
(Katalog II, 9 vd.) ise ok nemlidir. bn el-
Heysemin ada, evrensel bilgin Eb er-
Reyn Muammed b. Amed el-Brn (362-
440/973-1048) yapt birok mstakil alma-
nn yansra astronomi iin, kendi zamanna
kadar bu bilim dalnn geliimini sistematik
bir biimde ele alan ve kapsayan temel bir
eser yaratmay kendine dev edindi. Bu eseri,
ithaf edildii kiiye yani azne Hkmdar
Mesd b. Mamd b. Sebktigine nispet-
le el-nn el-Mesd olarak isimlendirdi.
el-Brn esas itibariyle Ptoleme sistemini
takip etmitir. Elbette o, bilimin zamanla bir
ilerleme kaydettiini ve kendisinin de buna
yeni bireyler eklemesi gerektiini biliyordu.
Baarl ilerine rnek olmak zere evcin,
yani Dnya ile Gne arasnda yrngede her
yl ilerleyen en uzak noktann, bahar nokta-
sndan uzakln hesaplamas anlabilir. O,
bunu, en ok ykselen hz art ve en ksa
mesafe noktasndaki azalmasnda izelgeler-
de ortaya kan farklara dayanarak hesapl-
yordu. Bylelikle sonsuz kkler hesabnn-
r aclarndan biri oldu
148
.
Ayn yzyln en nemli baarlarndan bir
dieri matematiksel corafyann bamsz
bir disiplin haline gelecek ekilde geliti-
rilmi olmasdr. Bu byk hizmet yine el-
Brnye nasip olmutur. Onun bu konu-
ya zel Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin isimli eserinden rendi-
imiz kadaryla, 4./10. yzylda slam dnya-
snn dousunda, adeta hummal bir ekilde
corafi mekn hesaplamas ile uralmtr.
Yine, el-Brnnin de genlik yllarnda bu tr
148
Bkz. Hartner, Willy Schramm, Mathias: al-Brn
and the Theory of the Solar Apogee: an example of the
originality in Arabic Science, Scientifc Change. Sympo-
sium on the History of Science ierisinde. University of
Oxford, 9-15 Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie, London
1963, s. 206-218; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
26
G R
almalara byk bir eilim duyduunu re-
niyoruz. Kendi hocalarnn baard, kresel
bir genin kenarlarnn, alardan hareketle
hesaplanmas onu daha sonra kresel trigono-
metrinin problemlerini sadece bu konuya has-
redilmi bir monografide ele alp ilemesine
iletmitir. Bu alma bize kadar ulaan Kitb
Mald lm el-Heye
149
isimli eserdir ve
eserde bu disiplin hl astronominin hizme-
tindedir. el-Brn el-nn el-Mesdnin 8.
blmde tanjant ve kotanjant fonksiyonlaryla
urat ve kitaba bir tanjant izelgesi ekledi
150
.
Bunun hemen ardndan, meknlar arasndaki
boylam farkllklar ve mesafelerin aratrma-
snda da o yeni metodu kullanmasn bildi.
Buna gre, azne ile Badat arasndaki bir-
ok meknn boylam farkllklarna ilikin
elde edilen deerler 6' dan 45' ya kadarlk bir
yanllkla bu gnk deerlere uymaktadr.
Onun metodunu ve bunun azne ile Badat
arasndaki almasn yrtt uzun mesa-
felere pratik olarak uygulann, onun verdii
bilgiler ve canl anlatmlar yoluyla renmek-
teyiz. Bu konuyla ilgili almalarn, biri hari
dierleri kaybomu bulunan birok kitabn-
da belirtmitir. O eserlerin ilgin balklar
ve bize ulam olan Tadd Nihyt el-Emkin
adl eseri, el-Brnnin gerekte matema-
tiksel corafyay bamsz bir disiplin haline
getiren bir bilgin olduu dncesini dour-
maktadr
151
. Ve bize ulaan bu kitab, disip-
linin temel eseri olarak nitelendirilmeyi hak
etmektedir.
149
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267. M.-Th. De-
barnot tarafndan yaynlanp Franszcaya evrilmitir.
Dmek 1985.
150
Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
persischen Astronomen Abul-Rain Mu. ibn Amad al-
Brn dargestellt nach al-Qnn al-Masd, Hannover
1927, s. 46-57 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and As-
tronomy serisi ierisinde Cilt 35, s. 161-278, zellikle s.
216-227); Juschkewitsch, A.P.: a.e. s. 302.
151
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 154-161.
5./11. yzyln balarnda el-Brn ve bn
el- Heysem birbirlerinden bamsz olarak,
len izgisinin Hint dairesiyle geleneksel
tespit yntemini Gnein deklinasyonunun
gnlk deimesinin neden olduu yanllar-
dan tr pheli bulmaya gtrldler. el-
Brn tarafndan nerilen yntemden haber-
dar olmakszn bn el- Heysem, len izgisini,
bir sabit yldzn ynde al yksekliklerini
gzlemeye dayanan metotla tesbit etti ve bu
ilem iin zel bir alet icat etti (Katalog II,
146). bn el-Heysemin metoduna Avrupada
ilk olarak 15. yzyln ilk eyreinde Alman
bilgin Regiomontanusta rastlanyor.
Matematik alannda da 5./11. yzylda kar-
mza byk baarlar kmaktadr. el-Brn
ve bn el-Heysemin btn almalar gs-
termektedir ki, daha bu yzyln ilk 30 ila 40
ylnda geen yzyla nispetle dikkate deer
ilerlemeler kaydedilmitir.
Sonsuz kkler hesabnda anlan baar
bir yana, el-Brn astronominin temel eseri
el-nnunda ann eit paraya bln-
mesi konusunda kendi nclerinden ve a-
dalarndan gelen 12 yntemi anlatmaktadr.
152

zmlerine ancak kbik denklemlerle ula-
lan bu problemler, denklemleri saysal ola-
rak zmleme giriimine sevk etmitir. Bu
tr giriimin ilgin bir rnei el-Brnnin
dokuzgenin kenarlarn belirleme problemi-
dir
153
. Son olarak onun matematik alannda
imdiye kadar bilinen ok saydaki baarl
ilerinden birisini, bir i ve d dokuzgenin
152
Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des..., s.
23-30 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 35, s. 193-200); Juschkewitsch, A.P.:
a.e. s. 301-302; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 376.
153
Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des...,
s. 18-22 (Tpkbasm: s. 188-192); Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathemmatik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve
Leipzig 1937, s. 129-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 258.
G R
27
kenarlar yardmyla daire hesaplamasn ana-
biliriz. Bu, aslnda trigonometrik bir prob-
lemdir ve el-Brn bu problemi kbik bir
denkleme evirmitir ya da zel bir iterasyon
yntemiyle (istir) zmtr
154
.
Gnmz aratrmalar bn el-Heysemin
de matematik alannda nemli baarlarn
ortaya koymutur. Burada bunlardan baz-
lar dile getirilecektir. Matematik tarihinde
onun adyla anlan mehur matematiksel-
optiksel problem Problema Alhazeni ok
nemli bir yer tutar. Burada sz konusu
olan, onun tarafndan ortaya konulan ve dr-
dnc dereceden bir denklem ile zlen
problemdir, belirli bir yerde bulunan bir
nesnenin resminin, belirli bir yerde bulunan
bir gze ulaaca yanstma noktasn dai-
resel bir konkav aynada hesaplamak
155
.
bn el-Heysem tarafndan sorulan ve z-
len bu problemin geliimi, Saragossa
hkmdar olan el-Mtemen b. Ysuf b.
Amed b. Sleymn el-Hdnin
156
(.
478/1085) Kitb el-stikml isimli eserinde
grlmektedir. el- Mtemen henz yirmi
yl kadar nce kefedilen bu ilgin eserinde
bn el-Heysem probleminin basitletirilmi
ve genelletirilmi bir halini sunmaktadr
157
.
154
Bkz. Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisum-
fang (ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd el-
K bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953, s.
46-47 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 56, s. 227-329, zellikle s. 280-281);
155
Cantor, M.: a.e. Cilt 1, s. 789; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 359.
156
Bkz. Hogendijk, Jan P.: The geometrical parts of the
Istikml of Ysuf al-Mutaman ibn Hd (11th century),
Archives internationals dhistoire des sciences serisi ie-
risinde (Paris-Roma) 41/1991/207-281. Dikkat ekilmesi
gereken nokta el-Mtemenin kitabnn Maimonides
(Ms b. Meymn) tarafndan Tehzb el-stikml ad al-
tnda yeniden ilenmi olmasdr. (Bkz. bn el-f, Tar
el-ukem, Leipzig 1903, s. 319).
157
Bkz. Hogendijk, Jan P.: Al-Mutamans simplifed lem-
mas for solving <Alhazens Problem>, From Baghdad to
Kataloun gelecek blmlerinden birinde
(Katalog III, 187), bu problemin ve zm-
nn, bn el-Heysemin 12. yzylda Latinceye
evrilen byk optik eseri (Kitb el-Menr)
erevesinde, Avrupann byk matematik-
ilerini 19. yzyla kadar megul ettiini gre-
ceiz.
bn el-Heysem sonsuz kkler hesabnn
da r aclarndan birisidir. ncleri olan
Arimed, Sbit b. urra, brhm b. Sinn b.
Sbit ve Eb Sehl el-Khyi aarak, para-
bollerin kendi eksenlerinin herhangi birisi
etrafnda dnmesiyle ve daha sonra zellik-
le bir parabol parasnn dnmesiyle ortaya
kan
158
paraboloitleri de hesaplad. Onun
drdnc kuvvetin toplamn ortaya ka-
ran zm belirli
a

t
4
dt integralinin
hesaplanmasna tamamen uymaktadr
159
.
bn el-Heysemin geometri alannda imdiye
kadar daha az tannan baarl ilerinden biri-
si, ona klidin paraleller retisi tartmalar
tarihi ierisinde ok nemli bir yer kazandr-
maktadr (Katalog II, 126 vd.). bn el-Heysem,
Elementlerin 5. postlatn hareket prensibi
yardmyla ispatlama giriiminde bulundu. Bu
prensip u sonuca gtryor: Konstant mesa-
felerin bir doruya giden izgileri yine dier
taraftan dorular olutururlar. Bylece bn
el-Heysem 18. yzyln geometricileri de
dahil, sonralar kendisinin dorudan ya da
dolayl ardllarnn takip ettikleri yola imdi-
den adm atmtr
160
.
Barcelona. Studies in the Islamic exact sciences in honour
of Prof. Juan Vernet ierisinde, Cilt 1, Barcelona 1996, s.
59-101.
158
Bkz. Suter, H., Die Abhandlung ber die Ausmessung
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. el-Haitham,
bersetzt und mit Kommentar versehen, Bibliotheca Ma-
thematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri 12/1912/289-332,
zellikle s. 320 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184, zellikle s.
172); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 359.
159
Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 292-294; Juschkewitsch,
A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 155-156.
160
Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 281; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 49, 361.
o
28
G R
Trigonometri alannda onun kresel kotan-
jant teoremine iaret edilmelidir. Bu teoremi
ilgi ekici bir biimde tam anlamyla geomet-
rik olarak kazanm ve kble ynnn tespi-
tine ilikin yazd makalede uygulamtr
161
.
Kresel trigonometrinin bu nc temel
teoremi ile bn el-Heysem, Franois Vitein
(1593) ncs olarak grlmektedir
162
.
bn el-Heysem ve el-Brnnin Muammed
b. el-Leys Eb el-Cd isimli bir adan da
unutmamak gerek
163
. Onun, daire ierisinde
bir yedigen konstrksiyonu bize ulamtr
ve bu konstrksiyonu nc dereceden bir
denkleme dntrmtr
164
. Bu konstrk-
siyonu daha nceleri Eb Sehl el-Kh
165
ve
Amed b. Muammed es-Sicz
166
yaklak
yarm yzyl nce tatbik etmilerdi, fakat Eb
el-Cd, nclerine nasip olmayan baka bir
yol takip ederek
167
x
3
+13

x+5=10x
2
denkle-
minin konstrksiyonunu bulmutu
168
. Yedigen
konstrksiyonda Arap-slam matematikileri-
nin Avrupal matematikilere olan sonraki
etkileri 17. yzyla kadar kendini hissettir-
mektedir
169
.
161
Bkz. Schoy, Carl: Abhandlung des al-asan ibn al-
asan ibn al-aysam (Alhazen) ber die Bestimmung der
Richtung der Qibla, Zeitschrift der Deutschen Morgen-
lndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 75/1921/242-
253 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 58, s. 28-39); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 362.
162
Bkz. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathema-
tik, Cilt 5, 2. Bask, Berlin ve Leipzig 1923, s. 143.
163
164
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 353.
165
Bkz. [Dold-]Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion
des regelmigen Siebenecks nach Ab Sahl al-Qh Way-
can ibn Rustam, Janus ierisinde 50/1963/227-249; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 316.
166
Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., Isis
ierisinde (Brksel) 8/1926/21-40 (Tpkbasm: Islamic
29-48); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 330.
167
Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., ayn
yer, 38-39 (Tpkbasm: s. 46-47); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 353-354.
168
im Mittelalter, ayn yer, s. 259.
169
Kr. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathema-
tik, Cilt 3, s. 132.
Aka grld kadaryla Eb el-Cd,
nc dereceden denklem formlarn ve
zm yntemlerini, bu konuya hasredilmi
bir risalede ele alan ilk matematikidir. Bu
bilgiyi, ardl mer el-ayymdan (5./11.
yzyln ikinci yars) renmekteyiz. Geri
el-ayym bu eseri bizzat grmemiti ama
bir ada vastasyla o eser hakknda bilgi
sahibi olmutu
170
. mer el-ayymn bize
kadar ulaan, Franz Woepcke tarafndan 150
yl nce yaynlanan, incelenen ve Franszcaya
evirilen cebir konulu eseri (el-Berhn al
Mesil el-Cebr ve-el-Mubele) Arap-slam
matematiinde cebirin geirdii geliimin bir
yansmas olarak kabul edilebilir. el-ayym
25 tip denklem tantmaktadr. Bunlardan 12
tanesi birinci ya da ikinci derecedendir. Geri
kalanlar ise konik kesitler yoluyla zlebi-
len ve el-ayymn sistematik bir ekilde
ele ald nc dereceden denklemlerden
olumaktadr. el-ayym bu denklemlerin
henz saysal zmlerinin bulunamadn-
dan yaknmakla birlikte yine de bunun gelecek
nesillere nasip olacana ilikin midini dile
getirmektedir
171
. el-ayymn dikkat ektii
hususlardan birisi de, ikinci dereceden denk-
lemlere indirgenemeyen kbik denklemlerin
genel olarak dairenin zellikleri yardmyla
yani pergel ve cetvel yardmyla zlemeye-
ceidir. Bu dnce sonralar Ren Descartes
(1637) tarafndan dile getirilmi fakat doru-
luu ilk olarak Pierre Laurent Wantzel (1837)
tarafndan ispat edilmitir
172
.
170
el-ayym, Umar: Risle f el-Berhn al
Mesil el-Cebr ve-el-Mubele, Woepcke, F.: Lalgbre
dOmar Alkhayym ierisinde yaynland, Paris 1851, s.
(Arapa) 1 vd., zellikle s. 47, eviri s. 81-82 (Tpkbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
45, s. 105-106, 158).
171
el-ayym, Umar: a.e., s. (Arapa) 6, eviri s. 9
(Tpkbasm: 33, 199); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
172
Bkz. Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 125; Juschkewitsch, A.
P.: a.e., s. 261.
G R
29
mer el-ayymn bu mkemmel eserinin
yakn zamana kadar bilinmemesi ve Fermat
(1637 civarnda), Descartes (1637), van
Schooten (1659), E. Halley (1687) vb. mate-
matikilerin benzer konstrksiyonlar yeni-
den kefetme zorunda kalmalarn 1937
ylnda matematik tarihisi Johannes Tropfke
esefle karlamaktadr
173
.
Ayn zamanda Fars dilinin byk airlerin-
den birisi olan ve astronomi, fizik gibi ok
farkl bilimsel disiplinlerde, yksek bir otori-
te olarak kabul edilen el-ayym paraleller
retisi iin kendine mahsus bir zm bul-
mutur. O, bn el-Heysemin taraftar oldu-
u hareketin geometride ispatlama arac
olarak kullanlmasn reddetmektedir. Onun
bu zm, 18. yzylda talyan matematiki
Girolamo Saccheri ile (Katalog III, 127) yeni-
den ortaya kmtr.
5./11. yzylda fizik alannda, optik ve meteo-
rolojiyi de ieren yn verici nemli baarlarla
karlamaktayz
174
. Eilhard Wiedemannn,
rencilerinin takdire ayan makaleleri ve
Matthias Schrammn Ibn Haythams Weg zur
Physik (1963) balkl muhteem almasna
ramen, mtevaz da olsa, ulalan sonular
toplayan tarihsel bir sunumu bekleyen Arap-
slam bilimlerinden birisi de fiziktir. Schramm
almasnda, bn el-Heysemin optik ala-
nndaki bayaptna (Kitb el Menr) ve
astro-fizik alanndaki risalelerine dayana-
rak u kanya varmaktadr: Bu almalar-
da Aristoteles fizii uygulamal matematik,
geleneksel astronomi ve optik ile birletiril-
mitir. Bu da bn el-Heysemin doa bilim-
leri almalar asndan karakteristik ola-
rak kabul edilebilir
175
. Dier taraftan o
Aristotelesin tabiat metafiziini ki bunlarn
incelenmesiyle bilimsel uralarna balam-
173
Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 133.
174
Konuya ilikin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 203-305.
175
Schramm, M.: Ibn Haythams Weg zur Physik, Wies-
baden 1963, s. 7.
t Ptoleme tarafndan tasarlanan kinema-
tik modelin dinamik aklamasna yol veren
fiziksel bir teoriye dntrmeyi baar-
mtr
176
. bn el-Heysem bu yoldaki aba-
laryla insan dncesinin gerekten ar-
tc baarl ilerinden birisine gtren ilk
adm atmtr: Doa metafiziinden ve bunun
matematiksel tarifinden fizie, matematiksel
metotla alan kesin bir doa bilimine ula-
mas
177
.
bn el-Heysemin srekli genileyen fiziksel-
astronomik bilgisi ok sayda monografik eser-
lerde ifadesini buldu
178
. ledii konulardan
bazlar unlardr: Dnyann ekli, Arimed
aynas (gne nlaryla yakan ayna), gkku-
a ve hle, ay , yldzlarn , grme
organnn yaps ve grmenin onunla nasl
gerekletii, ay ve gne tutulmalarnn ekil-
leri ve ay yzndeki lekeler. Optik hakkndaki
bilgisini ise daha nce anlan olduka hacimli
eseri Kitb el-Menrda yazya dkm-
tr. Tpk Eb Bekr er-Rz (. 313/925),
el-Frb (. 339/950), ada bn Sn (.
428/1037) vb. nclleri gibi o da klid ve
Ptolemeye aykr derek Aristotelesin,
grmenin gzden kan nlar yoluyla deil,
bilakis nesneden kan nlar yoluyla ger-
ekletiini savunan gr takip etmitir.
Sadece grme probleminde deil, ayn zaman-
da ele ald btn problemlerde matema-
tik ve deneysel yntem onun alma temel-
lerindendir. Schrammn
179
verdii hkme
gre, onun optik eseri, yazarn matematiksel
dehasna tanklk etmektedir. Deney yapmak
iin birok alet ve mekanizma imal etmiti,
bunlardan birisi de camera obscura [karanlk
oda]dr
180
.
176
a.e., s. 143.
177
a.e., s. 145.
178
Bkz. a.e., s. 274-284.
179
a.e., s. 14.
180
a.e., s. a.e., s.210.
30
G R
Leopold Schnaase
181
1890 ylnda bn el-
Heysem optiinin ve neminin mkemmel
bir deerlendirmesine bu eserin Latince evi-
risine dayanarak ulamt. Bu deerlendir-
menin, Schrammn almasnda ustalkla
desteklendiini gryoruz. Schnaase bn el-
Heysemi Latinceletirilmi ismiyle anmakta
ve yle yazmaktadr: Alhazenin baarl
ilerini Ptolemeninkilerle yaplacak bir kar-
latrma, optikin birinciye ne denli nemli
ilerlemeleri borlu olduunu gstermektedir.
Alhazen gzn yapsn inceleyerek ayrntl
bir grme teorisi ortaya atm ve gelitirmi
ilk fizikidir. Bu teori, kristal merceklerin
fonksiyonlarna ilikin yanl anlayna ra-
men bugnk retilerimizle hemen hemen
tam olarak rten sonulara gtrmtr.
Tek ve ift grmenin koullarn belirledi-
i dnce ve deneyler onun bizzat kendi
bulular olarak tanmlanabilir. Buna ilaveten
o, grmenin gzden objeye giden nlarn
sonucu olarak olutuu retisinin geersiz-
liini belirli bir yntemle ilk kez ispatlam
ve bu retiyi nihai olarak fizikten dlaya-
rak bunun tam karsnda bulunan retiyi
yerine geirmitir ki bu, optiin temellerin-
de gerekletirilen ok geni etkili bir ham-
ledir. Ayrca n hznn zamanla snrl
olduu savn da onda bulmaktayz. Burada
Ptoleme ile bn el-Heysemi; Yunan okulu ile
Arap okulunu birbirinden ayran uurum ok
derindir!
Refleksiyon (yansma) retisinde bn el-
Heysem, kendisinin btn nclerini gr
ak-seikliiyle amaktadr. Ayrca o, ilk kez
konuyla ilgili btn yasalar aparat araclyla
181
Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte der Physik,
Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig
ierisinde N.F. 7, Heft 3, 1890, s. 140-164, zellikle 163-
164 (Tpkbasm: Natural Science in Islam Cilt 33, s. 26-
52, zellikle s. 51-52).
btn ayna eitleri iin kantlamakta ve ayna-
daki yansmalar hakknda ilk doru aklama-
y sunmaktadr. Objelerin gzde ekillenme
yeri ve ekillerin bozukluuna ilikin yapt
btn aratrmalar ve onun adyla adlandr-
lan problemin zm orijinaldir.
[In] krlma bilgisiyle de bn el-Heysem
Ptolemeyi amaktadr. O, krlma as ile
geli as arasndaki orann sabit olmadn,
n takip ettii yolun iki merkez vastasy-
la ileriye ve geriye doru ayn kaldn ve
bir nesnenin eklinin ve bulunduu meknn
kesif bir merkezde olduundan daha yuka-
rdaym ve bytlm gibi grndn
biliyordu. Bu, bugn bile geerli bir bilgi-
dir. Aratrmalarnn ok ilgi ekici sonu-
larndan biri olarak, camdan mamul kresel
dilimin bytc gcnn kefi belirmek-
tedir ki bunun elbette ilk gzlk cam yap-
mna etkide bulunmam olmas dnle-
mez. Yldzlarn ufukta byk grnmelerine
ynelik olarak bn el-Heysemin dile getirdi-
i aklama, imdiye kadar bizim bildiimiz
ve Ptolemeninkinden ok daha doru tek
aklamadr. Ptoleme, yldzlarn gkte baucu
ynnde daha ufak grlmesini gzn grme
esnasndaki allmadk konumlanmasyla
aklamaya almtr. Geri onun, astrono-
mik n krlmasna ilikin baz konulardaki
grleri bn el-Heyseminkinde daha do-
rudur, fakat atmosfer yksekliinin hesap-
lanmas, hem de yakc kristal kreye dair
aratrmalarn bn el-Heysemden nce hibir
fiziki tarafndan dile getirilmemi, hatta ima
bile edilmemi olduunu [yazar bu bilgisinde
yanlyor] zellikle hatrlatmamza gerek yok-
tur.
...Geri yer yer onun grlerine benzer
grler ondan nce dile getirilmi olabilir,
fakat bunlar akla kavuturmak ve kar
grler arasnda nihai olarak bir karara var-
mak bn el-Heysemin tartlmaz hizmetidir.
Bzlece o, optik biliminin temel retilerinde
olaanst devrimler gerekletirmitir. Bu
devrimler sayesinde yeni bin yln balangcn-
G R
31
da bilimsel aratrmalara yeni yollar gsteril-
mi ve Yeni an parlak bulular iin zemin
hazrlanmtr.
Hmanist anlayl bir fizikinin 19. yzyl son-
larndaki bu son derece bilgilendirici hkm-
ne adamz tp tarihisi H. Schippergesin
182

grn eklemek istiyorum. Yazar bu gr-
, Schrammn bn el-Heysemin fizik tarihin-
deki yeri ve konumuna ilikin yapm olduu
almadan kazanmtr. Yazar, Schrammla
u konuda ayn gr paylamaktadr:
Gerekten bn el-Heysem doa bilimine
yeni bir ele al ve onu Yunanlarn doa
aratrmalarndan aka ayran Galilei dne-
mini aarak modern deneysel fizie balayan
metodu ilk defa getiren kimsedir. Bu dne-
min fizikle ilgili dier orijinal fikirlerini ve
baarl ilerini Eb er-Reyn el-Brnnin
bize kadar ulaabilen eserlerinden ve onun
kaybolmu eserlerinin adlarndan renmek-
teyiz. O dnemin, doa bilimi problemleri ile
urama olgunluu, el-Brn ile daha 11 ya
kk olan, o sralar 17 yandaki Eb Al bn
Sn arasnda geen yazmalarda yansyor.
Bu yazmalarn bize ulaan metni bir yana
183
,
el-Brnnin, n hzna ve dnyann nasl
sndna ilikin bn Sn ile yapt yazma-
lara atflarda bulunduu ve bn Sny ok
meziyetli gen bir bilim adam olarak vd-
Geen Devirlerin Kronolojisinde (el-
sr el-Biye an el-urn el-liye)
184

182
Schrammn kitabnn tantm ve deerlendirilmesi:
Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Paris) 17/1964/183-184, zellikle s. 184.
183
Muhammed Tanc tarafndan Trkeye evrilerek
yaynlanmtr: Beyrunye armaan, (doumunun 1000.
yl mnasebetiyle) ierisinde, yaynlayan Aydn Sayl,
Ankara 1974, s. 231-301.
184
Eduard Sachau tarafndan yaynlanmtr, Leipzig
1878 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 30), s. 256-257; ngilizce evirisi yine
ayn kii tarafndan, Londra 1879 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 31), s.
247.
185
Wiedemann, E.: ber das al Brnsche Gef zur
spezifschen Gewichtsbestimmung, Verhandlungen der
Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre 1908
ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343 (Tpkbasm:
yapt aklamalar, dnemin yksek bilimsel
karakteri hususunda bizde gelien tasavvuru
destekleyen canl bir rnektir. el-Brnnin
fizik tarihindeki gerek veya geree yakn
deerlendirilmesi hl gerekli aratrma-
y beklemektedir. imdiye kadar onun daha
ziyade zgl arlklarn bulunmas konu-
sundaki baarl almas incelenmi ve
bilim tarihi asndan deerlendirilmitir
185
.
Birok kere giritii ve baarszlkla sonu-
lanm deneyleri sonrasnda o, bu ama
iin, modern eczac piknometresine benze-
yen bir avadanlk imal etmeyi baarmtr
(Katalog Cilt V, s. 9 vd.). Onun ve ardllar-
nn, bir dizi metal ve deerli tan zgl ar-
lklarna ilikin verdikleri deerler modern
rakamsal deerlerle hemen hemen ayndr.
5./11. yzyln ilgin denemelerinden birisi
de burada dile getirilmelidir: Atmosferin yk-
sekliini belirleme. Bu problem trigonomet-
rik-astronomik yolla zld ve bu zm
yanllkla bn el-Heyseme atfedilen De
crepusculis et nubium ascensionibus ismiyle
Latinceye evrilmi eserin ierisinde bulun-
maktadr. Bu eserin gerek yazar
186
Endlsl
bilgin Eb Abdullh Muammed bn Mu
el-Ceyyndir
187
. 1542 ylnda Portekizde
baslm olan bu Latince risale Avrupay uzun
sreli etkilemitir
188
.
Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 113-
117); ayn yazar, ber die Verbreitung der Bestimmun-
gen des spezifschen Gewichtes nach Brn, Erlangen
Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenleri
ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34 (Tpkbasm: Natu-
ral Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 119-122);
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifschen Ge-
wichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s. 28
vd. (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 45, s. 193-324, zellikle 224 vd.).
186
Bkz. Sabra, A.I.: The authorship of the Liber de crep-
usculis, an eleventh-century work on atmospheric refrac-
tion, Isis ierisinde (Berkeley) 58/1967/77-85.
187
188
Bkz. Schramm, Mathias: Ibn al-Haythams Stellung in
der Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ie-
risinde (Hamburg) 6/1966/65-85, zellikle s. 73-74; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 364.
32
G R
Eb Al bn Snnn (. 428/1037) iki ba-
yapt, Tp Kanonu (el-nn f e-bb)
ile, felsefe ve pozitif bilimler konusun-
da yazd if balkl ansiklopedik
eseri (Kitb e-if), Arap-slam kl-
tr evresinin en nemli bilimsel baarlar
arasnda hi phe yok ki yer almaktadr.
Olaanst yetenekli ve alkan bu d-
nrn Kanonunu Julius Hirschberg
189
u
ekilde nitelemektedir: [Bu eser] dzeni,
doruluu nedeniyle fevkalade, olduka
hacimli ve cerrahlk dahil btn tp alanlarn
kapsayan eksiksiz bir retiler toplamdr ve
dnya literatrnde hemen hemen bir ben-
zeri yoktur. Yunanlardan bize miras kalanlar
derleme tr almalar, belirli konulara ait
zetler ve kompilasyonlardr. Kanon ise tam
bir btnle sahip bir yapttr. Gnmzde
buna benzer bir el kitab oluturmak iin
birok hekimin katlaca ortak bir alma
gerekmektedir. Kanon 500 yl boyunca geer-
liliini korurken, bn Sn da Aristoteles ve
Galen gibi hkim bir pozisyonda bulundu.
Bu kitap 12. yzylda Latinceye evrildi ve 17.
yzyla kadar Avrupa tp bilimini etkiledi.
bn Snnn yine ayn ekilde hacimli ve
kapsaml ansiklopedik eseri, doal cisimler
prensibi retisini, dnyann yapsn, varolu
ve yok oluu [el-kevn ve-el-fesd], doadaki
etkinlik ve edilgenlii, meteoroloji ve coraf-
yay, psikoloji, botanik, zooloji, matematik,
astronomi, mzik, felsefe ve mantk gibi disip-
linleri kapsamaktadr
190
. Bu eser 12. yzylda
Johannes Hispaniensis tarafndan Latinceye
evrilmi ve bylelikle yzlerce yl Avrupada
bilimlerin geliimini etkilemitir.
189
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2, Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=Graefe-
Smisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 16.
190
bn Sn metafzii Max Horten tarafndan [Alman-
caya] evrilmi ve yorumlanmtr. Die Metaphysik Avi-
cennas, Halle ve New York 1907 (Tpkbasm: Islamic
Philosophy Cilt 40-41), s. VIII.
bn Snnn bu iki eserinden sonra Hristiyan
gz hekimi Al b. s el-Keln (5./11.
yzyln ilk yars) byk baarsn da dile
getirmeliyiz. J. Hirschberg onun kitabn,
takip eden 800 yl boyunca oftalmoloji ala-
nnda yazlm eserlerin ncs ve en ile-
risi olarak grmektedir. Bu eserin Latince
evirisine dair ise yle demekte: ayet
zamannda bu eserin Latince evirisi kolay-
ca ulalabilir ve buna paralel olarak daha
yaygnlam olsayd, o dnem Avrupasnda
oftalmoloji daha yksek bir konuma ulalr
ve insanln yararna daha iyi iler baar-
lrd.
191
Hirschberg, operasyonlarn narkoz
yoluyla yaplmasnn o dnemde bilinen tbb
yntemlerden birisi olduuna iaret etmek-
te ve Araplar tarafndan uygulanm olan
cerrah uyutma (tenvm) ynteminin tp
tarihilerinin tamamen mehul olarak kal-
masn esefle karlamaktadr
192
.
Bu yzyln corafya alanndaki almalar
arasnda, bizim bildiimiz ilk ve ok hacim-
li corafya szlne iaret edilmelidir. Bu
eser Cordobal Eb Ubeyd Abdullh b.
Abdulazz er-Bekr
193
tarafndan ortaya kon-
mutur. Bu corafyac, tarihi ve leksikog-
raf, elinin ulaabildii birok monografiden
ve dier kaynaklardan yararlanarak kervan-
saraylar, dalar, rmaklar, su kaynaklar vs.
hakknda alfabetik dzenlenmi bir bavuru
eseri meydana getirdi. Yine ayn yazar, beeri
corafya dou ekolne mensup corafyac-
larndan bamsz olarak bize ok deerli bir
lkeler corafyas eseri brakmtr (Kitb
el-Meslik ve-el-Memlik). Bu eserin yksek
deeri, onun spanya ile ilgili ok baarl
betimlemelerinde ve ok nadir ve bize kadar
191
J. Hirschberg ve J. Lippert tarafndan aklamalarla
evrilmitir. Ali ibn Isa. Erinnerungsbuch fr Augenrz-
te, Leipzig 1904 (Tpkbasm: Islamic Medicine serisi
ierisind Cilt 44), s. XXXVII.
192
a.e., s. XXXVI; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 338.
193
Mucem ma-stacem min Esm el-Bild ve-el-Mevi,
ed. Muaf es-Se, 4 cilt, Kahire 1945-1951.
G R
33
ulaamam kaynaklardan alnan orta ve dou
Avrupa ile kuzey Afrikaya dair bilgilerde yat-
maktadr
194
.
Tarih bilimi alannda ise el-Brnnin
Hindistana dair yazd eserden bahse-
dilmelidir. Bu eser, rnek alnabilecek bir
hakikat sevgisine, eletirici bir dnceye,
keskin bir gzleme, dnya kltrlerine kar
artc bir akla ve yazarn nesnelliine
tanklk etmektedir. el-Brn Hint kltrn,
Hindistandaki dinleri ve bilimleri bizzat ken-
disi uzun yllar orada yaad sralarda yap-
t aratrmalar ve gzlemler temelinde ele
almakta ve ilemektedir. Eserin giriinde yle
demektedir
195
: Bu kitap polemik deildir,
sadece gereklerin kaydedilmesidir. Burada
ben, Hintlilerin teorilerini olduu gibi akta-
racam ve bunlarla ilikili olarak Yunanlarn
benzer teorilerini aralarndaki yaknl gs-
termek iin anacam. el-Brnnin kitab,
erken Abbasi dneminden beri tandmz,
yabanc kltrleri ve dinleri tanmaya yne-
lik bir anlay geleneinden beslenmektedir.
Bu gelenek, birok seyahat kitaplarnda, el-
Mesdnin aheser olarak nitelendirilebi-
lecek eserlerinde ve el-Brnnin Geen
Devirler Kronoloji sinde ifadesini bulma-
ya balamt. el-Brnnin Hindistan kitab
yabanc uygarlklar tantlmasnda alama-
m bir zirvedir, hatta sadece Arap-slam kl-
trnde deil.
Bu 5./11. yzyln seilmi olarak bura-
194
Mac Guckin de Slane tarafndan yaynlanm olan bu
eserin bu blmnn ad Kitb el-Murib f ikr Bild
friyye ve-el-Maribdir, Cezair 1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 134), Franszca
evirisi ayn yazar, Cezair 1913 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi ierisinde Cilt 135).
195
Kitb Ta m li-l-Hind min Male Mable
f el-Al ev Merzle. Edward Sachau tarafndan
yaynlanmtr, Londra 1887 (Tpkbasm: Islamic Geog-
raphy serisi ierisinde Cilt 105); Burada yaplan alntlar
Max Krauseden alnmtr, al-Biruni. Ein islamischer
Forscher des Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin)
26/1942/1-15, zellikle s. 13.
da sralanan byk baarlar arasnda son
olarak, Abdulhir b. Abdurramn el-
Curcnnin (. 471/1078) dil bilimleri ala-
nndaki ok yksek nem tayan iki eseri
anlmaldr. Bunlar Kitb Delil el-cz
ve Kitb Esrr el-Bela isimli eserlerdir.
lk esere dair yapt ok nemli alma-
snda Max Weisweiler
196
u tespitte bulun-
maktadr: Yazar, dil vastas ile duyulan
ifadeleri sebep, ama ve tesir esasna gre
psikolojik adan kavramaya almakta-
dr. Grnen o ki el-Curcn, kendisinin
bu nc dncelerle ve verdii rneklerle
stilistik gramerin temellerini attnn farknda
deildi. Bu disiplin bir sonraki nesilde ilm el-
men ad altnda sistematik olarak kurgulan-
m bir ders kitab formunda dil bilimlerinin
yeni bir dal haline gelmitir
197
. el-Curcnnin
insanda hayranlk yaratan dncelerinin
bugnden yarna oluamayaca, daha ziyade
evvelce uzunca sren bir geliimin neticesi
olarak ulalabilen yksek bir seviyeyi gs-
terdiini ispata kalkmaya gerek yoktur. Bu
alanda daha nceden olumu ve sregelmi
almalar ve baarlar bugn daha iyi bilin-
mektedir
198
.
Hellmut Ritter
199
yayn ve Almancaya eviri-
sini yapt Abdulhir el-Curcnnin Esrr
el-Bela (Belagatn Srlar) eserinde iirin
estetik deerlendirilmesinin psikolojik temel-
lendirilmesini kefetmitir. Kitabn tahkiki
ve Almanca evirisiyle yaklak 25 yl ura-
an, Arap dilini ve yaznn en iyi bilenler-
den birisi olan aratrmac, bildii kadary-
la buna benzer bir almann slam kltr
196
Abdalqhir al-Curcns Werk ber die Unnachahm-
lichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen
Lehren, Oriens ierisinde 11/1958/77-121, zellikle s. 79.
197
Kr. Simon, Udo Gerald: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und Rhetorik:
ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg 1993, s. 3-4.
198
199
Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr al-bala) des
Abdulqhir el-Curcn. Wiesbaden, 1959, s. 1.
34
G R
evresinde daha nce asla denenmemi
200

olduuna iaret etmektedir. Her halkarda
el-Curcn bugn, kendisinden 3 ila 4 nesil
sonra dil bilimlerinin mstakil bir disiplini
haline gelmi olan ilm el-beynn ncs
olarak belirmektedir.
6./12. Yzyl
Astronomiye yeniden dnecek olursak, u
panoramayla karlarz: 5./11. yzyldan
6./12. yzyla gei dneminde Mslman
spanyada yaayan ve eserler veren brhm
b. Yay ez-Zerl gne evcinin, yani
Gne ile Dnyann en uzak mesafe nokta-
snn ekliptikte yllk deien yerinin, kendi
hareketinin nclerinden ok daha kesin bir
lmne ulamtr. lsnde, o hareke-
tin deeri 299 ylda 1 ye ulamt, yani bir
ylda 12,09" ki bu gnmzde kabul edilen
11,46" deeriyle hemen hemen rtmekte-
dir
201
. Bu deer ve buna ynelik gelitirilmi
modelin bilgisi, Kopernike iki kompilasyon,
Georg Peurbachn Theoric planetarumu
ve Johannes Regiomontanusun Epitomesi
zerinden ulamt
202
. Yakn zamanlarda
yaplm olan bir karlatrma sonucunda,
ez-Zerlnin gne teorisini kurmakta kul-
land izelgelerin, Kopernikin De revolu-
tionibus eserindeki izelgelerle, ok kk
farkllklar bir yana, formda ve kurgulamada
byk bir uyum gsterdii ispatlanmtr
203
.
Johannes Kepler de ez-Zerlnin gne
evcinin tespitine ynelik gzlemleri hakknda
bilgi sahibiydi
204
. Buna dayanarak, Keplerin
Mars yrngesinin oval olduuna ilikin ak-
lamasnn, ez-Zerlnin Merkr yrngesi-
nin ovalliine ynelik aklamasyla irtibatl
olabilecei tahmin ediliyor
205
.
200
Ritter, H.: a.e., s. 1.
201
Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of al-Zarql. A
history of errors, Centaurus ierisinde 14/1969/306-336;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 27, 43.
202
203
204
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43-44.
205
Usturlap tarihinde gelecekteki ilerleme-
leri etkileyecek olan bululardan birisi de
ez-Zerlnin adn tamaktadr. O, stereog-
rafik polar izdm yerine ufuksal (horizon-
tal) izdmn kullanmtr. Bunu yaparken
de, aletin ana paras, her bir coraf enlem
iin mstakil bir disk kullanmak yerine, tek
bir diske indirgenebilmitir. Astronomi lite-
ratrnde evrensel disk olarak tannan bu
alet sonralar Avrupada ok byk bir yayl-
ma ans bulmutur (Katalog II, s. 116 vd.).
6./12. yzylda ortaya km astronomik ara-
lardan birisi de Avrupada torquetum adyla
ok geni yaygnlk kazanan alettir. Bu alet
Endlsl astronom Cbir b. Efla (Katalog
II, s. 154) tarafndan gelitirilmitir. Cbir b.
Efla, Almagesti dzeltme amacyla kaleme
ald ve Ptolemeyi sert dille eletirdii ese-
rinde bu aleti tanmlamtr. Yazarn ada-
Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye
evrilmi bu Almagest
206
kritii Avrupada
hem bu disipline hem de matematik alannda
(Katalog II, s. 12) ok byk bir etkide bulun-
mutur.
Yine hemen hemen ayn dnemde icat edilmi
olan bir baka astronomik ara, erefeddn
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-
s (. 606/1209dan sonra) tarafndan yapl-
m izgisel usturlaptr. Mucidine nispetle
A e-s (e-s ubuu) olarak adlan-
drlan bu alette, dzlem-kresel usturlaptaki
projeksiyon, bir ubuk zerindeki dz bir
izgiye tanmaktadr (Katalog II, s. 134 vd.).
Astronominin teorik alannda 6./12. yzylda
Arap-slam dnyasnn Endls blgesinde
Ptolemenin gkyz hareketler sistemine
kar bir sava kendini gstermektedir. Bu
eletirinin temsilcileri umumiyetle filozoflard;
Muammed b. Yay bn Bcce (. 533/1139),
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl (.
581/1185), Muammed b. Amed bn Rd (.
206
G R
35
595/1198) ve bn ufeylin talebesi Nreddn
el-Birc (. 600 civarnda) gibi. Onlar, geze-
genlerin yrngedeki hareketlerinin tekd-
ze oluu prensibinin ayrk merkezli ve ek
yrngelik (eksantriklik ve episikller) var-
saym vastasyla bozulduuna inanp, bunu
kendilerinin dndkleri modellerle dzelt-
meye altlar. Bu ynde Bat astronomi-
sine byk ve srekli etkiyi bu ekoln son
temsilcisi Nreddn el-Bircnin kitab yap-
mtr. Yaynlanmasndan ok ksa bir sre
sonra Michael Scotus (. yaklak 235) tara-
fndan yaplan eviri, bu eserin spanya d
Avrupaya da ulamasn salad. bn ufeyl
ve bn Rd gibi el-Birc de gezegen kre-
lerinin yeryz orta noktas evresinde ortak
merkezli bir tarzda dnmeleri gerektiini ve
yine tpk bn Rd gibi gezegenlerin helezoni
olarak deiik eksenlerle hareket ettiklerini
dnyordu (Katalog II, 12f.)
207
.
Bu dnem matematiinde, slam dnyasnn
dousunda daha nce bahsi geen erefeddn
e-s (. 606/1209den sonra) nemi ok
belirgin bir rol oynamtr. el-Mudelt
208

isimli kitabyla nc dereceden denklemle-
rin sistematik bir tarzda ele alnmas srecinde
ok nemli bir yer elde etmitir. O, mer el-
ayymn yolunu takip ederek aradan gemi
yzyl boyunca slam dnyasnda matematiin
ulat ilerlemeler hakknda fikir veriyor. Bu
ilerlemeler kendilerini zellikle numerik ve
geometrik gelenekler balamnda ve btn-
cl bir numerik ilemler dizisinin formle
edilmesinde ve temellendirilmesinde kendini
gsterir
209
.
207
208
Sharaf al-Dn al-s, Oeuvres mathmatiques: Alg-
bre et gomtrie au XIIe sicle. Texte tabli et traduit par
Roshdi Rashed, 2 Cilt, Paris 1986.
209
Berggren, J.L.: Innovation and tradition in Sharaf al-
Dn al-ss al-Mudalt, Journal of the American Ori-
ental Society ierisinde 110/1990/304-309, zellikle 309.
slam dnyasnn batsndan Endlsl mate-
matiki ve astronom Cbir bin Efla adn
tekrar dile getirmek istiyorum. Birok mate-
matik tarihisi, onun Almagest kritii alma-
snn trigonometri blmnn Avrupada bu
disipline ok byk bir etkide bulunmu oldu-
u grndedirler. Mesela, Regiomontanus
(1436-1476) De triangulis omnimodis adl
eserinde Cbir bin Eflan kitabndan ok
ey almtr. Johannes Tropfkeye gre
210
o,
Regiomontanus, eserinin ilk blmlerin-
de nclerinin ulat sonular bamsz
bir ekilde ilerken, drdnc blmnde
Cbirin karmlarna kelimesi kelimesine
bal kalmaktadr. Kresel trigonometri tari-
hinde
211
temel bir forml onun adyla adlan-
drlmaktadr: Geber [Cbir] Teoremi. Bu
teorem, dik al kresel bir gen, verilen bir
dik kenar ve verilen bir komu a den
hesaplanabilir, bu da cos = cos sin for-
mlne gtrr.
Son olarak 6./12. yzyl matematiinin
birinci snf bir matematikisine, Amed
b. Muammed bn es-Ser b. e-ala (.
548/1153) iaret etmek gerekir. bn e-al,
Yunan ve nceki dnem Arap otoritelerinin
ulatklar sonular yeniden gzden geir-
meye ve eletirmeye adad bir dizi eser
kaleme almtr. Byle bir eletiriye gerek-
ten ehil olduunu, kendi Arap nclerinin
Yunanlara ynelttikleri eletirileri yeniden
gzden geirmede ve ksmen rtmede
tarihsel olarak adil olmay n plana aldn,
Matthias Schrammn
212
onun bir kitab hak-
210
Geschichte der Elementar-Mathematik, 2. Bask, Cilt
5, s. 137; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 53.
211
von Braunmhl, A.: Vorlesungen ber Geschichte der
Trigonometrie, Cilt 1, Leipzig 1900, s. 81-82; Tropfke, J.:
a.e., Cilt 5, s. 131-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e, s. 304;
212
Ibn al-Haythams Stellung in der Geschichte der
Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg)
6/1965, s. 65-85, zellikle 81.
36
G R
kndaki aratrmasndan renmekteyiz.
Fizik ve teknoloji alannn bu dallarnn 6./12.
yzylda Arap-slam kltr dnyasnda ula-
t yksek seviyeyi gsteren en azndan iki
kitap tanyoruz. Bu eserler Abdurramn
el-zinnin
213
(515/1121 ylnda yazd)
Mzn el-ikme ile, Eb el-zz sml bn
er-Rezzz el-Cezernin
214
(yaklak 600/1203
ylnda kaleme ald) el-Cmi beyn el-lm
ve-el-Amel en-Nfi f nat el-iyel isimli
eserleridir.
Mzn el-ikme ad bir Bilgelik Terazisi
konusunda bir eser vaat ediyorsa da, kitabn
ierii bunun ok tesine gitmektedir. Yazar,
her eyden nce, zgl arlklar belirle-
me konusunda el-Brnnin ulam olduu
sonular gelitirmekte ve tamamlamakta-
dr. Kitabn adnda geen terazi, hata oran-
n 1/60000 lik bir hassasiyete hedefleyecek
tarzda yaplmtr (Katalog V, s. 5 vd.). el-
zin suyun zgl arlnn scaklk dere-
cesine bal olduuna ilikin ak-seik bir
bilgiye sahiptir ve bu anlamda ulat gzlem
sonucunu, kendi terazisinde tartt suyun
yazn ka gre daha dk bir arla sahip
olduunu belirtmektedir. Ayrca o, dakikala-
r lmek maksadyla terazi prensibine gre
213
Bkz. Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of
Kitb Mzn al-ikma [Arapa Orijinal olarak verilmitir]
Book of the Balance of Wisdom, an Arabic work on the
water-balance, written by Khzin, in the twelfth century,
Jourmal of the American Oriental Society ierisinde
(New Haven) 6/1860/1-128 (Tpkbasm: Natural Sci-
ences in Islam serisi ierisinde Cilt 47, s. 1-128); Ibel,
Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1908, s. 73-162 (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam seri
ierisinde Cilt 45- s. 77-166); Brockelmann, C.: GAL, 1.
Suppl. Cilt, s. 902. Metin Bombayda bulunan bir camide-
ki bir el yazmasndan tahkik edilmi ve Haydarabadda
baslmtr, 1940. (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam
seri ierisinde Cilt47, s. 219-510).
214
Birok el yazmas halinde bize ulam olan eser Amed
Y. el-asan tarafndan yaynlanmtr, Halep 1979;
ngilizce evirisi Hill, Donald R.: The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht ve Boston
1974; 3606 nolu Ayasofya nshasnn tpkbasm Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan yaplmtr 2002.
imal edilmi zel bir su saati (Katalog III,
s. 117), ve ge dnem antiketeden bilinen
farkl svlarn zgl arlklarn belirlemeye
yarayan bir areometre (Katalog V, 12 vd.)
tantmaktadr.
el-zinnin, bir cismin daha ince havada
arlk kazandn ve daha youn havada
veya suda ise arlnn azaldn bilmesi
hayli ilgintir
215
. Onun u dncesi de olduk-
a dikkate deerdir: Svlar bir kapta, eer
bu kap yerin merkezine daha yakn ise daha
byk bir hacim, eer daha uzak ise daha
kk bir hacim kaplarlar.
216
E. Wiedemann
1890 ylnda Roger Baconn (13.yzyl) Opus
majus
217
isimli kitabnda ayn dnceyi bul-
mu ve her iki yazarn delillerinin birbirlerine
yakn olduunu ve Baconn argmantasyonu-
nun Arabnkine oranla biraz daha aprak
bulunduunu tespit etmitir. el-zinnin
Mzn el-ikmesi kelimenin tam anlamyla
bir fizik kitabdr ve bize 6./12. yzylda Arap-
slam bilginlerinin bildii birok fiziksel yasa-
lar retmektedir. Onun, deneylerin bn el-
Heysem ve el-Brnden de alk olduumuz
yksek deerli anlatmlar ve deneyi alma
srasnda sistematik olarak kullanlacak bir
elaman diye tanmas gze arpyor.
215
Bkz. Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 68 (Tekrarbasm:
s. 68); ed. Haydarabad s. 69 (Tekrarbasm: s. 414); Ger-
land, E.: Geschichte der Physik. lk blm: Von den ltesten
Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts,
Mnih ve Berlin 1913 (=Geschichte der Wissenschaften
in Deutschland. Neuere Zeit. Cilt 24), s. 175.
216
Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 38 (Tekrarbasm:
s. 38); ed. Haydarabad s. 25 (Tekrarbasm: s. 484); Wi-
edemann, E.: Inhalt eines Gefes in verschiedenen Ab-
stnden vom Erdmittelpunkte nach Al Khzin und Roger
Baco, Annalen der Physik ierisinde (Leipzig) 39/1890/319
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 1,
s. 41); ayn yazar: Inhalt eines Gefes in verschiede-
nen Abstnden vom Erdmittelpunkt, Zeitschrift fr Phy-
sik ierisinde (Braunschweig ve Berlin) 13/1923/59-60
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 47, s. 217-218.
217
The <Opus majus> of Roger Bacon, ed. Bridges, John
H., London 1900 (Tekrarbasm: Frankfurt 1964) Cilt 1, s.
157-159; ngilizce evirisi Burke, Robert B., Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 179-180.
G R
37
Sz edilen kitaplardan ikincisi, daha nce
tannmayan bn er-Rezzz el-Cezer tara-
fndan mid [Diyarbakr] prensi Nireddn
Mamd b. Muammed b. ararslann
istei zerine yazlmaya balanan ve onun sul-
tan oluundan iki yl sonra tamamlanan kitap-
tr. Birok nshalarla ve renkli resimlerle
donatlm olarak gnmze ulaan bu eser,
mekanik alannda yazmalarna kavutuumuz
kitaplarn kukusuz en gzelidir. Ekinoksal
ve temporal [gece ve gndz eitlii ve gn
uzunluklar esaslarna gre yaplan] saatler
ve cisimleri doal konumlarndan baka
cisimler araclyla hareket ettiren makine-
ler yazarn kitabnda ele ald konulardan
bazlardr. O, en ince ayrntlarna varnca-
ya kadar toplam 50 makine ve nesneyi bir
mhendis bak asyla tantmakta ve 50sini
tam ve yaklak 100n detay resimlerle yle-
sine anlalr bir ekilde donatmaktadr ki,
bunlar ok ciddi zorluklarla karlamadan
imal edilebilir.
Hal savalarnn halk arasndaki iletiimi ve
slam lkeleri arasnda kitap ve bilgi dolam-
n zorlatrmas gibi o dnemin hi de uygun
olmayan politik koullar altnda Anadolunun
dousunda ortaya km olan bu eserin, muh-
temelen Arap-slam teknolojisinin o zaman-
lar veya genel olarak ulam olduu en son
geliim basaman yanstm olmas beklene-
mez. Burada sz konusu olan kitap, maharetli
bir mhendisin yetenek ve anlay lsnde,
sahip olduu bilgi kaynaklar temelinde ve
iinde bulunduu yaam koullarnn gerek-
sinimleri erevesinde oluturabilecei bir
almann rndr. Mesela hidrolik cihaz-
lardaki su durumunu dzenlemeye yarayan
konik valf ilk olarak el-Cezernin kitabnda
rastlanyorsa, bu tek bana onu bu gerecin
mucidi olarak grmemiz iin yeterli sebep
olamaz
218
. Ayrca belirtilmelidir ki, bu tarz
valf Avrupada 18. yzyla kadar bilinmiyordu.
Bunun bilgisinin Arap-slam dnyasndan m
Bat dnyasna getiini, ya da Batda bunun
218
Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIII.
bamsz olarak olutuunu bilmemekteyiz
219
.
el-Cezernin kitabndaki kendi yaratclk
payna gelince: Arap-slam kltrnn tek-
noloji tarihi aratrmalar kesin ve salam
bir zemine oturmadka ve genel bilim tarihi
erevesindeki yeri tatmin edici bir ekilde
aklanmadka biz, eserinde tantt bulu-
larn bazlarnn onun bulular olduuna dair
sadece tahmide bulunabiliniriz
220
. Tek bir ey
kesin olarak sylenebilir ki, bu eser kltrel
ve bilimsel adan ulalan yksek seviyenin
tarihsel bir tandr. Aralar ve cihazlar ile
bunlarn imali ve kullanlan malzemeler hak-
knda bu eserden yeni bilgiler renmekteyiz.
Bu adan bakldnda kitap, her ne kadar
btn slam dnyasnda ulalan teknoloji
seviyesini ortaya koymakta muhtemelen tem-
sil nitelii tamyorsa da, genel bilim tarihini
anlamada ok nemli katklar salamaktadr.
Bu kitapta tantlan baz aralar, daha son-
ralar Avrupada ara ve gereler hakknda
yazlm kitaplarda tantlan aralarla yaknlk
gstermektedir; bununla birlikte dorudan
bir balant yokmu gibi grnyor.
6./12. yzyln corafya alannda en kayda
deer baars, Malagada 1042-47 ve 1054-55
yllar arasnda hkm srm olan II. drsin
soyundan gelen Eb Abdullh Muammed
b. Muammed b. Abdullh el-drs tarafn-
dan meydana getirilmi corafya eseridir. Bat
slam dnyasnn bu asilzadesi ya Normanlarn
Kral II. Rogern (dnemi: 1130-1154) misa-
firi olarak ya da sadece bir seyyah olarak
Palermoya gelmitir. Uzun yllar sren ikame-
ti esnasnda, ev sahibinin isteiyle gm bir
disk zerinde yuvarlak bir dnya haritas, buna
bal olarak 70 paraharita ve bir de Nzhet el-
Mt f tir el-f ad altnda bir dnya
corafyas kitab ortaya koymutur. Ayrca
o, bir sonraki Kral I. Guillaume (dnemi:
219
Bkz. Mayr, Otto: The Origins of Feedback Con-
trol, in: The Scientifc American ierisinde (New York)
223/1970/111-118, zellikle s. 114; Hill, D.R.: The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 279.
220
Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIII-
IX.
38
G R
1154-1161) iin kitabnn ksaltlm bir versi-
yonunu ns el-Mhec ve-Rav el-Furec ad
altnda 72 paraharita ekleyerek salamtr.
Gmten yaplm yuvarlak dnya haritas
(Tabula Rogeriana) 1160 ylnda isyanclar
tarafndan paralanm ve aralarnda payla-
lmtr.
Dnya haritasnn ve paraharitalarn kop-
yalar, birok kez yaplm kopyalamann son
rn olarak corafya eserinin birka yazma
nshas ierisinde bize ulamtr. el-drsnin
bu haritalar nasl yaptna ve btn al-
malarnn corafya tarihi asndan nemine
ilikin sorulan soru oktandr tartlmakta ve
hayli farkl ekillerde yantlandrlmaktadr.
Haritalarn nasl oluturulduuna ilikin soru-
lan sorunun tartlmasnda, hemen hemen
srekli olarak u varsaymdan hareket edil-
mitir: el-drs, Ptolemenin dnya haritasn
model olarak nnde bulundurmu olmal-
dr. Elbette daha 20 yl nce bulunmu olan,
Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)
corafyaclar tarafndan yaplm dnya hari-
tas ve paraharitalar bu tartmalar srasn-
da gz nne alnamazd. Sorunun ayrntl
bir tartmasnn Geschichte des arabischen
Schrifttums isimli kitabmn 10 ve 11. ciltlerin-
de ve ayrca msvedde halde bulunan beeri
corafya hakkndaki ciltte yer aldna iaret
ederek grm ok ksa bir ekilde aada
ifade ediyorum: Aslnda harita izimine bir
giriten ibaret olan Ptoleme Corafyas, ok
byk bir ihtimalle hibir harita iermemek-
teydi. Ptolemeye atfedilen haritalar 13. yz-
yldan 14. yzyla gei dneminde Bizansl
Maximos Planudes tarafndan, Ptolemenin
kitabndaki koordinatlar temel alnarak ve
muhtemelen el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasndan istifade edilerek kaza-
nld
221
. Bugn biz, el-drsnin, el-Memn
haritalarn model olarak gz nnde bulun-
durduunu ispat edebiliriz. Enlem-boylam
ann ortadan kaldrlmas ve yerine sehven
yedi iklimi gsteren eit aralkl paralelle-
rin konulmas gibi gze arpan baz hatalar
221
ve sapmalar bir yana braklrsa, el-drsnin
haritas ncs olan dnya haritasn birok
adan amaktadr. Mesela, Avrupa, zellikle
Akdeniz blgesi nispeten daha iyi gsterilmi,
kuzey dou Asya tamamen yeniden ekillen-
dirilmi ve orta Asya da glleri ve rmaklaryla
daha gelimi dzeyde ortaya konulmutur.
Bunun ardndan yle bir soru belirir: Aslnda
yerinde yrtlmesi ve nesiller boyu devam
etmesi gereken bir almay kanlmaz klan
bir haritay nasl olur da bir corafyac otur-
duu Sicilyada gerekletirebilmitir? Ben,
byle bir almann sonucunun (haritalar
da ieren) kitap olarak el-drsye gerek-
ten ulam bulunduuna inanyorum. Bu
kitap n (n veya Cn) b. n
el-Kmk isimli birisi tarafndan kaleme
alnmtr ve el-drs bu eseri kendi kay-
naklarndan birisi olarak zikretmektedir
222
.
Grnd kadaryla Kimak Trklerinden
bir hkmdarn corafi-kartografik eseri olan
bu kitap, Arap-slam kartografi gelenei ie-
risinde olumu bulunan haritas yaplacak
yerde uzun sreli veri toplama yntemini asl
almtr. el-drsdeki kuzey ve kuzey dou
Asya sunumu, el-Memn corafyaclarnn-
kine nispetle olduka yenidir tab ki szde
Ptoleme haritalarn burada dile getirmeye
bile gerek yok ve 18. yzyla kadar Avrupada
izilmi dnya haritalarnn ounda bu ekil
grlmektedir. Bildiim kadaryla imdiye
kadar hibir corafya tarihisi, Avrupa harita-
larndaki bu Asya formunun nereden geldii
sorusunu sormamtr.
Kanaatimce el-drsnin dnya haritas, yeter-
sizliklerine ramen, el-Memn haritasnn,
Arap-slam kltr evresinde ortaya kn-
dan beri kartografinin geirmi olduu geli-
imi takip etmemize olanak tanmaktadr.
Ayrca bu harita, uzun sreden beri tartlan,
portolan diye adlandrlan haritalarn kke-
ninin ne olduu ve 13. - 14. yzylda Avrupal
denizciler ve kartograflar arasnda nasl bir-
denbire ortaya kabildii sorusunu cevap-
222
Nzhet el-Mtq, Opus geographicum ierisinde ed.
Bombaci, A. ve dierleri: Neapel ve Roma 1970-1984, Cilt
G R
39
landrmamza yardmc olmaktadr.
el-drs dnya haritasnn kartografya tari-
hi asndan deerlendirilmesi bir olgunun
aa kavuturulmasn gerektirmektedir:
Onun Corafyasnn baz el yazmalarnda
bize kadar ulaan ve birok kez kopyalanmak-
tan dolay ypranan dairesel dnya haritas,
Konrad Millerin takdire ayan Mapp arabi-
c
223
(1926-1931) adl almasndan nce ok
az sayda oryantalist tarafndan biliniyordu.
Miller kitabnda dairesel dnya haritasnn ve
paraharitalarn bize kadar ulam kopyala-
rn ve ayn zamanda paraharitalar birletir-
mek suretiyle bir dnya haritas yaynlad. el-
drsnin dairesel bir dnya haritas izdiini
bizzat kaydetmesine ve bu haritann birok
el yazmasnda bize kadar ulaan kopyalar-
nn dairesel olmalarna ramen, Miller bu
dnya haritasnn dikdrtgen eklinde olmas
gerektiine kanaat getirmiti (Katalog III,
s. 28). Orijinali yeniden elde etmek iin 70
adet dikdrtgen paraharitay bir araya geti-
rerek birletirme yoluyla el-drsnin orijinali
kaybolan dnya haritasn bu ekilde orta-
ya koymann doruluuna kendisini inandr-
mt. Miller tarafndan yaynlan bu drtgen
eklindeki dnya haritas geni apta yaygn-
lk kazanmtr. Bu haritada dnyann kuzey
ksm, ekvatoral blgeler geniiliini alyor,
bunun sonucu olarak kartografik resim
deforme edilmi bulunuyor, ayn zamanda
kuzey Asya ve Afrikann ekilleri kayboluyor.
Burada sz konusu olan haritay Millerin el-
drsnin paraharitalarna dayanarak elde
ettiini, kitabn ierisinde bize kadar ula-
an dnya haritasnn ise dairesel olduu-
nu ve ikisi arasnda olduka byk farkla-
rn bulunduunu bilenlerin says ok azdr.
Elektronik bilgi ileme yardmyla parahari-
talar dikey olarak derecelendirme ve bir ste-
223
Mapp arabic. Arabische Welt- und Lnderkarten
des 9.-13. Jahrhunderts in arabischer Urschrift, latein-
ischer Transkription und bertragung in neuzeitliche
Kartenskizzen. Konrad Miller tarafndan giri mahiyetin-
deki metinlerle yaynlanmtr, 6 Cilt, Stuttgart 1926-1931
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt
240-241).
reografik projeksiyona aktarma giriiminde
bulunduk, bize ulaan kresel dnya haritas
bu ilem srasnda gerektiinde tamamlayc
olarak kullanld. nanyoruz ki bizim olu-
turduumuz harita el-drsnin tasavvurlarn
daha iyi yanstmaktadr ve bu nedenle bir pos-
ter halinde yaynladk.
el-drsnin kitabnn metinsel ieriine ili-
kin unlar sylenebilir: Biz, onun Arapa
kaynaklar yoluyla, Avrupa lkeleri corafyas
konusunda ok geni bilgiler elde etmekte-
yiz. Keza el-drsnin Sicilya, talya, Fransa,
Almanya, skandinav, Slav ve Balkan lkeleri
Avrupal arabistler tarafndan ok ciddi bir
ekilde incelenmitir
224
.
Bu zaman diliminde felsefe alannda yeni bir
akm dodu: rak felsefesi (felsefe el-ir).
Bu ekoln kurucusu ihbeddn Yay b.
abe es-Shreverd (. 578/1191)dir. Felsefi
sisteminin temeli bir k metafiziidir. O,
varlk ve yokluu, cevher ve araz, sebep ve
sonucu, dnce ve duyguyu, ruh ve bedeni,
ksaca hereyi ir retisiyle aklamak-
tadr. O yaayan, hareket eden ve var olan
hereyi k olarak grmekte, hatta onun
Tanr kant bile bu sembol zerine kurgulan-
maktadr.
225
Bu yzyl filolojide bilimsel alanlarn ter-
minolojisine, yabanc dillere ve Arapadaki
yabanc dil unsurlarnn aratrmasna ynelik
srekli artan bir ilgi kendini gstermekte-
dir. Bu ilginin bir nceki yzylda ncleri-
nin bulunmad dnlemez. rnek olarak
yukarda ad geen el-drsnin bitkiler kitab,
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb
Env el-Mfredt
226
, anlabilir. 1200den
224
Bu konudaki almalarn byk bir ounluu In-
stitut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissen-
schaften tarafndan, Frankfurt, bir araya getirilmi ve
tekrar basmlar yaplmtr: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 2-8.
225
van den Berg, S.: as-Suhraward, Enzyklopdie des
Islm ierisinde Cilt 4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 547-
548.
226
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafndan tpkbasm yaplmtr,
Frankfurt 3 Cilt 1995.
40
G R
fazla bitkisel ilaca yaklak bir dzine dilden
binlerce sinonim
227
toplamtr
228
. Badatl
filolog Eb Manr Mevhb b. Amed el-
Cevl
229
(. 539/1144) kitaplarndan biri-
sini, Arapaya alnm yabanc kelimeler
ve Arapalam kelimelere hasretmitir
(Kitb el-Muarreb). imdiye kadar tama-
men bilinmez olarak kalm, nispeten hacimli
bir Arapa-Farsa szlk olan e-afa el-
Arda
230
yazar Muammed b. mer en-
Nesef
231
tarafndan kendisinin iki ncl, el-
useyn b. Al ez-Zevzennin
232
(. 486/1093)
Kitb el-Madir ve Amed b. Muammed
b. Amed el-Meydnnin
233
Kitb es-Sm ve
227
Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik
des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr Geschich-
te der Mathematik, der Naturwissenschaft und der Tech-
nik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53, 236, zellikle s.
51 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 59-68, zellikle s. 65); ayn yazar: Die allgemeine
Botanik und Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Ge-
schichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der
Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236, zellikle
96, s. 69-80, zellikle s. 70).
228
el-drs eserini olutururken muhtemelen el-Brnyi
rnek almtr. el-Brn bitki ilalar kitabnda, Kitb
e-aydanada, birok bitkisel ila iin onlarca dilden
deiik isimler ilave etmitir hemen her zaman Yunanca,
Sryanca, Farsa, Hinte ve sklkla da branca, merkez
ve gney Asya dilleri (Hwarizm, Belh, Tohar, Zabul, Si-
cistan, Sind az ve dillerince vb.), bkz. Meyerhof, M.:
Das Vorwort zur Drogenkunde des Brn, Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der
Medizin ierisinde (Berlin) 3/1933/157-208, zellikle 170
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 96,
s. 171-240, zellikle 184).
229
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 280, Suppl. Cilt
1, s. 492.
230
Benim bildiim tek nsha stanbulda Topkap Saray
Mzesi Ktphanesinde bulunmaktadr, III. Ahmet, no.
2707 (649 H.), bkz. F. E. Karatayn hazlad katalog Cilt
4, s. 29.
231
Eserdeki baz iaretlerden en-Nesefnin el-
Meydnnin bir ada olduu sonucuna varlabilir.
232
1, s. 505.
el-Hd li-e-d isimli bu konuda kaleme
alnm eserlerindeki malzemeleri bir araya
getirilmitir
234
.
Burada bir de 6./12. yzylda sava teknii
alannda kaydedilen ilerlemelerden bahse-
dilecektir. 1948 ylnda Claude Cahen tara-
fndan ilgili uzmanlarn bilgisine sunulan bir
kitap, bu konu hakknda ok faydal bilgiler
tamaktadr. Bu bilgiler konunun uzman
tarihilerin baz tez ve hipotezlerinin savunu-
lamaz olduunu gstermektedir. Sz konusu
olan eser, Eyyubi Sultan eladdn (dne-
mi: 569-589/1174-1193) zamannda Mur
b. Al b. Mur e-arss (Katalog Cilt
V, s. 94) tarafndan yazlm olan Tabra
Arbb el-Elbb isimli eserdir. Bu eserde
birok eyin yan sra byk bir tatar oku
(arbalet) (avs ez-ziyr) tantlmaktadr. Bu
aletin o dneme kadar yaplm olanlarn
en by, en uzun menzillisi ve en etkilisi
olduu rivayet edilmektedir. Onun, birbiri-
ne yaptrlm ok saydaki ahap ve boy-
nuz plaka katlarndan oluan devasa yay, bir
ark kullanlarak (yaklak yirmi kii yerine)
bir ya da iki kii tarafndan gerilebiliyordu. Bu
tr tatar oku (arbalet) Avrupada 13. yzylda
ortaya kmaya balad. Leonardo da Vincinin
bu tarz bir frlatma aletinin dev bir modelini
resmetme fantazisini muhtemelen bu canlan-
drmtr (Katalog Cilt V, s. 119). Grld
kadaryla hal seferleri, Mslmanlar Suriye
ve Msrda kendilerini olabildiince etkili
silahlarla savunmaya itmitir. Bu tr silahla-
rn gelitirilmesi 7./13. ve 8./14. yzyla kadar
devam etmitir.
233
1, s. 506-507.
234
Mamd b. mer ez-Zemaernin Muaddime el-
Edeb isimli eserini 6./12. yzyln Arapa-Farsa szl
olarak gz nnden bulundurmuyorum. Bu kitabn bir-
ok el yazmasnda rastlanan Farsa, Trke ve Moolca
kelimeler daha sonraki dnemlerin ilaveleri gibi grn-
yorlar, bkz. Grotzfeld, Heinz: Zamaars muqaddimat
al-adab, ein arabisch-persisches Lexikon? Der Islam ie-
risinde (Berlin) 44/1968/250-253.
G R
41
7./13. Yzyl
7./13. yzyl btn bilim dallarnda, bir nceki
yzylda uralan disiplinlerin geliimindeki
devam eden yaratcl ortaya koymaktadr.
Ayrca bu yzyln karakterisik yan udur;
nceki nesillerden devralnan disiplinlerin
mmkn olabildiince sistemletirilmesi, ilk
defa ok kesin tanmlanan disiplinler for-
munda ina edilmesi veya zaman ierisinde
kazanlan ilerlemeler gz nnde bulundu-
rularak yeniden ele alnp ilenmesi. Geri
yeri gelince ileride bahsedilecekse de burada
u nokta dile getirilmelidir: Bilimleri srekli
gelitirme srecinin sz edilen son karakte-
ristik yntemi en iyi rneklerini, Nareddn
a-snin Yunan ve Arap bilginlerin mehur
eserlerini yeniden ele alarak ilemelerinde
bulmutur ki o bu almalarn tarr olarak
adlandryordu.
Bu yzyln duraklama balangcn da ierdi-
ine ilikin gr, talihsiz olduu kadar tarihi
olgularla elien ve Arap-slam bilimleri tari-
hi konusunda bir zamanlar tam bir bilgisizlik
ierisinde ortaya atlan bir grtr. Halbuki
durum bunun tam tersidir.
Astronomi alannn teorik yndeki ilerlemesi,
bn el-Heysem ve Eb Ubeyd el-Czecn
tarafndan balatlan Ptoleme gezegenler
modelinin tashihi denemelerinde kendini gs-
termektedir (bkz. 5./11. yzyl). Ptolemenin
kendi gezegenler modeline aequans (geze-
genlerin yrngelerini snrlayp merkezle-
ri Dnyannkinden ayr ve yrngelere eit
varsaylan daireler) sokmasyla zedeledii eit
dairesel hareketler prensibini yeniden olu-
turmak iin Nareddn a-s r aacak
bir teebbste bulunmutur. Kendi modelin-
de o, aequans modelinin merkez noktasn
muhafaza ederek, ortas deferentin (geze-
genlerin yrngesinin) orta noktasn veren
eksantrik (Dnyann merkezi ile gezegen-
lerin yrngelerinin merkezleri arasnda
bulunduu dnlen fark uzunluu) boylam
ek yrnge (episikl) apna eit brakr. (Ek
yrngelerin) orta noktalar deferent zerin-
de doudan batya doru hareket eden geze-
gen episikllerinin e zamanl olarak (douya
doru) ayn mesafeleri kateden orta noktalar
bulunmaktadr. Bu Ptoleme modeliyle orta-
ya kan, hareketlerin tekdzeliinin neden
olduu aksakl Nareddn ifte episikller
yoluyla bertaraf etmektedir. Bu modelde bir
kk bir daire (ki bunun yarap byk
dairenin yarapnn yarsyla ve bylelikle
eksantrik uzunluunun yarsyla rtr)
byk daire ierisinde (yani byk dairenin
orta noktasyla daire izgisi arasnda) ters
ynde batdan douya doru hareket eder
235
.
Nareddn, bu modelini kendisinin tasarlad-
ve u ekilde dile getirdii yardmc teorem
zerine ina etmektedir
236
: Bir daire ieri-
sinde daha kk bir daire yuvarlandnda,
onun [byk olann] yarap dierinin [kk
olann] yarapnn iki kat kadarsa, akabinde
kk dairenin her bir noktas, yuvarlanma
esnasnda byk dairenin apn tanmlar.
237

Bu nerme daha sonra Kopernikde (. 1543),
Ludovico Ferraride (. 1565) ve Philippe de
la Hirede (. 1718) yeniden ortaya kmak-
dr
238
.
Nareddn a-sden ok ksa bir sre sonra
Meyyededdn el-Ur (670/1272den nce)
ve muhtemelen onun ardndan ubeddn
e-rz (. 710/1311) birbirlerine byk
lde benzeyen iki yeni model gelitirdiler.
Bylelikle olduka ilgin bir Merkr modeli
ortaya km bulunuyordu
239
.
235
236
Bkz. et-Tekire f lm el-Heye, el yazmas Paris, Bib-
liothque nationale, ar. 2509, varak 37b-38a; Franszca
evirisi de Vaux, Bernard Carra: Les sphres clestes sur
lhistoire de lastronomie ancienne, Paris 1893, appendice
VI, pp. 337-361, zellikle s. 348 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 50, s. 161-185, zellikle
s. 172).
237
Curtze, M.: Noch einmal ber den de la Hire zuge-
schriebenen Lehrsatz, Bibliotheca Mathematica (Berlin)
9/1895/33-34; Cantor, M.: Geschichte der Mathematik
Cilt 1, s. 780; Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Ma-
thematik Cilt4, 2. Bask Berlin ve Leipzig 1923, s. 126.
238
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik
Cilt4, s. 126.
239
Bkz. The astronomical work of Muayyad al-Dn al-
Ur. A thirteenth century reform of Ptolemaic astron-
omy. Kitb al-Hayah, yaynlayan George Saliba Beyrut
1990.
42
G R
7./13. yzyln astronomi alanndaki en nemli
baarlarndan birisi de, Urmiye glnn gney
dousunda bulunan Merada bir rasatha-
ne kurulmasdr. Bu proje yaklak 657/1259
ve 668/1270 yllar arasnda Bat Mool
mparatorluunun kurucusu Hulgunun
emriyle, Nareddn a-snin ynetiminde,
Badat ve Suriyede faaliyette bulunurken
buraya getirilen bir grup astronom tarafndan
gerekletirilmitir. Astronomik gzlem ama-
cyla ina edilmi byk ana bina ve burada ilk
kez ina edilmi devasa aletlerle gerekletiri-
len bu giriim, Arap-slam kltr ierisinde
rasthaneler tarihi bakmndan r ac bir
neme sahiptir. Biz bu giriimin etkilerini 16.
yzyla kadar slam dnyasnda takip edebil-
diimiz gibi, Avrupada 16. yzyln ortalarn-
da balayan geliimde de grebiliriz.
Bu yzyl iin karakteristik olan, ncler
tarafndan kazanlm baarlarn gelitiril-
mesi ve mantksal olarak sistemletirilme-
si gayretinin en veciz rneklerinden birisini
Nareddn e-s, trigonometriyi ilk defa
bamsz bir disiplin halinde sunan Kitb e-
ekl el-a isimli eseriyle vermektedir. Bu
byk hizmet, 19. yzyln sonlarna doru
gerek durumun A. von Braunmhl tara-
fndan ortaya konulmasna dek, uzun yllar
boyunca J. Regiomontusa atfedilmitir (bkz.
Katalog III, 135 vd.). Kresel trigonometri-
nin temel unsuru olan ve Avrupada ilk kez
Franois Vitede (1540-1603) ortaya kan
polar gen veya supplementer gen de
Nareddne dayanmaktadr. Geri bu, daha
nceleri Eb Nar b. Ir tarafndan bulun-
mutu ama ilk kez Nareddn a-s tarafn-
dan ak bir ekilde tasvir edilmitir
240
.
Nareddn a-sninkiyle ayn olmayan
fakat ok byk bir ihtimalle onun yzylnda
ortaya km olan klid Elementlerinin bir
yeniden ele alnp ekillendirilmesi alma-
s 1594 ylnda a-snin kitab olarak yayn-
land. Bu eser de 7./13. yzyl Arap-slam
240
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 57 ve Katalog III, 133
vd.
bilimlerinin tipik gelimesine ahitlik etmekte
olup gelecein matematiki nesillerini ok
derinden etkilemitir. a-snin geometri
alannda (bkz. Katalog III, s. 127) ileride bah-
sedilecek olan, paraleller retisinin gelitiril-
mesinde oynad roln yan sra onun bileik
oranlar teorisine yapt katk da anlmaldr.
Onun paraleller retisi 18. yzylda klidci
olmayan geometrinin domasna yol amtr.
Onun Oranlar lme teorisi de Gregorius a
Sancto Vincentionun (1584-1667) Oranlarn
simlendirilmeleriinde kendini gsteriyor
241
.
Bu yzylda matematiksel corafya alannda
gerekletirilen baarlar hem niteliksel hem
de niceliksel olarak olaanst byklkte ve
gelecei belirleyecek nemdedir. slam dn-
yasnn batsnda Eb el-asan el-Marrku
(yaklak 600-680/1203-1280), dou veya bat
ufkunun zerinde bulunan sabit yldzlarn,
bir usturlap araclyla tespit edilen yksek-
likleri sayesinde mekanlar arasndaki zaman
farklarn ve dolaysyla boylam farkllkla-
rn belirlemeye ilikin bir metot tantmak-
tadr
242
. el-Marrku ayrca bu problemi
usturlap kullanmadan zebilecek bir yntem
de nermektedir. Geschichte des arabisc-
hen Schrifttumsun 10. cildinde aklanan bu
problem ve zm en geni anlamyla, bir
sabit yldzn ykseklik ve azimutundan [hare-
ketle] onun saat asnn, dier bir deyimle, bir
sabit yldzn meridyen izgisinden geiinden
itibaren belirlenen gkkubbesinin dn ve
yldzn merkezinden hesaplanmasdr
243
.
241
Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 255; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 58.
242
Eb el-asan el-Marrku, Cmi el-Mebdi ve-
el-yt, tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, s. 153-154,
160; Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentralmeridian
bei den lteren Vlkern, Mitteilungen der K.K. Geogra-
phischen Gesellschaft ierisinde Viyana 58/1915/25-62,
zellikle s. 39-43 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 18, s. 36-71, zellikle s. 48-52); Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 170.
243
43
Elbette saat asnn belirlenmesi yntemi-
ne ve boylam farklarnn tespitinde kresel
trigonometrinin kullanmna ilk olarak el-
Marrkude rastlyor deiliz. Evvelce el-
Brn kendi hocalar tarafndan kresel gen
iin varlan sonular matematiksel corafya-
nn hizmetine sunmutu. Sonraki nesillerde
el-Marrkunin almasn iyice tanyoruz
daha ileri gtren bir geliim bulmaktayz. Bu
geliimde yerel saatin belirlenmesi iin trigo-
nometrik-astronomik btn yardmc arala-
rn sabit yldzlar gzlemi yoluyla sistematik
bir ekilde hizmete sokulmasdr. Bu, sabit yl-
dzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibini gittike daha ok ilk aamada tutan
astronomik gzlem tekniiyle Avrupada 16.
yzyln ikinci yarsnda Tycho Brahede kar-
lamaktayz
244
.
Bahsi geen corafi boylam belirlemeye yne-
lik zgn yntemi Eb el-asan el-Marrku
gerekten kullanm grnmektedir. O geriye
130 yerin koordinatlarn ieren bir izelge
brakmtr. Bu izelgenin corafya tarihin-
deki nemi, Akdeniz ky ehirlerinin ve ber
yarmadas ile kuzey Afrikadaki birok yerin
nemli lde dzeltilmi enlem ve boylam
derecelerini iermesinde bulunmaktadr. Bu
sayede, Ptoleme Corafyas karsnda 19
lik ve el-Memn corafyaclarnn ulat
sonularla karlatrldnda ise 8 lik bir
dzeltme ile el-Marrku Akdeniz boylam-
nn lmnde modern deere 2 - 3 kadar
yaklam ve Toledo ile Badat arasndaki
boylam farkn 51 30' lk bir deerle benzer
ekilde dzeltmitir.
spanyadan Badata kadar uzanan ok byk
corafi bir blgenin koordinatlarnn bylesi-
ne derinden ve hassas ekilde dzeltilmesi-
nin tek bir insan tarafndan baarlamayaca
ve bir insan mr ierisinde yaplamayaca
bir gerektir. Eb el-asan el-Marrku de
244
zaten bunu iddia etmemektedir. Tam tersine
o, bizzat kendisi tarafndan belirlenen koor-
dinatlar, daha nceden beri varolanlardan
ayrmak iin, krmz mrekkeple belirgin ve
tannr hale getirdiine iaret etmektedir
245
.
Bu koordinatlarn nemini, 19. yzyln orta-
larnda corafya tarihisi Joachim Lelewel
246

gerei ile takdir etmi, bunu bir corafya
reformu diye deerlendirmitir: spanya
ok faydal bir dorultmayla daha nceki kar-
tografyada ok byk olarak abartlan boyut-
larndan kurtuluyor; bu abartmann sonucu
olarak Afrikann kuzey bat taraf aaya
doru itilmi ve spanyann byk bir ksm
kuzeye km ve de batya doru uzatlm-
t. el-Marrkunin tashihleri sonucunda
Maripteki btn yerler enlemsel olarak
yukar doru karlm ve bylelikle de ger-
ekte olmalar gereken pozisyona kavumu-
lardr.
Badatn batsnda ve dousunda bulunan
blgeleri, mmkn olabildiince tam ve doru
bir ekilde astronomik-corafik kapsama aba-
larnn 5./11. yzyln ilk yarsnda birbirlerin-
den bamsz balad, bugn tatmin edici bir
tarzda belgelenmi grnmektedir
247
. slam
dnyasnn batsnda yaplan lm sonula-
rndan birisi de udur: Marinos- Ptolemeden
alnan, Kanarya adalarndan geen sfr
meridyeni, Atlas Okyanusuna doru 1730'
daha batya, yani Toledonun 2830' daha
batsna kaydrlmtr. Bat yarmkresinde-
ki bu boylam derecesi tashihinden sonra,
bize kadar ulaan en eski corafi-koordinat
tablolarndan birisinde Romann 4525' ve
stanbulun (Constantinople) 5950' lik tashih
edilen deerleri grlmektedir. Her defasn-
da 2830' lk deerin karlmasndan sonra
(Roma 1650'; stanbul 3120') bu deerler
bugnk deerler (Roma 1630'; stanbul
245
246
Gographie du moyen ge, Cilt 1, Brksel 1852, s.
138; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 154-167.
247
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 154-167.
44
G R
3257') karsnda Roma iin sadece 20' daha
byk, stanbul iin ise 137' daha kktr.
Toledoya 5130' lk boylam fark ve douda
bulunan merkez meridyene 10 lik bir uzaklk-
la Badatn boylam derecesi 80 olarak tespit
edilmitir
248
:
Alexander von Humboldt 1843 ylnda Asie
centrale isimli eserinde, Libros del saber de
astronomann (1262-1272 yllar arasnda
Kastilya kral Alfonsun emriyle tamamlan-
mtr) izelgelerinde de ifte sfr meridye-
ninden bahsedildiine dikkat ekmektedir
249
.
Bugn biz, her iki sfr meridyenine gre
yaplm enlem-boylam izelgelerinin 12.
yzyln ilk yarsndan itibaren spanya d
Avrupaya da gei yolu bulduunu ispatla-
yabilecek durumdayz. lkin ar ar ortaya
kan, sonralar yaklak 14. yzyln balarn-
dan 18. yzyla kadar, mantar misali topraktan
fkrrcasna Avrupada ortaya kan yzler-
ce izelge aratrldnda u sonuca varlr:
Onlar ya Arapa rneklerin yanllklarla dolu
kopyalar veya farkl balang meridyenine
gre kazanlm boylam derecelerini ieren
ve ksmen de Ptolemenin Corafyasndan
ulaan karman orman izelgelerdir
250
.
Ayn zamanda Geschichte des arabischen
Schrifttumsta
251
da ayrntl bir ekilde ilen-
mi olan bir olguya iaret edilmelidir: 16. yz-
yln ikinci onluundan 18. hatta 19. yzyla
kadar Avrupada izilmi olup enlem-boylam
a tayan dnya haritalar ya karma koordi-
248
249
Bkz. Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentral-
meridian bei den lteren Vlkern, ad geen yer, s. 54
(Tekrarbasm: ad geen seri, s. 63); Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 162-213.
250
251
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 85-154.
natlar izelgeleri ile ya da Arap izelgelerin bir
veya her iki tryle ballklarn gsteriyorlar.
Ayrca vurgulanmaldr ki bu tespit, bu hari-
talarn Avrupallar tarafndan Arap izelge-
lerinin koordinatlarna gre izilmi haritalar
olduu gibi yanl bir sonuca gtrmemelidir.
Bu haritalar daha ziyade, zaman zaman Arap-
slam dnyasndan Avrupaya ulaan farkl
kalitedeki haritalarn ya kopyalardr ya da
onlara dayanarak kazanlan yeni rnlerdir.
5./11. yzyldan itibaren slam dnyasnn bat
ekol corafyaclar ve astronomlar tarafn-
dan ulalan, meskn dnyann bat snr ile
Badat arasndaki boylam dereceleri zerinde
ulalan radikal tashihler bu alanla uraan
bilginlerin ounluu tarafndan hemen far-
kedilmemiti. Geri bat ekolnden olmayan
baz izelgelere bu tr dzeltmeler daha 5./11.
yzyldan itibaren girmitir
252
fakat yine de
bunlar, genelde Badatn batsnda bulunan
yerlerle snrl kalmlard. 5./11. yzyln orta-
larndan itibaren Badatn hem dousu hem
de bats iin elde edilmi boylam derecele-
ri tashihlerini standartlatrma yolunda ciddi
bir inisiyatif yani Badattan itibaren douya
doru saylan boylam derecelerini Toledonun
batsndan geen 2830' lik sfr meridyenine
tama inisiyatifi iin 300 yl kadar bir zaman
gemesi gerekiyordu.
Kartografya tarihi asndan bakldn-
da bu devrimsel r a, doulu astronom
Nareddn a-s (. 672/1274) ile batl
astronom Muyiddn Yay b. Muammmed
b. Eb e-kr el-Marbnin (. 680/1281)
tarafndan 670/1272 ylndan ok ksa bir sre
nce, Merada kurulmu olan rasathane-
deki ortak almalar sonucunda gerekle-
tirilmitir. Yani Badatn bat ve dousunda
zamanla kazanlan boylam derecelerini ba-
datrma bu iki bilginin astronomik izelge
eserlerinde yani ez-Zc el-ln ve Edvr el-
252
G R
45
Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvrda tutarl
bir ekilde gerekletirilmitir
253
Eer, Eb el-Fid sml b. Alnin (.
732/1331) byk boyutlu mukayeseli coraf
koordinatlar izelgelerinin, Badatn bat-
sndaki yerlerin ok incelikli tashihlerini
henz iermediini gznne alacak olursak,
Merada gerekletirilmi badatrma iini
hakl olarak kartografya tarihinde devrimsel
bir r a olarak deerlendirebiliriz. Bu
giriimin nemi iki rnekte okunabilir: Toledo
(2830') ile azne (10420') arasndaki boy-
lam fark, bugnk deer 7222' ya gre 328'
lk ok kk bir hatayla 7550' olarak tespit
edilmitir. Roma (4527') ile Hindistandaki
Daybul (10230') arasndaki fark, bugnk
deer 5515' ya gre 148' gibi daha da kk
bir hatayla 5703' olarak hesaplanmtr. Bir
btn olarak bakldnda bu boylam derece-
leri Avrupal haritaclar tarafndan ilk olarak
19. ve 20. yzylda peyder pey biraz daha
dzeltilme imkanna kavumutur.
Bizim tahminimize gre, ilk kez kkl bir ekil-
de tashih edilen koordinatlara dayanarak izil-
mi haritalar daha 7./13. yzyln ikinci yarsn-
da ortaya kmtr. Byle bir tahmine gtren
baz olgular bulunmaktadr. Bunlardan birisi,
Nareddn e-snin et-Tekire f el-Heye
isimli eserinin gnmzde kayp olan bir el
yazmas, muhtemelen mellif nshas, bu
tarz bir dnya haritas iermekteydi. Joseph
Needham
254
tarafndan orijinaline dayanla-
rak yaplan ve 1959 ylnda yaynlanan kopya
255

ok kaba taslak tarzda olmasna ramen bize
el-Memn corafyaclarnn ve el-drsnin
253
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177 vd. Tutarsz integ-
rasyonlarn izlerini mesela Kyr b. Lebbnn (5./11.
yzyln ilk yars) tablolarnda ve yazar bilinmeyen
Destr el-Mneccimnde (5./11. yzyln ikinci yars) ve
Eb el-asan el-Marrkde bulmaktayz.
254
Science and Civiliation in China, Cilt 3, Londra - New
York Melbourne 1959, s. 563.
255
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 36, Harita no. 15.
dnya haritalarndan ok daha fazla, okya-
nus tarafndan evrelenmi meskn dnya-
nn ileri dzeyde temel tasvirini vermektedir.
Yukarda bahsedilen faktrlerden birisi de,
meskn dnyann bat ve dou aras genilii
nemli lde daraltlmtr
256
.
Kartografya tarihinde imdiye kadar dikkate
alnmayan, 7./13. yzyldan 8./14. yzyla gei
dneminde doan bir tarih kitabnda
257
veri-
len bir habere gre, 664/1265 ylnda Badat
Rasathanesinde Nareddn e-s yneti-
minde zel bir kt hamurundan mamul bir
kre zerine dnya haritas yaplmtr. Buna,
Sung Lien (1310-1381) tarafndan oluturul-
mu Yn Hanedannn salnamelerindeki
bir haber tam olarak uymaktadr. Bu haberde
batdan (yani orta Asyadan) ine getiril-
mi bir aletten bahsedilmektedir. Bu haberde
1267 ylnda (yani Nareddn a-snin l-
mnden 7 yl nce) Cemleddn adnda birisi
tarafndan Mool hkmdar Kubilay Hana
verilen 6 astronomik ara ve bir yeryz
kresi tantlmaktadr. Bu yeryz kresinin
ahaptan olduu, yedi denizin yeil, kara
parasnn ise rmaklar, glleri vs. ak renk-
li (beyaz) olarak resmedildii bildirilmekte-
dir. Blge byklklerinin ve btn yollarn
uzunluklarnn hesaplanabilmesi iin kk
kareler izilmitir
258
. Kk kareler ifade-
sinden birbirlerini kesen enlem ve boylam
dairelerinin kastedildii kukusuzdur. Ayrca,
eli Cemleddn ile Mool mparatorluunda
Kubilay tarafndan kurulan rasathanenin ilk
mdrnn ayn kii olduu ispatlanm bulu-
nuyor. Cemleddn ayrca btn imparator-
luun corafyasn yazmt. Bu hacimli ve
gelecek dnemlerin kompilasyonlarna kay-
nak olmu eserden bize ok kk paralar
kalmtr
259
.
256
257
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 310-311.
258
Kaynakalar hakknda bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
311-312.
259
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 312.
46
G R
Bizim, 5./11. yzylda gerekletirilen ok
nemli ve kkl koordinat tashihlerine gre
yaplan ilk dnya haritalarnn henz 7./13.
yzyln ikinci yarsnda doduklar ynn-
deki tahminimiz lehinde baka bulgular da
bulunmaktadr. Bunlar 8./14. yzyln co-
rafya abalar erevesinde dile getirilecek-
tir. Burada son olarak, 13. yzyln dikkate
deer baarlarna rnek olarak, mkem-
mel ya da mkemmele yakn Akdeniz ve
Karadeniz haritalarnn douu dile getiril-
melidir. Bunlar Yeni a kartografya tarihin-
de portolan haritalar olarak adlandrlan
haritalardr. Bu tip haritalarn Avrupa kl-
tr evresinde tannan en eskilerinin dou
tarihi olarak 13. yzyldan 14. yzyla gei
araln kabul edebiliriz. Kkeni hakkndaki
soru ise yaklak 150 yldr tartlmaktadr.
Bu tartma bugne kadar bu haritalarn el-
drsnin haritalaryla yaknlklar olduunu
tesbit eden baz oryantalistler bir yana brak-
lrsa matematik ve corafya alannda Arap-
slam kltr dairesinde elde edilen baarlar
hakknda hibir bilgi sahibi olunmadan yapl-
mtr. Kendiliinden anlalr ki, bu tartma-
da, mesela Tanca ile Roma, Toledo ile Roma,
Roma ile skenderiye ve Roma ile stanbul
arasndaki dou-bat boyutlar ve mesafelerin
daha nceleri bugnk deerlere olduka
yaklaan bir kesinlikle ve dorulukla ll-
d bilinmiyordu. Bu doru veriler, el-drs
haritasndaki Akdenizin geree olduka
yakn formu ile izgi alaryla kapl mkem-
mel portolan haritalarndaki form arasndaki
ilerlemeyi aklayabilen kesin unsurlar olu-
turmaktadr. Farkl kltrlerin katklaryla ki
bu katklarn en genci portolan haritalarnda
Arap-slam kltr dairesine aittir oluan
Akdenizin kartografik tasvirinin uzun sren
geliim tarihine ilikin dncemi, Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmn
10. ve 11. ciltlerinde temellendirmeye al-
tm. Brunetto Latini (1260-1266 civarnda)nin
Livres dou trsor adl eserine ald dairesel
dnya haritas, el-drsnin (578/1154) dnya
haritas ile, muhtemelen 7./13. yzyln ikinci
yarsnda yaplan ve Akdeniz ve Karadenizi
evreleri ile birlikte hemen hemen kusursuz
biimde gsteren haritalar arasndaki geliim
dnemini belgeleyen ok nemli bir dokman
konumundadr. Latini, Toledo ve Sevillada
bulunmu Florentinal bir eliydi ve oralarda,
Arap-slam bilimlerinin byk bir ivmeyle
devam eden resepsiyonuyla tanma imkan
buldu. Bilindii gibi yine o, Dante Alighieri-
nin slam hakkndaki bilgilerini derinletir-
di
260
. talyada birdenbire gn yzne k-
m olan ve 13. yzyl Avrupasnda elden
ele dolaan eski Imago mundi denen dnya
haritalarndan ok byk farkllklar gsteren
bu dnya haritas, Arap-slam kltrnden
gelen, geriye doru gidildiinde el-Memn
haritasyla balants olan, ama bununla bir-
likte Akdeniz, Anadolu ve Afrika formlar
asndan belirli bir ilerlemeyi gsteren bir
numune haritann kopyas olduu izlenimi
vermektedir. Buna ramen bu haritada, bizim
el-drs haritasndan bildiimiz kuzey Asya,
kuzeydou Asya ve orta Asya tasvirinde ula-
lan ilerlemeler mevcut deildir. Ayrca dik-
kate deer olan, Brunetto Latini haritasnn
Arap haritalar tarznda gneye dnk izil-
mi olmasdr. Dalarn ve sra dalarn dikey
kesit olarak tasvir edilmesi el-Memn harita-
sndaki tasvire uymaktadr
261
.
Tahminimizce bat slam dnyas orijinli
bir haritadan kopya edilmi olan Brunetto
Latini haritasnn yan sra, 7./13. yzyln
ikinci yarsnda Asya ile ilgili ilerlemeleri
ortaya koyan kabataslak formda baz haritalar
260
Bkz. Palacios, Asn M.: La escatologia musulmana en
la Divina Commedia, Madrid 1961, s. 381-386; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 223.
261
G R
47
vardr. Bunlar, Marco Polonun beraberin-
de getirmi olduu iddia edilen be harita-
dr
262
. Marco Polonun Asya yolculuu sra-
snda ine kadar varp varmad tartma-
sna
263
hi girmeden, onun giderken (1272)
lhanllarn ynetiminde bulunan bat ran
ve dnerken (1294/1295) de Tebrzi ziya-
ret ettiine iaret etmek istiyoruz. Bu blge
matematiksel corafyann ve buna dayal ola-
rak yeni kartografyann en youn ekliyle
ilevsel olduu blgedir. lhanllarn bakent-
leri olan Mera ve daha sonra Tebrzde
yeni bilim merkezleri domutu. Buralardan
kitaplar, aralar, haritalar ve dier gereler
genellikle stanbul yoluyla Batya ulamtr.
Otantiklikleri sorusunu Geschichte des ara-
bischen Schrifttumsta
264
ele aldm Marco
Polonun beraberinde getirdii ileri srlen
haritalar, gerekten ok acemice yaplm kop-
yalardr, fakat yine de bunlar bir yandan bize
kadar ulaan en eski gney Asyann kartog-
rafik tasvirini dier yandan da Asyann dou
kysn 140 olarak gsteren ortogonal (dik
a kesimli) bir enlem-boylaman iermekte-
dir. Ptolemeye gre meskn blgelerin dou
izgisi 180 iken bu ilk olarak 7./13. yzylda
Arap-slam astronomlar tarafndan gerek
deerine byk lde indirgenmitir
265
.
7./13. yzyln ikinci yarsnda Arap-slam
kltr dairesinde gelitirilen dnya haritas
modeli sadece Avrupaya deil ayn zaman-
da ine de ulamtr. inde 14. yzyln
banda, geleneksel yeryz tasavvurlaryla
ve kartografik gelenekleriyle badamayan
haritalar ortaya kmaya balamtr. Geen
yzyln ortalarna doru bu haritalar aratr-
maclarn ilgisini kendine ekmeye balad
266
.
Bu haritalarn zamanmza daha yakn tarihli
redaksiyonlar incelendiinde, aknlk uyan-
262
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-320
263
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 318, dip not 2.
264
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 315-319.
265
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 317-318.
266
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 321-326.
dran u gerekler tespit edildi: Bu haritalarda
Afrikann gen biimi bilinmekte, Akdenizin
tm ekli neredeyse tam olarak tasvir edil-
mekte ve dahas, Avrupada bulunan 100
civarnda ehir ve lkenin Arapalatrlm
adlar ve de u ana kadar tespit edildii
kadaryla, Afrikadan 35 ismi tamaktadr.
imdiye kadar yaplan aratrmalarda, szbir-
lii iinde inde kkleri 1300 yl dolaylar-
na kadar giden bu harita modelinin ortaya
k, bu model iin rnek tekil eden bir
Arap haritasnn varl ile aklanmaktadr.
Bu model, 1267 ylnda, yukarda ad geen
corafyac ve astronom Cemleddn tarafn-
dan Meradan Da Duya (Pekin) gtrl-
m ve 6 astronomik arala birlikte Sultan
Kubilay Hana sunulmu, zerinde boylam ve
enlem daireleri izili yeryz kresi olmaldr.
Bu tahmin doru olabilir, fakat ben daha ok
u kanaatteyim: Arap-slam dnyasnn dou-
sundan kan dzlem-kresel dnya haritalar
da ortaya klarndan ksa bir sre sonra
ine ulamtr. nk bu haritalar ze-
rinde yeryz kresine gre ok daha fazla
yer ad yazlabilir. Ben burada, Geschichte
des arabischen Schrifttumsun
267
iki yl kadar
nce yaynlanan konuyla ilgili cildinden o
haritalara ynelik kartografya tarihi asndan
deerlendirmemi daha geni okuyucu kitle-
sine sunmay faydal gryorum. Avrupada
yeni bir dnya ve portolan haritalar modeli-
nin grlmeye balad hemen hemen ayn
zaman diliminde, o zamana dek inlilerin in
ve dou Asyadan ibaret olan kartografyasnn
eski gelenekten ayrlmas, dnya yzn yan-
stma snrlarnn Atlantik kylarna ve Gney
Afrikadan merkez Rusyaya kadar genile-
mesi, bununla e zamanl olarak Akdenizin
tam ve kesin ekli ile Afrikann gen for-
267
48
G R
munun belirgin hale gelmesi gibi corafya
tarihi bakmndan son derece nemli olgu,
portalan haritalarnn douuna ilikin benim
bildiim tartmalarda bugne kadar dikkate
alnmamtr. Yani hemen hemen ayn dnya
yz tasavvurlarn Avrupada ve inde ayn
zamanda ortaya k fenomeni, kanaatim-
ce, corafya tarihilerini her iki kltrn de
ortak bir rnee sahip olduklar varsaymna
ynlendirmeliydi. Aranan bu ilk modellerin,
slam kltrnn bilimler tarihinde nder
durumda olduu dnem ierisinde buluna-
bileceini kantlayan yeterli kartografik ve
matematik-corafya dokmanlar bize sadece
slam kltr veriyor deil.
Bu en yeni geliim basamann bize kadar
ulaan en eski Arapa dokman bir Marip
haritasdr
268
. Bu harita ber Yarmadasnn
tam ekli ile Akdenizin batsn, ngiltere
ve rlandann baz ky eritleri ile birlik-
te Avrupann bat kysn gstermektedir.
Muhtemelen bu Marip haritas imdiye kadar
bilinen ve dou tarihi 1300ler civar olarak
kabul edilen portolan haritalarnn en eski-
sinden daha eskidir. Bu en eski portolan hari-
tasnn ilk aratrmacs, Gustavo Uzielli
269
,
onu her halkarda 13. yzyln bir eseri olarak
tantmt. Birka yl sonra Theobald Fischer
270

Orta a dnya ve deniz haritalar almalar
erevesinde bu haritann dou zaman ola-
rak 14. yzyln sonunu ileri srmektedir; by-
lelikle daha sonraki portolan haritalarnn
douuna ilikin bilimsel almalar iin ok
nemli bir k noktas gzden karlm
oluyordu. Maalesef sadece portolan harita-
268
269
Studi biografci e bibliografci sulla storia della geo-
grafa in Italia, kinci bask 2. Cilt, Roma 1882, s. 229;
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Welt- und
Seekarten italienischen Ursprungs und aus italienischen
Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885 (Tekrarbasm:
Haritasz olarak Amsterdam 1961), s. 220; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 27-28.
270
Fischer, Theobald: a.e., s. 220.
lar meselesinde deil, Orta a aratrmalar
anlaynn akntsnda, 12. yzyldan itiba-
ren spanya d Avrupada kendini gsteren
teknolojik yenilikler, yeni doa bilimleri ve
felsefi dncelerin tarihlendirme ve kken
sorununu Arap-slam bilimlerinin resepsiyon
ve zmsenmesi btnselliinde zme frsat
da ou kez karlmtr.
slam dnyasnn 7./13. yzyldaki kartografik
yetisinin karakter ve kalitesine ilikin olan
kanaatimi desteklemek zere, bu kartografik
geliime katkda bulunan en nemli ahsiyet-
lerden birisine borlu olduumuz bir baka
kant daha ileri sryorum. Kastettiim ah-
siyet, biraz nce ad anlan evrensel bilgin
ubeddn e-rz (710/1311)dir. Corafya
problemlerini ele alrken, o, astronomi konu-
sundaki et-Tufe e-hiyye f el-Heye isimli
eserinde meskn blgelerin kartografik tasvi-
rinden ve zorunlu detaylarn kk boylarda
gsterilmesindeki zorluklardan sz etmekte-
dir. Bu amaca ynelik olarak o, daha basit-
letirilmi ve ematize edilmi bir Akdeniz
haritas oluturmak iin pratik bir metot ner-
mektedir. Akdeniz ve Karadeniz, 1200 kare-
ye blnm bir dikdrtgene yerletirilmi-
tir. Boylamlar ve enlemler dereceler yerine
kareler yoluyla ifade edilmitir. Denizler ve
kara paralar aka deiik renklerle tas-
vir edilmitir. 20. yzyln ilk yarsnda bir-
ka oryantalist bu tarz bir harita emasn
ubeddnden aktarlan verilere dayanarak
yeniden oluturmulardr (aadaki harita).
Haritadaki Kuzey Afrika, Akdeniz, Karadeniz
ve Avrupann tasvir edilen blgelerinin ekil-
leri u konuda hibir kukuya yer brakma-
maktadr: Ad geen blgelerin kartografik
ekilleri, tpk portolan haritalarnda kar-
mza kt gibi, ubeddnin malumuydu.
Yine phesiz olan bir baka konu udur:
ubeddn, verilerini elinin altnda bulu-
nan bir haritadan almtr
271
. Bunu destekler
271
G R
49
mahiyette, ok ynl bilgin Rededdnden
(. 718/1318) aktarlan bir haber ileri sr-
lebilir. Bu habere gre, ubeddn e-rz
Mool hkmdar Arna 13 aban 688
(01.09.1289) tarihinde detayl bir Akdeniz
haritas sunmutur. Bu haritada, batda ve
douda bulunan kylar, krfezler ve ehirler
ve hatta Bizans topraklarnn btn ayrntlar
gsterilmitir
272
. unu da kaydetmek gerekir
ki, ubeddnin bize karelerle ortaya konma-
sn tavsiye ettii harita konusunu ieren kita-
b 681/1282 tarihini tayor. Bunun portolan
haritalarnn ortaya k tarihi bakmndan
nemi gzden karlmamaldr.
7./13. yzyl slam dnyasnda kartografi ala-
nnda elde edilen ilerlemelere, corafi leksi-
kografinin ulam olduu bir zirve noktasn,
Yt b. Abdullh er-Rm el-amevnin
273

272
273
Bkz. Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, s. 479-481, Suppl. Cilt 1, s. 880.
(574-626/1178-1229) lkeler Szl
(Mucam el-Bldn) isimli eserini ekliyorum.
Yt hereyden nce edebiyat ve filolog
idi. Edebiyat alannda bir dizi ok nemli eser
kaleme ald. Bunlardan birisi, rd el-Erb
veya Mucem el-Udeb olarak isimlendiri-
len ve kendi tarznn bize kadar ulam olan
en nemli eserlerinden birisi olan biyografik
bilginler szldr. Corafya alanndaki lek-
sikografik ilgisi iki kitap haline dnmtr.
Bunlardan birisi 623/1226 tarihinde kaleme
alnan ve corafi homonmleri (sesdeleri)
ele alan el-Mterik Vaan ve-el-Muftari
akan isimli eseridir. Bir dieri de, 4./10.
yzyldan itibaren slam dnyasnda kesintisiz
olarak devam eden corafi terimler szl
literatrnn zirve noktas olan Mucem el-
Buldn isimli eseridir. Leksikografik kaynak-
lar arasnda Yt, blgesel beeri corafya-
ya ve matematiksel corafyaya ilikin bir dizi
eseri ve de seyahatnameleri deerlendirmitir.
50
G R
Bylelikle onun eseri, Arap-slam kltr ie-
risinde bilimler ve kltr historiyografyasnn
paha biilmez bir kayna haline gelmitir.
Ferdinand Wstenfeldin takdire ayan edis-
yonunda (1866-1870) bu eser 3500 sayfalk
bir hacime sahiptir. Ytun eseri nitelik ve
nicelik ynnden, Yeni ada Avrupada
bu konunun ilk eseri olarak ortaya km
olan Abraham Orteliusun (1578) Latince
Synonymia geographica
274
isimli corafya
leksikonuyla karlatrlrsa Arap dilindeki
bilimsel edebiyatn bu kolundaki nemli geli-
imi daha iyi anlalr.
Tp alanna geecek olursak, tp tarihi-
si L. Leclercin
275
, Suriye merkezli olarak
bilimlerin, zellikle de tp biliminin en par-
lak zaman olarak tantt 7./13. yzyla ait
ilk nemli gelime olarak sunduu Al b.
Eb el-azm bn en-Nefs el-uranin (.
687/1288) kk kan dolamn kefetmesi
dile getirilmelidir. Msrl doktora rencisi
Muyiddn e-aav 1924 ylnda, bn en-
Nefs
276
tarafndan bn Snnn el-nn f
e-bb eserindeki cerrah blmne yaz-
lan erh hakkndaki doktora almas esna-
snda bununla karlamt. Max Meyerhof
ve Joseph Schachtn
277
yapm oldukla-
274
Bkz. Reinaud, J.-T.: Notice sur les dictionnaires go-
graphiques arabes, Journal asiatique ierisinde (Paris),
5e srie 16/1860/65-106, zellikle 67 (Tekrarbasm: Isla-
mic Geography serisi ierisinde Cilt, 223, s. 1-42, zellikle
s. 3).
275
Histoire de la mdecine arabe, 2 Cilt Paris 1876
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 49), s. 157;
Meyerhof, M.: Ibn an-Nafs und seine Theorie des Lun-
genkreislauf, Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin ierisinde (Berlin)
4/1935/37-88, zellikle s. 40 (Tekrarbasm: Islamic Medi-
cine serisi cilt 79, s. 61-134, zellikle s. 64).
276
Der Lungenkreislauf nach el Koraschi. Wrtlich ber-
setzt nach <Kommentar zum Teschrih Avicenna> von
Mohyi el Tatawi, Freiburg 1924 (daktilo nshas doktora,
Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi iinde Cilt 79, s. 1-
25).
277
Bu konuda 1957 ylna kadar yaynlanm olan
aratrmalar bir araya getirilmi ve Islamic Medicine se-
risi ierisinde baslmtr, Cilt 79.
r birok alma sayesinde bugn biz, bn
en-Nefsin bu kefinin Michael Servetus
(Miguel Servet) tarafndan Christianismi resti-
tutio (Viyana 1553) isimli eserine alndn ve
bu yzden de bu kiinin yzlerce yl bu kefin
asl sahibi olarak kabul edildiini bilmekteyiz.
Ayrca Realdus Columbus (Realdo Colombo)
da De re anatomica libri XV (Venedik 1559)
isimli eserinde bu kefi dorudan ya da dolayl
olarak bn en-Nefsden alm grnyor. bn
en-Nefsin, bn Snnn el-nnuna yazd
erhte dile getirdii akcier dolam betimle-
mesinin Avrupaya Andreas Alpagus (Andrea
Alpago . 1520 civarnda) tarafndan yaplm
bir eviri yoluyla ulat tahmin ediliyor
278
.
Bu kii Suriyedeki 30 yllk ikameti srasn-
da Arapay ve Arap tbbn yakndan tan-
m ve renmitir. Paduaya geri dnnde
yanna birok Arapa kitap alm ve evvelce
Cremonal Gerhard tarafdan evrilmi olan
bn Snnn el-nnu da dahil olmak zere
birok kitab Latinceye evirmitir.
Bilimsel aratrmalar, 7./13. yzyln bir baka
hekiminde de byk bir kefin izine rastla-
mtr. ok ynl bir tabip ve ok dirayetli
bir doa tarihisi olan Abdullaf b. Ysuf b.
Muammed el-Badd (557-629/1162-1232)
Kahiredeki ikameti esnasnda, 598/1202 yln-
da veba salgnndan ve ktlktan len insan-
larn iskeletlerini inceleme frsat bulmu ve
bunu deerlendirmiti. Gzlemlerine ve ince-
leme sonularna dair, Msr hakknda yazd
Kitb el-fde ve-el-tibr f el-Umr el-
Mhede ve-el-avdis el-Muyene bi-Ar
278
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmo-
nary circulation: A new approach, Bulletin of the His-
tory of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
s. 304-337); OMalley, Charles D.: A Latin translation of
Ibn Nafs (1547) related to the problem of the circulation
of the blood, Journal of the History of Medicine and Al-
lied Sciences ierisinde (Minneapolis) 12/1957/248-253
(Tpkbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 79, s.
338-343).
G R
51
Mr isimli eserinde bilgiler vermektedir. Bu
eser sadece gzlemlerden oluan bir kitap
deildir, ayrca o blgenin talar, bitkileri ve
hayvanlar, eski eserleri, binalar ve blgeye
zg yemek trleri hakknda bilgiler aktard-
, lke bilgisi alannda bir eserdir. Binlerce
iskelet zerinde yapt anatomik incelemele-
rinde nclerinin ve zellikle Galenin hata-
larn ve belirsizliklerini ele alm ve bunlarn
zerine gitmitir. Birok eyin yan sra el-
Badd, insan alt-kafatasnn Galenin sy-
ledii gibi, ene blgesinde birbirine bal
iki kemikten deil tek kemikten olutuunu
tespit etmitir
279
. Bu arada o, her ne kadar
Galen ok byk bir dereceye sahip olsa da,
insann kendi gzlemlerine dayanan kantla-
rnn, Galenin retisinden ok daha fazla
gvenilir olduunu sylemektedir
280
.
Dnemin hem geni bak al olgunluu
hem de kltr dairesi ierisindeki baarl
ilerin okluu ve bykl, bn en-Nefs
ve Abdullaf el-Baddnin ada olan
Amed b. el-sm bn Eb Uaybiay (.
668/1270) imknlar dahilinde evrensel bir tp
tarihi yazmaya sevketmitir. Tptarihisi Edith
Heischkel
281
her ne kadar bn Eb Uaybiann
dnemini hatal bir ekilde Arap bilimleri-
nin, yaratc olmaktan ok, artk sadece varo-
lanlarn yeniden ele alnd ge dnemi ola-
279
Leclerc, L.: Histoire de la mdecine arabe, Cilt 2, s.
182-187, zellikle s. 184-185; The Eastern Key. Kitb al-
Ifdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd. Kamal
Hafuth Zand, John A. ve Ivy E. Videan tarafndan
ngilizceye evrilmitir, Londra 1965, s. 272-277.
280
Serbest tercmesini verdiimiz bu ifadenin arapas:
Fe-inne Clns ve-in kne f ed-derece el-uly f et-
taarr ve et-taaffu f-m yubiruh we yakh, fe-inne
el-ss ada minhu. Arapadan eviren ve aklayan
Wahl, Gnter S.F., Halle 1790, s. 342-343.
281
Die Geschichte der Medizingeschichtschreibung, Wal-
ter Arteltin Einfhrung in die Medizinhistorik. Ihr We-
sen, ihre Arbeitsweise und ihre Hilfsmittel, isimli eserinin
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237, zellikle s. 205.
rak tanmlam olsa da, onunUyn el-Anb f
abat el-Eibb isimli eserinin kalitesini ve
karakterini ok yerinde olarak yle tanmla-
maktadr: bn Eb Uaybia kendisini Antik
ve brani dnyas efsanelerinin tek yanlln-
dan koparmtr. O, tbbn douuna ilikin
her milletin kendine zg bir tarihi olduunu
bilmektedir. Yine ona gre, her millet ken-
dine zg bir tbba sahiptir. Bylece bir tp,
yzlerce yl ierisinde dierinin yerini alr.
bn Eb Uaybia, bir milletin tbb hakknda
Bu en eski tptr. denilebilecei konusun-
da kukuludur. Anavatan Msrda Bat ve
Dounun farkl milletlerinin kltrlerinin
bir potada eridii bu Arap tabip, ondan nce
hibir hekimin sahip olamad dnya apnda
tarihsel bir bak as elde etmitir. lk defa
onda, yani bn Eb Uaybiada tbbn gemii
evrensel tarih bak asyla ele alnmtr.
...Avrupal tp tarihilerinin, bu bilgiye ula-
mak iin takip etmek zorunda kaldklar uzun
bir yol. Bu Arap hekimin evrensel bak as-
na, Avrupann tp tarihileri ilk olarak Antik
dnemin ve ncilin otoritelerini atktan sonra
ulamlardr.
282
7./13. yzyl tp alannda son olarak Memlk
sultan el-Melik el-Manr Seyfeddn
alvn
283
tarafndan 683/1284 ylnda
Kahirede kurulan hastane anlmaldr. Bu has-
tane Badattaki Aud Hastanesi (372/981)
ve amdaki Nreddn Hastanesinden
(549/1153) sonra en yenisi ve bu hastaneler
arasnda, slam dnyasnda o dneme kadar
doan hastanelerin en gelimiidir. Baz
alardan modern bir hastane hissi veriyor.
Bunlardan birisi ayrlkl tedavi esasna daya-
nan bir hastane bnyesidir. Mesela ruh has-
talarnn zel bir metotla terapileri ve uyku-
282
a.e., s. 210.
283
Bkz. Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage nach
den ltesten psychiatrischen Anstalten, Doktora Berlin
1968, s. 88 vd.
52
G R
suzluk sorunu ekenlerin zenli bir ekil-
de mzik yoluyla rehabilitasyonu, hastanede
[pratik] tp eitimi, ok ayrntl organizas-
yonu, vakf senedinde yer alan ve ok ilgin
koullarla vakftan kaynaklanan yeterli finans
garantisi ve son olarak binann kendisi ve tef-
riat rnek olarak gsterilebilir. Tahmin edil-
mektedir ki kubbesiyle (muhtemelen 11./17.
yzylda kmtr) ve ha formundaki yatay
kesimi ile bu hastane, Avrupadaki benzer
hastanelere bir model tekil etmitir
284
.
Doa bilimlerinin bir paras olarak mzik
biliminde de 7./13. yzyl zirve noktasdr.
ounlukla ge dnem antik kaynaklarn 3./9.
yzylda Yab b. s el-Kind tarafndan
yeniden ilenmesinden ve kendilerine zg
Arap mzik retilerini oluturmak iin Eb
Nar el-Frb (4./10. yzyl) ve Eb Al bn
Sn (5./11. yzyln balar) tarafndan klasik
Yunan kaynaklarnn hakimane bir ekilde
deerlendirilmeleri ve istifade edilmelerinden
sonra, afiyyeddn Abdulmumin b. Ysf
el-Urmev (. 693/1294), mzik retisi iin
Kitb el- Edvr
285
adl sistematik yapl kita-
bnda alanndaki son gelimeleri zetliyor ve
son halkay kendisi ekliyor. H.G. Farmer
286

onu, 900/1500lere kadar varln devam
ettiren mziin matematik-fiziksel ynnn
sistematik okulunun kurucusu olarak nite-
lendirmektedir. Oktavlarn 17 eit olmayan
basamaa ayrlmasnn tam sistemli haline
ilk olarak el-Urmevnin Kitb el-Edvrnda
rastlamaktayz
287
.
284
Bkz. Terziolu, Arslan: a.e., s. 97; Jetter, Dieter: Das
Mailnder Ospedale Maggiore und der kreuzfrmige
Krankenhausgrundri, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wies-
baden) 44/1960/64-75, zellikle s. 66.
285
Tpkbasm .A. Maf tarafndan Badatta, In-
stitut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissen-
schaften tarafndan Frankfurtta, 1984; Edisyonlar: H.M.
er-Receb, Badat 1980 ve .A. aebe - M.A. el-fn,
Kahire 1986.
286
The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s. XXIII;
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969, s. 52 vd.
287 Bkz. Neubauer, E.: Tpk basma yazd nsz,
Frankfurt 1984.
Tinsel bilimlerden de Ysuf b. Eb Bekr
es-Sekkknin (555-626/1160-1229) filoloji-
nin disiplinleraras iki alannda yani ilm el-
men ve ilm el-beynda elde ettii baar-
sn dile getiriyorum. Birinci bilim daln stil
grameri olarak evirirken, ikincisi iin ise
Wolfhart Heinrichsin
288
kulland resimsel
dil tanmlamasn alyorum. Daha nce ad
geen Abdulhir el-Curcn (. 471/1038)
tarafndan Delil el-cz ve Kitb Esrr el-
Bela isimli eserlerinde ortaya konan temel
prensipleri es-Sekkk Mift el-Ulmda
289

mantkl bir sistem ierisinde ok kesin belir-
lenen disiplinlerden birisi haline getirdi. Adil
kalmak prensibiyle unu da anmak gerekir
ki, bu disiplinler, biraz daha evvel, ok ynl
bir bilgin olan Fareddn er-Rznin
290
(543-
606/1149-1209) Nihyet el-cz f Diryet
el-cz isimli eserinde bir ara evreye ulam
grnyorlar
291
.
Arap-slam historiyografyasnn hemen
hemen btn akmlarnn ilerlemeler kay-
dettii bu 7./13. yzylda dnya tarihilii
zel bir ilgiyle srdrld. Yzyln ilk ey-
reinde, zzeddn Al b. Muammed bn
el-Esrin (555-630/1160-1233)
292
el-Kmil f
et-Tar isimli, yaratltan 628/1231 ylna
kadar dnya tarihini ieren kronik tarzda-
ki antsal eseri dodu. Bildiimiz kadaryla
bu eser, Muammed b. Cerr e-aber (.
310/923) tarafndan yazlm dnya tarihin-
den beri kendi trnn en kapsamls ve
288
Poetik, Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimleh-
re, Grundriss der arabischen Philologie, ierisinde Cilt 2,
Wiesbaden 1987, s. 184.
289
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 294, Suppl. Cilt
1, s. 515.
290
a.e., 1, s. 506, Suppl. Cilt 1, s. 920.
291
Heinrichs, W.: a.e., s. 184.
292
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 345, Suppl. Cilt
1, s. 587
G R
53
en nemlisidir. Yazar son derece objektiflik
ve gvenilirlik izlenimi uyandryor. Bununla
birlikte onu belki de slamn erken dnem
Orta an yegne gerek tarihisi olarak
tanmlamak hataldr ve adalete aykrdr
293
.
Yine ayn bilim ruhuyla Badatl tarihi Al
b. Enceb bn es-S
294
(593-674/1197-1276)
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri
ve-Uyn es-Siyer adnda, bize 25 cildinden
yalnz 9. cildi ulaan bir baka dnya tarihi
kronii kaleme almtr. Bize ulaan cildin
deerlendirilmesi sonucunda bn es-Snin,
ncsnn eserinin yksek dzeyinin hi de
gerisinde kalmadna hkmedilebilir.
Sava tekniindeki durum udur: Hallarn
saldrlarna kar kendini savunma kaygs
bu yzylda da, bir nceki yzylda olduu
gibi, silah tekniinin srekli geliimine sebep
olmutur. Bu alandaki en nemli yenilik,
barut kullanmyla ateli silahlarn domas-
dr. Barut bilgisinin Arap-slam kltr dairesi-
ne inden mi geldii yoksa slam dnyasnda
bamsz bir ekilde mi bulunduuna ilikin
soru henz yeterince cevaplandrlmamtr.
Her ne kadar hava fieklerin daha nceleri
inde bilindii kabul edilse bile, barutun
harekete geirici gcnn (muharrik gc)
slam dnyasnda tannm ve askeri alanda
kullanlm olmas muhtemeldir. Bildiimiz
kadaryla Araplar 7./13. yzyln ikinci yarsn-
dan itibaren top kullanmlardr (Katalog V,
s. 99); muhtemeldir ki el bombalarnn ilk kul-
lanmlar bu yzyla uzanmaktadr (Katalog
V, 101 vd.).
293
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the
Crusades, Historians of the Middle East ierisinde, ed.
Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, s. 98-107, zel-
likle 104.
294
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Suppl. Cilt 1, s. 590.
8./14. Yzyl
8./14. yzyla bakacak olursak, bu evrede de
btn politik frtnalara ramen bilimin slam
dnyasnda atlmlarn kaybetmediini gr-
rz. Endlsn nemli bir blmnn kay-
bedilmesi nedeniyle, orada yzlerce yllk ge-
mii bulunan bilimsel faaliyete katlm byk
lde darald, fakat sona ermedi.
Gezegen hareketlerinin tekdzelii prensi-
bi Ptolemenin teorisi nedeniyle bozulmu
ve bu problemle bn el-Heysem 5./11. yz-
ylda uramt. Astronomi alannda 7./13.
yzylda yeniden gncelleen bu problem,
8./14. yzylda Nareddn e-snin renci
evresini harekete geirdi. Ve tekdze hare-
ket prensibini yeniden canlandrmaya ynelik
hakknda bilgi sahibi olduumuz en nemli
model Suriyede ortaya kt. Bu yeni mode-
lin sunucusu Al b. brhm bn e-ir (.
777/1375)dir. Modellerinde eksantriklii (d
merkezlilii) bertaraf etti ve vektr [yrnge
ile merkez arasnda bulunduu dnlen
teorik balant] (gezegen bana bir vektr)
evrenin orta noktasndan balatt, bunu yapar-
ken de Nareddn e-snin ift daire pren-
sibini kulland. Onun Merkr modeli zellikle
nemlidir; bu modelde Ptolemeninkinden
daha kk bir episikli [ek daireyi] temel
almtr. Onun, Ay hareketi iin nclerin-
den daha iyi bir model ortaya koyma giriimi
mkemmel bir ekilde baarya ulamtr.
Ayn tek tip dairesel hareketini yeniden kur-
gulamak iin, Ay-Dnya uzaklnn varyas-
yonunu ar derecede abartan Ptolemenin
yapt fahi hatay dzeltti
295
.
Gnmz aratrmalar
296
ispatlamtr ki
Kopernik, bn e-irin ve onun Fars nc-
lerinin ve adalarnn modelleri hakknda
295
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.
296
Mesela Kennedy, E.S.: Late medieval planetary the-
ory, Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378, zellikle
54
G R
bilgi sahibiydi ve dolaysyla onlardan byk
lde etkilenmi olmas gerekiyor. Kopernik
ile onun Arap-slam ncleri arasnda imdi-
ye kadar tespit edilen ortak noktalar u ekil-
de zetlenebilir:
1) Hem Kopernik hem de Nareddn e-s
ve ubeddn e-rz kaytsz artsz u pren-
sibi kabul ettiler: Her gezegen modeli temel
olarak, ayn mesafelerin ayn vektrler tara-
fndan ayn asal hzla katedildii bir hareket
mekanizmasna sahip olmalar gereklidir.
2) Kopernik ve onun Arap ncleri aequans
diye kabul edilen yrnge d bir dairenin
varlyla uzlaabilecek gezegen modellerini,
tm ve yarm eksantrik uzunluunu da ift
vektr mekanizmasyla kurtarmaya alm-
lardr.
3) Kopernikin Ay modeli bn e-trn Ay
modeliyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bak-
mndan Ptoleme modelinin boyutlarndan ok
byk farkllk gsterirler.
4) Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin
uzunluklarndaki ok kk deiiklikler bir
yana braklrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.
5) Kopernik, e-snin Epikr modelinde
kulland ift episikller mekanizmasn kul-
lanmaktadr ki bunu bn e-tir de kullan-
mtr

297
.
Yaplan en son aratrmalara gre, gezegen
hareketleri hakknda dnemin en yeni Arap-
Fars teorileri Kopernike Latince eviriler
yoluyla deil, Bizans araclyla Tebrz ve
Meradan Trabzon ve stanbul yoluyla ula-
mtr. unu da hatrlatmak yerinde olur:
ki Polonyal bilgin Czechelli Sandivogius
(1430) ve Brudzevolu Adalbertus (1482),
Gerhardusun Theorica planetarum ve
s. 377; ayn yazar: Planetary theory in the medieval Near
East and its transmission to Europe, Oriente e Occidente
nel medioevo. Convegno internazionale ierisinde 9-15
Nisan 1969, Roma 1971 (Accademia Nazionale dei Lin-
cei), s. 595-604, zellikle s. 600-602 Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 56.
297
Peurbachn Theoric nov planetarum isimli
eserlerine yazdklar erhlerde Arap-slam
kltr evresinin anlan gezegen teorilerini
ok iyi bildikleri anlalmaktadr
298
, buna gre
ad geen teorilerin 15. yzylda (Kopernikin
yaad) Krakauda biliniyor olmalar gerek-
mektedir.
Dnemin en nemli baarlarndan birisi de,
Suriyede Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc
(. 730/1330 civarnda) tarafndan imal edil-
mi bir usturlap modelidir. Bu alet (Katalog
Cilt II, s. 119) normal bir usturlap ile slam
dnyasnn batsnda gelitirilmi olan evren-
sel diskin zelliklerini kendisinde birletir-
mektedir. Bylelikle, usturlap yapmnda ile-
ride ne slam lkelerinde ne de Avrupada
alabilmi bir geliim seviyesine ulalmtr
(Katalog Cilt II, s. 84).
Matematikte, 7./13. ve 8./14. yzylda kuzey-
bat Afrikada dikkate deer bir geliim ken-
dini gstermitir. Bugnk bilgilerimize gre
bu geliim, slam dnyasnn dousunda hi
bilinmeyen cebirsel sembolik bilgisini ve
kullanmn iermektedir. Bu geliim zel-
likle Amed b. Muammed bn el-Benn
el-Marrkude
299
(. 654-721/1256-1321) ve
onun ikinci kuak rencisi olan Eb el-
Abbs Amed b. asan bn unfuda
300

(731-809/1331-1406 veya 741-810/1340-1407)
kendini gsterir. nl tarihi Abdurramn
bn aldn (. 808/1406) bize, bn el-
Benn nn, Raf el-icb
301
isimli kitabnda-
298
Bkz. Rosiska, G.: Nar al-Dn al-s and Ibn al-
Shir in Cracow?, Isis ierisinde 65/1974/239-243; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56.
299
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 255, Suppl. Cilt 2, s.
363-364; Vernet, Juan: Dictionary of Scientifc Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437-438.
300
Bkz. Renaud, H.P.J.: Sur un passage dbn Khaldn
relatif lhistoire des mathmatiques, Hespris ierisinde
(Paris) 31/1944/35-47 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 191-203); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
301
Aballagh, M. tarafndan yaynlanmtr, Paris 1988;
bkz. ayn yazar, Les fondements des mathmatiques
travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (1256-1321), His-
toire des mathmatiques arabes. Actes du premier col-
G R
55
ki ifadesine dayanarak onun, cebirsel sem-
bolik bilgisinde matemeatiki bn Munim
(Amed b. Muammed el-Abder)yi
302
ve
el-Adebi nc edindiini bildirmektedir
303
.
20. yzyln son on yl iinde kefedilmi
olan bn Munimin Fh el-isb ve bn el-
Bennnin Ref el-icb isimli eserleri bunu
teyit etmektedir.
bn el-Benn nemli katklar ieren dier
almalaryla da ne kmaktadr. Bunlardan
bir tanesi karekkn elde edilmesinde kullan-
d yaklak [deer] formldr
304
. Bu konu-
da o, iki durum arasnda ayrm yapmakta
yani a
2
+r a bulunduktan sonra kalann
daha kk olarak m yoksa ayn olarak m
ve nceden bulunan kk parasndan daha
byk olarak m ortaya kt arasnda ayrm
yapmaktadr. Eer r a ise, a
2
+r=a+r/2a
forml, buna karn r >a ise ncelikli ola-
rak a
2
+r= forml kullanlmal-
dr
305
. phesiz bn el-Benn bu konuda
loque international sur lhistoire mathmatiques arabes
ierisinde, Cezair 1-3 Aralk 1986, Cezair 1988, s. 133-156,
zellikle 140-142.
302
Bkz. Djebbar, A.: Lanalyse combinatoire au
Maghreb: lexample dIbn Munim (XIIe-XIIIe s.), Orsay
1985 (Publications mathmatiques dOrsay no. 85-01). H.
Suter ve H.P.J. Renaud tarafndan savunulmu olan ve
benim de Geschichte des arabischen Schrifttumsa Cilt 5,
s. 62 aldm bu matematikinin, Sicilyada Roger II.nin
saraynda faaliyette bulunmu olan Abdulmunim ile
identifkasyonu doru deildir.
303
Bkz. Bkz. Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An intro-
duction to history, Arapadan Franz Rosenthal tarafndan
evrildi, Cilt 3, New York 1958, s. 123; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 62.
304
bn el-Bann el-Marrku, Tal aml el-isb, ed.
M. Suvs, Tunus 1969, s. 63-66; Franszca evirisi Marre,
Aristide: Le Talkhys dIbn Albann, traduit pour la pre-
mire fois..., Atti dellAccademia Pontifcia deNuovi Lin-
cei ierisinde (Roma) 17/1864/289-319, zellikle s. 311-
313 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
seri ierisinde Cilt 44, s. 1-31, zellikle s. 23-25).
305
Cantor, M.: Vorlesungen ber Geschichte der Mathe-
matik, ayn yer, Cilt 1, s. 808.
ncs Muammed b. Abdullh el-ar
(7./13. yzyl)a bamldr
306
. spanyol mate-
matiki Juan de Ortegann (. 1568 civarnda)
karekkn bulunmasnda kulland metot da
muhtemelen bununla balantldr
307
.
Fizik ve teknik alanndan da olduka byk ilgi
uyandran bir saate iaret edilmelidir. Tarihi
all b. Aybek e-afednin (. 764/1363) hak-
knda bilgi verdii bu saat yukarda ad geen
bn e-tirn eseridir. Onun tarafndan icat
edilen bu mekanizmay grmek amacyla bn
e-tr amda ziyaret eden e-afed saati
u ifadelerle tantmaktadr
308
: Bu saat duvar-
da dikey olarak asl bulunmaktadr, ... bir
kemer (veya kpr, anara) eklinde ve
3
/
4

arn boyundadr, ... gece ve gndz susuz ve
kumsuz olarak dnmektedir, zel bir biimde
kurallandrlm olarak gk kresi hareketle-
rini takip etmektedir, ... ve hem gnn 2 x 12
eit, hem de gndzlerin 12 eit saate bln-
mesi esasna gre zaman gstermektedir.
Bu ksa ama zl tanmlama, bizi u tahmine
gtrmekte: Burada sz konusu olan muhte-
melen bir mekanik arlk saatidir.
306
Bkz. Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Za-
karj el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. seri, 2/190112-40, zellikle 37-39 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde
Cilt 77, s. 322-360, zellikle 357-359).
307
Bkz. Vernet, J.: Dictionary of Scientifc Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437.
308
Bu alnt e-afednin Kitb el-Vf bi-el-Vefeyt
adl eserinin henz yaynlanmam olan 20. cildindendir
ve Description de Damas isimli Franszca versiyon-
dan E. Wiedemannn serbest evirisidir. Bkz. Eilhard
Wiedemannn Fritz Hausern katklaryla yaynlad
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-
Carolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher
ierisinde Cilt 100, 5, Halle, 1905, s. 19, Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt, 3, s.
1211-1482, zellikle s. 1229, ve Natural Sciences in Islam
ierisinde Cilt 41, s. 21-292, zellikle s. 39).
a+
2a
r
a+
2a+1
r
56
G R
Optik alannda, 8./14. yzylda da eskiden
olduu gibi yaratcln gsteren Arap-slam
kltrnn en nemli ahsiyetlerinden birisiy-
le karlamaktayz. Bu kii, bizim olaanst
bir fiziki ve matematiki olarak da tandmz
Kemleddn Muammed b. el-asan el-Fris
(665-718/1267-1318)dir. bn el-Heysemin
Optikine yazd ve henz gerektii l-
de ve kapsamda deerlendirilmeyen antsal
erhinde, Ten el-Menir isimli eserinde,
gkkua fenomeninin r ac bir akla-
masn bulmaktayz. Bu aklamay, ncleri
olan bn el-Heysem ve bn Sn 5./11. yzylda
btn uramalarna ramen yapamamlard
(Katalog Cilt III, s. 166 vd.). Gkkuann
optik olarak alglanmas ki ona gre bu alg-
lama saydam, kresel ve birbirlerinin yak-
nnda bulunan damlalarn zel mahiyetine
dayanmaktadr gne nn bir damlaya
girme ve kmas esnasnda iki kat krlmasyla
ve bir veya iki kat yansmasyla gereklemek-
tedir. Bu sonuca Kemleddn el-Fris, cam
ya da kaya kristalinden (kuvars-Necef ta)
mamul bir kre zerinde gerekletirdii bir
dizi sistematik deney sonucunda ulamtr
(Katalog III, s. 166).
imdiye kadar tespit edildiine gre,
Kemleddnin optik alannda ulat nemli
aratrma sonularndan birisi de gzbebei-
nin yapsna ilikin retisidir. Kemleddnin
Galenin aklamasn optik prensipleriy-
le badatrlamaz gerekesiyle reddettii-
ni ve deneylerle destekli kontrol yoluyla
iin hakikatini aram olduunu [bundan bir
buuk yl nce aramzdan ayrlan aziz dos-
tum, byk bilgin]
Matthias Schramm
309
tes-
pit etmitir. Kemleddn el-Fris, kesilen
bir koyundan ald gz zerinde deneylerini
yapmtr. Bu esnada o ilk olarak itiraz edile-
309
Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der
arabischen Literatur, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Wies-
baden) 43/1959/289-316, zellikle s. 311-316.
mez bir ekilde mercein n yzeyinden gelen
yansmay tespit etmi ve bu yansmay kendi
teorisi erevesinde mkemmel bir ekilde
temellendirmitir. Schramm, Kemleddnin
ulam ulduu sonucun ta 1823 ylnda ilk
olarak Johannes Evangelista Purkynje tara-
fndan tekrar ulalan sonula ayn olduuna
iaret etmektedir.
Kemleddnin gkkua fenomenine getir-
dii aklamann, 14. yzyln ilk on yln-
da pek tannmayan Dominik kei Freibergli
Dietrichin (Theodoricus Teotonicus) De
iride et radialibus impressionibus isimli ese-
rinde ok nemsiz farkllklarla grlmesi
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resep-
siyonu tarihine ilikin bak asndan ok
byk bir nem tayor. 1902 ylnda fiziki G.
Hellmann, sadece bilgisizlikten ya da Arap-
slam bilimlerinin Avrupada resepsiyonu ve
zmsenmesi srecini gz nnde bulundur-
madndan, Freibergli Dietrichin kitabn-
daki gkkua teorisine ilikin aklamasn
Orta a Avrupasnn fizik alanndaki en
byk baars
310
olarak tanmlamt.
Freibergli Dietrichin kitabna ynelik bu m-
balaal vgden hemen sonra Kemleddnin
eseri E. Wiedemannn rencileri arasnda
tannd ve Kemleddn ile Freibergli Dietrich
arasnda bir balant olup olamayacana ili-
kin sorulara cesaret edildi. Bu elbette, resep-
siyon ve zmsenme srecinin, bu srecin
neminin, boyutunun ve ne tarzda olduu-
nun gnmzdeki akla kavuturulmad
bir dnemde gereklemiti. Aklamalardan
bir tanesi, Otto Wernerin
311
1910 ylnda
Leonardo da Vincinin fizii zerinde yapt
almada yer almaktadr ve nemi sadece
bizi burada ilgilendiren soru asndan iba-
ret deildir. Werner, Kemleddnin kitabnn
Avrupada tannd ve Leonardo da Vinci
tarafndan kullanlm olmas gerektii tahmi-
ninde bulunmaktadr. Ayrca Kemleddn ile
Dietrichin tanmlamalar arasnda ok yakn
310
Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902
(=Neudrucke von Schriften und Karten ber Meteorolo-
gie und Erdmagnetismus serisi ierisinde Cilt 14), s. 8.
311
Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora 1910, s. 111.

Matthias Schramm 19.01.2005 tarihinde aramzdan
ayrld. Bu not yazar F. Sezgin tarafndan eviriyi kontrol
ettii srada eklenmitir.
G R
57
bir iliki olduu grndedir (Katalog III,
169 vd.). Bizce u konuda hibir kuku yoktur:
Freibergli Dietrich, Kemleddnin alma-
lar hakknda, ya kitabyla dolayl tankl
ile ya da dorudan doruya slam dnyasn-
daki ikameti esnasnda bilgi sahibi olmu-
tur. Hem ekirdek soruda hem de ayrnt-
larda ortaklklar o kadar byktr ki, bura-
da birbirinden tamamen bamsz yaplm
ilerden bahsedilemez. 14. yzyln ilk yars,
Arap-slam kltr evresi bilimlerinin kuzey
Afrikadan Fransaya ve talyaya, Suriyeden,
Anadoludan ve randan dorudan doruya
ya da stanbul zerinden ksa bir zaman ieri-
sinde talyaya ve Orta Avrupaya ulama yol-
larn bulduklar bir periyot olarak belirir. Din
adam kimlikli araclar, zellikle Dominiken
tarikat mensuplar, bu resepsiyon srecinde
kendilerine zg yeteneklerini ispat etmiler
ve ok byk hizmette bulunmulardr.
Tpta, birok konunun yan sra, enfeksiyonun
mahiyeti hakknda net bir bilgi sahibi olun-
duu izlenimi vardr. Mslman spanyada,
749/1348 ylnda bat Akdeniz lkelerinin
maruz kald ok ykc veba salgn dolay-
syla baz eserler ortaya kmtr. Bunlardan
bazlar unlardr: Muammed Abdullh bn
el-abin (713-776/1313-1374)
312
Munit.
es-Sil an el-Mara el-Hil, Amed b. Al
bn timenin (. 770/1369)
313
Tal el-
ara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid,
312
2, s. 372; Mller, M.J.: Ibnulkhatbs Bericht ber die Pest,
Sitzungsberichte der Kniglich Bayerischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Mnchen). Philosophis-
ch-philologische Klasse 2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Isla-
mic Medicine serisi ierisinde Cilt 93, s. 37-70).
313
2, s. 369; Bkz. Ayrca M. el-Arab el-ab tarafndan
e-bb ve-el-Eibb f el-Endls el-slmye adyla tah-
kik edilmi ve yaynlanm olan seki, Beyrut 1988, Cilt
2, s. 161-186; Almanca eviri, Dinnah, Taha: Die Schrift
von Ab afar Amed ibn Al ibn Moammed ibn Al
ibn timah aus Almeriah ber die Pest, Archiv fr Ge-
schichte der Medizin ierisinde (Leipzig) 19/1927/27-81
s. 239-293); Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera
y su tratado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (El
Escorial/Madrid) 1,4/1928/68-90 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 92, s. 294-316.
Muammed b. Al e-ernin (doumu
727/1327)
314
Ta en-Nebe an Emr el-
Vebe isimli eserleridir. Gnmze tam olarak
ulam ilk iki eser, bulac etki hakknda
yazarlarnn tecrbelerini aktarmaktadr. bn
el-abin nemini Marcus Joseph Mller,
daha 1863 ylnda Arapa metni Almanca
evirisiyle birlikte yaynlayarak tp dnyasna
ulatrlmt. Max Meyerhofa
315
gre veba
hakkndaki Arapa risaleler, 14. ve 16. yz-
yllar arasnda Avrupada bu konuda yazlm
olan eserlerden ok ok ileri bir seviyededir.
bn el-abin birka cmlesi bunu belgeler:
[Hastaln] bulacl tecrbe, aratrma,
duyular yoluyla alglama, otopsi ve gveni-
lir haberler yoluyla sabittir, bunlarn hepsi
de ispat materyalleridir. Bu meseleye bizzat
ahit olan veya hakknda bilgisi bulunan her-
kes bilir ki, bu hastala dar olan kiilerle
temasta bulunanlar lyorlar; temasta bulun-
mayanlar ise salkl olarak kalyorlar. Ayrca
bu hastaln bir evde ya da bir mahallede bir
elbise veya kap yoluyla ortaya kt, hatta
bir kpenin bile ayn kpeyi takan baka
bir ahsn lmne sebep olaca, bir kimse
yznden btn bir ev halknn yok olaca,
hatta bu hastaln bir ehirde tek bir evde
ortaya kmas ve buradaki hastalarla temasta
bulunanlarda hemen ba gstermesi, sonra
komularda ve zellikle bu hastann evini ziya-
ret eden akrabalarda bu hastaln grlmesi
ve bu emberin gittike geniledii herkesin
malumudur. Ve veba salgnnn hakim olduu
bilinen bir lkeden bu hastal tayan birinin
314
Bkz. Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du
royaume de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris
(Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy seri ierisinde Cilt 92, s. 181-214).
315
Science and medicine, The Legacy of Islam ierisinde,
ed. Arnold, Th.: Londra 1931, s. 311-355, zellikle 340-
96, s. 99-147, zellikle s. 132-133); Bkz. Ayrca von Gru-
nebaum, Gustave E.: Medieval Islam. A study in cultural
orientation, 2. bask Chicago 1961, s. 335-336.
58
G R
gelmesine dein tamamen salkl sahil ehir-
lerinde bu hastaln ortaya k tarihi ile has-
tal tayan kiinin geli tarihinin rtt
bilinmektedir
316
.

Arap-slam kltrnde tp biliminin bu
dnemde kaydettii ilerlemenin bir baka
belirtisiyle adaa b. brhm el-Mr e-
ailnin (8./14. yzyln ikinci yars) oftal-
moloji alannda kaleme ald olduka hacimli
ders kitab el-Umde el-Kuliyye f el-Emr
el-Baariyye
317
adl eserinde karlamaktayz.
J. Hirschberg bu eserin Hayvan gzlerinin
insan gznden farkllklar ve insan gz-
nn kendine has zellikleri
318
konulu birin-
ci blmn 6. ksmnda grme organnn
karlatrmal anatomisinin ve fizyolojisinin
nve halini bulmaktadr; bu karlatrmal
anatomi ve fizyoloji, bilimsel biimde ilk ola-
rak 19. yzyln ikinci yarsnda oftalmoloji el
kitaplarndaki yerini almtr (Katalog Cilt IV,
s. 17).
Tp konusunda son olarak 8./14. yzyln ba-
langcnda doan Tenksnme-i ln der
Funn-i Ulm-i it isimli Farsa eser anl-
maldr. Bu eser in Bilimlerini ele almakta
ve yazar olarak lhanllarn vezir-i azam
Rededdn Falallh b. mduddevle (645-
718/1247-1318) adn tamaktadr
319
. Bu kitap
316
M.J. Mller tarafndan evrilmitir, a.e., s. 18-19
(Tekrarbasm: 54-55), burada ok kk deiiklikler ya-
plmtr..
317
2, s. 170.
318
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=Graefe-
Saemisch, Handbuch der gesamten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 156-159.
319
Bize kadar ulam, Rededdnin kendi dnemin-
de yazlm tek el yazma stanbulda, Ayasofya 3596
(264 vd., 713 hicri) bulunmaktadr. Tpkbasm Mcteb
Mnuv tarafndan yaplmtr, Tahran 1972; Jahn, Karl:
sadece bize ulamayan eserlerin yeteri
lde karakteristiklerini iermekle kalma-
makta, ayrca bu vezir-i azamn olaans-
t byleyicilikteki ufuk ve ilgi genilii-
nin apn bize aktarmaktadr... Gnmze
ulaan bu kitap, girite Tenksnmede
zetlenen, arlkl olarak mediko-farma-
kolojik 4 eserin karakterizasyonu sonra-
snda kendisini, ksmen iir formundaki
bir anatomi kitabnn Farsa evirisi olarak
ortaya koymaktadr ve balk olarak kitabn
szde inli yazarna nispetle <Wang Shuho>
ismi verilmektedir. Burada sz konusu olan
mehur hekim Wang Shu-honun (265-317)
Mo-ching adl klasik eseri deil, aslnda nabz
izleme modaliteleriyle ve hayati insan organ-
larnn anatomisini ele alan ve Kin Hanedan
(1122-1234) dneminde inin kuzeyinde
yazlm Mo-cheh adl eserdir. Kukusuz
ince orijinalinden alnan birok illustras-
yonuyla bu szde <Wang Shu-ho>, Yakn
Douda ve hatta Bat dnyasnda <resim-
li in anatomisinin> ispatlanabilir en eski
rneini tekil etmektedir. Ksmen eski in
ilalarn ksmen de dier ilalar ele alan far-
makoloji kitab formundaki nc esere, asl
meslei hekimlik olan Rededdn Falallh
bir ek blm eklemitir. Bu ekte Falallh,
Yunanlar tarafndan bilinmeyen in ilala-
r listesini, kullanmlar ve etkilerinin kesin
tanmlamalaryla birlikte bir kitap formunda
bir araya getirmitir
320
.
The still missing works of Rashd al-Dn, Central Asiatic
Journal (Wiesbaden) 9/1964/113-122; ayn yazar Wissens-
chaftliche Kontakte zwischen Iran und China in der Mon-
golenzeit, Anzeiger der Philologisch-historischen Klasse
der sterreichischen Akademie der Wissenschaften ie-
risinde (Viyana), 106/1969/200-211.
320
Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran
und China in der Mongolenzeit, ayn yer, s. 201-203.
G R
59
Corafya alannda da, Arap-slam kltr
evresinde nceki yzyllarda yrtlen, yer-
yznn matematiksel olarak kavranmas-
nn ve buna bal olarak yeryznn kartog-
rafik tasvirinin yeni bir kaliteye eritiine
ilikin ilgin kantlar elde bulunuyor. slam
dnyasnn batsndan astronom ve mate-
matiki Murcial (Mrsiyeli) Muammed
b. brhm bn er-Ramn (. 715/1315)
97 yeri kapsayan nemli bir, koordinatlar
izelgesini tanyoruz. Bu izelge gstermek-
tedir ki, boylam derecelerinde yaplan radi-
kal Endls-Marip tashihlerinin o dnemin
meskn blgelerinin daha byk bir ksmna
uzandn ve Akdenizin byk ekseninin
boylamnn 44 ye indirildiini gsteriyor ki,
bu gnmz deerinden sadece 2 daha uzun-
dur. Elbette tashih sadece Akdenizin byk
ekseni boylamyla snrl kalmamt. Bu tashih
meskn blgelerin bat snryla Badatn dou
sunda bulunan yerler arasndaki deerlerde
de kendini gsteriyor. Boylam derecelerin-
de yaplm radikal dzeltmeler ieren dier
izelgelerden, bunlarn bize kadar ulaan-
larnn ok geni bir yaylma alan bulduu
tahminine iletmektedir. 20. yzyln ortala-
rnda spanyol oryantalist J. Mills Vallicrosa
tarafndan bulunan bu tarz bir izelge bizim
sorumuz asndan ok nemlidir. ok byk
bir ihtimalle, Endlsn dousunda bulu-
nan Tortosa (ara) ehrinde ortaya km
olan bu izelgede Badatn sfr meridyen
noktas olarak kabul edilmesi ve orann bat-
snda bulunan yerler iin kaydedilen boylam
derecelerinde kazanlan tashihlerin buna gre
ayarlanm olmas bizi hayrete drmektedir.
Latinceye evirilen bu izelge bize ayrca bir
Portekiz redaksiyonuyla ulamtr, spanya,
Bat Avrupa, Bat Akdeniz blgesinde bulu-
nan 31 yerin koordinatlarn iermektedir.
Her ne kadar bu izelge yazma ve okuma
hatalarndan uzak deilse de, Bat Avrupada
Arap-spanyol kartografyasnn tesinde ula-
lan byk gelimenin bir belgesidir. rnek
olarak Londra verilebilir. Londrann koor-
dinatlar bu izelgeye gre Badattan hare-
ketle L4200', B4800' dr (bugnk veriler
L4426', B5130'). Londra ile Badat (Babil)
arasndaki boylam fark Ptolemede 18 lik,
el-Memn corafyaclarnda hl 9 lik bir
hata gsterirken, bu izelgede sadece 226'
lk bir sapma grlmektedir. Daha fazla
rnekler iin Geschichte des arabischen
Schrifttumsa
321
iaret ederek unu vurgula-
mak istiyorum: Matematiksel corafya tarihi
iin esas tekil eden bu tashihler imdiye
kadar tamamen bilinmez olarak kaldlar ve bu
yzden de, Avrupada 13. yzyldan 14. yzy-
la gei dneminde ortaya kan yeni haritala-
rn kkenine ilikin sorunun tartmasnda hi
gz nne alnmadlar.
Badatn batsnda bulunan blgelerin mate-
matiksel olarak kavranmas srecinde Arap-
slam corafyaclar ve astronomlar iin,
Bizans hakimiyetinde bulunan Anadolu ve
Ege civar uzun bir sre alma alanlarnn
dnda kalmtr. Bugn ulalan bilgilere gre
bu durum 6./12. yzyln sonundan itibaren
deimeye balam grnmektedir. Bizi do-
ruluklar ile hayrete dren, 13. yzyldan 14.
yzyla gei dneminde Avrupada birdenbi-
re ortaya kveren sz konusu blgelerin ve
Karadenizin haritalar, mesela Giovanni da
Carignanonun eseri olarak bilinen harita
322
,
sadece yerinde, gerekli bir zaman sresince ve
devlet destei ile yaplan astronomik gzlem-
lerin ve yeryz lmlerinin sonucu kabul
edilebilirler. Biz, en ge 7./13. yzylda slam
hakimiyetinde ortaya kmas muhtemel sade-
ce birka Anadolu koordinat bilmekteyiz. lk
321
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332-337.
322
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 332-337.
60
G R
olarak muhtemelen 8./14. yzyln ilk yar-
sndan gelen ve Abdulalm b. Sleymn a-
t
323
isimli birinin usturlaba dair yazd
bir kitapta bulunan erken dnem Osmanl
izelgesi bize 151 yerin koordinatlarn ver-
mektedir; bu yerlerin sekizde biri Anadoluda
bulunmaktadr. Bu izelge, Osmanl bilgin-
lerinin, en azndan Anadolu enlem-boylam
dereceleri ann ekillendirilmesine ok
erken katlmlarnn bir belgesidir. Bu izel-
ge ayrca, Anadolunun matematiksel ola-
rak kavranmasnda daha o dnemde geree
ok yakn bir kesinlik elde edilmi olduunu
gsterir. izelgenin Akdenize ilikin vermi
olduu koordinatlar da bu tarz bir kesinli-
e tanklk eder. Mesela biz bu izelgede,
Roma ile stanbul ve Roma ile skenderiye
arasndaki boylam farklarnn bugnk deer-
lerden ok az ayrlk gsterdiini grmekte-
yiz. Anadolunun bat-dou ve kuzey-gney
boyutlar asndan e-tnin stanbul ve
Ahlata (Anadolunun dousunda) ilikin ver-
dii deerleri burada ele alalm. Boylam fark
bugnk deerden sadece 129' farkllk gs-
termektedir, hatta enlem fark sadece 2 dr.
Okuyucuda, 8./14. yzylda ulalan sonula-
rn nemine ilikin uygun bir tasavvur olu-
turabilmak iin u durum vurgulanmaldr:
Ad geen yerler arasndaki enlem ve boylam
farkllklarnn hatasz lmne ilk olarak 20.
yzylda ulalmtr.
8./14. yzyln ilk yarsnn Arapa ve Farsa
kaynaklar bu konuya ilikin o kadar ok dok-
man ve veri sunmaktadr ki buna dayanarak o
dnemin birok haritac ve corafyacsnda u
fikrin mevcut olduunu varsaymaktayz: Kesin
ve doru enlem-boylam bilgileri geree en
yakn haritalarn oluturulmasnda vazgeil-
mez bir temeldir. u anki bilgime gre bunun
en nemli kantlarndan biririni ok ynl bir
bilgin olan ve yukarda in tbb hakkndaki
eserinden sz ettiimiz Rededdn brakm-
323
tr. Onun kitaplarn uygun biime sokmakla
grevli asistan, hocasnn corafya kitabnda
yedi iklimin tasvirinin, meskn blgelerin baz
ksmlarnn, denizlerinin, dalarnn, vadile-
rinin vs. bu konuyla ilgili kitaplarda verilen
enlem-boylam dereceleriyle birlikte verildii-
ni, dier eserlerdeki bilgilerle doruluklarnn
kontrol edildiini ve verilen bilgilerin yanl
olmamas iin bahsi geen lkeleri tanyan-
lardan bilgiler toplandn sylemektedir.
Ayrca, haritalarn bykl sebebiyle ve
iin uzmanlarnn metotlarna gre izilmi
haritalarn mmkn olabildiince anlalabi-
lir ve grlebilir olmas ve yerleim yerleri-
nin en doru ekilde iaretlenmesi iin kitaba
allmadk byk bir formatn seildiini de
renmekteyiz
324
.
Bu dnemden Arapa ve Farsa olarak, yani
orijinal dilleriyle bize ulaan harita mater-
yalinin, Anadoludan Orta Asyaya uzanan
blgelerin kabaca izilmi bir taslaktan ibaret
olmas hayflanacak bir durumdur. Bu hari-
ta, Fars corafyac ve tarihi amdullh el-
Mstevfnin (. 740/1340) Nzhet el-ulb
isimli eserinde bulunmaktadr. Harita
325
ekva-
torun kuzeyinde boylamda 63 den 112 ye,
enlemde de 16 den 45 ye kadar uzanmak-
tadr. Bir dik alarla kesien (ortogonal)
derece anda 120 blgenin isimleri kaydedil-
mitir. Kullanc, haritay evreleyen izelge-
lerde koordinatlar okuyabilir. Bu haritann
kendine has nemi, ierdii derece ann,
yukarda bahsi geen Meral astronomlar
tarafndan entegre edilmi ve Toledonun
2830' batsndaki sfr derece meridyeninden
balayarak saylan bat-dou boylam dere-
celeriyle belirlenmesinde yatmaktadr. Buna
ek olarak, aka grlen baz hatalar bir
324
Bkz. Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire
des Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm: Ams-
terdam 1968), giri s. CXLVIII, CLX; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 314.
325
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 200-210; Cilt 12, No.
16a.
G R
61
yana braklrsa, boylam derecesinin bugnk
deerlere 3 ya da 4 kadar yaklat dile geti-
rilebilir.
Arap-slam kltr evresinin corafya ala-
nndaki nemli katklarndan birisi de, Fasn
Tanger kentinden Muammed b. Abdullh
bn Batann (703-770/1304-1369) byk
seyahatnamesidir. bn Bata 22 yanda
vatanndan ayrlp, Mekkeye doru yola k-
m, skenderiye ve Kahireyi ziyaret etmi,
Nil boyunca giderek Syeneye (bugn Assuan)
ulam, oradan Suriye ve Filistine gemi,
Arabistan Mekkeye kadar dolam, daha
sonra dou Afrikaya ynelmi ve Mozambike
kadar uzanmtr. Ayrca Anadoluyu,
Bizans ve 55 enlem derececesine kadar
Gney Rusyay, Orta Asyay, Hindistan,
Malezya Yarmadas ve ini ziyaret etmitir.
Konaklad duraklarda ok uzun sre ikamet
etmi ve baz yerleri defalarca ziyaret etmi-
tir. Ayrlndan 24 yl sonra tekrar Tancaya
dnmtr. kinci seyahati onu Endlse,
ncs ise Kuzey Afrikaya gtrmtr.
Toplam 27 yl sren seyahatleriyle bn Bata,
Richard Hennigin
326
ifadesiyle, eski an ve
ortaan ortaya kard en byk dnya
seyyahdr. bn Batann olduka hacimli
seyahatnamesi, ok keskin gzlem yetenei
yannda tarihi-corafi, etnik ve kltr tarihini
ilgilendiren nesneleri alglayabilmesi sebebiy-
le paha biilemez bir corafya ve tarih dok-
mandr (Katalog Cilt III, s. 8).
8./14. yzylda birok dnya, ehir ve yerel
tarihi, hem btn slam periyodunu ie-
ren hem de sadece bu yzylla snrl kalan
biografik ve baka trden eserler orta-
ya karan historiyografya alanndan sade-
ce bir dnya tarihi ve ansiklopediyi ele
almakla yetineceim. Dnya tarihiinden
kastm, yukarda ad geen ok ynl bilgin
Rededdn Falallh (. 718/1318)n antsal
326
Terr incognit, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.
eseri Cmi et-Tevrdir. Bu eser 700/1301
ylnda lhanl znn direktifiyle, ilkin
Moollarn ve Trklerin tarihi olarak bala-
m ama birka yl sonra znn kardei ve
ardl Olcaytunun arzusu zerine evrensel
tarih eseri haline getirilmi ve 710/1311 yln-
da tamamlanmtr. lk cilt Cengiz Hann ve
onun Dou ve Bat Asyadaki ardllarnn tari-
hini, ayrca Trk ve Mool boylarn ilemek-
tedir. kinci ciltte, Moollarla mnasebetleri
olan milletlerin tarihi ayrntl bir ekilde ele
alnmaktadr. Bu cilt, slam ncesi Pers impa-
ratorluklaryla balamakta, peygamberler ve
halifeler tarihiyle devam etmekte, randaki
slam hanedanlar, Ouzlar, Trkler, inliler,
Yahudiler, Frenkler ve en sonda Budizm
arlkl olarak Hindistan ele almaktadr.
Corafyaya ayrlm olan nc cilt kaybol-
mutur.
Rededdnin kitab kukusuz Arap-slam
kltr evresinde, yabanc milletlerin tarih
ve kltrlerinin ayn evrede yaayan mil-
letlerin tarih ve kltrleriyle birlikte ele
alnd ilk evrensel tarih deildir. Bu ese-
rin birok ncs vardr, Al b. el-useyn
el-Mesdnin (345/956 baz kaynaklarda
346)
327
Murc e-eheb, Abr ez-Zemn
ve Kitb el-Acib isimli eserleri, Mabb
b. usann el-Menbicnin (350/961)
328

el-Unvn el-Kmil i, amza b. el-asan
el-fehnnin (. 360/970)
329
Tevr Sin
Mulk el-Ar ve-el-Enbiy s, Eb er-Reyn
Muammed b. Amed el-Brnnin (362-
440/973-1048)
330
el-sr el-Biye an el-
urn el-liyesi (Yunanlarn, Romallarn,
ranllarn, Sod, rizm ve arrn sakin-
lerinin, Kptilerin, dier Hristiyanlarla
Yahudilerin dnemleri ve kutsal gnler tak-
327
328
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 338.
329
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 336.
330
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 270-271.
62
G R
vimleri hakknda) ve Ta m li-el-Hindi
ve daha birok benzer eser Rededdnden
331

nce ve sonra yazlmtr. Ama Rededdn
bu eserinde Moollara ve onlarla irtibatl
olan milletlere dair yeni bir yol takip etmek
istemitir. Bu yol, ilgili milletlerin orijinal
tarih kaynaklarna bizzat bavurmaktr
332
.
Bu hedefe Rededdn, en azndan Mool
tarihinde ulam grnyor. Eserin btn-
ne hakim olan tarafszlk ve objektiflik anla-
y el-Brnnin yukarda bahsedilen el-sr
el-Biye an el-urn el-liye ve Ta
m li-el-Hind isimli eserlerini hatrlatmak-
tadr. Ancak bu son eser, yresel ve yerel
kaynaklarn yardmc olarak kullanlmas bir
yana, yazarn Hindistandaki uzun sren ika-
meti srasnda bizzat yapt gzlemler ve
halkla dorudan temasa gemek suretiyle
oluturduu bilgilerin sonucu ortaya kmtr
ve bylece dnce tarihinde tarihinde esiz
bir yere sahiptir.
Yine 8./14. yzyln ilk yarsnda byk
hacimli ilk ansiklopediler ortaya kmtr.
Bunlardan ilki Cemleddn Muammed b.
brhm el-Ktb el-Vav
333
(632-718/1235-
1318) tarafndan yazlm olan Menhic
el-Fiker ve-Mebhic el-ber
334
isimli eser-
dir. Gkyz, yeryz, hayvan ve bitki dn-
yas gibi konular da ieren bu eser, genel
karakteri ierisinde yazarnn belirgin edebi
eilimine tanklk etmektedir. Msrl tarih-
i ihbeddn Amed b. Abdulvehhb en-
331
Bkz. Rosenthal, Franz: A history of Muslim historio-
graphy, Leiden 1952, s. 114-130.
332
Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen Aka-
demie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klas-
se ierisinde (Viyana), 107/1970(1971)/139-149, zellikle
s. 143.
333
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 54-55, Suppl. Cilt 2, s.
53-54; Sezgin, F.: tpkmasma yazd nsz.
334
Tpkbasm 2 cilt halinde Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 1990.
Nuveyr (677-732/1279-1332) bu eserden
esinlenerek 30 ciltlik ansiklopedik eserini,
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb
335
ortaya
koymutur. Bunun hedefi, eitimli bir [dev-
let] ktibi veya idarecisi iin gerekli bilgileri
bir araya getirmektir. en-Nuveyr, ncsnn
aksine, eserinde sadece disiplinlerin (funn)
saysn artrmakla kalmamakta mesela tarih
bilgisini de bu alanlardan birisi olarak kabul
ederek, insanla ilgili btn olaylar ve ileri ve
kurumlar kitabna alabilmitir ayn zaman-
da muhtevay yeniden gruplandrmaktadr: 1)
Gkyz ve Yer, 2) nsan, 3) Hayvanlar alemi,
4) Bitkiler alemi ve 5) Tarih. Bu ansiklopedi
bizi, gnmze ulamayan kaynaklarn izine
gtrmektedir ve o dnemin tarihi hakknda
en iyi bavuru kaynaklarndan birisidir.
Bu yzylda ortaya kan ansiklopedilerden
ncs Meslik el-Ebr f Memlik el-
Emr isimli, ihbeddn Amed b. Yay
bn Falallh el-mer (700-749/1301-1349)
tarafndan yazlan eserdir
336
. Bu eser 741/1341
ve 749/1349 yllar arasnda, yazar amda
[devlet] ktiplii yapt srada domutur.
bn Falallhn, Kahiredeki 740/1339 ylna
kadar devam eden ikameti esnasnda kendine
ait ansiklopedik bir eser kaleme alma fikri-
ne ulam olmas muhtemeldir. Orada en-
Nuveyrnin ok byk rabet gren eserini
tanm olabilir. Yine de bn Falallhn kita-
b, hedefi ve sistematii itibariyle ncsnn
eserinden farkldr. Meslik el-Ebr bir bee-
ri-corafik ansiklopedi olarak nitelendirilirse
bu yanl bir deerlendirme olmaz. Eserin
335
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 139-140, Suppl.
Cilt 2, s. 173-174; Kratschkowsky, I.: Encyclopdie des
Islm ierisinde, Cilt 3, Leiden 1936, s. 1045-1047; Cha-
pout-Remadi, Mounira: Encyclopaedia of Islam ierisin-
de. New edition, Cilt 8, Leidn 1995, s. 156-160.
336
175-176; Daha fazla bibliografk bilgiler iin tpkbasmn
n szne bkz.
G R
63
ad da bu tr bir nitelemeye uygun dmek-
tedir. 27 ciltlik bu eserin ilk 4 cildi corafyaya
adanmtr. Dier ciltler insanlarn dnsel
alandaki baarlarn onlarn iinde bulunduk-
lar evreleri ele alarak ilemektedir. Eserin
tamam, henz tam olarak gelimemi bir
ansiklopedi kavram izlenimi uyandryorsa
da, gnmze ulamayan kaynaklardan der-
lenen zengin ierii ve kendi dneminde bili-
min ulat seviyeyi gstermesi bakmndan,
o yzyln en nemli yaznsal baarlarndan
birisidir. Benim kanaatime gre, bu eser ie-
risinde el-Memn corafyasndan bize ulaan
dnya haritas, adet iklim haritas ve zen-
gin metin paralar, corafya ve kartografya
tarihinin en nemli dokmanlar arasnda
bulunuyorlar
337
.
8./14. yzyln ansiklopedilerinden, dnemin
olgunluunu yanstan, Arap-slam bilim-
lerinin tinsel bilimler alannda ulat en
byk baarlarndan olan bir esere dnyo-
ruz. Bu eser, Abdurramn b. Muammed
bn aldnun (732-808/1332-1406)
338
tarih
eserine yazd Muaddime yani Giritir.
bn aldnun Merinid sultan Eb Fris
Abdulazze (dnemi: 768-774/1366-1372)
ithaf ettii ve 779/1377de tamamlad dnya
337
Tpkbasm 27 cilt halinde Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 1988-
1989 yllarnda yaplmtr, indeksler ise yine ayn kurum
ve yerde 3 cilt halinde 2001 ylnda baslmtr.
338
Tunusta domu ve Fas, Granada, Tlemsan, Tunus
ve ld yer olan Kahirede ok nemli yksek devlet
grevleri stlenmitir, bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2,
s. 242-245, Suppl. Cilt 2, s. 342-344; Bel, Alfred: Encyc-
lopdie des Islm ierisinde, Cilt 27, Leiden ve Leipzig
1927, s. 419-421; Sarton, G.: Introduction to the history of
science, Cilt 3, Ksm 2, s. 1767-1779; Talbi, M.: Encyclo-
paedia of Islam ierisinde. New edition, Cilt 3, Leiden ve
London 1971, s. 825-831; Rosenthal, Franz: Dictionary of
Scientifc Biography ierisinde Cilt 7, New York 1973, s.
320-323.
tarihi el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-el-
aber isimli eserine ek olarak tamamlanan
Muaddime, 19. yzyln balarnda Antoine-
Isaac Silvestre de Sacy
339
ve Joseph von
Hammer-Purgstall
340
isimli bilim adamlar-
nn bu eserin ieriine dikkat ekmelerinden
sonra, oryantalistlerin ve oryantalist olmayan
bilim adamlarnn ilgisini kendisine ekmitir.
Bilim adamlar dnyasnda daha zel ilgiyi,
Joseph von Hammer-Purgstalln bn aldnu
Arap Montesquieus
341
olarak nitelen-
dirmesi uyandrmtr. Bu Prolegomenada
nemli sosyolojik, ekonomik, psikolojik
temel dnceler, bilim tarihi ve tarih felse-
fesi grleri kefedilmi ve byk bir hay-
ranlkla yorumlanmtr. bn aldn pek ok
kii tarafndan sosyoloji ve tarih felsefesinin
kurucusu grlmtr. Baz aratrmaclar da
bn aldnda, btn bilim dallarnn temel
problemlerinin ilendii gryle yetinmi-
lerdir. Devlet teorisi bakmndan Muaddime,
Niccol Machiavellinin (. 1527)
342
Il princi-
pe adl eseriyle karlatrlmtr.
Sava teknii alannda, ateli silahlar konu-
sunda bir nceki yzylda balayan geli-
im 8./14. yzylda da devam etmitir. St.
Petersburg Asya Mzesinin
343
Narodov Azii
Enstits (Asya Halklar Enstits)nde bulu-
nan ve muhtemelen 14. yzyln ilk yarsn-
339
Ibn-Khaldoun makalesi Biographie universelle ier-
isinde (Michaud), Cilt 21, Paris, 1811 ylndan ok ksa bir
sre sonra, s. 268-270.
340
Sur lintroduction la connaissance de lhistoire. C-
lbre ouvrage arabe dIbn Khaldoun, Journal Asiatique
ierisinde (Paris) 1/1822/267-278.
341
ber den Verfall des Islams nach den ersten drei Jahr-
hunderten der Hidschrat, Viyana 1812 (gremedim), bkz.
Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1776.
342
Bkz. Gilbert, Allan H.: Machiavellis Prince and
its forerunners, Durham, N.C. 1938, s. 280 (gremedim),
bkz. Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1769-1775.
343
Bugnk signatr C 686da bulunan yazma el-Mazn
f Cm el-Funn adn tamaktadr.
64
G R
da yazlan sava teknii konulu anonim bir
eserde, barutun muharrik gc yoluyla bir
mermiyi frlatmaya yarayan ii oyuk mzrak-
tan ibaret bir ateli el silah tantlmakta-
dr. Grnen o ki bu tr ateli el silahlar
Avrupaya ilk olarak 8./14. yzyldan 9./15.
yzyla gei dneminde ulamtr (Katalog
Cilt V, s. 133). Bunun yansra, yine ayn el
yazmasnda, havan benzeri bir ateli silahn
resmi bulunmaktadr. Ama bu silah metindeki
tarife uymamaktadr. Muhtemelen burada sz
konusu olan silah, tarif edilenden farkl havan
benzeri bir silahtr (Katalog Cilt V, s. 133).
Bugne kadar bilinen elik yay hakknda-
ki en eski rivayet 8./14. yzyln ilk yarsna
uzanmaktadr (Katalog Cilt V, s. 96). ok
byk bir olaslkla Avrupa, 8./14. yzyldan
9./15. yzyla geiin hemen ncesinde bunun
bilgisine sahip olmutur. Avrupada elik yay
kullanmna dair en eski rivayet 1435 ylndan
gelmektedir
344
.
9./15. Yzyl
u anki bilgimize gre, 9./15. yzylda bilimsel
faaliyetler btn alanlarda slam dnyasnn
tamamnda hl aktif haldeydi. 6./12. yzyl-
dan itibaren Anadoluda kurulan Seluklu
devletlerinde ve 8./14. yzyln bandan iti-
baren genilemeye balayan Osmanl top-
raklarnda kurulan yeni kltr merkezlerinin
bilimsel faaliyetlere nemli katklar olmu-
tur. 9./15. yzyldan bize kalan ve el yazmas
halinde muhafaza edilen birok eserden yal-
nzca ok kk bir ksm yaynlanmtr ve
yaynlananlarn da hemen hemen hibiri ince-
lenmemitir. Bu gerek gzden karlmadan,
bu yzyln ilk yarsnda Maverannehirde
astronomi ve matematik alanlarnda ne
kan ve devlet adam Ulu Bey Muammed
Turay (796-853/1394-1449) adyla balan-
tl bulunan almalar ele alalm. O, dede-
si Timurun hayalinde yaatt eyi, yani
Semerkant slam uygarlnn merkezi haline
344
Bkz. Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens
und der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, Cilt 3, Bres-
lau 1887, s. 181-182.
getirmeyi gerekletirdi
345
. Genliinde teolo-
ji, tarih, edebiyat, iir ve dier bilim dallarnda
mkemmel, salam bir eitim alan bu bilim
a ehzade, daha iktidara gelmeden nce
yseddn Cemd b. Mesd el-K (.
832/1429), zde Rm (. 840/1436) gibi
birok bilgini yanna, Semerkanta getirtmiti.
Onun Semerkantta baard ilerin en nem-
lisi kukusuz, nclerinin Merada kurduk-
larndan esinlenerek ve yukarda ad geen
bilginlerle birlikte alarak ina ettii antsal
rasathanedir. Bu Semerkant Rasathanesinin
kuruluuna ve gelitirilmesine kendisinden
daha gen bir bilgin olan Aladdn Al b.
Muammed el-c (. 879/1474) de katk-
da bulunmutur. Rasathaneden geriye kalan
izlere gre u yargda bulunabiliriz: Rey (eski
Tahran)de kurulmu olan rasathanenin seks-
tantn (4./10. yzyl, bkz. Katalog Cilt II, s.
25) rnek alarak bu yeni rasathanede yars
yeraltnda kurulan gzlem skalasnn yarap
30 m. byklndeydi. Burada yrtlen
gzlem sonularnn birou
346
bizzat Ulu
Bey tarafndan salanm olan izelge-esere,
Zc-i Suln ye alnmtr. Avrupada daha
17. yzyln ortalarnda John Graves
347
buna
dikkat ekmitir.
Bu yzyln anlmaya deer baarl astrono-
mik almalarndan biri de yseddn el-
Knin Zc-i n isimli hayli kapsaml
izelge-eseridir. Bu eseri o, daha Semerkant
Rasathanesinin kuruluundan nce, 816/1413
ylnda Heratta bir araya getirmiti. Eserin ie-
risindeki corafik izelge Maverannehirden
itibaren koordinatlardaki gzle grlr arta
tanklk etmektedir.
345
Grousset, Ren: Histoire de lAsie, Cilt 3, Paris 1922,
s. 127 (gremedim); Bouvat, L.: Encyclopdie des Islm,
Cilt 4, Leiden und Leipzig 1934, s. 1077).
346
Bkz. Kennedy, Edward S.: The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, stanbul 2000, s.
97-109.
347
Gravius, Johannes: Bin tabul geographic, una
Nassir Eddini Pers, altera Ulug Beigi Tatari, London
serisi ierisinde Cilt 50, s. 1-79).
G R
65
el-K, astronomik ara-gerelerin geliim
tarihinde de azmsanamaz bir neme sahiptir.
Bu konuya ilikin kaleme ald ve bilhas-
sa Mera Rasathanesinde bulunan ara-
gereleri tasvir ettii (Katalog Cilt, II, s. 38
vd.) risaleden baka, Nzhet el-adi
348

isimli mstakil risalesinde tantlm olan
aba el-Meni ve Lev-i ttilt diye
isimlendirdii iki astronomik alet anlmaldr.
Birisi, 4./10. yzylda Eb Cafer el-zin
tarafndan icat edilmi olan Zc-i afih adl
aletin bizim bildiimiz en son geliim aama-
sn oluturmaktadr. Zc-i afih, bir geze-
genin gerek posizyonunu ekliptik zerinde
herhangi bir zamanda mekanik yolla ve genel-
likle astronomik izelgeleri kullanmakszn
bulmaya yarayan bir aletti. Konuya ilikin
yerde belirttiimiz zere, bu aletin en eski
versiyonu gerekten ok eski bir dnemde
Mslman spanyaya yollarn bulmulard.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn
(. 426/1035)nin ve Eb e-alt meyye b.
Abdulzz el-Endlsnin (. 528/1134) ve
brhm b. Yay ez-Zerlnin (5./11. yz-
yln ikinci yars) bu aletin olduka geli-
mi bir eklini belirten risaleleri, spanya d
Avrupaya en ge 13. yzyln ikinci yar-
snda Libros del saber de astronoma adl
Kastilce ansiklopedik eserde mahfuz kalan
evirileriyle ulat. el-Knin aletindeki
en modern zellik, derecelendirilmi para-
lel bir cetvelle alan merkezi bir gsterge
(Alhidade) idi. Bu paralel cetvel ile kazanla-
bilen basit iaretlemeli projeksiyonlar yoluyla
ok esasl sonular alnabilmektedir, mesela
paralel cetvelin, gezegenlerin, tasavvur olu-
nan ek daireli yrngelerinin deferentler
(yani tayc byk yrngeler) zerindeki
348
El yazmas Princeton University, Garrett collec-
tion no. 75, Kennedy, Edward S. tarafndan ngilizceye
evrilmi ve yaynlanmtr, The planetary equatorium of
Jamsshd Ghyth al-Dn al-Ksh (d. 1429), Princeton
NJ 1960.
merkezini bulmak iin her bir deferentin orta
noktasna yerletirilmesi gibi
349
.
el-Knin aletinin G. Marchionise
350
(1310
ylnda yazmtr) ve Geoffrey Chaucere
351

(. 1400e doru) nispet edilen ekvatoryumlar
arasnda bir yaknlk gstermesi olgusundan
hareketle, bu iki kiiye, ayn zamanda el-
Knin aletine de modellik yapan doulu
daha eski bir modelin bilgisinin ulam olma-
s gerektii kanaatindeyim. Lev-i ttilt,
Bala Levhas
352
, isimli ikinci alete gelince,
bu, iki gezegenin boylam dereceleri arasnda-
ki nceden bilinen farklarla bu her iki geze-
genin gnlk olarak kat ettikleri mesafeler
arasndaki aktel farklara dayanarak ekliptik-
te beklenen ittisal (arka arkaya gelme) gnle-
rini aletsel olarak hesaplamaya yaramaktadr.
Bunun dnda (ahaptan veya pirinten imal
edilmi) bu tr bir hesaplama arac bilinme-
mektedir.
Teorik astronomi alannda da, daha birka yl
nce tantlan ve yukarda ad geen Aladdn
Al el-c (. 879/1474) tarafndan Merkr
gezegeni iin gelitirilmi olan model kayda
deerdir
353
.
349
Price, Derek J.: The equatorie of the planetis, Cam-
bridge 1955, s. 131.
350
Bkz. Poulle, Emmanuel: Les instruments de la tho-
rie des plantes selon Ptolme: quatoires et horlogerie
plantaire du XIII
e
au XVI
e
sicle, Cilt 1, Cenevre ve Pa-
ris 1980, s. 192, 260ff.
351
Price, Derek J. de Solla: Isis ierisinde 54/1963/153
(el-Knin kitabnn edisyonu hakknda E.S. Kennedy
tarafndan yazlm olan resensiyon); ayn yazar, Chau-
cer, Dictionary of Scientifc Biography ierisinde Cilt, 3,
s. 217-218.
352
Bkz. Kennedy, Edward S.: The planetary equatorium,
ayn yer, s. 78-161, 238-243.
353
Bkz. Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptole-
maic model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
3/1993/161-162; ayn yazar, Arabic planetary theories af-
ter the eleventh century AD, Encyclopedia of the History
of Arabic Science iersinde, Cilt 1, London ve New York
1996, s. 58-127, zellikle s. 123-125.
66
G R
Matematik alannda yaplan aratrmalar,
yseddn Cemd b. Mesd el-Knin
imdiye kadar incelenen eserlerinde nemli
birok baar tespit etmitir. Bu baarlardan
birou Arap-slam kltrnn o konularda
ulat son bilimsel seviyeyi ortaya koymakta-
dr ve bunlar Avrupada ya birka yzyl sonra
ortaya km ya da yeniden kefedilmilerdir.
Burada sadece birka tanesi dile getirilecek-
tir.
el-K, drdnc dereceden denklemlerle
esasl bir ekilde urat iin Cebir tarihinde
zel bir konuma sahiptir. Mift el-isb
354
,
Hesap Anahtar, isimli eserinde konunun
ksaca ilenii sayesinde renmekteyiz ki
el-K drdc kuvvetten 70 tip (gerekte
65)
355
denklem bilmektedir ve bunlar zel
olarak yazaca bir kitapta toplamay ve sun-
may planlamtr. u anda onun bu plann
gerekletirip gerekletirmediini bilme-
mekteyiz, eer byle bir eser oluturmu ise
bu kitabn bize kadar ulap ulamad henz
tespit edilmemitir.
Bu balamda, el-Knin Mift el-isbda
yksek dereceli aritmetik ve geometrik dizi-
lerin toplanmasna ynelik kurallar nasl kul-
landna ilikin ok ilgin rnekler verdii
dile getirilmelidir. Bu ilem srasnda, dr-
dnc dereceden dizilerin ortaya kan top-
lam, 400 yl nceki ncs bn el-Heysemin
baarsn hatrlatmaktadr. Bununla birlikte
el-K zme kendine zg bamsz bir
yolla ulamtr
356
.
Franz Woepcke
357
1865 ylnda, yseddn
354
Ed. Amed Sad ed-Demird, Muammed amd
el-fn, Abdulamd Luf, Kahire tarihsiz, s. 199; ed.
Ndir en-Nbulus, Dmek 1977, s. 413-414.
355
Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 268; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 68.
356
Bkz. Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die Ma-
thematik der Lnder des Ostens im Mittelaltter, ayn yer,
s. 90; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 68.
357
Passage relatifs des sommations de sries de cu-
bes extraits de deux manuscrits arabes indits du British
Museum de Londres, Journal de mathmatiques pures et
Cemd b. Mesd el-Knin sin 1 nin
hesap-lanmasnda tam ve kesin bir yakla-
ma (approksimasyon) metodu kulland ve
bunun ilk olarakAvrupada Franois Vite
(1540-1603)le yeniden ortaya kt ynn-
deki aratrma sonularn yaynladnda, 19.
yzyl sonlarnn matematik tarihilerinde
aknlk dourmutu
358
.
el-K, gezegenlerin gnlk hareketlerinin
hesaplanmasnda bir dier yaklama (iteras-
yon) ynteminden yararlanmtr. Geri ite-
rasyon ynteminin daha nceki bilginler tara-
fndan, Ay paralaksnn [yarapnn bykl-
nn] aratrlmasnda ve tespit edilmesinde
kullanldn bilmekteyiz, ama bunun srf
matematik ierisinde yaplmas ilk olarak el-
Kde ortaya kmaktadr
359
.
el-Knin daire hesaplamadaki mkem-
mel sonucu, matematik tarihinde 50 yldr
bilinmektedir. O, Arimed, Eb el-Vef ve
el-Brn gibi nclerinin ulat sonular
eletirmekte ve metotlarn yetersiz olarak
nitelemektedir. el-K daire evresiyle apnn
ilikisini bir i ve d okgen yardmyla her bir
32
28
= 800335168 kenar olarak belirlemi ve
bununla da 3, 14159265358979325 sonu-
cuna ulamtr. el-Knin bu baarl alma-
s Paul Luckey tarafndan
360
ortaya konulma-
dan nce Johannes Tropfke
361
, daire hesap-
lamasnda gittike daha kesin hesaplamalar
appliques ierisinde (Paris), 2
e
srie, 10/1865/83-116,
zellikle s. 112-116 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 105-138, zellikle
s. 134-138); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 63.
358
359
Bkz. Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation
scheme using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S.H. Taqizadeh ierisinde, London
360
Der Lehrbrief ber den Kreisumfang (ar-Risla al-
Muya) von amd b. Masd al-K, Berlin 1953
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri
ierisinde Cilt 56, s. 227-329).
361
Geschichte der Elementar-Mathematik, ayn yer, Cilt
G R
67
yoluyla gerek deere yaklamann beklen-
medik bir tarzda keskinletii yeni parlak bir
zamann ilk olarak F. Vite ve Adrian van
Roomen (1561-1615)le baladn sylemek-
tedir. Vite, ileminde poligon hesaplamalar
yardmyla saysn 9 ondalk kesire kadar
ilerletmi, van Roomen ise 15 ondalk kesire
kadar gtrmt. el-K kendi zamannda
oktan 17 kesire kadar gelmiti.
Kiri hesaplamas balamnda el-K,
Avrupada Johann Heinrich Lamberts (1728-
1777) adyla bilinen u trigonometrik form-
le
362
ulamtr: sin (45+
/
2
) .
Ondalk kesir tarihinde de el-K sekin
bir konuma sahiptir. Bu alanda onun nc-
s olarak karmza Arap matematiki el-
Ulds (4./10. yzyl) kyor. Bununla
birlikte konunun ilk sistematik ileniini
el-Kde
363
grmekteyiz. Bizim bildiimiz
kadaryla slam dnyasnda ondalk kesirlerle
yaygn bir uram el-Kden sonra kendi-
ni gstermektedir. Avrupada ondalk kesir-
ler Yahudi matematiki Immanuel Bonfils
(14. yzyln ortalar) tarafndan kullanlm-
tr
364
. Bu kiinin bu bilgiye ve kullanma nasl
ulat, hl aklanmay gereksemektedir.
Juschkewitsche
365
gre onun kaleme ald
ksa taslak el-Knin ondalk retisiyle-
karlatrldnda hibir neme sahip deil-
362
Bkz. Luckey, P.: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang,
ayn yer, s. 49 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy seri ierisinde Cilt 56, s. 283); Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 66.
363
Bkz. Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b.
Masd al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte
des Rechnens, Wiesbaden 1951, s. 102-114 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt
56, s. 75-225, zellikle s. 184-196).
364
Bkz. Gandz, S.: The invention of the decimal fractions
and the application of the exponential calculus by Im-
manuel Bonfls of Tarascon (c. 1350), Isis 25/1936/16-45;
Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b. Masd al-
K, ayn yer, 120-125 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 202-207);
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 67-68.
365
Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 241.
dir. el-Knin ondalk kesirler ynteminin,
onun rencileri ve onun izinden yryen-
ler araclyla veya Bizansl ran seyyahlar
yoluyla ok ksa bir sre sonra Anadoluya
oradan da stanbula ulam olmas gerekti-
i hususunda hibir kukuya yer yoktur. Bu
balamda bize ulaan 15. yzyldan bir Bizans
hesaplama kitab
366
anlmaldr. Bu kitabn
yazar ondalk kesirlerin kullanmn bilmekte
ve Bizans lkesinde hkimiyet kurmu olan
Trklerin bu tr hesaplama ilemlerini kul-
lanmakta olduklarn sylemektedir. Ondalk
kesirlerin Avrupada sistematik olarak ilk
ele aln, Hollandal tccar, matematiki ve
mhendis Simon Stevin (1548-1620) tarafn-
dan Flemenke kaleme alnan De Thiende
(Onda Bir) isimli eserde gn yzne km-
tr
367
.
Son olarak el-Knin matematik alannda-
ki nemli baarlarndan birisi Mift el-
isb (Hesap Anahtar) isimli eserinde yer
alan dzenli ve yar dzenli cisimler konulu
blm anlmaldr. el-Knin bu konuda hi
bir ncs yoktu denemezse de onun, eik
izgisel snrl cisimlerin, eik silindirlerin ve
konilerin, ayrca dzensiz ii bo cisimlerin,
sivri kemerlerin (ojivler), tonoslarn, kub-
belerin, sarktlarn (stalaktitler) hacimlerini
komplike hesaplamalarla ve konstrksiyon-
larla ok hkimane bir ekilde ortaya koyabil-
mesi Arap-slam matematiinin 9./15. yzyl-
da el-K ile ulam olduu dzeye tanklk
etmektedir
368
.
366
Bkz. Hunger, H. ve Vogel, K.: Ein byzantinische Re-
chenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung und
Kommentar, Viyana 1963, s. 33; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 245.
367
Bkz. Minnaert, M.G.J.: Stevin, Dictionary of Scientifc
Biography ierisinde Cilt 13, New York 1976, s. 47-51.
368
Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 277; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 69; Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mat-
hematics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centau-
rus ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242; ayn yazar,
The volumes of domes in Arabic mathematics, Vestigia
Mathematica. Studies in medieval and early modern mat-
hematics in honour of H.L.L. Busard ierisinde, ed. M.
Folkerts ve J.P. Hogendijk, Amsterdam ve Atlanta 1993,
s. 93-106.
1+sin
2
68
G R
Bu yzyln matematik alanyla ilgili olarak u
da dile getirilmelidir: slam dnyasnn batsn-
da 13. yzyldan beri gelimekte olan cebirsel
sembolik, Eb el-asan Al b. Muammed
el-alednin (. 891/1486) Kef el-Macb
min lm el-ubr isimli eserinde zirve nok-
tasna ulamtr
369
. Denklemlerde birinci
kuvvet, kare ve bilinmeyenin nc kuvveti
ey, ml ve kab kelimelerinin ilk harfleriy-
le sembolize edilmilerdir. Bu iaretler ayn
ekilde katsayl bilinmeyenler zerinde de
belirmektedir
370
.
9./15. yzyl Arap-slam kltr ierisinde kar-
tografya alannda kaydedilen ilerlemenin ok
byk olduu grlmektedir. Dnya tarihi a-
sndan r ac sonular douran en nemli
gelime, gney Afrikann geree olduka
yaklaan formu balamndadr. Hint okyanu-
sunun, Marinos ve Ptolemede grld gibi,
kapal bir i deniz olduu tasavvuruna karn,
el-Memn corafyaclar haritalarnn 3./9.
yzyln ilk eyreinden balayarak ortaya k-
masndan itibaren Afrika ktasnn gneyden
dolalabileceine ilikin kanaatin Arap-slam
kltr evresinde hakim olduu ispatlanabilir.
3./9. yzyl tarihi ve corafyacs Amed b.
Eb Yab b. Cafer el-Yabnin aktar-
d ilgin bir rivayet yoluyla, Dicle zerinde
bulunan Ubullada ina edilen ve ine ve
inden ticaret mallar tamada kullanlan
gemilerin Maripte bulunan Atlantik liman
Mssede (Agadirin gneyi) Behll camii-
nin yannda demir attklarn renmekte-
yiz
371
. el-Memn corafyaclarnn Afrikay
gsteren haritalar, gneyden dolalabilir ve
160 douya doru uzanan bir kara ktlesine
369
370
Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 270.
371
el-Yab, Kitb el-Bldn, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography Cilt 40), s. 360; Picard, Christophe:
Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
lpoque almohade, Paris 1997, s. 31, 233-234, 248, 511;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 383-384.
ilikin kaba bir tasavvur zerine kuruluydu.
Bu byk ktann matamatiksel olarak kap-
sanmas iin daha birka yzyl beklemek
gerekliydi. el-Memn haritasndan sonra bize
ulaan en eski Afrika tasviri, el-Kind ve es-
Serasnin
372
(her ikisi de 3./9. yzyl), 4./10.
ve 5./11. yzyldan anonim
373
bir yazarn ve
el-drsnin
374
(1154 civarnda) haritalardr
ve bunlar el-Memn iin yaplan haritann ya
sakat veya kaba reprodksiyonlardr. Buna
karn dikkate deer bir gelime, Nareddn
e-s (. 672/1274)den taslak halde bize
ulaan dnya haritasndaki Afrika tasviridir.
Bu dnya haritas dier taraftan in dnya
haritasndaki Afrika tasviriyle ilikilidir. 1267
ylnda Meradan ine yollanan yeryz
kresinden esinlenen bu in dnya haritas
14. yzyln balarnda meydana kmtr. in
dnya haritasnn, orjinal boyutlar kopyac-
larn yetersiz hassasiyetlerinin kurban olan
Afrika tasvirindeki en nemli ayrdedici yan,
ktann gney blmnn bir gen eklin-
de olmasdr. Avrupada Brunetto Latiniden
(1265 civarnda) Fra Mauroya (1459) kadar
yaplm dnya haritalarndaki
375
Afrikann
yarmada eklinin reprodksiyonlar bize,
matematik-astronomik olarak elde edilmi
bir almann izlerine dair herhangi bir ip ucu
verebilmekten uzaktr. Elbette bu, o zama-
na kadar slam dnyasnda zaman zaman
Afrikada bulunan baz yer koordinatlarnn,
9. yzyln balangcnda balayan ve devam-
l genileyerek younlaan alma gelenei
ierisinde matematiksel corafya kurallarna
gre tespitlerinin denenmedii anlamna gel-
mez. Bununla birlikte, Afrika koordinatlar-
nn haritalarda yer almalar yeterli bir zamana
balyd. Bundan da te, geree tam uygun
ekilde btn bir ktann sahillerinin ve dier
372
373
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134; Cilt 12, s. 12
374
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134-135; Cilt 12, s. 13, 18-19.
375
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 549-550.
G R
69
ksmlarnn tasviri iin nesiller boyu, srekli
ve bir hedefe ynelik almalarn yaplm
olmas gerekliydi.
Vasco da Gamann Hindistana yapt ilk
keif seyahatinden hemen sonra, Afrikann
ve Hindistan da ierecek ekilde gney
Asyann konfigrasyonlarnn mkemmel ya
da mkemmele yakn kartografik tasvirleri-
nin Avrupada tedavle kmas, corafya ve
kartografya tarihi asndan ok byk bir
olaydr. Arap-slam kltr evresinde baa-
rlan matematiksel corafya, kartografya ve
bilimsel denizcilik seviyesinin ykseklii hak-
kndaki bilgisizlik, Avrupada ortaya kan
o haritalarn gerek yaratclarnn kimler
olduunu bilme iini gletirmektedir. Bu
haritalarn, Portekizli haritaclar tarafndan
Vasco da Gamann toplad ve beraberinde
getirdii verilere dayanlarak yapldn dile
getiren ve kabul gren gr
376
, bir yandan
ok byk bir yeryz parasnn mkemmel
haritasnn yaplabilmesi iin gerekli koulla-
rn kelimenin tam anlamyla grmemezlikten
gelindiini, dier yandan ise bu grn yan-
lln gsteren birok tarihi kantn tann-
madn ifade eder. Kartografik realitenin
yanl anlaynn bir rnei olarak, Vasco
da Gamann ilk Hindistan seyahati dn
sonrasnda tahminen 1502 dolaynda yapld
sanlan szde Cantino haritas anlabilir.
Bu haritann gnmz haritalaryla karla-
trlmas gsterir ki ekvator izgisi ve her iki
dnence daireleri tamamen doru bir ekilde
Afrika, Arap Yarmadas ve Hindistan ze-
rinden geirilmitir. Afrikann ekvator ze-
rindeki dou-bat uzakl ve ekvator ile mit
Burnu arasndaki mesafe Cantino haritasn-
da ve gnmz haritasnda hemen hemen
ayndr (modern deerler unlardr: 3330'
ve 3430'). Afrikann dou kys ile ekva-
tor izgisi zerinde bulunan Kap Comorin
(Hindistan'n gney ucu) arasndaki mesafe
376
Cantino haritas zerinde modern deerden
(35) yarm derece byk olarak grnmekte-
dir
377
. Buna gre, bu harita Afrikann gney
yars boyutlarnda, Afrikann dou kysnn
Hind Yarmadasnn gney noktasndan uzak-
lnda, enlem ve boylamda tam bir doruluk
gsterir ki buna Avrupa ve Asya szkonusu
olduunda 19. yzyldan, hatta ksmen 20.
yzyldan nce Avrupada yaplan haritalar-
da ulalabilmi deildir. Cantino haritasnn
doruluu gereinden u inanca varyoruz:
Bu harita bizi, dayand bir rnein izle-
rine gtryor. Ve o rnek, gerekli enlem
ve boylam dereceleri ile dier uzaklklarn
tespiti iin yerinde, yeteri kadar uzunca bir
sre yrtlm n almalar temeline daya-
nan bir harita olmaldr. Daha nce belirlen-
mi ve bilinen bir rota zerinden gney bat
Hindistana ulam ve yine mmkn olabil-
diince ksa bir sre sonra ayn rotay takip
ederek Portekize geri dnm olan Vasco
da Gamann harita izimi iin gerekli verileri
bylesine ksa bir zaman zarfnda kendisinin
oluturamayaca kesindir. Bu tr seyahat-
lerin amac, doas itibariyle ticari ve siyasi
idi. Adaletli olmak gerekirse, Portekizlilerin
o dnemde, o haritalar iin gerekli koullar
bizzat saladklar iddiasnda bulunmadklar
da belirtilmelidir. Onlarn bu bakmdan gre-
vi ve baarlar, olabildiince yerinde yapl-
m haritalar Portekize getirmek olmutur.
Burada haritaclar kendilerine ulaan harita-
lar Portekizceye aktarmlar, oaltmlar
ve kendi anlaylar ve zevkleri dorultusunda
kamuoyuna sunmulardr. Hint Okyanusuna
ilk seferleri yapan Portekizli denizcilerin ou,
Arap ve dier Mslman denizcilerin ellerin-
de sk sk haritalar grdklerini veya onlardan
haritalar aldklarn gizleme ihtiyac da hisset-
memilerdir. Bildiimiz rivayetlerden
378
birisi
377
378
Bkz. a.e., Cilt 11, s.
70
G R
de, bizzat Vasco da Gamann
379
Afrikann
dou kysnda Mslman bir denizciyle ilk
karlamas hakknda yapm olduu ayrntl
anlatmdr. Bundan rendiimiz kadaryla o,
Arap meslektann elinde, deniz yolculukla-
rnda kulland enlem ve boylam daireli hari-
talar grmt. Bu ahs, Vasco da Gamaya
Hindistann gney bat kysna deniz yoluyla
giden direkt rota zerindeki Calicuta kadar
klavuzluk etmi olan denizcilerden birisiydi.
Daha 15. yzyln ilk yarsndan itibaren,
Hint Okyanusunu ve gneyden dolalabi-
lir Afrikay gsteren haritalarn Portekize
ulatna ilikin haberler de gnmze kadar
ulamtr. Bylelikle Portekizliler Hindistana
giden deniz yolunu renmi olup
380
, ancak
bu haritalar yardmyla, sonralar yanl olarak
Keif Seferleri diye adlandrlan seyahatlere
cesaret edebilmilerdi.
Bu ksa aklamalarla, Geschichte des ara-
bischen Schrifttumsun
381
11. cildinde ortaya
koyduum aratrma sonularm, Portekiz
seferleri ncesinde, en son ve geree olduka
uygun Afrikann ve Hint Okyanusunun kar-
tografik tasvirinin Arap-slam kltr evre-
sinde 9./15. yzylda ulalan en nemli baa-
rlarndan birisi olduunu okuyucuya ula-
trma maksadyla yapyorum. Portekizlilerin
bu konudaki en byk hizmeti, bu haritala-
rn nemini kavramalar, onlar toplayarak
Portekize ulatrmalar ve bylelikle Avrupa
dillerinde ok yaygn hale gelmesine yol ama-
lar ve bylece son olarak Avrupada kartogra-
fik hareketlere ok byk bir ivme kazandr-
malardr. Bu haritalarn, eer Protekizlilerin
aracl olmasayd, ne zamandan itibaren ve
kimlerin araclyla sadece tek tk deil de
ok byk lde Avrupaya ulamaya ba-
379
Bkz. de Barros, Joo: sia. Das feitos que os portugu-
eses fzeram no descobrimento..., Dcada I, Liv. IV, Ed.
Lissabon 1945, s. 151-152; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 227-
229.
380
381
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 323-444.
lam olabilecei konusunda bir tahminde
bulunulamaz.
Bu konuyu bitirirken, benim kanaatimce ke-
fini ve muhafazasn Portekizlilere borlu
olduumuz Arap-slam kltr dairesinin en
nemli kartografik baars anlmaldr. Bu,
1511 ylnda Malakkann igalinden ok ksa
bir sre sonra igalci Portekizlilerin eline
geen ve buray alan Alfonso de Alburquerque
tarafndan Kral I. Emanuele (. 1521) gn-
derilen Cava atlasdr
382
. Bu atlasa iliti-
tilerek Krala gnderilen mektupta Alfonso
yle demektedir: Majestenize, Caval bir
gemi pilotu tarafndan yaplm ok byk bir
atlasn kopyasndan bir ksmn yolluyorum.
Bu, mit Burnunu, Portekizi, Brezilyay,
Kzldenizi, ran Denizini, Baharat Adalarn
[Moluk Adalarn], gemilerin izledii inden
ve Formosadan giden direk yolu gsteren
yelken rotalarn, bunlarn yan sra birbirleri-
ne snr olan [bu lkelerin] i taraflarn tasvir
etmekte. Bana yle geliyor ki, bu grdkle-
rimin en gzeli. Majesteleri bunu grmekle
ok mutlu olacaklardr. Yer adlar Cava yaz
karakterindedir. Yanmda okuryazar Caval
birisi vard. Siz Majestelerine, Francisco
Rodriguesin, orijinalinden kopyalad bu
ksm yolluyorum. Bununla Majesteniz biz-
zat inlilerin ve Formosa sakinlerinin nere-
den geldiklerini, gemilerinizin altn ocakla-
rnn bulunduu Karanfil Adalarna, Cava,
Banda ve Hindistancevizi ve Hindistancevizi
iei Adalarna gelmek iin hangi rotay
takip etmeleri gerektiini, Siyam Kralln,
inlilerin gemileriyle dolatklar ve oradan
itibaren daha ileri gitmeyerek dndkleri
382
Santarem, Atlas compos de mappemondes, de portu-
lans et de cartes hydrographiques et historiques depuis
le VI
e
jusquau XVII
e
sicle, Paris 1849 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1985); A. Corteso, Cartografa e cartgra-
fos portugueses dos sculos XV e XVI, Cilt 2, Lissabon
1935, 126-130; ayn yazar, The Suma Oriental of Tom Pi-
res and the Book of Francisco Rodrigues, Cilt 1, London
1944, giri s. 78-79; Corteso, A. ve de Mota, A. Teixeira:
Portugaliae monumenta cartographica, Cilt 1, Lissabon
1960, s. 80.
G R
71
in Burnunu grecektir. Orijinali Frol de la
Marla birlikte [deniz kazasnda] kayboldu.
Siz Majestelerine ak ve seik bir ekilde
tasvirlerde bulunabilmek iin, o gemi pilotu
ve Pero Dalpoem ile birlikte bu haritann ie-
rii hakknda gr alveriinde bulundum.
Bu harita son derece doru ve mehurdur,
nk deniz yolculuunda kullanlmaktadr.
Bu haritada eksik olan, Selat diye adlan-
drlan takm adalardr [Malakka ve Cava
arasndaki].
383
Bu haritalarn deerlendirilmesi, nereden,
nasl ortaya ktklarna ilikin soru hususun-
da gnmzde geerli kartografya historiyog-
rafyas kendisini bir kmaz sokaa sokmu
bulunuyor, nk bu historiyografyann daha
nce gelien Hint Okyanusu haritalarnn
ortaya kndan ok nemli yap malzemesi
salayan ok yksek seviyeye ulam bulu-
nan denizcilik bilgisinin varlndan haberi
yoktur
384
. Boylam lekleri ve enlem skalalar
ve neredeyse mkemmel denilebilecek kon-
figrasyonlaryla atlasn geriye kalan 26 par-
as, matematikselastronomik temel zerine
ina edilmi uzun bir kartografya geleneine
tanklk etmektedir. Bu atlas imdiye kadar
bilinen en eski ve tam doru Bengal krfezi,
Malakka boaz ve Cavadan Moluk zerin-
den Kantona kadar in Denizi tasvirlerini
vermektedir. lk olarak bu haritada ve ayn
zamanda ok iyi bir formda ortaya kan
Madagaskar Adas, ilk olarak 19. yzyl ve
20. yzyln ilk yars kartografyas tarafn-
dan belirli tashihler geirdi. Eer bu atlasn
daha o zaman Gney Amerikann kuzeydou
sahil eridini gsterdiine
385
rastlyorsak, bu
bilgiye Alfonso de Alburquerque de iaret
etmekte ve bylece, haritann aktard bilgi-
nin daha sonraki bir Portekiz ilavesi olma ihti-
malini ortadan kaldrmaktadr bunun anlam
383
384
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 426-433.
385
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 441.
udur: Miras alnan kartografik dnya resmi-
nin en yeni bilgilere gre daha ileri tanarak
gelitirilmesi ynnde Arap-slam kltr ev-
resinin abalar 10./16. yzyln ilk on ylnda
hl canl idi.
Eer kartografya bilimsel denizcilii refaka-
tinden ve desteklemesinden devaml bir suret-
le faydalanmam olsayd, Hint Okyanusunun
ve Afrika Yarmadasnn haritalarnda by-
lesine yksek bir geliim basamana ulala-
mazd. Bugn biz, bu denizcilik biliminin ori-
jinalliini ksmen iyi bir ekilde tanyabilme
ansna sahibiz. ok uzun bir geliim sreci
sonrasnda bu bilim 9./15. yzyln ikinci yar-
snda ve 10./16. yzyln ilk eyreinde Hint
Okyanusu evresinde zirve noktasna ula-
mtr.
Arabistan ile in arasndaki birka bin yl-
lk deniz yollar biliminin dorudan doruya
bize kadar ulaan en eski dkmanlar 9./15.
yzyln ikinci yarsna uzanmaktadr. Geri,
ok daha nceleri denizcilik kurallar, rotalar,
limanlar ve Hint Okyanusundaki mesafe-
lerin bilgileri hakknda yazl bir edebiyatn
bulunduu bilinmekte ise de, bu belgeler,
alann daha yksek bir geliimini yanstan,
9./15. yzyln ikinci yars ve 10./16. yzyln
ilk eyreinde yaayan denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin eserleri ile alm ve
maalesef kaybolup gitmilerdir.
Bu temsilcilerin ilki Ummn yresinde bulu-
nan Culfrl ihbeddn Amed bn Mcid b.
Muammeddir. Ondan bize bir dizi eser kal-
mtr. Bu eserlerden, yazarnn bilgi ve yete-
neklerinin yaam boyunca sreen bir geliim
gsterdii anlalmaktadr. bn Mcide gre,
lm el-Bar yani deniz bilimi olarak nitelen-
dirdii denizcilik bilimi, teorik ve empirik,
ama sadece kt geleneine bal olmayan
bir bilimdir (lm Al Tecrb l nal)
386
.
386
bn Mcid, Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-el-
avid, ed. I. r, Dmek 1980, s. 171; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 11, s. 177.
72
G R
O, denizcileri gruba ayrmakta. lk grup,
basit deniz klavuzlardr. Bunlarn yolculuk-
lar bazen iyi gider bazen de kt; verdikle-
ri cevaplar bazen dorudur bazen de yanl.
Bu denizciler muallim (stad) nitelemesini
hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli
melime (stadlar) olan mensuplar, bilgile-
rinin bykl ve kapasiteleriyle tannrlar.
Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna
hkimdirler, fakat ldkten sonra unutulmaya
mahkumdurlar. Denizcilerin nc grubu en
yksek mertebelerini oluturur. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operas-
yonlarna hkimdir ve hem kendi zamannda
hem de daha sonralar yararlanlan kitaplar
yazm olan bir bilgindir
387
.
bn Mcid ayrca bir kaptann sefer esnasn-
da gznnde bulundurmas gereken kural-
lar ve ondan beklenen ahlaki prensipleri dile
getirmektedir. Ve yine o, kendisinin deniz-
cilik bilimi tarihinde ok nemli bir konuma
sahip olduunun ve baard ilerin gelecek
nesillerde etkisiz kalmayacann bilincinde-
dir. (Bizden sonra, bizlerin kendi alanmz-
da hangi konumda bulunduumuz hakknda
hkm verilebilecek bir zaman gelecektir.)
388
bn Mcid
389
, kendisinin, bu alan ileriye ta-
dndan ve erken dnem eserlerinde dzeltil-
meye muhta eyleri de bulunduundan emin-
dir. inde bulunduu andaki bilgi seviyesinin
stnl karsnda, daha nceki eserlerinde
yazdklarnn arasnda artk geersiz eylerin
bulunduunu dile getirmek iin, ok ilgin bir
ekilde, Kurn vahyi balamnda kullanlan
terminolojiyi kullanmakta: mens (iptal edil-
mi) nsi (iptal eden).
bn Mcidin bize ulaan eserlerinden ok
ak bir ekilde, onun sadece bir teorisyen
387
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 171; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 11, s. 11, 177.
388
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 18; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 11, s. 177-178.
389
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 151-152; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178-179.
olmadn ayn zamanda yllar boyunca
Arabistan ile Hindistan ve Gneydou Asya
arasnda denizci olarak aktif grev aldn
renmekteyiz. Kitaplar belki arzulanlan
sistematik ierisinde deilse de u izlenimi
vermektedirler: O, Kutup Yldznn ve ufuk
dairesinde enlemde 1115' lk belirli mesafeler-
le doan ve batan bir dizi sabit yldzn oryan-
tasyonu ve ayn zamanda pusula kullanm
temeline dayanan bir denizcilik bilimini temsil
etmektedir.
Kitaplarnda bn Mcid, Hint Okyanusunda
bulunan yzlerce yerin enlem derecelerini yn
eiklikleri ile birlikte kaydetmektedir, ama
bununla birlikte mesafe lmne ilikin
somut ok az bilgi renmekteyiz. Yazlar,
onun dier baz durumlarda olduu gibi, oku-
yucunun n bilgilere sahip olduunu varsayd
izlenimi vermektedir. Hacimli eseri el-Fevid
in

390
bir yerinde, denizcilik bilimindeki baz
bulularn kendi baarl almalarna ait oldu-
unu sylemektedir. Bunlardan biri pusulann
geliimindeki baarsdr. Bu gelitirilen tipin
mknats inesi dorudan doruya pusulann
stne yerletirilmitir yani yn belirleme iin
gerekli olan 32 ksma blnm karton diskin
alt tarafna tayc olarak deil st taraf-
na yerletirilmi olup kartona bal olmadan
hareket etmektedir (bkz. Katalog 3, s. 65).
Mevcut eserlerinde bn Mcid, konusuna
hkim, kendine gvenen ve astronominin
temel bilgilerine sahip ve de dneminin bir-
ok bilim dalnda gezinen bir bilgin denizci
olarak belirmektedir. Kulland malzeme-
ler, matematiksel olarak kapsanan bir Hint
Okyanusunun ve olduka gelimi bir deniz-
cilik biliminin sz konusu olduunu gster-
mektedir. Btn bunlara nasl ulalabildiini
ve hangi bileenlerin bu biliminin zn olu-
turmada nemli rol oynadn, yaca kk
meslekta Sleymn el-Mehrden renmek-
teyiz. Biz burada takip ettiimiz kronolojik
390
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 192; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 11, s. 261.
G R
73
prensibe sadk kalarak, el-Mehrnin bu alana
ynelik net tasvirini 10./16. yzyln seilmi
konular erevesinde dile getireceiz.
9./15. yzyldan, dnemin seviyesini karakteri-
ze eden iki ansiklopedi rnek verilecektir. Bu
ansiklopedilerden birisi, yaz sanat ve ktipler
iin gerekli bilgiler ieren, Msrl devlet ktibi
ihbeddn Amed b. Al el-alaend (756-
821/1355-1418) tarafndan yazlan ve ub
el-A f nat el-n adyla bilinen, 10
ana blm 14 ciltte ieren mehur ansiklope-
didir
391
. 814/1412 ylnda tamamlanan, ierike
zengin ve sistematik olarak ina edilen bu
ansiklopedi ok net olarak alntlanan ve isim-
leri belirtilen kaynaklaryla, 800 yllk yaamn
btn alanlarnda ok yksek bir kltrel par-
lakla doru gelien Arap-slam toplumunun
en belirgin kantlarndan biri olarak deerlen-
dirilebilir.
Bu yzyln ikinci nemli ansiklopedisi, imdi-
ye kadar byk lde fark edilmeden kalan,
ok ynl skenderiyeli bilgin Muammed b.
Muammed b. Al el-Avf
392
(818-916/1415-
1501) tarafndan kaleme alnm Kef el-
Beyn an ft el-ayavn isimli eserdir.
Mellif hatt halinde 62 cilt ierisinde bize
ulaan eser
393
muhtemelen alfabetik olarak
391
Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Calcaschandis Geo-
graphie und Verwaltung von gypten. Aus dem Arabi-
schen, Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Gttingen, historisch-philologische
Classe ierisinde, Cilt 25, Gttingen 1879 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52, s. 1-223); Mi-
chel, Bernard: Lorganisation fnancire de lgypte sous
les sultans mamelouks daprs Qalqachandi, Bulletin de
lInstitut dgypte ierisinde (Kahire) 7/1924-25/127-147
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52,
s. 225-245); Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte
der Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
53); Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 134, Suppl. Cilt 2,
s. 164-165.
392
Necmeddn Muammed b. Muammed el-azz, el-
Kevkib es-Sire bi-Ayn el-Mie el-ire, Cilt 1, Bey-
rut 1945, s. 14-17; Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 57,
Suppl. Cilt 2, s. 58.
393
Cilt 2-62 Feyzullah koleksiyonunda (No. 1687-1745,
l Halk Ktphanesi) stanbul. 1. cilt Sleymaniye ko-
dzenlenmi en eski ansiklopedik bavuru kay-
na trndedir ve yaamn btn alanlarna
dair bilgiler vermektedir. 62. cilt f harfin-
de son bulmaktadr. Yazar, kulland fakat
gnmzde byk bir ksm kaybolmu olan
kaynaklarn isimlerini vermektedir. Saylarn
bin olarak veriyor.
Bu devasa ansiklopediye ilaveten bir eser daha
dile getirilmelidir. Bu eser, yazarnn o dne-
min kltr tarihine ynelik belirgin ilgisini
ve tarih grn yanstmaktadr. ok fazla
tannmayan bu Suriyeli bilgin Abdulhir b.
Muammed en-Nuaym
394
(927/1521), kendi
memleketindeki okul ve yksek okullarn
5./11. yzyldan 10./16. yzyla kadarki tari-
hini yazmay stlenmitir. Dris f Tar el-
Medris
395
adl iki cilt halinde bize ulaan ve
medreselerle ilgileri nedeniyle ayn zamanda
camileri, manastrlar, trbeleri de ele alan
bu eserin, yazarn daha hacimli Tenbh e-
lib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris isimli eserin bir zeti
olduu anlalyor. Birok konunun yan sra
bilginlerin hayat ve eserleri hakknda, onla-
rn zellikleri ve giysileri ve sultann son sz
sylemesiyle biten aralarndaki tartmalar,
Msrdan gnderilen ve muallim atamalarn,
hangi kitaplarn hangilerinin yerine okutula-
caklarn dzenleyen emirnameler hakknda
bilgiler vermektedir. Baz muallimler sadece
yarm retim hakkna (nf et-tedrs) sahip-
tiler.
396
Bu kitabn nemi, benzeri ayn dne-
min Avrupasnda beyhude aramaya kalkln-
ca daha iyi anlalr.
394
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 133; Suppl. Cilt
2, s. 164.
395
Ed. Cafer el-asan, 2 Cilt, Dmek 1948-1951.
396
Walther Bjrkmann edisyon hakknda yazd tant-
ma, Oriens ierisinde 5/1952/178.
leksiyonunda (No. 873 Sleymaniye). Bu ilk cild-
din ge dnem bir kopyas Pariste bulunmaktadr
Bibliothque nationale, ar. 4825.
74
G R
10./16. Yzyl
Bu toplu bakta anlacak olan 10./16. yz-
yl baarlarndan birisi 1575-1580 yllar ara-
snda Osmanl Sultan III. Murat tarafndan
stanbulda kurulan byk rasathanedir. Byle
bir rasathane kurma fikrini sunan kii ok
ynl bir bilgin olan Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Raddr. Bu bilgin, ok byk
boyutlarda imal edilmi yeni aletlerle, yeni bir
gzlem tarz (raad cedd) yardmyla kkl
bir ekilde tashih edilmi sonular elde etmeyi
hedeflemekteydi. Suriye ve Kahiredeki ika-
metinden sonra stanbula gen Taiyyeddn
tarafndan muhtemelen ilkin Arapa dikte
ettirilen ve bize Trkesiyle ulaan kitap, bu
rasathane ve aletleri hakknda bilgi vermekte,
o zamana dein bilinmeyen boyutlardaki 8
gzlem aracnn tantmn ve resimli tasvirleri-
ni iermektedir. Bunlardan iki tanesinin bizzat
Taiyyeddn tarafndan icat edildii anla-
lyor. Dierlerine, 300 yl nce Merada
ina edilen rasathanenin aletler kitabnda
rastlanmaktadr. stanbul Rasathanesi hak-
kndaki haberlerin ok ksa bir sre ierisinde
Avrupaya ulam ve byk astronom Tycho
Brahe (1546-1601) tarafndan renilmi oldu-
u muhtemeldir. Her halkarda Taiyyeddn
ile Tycho Brahenin iki arac arasndaki benzer-
lik bu izlenimi uyandrmaktadr. Bunlar, yldz-
lar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet
ile ahap Quadranttr (Katalog Cilt II, s. 64-
68). Avusturya-Macaristan mparatorluunun
stanbul sefirinin papaz olan Stephan Gerlach
da Trkisches Tagebuch isimli ruznamesi-
nin 13 Kasm 1577 olaylar arasnda stanbul
Rasathanesi hakknda olduka ayrntl bilgiler
vermektedir
397
. Belirgin bir eilimle [de olsa],
1 Ocak 1578 ylndan 3 Mart 1581 ylna kadar
bir baka sefirin papaz olarak stanbulda
397
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq
ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin ve Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle s. 85-86 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt 88, s.
281-295, zellikle 284-285.
ikamet eden Salomon Schweigger de bu vaka
hakknda bilim ve kltr tarihi asndan ok
nemli ve faydal bilgiler aktarmaktadr. Bu
kii seyahatnamesinde Taiyyedni u ekilde
nitelemektedir: ...melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir matematikinin
yannda tutsak ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi ve bylelikle
bir gkyz ustas ve yldz bilgini haline gel-
mitir; Ptoleme, klid, Proklos vd. gibi bil-
ginlerin astronomiye ilikin eserlerini Arapa
evirilerinden bir Yahudinin yannda gizli-
ce okumu ve renmitir.
398
Bu ifadelerin
doru olmad ve Taiyyednin Romada
bulunduunun sadece bir uydurma olduu
ispatlanmaya demez. Yalnz bu keskin ifade-
ler u konuya kulak kabarttrmaldr: Daha 13.
yzylda etkisini gstermeye balayan, Arap-
slam kltr evresine kar dmanlk ruhuna
16. yzyln ikinci yarsnda bilimlerde stn-
lk duygusunun eklendii bir rekabet anlay-
yla karlayoruz. O sralarda bu stnlk
duygusu geree pek uymuyordu, fakat ksa
sre iinde gerek olacakt.
stanbulda kurulmu olan rasathanenin mahi-
yetine gelince: Bu rasathane, Semerkant ve
Merada kurulan ve nleri slam dnyasn
da aan iki ncsnn halefi olarak domu-
tur. Kurucusu olan Taiyyeddn astronom ve
fiziki olarak Suriye ve Kahirede uzun yllar
sren faaliyetleri sonrasnda, bilgisi ve maha-
retini Sultan III. Muratn hizmetine sunmak
iin 1550 yl civarnda stanbula gmt. Bu
sultan, kendisine yneltilen istei kabul edecek
ve bu pahal rastahaneyi yaptracak kadar zeki
olmakla beraber bu kurumun deerini gerek
anlamda takdir edecek kadar basiretli deildi.
Sultan, fanatik danmanlar ve Taiyyeddnin
rakipleri tarafndan, rasathanenin astrolojinin
bir arac olduu ve devletin bekasn tehdit
398
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrar-
basm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts,
Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
G R
75
edici sonular douraca gerekesiyle kan-
drld ve yaplmasndan birka yl sonra onu
yktrd.
Taiyyeddn muhtemelen, zaman lme aleti-
ni yani saati astronomik gzlem aralar ara-
sna sokan ilk astronomdur. Bu amala o,
rasathanenin aletlerini tamamlayc ok byk
bir astronomik saat (bingm raad) ina etti
(Katalog Cilt III, s. 117). Sadece rd (gz-
lemci/astronom) olarak deil, ayn zamanda
mhendis olarak da Taiyyeddn Osmanl
mparatorluunda ok byk n kazand.
Aslnda su ile alan konstrksiyonlar ve
saatlere ilikin bize ulaan her iki kitabnda
Taiyyeddn karmza nemli bir fiziki ve
mekaniki olarak kmaktadr. Su-hava basn-
c ile alan aletlere dair 953/1546 ylnda
kaleme ald e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye
399
kitabnda Taiyyeddn ger-
ekten daha o zamanlar hayli ileri dzeydeki
teknolojiyi gsteren bir dizi makine ve aracn
tantmn yapmaktadr. Bugn biz bu maki-
nelerin olduka anlalr tasvirleri sayesinde
rekonstrksiyonlarn ok byk zorluklarla
karlamadan yapabilmekteyiz. Bu makineler-
den ilkin 6 pistonlu bir su karma ve datm
mekanizmas dile getirilmelidir. Bu tesisatta
nehir aknts bir su ark araclyla bir eksan-
trik mili zerine tanmtr. Bu eksantrik,
pistonlar altracak olan 6 kaldrac hare-
kete geirmektedir. 6 pistonlu sistemiyle bu
su tesisat ilk olarak Taiyyeddnin kitabnda
ortaya kmaktadr. Yaklak 350 yl kadar
nce bn er-Rezzz el-Cezer kendi dnemin-
de 2 pistonlu su tesisat biliyordu. Dolaysyla,
bu iki bilgin arasnda gerekleen bir geliim
dneminin bulunduu ihtimal d deildir. Bu
bakmdan, Taiyyeddnin Al el-cye (.
879/1474) ait olan ayn konulu eseri vmesi ve
kaynaklarndan birisi olarak anmas olduka
399
Amed Y. el-asan tarafndan Taqiyyeddn ve-el-
Hendese el-Mknkyye el-Arabiyye ad altnda yaynlan-
mtr, Halep 1987.
manidardr
400
. Ksa bir sre sonra Avrupada
Georgius Agricolada
401
(1494/1555) ve
Agostino Ramellide
402
(1531-1600?) tanm-
lanan ok pistonlu su cihazlarnn Arap-slam
kltr evresindekilerle ilikili olup olmadn
veya ondan bamsz m gelitiini u anda bil-
memekteyiz.
Taiyyeddn ayrca kendi zamannda yaygn
olan bir mekanik kzartma iine ait iki kons-
trksiyonun tantmn yapmaktadr. Bunlardan
birisi su buharyla, dieri ise scak hava ile dn-
drlmektedir.
kinci alet, Leonardo da Vinci tarafndan tas-
la yaplan mekanik kzartma iine benze-
mektedir. Bu cihaz da stlan hava araclyla
hareket etmektedir (Katalog V, 39). Bundan
baka Taiyyeddn, dili ark araclyla gcn
bir yerden dier bir yere tanmasyla alan
ok sayda cihaz tantm yapmaktadr. Onun
ifadelerinden, bu tr aletlerin o dnemde hayli
yaygn olduu anlalyor. Bunlardan birini
kendi buluu olarak nitelemektedir.
Matematiksel corafya alannda 10./16. yz-
ylda, meskn blgelerin matematiksel olarak
kapsanan paralarndaki genilemeyi ve kar-
tografik tasvirin yksek kalitesini ortaya koyan
koordinat izelgeleri ve haritalarla karla-
maktayz. Ama bu durumda yine de, kaydedi-
len bu ilerlemelerin hangilerinin 16. yzylda
gerekletirildiini ve hangilerinin bir nce-
ki yzyln miras olduu konusunda yargda
400
u eserinde el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt
ed-Devriyye, ed. Sevim Tekeli, 16. asrda Osmanllarda
saat ve Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna
dair en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966, s. 46,
144, 221.
401
De re metallica. Translated from the frst Latin edition
of 1556 by Herbert C. Hoover ve Lou H. Hoover, Lon-
don 1912 (Tekrarbasm: New York 1950), s. 185-189.
402
The various and ingenious machines of Agostino Ram-
elli. A classic sixteenth-century illustrated treatise on
technology. Translation and biographical study by Mar-
tha Teach Gnudi, annotations by Eugene S. Ferguson,
Toronto 1976 (Tekrarbasm: New York 1994), s. 258-259,
Tafel 97.
76
G R
bulunabilmemiz mmkn deildir. Kartografi
ve Akdeniz denizcilik biliminde varlan seviye
konusunda bize ulaan en nemli kantlardan
birisi, Osmanl denizcisi Piri Reisin (. 1465-
1554) Kitb- Bariyye isimli eserdir. Piri
Reis Bariyye kavramndan denizler bilimi
ve deniz yolcularnn tekniini anlamaktadr.
Bu antsal eser, onun byk yazarlk yetkinli-
ine tanklk etmektedir. Yazarn kararllkla
ulamak istedii hedef udur: Tek tek elde
edilmi fizyo-jeolojik, arkeolojik ve meteo-
rolojik verileri temel alarak Akdenizde en
uygun ve baarl yolculuu mmkn klmak.
Piri Reis bize, bu hedef dorultusunda toplan-
m devasa veri materyalinin yan sra, kitab-
nn ierisinde Akdenizdeki 200den fazla ada,
liman ve baz kylarn haritasn brakmtr.
Haritalarn kalitesi artc derecede yksek-
tir ve bu kalite ancak, o zamana kadar elde
edilen ilerlemenin sonucu olarak grlebilir.
Maalesef kitabn ierii ve detay haritala-
r, onun sadece bir ksm bize ulaan dnya
haritasndan daha az ilgi ekmektedir. Bizzat
kendisinin, kendi dneminde tedavlde bulu-
nan dnya haritalarnn en kapsamls olarak
niteledii bu dnya haritas, bilebildiimiz
kadaryla Arap-slam kltr dnyasnda, ele
geirilebilen btn haritalara dayanarak akt-
el bir dnya haritas yaratlmasna ynelik en
yeni giriim olarak deerlendirilebilir
403
.

Piri Reisin eserinin ikinci redaksiyonun
yapld dnemden kalan bir baka Osmanl
dokman, dolayl olarak ok ileri seviyede
gelimi ve yine ayn ekilde geniletilmi
bir haritann varlna tanklk etmektedir.
Gen yata stanbul Selimiye camii Zaman
lcs (muvat)

olan
404
Muaf b.
Al el-usann el-Muvat (. 979/1572)
403
404
Daha sonralar Taqiyyeddnin ncs olarak ba as-
tronomlua (Mneccimba) ykseltilmitir, s. E. hsa-
nolu, R. een, C. zgi, C. Akpnar, . Fazlolu, Osmanl
astronomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 161-
179.
931/1525 ylnda Sultan Sleymana (dnemi
926-974/1520-1566) lm el-bd f Alm el-
Bild
405
isimli kitapn ithaf etti. Bu kitap-
ta 100 yerin enlem-boylam derecelerini ve
stanbuldan ku uuu uzaklklarn mil ola-
rak sunmaktadr. Bu yerler kuzey yarm kre-
de, Afrikann bat kys ile inin dou kys
arasnda bulunan az ok tannan ehirler-
dir. Bu heterojen kompilasyonu nemli klan
hususlardan biri, boylam derecelerinin tutarl
bir ekilde Atlantikteki Kanarya adalarnn
yaklak 1730' batsna konumlandrlan sfr
meridyenini vermesidir ki dnya haritas ze-
rinde radikal ekilde dzeltilen boylam dere-
celerinin, erken dnem Osmanl Devletinde
ok yaygn olarak bilindiine tanklk eder.
Bir dieri ise, Arap-slam kltr dairesinde
matematiksel olarak kapsanan dnyann, bu
dnemde daha da geniletilmi olmasdr. Bu
kitapta kaydedilen koordinatlar gstermekte-
dir ki Akdeniz, Karadeniz ve Andolu evre ve
sahil izgilerinin ana deerleri, modern veri-
lerle hemen hemen rtmektedir. Ayrca bu
deerler, baka kaynaklar araclyla bildii-
miz ada deerleri tasdik etmektedirler
406
.
Kanaatimce bu eserin en byk kartografik
nemi, sonralar Tobolsk olarak bilinen kuzey
Sibirya kalesinin imdiye kadar bilinen en
eski koordinatlarn Armayat er-Rs olarak
kaydetmesinde yatmaktadr. Verilen boylam
derecesi gerek deerden ok fazla sapma gs-
termezken, enlem derecesi 15' kadar bugnk
deere yaklamaktadr
407
. Kukusuz bu, kuzey
Asyann matematiksel olarak kapsanmasnn
Arap-slam kltr evresinde ok eski bir
tarihten itibaren, mesela 7./13. yzyldan itiba-
ren balam olabilecei
408
ynndeki sadece
bir kanttan ibaret kalmyor, ayrca, Osmanl
405
El yazmalar iin bkz. a.e., Cilt 1, s. 162-163.
406
407
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 188, 191.
408
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 383-396.
G R
77
corafyaclar ve haritaclarnn daha 10./16.
yzyln ilk eyreinde bu blgelerin gerek-
ten ok iyi bir kartografik tasvirini tandklar
asndan imdiye kadar tanmadmz en eski
tutanak noktasdr. Ayrca, grld kada-
ryla kartografya tarihinde asla sorulmam
olan, 16. yzylda Avrupal haritac Gerard
Mercatorun nasl olup da Tobolsk (58) eh-
rinin enlem derecesi bilgisine ulatna ilikin
soruyu ancak bu yolla cevaplayabiliriz
409
.
slam dnyasnda bilimin 16. yzylda hl
yksek seviyede bulunduunu gsteren ok
ilgin bir rnei deskriptif corafya ekolnden
verebiliriz. Bize bu rnei, Avrupada Afrikal
Leo (Leo Africanus) olarak tannan el-asan
b. Muammed el-Vezzn (doumu yaklak
888/1483)dr. Fs (Fez) ehrinde bym
ve eitimini alm olan Granada doumlu bu
bilgin, diplomatik hizmetler yoluyla, zellikle
kuzey Afrikada olmak zere birok slam lke-
sini tanyp bir yazar olarak corafya ve kartog-
rafya ile ilgileniyordu. stanbuldan dn yol-
culuunda Sicilyal korsanlarn eline esir d-
m, ilk olarak Napoliye daha sonra Romaya
satlp Papa X. Leo tarafndan 6.1.1520 ylnda
bizzat Papann adyla Giovanni Leo olarak
vaftiz edilmiti. talyadaki ikameti srasnda
talyanca rendi ve Arapa retti. Yazar
olarak faaliyetlerini Roma ve Bolognada
devam ettirdi. Afrika corafyas dnda kuzey
Afrikal 30 bilginin biyografilerini ieren dier
bir eser derledi. Afrika kitabn esaretinin
6. yl olan 1526da talyan dilinde tamamla-
d. 935/1529 ylnda Tunusa dnd ve orada
Mslman olarak ld.
Sz konusu kitap 9 blmden olumaktadr.
Birinci blm Afrikann ve Afrika halknn
genel fiziksel ve iklimsel zelliklerini ilemek-
tedir. kinci blm Marrku (Marrakesch)
blgesini ehirleriyle ve dalaryla ele almak-
tadr. nc blm Fs, drdnc blm
409
Tilimsn (Tlemcen), beinci blm Tunusu,
altnc blm Libyay, yedinci blm Sudan
sekizinci blm Msr ve dokuzuncu blm
Afrikann rmaklarn, yeralt zenginliklerini,
bitki rtsn ve hayvanlarn ele almaktadr.
Bu kitapta toplam 400 yer tantlmaktadr.
Yazar, ounlukla kendi gzlemlerine dayan-
dn ve bizzat bildiremeyecei durumlarda
ise en doru ve kesin bilgileri gvenilir kiiler-
den almaya aba sarfettiini not etmektedir.
Leo Africanusun Afrika tasviri el-drsnin
Nuzhet el-Mt yannda, 16. yzyln ikinci
yarsndan itibaren Avrupada Afrikann beeri
corafyasnn gelitirilmesi ve geniletilmesin-
de kullanlan en nemli kaynaklardandr. G.B.
Ramusio tarafndan 1550
410
ylndaki basmn-
dan ok ksa bir sre sonra bu kitap birok dile
evrilmi ve yeniden ele alnmtr
411
. Avrupal
yazarlarn 16. yzyldan 18. yzyla kadar Leo
Africanusun kitabna hangi tarz ve surette
bal olduklarn Ch. Schefer Franszca eviri-
sinin
412
n szne ustalkla gstermitir. ok
byk bir ihtimalle talyada Leo Africanus
tarafndan ortaya konulan Afrika ve Gney
Asya haritas Avrupada kartografyann gelii-
mini ok derinden etkilemitir. Ramusio tara-
fndan kopyalanm ve her ikisinin adyla teda-
vlde olan haritalar Arap stiline gre gneye
dnktr ve enlem-boylam skalalaryla ok
belirgin bir ekilde Arap kkenli olduklarn
gstermeye yetmektedir
413
. Bunlar, 16. yz-
yl bandan itibaren Ptoleme Corafyasnn
410
Ramusio, Gian Battista: Navigationi et viaggi, Cilt 1,
3. Bask Venedig 1563 (Tekrarnasm: Amsterdam 1970),
Varak 1-95.
411
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 103, dipnot 1.
412
Description de lAfrique tierce partie du monde, crite
par Jean Lon African, mise en Franois. Novelle di-
tion annote par Charles Schefer, 3 Cilt, Paris 1896-1898
136-138, Frankfurt 1993), nsz Cilt 1, s. 30-36.
413
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 102-103, Cilt 12, s. 306-
310.
78
G R
baslmasndan az sonra ortaya kmaya bala-
yan haritalarla olan balarn kopmasna sebep
olmulardr. Bu dnm noktas, kendisini
1539 ylndan itibaren Ptoleme haritalarnn
yaynlanmasna adam olan talyan kartograf
Giacomo Gastaldinin (. 1567) 1560 ylnda
yaynlado Asya haritas tayin etmektedir
414
.
Burada, matematiksel corafyann ve haritac-
ln Hint Yarmadas balamnda yaad ve
kapsaml bakla ayrntl ekilde kavranlmas
zor olan bir geliime iaret edilmelidir. Daha
nce dile getirildii gibi, el-Brn daha 5./11.
yzyln ilk yarsnda kapsaml bir faaliyet
erevesinde Hindistann nemli baz nokta-
larnn koordinatlarn kendi aratrmalaryla
belirtebilmiti. Bu, olaanst derecede al-
kan bir bilginin, yllarca sren almas saye-
sinde ulaabilecei en byk sonutu. Geriye
kalan almay gelecek kuaklar tamamla-
yacakt ve bu birok yzyl iinde gerek-
leebilecekti. Bugnk bilgilerimiz nda
grld kadaryla, nemli ky noktalarnn
enlem dereceleri ve bu noktalar arasndaki
ynler 7./13. ve 8./14. yzylda o derece ayrn-
tl bir ekilde gerekletirilmiti ki, artk Hint
Yarmadasnn d izgilerinin bir taslan
ortaya koymann olana salanmt
415
.
lkenin daha baarlmay bekleyen i kesim-
lerinin matematiksel olarak kavranlma-
s iinin balamasnda Timur ve ardllarnn
idaresi altnda Semerkant okulunda hkim
olan bilimsel faaliyetlerin, Bbr tarafndan
932/1526 ylnda Mool mparatorluunun
kurulmas sonucunda politik gle birlikte
Hindistana tanmas harekete geirici rol
414
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 92-93, 97, 99 vd., Cilt 12,
s. 177-181, 252, 311.
415
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 565-567.
oynad. Grld kadaryla, yaklak 200
yl devam eden devrenin arlk merkezi-
ni, lkenin i kesimlerinin kartografyas iin
gerekli verilerin tespiti oluturmaktadr.
Bu trden bilinen en eski dokman, Hint
Mool mparatorluunun ilk yzylnn ikinci
yarsna uzanmaktadr. Bu dokman, gayet
hacimli ve bizzat Hindistanda domu olan
bir izelge-eserdir. Bu eserin yazar Eb el-
Fal Allm (958-1001/1551-1593) Mool
mparatorluunda grev yapan bir devlet ada-
myd. Mool tarihi mahiyetindeki Ekbernme
isimli eserinin, ayn zamanda n-nme ms-
takil balkl, beeri corafyay muhteem bir
ekilde sosyal, idari ve mali kurumlarn tas-
viriyle bantlandran nc blmnde,
656 yerin koordinatlarn veren byk bir
izelge sunmaktadr. Bu yerlerin 45 tanesi
Hindistanda bulunan ehirlerdir. 3050 kk
yeri de ksmen mesafe lleriyle birlikte
vermektedir. Hindistanda bulunan yerlerin
verilen koordinatlarnn hepsinin kalitesi yk-
sektir. Enlem dereceleri bugnk deerlerle
hemen hemen ayndr ve boylam dereceleri
ise ok nemsiz sapmalar gstermektedir
416
.
n-nmede muhtemelen bu konuya zg
ada kaynaklardan seilerek kayda geiril-
mi olan ve ayrca 11./17. yzyln ilk yarsn-
dan
417
gelen zengin veriler bizde, Hindistann
slamn idaresi altnda bulunduu srede
matematiksel olarak kapsanmasnn yksek
bir seviyeye ulat kanaatini uyandrmak-
tadr. 10/16. yzyln Hindistan tasvirininin
dikkate deer seviyesine ynelik en eski kant
orann haritasn beraberinde getirip 1596
ylnda Amsterdamda yaynlayan Hollandal
Jan Huygen van Linschotene borluyuz
418
.
416
417
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 194-202.
418
Bkz. a.e., Cilt 12, s. 252; Slot, B.J.: The origins of
Kuwait, Leiden vb. 1991, s. 13-15.
G R
79
Burada Hindistan haritalarndan Hint
Okyanusu denizciliine geiyoruz. Mevcut
kantlara gre, zirve noktasna daha 9./15.
yzylda erimi olan bu bilimin trigono-
metrik-astronomik temele dayanan kendine
mahsus zellikleri ancak 10./16. yzyln ilk
eyreinde ilk olarak Sleymn el-Mehrnin
eserinden renilmektedir. Bizim ok ksa
bir sre nce adn andmz bu bilgin deniz-
ciye gre de, Hint Okyanusunda gelitirilen
denizcilik bilimi, teori ve gzlemden oluan ve
her bir konuya ilikin sorular alannda dei-
kenlik gsteren yani geliim yasasnn kural-
larna boyun een bir disiplindir. Yzlerce yl
devam eden bir sre ierisinde mstakil bir
bilim dal haline gelen bu alann esas ta-
yc direi unlardr:
1) Kutup Yldznn veya kutup yakn dier
sabit yldzlarn 24 saat ierisinde deien
en yksek ve en dk noktalarnn ortasn-
da bulunan kutbun yksekliinin denizden
llmesi ile enlem derecelerini elde etme
metodu.
2) Sleymn el-Mehrnin empirik olarak
(tecrb) kazanlan lmden ayrd isb
kapsam ierisinde ulalan ak denizde uzak-
lklarn astronomik-matematiksel lm
419
.
3) Ak denizde pozisyon belirleme. Bu ilem-
de, llecek mesafeler ve lm metotlar
e ayrlmaktadr:
a) lk ve en basit lme ii meridyene paralel
giden mesafelere ilikindir. Bunlarn ll-
mesi iin geminin harekete balamas annda
ve belirli bir sre yol aldktan sonra kutup
yksekliklerini ya derece ile veya parmak
lsne yani ibe ye (1 ibe = 136' 26'' ya
da 142' 51") gre lmek, her iki l arasn-
daki fark mesafelere dntrmektir (1 =
56
2
/
3
mil).
419
b) kinci mesafe herhangi bir ayla merid-
yene eik olarak alnmaktadr. Bu mesafe-
nin hesaplanmas, geminin harekete balad
esnada, Kutup Yldznn ykseklii, merid-
yene eik olarak giden rotann a bykl
ve ayrca kutup yksekliinin belirli sefer
mesafesine gre dereceler halinde tespit edil-
mesiyle salanr. Bylece dik al bir ge-
nin hesaplanmas gerekletirilir. Bu gende
hipotens, yani dik ann karsnda bulunan
kenar, her defasnda llecek olan mesafe-
dir.
c) nc mesafe, boylam derecelerinin
bulunmasna gtren lmdr. Burada sz
konusu olan, okyanus sularnda bulunan ky-
lardaki ayn corafi enleme sahip olan yerler
arasndaki mesafelerin, baka bir ifadeyle,
ekvatora paralel olan mesafelerin lm-
dr.
Bu metot sahillerde veya ak denizde bulu-
nan iki nokta arasndaki boylam dereceleri
farkn elde etme iine denk bir deer tar.
Bu ii amalayan denizci bundan nce (b)
ileminde anlatld ekilde hareket eder,
yani o meridyene eik bir mesafeyi kateder,
bu ilk mesafenin (b)ye gre llmesinden
sonra herhangi bir ayla bundan nceki isti-
kametinin tam tersine doru harekete bala-
masndan evvel katettii kutup yksekliine
(ayn enlem derecesine) ulancaya kadar yol
alr. Takip edilen rota alar ve elde edilen
kutup ykseklii fark ile gemici, sz geen
kutup ykseklii farkndan ibaret olan ortak
bir kenarl iki dik al gen kurmu olur.
Birbirine kar bulunan (ayn enlem dere-
cesindeki) iki sahil noktas arasndaki boy-
lam farkn bulmak iin denizci, kaydettii
iki kutup ykseklii ile saptanan enlem dere-
celeri arasndaki zikzak seyrini kar sahile
ulancaya kadar tekrarlar. genlerin taban
uzunluklarnn toplam ile aranlan mesafeyi
80
G R
uzunluk ls ile elde eder ve isterse onu
dereceye evirir (1 = 56
2
/
3
mil = 1972,3 km.)
(Bkz. Katalog III, s. 38).
Sz geen (c) yntemi, kelimenin tam anla-
myla, yaklak 500 yl nce el-Brn tara-
fndan, kara zerinde Badat ile azne ara-
sndaki yerlerin boylam farklarn tespit iin
kullanlan genler zinciri (triangulation)
metodunun ak denizde uygulanmasdr. Bu
metodu uygulayabilmek iin belirli astrono-
mik bilgilerin dnda, trigonometrik kurallara
hakim olmak zorunluydu. Arap-slam kltr
evresinde ok ileri seviyeye gelmi ve ok
byk bir alana yaylm olan bu hesaplama
yntemiyle elbette her denizci ilem yapamaz-
d. Eer gerekli bilgiler yoksa meridyene eik
giden mesafeler lmnde mevcut izelge-
lerden yararlanabilirdi.
Ak denizde yn bulma ve belirlenen bir
rotaya geceleyin tam sadk kalabilme konu-
sunda -pusulann kulanlmasna kadar- kuzey
ve gney kutup yldzlarnn yan sra, dou
ve bat noktalar yaklak 1115' kadar bir-
birlerinden aralkl bulunan ve bylece ufuk
dairesinin 32 paraya blmlenmesine ilet-
meye gtren 15 sabit yldza bal kalnm-
tr. Tam olarak belirlenememekle beraber
3./9. veya 4./10. yzyl olmas muhtemel bir
zaman diliminde pusula bilgisi Arap-slam
kltr dairesine ulamt. ok byk bir ihti-
malle magnetik ine en eski formunda inde
ortaya km, ama ilk olarak Hint Okyanusu
deniz bilimcileri tarafndan sistematik tarzda
deniz seyrseferlerinde kullanlmtr
420
. Arap
kaynaklarndaki ok eitli rivayetler bir yana,
sklkla Portekiz kaynaklar tarafndan da
420
Hint Okyanusunda kullanlan farkl pusu-
la trleri hakknda bilgilendirilmekteyiz.
zellikle Portekizli tarihi Hieronimus
Osorius (1506-1580)un Arap deniz bilim-
cilerinin kullandklar pusulann geliim
srecini anlat gerekten ok nemlidir
421
.
nc tipte, mknatsl ine ile birlikte
dnen (32 ksma blnm) diski tayan kap,
daha sonralar (talyan bilgini Cardanusun
buluu sanlp) kardan sistemi diye tan-
nan silindirik bir mekanizmaya aslmaktayd.
Bu tip, grld kadaryla daha 15. yzyl-
da Akdenizdeki talyan denizcilere ulam,
hatta Christoph Kolombus da bu tip bir busu-
lay yannda bulundurmutu
422
. Bu tip pusula
genel olarak Avrupada 20. yzyln balarna
kadar, magnetik ine karton diskten ayrlp
diskin stnde bulunan bir ivi zerine yer-
letirilinceye kadar kullanlmaktayd. Eer
bn Mcidin aklamalarn doru anlyorsak
(Yukar s. 72, Katalog III, 67) o, pek yayl-
mam [ve Avrupallarn bilgisine ulamam]
bulunan bu yeni tipin mucididir.
Her iki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve
Sleymn el-Mehr tarafndan kaydedilmi
Hint Okyanusu limanlar, adalar, burunla-
r ve krfezleri arasndaki mesafe lmleri
bugnk deerlere artc derecede yakn-
dr. zellikle el-Mehr tarafndan bildirilen
Dou Afrika kysyla Sumatra veya Cava ara-
sndaki okyanus tesi 7 uzaklk ok nemlidir,
nk ekvatorun yaklak 1 kuzeyinde bulu-
nan bu iki yer arsndaki mesafe bugn aktel
olan deerden sadece yarm derece farkllk
gstemektredir
423
. Yine artc bir ey, bu
kesin ekvator uzunluunun 1519 yl civarnda
Portekizde Jorge Reinel tarafndan izilmi
olan haritada ortaya kmasdr bunu ancak
bir Arap haritasnn rnek alnmasyla anlaya
421
Osrio, Jernimo: De rebus Emmanuelis libri XII,
Kln 1574, Liber I, Varak 27a vd.; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 253-256.
422
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 253.
423
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 214-219.
G R
81
biliriz ve bylesine bir ekvator uzunluunun
haritalarda yeniden ortaya kmas iin 19.
yzyln ikinci yarsna hatta 20. yzyln ilk
yarsna kadar beklenmesi gerekiyordu
424
.
Matematiksel-astronomik temelli bu tarz
bir denizcilik bilimi erevesinde yzlerce
yl boyunca toplanan verilerin, kartograflarn
elinde ok yksek kaliteli haritalarda rnle-
rini vermi olduklar kolaylkla dnlebilir.
Portekizli denizcilerin ve dier Avrupal sey-
yahlarn Hint Okyanusundaki yerel denizcile-
rin elinde bulunan deniz haritalar ve zellikle
bu haritalarn enlem ve boylam daireli olula-
r
425
hakknda defalarca verdikleri bilgilerin
yan sra, bu haritalarn bazlar Portekizce
redaksiyonunlarnda gnmze ulaabilmi-
lerdir. Hint Okyanusu denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin haritalardan hemen
hemen hi bahsetmiyor olmalar, baz kar-
tografya tarihilerine, bu deniz bilimcileri
haritadan ibaret olan yardmc vastay ya
bilmiyorlar veya bilseler bile buna sahip deil-
lerdi tarzndaki iddialar iin kant olarak kul-
lanlmtr. Bu a Osmanl Amirali Sd Al
(. 970/1562)nin Kitb el-Mu (Okyanus
Kitab) isimli eseri kapatmaktadr. Bu kitap
tpkbasm olarak
426
bilimsel aratrmalarn
sadece birka yldr hizmetinde bulunmak-
tadr. Aslnda Akdenizde alan bu deniz-
ci, 15 Osmanl donanma gemisini Basradan
Sveye gtrme misyonu (960/1553) sra-
snda Portekiz saldrlar yznden ok byk
bir kayba uram, filosunun geriye kalan
gemileriyle bat Hindistann Sret limanna
demir atmt. Buradaki ikametini takip eden
Amedbd ikameti (961/1554) esnasnda
yukarda ad geen kitabn yazd. Bu eser-
de genel olarak bn Mcid ve Sleymn el-
424
Kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 93-99.
425
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 323-336.
426
Institut fr Geschichte der arabisch-islamischen Wis-
senschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1984.
Mehrnin birok kitabn zetledi
427
. zellikle
haritalara ayrlm olan yedinci blmn drt
faslnda yapt aklamalar, katedilecek yolun
hesaplanmasna ve yn belirlemesine dayanan
bir deniz seferinin ne Akdenizde ne de Hint
Okyanusunda, bunun iin uygun haritalar
kullanlmakszn mmkn olamayaca konu-
sunda hi kuku brakmamaktadr. Sd Al
tr haritadan bahsetmektedir: Hint Okyanusu
haritalar, Akdeniz haritalar ve dnya hari-
talar. Bu konuda yapt aklamalar genel
olarak gstermektedir ki o, harita denilince
matematiksel olarak kapsanan yeryz res-
mini anlamaktadr ve onun iin bir deniz
seferi ancak harita, pusula, pergel, usturlap ve
quadrant (rubu tahtas) gibi aletler yardmyla
gerekletirilebilir
428
.
Denizcilik biliminin destei ile ortaya km
olan Hint Okyanusu haritalar ve her denizci-
liin iki esas aleti, pusula ve Avrupada Yakup
Sopas
429
veya balhestilha olarak tannan gz-
lem arac (Arapas aabt veya aabt)
dnda, meridyene eik mesafe lm kural
da Avrupaya ulamtr. Bu toleta de martelo-
io olarak isimlendirilen ve talyaya 15. yzyl-
da ulam olan, denizde mesafe lme meto-
dudur
430
. Hint Okyanusu balamnda domu
ve zamanla mkemmelletirilmi olan deniz-
cilik bilimi asndan Portekizlilerin hizmeti
onun kendi kavraylarna gre Avrupada
daha fazla yaylmasna hizmet etmi bulunma-
lardr. Ayn enlem derecesi zerinde kar-
lkl kylardaki iki nokta arasndaki uzakln
lm ve bylece okyanuslarn bat-dou
sahilleri arasndaki uzaklklar sonulandran
boylam derecelerinin tespiti gibi denizcilik
bilimin belki de en nemli baars saylabi-
427
Bkz. Die topographischen Capitel des indischen Sees-
piegels Mo, Wilhelm Tomaschekin nszyle Maximi-
lian Bittner tarafndan yaynlanmtr, Viyana 1897, s. 2.3
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 16,
s. 129-254, zellikle 136-137).
428
429
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 302-306.
430
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 289-294.
82
G R
lecek metot onlar iin bir kapal kutu olarak
kalmtr. Onlar problemi renmilerdi ama
bunun
431
zmnde kullanlan metodu anla-
yabilmede zorunlu olan trigonometri bilgileri-
ne sahip deillerdi
432
.
11./17. yzyl bsbtn dikkate almayarak bu
periyodun olaanst bir filozofuna haksz-
lk edeceim duygusunun basksn kendimde
duymam olsaydm, denizcilik bilimi alannn
bu genel panoramasyla, Arap-slam kltr
evresinin benim bildiim en nemli baar-
lar hakkndaki toplu bakm sonlandrr ve
bu baarlarn Avrupadaki etkileri sorununa
geerdim. Bu filozof, Moll adr olarak tan-
nan adreddn Muammed b. brhm irz
(980 civar-1050/1572-1640)dir. Bu filozofun
felsefe tarihindeki nemli konumu 1912 yln-
dan itibaren Max Hortenin abasyla gn
na kmtr. Max Horten, Moll adry
insanlk fikir tarihinin byk mehullerinden
birisi olarak nitelemektedir. retmenlik
konumunun kk ve fakir ilikileri ierisinde
o, kendi dnya grn kurmaya zaman ve
g bulmutur
433
. Moll adr, ihbeddn
es-Shreverdnin k retisini temel alarak
varln geliim aamalar retisini orta-
ya koymutur. Bu retide varlk kavram
k tasavvurunun yerine gemitir. Bu yer
deiiklii ile Moll adr kendi dneminde
geerli bulunan felsefeyi tamamen deitire-
bilecek bir gr noktas kazanmtr
434
. ok
byk bir zgvenle, dnemindeki hakim fel-
sefeye kar km ve kendi sisteminde, tm
431
432
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 319.
433
Horten, Max: al-Shrz, Enzyklopdia des Islm Cilt
4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 407.
434
Das philosophische System von Schirzi (gest. 1640).
M. Hortan tarafndan aklamalarla evrilmitir, Stra-
burg 1913 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy Cilt 92), n-
sz s. V.
Yunan felsefesini mistisizmle birletirmitir.
Aristoteles ve bn Sn onun grne gre
en byk filozoflardr. Onlarn arkasndan
Platon ve es-Shreverd (. 587/1191)yi izler.
Fareddn er-Rz (606/1209) ise Aristoteles
felsefesinin en byk eletirmenidir. Bununla
birlikte Moll adrnn dnce dnyas ad
geen stadlarn retilerinin yalnzca kuru
bir iktibas deildir; bilakis o, bilinli bir ekil-
de bn Sn retisini gelitirmeyi stlenmi-
tir
435
.
Mull adrnn felsefe alanndaki nemine
ilikin bu ksa iaretle, Arap-slam kltr dn-
yasnda gerekletirilen baarlarn bilimler
tarihine olan katklarna ilikin rneklere son
veriyorum. Bu son veri, bunlara ilaveten son-
raki dnemlerde arasra daha baka nemli
baarlarn bulunmad anlamna alnmama-
ldr. Biz 10./16. yzyln sonuna kadar gelmek-
le sadece, Bat dnyasnn bilimler alannda
ncl ele almaya balad ve bu rolyle
slam kltr evresinin yerini alaca periyo-
dun eiine ulam oluyoruz. Bu bakmdan,
Arap-slam bilimlerinin Batdaki resepsiyo-
nu ve zmsenmesinin devasa kompleksi,
incelemenin dnda braklacak olursa bu
toplu bak hedefine ulamam olacaktr.
Onun burada cesaret edilecek deneme mahi-
yetindeki ele alnnda okuyucuya sunulan bu
Giriin karakterine uygun olarak ok temel
sorunlara iaret etmekle yetinilecektir, zira
bu problematikin tarihi realiteler yanstacak
tam ve adil bir sunumu iin daha ok uzun bir
zamann gemesi gerekiyor.
435
a.e., nsz s. VIII-IX.
G R
83
84
G R
B
i
l
i
m
l
e
r
i

s
l
a
m

d
n
y
a
s
n
d
a
n

A
v
r
u
p
a
y
a
u
l
a
r
a
n

a
n
a

y
o
l
l
a
r
G R
85
19. yzyln ortalarnda tarihilerin ilgilerinin
gitgide fen bilimlerindeki geliime evrilmi
bulunduu ve Arap-slam bilimlerinin nemi-
nin takdir edilmesi yerine kmsendii bir
srada, Batya eviriler halinde ulaan Dou
Aleminden kitaplar hakknda ilk ve tabidir
ki mtevaz bibliyografik tantmlar yaymlan-
maya baland. Bunlar Johann G. Wenrichin
De auctorum grcorum versionibus et
commentariis syriacis arabicis armeniacis
persicisque commentatio (Leipzig 1842) ve
Ferdinand Wstenfeldin Die bersetzungen
der arabischen Werke in das Lateinische seit
dem 11. Jahrhundert (Gttingen 1877) isim-
li almalardr. Aslnda bugne kadar da
diyebileceimiz uzunca bir sre, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu soru-
nuna ilgi, birka alan ayr tutulursa, esas ola-
rak eviri yapan ahsiyetler, evirilen eserler
ve bize ulaan el yazmalarnn bibliyografyas
ile snrl kalmtr. Arap-slam bilimlerinin
Avrupay ya eviriler yoluyla ya da insani
temaslarla etkilemesi problemi ve bu Arap-
slam bilimlerinin neminin deerlendiril-
mesi, her eyden nce Arapa (ya da Farsa)
kitaplarn bilimsel ieriinin incelenmesine
ve buna bal olarak Arap-slam yazarlar-
nn, ncleri olan Yunanlara kyasla erimi
olduklar ilerlemelerin tespitine baldr.
Bundan nceki blmde geen aklamalar-
lardan anlalaca zere, bize ulaan birok
eserin ierik deerlendirmesinde arabistik
aratrmalar bugne kadar ok nemli sonu-
lara ulam, bylece bu sonular evrensel
bilimler tarihi erevesinde ilk deerlendir-
melerinin yaplabilmesi ve etki sorunu ba-
lang aamas eklinde olsa da ele alnm
bulunuyor. kincisi yani etki sorunu, genel-
likle baz konularla veya problemlerle snrl
olarak ele alnm, ancak ok az alanda daha
byk erevede cevaplanabilmitir.
alt alanda dneminin hi bir deste-
ine sahip olmad ve ok az sayda kay-
naa ulat bir zamanda, Fransz arabist
Ernest Renan (1823-1892)n felsefe alannda
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resep-
siyonu fenomeninin, hayranlk uyandran ve
hl geerliliini koruyabilen Averros et
lAverrosme
1
isimli eserinde izdii tablo
bilim tarihiliinin nadir klarndan biri-
sidir. Arapann 4./10. yzylda spanya
Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerinin
ortak dili olmas dncesinden hareket-
le Renan, Yahudilerin, Arap-slam felse-
fesinin Avrupada yaylmasnda nemli bir
1
nc bask Paris 1867. Tekrarbasm Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan Frankfurt 1985.
II. BLM
Arap-slam Bilimlerinin Avrupada
Resepsiyonu ve zmsenmesi
86
G R
rol oynadklar grne ulamt
2
. Ona
gre, Yahudilerin Orta adaki yazl kl-
tr, slam kltrnn yansmasndan baka
bir ey deildir
3
, rnein Maimonides (bn
Meymn)ten beri Yahudi felsefesinin Arap
felsefesinin bir yansmasndan ibaret oldu-
u gibi
4
, Maimonides ekolnn tamam
Averroes (bn Rd)un peripatetik (me-
aiyye) retisine sadk kalmtr
5
. Geneli
itibariyle Yahudi felsefesi onlarn Barselona,
Saragossa, Narbonne, Montpellier, Lunel,
Bziers, lArgentire ve Marsilya gibi
Hristiyan ehirlere ekilmelerinden sonra
bile
6
Araplarnkinin karakterini tamakta-
dr. Arapa eserlerin braniceye evirileri
balamnda Renanda ilgin bir bulguya rast-
lamaktayz: Arapa kelimeler ya muhafaza
edilmiler ya da baka bir anlama sahip olsa-
lar bile ayn kkten gelen brani kelimelerle
ifade edilmilerdir. Bir dier deyimle metin,
evirilmekten ziyade taklit edilmitir
7
.
Arap felsefesinin hem brani araclyla
hem de dorudan doruya Latinceye evi-
rilmesi sonucunda resepsiyon ve zmseme
srecinin Bat Avrupada nasl yayldn ve
Dominik tarikat mensuplarnda uyandrd
kin, bu arada Raymundus Lullusta hcum ve
direnme gayretleri uyandrdn ustaca res-
mettikten sonra Renan, bn Rd felsefesinin
13. yzyln bandan itibaren talyada gr-
d kabul konusunu ele almaktadr. Burada
da Renan, yaratc ve ok bilgili kimlii eli-
inde, Arap peripatetik retisiyle 300 yllk
uralar sonrasnda 16. yzylda kendini
gstermeye balayan Averroism kart reak-
siyonlarn canl bir tablosunu izmektedir.
2
Renan, E.: Averros et lAverrosme, a.e., s. 174.
3
a.e., s. 173.
4
a.e., s. 175.
5
a.e., s. 182.
6
a.e., s. 184.
7
a.e., s. 185.
Arap dilindeki astronomi ve astrolojinin
Avrupay ne kadar derinden etkilediini en
iyi ekilde, arabist olmayan bir bilim tarihisi
Pierre-Maurice-Marie Duhem
8
(1861-1916)
Le systme du monde. Histoire des doctri-
nes cosmologiques de Platon Copernic
9

isimli antsal eserinin 2. , 3. ve 4. ciltlerinde
gstermektedir. Geri daha nce, byk ara-
bist Carlo Alfonso Nallino Al-Battn sive
Albatenii opus astronomicum
10
adl alma-
snda gelecekteki aratrmalara paha biilmez
iaretlerle rehberlik etmiti. Fakat Duhemin
ulaabildii astronomik-astrolojik ierikli
Arapa eserlerin Latince evirilerini, bu eser-
lerin etkisi altnda doan Avrupal eserlerle
yapt karlatrma suretiyle ulat bilim-
sel sonular, Arapadan evirilen eserlerin
sadece o zel alanla ilgili evrelerde deil,
bunun da tesinde Avrupa dnce tarihinde
ne denli byk etkide bulunduunu kavrama-
mza yardm etmektedirler.
Mzik ve mzik teorisi alannda Arap etki-
si problemi, sevindirici lde ve nispe-
ten erken saylabilecek bir dnemde ok
geni apl eserlerle ele alnmtr. R.G.
Kiesewetter
11
ve J.G.L. Kosegartenn
12

Arap mziine ilikin panaroma niteliin-
deki ilk almalar zerinden henz yz-
yl gememiti ki, spanyol arabist Julian
Ribera y Tarrag La msica de las Cantigas
13

8
Biyografk bilgiler iin bkz. Miller, Donald G.: Diction-
ary of Scientifc Biography ierisinde, 4. cilt New York
1971, s. 225-233.
9
1916 ylndan nce tamamlanm ve 10 cilt olarak Pariste
yaynlanmtr, 1913-1959.
10
3 cilt, Mailand 1899-1907, Tekrarbasm Hildesheim
1977.
11
Die Musik der Araber, nach Originalquellen dargestellt,
mit einem Vorworte von J. v. Hammer-Purgstall, Leipzig
1842, Tekrarbasm: Schaan (Lichtenstein) 1983.
12
Die moslemische Schriftsteller ber die Theorie der
Musik, Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ie-
risinde (Bonn) 5/1844/137-163.
13
Madridte 1922 ylnda yaynlanmtr. Ksaltlm ngi-
lizce evirisi Eleanor Hague ve Marion Leffngwell tara-
fndan Music in ancient Arabia and Spain adyla, Stanford
1929, Tekrarbasm: New York 1970.
G R
87
adl, Arap etkilerine ilikin nc bir alma
ortaya koydu. blmlk almann birin-
cisinde slam dnyasnda 12. yzyla kadar
Arap mzii tarihini, ikinci blmde bu
mziin spanyadaki tarihini ilemektedir.
nc blm, yazarn asl hedefine adan-
mtr: Arap mziinin spanyol mziine
ve Batdaki troubadour mziine olan etki-
si
14
. Riberann fikirleri ve ulat sonula-
rn zellikle Ortaada Bat mziine olan
etkiler problemi bakmndan zayf noktalar
iermesi, birok noktada geerliliinin bulun-
mamas ve kar klmakszn kabul edilebilir
olmamas anlayla karlanabilir.
Riberann kaleme ald kitabn yaynlan-
masndan 3 yl sonra Henry George Farmer,
Clues for the Arabian influence on European
musical theory
15
isimli byk sansasyon yara-
tan almasn yaynlad
16
. Hemen peinden,
mzik tarihisi Kathleen Schlesingerin The
question of an Arabian influence on musi-
cal theory
17
adl eletirisi izledi. 1929 yln-
da Londrada Farmern Arap mzik tari-
hini detayl ekilde ele ald A history of
Arabian music to the XIII th century isimli
almas yaynland. 1930 ylnda zellikle
K. Schlessingerin eletirileriyle hesaplat
Historical facts for the Arabian musical inf-
luence (Londra) isimli almas yaynland.
Farmern bu sorunu yeni ve ok nemli
tarzda ele alndan habersiz bulunan Otto
14
Faydal bir ierik tasviri iin bkz. Ursprung, Otto: Um
die Frage dem arabischen bzw. Maurischen Einfu auf
die abendlndische Musik des Mittelalters, Zeitschrift fr
Musikwissenschaft (Leipzig) 16/1934/129-141, 355-357,
zellikle s. 132-133.
15
Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde 1925, s.
61-80 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
ierisind, Cilt 1, Frankfurt 1997, s. 271-290).
16
Farmern teebbs Eugen Beichert tarafndan olumlu
karlanmtr, Orientalistische Literaturzeitung ierisinde
(Leipzig) 29/1926/273-277.
17
The Musical Standard ierisinde (London) N.S.
25/1925/148-150, 160-162.
Ursprung 1934 ylnda onun eski almasna
ok sert bir reddiye yaynlad
18
.
Farmern Arap etkisini ele alan ve ok iddet-
li eletirilerle karlaan ana konular ve hipo-
tezleri, notalamaya ve erken dnem oksesli-
lie, solmisationa [do, re, mi... gibi hecelerin
kullanmyla oluturulmu ton sistemi], mzik
aletlerine, notalara ve takt tarzna ilikin
sorulardr. Bu sorular etrafndaki tartma-
larn birounda asl konu, 9. yzyldan beri
Avrupada mzik alannda ortaya kan yeni
unsurlarn Yunan-Bizans etkilerine mi yoksa
Arap etkilerine mi balanaca meselesidir.
Farmer doal olarak Arap mzik teorisinin
Yunan temellerini yadsmyordu, Araplarn
alnan retileri iledikleri ve srekli bir ekil-
de gelitirdikleri inancndayd. 1976 ylnda
bu konuya ilikin iki alma yaynland. Bu
almalarda Farmern sonular esasl bir
ekilde tartld ve ksmen de ilendi. Bunlar
Eva Ruth Perkuhnun
19
Die Theorien zum
arabischen Einflu auf die europische Musik
des Mittelalters ve Eckhard Neubauerin
20

Zur Rolle der Araber in der Musikgeschichte
des europischen Mittelalters isimli alma-
lardr. lk almann sahibi, etki teorisine
kar prensipte kar kmyor, fakat yine
de etno-mzikoloji tarafndan Arap etkisi
problemine ilikin ortaya konulan alma-
larda metodik ve teorik sorularn yzeysel
ele alnd fikrinde direniyor
21
. Ona gre
Arap [etkisi] teorisinin ba temsilcileri
Ribera ve Farmer etno-mzikolog olmak-
tan ok arabisttirler ve hem Arap mzis-
yenlerin uygulamalarna hem de etno-
18
Um die Frage dem nach arabischen bzw. maurischen
Einfu auf die abendlndische Musik des Mittelalters,
ayn yer.
19
Waldorfta (Hessen) yaynland.
20
Islam und Abendland. Geschichte und Gegenwart ie-
risinde, ed. Andr Mercier, Bern ve Frankfurt 1976, s.
111-129.
21
Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
88
G R
mzikolojinin kltr-antropolojik problemle-
rine ok fazla vakf deildirler
22
. Onlar yn-
temleri nedeniyle objektif olmaktan daha
ok duygusal sebeplerden hareketle Arap
mzii etkisi teorisine kar kan ve ok
bariz teorik tereddt noktasnda bir ok a-
dan saldr alan bulabilen mzik bilim tarihi
tarafndan ok iddetli eletirileri zerlerine
ekmilermi
23
. Hem Ribera hem de Farmer
gelenek srecine ok az dikkat etmilermi.
Farmer alan daraltmasnda, ifahi aktar-
m ele almada kanlmaz olan etnomziko-
lojik ynleri bir yana brakarak ve kendisini
sadece mzik enstrmalaryla snrlayarak
bir adm daha ileri gitmi bulunuyormu
24
.
Perkuhn bylelikle u sonuca ulamaktadr:
Orta a Avrupas mzik yapmnn eitli
alanlar iin savunulan Arap mzii etkisi
teorisinin nihai anlamda temellendirilmesi
kelimenin tam anlamyla ancak u koulla
gerekleebilir: Eer Arap mzik kltr
aratrmalar bir yeniden ele al ve kontro-
le tabi tutulur, genel standart, lexikografik
bilgi, etnomzikolojik ve kltr antropolojik
dncelerle kar karya getirilirse
25
.
Bir arabist ve mzik tarihisinin kalemin-
den kan ikinci alma
26
bize sadece H.G.
Farmern eserleri ve baarlar hakkn-
da uygun hkmler vermemizi salamakla
kalmyor bunun tesinde, yaplan en yeni
aratrmalarn sonularn da ortaya koyu-
yor: 1930 ylnda ngiliz mzik aratrmac-
s Henry George Farmer, Araplarn mzik
alanndaki etkilerine ilikin teorileri zet-
lemi ve bu teorileri zenle belirleyerek
kendisinin ulat birok aratrma sonu-
larn eklemitir. Onun Historical facts for
the Arabien musical influence isimli al-
22
Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
23
a.e., s. 233.
24
a.e., s. 233.
25
a.e., s. 236.
26
Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, a.y. s. 118 vd.
mas ok tepki ile karlam ise de, imdiye
dek rtlememitir. Farmern ele ald
ve bu kitabnda daha derinletirdii konulara
hem Araplarda hem de Avrupa Ortaanda
rastlanan enstrmental mzik notasyon
denemeleri
27
dahildir. Burada esas olan,
tpk Eski Yunanda bilindii zere, tonlarn
adlandrlmasnda harfler, derecelendirilme-
sinde ise kkeni muhtemelen Yakn Dou
antikitesine uzanan izgiler kullanlmas-
dr
28
. Arap melodileri yazyla, tonun sresi ve
ritimi belirti heceleriyle veya rakamlarla tespit
ediyor, gerekte bunu bize ulaan ok kstl
saydaki dokmandan karsayabileceimizin
ok daha ncesinde ve sklkla yapmakta idi-
ler. Tonlar harflerle gsteren bir nota tabela-
s bize 10. yzyldan ulam bulunmaktadr
29
.
Ayrca, Eb el-Ferec el-fehnnin Byk
arklar Kitab [Kitb el-En el-Kebr],
s el-Mavl ile ilgili 9. yzyl olarak tarih-
lendirilebilen bir haber muhafaza etmektedir.
Bu habere gre s, bir meslektana btn
tizlikler, ses ton sreleri ve duraklar hakkn-
daki bilgileri de ieren yeni bir besteyi yazl
formda yollamtr. Meslekta bu sayede, bir
kere bile duymakszn paray doru olarak
sylemitir
30
. bn Sn 11. yzyln banda,
hi bir arknn daha nceden zenli ve tam
ekilde, hem tonun tizliine, hem de sre-
sine gre kt zerinde tespit edilmedike
renilmemesini art kouyordu
31
. Bizlere
ulat kadaryla Arap notasyonunun ou
27
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 83 vd., 304 vd.; Neu-
bauer, E.: a.e., s. 119, 127.
28
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 302 vd., 325 vd.; Neu-
bauer, E.: a.e., s. 119, 127.
29
Risle Yay b. el-Mneccim f el-Ms, ed. Zekeriyy
Ysuf, Kahire 1964, s. 45; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
30
Eb el-Ferec el-fehn: Kitb el-En el-Kebr, Cilt
10, Kahire 1938, s. 105-106; Neubauer, E.: a.e., s. 119,
127.
31
Eb Al bn Sn: e-if. er-Riyiyt. 3. Cevmi
lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire 1956, s. 142;
Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
G R
89
ud ile ilikilidir. Avrupann alfabetik notas-
yonu da dier enstrmentalistlerden sonra
Notker Labeo (. 1022)dan ortaya km
ve ilkin (vurma ve yayg alglar) lira ve rota
iin kullanlmtr
32
. Yani balangta her iki
tarafta da ortak bir gelenek var grnyor.
Fakat bn Snnn hayatta olduu dnemde
tizlii yazya dkmedeki yenilikler hemen
hemen ayn zamanda ve ayn prensip do-
rultusunda Hermannus Contractus (. 1054)
tarafndan (Avrupaya) sokulmu ve ayn
zamanda Bizansta ortaya kyorsa, bunun
iin Arap bir rnek dnda baka bir ey sz
konusu bile olamaz
33
. Ayrca Hermannus
Contractus Arap doa bilimlerini yakndan
tanyordu
34
.
Geliimin bir baka basama bizi Arezzolu
Guido (. 1050)nun izgisel notalamasna
gtrmektedir. Guido, ten bee kadar
stste izerek oluturduu izgileri Kiri/
tel taklidi
35
olarak nitelemektedir. Bu iz-
gilerin iki tanesi renklendirilmitir: Parlak
safran, nc ton yerini alnca ldar, altnc
ise kzlboya olarak parlar
36
Guidonun im-
diye kadar bizzat kendi almas ve baars
olarak grlen bu sunum tarz iin kulland
kaynaklar gizli kalsa da
37
, Arapa kaynaklar
en azndan kiri/tel, izgiler ve renkler arasn-
da bir balant olduuna ilikin ikna edici bir
aklama sunmaktadr .
Neubauer, Farmer kartlarnn tepkisini
eken dier noktalar hakknda aklamala-
32
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 317; Neubauer, E.:
a.e., s. 119, 127.
33
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 36, 83 vd.; Jammers,
E.: Gedanken und Beobachtungen zur Geschichte der No-
tenschriften, Festschrift Walter Wiora ierisinde, Kassel
1967, s. 199; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
34
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 35; Neubauer, E.:
a.e., s. 119, 127.
35
Oesch, H.: Guido von Arezzo, Bern 1954, s. 5; Neubau-
er, E.: a.e., s. 119, 127.
36
Oesch, H.: a.e., s. 6; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
37
Ursprung, O.: Um die Frage nach dem arabischen bzw.
maurischen Einfu, a.y., s. 137-138, 356; Neubauer, E.:
a.e., s. 119-120, 127.
rn yaptktan sonra yle devam etmekte
38
:
Arapa metinlerin evirileri yoluyla balayan
etki konusunda salam bir zeminde bulun-
maktayz. Mzik teorisi alannda, filozof Eb
Nar el-Frb (. 950)nin limlerin Saym
[ el-Ulm] isimli eserinin Latinceye
evirilmesinin sebep olduu tevikler etkili
olmutur
39
. Bu kitap vastasyla Bat dnyas
12. yzyln ortalarnda, musica mundana,
humana ve instrumentalis (evren, insan ve
enstrman mzii) blmlemeye ek olarak
musica speculativa ve activada (teorik ve
pratik mzik) bir baka blmlemeyle tant.
Bu snflama aktif mzisyenin eyleminden
tremektedir, ya gzlemleyen ve aratran
(speklatif) ya da eylemsel (aktif) olabilir
40
.
Bu snflama daha nceleri Yunan mzii
tarafndan da biliniyordu, gelimi formda
Orta a yaznnda yerini ald ve orada hi de
azmsanmayacak derecede teorik bak as-
nn konu dairesinin zenginletirilmesine
41

sebep oldu.
Doa-bilimsel ve felsefi Arapa eserlerin
evirisi zirve noktasna 12. ve 13. yzylda
spanyada ulat. eviri faaliyetlerinin yay-
gnlamas manidar bir tarzda ilk Avrupa
niversitelerinin kuruluuyla ayn zamana
rastlamtr ve bu yeni niversitelerin re-
tim programlarn belirlemitir
42
. Bu sre-
te bn Snnn eserleri, bunlar arasnda
38
Zur Rolle der Araber in der Musikgeschichte des euro-
pischen Mittelalters, a.y., 122-123.
39
Farmer, H.G.: al-Frbs Arabic-Latin writings on mu-
sic, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York 1965 ve The
Science of Music in Islam serisi ierisinde, Cilt 1, Frank-
furt 1997, s. 463-533); Beichert, E.A.: Die Wissenschaft
der Musik bei al-Frb, Regensburg 1931, s. 24 vd.; Neu-
bauer, E.: Zur Rolle der Araber, s. 123, 128.
40
Bkz. Pietzsch, G.: Die Klassifkation der Musik von Boe-
tius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929 (Tekrarbasm:
Darmstadt 1968), s. 79; Neubauer, E.: Zur Rolle der Ara-
ber, s. 123, 128.
41
Pietzsch, G.: a.e., s. 78; Neubauer, E.: Zur Rolle der
Araber, s. 123, 128.
42
Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissenschaften
auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta Leopoldi-
na ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; Neubauer, E.: Zur
Rolle der Araber, s. 123, 128.
90
G R
Latince Liber sufficienti adyla tannan
Kitb e-if isimli eserinin baz blmleri
n planda bulunmutur.
Avrupa, Araplar tarafndan gelitirilen
mzik terapisinin teorisi ve pratiine yine
ayn eviriler ve ilkin spanya, talya ve Fransa
niversitelerindeki retim yoluyla ulamtr.
Ruhi rahatszlklarn alg ve melodiler yoluy-
la dizginlenmesi Arap tedavisinde nemli
bir yer igal etmitir. Araplar, retilerini
eski Yunan teorisinden ve ge dnem anti-
kite pratik tecrbelerinden gelitirmilerdir.
Araplar, Sasani dnemi Farslarn melanko-
liyi mzik yoluyla iyiletirmeye altklarn
biliyorlard, Platon sonras ahlak retisi,
(Yunanlardan beri kabul edilegelen) bedenin
drt temel svs ile ud telleri arasnda balan-
t kurmaya kadar etkili oluyordu
43
.
ok sayda makale ve monografik al-
mayla 20. yzyln ikinci yarsnda Heinrich
Schipperges Arap-slam tbbnn resepsiyo-
nu ve zmsenmesi konusunda byk bir
hizmet gerekletirdi. Kaleme ald ok
sayda makaleyi takdirle anarak, ele ald-
mz konuyu geni bir zeminde ileyen iki
almas ncelikle dile getirilecektir. Bu iki
almadan Ideologie und Historiographie
des Arabismus
44
adn tayan ilkinde
Schipperges, bildiim kadaryla, Arap-slam
bilimlerinin Avrupada resepsiyon ve zm-
senme fenomenini tarihi geliim asyla
deerlendirmek gibi zor bir devi stlenen
ilk kiidir. Bu fenomenin bilincine varld
tarihi balang kabul etmekte ve 20. yzy-
ln ortalarna kadarki geliimi izlemektedir.
Zengin ierikli almalarnda Schipperges,
13. yzyldan beri Arap-slam kltr ev-
resinden alnan bilgi mirasna kar oluan
dmanca ve bu mirastan alnan bilim ser-
vetine kar adil olmaya ynelik btn aba-
43
Neubauer, E.: a.e., s. 123.
44
Wiesbadenda 1961 ylanda yaynland.
lara ramen, gnmz insannda bu mirasn
byk nemini hemen hemen tamamen inka-
ra gtren tutumun net bir tablosunu izmek-
tedir. Schipperges iin Arabizm, yzlerce
yl ok gl etkilerde bulunan ve hl da
etkilerine devam eden, onsuz, modern dn-
yann kuruluunu kavrayamayacamz bir
fenomendir
45
.
Arap-slam bilimlerinin Avrupada alnma-
sna ve bunun etkisine ilikin bilim-tarih-
sel fenomenin geree yakn bir tablosunu
elde etme giriimimizde bize olduka yar-
dmc olan Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter
46

isimli ikinci almasnda, Schipperges ilgisini
hereyden nce u konuya eviriyor: Arap
tbbnn resepsiyonu Latin Ortaanda nasl
gerekleti?
47
Schipperges resepsiyonu ger-
ekleen bu tp iin Yunan-Arap nitele-
mesini kullanmaktadr ve bu ifadeden Arap-
slam kltr evresinde bu bilimde Yunan
nclerin almalar zerine kurulan tedavi
sanatn anlamaktadr. Konuyu snrladk-
tan sonra, hereyden nce Arabizmin ok
temel rol oynad bilinen 11. yzyldan 13.
yzyln sonuna kadar uzanan bir zaman dili-
mini konu olarak almaktadr, bu hedefini
ylece izmektedir: Burada Yunan-Arap
tbbnn alnmas sadece Latince eviriler
bak asyla deerlendirilecek; aratrmamz
eviri yapan kiilerle ve onlarn kitaplaryla
snrl kalacak, bunlarn Arapa ierikleri ele
alnmayacak, daha ziyade onlarn Latince
el yazmalaryla yetinilecektir
48
. Schipperges
kendisine den devin, resepsiyon dne-
minin zaman artlarna bal anlaylar a-
sndan btn Orta a tbbna sistematik bir
45
Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie des
Arabismus, a.y., s. 5.
46
Wiesbadenda 1964 ylnda yaynland.
47
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 2.
48
a.e., s. 2.
G R
91
ekilde bakmak
49
olduunu grmektedir.
Bunu yaparken tbb materyali ve teoriyi
bir yana brakmaktadr. Schipperges, Arap-
Latin evirilerin Avrupa tbbndaki nemine
ilikin soruda yzlerce yln hkmne dair
50

historiyografik bir genel bak temelinde
hedefine ulamaktadr.
Schipperges bu resepsiyonun gerekleme
srecini 11. yzylda Salernoda balatmakta
ve Karl Sudhoffun
51
1930 ylnda Ortaa
Bat Avrupa tbb iin kaderin bir ltfu
olarak niteledii, din deitirmi bir Arap
ve daha sonra Monte Cassinoda rahip olan
Constantinus Africanus (yaklak 1015/1087)
ile ilikilendirmektedir. Anlalan o ki
Constantinus ki Kartacaldr ve lmnden
yaklak elli yl sonraki Batl bir kaynan
bildirdiine gre Irak ve dier lkelerde
yrtt ok ynl bilimsel almalar son-
rasnda Salernoya
52
gitmitir. Constantinus
dzinelerce Arapa tp kitabn beraberinde
getirmitir veya arkasndan gelmesini temin
etmitir. alacak bir alkanlkla ve din
kardelerinin desteiyle, 25ten fazla kitab
Latince olarak yayma imkanna sahip olmu-
tur. Bunlarn ounu Constantinus kendi
telifiymi gibi, ok azn ise Yunan otorite-
lerin eserleriymi gibi ortaya koymutur. Hi
kukusuz, bu kitaplarn en nemlisi Al b.
el-Abbs el-Mecs (. 4./10. yzyln son
49
dizin, a.y., s. 9.
50
a.e., s. 9.
51
Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin
ierisinde (Leipzig) 23/1930/293-298, zellikle s. 293
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 179-184,
zellikle 179).
52
Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africa-
nus von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine
Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissen-
schaft, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Be-
nediktiner-Ordens und seiner Zweige ierisinde (Mnih)
47 (N.F. 16), 1929, s. 1-44, zellikle s. 2-3 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 197-240, zellikle s. 198-
199).
eyrei)nin Bveyhi Prensi Audeddevle
(dnemi: 338/949-372/983)ye ithaf ettii,
Kmil e-na e-bbiyye veya el-Kunn
el-Melek ismini tayan hayli byk hacim-
li tp ders kitabdr
53
. Latince versiyonunda
Yunanca balkla Liber pantegni olarak isim-
lendirilen bu eser, K. Sudhoff
54
tarafndan
u ekilde tantlmaktadr: Yunan tbbnn
hi tanmad, sanki bir kalptan km, tam
dzen ve mantksal kavrayla bir btnlk
arzeden bir eser.
1127 ylnda yani Constantinusun lmn-
den tam 40 yl sonra, Antakyal Stephanus
bu kitab, gerek yazar Al b. el-Abbs ad
altnda bir kere daha Latinceye evirmitir
(Liber completus artis medicin, qui dicitur
regalis dispositio hali filii abbas)
55
. Bu
ifade, kendisini bu eserin yazar gibi gs-
teren Constantinusun u iddiasnn tam
tersidir: Constantinus, bu bilimin fayda-
sn kavrayarak, ilkin birok Latince eseri
incelemi ve bu eserlerin ders iin uygun
olmad sonucuna varmtr. Daha sonra
eski Yunan yazarlardan Hipokrat ve
Galene, birka yzyl sonra yaayan yazar-
lardan da Oribasius (Bizansl)a, Alexander
(Trallesli)e ve Paulus (Eginal)a dnm-
53
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 320-322; Kitabn tpk
basm 3 cilt olarak Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften tarafndan Frankfurtta 1985
ylnda yaynlanmtr.
54
Konstantin der Afrikaner, a.y., s. 295 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 181).
55
Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Be-
deutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft,
ayn yer, s. 24 (Tekrarbasm: a.y., s. 220). Stephanus isimli
bu ahs Pisaldr ve daha sonra Suriyeye gitmi, bir md-
det Antakyada ikamet etmi ve Pisaya tp kitaplaryla
birlikte geri dnmtr. Beraberinde getirdii kitaplar-
dan birisi de grnd kadaryla Al b. el-Abbsn
kitabnn tam nshasdr, kr. Burnett, Charles: Antioch as
a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and
thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifques au temps des Croisades. Actes du colloques
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I.
Draelants, A. Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:]
Brepols 2000, s. 1-19, zellikle s. 4-10.
92
G R
tr. Fakat yalnzca Hipokrat yani bu sanatn
mkemmel ustasn taklit etmek istememi-
tir, nk onun eserleri ok ak ve seik
olmad gibi ayn zamanda ksadr. Galenos
ok sayda byk eser kaleme almtr fakat
bu eserlerin hacmi gz korkutucu ekilde
byk olduundan ounlukla onun 16 eseri
kullanlmaktadr
56
. Ad geen eserin ikinci
evirmeni Antakyal Stephanus tarafndan
Constantinusa kar ileri srlen arma-
clk sulamasndan sonra, Constantinusun
yazar olarak rol gnmze kadar ok farkl
ekillerde deerlendirilmitir. Constantinus
armac olarak ayplanm, magister
orientis et occidentis novusque effulgens
Hippocrates (dounun ve batnn yeni orta-
ya kan Hipokrat) olarak vlm ve deli
rahip! diye aalanmtr. 19. yzyln orta-
larnda bir Fransz tp tarihisi u neride
bulunmaktayd: Oluturulacak bir Avrupal
bilim adamlar kongresi Constantinus
iin ya Salerno krfezinde ya da Monte-
Cassino tepesinde bir ant dikmelidir. Julius
Hirschberge gre dnsel miras anlay-
ndan nasibini alamam olan Arap mrtet
ve daha sonra Monte-Cassinolu rahip
57
,
dier yandan Karl Sudhoff
58
tarafndan yle
vlmektedir: Constantinus, Salernonun
dilini zd. Onun etkisi altnda, yetenekle-
riyle canlandrlan Orta a tbbnn ilk yaz-
n yaratld. Rahip kardelerinden Petrus
Diaconusun onun hakkndaki vg dolu
ifadelerinden bazlar ar olsa da, u tar-
56
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus von
Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung
fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, a.y., s.
17-18 (Tekrarbasm: a.y., s. 213-214).
57
a.e., s. 1 (Tekrarbasm: a.y., s. 197); Hirschberg, J.: ber
das lteste Lehrbuch der Augenheilkunde, Sitzungsberi-
chte der Kniglichen Preuischen Akademie der Wissen-
schaften (Berlin), Jahrgang 1903, s. 1080-1094, zellikle
s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s.
30-44, zellikle 38).
58
Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, a.y., s. 297-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 43, s. 183-184).
tlmazdr: Constantinus, Avrupa tbbnn
stad (Magister Occidentis) olmutur!.
Sudhoff
59
, Constantinusun birok Arapa tp
kitabn Latince versiyonda kendi adyla orta-
ya karttn biliyor, bu davran u ekilde
aklyordu: Tam anlamyla doulu yazarlar
szkonusu olduunda hibir isim kaydetmi-
yor. Bir dizi kk eser bu yazarlara ait
olabilir, mesela cinsel iliki, melankoli, unut-
kanlk, czam hakkndaki kitaplar gibi. Bu
eserlerde yalnzca kendi adn zikretmitir,
tpk Viaticus ve Pantegni isimli, sade-
ce Arapadan eviri eserleri haksz olarak
yalnzca kendi adyla ortaya karmas gibi.
Byle yapmakla Constantinus, Mslman bir
yazarn ismini tamad takdirde, bu eserle-
rin Salerno bilginleri tarafndan daha kolay
kabul edileceini mit etmitir.
Sudhoffun bu aklamasna kar u itirazda
bulunulabilir: Constantinus, bir Hristiyan
olan uneyn b. sn
60
(194-260/809-873)
oftalmoloji kitabnn (Kitb Ar Malt)
Latince versiyonunu biliyordu, onun adn
ve dinini vnle aklayabilirdi. Fakat o,
okuyucuya bu eseri de kendi eseriymi gibi
sunmutur. Onun bu esere yazd nszn
evirisi u ekildedir: Bizim Pantegni
[Kmil e-na] ve Viaticus [Zd el-
Musfirn] kitaplarnda gz hakknda yete-
ri lde aklam olduumuz szler Latin
dilinde olan szlerin toplamdr. nk biz
o zamanlar gz inceleyen o kitap bilmi-
yorduk. Bu nedenle ben Monte Cassinolu
rahip Constantinus, sen Johannes iin bu
kitap derledim. Bylelikle, dier kitap-
larn oftalmolojinin temelleri hakkndaki
59
Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissen-
schaft ins Abendland und die beiden Salernitaner Frh-
scholastiker Maurus und Urso, als Exponenten dieser
Vermittlung, Archeion (Roma ve Paris) 14/1932/359-369,
zellikle s. 362 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
43, s. 185-195, zellikle s. 188).
60
G R
93
retileri sana yetersiz grnrse, gzn
doas ve yaps hakknda renmek istedik-
lerini bulabilesin diye
61
.
Constantinusun bir yandan elinde bulunan
kitapktan bahsetmesi ve bylelikle ipucu
vermesi, dier yandan da kendisini bu kitabn
yazar olarak ok ak bir ekilde ileri sr-
mesi alacak bir durumdur. Her halkarda
bu kitap 800 yl boyunca Constantinusun
kendi eseriymi gibi tannd. lk olarak 1903
ylnda Johannes Hirschberg, bunun uneyn
b. s tarafndan yazlan kitabn evirisi
olduunu ispatlayabildi. Bundan daha art-
c olan, yine Hirschbergin tesbit ettii zere,
uneyn b. sn ayn kitabnn baka
bir Latince evirisinin, bu sefer Galenin
Demetrio tarafndan evirilmi bir eseriymi
gibi ortaya kmas ve Avrupada yzlerce yl
Galenin ad altnda yrrlkte kalm olma-
sdr. Constantinusun kitab bu dier eviri
ile yani Galeni de oculis liber a Demetrio
translatus ile birebir rtmektedir. Ne bir
cmle fazla ne de bir cmle eksiktir ve incele-
nen konular da ayn dizide ele alnmaktadr,
sadece blmlerin taksiminde bir fazlalk
vardr, ayrca Constantinusunki daha erken
sona eriyor; zira onda kitabn son, yani gz
merhemlerinden bahseden onuncu blm
bulunmamaktadr
62
.
Constantinusun Arapa kaynaklary-
la nasl bir iliki iinde olduu sorununu
aklamaya ynelik bir baka rnek, De
melancholia isimli kitab dile getirilebilir.
Avrupada Ephesoslu Rufusun ad altn-
da 1536 ylnda baslan bu kitap, el yaz-
masnda Constantinusa nispet edilmitir.
Kitabn zahriye sayfasnda tam olarak u
61
Constantinus Afrikanusun eserinin Almanca eviri-
si: Haefeli-Till, Dominique: Der <Liber de oculis> des
Constantinus Africanus. bersetzung und Kommentar,
Zrih 1977, s. 22.
62
Hirschberg, J.: ber das lteste Lehrbuch der Augen-
heilkunde, a.y., s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 23, s. 38); Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 252.
ifadeler bulunmaktadr: Ben Constantinus,
bu kitap, alannda tecrbeli hekimleri-
mizin ok sayda eserinden derledim. Bu
derlemeyi, benim iin nemli ve ncelikli
grnen hereyi zet eklinde ekleyerek yap-
tm. Gryoruz ki ok mehur bir doktor olan
Rufus melankoli hakknda bir kitap yazm-
tr ve ilk blmnde melankoli hastalarnda
bulunan belirtilere ilikin birok ey syle-
mitir. Bahsedilen kitab Rufus, melankoli-
nin hipokondri (znt ve vesvese) formu
hakknda yazm olmakla beraber dier iki
formuna da deinmitir
63
.
Kitabn bu balang ifadesi Constantinusun
Arapa kaynaklarn nasl fena kulland
hususunda olduka ilgin bir rnek tekil
etmektedir. Bunun Arapa aslnn balang
sayfasyla yaplan bir karlatrmas gster-
mektedir ki o, gerek yazarn ad yerine
kendi adn geirmektedir
64
. Constantinus
klliyatndan benzeri rnekleri oaltacak
olsak da, kazandmz bu tablo aynen kala-
caktr. Constantinusun adn tayan eserler
ok serbest evirilerdir, baz yerler atlanm,
63
Creutz, R. ve Creutz, W.: Die Melancholia bei Kon-
stantinus Africanus und seinen Quellen. Eine historisch-
psychiatrische Studie, Archiv fr Psychiatrie und Nerven-
krankheiten ierisinde (Berlin) 97/1932/244-269, zellikle
s. 261 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s.
312-337, zellikle s. 329).
64
Bu kitap hekim s b. mrn melankoli olarak
bilinen hastalk, yani kara sevda hakknda kaleme ald.
Geri bu eseri, zellikle ar derecede yaland zaman
ortaya kmas muhtemel hafza kayb bakmndan, kendi-
sine bir zihin destei olsun diye yazd. Bu hastal Platon
unutmann anas olarak isimlendiriyordu. Ayrca tp dostu
ve felsefe yandalar arasnda ilgililer iin de bu kitab yaz-
mtr. s b. mrn yle demekte: Bizden ncekilerin
hibirisinde melankoliye dair tatmin edici bir esere veya
bu hastalk hakknda kesin ifadelere rastlamadm, Efesli
Rufus isimli bir adam hari, eviri ok kk deiiklik-
lerle Karl Garbersden alntlanmtr: Isq ibn Imrn,
Maqla f l-mlliy (Abhandlung ber die Melancho-
lie) und Constantini Africani Libri duo de melancholia,
Hamburg [1977], s. 1; kr. A. Bumm tarafndan yaplan
eviri ile, Die Identitt der Abhandlung des Isk Ibn
Amrn und des Constantinus Africanus ber die Melanc-
holie, Mnchen 1903, s. 9-10.
94
G R
Arap hekimlerin, zellikle de bu eserle-
rin yazarlarnn isimleri bertaraf edilmitir.
11. yzylda Salernoda ortaya kan bu tip
Latince eserler, Schippergesin ifadesiyle, tp
alanndaki ilk resepsiyon dalgasnn
65
sonu-
cudur. Schippergese gre [tercme edilen
kitaplarn] aralarndaki konu sras sistema-
tik bir btnlk yapsn tantmaktadr
66
.
Ben bu noktada baka bir gre ulamak-
taym: Klliyatn [Constantinusun] orijinal
kitaplar, Kuzeybat Afrikada yaygn olan tp
eserlerinden olumaktadr. Constantinusun
sekisi nceden tasarlanm deildir, daha
ok rastlantsaldr. O, ok byk emek sar-
fetmeden toplayabilecei eserleri alm, bu
Arapa eserleri Salernoya getirmi ve rahip
kardelerinin yardmyla Latincede olabildi-
ince eriilebilir klmtr. Kendisinden planl
sistematik bir alma beklenemez.
Constantinusun yapt etkiye gelince,
Schipperges u grtedir: Avrupa tbb-
na bir stratejik etkide bulunamamtr.
Constantinusun klliyat Solerno iin ok
nemli olsa da, Avrupadaki dier okulla-
ra sadece hazrlayc etkide bulunmutur
67
.
Bu yarglamasnda Schipperges, tp kitaplar
resepsiyonunun ilk dalgasn, ber Yarmadas
zerinden gerekleen ikinci dalga ile kar-
latrd asndan hakl olabilir, u kadar var
ki, hazrlayc etkinin nemi kmsenemez.
stelik yalnzca bir tanesi mstesna olmak
zere, onun yaklak yirmi eserin evirisi
daha iyi evirilerle yerlerini kaybetmi deil,
bilakis onlar yzlerce yl Constantinusun
kendi eserleriymi gibi elden ele dolamtr.
Constantinusun Latinceye aktard eserler-
le ilikisi szkonusu olduunda Schipperges
onu armac olarak nitelemekten kanmak-
65
Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 50.
66
a.e., s. 53.
67
a.e., s. 53-54.
tadr. Ona gre, Constantinusun almalar
alldk terim resepsiyon ile nitelendiri-
lemez, onun yapt daha ok balangtan
beri, belirli bir organik ama iin yabanc bilgi
malzemesinin bilinli bir koadunasyonu (bir
retinin geni bir kitle iin yorumlanmas/
erhi) ve adaptasyon formunda ilenmesi ola-
rak nitelendirilebilir. Bu faaliyet iin asimi-
lasyon/zmseme daha doru bir ifadedir
68
.
Ama ben ahsen, Schippergesin Constan-
tinusun Latinceye aktard eserlerle olan
ilikisinin tarzna ve ekline ynelik yapt
bu nitelemelerde isabetli davrandna inan-
myorum. Bence Constantinusun evirile-
rinde sz konusu olan husus, kendine has bir
resepsiyon tarzdr. Constantinusun, evir-
dii eserlerin gerek yazarlarnn isimlerini
saklamaya asla hakk yoktu. Bu durum kar-
snda onun neden byle davrand sorusunu
cevaplandrmak gerekir. 1930 ylnda buna
ilikin olarak Hermann Lehmann
69
yle
demektedir: Constantinusun bu davran-
yla Salernodaki yksek okulun gzndeki
stnln yceltmek istemi olacandan
baka bir ey dnemiyorum. Ben daha
farkl bir aklamaya varyorum. Buna gre,
Constantinusun kendisine esas ald eser-
lerle olan bu armac ilikisi birden ok fak-
trle izah edilebilir:
1) Constantinusun Arapa tp kitaplarn
Salernoya getirme karar hakkndaki 13. yz-
yldan gelen bir rivayet son derece aydnlat-
cdr. Buna gre Constantinus, Salernodaki
bir hekime, orada Latin dilinde yeterli
derecede tp literatrnn olup olmadn
-ki bu henz iddia edilemezdi- sormutu.
68
a.e., s. 52.
69
Die Arbeitsweise des Constantinus und des Johannes
Affacius im Verhltnis zueinander, Archeion ierisinde
(Roma) 12/1930/272-281, zellikle s. 280 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 338-347, zellikle s.
346).
G R
95
Orada pratik almalar sonucunda Studio
et exercitio tp bilgisi elde edilmi ve kulla-
nlmtr [diye cevaplamt].
Constantinus bu cevaptan kendisinin kltr
devini kavrad ve Kartacaya dnd ve
3 yl boyunca yeniden tp bilimiyle urad,
ok sayda Arapa tp ders kitab toplad
gemiye bindi bir frtnaya yakalandbu
frtnadan yazma hazinesi ok byk zarar
grdGeriye kalan eserlerle mutlu bir
ekilde Salernoya ulat
70
.
Bizim dile getirdiimiz soru asndan bu
rivayetteki kesin sonucu temin eden olgu,
Salernonun yukar tarafnda bulunan ve
Constantinusun da daha sonra yesi oldu-
u Monte Cassino manastr rahiplerinin
tpla ilgili almalarnn sadece pratik ynde
olmas ve en azndan tp alannda kitap
yazma tecrbelerinin ya hi olmamas, yada
ok az olmasdr. Bundan dolaydr ki onlar-
dan, Arapadan evirilen kitaplarn yazarlar
konusunda Constantinusun uygunsuz hare-
keti karsnda bir hayrete dme beklene-
mezdi.
2) Constantinus, oradaki rahiplere kyasla,
sahip olduu dilbilgisi, konulara vukufiyeti ve
yazarlk ynyle ok stn bir konumdayd.
Tahminen dier rahipler tarafndan kendisi-
ne ar sayg duyulmu ve bylece eserlerin
yazarln belirtme konusunda zgrce karar
verebilmitir.
3) evirilen eserlerin Arap yazarlarnn isim-
lerini ve bu eserlerde alntlanan Arapa kay-
naklar Yunan yazarlar ve kaynaklar lehine
olacak tarzda dile getirmesi, dini bir sebebe
bal grnmektedir
71
.
Schipperges, Arap tbbnn ikinci resepsi-
70
Sudhoff, Karl: Constantin, der erste Vermittler musli-
mischer Wissenschaften ins Abendland..., a.y., s. 360-361
(Tekrarbasm: a.y., s. 186-187).
71
Constantinus Africanus hakknda bir dizi modern a-
lma Charles Burnett ve Danielle Jacquart tarafndan
yaynlanmtr: Constantine the African and Al ibn al-
Abbs al-Macs. The Pantegni and related texts, Leiden
vd. 1994.
yon evresinin balangcn zaman olarak 12.
yzyln ilk yarsnda, yer olarak 711 ylndan
1085 ylna kadar Arap hkimiyetinde kalan
Toledoda grmektedir. Daha 10. yzylda
ber Yarmadasnda tektk grlmeye ba-
layan Arapa kitaplarn
72
Latinceye terc-
melerinin etkisiyle de, Toledoda Arapa
Aristotelesin youn bir resepsiyonu gerek-
leti
73
. Bu ehir, Hristiyanlarn eline getiin-
de, galiplere Arap-slam bilginliinin yazl
birok belgelerini sunmakla kalmam, ayrca
dilsel ve kltrel bileimi bakmndan kap-
saml bir kltr al-verii iin uygun atmosfe-
ri temin etmitir
74
. Bu resepsiyon dalgasyla
Avrupaya ulaan peripatetik ansiklopedi-
yi Schipperges yeni Aristoteles
75
olarak
nitelemektedir. Bu eser Eb Al bn Sn
(Avicenna, 980-1037)nn Aristoteles klli-
yatn yeniden iledii Kitb e-if isimli
eseridir
76
.
Arap tbbnn Avrupada resepsiyonunun
nc dalgasn Schipperges Toledodaki
eviri srecinin daha da gelimi evresinde
grmektedir. Bu dalga 12. yzyln ikinci yar-
sna rastlar. Bu evrenin en nemli evirmeni
Cremonal Gerhard (yaklak 1114-1187)dr.
Eb Bekir er-Rz
77
(Rhazes, 865-925)nin
eserlerinden u kitaplar evirmitir: Kitb
el-Manr f e-bb (Liber medicinalis ad
Almansorem), Kitb et-Tesm (Liber divi-
sionis) ve Kitb el-Ceder ve-el-abe (De
variolis et morbillis). Bu eserler dizisiyle
patoloji ve terapinin temeli yeteri lde
atlm oldu. er-Rznin muhteem en son
eseri el-v veya Continens ilk olarak 100 yl
sonra Ferec ben Slim tarafndan evirildi,
78

ve tamamlanmam halde kald.

72
dizin, a.y., s. 87.
73
a.e., s. 55 vd.
74
a.e., s. 56.
75
a.e., s. 56.
76
a.e., s. 58.
77
78
dizin, a.y., s. 93.
96
G R
Toledodaki Arap tbbnn resepsiyonu sre-
cinde Eb Al bn Snnn Kitb el-nn
f e-bb (Liber canonis de medicina) isimli
eseri ok nemlidir. Yine Cremonal Gerhard
tarafndan evrilen bu eser kaytsz artsz
Avrupa iin bilimsel tbbn temel kurallar-
nn yasas
79
olmutur.
Yine Cremonal Gerhard tarafndan evirilen
Eb el-sm alef b. Abbs ez-Zehrv
80
(.
400/1010 civarnda)nin tbbn btn alanlar-
na ynelik eitim kitabnn (et-Tarf li-men
Acize an et-Tanf) cerrahiye ayrlm 30.
blm bu balamda anlmaldr. Avrupada
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de opera-
tione manus
81
adyla tannan bu metin cerrahi
daln yzlerce yl etkilemitir.
Ayrca uneyn b. s
82
(809-873)n Tbba
Giri eseri de (el-Mudal il e-bb veya
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn) burada
anlmaldr. Daha Constantinus Africanusun
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni
83
adyla
yapt eviri araclyla Avrupaya ulaan bu
eser, Toledo tp kitaplar eviri dalgas aknt-
snda Toledolu Marcus isimli bir ahs tarafn-
dan Liber introduction in medicinam ismiyle
tedavle sokulmutur. Bu kitap Avrupadaki
tp elkitaplarnn en yaygnlarndan biridir
ve 17. yzyla kadar btn niversitelerde
okunmutur
84
.
Kitabnn zmsemenin ahsiyetleri ve
Merkezleri konusuna ayrlm ikinci bl-
mnde Schipperges, en azndan 13. yzyla
79
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 93.
80
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 323-
235.
81
82
83
Medizin, a.y., s. 33, 89.
84
Schipperges, H.: Eine griechisch-arabische Einfhrung
in die Medizin, Deutsche medizinische Wochenschrift
(Stuttgart) 87/1962/1675-1680, zellikle s. 1675.
ilikin olarak u soruyu akla kavuturma-
ya almaktadr: Dile getirilen eviri dal-
gasnda tercme edilen Arapa kitaplardan
ne ortaya kt? Alp zmsenen metinler
Avrupa tbbnda hangi rol oynad? Orta
an bu yeni [Arap-slam] tp eitim mater-
yali hangi formlarda ve hangi yolla bnye-
ye dahil edildi? Bu eviriler, tartmalar ve
zmseme kitaplar kimler tarafndan gerek-
letirildi? En geni anlamyla Arabizm olarak
ge dnem Orta a boyunca ortaya .kan
bu elemanlarn kaderi ne olmutur?
85
Schipperges bu sorular yantlamak iin dik-
katini Fransa, ngiltere ve Gney talyadaki
zmseme merkezlerine evirmektedir.
Daha 10. yzyln sonuna doru Arap doa
bilimleriyle irtibata geilmi olan Chartresda
12. yzyl, Aristoteles (Arabus) ve Arap
astronomisi ve tbbyla tanmaya ahit oldu
86
.
spanya eyaletlerinin Hristiyanlarca tekrar
ele geirilmesinden sonra Fransz eitim
kurumlarnda Arap etkileri altndaki kl-
tr merkezlerinden gelen Arap kltr biri-
kiminin resepsiyonu gereklemeye balad.
12. yzyln banda gney Fransada, Arap
bilimleriyle olan ilk temasn meyvesi sonu-
cunda ortaya kan yeni bir bilimsel filizlen-
menin ilk belgelerini bulmaktayz
87
.
12. yzyln ortalarna doru Toulouseda
yeni bir eviri merkezi gr alanna kt.
Bu merkez Fransz geleneine dayanmak-
tadr ve ksa bir sre sonra spanyol eitim
merkezlerine kpr olacaktr
88
. Toulouse
okulunun 12. yzyldaki en nemli evir-
menleri Hermannus Dalmata ve Robertus
Ketenensistir. Onlarn evirdii kitaplar
arlkl olarak astronomi, astroloji ve fizik
alanna aittir.
85
dizin, a.y., s. 107.
86
a.e., s. 111-118.
87
a.e., s. 123-124.
88
a.e., s. 124.
G R
97
Toulouse okulu 13. yzyln banda
baka bir nem daha kazand: 1215 ylnda
Aristotelesin Pariste [okunma] yasandan
sonra bu merkez, etkisi sren Aristoteles
geleneinin devamn garanti eden bir konu-
ma geldi. Felsefe ve doa bilimleri orada ok
zel bir nem kazandlar. Geri bu yasak
1245 ylnda Papa IV. Innozenz tarafndan
Toulouse niversitesinde de yaygnlatrl-
m ve 1263 ylnda IV. Urban tarafndan
yinelenmitir fakat bu fermanlar pratik bir
etkide bulunamadlar
89
.
Fransz arac merkezlerinde Yahudi bilgin-
ler Arapa eserleri braniceye ve Latinceye
aktarmakla byk bir rol stlenmilerdir.
Bu bilginlerle balantl olarak Schipperges,
kltr ve bilim-tarihsel iki nemli olguya
dikkat ekmektedir. Birincisi, mtercimle-
rin etkin olduklar yerler sinagoglarla ok
yakndan ilikilidir, tpk slam kltrnde
medrese ile cami arasndaki yakn iliki gibi.
Bu, Avrupann katedral ve manastr okul-
larna uygunluu gze arpan bir olgudur
ve bu bakmdan zmseme srelerinde hi
de kmsenmeyecek bir nemi haizdir
90
.
kinci olarak, 1241 ylnda Yahudi doktor-
lar tarafndan tedavi gren Hristiyanlarn
afaroz edildii dnlecek olursa Fransz
kltr blgesinin okullarna ve oralarda faa-
liyette bulunan Yahudi evirmenlere kar
gsterilen tolerans artcdr
91
.
1215 ylnda Aristoteles eitimi ve retimi-
nin yasakland Pariste, 13. yzyln ortala-
rndan itibaren Latinletirilmi bn Sn ile
yakn irtibat ierisindeki yeni Aristoteles
(Aristoteles Arabus) muzaffer bir yeniden
dou yaad
92
. Burada dikkat eken, [bn
89
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medi-
zin, a.y., s. 126-127.
90
a.e., s. 128.
91
a.e., s. 128.
92
a.e., s. 129 vd.
Rd] felsefesinin rasyonalist aydnlanmacl-
na 13. yzyln ortalarndan itibaren resmen
sava alm ve bu felsefe mahkum edilmi-
tir
93
.
Orta an her trl tanrszlk grnn
sembol [tantlan] Averroes, tarihi bir ah-
siyet olarak alnma yerine, 13. yzyln kart
grlerinin sava arac olarak kullanld.
Yazl bir ekilde ifadesine cesaret edile-
meyen her trl gr bn Rdn diliyle
aktarld, yine onun ahsnda btn ar sis-
temlere ayrm yapmakszn sava ald. lk
olarak 14. yzyln teoloji temsilcileri gerek
Averroizmi [bn Rdlk] tashih etme giri-
iminde bulundular. Averroes yoluyla Paris,
Arapada yorulmu antik bilimlerle yaplan
en ar atmalarn merkezi oldu
94
.
13. yzyl asndan Averroes, Paris okulun-
da daha ok, tp ve tabiat felsefesi ereve-
sinde kuramsal abalarn tecessmdr. Bu
srete pratik tp alannda bn Sn merkezi
konumunu burada da muhafaza edebilmi-
tir
95
.
Fransz okullarna toplu bir baktan sonra
Schipperges, ngilizlerin Arabizm ile kar-
lamalar konusuna gemektedir
96
: Daha
Constantinus Africanusdan bir nesil sonra
[yani 12. yzylda] Anglo-Sakson kltr blge-
sinden araplam gney talya ve spanyaya
doru yeni ve kendiliinden gelen zmseme
dalgasna gtrecek olan bir g hareketi ba
gstermitir. Konu balangta tp deildir,
yeni bir matematik ve astronomidir. Bunlar
ayn zamanda yeni doa grnn ve dola-
ysyla da tbbn bilimsel olarak temellendiril-
mesinde ok byk bir neme sahip olacak-
lardr.
Anglo-Sakson ncler spanyol-Fransz
kltr havzasnda veya talyann gneyinde
93
a.e., s. 136.
94
a.e., s. 137-138.
95
a.e., s. 138.
96
a.e., s. 142 vd.
98
G R
yeni bilimle hayli canl bir ekimeye girdiler
ve yeni bilimsel materyalin geni kapsaml
ve orijinal bir zmseniine eritiler. Zira
onlar, eski okullarna dnmelerinden sonra
bu okullarn tozlanmln anlayarak ba-
lanan kabuklarn krmak istediler. Bylece
[getirilmi olan yeni materyal] ngilterede
13. yzyln bilim merkezlerinin yap malze-
mesi olmutur
97
.
Bu akmn en nemli temsilcisi Bathl Ade-
lard
98
(ki, faaliyeti 1116 ve 1142 yllarn
kapsar)dr. Fransa, spanya, talyada
bulunan zmseme merkezlerindeki ve
Suriyedeki uzun sreli ikametlerinden
sonra ngiltereye geri dnd. Arapadan
Latinceye yapt eviriler yoluyla Bathl
Adelard, nemli astronomik-astrolojik ve
matematiksel baz eserleri Avrupada eri-
ilebilir kld
99
. Muhtemelen o, Arap-slam
bilimlerinin yksek seviyesinin kendi kl-
tr evresininkine kar stnln dile
getiren sadece ilk ngiliz deil, belki de
97
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
98
Bathl Adelard hakknda bkz. Clagett, Marshall: Ad-
elard von Bath, Dictionary of Scientifc Biography Cilt 1
ierisinde, New York 1970, s. 61-64.
99
Bkz. Adelard of Bath. An English scientist and Arabist
of the early twelfth century, ed. Charles Burnett, Londra
1987, bu alma u makalelerden olumaktadr: Gibson,
Margaret: Adelard of Bath; Drew, Alison: The De eodem
et diverso; Evans, Dafydd: Adelard on Falconry; Burnett,
Charles ve Cochrane, Louise: Adelard and the Mappae
clavicula; Evans, Gillain: A note on the Regule abaci; Al-
lard, Andr: Lpoque dAdelard et les chiffres arabes
dans les manuscrits latins darithmtique; Lorch, Rich-
ard: Some remarks on the Arabic-Latin Euclid; Folkerts,
Menso: Adelards version of Euclids Elements; Burnett,
Charles: Adelard, music and the quadrivium; Mercier,
Raymond: Astronomical tables in the twelfth century;
Poulle, Emmanuel: Le trait de lastrolabe dAdlard de
Bath; Burnett, Charles: Adelard, Ergaphalau and the sci-
ence of the stars; North, John: Some Norman horoscopes;
Burnett, Charles: The writings of Adelard of Bath and
closely associated works, together with the manuscripts
in which they occur.
100
Adelardn Qustiones naturales isimli eserinin (Lat-
ince metin M. Mller tarafndan yaynlanmtr, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
31/1934/ zellikle s. 4 ve 12) iki pasajnn Margaret Gip-
son tarafndan (Adelard of Bath, a.y., s. 9 ve 16) evirisini
ilk Avrupaldr
100
. Yeni doa bilim bilgileri
ngilterede dier arac ahsiyetlerden birisi,
1079 ylndan 1095 ylna kadar Hereford ba-
piskoposu olan Robertus de Losinga
101
, bir
dieri de Malvernli Walcher (. 1135)dir. Bu
Lothringen doumlu bilgin talyay ziyaret
etmi ve 1091 ylnda ngiltereye dnmt.
O, zmseme srecini Bathl Adelard anla-
ynda devam ettirdi
102
. Bundan baka ayrca
Malvernde (Hereford civarnda) Herefordlu
Roger 12. yzyln ikinci yarsnda arabist
aratrmalar merkezi kurdu
103
.
Arabizm ve ngiltere konusu balamnda
Robertus Ketenensis ad unutulmamaldr.
Geri o bir ngiliz deildi fakat Schippergese
gre, dorudan doruya Bathl Adelardn
geleneini izlemitir. Eitimini ve donan-
mn Arap spanyaya borludur. Chartres
Okulunda faaliette bulunmutur ve 1147
ylndan itibaren Londrada olduu sapta-
nabiliyor. Arap cebirini ve kimyasn ngiliz
okullarna getiren odur
104
.
Anglo-Sakson resepsiyon ve zmseme
hareketinin nemli bir temsilcisi olarak 12.
yzyln ikinci yarsnda karmza Morleyli
Daniel kmakta. Cremonal Gerhardn
renci halkasna dahil olduu
105
Toledodaki
alyorum, burada hitap yeeninedir: We agreed that I
would investigate the learning of the Arabs to the best
of my abilty; you on your part would master the unsta-
ble doctrines of the French, ve of course God rules the
universe, but we may and should enquire into the natu-
ral world. The Arabs teach us that [unda anlatk ki,
ben Araplarn bilimini, gcm yettii kadar aratrmak is-
tiyorum; sen ise Franszlarn zayf doktrinlerine sahip ol-
mak istiyorsun, ve kukusuz, Allah kainatn hakimidir,
ama biz tabiat alemini aratryoruz. Araplar bize bunu
retiyor]; kr. Burnett, Charles: Adelard of Bath, Con-
versations with his nephew, Cambridge 1998, s. 91, 97-99,
s. 103; Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
101
Medizin, a.y., s. 149-150.
102
a.e., s. 150.
103
a.e., s. 150.
104
a.e., s. 151-152.
105
Bkz. Rose, Valenti: Ptolemus und die Schule von To-
ledo, Hermes (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s.
330.
G R
99
ikametinden sonra 1177 ylnda ok sayda
Arapa kitapla memleketine dnd. Bizzat
kendisinin bu eserlerden eviri yapp yap-
madn bilmiyoruz. Arabizm anlamndaki
etkisi Liber de naturis inferiorum et supe-
riorum
106
isimli eserinden daha ok kiisel
araclyla
107
olmutu.
Schipperges, Arap tbbnn Avrupa ortaan-
da alnp benimsenmesi konusundaki genel
panoramay, talya gneyindeki zmseme
akmlar hakkndaki blmle sonlandrmak-
tadr. ok deerli aklamalar, Arap fet-
hinden sonra 9. yzyldan 11. yzyla kadar
dou ile bat kltrleri arasnda doal bir
balant noktas olan
108
Sicilyadaki durum
hakknda canl bir tablo sunmaktadr.
Orada zmseme sreci zellikle Kayser II.
Friedrich (dnemi: 1212-1250) ahsyla yeni
bir nitelik kazand. Kayser kiisel eilimi
ve zel temaslar nedeniyle Arap kltr-
ne ynelmiti
109
. Bunun hangi tarzda ve
bu temaslardan doan rnlerin ne kadar
nemli olduuna ilikin soruya baka bir
balamda deineceiz. Burada sadece, zm-
seme srecine dahil olan ve Schipperges tara-
fndan bildirilen bilginlerin isimleri anla-
caktr. II. Friedrichin bilginler halkasnda-
ki en nemli ahsiyet Michael Scotusdur.
Bu filozof, kimyac, astrolog ve evirmen
110
,
Toledo ve Bolognadaki faaliyetlerinden
sonra Kayser tarafndan Palermoya arld.
Michael Scotus, Sicilyadaki eviri periyo-
duna spanyann bilimsel geleneinin ruh
106
Ed. Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de natu-
ralis inferiorum et superiorumArchiv fr die Geschich-
te der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
107
108
a.e., a.y., s. 164
109
a.e., s. 166.
110
Sarton, G.: Introduction to the history of science, Cilt
2, Ksm 2, s. 579-582.
ve tekniini beraberinde getirdi, bilhassa
yeni Aristoteles [Aristoteles Arabus], mete-
oroloji ve kimya alanndaki bilgisini
111
.
Onun tarafndan Palermoda evirilen eser-
ler burada dile getirilmeyecektir, ama yine
de Schippergese dayanarak Michael Scotus
adna deforme olan eviri yazn eilimine
iaret etmek istiyorum. Bu eilim, bilimler
tarihi asndan, kaynaklarla ne kadar ber-
bat bir iliki iinde bulunulduunu gster-
mektedir ve 14. ve 15. yzylda fevkalade
bilimsel olmayan ve karmakark risaleler
dourmutur. Paristeki bir el yazmasna
gre Michael Scotus Averroesu [bn Rd]
Yunancadan evirmitir!
112
ok daha vahim
bir rnekte, 16. yzyldan kalma bir el yazma-
s, uydurma bir Arapa metin zerinde yeil,
krmz ve siyah renklerde yazlm Latince
erhler iermektedir. Szde Arapa olan
yaz, ki yazarnn Pragl Michael Scotus oldu-
u anlalmaktadr, secreta natur bal
altnda birok batl inanc tbba sokmaktadr.
Schippergesin de iaret ettii gibi, bilim tari-
hi asndan nemli olan, tbba astrolojinin ve
bynn kartrlmas eilimi ve bu reti-
nin Arap otoritelere dayandrlarak tedavle
karlmas 16. yzyln balarna kadar takip
edilebilir
113
.
Arap tbbnn resepsiyonu ve zmsenme-
si srecine ilikin Heinrich Schippergesin
ok deerli sunumuna ynelik iaretimiz,
onun zetinden yaplacak u alntlamayla
sonlandrlacaktr
114
: Resepsiyon evresinin
tamamn younluu asndan ele alacak
olursak, resepsiyon akmlar grnts altn-
da ilk nce Constantinus Africanus, Bathl
Adelard ve Dominicus Gundissalinus gibi
bir initiator (nc) grubuyla karlarz.
Daha sonra Salerno ve Chartes gibi ehir-
111
112
a.e., s. 175.
113
a.e., s. 176.
114
a.e., s. 187-188.
100
G R
lerde ve ayn zamanda gney talyada ger-
ekleen, sreen fakat ok hzl ilerlemeyen
kuluka periyodu gelir. Bir dier grup pro-
pagatorist (propagandac, tantmc arac-
lar) grubudur, Petrus Venerablis, Toledolu
Raymundus ve Sicilyal II. Friedrich gibi.
Son olarak Cremonal Gerhard, Michael
Scotus, Hermannus Dalamata [Dalmayal]
gibi kiilerin evresinde beklenmi olan
veya Conchesli Wilhelm ve Petrus Hispanus
gibi ahsiyetlerle anlam kazanan realisatr
(gerekletiriciler) grubu.
zmseme grnts bakmndan u ayrm
yapabiliriz: Materyali tam anlamyla kayde-
den ve ona hakim olan saf resepsiyon evresi
ki, bu evre sadece 10. ve 11. yzylda matema-
tik ve astronomi iin dnlebilir. Takliti
resepsiyon evresinde ise kompendyum ve
kompilasyonlar yoluyla Arap bilimine ilikin
bir bilgi vermeye alld. Chartes ve Toledo
gibi merkezlerde yeni materyali yaratc bir
tarzda yorumlayan retici evre. Ve son olarak
13. ve 14 yzyl denemelerinde yarm kalan
kritik-sentezci bir zmseme evresi.
Bu blmde son olarak, resepsiyon ve zm-
senme sorununun daha nce ksmen kapsam-
l ekilde ortaya konulduu Arap-slam bilim-
leri alanlarndan olan kartografya ile beraber
corafya ele alnacaktr. Burada ncelikle
artc nokta, Arap-slam kltr evresinin
ok nemli seviyeye ulat bir bilimsel dal
olan yresel beeri corafyann klasik eser-
lerinden hibirisinin Avrupal kosmografla-
rn malumu olmamasdr. Hangi sebeplerden
dolay bu alana zg eserlerden hibirisinin
Latinceye evirilmedii sorusu uzun zaman-
dan beri beni megul etmektedir. Yoksa asl
neden, bu konuya ilginin eksiklii miydi? 4./10.
yzyln klasik corafya eserlerini bir kenara
brakacak olsak bile, el-drsnin Sicilyada
yazd corafyasnn etkisinin Avrupada
neden sadece onun haritalaryla snrl kald-
sorusu yantlanmam halde durmaktadr.
Corafya biliminin Avrupada Ortaadan
16. yzyla kadar kayda deer bir ilerleme
kaydetmemesini ve beeri corafyann Arap-
slam kltr evresinde tandmz dzeyine
Avrupada ancak 19. yzylda ulalabilmesi-
ni, belki de bu disipline ait temel eserlerden
hibirinin resepsiyon dalgalarnn birisi dahi-
linde Latinceye veya baka bir Avrupa diline
evrilmemesiyle ilikilendirmek doru olmaz
m?
Grnen o ki ber Yarmadasnda eviriler
yoluyla belirli lde tannan Arapa co-
rafya eserleri bile, spanyann komularnda
hibir ilgi grmemitir. Bu gzlemi bir rnek-
le daha belirgin klalm. Eb Bekir Amed b.
Muammed b. Ms er-Rz
115
(273-344/887-
955)nin Endls corafyas Portekiz Kral
Denis (1279-1325)in direktifiyle Arapa bil-
meyen Gil Peres isimli bir kei tarafndan
Mslman Maese Mohamed (el-Muallim
Muammed)in ifahi evirisine dayanlarak
Portekizceye evirilmitir. Bu eviriden bir
Kastilyanca versiyon ve birok Kastilce uyar-
lama ortaya kmtr
116
. Portekizceye evril-
meden nce bu kitabn spanyada hayli nl
olduu anlalyor. Orta a uzman Fransz
115
1, s. 231.
116
Bkz. Lvi-Provenal, E.: La Description de lEspagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de loriginal
arabe et traduction franaise, Al-Andalus ierisinde
(Madrid, Granada) 18/1953/51-108, s. 52.
G R
101
P. Gautier Dalch
117
tarafndan yaplan bir
aratrma sonucunda biliyoruz ki Historia
veya Chronica Pseudo-Isidoriana isimli ese-
rin muhtemelen 12. yzylda yaam olan
anonim yazar, ber Yarmadas tasviri ve
haritasn er-Rznin kitabndan almtr.
Geri, Gautier Dalch burada Arap kl-
trnn Latin kltrne olan etkisinin has-
sas bir olgusunu
118
grme eilimindedir,
fakat bu durumda etkilemenin sadece ber
Yarmadas ile snrl kald grnmektedir.
Avrupaya ulaan tasvir karakterli Arap co-
rafyasnn imdiye dek bilinen en eski eseri
1550 ylnda Della descrittione dellAfrica et
delle cose notabili che ivi sono adyla Gian
Battista Ramusio tarafndan Navigationi
et viaggi koleksiyonu ierisinde yaynlanan
Afrika tasviridir. Bu tasvir, nceden talyan
esaretine dp Leo Africanus adyla vaftiz
edilen kuzey Afrikal el-asan b. Muammed
el-Vezzn tarafndan yazlmtr. Bu kitabn
hem haritalaryla hem de mkemmel tasvir-
leriyle 16. ve 17. yzyl talyan bilginlerini
derinden etkiledii hususu yukarda (s. 77)
anld.
Yine hayrete dren bir dier husus harita-
larn aksine yukarda bahsedilen el-drsye
ait eser metninin ge dnemde ve ar ksaltl-
m, hatta neredeyse tahrif edilmi bir redak-
siyonla Avrupada tannm olmasdr. Bu
metin ilkin 1592 ylnda Romada basld ve
1600 ylnda B. Baldi tarafndan talyancaya
ve 1619 ylnda iki Maronit Gabriel Sionita
ve Johannes Hesronita tarafndan Latinceye
evirildi
119
. Fakat Latince eviri, yazar el-
drs ad anlmakszn, Geographie Nubiensis
(Sudanlnn Corafyas) diye yaynland ve
uzunca bir sre bu ekilde alntland.

117
Notes sur la Chronica Pseudo-Isidoriana, Anuario
de estudios medievales ierisinde (Barcelona) 14/1984/13-
32.
118
a.e., s. 14.
119
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82; Oman, G.: Encyclo-
paedia of Islam ierisinde ilgili madde. New edition Cilt 3,
Leiden 1971, s. 1033.
Arap-slam beeri corafyas geni lde ve
uzun zaman spanya d Avrupada bilinme-
mi olarak kaldysa da, bugn biz kukusuz,
Arap-slam kltr evresine ait matematiksel
corafya ve kartografyann 11. yzyldan 18.
yzyla kadar Avrupal ardllarn ok derin-
den etkilediini tespit edebiliyoruz.
Matematik corafya asndan ncelikle u
belirtilmelidir: nemli bir blm kartogra-
fik n bilgilendirmeden ve yaklak 8000 yerin
koordinat izelgelerinden oluan Ptoleme
Corafyas 15. yzyla kadar Latin dili bl-
gesinde bilinmiyordu. Kaybolduu varsay-
lan Yunanca orijinalini ilk olarak Bizansl
Maximos Planudes 13. yzyldan 14. yzyla
gei srasnda yeniden bulduunu bildiriyor.
Bu eserin Latince evirisi Jacopo Angeli
(Jacobus Angelus) tarafndan 15. yzyln
balarnda yapld
120
.
Matematiksel corafyann Eb er-Reyn el-
Brn (. 440/1048) tarafndan yazlan temel
eseri Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin ne yazk ki Avrupaya
ulamad. Enlem-boylam derecelerine ve
bunlarn el-Brnden nceki zamanlarda
nasl ve hangi tarzda belirlendiine ilikin bir
tasavvuru Avrupa, daha 10. yzylda Arap
spanyayla temas sayesinde tektk halde ve
daha sonra 11. yzylda bu kavramlarn ve
hesaplama ileminin nemli bir yer tuttuu
ilk Arapa astronomik eserlerin youn bir
ekilde evirilmesiyle elde etmiti.
Henz 10. yzylda, daha sonra Papa II.
Silvester olacak Aurillacl Gerbert (.
1003)e atfedilen usturlabn tad i diskte
baz enlem bilgileri grlyor. Kaydedilen
deerlerin ve izgilerin slam dnyasnda
bulunan blgelerle ilgilidir, 4. enlem derecesi
(42) Romayla ilgilidir. Bu deer de (4140
olarak) 9. yzyldan beri Arap koordinat
izelgelerinde kaydedilmi olan enlem dere-
120
102
G R
celerine aittir. Oysaki Gerbertin yazlar,
onun matematiksel corafya bilgisine sahip
olduuna dair herhangi bir unsur iermemek-
tedir
121
.
Yedi iklim izelgesini taklit halde alntlayan
bildiimiz en eski Latince eser, Benedikt
rahipler grubu mensubu Hermannus
Contractus (Reichenaulu Hermann, 1034-
1054)un yazar olarak gsterildii De compo-
sitione astrolabii isimli eserdir
122
.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonu sreci-
nin hayli ilerledii 12. yzyln ilk yarsnda
belirli kavramlar, definisyonlar, yntemler ve
matematiksel corafyann verileri Arap astro-
nomisinin baz elkitaplarnn tercmesiyle
Avrupaya ulamtr. 1120 ve 1130 yllar ara-
snda Bathl Adelard, Muammed b. Ms
el-rizm (el-Memn dneminde faaliyette
bulundu, 198-218/813-833)nin Eb el-sm
Mesleme b. Amed el-Mecrt (. 398/1007)
tarafndan yeniden gzden geirilen astro-
nomik izelgelerini evirdi. Latin dnyasna
sinsn fonksiyonu ve kullanl sadece bu
yolla ulam deildir. Matematiksel coraf-
yayla gelecekteki uralarda yardmc ara
olarak ok daha nemlisi, bu izelgede bildi-
rilen ve herhangi bir yerin enlemini bulmaya
yarayan drt kuraldr. Bylelikle ilk olarak el-
rizmde karlalan u metot bilinir hale
geldi: Bir dolay kutupsal yldznn bulunduu
en st ve en alt noktalardan kutup yksekli-
ini ve bununla ilikili olarak bir yerin corafi
enlemini belirleme
123
. Ayrca anlmaldr ki
algorithmus terimi ve bu terimle ilintili
olan trevler, bu matematiki ve astronom el-
rizm adnn bozulmu ekline bal bulu-
nuyor.
121
122
a.e., Cilt 10, s. 206.
123
a.e., Cilt 10, s. 209.
Muammed b. Cbir el-Battn (.317/
929)nin astronomi elkitab hemen hemen
ayn zamanda, ilk kez Tivolili Platonun
evirisi olarak, ikinci kez ise ok ksa sre
sonra Robertus Ketenensisin evirisi halinde
Avrupaya ulamtr. Matematiksel corafya
bak asndan bu kitap, sadece kresel tri-
gonometri iin nemli balanglar ve enlem
derecelerini bulmaya yarayan kurallar ier-
memekte, ayrca kapsaml bir corafik koor-
dinatlar izelgesini de tamaktadr
124
.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern
(218-247/833-861 yllar arasnda faaliyette
bulunmutur) tarafndan yazlan Arap astro-
nomisinin bize ulaan en eski elkitab, yak-
lak 1130 ylndan itibaren yaplan birok
evirisiyle Latin dnyasna ulamtr. Bu
eviriler yoluyla Avrupaya, biraz nce bahse-
dilen iki eserden ok daha ak seik formda,
Halife el-Memnun direktifiyle gerekleen
bir derecelik meridyen uzunluu lmnn
sonucuna gre (562/3 mil) yeryz byk-
l tasavvurunu ve yedi iklimdeki meskn
blgelerin blmlenme bilgisi ulamtr.
Yine bu kitap, iklimlere gre lkelerin ve
ehirlerin bir listesini koordinatsz bile olsa
iermektedir. Bu kitabn 13. ve 14 yzyl-
da Robert Grosseteste, Albertus Magnus,
Ristoro dArezzo ve Dante Alighieri gibi
ahsiyetleri ok derinden etkiledii bilinmek-
tedir. Hatta Johannes Regiomontanus, 1464
ylnda Padua niversitesinde el-Fernnin
kitab hakknda dersler vermekteydi
125
.
Avrupada bu gelimeyle uyumlu bir ekil-
de, Arap astronomisinin ad geen el kitap-
124
125
a.e., Cilt 10, s. 210.
G R
103
larnn ilk evirilerinden hemen birka yl
sonra, corafik yerlerin derleme tr ilk
izelgeleri dodu. Bunlardan biri 1139-1140
yllarnda Raymundo adnda bir Marsilyal
tarafndan derlenen Liber cursuum plane-
tarum isimli eserdeki izelgedir. Derleyen,
kulland eserlerin evirmenlerinin isimle-
rini grmezden gelmekte ve kendisini Arap
bilimlerinin ilk evirmeni olarak tantmak-
tadr
126
. Geri, bir dizi Arap ve Avrupal
otoritenin ismini anmaktadr, fakat onlarn
eserlerini ok byk bir ihtimalle almasn-
da kullanmamtr. Dier yandan kendisini
ez-Zerlnin
127
taklitisi olarak grmekte,
hatta 1139 ylnda izelgeleri yanl olan iki
bilginle tarttn bildirmektedir. Bizim zel
konumuz asndan, bu kitapta bulunan izel-
gelerden birisinin sadece Arapa kaynaklar-
dan alnan 60 ehrin koordinatlarn iermesi
nemlidir. Burada kaydedilen veriler birok
Arapa eserden alnan koordinat izelge-
lerinin, olduka erken (spanya zerinden)
Avrupaya gitmi olduunu gstermektedir.
Kompilatr bu koordinatlarn ayn cinsten
yapsn ve boylam derecelerinin ksmen fark-
llk gsteren sfr meridyenlerine gre sra-
lanmasn anlayamamtr. Geneli itibariyle
sylecek olursak en eski Latince kompilas-
yonun Arap astronomisinden armac bir
tarzda olmas zcdr.
Latin dnyasnda baz Avrupa ehirlerinin
koordinat izelgesini geniletmeye ynelik
en eski deneme 12 yzyln sonuna doru
yaplm grnyor. Bu abay, Arapa eser-
lerin mehur evirmeni Cremonal Gerhard
(. 1187)a atfedilen Theorica planetarum
isimli eserde grmekteyiz. Yazar bu eser-
de Fransa, talya, spanya ve baz Avrupa
126
Bkz. Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval
science, New York 1924, s. 96-98; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 210.
127
Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, Paris
ehirlerinin, istisnasz Arapa kaynaklara
dayanan koordinatlarn veriyor. Ne var ki
karmak yollarla ulalan bu koordinatlarn
gerekle hi bir ilgisi yoktur. Buna gre Paris
Romann yaklak 4 dousunda (gerekte
950 bat), Toulousen ise 16' gneyinde
(gerekte 515' kuzey) bulunmaktadr
128
.
Arap yer izelgelerinin evirileri veya uyarla-
malar ve bunun zerine ina edilen kompi-
lasyonlar veya koordinatlar bulma yntem-
lerini tantmalar 13. yzylda o kadar yayl-
mt ki bundan byle adm adm spanya d
Avrupada da, enlem ve boylam derecelerini
tespite ynelik gayretler kendisini gstermeye
balad. Bildiimiz kadaryla Ristoro dArezzo
(. 1282 sonras), kendisini bu geliim mecra-
snda, bir yerin enlem derecesini astronomik
olarak belirleyebilecek durumda hisseden ilk
talyandr. Doduu ehir Arezzonun enle-
mini 4215' olarak, yani sadece 113' lk bir
yanllkla tespit etmiti
129
.
Avrupann o dnemde Arap-slam mate-
matiksel corafyas asndan ulam olduu
en yksek zmseme basama kendisini bir
Fransisken olan Roger Bacon (1214-1292)da
gstermektedir. Onda, kendi kltr evresi-
nin bilinen tek erken dnem, enlem-boylam
derecelerini gz nnde bulundurarak bir
harita izimi denemesini bulmaktayz. Bu
arada onun, Latin dnyasnda enlem-boylam
derecesi bilgisinin hl bulunmadna ve
bunun da Papaln, Kayserliin ve Kralln
destekleri olmakszn baarlamayacana
dair ikayetini duymak bizim iin aydnlat-
cdr
130
. Okuyucuya gerekli boylam ve enlem
derecelerini kendisi bulmu gibi gsterme-
yip kaynak olarak astronominin nn unu
(tabi ki ez-Zerlnin kitabnn Latince
evirisi) ve Boylam ve Enlem Dereceleri
128
129
a.e., Cilt 10, s. 225.
130
a.e., Cilt 10, s. 216.
104
G R
izelgelerini (muhtemelen Toledo izelge-
leri ve bundan yaplan taklitler) anmaktadr.
Eli altndaki kaynaklarn koordinatlarnn
hibir ekilde bir dnya haritas veya sadece
bir para-harita izmek iin bile yeterli ola-
mayaca bir tarafa, bu koordinatlar farkl
sfr meridyenlerine gre kaydedilmi olduk-
lar iin birbirlerinden hayli byk farkllklar
gstermekteydi.
Toledonun 11 batsnda bulunan sfr merid-
yeni dnda Roger Bacon, yeri bu ehir-
den 2830' batya kaydrlm deeri, kendi-
sinin verum occidens - gerek bat olarak
isimlendirdii meridyeni de bilmektedir. Bu
deeri, alternatifi olan ve Endlsl dier
astronomlarn yaymaya altklar 29 ye
tercih etmektedir
131
. Bunu temellendirme-
si kesinlikle gsrtermektedir ki Bacon, sfr
meridyeninin (yerinin) Kanarya Adalarnn
1730' batsna kaydrlmasnn Arap astro-
nom ve corafyaclarn 5./11. yzyln bala-
rnda Toledo ile Badat arasndaki boylam
derecelerini radikal bir tashihe tabi tutma-
larnn sonucu olduunu bilmemektedir. Bu
tashih sonucunda Akdeniz hemen hemen
gerek boylamna kavumutu.
Gerekli boylam ve enlem derecelerinin
eksikliine ramen Roger Bacon, bir iddi-
aya gre bir harita izmi ve bir kopyas-
n dnemin papasna hediye etmiti. Baz
aratrmaclar, (bize ulamayan) bu haritada
globular projeksiyon olarak yeryuvarlann
kuzey yarmkresiyle snrl bir tasviri dn-
me eilimindedirler. Bu durumda tabi ki u
soru sorulur: Bizzat kendisinin de yaknd-
gibi, Latin dnyasnda enlem ve boylam
131
Bacon, Roger: Opus maius, ed. John H. Bridges, Ox-
ford 1897, Tekrarbasm: Frankfurt 1964, Cilt 1, s. 299; n-
gilizce evirisi Robert B. Burke tarafndan, Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 319; Duhem, P.: Le systme du monde, a.y.,
Cilt 3, s. 503-504; Wright, J.K.: Notes on the knowledge of
latitude and longitude in the Middle Ages, Isis 5/1923/75-
98 (Tekrarbasm: Islamic Geography ierisinde Cilt 23, s.
113-136); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, 217.
dereceleri bulunmamakta idiyse, Bacon ne
izebilirdi? Bildii snrl saydaki deerleri
birbirini tutmayan koordinatlar, ky izgileri
olmakszn Latin dnyas dndaki dnya-
y da kartografik olarak tasvir edebilmek
iin yeterli miydi? Yoksa onun daha ziyade
Arap-slam kltr evresi kaynakl bir model
harita, belki de byk bir ihtimalle, globu-
lar projeksiyon ieren el-Memn corafya-
clarnn dnya haritas m eline gemiti?
Bu soruyu cevaplandrmaya alrken onun
ada olan Albertus Magnusun, sadece bir-
ka yeri ematik olarak kabaca basitletiren
ve gereklie aykr bir formda tasvir eden
ilkel haritasn da gzden rak tutmamalyz.
Burada ayrca, yeryznn dairesel tasvirinin
Roger Baconn yeryznn ekline ilikin
tasavvuruyla apak eliki iinde olaca-
n da dikkate almalyz. bn Rdn gney
yarmkrenin yaanabilirliine ilikin re-
tisinin yanl anlalmas sonucunda o, bir
yandan kutuplarda yeryuvarlann ortasnda
bulunduundan ok daha byk su ktleleri
bulunduuna ve yeryuvarlann ortasnda
bulunan sularn ise douda Hindistan ile
batda spanya arasnda uzanmakta olduu-
na inanrken, dier yandan da birinin kuzey
dnm dairesinde dierinin ise ekvatorda
bulunduu Syene isimli iki yerin varl tasav-
vuruna dayanmaktayd. Bylece o, Opus mai-
us
132
isimli eserinde izdii u iki kubbeli
dnya tasavvuruna varmt:
132
Bacon, Roger: Opus maius, a.y., Cilt 1, s. 294, 304; n-
gilizce evirisi, a.y., Cilt 1, s. 315, 329; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 218-219.
Principium Indiae
P
o
l
u
s
M
e
r
i
d
i
o
n
a
l
i
s
P
o
l
u
s
B
o
r
e
a
l
i
s
Principium Hispaniae
G R
105
Matematiksel corafyann basit yntemleri
ve Arvupann el-Fernnin astronomi elki-
tabnn defalarca evirisi yoluyla rendii
saysal deerleri Albertus Magnus (yakla-
k 1200-1280)da aka grlmektedir. De
clo et mundo isimli eserinde onun, Halife
el-Memn tarafndan yaptrlan yeryz
lmlerini bildii grlmektedir. Albertus
bu lmlerde elde edilen bir meridyen dere-
cesinin uzunluunun 56
2
/
3
mil olduunu ve
ayrca Arap ve Latin milleri arasndaki fark
bilmektedir
133
. Yine onda, yedi iklimin el-
Memn corafyasndan tandmz kuzey
ve gney snrlarnn derece bilgilerine rastla-
maktayz. Albertus Magnusun burada sade-
ce tam derece rakamlarn alm ve dakikalar
brakm olduu aka grlmektedir
134
.
Yine aydnlatc bir baka nokta Albertusa
(veya ayn zamanda Roger Bacona) nispet
edilen Speculum astronomi isimli kitapta
skenderiyenin corafik boylamnn Ptoleme
Corafyasndaki (6030') olarak grnen
deerine kyasla (5120') olarak ksaltlma-
sdr, ayrca bu ksaltma Ptolemenin Kanon
una dayandrlmaktadr. Bu tashihin ilk
olarak el-Memn corafyaclar tarafndan
yapld kesinlikle ispat edilebilir
135
.
Arlkl olarak Arapa astrolojik ve astro-
nomik kaynaklarn kompilasyonundan ibaret
olan bu kitaptaki aklamalardan rahatlkla
anlalr ki yazar Toledodan geen daireyi
sfr meridyeni ve Arini merkez meridyenin
balangc olarak tanmtr. Baka bir yerde
yazar, ok sayda astronomik izelge tan-
dn ve bu izelgelerde Marsilya, Londra,
Toulouse veya Parisin sfr meridyenin yeri
olarak kabul edildiini bildirmekte ve ayr-
ca, bu son iki ehrin 4047' lk boylama ve
4910' lk bir enleme sahip olduunu belirt-
133
134
a.e., Cilt 10, s. 223.
135
a.e., Cilt 10, s. 221.
mektedir. Avrupada 13. yzyln ikinci yar-
snda bile nemli ehirlerin boylamlarna ve
birbirleri arasndaki boylam farklarna ilikin
berrak bir tasavvurun olmad izlenimi sade-
ce bu yanl deerlerden renmiyoruz
136
.
Arap-slam kltr dnyasnn matematik-
sel corafya alannda ulat kazanmlarn
Avrupa tarafndan adm adm alndnn
ve benimsendiinin daha belirgin izlerine
Dante Alighieri (1265-1321)de rastlanmak-
tadr. Onun astronomisi gibi kosmografisi de
el-Fernnin elkitabna baldr. Dante bu
kitaptan sadece iki Latince evirisinden deil,
ayn zamanda Franszca eviriye gre hazrla-
nan talyanca versiyonundan yararlanmtr.
el-Fernnin yedi iklim tasviri Dantede en
ince ayrntsna kadar ortaya kmaktadr.
lahi Komedyadaki Arap matematiksel co-
rafyasndan alnm baz boylam ve enlem
dereceleri, onun bu balamda da Arap kay-
naklara bal olduunun ve muhtemelen eli-
nin altnda bir Arap haritas bulunduunun
iaretleridir
137
.
Bize kadar ulaan Avrupal koordinat izel-
geleri, 14. yzyln bandan itibaren bu
konuya ilginin artt ve ilgi duyanlar evre-
sinin zamanla geniledii izlenimi uyandr-
maktadr. Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland [slamda matematiksel corafya
ve kartografya; bunlarn Avrupada devam]
isimli almam esnasnda yz kadar izel-
geyi incelemem sonrasnda onlarn dou
ve karakterlerine dair elde ettiim tasav-
vur burada tekrar edilecektir
138
. Bahsedilen
izelgelerin bir ksm Arapa orijinallerin
evirileridir, bir ksm da Toledo izelgele-
rinin taklididir ve bir ksm da bu taklitlerin
gelitirilmiidir, eer ortaya k tarihleri
yaklak 1250 ylndan nceye rastlyorsa. 13.

136
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 221-222.
137
a.e., Cilt 10, s. 224.
138
a.e., Cilt 10, s. 230.
106
G R
yzyln son eyreinden itibaren Arap ve
Arap-spanyol ncler tarafndan baarl-
m olan izelgelerin geliimleri Avrupada,
bulunan yerler bakmndan hereyden nce
spanyada hz kazanmtr. Gelitirilen ver-
siyonlar Alfons izelgeleri adyla yaynlan-
mtr. 14. yzyln bandan itibaren slam
dnyasnn dousunda yaplan baz izelgeler
Bizansl bilginler tarafndan Yunancaya ev-
riliyordu. Bu izelgeler 15. yzyln bandan
itibaren Avrupaya ulamaya balam gr-
nyorlar. Avrupada 15. yzylda derleme
tr almalar, bir yandan mevcut kaynak-
larn koordinatlaryla birlikte yer adlarnn
seilmesinden ibaret iken, dier yandan da
Avrupadaki yerlerin, hangi prensibe daya-
narak elde edildikleri sorusu bir yana, koor-
dinatlarnn eklenmesinden ibaretti. Grl-
d kadaryla baz derlemeciler, mevcut
haritalar kaynak olarak ilaveten kullanma-
y ihmal etmemilerdir. Deiik tarihlerden
gelen ve farkl sfr meridyenlerine gre elde
edilmi deiik kaliteli koordinatlarn ora-
dan buradan ylesine toplanmas yeterin-
ce karkla yol aarken, 15. yzyln ilk
eyreinden itibaren Ptoleme Corafyasnn
evirilmesiyle yeni bir karmaa ortaya kt.
Bu durumda talyadan baka bilhassa
Almanyada, Regiomontanus ve Nrnberg
ekolnn dier mensuplar gibi bir bilginler
grubu, yarm yzyl veya biraz daha uzun bir
sre sistemlerini Ptoleme koordinatlar ze-
rine kuruyorlard
139
.
Ptoleme Corafyasnn Yunancadan Latin-
ceye evirilmesiyle (1406) ve zellikle ilk
basksndan (1477) sonra Avrupada onun
zengin malzemesine sahip olunmakla bera-
ber, yeni zorluklarla da yz yze gelindi. Zira
daha nce Arapa izelgelerden koordinat-
lar alnmt ki, bunlar ksmen Ptolemenin
139
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 230-231.
tashih edilmi verileriydi. Bunlardan bazlar
Akdenizin dou-bat ekseninin tashih edilmi
53 olan boylam, dier taraftan Atlantikte
1730' batya kaydrlm sfr meridyeni ve
Ptolemeden farkl yeryz evresi uzunluu
ve buna bal olarak Arap corafyaclarda
geerli olan meridyen derecesi uzunluunun
56
2
/
3
mil olmasdr (Ptoleme tarafndan al-
nan Poseidoniosun beyz Stadionu [Eski
Yunanda 179-213 m. arasnda bir uzunluk
ls] karsnda). Btn bunlar ii daha da
zorlatrc ve karmak hale getiriyordu
140
.
Ptoleme Corafyasna yeniden dnn
sonularndan birisi de, Avrupadaki bilgin-
lerin bir blmnn, nce Poseidonios tara-
fndan tahmin edilmi olup sonra da Ptoleme
tarafndan kabullenilen bir derecenin 500
stadyonluk uzunluunu yeniden kullanma-
lardr ki, buna gre bir meridyen derecesi
el-Memn corafyaclar tarafndan belir-
lenen ve uzun zamandr Avrupada bilinen
56
2
/
3
mil yerine 62
1
/
2
Roma mili olarak deer-
lendiriliyordu
141
.
Yaklak 100 yl boyunca geerli boylam l-
snden kaynaklanan kargaa sonrasnda bir
meridyen derecesini yeniden belirlemeye
ynelik birok deneme yaplmt. lk dene-
meyi Fransz Jean Fernel gerekletirmiti.
Asl meslei hekimlik olan bu ahs 1525
ylnda Paris ile Amiens arasndaki mesa-
feyi posta arabas tekerleklerinin dnn-
den tespit ekmekle nerek bir derece-
nin uzunluunun 110,602 metre olduu ve
yeryz evresinin 39.817 kilometre olduu
sonucuna ulayordu. Onun, birok belir-
sizliklere ramen bylesine artc derece-
de iyi bir sonuca ulamas ardl Willebrord
Snelliusu kukulandrmt. Snellius diyor
ki: Fernel, Arap derece lmlerini keyfi
140
141
a.e., Cilt 10, s. 280.
G R
107
bir tarzda geometrik admlara dntrd,
adalar da gz kamatrc bir sonula
yanltlm oldular. Aslnda o, ulat bu
sonuca ramen boylam lm balamnda
kendisine model tekil eden Araplardan ok
geride kalmtr
142
.
Bir meridyen derecesinin uzunluunu
lme denemelerinde biraz nce ad geen
Hollandal bilgin Willebrord Snelllius (1580-
1626) yksek bir bilimsel kaliteyi gsteriyor.
Bunu yaparken bir triangulasyon [gen-
ler zinciri] formundan yararland. Bununla
birlikte, iki k yerinin enlem derecelerini
verecek olan kutup yksekliklerinin hatal
yaplm lleri yznden yeryz evresi
lmnde ok kk bir deere ulat
143
.
Dorusu bugn ben, modern corafyann
ne zamandan beri yeryz evresi iin el-
Memn corafyaclarnn ulat deerden
daha kesin bir deere sahip olduunu bilme-
mekteyim.
Ptoleme Corafyasnn Latince evirisi ilk
basksnn (1477) etkisiyle enlem-boylam
derecelerinin belirlenmesindeki geliimin
Almanlarda byk lde, talyanlarda ise
tamamen kesintiye urad
144
periyotta
Eb el-Fid (. 732-1331)nn corafi eseri
(Tavm el-Bldn), karlatrmal koordi-
nat izelgeleriyle Avrupaya ulat
145
. 1534
ylndan itibaren slam dnyasnda eli ve
misyoner olarak birka yl geiren Fransz
oryantalist Guillaume Postel, bu kitabn
bir nshasn stanbuldan Parise getirmi-
ti. Cosmographiae compendium adl eseri
(Basel 1561) iin faydal grd ksmlar
evirdi ve Avrupa haritalarnda, zellikle
Venedik haritalarnda bulunan yer pozis-
142
Peshel, O.: Geschichte der Erdkunde bis auf Alexander
von Humboldt und Carl Ritter, gzden geirilmi ikinci
bask S. Ruge tarafndan, Mnih 1877, s. 394; Wolf, R.:
Geschichte der Astronomie, Mnih 1877, s. 169; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, 280-281.
143
Peshel, O.: a.e., s. 396; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
144
Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, Cilt 5, pilo-
gue, Paris 1857, s. 192; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
145
yonlarn tashih etmek iin, evirdii blm-
lerden izelgeler oluturdu. 1554 ylnda
Postel, yukarda ad geen, Navigationi et via-
ggi isimli eseri toparlayp yaynlayan talyan
bilgin Gian Battista Ramusioyu bu izelge-
lerden haberdar etti. Bu ahs da bunlar hari-
tac Giacomo Gastaldiye tantt. Belki de her
iki bilgin Eb el-Fidnn kitabn bir Latince
evirisinde kullanma olanana sahip olmu-
lardr. Ramusio bu eserden kk bir koordi-
natlar sekisi almtr ve bu kitabn bulunuu-
na dair sevincini u kelimelerle ifade etmek-
tedir: Bu eser bugn ilahi bir ltuf olarak
gn na kmtr. Ksa bir sre ierisinde
kitabn btn Avrupaya yaylan bu hreti
ngiliz bilgin Richard Hakluyt (. 1616)da
bu eseri edisyon yoluyla daha geni ilgililer
kitlesine ulatrma arzusunu dourmutu. Bu
amaca ynelik olarak 1583 ylnda bu kitabn
Suriyede yani Eb el-Fidnn memleketin-
de bulunan bir yazmasn aratrmt
146
.
Eb el-Fidnn kitabnn yaygn hretine
John Deenin bugne kadar yaynlanmam
Volume of Great and Rich Discoveries isimli
eseri de ahitlik etmektedir. Bu eserde, bir-
ok eyin yan sra 1570li yllarda, Asyann
Arktik kys boyunca ilerlenerek Tabin
burnuna gemi ile ulalabilecei ynndeki
dncelerin yeni ortaya ktklar da rivayet
edilmektedir. Bu, Dou Asyaya kuzeyden
deniz yoluyla ulalp ulalamayaca soru-
nudur. Bunu, dnemin ok nemli iki harita-
cs Gerhard Mercator ve Abraham Ortelius
yadsrken, John Dee bu yolun katedilebilece-
ini savunuyordu. Bu noktada John Dee, Eb
el-Fidnn Kuzey inin ve kuzeyde Rusya
ile birlikte Asya kysnn birbirleriyle balan-
tl olduuna ynelik bilgilerine dayanmak-
tadr ve bu bilgiyi u ekilde nitelemektedir
a record worthy to be printed in gold [altn
harflerle yazlmay hak eden bir kayt]
147
.
Eb el-Fidnn kitab en byk takdiri
Alman bilgin Wilhelm Schickard (1592-
146
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 79-80.
147
a.e., Cilt 11, s. 80.
108
G R
1635)da buldu. Wrtemberg Dukalnn
arazi lmleriyle grevlendirilmi olan bu
ok ynl bilgin, bilinen eski meskn dn-
yann byk bir blmnn matematiksel
kapsanabilmesini salamak amacyla corafi
olarak yer belirlemeye ynelik verileri ok
daha byk bir erevede toplamak arzusu
iindeydi. Corafi boylamlar bulma metot-
larnn o dnemde yetersiz durumda oldu-
unun farkndayd. Gvenilir corafi verileri
bulmaya ynelik aratrmasnda Schickard,
el-drsnin daha nce sz edilen kitab-
nn ksaltlm versiyonundan yaplan Latince
eviriye rastlad, fakat kendi hedefi asndan
bunun ok faydal olmadn grd
148
.
Yllar sren abalar ve yazmalardan sonra
Schickard, 1631 ylnda Eb el-Fidnn
Tavm el-Bldn isimli eserinin, Viyanal
oryantalist Sebastian Tengnagelin mlkiye-
tinde bulunan bir el yazmasn dn alabildi.
lk i olarak bu kitab Latinceye evirmeye ve
erh etmeye balad, fakat zamansz lm
sebebiyle bu alma sonlanmad. Bu el yaz-
masyla youn olarak urat yaamnn son
drt ylnda elde ettii rn, yer yer eksik
olmakla birlikte, kelime kelimesine yaplm
Latince eviridir. Bu eviriye, ift sayfann
sa yarsnda bizzat kendisi tarafndan kopya
edilen Arapa metin ve aklayc kenar not-
lar yer almaktadr.
Schickardn abalar gstermektedir ki o,
matematiksel corafyaya ilikin ok saydaki
nemli Arapa kayna ve eski meskn dn-
yann Arap-slam corafyaclar ve astronom-
lar tarafndan 7./13. yzyldan 10./16. yzy-
ln sonuna kadar yaplan son derece gelimi
enlem-boylam an bilmiyordu
149
.
Avrupada haritalarn ve koordinat izelge-
lerinin birbirleriyle irtibatsz halde yan yana
bulunduklar gerei 17. yzylda da gzle-
nebilir. Dneminin nl corafyaclarndan
birisi olan Giambattista Riccioli (1598-1671)
148
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82-83.
149
a.e., Cilt 11, s. 84.
yaklak 2200 koordinat toplayan izelgesine
dair unlar sylemektedir: Hemen hemen
saysz olan sadece corafi dnya haritalar ve
lke haritalar deildir, ayn zamanda nemli
yerlerin enlem ve boylam cetvelleri de say-
szdr. Fakat bunlar, sadece saniyelerde deil
sklkla tam derecelerde de birbirlerinden o
kadar ok farkllk arz etmektedir ki insann
buna kar olan inanc sarslyor ve yeryz
seyahati ve tasvirinde en iyi klavuz olarak
kimin takip edilecei bilinmiyor
150
.
17. yzyln son eyreinde corafi boylam
farkllklarn bulmada yeni bir evre balad.
Daha nce 1610 ylnda Galilei, teleskobu ile
Jupiter uydularn kefetmiti fakat ilk ola-
rak imdi onlarn immersion [gk cisminin
dierinin glgesine girmesi] ve emersiyonu
[uydunun gezegenin glgesinden kmas]
genel kullanlabilirlikleri iin belirlenebildi.
Bylelikle Jpiter uydularnn corafi boy-
lamlarn belirlenmesi amacyla gzlemlenme-
si ay tutulmalar gzlemlerinin yerine gee-
bildi. Bu gelimeyi tamamlayan baar, XIV.
Louis tarafndan Pariste kurulan Bilimler
Akademisi, aktiviteler ve gzlemler ere-
vesinde astronom Dominique Cassini (1625-
1712)ye aittir. lk olarak sz konusu olan ey,
Fransa haritasnn dzeltilmesi, daha sonra
ise ok daha iddial olan u grevdir: Daha
byk kta paralar ktlelerinin oranl ola-
rak ksaltlmalar veya deitirilmeleri yoluyla
tm dnya haritasnn tashih edilmesi
151
.
Bu grevi gerekletirmenin yeryznn
kk bir blgesi iin bile ne denli zor, ne
kadar masrafl ve ok zaman isteyen bir ey
olduu ok kolay anlalabilir. Cassininin bir
rencisi ve meslekta olan Jean Matthieu
de Chazelles (1657-1710) tarafndan 1693
150
Riccioli, G.: Geographia et hydrographia reformata,
Venedig 1672, s. 388-409; Sandler, Chr.: Die Reformation
der Kartographie um 1700, Mnih ve Berlin 1905, s. 3a;
151
Sandler, Chr.: Die Reformation der Kartographie um
1700, a.y., s. 66; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140.
G R
109
ve 1696 yllar arasnda Akdenizin boyla-
mn tashih iin yaplan bir bilimsel aratr-
ma gezisinin neticesi, Kahire, skenderiye ve
stanbulun enlem ve boylamlaryla, Larnaka,
Dimyat ve anakkale Boaznn enlemlerini
bulmakla snrl kalmt
152
. Elbette bu kadar
glkler elde edilebilen boylam ve enlem
bilgilerine dayanarak mevcut haritalarda ok
geni apl tashihlerin yaplmas beklenemez-
di.
Chazelles tarafndan Parise iletilen koordi-
natlar Arap-slam izelgelerinin deerleriyle
karlatracak olursak, Larnaka, Damiette
ve Dardenelle iin boylam bilgilerinin mevcut
olmamas bir tarafa, birincilerin ikincilerle
ya hemen hemen ayn ya da onlara ok yakn
olduunu grrz
153
. Bu yzden kayda deer-
dir ki Paris Akademisinin yeleri bu ilem-
den sonra, Akdenizin gerek boylamna ili-
kin tahminlerinin nihai olarak Chazellesin
lmleriyle tasdik edildii grn kabul
etmilerdi
154
. Elbette onlar -ayn kartografya
tarih yazmclnn bu konuda bugn bile
ok net bir bilgi sahibi olmay gibi- Akdeniz
blgesi koordinatlarnn ve bunun da ok te-
sinde sadece yzyllar boyunca Arap-slam
kltr dairesindeki ortak almalar sonucun-
da elde edilebilmi olduunu ve sadece bu
verilerin kesin haritalarn yapmn mmkn
kldn bilmiyorlard.
Kendi almalarm sonucunda, Avrupal
astronomlarn 1690 ve 1725 yllar arasnda
geleneksel yeryz lsnn matematiksel
152
Bkz. Regi Scientiarum Academi historia, Paris
1698, s. 394, 395, 396; Kr. Delisle, G.: Dtermination
gographique de la situation et de ltendue des diffren-
tes parties de la terre, Histoire de lAcadmie Royale des
Sciences ierisinde, Cilt 1, Paris 1722, s. 365-384, zellikle
s. 366, 367; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 143.
153
154
Histoire de lAcadmie Royale des Sciences, Cilt 2, Pa-
ris 1733, s. 142; Sandler, Chr.: Die Reformation der Karto-
graphie, a.y., s. 9a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 144.
temellerini tashihe ynelik katklarn zetle-
yecek olursam yle derim: Bu katk yalnzca
dnya haritasnn bir dizi karakteristik nokta-
larna ait boylam derecelerinin Jupiter uydu-
larnn gzlemlenmesiyle dorulanmasndan
ibaretti ve o ilk evresinde sadece bundan iba-
ret olabilirdi. Bu husus ilk planda, dnya hari-
tasndaki bat-dou ynnde uzanan nemli
blmlerin mesafelerinin kesinliklerini yar-
glamay ve kartografya iin gerekli sonular
karmay ngrmekteydi. Bugn bizim tespit
edebildiimiz kadaryla, Toledonun 2830'
batsndan geen sfr meridyeninden itibaren
hesaplanacak olursa, Arap-slam haritalar-
nn boylam dereceleri birka derece byk-
tr. Yani Akdenizin dou kys yaklak 2,
Badat 3-330', Derbent (Hazar Denizinin
bat sahilinde) yaklak 4, Delhi yaklak
4 ve inin dou kys yaklak 5-7 daha
douya kaym bulunuyordu. Buna karn
nemli bir dorulua Badat ile Hindistan
arasnda ulalmtr. O mesafe iin Arap-
slam haritalar bugnk deerlerden 1 nin
altnda bir sapma gstermektedir
155
.
17. yzyln sonlarna doru Fransz astronom
ve corafyaclar tarafndan balatlan, gele-
neksel haritalar yeni elde edilmi boylam ve
enlem derecelerini esas alarak tashih etmeye,
bir baka ifadeyle oranl olarak kltmeye
ynelik giriimler erevesinde, Fransz co-
rafyaclarn belki de en nemlisi olan Jean-
Baptiste Bourguignon dAnville (1697-1782)
baka bir yol izledi. Hindistan kartografyasna
hasredilmi olan claircissemens gographi-
eques sur la carte de lInde (1753) isimli al-
masnda bu konu hakknda bizzat kendisin-
den baz bilgiler renmekteyiz
156
. Hindistan
haritasn dzeltmek ve dereceler ayla mesa-
155
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 160 vd.; Cilt 11, s. 155.
156
Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 255, Frank-
furt 1997; Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 592.
110
G R
feleri kontrol etmek iin dAnville alma-
snda o zamanlar bildii corafi, tarihi ve
astronomik ierikli Arapa, Farsa ve Trke
eserleri kullanmtr. Bildiimiz kadaryla o,
18. yzyln ilk kez Arap-slam kltr daire-
sinden o denli ok kayna kullanp deer-
lendiren corafyacsdr. Hatta Johannes
Gravius
157
tarafndan 1652 ylnda ilk edis-
yonlar ve Latince evirileriyle birlikte nle-
ri Avrupada yaylan Nareddn e-s ve
Ul Beyin izelgelerini de gzden karma-
mtr. Fakat maalesef dAnville, bu Arap-
slam izelgelerinin boylam derecelerini deil
de sadece enlem derecelerini gz nnde
bulundurmutur. Hi phe yok ki, bunun
sebebi baz izelgelerde sfr meridyeninin
Toledonun 2830' veya Kanarya Adalarnn
1730' batsnda bulunduunu ve dolaysyla
Paristen itibaren hesaplandnda sadece 20
batda (17. yzyln son eyreinden itiba-
ren Fransz corafyaclarda alldk olduu
zere) olmayp bilakis yaklak 3450' daha
batdan getiini bilmemesiydi. Bunu mte-
akiben, Kanarya Adalarndan geen sfr
meridyeninden itibaren hesaplanan boylam
dereceleriyle Toledonun 2830' batsnda
bulunan yeni sfr meridyenine gre hesapla-
nan boylam dereceleri arasndaki ok byk
miktardaki sapmalar onun iin bir ey ifade
etmemi olmaldr. lk boylam derecelerini,
Eb el-Fidnn karlatrmal izelgelerinin
evirileri sayesinde tanyordu. Ul Beyin
Zc eseri meselesinde de, bu corafi koor-
dinatlar izelgesinin bal yanl anlamaya
sebep olmutur. nk bu balk yanllkla,
boylam derecesinin Kanarya Adalarndan
itibaren hesaplandn ifade etmektedir
158
.
u anda sahip olduumuz bilgi seviyesine
157
Bin tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,
altera Ulug Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 1-79).
158
Bunu dikkatsizlikten doan bir yanl olarak saymalyz.
Daha ncelerden Roger Bacon yanllkla ok fazla batya
kaydrlm olan sfr meridyenini biliyordu. Osmanl d-
neminden de, 930/1524 ylnda tamamlanm izelgesine
yazd nszde batya kaydrlm olan sfr meridyenin-
gre James Rennel (1742-1830), yeni dnem
Arap-slam bilginlerinin ulam olduklar
boylam derecelerinin, en azndan Halep ile
Delhi arasndaki blge iin bile olsa, nemini
kabul eden ilk Avrupal corafyacdr
159
.
dAnville kendisinin malumu olan boylam
derecelerinden faydalanma yolunu bulama-
ynca Arapa, Farsa ve Trke corafya
ve tarih eserlerinde bulunan mesafeleri kul-
land, bu bakmdan Eb el-Fidnn kitab
onun en ok bavurduu Arapa kaynak-
t
160
. evirisini kulland bu kitap seyesinde
dAnville, kendisine eviriler yoluyla ulama-
m veya kaybolmu olan eserlerdeki bilgileri
elde etmitir. Ayrca o, matematiksel co-
rafya alanna ait olmayan fakat itinerer [yol
haritas niteliinde] veya topografik deeri
olan literatrden Eb el-Fidnn alntlar
yoluyla faydalanmtr. Bundan baka, in
haritas almasnda neredeyse sadece Eb
el-Fidnn ve el-drsnin eserlerini kulla-
nabilmitir.
dAnvillenin Tables des Orientaux
(Doulularn izelgeleri) diye adlandrd
kaynaklarn enlem deerlerinin doruluu
ve bu izelgelerin yeryznn, Hindistann
tesi de dahil olmak zere daha geni bl-
geleri iin geerlilii bakmndan beklenti-
lerinin olduka yksek olduu grnyor.
Hindistann bat kysnda bulunan mehur
Kambaya noktasnn pozisyonunu belirleme-
ye ynelik u beyanda bulunmaktadr: Eb
el-Fidnn kitabnn sahip olduum bir evi-
risi Kambayann enleminin el-Brnye gre
2220' olduunu kaydetmektedir ki bu deer
ok kk bir sapma ile haritayla rt-
mektedir
161
. DAnville, bildiim kadary-
la, el-Brnnin adn ve astronomik eseri
el-nn el-Mesdyi anan ilk Avrupal
bilgindir.
den bahseden Muaf Al er-Rm (. 979-1571)ye ia-
ret ediyorum (Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 186).
159
160
a.e., Cilt 10, s. 596-597.
161
a.e., Cilt 10, s. 597-598.
G R
111
dAnvilleden sonra, byk belki de en byk
ngiliz corafyacs olan James Rennell 1780li
yllarda yaplan Hindistann kartografik tas-
virini yeniden kontrol etmek ve kendi al-
malar ile mmkn olabildiince dzeltme
grevini stlenmitir. Bu almaya Dou
Hindistandaki 1763-1777 yllar arasnda
ngiliz Dou Hindistan irketinin mesaha
mhendislii devini srdrd yllarda
ulamtr. Bu maksadn gerekletirme sre-
since, zellikle yapt Hindistan haritasna ek
olan Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire (1793 Londra)
162
isimli kitabn
ikinci edisyonunun 1783-1792 yllar arasnda
sren n almalar esnasnda yresel kay-
naklarn nemini kavramt. Sahip olduu
ok sayda Arapa, Farsa ve Trke kay-
naklardan Mool mparatorluunun byk
tarihi ve corafyacs Eb el-Fal el-Allm
(. 1011/1602)nin n-i Ekber isimli eseri
merkezi bir konum kazanmaktadr.
300 yldan beri retilmi haritalara dayanarak
Hindistan, gereklie mmkn olabildiin-
ce yakn bir biimde tasvir etmeyi, lkenin
i kesimlerini mevcut para-haritalar ve reh-
nmalar (yol haritalar) yardmyla olabildi-
ince doru izmeyi hedefleyen Rennell iin
n-i Ekber, hi phesiz birinci derece bir
kaynakt. Bu eser ona yalnzca Dekkann
kuzeyinde bulunan 11 eyalet hakknda ayrn-
tl corafi tanmlamalar ve mesafe bilgileri
sunmakla kalmamt, ayn zamanda enlem
ve boylam dereceleriyle en gvenilir kontrol
dayanan tekil ediyordu
163
.
Bundan baka Rennell, tpk ncs
dAnville gibi, Hindistann mehur nokta-
larnn, Jupiter uydularnn gzlemlenmesi
sonucunda yeni bulunmu birka boylam
dereceleri deerlerine sahip bulunmaktayd.
Hindistan haritas almasnda (Greenwich
yerine) bakent Delhiyi mesafe hesaplamala-
162
Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 260-261,
Frankfurt 1997.
163
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 604-605.
r iin hareket noktas yapt. n-i Ekber nin
yansra Nareddn e-s ve Ul Beyin
izelgelerine dayanyordu, fakat o da, bir hata
eseri olarak o izelgelerde bulunan boylam
derecelerinin Kanarya Adalarndan geen
sfr meridyenine gre verildiini sanyordu.
Bu nedenle (izelgelerin boylamlarnda) 20
den daha byk hatal deerlerle karlal-
yordu. Fakat boylam derecelerini Delhiden
itibaren batya doru hesapladnda, bu
derecelerin kendi hedefi iin yeterli oldu-
u kanaatine ulamt. izelgelerin boylam
derecelerini batdan douya doru deerlen-
dirmek iin onlar, sfr meridyenlerine gre
deil de, Delhinin daha batsnda bulunan
ehirlerle olan derece farklarna gre hesap-
lyordu
164
.
Rennellin, yapt haritalarda derece a
izelgelerini ekillendirirken nasl Arap-slam
izelgelerine dayandn bir rnekle gstere-
biliriz: Semerkant, Ul Beyin izelgelerine
gre Kanarya Adalarnn 9916' dousunda
bulunmaktadr [daha nce sylendii gibi o,
sfr meridyeninin Toledonun 2830' bats-
na kaydrldn bilmiyordu]; Halep yine bu
izelgelere gre 7210' lk bir deere sahip-
tir. Yani Semerkant, Halepin 2706' dou-
sunda bulunmaktadr. Halep, [yeni llere
gre] Greenwichin 3709' dousunda bulu-
nan bir boylam derecesine sahiptir (Fransz
Akademisinin en son bulduu deere gre
Parisin 3449' dousunda bulunmaktadr).
Buna gre Semerkant, Greenwichin 6415'
dousunda olmaldr. azvnden hareket edi-
lirse, bu ehrin boylam derecesi Beauchampn
[astronom Joseph Beauchamps, 1752-1801]
gzlemine gre Greenwichin 4933' dousun-
da, Ul Beye gre ise Semerkantn 1416'
batsnda bulunmaktadr. Bu hesaplamaya
gre Semerkant 6349' da, yani Halepten
itibaren hesaplanacak olursa 26' daha bat-
da bulunmaktadr. azvn ve Semerkant
164
112
G R
arasndaki mesafenin detaylarn ok byk
bir zahmetle aratrdktan ve orient kaynakl
izelgelerde kaydedilmi olan bu iki ehir
arasndaki enlem ve boylam derecelerini kar-
latrdktan sonra Semerkantn boylamn
6415' olarak kabul ediyorum. Ul Beyin
mehur kadran ile bulunmu olan enlem
derecesi ise 3937' ve birka saniyedir
165
.
Grlyor ki, Rennell ilk olarak Semerkantn,
Ul Beyin izelgesinde 9916' olan boy-
lam derecesini Greenwichden hareket-
le elde etmeye alyor. Ul Beyin sfr
meridyenini bilmedii iin, onun izelgesinde
7210' olan ve en yeni metoda gre Jupiter
uydularn gzlemleyerek ulalan 3709'
olan Halepin boylam derecesinden hareket
etmektedir. Rennell, Ul Beye gre her iki
ehrin boylam farkllklarn Halepin modern
lmlerde belirtilen boylam derecesiyle top-
layarak (9916' 7210' + 3709' = 6415')
Semerkantn boylam derecesini elde ediyor.
kinci yaklatrma denemesinde de ayn yolu
takip etmekte, azvn ile Semerkant arasn-
daki boylam farkn kullanmaktadr. Rennell,
eer sfr derecenin Arap-Fars izelgelerinde
Toledonun 2830' batsnda (Grennwichin
3230' batsnda) bulunduunu bilseydi, ok
fazla zahmet ekmeden Semerkantn boylam
derecesini u karma ilemiyle hesaplayabi-
lirdi: 9916' 3230' = 6646'.
Rennellin Hindistan ve Hindistann kuzey
snr blgelerini ieren harita almasnda
mmkn olabildiince doru koordinatla-
r bulmak iin esas olarak Arap-slam ast-
ronomlarn ve corafyaclarn izelgelerini
nasl kullandna ve Avrupal adalar-
nn elde ettii verilerden ve kaynaklarda
bulduu parasange [fersah] veya qoss (1
qoss = yaklak 3 km.) olarak ifade edilen
mesafe bilgilerinden de nasl yararlandna
dair birok rnek daha verilebilir. almas
165
Rennell, J.: Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire, London 1793 (Tekrarbasm: Islamic Ge-
ography serisi Cilt, 260), s. 191-192; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 609.
iin balca kaynak olan eserlerin, orijinalleri
ounlukla Arap-slam kltr dnyasnda
izilmi haritalardan ibaret oluuna ileride
tekrar deinilecektir.
Arap-slam kltrnde domu olan ve 18.
yzylda Avrupal corafyaclarn eline ge-
mi bulunan derece al haritalarn kesinli-
ini kontrol etmede kullanlan yer izelgele-
rinin nemi hakknda son olarak Rennellin
kendi szlerini aktaralm: Eer Ptoleme
Eb el-Fidnn, Nareddnin, Ul Beyin
izelgelerine ve erfeddnin Timur tarihi-
ne Avrupa dillerinde uzun sredir eriebilir
durumda olduumuz zamanmzda yaasayd,
sahip olduumuz btn avantajlara ramen
Asya haritalarmzn bylesine eksik olmas-
na hayret ederdi.
166
.
Bu arada, Arap-slam corafyaclarnn hari-
talar yoluyla bat corafyasna yaptklar etki
problemine deineceim. Ayn zamanda
arabistikte olduka iyi bir bilgi sahibi olan
corafya tarihisi Joachim Lelewel, benim
bildiim kadaryla, 13. yzyldan 14. yz-
yla gei dneminden itibaren Akdenizi
(ou kez Karadenizle birlikte) geree ok
yakn ekillendiren haritalarn kkenine ili-
kin soruyla uraan ilk kimsedir. Genellikle
deniz haritalar, zamanla portolan haritalar
olarak da nitelendirilen haritalarn teme-
linde, Lelewele gre, ayn zamanda gele-
cekteki gelimeler iin temel tekil edecek
olup corafi koordinatlar araclyla kaza-
nlan bir derece a yatmaktadr. Bu dere-
ce ann, Arap corafyaclardan ve onlarn
Yunan nclerinden miras aldklar materya-
li el-drsnin corafya ve haritalar biiminde
gelitiren Sicilyal corafyaclar tarafndan
(1139-1154 aras) baarlm olmas gerektii
inancndadr
167
.
Bunun ardndan, portolan haritalarnn
douuna ilikin ba gsteren tartma bug-
166
Rennell, J.: a.e., Cilt 1, s. 199; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 610.
167
Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, a.y., Cilt 1, Gi-
ri s. LXXXIX-LXXX, Cilt 2, s. 17; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 289.
G R
113
ne kadar srdrlmtr ve bu konuya ilikin
grler ounlukla birbirine taban tabana
zttr
168
. Leleweldan bamsz olarak baz
arabistler bu haritalarn el-drs (1154) hari-
talarna baml olduu tezini zaman zaman
savundular
169
. Bununla birlikte, bu grler
arabist olmayan kahir ekseriyet tarafndan
hemen hemen hi dikkate alnmamtr. Bu
ounluun sz geen portalan haritalarnn
Arap modellere baml olduunu benim-
seyememelerinin veya kabul edememeleri-
nin sebepleri ok ynldr. Tarihsel doa
bilimleri aratrmalarnn btn dzeltme
giriimlerine ramen, insanln miras ald
bilimsel seviyeyi Avrupa merkezli bak a-
sndan gren inat bir gr varln hl
srdrmektedir. Bu tutumdan tr, bilimle-
rin Arap-slam dnyasnda muazzam bir geli-
im gsterdiine, o dnemde hemen hemen
mkemmel denilebilecek haritalarn gn -
na ktna ve bu geliim srecinin ok yk-
sek bir seviyesinde bulunmasna ilikin bilim
tarihi aratrmalarnda elde edilen aydnlk,
ne yazk ki dikkate alnmamtr. Bu devir,
bilim tarihsel adan Arap-slam bilimlerinin
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesi
periyoduna tekabl eden, Avrupallarn yeni
bilgileri alp kendilerine mal ettikleri dnem-
dir.
Portolan diye isimlendirilen haritalarn
Arapa modellere dayandn savunan gr-
destekleme balamnda arabistik, nce-
likle kayda deer yardmc bir ara ortaya
koyamad. Dahas var, arabistik aratrmalar
tarafndan, matematiksel-astronomik temel
zerine kurulan Arap-slam kartografyas-
n gstermeye ve Arap-slam bilimlerinin
Avrupada resepsiyonu ve zmsenmesi
sreci erevesinde bu kartografyacln
etkisine dair bir tartmaya yolamaya yne
lik hemen hibir giriimde bulunulmad.
Arabist almalarn bu pasif tutumundaki
168
169
a.e., Cilt 10, s. 300-310.
temel motif, sadece delil niteliindeki hari-
ta materyallerinin eksiklii deildi. Bundan
daha ok, 19. ve 20. yzylda dikkati ekmek-
sizin temel ilke haline gelen u batl tasavvur
etkili oldu: Eski dnyann somut kartogra-
fik tasviri ve bunun 13. yzyldan itibaren
gelitirilmesi Avrupa kltr dairesinin bir
rndr ve baka trl dnlemez. Bu
satrlarn yazar da bir zamanlar, ou ada-
gibi, okuldaki eitim ve genel kabul bulan
bu gr ile yetimiti. Eer bugn ben bu
gr tutunulamaz, tarihsel olarak temel-
lendirilemez ve hatta sama buluyorsam, bu
grme tedricen ve konuya ilikin uzun
sren aratrmalarmn son yllarnda ulat-
m belirtmeliyim. Bunda, Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) corafyaclarnn
yapt dnya haritasna rastlamam benim
iin byk bir ans oldu. almalarmn
sonular yl nce (2000) Geschichte des
arabischen Schrifttumsun 10., 11. ve 12. cildi
halinde u balkla yaynland: Mathematische
Geographie und Kartographie im Islam und
ihr Fortleben im Abendland. Beni, berabe-
rimde yarm yzyl boyunca tadm bu
yerleik tasavvuru revizyona tabi tutmaya
gtren nedenlerin bir ksmn, Arap-slam
haritalarnn Avrupadaki resepsiyonu soru-
nu balamnda dile getireceim.
u anki bilgilerimize gre, Avrupada orta-
ya km olup Arap etkilerinin bariz izle-
rini tayan en eski harita, Yahudilikten
Hristiyanla geen Petrus Alphonsusun
yapt haritadr. Bu ok basit dnya hari-
tas yine Alphonsus tarafndan 1110 yln-
dan sonra yazlan astronomi ierikli kk
bir kitaba eklenmitir. Bu harita, Arap tar-
znda gneyi yukardadr ve Araplar tara-
fndan benimsenen yedi iklim blmle-
mesi ile Arin ehir adn tamaktadr
170
.
Wallingfordlu Johann (1258)n mehur hari-
170
Bkz. Beazley, C.R.: The dawn of modern geography,
114
G R
tasnda da Arap izlerine ynelik iaretler bul-
maktayz
171
.
Kartografya tarihinde ok az ilgi gren bir
dnya haritas da talyan bilgin Burunetto
Latininin
172
Livres dou Tresor (1265 civarn-
da) isimli kitabnda ortaya kmaktadr, ve
ok ilgintir ki, bunun, kitabn muhtevasyla
hi ba bulunmamaktadr
173
. Bunun genel
ekli, deniz, da ve rmak tasvirleri ve de kta
formlar, el-Memn corafyaclarnn ve el-
drsnin dnya haritalar geleneinden gelen
bir ncln bu haritaya modellik ettii sonu-
cuna gtrmektedir. Ama harita, Akdeniz,
Karadeniz ve Anadolu formlar bakmndan
dierlerine oranla belirli bir geliimin gerek-
letii kansn kazandrmaktadr. Burunetto
Latininin kitabnn tad haritadaki dnya
tasvirinin, spanya dndaki Avrupada hem
btnde hem de detayda tamamiyle yeni ve
yabanc tepkisi yaratm olmas gerektiini,
13. yzyln dier dnya haritalaryla yaplacak
bir mukayese aka gsterebilir. Onun ada-
olan Albertus Magnus
174
(. 1280)un veya
14. yzylda Petrus de Alliaco
175
(1410)nun
dnya haritasyla bunun arasnda yapla-
cak bir karlatrma, Albertus Magnus ve
Petrus de Alliaconun haritalarnn, astrono-
Cilt 2, Londra 1897, s. 575-576; Haskins, C.H.: Studies in
the history of mediaeval science, New York 1924, s. 113-
119; Mercier, R.: Astronomical tables in the twelfth centu-
ry, Adelard of Bath. An English scientist and Arabist of the
early twelfth century ierisinde, ed. Ch. Burnett, Londra
1987, s. 95-96; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 207-208.
171
von den Brincken, A.-D.: Mappa mundi und Chrono-
graphia. Studien zur imago mundi des abendlndischen
Mittelalters, Deutsches Archiv zur Erforschung des Mit-
telalters ierisinde (Kln-Graz) 24/1968/118-186, zellik-
le s. 148-149; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 208-326
172
173
von den Brincken, A.-D.: Die kartographische Dar-
stellung Nordeuropas durch italienische und mallorquini-
sche Portolanzeichner im 14. und in der ersten Hlfte des
15. Jahrhunderts, Hansische Geschichtsbltter ierisinde
(Kln ve Graz) 92/1974/45-58; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
223, 327-331.
174
175
a.e., Cilt 10, s. 216; Cilt 12, s.111.
mik-kosmografik tarzda Arap kaynaklarn
izlerini tad da bir yana, byle bir kartog-
rafik gsterimin o dnem Avrupas iin ne
denli allmadk olduunu belirgin bir ekil-
de ortaya koymak iin yeterlidir.
Bildiimiz kadaryla el-Memn corafyac-
larnn ve el-drsnin dnya haritalaryla
grmezden gelinemeyecek bir benzerlik gs-
teren en eski ikinci harita yaklak 1320 yln-
dan gelmekte ve Marino Sanuto ve Petrus
Vesconte isimlerini tamaktadr. Modern
aratrmalarda bu dnya haritas, el-Memn
haritas bilinmedii iin sadece ve dorudan
doruya el-drs arasnda bir balant kurma-
ya allmtr
176
.
Sanuto ve Vescontenin dnya haritas btn
redaksiyonlaryla, kkenleri 1850 ylndan
beri tartlan ve ok farkl ekillerde cevap-
lanan portolan haritalarnn arasnda ele aln-
maktadr. Bizim dncemize gre, bu hari-
talar insanln bir btn olarak kartografya
tarihinde gsterdii geliimin o zamana kadar
en yeni basaman ortaya koymaktadr. Bir
gelime ki, yaklak 500 yldr devam eden ve
300 yl daha devam edecek olan yani yaklak
800den 1600e kadar 800 yl boyunca Arap-
slam kltr evresinde gereklemitir.
Portolan haritalarnn byk ounluunda
ky izgilerinin ve boylam uzunluk oranla-
rnn dikkat eker dorulua, kartografya
tarihinin Arap-slam periyodunda ulald-
na dair kanaatimi burada belirtmekten vaz-
geerek sadece bu Giriin ilk blmnde
ileri srdmz dolayl argmanlara iaret
176
Bkz. Miller, K.: Mappae arabicae, Cilt 1, Stuttgart
1926 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240),
s. 51; Lewicki, T.: Marino Sanudos Mappa mundi (1321)
und die runde Weltkarte von Idrs (1154), Rocznik Orien-
talistyczny ierisinde (Varova) 38/1976/169-195; Wawrik,
Fr.: Die islamische Kartographie des Mittelalters, Kultur
des Islam. Referate einer Vortragsreihe an der sterrei-
chischen Nationalbibliothek, 16.-18. Juni 1980 ierisinde,
ed. O. Mazal, Wien 1981, s. 135-156, zellikle s. 152-153;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 291, 293-294.
G R
115
ederek (s. 50 vd.) gnmze ulaan ve her
biri 1300lerden nceki nemli bir geliim
aamasn ifade eden harita ksaca tant-
lacaktr.
Birinci harita Halife el-Memn corafyac-
larnn 3./9. yzyln ilk eyreinde yaptkla-
r dnya haritasdr. Bu haritann 740/1340
ylnda yaplm ve -muhtemelen muhteem
olmas gereken- orijinalini tam olarak yan-
stmayan kopyas (bkz. Katalog III, s. 24) ve
orijinalin bize ulaan koordinat izelgelerine
dayanlarak [enstitmzde] yaplm olan bir
harita (bkz. Katalog III, s. 25) gstermekte-
dir ki bu nemli dokman, genel kartografya
tarihinde en nemli geliim basamaklarndan
birini oluturmaktadr. Bu harita Marinos
(2. yzyln ilk yars)un haritasna, Ptoleme
(2. yzyln ikinci yars)un Corafyasna ve
Halife tarafndan grevlendirilen byk bir
bilginler grubunun ulat lm ve cora-
fi bilgi toplama sonularna dayanmaktadr.
Elbette bu bilginlerin, miras alnan dnya
resmini dzeltmede ve tamamlama ynn-
deki ilk denemelerinde, imkansz gerekle-
tirmi olamadklar kendiliinden anlalr.
Dnya haritas resmetmedeki en dikkat eki-
ci bilimsel katklar arasnda, sonraki geliim
evreleri iin ok nemli olan u yenilikler var-
dr: Marinos ve Ptolemenin birbirine bal
tek ktalar tezine karn -ki bu teze gre Hint
Okyanusu bir i denizdir el-Memn coraf-
yasnda meskn blgeler su ile evrelenmitir
ve Afrika gneyden dolalabilir haldedir.
Ayrca el-Memn corafyaclar Ptoleme
tarafndan verilen Akdenizin ar boylamn
63 den 52 ye indirmiler ve kartografik tas-
virinde belirli dzeltmeler yapmlardr.
Bir dier geliim basaman temsil eden ikin-
ci harita 548/1154 tarihli el-drs haritasdr.
Bugn ispat edilebilmektedir ki el-drs, sk
sk iddia edildiinin aksine
177
, Ptolemenin
177
Bkz. rnein dAvezac, M.A.P.: Coup dil sur la pro-
(ok byk bir ihtimalle hi mevcut olamam)
haritasn deil, el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasn model olarak elinin altnda
bulundurmutur. el-Memn haritasna nis-
petle baz dezavantajlar bulunan el-drs
haritas daha iyi bir Akdeniz, Avrupa ve zel-
likle Orta, Kuzey ve Kuzeydou Asya tasviri
ortaya koymaktadr. el-Memn haritasnn
douundan itibaren yaklak 325 yllk bir
sre ierisinde kaydedilen, zellikle Asya
sz konusu olduunda byk nem arz eden
bu gelimeler gstermektedir ki yeryznn
kartografik tasvirinde ok canl bir geliim
cereyan etmitir.
Portolan haritalarnn oluumu ynndeki
nc geliim aamasnn bize ulaan kar-
tografik kantlardan birisi de, Akdenizin
batda drtte birinin kylarn btn adalarla
birlikte, Avrupann bat kylarn Cebelitark
Boazndan kuzey Fransaya kadar, ngiltere
ve rlanda kylarnn baz paalarn geree
olduka uygun olarak resmeden bir Arap-
Marip haritasdr
178
.
Yukarda bahisleri geen in dnya haritas-
na, Nareddn e-snin dnya haritasna,
Akdeniz, Karadenizin ubeddn e-rz
tarafndan yaplan didaktik taslana (bkz. s.
49) ilaveten ki bunlar ana hatlar ile belirti-
len, Avrupada 1300 yl civarnda grnme-
ye balayan portolan haritalarn ncleyen
slam kltr dnyasndaki kartografik geliim
aamalarna dair tasavvurumuzu destekleme-
ye elverilidir bu gelimenin ayn devirde
baarlan matematik-astronomik temellerini
birka rnekle gsterelim.
lk olarak Akdenizin byk ekseninin boy-
lam ve Akdenizin nemli ky ehirleri
arasndaki boylam farklarn gz nne ala-
jection des cartes de gographie, Bulletin de la Socit de
Gographie (Paris) 5e srie, 5/1863/257-485, zellikle s.
293-294; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 286.
178
116
G R
el-Marrkde hl 4523' olan Akdenizin
Tanger ile Antakya arasndaki uzunluu
gen meslekta Muammed b. brm bn
er-Ram
180
(. 715/1315)da tekrar ksal-
tlm ve dzeltilmi olarak ortaya kmakta-
dr ki bu deer 4400' dr
181
. Buna gre yuka-
rda ad geen ehirler arasndaki boylam
farklar yledir:
lm. Deerler, 5./11. yzyln ilk yarsndan
itibaren Toledo ile Badat arasndaki yerle-
rin boylam derecelerinde kapsaml lde
gerekletirilmi olan tashihlerin gz nn-
de tutulduu izelgelerden alnmtr. Eb
el-asan el-Marrk
179
(. 660/1260 veya
680/1280)nin izelgesine gre aadaki alt
ehir arasndaki boylam farkllklar yledir:

179
180
a.e., Cilt 10, s. 165.
181
a.e., Cilt 10, s. 166, 231.
182
El yazmas Viyana, Nationalbibliothek 2452; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, s. 231.
Arap-slam kltr dnyasnda yaplan co-
rafi boylam zerindeki radikal ksaltmalar
Avrupaya ok erken tarihte ulamtr, en
azndan bn er-Ramn izelgeleri yoluy-
la. Bu izelge Latince Latitudo et longitudo
regionum sicut continetur in Libro algalien
182

isimli anonim eserde ortaya kmaktadr.
El yazmas muhtemelen 14. yzyldandr.
Yzlerce yl boyunca ne bu ne de baka
bir koordinatlar izelgesi Avrupa kartograf-
yasnda kullanlmtr. Avrupada ilk olarak
1630 ylnda Wilhelm Schickard ve Willem
Janszoon Blaeu, Akdenizin kartografik tas-
virindeki arpkla iaret etmilerdir
183
ve
Avrupada geree uygun bir Akdeniz boy-
lam uzunluuna ulalmas 1700e kadar sr-
mtr
184
. Fakat Avrupada daha 17. yzyln
ikinci yarsnda bile Akdenizin bir mate-
matiksel corafya asndan kazanm kap-
samndan ne kadar uzak olunduu, bir zet
tablo yardmyla kolayca grlebilir. Roma
ile Toledo arasndaki boylam farkllklar
183
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 129, 132.
184
a.e., Cilt 11, s. 132 vd.
Boylam Fark Bugnk Deer
Tanger L 2410' Antakya 6934' 4523' 4200'
Tanger L 2410' Roma L 4300' 1850' 1820'
Toledo L 2800' skenderiye L 6300' 3500' 3600'
Toledo L 2800' stanbul L 6000' 3200' 3300'
skenderiye L 6300' Antakya 6934' 0645' 0605'
Tanger 2500' Antakya 6904' 4404' 4200'
Tanger 2500' Roma 4500' 2000' 1820'
Toledo 2800' Roma 4500' 1700' 1632'
Toledo 2800' skenderiye 6120' 3320' 3355'
skenderiye 6120' Antakya 6904' 0744' 0605'
Boylam Fark Bugnk Deer
G R
117
na ilikin bu alma Michael Florentius
van Langeren tarafndan spanya Kral IV.
Philipp (. 1665)e takdim edilmiti. Buna
gre farkllklar eitli haritaclarda yledir:
Blaeuda 1720', G. Mercatorda 20, Ph. van
Lansbergede 21, Tycho Brahede 2140',
Cl. Ptolemede 2230' (aslnda 2640') ve A.
Maginusda 2940'
185
.
Eer gerekten uzak kartografik-tarihsel
tasavvur, Akdeniz portolan haritalarnn
douuyla snrl kalm olsayd, burada Arap
Akdeniz kartografik tasvirinin resepsiyonu
konusuna son verebilirdik. Ayn yanl tasav-
vur, Avrupal denizciler tarafndan ulal-
mam olan ve aslnda Akdeniz portolan
haritalar kategorisine girmeyen daha byk
bir corafi blgenin haritalar iin de geerli
olmutur. Bununla st kapal olarak, ok
uzaklarda bulunan lkelerin, Asya, Afrika
gibi kta haritalar kkeninin artk sorgulan-
mamas veya eer sorgulanacak olursa, bu
haritalar herhangi bir ekilde elde ettikleri
bilgiler temelinde Avrupal haritaclarn yap-
tklar orijinal eserler olarak kabul etme ek-
lindeki yaygn uygulama desteklenmektedir.
Cenovadaki Marcus Kilisesinin ba olan ve
1344 ylnda len Giovanni da Caignano adn
tayan harita, bu konuda ok ilgin bir rnek
olarak verilebilir. Bu harita 1311 ylnda do-
mu sanlr
186
ve Akdeniz dnda Karadenizi,
Avrupa ve Kuzey Afrikay, Anadoluyu,
Irak, Hazar Denizi ve Urmiye Glyle
birlikte ran iermektedir. kinci Dnya
Davanda kaybolan bu haritay Theobald
Fischer 1885 ylnda ayrntl bir ekilde
yorumlamtr
187
. Ona gre, bu byk yery-
185
Baudet, P.J.H: Leven en Werken van Willem Jansz.
Blaeu, Utrecht 1871, s. 77; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 132.
186
187
u koleksiyonda bulunmakta: Sammlung mittelalterli-
cher Welt- und Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885
(Tekrarbasm: Amsterdam 1961, haritalar olmakszn), s.
118 vd.
z paras, Cenovadaki Carignano tarafn-
dan seyyahlarla grlerek veya baka
yolla edinilen bilgilenmelerle gereklie
yakn bir ekilde izilebilmitir. Fischerin
hkmsz olduunu gstermeye altm
gereke ve delillerini
188
burada tekrarla-
madan, sadece u kesin tespiti belirtmekle
yetiniyorum: Fischerin ilgili aklamalar-
nn ou, bu haritaya, Arap-slam kartog-
rafyaclnn 7./13. yzylda ulat en son
seviyeyi aa yukar yanstan en azndan bir
haritann modellik yapt sonucuna gtre-
bilir. Bu modeldeki Hazar Denizi ve Urmiye
Glnn ekilleri, mesela 548/1154 tarihli
el-drs haritas yoluyla bildiimiz kartogra-
fik tasvir seviyesinden daha yksek ilerleme
seviyesini yanstmakta olduklar beklenebilir.
Carignano, el-drsnin haritasn da kullan-
m olabilir. Fakat kulland asl model hari-
ta, ilk olarak 12. yzyldan itibaren Anadolu
Seluklular tarafndan isimlendirilen ehir-
lerin bile gznnde bulundurulduu Arap-
slam kltr dnyasnn daha yeni bir haritas
olmaldr
189
.
Bana gre alann tarihileri tarafndan lay-
kyla gz nnde bulundurulmayan kartog-
rafik-tarihsel bir olgu olarak u gsterilebilir:
Portolan haritalarnn birinde, en ge 1320
tarihli ve Sanuto ile Vesconte (Katalog III,
s. 14) tarafndan yaplm olannda Afrika
gneyden dolalabilir bir formda gsteril-
mektedir ve yaklak 1351 tarihli bir baka
haritada da Afrikann formunda nemli bir
tashihin yapldn ortaya koymaktadr
190
.
Giriilen bu tashih ii, modern literatrde
Medicei Atlas
191
diye adlandrlan hari-
talar grubunun bununla bir btn tekil
188
189
a.e., Cilt 10, s. 335.
190
a.e., Cilt 10, s. 549; Cilt 12, s. 137.
191
a.e., Cilt 12, s. 136-140.
118
G R
eden dier ksmlar gz nne alnrsa,
ok belirgin nemde bir karakter kazanr.
Bu atlas bize, Akdenizin mkemmel detay
haritalar bir yana, ok belirgin bir ekilde
gereklie yakn Hazar Denizinin
192
ve Hint
Yarmadasnn gen formunu vermekte-
dir
193
.
Bildiim kadaryla sinolog Walter Fuchs im-
diye kadar, bir Avrupa haritasnda kala-
lan Afrikann o formunun Avrupal bir
harita yapmcsnn kendi abalarnn sonu-
cu olabilecei grne kar kan yegane
bilgindir. Bu grne, 14. yzyln bala-
rnda doan in dnya haritas zerindeki
incelemeleri sonucunda ulamt. Bu harita,
onun aratrmalarna gre, 13. yzyln sonla-
rna doru slam dnyasndan kan ve Dou
Mool mparatorluuna ulaan dnya hari-
tasn temel alarak domutur ve de gere-
ine olduka yakn Akdeniz tasviri ve Afrika
gneyinin gen formuyla hayrete dr-
mektedir. Fuchs
194
, byle bir tasviri tesadf
eseri saymaya inanmann ok g olduu
dncesindedir. O, Araplarn kartografik
mirasnn bize tam olarak aktarlmad ve o
kartograflarn denizcilerin seferlerinde elde
ettikleri en yeni tecrbeleri yanstmadklar
tezine meyletmektedir.
14. yzyl haritalarnda yeni verilerin ortaya
kmas, harita hangi ismi tarsa tasn, maa-
lesef ok sk olarak Marco Polonun seya-
hatnamesindeki ifadelerle ilikilendirilmitir,
hatta bunlar yetersiz veya anlamsz olsalar
bile
195
.
Elbette, Marco Polonun vermi olduu
tek tk, yzeysel ve ounlukla da doru
olmayan corafi bilgi krntlar veya sey-
yahlar yoluyla gelen bilgilerle, yeryznn
192
193
a.e., Cilt 10, s. 568.
194
Was South Africa already known in the 13th century?,
Imago Mundi (London) 10/1953/50-51; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 323, 563.
195
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 318, 320, 337, 469, 484,
533, 556, 558, 563, 569, 570; Cilt 11, s. 102, 409, 414.
bir parasnn ksmen geree yaklaan bir
haritasnn izilebilecei gibi naif bir bak
asna kar deliller sunmakla uramaya
kendimi kaptrmayacam. Marco Polonun
veya herhangi bir Avrupal dou seyyahnn
kartografya tarihinde oynad rol, sadece
uzak lkelerden kendi lkelerine haritalar
getirmekten ibaret olabilir. Bu yzdendir ki
Venedikli bir tccar olan Marco Polonun,
gidi yolculuunda (1272) lhanllar lkesini,
dn yolculuunda ise (1294-1295) Tebriz
gibi 13. yzylda matematiksel corafya-
nn gelitirildii dou slam dnyasnn ok
nemli kltr merkezlerini ziyaret etmesi, bu
merkezlerde dnya ve deniz haritalarn tan-
mas ve bunlardan kopyalar ya da en azndan
taslaklar alm olmas artc deildir
196
.
1930lu yllarda, Marco Polonun Asya seya-
hati esnasnda sahip olduu haritalardan biri,
sonraki yllarda ise drt baka harita tann-
d
197
. Bu haritalar ok kaba hatlarla izilmi
gney ve dou Asya kylarn gstermekte,
fakat Hindistann ve Malayann ve takma-
dalarnn geree artc derecede yakn
bir tasvirini vermektedir. Burada ok nemli
olan, iki haritada da acemice yazlm Arapa
bilgilerin ve bunlarn talyanca tercmelerinin
bulunmasdr. Bu bilgilerden birisi udur: 30
yl boyunca Suriye (Arabistan) ile Uzak Dou
arasnda seyahat emi olan Suriyeli kaptan
Sirdumab (?) bu haritay 1287 ylnda (hari-
tada el yazsyla, yazm hatas nedeniyle 1267
yazmakta) Marco Poloya hediye etmitir
198
.
Bence bu taslaklar, Marco Polonun malumu
olan gelitirilmi formda ve daha da ayrnt-
landrlm halde yzlerce yl boyunca devaml
olarak Avrupal haritaclara ulam bulunan
196
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-316.
197
a.e., Cilt 10, s. 316.
198
a.e., Cilt 10, s. 317.
G R
119
baz Arap-Fars dnya ve deniz haritalarnn
basit temel izgilerini yanstmaktadr
199
.
Arap-slam dnyasndan gelen rneklerin
resepsiyonu ve zmsenmesi erevesinde
Avrupada 14. ve 15. yzylda yetkin olma-
yan saysz dnya haritas dodu. Elbette bu
haritalarn hepsi orijinallerin deil, gerekte
birbirlerinin kopyalaryd ve harita yapmcla-
rnn fantazilerinden bamsz deillerdi. Bu
haritalarn sadece en mehurlarndan birini
ele alalm. Harita, Venedik yaknlarndaki
Muranoda bulunan Kamadulensa Manastr
rahiplerinden Fra Mauro [Arap Rahip] tara-
fndan yaplmtr. Fra Mauro bu haritay
Portekiz kral V. Alfons (1433-1481)un tale-
bi zerine 1457-1459 yllar arasnda izmi-
tir
200
. Yaplacak bir karlatrma, bu haritann
genel grnnn, Akdeniz ve Karadeniz ile
birlikte kta tasvirinin, yukarda ad geen
Brunetto Latini ve Sanuto-Vescontenin
haritalarn andrdn gsterecektir. Bu
haritalar da, yukarda bahsedildii zere,
Arap haritalar rnek alnarak yaplmlard.
Fra Mauronun haritasnda yeni olan unsur,
nceki iki haritayla kyaslandnda, Hazar
Denizinin olduka kesin formudur. Burada
dikkat edilmesi gereken husus, kuzey-gney
ekseninin yaklak 70 batya dnk olma-
sdr. ok byk bir ihtimalle bu eviri, bir
Hazar Denizi ksmi haritasnn temel alnan
bir dnya haritasna eklenmesinin bir sonu-
cudur. una da iaret edilmelidir ki, bu hari-
tann Arap tarznda gneyin yukarya dnk
izilmi olmasdr. Ayrca yaplan son aratr-
malar Atlantik isminin Arapa kkenli oldu-
una dikkat ekmektedir (el-Bahr el-Mulim
Karanlk Deniz)
201
. Ayrca bir lejantta, bir
Arap gemisinin doudan Afrikann gney
burnu zerinden Karanlk Denize getii
199
200
Bkz. Hennig, R.: Terrae incognitae. Eine Zusammen-
stellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorco-
lumbischen Entdeckungsreisen an Hand der darber vor-
liegenden Originalberichte, Cilt 4, s. 48.
201
a.e., Cilt 4, s. 48.
ve ok da uygun olmayan koullar altnda-
ki yolculukla 40 gnde yaklak 2000 mil
katettii belirtilmektedir
202
. Bu rivayette R.
Hennig
203
kltr tarihi bakmndan ok
nemli bir olgu bulmaktadr: Fra Mauro
Araplarn rivayetlerine dayanarak 1420li yl-
larda hi kuku duymakszn Afrikay gney-
den dolalabilir olarak resmetmitir. 16.
yzyldan bize ulaan bir gre gre ise Fra
Mauro, dnya haritasn Marco Polonun ve
babasnn inden beraberlerinde getirdikle-
ri ok eski ve ok gzel bir dnya ve deniz
haritasndan almtr
204
. Ben bu ifadeden,
Marco Polonun (szde) inden dn seya-
hatinde bir slam lkesinde elde ettii Arap-
ran haritasn anlamaktaym, bununla bera-
ber Fra Mauronun gerekten model olarak
kulland haritann, Marco Polonun berabe-
rinde getirdiinden ibaret olmas gerekmez.
Arap-slam corafyaclarnn oluturduu
yeni yeryz resmiyle bir dereceye kadar
kazandklar tankla paralel olarak
Avrupada matematiksel corafya alannda
bir bilgi genilemesi devam etti. Bununla
birlikte, 1406 ylnda Latinceye evirilen
Ptoleme Corafyasnn 1477 ylnda ger-
ekleen basmyla bir arma ve kargaa
kendini gsterdi. Akdenizin el-Memn
corafyaclarnn dnya haritasnda yakla-
k 52-53 olan boylam yerine, Ptolemenin
evrilen bu eserindeki izelgeler ve daha
sonra Bizansl Maximos Planudes tarafn-
dan yaklak 1300lerde bunlara dayanarak
canlandrd haritalar, boylam 62-63 (ger-
ekte 42) olarak veriyordu. Bu haritalar-
da Hindistann Kanarya Adalarna uzakl
125 olarak (el-Memn corafyasna gre
115), Asya gney douda Afrikaya bal ola-
202
a.e., Cilt 4, s. 45, 49.
203
a.e., Cilt 4, s. 54.
204
Bkz. The celebrations of the 700th anniversary of Mar-
co Polos birth at Venice, Imago Mundi ierisinde (Lond-
ra) 12/1955/139-140, zellikle s. 139b; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 318-319
120
G R
rak verilmitir. Bylece Hint Okyanusu bir
i deniz olmakta, Asya anakaras douda ve
kuzey douda 180 yi amakta, Hazar Denizi
kavun formunda doudan batya doru yakla-
k 23 genilemekte vs.. Kartograflar ve koz-
mograflar, hl el-Memn corafyaclarnn
tasvirlerine mi yoksa Ptolemenin tasvirlerine
mi bal kalacaklar konusunda bir seim yap-
mak durumunda bulunuyorlard. Arap-slam
dnya tasvirinin temel unsurlarndan birisi,
yani Afrikann gneyden dolalabilir ve Hint
Okyanusunun karalar evreleyen okyanu-
sun bir paras halinde olduu, Ptolemenin
tasvirine ramen, ne olursa olsun varln
koruyabildi. Ptoleme Corafyasnn Latince
evirisinin ilk edisyonundan ok ksa bir sre
sonra yaynlanan bir dnya haritas
205
ok
nadir karlalan bir durum olarak okyanus
tarafndan evrelenmi kara kitlesine ilikin
Arap-slam tasavvuru ile Hint Okyanusunu
bir i deniz olarak gsteren Ptoleme formu-
nu birletirmektedir. Bu harita bir yandan
Avrupann biimi hakknda gerekten iyi bir
bilgi yanstmakta ve Hazar Denizini byk
lde doru gstermekte, dier yandan da,
Cennetin yeryznn drt ana nehrinin k-
t meskn blgelerin dousunda olduuna
ilikin Hristiyanlk grn yanstmakta-
dr
206
.
Bununla beraber, Ptoleme Corafyasyla
olan tanklk sonras Avrupadaki dnya
haritalarnda ba gsteren bu iki farkl deer-
lendirme, 13. yzylda Avrupada balayan
yeni geliimin kaderini belirler pozisyon-
da kalamad. Gerekte Ptolemenin dnya
tasviri, zellikle Portekiz Hindistan seya-
hatleri yoluyla slam kltr evresinden
Avrupaya gelen haritalarda bulunan tas-
virler karsnda, ok uzun sre, daha kesin
syleyecek olursak, yarm yzyldan daha
205
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 86; Cilt 12, s. 124.
206
a.e., Cilt 11, s. 86.
uzun bir sre tutunamad. Daha Vasco da
Gamann ilk seyahatiyle, Afrikann ve Hint
Yarmadasyla birlikte Hint Okyanusunun
bat yakasnn hemen hemen mkemmel
bir haritas ber Yarmadasna ve talyaya
ulamt. Bu haritay dierleri izlemitir.
Mesela, Cava dilinde yazlm 26 parahari-
ta ieren atlas gibi. Bu atlasn sadece Hint
Okyanusu tasviri deil, ayn zamanda dier
zellikleri de, yeryzn kartografik olarak
tasvir etme iinin yaklak 905/1500den nce
Arap-slam kltr evresinde dikkat ekici
bir seviyeye ulam olduunu gsterir. Hint
Okyanusundaki Portekizli denizciler, o bl-
gelerden Portekize haritalar getirdiklerini ve
Arap denizciler elinde bulunan ok gelimi
pusulalar ve st seviyede bir denizcilik bili-
miyle karlatklarn gizleme ihtiyacn duy-
mamlardr. Ayrca Portekizce kaynaklar,
gneyden dolalabilir Afrika eklini gsteren
Hint Okyanusu haritalarnn 15. yzyln ilk
yarsndan itibaren Portekizlilerin ellerine
getiine ilikin ok ak bilgiler vermektedir.
Bunun sonucu olarak Portekizde oktan
beri bilinen deniz yoluyla Hindistana ula-
ma arzusu uyand
207
.
Avrupada Ptoleme Corafyasnn evi-
risiyle ortaya km olan dnya haritas
izimciliindeki geriliin hl etkili olduu
1550li yllarda, Portekizliler tarafndan geti-
rilen haritalar olumlu etkilerini gsterme-
ye balad. Corafyaya ve seyahatnamelere
byk ilgi duyan Venedikli Gian Battista
Ramusio (1485-1557)nun u szleri kartog-
rafya tarihi asndan ne kadar vurgulan-
sa azdr
208
: Ptoleme Corafyasnn Afrika
ve Hindistan haritalar, o blgeler hakkn-
da bugn ulalan byk bilgi karsnda
bana olduka yetersiz grndkten sonra
207
208
Navigationi et viaggi, Ciltt 1, Venedig 1563 (Tekrar-
basm: Amsterdam 1970), Widmungstext s. 2; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 11, s. 99-100.
G R
121
ben, ad geen blgelerde bulunmu olan ve
oralar ayrntl biimde anlatan yazarlarn
anlattklarn bir araya getirmeyi ve buna
Portekizlilerin deniz haritalarndaki tasvirleri
eklemeyi maksada uygun ve ok da faydal
bulmaktaym. Bylece herkesi memnun ede-
cek bu tarz baka haritalar izilmesi mmkn
olabilecektir.
Ramusio tarafndan kopyalar verilen harita-
lar u drt paradan olumaktadr: (1) Africa,
(2) Arabica-Persia-India, (3) Isole Moluche
(Gneydou Asya) ve (4) bir Afrika para-
haritas. Btn haritalarn Arap tarzna gre
gneyin yukarda oluu bir yana, bunlarn
toponomik zellikleri ve enlem-boylam ska-
lalar, Arap kkenli olduunda hi bir kuku-
ya yer brakmamaktadr
209
. Elbette adala-
rn hayrete dren ve gnmz kartograf-
ya tarihilerinin bugn bile kafalarn yoran
haritalar Ramusiosunkiler deil de, onlarn
etkisiyle 1559-1561 yllar arasnda ortaya
kan ve Ramusiosun bir arkada, Giacomo
Gastaldi, tarafndan izilen Asya haritasy-
d
210
. 1539 ylndan itibaren kendini Ptoleme
haritalarnn yaynlanmasna adayan bu
Venedikli mhendisin, birdenbire tamamen
farkl bir Asya izimini tercih etmi olma-
s, kartografya tarihinde gnmze kadar
aklanamam bir fenomen olarak kalyor.
Gastaldinin ada olan, onun haritasndan
baz kk deiikliklerle kendi redaksiyonu-
nu yapan mehur haritac Abraham Ortelius,
Asya haritasnn sa alt kesine u aklama-
y eklemiti
211
: [Bylece] deerli okuyucuya
yeni bir Asya haritas sunuyoruz. Bu harita-
y, corafya konusunda ok byk hizmeti
olan Jacobus Gastaldus, Arap kosmograf
Eb el-Fid geleneine gre [izmitir]. Bu
yazar [Eb el-Fid] mehur matematiki
ve Arapa da dahil olmak zere birok dil
bilen Guillaume Postel Ortadoudan bizim
Avrupaya getirmitir...
209
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 100-103.
210
a.e., Cilt 12, s. 177-179.
211
a.e., Cilt 12, s. 182.
Bu notun bana gre corafya tarihi asndan
nemi, Ortelius meslekta Gastaldininki
gibi bir Asya haritasnn ancak Arap gele-
nei temelinde yaplabilecei dncesinde
olmasdr. Bir haritann genel eklini verme
iinde Eb el-Fidnn kitabndan alnan
koordinatlarn yeterli olup olmad ve de bu
koordinatlarn Gastaldinin haritas ile uzla-
trlabilir olup olmad sorusunu o elbette
kendi kendisine sormad. Yine hem ondan
nce gelenlerden, hem onun adalarndan
veya ardllarndan hi birisi, Eb el-Fid
tarafndan karlatrmal bir izelgede kay-
dedilmi olan corafi koordinatlarn 13. yz-
yln sonlarndan nceki bir zaman dilimin-
den ktn ve sfr meridyeninin Toledodan
2830' batya kaydrlmasyla boylam derece-
sinin ksaltlmlnn gz nnde bulundu-
rulmadn bilemezlerdi. Kukusuz Ortelius
da, Gastaldinin sfr meridyeni Toledodan
2830' batya kaydrlm bir ya da birden ok
Arap haritasn rnek aldn bilmiyordu
212
.
Gastaldinin Asya haritasyla aktard kar-
tografik verilerin adalarnda uyandrd
yanknn ne denli artc olmas gerektii,
zellikle onun haritasnn Venedik Senatosu
salonuna aslmakla byk bir onur ve hret
kazanmasndan 3 yl sonra, onda tannabilen
yerlerin, koordinatlaryla birlikte ok kap-
saml izelgelerinin yaplm olduu gerei
ile anlalabilir
213
.
Yeryznn eski (Ptoleme) ve Gastaldi saye-
sinde ortaya kan yeni (Arap) haritalar
arasndaki gze arpan en nemli fark bana
gre udur: Arapa haritasnda Asya artk
birbirine bal bir btn tekil eden anaka-
rann bir paras olarak, kuzey ve douda
en son noktaya kadar uzanmamakta, bilakis
oval ve evresi dolalabilir bir ekil almakta-
dr. Bu, erken dnem Avrupa haritalarnda
tektk ortaya kan ve Asyann kuzeydou
212
213
a.e., Cilt 11, s. 108.
122
G R
kenarnn Arap tarzndaki kartografik ekil,
bu tarihlerden itibaren ada ve sonraki
dnem haritalarnda genel bir geerlilik
kazanmtr. Buna sadece Asyann kuzeydo-
udan dolalabilirlii deil, ayn zamanda
kltlm ve eyere benzer ekli de dahildir.
Bu izim el-Memn haritasndan kaynaklan-
mamaktadr. Bu izim iin bize ulaan en eski
model olarak el-drsnin haritas belirmek-
tedir. Daha nce saym olduum gereke-
leri
214
tekrarlamakszn sadece unu vurgulu-
yorum: Bu nemli yenilik el-drs dnemin-
den (548/1154) nceye uzanmaktadr ve Asya
kartografyas geliiminin bir paras olarak
izleyen yzyllarda etkin bir ekilde devam
etmitir
215
. Bu balamda 1570li yllarda alev-
lenen, G. Mercatorun ve A. Orteliusun o
zamanlar Asyann kuzeyden geilebilecei
fikrini kabullenememesi de anlmaldr
216
.
Orteliusun Asya haritasnn sa alt kesinde
yapt aklama ve Gastaldinin Asya harita-
snn Arap kkenine ilikin soru 20. yzylda
defalarca tartld
217
. Portolan ve dnya hari-
talarnn douuna ilikin Avrupada hakim
olan grler nedeniyle bu soruya, kartograf-
ya tarih yazclnn durumu, Arap-slam kl-
tr dnyas haritalarnn yapt etkiyi dikkate
almaya imkan vermedii srece, ikna edici bir
yant beklenemezdi. Durumu daha da zorla-
tran husus ise, slam dnyasnda matema-
tiksel corafyann ne kadar byk bir ilerle-
me gsterdii hakknda hemen hemen hibir
eyin bilinmemesiydi. Halbuki bu, Avrupa
haritalarnn temelini oluturan veya o hari-
talar kaplayan derece alar ile ilgili btn
sorularn anahtar demekti
218
.
214
215
a.e., Cilt 11, s. 108-109.
216
a.e., Cilt 11, s. 80.
217
a.e., Cilt 11, s. 104-107.
218
a.e., Cilt 11, s. 108.
Gastaldi tarafndan Avrupallarn eski dnya
kartografyasna sokulan yeniliin nemi, ne
kadar vurgulansa azdr. Bu yeniliin en byk
etkisi Abraham Ortelius ve Gerhard Mercator
tarafndan yaplan Asya haritalaryla gerek-
lemi grnyor. Orteliusda Asya haritas,
topografik hatalar bir dereceye kadar azal-
tlm ve bir globular projeksiyon kazanm-
tr. Gastaldi haritasnda grlen, Asyann
Akdenizin dou taraflaryla Hindistann
gney ucu arasnda yaklak 47 veya 48 lik
uzanm, Ortelius hemen hemen hi deiti-
rilmeden globular projeksiyonuna almtr.
Daha sonra ayn mesafe, Mercatorda stereo-
corafik projeksiyonla 44 ye inmektedir
219
.
Corafya tarihileri, Gastaldinin Asya hari-
tasna dayanarak ortaya kan dnya harita-
larndaki derece alarnda yaplan tashihleri
arasra ve deiik tarzlarda yorumlamlar-
dr. Bu aklamalar tekrarlamakszn, benim
slamda matematiksel corafya ve kartog-
rafi ve bu bilimlerin Avrupadaki devam
konusundaki almalarm esnasnda edin-
diim izlenimi anmak istiyorum
220
: 16. yzyl
Avrupal kartograflarn, Ptoleme ad altn-
da tedavlde bulunan dnya haritalarnn
temel boyutlarnda yaptklar dzeltmeler
ne izelgelerden alnan ve daha iyi grnen
koordinatlar zerine yaplm, ne de bizzat
gerekletirmi olduklar lmlerle elde
ettikleri koordinatlara dayanmaktadr. Sz
geen dzeltmeler, Arap-slam kltr dn-
yasndan yeniden gelen ve daha iyi olduklar
grnen haritalarn alnp benimsenmesinin
bir sonucudur. Benim u ana kadar edin-
diim bilgiye gre J. Kepler, yaygn harita-
lardaki Akdeniz izimiyle kendi eli altnda
bulunan izelgelerdeki yerlerin koordinatlar
arasnda belirli bir uyum salamaya alan
ilk kiidir. Bildiimiz kadaryla bu abalarn
219
220
a.e., Cilt 11, s. 116.
G R
123
meyveleri bir dnya haritas ve aklayc
giri eliindeki corafi yerler izelgesidir.
Keplerin izeceini bildirdii, fakat gerek-
letiremedii harita, Nrnbergli arkada
Ph. Eckebrecht tarafndan tamamlanm ve
1630 ylnda yaynlanmtr. Onun haritasn-
da, Hindistann gney ucunun Akdenizin
bat kysndan mesafesi, Akdenizin byk
ekseninin boyutu, Afrikann dou kys
ile Sumatrann ekvatordaki bat kys ara-
sndaki mesafe gibi, Eski Dnyann temel
boyutlar, ncleri olan Gastaldi, Ortelius ve
Mercatorun haritalarndaki boyutlarla ben-
zerlik gstermektedir. Kartografyadaki yeni-
lii sadece bat Akdeniz havzas ile alakal-
dr
221
.
Kepler bize olduka heterojen corafi yer
izelgesi brakt. Bu izelgede o, Ptoleme
deerleriyle Arap corafyaclarn Akdenizin
boylamnda gerekletirdikleri 10 lik bir
ksaltmann sonucu olan deerler arasnda
bir uyum salamaya almtr. Sonu olarak
unu grmekteyiz: Dou Akdeniz havzas
onun izelgesinde ve haritasnda Ptoleme
de olduu gibi 10 daha byktr, bat hav-
zasnn boylam ise 10 lik bir kltmey-
le Arap-slam kltr evresinin en gelimi
haritalaryla birebir rtmekte ve hemen
hemen gerek deerlere ulamaktadr. Byk
bir ans eseri olarak bu sakat Akdeniz izimi
dikkate deer bir yaylma bulmad
222
.
1559-1561 tarihli Gastaldi haritalarnn ardn-
dan, Avrupann kuzey blgeleri hari, eski
dnyann karakteristik paralarnn temel
boyutlarnda ve kartografik formunda 17.
yzyln ortalarna kadar nemli saylabilecek
gelimeler kaydedilmemitir. Ufak deiiklik-
ler dekoratif tarzdadr veya haritalarn derece
anda Afrikann bat kysnn mekanik ola-
rak oraya buraya itilip ekilmesinden ibaret
kalmtr
223
.
221
222
a.e., Cilt 11, s. 124.
223
a.e., Cilt 11, s. 117.
Ancak Avrupal bilginlerin slam dnyasyla
gittike artan temaslar sonucunda, 17. yz-
yln ortalarndan hemen ksa bir sre nce,
Avrupada ortaya kan Asya haritalar yksek
bir kalite kazanmaya balamtr. Buna, dou
lkelerinden getirilen veya retildikleri yerde
deerlendirilen haritalarn doduu yerlerin
adlarnn gittike artan bir lde zikredilme-
si de ek olarak anlabilir. Bu balamda bence,
Adam Olearius (1599-1671) tarafndan getiri-
len ran haritas bir tr kilometre ta nemi-
ne sahiptir. Arapa bilen Gottroplu bu bilgin,
Otto Brgmannn ynettii bir delegasyonun
Rusya zerinden rana yapt ticari bir seya-
hate katlmt.
22 Ekim 1636dan 1 Austos 1639 ylna
kadar sren seyahatin notlar, 1647 yln-
da harita ile birlikte yaynland
224
. Leipzig
niversitesindeki meslektalarnn bu hari-
ta hakkndaki tepkileri yleydi: O bununla
btn corafyaclarn imdiye kadar sahip
olduklar tasavvurun
225
aksine hareket edi-
yor. Bu meslektalar, onun neden ran
topraklarnn ve zellikle Hazar Denizinin
iziminde, Ptoleme, Strabone ve Dionysio
Alexandrino gibi dnyaca nl corafyaclar-
dan ayrldn anlamak istemiyorlard
226
.
Oleariusun irvnn bakenti amadaki
ikametine dair anlarnda aktard bilgiler
sadece bu haritann kkenine
227
ilikin olmas
bakmndan deil, ayn zamanda genel kar-
tografya tarihi asndan da ok reticidir.
Olearius orada, bir Arap astronom ve teolog
ile dostluk kurma frsat bulmutu. Kendisini
Hicazl el-all el-Mneccim olarak tantan
bu astronom, hemen hemen btn Asyay
224
Olearius: Vermehrte newe Beschreibung der Muscovi-
tischen und Persischen Reyse, Leipzig 1656 (Tekrarbasm:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts serisi, Cilt
3-4, Frankfurt 1994).
225
a.e., s. 204; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
226
Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., Vorrede
s. 8a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
227
124
G R
ve bir de birok paraharita kapsayan bir
enlem-boylam izelgesini Oleariusun kulla-
nmna sunmutu. Olearius, haritalarn bir
blmn kendi kitabna eklediine iaret
ediyor
228
. O, ayrca bize, seyahat yneticisi O.
Brgmannn, onu megul etmek iin, ran ve
Trkiye haritalarn tek bir harita haline getir-
mekle grevlendirdiini sylemektedir
229
.
Oleariusun ran ve dou Trkiye para-hari-
talarn birletirmek suretiyle kazand ve
yer adlarn Latin harfleriyle verdii harita
(kuzey kenarda) boylam 62 den 108 ye
ve enlemi 23 den 48 ye kadar olan corafi
alan enlemleri kapsamaktadr. Derece ann
sfr meridyeni Toledonun 2830' batsnda
bulunmaktadr. Haritada belirtilen ehirle-
rin posizyonlar, 7./13. yzyln 60l yllarn-
da Mera Rasathanesinin kurulmasndan
sonra ortaya kan, mesela Nareddn e-
sninki gibi corafi izelgelerdeki koor-
dinatlaryla karlatrldnda, enlem ve
boylam derecelerinin biribirlerine uyduu
grlr
230
. Bu bizde Mera Rasthanesinin
kurulmasndan sonraki dnemden bir Arap-
slam haritasnn karakteri hakknda net bir
tasavvur oluturmaktadr: Bunlar derece a
tayorlard ve ok doru haritalard. Buna
ramen, Oleariusun Bat dnyasnda eriile-
bilir kld o harita, benim tahminime gre,
bu blgenin Arap-slam kltr dnyasndaki
kartografik izimi bakmndan olduka baa-
rl bulunmakla birlikte ulalan en yksek
aamay temsil etmemektedir. Bu ok nemli
dokmann kartografya tarihinde imdiye dek
hak ettii dikkati ekmemi olmas gerekten
ok zcdr.
228
Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., s. 434.
229
a.e., s. 434; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 400.
230
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 402, 423-424.
Avrupada, Asya bakmndan allm Eski
Dnyann kartografik izimi, ilk Fransz
dnya atlasn hazrlayan Fransz saray hari-
tacs Nicolas Sanson dAbbville (1600-1667)
sayesinde yeni unsurlar kazanmtr. Eer
Olearius tarafndan Avrupada tantlan ran
ve dou Trkiye haritasn bir yana brakacak
olursak, benim bildiim kadaryla Sanson,
Asya haritasn el-drsden ve dier Arap
yazarlardan oluturduunu ve Tatar lke-
sinin tasvirini (Sibirya), seyahatnamelere
ve o dnemde hayatta bulunan farkl Arap
yazarlara dayanarak yaplan haritalardan ks-
men aldn en ak ekliyle dile getiren ilk
Avrupal kartograf olarak kalmaktadr
231
.
Sansonun Asya ve dnya haritalarnn deiik
redaksiyonlar bize, ksm haritalarndan daha
kesin bir lde ve aklkta, onun zaman ie-
risinde kendisine ulaan yeni rnekleri temel
alarak yeni izimlere nasl ulat hususunda
bizi aydnla kavuturmaktadr. Bu izlenime
hereyden nce, onun 1650, 1651, 1654, 1659
ve 1669
232
tarihli haritalar birbirleriyle kar-
latrldnda ulalr. 1659 tarihli haritann
nemi bana gre, bu haritann, sfr meridyeni
Toledonun 2830 batsnda bulunan derece
ana gre ve Arap-slam kltr dairesinde
ulalan radikal boylam dereceleri tashih-
lerini gz nnde bulundurarak yaplan ilk
Avrupal harita olmasnda yatmaktadr
233
.
Bu Asya haritasnda, kendisinden be yl nce
tamamlanm olan ncsnn aksine orta-
ya kan yeniliklerden bir tanesi de, Kzl
Denizin Avrupa haritalarnda oktan kaybol-
mu olan Aabe krfeziyle birlikte izilmesi-
dir. Yaklak bir asrdr bir kartografn die-
rinden kopyalad Hazar Denizinin dou-
bat ynnde genileyen kavun eklindeki
formu, burada bu denizin gereklie hemen
231
232
a.e., Cilt 12, s. 167, 186, 187, 188, 189.
233
a.e., Cilt 11, s. 120-121.
G R
125
hemen uygun tasvirine yer vermektedir.
Sibirya ve Orta Asya gl, muhtemelen
Baykal, Bala ve Isk-Kul glleri, bir arada
ilk defa bir Avrupa haritasnda grlmekte-
dir. Ayrca dalarn ve rmaklarn ok yeni bir
tablosu da ortaya kmaktadr
234
.
Bu haritalarn sadece corafya tarihi asn-
dan deil, ayn zamanda toponomik ve topog-
rafik bir incelemeye tabi tutulmas, Sansonun
kesinlikle Arap-slam kkenli eski bir harita-
y model alm olmas gerektii tahmininde
bulundurmaktadr. Topografik-toponomik
izler bizi, Sanson tarafndan kullanlan rnein
kuzey Asya asndan muhtemelen 5./11. yz-
yln ilk yarsna kadar uzanan bir kartografik
geliimi yanstt sonucuna gtrr. Burada
ok byk bir ihtimalle, 6./12. yzyldan nce
Sibiryada ikamet eden Kimak Trkleri hari-
taclar sz konusudur. Yaptklar almalara
ynelik iaretleri el-drsnin corafyasnda
ve haritalarnda bulmaktayz
235
.
Sansonun nemli kartografik tasvirleriy-
le Avrupa corafyasna tad yenilikle-
re kar byk bir sayg duymakla beraber,
onun bir saray corafyacs olarak eli altnda
bulunan enlem ve boylam derecelerini yar-
glayacak kesin bir kritere sahip olduuna
inanmyorum. Muhtemelen o sekisini bir
haritann iyi nne gre veya doduu yere
gre yapyordu, bu esnada da tecrbeli bir
haritacnn hassas sezisi yardmc oluyordu.
Sansondan sonra, Avrupa kartografya tari-
hinde, haritalar ile boylam lmleri ara-
snda dorudan bir balant kurularak ger-
ek bir baar salanmasna kadar yirmi yl
geti. Bunu da, matematiksel corafyann
nceki nemli geliim basamaklarnda oldu-
u gibi, hedefe ynelik bir devlet destei
salad. Bu destein salaycs XIV. Louis
idi ve bir rasathane ilavesiyle onun tarafndan
234
Bkz. Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 118.
235
a.e., Cilt 11, s. 118.
kurulan Akademinin almalar erevesin-
de gerekleti. Rasathanenin direktr Jean
Dominique Cassini (. 1712)nin inisiyatifiyle
burada, matematiksel corafyada boylamlar
bulmaya ynelik yeni bir unsur etkin oldu.
lk aamada ok daha byk kara ktlele-
rinin proporsiyonal ksaltlmas veya deiti-
rilmesiyle tm dnya haritasn tashih etme-
ye giriildi. Bylelikle astronomlar, Paris
Rasathanesinin bat kulesi zemininde antsal
bir dnya haritas Planispre terrestrei yapt-
lar. Bu harita Cassininin olu Jacques tara-
fndan 1694 veya 1696 ylnda daha da dzel-
tilmi olarak Planispre terrestre suivant les
nouvelles observations des astronomes adyla
yaynland
236
.
Bu haritadaki eski dnyada bulunan nem-
li yerlerin koordinatlar tashih edilmi boy-
lam derecelerini ieren Arapa yer koordi-
nat izelgelerindeki buralara ait deerlerle
karlatrldnda, baz ufak tefek kaypak-
lklar bir tarafa, Arap boylam derecelerinin
Cassini haritasnn boylam derecelerinden
ou zaman daha doru olduu grlr
237
.
17. yzyln sonlarna doru Pariste, Jpiter
uydularnn teleskopla gzlemlenmesiyle
kazanlm olan boylam derecelerinin yard-
myla dnya haritasn tashih etme abalar
balamt. Bu projenin yrtlmesi uzunca
bir zamana gereksinim duydu ve belki de
bugne dein tam sonlandrlabilmi deil-
dir. Bu giriimin daha balang aamasnda,
hatta 19. yzyl ilerine kadar, baz durum-
larda daha ileri tarihlerde bile, yeryznn
kartografik tasvirini tashih etmeye ynelik,
miras alnan haritalarn boylam dereceleri-
ni proporsiyonal olarak ksaltma hedefi, en
azndan Arap-slam kltr evresinde yapl-
m en yeni model haritalar balamnda, tat-
min edici bir sonuca gtrmedi. Elde bulunan
236
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140; Cilt 12, s. 168.
237
a.e., Cilt 11, s. 141-143.
126
G R
rnekler gstermektedir ki, bu haritalarn
boylam dereceleri, ilgili sfr meridyeninden
hareketle gz nne alndna, 2 veya 3
daha byktrler. Fakat eer boylam farkla-
r, Haleple Semerkant veya Badatla Delhi
arasnda olduu gibi, modern haritalardaki-
lerle karlatrlacak olursa, ya hemen hemen
kesin doru olduklar ya da dakikalarla ifade
edilebilecek ufak baz sapmalarn ortaya k-
t grlr. Ayrca bu tashih abalar uzunca
bir sre lkelerdeki veya kylardaki nemli
baz yerlerin pozisyonlaryla snrl kald. Yine,
nesiller boyu yerinde yaplan almalar sonu-
cunda elde edilen ky izgilerinin ve lkeler
evrelerinin, ou durumda 20. yzyla kadar
geerliliini koruduu grlmektedir. Bu
balamda Sicilyal arabist M. Amarinin
238
19.
yzyln ortalarnda kendi vatannn kartogra-
fik olarak kavranmas almalarnn durumu-
na ilikin sylediklerine kulak vermek hayli
bilgi vericidir. O kendi zamannda genel bir
genler zincirlemesine gre izilmi hibir
Sicilya haritasnn olmad sonucuna varp
byle bir almann zaman ve para gerek-
tirdiini, defalarca balatldn fakat vazge-
ildiini sylemiti.
Amari kabul edilebilir bir Sicilya haritas
izme abasnda, adann el-drsnin kitabn-
da bulunan imdiye kadarki tek kk boylu
kopya olarak gnmze ulaan paraharitaya
ve kendi zamannn en az yanl haritasnn
evre ekline dayanm ve bu haritaya el-
drsnin kitabndaki topografik niteliklerini
ve uzaklk verilerini tamt
239
. el-drsnin
sunduu verilerin doruluk derecesini ve
onun verdii ky noktalar arasndaki uzun-
luk farklar toplamyla 1814-1824 yllarnda
238
Dufour, A.H. ve Amari, M.: Carte compare de la Si-
cile moderne avec la Sicile au XIIe sicle daprs drisi
et dautres gographes arabes. Notice par M. Amari, Paris
1859, s. 20 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt, 5,
s. 63-111, zellikle s. 80) ; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35
239
Harita iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 26.
ngiliz kaptan W.H. Smyth tarafndan llen
ky izgilerinin mesafelerinin toplam arasn-
da yaplan bir karlatrma ile elde etmiti.
Yaplan hesaplamada, el-drsnin ulat
1050 km. sonucu, Smythin ulat 1041 km.
sonucuyla byk lde rtmekteydi
240
.
Buna u aklama eklenmelidir: Amari, Pr
Resin
241
, el-drsye nispetle daha gelimi
bir tasvir ortaya koyan Sicilya haritasn henz
tanyamamt.
Paris Rasathanesi astronomlarnn, baz
noktalarda yeniden gzden geirilen dnya
haritasn, eski dnyann baz paralarnn
boylamda birka derece ksaltlmas veya
batya doru mmkn olabildiince kaydrl-
mas yoluyla dzeltme teebbsnden sonra,
Paris Akademisinin gen yesi Guillaume
Delisle (1675-1726), sonular corafya tari-
hinde kartografya reformu olarak nitelene-
cek faaliyeti devam ettirme devini stlendi.
ukadar var ki onun ulat baar da, tpk
nclerinin ve adalarnn almalarnda
olduu gibi, Arap-slam kltr evresindeki
muazzam n almalarn tam bir bilgisiz-
lii ierisinde deerlendirilmitir. Bildiim
Arap-slam haritalar ve koordinat izelgeleri
nda, bir yan alanda, Delislein bu hari-
talara ne derece baml kalmak zorunda
olduu sorusunun ardna dtm. ncelenen
harita malzemesi ran, Hazar Denizini,
Kafkasyay ve Aral Denizini kapsamakta-
dr. Delislein bu blge haritalarnn bazlar
artc bir doruluk gstermektedir. Mesela
onun 1724 tarihli ran haritas, bu mkemmel
izime katksnn ne byklkte olabileceini
aklamak iin iyi bir rnekdir. Kim bu harita-
lar daha yakndan inceleyecek, Gastaldinin
ve ardllarnn ya da Delislein daha erken
dnem haritalaryla karlatracak olursa,
kendi kendine u soruyu soracaktr: Nasl
240
241
a.e., Cilt 12, s. 88.
G R
127
oldu da o birka yl ierisinde bu ran harita-
sn meydana getirebildi? 10 ila 20 kat geni-
letilmi topografisiyle, gelimi hidrograf-
yasyla, ok daha iyi hale getirilmi Hazar
Denizi izimiyle ve de Hint Yarmadasnn
kuzeydeki snrlarna dek ran Krfezi ile
Arap Denizi kylar tasviriyle bu harita gz
kamatrmaktadr. Ayrca, bu ran harita-
sndaki yaklak 600 yerin -bunlar arasnda
hi de nemli olmayan kyler, termal sular,
kervansaraylar, kprler, geitler, kaleler vb.
bulunmaktadr- pozisyonunun derece an-
da, enlem ve boylam derecelerinin eer bu
yerler hl mevcut ise yani modern atlaslarda
yer bulmularsa minimal sapmalaryla ger-
eklikle bu denli kesin rtmesi sebebiyle
hayret daha da bymektedir. Bu durumda u
soru kendiliinden sorulur: Delisle, Parisde
bulunan atlyesinde nasl oldu da ran hari-
tasndaki bu yzlerce yerin ve ky izgileri-
nin hemen hemen tam doru corafi pozis-
yonlarn elde edebildi? Dnlebilecek tek
ey udur: 1724 ylnda yaynlanan bu harita,
matematiksel corafya temelinde o blgenin
yzlerce yldr yrtlen bir kartografyas-
nn en yksek noktasn yanstan bir rnee
dayanlarak salanmtr. slam dnyasndan
kan, Giacomo Gastaldi (1559-61), Nicolas
Sanson (1655) ve Adam Olearius (1637) tara-
fndan Avrupa dillerinde ulalabilir kldklar
ran haritalar Delislein haritasna model
tekil etmekte yeterli olamazlar. Bu harita
eski haritalarla olan apaikar ortak noktalara
ramen onlarla kyas edilemeyecek zenginlik-
te bir ierii, ok gl apta geniletilmi bir
derece an ortaya koymaktadr
242
.
Bu soruyu yantlamak iin en uygun yar-
dmc arac, haritann derece ann, Arap-
Fars izelgelerinde bulunan ve sfr merid-
yenleri Toledonun 2830' batsndan geen
242
yaklak 50 adet yer ile karlatrlmasnda
gryorum. Bu karlatrmann, yl nce
yaynlanan kitabmda
243
detayl ekilde ortaya
koyduum sonucu beni u kanaate gtrd:
Delisle yerel bir ran haritasnn derece an
ayrca ieriini enlem dereceleri yle dursun,
boylam derecelerini de, hi bir proporsiyonal
ksaltmaya gitmeden olduu gibi Franszca
radaksiyona aktarm olmaldr. Bylece
onun haritas, kendisine modellik eden, anla-
ld kadaryla o zamana kadar rann ve
Hazar Denizinin kartografik tasvirinde en
yksek geliim basaman ortaya koyan bir
Arap-Fars haritasnn Franszca evirisi ola-
rak grlebilir. ok byk bir ihtimalle oriji-
nal harita 16. yzyldandr.
Bu sonu yine onun adn tayan Karadeniz
244
,
Hazar Denizi
245
, ve Kafkasya
246
haritalar iin
de geerlidir. Bu haritalar iin daha nce
ad geen kitabma iaret etmekle yetiniyo-
rum. Yalnz Karadeniz haritas konusunda
u belirtilmelidir: Delisle yer yer, bu harita-
y, Jean-Baptiste Fabre tarafndan Parise
getirilen ve stanbulda son derece deer
verilen el yazmas bir haritay rnek alarak
yaptna bizzat iaret etmektedir
247
. Parise
gelen ve Delisle tarafndan rnek alnan
Karadeniz haritasnn bir Osmanl-Trk kop-
yas, bir talih eseri olarak gnmze ula-
mtr
248
. Bu haritann boylam ve enlem ska-
lalar, Osmanllar zamannda Karadenizin
iziminde byk bir dorulua ulaldn
ispatlamaktadr ve yine Delislein haritasn-
243
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 413-423.
244
a.e., Cilt 10, s. 433-468.
245
a.e., Cilt 10, s. 468-508.
246
a.e., Cilt 10, s. 424-433.
247
Delisle, G.: Dtermination gographique de la situation
et de ltendue des diffrentes parties de la terre, Histoire
de lAcadmie Royale des Sciences anne 1720 ierisinde.
Paris 1722, s. 365-384, zellikle s. 381; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 448.
248
128
G R
da vurgulad denizin derecelere gre tam
lmleri, eldeki Osmanl kopyasndakiyle
tamamen rtmektedir
249
.
17. yzyldan 18. yzyla gei aralnda,
kadim dnyann eskimi kartografik tasvirleri-
ni daha doru haritalarla deitirmeye ynelik
abalardan birisi olarak, kendisinden daha
gen ada Chr. Gottlieb Jcher
250
(1694-
1758)in ifadeleriyle, farkl ran, Filistin vb.
haritalarn tantm olan Hollandal oryan-
talist Adrian Reland (1676-1718)n ran hari-
tas anlmaldr. Onun gn yzne kan ran
haritasnn
251
bal yledir
252
: ran devle-
tinin en byk Arap ve Fars corafyaclarn
eserlerinden alnm izimidir yapan Adrian
Reland. Kendi ifadeleri gz nnde tutula-
rak denilebilir ki, Relandn katks, eli altnda
bulunan orijinal dilindeki bir haritay belki
baz deiikliklerle Latinceye evirmi veya
Latince harflere aktarm olmasndan ibaret-
tir. Onun ran haritas, 13. yzyldan 16. yz-
yla kadar devam eden Arap-Fars kartografi
okulunun, sfr meridyeni Toledonun 2830'
batsndan geen gelimi bir ran haritasnn
kendisine temel tekil ettiini kantlamakta-
dr. Relandn bu haritasnn, Delislein ran
haritasna oranla, bu blgenin kartografik
tasvirinin daha erken bir geliim dneminde
ortaya kt anlalyor
253
.
Asya blgelerinin Arap-slam kltr dnya-
snda doan kartografik tasvirler grubu ieri-
sinde yer alan ve Avrupada eriilebilir duru-
ma gelen J. Baptist Homann (1163-1724)n
ran haritas
254
, u durum iin olduka ilgin
bir rnektir: O dnemin derece a altnda
249
250
Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Dritter Theil, Leipzig
1751 (Tekrarbasm: Hildesheim 1961), Sp. 2002-2004.
251
252
Orijinal haliyle: Imperii persici delineatio ex scriptis
potissimum geographicis arabum et persarum tentata ab
Adriano Relando, kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
253
grnen haritalar, yeni astronomik yntem-
lerle ve yardmc aralarla elde edilmi koor-
dinatlar esasna gre ekillendirilmi deil-
lerdir, daha ziyade haritaclar ya kendilerine
model tekil eden haritalar kopya etmilerdir
ya da deiik zamanlardan gelen, birbirle-
rinden farkllk gsteren haritalar bir araya
getirmilerdir. Olaanst retici bir hari-
tac olan Homann, bizzat verdii bilgilere
gre ran haritasn Olearius, Tavernier ve
Relandn eserlerini ve daha gen yazarlar
gz nnde bulundurarak izmitir.
Bu haritann
255
toponomik, topografik ve kon-
figratif tarzdaki kendine zg nitelikleri bir
yana braklarak burada, tuhaf karakterli dere-
ce ana iaret etmek istiyorum. Grnen o ki
bu a, Homannn deiik derece al rnek-
leri kullanmasyla domutur. Onun iki rne-
i, Olearius ve Reland haritalar, Toledonun
2830' batsndan geen sfr meridyenine
sahiplerdi ki buna gre Akdenizin dou
kys 70, Badat 80 ve Hazar Denizinin
bat kys 85 dir. Daha nce defalarca dile
getirildii zere, bu derece a, el-Memn
corafyaclarnn 3./9. yzyln ilk yarsnda
yaptklar dnya haritasnn derece a kar-
snda, boylamda yaklak 10 lik bir tashi-
hin yapldn gstermektedir. el-Memn
haritasndaki derece anda Akdenizin dou
kys 60, Badat 70 ve Hazar Denizinin bat
kys 75 dir. Buradan anlalr ki el-Memn
haritasnda ve Homann haritasnda ad geen
nemli noktalar arasndaki boylam farklar
ayndr. Akdenizin dou-bat ekseninin yak-
lak 54 olduu Homann haritasn
256
biraz
daha yakndan inceleyecek olursak bu durum
daha da belirginleir. Bylece el-Memn
corafyaclarnn haritasndaki yaklak 53
254
255
a.e., Cilt 10, s. 407 ff.
256
a.e., Cilt 12, s. 205.
G R
129
ile rtmektedir
257
. Bundan kan sonu,
Homannn ne Akdenizin Arap-slam kltr
evresinde 44 ye indirgenen boylamndan ne
de 1700den itibaren Fransz astronomlarn
ulatklar 42 lik tashihten haberi vardr.
Homannn haritasnda grld zere
randaki ehirler aras boylam farklar da
el-Memn corafyaclarnn dnya harita-
laryla olan bir balanty gstermektedir.
Homannn Oleariusun haritasn kendi ran
haritas iin model olarak kullandna ilikin
daha nceki tahminimden ayrlarak, bugn
u izlenime sahip bulunuyorum: Yaklak 40
yl boyunca Trkiyeyi, ran ve Hindistan
gezen Fransz bilgini Jean-Baptiste Tavernier
(1605-1689) tarafndan Avrupada eriilebilir
klnan ran haritas Homannn temel modeli
olmutur. Tavernier tarafndan Les six voya-
ges en Turqui, en Perse et aux Indes
258
isimli
eserinde kaydedilen 130 yerin koordinatlar,
onun sadece el-Memn ve el-Memn son-
ras Kanarya Adalarndan itibaren srala-
nan koordinatlar bildiini ve sonraki dnem
Arap-slam bilginleri tarafndan tashih edilen
boylam derecelerinden ise haberdar olmad-
n gstermektedir
259
.
Homannn ran haritas, bana gre, genel
olarak Olearius ve Relandn haritalaryla
karlatrldnda bir gerilemedir ve sadece
Hazar Denizini muhtemelen Taverniernin
araclyla dikkat ekici, daha iyi bir form-
da bize iletmektedir, fakat ok ksa bir sre
sonra, hatta birka yl gibi ksa bir sre ie-
risinde Trkeye evirilecek ve 1141/1729
ylnda stanbulda bu versiyonuyla baslacak
kadar byk bir hrete kavumutur
260
.
Benim izlenimime gre bu, Hac Halife
(1732)nin Cihnnumsna eklenen Trans-
oksanya blge haritasnn da rnei
257
258
Paris 1679, Cilt 1, s. 390.
259
260
a.e., Cilt 12, s. 217.
olmutur
261
. Emmanuel Bowen (1738den
sonra)
262
ve James Rennel (1793)
263
gibi Batl
baz corafyaclar ve kartograflar ise bu hari-
tay yerli bir Hint-Osmanl-Trk haritas diye
tanyarak kullanmlardr.
Osmanllarn kartografik tasvirde ve kendi
hakimiyetlerinde bulunan blgelerin matema-
tiksel olarak kapsanmasnda 15. yzyldan iti-
baren ok byk gelimeler kaydetmesinden
sonra, 1732 ylnda bir Osmanl haritacsnn
Transoksanya ile birlikte Hazar Denizinin
dou kys ve buralara bal blgelerin harita-
sn, hi ekinmeden Avrupal bir haritacnn
atlasndan almas, bunu yaparken o kartog-
rafik izimin geip giden yzyllar boyun-
ca slam dnyasnda yaplm ve ilenmi
modellere dayand konusunda hibir bilgi-
nin olmamas, kartografya tarihinin en dikka-
te deer olaylarndan birisidir. Grnen o ki,
Avrupallarn kartografya dalnda kaydettikle-
ri ilerlemelerden, yeryznn yeni kefedilen
yerlerinin tasvirlerinden ve kartografik miras-
la olan youn uralarndan Osmanllarn
gzleri kamamt. Osmanllar, Avrupallar
tarafndan son yzyllarda yaplan haritalarn
hangi zayf noktalarnn olduuna hkmede-
cek durumda deillerdi ve Avrupallarn Orta,
Kuzey ve Kuzeydou Asya konusunda sahip
olduklar bilgilerin hl byk eksikler ierdi-
ini ve bu almalarnda nceden olduu gibi
261
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 411-412; Cilt 12, s. 104.
262
Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas isimli haritasnn sol kenarn-
da bulunan lejanttan rendiimiz kadaryla (Bkz. Sezgin,
F.: a.e., Cilt 12, s. 225) tasvir edilen blgelerin redaksiyo-
nunda birok haritann yan sra 1729 ylnda stanbulda
baslm olan ran haritasn kullanmtr (Bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 455-456).
263
Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empi-
re isimli almasna, Second part, Londra 1793 (Tek-
rarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 261), Gucert
(Gujerat)ta bulunan bir rmak balamnda yle yazmak-
tadr: I found the same name in a map of Persia, drawn
and engraved at Constantinople, in the year 1729 (Bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 618).
130
G R
hl Arap-slam kltr evresinin baarl
almalarna dayanmak zorunda olduklarn
bilmiyorlard
264
.
ki Kuzey Asya haritas Homannn ran hari-
tasnn ortaya kt srada Arap-slam kltr
dairesinden Avrupaya ulat ve Franszcaya
evirilerek yayld. Bunlar, Sibirya dnda
gneyde 25 ye kadar uzanp Asyay da iine
almam, Karadenizin, Hazar Denizinin,
Aral Glnn ve Transoksanyann rmaklar
sistemini bizim bildiimiz, geree hemen
hemen tam yakn en eski haritalarn ierme-
mi olsayd, en eski Sibirya haritalar olarak
adlandrlabilirdi. Bu iki harita da Eb el-
z Bahdur n (1012-1074/1603-1663)n
Trk soyuna ve boylarna dair kaleme ald
kitabnn
265
bir paras olarak Trkistandan
Tobolska yollarn bulmulard. Kitap, orada
1710 ylnda Rus esaretine derek 1711
ylnda Sibiryaya srgn edilen sveli subay
Philipp Johann Strahlenberg (d. 1676)in dik-
katini ekmiti. Bu kitab Sibirya Tatarlarnn,
Agun Asbackewitz (Aund zbekolu?)
isimli imamlarnn yannda grmt. Bu kii,
eseri zbek delegelerden alm ve onlara ait
dokmanlar ierisinde muhafaza etmiti
266
.
Strahlenberg yanndaki dier tutsak Peter
Schnstrm ile birlikte bu kitab Rusa ze-
rinden Almancaya evirmiti. Kitabn n
Avrupal corafyaclar evresinde o kadar
hzl ve genileyerek yaylmt ki, Almanca
eviri, Strahlenbergin 1715-1718 yllar ara-
sndan Almanca redaksiyonda ilettii harita-
larla birlikte anonim bir Franszca eviride
264
265
Franszca eviri Histoire gnalogique des Tatares, 2
Cilt, Leiden 1726; Franszca eviriyle birlikte metin Baron
Desmaisons tarafndan yaynlanmtr, Histoire des Mo-
gols et des Tatares, 2 Cilt, Petersburg 1871, 1874 (Tekrar-
basm: Islamic Geography serisi Cilt 225-226).
266
1726da yaynland
267
. zgrle kavuma-
sndan sonra Strahlenberg, memleketinde
1726da Eb el-znin bu kitabnn eviri-
sine bir nhaber (Vorbericht) ve ayrca Das
Nord- und Oestliche Theil von Europa und
Asia (1730) adyla bir kitap ve kendisinin adn
tayan bir Asya haritas (1730) yaynlad.
Bu haritann Almanca redaksiyonuna ilikin
aklamalar, ksmen mulak ksmen de yanl-
tcdr, bunun sonucu olarak okuyucu olayn
gerek bilgisine sahip olamamaktadr. Bunun
yerine okuyucuda, sanki Strahlenbergin, o iki
Asya haritasn esaretinin ilk drt veya yedi
ylnda (1711-1715 veya 1718 yllar arasnda)
Tobolskda bizzat kendisinin yapt izlenimi
domaktadr
268
.
ki haritann daha eski olan Mool istilas
dneminde yaplan Kuzey Asya tasviri ola-
rak nitelendirilmektedir ve Franszca evi-
ride u bal tamaktadr: Carte de lAsie
Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion
des Tartares dans lAsie Meridionale sous
la Conduite de Zingis-Chan pour servir
lHistoire Genalogique des Tatares
269
.
Daha yeni olann bal yledir: Carte
Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse
Sur des Observations Authentiques et Toutes
Nouvelles
270
. Her iki harita da derece a ta-
maktadr ve bylelikle Arap-slam kkenli
olduklar konusunda bize ve de derece ala-
rnn corafi yer izelgeleriyle karlatrl-
mas suretiyle tarihlendirme konusunda ok
salam bir dayanak kazanmamza yardmc
olmaktadr. Koordinatlarn karlatrma-
s ise, burada Arap-slam kltr dnyasnn
267
268
a.e., Cilt 10, s. 380.
269
a.e., Cilt 12, s. 173.
270
a.e., Cilt 12, s. 201.
G R
131
en nemli iki kartografik dokmanyla kar
karya olduumuza ilikin asla rtle-
mez deliller vermektedir. Aratrmalar bizi
o haritalardan eski olann 7./13. veya 8./14.
yzyl, yeni olann ise 10./16. yzyl olarak
tarihlendirmeye gtrmektedir. Ky izgi-
leriyle, nehir sistemleriyle, dier topografik
ve toponomik unsurlaryla ve ayn zamanda
derece a ile bu haritalar bizim imdiye
kadar ifade ettiimiz u dnceyi destekle-
mektedir: Kuzey ve Orta Asyann kartogra-
fik tasvirinin erken dnem geliimi, tpk el-
Memn corafyasna nispetle el-drs (548-
1154)nin dnya haritasnda ve para-harita-
larnda grld zere, bunu daha da aarak
ilerlemeye devam etmitir. Bu ge dnem
geliim evresinde, el-drs haritasnda ok
kabaca ortaya konulan gllerin ve rmaklarn
Kuzey Okyanusa ulat noktalarn enlem ve
boylamlar bu iki haritamzda geree yakn
deerlere yaklamtr. Asyann iki i deni-
zinin yani Hazar Denizinin ve Karadenizin
tasvirleri, el-drsnin dnya haritasndaki
evre izgileriyle karlatrldnda dikkate
deer bir kesinlie ulat grlr. Bu iki
nemli su havzas, enlemleri, boylamlar ve
birbirlerine olan mesafeleriyle derece an-
da hemen hemen gereklie uygun boyutlar
kazanmtr. Yine bu haritalar bize, Ortelius
ve Mercatordan beri Avrupada yaplan hari-
talarn Arap-slam temellerinin izlerine ula-
abilmede baka dayanak noktalar vermek-
tedir
271
. Asya kartografyas balamnda ayrn-
tl bir ekilde ele aldm
272
bu iki haritadan
daha eski olan 13.-14. yzyln eseri olarak
Akdenizin, Afrikann yarmada yapsnn,
Gney Asyann ve Hint Okyanusunun kar-
271
272
a.e., Cilt 10, s. 376-396.
tografik tasvirindeki bildiimiz geliimle tam
bir uyum iinde bulunmakta ve ok nemli
bir boluu doldurmaktadr. kinci haritaya
gelince, btn yeni unsurlaryla 16. yzyl
Arap-slam kartografyasnn olaanst bir
dokman olarak ortaya kmaktadr.
Bu iki Kuzey ve Orta Asya haritalarna dair
mlahazalarm, Arap-slam corafya tarihi
alannda kendisine nemli almalar borlu
olduumuz byk Rus arabist W. Barthold
273

(1869-1930)un Hazar blgesinin 18. yzyln
ilk yarsndaki kartografik tasvirine ilikin
bir gryle bitiriyorum. Barthold byk
bir sayg ve takdirle, Arap-slam kltr ev-
resinin corafya tarihindeki roln dile
getirmekte ve u ekilde devam etmekte-
dir: Baz Arap haritalar daha Orta ada
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Arap
corafyaclarnn baz eserleri XVII. yzyl-
da bile Latinceye evirilmi halde yayn-
lanmtr. Buna ramen Araplarn Hazar
Denizine, Aral Glne, Seyhun ve Ceyhun'a
dair aktardklar detayl ve kesin haberler
Avrupa bilimine hi bir etkide bulunmamtr.
Bat Avrupa 800 yl nce Araplardan re-
nebileceklerini, XVIII. Yzylda Ruslardan
rendi. 1697 ylnda Remezof tarafndan
yaplan haritada Aral Gl (More Aralsko)
ilk defa Hazar Denizinden tamamen bam-
sz, Amun-Darja (Amu-Derya, Oxus)nn,
Syrt (Sir-Derya, Jaxartes)n ve dier bir-
ok kk nehrin dkld bir i deniz
olarak resmedilmitir. Bahsi geen blgenin
273
von Voth, H.: Nachrichten ber den Aral-See und den
unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten Zeiten bis
zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe mit Berichti-
gungen und Ergnzungen vom Verfasser. Nach dem rus-
sischen Original bersetzt, Leipzig 1910, Bkz. Vorwort s.
VI-VII (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 100,
s. 245-336, zellikle 248-249); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
344-345.
132
G R
corafi ve fiziki artlarna ilikin daha ayrntl
haberler Rusyada XVIII. yzyln banda
toplanm ve Byk Peter tarafndan ksmen
ahsen (1717 ylndaki Paris ikameti esna-
snda) ksmen de mektup yoluyla Fransz
saray corafyacs Delislee bildirilmitir.
Delislein 1723 tarihli haritasnda Aral Gl
ilk defa bu adyla anld, her ne kadar Yunan
Basilios Batatzes bu gl hakkndaki ilk haberi
Avrupaya kendisinin getirdiini ve bu yolla
1732 ylnda Londrada byk bir sansasyon
uyandrdn iddia etmi olsa bile. Her hal-
karda XVIII. yzyln haritalar ispatlamak-
tadr ki, bu blgenin corafi ve fiziki artlar
hakknda hl ok ak olmayan bir tasavvur
bulunmaktadr ve Yunan corafyaclarn iddi-
alarnn kurtarlabilecek kadarn kurtarmaya
giriilmitir. Hatta Delisle Aral Glnden
bir rma Hazar Denizinin kuzey blgesine
doru ancien cours de la rivire Sirolarak
gtrr.
Bu bilgilerin ve zengin aklamalarn iki nok-
tasnda, bugnk daha uygun koullar saye-
sinde, Bartholddan daha farkl grlere ula-
yorum. Birinci nokta: Ben, Arap corafyas-
nn tasvir aklamalarndan ziyade, haritalar
yoluyla ve sadece Hazar Denizi ve Aral Gl
bakmndan deil, bilakis daha geni apl
olarak Avrupa haritaclarn etkilediinden
ve bylelikle yeni bir an nn atndan
eminim. kinci nokta: Hazar Denizi veya Aral
Gl balamnda imdiye kadar Rus bilginle-
rin 18. yzyln ilk yarsndaki aratrmalarnn
meyvesi olarak grnen eyin aslnda, 17. yz-
yl Avrupal ve bu arada Rus kartograflarnca,
Arap-slam corafyaclarnn almalarnn
yeniden tannmalar olduu gerei ortaya
kyor. Birinci noktada dikkat edilmesi gere-
ken, zellikle Hazar Denizi bakmndan, dou-
bat etkilemesinin devamsz ve tesadflere
bal kalm olmasdr. slam kartografyasnn
rnleri Avrupal kartograflara, deiik geli-
im basamaklarn temsil eden zaman dilim-
lerinden ulamtr. Ellerinin altnda bulunan
haritalar model olarak kullanan Avrupal
haritaclar bunlarn kesinliklerine ilikin hi
bir kritere sahip deillerdi. Hazar Denizinin
daha eski ve daha doru tasvirleri 16. yz-
yldan itibaren, yani Ptoleme Corafyasnn
basl Latince evirisinin yaygnlamasndan
sonra, bu eserdeki gerek d tasvirlerin lehi-
ne, gittike unutulmaya yz tutmu olduklar
grnyor
274
.
17. ve 18. yzylda Jean Chardin, Melchisdec
Thvenot, Jean-Baptiste Tavernier, Franois
Ptis de la Croix ve ayn ad tayan olu,
Franois Bernier, Jean-Baptiste Fabre,
William Kirkpatrick veya James Rennel gibi
seyyah bilginler tarafndan Avrupaya getiri-
len haritalar ayrntl olarak incelemek yeri-
ne, Avrupal haritaclarn ellerine geen hari-
ta materyalini ve koordinat izelgelerini ola-
bildiince iyi bir ekilde kullanma abalarn
gsteren ok yatkn iki rnekle yetiniyorum.
lk rnek daha nce dile getirilen ngiliz
haritac Emmanuel Bowen (1738den
sonra)n Map of Turky, Little Tartary, and the
Countries between the Euxine and Caspian
Seas
275
(1738den sonra) isimli haritasnn
sol kenarnda bulunan lejanttr. Buradan
anlaldna gre o, deiik modellerden
biraraya getirdii haritas iin 1729 ylnda
stanbulda baslan Dou Anadolu ve ran
haritasnn ve dier haritalarn yan sra u
haritalar kullanmtr: Karadeniz kylar-
nn Asow Boazndan Tunann kuzeydeki
dklme noktasna kadar izimini bir Trk
haritasndan almtr, ....Dicle nehrini ve
274
275
a.e., Cilt 10, s. 455; Cilt 12, s. 225.
G R
133
Basra civarndaki baz paralar Thvenotun
seyahatnamesine
276
ekli bir Arap haritasn-
dan
277
almtr. Hemen hemen birbiriyle bir-
leik gsterilen Van ve Urmiye (Lake Shahi)
gllerini G. Delisle'den (ki onun Grcistan
haritasn kullanyordu) almaktan kanmay
tercih ediyor, zira Delisle bu glleri birbirine
yaslanm gstermesine ilikin herhangi bir
otorite zikretmiyor. Bowen faydaland baz
ada haritalar da sayyor. kinci bir lejantta
o koordinatlar kaydetmitir. Bunlar bir dizi
yerin, kendisinin daha yal ve gen adala-
rnn gzlem sonular olarak verdii veya bn
Ynus, el-Ban, Nareddn e-s gibi
corafyaclarn Arap izelgelerinden aln-
m enlem dereceleridir. Arap izelgelerin
boylam derecelerini, el-Bannin verdii
bir bilgi hari, almamtr. Byle yapmasnn
sebebi muhtemelen, Arap izelgelerin deiik
sfr meridyenlerini nasl kullanacan bilme-
mesidir
278
.
kinci rnek, mehur Fransz corafyac
Jean-Baptiste Bourguignon dAnville (1697-
1782)in tahminen 945-948/1538-1541 ylla-
r arasnda izilen bir Osmanl-Trk rn
Kzldeniz haritasn kullanmasdr. Bu
harita
279
dAnvillein sunumuna gre Kzl
Denizi kuzeyden Jeddah (Cidde)a kadar
tasvir etmektedir. dAnville bu haritay,
Mmoires sur lEgypte ancienne et moder-
ne
280
isimli eserine ekledii Golfe Arabique
276
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 226. Sz konusu olan eser
udur: Relation de divers voyages curieux, qui nont point
est publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs franais, espagnols, allemands, portugais, an-
glais, hollandais, persans, arabes et dautres Orientaux,
le tout enrichi de fgures et de cartes gographiques, Paris
1663-1667.
277
278
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 455-457.
279
a.e., Cilt 12, s. 317, kuzey taraf.
280
Paris 1766 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt
256), s. 276.
ou Mer Rouge adl haritann kuzey blm-
n izmekte kullanmtr. Burada anlmaya
deer nokta, dAnvillein, Svey ve Aabe
krfezlerinin tasvirini bu Trk haritasn-
dan aldna iaret etmesidir. Dier birok
eyin yannda, kuzeyden Aabe krfezine
bir knt yapan (gerekte mevcut olmayan)
ve bunun kuzey sonunu iki krfez halinde
blen bir burunu da yine bu haritadan alm-
tr. Yani dAnville 18. yzyln ikinci yarsn-
da bile hl, Suvey ve Aabe krfezleri-
nin ve Sina Yarmadasnn izimlerinin bu
Osmanl haritasnda ne derece doru oldu-
u konusunda Paristen hkm verebile-
cek durumda deildi
281
. Dolaysyla, Avrupa
kartografyasnda bu hatay tashih etmek
iin asgari yarm yzyllk bir zamana ihtiya
duyulmu olmas bizi artmamaldr
282
.
18. yzyln corafyaclarnn en nemli iki
ahs DAnville ve ngiliz James Rennel
(1742-1830), Arap-slam nclerinin baa-
rlarna kar byk bir sayg duymular ve
onlar laykyla vmlerdir. Bu iki coraf-
yac sadece dzeltilmeleri gereken Asya ve
Afrika haritalarna dair yaptklar betimle-
yici aklamalarnda Arap-slam kaynakla-
rnn tantmna, corafi koordinatlarna
ve dier mesafe bilgilerine tam bir gven
duygusuyla dayanmakla kalmamlar, ayn
zamanda Arap-slam kltr evresinde
doan ve almalar esnasnda fark ettikleri
haritalar da kullanmlardr. Kaynaklar ve
model alnan haritalar dile getirmek kar-
tografya tarihi ierisinde det deildir. Bu
nedenle, daha 1755 ylnda haritac Robert
de Vaugondynin
283
meslekta dAnvillein
281
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 417-419.
282
a.e., Cilt 11, s. 419.
283
Essais sur lhistoire de la gographie ou sur son ori-
gine, ses progrs et son tat actuel, Paris 1755, s. 385 ; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 10, s. 457.
134
G R
eski bir kusurunu ayplamas aydnlat-
cdr: Trkiyenin Asyadaki blgesine ve
ran devletine gelince, gerekten dAnville
tarafndan bu lkeler hakknda Asya harita-
snn ilk blmnde sunulan yeni bilgile-
ri salayan asl orijinalleri grmek isterdik.
Onlar bir seyahatnameden beklenebilecek
olanlardan ok farkl detaylar ierir. Bu ori-
jinallerin sunduu topografi ancak, yerin-
de izilmi olup, aktardklar bilgiler bizim
iin ok fayda salayacak paraharitalardan
salanabilir.
ARAP-SLAM BLMLERNN
AVRUPAYA GD YOLLARI
Bu Giriin ilk blmnde felsefe, astrono-
mi, mzik, tp ve corafya gibi Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu ve
zmsenmesi sreci ele alnd. Bu gerekle-
tirilirken de, daha ok n alma karakteri
tayan veya olaylar sjeye gre deil, yaz-
l rnleri temel alarak aklamaya alan
bugne kadarki aratrmalardan hareket edil-
di. imdi burada, Avrupadaki resepsiyon ve
zmseme srecine gtren yollar ksaca dile
getirilecektir.
1) Mslman spanya zerinden Giden Yol
Kukusuz en eski ve en bilinen yol, 711 yl
fethi sonras 20 yl ierisinde byk bir bl-
m Arap egemenliine giren ber Yarmadas
yoludur. Orada fatihler tarafndan sonraki 150
yl boyunca srdrlen bilimler, slam dnya-
snn merkezinde srdrlenlerin byk l-
de aynsyd.
Bu konuyla urann erken bir evresinde
u gre ulalmt: Hristiyan Avrupann
Arap-slam bilimleriyle olan ilk tankl, 10.
yzyln son te birinde, Barselona etrafnda-
ki Pazar yerlerinde her iki kltr mensuplar-
nn kiisel temaslar yoluyla gereklemitir.
Bu konuda, 999 ylnda II. Silvester lakabyla
papa seilecek olan Aurillacl Gerbert (d.
yaklak 950, . 1003)e nc rol tannmak-
tadr.
Onun adyla ilikilendirilen
284
Arap rakam-
larnn Avrupaya getirilmesi olaynda, bu
olayn ondan bamsz olduunu gsteren
yeni dokmanlar ve iaretler bilinmektedir.
Arap rakamlar, biri 976 dieri 992 tarihinde
spanya eyaletinde kopyalanan iki el yazma-
snda ortaya kmaktadr. Escorial ktpha-
nesinde muhafaza edilen bu nemli dok-
manlar matematik tarihileri tarafndan hl
gz nne alnmam grnyor
285
. Ayrca
Gerbertin bize ulaan bir mektubundan, onun
manastr bapapaz Aurillacl Geralddan
Joseph Sapien (veya Hispanus) adl ahsn De
multiplicatione et divisione numerorum isimli
risalesini temin etmesini
286
rica ettii ortaya
kmaktadr. Bu durum, Arap rakamlarnn
bu zaman diliminden nce gney Fransaya
ulatna iaret etmektedir
287
.
Bir baka rnek olarak: 10. yzyldan kalan
bir usturlap, Latince yazlar kken itibariyle
Arapa harflerin transkripsiyonunu ortaya
koymaktadr (Katalog II, 91). Bu ustur-
labn kifi ve daha nceki sahibi Marcel
284
Bkz. Weissenborn, H.: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis
der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888; ayn yazar:
Geschichte der Einfhrung der jetzigen Ziffern in Europa
durch Gerbert, Berlin 1892.
285
Bkz. van de Vyver, A.: Les premires traductions latines
(Xe-XIe s.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er Congrs
International de Gographie Historique ierisinde. Tome
II. Mmoires, Paris ve Brksel 1931, s. 266-290, zellikle
s. 286 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 90, s. 377-405, zellikle s. 400).
286
Bubnov, N.: Gerberti opera mathematica, Berlin 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1963), s. 101.
287
van de Vyver, A.: Les premires traductions latines,
a.y., s. 286-288 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 90, s. 400-403).
G R
135
Destombes yaz karakterine dayanarak onu
karolingien olarak nitelemitir ve usturla-
bn n tarafnda ve i diskinde
288
Latin alfabe-
sine gre verilen rakamlarda Arap spanyas
dnda Arap rakamlaryla erken dnem tan-
kln bulmaktadr. Verilen bir nota gre,
980 tarihli bu usturlabn mkemmel yaps
bu aletle nasl ilem yaplacana ve onun
en azndan Avrupada snrl bir corafi alan
ierisinde imal edilebildii bilgisinin ulam
olduunu dnmeye zorluyor. Gerberte de
bir usturlap izafe edilmitir (Katalog II, s.
94), fakat bu usturlap ok byk bir ihtimalle
onun deildir.
Gnmze ulaan De mensura astrolabii veya
De utilitatibus astrolabii ve Geometria isim-
li eserler Gerbertin adn tamaktadr. Bu
eserlerin otantiklikleri ve Arap kaynaklarla
olan ilikisi henz ayrntl ve itiraz gtrmez
akla kavuturulamamtr. Arabistik bak
al kapsaml bir alma ise hl eksiktir. H.
Weissenborn 1888 ylnda u kanaate ulam-
t: lm metotlar ve lm aralar, szde
Gerbert geometrisinin ikinci blmnde ser-
gilendii zere, Araplardan gelmektedir
289
. J.
288
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et
lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 42-
serisi Cilt 96, s. 401-447, zellikle s. 444-445); Kunitzsch,
Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet ierisinde, Barcelona 1996, Cilt 2, s. 655-672.
289
Gerbert. Beitrge zur Kenntnis der Mathematik des
Mittelalters, a.y., s. 168; Wrschmidt, J.: Geodtische
Meinstrumente und Memethoden bei Gerbert und bei
den Arabern, Archiv fr Mathematik und Physik ierisin-
de (Greifswald) 3. Reihe 20/1912/315-320, zellikle s. 316
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 87, s. 357-362, zellikle 358).
Wrschmidt
290
geodetik aralara ynelik
aratrmasnda (1912) ayrca u sonuca ula-
mtr: Gerbert geometrisinde ele alnan
problemlerin ou genellikle ayn formda ve
ayn yardmc aralarla ayn dnemde yaam
Arap bilginler tarafndan zlmtr; hatta
Arap bilginler daha karmak bir dizi prob-
lem tartmlardr, Gerbert geometrisinde
ise sadece basit yardmc aralarla ve en ksa
bir zamanda yrtlebilecek problemler bir
araya getirilmitir.
Bu eserin Arap kkenini, usturlap yazs
btn aklyla ele vermektedir. Elbette
bu eser, Arapa bir orijinalin dorudan bir
Latince evirisi deildir, daha ziyade, belki de
kendi dneminde Arapa bir usturlap eseri-
nin Latince evirisi temelinde domu gr-
nyor. Bu eserin yer adlaryla birlikte yedi
iklim izelgesi geri bir Arapa usturlap yazs
iin yabanc bir unsur oluturmaktadr fakat
bu izelgenin ierii -ki bu bir Arapa kay-
nan bilgisi olmakszn aklanamaz
291
- el-
Memn dnya haritasyla kesin bir balant-
nn olduunu gstermektedir. Latince ustur-
lap eserinin yazarnn izelgeyi kendisinin mi
iine yerletirdii yoksa evirmenin Arapa
olan aslnda m bu izelgeyi bulduuna dair
kesin hkm veremesek de el-Memn co-
rafyasnn ve koordinat izelgesinin olduka
erken bir dnemde ber Yarmadasna ula-
m olmas gerektiine ilikin tek iaret bu
deildir.
Gerberte nispet edilen usturlap hakkn-
daki bir yaznn bylesine erken dnemde
290
Wrschmidt, J.: Geodtische Messinstrumente, a.y., s.
serisi Cilt 87, s. 362)
291
Bkz. Lindgren, Uta: Ptolme chez Gerbert dAurillac,
Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Sym-
posium (25-27 luglio 1983) ierisinde, Bobbio (Piacenza)
1985, s. 619-638.
136
G R
ortaya kmas yine Barselonada Gerbertin
Lupitus isimli bir rahip ada tarafndan
yazlan usturlap kitap ile daha kolay ak-
lanabilir. Lupitusa ait risalenin bir kopyas
Gerbert veya onun adn tayan risalenin
yazar tarafndan kullanld sanlmakta-
dr
292
.
Alt el yazmasna dayanarak Lupitusun
Sententie astrolabii adl risalesini tahkik
eden
293
J.M. Mills Vallicrosa, bunu Arapa
bir eserin dorudan doruya evirisi kabul
etmektedir. Bu usturlap eserinin ger-
ek karakteri hakkndaki bilgileri Paul
Kunitzschin al-Khwrizm as a Source for
the Sentetie astrolabii
294
adl on be yl nce
yaynlanan bir makalesi sayesinde ren-
mekteyiz. Kunitzsch, Latince kitapk ile
Muammed b. Ms el-rizm
295
(Halife el-
Memn, dn. 198-218/813-833, dneminde
faaliyette bulundu)nin usturlap hakkndaki
Arapa risalesiyle karlatrmtr. Bundan
kan sonu udur: Sententie blmdr;
ksa bir giri, usturlabn tarifi ve usturla-
bn kullanmna dair birer blm. Grld
kadaryla birinci blm Latince uyarlaycs
tarafndan kendine gre serbeste form-
le edilmitir. Terminolojisinden anlald-
kadaryla ikinci blm ok belirgin Arap
etkileri tamaktadr. nc blmn yedi-
de biri el-rizmnin metninden kelimesi
kelimesine yaplm bir eviridir ve Latin
evirmenin uzun aklamalaryla yapt ekle-
292
Bkz. Lattin, Harriet Pratt: Lupitus Barchinonensis,
Speculum. Journal of Mediaeval Studies ierisinde (Cam-
bridge, Mass.) 7/1932/58-64, zellikle s. 62.
293
Assaig dhistria de les idees fsiques i mathemtiques
a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (=Estudis
Universitaris Catalans. Srie monogrfca Cilt 1), s. 275-
293.
294
From Deferent to Equant: A volume of studies in the
history of science in the ancient and medieval Near East
in honor of E.S. Kennedy ierisinde, New York 1987, s.
227-236.
295
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 228-241; Cilt 6, s. 140-143,
zellikle 143.
ri iermektedir
296
. Lupitusun, kulland
Arapa metniyle yukarda resmedildii gibi
bir ilikide olup olmad konusunda hkm
vermek gerekten zor. Zira ona kelimesi keli-
mesine eviri zor gelmitir veya kendisini
risalenin mstakil yazar olarak gstermek
istemitir. Her halkarda sahip olduu bil-
ginin Arap kkenini gizlememitir, nk
birok kavram ve yldz isimlerini tercme
etmeksizin olduu gibi almtr. Ayrca ebced
saylarn Latin harfleriyle deil, olduu gibi
yani Arap harfleriyle ara yerletirme diskine
ve ana diskin arka yzne tamaktadr. Fakat
o, kulland model eserin yazarn yani el-
rizmyi anmamtr.
el-rizmye ait risalenin ieriini hi de
drst olmayan bir tarzda aktaran bu eser
her ne kadar, Latin yaznnda bu konuya
ilikin Arapa eserlerin ieriini ulalabilir
klan trn tek eseri deilse de, 11. yzyln
balangcndan 16. yzyla kadar
297
Avrupa
usturlap literatrn derinden etkilemitir.
Grnen u ki, Gerbertin risalesi Arapa bir
modele dayanarak ortaya kan en eski metin-
dir. Gerbertin kendisinin mi yoksa recile-
rinden veya taraftarlarndan birsinin mi bu
metni yazd sorusu hl yantlanmamtr.
Sentetie astrolabiinin ne kadar byk etki-
de bulunduu, bu esere bal olarak zengin
bir anonim Latince usturlap literatrnn
domasndan ve gnmze kadar da ulam
olmasndan anlalabilir
298
.
Uyarlamalarn ve taklitlerin spanya dnda
kuzeye doru gidi yolu daha 11. yzyln ilk
yarsnda olumutu.
Taklit tarznn bilinen en eski numune-
si De mensura astrolabii isimli eserdir ve
Reichenaulu Hermann olarak da bilinen
296
Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 231-232.
297
a.e., s. 233.
298
Vallicrosa, J. Mills: Assaig dhistria, a.y., s. 288
vd.; Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 233.
G R
137
Hermannus Contractus (1013-1054)'un adn
tamaktadr
299
. Dier zelliklerin dnda bu
eserde ilgin olan husus, yedi iklim izelge-
si ve ehirlerin doudan batya sralanyla
el-Fernnin elkitabnn henz Latinceye
evirilmeden nce de bilindiinin ipular-
n vermesidir
300
. Hermannn ayn zaman-
da tanabilir silindir saati ve kadran Arap
spanyadan Avrupaya ulatran kii olduu
da ileri srlmektedir.
Lupitus ve Gerbert yukarda ad geen eser-
lerin gerek yazarlar olmasalar da veya bu
ok sorunlu bir konu bile olsa, bu eserlerin
slam bilimlerinin, Arap spanya ile buraya
snr lkeler arasndaki 8. yzyln balarn-
da balayan sosyal ve ekonomik temaslar-
dan sonra Latin dnyasnda ber Yarmadas
yoluyla ulaan erken dnem resepsiyon tarihi
iin ok nemli dokmanlardr. Bu sreci
A. van de Vyver
301
1931 ylnda yaynlad
bir makalesinde ok gzel bir ekilde ifade
etmektedir: 10. yzyln sonu ve 11. yzyln
banda yaplm olan bu Latince yazar ad
olmadan, ksa ve fena terkipli adaptasyon-
lar, toplanm notlar ve balang risaleleri
etkisini gsterdi, ve 11. yzylda cilalama
ve daha uygun bir formla sunuldu. [Arap-
slam dnyasndan yaplan] dn alnm
bu ilk verilerin, pratik alanda gerekletiril-
diini, sadece usturlabn, quadrantn, halkal
krenin kullanlarna, Arap saylarna, ila
listeleri ve astrolojik formllere dair idiler,
299
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur
des Mittelalters, Cilt 2, Mnih 1923, s. 756-777; Kren, Cla-
udia: Hermann the Lame, Dictionary of Scientifc Biog-
raphy ierisinde, Cilt 6, New York 1972, s. 301-303; Borst,
Arno: Wie kam die arabische Sternkunde ins Kloster Reic-
henau?, Konstanz 1988; ayn yazar: Astrolab und Kloster-
reform an der Jahrtausendwende, Heidelberg 1989.
300
301
Les premires traductions, a.y., 289 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 404).
Abaks denilen hesap tahtasnn bu devirde
bilindii ihtimali ok zayftr. Orta an bu
devresinin canll Araplarn byk bilim
kitaplarn ve felsefi sistemlerini zmseyebil-
mek iin daha pek yetersizdi
302
.
Arap-slam bilimlerinin Ortaa Hristiyan
Avrupasnda bu acemice ve hi de drst
olmayan aln tarznn bilim tarihi asndan
nemi ve Arap spanyadan gelen bilimsel
mirasa kar artan ilgi konusundaki nemli
bir iareti u rnekte grebiliriz: Piskopos
Chartresli Fulbert
303
(yaklak 975-1029) daha
nceden oluturulan usturlap metinlerinden
28 Arapa terim iin bir lgate
304
olutur-
mutur.
Arapa eserlerin evirileri ve taklitlerinin
spanyann Hristiyanlarca yeniden fethe-
dilen blgelerinden doan ilk dalgas, ilk
zamanlar civar blgelerle snrl kalm
grnmektedir. Byk eviri dalgas ilk ola-
rak 12. yzyln balarnda ortaya km-
tr. 11. yzyldan Hermannus Contractus (.
1054)un faaliyet ve etkilerinden sonra, yz-
yln sonuna doru Malvernli Walcher adn
tekrar duymaktayz. Bu ahs, daha 11. yz-
ylda Arap astronomisinin ve matematii-
nin ulat Lothring blgesindendir. Belki
de ay tutulmasnn zaman zelliklerini tespit
etme giriiminde bulunan ilk Avrupaldr ve
302
van de Vyver, A.: Les tapes du dveloppement philo-
sophique du Haut Moyen-Age, Revue Belge de Philologie
et dHistoire ierisinde (Brksel) 8/1929/425-452.
303
Bkz. Manitius, M.: Geschichte der lateinischen Litera-
tur des Mittelalters, a.y., Cilt 2, s. 682-694.
304
McVaugh, M. ve Behrends, F. tarafndan yaynlan-
mtr: Fulbert of Chartes notes on Arabic astronomy,
Manuscripta ierisinde (St. Louis, Mo.) 15/1971/172-177;
Kr. Kunitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrk-
ke in der mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983, s. 481-482; ayn yazar: Das Arabische als
Vermittler und Anreger europischer Wissenschaftsspra-
che, Berichte zur Wissenschaftsgeschichte (Weinheim)
17/1994/145-152, zellikle s. 151.
138
G R
de bunu 1092 ylnda bir usturlap yardmyla
yapt gzlem sayesinde baarmtr
305
.
Resepsiyon srecinin Bat Avrupa akm-
n ele alrken 11. yzyln ikinci yarsnda
Constantinus Africanus tarafndan gerek-
letirilen ve ok byk nemi haiz Arap tb-
bnn -daha nce bahsettiimiz zere- giri
mahiyetindeki eserlerini burada bir kenara
brakyoruz. Bu konu, Arap-slam bilimleri-
nin Avrupadaki resepsiyonunun ve zmsen-
melerinin ikinci yolu erevesinde tekrar dile
getirilecektir.
Muhtemelen daha 9. yzyln erken dnemle-
rinde vuku bulan slam dnyasnda uralan
bilimlerle tanma iinden ve bu bilimlerin 10.
yzyln ikinci yarsnda balayan resepsiyo-
nundan sonra ki bu resepsiyon srecinin 11.
yzyldaki dier geliimlerini ayrntl olarak
takip edememekteyiz 12. yzyl, Arapadan
Latinceye ve braniceye byk bir eviri
dalgasn beraberinde getirdi. Bu hareketin
nclerinden birisi Bathl Adelard (1116-
1142 yllar arasnda faaliyette bulundu)dr.
Robert Grosseteste (. 1253) ve Roger Bacon
(. 1292) ile birlikte o, resepsiyon ve zmse-
me srecinin en nemli ngiliz bilgininden
biridir. Laon, Tours, Salerno, belki de Syrakus,
Tarsus ve Antakyada uzun sren ikameti son-
rasnda 1120 ylnda ngiltereye geri dnd.
Birok evirisi ve kendi eserleri yoluyla
Bathl Adelard Avrupaya hereyden nce

305
Bkz. Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval
science, New York 1924, s. 114-117; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 149-150; Ku-
nitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrcke in der
mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur, a.y., s.
483; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 214-215; daha fazla ayrn-
t iin bkz. Mercier, Raymond: Astronomical tables in the
twelfth century, Adelard of Bath. An English scientist and
Arabist of the early twelfth century ierisinde, ed. Charles
Burnett, Londra 1987, s. 87-118, zellikle s. 102-103.
yeni bir astronomi ve matematik tad. Eb
el-sm Mesleme b. Amed el-Mecrit (.
398/1007) tarafndan yeniden ele alnm ek-
liyle yukarda ad geen Muammed b. Ms
el-rizmnin Zc
306
adl eserinin evirisiy-
le o, adalarna Arap astronomisinin, bu
alann asimile edilmi hem teorik hem de
pratik Hint ve Yunan eserlerinin temelin-
de artk kendine zg izgiler tayan bir
elkitabndan faydalanma imkann salam-
t. Bu almada aktarlan trigonometri ile
trigonometrik izelgeler Avrupada ileriki
dnemlerde gerekleecek olan matematik-
sel, astronomik ve geodetik bilgi geliimine
hizmet etmitir. Raymond Mercier
307
, Latin
dnyasnn byle bir eser iin hayli hazrlksz
olduunu, bu yzden de zmseme sre-
cinin olduka yava ilerlediini sylemekte
hakl olabilir, ama Avrupallar, Arapadan
eviriler yoluyla kazandklar matematik ve
astronomi bilgilerini bizzat kendi gleriyle
yaratmak zorunda kalm olsalard bunun ne
kadar uzun sreceini dnmemiz gerekir.
Bathl Adelardn, kurulacak matematik ve
astronomi binas asndan temel neme
sahip dier iki almas el-rizmnin arit-
metik eserinin ve klidin Elementlerinin
Arapadan evirisidir.
Bilimler tarihinin 12. yzyldan tand byk
eviri akm bilhassa Toledodan beslenmi-
tir. 92/711 ylnda Araplar tarafndan alnan
bu ehir zaman ierisinde yksek seviyeli
bir bilim merkezi haline geldi. Mslmalar,
Hristiyanlar ve Yahudiler arasnda ortak
bilimsel alma geleneine ve byk ktp-
hanelere sahip bu merkez 478/1085 tarihinde
306
307
Mercier, Raymond: Astronomical tables in the twelfth
century, a.y., s. 87.
G R
139
Kastillerin egemenliine girdi. ehrin d-
mesinden sonra gelien bilimsel faaliyetleri
Valentin Rose
308
1874 ylnda btn Avrupa
iin doctrina Arabumun (Arap dncesi-
nin) tarlas olarak nitelemektedir.
Toledodaki resepsiyon faaliyetlerinin ilk ve
en nemli aamas olan 12. yzyln ilk yarsn-
da hayrete drc byklkte eviri al-
malar gereklemitir. Bu almalar, slam
egemenliinde kazanlm n alma niteli-
indeki din mensuplarnn ortak alma
gelenei olmakszn dnlemezdi. Bu ba-
lamda, 12. yzylda, Toledonun geri alnma-
snn zerinden nesiller getii halde, orada
arlkl olarak kullanlan dilin, edeb Arapa
olmasa da, gnlk konuma dili Arapas
olduu hatrlatlmaldr
309
. Bunun tam tersi-
ne Mozarablar (yani araplam Hristiyan
spanyollar) Mslman fatihlerin idaresinde
12. yzyln ortalarna kadar Roman iveleri-
ni, bat gotik geleneklerini, hereyden nce
de siyasi haklarn kilise zgrlk sistemini
muhafaza edebilmiler. Bylelikle onlar, her
ne kadar baz alardan, zellikle de dilsel
uyum yoluyla asimile olmasn bilmi olmala-
rna ramen kendi balarna bir halk olarak
kalmlardr
310
.
308
Ptolemaeus und die Schule von Toledo, Hermes ieri-
sinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s. 327 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
63, s. 171-193, zellikle s. 171).
309
Steiger, Arnald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud ierisinde, Cenev-
re 1942 (Romanica Helvetica Cilt 20), s. 624-723, zellikle
s. 627; Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, Centaurus ierisinde
(Kopenhagen) 4/1955-56/325-350, zellikle s. 336.
310
Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, a.y., s. 336; Palencia,
Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo en los siglos
XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid 1930, s. 117 vd.
Johannes Hispalensis tarafndan evirilen
eserlerin listesi bize o dnemdeki abalarn
bykl hakknda bir tasavvur verebilir.
Hristiyanlka geen bu Yahudi evirmen,
aritmetik, astronomi, astroloji, tp ve felse-
fe alanndan yaklak 20 eseri Arapadan
Latinceye tercme etmitir
311
. Bunlardan
birisi de el-Fernnin (3./9. yzyln ilk
yars) astronomi elkitabdr. Bylelikle el-
rizmnin kitab yannda, 17. yzyla kadar
defalarca yaplan evirileri sayesinde Avrupa
astronomlar arasnda byk poplarite
kazanan bir dier astronomik eser hizme-
te sunulmu bulunuyordu. Yine Johannes
Hispalensis ilk olarak en az yedi adet felsefi
eseri Latincede ulalabilir kld ki el-Kind,
el-Frb ve el-azzlninkiler de buna dahil-
dir.
1141-1147 yllar arasnda, spanyada yaa-
yan bir ngiliz Chesterli Robert (Robertus
Castrensis, Retinensis vd.)
312
hemehrisi
Hermannus Dalmata ile birlikte Kurann
ilk kez Latinceye evirisini stlendi. Yapt
nemli ilerden birisi olarak Muammed b.
Ms el-rizmnin
313
cebir kitabn evir-
mesi de anlmaldr. Bylelikle algebra
(cebir) kavramn ve bununla ilgili matema-
tiksel ilemleri Hristiyan Avrupaya sokan
ilk kiidir
314
. Sinus (cep) kelimesinin, yanl
okunmu Arapa ceyb szcnn (aslnda
Sanskrite jiva szcnn yerine kullan-
lan cb) kelimesi kelimesine eviri halinde
311
Steinschneider, M. Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Vi-
yana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956), s. 40-50; Sarton, G.:
Introduction to the history of science, vol. 2, part 1, s. 169-
172.
312
Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 120-123; Sarton,
G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 175-177.
313
314
Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 122.
140
G R
kullanm da ona aittir
315
. Chesterli Robert,
ayn zamanda kimyaya dair baz kitaplar
Arapadan ngilizceye eviren ilk kiidir
316
.
Bu dnemde Hristiyan spanyada Latinceye
evirilen nemli eserlerden birisi de
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn
317

(. 317/929)nin astronomi elkitabdr. Tivolili
Plato (1134-1145 yllar arasnda Barselonada
yaad) ve bir kez de Chesterli Robert tarafn-
dan evirilen bu eser son eviri bize ulama-
mtr yoluyla Latin dnyas el-rizm ve
el-Fernnin biraz nce bahsi geen eser-
lerine ilaveten, slam dnyasnda daha erken
bir devirde astronomi alannda gelitirilmi
bir dizi ilem ve fikir rendi.
12. yzyln ilk yarsnda Arapadan
Latinceye evirilen eserlere dair bu ksa
genel baktan sonra, sadece eviriler yoluyla
deil, ayrca oluturduklar kendi derleme-
leriyle Arap-slam bilimlerinin zmsenme-
sine ynelik katkda bulunan dnemin baz
bilginleri de dile getirilmelidir. Bu grubun
ilgin bir temsilcisi, 1138 -1142 yllar arasnda
spanyada, 1143 ylnda Toulousede yaayan
ve Chesterli Robert ile birlikte Kuran terc-
me eden Hermannus Dalmata veya bilinen
dier adyla Carinthial Hermanndr. Onun,
astrolojik konulu baz kitaplar ve yukarda
ad geen Eb el-sm Mesleme b. Amed
el-Mecrt (. 398/1007)nin Ptolemenin pla-
nisfer [bir krenin zerinde bulunan verilerin
izdrm] zerindeki erhinin
318
evirileri
yannda kendisinin yazd ileri srlen baz
kitaplar
319
ve De essentiis balkl, Chesterli
315
Bkz. Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s.
176.
316
a.e., s. 176.
317
318
a.e., Cilt 5, s. 170; Kunitzsch, P. ve Lorch, Richard:
Maslamas notes on Ptolemys Planisphaerium and related
texts, Mnich 1994.
319
Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 43-66; Sarton, G.:
Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 173-174.
Roberte ithaf ettii kendine ait bir eseri
bilinmektedir. 1143 ylnda yazlan bu felsefi
kitap Arapa ve Latince kaynaklardan baz
metinlerin bir ymndan ibarettir
320
.
Liber cursuum planetarum adl 1139-1140 yl-
lar arasnda tamamlad eseriyle bu tarz bir
baka derlemeci olan Marsilyal Raymondla
karlamaktayz. Bu astronomik kitapla ve
iindeki Arapa kaynaklardan alnan corafi
izelgesiyle o, vatandalarna bir hizmette
bulunmak istemitir. el-Battnnin yan sra
Toledo izelgelerine ve kendisini taklitisi gr-
d ez-Zerlnin Kanon (el-nn)una
dayanmtr. Onun corafi izelgesi 60 ehrin
koordinatlarn iermektedir. Bylece o, bir
Arap izelgesine Avrupada yaylma imkan
salayan ilk kiilerden biri, belki de ilk kii-
dir
321
. Kitab, Roger Baconn kaynaklarndan
birisidir ve muhtemelen Albertus Magnus
tarafndan da kullanlmtr
322
.
Burada bir de Abraham bar iyya veya
Savasorda (Arapa ib e-ura, yani emni-
yet amiri) diye bilinen, 11. yzyln ilk yar-
snda Barselonada yaayan Yahudi bilgin
de anlmaldr. O dorudan doruya kendi
Latince evirileriyle deil, daha ok, birok
Arapa kaynan kendi sunumuyla ierik-
lerini aktard branice kitaplaryla etki-
de bulunmutur. George Sartona gre o,
Provence, spanya ve talya Yahudilerinin
slam bilimlerini Hristiyan Avrupaya ta-
ma hareketinin ilk kamlayclarndan biri
320
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 124-125; Ch. S.F. Burnett, A group of
Arabic-Latin translators working in Northern Spain in
the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society
ierisinde (Londra) 1977-1978, s. 62-108; Hermann of
Carinthia, De essentiis. A critical edition with translation
and commentary by Ch. Burnett, Leiden 1982.
321
322
Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, a.y., Cilt 3, s.
216.
G R
141
dir
323
. Abraham bar iyyann Arap-slam
bilimlerinin Provencede yeterince bilinme-
mesinden yakndn bilmekteyiz
324
. ibbur
ha-Meia ve-ha-Tiboret isimli eserinde
Arap cebri, geometrisi ve trigonometrisinin
nemli bir blmn yksek bir seviyede
ortaya koymaktadr. Bu kitabn, Tivolili Plato
(1141) tarafndan Liber embadorum ady-
la yaplan Latince evirisi yoluyla Abraham
bar iyya, Arap matematiinin onun tara-
fndan ilenen elementleri daha nce baka
kanallar yoluyla Avrupaya ulam olmasna
ramen
325
Avrupa matematik bilgisinin geli-
mesinde olduka nemli bir etkide bulun-
mutur Muhtemelen o, Arap mzik teorisinin
Avrupaya ulamasnda da belirli bir rol oyna-
mtr
326
.
eviri etkinlikleri ounlukla 1150-1200 ylla-
r arasnda gerekleen sonraki dnem evir-
menlerinden Dominicus Gundissalinusu
zmsemenin ilk temsilcisi olarak grebiliriz.
evirdii eserlerden daha ok, evirilerinden
derledii kitaplar yoluyla dikkati ekmek-
tedir. Johannes Hispalensis ile birlikte bn
Snnn eseri olarak tedavle srd ve
yzlerce yl bu ekilde kabul edilen De celo
et mundo isimli risale balamnda Manuel
Alonso Alonso
327
, bu eserin gerek yazarnn
323
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 206.
324
Bkz. Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur in
Orient und Okzident, Zrich ve Mnih 1984, s. 197.
325
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 207; Le-
vey, Martin: Abraham bar iyya ha-Nasi, Dictionary of
Scientifc Biography ierisinde, Cilt 1, New York 1970, s.
22-23.
326
Bkz. Farmer, H.G.: Clues for the Arabian infuence
on European musical theory, Journal of the Royal Asia-
tic Society ierisinde (Londra) 1925, s. 61-80, zellikle s.
71 (Tekrarbasm: H.G. Farmer, Studies in Oriental mu-
sic ierisinde, Cilt 1, Frankfurt 1986, s. 271-290, zellikle
281); ayn yazar: The Jewish dept to Arabic writers on mu-
sic, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad) 15/1941/59-
63), zellikle s. 60 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 1, s. 535-539,
zellikle s. 536).
327
unain traducido al latn por Ibn Dwd y Domingo
uneyn b. s
328
(. 260/873) olduunu
ispatlamtr. Gundissalinusun en mehur ve
nemli eseri De divisione philosophiae nin
ok byk bir blm Eb Nar el-Frb
329

(. 339/950)nin el-Ulmundan kopya
edilmitir. Boethius gibi yazarlarn Latince
eserlerini, bn Sn ve el-zzlnin kitap-
larn da kulland anlalmakla beraber, o
bu eserleri kaynak olarak zikretmemektedir.
ok deerli bir almasnda Ludwig Baur
330

Gundissalinusun De divisione philosophiae
adl kitabnn kaynaklarn aratrarak u tes-
pitte bulunmutur: Daha ok erken dnem-
lerde bunun el-Frbnin bir eseri olabilecei
tahmininde bulunulmutur. Esasnda byle
Bir tahminin domu olabilmesi, el-Frbnin
kitabnn (de scientiis / el-Ulm)
Gundissalinus tarafndan ok ayrntl bir
ekilde kullanlm olduunu hesaba katan hi
kimseyi hayrete drmez
331
. Baur bu kitab
[Gundissalinusun] bir serbest derleme ola-
rak nitelemektedir
332
. Gundissalinusun bu
derleme tarzndaki alma metodu, bize ne
kadar yabanc ve yanl gelse de, bizi artma-
maldr: Bu, genel olarak ge dnem Eski a
ve Ortaan metodudur... Ben bu tarz yazn-
sal faaliyet ile Eski ve Orta a Yeni adan
ayran bilginin ve reti devinin felsefi anla-
y arasnda ok sk bir balant dnl-
mesi gerektiine inanyorum. Orta an
dn tarzna ilikin yle diyor: Orada,
Gundisalvo, Al-Andulus ierisinde (Madrid-Granada)
16/1951/37-47; Schipperges, H.: Die Assimilation der ara-
bischen Medizin, a.y., s. 65.
328
Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 247-256.
329
a.e., Cilt 3, s. 298-300.
330
Baur, L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione phi-
losophi, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte der Phi-
losophie des Mittelalters, Cilt 4, Heft 2-3).
331
a.e., s. 160.
332
a.e., s. 161.
142
G R
salam, objektif olarak gerek, deitirilemez
bir hakikat bilgisinin olabileceine inanan
felsefeyle karlamaktayz. Tm bilimsel ilgi,
hedefi olarak grd hakikat zerine youn-
lamaktr, mutlak kesinlie sahip hakikatin
bulunmasna allmaktadr. Bunlar [hakikat
bilgileri] herkesin ortak mal olarak gr-
lyor, kimin tarafndan bulunduu sorusu
nemli bulunmuyordu
333
.
Bu aklama genel olarak Latin yazarlar iin,
bir dereceye kadar da eski Yunanlar iin
geerli olabilir; fakat bu yargdan Arap-slam
kltr dairesini mstesna tutmak gerekir.
imdiye kadarki bilimler historiyografyasnda
maalesef ok az nemsenen bir olgu, kaynak
belirtmenin Arap-slam eserlerinin karakte-
ristik bir zellii olduudur. Geri bu, Arap-
slam kltrnde de armacln olmad
veya btn yazarlarn bu genel kurala uyduk-
lar anlamna gelmez.
Gundissalinusun kaynaklaryla, zellikle
eviriler yoluyla, belki de orijinallerinden
beslendii Arap nclerinin eserleriyle iliki
tarz, onlar nasl kulland, onun adn ta-
yan btn almalar iin karakteristiktir
334
.
Baur
335
ayrca, Gundissalinusun birok
Arap yazar zerine ina edilen De divi-
sione philosophiae isimli eserinin peine,
muhtemelen XIII. yzyln banda doan
ve tam olarak ayn Arap karakterini tayor
333
Baur, L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione phi-
losophi, a.y., s. 315 vd.
334
Ayrca bkz. Blow, Georg: Des Dominicus Gundissa-
linus Schrift von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
(Mnster) Cilt 2, Heft 3, 1897, s. 1-38; ayn yazar: Des Do-
minicus Gundissalinus Schrift von dem Hervorgange der
Welt (De processione mundi), a.y., Cilt 24, Heft 3, 1925, s.
1-54; The treatise De anima of Dominicus Gundissalinus,
ed. J.T. Muckle with an introduction of Etienne Gilson,
Mediaeval Studies ierisinde (Londra) 2/1940/23-103;
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 172-173;
Kren, Claudia: Gundissalinus, Dictionary of Scientifc Bi-
ography ierisinde, Cilt 5, New York 1972, s. 591-593.
335
Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi,
a.y., s. 364, 365.
olmas gereken bir ikinci eserin katldn
tespit etmekte: Bu eser Michal Scotusun
Divisio philosophi isimli eseridir demekte-
dir. Bu kitaptan geriye kalan paralar gster-
mektedir ki bu, Gundissalinusun kitabndan
ve Arapa kaynaklardan oluturulmu bir
derlemedir.
Arapa kaynaklarla ve ierikleriyle olan bu
iliki tarz, Arap-slam bilimlerinin Avrupada
resepsiyonu ve zmsenmesi tarihinde sade-
ce Gundissalinusda karlatmz bir bilim-
tarihsel fenomen deildir. Bugn bizler, kay-
naklarla olan bu tr bir mnasebeti o dnem
kltr dnyasnn zel yaklam ve ele al
tarz olarak grmeli ve buna gre deerlen-
dirmeliyiz. Historiyografyaya den, arabistik
aratrmalarn katksyla Avrupa bilim tari-
hinin geleneksel tasavvurunu, zellikle 11.
ve 13. yzyllar arasndaki dnemde, verilere
dayanarak yeniden gzden geirmektir.
Arap-slam kltrnde bilimlerin hemen
hemen btn alanlarda yaratc ilerlemeler
gsterdii 12. yzylda, daha 10. yzylda ba-
layan Arap eserlerinin ve Arapaya uyarlan-
m Yunanca eserlerin Arapadan Latinceye
ve braniceye evirilme sreci zirve noktasna
ulamt. Cremonal Gerhard adyla balant-
l nemli geliim belki de uzunca bir sre, sa-
lam temellendirilmi bir aklamay bekleyen
bilim tarihsel bir fenomen olarak kalacaktr.
1114 ylnda talyann Cremona ehrinde
doan bu bilgin, daha sonra Toledoya git-
miti ve lene kadar (1187) orada almt.
Arap-slam kltrne ait eserlerin kukusuz
bu en byk Latince evirmeninin hayat hak-
knda hemen hemen hibir ey bilmemekte-
yiz. Dnemin btn evirmenleri gibi muhte-
melen o da ruhban snfndand. lmnden
ksa bir sre sonra konulara gre dzenlenen
eviri eserleri listesi
336
71 balk iermekte-
336
Ed. Boncompagni, Baldassarre: Della vita e delle ope-
re di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duode-
G R
143
dir. Bunlardan 20 tanesi dialetica (mantk ve
geometri) 12 tanesi astrologia (astronomi,
astroloji), 11 tanesi phylosophyia ve 28 tanesi
fisica (tp ve dier doa bilimleri) konuludur.
Galenin
337
isimli eserine Al
b. Rvn (. 453/1061) tarafndan yazlan
erhin Latince tercmesinin baz el yazma-
larna eklenen bu anonim listenin gereklie
ne derece uyduu phesiz kesin deildir.
Ayrca, daha nce G. Sartonun da iaret ettii
gibi, Cremonal Gerharda ileriki dnemlerde
de yanllkla veya sahip olduu n uruna
eviriler nispet edilmitir. Sarton, Cremonal
Gerhardn yapt ileri srlen bir ok evi-
rinin ilk basksnn onun adn tamadna
dikkat ekmektedir. Bu yzden onun adna
yaplan balamalar ihtiyatla karlamaldr.
Yetikin iken Toledoya gitmi ve ilk ola-
rak orada Arapa renmi olan bir talyan
iin, ok deiik alanlardaki bilimsel eserleri
Arapadan Latinceye evirme grevi kolay
bir ey olmasa gerek. Dnlmesi gereken bir
baka husus da, 1085 ylnda Hristiyanlarca
geri alnmasndan itibaren Mslman bilgin-
lerin Toledoyu terk ettii ve Arapa ile tema-
sn ancak Hristiyan Araplar (Mozarablar)
yoluyla gerekleebildiidir. Onlarn filolojik
ve terminolojik zorluklarda ne dereceye kadar
yardmc olabildikleri ise olduka kukulu-
dur. Hristiyanlarca geri alnm Toledodaki
dilsel durumun ok gzel ve yerinde bir
cimo, Atti dell Accademia Pontifca de Nuovi Lincei
ierisinde (Roma) 4/1850-51 (1852)/387-493, zellikle
s. 388-391 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and As-
tronomy serisi Cilt 79, s. 9-115, zellikle s. 10-13); Rose,
V.:Ptolemaeus und die Schule von Toledo, a.y., s. 334
(Tekrarbasm: a.y., s. 178); Sudhoff, K.: Die kurze Vita
und das Verzeichnis der Arbeiten Gerhards von Cremona,
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
8/1914-15/73-82.
337
betimlemesini Paul Kunitzsch
338
Cremonal
Gerhardn evirilerine hasredilmi maka-
lesinde vermektedir: evirmenlerin sahip
olmalar gereken Arapa dil bilgisinin stan-
dard ne idi? zellikle Gerard gz nne
alrsak, onun spanyaya talyadan geldiini
biliyoruz; bu demektir ki, o daha nce hi
Arapa bilmiyordu. Bu dili Toledoda rene-
cekti. Ama nasl bir Arapa renebilecekti?
O mntkalarda tannan Arapa, sakinleri-
nin diglossia diye adlandrdklar, orada o
zaman kullanlan ve bugne kadar yan yana
yaayabilen iki dildi: Genelde konuulan
Arapa halk dili ve klasik Arap yaznnn,
fu, gramer kurallarnn ok iddetle hakim
olduu yaz dili.
Dil bilen Toledolu yardmclar sorunu bala-
mnda, bir mddet Toledoda ikamet etmi
olan Morleyli Daniel (12. yzyln son eyre-
i) sk sk zikredilir. Philosophia isimli eserin-
de, Toledolu Gerardusun Almagest evirisin-
de Galippus (lib) isimli bir Mozarabdan
yararlandn yazmaktadr
339
.
Stilistik ve terminolojik aratrma ile liste-
de verilen 71 baln Cremonal Gerhardn
tercmesi olduunu tespit etme gibi zor bir
grev hl stesinden gelinmeyi beklemek-
tedir. Bu listenin, lmnden sonra yaplm
olmas bir yana, onun yapt ileri srlen
evirilerin el yazmalar genelde onun adn
vermemekte, birka istisna hari, evirmen
olarak anmamaktadr. Her halkarda, listede
yer alan evirilerin hepsinin onun olmad
338
Gerards translations of astronomical texts, especially
the Almagest, Gerardo da Cremona ierisinde, ed. P. Piz-
zamiglio, Cremona 1992 (Annali della Biblioteca Statale e
Libreria Civica di Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84, zel-
likle s. 73-74.
339
Bkz. Rose, V.:Ptolemus und die Schule von Toledo,
a.y., s. 335-336, 348 (Tekrarbasm: a.y., 179-180, 192);
Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval scien-
ce, New York 1924, s. 15, 126-127; Kunitzsch, Paul: Der
Almagest. Die Syntaxis Mathematica des Claudius Ptole-
mus in arabisch-lateinischer berlieferung, Wiesbaden
1974, s. 85-86.
144
G R
ihtimali yksektir
340
. Orada kaydedilen eser-
lerin says tek bir evirmen iin ok byk
grnmekte ve ele alnan alanlarn genilii, ilk
olarak 30 yalarnda Cremonadan Toledoya
gelip yerleen bir kimsenin, dhi bir bilgin
bile olsa bu kadar ok eseri Latinceye evir-
mi olabileceine inanmay gletirmektedir.
Bu listede dikkati eken bir baka husus da,
klidin Elementleri, Muammed b. Ms
el-rizmnin Cebiri, el-Fernnin astro-
nomi elkitab gibi daha nce birok kez terc-
me edilen eserlerin isimlerinin de burada kay-
dedilmi olmasdr. Ancak yle bir tahminde
bulunabiliriz: Listede bulunan eserlerin belir-
li bir ksm gerekten Cremonal Gerhardn
yapt orijinal evirilerdir. Bunlara hacimli
ve gerekten ok nemli baz eserler dahil-
dir; Hippokrates ve Galenin eserlerinin yan
sra Ptolemenin Almagesti, bn Snnn el-
nn f e-bb ve ez-Zehrvnin et-Tarf
li-men Acize an et-Tanf isimli eserinin
cerrahi blm gibi. Cremonal Gerhardn
Arapadan yapt evirinin tamamlanma-
sndan yaklak 25 yl nce, 1150lere doru
Almagest anonim bir evirmen tarafndan
Sicilyada dorudan doruya Yunancadan
Latinceye evirilmiti. Bir aratrmacnn
tahminine
341
gre bu evirmen Carinthial
Hermann (Hermannus Dalmata) olabilir.
evirmeni kim olursa olsun Yunancadan
yaplan bu tercme Avrupada nem kazan-
340
Bkz. Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomi-
cal texts, a.y., s. 71.
341
Bkz. Lemay, R.: Hermann de Carinthie, auteur de la
traduction sicilienne de lAlmageste partir du grec
(ca. 1150 A.D.), La diffusione delle scienze islamiche nel
medio evo europeo. Convegno internazionale ierisinde
(Roma, 2-4 ottobre 1984), Roma 1987, s. 428-484.
mamt. P. Kunitzsch
342
genel olarak u izle-
nimi edinmi bulunuyor: Arapadan kan
eserler Avrupa Ortaanda, anti-arabizm-
in balangcna kadar dier eserlerden ok
daha yksek bir otoriteye nail olmutur.
Gerek evirmenin kim olduu sorusunu bir
kenara braksak da, u bulgu yine de varl-
n korumakta: Cremonal Gerhardn yapt
ileri srlen eviriler listesinde, Toledoda
Arapadan evirilmi olan 71 kadar eserin ad
bulunmaktadr. Ayrca bu listede bulunmayan
baka evirmenler tarafndan Latinceye akta-
rlm eserler de vardr. Bunlar bir btn ola-
rak deerlendirildiinde Arap-slam bilimle-
rinin imdiye kadar 12. yzyldaki resepsiyon
srecinin ksmi bir tablosunu ortaya kar-
maktadr. Avrupada bilimlerin geliiminde
bu srecin nemi imdiye dek tinsel bilimler
historiyografyasnda gereklie uygun olarak
ortaya konulmamtr.
2) Sicilya ve Gney talya zerinden
Giden Resepsiyon Yolu
Heinrich Schippergesin
343
, tp alanndaki
geliimi anlatrken, resepsiyon hareketinin
Gney talyadaki kltr merkezlerinden
balayp spanya, Fransa ve ngiltere ze-
rinden maceral bir yolculuun ardndan yine
eski kltr evresine dndn, orada ilk
resepsiyon dalgasnn Salerno okulundan
ktn, orada da Constantinus Africanusun
(yaklak 1015-1087) nc rol oynadn
belirtir. Bu anlatm dikkate alndnda, 9.
yzyldan itibaren Kuzey Afrikada youn
342
Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomical tex-
ts, a.y., s. 73.
343
G R
145
bir ekilde gelitirilen tp biliminin, hemen
sonraki slam idaresi dneminde Sicilyaya,
Sicilyadan da Kta Avrupasna srayp s-
ramam olabilecei sorusu cevaplanma-
y beklemektedir. Unutmamak gerekir ki,
Akdenizin bu byk ve merkezi adasnn, 9.
yzyldan 1086 ylna kadar Arap idaresinde
yksek bir kltrel ve sosyal seviyeye ulam
olduu phesizdir
344
.
Sicilya zerindeki Arap egemenliinin sona
ermesiyle geen iki buuk asrn oluturdu-
u yeni dnce ve kltr, nemini hemen
yitirmemiti. Normanlarn nc kral II.
Roger (ynetimi 1130-1154)in idaresinde
Araplar hl nfusun byk bir blmn
oluturuyorlard
345
. Roger birok Arap al-
tryor ve bylelikle Arap kurumlarn yeniden
organizasyonuna imkn tanyordu. Sicilyann
Mslman idaresi tarafndan tutulan kadas-
tro kaytlar yeni dnemde de Arapa olarak
tutuluyordu
346
.
Mali idare organizasyonu gibi kraliyete bal
ipek imalat da, irz denilen daha nceki
Arap sistemine balanyordu. II. Rogern
Alman krallar iin talanma sembol olarak
hizmet gren paltosu da saraydaki Norman
atlyesinin bir rndr
347
.
Rogern Palermo ve evresinde sahip oldu-
u saraylar ve parklar, Arap zevkinden etki-
lenmitir ve ksmen Arap mimari eserlerinin
ve tesislerinin kalntlarndan yaplmtr. Bu
eserler Sicilyal Arap airlere konu olmu,
onlarn beyitlerinde Roger, parklar ve saray-
laryla birlikte vlmtr
348
.
344
Literatr iin bkz. ikilliya, Encyclopedia of Islam ier-
isinde. New Edition, Cilt 9, Leiden 1997, s. 582-591, ayrca
konuyla ilgili olarak bkz. Schack, Dietlind: Die Araber im
Reich Rogers II., Doktora Berlin 1969.
345
Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II., a.y.,
s. 195.
346
a.e., s. 195.
347
a.e., s. 195.
348
a.e., s. 196.
Bugn biz sadece ara sra duymu ve yeterince
bilgi sahibi bulunmuyorsak da, II. Roger slam
dnyasnn teknolojisinden ve orada yrt-
len bilimlerden ok byk lde ilhamlar
almtr. rnek olarak, onun 1142 ylnda
Palermoda ina ettirdii su saati anlabilir.
Bu saatten gnmze 87 cm. boyunda 49
cm. eninde beyaz mermer tabakas kalmtr.
Bu tabaka imdi asl yerinde bulunmamakta,
Palermodaki Palatina Cappellasnn giriin-
de duvara yerletirilmitir. Arapa, Yunanca
ve Latince yazlm yaztta
349
II. Rogern
eserinin kant vardr. E. Wiedemannn
350

Almancaya evirdii Arapa yaztta yle
deniyor: Majesteleri Yce Kral Roger, Allah
gnlerini uzatsn ve sancan desteklesin,
zaman gzlemek iin Sicilyann, Allahn
koruduu bakentinde 536 h. ylnda bir alet
imal ettirdi. Roger tarafndan yaptrlan saa-
tin ne tr bir saat olduuna ilikin soru hakkn-
da Arap Sicilyay ok iyi bilen Michele Amari
una iaret etmektedir: Arapa bir kaynakta
bulunan bir habere gre ayn dnemde Malta
adasnda Arap bir mhendis, hkmran iin
bir su saati yapmtr. Bunda bir kz figr
saat balarn gstermek iin bir bilyeyi metal
bir anan iine atmaktadr
351
.
349
Birok kez yaynland, Arapa metin iin bkz. Ama-
ri, M.: Le epigraf arabiche di Sicilia, Blm 1, Palermo
1875, s. 39.
350
Auszge aus arabischen Enzyklopdien und Ande-
res (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
V), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen So-
ziett (Erlangen) 37/1905/392-455, zellikle s. 412-413
(Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1,
Hildesheim 1970, s. 109-172, zellikle s. 129, 130).
351
Bkz. Zekeriyy b. Muammed el-azvn: sr el-
Bild ve-Abr el-bd, Gttingen 1848 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 198, Frankfurt 1994) s. 374;
Amari, M.: Bibliotheca arabo-sicula, Leipzig 1857 (Tek-
rarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 153, Frankfurt
1994), Arapa metin s. 142-143; Wiedemann, E.: Auszge
aus arabischen Enzyklopdien und Anderes, a.y., s. 413-
414 (Tekrarbasm: a.y., s. 130-131).
146
G R
Arapa bir kitabn Sicilyada yaplan bizim
bildiimiz en eski Latince evirisi tahminen
II. Rogern direktifiyle gereklemitir. Bu,
Eugenios adl bir amiral (veya Emir, amira-
tus regis Siciliae) tarafndan evirilmi olan
Ptolemenin optik kitabdr
352
. Sicilyadaki
daha eski evirilerin bilinmemesinin sebebi,
muhakkak ki ada halknn byk bir blm-
nn burann Hristiyanlarca geri alnmasna
dek Arapa biliyor olmalarnda yatmaktadr.
Arap bilimlerinin resepsiyonu ve teviki bak-
mndan II. Roger byk hizmette bulunmu-
tur. nk onun direktifi sayesinde, destekle-
riyle ve bir dereceye kadar almalara bizzat
katlmasyla bir corafya eseri ve bir dnya
haritas ortaya kmtr. Bunlar, e-erf el-
drsnin Nuzhet el-Mt f tir el-f
adl corafya kitab ve byk bir gm dis-
kin zerine kaznan dnya haritasdr. Bilim
tarihinin ilgin fenomenlerinden birisi de, bu
kitabn 17. yzyla kadar Avrupada kayda
deer bir ilgi grmemi olmasdr. Buna kar-
n dnya haritas Avrupa kartografyasn
douundan hemen ksa bir sre sonrasndan
itibaren 18. yzyla kadar ok derinden etkile-
mi grnyor.
Sicilyada bu orijinal ya da Latince eviri-
lerinde Arapa eserlerden gelen ilk tek tk
tevikler, eskiden beri tannan fakat 11. yz-
yln bitiminden itibaren tamamen yeni bir
iliki iinde olunan komu kltr dairesinin
kltr ve bilim miraslarnn resepsiyon ve
zmsenmesinde bir kuluka devrinin ema-
releri olarak grlebilirler. Bugnk bak
asyla yarglayabileceimiz kadaryla, Arap-
slam dnyasnn nemli bilim ve kl-
tr merkezinin hemen hemen e zamanl
352
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen, a.y., s. 13; Haskins, C.H.: Studies in the
history of mediaeval science, New York 1924, s. 171; Sar-
ton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 346; Loptique
de Claude Ptolme dans la version latine daprs larabe
de lmir Eugne de Sicile, ed. A. Lejeune, Leiden 1989.
olarak 11. yzyln sonlarna doru btn
kltr mirasyla, tarihi ve bilimsel eserleri ve
baarlaryla Hristiyan-Latin kltrnn ege-
menliine gemesi, bilim tarihinin en nemli
tesadflerindendir. 1085 ylnda Kastilyal VI.
Alfons Toledoyu ald, 1091 ylnda I. Roger
Araplardan Sicilyay kopard. Dier yandan
1099 dan 1291 ylna kadar, Suriyenin byk
bir blm ki bunlarn arasnda Antakya
ile Kuds arasndaki kltr merkezleri de
bulunmaktadr, faslalarla birlikte yaklak
200 yllna, literatrde Dou Latinleri ola-
rak da isimlendirilen Latin Hallarn eline
geti. Yeni ele geirilmi, veya tekrar kazanl-
m blgelerde ilenen bilimlerin resepsiyonu
ve zmsenmesi srecinde, Gney talya ve
Suriye kltr merkezlerinin temsilcileri, Bat
Avrupa kltr merkezlerindekilere nispetle
nemli bir avantaja sahiptiler. 10. yzylda
spanyada balayan ve sreen bir ekilde
genileyen hem eviri faaliyeti hem de yeni
elde edilen malzemenin zmsenmesi orada
uzun zamandan beri hayli ilerlemiti. Dou
Latinleri kendi alarndan, hem Avrupa kl-
tr merkezlerinde edinilen bilgileri kendileri-
ne mal etme, hem de, Arap-slam kltr mer-
kezleriyle 200 yl sren temaslar esnasnda
orada bulunan fakat ok yeni katklar olma-
lar nedeniyle spanya zerinden Avrupaya
ulaamam kaynaklara ve yaplan baarl
ileri tanma imkn buldular.
Bat ve Kuzeybat Avrupa merkezlerinde 10.
yzyldan beri srdrlen ulalabilir, genel-
likle klasik eserlerin evirilme sreci -bu
sre 150 ila 200 yl boyunca hayli genile-
miti- talyaya varma yolu buldu. Gney
talya blgesinde gerekletirilen eviriler,
M. Steinschneider
353
, Ch. H. Haskins
354
ve H.
353
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen, a.y.
354
Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval sci-
ence, New York 1924, s. 155-193.
G R
147
Schippergesin
355
almalar sayesinde bilin-
mektedir. Dou Latinleri zerinden geen
yeni yolda, geri bu yol bir yol olmaktan ziya-
de bir balant hatt idi, resepsiyon sreci yep-
yeni bir karakter kazand. Arap-slam bilimle-
rinin teori ve pratikte zirve noktasna ulat
12. ve 13. yzylda Dou Latinleri sayesinde
Akdeniz zerinden geen Gney talya ile
slam dnyas merkezleri arasnda bir kpr
olutu. Artk resepsiyon sadece her zaman
planl olarak yrtlmeyip, aksine daha ok
tesadfi olarak yryen kitap evirileriyle
snrl kalmad. Savalar yoluyla sk sk aksa-
m olsa da yeni ilikiler altnda eskisiyle yeni-
siyle fakat hl bilinmeyen, bilimsel ve teknik
ara-gereleri, silahlar veya belirli kurumlar
hakknda dorudan doruya ve baarlm
kitap evirileri yerine, ieriklerini Arapa
bilen Hristiyan hocalardan renme imkan
dodu. Antakya, Urfa, Lazkiye (Laodicaea /
el-Lziiyye) ve Kuds gibi kltr merkezleri
bu esnada Dou Latinleri idaresi altnda nc
bir rol oynadlar.
Bu olgunun ksa sunumuyla, Arap bilim-
leri resepsiyonunun byk lde Hal
Seferleri yoluyla gerekleen temaslarn bir
sonucu olarak meydana geldii ynndeki
18. ve 19. yzylda birok kii tarafndan
kabul gren felaket teorisini bilmediim
izlenimi uyanmamaldr
356
. Buna kar sahip
olduum farkl grmdeki vurgu u nokta-
dadr: Arap-slam bilimlerinin stnln
renen Hallar, resepsiyonun hayli ilerle-
mi evresinde 200 yl boyunca slam dnya-
s merkezlerinde Arap-slam bilimlerinin en
yeni almalarn, baarlarn ve ulam
355
dizin, a.y., s. 164-188.
356
Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a.y., s. 29, 37, 41, 43.
olduklar bilgileri dorudan doruya tanma
ve Avrupaya aktarma imknna sahip oldu-
lar. Bu olay u birka rnekle daha belirgin
klnabilir:
Kosmograf Zekeriyy b. Muammed el-
azvn (d. yaklak 600/1203, . 682/1283)
bize unu rivayet ediyor: el-Melik el-Kmil
zamannda Frenkler Suriyeye zmn
istedikleri baz sorular yolladlar. Bunlardan
bazlar tp, felsefe ve matematikle ilgiliy-
di. Suriyeli bilginler tp ve felsefeyle ilgili
sorular kendileri zdler, matematikle ilgili
olanlar ise zemediler. Fakat el-Melik el-
Kmil btn sorularn zlmesini istedi ve
bu sorular Musulda bulunan stadmz el-
Mufaal b. mer el-Ebherye yollad. O
geometri bilimlerinde esizdi, fakat ona da
zm zor geldi. el-Ebher problemi stad
bn Ynusa [Kemleddn, . 639/1242] gs-
terdi, bn Ynis problemi kafasndan geirdi
ve zd. Problem uydu: Verilen bir yayn
kiriini dar ekelim ve uzatalm, uzants
zerine yayn yzeyiyle eit olan bir kare izi-
lebilsin. Aadaki ekilde:
el-Mufaal [el-Ebher] bu zmn ispa-
tn bir risale halinde Suriyeye el-Melik el-
Kmile yollamt
357
.
357
el-azvn: sr el-Bild ve-Abr el-bd, a.y., s. 310;
eviri ok az deiikliklerle H. Suterden alnmtr: Beit-
rge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II. zu zeitge-
nssischen Gelehrten des Ostens und Westens, insbeson-
dere zu dem arabischen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn
148
G R
Frenklerle kastedilen onlarn Kral
Staufer hanedanndan Alman Kayseri II.
Friedrich (dnemi 1212-1250)dir, muhatab
ise 626/1292 ylnda bir uzlama sonrasnda
Kuds Friedriche terkeden Eyyubi sultan
Nireddn Muammed el-Melik el-Kmil
(d. 615-635/1218-1238)dir. Friedrichin byle
zor matematiksel bir probleme nasl ulat
sorusunu bir tarafa brakarak baka bir rnek
veriyorum:
II. Friedrich, el-Melik el-Kmile doa bilim-
lerine ilikin yedi soru sordu ve bunlarn,
bilginleri tarafndan cevaplandrlmasn
istedi. Sorularn bir ksmn bir fkh olan
Msrl ihbeddn Amed b. drs el-arf
(. 684/1285) doa bilimsel baka sorularla
birlikte Kitb el-stibr f-m Tudrikuhu el-
Ebr isimli bu konuya ayrlm bir risalede
muhafaza etmitir
358
. II. Friedrich tarafndan
sorulmu sorulardan bazlar unlardr:
1) Krek, mzrak vb. dz cisimlerin bir bl-
m berrak bir suya sokulduunda neden su
yzeyine doru krlm gibi grlr?
2) Sheyl Yldz (Konopus) doarken,
neden en yksek durumunda bulunduun-
dan daha byk grnr? Halbuki bu olayn
Ynis, H. Suter: Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen un den Arabern ierisinde, ed. J. Frank,
Erlangen 1922, s. 1-8, zellikle s. 3 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 77, s. 307-314,
zellikle s. 309).
358
Bkz. Wiedemann, E.: Optische Studien in Laienkrei-
sen im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch der
Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72 (Tek-
rarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2,
s. 710-717 ierisinde ve Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde, Cilt 34, s. 153-160); ayn yazar: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,
dem Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte (Leipzig
ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 789-791 ierisinde ve Na-
tural Sciences in Islam serisi ierisinde, Cilt 34, s. 173-175);
Sayl, Aydn M.: Al Qarf and his explanation of the rain-
bow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940-47/16-26 (Tekrarba-
sm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, s. 176-186).
aklamas olarak ileri srlen nem gneyde
yoktur, nk gney blgeleri kurak lller-
dir
359
.
nc rnek olarak II. Friedrichin Sicilya
sorular olarak bilinen felsefi nitelik-
li olanlar verilebilir. II. Friedrich bu soru-
lar Muvahhidi hkmdar Abdulvid
er-Rid (d. 630-640/1232-1242)e yneltmi-
tir. O dnemde Septede bulunan filozof-
sufi Abdula b. brhm bn Sebn
360

(613,614?-668,669?/1216-1270) bu sorular
yantlamakla grevlendirildi. Kayserin ilk
sorusu uydu: Bilge Aristoteles btn eser-
lerinde dnyann ezelden beri var olduu-
nu sylemektedir. Kimse bunun onun gr-
olduu konusunda kuku duymad. Eer
Aristoteles bunu ispatlad ise, ileri srd
deliller nelerdir?
kinci soru udur: Metafiziin amac nedir?
Eer varsa, onu nceleyen bilimler neler-
dir?
nc soru: Kategoriler nedir? Ne tarzda
deiik bilim dallarnn anahtar olarak hiz-
met ederler? Saylar katr? Artrlabilir veya
azaltlabilirler mi? Burada hangi ispatlama
ve dnme metotlar gz nnde bulundu-
rulur?
Drdnc soru: Ruhun lmszl-
nn, eer lmsz ise, delili nedir? Bilge
Aristoteles Afrodisiasl Alexander karsnda
nerede durmaktadr?
Beinci soru Peygamber Muhammedin bir
hadisiyle ilgilidir
361
.
359
E. Wiedemann tarafndan evrilmitir: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,
dem Hohenstaufen, a.y., s. 484 (Tekrarbasm: Gesammel-
te Schriften, a.y., s. 790 ve Natural Sciences serisi, a.y., s.
174).
360
844.
361
Bkz. Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen Philosophie,
M. Grabmann: Mittelalterliches Geistesleben. Abhand-
G R
149
Bir Arap prense yneltilmi doa bilimsel,
felsefi hatta teolojik sorular, Hallarn slam
dnyasnn nemli bir blgesinde bulunma-
lar yoluyla yerel kltr mirasyla tanma
srecine ve bu miras almalaryla yepyeni bir
resepsiyon ortamnn doduuna ilikin tek
iaret deildir. Tinsel bakmdan zengin bu
atmosfere II. Friedrichin ahsi temayl,
prenslerle ve bilim adamlaryla zel olarak
bulumas hususi bir kalite kazandrmtr.
Geen son on ylda Dou Latinlerin
Filistindeki varlklarnn bilimsel yann
inceleyen birok liyakatl denemenin zel
bilimsel toplantlarda yaplm olmas
362
ger-
lungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik ierisin-
de, Cilt 2, Mnchen 1936, s. 103-137, zellikle s. 130-131
(Tekrarbasm: Islamic Philosophy serisi, Cilt 80, s. 275-
309, zellikle s. 302-303). II. Friedrichin felsef sorularna
ilikin, Islamic Philosophy serisi, Cilt 80de (Ibn Sabn and
his philosophical correspondence with the Emperor Frede-
rick II, Frankfurt 1999) bulunan dier almalar unlardr:
Amari, Michele: Questions philosophiques adresses aux
savants musulmans par lempereur Frdric II, Journal
asiatique (Paris), 5me srie 1/1853/240-274; Mehren,
August Ferdinand: Correspondance du philosophe souf
Ibn Sabn Abd oul-Haqq avec lempereur Frdric II de
Hohenstaufen, publie daprs le manuscrit de la Biblio-
thque Bodlienne, contentant lanalyse gnrale de cette
correspondance et la traduction du quatrime trait sur
limmortalit de lme, Journal asiatique (Paris), 7 me
srie 14/1879/341-454; Ibn Sabn: Correspondance phi-
losophique avec lempereur Frdric II de Hohenstaufen,
Cilt 1: Texte arabe publi par erafettin Yaltkaya. Avant
propos par Henry Corbin, Paris 1941 (tudes Orientales
Cilt 8); Massignon, Louis: Ibn Sabn et la critique psycho-
logique dans lhistoire de la philosophie musulmane, M-
morial Henri Basset. Nouvelles tudes nord-africaines et
orientales ierisinde, Cilt 2, Paris 1928, s. 123-130; Lator,
Esteban: Ibn Sabn de Murcia y su Budd al-rif, Al-
Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/371-417;
Gabrieli, Francesco: Federico II de Sicilia e Ibn Sabn de
Murcia. Las <Cuestiones sicilianas>, Miscelanea de estu-
dios rabes y hebraicos (Granada) 4/1954/31-64.
362
rnein Crusader and Muslims in twelfth-century Sy-
ria, ed. Maya Shatzmiller, Leiden 1993; Occident et Pro-
che-Orient: Contacts scientifques au temps des Croisa-
des. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars
1997, ed. Isabella Draelants, Anne Tihon, Baudouin von
den Abeele, Louvain 2000.
ekten alklanmaya deer. Daha nceleri
tercih edilen, Hallarn Arap-slam kltr
blgesi bilimlerinin ve tekniinin resepsiyonu
srecinde kayda deer bir rol olmadn
savunan gre karn ok nemli ilerleme-
ler kaydedildi. Son yllarda ulalan sonu-
lar, yakn gelecekte bilimler historiyograf-
yasnda geree uygun bir tashihe ulalabi-
lecei ynnde mit verici grnyor. Eer
Raymond Mercier
363
zengin ierikli alma-
snda, Hallarn, matematiksel astronomi
bilgilerinin alnmasnn araclar olarak gr-
lemeyecei kanaatine ulam ise, bu bulgu
astronomik kitaplarn evirileri anlamnda
anlalmaldr. Baz Hallarn slam dnya-
sndaki ikameti esnasnda orada bulunan alet-
lerden herhangi birisiyle karlap onu bera-
berinde Avrupaya gtrm olduu kesinlik-
le farz olunabilir. Bylece Dou Latinlerini
birok ynden aletlerin, el ara ve gereleri-
nin, silahlarn veya ilalarn imalinde ve kul-
lanmnda araclar olarak nitelendirebiliriz.
Onlar bu ara ve avadanlar kitaplar okumak-
la deil de, Suriyedeki ikametleri esnasnda
kiisel olarak ilikilerle tanmlardr. Hal
seferlerinin astronomi alanndaki olumlu yan-
larndan birisi olarak mesela, II. Friedrichin
629/1232 ylnda el-Melik el-Kmilden (veya
Ms b. Muammed el-Melik el-Erefden,
d. 629-635/1228-1237) hediye ald altn pla-
netaryum [gezegen, gne ve dnya dizgesini
gsteren bir alet] verilebilir. II. Friedrich
daha sonralar nemli ziyaretilerine esiz bir
deere sahip, gne, ay ve yldzlarn gizemli
bir ekilde hareket ettii planetaryumunu
gsterdiinde, bunun Arap dostu Sultann
hediyesi ve bunun kendisi iin olu ve varisi
olan Kral Konraddan sonra dnyadaki en
deerli ey olduunu sylemekten byk bir
363
East and West contrasted in scientifc astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle
s. 340.
150
G R
zevk duyuyordu
364
. Bu planetaryumu II.
Friedrich Venosada muhafaza ediyordu.
Benim tahminime gre alt tarafnda ekvator
kprs tayan ve Fransz tarz diye nitelenen
usturlab tipi (Katalog II, 101) ve frenk-gotik
ay takvimi (Katalog II, 170) Dou Latinleri
araclyla Bat Avrupaya gelmitir.
Bence gelecekteki bilimler historiografya-
snn en ivedi devlerinden birisi, burada
bahsi geen balant yoluyla Arap kltrn-
den Avrupaya ulaan ara-gereler ve tek-
noloji konusunu aratrmaktr. Benim konuy-
la youn uram sonucu kazandm fikire
gre, zellikle slam dnyasnda bulunmu
veya gelitirilmi olan silahlar, olabildiince
hzl bir ekilde Hallar tarafndan alnm,
benimsenmi, kullanlm ve ayn balan-
t yolu zerinden kayda deer bir gecikme
yaanmadan Avrupaya ulamtr.
Bunlardan birisi, Yunanlarn ve Romallarn
da ok basit halini bildikleri arbaletin (tata-
roku) arkl tipidir. Bu trn ayrt edici yeni
unsuru, ok bytlm olan yayn bir ark
yardmyla ok daha kolay gerilebilmesidir.
Bu tr tatar okunun 647/1249 ylnda Msrn
Manra kentinde Hallara kar kullanlm
olduu belgelenmitir (Katalog V, 94). ok
byk bir ihtimalle, Kayser II. Friedrichin
636/1239 ylnda Accon (Akk) ehrine yel-
ken aan bir kaptan, satn almakla grev-
lendirdii tres bonas balistas de torno et de
duobus pedibus bu tip bir tatar okudur.
Burada dengeli mancnkda anlmaldr. Bu
Arap-slam kltr evresinde 13. yzyln ba-
larnda ortaya km ve ksa bir sre sonra
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Bu
364
Bkz. Kantorowicz, Ernst: Kaiser Friedrich der Zweite,
3. Bask Berlin 1931, Cilt 1, s. 179, Cilt 2, s. 69.
mancnk, Yunanlarn ve Sasani ranllarn
bildii ta atan basit mancnn hayli geliti-
rilmi trdr (Katalog V, 96).
Yine ok byk bir ihtimalle ateli silah-
lar bilgisi Arap-slam kltr dnyasndan
Avrupaya 13. yzyln sonuna doru veya
14. yzyl banda geldi. Bu bilgi Avrupaya
dorudan Hallarn araclyla ulamam-
sa, Gney talya zerinden yolunu bulmutur
(Katalog V, 101).
Muhtemelen pusulann belirli bir tipi de
Avrupaya bu yoldan getirilmitir. Bu pusula,
Hal seferlerinden birisinin katlmcs ola-
rak nlenen Fransz bilgin Petrus Peregrinus
tarafndan 1270 ylnda yazlan bir risale-
de tantlyor. Petrus Peregrinus 1269 yl
Lucera kuatmasnda ok byk bir ihtimal-
le hazr bulunmutu. Apuli Yarmadasnda
[Gneydou talyada] bulunan bugnk
Luceraya II. Friedrich 1223 ylnda Sicilyal
Arap yakn koruyucularn yerletirmiti
365
.
Daha Arap bilimlerinin resepsiyonu sreci-
ne dair bugne nazaran ok daha az eyin
bilindii bir dnemde Petrus Peregrinusun
risalesinde ortaya kan bilgilerle Arapa
kaynaklar arasnda olas bir iliki hesaba
katld
366
. Onun tarafndan dile getirilen,
fizikal magnetizm, atalet kanunu vb. optik,
astronomi ve kimya konular bugn kolay-
lkla Arapa kaynaklarda tespit edilebilir.
Bu, Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen
pusula trleri iin de geerlidir (Katalog III,
59 vd.). Hint Okyanusunun Arap denizcilik
365
Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Ma-
ricourt, sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum Histo-
ricum (Florenz) 4/1911/436-455, 633-643, 5/1912/22-40,
zellikle s. 450, 453, 455.
366
Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus, a.y., s. 643;
G R
151
biliminin ileri seviyede gelitirilmi pusula-
s da 15. yzylda Gney talya zerinden
Avrupaya ulam grnyor
367
. Cenevizli
Christoph Kolombusun ilk corafi keif seya-
hatinde bu tr bir pusulay yannda tad
bilinmektedir
368
.
Otomatlar, usturlaplar, saatler, silahlar ve
dier ara-gerelere dair bize ulaan minya-
trl Arapa el yazmalar ve bunlarn Latince-
branice evirileri, Hal seferleri dneminde
-ki bu dnem slam dnyasnda okuma arzu-
sunun ok yksek olduu bir dnemdi- bu tr
kitaplar Dou Latinlerinin ilgilerini ekmi
ve bylelikle de Avrupaya gidebilme yolu
bulmu olmaldr. llustrasyonlu eserlerden
etkilenmek iin bunlarn metinlerinin anlal-
mas her zaman zorunlu deildi. Arap-slam
bilimlerinin Hristiyan Avrupa kltrnde-
ki resepsiyonuna ynelik gelecekteki ara-
trmalar erevesinde bana, her iki kltr
evresinden geriye kalan eserlerin bu bak
asyla karlatrlmalar pek mit verici geli-
yor. Conrad Kyeser (1405), Mariano Taccola
(1433), Leonardo da Vinci (1519), Georgius
Agricola (1556), Agostino Ramelli (1588)
ve Fausto Veranzio (1615) gibi yazarlarn
illustrasyonlu Latince ve talyanca eserlerinin
yer yer yaptm konsltasyonunda, Arapa
kaynaklardan geni apta etkilenmi olmalar
gerektii kanaatine ulatm.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyon ve zm-
senmesinin talya zerinden geen ikinci
yoluna dair belirli bir tasavvuru oluturmak
iin sunulan misallere, son olarak, etkileri ve
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II. und
der Islam, Freiburg vd. 1997, s. 46-49.
367
368
a.e., Cilt 11, s. 253; Balmer, Heinz: Beitrge zur Ge-
schichte der Erkenntnis der Erdmagnetismus Zrich 1956,
s. 79 vd.
almalarna yakn tarihli almalarda iaret
edilmi bilginden bahsedilecektir. Bunlar
Antakyal Stephanus (12. yzyln birinci yar-
s), Fibonacci olarak tannan Pisal Leonardo
(yaklak 1170-yaklak 1240) ve Antakyal
Theodorus (. 1250)dur.
Antakyal Stephanus aslen Pisaldr ve muh-
temelen Hal Seferleri erevesinde amcas-
nn patrik olarak grev yapt Antakyaya git-
mi, orada Arapa renmi ve Constantinus
Africanus tarafndan tam olarak evirilme-
yen Al b. el-Abbs el-Mecs (. 4./10.
yzyln son eyrei)nin evirmenin kendi
eseriymi gibi tedavlde bulunan elkitabn
yeniden evirme iini stlenmitir. ok byk
bir olaslkla Stephanus ilk olarak Antakyada
orijinalini grdnde Liber pantegninin
Constantinus Africanusun telifi olmadn
fark etmiti
369
. Liber Mamonis
370
isimli bir
baka kitapta Stephanus Arap bilimlerinin
zmseyicisi olarak belirmektedir. Bu ast-
ronomi kitabnda, bir Arap ncsn, ismi-
ni zikretmese de, takip ettiini sylemek-
ten ekinmemektedir. lgin olan rakamlarn
Arapa tarznda verilmeleridir
371
.
369
Medizin, a.y., s. 34-37; Bkz. Talbot, Ch.H.: Dictionary of
Scientifc Biography ierisinde, Cilt 13, New York 1976,
s. 38-39; Burnett, Charles: Antioch as a link between Ara-
bic and Latin culture in the twelfth and thirteenth centu-
ries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifques au
temps des Croisades. Actes du colloques de Louvain-la-
Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I. Draelants, A.
Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:] Brepols 2000,
s. 1-78, zellikle s. 6.
370
Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval sci-
ence, New York 1924, s. 98-103; Burnett, Charles: Antioch
as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth
and thirteenth centuries, a.y., s. 13.
371
Bkz. Lemay, R.: De la scolastique lhistoire par le
truchement de la philologie: itinraire dun mdiviste en-
152
G R
12. yzyl Hristiyan bilginleri arasnda ncil
aratrmalar iin Yunanca ve branice tevik
edilirken Stephanus, kiinin hem beden hem
de ruhu iin gda bulabilecei arabica veritas
(Arap bilimleri gerei)dan bahsetmekte-
dir
372
.
Pisal Leonardo Fibonacci
373
, Antakyal
Theodorus ile birlikte Kayser II. Friedrichin
bilginler halkasndadr ve Hristiyan batnn
ilk byk matematikisi olarak kabul edilir.
1192 ylndan beri Bugia (Bicye, bugnk
Cezairde)da bulunan Pisa ticaret koloni-
si bakannn olu olarak Arap bilginlerle
temasa gemek iin ya babasnn eliin-
de ya da yalnz bana Msra, Suriyeye,
Yunanistana, Sicilyaya Gney Fransaya
seyahat imkan bulmutu. Pisaya geri dn-
dkten sonra aritmetik, cebir ve geometri-
ye dair be kitap yazd. Bunlar konularn-
da Latince yazlan ilk eserler olmasalar da
canllklar ve ok ynllkleriyle kendileri-
ni gstermektedir. Bu eserlerin zel nemi,
yazarnn birinci ve ikinci dereceden denk-
lemleri kendi dnemine kadar bilinmeyen
bir mkemmellikte ve aklkta ele almasdr.
Hi kuku yok ki onun kulland kaynaklar
Arapa eserlerin evirileridir. Ayrca Pisal
Leonardonun Cezairdeki ikameti esnasnda
ve dier Arap lkeleri ziyaretinde matematik
eserlerini orijinallerinden tanm ve sonra
Pisaya beraberinde getirmi olmas ihtimal
d deildir. Arap matematiinin resepsiyo-
nu ve zmsenmesi tarihindeki yeri, Arapa
tre Europe et Islam, La diffusone delle scienze islamiche
nel medio evo europeo. Convegno internazionale dellAc-
cademia Nazionale dei Lincei ierisinde, Ror 1987, s. 399-
535, zellikle 471-472; Burnett, Ch.: a.y., s. 13
372
Burnett, Ch.: a.y., s. 18-19.
373
Bkz. Vogel, Kurt: Dictionary of Scientifc Biography
ierisinde, Cilt 4, New York 1971, s. 604-613.
kaynaklarnn konu ve malzemelerini, ken-
dinden problemler ekledii ihtimali inkar
edilememekle beraber hayrete drc
bir ahenkte kompoze ederek Latin okuyucu-
ya tamasnda grlebilir. Bu almada o
elbette Arap-slam matematiinin kendisinin
malumu olan nemli btn sonu ve prob-
lemlerini ele alm deildir. Sunumunun yk-
sek kalitesi aritmetik ve onluk deer sistemi
temelindeki cebirle alakaldr.
Fibonacci grld kadaryla sfr kavramn
cephirum eklinde Arapa fr kelimesinden
alm ilk matematikidir (bundan da italyanca
zero olmutur)
374
.
1202 ylnda saylarla paydalar ayran kesir
izgisi ilk olarak onda grlyor. Bundan
onun kesir izgisini Bat Arap matematikile-
rinden rendii sonucuna varlabilir, mese-
la kesir izgisi Eb Zekeriyy Muammed
b. Abdullh b Ayy el-r
375
(6./12.
yzyl)da kendini gsteriyor
376
.
Leonardonun Avrupal adalarna gre
ok daha yksek bir matematik seviyesine
ulamasnn aklamas, onun bir yandan
Arap-slam lkelerinde nispeten uzun say-
labilecek ikameti srasnda Avrupaya henz
ulamayan kaynaklarla tanabilmesinde,
dier yandan da Arap-slam matematikile-
riyle temasnda dersler ve tartmalarla ok
zel bir tarzda konuyu kavrayn keskin-
letirme ansna sahip olmasnda aranabi-
lir. Leonardonun zel durumunu Raymond
374
im Mittelalter, Basel 1964, s. 351.
375
Bkz. Suter, H.: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, s. 197-198.
376
Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Zakarj
el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig)
3. seri, 2/1901/12-40, zellikle 19 (Tekrarbasm: Islamic
322-360, zellikle 339); Juschkewitsch, A. P.: Geschichte
der Mathematik im Mittelalter, Basel 1964, s. 366.
G R
153
Mercier
377
kendi bak asndan u ifadelerle
betimlemektedir: 12. yzyln Latin dnyas
o kadar ok avantajl durumda bulunmu-
yordu. Bilginin intikali orada,hemen hemen
tamamen kitaplar yoluyla, hatta Latince terc-
melerin Toledoda yahut Endlsn herhan-
gi bir yerinde yapld hallerde bile. Onlarn
oralarda Arapa veya branice konuulan
dnyada yaayan matematikilerle ok az
temasta olmalar gerekiyor. 13. yzylda Pisa'l
Leonardo (Fibonacci) bir istisna gibi gr-
nyor; o bizim anlaymza gre Mslman
Kuzey Afrikada Bicaye (Cezair)de mate-
matikle uraan toplulukla temas halindeydi.
Onun ortaya koyduu parlak yaratc eser
Latin dnyasnda ayet yaayan bilginlerle
temas kurulabilse, neler yaplabileceini gs-
teriyor. 12. yzyldan 16. yzyla kadar Latin
bilimler tarihi, geni apta bir kitaptan ren-
me mcadelesidir. Ancak bu uzun devrenin
sonuna doru Avrupallar bilim konularnn
gerek stadlar olarak mahade edebiliyo-
ruz.
Arap-slam bilimlerinin Sicilya ve talya
yoluyla resepsiyonuna katkda bulunmu
bilginlerden ncs olarak Antakyal
Theodorus anlacaktr. Daha nce ad geen
iki bilginin aksine o Pisal deildir, Sicilyada
bilim adam ve danman olarak bir sre
Kayser II. Friedrichin hizmetinde bulu-
nan bir Hristiyan Araptr. Hayat hakkn-
da Suriyeli Hristiyan bilgin Eb el-Ferec
bn el-br (Barhebreus, . 1286) farkl din
mensubu bilginlerin bir arada yaama ve
almalarnn canl bir tablosunu aktaran
ve slam dnyasndaki bu temel bilgin-
lik zelliinin Hallarn hakimiyetinde de
devam ettiini gsteren ilgin bir sunum-
377
East and West contrasted in scientifc astronomy, a.y.,
s. 326.
da bulunmaktadr. Barhebreusun
378
tasviri
yledir
379
: Jakobist bir Hristiyan olan
Sur el-Ank [Antakyal Theodorus],
Antakyada Sryanicede, Latincede ve eski-
lerin bilimlerinde kendini mkemmelletirdi.
Daha sonra Musula gitti ve Kemleddn
b. Ynusun yannda el-Frbnin, bn
Snnn, klidin eserlerini ve Almagesti
okudu. Sonra Antakyaya dnd, fakat daha
fazla bilgiye burada ulaamayacan anla-
d. Bylece Musula Kemleddn b. Ynusa
tekrar gitti ve orada bilgisini derinletirdi.
Daha sonra Badata gitti ve orada tp bili-
minde mkemmelleti. Sultan Alaaddin
Keykubat (d. 618-634/1120-1237)n hizmetin-
de bulunmak istedi, fakat Sultan oral olmad.
Bylece Ermenistana gitti ve Kral tim
380

(I. Heum)in olu Konstantinin hizmetinde
bulunmaya alt. Fakat buradaki ortam ho
bulmad ve bu yzden, Frank imparatorunun
orada bulunan elisiyle birlikte onun yanna
gitti. mparator onu byk bir tevecchle kar-
lad, ona byk sayg gsterdi, hatta btn
bir ehri ve evresini tmar olarak balar.
Arap bilimlerindeki salam temelli bilgi-
siyle bu ok ynl bilginin II. Friedrichin
sarayna alnmasndan ksa bir sre sonra
orada hakim bilimsel hayatta ok ileri bir
konuma ulat anlalyor. Hakl olarak
onun, Kayserin el-Melik el-Kmile veya
378
Tar Mutaar ed-Duvel, Ed. ln, Beirut 1890, s.
477-478.
379
Suter, H.:Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Fried-
richs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des Ostens und
Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten
Keml ed-din ibn Ynis, a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314)
ok az deiiklikler yaplmtr. ngilizce evisirisi, Burnett,
Ch.: Master Theodore, Frederick IIs philosopher, Frede-
rico II e le nuove cultur. Atti del XXXI Convegno storico
internazionale, Todi, 9-12 ottobre 1994, Spoleto 1995, s.
225-285, zellikle s. 228-229.
380
Bkz. Burnett, Ch.: Master Theodore, a.y., s. 232.
154
G R
bn Sebne matematiksel, doa bilimsel ve
felsefi sorular yollamasnda nemli lde
etkili olduu sylenebilir. Bu balamda Pisal
Leonardonun Theodorusla matematik-
sel problemler hakknda yazm olmalar
manidardr. Leonardo ona, birinci derece-
den belirsiz denklemlerle ilgili problemler
ieren bir mektup yollamtr: Theodorus
da Leonardoya ikinci dereceden belirsiz ana-
litikten bir problem yollad. Bu problemi
Leonardo Liber quadratorum isimli eserinde
zd
381
.
Kukusuz Theodorus Arapa eserler hak-
kndaki bilgilerin Sicilya ve Gney talyada
yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. Onun
Kayser iin bir ahincilik kitabn Latinceye
evirdiini bilmekteyiz. Bu eser Moamin
382

adyla gnmze ulamtr ve byk lde
veterinerlik karakteri tamaktadr. Arapa
orijinalinin (ki bugne kadar bulunamam-
tr), eyrek yzyl sonra X. Alfonsun direk-
tifiyle spanyolcaya evrilmi olan Arapa
ahincilik kitabnn orijinalle
383
ok sk
bir yaknlkta bulunduu tahmin olunabi-
lir. Kayserin bu ve dier kaynaklar yannda
kendi tecrbelerine dayanarak ve kendi ifa-
desiyle byk bir masrafla sarayna getirt-
tii Arap ahincilerin de etkisiyle De arte
venandi cum avibus
384
(Kularla Avlanma
381
Suter, H.:Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Friedri-
chs II., a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314).
382
Die Falkenheilkunde des Moamin im Spiegel ihrer
volgarizzamenti. Cilt 1: Glessgen, Martin-Dietrich: Editi-
on der neapolitanischen und der toskanischen Version mit
philologischem Kommentar, Tbingen 1996 (Zeitschrift
fr romanische Philologie, Beiheft 269); Kr. Burnett,
Ch.: a.e., s. 239.
383
Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr (3./9.
yzyl, Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 193, Cilt 7, s. 154,
329); spanyolca eviri: Libro de los animales que cazan,
ed. J.M. Fradejas Rueda, Madrid 1987; Burnett, Ch.: a.e.,
s. 240.
384
Birok edisyonu ve tpkbasm vardr, en eski edisyonu,
Willemsen, Carl Arnold: Friderici Romanorum Imperato-
ris Secundi De arte venandi cum avibus, 2 Cilt, Leipzig
1942; Tpkbasm Graz 1969, esere yaplm yorumlardan
oluan cilt, Willemsen, C.A.: Kaiser Friedrich der Zweite,
ber die Kunst mit Vgeln zu jagen, Frankfurt 1970.
Sanatna Dair) adl zarif bir eseri kaleme
alm olmas artc deildir.
3) Resepsiyonun Bizans zerinden
Giden Yolu
Arap-slam bilimlerinin bu resepsiyon yolu
slam dnyasnn merkezinden ve dousun-
dan Bizansa oradan da Avrupaya uzan-
maktadr. Yaklak 130 yl nce Herman
Usener
385
Arapa ve Farsa eserlerin Avrupa
ktphanelerindeki Bizans tercmelerine
dikkat ekmiti
386
. Bunun ardndan bilimsel
aratrmalar zaman zaman Arapa kitaplarn
Bizans Yunancas evirileri sorusuna ilgi gs-
terdi. Mesela bir fabl koleksiyonu olan Kelle
ve Dimnenin Symeon Seth
387
(11. yzyln
sonu) tarafndan, Abdullh b. Muaffa (.
369/979)nn orta Farsadan derledii Arapa
versiyonuna gre yaplm evirisi ve Amed
b. brhm bn el-Cezzr
388
(. 369/979)n tp
eseri Zd el-Musfirin evirisi -ki bu eserin
evirmeninin dier Arapa kaynaklar bildii
anlalmakta
389
- rnek gsterilebilir.
Uzun bir fasladan sonra Arap-slam bilim-
lerinin Bizansta bilinmesine ilikin soru,
zellikle Otto Neugebauerin bir Vatikan el
yazmasnda bir astronomi kitabnn Yunanca
evirisinde gezegenlerin ifte ek yrngele-
385
Ad historiam astronomi symbola, Bonn 1876.
386
387
Bkz. Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen
Litteratur von Justinian bis zum Ende des Ostrmischen
Reiches /527-1453), 2. Bask, Mnih 1897 (Tekrarbasm:
Newe York 1970) s. 896; Sarton, G.: Introduction, a.y.,
Cilt 1, s. 771.
388
389
Bkz. Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage
qui a pour titre Zad el-Mouafr, en arabe, phodes, en
grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans les textes
arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le texte latin,
Constantin, Archives des missions scientifques et littrai-
res, choix de rapports et instructions (Paris) 2/1851/490-
527, zellikle 505 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ierisinde Cilt, 39, s. 1-38, zellikle s. 16).
G R
155
rinin modelini bulmasndan sonra
390
, bilim
tarihilerinin dikkatini ekti. Bu, o zaman
birka yldr ispatlanan ve Kopernikin,
Ptolemenin Almagesti yoluyla gezegenlerin
zedelenmi olan ayn zaman ierisinde daima
ayn uzaklklar geride braktklar prensibini
yeniden salama denemesindeki Arap-slam
astronomlarnn etkilerine ilikin soruyu
cevaplandrma yolunu at
391
.
Otto Neugebauerin
392
ve E.S. Kennedynin
393

n almalarnn ardndan, sonraki dnem
aratrmaclar, slam astronomisinin en yeni
gezegen teorileri hakknda, ilgili Arapa ve
zellikle Farsa kitaplarn Bizans versiyon-
lar zerinden Avrupaya ulatklar kanaa-
tine varmlardr. O zamandan beri David
Pingree (Brown University), Joseph Mogenet
(Louvain) ve ardl Anne Tihon ( Louvain)
tarafndan yaplan birok aratrma-inceleme
ve metin edisyonlar Arap astronomisinin ve
astrolojisinin Bizansllardaki resepsiyonuna
dair bilgimizi kayda deer lde genilet-
mitir.
1976 ylna kadar kazanlm sonula-
r ortaya koymaya ynelik bir denemesin-
de Mogenet
394
kendine u soruyu sormakta-
dr: 9. ve 14. yzyllar arasnda Bizansllarn
Arap astronomisine kar tutumunda ne
390
Bkz. Kennedy, Edward S.: Planetary theory in the me-
dieval Near East and its transmission to Europe, Oriente
e Occidente in medioevo: flosofa e scienze. Convegno
internazionale ierisinde, [Roma] 9-15 aprile 1969, Rom
1971, s. 595-604, zellikle s. 602.
391
392
Studies in Byzantine astronomical terminology, Phila-
delphia 1960 (Transaction of the American Philosophical
Society, Cilt 50, Ksm 2).
393
Late medieval planetary theory, Isis ierisinde (Balti-
more) 57/1966/365-378.
394
Linfuence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de tra-
vaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55, zel-
likle s. 45.
lde genel kabulden ve ne lde kar
koymaktan bahsedilebilir? Kendisiyle birlikte
Louvaindeki aratrmaclar, Bizanslarn bu
yoldaki davrann iki evreye ayrmaya mey-
letmilerdir: lk evrenin 9. yzyldan 13. yz-
yla kadar, ikinci evrenin ise 13. yzyldan 14.
yzyla kadar devam ettiini dnyorlar.
kinci evre bilimsel alanda, Arap-slam bilim-
leriyle temasn kesin bir rol oynad bir tr
Rnesansn meydana geldiini dnyor-
lar
395
. Mogenetye gre geleneksel olarak
niteledii ve astronominin astrolojiden daha
az ilgi grd ilk evrede de slam bilimleri
etkilerini gstermitir
396
. Mogenetnin ard-
l Anne Tihon ilk evredeki astronomik ve
astrolojik uralarn karakterletirmesinde,
iki akmdan bahsederek belirli tarzda bir
ayrmsayc bak asna ulamtr. lk akm
gerekten baz bilgi unsurlarn almakla kal-
mtr. kinci akmn belirleyici zellii ise,
slam astronomisinde oluturulan izelgele-
rin alnmasdr
397
.
u anki bilgimize gre, Bizansllarn Arap
astronomisiyle tanklklarna ynelik en
eski kant 1032 ylndan Almageste yapl-
m erh-haiye karm yorumlardr
398
. Bu
almann anonim yazar, Ptoleme astro-
nomisiyle yenilerin () astronomi-
si arasnda -ki bundan Arap astronomlar-
n kasdetmektedir- bir karlatrma girii-
minde bulunmaktadr
399
. Yazar adnda
395
a.e., 46.
396
a.e., 48 vd.
397
Les textes astronomiques arabes imports Byzance
aux XIe sicles, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifques au temps des Croisades, a.y., s. 313-324, zel-
likle s. 316.
398
Mogenet, J.: Une scolie indite du Vat. Gr. 1594 sur
les rapports entre lastronomie arabe et Byzance, Osiris
ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
399
Tihon, Anne: Lastronomie byzantine (du Ve au XVe
sicle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624,
zellikle s. 611.
156
G R
ki bir kimsenin izelgelerini kullanmakta-
dr. Bugn bu ahsn Eb el-sm Al b.
el-Alem el-Badd
400
(. 375/985) olduu
bilinmektedir
401
.
En eski ikinci kant 1072 ylndandr. Bu,
abe el-sib
402
(. 3./9. yzyln sonu)in
Zc adl eserinden, Amed b. el-Musenn
403

(5./11. yzyl)nn Muammed b. Ms el-
rizm
404
(3./9. yzyln ilk yars)nin Zcine
yazd erhden ve Arapa astrolojik bir kitap-
tan
405
derlenmi olan Yunanca anonim bir
kompilasyondur. Bu el yazmasnn en nemli
yan udur: Burada Yunanca bir metinde
ilk defa (abein Zcine dayanarak) sins
ve ters sins fonksiyonlar ortaya kmakta-
dr
406
.
Konumuz iin hayli aydnlatc olan 12. yz-
yln sonundan daha gen bir kompilasyon
Codex Vat. Gr. 1056da bulunmaktadr
407
.
Geneli itibariyle astrolojik ierikli bu kom-
pilasyonda yaklak 20 Arap, Hint ve sahte-
Hint yazarn ad gemektedir
408
. zellikle el-
rizm, abe el-sib, Kyr b. Lebbn
ve Al b. Abdurramn bn Ynusun
400
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 215-216; Mercier, Ray-
mond: The parameters of the Zj of Ibn al-Alam, Archives
internationales dhistoire des sciences ierisinde (Roma)
39/1989/22-50.
401
Tihon, Anne: Sur lidenti de lastronome Alim, Ar-
chives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Roma) 39/1989/3-21.
402
403
a.e., Cilt 6, s. 142.
404
a.e., Cilt 6, s. 140-143.
405
Bkz. Neugebauer, Otto: Commentary on the astrono-
mical treatise Par.gr. 2425, Brksel 1969; Jones, Alexan-
der: An eleventh-century manual of Arabo-Byzantine as-
tronomy, Amsterdam 1987; Mogenet, J.: Linfuence de
lastronomie arabe Byzance, a.y., s. 49-50; Tihon, Anne:
Les textes astronomique arabes imports Byzance, a.y.,
s. 316, 318.
406
Tihon, Anne: a.e., s. 318.
407
Catalogus codicum astrologorum graecorum, Cilt 5,
Ksm 3, Brksel 1904, s. 7-64.
408
Bkz. Tihon, Anne: L astronomie byzantine, a.y., s. 612;
ayn yazar: Tables islamiques Byzance, Byzantion ieri-
sinde (Brksel) 60/1990/401-425, zellikle s. 405-413.
kim izelgeleri vurgulanarak bahsedil-
mektedir. Bu kompilasyonun yldz tablosu-
na ynelik incelemesinde Paul Kunitzsch
409

Arap-slam kkenine dair tartlmaz bir
iaret bulmutur. Yldz adlarna ynelik
de u tespitte bulunmaktadr: Geri yldz
isimleri Yunanca ifade edilmilerse de, sk sk
Yunanca veya Ptolemenin kulland tanm-
lamalar yerine Arapa isimlerin motomot
evirisinden ibarettir
410
.
Bu kompilasyon ayrca, birok Arapa terimin
Yunan alfabesiyle (=ub gibi) aynen
alnd bir usturlap risalesinin evirisini ier-
mektedir
411
.
Bu balamda bilinen tek Bizans ustur-
labndan da bahsedilmelidir
412
. Bresciadaki
Museo dellEt Cristiana mzesinde bulunan
alet, arka tarafna kaznm bir nota gre
1062 ylnda Sergio adl Fars kkenli bir
konsl iin imal edilmi olduu belirtiliyor.
Bizansllarn 11. yzylda gkyz gzlem-
lerinde usturlap kullandklar kesin olarak
kabul edilebilmesine ramen, baz olgular,
bu aletin kuku duyulmakszn Bizansl
olarak nitelendirilmesini engellemektedir.
lkin, (Vega) sabit yldz Arap tarzyla
409
Die arabische Herkunft von zwei Sternverzeichnissen in
cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndi-
schen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 120/1970/281-
287, zellikle s. 282.
410
a.e., s. 282.
411
Bkz. Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, a.y.,
s. 406.
412
Bkz. Dalton, O.M.: The Byzantine astrolabe at Bres-
cia, Proceedings of the British Academy ierisinde, Cilt
12, Londra 1926, s. 133-146, 3 Resim; Gunther, R.: The
Astrolabes of the World, a.y., s. 104-108; Stautz, Burkhard:
Die frheste bekannte Formgebung der Astrolabien, Ad
radices. Festband zum fnfzigjhrigen Bestehen des Ins-
tituts fr Geschichte der Naturwissenschaften der Johann
Wolfgang Goethe-Universitt Frankfurt am Main ierisin-
de, ed. Anton von Gotstedter, Stuttgart 1994, s. 315-328,
zellikle 319-320; ayn yazar: Die Astrolabiensammlung
des Deutschen Museums und des Bayerischen National-
museums, Mnih 1999, s. 11; Tihon, Anne: Les textes as-
tronomique arabes imports Byzance, a.y., s. 323.
G R
157
Avrupada 10. yzyldan beri rastland gibi
bir ku formunda (en-Nasr el-Vi = den
kartal) tasvir edilmitir
413
. kincisi, Bizans
(=Konstantinopel)n enlemi olarak verilen
41 deeri, usturlabn i diskinde bulunan
tarihi pheli klmaktadr. Bizansn Ptoleme
Corafyasndaki enlemi 43 dir ve erken
dnem Arap corafyaclarnda ise 45 dir ve
ilk kez 13. yzyln sonuna doru 41 olarak
(bugnk deeri 41 02 dr) dzeltilmitir.
nc olarak, usturlabn (ana para diye
adlandrlan ksmnn) arka yznde drtl
bir tanjant quadrant vardr ve kenardaki
cetvelle birlikte st ste bindirilii ile, daha
sonra mdahale eden bir el tarafndan ilen-
dii izlenimi uyandrmaktadr. Bu esnada,
abe (3./9. yzyl)den beri bilinen tanjant
fonksiyonu ilk kez 11. yzyln ilk yarsndan
itibaren tanjant quadrant olarak usturlabn
arka yznde karlalmaya balamtr. Sabit
yldz isimlerinin Almagesttekilerle rtmesi
ve Arapa olmamas bu usturlabn ya iin
bir dayanak tekil etmez. Bizansllar uzun
zamandan beri Almageste ve verdii bilgilere
yabanc deillerdi. rmcek (ankebt) diye
adlandrlan n diskle 14 yldzn pozisyonla-
rnda esas olarak alnan burlar dairesindeki
kesime noktasnn kesime deeri olarak 66
yl iin 1 lik deer, Yunan deil Arap-slam
kkenlidir. Ksacas bu usturlap, stilinde ve
ayrntl unsurlarnda tamamen Arap-slam
dnyasnn maldr. Burada Bizansl olan
sadece kaznan isimlerin ve dier ifadelerin
dilidir. Bu durum, o dnemdeki Bizans astro-
nomi yaznnn kark kkenli ve tarihe aykr
karakterini gstermektedir.
11. ve 12. yzylda Arap dilindeki astrono-
mik almalarn Bizansa girme srecinin
gerekten baarl bir ekilde yrmesinden
sonra Konstantinopelde kurulan Latin Hal
Devleti (1204-1261) yznden sadece dier
413
Kunitzsch, Paul ve Smart, Tim: Short guide to modern
star names and their derivations, Wiesbaden 1986, s. 43-
44.
geliim hareketi sekteye uramakla kalmam
ayn zamanda o dneme dein oluturulan
literatr ortadan kaybolmutur
414
. Fakat 13.
yzyldan 14. yzyla gei dnemecinde Arap-
Fars bilimine ynelik yeni bir ilginin kendini
belirgin klmas iin ok uzun zaman gemesi
gerekmedi. Bu sefer Konstantinopele gt-
ren yol doudan gelmekteydi.
Badatn 656/1258 ylndaki ele geirilme-
sinden hemen sonra, Cengiz Hann torunu
Hlagu, Urmiye Glnn yaklak 30 km.
gneydousunda bulunan Mera kentine
yerleti ve orada evrensel bilgin Nareddn
e-snin idaresinde zel olarak ina edil-
mi yapsyla byk bir gzlem evi kur-
durdu (Katalog II, 28). Mool dneminde
Mera nemli bir Hristiyan nfusa sahip-
ti ve Bizans idaresinde bulunan Karadeniz
kysndaki Trapezuntla (Trabzon) ve bu
ehir zerinden Konstantinopel ile canl bir
iliki ierisinde bulunuyordu. Bu ehirlerle
olan mnasebet, Hlagunun ardl Abaa
Han 663/1265 ylnda Tebrizi bakent ilan
ettiinde daha da byd. Evrensel bilgin
Rededdn Falallh e-abb (. 718/1318)
burada lhanl zn (694-703/1295-1304)
ve Olcaytu (703-716/1304-1306) idaresi altn-
da vezir-i azam olarak alt dnemde
Tebriz nemli bir bilim merkezine dnt.
Dnce tarihinin en nemli ahslarndan
olan Rededdn, dneminin sadece efsanevi
bir ahsiyeti olmakla kalmad, ayn zamanda
Tebrizi, doudan ve batdan gelen bilginle-
rin bir vatan ve farkl kltr tamsilcilerinin
buluma noktas grdkleri bir dnya kenti ve
bilim-sanat merkezi yapt. Bize ulaan eserle-
ri kentin kltrel ve bilimsel hayatna ilikin
canl bir tablo sunmaktadr.
ehrin bizzat Rededdn tarafndan ina etti-
rilen Reb-i Red veya ehristn-i Red
ksm hakknda yine onun tarafndan yaplan
414
Bkz. Tihon, Anne: Les textes astronomique arabes
imports Byzance, a.y., s. 324.
158
G R
ve gnmz aratrmalarnn tantt vakf
defterinde ayrntl bilgiler edinmekteyiz.
1940l yllardan itibaren Rededdnin haya-
tn ve eserlerini aratrmay kendisine dev
edinen Avusturyal oryantalist Karl Jahn
415

bu belge hakknda u bilgileri aktarmaktadr:
Ad geen vakf defterinden unlar re-
niyoruz: Reb-i Red, Rededdnin hem
randa hem de Anadoluda kurduu farkl
din vakflarn gelirleriyle varln srdr-
mtr. lgin olan ise zellikle Reb-i Red
semtinin organizasyon yapsdr. Buna gre,
farkl milletlere mensup ok sayda sanat
ve zenaatkar, vakf ynetiminin gzetiminde
belirli bir karlkla burada yayor ve al-
yordu. ok saydaki Trkler bir yana burada
alanlar Yunanlar, Grcler, Ermeniler,
Hintliler, Ruslar, Zenciler ve dier millet
mensuplarndan olumaktayd...
Rededdnin verdii bilgiye gre, eitim-
retim ve aratrma kurumlarnda lhanllar
Devletinin deiik blgelerinden gelen 6000-
7000 renci eitim-retim grmekteydi ve
masraflar devlet tarafndan karlanyordu.
400den fazla bilim adam kendi meskenle-
rinde ikamet ediyorlard ve gnlk yaamn
skntlarndan uzak bir ekilde kendilerini
sadece aratrmaya ve ders vermeye adayabi-
liyorlard
416
.
Tebriz ehrinin Rededdn tarafndan ilerle-
tilen ticari ve bilimsel faaliyetlerdeki nemli
rolne ilikin daha fazla bilgiyi slam dn-
yasndan ve slam dnyas dndan ahsi-
415
Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum zwischen
Ost und West, Anzeiger der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde, Philologisch-historische
Klasse 105, Nr. 16, Wien 1968, s. 201-211, zellikle 208-
209.
416
a.e., s. 211.
yetlerle yapt yazmalar
417
iermektedir.
Bu yazmalardan, Reb-i Red semtinin
farkl milletlere mensup gruplar iin ikamet
yeri olarak kurulduunu ve Anadoluda bir
blgenin valiliini yapan olu Celleddnin
aa yukar 40 Yunan aileyi Bizansllara
ayrlm blgeye yerlemeye ikna etmek iin
grevlendirildiini renmekteyiz. Ayrca,
Konstantinopel ve Venedikin lhanllara
vergi dediklerini ve Rededdnin de bunu
rencilerin masraflar iin kullandn da
renmekteyiz
418
.
Tebrizin o dnemdeki nemine ilikin bir
baka kant Z.V. Togan nceki yzyln orta-
larnda Rededdnin yazmalarndan bir
blm olan el-Esile ve-el-Ecvibe (Sorular ve
Cevaplar)de bulmutur. Bu sorular ve cevap-
lar, lhanllar ile Bizans arasndaki bilimsel
ilikinin imdiye kadar bilinmeyen derece-
de sk olduunu aka ortaya koymaktadr.
Mesela, Rededdnin hizmetinde bulunan
bir Bizansl filozof-doktor, Rededdnin
Basileus (muhtemelen Andronikos II.
Palaiologos, d. 1282-1328)un sorularna
verdii cevaplar Farsadan Yunancaya
evirmitir. Rededdnin bilimlerdeki ola-
anstln Kaysere izah etmek ve vur-
gulamak iin yle demektedir: ayet bugn
Aristoteles, Platon ve dier byk Yunan
filozoflar yaasalard, onun rencisi sayl-
maktan byk bir gurur duyarlard
419
.
417
Muktebt-i Raid, ed. M. ef, Lahor 1947, s. 63, vgl.
Togan Z.V.: lhanllarla Bizans arasndaki kltr mna-
sebetlerine dair bir vesika (A document concerning cul-
tural relations between the Ilkhanide and Byzantiens), s-
lam Tetkikleri Enstits Derisi ierisinde (stanbul) Cilt 3
(1966), s. 1-39, zellikle s. 2.
418
Muktebt-i Raid, a.y., s. 319; Togan Z.V.: a.y., s. 2.
419
Rededdn: el-Esile ve-el-Ecvibe, yazma stanbul,
Ayasofya 2180, 264b-265a; Togan Z.V.: lhanllarla Bi-
zans arasndaki kltr mnasebetlerine dair bir vesika,
a.y., s. 5.
G R
159
Arapa ve Farsa redaksiyonunda bize ula-
an Sorular ve Cevaplar, arlkl olarak
felsefi, teolojik ve tbbi ieriklidir. Farsa
redaksiyonu 1966 ylnda Z.V. Togan tarafn-
dan kk bir inceleme eklenerek tpkbasm
olarak yaynlanmtr. Srf bu yazmalara
ynelik bir modern almann olup olmad-
n bilmiyorum.
H. Usenerin denemesinden beri Bizans bilim
tarihine ilikin yrtlen yeni aratrmalar
genellikle astronomi ve astroloji zerinde
toplanmaktadr. Bu konu zerindeki 20. yz-
yln ikinci yarsndaki incelemeler bizi 14.
yzyln ilk yarsnda gerekleen zellikle
astronomik eserlerin Farsadan evirilme
dalgas hakknda aydnlatyor. Tercme edi-
len eserlerin ou bu arada yaynlanm veya
incelenmitir
420
.
Farsadan Yunancaya eviri hareketini
George Sarton 1947 ylnda Fars Rnesans
olarak nitelemekteydi, bu ona gre ayn
zamanda Arap Rnesans olarak da nite-
lendirilebilirdi
421
. Karl Krumbacher
422
bu
harekette bilimsel eserlerin geri hicretinin
en ilgin rneklerinden birisini grmektey-
di, ve yine ona gre ilk olarak Yunanlar,
ancak Arap-Fars araclyla atalarnn hik-
metiyle yeniden tanabilmilerdi. Joseph
Mogenet
423
13. ve 14. yzyllarda bilimsel
alanda Arap-Fars bilimleriyle temaslarn
ok nemli yer tuttuu bir tr Rnesansn
420
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57; Tihon, Anne: Les
tables astronomiques persanes Constantinople dans
la premire moiti du XIV sicle, Byzantion (Brksel)
57/1987/471-487, 4 resim; ayn yazar: Tables islamiques
Byzance, Byzantion (Brksel) 60/1990/401-425; ayn
yazar: Traits byzantins sur lastrolabe, Physis ierisinde
(Florenz) 32/1995/323-357.
421
Sarton, G.: Introduction to the history of science, vol.
3, part 1, s. 63.
422
Geschichte der byzantinischen Litteratur, a.y., Cilt 1,
s. 622.
423
Linfuence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de tra-
vaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/54.
gereklemi olduundan bahsetmektedir.
Bizansllarn, izelgeleriyle ve usturlap tasvir-
leriyle vs. birlikte Farsadan evrilen eser-
lere dayanarak ortaya kan, imdiye kadar
bilinen kitaplar, Krumbacherin dedii gibi
bilimsel eserler anlamnda gerekte sadece
bir geriye hicret deildir. Ayrca dikkati eken
bir baka husus, bahsi geen eserlerin hi
birisi, Neugebauerin Vatikanda kefettii
anonim eser hari, 13. yzyln ikinci yarsnda
Fars ve Arap astronomlarn uram olduk-
lar Ptoleme kart yeni gezegen modelleriy-
le bantl deildir. Bu gezegen teorilerinin
bazlarnn en ge 15. yzyln ilk yarsn-
da Dou Avrupaya ulat ve Kopernikin
malumu olduu
424
oktan beri ispatland.
Bizansta kritik eksiklii ve Arap-slam ast-
ronomisinin anlalmasnda derin bir anlay
yetersizlii ynndeki yarg
425
doru olabilir.
Bu eksiklik ve yetersizlik, Arap astronomisi-
nin Bizansta tutunamamasnn gerek sebebi
olabilir. Buna ek olarak, hi de az saylama-
yacak sayda Bizansl Ptoleme astronomisinin
yeniden inasna sk skya sarlmalar da bu
sebeplerden birisi olarak grlebilir
426
.
Arap-slam bilimlerinin nc yolunun
nemi, kesinlikle Farsa eserlerin Yunancaya
evirilmesiyle snrl deildi. talya, Orta
ve Dou Avrupa ve ran arasndaki kii-
sel temaslar, resepsiyonun etkisini artrm
ve Dou slam dnyasnn en yeni bilimsel
kazanmlarnn Avrupaya gecikmeden ula-
abilmesini salamtr. Mesela, Kemleddn
el-Frisnin ok gelimi gk kua teorisi
14. yzyln ilk on yl iinde ok byk bir
ihtimalle bu yoldan Freibergli Dietrichin
malumu olmutu (Katalog III, 169 vd.).
424
425
Tihon, Anne: Un trait astronomique chypriote du
VIVe sicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279-308,
66/ 1979/49-81, 68/1981/65-127, zellikle s. 109.
426
a.e., s. 109.
160
G R
Nareddn e-snin (. 672/1274) trigono-
metriyi mstakil bir bilim olarak temellen-
dirdii Kitb e-ekl el-a isimli eserinin
yine bu yolla Avrupaya ulatn ve Johannes
Regiomontanus (1436-1476)un De triangulis
omnimodis adl eserinin domasna sebep
olduunu tasavvur edebiliriz (Katalog III, s.
135 vd.). Nareddn e-s mrnn son
16 yln Merada geirmitir ve orada yeni
kurulan rasathanenin idareciliini yrtm-
tr. Unutulmamaldr ki Mera ve Tebriz
14. yzylda Bizansllar ve dier Hristiyan
Asya seyyahlar tarafndan sklkla ziyaret
edilmi yerlerdir. Bu balamda, Mera
Rasathanesinin gkyz kresinin aslnn ok
erken bir dnemde Avrupaya ulam olmas
ve 1562 ylndan beri Dresdende bulunuu
(Katalog II, 52) bu konuda olduka aydnla-
tcdr. Nareddn e-snin trigonometri
kitabnn Bizans yoluyla Batya ulatna
dair tahminimizle, mutlak anlamda, orada
daha nce tercme edildii kastedilmemekte-
dir. Osmanllarn tehdit tekil etmesinden iti-
baren ve stanbulun fethinden sonra, alt kol-
laryla Romaya, Kuzey talyaya ve Dou ve
Orta Avrupaya ulaan yeni bir yol olumutu.
Bu yollarda kitaplar ya orijinalle veya eviri-
ler halinde, ayrca aletler ve haritalar ve bil-
hassa slama kar ve eski Yunan bilimlerinin
stnlk durumunu yeniden kazanma yolun-
daki mcadele dncesi Avrupaya tand.
Bu hummal savalarn en nemli ahsiyeti,
daha nceleri Konstantinopel Patriki olan
Kardinal Bessariondu. Avrupadaki seyahat-
leri esnasnda Viyanada G. Peurbach ve J.
Regiomontus ile bir araya geldi ve sonuncu
ahsn Ptolemenin Almagestini yeniden ele
almasna yol at. Bu yeniden ele aln oun-
lukla Arap astronomlarn almalarn akta-
ryor olmas, bize Bessarionun bilim tarihi-
nin tekerleini bou bouna geriye evirmeye
altn gstermektedir
427
.
427
SON SZ
Balangta, gnmz bilimsel aratrmalar-
nn ulam bulunduu sonulara dayanarak
Arap-slam kltr dnyasnn evrensel bilim-
ler tarihindeki konumuna ilikin bu kataloun
okuyucusuna genel bir tasavvur sunmak ama-
cyla ksa bir giri dnlmt. Bu arada
byle bir giriimin birok tehlikelerle i ie
olduunu da biliyordum. Bir yandan, konuyla
ilgili aratrmalar nispeten uzun saylabilecek
bir ilerlemeye ramen daha o kadar gen bir
evrede bulunmaktadr ki, insan kendini imdi-
ye kadar ulalm ve kapsam mmkn gr-
nen sonulara dayanarak olduka uygun bir
panoramann verilebilecei verilebileceine
inandrabiliyor. Dier yandan, yaplan ara-
trmalarn ulat sonu o kadar hacimlidir ki
ilk denemede sadece bir ksmn kapsanmas
ve ortaya konulmas tehlikesinin kucana
dlebilir. Buna ek olarak, alnmas gere-
ken malzemelerin, konularn ve problemlerin
seimi iinin de kard zorluklar vardr. Bu
denemede balangtan itibaren bana bir-
biriyle atan iki duygu da elik etti. Birisi,
imdiye kadar elde edilen bilgiler ksa bir giri
erevesinde kapsaml bir ekilde ele alna-
mayacan duyururken, dier duygu bu konu-
nun ok ayrntl bir ekilde ele alnmasyla
yaklak 15 yl nce hazrlanm ve msvedde
halinde bulunan Geschichte des arabischen
Schrifttumsun corafya ve edebiyat ile ilgili
ciltlerinin yeniden ele alnp ileniinin yeni
bir gecikme tehlikesiyle kar karya kalaca-
endiesiydi. Bu sebeple ben, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki zmsenme sreci-
nin 13. yzyl da aacak ayrntl bir tartma-
sndan vazgetim. Geri bu tarzda ayrntl bir
tartma bana her iki kltr arasndaki temel
yntemleri veya bilimsel almann temel
deerleri bakmndan bir mukayese yapma
imkan verebilirdi, mesela; bilimsel deney,
G R
161
astronomide sreen ve uzun yllar sren
gzlem uygulamas, eletirinin nemi, kaynak
kullanrken alnt yaplan kayna tam olarak
vermek, ncllerin baarl ilerini takdirle
anmak, gelime-ilerleme kanunu vb. gibi. Bu
ynlere, slamda yaratcln son bulmasna
ilikin sorunun ele alnd bir sonraki nc
blmde sadec ksaca dokunulacaktr.
Akdeniz blgesinin nemli bir blmnn
ve rann Hicri 1. yzyln (m. 7. yzyl)
ilk yarsnda fethedilmesiyle Mslmanlar,
hemen hemen btn nemli kltr merkez-
lerini kendi egemenlikleri altna alma imka-
nna sahip oldular. O dnemin kltr tay-
clarnn, ister Hristiyan, Yahudi, Sabii veya
Zerdt olsunlar ve slam kabullenmi olsun
ve ister olmasnlar, fatihlerle birlikte yaaya-
bilmi ve bilimsel almalarn srdrebilmi,
hatta yeni efendileri tarafndan tevik grm
olmalar ile bilimler tarihi iin domu olan
byk ansn nemi tam anlam ile deerlen-
dirilemez. slam dnyasnda farkl kltr ve
din mensuplarnn geni lde uyumlu birlik-
te yaaylar temelinde, Avrupa Ortaann
bu biimiyle tanmad bir retmen-renci
ilikisi dodu. Bu durum, hzl ve salam bir
renime sebep oldu, bilimsel armacl
nledi ve bylece yzyllar boyunca sren
slam bilim anlaynn en nemli zellikle-
rinden birisini oluturdu. Arap-slam kl-
tr evresinin bu gl yannn, 16. yzyln
balangcna kadar resepsiyon ve zmseme
srecinde Latin dnyasnda eksik olmasn
belki de ilk olarak Raymond Mercier
428
dile
getirmitir.
Daha 2./8. yzylda mkemmel bir geliim
seviyesine ulaan, dier disiplinlerin kurul-
masnda ve gelitirilmesinde gerekli dona-
428
East and West contrasted in scientifc astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle
s. 340.
nm temin edebilen bir Arap filolojisiyle
kar karyayz. ok erken dnemde gelien
bir filoloji ile yakn ibirlii olmakszn, 3./9.
yzyln ilk yarsndan Yunanca eserlerin
Arapaya evirilerinde tandmz mke-
mellik ve egemen tavr dnlemezdi.
Bilim tarihinin en hayrete drc olgula-
rndan birisi de, kimya ve simyada hemen bir
yzyl sonrasnda resepsiyon ve zmseme
evresinin sonlanmas ve yaratcla dne-
bilmi olmasdr.
Doa bilimsel dier disiplinlerin birounun
resepsiyon ve zmseme sreci 2./8. yzyln
sonuna doru o kadar ilerlemiti ki, hemen
hemen onlar da yaratcln eiinde bulun-
maktaydlar. Bu srele birlikte yksek nite-
likte geni nicelikte bir tinsel bilimler geliimi
yaand. Franz Rosenthalin bir baka ba-
lamda vurgulad gibi, slam eer ta balan-
gtan itibaren bilimin ( ilm) roln dinle ba-
lantl ve btn bir insan hayatnn itici gc
olarak n plana kartmam olsayd elbette
bu tr bir ykseli dnlemezdi. Yabanc
bilim mirasnn hzl bir ekilde alnp benim-
senmesi ve sreen olarak ekillendirilmesi
byk lde, eski kltr mensuplarnn ken-
dilerini balangtan itibaren Mslmanlar
tarafndan kabul edilmi ve deer verilmi
olarak hissedebilmeleriyle balantldr.
imdiye kadar elde edilen bilimsel aratrma
sonularna gre u hkmde bulunabiliriz:
Doa ve matematiksel bilimler alannda yara-
tclk 3./9. yzyln ortalarnda baz durum-
larda daha da erken balam, resepsiyon ve
zmseme sreci ise bu yzyln sonuna doru
tamamlanm grnyor. Yaratclk btn
bilim dallarnda, geri her zaman tekdzelikle
izgisel olmasa da izlenebilir bir younlukta
ve hatta yeni bilim dallarnn temellerini ata-
rak 15. yzyla, baz dallarda ise 16. yzyln
sonuna kadar devam etmitir.
162
G R
Arap-slam bilimleri tarihine dair aratrma-
larn erken bir evresinde, bu bilimlerin daha
5./11. yzyln ilk yarsnda sona erdii ileri
srlen bir altn andan bahsetme al-
kanl bulunuyor. Bu tasavvurla bir baka
tasavvur ilikilendirilir: Abbasi Devletinin
Moollar tarafndan 656/1258 ylnda ykl-
masyla Arap-slam bilimlerinin duraklama
evresinin balam olduu farzedilir. Her iki
tasavvur da bilimsel aratrmalarn bugnk
ulalan sonucuyla badaamamasna ramen
yine de kendilerinden bahsettirmektedir.
Gerekte 13., 14. ve 15. yzyllar da Arap-
slam bilimlerinde birok kefin, icadn ve
yeni bilim dallarnn kurulmasnn zaman dili-
mi olarak belirmektedir.
Arap-slam kltr evresinde bilimler henz
ilerlemelerinin ilk evresinde bulunurken,
4./10. yzyln ikinci yarsnda spanyadan
spanya d Avrupaya gei yolunu bulmaya
balamlard. Yzlerce yl srm olan bu
akmn Arap bilimlerinin Avrupadaki resepsi-
yonu ve zmsenmesi olarak nitelendirilmesi,
20. yzyln ikinci yarsnda yaygnlamaya ve
yerlemeye balad. Bu tanmlamann babas
saylabilecek olan Heinrich Schipperges, bunu
hemen hemen ayn anlama gelen Arabism
ile birlikte kulland
429
. Arap-slam bilimleri-
nin Avrupa iin yzyllar boyu btn elikile-
riyle takip edilebilir kararsz deerlendirilme-
si hl devam etmektedir. Bilimsel aratrma-
nn, olaylara kar adil bir bak as iin bilim
tarihisine yeteri derecede nemli ipular
verecek dereceye henz ulaamamasndan
ziyade, 13. yzyln sonlarna doru yerleen
antiarabizm hl etkilerini srdrmekte ve
son yz yln Avrupa merkezli dny-
le tekrar glendirilmektedir. Antiarabizm
konusunda retici bir sunumu Heinrich
429
Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen
Mittelalter, Heidelberg 1976, s. 149.
Schippergese borluyuz. O, 1961 ylnda
yaynlanan almasn
430
n alma olarak
nitelemektedir; fakat ne var ki daha iyi bir
alma bugne kadar yaplmad. O, arabistik
kavram karsnda snrlandrlm anlamda-
ki Arabizmi yzlerce yl gl bir ekilde
etkilemi ve hl etkilemekte olan ve onsuz
modern dnyann yapsn anlayamayaca-
mz bir fenomen olarak tanmlamaktadr
431
.
Schipperges birok aratrmasnda, sonunu
1700lerden sonras olarak grd
432
, tp
alannda 19. yzyla kadar devam eden etkiyi
darda brakmakszn
433
, arabizmin deiik
evreleri arasna tahmin tarzda snr ekmeye
abalamtr. Burada u durum da anlmal-
dr: Schipperges 1967 ylnda spanya ktp-
hanelerinde 200 el yazmas kitap arasnda
spanyol hekimlere ait en az 60 adet hi bilin-
meyen spanyolca el yazma kitap kefetmi
ve bu eserlerden, 13-17. yzyln spanyol
arabistlerinin sadece ber Yarmadasnn
okullarnda deil, ayn zamanda buralarn
da tesinde Avrupa niversitelerinde etki-
de bulunduklar kanaatine ulamtr
434
.
spanyol ktphanelerindeki bir baka ara-
trma seyahatinde Schipperges spanya top-
raklarnda 17. ve 18. yzyla kadar bn Snya
ynelik bir Galenizmin yrrlkte olduunu
tesbit etmitir
435
.
Eer biz Schippergesin Avrupa arabizmi-
430
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Wies-
baden 1961.
431
a.e., s. 5.
432
Bkz. mesela, Handschriftenstudien in spanischen Bi-
bliotheken zum Arabismus des lateinischen Mittelalters,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 52/1968/3-29,
zellikle s. 27-28; ayn yazar: Arabische Medizin im Mit-
telalter, a.y., s. 150.
433
Handschriftenstudien, a.y., s. 22.
434
a.e., s. 27.
435
Zur Wirkungsgeschichte des Arabismus in Spanien,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 56/1972/225-254,
zellikle s. 248.
G R
163
ne ilikin ok ince basamaklarla gsterilmi
evrelerinden saparak daha kaba bir devirlere
ayrma abas ierisinde, Avrupada Arap-
slam bilimlerinin yeteri derecede uzun sre-
li almlama ve zmseme srecinin sonu-
cunda bir yaratcln belirgin hale geldii
dnemin balangcn araynca, 16. yzyln
balarna ulayoruz. Elbette byle bir ifa-
denin bile tek bana baz kafalar rahatsz
edeceinin bilincindeyim. Bununla birlikte
19. yzyldan ve 20. yzyln ilk otuz ylndan
Jean-Jacques Sdillot, Louis-Amlie Sdillot,
Joseph-Toussaint Reinaud, Franz Woepcke,
Michael Jan de Goeje, Eilhard Wiedemann,
Carl Schoy, Heinrich Suter gibi yorulmak bil-
mez bilginlerin ok deerli ve liyakatli nc
almalar Arap-slam bilimlerinin aratrl-
mas tarihini o kadar geniletmitir ve bize
o kadar ok kant malzemesi vermitir ki,
biz, sorumluluumuzun bilincinde olarak, bu
alann bilimler tarihindeki yerleik hkmn
geree doru deitirmek iin her tr giri-
imde bulunmakla sorumluyuz.
Avrupada yaratcln balangcn 16. yzy-
ln balarna yerletiren grle elbette bilim-
ler historiyografyasnn allagelen yolundan
sapm oluyoruz. Ayrldmz gr taraftar-
larnca, ulalan bir dizi baar szde Erken
Rnesans nclerinin baarlar gibi tann-
makta ve temeline Avrupa niversiteleri yer-
letirilmekte, matematiin doa bilimlerinde
kullanm Roger Bacon (yaklak 1219-yak-
lak 1292)a, gkkuana ilikin ilk doru
aklama Freibergli Dietrich (yaklak 1250-
yaklak 1310)e, camera obscurann (karan-
lk oda), kresel sins teoreminin ve para-
leller postulat kantnn bulunuu Levi ben
Gerson (1288-1344)a veya trigonometrinin
mstakil bir bilim haline getirilii Johannes
Regiomontus (1436-1476)a balanmaktadr.
niversitelerin kuruluuna gelince: Avrupa
niversitelerinin en eskisinin 13. yzyln ilk
te birinde, Napoli (1224), Padua (1222),
Paris (1219), Toulouse (1229), Montpellier
(1239) ve Palencia (1212) gibi Arap-slam
bilimlerinin zmsenme merkezlerinde kurul-
mu olmas artc deildir
436
. Arabist olma-
yan bir bak asyla kaleme ald almasn-
da Herbert Grundmann
437
u sonuca ulamak-
tayd: niversiteler bilgi drtsnden, rnek
alaca bir model olmakszn, kendiliinden
domutur. Buna iaret ettikten sonra o,
unu sylemektedir: niversiteler bize artk
o kadar alldk olmutur ki bu kurumla-
rn kklerini Avrupa Ortaanda arama-
nn ne kadar allmadk, hayrete drc
ve aklama gerektiren bir durum olduunu
ok az dnmekteyiz
438
. Schipperges
439
bu
konuya ilikin grn yle aklamaktadr:
Grundmannn, niversitelerin bilgi drt-
snden, rnek alaca bir model olmakszn,
kendiliinden doduu ynndeki grne,
sadece ksmen hak verebiliriz. Eer evvelce
bir Yunan, Roma veya Bizans modeli yoksa,
bir Arap modelin olup olmayaca, yani antik
dnyann mirasn niversite iin kendine
has bir katalizrle gncelletirmi bir Orta
a arac kltrn bulunup bulunmad
neden sorulmuyor? Arap modeller arasn-
da Schipperges
440
457/1065 ylnda Badatta
kurulmu Nizamiye Medresesini anmakta-
dr: Benzer okul binalarnn ayrntl plan-
larna sahibiz. Bu yaplar, ortasnda bahesi
436
Bkz. Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissen-
schaften auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta
Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; zellikle
s. 210.
437
Vom Ursprung der Universitt im Mittelalter, Berlin
1957 (Berichte ber die Verhandlungen der Schischen
Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philol.-histor.
Klasse Cilt 103, Heft 2), s. 63; Schipperges, H.: Einfsse
arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Univer-
sitt, a.y., s. 201.
438
Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,
s. 17.
439
Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissenschaften,
a.y., s. 211.
440
a.e., s. 108-109 burada Asad Talasn u eserine iaret
edilmektedir; Lenseignement chez les Arabes. La madra-
sa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
164
G R
olan kare eklindeydi, anfileri, konferans
salonlar, btn teknik blmlemeleriyle bir
merkez ktphanesi, depolar ve ambarla-
r vard... Profesrlerin atanmas bakanlk
kararyla oluyordu. Profesrle balang
dersi, st seviyedeki idarecilerin ve asillerin
katlmyla ve ders sonunda yeni atanann
onuruna, genellikle de Halifenin huzurunda
gerekleen bir tartmayla birlikte oluyordu.
Ders sonunda yeni hoca bir kutlama yemei
veriyordu. Derste, tipik skolastik tartmalar
organize etmekle grevli profesrler de bulu-
nuyorlar ve mzakereci asistanlar grev yap-
yorlard. Badattaki Nizamiye Medresesi,
slamdaki yksek okul kurumlarna genel
ders plann getirmi olan ilk eitim kurumu-
dur.
Bu nemli okul kuruluunun daha son-
raki yansmas bir Badat akademisi olan
Mustanriyye Medresesinde ok daha doru
bir ekilde grlebilir. Bu medrese 1227 yln-
da Halife el-Mutanr tarafndan kurulmu-
tur. Diclenin sol kysna konulandrlan
bina 1232 ylnda tamamlanmtr ve 4 byk
kompleksi iermektedir. Bunlardan zel bir
bina tp, farmakoloji ve doa bilimleri eiti-
mine ayrlmt. Bu komplekslere bir hastane,
merkezi bir yemekhane, hamamlar ve mah-
zenler eklenmiti (Kr. Katalog V, 65 vd.).
Dersler arasnda pozitif bilimlerin gl bir
ekilde vurgulanmas dikkati ekmektedir:
Din ve dil bilimlerinin yannda matematik ve
tp zellikle anlmtr, geometri, farmako-
loji ve hijyen tek tek dile getirilmitir. Byle
bir okulun nemini u olgu gstermektedir:
Bu okul 1258 ylnda, Moollarn istilasnda
ksmen zarar grmse de daha sonra bizzat
istilaclar tarafndan ksa bir srede tekrar
ina ve yeniden organize edilmiti.
Schipperges ayrca unu eklemektedir
441
: Hi
kimse kuku duymamaldr ki bu tarz nl
441
Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissenschaften
auf die Entstehung der Universitt, a.y., s. 209.
akademiler, Avrupada 12. yzyln ortala-
rndan itibaren eitim konularnn ok hzl
resepsiyonunda ve gen bilim adamlarnn
canl dou bat yolculuklarnda hem de d
grnleriyle tannr olmulardr.
Avrupada Arap-slam kltr evresindeki
niversiteler hakknda bilgi sahibi olmak iin
birok imkan ve yol mevcuttu. Bu kurumun
alnmas ve benimsenmesi iin gerekli hazrlk
ve olgunluk elbette artt ve bu artlara Arap-
slam bilimlerinin Hristiyan Avrupa klt-
rnde resepsiyonu ve zmsenmesi yoluyla
ulalmt. Bunun iin inandrc dayanak
noktasn bize Kayser II. Friedrich tarafndan
1224 ylnda Napolide kurulan niversite ver-
mektedir. Bu okul Avrupada kurulan ilk dev-
let niversitesidir
442
ve bu yanyla Badattaki
ncs Nizamiye Medresesine ve slam kl-
trndeki dier okullara karlk oluturmak-
tadr. II. Friedrichin Arap-slam dnyasyla
ok yakn bir iliki ierisinde bulunduu, o
dnyann kltr ve biliminin hayran ve taraf-
tar olduu geni lde bilinmektedir.
Yukarda dile getirilen noktalardan ikincisi
de Roger Bacon ile ilgilidir. Bilimler histori-
yografyasnn bugne kadar srtnda tad,
Avrupa merkezci bak alarnn etkisi altn-
da domu ve oktan eskimi tasavvurlardan
gelien yk sadece Baconla snrlanmyor.
Roger Baconn matematii doa bilimsel
problemlere uygulayan ilk kii olarak nitelen-
dirilmesi ile, aslnda onun Arap nclerinin,
bu arada bn el-Heysemin
443
hakk yenmek-
tedir. Roger Bacon, doa bilimsel aratr-
malarn temelinin deney olduu ynnde-
ki genel grlerini ortaya attnda, Arap
442
Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,
s. 13-14.
443
Bkz. Wiedemann, E.: Roger Bacon und seine Verdiens-
te um die Optik, Roger Bacon Essays, contributed by vari-
ous authors ierisinde, Oxford 1914, s. 185-203, zellikle s.
186-187 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Sch-
riften Cilt 2, s. 770-788, zellikle 771-772).
G R
165
nclerini -onlara ulaamakszn- rnek
almtr. Bu metotlar o kendisi kurmam,
sadece sistematik olarak sunmutur, tab
ki Araplarn yaptndan biraz daha farkl
ekilde. Nasl Verulaml Bacon (1561-1626)
indktif metodun kurucusu olamazsa, o da
deneysel metodun yaratcs deildir. Her ne
kadar ngilizler, yurttalar olan bu iki ahsa
bu zellikleri vermek istemi olsalar da
444
.
19. yzyln sonuna doru P. Mandonnet
445
,
Roger Baconn btn bilimsel fikirlerini
Araplardan aldn tespit etmitir.
1961 ylnda Schipperges
446
Btn eletirel
dnceleri yannda, Roger Bacon nem-
li lde Arap dnrlerden, zellikle
Averroes ve Avencebroldan etkilenmitir.
Haksz olarak o, modern bilim metotlarnn
ncs yaplmak istenmitir. Rogern ger-
ekten bamsz bir dnsel tutuma sahip
olmasndan ok onun kararszlnn bu hk-
mn verilmesinde etkisi daha byk olmu-
tur diye yazmakta.
Avrupada 14. yzyln ilk on ylnda Freibergli
Dietrich yoluyla tannan, fakat aslnda Arap-
slam kltr evresinden gelen mkemmel
gkkua teorisi sorununa ilikin bu giriteki
(s. 56 vd.) ve kataloumuzun optik blmn-
deki (Katalog III, 169 vd.) aklamalara ia-
retle yetiniyorum.
Levi ben Gerson (1288-1344)a nispet edilen
bululara gelince: Camera obscura
447
mesele-
sinde, onun bn el-Heysemi izledii sylen-
444
Wiedemann, E.: Die Naturwissenschaften bei den ori-
entalischen Vlkern, Erlangener Aufstze aus ernster Zeit
ierisinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 58 (Tek-
rarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
853-862, zellikle s. 862.
445
Les ides cosmographiques dAlbert le Grand et de S.
Thomas dAquin et la dcouverte de lAmrique, Revue
Thomiste ierisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, s. 217.
446
Ideologie und Historiographie des Arabismus, a.y., s.
11.
447
Bkz. Sarton, G.: Introduction Cilt 3, s. 602.
melidir (Katalog III, 184 vd.). Kresel sins
teoreminde
448
, kendisini Arap ncleriyle
temasa geiren kaynaklar kullanm olmal-
dr ve Avrupada ilk defa giriilen paraleller
postulatn kantlanmasnda (Katalog III, 126
vd.) da bir kere daha bn el-Heyseme bal-
dr
449
.
Trigonometrinin mstakil bir bilim dal ola-
rak szde Johannes Regiomontanus (1436-
1476) tarafndan kurulmas meselesine gelin-
ce: Johannes Regiomontanus da Nareddn
e-syi nc olarak almtr (bkz. yukar,
s. 160).
Gutenbergin 1450 ylnda kitap basmn
gelitirmesi yoluyla ulalan ilerlemeyi bir
yana brakacak olursak, Kopernikin heli-
osentrik [gne merkezli] sistemi kabul
ynndeki karar Avrupa yaratclnn bir
baka iaretidir. Heliosentrik sistem evvelce
Aristerch (3. yzyl) ve Seleukos (2. yzyl)
tarafndan dnlm ve Arap astronom-
lar ve filozoflar tarafndan dikkate alnmt.
Onlarn da kimisi bu sistemi kabul edeme-
mi kimisi de dnyann dnmesini kabul-
le yetinmiti. Unutmamak gerekir ki -Carlo
Alfonso Nallinonun ifadesiyle
450
Kopernik
sistemi yz yldan da fazla sre iin, gzleme
dayanan bir astronomiye hibir ilgi gster-
meyen ve desteklenmesi iin tek bir kesin
veya nemli ispat delili ileri srmeyecek olan
bir felsefi dnceden ibaret bulunuyordu.
Avrupann en nemli astronomu Tycho
Brahe (1546-1601) de bu sistem lehine karar
verememitir. O, yukar gezegenlerin gne-
448
van Braunmhl, A.: Vorlessungen ber Geschichte der
Trigonometrie, a.y., Cilt 1, s. 126; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
56.
449
Juschkewitsch, A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik
der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 151;
450
Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
und Leipzig 1913, Sp. 519b.
166
G R
in uydular olduu ve gnein ay ile birlikte
dnyann evresinde dnd tasavvuruyla
yetinmitir
451
. Biraz nce bahsedildii gibi,
Kopernik (1473-1543) Arap astronomlara
bamllk gsteren bir gelenekte bulunmak-
tadr ve onlarn gezegen modellerini alm-
tr. Gzleme dayal astronomide bir ilerleme
ancak 16. yzyln ikinci yarsnda, Arap-slam
kltr evresinde alt yz yldr yaygn olduu
biimde, rasathanelerin astronominin hizme-
tine sunulmaya balanmasyla mmkn oldu.
Ay yrngesindeki nc eitsizlik veya
deimeyi (variyasyonu) tespit ederek bili-
nen ilk gelimeyi gerekletirmi olan Tycho
Brahe idi. Fakat belirtilmelidir ki, bu dei-
menin yars daha nce Arap astronomlarn
ayn anomali denkleminde bulunmaktayd
452
.
Kopernikin teorik astronomide, Tycho
Brahenin ise gzlemci astronomide kaydet-
tikleri ilerlemeler elbette Arap-slam bil-
ginlerine bamllk evresinin bylece son
bulduu anlamna gelmemektedir. Hatta
Johannes Kepler (1571-1630) Arap-slam
nclerine bamlyd. Astronomi alannda
u anlmaldr: Endlsl Arap bilgin ez-
Zerlnin (5./11. yzyln sonu) aklad
gibi, Merkr yrngesinin oval olduunun
dedktif aklamas Keplerin Mars yrn-
gesi aklamasna benzemektedir
453
. Kepler
ez-Zerl tarafndan ulalan gne apo-
geumu (evci) yani gnein dnyadan en uzak
olduu nokta deerine (bkz. s. 34) byk ilgi
gstermiti. Kopernik de ez-Zerl tarafn-
dan gelitirilmi olan gne modelini bili-
451
Bkz. Hellman, C. Doris: Brahe, Dictionary of Scientifc
Biography ierisinde, Cilt 2, New York 1970, s. 409-410;
452
Nallino, C.A.: a.y., Sp. 520a; Wolf, R.: Geschichte der
Astronomie, Mnih 1877, s. 54-55.
453
yordu. Bu sistemi o ho bir bulu olarak
nitelemi ve kendi teorisinde kullanmt
454
.
Avrupal bilginlerin Arap-slam kltr evre-
sinin almalarna 16. yzyln ikinci yarsn-
da bile kendini gsteren bamllklar sadece
astronomi ile snrl kalmam, ayn zamanda
btn bilim alanlar iin de geerli olmutur.
Avrupallarn, Arap-slam kltr evresinde
yrtlen ve daha 4./10. yzylda parlak bir
seviyeye ulaan beeri corafya ile tank-
lklar ok ge gereklemitir. Bu bilimle
tanklk 16. yzyln ilk yarsnda, yukar-
da ad geen (bkz. s. 77), Leo Africanusun
ad altnda mehur Afrika tasviri sayesinde
gereklemitir. Daha 13. yzylda renilen
haritalarnn sonraki etkinlii bir yana brak-
lrsa, el-drsnin Corafyas, beeri corafya
ieriiyle Avrupallara hayli ge ulamtr.
Bu eser 1619 ylnda bir zetininLatince evi-
risiyle tannd. Ne var ki Leo Africanus ve
el-drsnin etkilerini ta 19. yzyla kadar
izleyebiliriz. Ayn ekilde matematiksel co-
rafyada ve kartografyada da Avrupallarn
Arap-slam nclere 18. yzyln sonuna,
hatta daha ileri tarihlere kadar ok gl
bir ekilde baml olduklar ispatlanabilir.
Birok bilimsel alanda Avrupada yaratcl-
n kendini gsterdii 16. yzylda, 13. yz-
yldan beri arabizme elik eden anti-arabizm
de kendini gstermeye devam etti. Fakat bu
yzylda anti-arabizm gemiin yadsnmas ve
Araplara ve hatta Yunanlara lszce svme
haline dnt. Mesela Paracelsus (yakla-
k 1493-1541) yle yazmaktadr: Araplarn
veya Yunanlarn dnceleri ve adetlerini
taklit etmek vatanmz iin zorunluluk deil-
dir, bilakis bir yanlg ve yabanc bir kstahlk-
454
Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of az-Zarql. A
history of errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-336, zellikle s. 310; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.
43-44
G R
167
tr
455
. Nettesheiml Agrippa (1486-1535)
panaromay ok daha ak ve seik bir ekilde
ar ifadeler kullanarak ortaya koymaktay-
d
456
.
Arabizmin savunucularna kar da ar sald-
rlar eksik olmad. Bu savunuculardan o dne-
min en nemlisi Andreas Alpagus (. yaklak
1520)tu. Arap lkelerindeki yaklak 30 yllk
ikameti sonrasnda Paduaya geri dnd ve
burada arabist olarak faaliyette bulundu, eski
Latince evirileri tashih etti ve yeni eserler
evirdi. Bunlarn en nemlisi bn en-Nefs (.
687/1288)in bn Snnn anatomisine yapt
yorumun evirisidir. Bu eserde belgelenen
kk kan dolamnn bn Nefs tarafndan
kefi bu eviri yoluyla spanyol hekim Miguel
Servet (1553)in eserine girdi ve bu sayede
455
Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a.y., s. 23.
456
a.e., s. 24.
bu hekim Avrupal hekimlerce uzun sre bu
kefin sahibi nne ulat.
Arap-slam bilimlerinin ne yadsnmas ne
de savunulmas 16. yzyln bitimiyle sona
erdi, her iki tavr da bugne kadar devam
etmektedir. slam kltr, bununla birlikte,
ona hayranln u ifadelerle ok ak dile
getiren Johann Wolfgang von Goethenin
ahsnda bir savunucuya sahiptir: Bu hakiku-
lade dncelerin meyvelerinden nasibimizi
almak istiyorsak, kendimizi douya kavutu-
ralm, onun kendisi bize gelemeyeceine gre.
Tercmeler bizi srklemek, bize klavuzluk
etmek asndan paha biilmez deerde ola-
bilir ama... bu kitaplardaki dil, dil olarak, ilk
rol oynuyor. Bu hazinelerin kaynaklarn
aracsz tanmay kim istemez ki!
457
.
457
West-stlicher Divan. Noten und Abhandlungen zu
besserem Verstndnis des West-stlichen Divans, Goethes
Werke ierisinde. Im Auftrag des Goethe- und Schiller-
Archivs herausgegeben von A. Kippenberg, J. Petersen
und H. Wahl, Mainz 1932, s. 234-235; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 165.
168
G R
Geen iki blmde slam kltr dnyasnn
7. yzyln balarnda dnya tarihi sahnesi-
ne nasl birden bire ktna, gemi veya
komu kltrlerin bilim miraslarnn kararl,
youn, devlet tarafndan desteklenen ve din
tarafndan rahatsz edilmemi olmas yle
dursun, aksine tevik edilmi resepsiyonu
temelinde ok hzl bir ekilde kendi yaratc-
lk eiine ulam olduuna ilikin geici bir
tablo izmeye altm. Dier kltrlerden
miras alnan bilgiler, tecrbeler, teoriler ve
aletler yeni kltr dairesinde sadece kulla-
nlmaya veya gelitirilmeye devam edilmedi;
ayrca bulular ve yeni bilgi alanlarnn yara-
tlmasyla ok byk bir ekilde geniletildi
ve nemli bir ykseklie eritirildi. Ancak u
tarihi gerek de elbette dikkate alnmaldr:
16. yzyln ortasnda yaratclk gevemeye
balad ve 16. yzyldan 17. yzyla gei
dneminde, az saydaki istisnalar bir yana,
duraklamaya dnme kendini gsterdi.
Bilimler alannda bir geliim kanunu ile ilgili
net bir anlay, kaynaklar gizlemek bir yana,
deta ar hassasiyetle tam olarak alntla-
ma alkanl, adil bir eletiri etii, deneyin
bilimsel almalarda sistematik olarak kul-
lanlan bir yardmc ara olarak kullanlma-
s, bilimsel terminolojiler yaratma ve olan
geniletme abas, teori ile pratik arasnda
denge prensibine riayet ve slam dneminde
doan rasathaneler yardmyla uzun yllar
sren astronomik gzlem btn bunlar,
Arap-slam kltr dnyasndaki bilginliin
karakteristik zellikleriydi. niversitelerin
kurulmasyla bu karakterisitik zellikler ve
prensipler kendileri iin besleyici en asil yer-
leri buldu.
nceki ikinci blmde, Arap-slam bilimle-
rinin, Yunanca kitaplarn Arapa tercme
ve almalarnn spanya d Avrupadaki
resepsiyon ve zmsenme akmnn ana hat-
lar gsterildi. Bu sre bizim bildiimiz
kadaryla 10. yzyln ikinci yarsnda balad
ve yaklak 500 yl srd. Avrupann yaratc
evresinin balangc 16. yzyln balarnda
grnyor ve burada bilimler tarihindeki
nderlik rol de yaklak bir yzyl sonra
gerekleti.
Okuma yoluyla veya Arap-slam kltr ev-
resinin baarl ilerine dair kulaktan dolma
bilgi sahibi ilgili birisinin, bir arabiste veya
bilim tarihisine, bu kltrn duraklama
sebepleri hakknda soru sormasna sk sk
rastlanr. Soru eitli ekillerde ifedesini
bulur ve u ekilde de dile getirilebilir: Eer
Mslmanlar bilim tarihinde o denli ileri
gitmi idilerse, niin bugn bu derece geri
kalm bulunuyorlar?
Bu soruyu yantlamak iin 1956 ylnda
Bordeauxda
1
bir sempozyum ve yine ayn
1
Classicisme et dclin culturel dans lhistoire de lIslam.
Actes du symposium international dhistoire de la civilisa-
tion musulmane (Bordeaux 25-29 Juin 1956), organis par
R.Brunschvig et G.E. von Grunebaum, Paris 1957.
III. BLM
Duraklamann Balangc ve
Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri
G R
169
yl Frankfurtta
2
konuya ilikin, yine ar-
lkl olarak bu konuyu merkeze alan bir
seminer dzenlendi. Bizi burada ilgilendiren
fenomen, her iki toplantda da ok say-
da arabist ve bir bilim tarihisi tarafndan
dclin culturel, dcadence, ankylose,
Kulturverfall ve Kulturzerfall [kltrel
k, zl] kavramlar altnda ilendi.
Kendi alma alanlarnda dekadansn
[gerilemenin] veya kn sebebini bul-
maya alan, ok dikkatli ve temkinli bir
tutumla bunlar aklamay amalayan farkl
disiplin temsilcilerinin orijinal fikirlerle dolu
katklaryla burada karlayoruz. Ancak bu
kadar ok ve birbirinden bu kadar farkl
aklamalarn yaplm olmas, bir okuyucu-
yu, zellikle konunun yabancs olan bir oku-
yucuyu ok derin bir aknla drebilir.
Yaklak 50 yl nce bu konunun tartl-
ma koullarnn bugne gre ok daha az
elverili olduunu dnmeliyiz. Arap-slam
bilimlerinin neminin ve tesirinin ayrntl
almalarla yaklak olarak yeterli seviyede
aklanamam olmas bir yana, yukardaki
toplantlara katlan bilginler, bugn bizim
sahip olduumuz baz geni apl aratr-
malar ve el kitaplarndan mahrumdular.
Konunun bu ele alnnn dar erevesinde
yukarda bahsi geen katklarda dile getiri-
len aklamalar ve aklama denemeleri tar-
tlmayacak, sadece, katlmclar arasndaki
tek bilim tarihisi olan Willy Hartner
3
tara-
fndan yaplan bir mlahaza ele alnacaktr.
lerleme ve gerilemenin nemli aama-
larn ana hatlaryla tasvir ettikten sonra
Hartner yle demektedir: George Sarton
sk sk Arap kltr mucizesinden bah-
setmi ve bu ifadeyle, bu kltrn ilerleme
2
Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge, ed. G.E. von
Grunebaum und Willy Hartner, Franfurt 1960.
3
Quand et comment sest arrt lessor de la culture
scientifque dans lIslam?, Classicisme et dclin culturel
dans lhistoire de lIslam ierisinde, a.y., 319-337, zellikle
s. 328.
sebeplerini gstermedeki zorlua veya hatta
imknszla iaret etmitir. Gerekten ben
de bu soruya aydnlatc hibir yant vereme-
mekteyim.
Hartnerin bu anlalabilir ihtiyatna karn
ben, Arap-slam bilimlerinin tarihiyle ura-
m srasnda rendiim faktrleri bura-
da sralamak cretkarln gstermekten
kanmyorum:
1) slamn erken dneminde Araplar manev
uyan havasna ve zaferlerden doan gven-
lerine paralel olarak gl bir bilgi susa-
mlyla doluydular; bylelikle renmeye
tutkun ve yabanc unsurlar almaya hazr
haldeydiler.
2) Bu uuru yanstan yeni din, bilimleri
engellemedii gibi stelik tevik etti.
3) Emevi, Abbasi hanedanlar ve dier dev-
let adamlar bilimleri birok ynden destek-
lediler.
4) Dier dinlerin kltr tayclarna kar,
memleketlerinin fethedilmesi sonrasnda
Mslmanlar tarafndan iyi davranld, deer
verildi ve onlarn yeni topluma katlmasn
saladlar.
5) Daha birinci yzyldan itibaren slam
toplumunda, Avrupann Ortaada ve son-
rasnda malumu olmayan, ei grlmedik,
verimli bir retmen-renci ilikisi geliti.
renciler sadece kitaplardan deil, bunun
yansra dorudan doruya hocalar tarafn-
dan verilen dersler yoluyla bilgiler edindiler.
Bu, renme eylemini kolaylatryor, byle-
ce gvenilir bir bilginin garantisi oluyordu.
6) Doa bilimleri ve felsefe, filoloji ve edebi-
yat balangtan beri, teolojik deil, dnyevi
bir anlayla yapld ve srdrld. Bilimlerle
uramak, sadece din adamlar snfnn imti-
yaz deildi, btn meslek gruplarna akt.
Bu yzdendir ki biyografik ve bibliyografik
eserlerde Arap-slam kltr dairesinin ou
bilim adamnn ba adlar meslek niteleme-
leridir, terzi, ekmeki, marangoz, demirci,
deve srcs ve saati gibi.
7) Daha 1./7. yzylda camilerde umuma
170
G R
ak ders faaliyeti balad. 2./8. yzylda
nemli filologlar, edebiyatlar ve tarihiler
byk camilerde kendi eitim krslerine
(usuvne) [stun] sahiptiler. Bu eitim-
retimde derslerin ve tartmalarn nasl
olduuna ilikin bize ulaan haberler yksek
bir akademik stile tanklk etmektedirler. Bu
byk camiler, 5./11. yzylda devlet niver-
siteleri kurulana kadar kendiliklerinden ilk
niversitelere dntler.
8) Arap yazsnn karakteri, Arapann kolay
ve hzl yazlmasna imkan tanyordu ve by-
lelikle kitaplar ok geni bir yaylma alan
bulabildi.
9) Hzl ve kkl bir ekilde gelien filoloji,
bilginlere eserlerinin redaksiyonu ve yabanc
dillerle olan ilikileri iin salam bir temel
salad.
10) Yabanc terminolojilerin alnmas ve
benimsenmesi, tam tanmlama ve bilimsel
kesinlik iin bak asn keskinletirdi, ken-
dine zg Arapa terminolojinin ve bilimsel
dillerin oluturulmasna gtrd.
11) Yazl aktarm, nce Hicretin ilk yz-
ylndan beri ilerletilen geleneksel papirus
endstrisi ile, daha sonra ise inden alnan
ve slam dnyasnda yaz malzemesi olarak
geni bir yaygnlk kazanan kdn reti-
mi iin imalthaneler kurulmasyla da cidd
biimde desteklendi (bkz. s. 175 vd.)
4
.
12) 4./10. yzylda daha iyi ve daha uzun
sre kalc mrekkebin, bir tr karm olan
isden mamul demir palamutu mrekkebinin
(karmda bulunan geler: demir slfat,
mee palamutu ekstresi, gummi arabicum/
4
Bu gre kar, son yllarda asl alan arabistik olma-
yan, Arap-islam kltr evresine belirli bir kmsemeyle
yaklaan baz kimselerde bir eilim grnmektedir: Buna
gre, Araplar kd talyadan ithal etmek zorundaym-
lar. Bu grn arkasnda, Araplarn bilimler tarihindeki
yaratclklarna ve Avrupadaki bilimsel ilerlemeye etkile-
rinin olduuna inanmamak yatmaktadr.
arap zamk ve su) gelitirilmesi siyah koyu
bir yazy mmkn kld, bylece yazlarn
zaman ierisinde solmadan veya kahveren-
gilemeden daha uzun sreli kalcl sa-
land
5
.
Tam hakkyla iddia edebiliriz ki Arap-slam
kltrnde bilimlerin hzl, geni ve kkl
geliimi zerinde btn bu faktrler hep
birlikte rol oynamtr ve bu faktrler sade-
ce ksa bir zaman dilimi iin deil, aksine
yzlerce yl etkili olarak kalmlardr. Sk
sk, genelde dinin, zelde ise ortodoksinin,
teolojinin veya tasavvufun bilime zarar verici
etkisinden bahsetmek haksz bir davrantr.
Bu tr dncelerde, Arap-slam bilimleri-
nin bilinen geliiminin yzlerce yl boyunca
srekli ilerledii ve yaratcln 16. yzyla
kadar gevemediini gz ard edilmektedir.
Bunun tam aksine, Aristoteles yzlerce yl
ilk stad (el-muallim el-evvel) olarak isim-
lendirilirken ve Arimed, Galen, Apollonios
gibi byk Yunan bilginlerin isimleri sayg
ifade eden sfatlarla donatldnda (el-fl
gibi) teoloji ynnden hi bir reaksiyon gs-
terilmediinin hatrlatlmas gerekir. Elbette
bu durum, bu saygnn herhangi bir kimseyi
Yunan stadlarn eletirmekten alkoyduu
anlamnda alnmamaldr. Eletiri her hal-
karda olmutur, fakat belirli bir eletiri etii
iinde. Eletiri adaletsiz, lsz veya keyfi
olamazd. Burada u rnek durumu daha
belirginletirir:
lk rnek Ms kardele (Ben Ms, 3./9.
yzyln ilk yars) ilgilidir. Bunlar Pergeli
Apolloniosun konik kesitlere ilikin kitab-
nn baz blmlerini tashih etmiler, kant-
lar, nermeler ve teoremlerle donatmlar-
dr. Yaklak 150 yl sonra byk matema-
5
Bu bilgiyi sayn Dr. Armin Schopene borluyum. Onun,
Arap mrekkebine dair yrtt uzun yllar sren ara-
trmas bitmek zere bulunuyor.
G R
171
tiki ve astronom Eb Nar b. Ir, Ben
Msnn baz durumlarda hata yaptklarna
iaret ederek Apolloniosu savunmutur
6
.
kinci rnek bn el-Heysemin Ptoleme
kritiidir. Bu eletirisinde bn el-Heysem,
Ptolemeyi yanll belli olan gezegenler
sistemi modelini kurtarmak iin bile bile hata
yapmay gze almakla sulamaktadr: leri
srdmz bu yerler, bizim Almagestte
rastladmz, onun aktan aa eliki-
ye dt noktalardr. Bunlarn bir ksm
mazur grlebilir, ama bir ksm da var ki
zr kabul edemez cinstendir. Bir ksm her
beerin bana gelebilecek yanlmalardandr,
mazur grlebilirler, ama bundan baka yle
yerler vardr ki, oralarda Ptoleme bile bile
hata yapyor, mesela be gezegen iin sun-
duu modellerde olduu gibi bunlar mazur
grlemezler
7
.
nc rnek olarak yukarda (s. 35) ad
geen matematiki bn aln tutumu dile
getirilmelidir. O, Arap nclerinin Yunan
bilginlere ynelttikleri eletirileri sistematik
bir ekilde izlemi, hakl olup olmadklarn
tekrar kontrol etmi ve ou kere Yunan
bilginleri, kendi nclerinin eletirileri kar-
snda savunmutur.
Elbette, Arap yaznn iyi bilen bir okuyucu-
nun Eb mid el-azzl (. 505/1111)nin
Yunan ve el-Frb, bn Sn da dahil olmak
zere Arap filozoflarn baz grlerini
rtmeye ynelik Tehfut el-Felsife isimli
eserini hatrlamas dnlebilir. Bu rt-
melerde, kkl bir felsefe eitimi sonrasnda
ortodoks bir teologda doan phe ifadesini
bulmaktadr. Her ne kadar el-azzl bu
konuda ok ar bir tepki gstermise de
kendini svglerden uzak tutmutur, ayrca
bu her eyden nce bireysel bir reaksiyon-
du, kurumsal deil. Paris niversitesinin
yaptna benzer bn Rde kar resmi bir
6
7
bn el-Heysem, e-ukk al Balamiys, Kahire 1971;
bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 86.
sava ama ve mahkm etme veya
8
Papa
III. Innozenzin 1209 ylndaki Aristotelesi
yasaklamas
9
gibi tutumlar slam dnyasnda
dnlemezdi.
Hristiyan ve Yahudi bilginlerin Emeviler ve
erken Abbasiler dneminde mazhar olduk-
lar zgrln, kadirinasln ve bilimsel
geliime katklarnn, sonraki yzyllarda da
bozulmadan devam etmi olduuna iaret
etmemiz belki de faydasz deildir. Buna
ilaveten onlar, Cordobada hkm sren
Muvahhidiler dneminde ksa bir sre devam
eden hogrszlk bir kenara braklacak
olursa, devlet kademelerinde nemli grev-
ler stlenmiler, randan Endlse rahat
hareket edebilmiler ve mesleklerini istedik-
leri yerde icra edebilmilerdir. (Avrupallarn
Saladin dedikleri) Sultan el-Melik en-Nr
aladdnin ve olu el-Melik el-Efalin
zel doktoru, mehur Yahudi hekim ve filo-
zof bn Meymn (Maimonides, . 601/1204)
idi
10
. 6./12. yzyln ortalarndan aktarlan
bir rivayete gre
11
, o dnemde Badatta
Hibetallh adnda byk hekim bulun-
maktayd: Hristiyan Hibetallh b. id bn
et-Tilmiz, Yahudi Eb el-Berekt Hibetallh
b. Malk ve Mslman Hibetallh b. el-
Hseyn el-fehn. Bunlar arasnda, el-
Aud hastanesinin direktr ve Hristiyan
cemaatin bakan olan Hristiyan Hibetallh,
Halife el-Musta (dnemi: 566-575/1170-
1180) tarafndan batabiplie getirilmi
ve Badat civarndaki hekimlerin mesleki
yeterlilik snavlarn yapmakla grevlendiril-
miti
12
. Arap-slam kltr iin, Mslman
8
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medi-
zin, a.y., s. 136.
9
a.e., s. 66, 136, 160.
10
Bkz. bn Eb Uaybia: Uyn al-Anb, Cilt 2, s. 117.
11
bn el-br: Tar Mutaar ed-Duvel, a.y., s. 363-364.
12
Bkz. Meyerhof, Max: Ibn al-Tilmdh, Encyclopaedia of
Islam, New Edition Bd. 3, Leiden ve Londra 1979, s. 956-
957.
172
G R
bir tp tarihisi olan bn Eb Uaybia gibi,
Hristiyan bir tarihi olan bn el-brnin
de, 7./13. yzylda farkl dinlere mensup
bu hekim hakknda ayrm yapmakszn
byk bir kabul ve hrmetle yazm olmala-
r, allmadk bir durum deildir. slam dn-
yasnda hkim olan tolerans atmosferinin
kltr tarihi bakmndan nemi, 1241 yln-
da Avrupada bir Hristiyann Yahudi bir
hekim tarafndan tedavi edildiinde, aforoz
edilebilmi olmas gz nnde bulunduru-
lursa daha belirgin bir ekilde ortaya kar
13
.
Yukardaki aklamalar ve rnekler, slamn,
gerilemenin veya Arap-slam kltrnde
yaratc bilimsel faaliyetlerin duraksamas-
nn ve sona ermesinin ana sebebi olamaya-
ca ynndeki kanaatimi destekleme gaye-
sini gdyor. Kanaatimce, gelime sreci bir
kere kendi dinamiini gelitirmi ve uygun
koullar altnda yolunu bulmu ise din, bir
kltr dairesinde bilimlerin ilerlemesini
ciddi anlamda ok zor tehdit edebilir.
Hereyden nce, Arap-slam bilimlerinin
tercmeler sayesinde ve 10. yzyln ikinci
yarsndan itibaren bilimsel, teknik aletler
ve aralar yoluyla Arap spanya zerinden
Avrupaya ulamaya balamtr. Yaklak
bir yzyl sonra Avrupaya Sicilya ve Gney
talya zerinden geen ikinci bir yol alm-
tr. Avrupallarn 11. yzyln sonundan ksa
bir sre nce slam dnyas ile savamaya
karar vermeleri ok byk bir nem tayor.
Hal seferleri ad altnda bilinen sekiz sava,
1095 ylndan 1291 ylna kadar srmtr.
Bazen zafer bazen de yenilgi ile sonulanan
bu savalarda Avrupallar gerek anlamda
hep kazanan ve krl kan gruptu. Savalar
13
slam dnyasn sadece ekonomik adan
zayflatmakla kalmyor, ayn zamanda bilim-
sel ilerlemenin akn da zedeliyordu ve
Filistinde baz blgelerin igaliyle -ki bu,
slam dnyasnn merkezine kama saplamak
gibi bir eydi- ulalan yeni baarlarn ve
kitaplarn yaylma iini zorlatryordu.
Bugnk bilgi seviyemize dayanarak diyebi-
liriz ki o dnemde Mslmanlar hem teknik-
te hem de bilimlerde igalcilerden ok ok
ileri bir seviyede bulunuyorlard. galciler
burada karlatklar seviyede, edeer
herhangi yeni bir ey verebilecek durumda
deillerdi. Mslmanlar zellikle, savunma
gayesinde kanatlanm olarak, silah gelitir-
mede nemli baarlar salam grnyor-
lar; mesel arkl byk tatar oku, dengeli
mancnk, ateli el silahlar, el bombalar ve
ayrca elik yay kullanlmas vb. gibi. Yalnz
uzun vadeli bir bak asyla yaklatmz-
da, silah tekniindeki bu gelimeler, mucit-
lerinden ok Hallarn memleketlerinde
onlarn daha ok iine yaryor ve onlardan
faydalanlyordu. Sava tekniindeki btn
bu yenilikler yaklak 50 yllk bir zaman dili-
minde Avrupada yeniden ortaya kyordu.
Bu silahlara ve onlarn kullanm ve imal bil-
gilerine Avrupada ilk nce Hallar yoluyla
ulaldndan hibir kukuya yer olmasa
gerek.
slam dnyas merkezinin bir blgesinin
sava ve igal altnda ac ektii sralarda,
613/1216 ylnda dou blgeleri Moollar
tarafndan igal edilmeye baland. rana
yaklak yedi yl boyunca sren Mool sal-
drlar srasnda -ki bu, 628/1231 ylnda
lkenin ok byk bir blmnn istilasyla
son bulmutu yerel bir ok kltr ve bilim
merkezi tahrip edilmiti. slam dnyasnn
merkez blgeleri 656/1258 ylnda Badatn
Cengiz Hann olu Hlagu tarafndan aln-
G R
173
masnda ve Suriyenin dier blgelerinin
fethiyle baka tahripler yaamt.
Konstantinopelin fethiyle (857/1453)
Osmanllar slam dnyasnn byk bir bl-
mnde nderlii ele geirdiler. Btn geni-
leme giriimlerinde Osmanllar, devletleri
ierisinde eitim ve bilime zen gstermeyi
ihmal etmediler ve burada 16. yzyln biti-
mine kadar bilimsel yaratclk eksik olmad.
Bununla beraber Osmanllar, Portekizler ve
spanyollarn baarlaryla ortaya kan yeni
durum karsnda nihai bakmdan rahatsz
edilecek ve kaybedecek taraf tekil edi-
yordu. Dnya politikasnda ve bilimlerde
Mslmanlarn nclk rol bakmndan
en ykc sonu, 11. yzyln ikinci yarsn-
da Portekizin ve Toledo dahil spanyann
ok nemli bir blmnn kaybedilmesiydi.
Mslmanlarn slam dnyasnn batsnda-
ki politik varlklar Granadann 897/1492
ylnda dmesine kadar gittike azalyordu.
Bu en son kayptan sonra, ber Yarmadas,
Mslmanlarn yzyllar boyunca, ilerin-
de byk baarlar gerekletirdii bilim
merkezleriyle birlikte artk slam dnya-
sna deil, Bat dnyasna ait bulunacakt.
Bununla ilgili bir geree dikkat ekmek
gerekir ki, Arap-slam dnyasna uzun sren
aidiyeti sonrasnda spanya ve Portekizin
hem politik hem de bilimsel bakmdan dnya
sahnesinde ele aldklar nderlii, Arap-
slam dnyasnda da bir g kaymasnn
gerekletii ayn 17. yzyln balangcnda
bat ve orta Avrupa lkelerine devretmek
zorunda kalm olmalardr.
spanyollar tarafndan, yzlerce yl boyunca
Mslmanlardan alnan denizcilik, astrono-
mi ve teknik bilgileri sayesinde gerekleti-
rilebilmi olan Amerikann kefinin dnya
apndaki politik ve ekonomik sonular da
dnlmelidir. spanyollarn 15. yzyln
sonlarna doru beinci ktay kefedebilme
durumuna gelmelerini Arap-slam bilimle-
rinin Avrupadaki sreenlilii balamnda
anlamalyz. Bylelikle bu sreenlik oluan
yeni koullar altnda ilk meyvelerini verme-
ye balad. Yeryznn yuvarlak formuna
ve byklne ilikin ak bir tasavvurla
Araplar daha 1050 ylndan nce, Portekizde
egemenlik ellerinde iken, ok iyi bildikleri
Asyaya Avrupann bat kysndan hareket-
le Byk Okyanus zerinden geerek ula-
mak iin cesurca seferlere kalkmlard. Bu
giriimler o kadar ok tekrarlanm olmal-
dr ki, Lisbon limanndaki bir cadde Darb
el-Marrn (Yanl yola gidenler soka
veya maceraclar soka) olarak isimlendi-
rilmiti
14
. Herhangi bir kimsenin daha hi-
bir ya da yeterli bir pusulann henz deniz
seferlerinin hizmetine girmemi bulunduu
bu erken dnemde hedefine ulap ulama-
dn bilmiyoruz. Arap nclerinden politik
olarak bamszlaan spanyollar ise kendi-
lerini bunu yapabilecek durumda hissettiler.
Geri el-Brnnin (. 440/1048) okyanusun
meskn yeryz ktlesini kuattna ve bu
ktleyi ok uzakta bulunan bir kta veya mes-
kn adadan ayrdna ynelik dncesini
bilmiyorlard
15
; fakat Christoph Kolumbus,
Arap nautik bilimcilerin Hint Okyanusunda
gelitirdikleri pusulalara sahip bulunuyor-
du
16
. Bundan baka, Christoph Kolumbusa
g veren ve Hindistana Gney Afrika rotas
zerinden deil de bat zerinden ulaabilme
kararn kolaylatran iki unsur daha bulun-
maktadr. Birincisi, Araplarn bir derece iin
56 millik yeryz lm deerini bilmi
olmasyd. Fakat buradaki hatas Arap mili
14
Bkz. el-drs: Nzhet el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 548.
15
Bkz. el-Brn: Ta m li-l-Hind, ed. E. Sachau, Lond-
ra 1887, s. 155-156, ngilizce erviri E. Sachau, Alberunis
India, London 1910, Cilt 1, s. 196; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 253.
16
174
G R
ile talyan milinin ayn ve her ikisinin de
1525 km.den iberet olduunu zannetmesidir.
Sonucunda yeryznn evresinin bykl-
n gerekten bir eyrek daha kk tasav-
vur ediyordu
17
. kinci cesaretlendirici unsur,
onun yeryzn armut eklinde tasavvur
etmesidir, bunun sonucu olarak da batdan
Hindistana giden yol ok ksalyordu. Bu
yanl tasavvura 19. yzyln ilk yarsnda
mehur doa bilimleri aratrcs Alexander
von Humboldt iaret etmitir. Amerikann
kefi, corafya ve denizcilik bilimi asn-
dan r ac olan ve Joseph-Toussaint
Reinaudun
18
150 yl nce dile getirdii gibi,
Mslmanlarn ber Yarmadasndaki uzun
sren varlklar olmadan, onlarn gelitirdik-
leri denizcilik ve corafi bilgiler olmakszn
dnlemeyecek bir baaryd.
1492 ylnda Araplar Granada ile birlik-
te sadece ber Yarmadasndaki 800 yllk
hakimiyetlerinin son kalesini kaybetmemi,
bu kayp ayn zamanda Arap-slam dnya
gcnn nihai anlamda sonunun balangc-
n duyuran bir an sesisdir. Geri Osmanllar
politik olarak egemenliklerini Akdeniz blge-
sinin geni alanlarna, Balkanlara, Ukrayna
ve Kafkasya ile birlikte Karadeniz blgesine
ve Arap Yarmadasna kadar Arap lke-
lerine ve Kuzey Afrikaya geniletebilme
durumunda idiler. Safeviler de 16. yzylda
randa saygdeer bir politik gc temsil edi-
yorlard. Ve 1526 ylnda Hindistanda kuru-
lan Mool-slam mparatorluu ok daha
nemli bir politik ve ekonomik gce sahipti.
Bu byk slam Devletinde bilimler de
hl yksek bir seviye gstermekteydiler.
17
18
Gographie dAboulfda. Traduite de larabe en franais.
Tome I: Introduction gnrale la gographie des Orien-
taux, Paris 1848, s. 444-445; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 161.
Fakat Amerikann kefi ve Portekizlerin
Hint Okyanusunda belirmeleri yznden,
slam dnyasnn yeryznn eski meskn
blgesindeki merkezi corafik konumunu
yitirmesiyle, mevcut g ilikileri daha uzun
sre devam edemezdi.
Bu tarihi dnmn sebeplerini tam olarak
anlayabilmek iin, yine 15. yzyln sonlarna
doru gerekleen Portekizlerin Afrikay
dolanarak Hint Okyanusuna yaptklar
seferlerin nemini de gz nne almalyz.
Btn Avrupallar arasnda, zellikle lke-
leri hemen hemen 400 yl Arap egemenlii
altnda bulunan Portekizlerin tam da bu
rota zerinde nc konumu ele geirme-
leri bu balamda ok nemlidir. Eer bu
takdire deer ve baarl deniz seferleri giri-
imleri Hindistana giden deniz yolunun ve
mit Burnunun descobrimento anlamnda
saf bir Portekiz kefi olarak deerlendiri-
lir ve nitelendirilirse bu bilgi yetersizliine
ve tarihi gerein grmemezlikten gelindi-
ine tanklk eder. Herodot bile, Firavun
Necho (yaklak 596-594 i..)nun emriyle
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolatkla-
rn rivayet etmektedir
19
. slam dneminde
sadece Afrikann gneyden deniz yoluy-
la dolalmas deil, ayn zamanda gney
Fas ile in arasnda da bir ticaret yolunun
var olduu da ok iyi bilinen gereklik-
tir
20
. Portekizleri, Afrikay dolaabilmeye
ve Hint Okyanusunda hakimane bir ekilde
seyrsefer yapmaya muktedir klan yeni bir
denizcilik biliminin kurucusu olarak grmek
bilim tarihi bakmndan gereklie aykrdr.
Bugn biz, ber Yarmadasnn bat kyla-
19
20
a.e., Cilt 11, s. 384, 389 vd.
G R
175
ryla Afrikann kuzey bat kylar arasndaki
Arap egemenlii esnasnda, Muvahhidilerin
egemenliine kadar (1130-1269) devam
etmi dzenli, tam ve canl bir denizciliin
bulunduunu gerekten ok iyi bilmekteyiz
21
.
Bu denizcilik bilimi geleneinde, daha nce
kullanlm deniz rotalarnn bilgisiyle ve
Arapa haritalara dayanarak Portekizliler ilk
Avrupallar olarak Hindistana deniz yoluyla
ulamlar ve orada ele geen Arap deniz
klavuzlar, yerinde yaplm mevcut para
ve genel bak salayan ve mesafe bilgileri
de ieren haritalar ve orada geliiminde ok
yksek bir seviyeye ulam denizcilik bili-
mi sayesinde yaklak bir yzyl iin liderlik
pozisyonunu stlenmilerdi.
Geri Portekizler ilkin yaklak 100 yl,
btn bilim dallarnda Arap-slam kltr
dnyas karsnda daha geri bir seviyede
bulunuyorlard, fakat kesintisiz devam eden,
siyasi, iktisadi ve dini sebeplerle balam,
ayn zamanda askeri olarak iyi hazrlan-
m seferleri onlara eitli zaferler kazan-
drmt. Onlarn yarm yzyl sren istila-
lar esnasnda, her zaman zafer elde etmi
olmasalar da, zayf Arap ve daha sonra onla-
ra yardma gelen Osmanl donanmalarn
bozguna uratmlar, Kzl Denizin, Gney
Arabistann, Basra Krfezinin, Hindistann
ve Malezya Takmadalarnn ky blge-
lerini yakp ykmlar veya ele geirmiler
ve de ulaabildikleri doa zenginliklerini
Portekize getirmilerdi. 16. yzyln orta-
larndan itibaren Portekizler, yzlerce yl
slam dnyasnn sanki bir i denizi olan
Hint Okyanusunda egemen konuma gel-
milerdi. Hem Portekizlilerin hem de dier
Avrupallarn bu blgedeki egemenliiyle
ve Amerikann kefiyle dnyann politik,
ekonomik ve stratejik manzaras Arap-slam
kltr evresi aleyhine deimi, bylece
21
Bkz. Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman.
De la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997;
ortaya kan yeni ekonomik ve askeri g
spanya ve Portekizle snrl kalmayarak,
dier Avrupa lkelerine de yaram ve
zamanla arlk merkezleri Avrupa ierisin-
de konumlanm oluyordu.
spanyollar ve Portekizliler yoluyla dnya
sahnesinde etkili olan devrimler hakkndaki
bu aklamalarla, Arap-slam kltr evre-
sindeki yaratcln duraksama sebepleri-
ne ilikin dncemi baz somut rneklerle
gstermeyi hedefliyorum. Bylece kendimi-
zi, uygarlk tarihinde sk sk tekerrr eden
bir tarihi bulguyla kar karya buluyoruz:
Kendi dneminde bilimde nder olan bir
kltr dnyas yerini, bizzat tevik ettii ve
eline kendisini vuracak silahlar verdii ard-
lna vermek zorunda kalmtr.
Bu tarihi sreci biraz daha somutlatracak
nemli ve retici bir rnei kdn tarihin-
de grmekteyim: Mslmanlar, kd dier
kltr evrelerinden almlar ve devaml
surette gelitirmiler, Avrupallara aktarm-
lar ve daha sonra onlardan ithal etmek duru-
muna dmlerdi. imdiye kadar yaplan
aratrmalar
22
bu geliimi kapsaml bir ekil-
de ortaya koyabilmitir. lk olarak, Alfred
von Kremerin 1877 tarihli
23
Culturgeschichte
des Orients unter den Chalifen isimli al-
masnda eski olmasna ramen ustaca ifade
edilmi, ana hatlarnda hl alamam tas-
virini aynen almak istiyorum.
slam topluluunun ilk evresinde, diyor,
yaz, posteki, parmen veya Gney
Arabistanda yaplan, parlakl veya incelii
ile nl olan deriler zerine yazlyordu
24
.
22
Genel bir bak iin bkz. Bibliographie der deutsch-
sprachigen Arabistik und Islamkunde von den Anfngen
bis 1986 nebst Literatur ber die arabischen Lnder der
Gegenwart, ed. Fuat Sezgin, Gesine Degener, Carl Ehrig-
Eggert, Norbert Lchter, Eckhard Neubauer, Cilt 1-21,
Frankfurt 1990-1995, zellikle Cilt 1, s. 287-294, Cilt 6, s.
387-389, ayrca bkz. u eserin bibliografyas, Bloom, Jo-
nathan M.: Paper before print. The history and impact of
paper in the Islamic world, New Haven ve Londra 2001,
s. 249-261.
23
Cilt 2, Wien 1877, s. 304 vd.
24
bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40.
176
G R
ok ksa bir sre sonra papirus kullanmaya
balanld. Zira Araplar, Msrn fethinde,
orada daha eski adan kalma ve yazma mal-
zemesi olarak kullanlacak papirus bitkisinin
ilenmesine zg ok gelimi bir endstri ile
karlatlar. Bu endstri Arap fethi ile sade-
ce bir yksek kalknmaya kavutu, nk
yukarda da belirtildii gibi, slam devleti ve
idaresi zenaat ve imalat vergisi tanmyordu.
Bu endstrinin esas yeri Dimyat blgesinin
sahilinde ve Nil deltasnda bulunan Bra
kasabasyd
25
. Burada, tahminen Menzale
Gl yaknnda bol bol yetien papirus bit-
kisi ileniyor ve sata karlyordu. Araplar
bu bitkinin eski adn Ffr eklinde muha-
faza ederek, ondan imal edilen rn yeni
Yunancada (slamdan nce) kullanlan
Crta anlamnda irs diye adlandr-
yorlard
26
.
Bizans brokrasisinin fazla yazma sevda-
sna drd Dou ve hatta Bat Roma
mparatorluu [Msrn Mslmanlar tara-
fndan alnmasndan sonra] zerine yaz yaz-
lacak malzeme olarak tek kaynaa, Araplarn
Msrdaki fabrikalarna muhta bulunu-
yordu, bylece Msrda yksek bir papirus
ihracat olumutu ve satn demesi pein
parayla gerekleiyordu
27
. Bununla beraber
yle grnyor ki, Msrda olduka erken,
baka maddelerle yeni bir kt hamuru ei-
di elde etme ii bulunmutu. Byle bir tah-
minde bulunmadan, bu hayli eski bir yazarn
bize ilettii, Abbasi halifesi Mutamn yeni
hkmet merkezi Semerraya, devletin her
tarafndan zanaatlar ve Msrn kt fab-
rikasndan da (usta) ii getirdii hususun-
25
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, Leiden 1892, s. 338;
Franszca evirisi Gaston Wiet, Yakb. Les pays, Kahire
1037, s. 57, 195.
26
Bkz. bn el-Bayar: el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-
Aiya, Kahire 1291, Cilt 1, s. 86-87 (berd maddesi), Cilt
3, s. 155 (ffr maddesi), Cilt 4, s. 17 (irs maddesi).
27
Bkz. el-Belr: Fut el-Bldn, Leiden 1866, s. 240.
daki haberi
28
baka ekilde izah edilemez;
zira orada papirus bitkisi hi yetimiyordu.
Kt sadece baka maddelerden, pamuktan
ve ketenden elde edilebiliyordu. Bununla
birlikte ketenden kt elde etmeyi Araplar
daha ge rendiler. Bu sebepten unu
kabulden baka bir are kalmyor: Araplar
araclyla yaylan pamuk ekimi ile, Msrn
kt fabrikalarnda papirusu pamukla kar-
trmak adeti ortaya kt, bununla zamanla
srf pamuktan kt kazanma ii kefolun-
du.
Yalnz 3. yzyln bandan 4. yzyln orta-
larna kadar geen zaman zarfnda bu alan-
da byk bir deime kendisini gsterdi.
Sadece ok pahal olan in kd ithali
ile yetinilmedi, bilakis Arap Yarmadasnn
kuzeyinde (Tihmede) bir yerli kt imali
ii balad
29
.
Bir igzar inli evvela Abbasi Devletinin
en uzak kuzey dou vilayetine ketenden
kt imali tekniini sokmutu. Daha hicre-
tin 4. yzylnn ikinci yarsndaki bir kitapta
(bn en-Nedmin Fihristi) ketenden yaplan
birok kt eidinin sayldn gryoruz.
Semerkandda bu yeni endstri en yksek
rnlerini verecek hale geldi ve bu ehir bir-
den bire ticaret yolu ile bir zenginlik ve geli-
im kazand, bu arada kt ihracatnda ok
stn bir konuma ulat. Milli bir edebiyatn
ok hzl gelimesi ile bilimsel aratrmaya
kar grlen gayretli ilgi gittike ykse-
len bir kt harcamas ile bu branta rn
ve ticaret ba dndrc bir gelime ger-
ekleti. Kt fabrikalar her yerde ortaya
kt; una da iaret edilmelidir ki, Dounun
keten kd ile Batnn pamuk kd ara-
snda ortaya kan rekabette kazanan taraf
sonuncusu oldu. nk bunun maddesi ok
28
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, a.y., s. 264; Gaston
Wiet, Yakb. Les pays, a.y., s. 57.
29
bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40, von Kremer u szn
ekliyor: Burada anlald gibi, sadece pamuk kd sz
konusu olabilirdi.
G R
177
ucuz elde edilebiliyordu, bylece brnn
rekabeti imkansz oluyordu.
Araplar Msrdan hareket ederek adm
adm btn Kuzey Afrika sahillerini, daha
sonra spanyay ve en sonunda Sicilyay
fethettikten sonra papirus ekimi bilgisi, ki
bunu Sicilyaya soktular, pamuk bitkisi,
ki bunu hem spanyaya hem de Sicilyaya
ulatrdlar ile birlikte kt fabrikacl-
n beraberlerinde tadlar, bu hem Sicilya
hem de spanyada ok geni bir yaylma
imkan buldu
30
. Xativa [ibe]nn fabri-
kalar 12. yzylda pamuktan yaplan kt
eitleri ile byk bir hrete ulamt, bun-
lar bat Hristiyan memleketlerine gnde-
riliyor, dier taraftan dou Avrupa kendi
kdn, kukusuz pamuk kd da, Charta
Damascena ad altnda tannan doudan,
muhtemelen amdan salyordu.
11. ve 12. yzyllarda bu Arap imalat
Avrupada kullanlan eski parmeni byk
lde saf d etmiti, yle ki mparator II.
Friedrich kendini 1224 ylnda, pamuk k-
dn daha ksa mrl oluundan tr, baz
devlet vesikalarnda kullanmay yasaklama-
nn zarureti karsnda bulmutu; sadece
fiyat konusu bu gibi yasa etkisiz klyor-
du. lk defa 13. yzyln ikinci yarsnda
Avrupada keten kd kendini gstermiti,
bu herhalde ucuz eitlerin maddesini yeti-
tirmek gayreti ile pamua keten maddesini
kartrmak sureti ile kazanlyordu; belki bu
da yine Araplarn icad idi, zira ketencilik
onlarda ok yaygn bir ekilde uralan bir
iti
31
.
30
el-drs: Nzhet el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 556; Franszca
evirisi, Jaubert, P.A.: Gographie ddrisi, Cilt 2, Paris
1840, s. 37.
31
Bilhassa spanyada Bce blgesinde, bkz. Amed b.
Muammed el-Maar, Nef a-b min un el-Anda-
lus er-Rab, Cilt 1, Leiden 1855-1860, s. 100; A. von Kre-
mer, Culturgeschichte des Orients unter dem Chalifen, cilt
2, s. 308.
... Parmen veya papirus zerine yazlm
kitaplar her yerde o kadar ok pahalyd
ki, ancak ok kk bir ereve iinde kal-
yordu. Araplar, zerine yazlacak bir ucuz
madde imal edip bylece sadece Dou paza-
r iin deil, ayn zamanda Hristiyan Baty
da beslemeleriyle, bilim herkese ulalabilir
hale gelmiti...
32
Sicilyadaki Arap egemenliinde orta-

ya kan kt retimine ve 12. yzyldaki
spanyol kt ithalatna bal olarak 13. yz-
yln banda Kuzey talyada ilk kez dk
kaliteli kt retme giriimleri oldu, ancak
ilk balarda baar kk apl kald. Fakat
daha sonra Ancona civarndaki Fabrionada,
Dou Akdeniz blgesinin Arap kt sana-
tnn zelliklerini yanstan ve muhtemelen
Hallar tarafndan talyaya getirilen yeni
bir teknik ortaya knca durum deiti
33
.
13. yzyln ikinci yarsnda Kuzey talyada
gelien kt endstrisi, bu yzyln sonuna
doru ihra yapacak duruma gelmi, 14. yz-
ylda spanyol rekabetinin stesinden gele-
rek Arap pazarn ele geirmiti. Bu sre-
te Venediklilerin ve Cenevizlilerin ticar
becerileri, ibilirlikleri ok nemli bir rol
oynamtr
34
. Uygun fiyatyla pazara hakim
olan talyan kdnn bize kadar ulaan eski
Arapa yazmalardan tandmz yksek kali-
teye ne zamandan itibaren ulam olduunu
u anda syleyebilecek durumda deilim.
Eer bize bu ucuz ktlar yoluyla ulam
32
von Kremer, A., a.y., cilt 2, s. 308; ayrca bkz. Franz ,
308 vd. Ayrca bkz. Babinger, Franz: Papierhandel und
Papierbereitung in der Levante, Wochenblatt fr Papier-
fabrikation ierisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219 (ayr
basm 12 s.).
33
Bkz. Bloom, J.M.: Paper before print, a.y., s. 210-211.
34
Bkz. a.e., s. 212; ayrca bkz. Irigoin, Jean: Les origines de
la fabrication du papier en Italie, Papiergeschichte. Zeits-
chrift der Forschungsstelle Papiergeschichte ierisinde
(Mainz), Cilt 13 (No. 5-6, Dezember 1963), s. 62-67; ayn
yazar: Pariers orientaux et papiers occidentaux, La palo-
graphie grecque et byzantine ierisinde, ed. J. Bompaire
und J. Irigoin, Paris CNR S 1977, s. 45-54.
178
G R
ve artk kullanlamayacak durumdaki bildi-
im birok kitab dnecek olursam, slam
dnyasnda bu kt ithaliyle meydana gelen
zararn ne boyutta olduu anlalabilir.
Sorunun zne gelmek iin, Arap-slam
bilimleri tarihiyle ve [bu bilimlerin]
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesiy-
le uram sresince yaptm bir gzlemi
eklemek istiyorum. Konu udur: Avrupada
tekniin pratik blmnde, teorik blm-
ne gre dikkat ekici lde daha hzl bir
resepsiyon, yaygnlk kazandrma ve resep-
siyonu yaplan nesneleri daha ileri seviyede
gelitirme yetenei izlenimini bende uyan-
drm bulunuyor.
Bu izlenim, yukarda anlan ve Latin dnya-
snda quatorium olarak bilinen astrono-
mik ara (s. 20) rneiyle aklanabilir. Daha
nce belirtildii gibi, bu ara 4./10 yzyln
ikinci yarsnda astronom ve matematiki
Eb Cafer el-zin tarafndan icat edil-
miti. Endlste Arap astronomlar tarafn-
dan imal edilmi olan rneklerden sonra bu
ara, bildiimiz kadaryla spanya dnda ilk
defa 1276-1277 ylnda Novaral Campanus
tarafndan tantlmtr. Bu tarihten itibaren
16. yzyln ortasna kadar, birok ekil-
leri tedavle kmtr. Geri bunlar her
zaman kusursuz deillerdi, fakat Avrupada
bu alete ynelik ilgiyi aa vurmaktadrlar.
Dier durumlarda olduu gibi bu durumda
da sslemeye, bezemeye ve gereksiz ilve-
lere kar genel olarak ar bir temayl dik-
kati ekmektedir, bu da bu aralar zor ve az
kullanl yapmaktadr. Avrupallar bunlarn
matematiksel temellerinde her zaman Arap
nclerinin seviyesine ulaabilmi deillerdi
ve nadiren onlar gemilerdi. Fakat konuyla
ilgilenenlerin evresi devaml olarak genile-
mi ve bu ilgi zel yaratcl tevik etmitir.
Bylece Avrupallar teknik alanda slam
dnyasn teorik alandan daha nce gemi-
lerdir. Buna bal olarak Avrupallarn pers-
pektif izimden daha az rkt ve bu konu-
da Mslmanlardan daha becerikli olduklar
grnyor. Bylelikle bu izimler teknik ie-
rikli el yazmalarn ok geni bir yaylma alan
bulmalarn salamtr. Avrupallarn sahip
olduklar avantaj, kitap basm tekniinin 15.
yzylda geliimiyle daha da bymtr.
Teknik izimleri bask maml olarak oal-
tlabilme imkanna sahip olmalaryla, sonun-
da makine retimi ve endstriyel geliim
uygun koullara kavumutur. Leonardo da
Vinci, Georgius Agricola, Agostino Ramelli
vb. kimselerin, Arap kaynaklarla balantlar
besbelli olan fantazi dolu izimlerini dne-
cek olursak, bu izimler kitap basks sayesin-
de ok geni bir yaylma alan bulabilirken,
slam dnyasnda teknik kitaplarn el yazma-
larndaki resimlerin yerleri ou sefer uygun
kiiler tarafndan yerine getirilmesi amacyla
bo braklmtr. Muhtemelen, kitap basm
teknii daha erken dnemde alnm olsayd,
slam dnyasnda yaratcln iddetle azal-
masnn bir sre nne geilebilirdi.
Her halkarda, bu fenomene byk kltr-
lerin ve medeniyetlerin kaderleri asndan
bakmalyz. Bu medeniyetler, zaman geldi-
inde bulunduklar konumu, ykselilerini
kendilerinin hazrlad ardl olan mede-
niyete vermek zorundadr. Ayrca, tarih-
inin bu olguyu aydnlatma denemesinde,
sebepleri ilintilerle kartrma durumuna
dm olmas pek nadir bir ey deildir.
Bizim sebepleri aydnlatma denememizin
sonucu asndan, savalarn ve yeni deniz
yolllar kefinin birlikte etkisinin yol at-
slam dnyasndaki ekonomik ve politik
zayflk, bilimlerde duraklamann ana sebebi
G R
179
olarak grnyor. Bilimlerin, yaklak 800
yl boyunca kalknma halinde olduu slam
dnyasnda gcn kaybetmi olmalar ve
yaklak 500 yl nce ulama yolu bulduklar
Avrupada etkilerine devam edebilmeleri
ve burada iklimsel ve ekonomik koullarn
yaratcln sreen ekilde devam ettiri-
lebilmesinde daha elverili olduu gr
geree ok da ters deildir. Yarap srek-
li genileyen bu en yeni kltr dairesinde,
nclerden alnan bilimsel miras byk bir
hzla gelimeye devam ediyor. Bu durum
karsnda bilim tarihisinin grevi zellik-
le zordur; bir yandan gemiin neminin
hatrlanmasn ayakta tutmak, dier yandan
da geree kar adil olamayan yaygn tarih
geliim tablosunu revizyona tabi tutmak ve
dzeltmek.
180
G R
181
B B L Y O G R A F Y A
Bibliyografya
ve
Dizinler
182
183
Aballagh, Mohamed: Les fondements des mathmati-
ques travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (1256-
1321), Histoire des math matiques arabes. Actes
du premier colloque international sur lhistoire des
mathmatiques arabes ierisinde, Cezair 1-3 Aralk
1986, Cezair 1988, S. 133-156.
[Abdullaf el-Badd]: The Eastern Key. Kitb
al-Ifdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd.
ngilizce evirisi: Kamal Hafuth Zand, John A. ve Ivy
E. Videan, Londra 1965.
Agricola, Georg: De re metallica. Translated from the
first Latin edition of 1556 ... Herbert C. Hoover ve
Lou H. Hoover tarafndan yaplan ngilizce eviri,
Londra 1912 (Tekrarbasm: New York 1950).
Alonso, Manuel Alonso: unain traducido al latn por
Ibn Dwd y Domingo Gundisalvo, AI-Andalus ie-
risinde (Madrid ve Granada) 16/1951/37-47.
Amari, Micheie (ed.): Biblioteca arabo-sicula, Leipzig
1857 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisin-
de Cilt 153-154).
Amari, Micheie: Le epigrafi arabiche di Sicilia trascit-
te, tradotte e illustrate. Parte prima, Palermo 1875
(Tekrarbasm: Palermo 1971).
Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera y su tra-
tado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (EI
Escorial Madrid) 1 (tomo IV)/1928/68-90 (Tekrarba-
sm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 92, S.
294-316).
Babinger, Franz: Papierhandel und Papierbereitung
in der Levante, Wochenblatt fr Papierfabrikation
ierisinde (Biberach) 62/1931/1215-1219.
Bacon, Roger: The Opus majus of Roger Bacon,
ed. Jhon H. Bridges, Londra 1897 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1964); ngilizce evirisi Robert B. Burke,
Philadel-phia 1928.
Barhebrus, bkz. bn el-br.
de Barros, Joo: sia. Dos feitos que os portugueses
fizeram no descobrimento..., Quarta dcata, Lizbon
1945.
Barthold, Wilhelm: Nachrichten ber den Aral-See und
den unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten
Zeiten bis zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe
mit Berichtigungen und Ergnzungen vom Verfasser.
Nach dem russischen Original bersetzt von H. von
Foth, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Islamic Geography
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1914 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde Cilt 45, S. 193-324).
Baur, Ludwig: Dominicus Gundissalinus, De divisione
philosophiae, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte
der Philosophie des Mittelalters, Cilt 4, say 2-3).
Beichert, Eugen Alfred: Die Wissenschaft der Musik
bei al-Frb, Regensburg 1931.
el-Belur: Fut el-Buldn, ed. Michael Jan de Goeje
tarafndan u balk altnda yaplmtr Liber expu-
gnationis regionum auctore al-Bladsor, Leiden
1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ieri-
sinde Cilt 42).
Berggren, John Lennart: Innovation and tradition in
Sharaf al-Dn al-ss al-Mudalt, Journal of the
American Oriental Society ierisinde (New Haven)
110/1990/304-309.
el-Brn: el-sr el-Biye an el-urn el-liye.
Chronologie orientalischer Vlker von Albrn, ed.
Eduard Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
30), ngilizce evirisi von E. Sachau u balk altnda
The Chronology of Ancient Nations, Londra 1879
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 31).
el-Brn: Kitb Mald lm el-Heye. La trigonome-
trie sphrique chez les Arabes de lEst la fin du
Xsicle. Edisyon ve eviri Marie-Thrse Debarnot.
Dmek 1985.
el-Brn: Ta m li el-Hind. ed. E. Sachau, Londra
sinde Cilt 105), ngilizce evir E. Sachau tarafndan
u balk altnda Alberuni s India, Cilt 1-2, Londra
sinde Cilt 106-107).
Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte der
Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde
Cilt 53).
Bloom, Jonathan M.: Paper before print. The history
and impact of paper in the Islamic world, New Haven
ve Londra 2001.
Boncompagni, Baldassarre: Della vita e delle opere
di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duo-
decimo..., Atti dell Accademia Pontifica de Nuovi
Lincei ierisinde (Roma) 4/1850-51(1852)/387-493
serisi ierisinde Cilt 79, S. 9-115).
Bonebakker, Seeger A.: Reflections on the Kitb
al-Bad of Ibn al-M utazz, Atti del Terzo Congresso
di Studi Arabi e Islamici, Ravello 1-6 eyll 1966 ieri-
sinde, Neapel 1967, s. 191-209.
Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902;
Supplementbnde 1-3, Leiden 1937-1942.
Brunschvig, Robert ve Gustave Edmund von
Grunebaum (editrler): Classicisme et dclin cultu-
rel dans lhistoire de lIslam. Actes du symposium
international dhistoire de la civilisation musulmane
(Bordeaux 25-29 Haziran 1956) ierisinde, Paris 1957
(Tekrarbasm: Paris 1977).
Bubnov, Nicolaus: Gerberti opera mathematica, Berlin
1899 (Tekrarbasm: Hildesheim 1963).
Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge zur
B BL YOGRAFYA
184
Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisin-
de (Mnster) Cilt 2, say 3, 1897, s. 1-38.
Blow, Georg: Des Dominicus Gundissalinus Schrift
von dem Hervorgange der Welt (De processione
mundi), Beitrge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters ierisinde (Mnster) Cilt 24, say 3, 1925,
s. 1-54.
Bumm, Anton: Die Identitt der Abhandlungen des
Is Ibn Amrn und des Constantinus Africanus
ber die Melancholie, Mnih 1903 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 65-95).
Burnett, Charles (ed.): Adelard of Bath. An English
scientist and Arabist of the early twelfth century,
Londra 1987.
Burnett, Charles: Adelard of Bath, Conversations with
his nephew, Cambridge 1998.
Burnett, Charles: Antioch as a link between Arabic
and Latin culture in the twelfth and thirteenth cen-
turies, Occident et Proche-Orient: Contacts scien-
tifiques au temps des Croisades. Actes du colloque
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde,
yayna hazrlayan Isabelle Draelants ve dierleri,
[Tumhout:] ierisinde Brepols 2000, s. 1-19.
Burnett, Charles ve Danielle Jacquart (editrler):
Constantine the African and Al Ibn al-Abbs
al-Mas. The Pantegni and related texts. Leiden
1994.
Burnett, Charles: A group of Arabic-Latin translators
working in Northern Spain in the mid-12
th
cen-
tury, Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde
(Londra) 1977-1978,S.62-108.
Burnett, Charles: Hermann of Carinthia, De essentiis.
A critical edition with translation and commentary,
Leiden 1982.
Burnett, Charles: Master Theodore, Frederick IIs
philosopher, Federico II e le nuove culture. Atti del
XXXI Convegno storico internazionale, Todi, 9 -12
ottobre 1994 ierisinde Spoleto 1995, s. 225-285.
Cantor, Moritz: Vorlesungen ber Geschichte der
Mathematik, 3. bask, Cilt 1: Von den ltesten Zeiten
bis zum Jahre 1200 n. Chr., Cilt 2: Von 1200-1668.
Leipzig 1907 (3. baskdan Tekrarbasm: New York ve
Stuttgart 1965).
Classicisme et dclin culturel dans l hisloire de l
Islam, bkz. Brunschvig, Robert.
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmonary
circulation: A new approach, Bulletin of the History
of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
79, S. 304-337).
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und
seine Bedeutung fr die mittelalterliche medizini-
sche Wissenschaft, Studien und Mitteilungen zur
Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner
Zweige ierisinde (Mnchen) 47 (N.F. 16), 1929, s.
1-44 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 43, S. 197-240).
Creutz, Rudolf ve Walter Creutz: Die Melancholia
bei Konstantinus Africanus und seinen Quellen.
Eine historisch-psychiatrische Studie, Archiv fr
Psychiatrie und Nervenkrankheiten ierisinde
(Berlin) 97/ 1932/244-269 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 312-337).
Dalton, O. M.: The Byzantine astrolabe at Brescia,
Proceedings of the British Academy ierisinde
(Londra) 12/1926/133-146, 3 resim.
Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage qui
a pour titre Zad el-Mouafir, en arabe, phodes,
en grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans
les textes arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le
texte latin, Constantin, Archives des missions scien-
tifiques et littraires, choix de rapports et instruc-
tions ierisinde (Paris) 2/1851/490-527 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 39, s. 1-38).
Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, bkz. Kunitzsch, Paul.
Delisle, Guillaume: Dtermination gographique de la
situation et de l tendue des diffrentes parties de la
terre. Histoire de l Acadmie Royale des Sciences,
anne 1720 ierisinde, Paris 1722.
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et lori-
gine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 15/1962/3-45
Dictionary of Scientific Biography, Ed. in Chief: Charles
C. Gillispie, Cilt 1-14, New York 1970-1976; Cilt 15:
Supplement I ... Topical Essays, New York 1978; Cilt
16: Index, New York 1980.
Dinnah, Taha: Die Schrift von Ab Gafar Amed ibn
Al ibn Moammed ibn Al ibn timah aus Almeriah
ber die Pest, Archiv fr Geschichte der Medizin ier-
isinde (Leipzig) 19/1927/27-81 (Tekrarbasm: Islamic
Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mathemat-
ics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242.
Dold-Samplonius, Yvonne: The volumes of domes in
Arabic mathematics, Vestigia Mathematica. Studies
in medieval and early modern mathematics in honour
of H.L.L. Busard, ed. M. Folkerts ve J.P. Hogendijk
ierisinde Amsterdam ve Atlanta 1993, s. 93-106.
Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des doc-
trines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau
tirage, Cilt 3, Paris 1958.
The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
Leiden ve Londra 1960-2002.
Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethno-
graphisches und biographisches Wrterbuch der
muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve tamamlayc cilt,
Leiden ve Leipzig 1913-1938.
185
Farmer, Henry George: Clues for the Arabian influence
on European musical theory, Journal of the Royal
Asiatic Society ierisinde 1925, S. 61-80 (Tekrarbasm:
The Seience of Music in Islam ierisinde Cilt 1, s.
271-290).
Farmer, Henry George: al-Frbs Arabic-Latin writ-
ings on music, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York
1965 ve The Science of Music in Islam ierisinde Cilt
1, s. 463-533).
Farmer, Henry George: The Jewish debt to Arabic writ-
ers on music, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad)
15/1941/59-63 (Tekrarbasm: The Science of Music in
Islam serisi ierisinde Cilt 1, s. 535-539).
Farmer, Henry George: The Song Captions in the Kitb
al-Aghn al-Kabr, Transac-tions of the Glasgow
University Oriental Society ierisinde 15/1953-54/1-
10 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
Farmer, Henry George: The Sources of Arabian Music,
Leiden 1965.
Farmer, Henry George: Studies in Oriental music, 2
cilt, Frankfurt 1986 ve yeni basm 1997 ayrca The
Science of Music in Islam ierisinde Cilt 1-2.
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Welt-
und Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg
1885 (Tekrarbasm: Amsterdam 1961 haritalar
olmakszn).
Fuchs, Walter: Was South Africa already known in the
13
th
century?, Imago Mundi ierisinde (Londra)
10/1953/50-51.
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the
Crusades, Historians of the Middle East ierisinde,
ed. Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, S.
98-107.
Garbers, Karl: Is ibn Imrn: Mala f l-mliliy
(Abhandlung ber die Melancholie) und Constantini
Afrikani Libri duo de melancholia, Arapa ve Latince
bir arada basmtr, Hamburg 1977.
Gautier Dalch, Patrick: Notes sur la Chronica
Pseudo-Isidoriana, Anuario de estudios medievales
ierisinde (Barcelona) 14/1984/13-32.
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f
inat el-iyel] The Book of Knowledge Ingenious
Mechanical Devices (Kitb f marifat al-iyal al-
handasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, eviri ve
dipnotlar Donald R. HilI, Dordrecht 1974.
[el-Cezer] bn er-Razzz el-Cezer Bedazzemn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200):
el-Cmi beyne el-lm ve el-Amel en-Nfi f nat
el-iyel / Compendium on the Theory and Practice of
the Mechanical Arts. Arapa ve ngilizce nsz Fuat
Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Gerland, Ernst: Geschichte der Physik, Erste Abteilung:
Von den ltesten Zeiten bis zum Ausgange des acht-
zehnten Jahrhunderts, Mnchen ve Berlin 1913
(Geschichte der Wissenschaften in Deutschland.
Neuere Zeit. Cilt 24).
Gilson, tienne: Hlose et Ablard, Paris 1938.
Almanca eviri S. Thieme-Paetow u balk altnda
Heloise und Ablard, Freiburg 1955.
von Goethe, Johann Wolfgang: West-stlicher Divan.
Noten und Abhandlungen zu besserem Verstndnis
des West-stlichen Divans, Goethes Werke ierisinde.
Goethe ve Schiller Archivinin istyeiyle yaynlayan
Anton Kippenberg ve dierleri Mainz 1932.
Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen
Philosophie, M. Grabmann, Mittelalterliches
Geistesleben. Abhandlungen zur Geschichte der
Scholastik und Mystik ierisinde Cilt 2, Mnchen
1936, s. 103-137 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy
Graves, John [yani Johannes Gravius]: Binae tabulae
geographicae, una Nassir Eddini Persae, altera Ulug
Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: lslamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 50,
S. 1-79).
Grousset, Ren: Histoire de l Asie, 3 cilt, Paris 1921-
1922.
Grundmann, Herbert: Vom Ursprung der Universitt
im Mittelalter, Berlin 1957 (Berichte ber die
Verhandlungen der Schsischen Akademie der
Wissenschaften zu Leipzig. PhiIol.-histor. Klasse Cilt
103, say 2).
von Grunebaum, Gustave Edmund: Classicisme et
dclin culturel dans l histoire de lIslam, bkz.
Brunschvig, Robert.
von Grunebaum, Gustave Edmund ve Willy Hartner
(editrler): Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge,
Frankfurt 1960.
von Grunebaum, Gustave Edmund: Medieval Islam. A
study in cultural orientation, 2. ed. Chicago 1961.
Hartner, Willy ve Matthias Schramm: al-Brn and the
Theory of the Solar Apogee: an example of original-
ity in Arabic Science, Scientific Change. Symposium
on the History of Science. University of Oxford, 9-15
Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie ierisinde, Londra
1963, s. 206-218.
Hartner, Willy: Quand et comment s est arrt l essor
de la culture scientifique dans lIslam?, Classisisme
et dclin culturel dans l histoire de lIslam ierisinde,
Paris 1957, s. 319-337.
Haskins, Charles H.: Studies in the history of medieval
science, New York 1924.
Heinrichs, Wolfhart: Arabische Dichtung und grie-
chische Poetik. zim al-Qaranns Grundlegung
der Poetik mit Hilfe aristotelischer Begriffe, Beyrut
1969.
Heinrichs, Wolfhart: Poetik, Rhetorik, Literaturkritik,
Metrik und Reimlehre, Grundri der arabischen
Philologie ierisinde, Cilt 2, Wiesbaden 1987, S. 177-
207.
186
Heischkel, Edith: Die Geschichte der
Medizingeschichtsschreibung, Walter Artelt,
Einfhrung in die Medizinhistorik adl almasnn
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237.
Hellmann, Gustav: Meteorologische Optik 1000-1836,
Berlin 1902 (Neudrucke von Schriften und Karten
ber Meteorologie und Erdmagnetismus ierisinde,
No. 14).
Hennig, Richard: Terr incognit. Eine
Zusammenstellung und kritische Bewertung der wich-
tigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand
der darber vorliegenden Originalberichte, 4 cilt,
Leiden 1944-1956.
HilI, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hirschberg, Julius ve Julius Lippert: Ali ibn Isa.
Erinnerungsbuch fr Augenrzte, aklamal eviri,
Leipzig 1904 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ieri-sinde Cilt 44).
Hirschberg, Julius: Geschichte der Augenheilkunde, 2.
kitap: Geschichte der Augen-heilkunde im Mittelalter,
Leipzig 1908 (Graefe-Saemisch, Handbuch der
gesamten Augenheilkunde ierisinde, Cilt 13).
Hirschberg, Julius: ber das lteste arabische Lehrbuch
der Augenheilkunde, Sitzungs-berichte der Kniglich
Preuischen Akademie der Wissenschaften ierisin-
de (Berlin), 1903, s. 1080-1094 (Tekrarbasm: Islamic
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II.
und der Islam, Freiburg 1997.
Horten, Max: Die Metaphysik Avicennas, bersetzt und
erlutert, Halle ve New York 1907 (Tekrarbasm:
Islamic Philosophy serisi ierisinde Cilt 40-41).
Horten, Max: Das philosophische System von Schirzi
(. 1640), bersetzt und erlutert, Straburg 1913
(Tekrarbasm: lslamic Philosophy serisi ierisinde
Cilt 92).
Hunger, Herbert ve Kurt Vogel: Ein byzantinisches
Rechenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung
und Kommentar, Viyana 1963.
Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat el-Ebb,
ed. August Mller, 2 cilt, Kahire ve Knigsberg
1299/1882.
bn el-Heysem: e-kk al Balamiys, Kahire
1971.
bn el-br, Eb el-Ferec Barhebraeus: Tar Mutaar
ed-Dvel, ed. ln, Beyrut 1890 (Tekrarbasm:
Beyrut 1958).
bn Mcid: Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve
el-avid, ed. . r, Dmek 1970.
bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel,
Leipzig 1872.
[bn Rusteh: Kitb el-Al en-Nefse; bir paras]
Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et
Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael]
J[an] de Goeje. Leiden 1891 (Tekrarbasm: Islamic
[bn Sn: Kitb e-if] e-if. er-Riyyt. 3.
-Cevmi lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire
1956.
[el-drs: Nzhet el-M f itir el-f:] Opus
geographicum sive Liber ad eorum delectatio-
nem qui terras peragrare studeant ... ed. Alessio
Bombaci et al., Neapel ve Rom 1970-1984, Franszca
eviri Pierre Amade Jaubert u balkla Gographie
d drisi cilt 1-2, Paris 1836-1840 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 2-3).
Irigoin, Jean: Les origines de la fabrication du
papier en Italie, Papiergeschichte. Zeitschrift der
Forschungsstelle Papiergeschichte ierisinde (Mainz)
13,5-6/1963 (Dez.)/62-67.
Irigoin, Jean: Papiers orientaux et papiers occiden-
taux, La palographie grecque et byzantine, ed. J.
Bompaire ve J. Irigoin, Paris 1977, s. 45-54.
Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main:
Wissenschaften 1992-1998.
Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002.
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt am Main:
Islamic Philosophy, Cilt 1-120, Frankfurt am Main:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
1-79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Jacquart, Danielle (ed.): Constantine the African and
Al Ibn al-Abbs al-Mas, bkz. Burnett, Charles.
Jacquart, Danielle ve Franoise Micheau: La mdecine
arabe et loccident mdival, Paris 1990.
Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtsbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen
Akademie der Wissenschaften, Philologisch-
historische Klasse ierisinde (Viyana)
107/1970(1971)/139-149.
Jahn, Karl: The still missing works of Rashd al-Dn,
Central Asiatic Journal ierisinde (Wiesbaden)
9/1964/113-122.
Jahn, Karl: Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum
zwischen Ost und West, Anzei-ger der Philologisch-
historischen Klasse der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Viyana) 105/1968/201-
211.
Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen
Iran und China in der Mongolenzeit, Anzeiger der
Philologisch-historischen Klasse der sterreichischen
187
Akademie der Wissenschaften ierisinde (Viyana)
106/1969/199-211.
Jammers, Ewald: Gedanken und Beobachtungen zur
Geschichte der Notenschriften, Festschrift Walter
Wiora ierisinde Kassel 1967, s. 196-204.
Jones, Alexander: An eleventh-century manual of
Arabo-Byzantine astronomy, Amsterdam 1987.
Juschkewitsch, Adolf P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964.
Juschkewitsch, Adolf P. ve Boris A. Rosenfeld: Die
Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelalter,
Berlin 1963.
Kantorowicz, Ernst: Kaiser Friedrich der Zweite, 3.
bask, Cilt 1-2, Berlin 1931.
Kennedy, Edward S.: An early method of successive
approximation, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
13/1969/248-250.
Kennedy, Edward S.: Late medieval planetary theory,
Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378.
Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation scheme
using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S. H. Taqizadeh ierisinde,
Londra 1962, s. 117-120.
Kennedy, Edward S. ve William R. Transue: A medi-
eval iterative algorism, The American Mathematical
Monthly ierisinde (Menasha, Wisc.) 63/1956/80-83.
Kennedy, Edward S.: Planetary theory in the medieval
Near East and its transmission to Europe, Oriente e
Ocddente nel medioevo. Convegno internazionale
9-15 aprile 1969 ierisinde, Roma 1971 (Accademia
Nazionale dei Lincei), s. 595-604.
Kennedy, Edward S.:The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, Istanbul
2000, s. 97-109.
Kiesewetter, Raphael Georg: Die Musik der Araber,
nach Originalquellen dargestellt, J. v. Hammer-
Purgstalln giri yazsyla, Leipzig 1842, Tekrarbasm:
Schaan (Liechtenstein) 1983.
Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens und
der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, 3 cilt,
Breslau 1887.
Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig: Die mosle-
mischen Schriftsteller ber die Theorie der Musik,
Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ierisin-
de (Bonn) 5/1844/137-163.
von Kremer, Alfred: Culturgeschichte des Orients unter
den Chalifen, 2 cilt, Viyana 1875-1877.
Krause, Max: Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des
Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin) 26/1942/1-
15 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantini-
schen Litteratur von Justinian bis zum Ende des
Ostrmischen Reiches (527-1453), 2. bask, Mnchen
1897 (Tekrarbasm: New York 1970).
Kunitzsch, Paul: Das Arabische als Vermittler und
Anreger europischer Wissenschaftssprache, Berichte
zur Wissenschaftsgeschichte ierisinde (Weinheim)
17/1994/145-152.
Kunitzsch, Paul: Die arabische Herkunft von zwei
Sternverzeichnissen in cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift
der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ie-
risinde (Wiesbaden) 120/1970/281-287.
Kunitzsch, Paul: Gerards translations of astronomical
texts, especially the Almagest, Gerardo da Cremona,
ed. Pierluigi Pizzamiglio ierisinde, Cremona 1992
(Annali della Biblioteca Statale e Libreria Civica di
Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84.
Kunitzsch, Paul: Glossar der arabischen Fachausdrcke
in der mittelalterlichen euro-pischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983.
Kunitzsch, Paul: al-Khwrizm as a Source for the
Sententie astrolabii, From Deferent to Equant: A
volume of studies in the history of science in the
ancient and medieval Near East in honor of E. S.
Kennedy ierisinde, New York 1987, s. 227-236.
Kunitzsch, Paul ve Tim Smart: Short guide to modern
star names and their derivations, Wiesbaden 1986.
Lasswitz, Kurd: Geschichte der Atomistik vom Mittelalter
bis Newton, Leipzig 1890 (Tekrarbasm: Hildesheim
1963 ve 1984).
Leclerc, Lucien: Histoire de la mdecine arabe, 2
cilt, Paris 1876 (Tekrarbasm: Rabat 1980, Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 48-49).
Lehmann, Hermann: Die Arbeitsweise des Constantinus
Africanus und des Johannes Afflacius im Verhltnis
zueinander, Archeion ierisinde (Roma) 12/1930/272-
281 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 43, s. 338-347).
Lelewel, Joachim: Gographie du Moyen ge, Cilt
1-4; Cilt 5, pilogue, Atlas compos de cinquantes
planches, Brksel ve Paris 1850-1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 129-133).
Lvi-Provenal, Evariste: La Description de l Espagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de lorigi-
nal arabe et traduction franaise, Al-Andalus ieri-
sinde (Madrid ve Granada) 18/1953/51-108.
Lewicki, Tadeusz: Marino Sanudos Mappa mundi
(1321) und die runde Weltkarte von Idrs (1154),
Rocznik Orientalistyczny ierisinde (Warschau)
38/1976/169-195.
Luckey, Paul: Die Ausziehung der n-ten Wurzel und der
binomische Lehrsatz in der islamischen Mathematik,
Mathematische Annalen ierisinde (Berlin)
120/1948/217-274 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 11-68).
Luckey, Paul: Beitrge zur Erforschung der arabischen
Mathematik, in: Orientalia ierisinde (Rom) N.S.
17/1948/490-510 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 96, S. 46-66).
Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang
188
(ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd al-K
bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953
Luckey, Paul: Die Rechenkunst bei amd b. Masd
al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte des
Rechnens, Wiesbaden 1951 (Tekrarbasm: lslamic
s. 75-225).
Mandonnet, Pierre Flix: Les ides cosmographiques
dAlbert le Grand et de S. Thomas dAquin et la
dcouverte de l Amrique, Revue Thomiste ieri-
sinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221.
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969.
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur
des Mittelalters, 3 cilt, Mnchen 1911-1931.
[el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
el-Mt ] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el-Marrku (7./13. yy.): Jmi al-mabdi wa
al-ghyt fi ilm al-mqt / Comprehensive Collection
of Principles and Objectives in the Science of
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 cilt,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften 1984 (Series C - 1, 1-2).
el-Marrku: Tel Aml el-isb, ed. M. Suvs,
Tunis 1969.
Marre, Aristide: Le Talkhys d Ibn Albann, traduit pour
la premire fois ..., Atti dellAccademia Pontificia
deNuovi Lincei ierisinde (Rom) 17/1864/289-319
Mayr, Otto: The Origins of Feedback Control,
The Scientific American ierisinde (New York)
223/1970/111-118.
Mercier, Raymond: Astronomical tables in the twelfth
century, Adelard of Bath, ed. Charles Burnett, Londra
1987, s. 87-118.
Mercier, Raymond: East and West contrasted in scien-
tific astronomy, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifiques au temps des Croisades. Actes du col-
loque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 Mart 1997, ed.
Isabelle Draelants ve dierleri, [Turnhout:] Brepols
ierisinde, s. 325-342.
Mercier, Raymond: The parameters of the Zj of
Ibn al-Alam, Archives internationales dhistoire des
sciences ierisinde (Roma) 39/1989/22-50.
el-Mesd: et-Tenbh ve-el-rf, ed. Michael Jan de
Goeje, Leiden 1893 (Tekrarbasm: Islamic Geography
serisi ierisinde Cilt 41).
Meyerhof, Max: Die allgemeine Botanik und
Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Geschichte
der Mathematik, der Naturwissenschaften und
der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, S. 69-80).
Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik
des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr
Geschichte der Mathematik, der Naturwissenschaften
und der Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53,
236 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde
Cilt 96, s. 59-68). Micheau, Franoise, La mde-
cine arabe et loccident mdival, bkz. Jacquart,
Danielle.
Mills Vallicrosa, Jos Maria: Assaig dhistria de les
idees fsiques i matemtiques a la Catalunya medie-
val, Cilt 1, Barcelona 1931 (Estudis Universitaris
Catalans. Srie monogrfica Cilt 1).
Miller, Konrad: Mappae Arabicae, 6 Cilt, Stuttgart
1926-1931 (Tekrarbasm: Islamic Geography sCilt
240-241).
Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe
Byzance du IXau XIVsicle, Colloques dhistoi-
res des sciences I (1972) et II (1973). Universit de
Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philolo-
gie ierisinde, sri 6, 9/1976/45-55.
Mogenet, Joseph: Une scolie indite du Vat. gr. 1594
sur les rapports entre lastronomie arabe et Byzance,
Osiris ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
Mordtmann, Johannes Heinrich: Das Observatorium
des Taq ed-dn zu Pera, Der Islam iersinde (Berlin
ve Leipzig) 13/1923/82-96 (Tekrarbasm: Islamic
s. 281-295).
Mller, Marcus Joseph: Ibnulkhatbs Bericht
ber die Pest, Sitzungsberichte der Kniglich
Bayerischen Akademie der Wissenschaften (Mnih).
Philosophisch-philologische Klasse ierisinde
2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
Mller, Martin (ed.): Die Quaestiones naturales des
Adelardus von Bath, Mnster 1934 (Beitrge zur
Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 31,
say 2).
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt am Main:
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
10 Cilt, Cambridge, Londra, New York, Melbourme
1954-1985.
Neubauer, Eckhard: Musiker am Hof der frhen
Abbasiden, Doktora Frankfurt 1965.
Neubauer, Eckhard: Zur Rolle der Araber in der
Musikgeschichte des europischen Mittelalters, Islam
und Abendland. Geschichte und Gegenwart, hsg. von
Andr Mercier ierisinde, Bern ve Frankfurt 1976, S.
111-129.
Neugebauer, Otto: Commentary on the astronomical
treatise Par. gr. 2425, Brksel 1969.
Neugebauer, Otto: Studies in Byzantine astronomical
terminology, Philadelphia 1960 (Transactions of the
American Philosophical Society, Cilt 50, Ksm 2).
189
zkan, Zahide: Die Psychosomatik bei Ab Zaid
al-Bal (gest. 934 A.D.), Frankfurt 1990 ve 1998
(lslamic Medicine serisi ierisinde Cilt 98).
Olearius, Adam: Vermehrte newe Beschreibung der
muscovitischen und persischen Reyse Schleszwig
1656 (Tekrarbasm: ed. Dieter Lohmeier, Tbingen
1971 ve The lslamic World in Foreign Travel Accounts
serisi ierisinde, Cilt 3-4).
Palencia, Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo
en los siglos XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid
1930.
Perkuhn, Eva Ruth: Die Theorien zum arabischen
Einflu auf die europische Musik des Mittelalters,
Walldorf (Hessen) 1976.
Peschel, Oscar: Geschichte der Erdkunde bis auf
Alexander von Humboldt und Carl Ritter, 2., von
Sophus Ruge yeniden gzden geirilmi bask
Mnchen 1877.
Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman. De
la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997.
Pietzsch, Gerhard: Die Klassifikation der Musik
von Boetius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929
(Tekrarbasm: Darmstadt 1968).
[el-Qazvn: sr el-Bild] Zakarija Ben Muhammed
Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Zweiter
Theil: Kitb sr al-bild [Arpa orjinal metin]. Die
Denkmler der Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld,
Gttingen 1848 (Tekrarbasm: lslamic Geography
ierisinde Cilt 198).
Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire des
Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1968).
[Ramelli, Agostino:] The various and ingenious
machines of Agostino Ramelli. A classic sixteenth-
century illustrated treatise on technology. eviri
ve biyografik aratrma Martha T.Gnudi. Dipnotlar
Eugene S. Ferguson, Toronto 1976 (Tekrarbasm:
New York 1994).
Ramusio, Gian Battista: Delle Navigationi et viaggi,
Venedik 1563-1606 (Tekrarbasm: I-III, Amsterdam
1968-1970).
[Radeddn Falallh] Muktebt-i Rad, ed.
Muammed ef, Lahor 1947.
Reinaud, Joseph-Toussaint: Gographie d Aboulfda,
Cilt 1: Introduction gnrale la gographie
des Orientaux, Paris 1848 (Tekrarbasm: lslamic
Renan, Emest: Averros et l Averrosme, 3. bask, Paris
1867, Tekrarbasm: Frankfurt, Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1985 (Seri
B - Philosophy 1).
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du royaume
de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris ieri-
sinde (Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: lslamic
Renaud, Henri-Paul-Joseph: Sur un passage
dIbn Khaldn relatif lhistoire des mathma-
tiques, Hespris ierisinde (Paris) 31/1944/35-47
(Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Rennell, James: Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire, Londra 1793 (Tekrarbasm: lslamic
Geography serisi Cilt. 260-261).
Riccioli, Giambattista: Geographia et hydrographia
reformata, Venedik 1672.
Ritter, Hellmut: Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr
al-bala) des Abdalqhir al-Curcn. Almanca
eviri Wiesbaden 1959.
Rose, Valentin: Ptolemus und die Schule von Toledo,
Hermes ierisinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349
(Tekrarbasm: lslamic Mathematics and Astronomy
Rosenfeld, Boris: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, bkz. Jusch-kewitsch, Adolf P.
Rosenthal, Franz: Das Fortleben der Antike im Islam,
Zrich ve Stuttgart 1965.
Rosenthal, Franz: Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An
introduction to history, New York 1958.
RosenthaI, Franz: A history of Muslim historiography,
Leiden 1952.
Ruska, Julius: Zur ltesten arabischen Algebra und
Rechenkunst, Heidelberg 1917.
Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptolemaic
model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
serisi ierisinde, 3/1993/161-162.
Saliba, George: Arabic planetary theories after the
eleventh century AD, Encyclopedia of the History of
Arabic Science ierisinde Cilt 1, Londra ve New York
1996, S. 58-127.
Sandler, Christian: Die Reformation der Kartographie
um 1700, Mnih ve Berlin 1905.
Sarton, George: Introduction to the History of Science,
3 Cilt 5 para, Baltimore 1927-1948.
Sayl, Aydn: Al Qarf and his explanation of fhe
rainbow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940(1947)/16-
26 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde Cilt 34, S. 176-186).
Sayl, Aydn: A short article of Ab Sahl Waijan ibn
Rustam al Qh on the possibility of infinite motion
in finite time, Actes du VIII Congrs international
dhistoire des sciences, Florence-Milan 3-9 Eyll
1956 ierisinde, Florenz 1958, Cilt 1, s. 248-249 ve
Belleten ierisinde (Ankara) 21/1957/489-495.
Sayl, Aydn: Thbit ibn Qurras Generalization of the
Pythagorean Theorem, Isis ierisinde (Baltimore)
51/1960/ 35-37.
Sayl, Aydn: The trisection of the angle by Ab Sahl
Wayjan ibn Rustam al-Kh (fl. 970-988), Belleten
ierisinde (Ankara) 26/1962/696-697.
Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II.,
Doktora Berlin 1969.
Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im latei-
190
nischen Mittelalter, Berlin, Heidelberg, New York
1976.
Schipperges, Heinrich: Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter, Wiesbaden
1964.
Schipperges, Heinrich: Assimilations-Zentren arabi-
scher Wissenschaft im 12. Jahrhundert, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 4/1955-56/325-350.
Schipperges, Heinrich: Einflsse arabischer
Wissenschaften auf die Entstehung der Universitt,
Nova Acta Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-
212.
Schipperges, Heinrich: Handschriftenstudien in spani-
schen Bibliotheken zum Arabismus des lateinischen
Mittelalters, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden)
52/1968/3-29.
Schipperges, Heinrich: Eine griechisch-arabische
Einfhrung in die Medizin, Deutsche medizinische
Wochenschrift ierisinde (Stuttgart) 87/1962/1675-
1680.
Schipperges, Heinrich: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, Wiesbaden 1961, (Sudhoffs Archiv,
Beihefte, 1).
Schipperges, Heinrich: Zur Wirkungsgeschichte des
Arabismus in Spanien, Sudhoffs Archiv ierisinde
(Wiesbaden) 56/1972/225-254.
Schlesinger, Kathleen: The question of an Arabian
influence on musical theory, The Musical Standard
ierisinde (Londra) N.S. 25/1925/148-150, 160-162.
Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Maricourt,
sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum
Historicum ierisinde (Florenz) 4/1911/436-455, 633-
643; 5/1912/22-40.
Schnaase, Leopold: Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte
der Physik, Schriften der Naturforschenden
Gesellschaft in Danzig N.F. 7, Heft 3, 1890 ierisinde,
s. 140-164 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
Schneider-Carius, Karl: Wetterkunde, Wetterforschung,
Mnchen 1955.
Schramm, Matthias: al-Brn and the Theory of the
Solar Apogee: an example of originality in Arabic
Science bkz. Hartner, Willy.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Stellung in der
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ie-
risinde (Hamburg) 6/1965/Ayrbasm s. 2-22, arab. s.
85-65.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Weg zur Physik,
Wiesbaden 1963 (Boethius, Texte und Abhandlungen
zur Geschichte der exakten Wissenschaften, 1).
Schramm, Matthias: Zur Entwicklung der physiologi-
schen Optik in der arabischen Literatur, Sudhoffs
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde
(Wiesbaden) 43/1959/289-328.
Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au
Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem,
Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World in
Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28).
The Science of Music in Islam, Cilt 1-5, Frankfurt
am Main: Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften 1997-1999.
Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums,
Cilt 1-9, Leiden 1967-1984. Gesamtindices zu Bd.
I-IX, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1995. Cilt
10-12, Frankfurt 2000.
Silberberg, Bruno: Das Pflanzenbuch des Ab anfa
Amed ibn Dd ad-Dnawar. Ein Beitrag zur
Geschichte der Botanik bei den Arabern, Zeitschrift
fr Assyriologie und verwandte Gebiete ierisin-
de (Straburg) 24/1910/225-265; 25/1911/39-88
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ie-
risinde Cilt 18, s. 117-208).
Simon, Udo Gerhard: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und
Rhetorik: ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg
1993.
Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlung des
Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums, Mnchen 1999.
Stautz, Burkhard: Die frheste bekannte Formgebung
der Astrolabien, Ad radices. Festband zum fnfzig-
jhrigen Bestehen des Instituts fr Geschichte der
Naturwissenschaften der Johann Wolf gang Goethe-
Universitt Frankfurt am Main, ed. Anton von
Gotstedter, Stuttgart 1994 ierisinde s. 315-328.
Steiger, Amald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud, Genf 1942
(Romanica Helvetica Cilt 20) ierisinde, s. 624-723.
Steinschneider, Moritz: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts,
Viyana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956).
Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970.
Sudhoff, Karf: Constantin, der erste Vermittler musli-
mischer Wissenschaft ins Abendland und die beiden
Salernitaner Frhscholastiker Maurus und Urso, als
Exponenten dieser Vermittlung, Archeion ierisin-
de (Roma ve Paris) 14/1932/359-369 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 43, s. 185-
195).
Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de naturis infe-
riorum et superiorum Archiv fr die Geschichte
der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
Sudhoff, Karl: Konstantin der Afrikaner und die
Medizinschule von Salerno, Sudhoffs Archiv fr
Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
23/1930/293-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
Suter, Heinrich: Die Abhandlung ber die Ausmessung
191
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. el-
Haitham, bersetzt und mit Kommentar versehen,
Bibliotheca Mathematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri
andAstronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184).
Suter, Heinrich: Die Abhandlungen Thbit b. urras
und Ab Sahl al-Khs ber die Ausmessung der
Paraboloide, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen)
48-49/1916-17/186-227 (Tekrarbasm: Islamic
S. 68-109).
Suter, Heinrich: Beitrge zu den Beziehungen Kaiser
Friedrichs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des
Ostens und Westens, insbesondere zu dem arabi-
schen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn Ynis, H.
Suter, Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen und den Arabern, ed. J. Frank,
Erlangen 1922 ierisinde s. 1-8 (Tekrarbasm: Islamic
s. 307-314).
Suter, Heinrich: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde
Cilt 82, s. 1-288).
Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Ab Zakarj
el-ar, Bibliotheca Mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. Seri, 2/1901/12-40 (Tekrarbasm: Islamic
s. 322-360).
Suter, Heinrich: ber das Rechenbuch des Al ben
Amed el-Nasaw, Bibliotheca Mathematica ie-
risinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri 7/1906-7/113-119
Suter, Heinrich: ber die Geometrie der Shne des
Ms ben Schkir, Bibliotheca Mathematica ie-
risinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri, 3/1902/259-272
e-aber, Muammed b. Cerr: Tar ar-Rusul we-el-
Mulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 Cilt, Leiden
1879 vd. (Tekrarbasm: ayn yer 1964).
Talas, Asad: L ennseignement chez les Arabes. La
madrasa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
Tayeddn: Kitb a-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye, Tpkbasm-Edition Amed Y.
el-asan, Taiyyuddn ve el-Hendese el-Mknkiyye
el-Arabiyye, Halep 1976.
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve
Takiyddinin Mekanik saat konstrksyona dair en
parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Tihon, Anne: L astronomie byzantine (du Vau XV si-
cle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624.
Tihon, Anne: Les textes astronomiques arabes impor-
ts Byzance aux XIet XIIsicles, Occident et
Proche-Orient: Contacts scientifiques au temps des
Croisades. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve,
24 ve 25 Mart 1997, hsg. von Isabelle Draelants
ierisinde [Turnhout:] Brepols 2000, s. 313-324.
Tihon, Anne: Sur lidentit de lastronome Alim,
Archives internationales dhistoire des sciences
(Roma) 39/1989/3-2l.
Tihon, Anne: Les tables astronomiques persanes
Constantinople dans la premire moiti du XlV sicle,
Byzantion ierisinde (Brksel) 57/1987/471-487, ve 4
resim.
Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, Byzantion
ierisinde (Brksel) 60/1990/401-425.
Tihon, Anne: Un trait astronomique chypriote du
XIVsicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279-
308; 66/1979/49-81; 68/1981/65-127.
Tihon, Anne: Traits byzantins sur l astrolabe, Physis
ierisinde (Florenz) 32/1995/323-357.
Togan, Zeki Velidi: lhanllarla Bizans arasmdaki
kltr mnasebetlerine ait bir vesika (A document
concerning cultural relations between the Ilkhanide
and Byzantiens), Islam Tetkikleri Enstits Dergisi
ierisinde (stanbul) 3/1966/ Ek s. 1*-39*.
Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-366.
Tropfke, Johannes: Geschichte der Elementar-
Mathematik, Cilt 3. Proportionen, Gleichungen. 3.
bask Berlin ve Leipzig 1937.
Mathematik, Cilt 4. Ebene Geometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Mathematik, Cilt 5, I-II. Ebene Trigonometrie. Sphrik
und sphrische Trigonometrie. 2. bask Berlin ve
Leipzig 1923.
Ursprung, Otto: Um die Frage nach dem arabischen
bzw. maurischen Einflu auf die abendlndische Musik
des Mittelalters, Zeitschrift fr Musikwissenschaft
ierisinde (Leipzig) 16/1934/129-141,355-357.
de Vaugondy, Robert: Essai sur lhistoire de la gogra-
phie ou sur son origine, ses progrs et son tat actuel,
Paris 1755.
Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur in Orient
und Okzident, Zrich ve Mnchen 1984.
van de Vyver, Andr: Les tapes du dveloppement
philosophique du Haut Moyen-Age, Revue BeIge
de Philologie et dHistoire ierisinde (Brksel)
8/1929/425-452.
van de Vyver, Andr: Les premires traductions lati-
nes (X-XIs.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er
Congrs International de Gographie Historique.
Tome II. Mmoires, ierisinde Paris ve Brksel 1931,
s. 266-290 (Tekrarbasm: lslamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 90, s. 377-405).
Wahl, Samuel Friedrich Gnther: Abdallatif s eines
192
arabischen Arztes Denkwrdigkeiten Egyptens ... Aus
dem Arabischen bersetzt und erlutert, Halle 1790.
Weinberg, Josef: Die Algebra des Ab Kmil o
ben Aslam, Mnchen 1935 (Tekrarbasm: Islamic
s. 107-251).
Weissenborn, Hermann: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis
der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888.
Weissenborn, Hermann: Zur Geschichte der Einfhrung
der jetzigen Ziffern in Europa durch Gerbert, Berlin
1892.
Weisweiler, Max: Abdalqhir al-Curcns Werk ber
die Unnachahmlichkeit des Korans und seine syntak-
tisch-stilistischen Lehren, Oriens ierisinde (Leiden)
11/1958/77-121.
Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora
Erlangen 1910.
Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer,
Cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Auszge aus arabischen
Enzyklopdien und Anderes (Beitrge zur Geschichte
der Naturwissenschaften. V), Sitzungsberichte
der Physikalisch-medizinischen Soziett ierisin-
de (Erlangen) 37/1905/392-455 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1, s. 109-172).
Wiedemann, Eilhard: Fragen aus dem Gebiet der
Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II., dem
Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte ierisinde
(Leipzig ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2,
s. 789-791 ve Natural Sciences in Islam serisi ierisin-
de Cilt 34, s. 173-175).
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur ara-
bisch-islamischen Wissenschafts-geschichte, ed.
Dorothea Girke ve Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt
a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1984 (Seri B-1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster
Zeit ierisinde Erlangen 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt
2, s. 853-862).
Wiedemann, Eilhard: Optische Studien in Laienkreisen
im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch
der Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde Cilt 2, s. 710-717 ve Natural Sciences in
Wiedemann, Eilhard: Roger Bacon und seine Verdienste
um die Optik, muhtelif yazarlarn katklaryla
hazrlanan Roger Bacon Essays ierisinde, Oxford
1914, s. 185-203 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2, s. 770-788).
Wiedemann, Eilhard: ber das al Brnsche Gef zur
spezifischen Gewichtsbestim-mung, Verhandlungen
der Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre
1908 ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343
Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber die
Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Carolinisch-en Deutschen Akademie der
Naturforscher in Halle ierisinde 100/1915/1-272
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
ierisinde Cilt 3, s. 1211-1482 ve Natural Sciences in
Wiedemann, Eilhard: ber die Verbreitung der
Bestimmungen des spezifischen Gewichtes nach Brn,
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34
Wiedemann, Eilhard: ber bit ben Qurra, sein
Leben und Wirken, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen)
52-53/1920-211 189-219 (Tekrarbasm: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte serisi ierisinde
Cilt 2, s. 548-578).
Woepcke, Franz: Lalgbre dOmar Alkhayym,
Paris 1851 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 45, s. 1-206).
Woepcke, Franz: Passages relatifs des somma-
tions de sries de cubes extraits de deux manus-
crits arabes indits du British Museum de Londres,
Journal de mathmatiques pures et appliques ieri-
sinde (Paris), 2 srie, 10/1865/83-116 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomie serisi ieri-
sinde Cilt 44, s. 105-138.
Wolf, Rudolf: Geschichte der Astronomie. Mnchen
1877.
el-Yab, Amed b. s: Kitb el-Buldn, ed.
Michael Jan de Goeje, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography ierisinde Cilt 40), Franszca
evirisi Gaston Wiet Yab. Les pays balyla,
Kahire 1937 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 265).
193
A H I S A D L A R I
I. ahs Adlar
A- A
Abaa Han 157
Aballagh, Mohammed 54 n.
Abbs b. Firns 18
Abdula b. brhm bn Sebn 148, 149 n., 154
Abdulalm b. Sleymn e-t 60
Abdulamd b. Vsi bn Trk 13
Abdulhir b. Abdurramn el-Curcn 33, 52
Abdulhir b. Muammed en-Nuaym 73
Abdullh b. Abdulazz er-Bekr, Eb Ubeyd 32
Abdullh b. Abdlmelik b. Mervn, Emevi Halifesi 3
Abdullh b. Amed bn el-Bayr 176 n.
Abdullh bn Muaffa 8, 154
Abdullaf b. Ysuf b. Muammed el-Badd 50, 51
Abdulmumin b. Ysf el-Urmev, afiyyeddn 52
Abdulvid er-Rid, Muvahhidiler Hkmdar 148
Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn
aldn, Eb Zeyd 55, 63
Abdurramn b. mer b. Muammed e-f 20
Abdurramn el-zin 36
Abdlmelik b. Mervn, Emevi Halifesi 3
van den Abeele Baudouin 91 n., 149 n.
Abraham bar iyya alias Savasorda 140
Adalbertus, Brudzevolu 54
Adelard, Bathl 98, 99, 102, 138
Audeddevle, Bveyhi Prensi 91
Agricola, Georgius 75, 151, 178
Agrippa, Nettesheiml 167
Agun Asbackewitz (und zbekolu?) 130
el-Adeb el-sib el-ayravn, Eb Cafer 55
Amed b. Abdulvehhb en-Nuveyr 62
Amed b. Al el-alaend ihbeddn 73
Amed b. Al bn time 75
Amed b. Dvd b. Venend ed-Dnever, Eb anfe
19, 19n.
Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 54
Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab el-
Ktib el-Abbs 18, 68, 176 n.
Amed b. el-Hseyn el-fehn, Eb el-Ferec 24, 88,
88 n.
Amed b. el-Hseyn el-fehn, Eb el-Ferec 24, 88,
88 n.
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 9 n., 51, 171 n.,
172
Amed b. el-Musenn 156
Amed b. asan bn unfu, Eb el-Abbs 54
Amed b. brhm el-Ulds, Eb el-asan 21, 67
Amed b. brhm bn el-Cezzr 154
Amed b. drs el-arf, ihbeddn 148
Amed b. Muammed a-aber, Eb el-asan 22
Amed b. Muammed b. Amed el-Meydn 40, 40 n.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern 102, 105, 137,
139, 140, 144
Amed b. Muammed b. Ms er-Rz, Eb Bekir 100,
101
Amed b. Muammed b. Nar el-Ceyhn 23
Amed b. Muammed el-Maar 177 n.
Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 20, 28
Amed b. Muammed e-ayyib es-Seras, Eb el-
Abbs 68
Amed b. Muammed bn el-Benn el-Marrku 54,
55, 55 n.
Amed b. Muammed bn es-Ser b. e-al 35, 171
Amed b. Muammed bn Munim el-Abder 55
Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Amed b. mer bn Rusteh 16
Amed b. Sehl el-Bel, Eb Zeyd 22, 23
Amed b. Yay b. Cbir el-Belr, Eb el-Abbs
176 n.
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 62
Amed er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
Amed bn Mcid b. Muammed, ihbeddn 71, 71 n.,
72, 72 n., 80, 81
Ahron 4
Akpnar, Cemil 76 n.
Alaaddin (Keykubat) 153
Aladdn el-c bkz. Al b. Muammed el-c
Albertus Magnus 102, 104, 105, 114, 140
de Albuquerque, Alfonso 70, 71
Alexander, Aphrodisiasl 148
Alexander, Trallesli 91
Alfons V., Portekiz Kral 119
Alfons VI., Kastilyal 146
Alfons X., Kastilyal 44, 154
Alhacen veya Alhazen bkz. el-asan b. el-asan bn
el-Heysem
al-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
Al b. Abdurramn b. Amed bn Ynis e-adef,
Eb el-asan 133, 156
Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn
Eb el-asan 50, 51, 167
Al b. el-Abbs el-Mecs 22, 91, 91 n., 95 n., 151
Al b. el-Alem el-Badd, Eb el-sm 156
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 15 n.,
23, 33, 61
Al b. Enceb bn es-S 53
Al b. asan en-Nesev 20 n.
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 53, 54, 55
Al b. s el-Kel 32
Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn
D Z N
194
D Z N
Eb el-asan 52
Al b. Muammed el-aled, Eb el-asan 68
Al b. Muammed el-c, Aladdn 64, 65 75
Al b. Rvn 143
Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 27
n.
bkz. Al b. el-Alem el-Badd, Eb el-sm
Allard, Andr 98 n.
de Alliaco, Petrus 114
Alonso Alonso, Manuel 141
Alpagus, Andreas (Andrea Alpago) 50, 167
Alphonsus, Petrus 113
Amari, Michele 126, 126 n., 145, 145 n.
Ammr b. Al el-Mevl 22, 23
Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 14, 18, 18 n.
Amr b. Osmn Sbeveyh 10
Andronikos II. Palaiologos 158
Angeli, Jacopo (Jacobus Angelus) 101
Antua, Melchor M. 57 n.
dAnville, Jean-Baptiste Bourguignon 109, 110, 111, 133,
134
Apollonios, Pergli 13, 170, 171
el-Arab el-ab, M. 57 n.
Arn, Mool Hkmdar 49
Aristerch 165
Aristoteles 5, 5 n., 7, 14, 17, 19, 21 n., 29, 32, 82, 95, 97,
148, 158, 170, 171
Aristoteles Arabus 97, ayrca bkz. Yeni Aristoteles
Arnold, Thomas W. 57 n.
Arimed 13, 16, 27, 66, 170
Artelt, Walter 51 n.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn 65
Asn Palacios, Miguel 46 n.
Avencebrol (Ibn Gabirol) 165
Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
Averroes, Orta a Avrupasnda btn heretik hareket-
lerin sembol olarak 97
dAvezac de Castrac de Macaya, Marie Amand Pascal
115 n.
el-Avf bkz. Muammed b. Muammed b. Al
Avicenna bkz. el-Hseyn b. Abdullh bn Sn
B
Babinger, Franz 177 n.
Bbr
Bacon bkz. Roger Bacon
Baldi, Bernhardino 101
Balmer, Heinz 151 n.
Barhebrus, Eb el-Ferec bn el-br 153, 171 n., 172
de Barros, Joo 70 n.
Barthold, Wilhelm 131, 132
Basilios Batatzes 132
Basset, Henri 149 n.
el-Ban bkz. Muammed b. Cbir b. Sinn
Baudet, Pierre J. H. 117 n.
Bauerrei, Heinrich 31 n.
Baur, Ludwig 141, 142
Beauchamps, Joseph 111
Beazley, C[harles] Raymond 113 n.
Behrends, Frederick 137 n.
Beichert, Eugen 87 n., 89 n.
Bel, Alfred 63 n.
el-Belr bkz. Amed b. Yay b. Cbir
Belli, Sylvius 11
Benedetti, Giovanni Battista 21
Ben Ms (Ms b. kirin oullar: Muammed,
Amed ve el-asan) 13, 14, 170, 171
van den Berg, Simon 39 n.
Berggren, John L. 35 n.
Bernier, Franois 132
Bessarion, Kardinal 160
el-Brn bkz. Muammed b. Amed
el-Birc bkz. Nreddn el-Birc
Bittner, Maximilian 81 n.
Bjrkman, Walther 73 n.
Blaeu, Willem Janszoon 116, 117
Bloom, Jonathan M. 175 n., 177 n.
Boethius (Botius), Anicius Manlius Severinus 141
Bombaci, Alessio 38 n.
Bompaire, Jacques 177 n.
Boncompagni, Baldassarre 142 n.
Bonebakker, Seeger A. 19 n.
Bonfils, Immanuel 67
Borst, Arno 137 n.
Bouvat, Lucien 64 n.
Bowen, Emmanuel 129, 132, 133
Brahe, Tycho 43, 74, 117, 165, 166
von Braunmhl, Anton 35 n., 42, 165 n.
Bridges, John H. 36 n., 104 n.
von den Brincken, Anna-Dorothee 114 n.
Brockelmann, Carl 36 n., 40 n., 49 n., 52 n., 53 n., 54 n.,
57 n., 58 n., 62 n., 63 n., 73 n., 100 n., 148 n.
Brunschvig, Robert 168 n.
Brgmann, Otto 123, 124
Bubnov, Nikolaus 134 n.
Bumm, Anton 93 n.
Burke, Robert B. 36 n., 104 n.
Burnett, Charles 22 n., 91 n., 95 n., 98 n., 114 n., 138 n.,
140 n., 151 n., 152 n., 153 n.
Burzyeh 8
Busard, Hubertus L. L. 67 n.
Blow, Georg 142 n.
C
Cabanelas, Daro 149 n.
Cbir b. Efla 24, 35
195
A H I S A D L A R I
Cbir b. ayyn 10, 18
Cafer b. Muammed b. Cerr (es-Sicznin ada) 20
Cafer b. Muammed b. mer el-Bel, Eb Maer 4
Cahen, Claude 40
el-Ci bkz. Amr b. Bar
Campanus, Novaral 178
Cantino, Alberto 69
Cantor Moritz 14 n., 15 n., 21 n., 27 n., 41 n., 55 n.
da Carignano, Giovanni 12, 59, 117
Carra de Vaux, Bernard 41 n.
Cassini de Thury, Jacques 125
Cassini, Jean Dominique 108, 125
Celleddn b. Rededdn e-abb 158
Cemleddn (Kubilay Hana gelen eli) 45, 47
Cemleddn el-Vav bkz. Muammed b. brhm el-
Ktb
Cemd b. Mesud el-K yseddn 64, 65, 66, 67, 67
n.
Cengiz Han 61, 157, 172
el-Ceyhn bkz. Amed b. Muammed b. Nar
el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz
Chapoutot-Remadi, Mounira 62 n.
Chardin, Jean 132
Chaucer, Geoffrey 65
de Chazelles, Jean Matthieu 108, 109
Cingz bkz. Cengiz
Clagett, Marshall 98 n.
Clavius, Christoph 15
Cochrane, Louise 98 n.
Columbus bkz. Kolumbus
Columbus, Realdus (Realdo Colombo) 50
Constantinus Africanus 22, 91, 92, 93, 94, 95, 95 n., 96,
97, 99, 138, 144, 151
Coppola, Edward D. 50 n.
Corbin, Henry 149 n.
Corteso, Armando 70 n.
Creutz, Rudolf 91 n., 92 n., 93 n.
Creutz, Walter 93 n.
Crombie, Alistair C. 25 n.
el-Curcn bkz. Abdulhir b. Abdurramn
Crcis b. Cibrl b. But 8
Curtze, Maximilian 41 n.
D
Dalpoem, Pero 71
Dalton, O. M. 156 n.
Daniel, Morleyli 98, 143
Dante Alighieri 46, 102, 105
Daremberg, Charles 154 n.
Debarnot, Marie-Thrse 26 n.
Dee, John 107
Degener, Gesine 175 n.
Dekker, Elly 135 n.
Delambre, Jean-Baptiste Joseph 15
Delisle, Guillaume 12, 109 n., 126, 127, 127 n., 128, 132,
133
Demetrio 93
Demird, Amed Sad 66 n.
Denis, Portekiz Kral 100
Descartes, Ren 28, 29
Desmaisons, le Baron [Pjotr Ivanovich] 130 n.
Destombes, Marcel 135, 135 n.
Diaconus, Petrus 92
Dietrich, Freibergli (Theodoricus Teutonicus) 56, 159,
163, 165
Dinnah, Taha 57 n.
Dionysios Alexandrinus 123
Dioskurides 19
Djebbar, Ahmed 55 n.
Dold-Samplonius, Yvonne 28 n., 67 n.
Draelants, Isabelle 91 n., 149 n.
Drew, Alison 98 n.
Dufour, Auguste-Henri 126 n.
Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 86, 103 n., 104 n., 140
n.
E
Eb Abdullh el-Ceyyn bkz. Muammed bn Mu
Eb Abdullh el-drs bkz. Muammed b. Muammed
b. Abdullh
Eb Al bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
Eb Bekir er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
Eb Bekir er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-seyn
Eb el-Abbs el-rnehr 15
Eb el-Berekt bkz. Hibetallh b. Malk
Eb el-Berekt Hibetallh b. Malk 171
Eb el-Cd bkz. Muammed b. el-Leys
Eb el-Fal Allm 78, 111
Eb Fris Abdulazz, Merinid Sultan 63
Eb el-Ferec el-fehn bkz. Amed b. el-Hseyn
Eb el-Ferec bn el-br bkz. Barhebrus
Eb el-Fid bkz. sml b. Al b. Mamd
Eb el-z Bahdur n 130
Eb el-akem 3
Eb mid el-zzl bkz. Muammed b. Muammed
Eb anfe ed-Dnever bkz. Amed b. Dvd b.
Venend
Eb el-asan a-aber bkz. Amed b. Muammed
Eb el-asan el-aled bkz. Al b. Muammed
Eb el-asan el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Eb el-asan en-Nesev 20
Eb el-zz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
Eb Kmil uc b. Eslem 17, 17 n.
Eb el-sm el-Mecrt bkz. Mesleme b. Amed
Eb el-sim ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs
196
D Z N
Eb Manr el-Cevl bkz. Mevhb b. Amed
Eb Maer bkz. Cafer b. Muammed b. mer
Eb Nar bkz. Manr b. Al
Eb Nar el-Frb bkz. Muammed b. Muammed b.
arn
Eb Nar bn Ir bkz. Manr b. Al
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz
Eb Sehl el-Kh bkz. Veycn b. Rustem
Eb Ubeyd el-Czecn 41
Eb Ubeyd er-Bekr bkz. Abdullh b. Abdulazz
Eb el-Vef el-Bzecn bkz Muammed b. Muammed
Yay
Eb Zekeriyy el-ar bkz. Muammed b. Abdullh
b Ayy
Eb Zeyd el-Bel bkz. Amed b. Sehl
Eckebrecht, Philipp 123
Ehrig-Eggert, Carl 175 n.
Emanuel (Manuel) I., Portekiz Kral 70
Eratosthenes 11
Eugenios 146
Evans, Dafydd 98 n.
Evans, Gillain 98 n.
F
Fabre, Jean-Baptiste 127, 132
el-Fal b. tim en-Neyrz 16
Falallh b. mduddevle e-abb Rededdn 49, 58,
60, 62, 157, 158, 158 n.
Fareddn er-Rz bkz. Muammed b. mer b. el-
seyn
el-Frb bkz. Muammed b. Muammed b. arn
Farmer, Henry George 24 n., 52, 87, 87 n., 88, 88 n., 89
n., 141 n.
Fazlolu, . 76 n.
Ferec ben Slim 95
el-Fern bkz. Amed b. Muammed b. Kesr
Ferguson, Eugene S. 75 n.
de Fermat, Pierre 16, 29
Fernel, Jean 106
Ferrari, Ludovico 41
el-Fezr bkz. brhm b. abb
Fibonacci bkz. Leonardo, Pisal
Fischer, Theobald 48, 48 n., 117
Folkerts, Menso 67 n., 98 n.
von Foth, H. 131 n.
Fra Mauro 68, 119
Fradejas Rueda, J. M. 154 n.
Frank, Joseph 148 n.
Friedrich II. 99, 100, 148, 149, 149 n., 150, 152, 153, 154,
164, 177
Fuchs, Walther 118
Fulbert von Chartres 137
G
Gabrieli, Francesco 53 n., 149 n.
Galen 18, 32, 51, 56, 91, 93, 143, 144, 162, 167, 170
Galilei, Galileo 31, 108
Galippus (lib) 143
da Gama, Vasco 69, 70, 120
Gandz, Solomon 67 n.
Garbers, Karl 93 n.
Gastaldi, Giacomo 78, 107, 121, 122, 123, 126, 127
Gautier Dalch, Patrick 101
zn n 61, 157
el-azzl bkz. Muammed b. Muammed
el-azz bkz. Muammed b. Muammed
Gerald, Aurillacl 134
Gerardus Toletanus 143
Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 101, 102, 134,
135, 136, 137
Gerhard, Cremonal 22, 34, 50, 54, 95, 96, 98, 100, 103,
139, 142, 143, 144
Gerlach, Stephan 74
Gerland, Ernst 36 n.
yseddn el-K bkz. Cemd b. Mesd
Gibson, Margaret 98 n.
Gilbert, Allan H. 63 n.
Gilson, tienne 1 n., 142 n.
Giuntini, Francesco 11
Glessgen, Martin-Dietrich 154 n.
Gnudi, Martha Teach 75 n.
de Goeje, Michael Jan 18, 18 n., 163
von Goethe, Johann Wolfgang 167
Gonzlez Palencia, Angel 139 n.
Gsis (Sryani evirmen) 4
von Gotstedter, Anton 156 n.
Grabmann, Martin 148 n.
Graefe, Alfred 18 n., 32 n., 58 n.
Graves, John = Johannes Gravius 64, 64 n., 110
Gravius, Johannes bkz. Graves
Grosseteste bkz. Robert Grosseteste
Grotzfeld, Heinz 40 n.
Grousset, Ren 64 n.
Grundmann, Herbert 163, 163 n., 164 n.
von Grunebaum, Gustave E. 57 n., 168 n., 169 n.
Guido, Arezzolu 89
Guillaume I., Norman, Sicilya Kral 37
Gundissalinus, Dominicus 99, 141, 142
Gunther, Robert T. 156 n.
Gutenberg, Johannes 165
H
abe el-sib 17, 156, 157
el-accc b. Ysuf 3
Hac Halife 129
197
A H I S A D L A R I
Hadley, George 14
Haefeli-Till, Dominique 93 n.
Hague, Eleanor 86 n.
Hakluyt, Richard 107
alef b. Abbs ez-Zehrv, Eb el-sim 22, 96, 144
lid b. Yezd, Emevi Prensi 4
el-all b. Amed el-Ferhd 9
all b. Aybek e-afed alaaddn 55, 55 n.
el-all el-Mneccim 123
Halley, Edmund 29
amdullh el-Mstevf 60
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 20, 22
von Hammer-Purgstall, Joseph 63, 86 n.
amza b. el-asan el-fehn 61
n (n veya Cn) b. n el-Kmk 38
el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Hartner, Willy 25 n., 169, 169 n.
Hrn er-Red 24
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 42, 42 n.,
43, 45 n., 116
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin.
Alhacen veya Alhazen 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 36, 41,
53, 56, 66, 164, 165, 171, 171 n.
el-asan b. Muammed el-Vezzn bkz. Leo Africanus
el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 36 n.,
75 n.
el-asan, Cafer 73 n.
Haskins, Charles H. 103 n., 114 n., 138 n., 139 n., 140 n.,
143 n., 146, 146 n., 151 n.
aebe, as Abdulmelik 52n.
tim bkz. Hem (Kral)
Hauser, Fritz 55 n.
el-ayym bkz. mer el-ayym
zim el-Qarann 19 n.
el-zin bkz. Abdurramn el-zin
Heinrichs, Wolfhart 19 n., 52, 52 n.
Heischkel, Edith 51
Hellmann, Doris 166 n.
Hellmann, Gustav 56
Hennig, Richard 61, 119, 119 n.
Hermann, Carinthial (Hermannus Dalmata) 96, 100,
139, 140, 140 n., 144
Hermannus Contractus (Hermann, Reichenaulu) 89,
102, 136, 137
Herodot 174
Heron 13
Hesronita, Johannes 101
Heum I. (tim), Ermenistan Kral 153
el-fn, M. Amed 52 n.
el-fn, Muammed amd 66 n.
Hibetallh b. el-seyn el-fehn 171
Hibetallh b. Malk, Eb el-Berekt 171
Hibetallh b. id bn et-Tilmiz 171
Hill, Donald Routledge 36 n., 37 n.
Hipokrat 91, 144, 167
Hipparchos 15, 20
Hirschberg, Julius 18, 22, 32, 32 n., 58, 92, 92 n., 93, 93
n.
Hispalensis = Hispaniensis, Johannes 32, 139, 141
Hispanus, Petrus 100
Him b. Abdulmelik, Emevi Halifesi 4, 5
Hogendijk, Jan P. 27 n., 67 n.
Holt, Peter Malcolm 53 n.
Homann, Johann Baptist 128, 129, 130
Hoover, Herbert C. 75 n.
Hoover, Lou H. 75 n.
Horner, William G. 20
Horst, Eberhard 151 n.
Horten, Max 32 n., 81 n., 82, 82 n.
Hulgu (Cengiz Hann Torunu) 42, 157, 172
von Humboldt, Alexander 44, 174
uneyn b. s 92, 93, 96, 141
Hunger, Herbert 67 n.
r, brhm 71 n.
usrev I. Enirvn 8
el-seyn b. Abdullh bn Sn, Eb Al, Latin.
Avicenna 29, 31, 32, 50, 52, 56, 82, 88, 88 n., 89, 95, 96,
97, 99, 141, 144, 153, 162, 167, 171
el-seyn b. Al ez-Zevzen 40, 40 n.
I
Ibel, Thomas 36 n.
Innozenz IV. bkz. Papa
Irigoin, Jean 177 n.
Isidorus, Pseudo- 101
bn Abdulmunim 55 n.
bn el-Alem bkz. Al b. el-Alem
bn Asl 3
bn Bcce bkz. Muammed b. Yay
bn Baa bkz. Muammed b. Abdullh
bn But bkz. Crcis b. Cibrl
bn Clcl bkz. Sleymn b. assn
bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed
bn el-Bzyr bkz. Muammed b. Abdullh b. mer
bn el-Benn el-Marrku bkz. Amed b. Muammed
bn el-Cezzr bkz. Amed b. brhm
bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm
bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed
bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay
bn Firns bkz. Abbs b. Firns
bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed b.
Muammed
bn el-ab bkz. Muammed b. Abdullh b. Sad
bn time bkz. Amed b. Al
bn aval bkz. Muammed b. Al
198
D Z N
bn el-Heysem bkz. el-asan b. el-asan
bn urradbih bkz. Ubeydullh b. Abdullh bn
urradbih
bn el-br bkz. Barhebrus
bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm
bn unfuz bkz. Amed b. asan
bn urra bkz. Sbit b. urra
bn Mcid bkz. Amed bn Mcid b. Muammed
bn Meymn bkz. Maimonides
bn Muz bkz. Muammed b. Muz
bn el-Muaffa bkz. Abdullh bn el-Muaffa
bn Munim bkz. Amed b. Muammed
bn el-Mutazz (Abdallh) 19 n.
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s
bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm
bn er-Ram bkz. Muammed b. brhm
bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
bn Rsteh bkz. Amed b. mer
bn Rd bkz. Muammed b. Amed
bn Sebn bkz. Abdulha b. brhm
bn es-S bkz. Al b. Enceb
bn e-al bkz. Amed b. Muammed bn es-Ser
bn es-Ser bkz. Amed b. Muammed bn es-Ser
bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir
bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
bn e-ir bkz. Al b. brhm b. Muammed
bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik
bn Trk bkz. Abdulamd b. Vsi
bn Ynis bkz. Al b. Abdurramn b. Amed
bn Ynis bkz. Kemleddn
brhm (veya Muammed) b. abb el-Fezr 9
brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker, Eb
s 23
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 15, 20, 27
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne,
Eb sq 15, 34, 65, 103, 140, 166
drs II., Malaga Emiri 37
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
hsanolu, Ekmeleddin 76 n.
s b. uneyn 23
s b. brhm el-Mevl 24, 88
s b. mrn 93 n.
s el-Mevl bkz. s b. brhm
skender (Byk) 5
sml b. Al b. Mamd, Eb el-Fid el-Melik el-
Meyyed mdddn 45, 107, 108, 110, 112, 121
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir
Beduzzamn 36, 37, 75
el-ar bkz. brhm b. Muammed
zgi, Cevad 76 n.
zzeddn bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b.
Muammed
J
Jacquart, Danielle 22 n., 95 n.
Jahn, Karl 58 n., 62 n., 158
Jammers, Ewald 89 n.
Jaubert, Pierre Amde 177 n.
Jetter, Dieter 52 n.
Johannes Grammatikos 23
Jones, Alexander 156 n.
Joseph Sapiens (veya Hispanus( 134)
Jcher, Christian Gottlieb 128
Jud, Jakob 139 n.
Juschkewitsch, Adolf P. 16 n., 17., 22 n., 26., 27 n., 28 n.,
35 n., 42 n., 66 n., 67, 67 n., 68 n., 152 n., 165 n.
K
zde Rm 64
el-alaend bkz. Amed b. Al
Kant, Immanuel 14
Kantorowicz, Ernst 150 n.
el-arf bkz. Amed b. drs
Karatay, Fehmi Edhem 40 n.
el-K bkz. Cemd b. Mesud
el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b. Mamd
Kemleddn el-Fris bkz. Muammed b. el-asan
Kemleddn bn Ynis 147, 153
Kennedy, Edward S. 17 n., 53 n., 64 n., 65 n., 66 n., 136
n., 155, 155 n.
Kepler, Johannes 17, 34, 122, 123, 166
Khanikoff, Nicolas 36 n.
Kiesewetter, Raphael Georg 86
el-Kind bkz. Yab b. s b. e-abb
Kippenberg, Anton 167 n.
Kirkpatrick, William 132
Kohl, Karl 25 n.
Kolumbus, Christoph 80, 151, 173
Konrad, II. Friedrichin Olu 149
Konstantin, Ermenistan Kral I. Heumun Olu 153
Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 17, 25, 34, 41, 53, 54,
155, 159, 165, 166
Kosegarten, Johann Gottfried Ludwig 86
Khler, Gustav 64 n.
Kratschkowsky, Ignaz J. 62 n.
Krause, Max 33 n.
von Kremer, Alfred 175, 176 n., 177 n.
Kren, Claudia 136 n., 142 n.
Krumbacher, Karl 154 n., 159
Kubilay Han 45, 47
Kunitzsch, Paul 135 n., 136, 136 n., 137 n., 138 n., 140 n.,
143, 143 n., 144, 144 n., 156, 157 n.
el-c bkz. Al b. Muammed
Kyr b. Lebbn el-Cl, Eb el-asan 20, 45 n., 156
ubeddn e-rz bkz. Mamd b. Mesd
uteybe b. Mslim 4
Kyeser, Konrad 151
199
A H I S A D L A R I
L
de La Hire, Philippe 41
Lambert, Johann Heinrich 67
von Langeren, Michael Florentius 117
van Lansberge, Philip 117
Lasswitz, Kurd 21 n.
Latini, Brunetto 46, 68, 114, 119
Lator, Esteban 149 n.
Lattin, Harriet Pratt 136 n.
Leclerc, Lucien 50, 51 n.
Leffingwell, Marion 86 n.
Lehmann, Hermann 94
Lejeune, Albert 146 n.
Lelewel, Joachim 43, 107 n., 112, 112 n., 113
Lemay, R. 144 n., 151 n.
Leo Africanus, Arap. el-asan b. Muammed el-Vezzn
77, 77 n., 101, 166
Leo X. bkz. Papa Leo
Leonardo da Vinci bkz. Vinci
Leonardo, Pisal, Fibonacci 17, 20, 151, 152, 153, 154
Levey, Martin 141 n.
Levi ben Gerson 163, 165
Lvi-Provenal, Evariste 100 n.
Lewicki, Tadeusz 114 n.
Lewis, Bernard 53 n.
Lindgren, Uta 135 n.
van Linschoten, Jan Huygen 78
Lippert, Julius 32 n.
Lorch, Richard 98 n., 140 n.
Lchter, Norbert 175 n.
Luckey, Paul 16, 20, 27 n., 66, 67 n.
Ludwig XIV. 108, 125
Lullus, Raymundus 86
Lupitus 136
Luf, Abdulalm 66 n.
M
Machiavelli, Niccol 63
Maese Mohamed (el-muallim Muammed) 100
Maginus, Giovanni Antonio 117
el-Mhn bkz. Muammed b. s
Mabb b. usann el-Menbic 61
Maf, Hseyn Al 52 n.
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 41, 48, 54, 115
Mamd b. mer b. Muammed ez-Zemaer, Eb
el-sm 40 n.
Maimonides (bn Meymn) 27, 86, 171
el-Madis bkz. Muammed b. Amed b. Ab Bekir
Mandonnet, Pierre Flix 165
Manik, Liberty 52 n.
Manitius, Max 136 n., 137 n.
el-Manr, Abbasi Halifesi 9
Manr b. Al ibn Ir, Eb Nar 22, 24, 42, 171
Marchioni, G[uido] 65
Marcus, Toledolu 96
Marinos 11, 43, 68, 115
el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Marre, Aristide 55 n.
Mserceveyh 4
Massignon, Louis 149 n.
Maurolico, Francesco 11
Mayr, Otto 37 n.
Mazal, Otto 114 n.
McVaugh, Michael Rogers 137 n.
Mehren, August Ferdinand 149 n.
el-Melik el-Efal, Eyyubi Hkmdar 171
el-Melik el-Eref Ms b. Muammed 149
el-Melik el-Kmil Nreddn Muammed, Eyyubi
Sultan 147, 148, 149, 153
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl
Sultan 51
el-Melik en-Nr Saladdn (Saladin) Ysuf b. Eyyb,
Eyyubi Hkmdar 40, 171
el-Memn, Abbasi Halifesi 8, 10, 11, 12, 13, 38, 68, 102,
105, 113, 115, 136
el-Memn Corafyaclar 12, 38, 43, 45, 59, 68, 104, 105,
106, 107, 114, 115, 119, 120, 129, 135
Menelaos 13
Mercator, Gerard 77, 107, 117, 122, 123, 131
Mercier, Andr 87 n.
Mercier, Raymond 98 n., 114 n., 138, 138 n., 149,153,156
n., 161
Mervn I., Emevi Halifesi 4
Mesleme b. Amed el-Mecrt, Eb el-sm 102, 138,
140
Mesd b. Mamd b. Sebktigin 25
el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al
Mevhb b. Amed el-Cevl, Eb Manr 40
el-Meydn bkz. Amed b. Muammed b. Amed
Meyerhof, Max 40 n., 50, 50 n., 57, 171 n.
Mez, Adam 24, 24 n.
Micheau, Franoise 22 n.
Michel, Bernard 73 n.
Mills Vallicrosa, Jos M. 59, 136, 136 n.
Miller, Donald G. 86 n.
Miller, Konrad 39, 39 n., 114 n.
Minnaert, Marcel Gilles Jozef J. 67 n.
Mnuv, Mcteb 58 n.
Mogenet, Joseph 155, 155 n., 156 n., 159
Moll adr bkz. Muammed b. brhm rz
Montesquieu, Charles de Secondat 63
Mordtmann, Johannes Heinrich 74 n.
el-Muallim el-Evvel (Aristoteles) 170
Muviye I., Emevi Halifesi 3
200
D Z N
Muckle, Josef T. 142 n.
el-Mufaal b. mer el-Ebher 147
Muammed b. Abdullh b Ayy el-ar, Eb
Zekeriyy 55, 152
Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr 154 n.
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn
57
Muammed b. Abdullh el-ar bkz. Muammed b.
Abdullh b Ayy
Muammed b. Abdullh bn Baa 61
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 34, 35
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm el-
Varr el-Badd, Eb el-Ferec 3, 23, 23 n., 175 n.,
176, 176 n.
Muammed b. Amed b. Eb Bekir el-Benn el-Madis
(el-Muaddes) 23
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 1, 4,
15, 25, 26, 27, 28, 31, 33, 36, 40 n., 43, 61, 62, 66, 78, 80,
101, 110, 173, 173 n.
Muammed b. Amed el-ara 25
Muammed b. Amed bn Rd el- urub Eb el-
Veld, Latin. Averroes 34, 86, 97, 99, 104, 165, 167,
171
Muammed b. Al e-er 57
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm
23
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh
102, 133, 140
Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 18,
18 n., 52
Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb el-
asan 56, 159
Muammed b. el-asan el-Karac 20
Muammed b. el-seyn el-zin, Eb Cafer 20, 24,
65, 178
Muammed b. brhm el-Ktb el-Vav, Cemleddn
62
Muammed b. brhm bn er-Ram el-Evs el-Murs,
Eb Abdullh 59, 116
Muammed b. brhm rz adreddn, Moll adr
82
Muammed b. s el-Mhn 15, 16
Muammed b. el-Leys, Eb el-Cd 28
Muammed b. Marf er-Rad Taiyyeddn 74, 75,
76 n.
Muammed b. Muammed b. Abdullh e-erf el-
drs, Eb Abdullh 37, 38, 39, 40 n., 46, 68, 77, 100,
101, 108, 110, 112, 113, 114, 115, 117, 122, 124, 126,
131, 146, 166, 173 n., 177 n.
Muammed b. Muammed b. Al el-Avf 73
Muammed b. Muammed b. arn el-Frb, Eb
Nar 29, 52, 89, 139,141, 153, 171
Muammed b. Muammed el-zzl, Eb mid 139,
141, 171
Muammed b. Muammed el-azz, Necmeddn 73 n.
Muammed b. Muammed e-s, Nareddn Eb
Cafer 15, 35 n., 41, 42, 44, 45, 53, 54, 68, 110, 111, 112,
115, 124, 133, 157, 160, 165
Muammed b. Muammed Yay el-Bzecn, Eb el-
Vef 21, 22, 66
Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Muammed b. Ms el-rizm 13, 17, 102, 136, 138,
139, 140, 144, 156
Muammed b. mer b. el-seyn Fareddn er-Rz,
Eb Abdullh 52, 82
Muammed b. mer en-Nesef 40, 40 n.
Muammed b. Yay bn Bcce 34
Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin.
Rhazes veya Albuchasir 17, 18, 29, 95, 167
Muammed bn Muz el-Ceyyn, Eb Abdullh 31
Muammed, Peygamber 3, 6, 148
Muyiddn el-Marib bkz. Yay b. Muammed b. Eb
e-kr
Murat III., Osmanl Sultan 74
Mur b. Al b. Mur e-arss 40
Ms bn Meymn bkz. Maimonides
el-Musta, Abbasi Halifesi 171
Muaf b. Al el-usann el-Muvait 76
Muaf b. Al er-Rm 110 n.
el-Mustanr, Abbasi Halifesi 164
el-Mutam (Motaim), Abbasi Halifesi 176
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-s,
erefeddn 34, 35
Meyyededdn el-Ur 41
Mller, Marcus Joseph 57, 57 n., 58 n.
Mller, Martin 98 n.
el-Mstevf bkz. amdullh el-Mstevf
el-Mtemen b. Ysuf b. Amed b. Sleymn el-Hd
27, 27 n.
N
en-Nabls, Ndir 66 n.
Nallino, Carlo Alfonso 11, 86, 165 166 n.
Nareddn Mamd b. Muammed b. ararslan 37
Nareddn e-s bkz. Muammed b. Muammed
Necho, Pharao 174
Needham, Joseph 45
en-Nesef bkz. Muammed b. mer
Neubauer, Eckhard 24 n., 52., 87, 88 n.,89, 89 n., 90 n.,
175 n.
Neugebauer, Otto 154, 155, 156 n., 159
Newton, Isaac 25
North, John 98 n.
Notker Labeo 89
en-Nuaym bkz. Abdulhir b. Muammed
Nreddn el-Birc 35
en-Nuveyr bkz. Amed b. Abdulvehhb
201
A H I S A D L A R I
O
Oesch, Hans 89 n.
Olcaytu 61, 157
Olearius, Adam 123, 123 n., 124, 124 n., 127, 128, 129
OMalley, Charles D. 50 n.
Oman, Giovanni 101 n.
Oribasius, Bizansl 91
de Ortega, Juan 55
Ortelius, Abraham 50, 107, 121, 122, 123, 131
Osorius, Hieronimus (Jeronimo Ososrio) 80, 80 n.
klid 13, 18, 27, 29, 42, 74, 138, 144, 153
mer b. Abdulazz, Emevi Halifesi 4
mer el-ayym 21 n., 28, 28 n., 29, 35
el-mer bkz. Amed b. Yay
zkan, Zahide 22 n.
P
Papa Innozens III. 71
Papa Innozens IV. 97
Papa Leo X. 77
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl
Papa Urban IV. 97
Paracelsus 166
Pascal, tienne 13
Paulus, Eginal 91
Pellat, Charles 18 n.
Peregrinus, Petrus 150
Peres, Gil 100
Perkuhn, Eva Ruth 87, 87 n.
Peschel, Oscar 107 n.
Peter, Byk 132
Petersen, Julius 167 n.
Ptis de la Croix, Franois 132
Peurbach, Georg 34, 54, 160
Philipp IV., spanya Kral 117
Picard, Christophe 68 n., 174 n.
Pietzsch, Gerhard 89 n.
Pingree, David 155
Piri Reis 76, 126
Pizzamiglio, Pierluigi 143 n.
Planudes, Maximos 12, 38, 101, 119
Plato, Tivolili 102, 140, 141
Platon 7, 82, 93 n., 158
Polo, Marco 47, 118, 119
Poseidonios 106
Postel, Guillaume 107, 121
Poulle, Emmanuel 65 n., 98 n.
Price, Derek J. de Solla 65 n.
Proklos 74
Ptoleme 4, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 20, 25, 29, 34, 38, 41, 43,
47, 53, 54, 59, 68, 74, 78, 101, 105, 106, 112, 115, 117,
119, 120, 121, 123, 140, 144, 146, 155, 156, 160, 171
Purkynje, Johannes Evangelista 56
Pythagoras 16
Q
Quatremre, tienne 60 n.
R
Ramelli, Agostino 75, 151, 178
Ramusio, Gian Battista 77, 77 n., 101, 107, 170, 121
Rashed, Roshdi 35 n.
Raymond = Raymundo, Marsilyal 103, 140
Raymundus, Toledolu 100
er-Rz bkz. Amed b. Muammed b. Ms
er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
er-Receb, Him Muammed 52 n.
Reckendorf, Hermann 24 n.
Regiomontanus, Johannes 16, 26, 34, 35, 42, 106, 160,
163, 165
Reinaud, Joseph-Toussaint 2, 50 n., 163, 174
Reinel, Jorge 80
Reland, Adrian 128, 129
Remesow (Remezov), Semjon = Semyon Ulyanovich
131
Renan, Ernest 85, 86
Renaud, Henri-Paul-Joseph 54 n., 57 n.
Rennell, James 110, 111, 112, 112 n., 129, 132, 133
Rededdn e-abb bkz. Falallh b. mduddevle
Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy
Ribera y Tarrag, Julian 86, 87, 88
Riccioli, Giambattista 108, 108 n.
Ristoro dArezzo 102, 103
Ritter, Hellmut 33
Robert Grosseteste 102, 138
Robert, Chesterli (Robertus Castrensis, Retinensis vs.)
96, 98, 102, 139, 140
Robertus de Losinga 98
Rodrigues, Francisco 70, 70 n.
Roger Bacon 36, 103, 104, 104 n., 105, 110 n., 138, 140,
163, 164, 165
Roger I., Norman, Sicilya Kral 146
Roger II., Norman, Sicilya Kral 37, 55 n., 145, 146
Roger, Herefordlu 98
van Roomen, Adriaan 66
Rose, Valentin 98 n., 139, 143 n.
Rosenfeld, Boris A. 27 n., 66 n., 165 n.
Rosenthal, Franz 5, 55 n., 62 n., 63 n., 161
Rosiska, Grayna 54 n.
Ruffini, Paolo 20
Rufus, Efesli 93, 93 n.
Ruge, Sophus 107 n.
Ruska, Julius 3, 3 n.
202
D Z N
S S
Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 15, 15
n., 16, 16 n., 21 n., 27
Sabra, Abdelhamid I. 31
Saccheri, Girolamo 29
Sachau, Eduard 31 n., 33 n., 173 n.
adaa b. brhm el-Mr e-ail 58
Saemisch, Theodor 18 n., 32 n., 58 n.
e-afed bkz. all b. Aybek
alaaddn (Saladin) bkz. el-Melik en-Nr
ln [lin, Ann] 153 n.
Saliba, George 41 n., 65 n.
a Sancto Vincento, Gregorius 42
Sandivogius, Czechelli 54
Sandler, Christian 108 n., 109 n.
Sanson dAbbville, Nicolas 124, 125, 127
de Santarem, Vicomte 70 n.
Sanuto, Marino 114, 117, 119
Sarton, George 2, 63 n., 99 n., 139 n., 140, 140 n., 141 n.,
142 n., 143, 146, 154 n., 159, 159 n., 165 n., 170
Sauvaire, Henri 55 n.
Sayl, Aydn 16 n., 21 n., 31 n., 148 n.
Szur el-Antk bkz. Theodorus, Antakyal
Schacht, Joseph 50
Schack, Dietlind 145 n.
Schefer, Charles 77, 77 n.
Schickard, Wilhelm 107, 116
Schipperges, Heinrich 2 n., 22 n., 31, 89 n., 90, 90 n., 91,
94, 95, 95 n., 96, 96 n., 97, 97 n., 98 n., 99, 99 n., 138 n.,
139 n., 140 n., 141 n., 147, 147 n., 151 n., 162, 162 n.,
163, 163 n., 164, 165, 167 n., 171 n.
Schlesinger, Kathleen 87
Schlund, Erhard 150 n., 151 n.
Schnaase, Leopold 30
Schneider-Carius, K. 14 n.
van Schooten, Frans 29
Schopen, Armin 24 n., 170 n.
Schoy, Carl 17 n., 26 n., 28 n., 42 n., 44 n., 163
Schnstrm, Peter 130
Schramm, Matthias 15 n., 25 n., 29, 31, 31 n., 35., 56
Schweigger, Solomon 74
Scotus, Michael 35, 99, 100, 142
Sailles, Gabriel 1 n.
Sdillot, Jean-Jacques 2, 163
Sdillot, Louis-Amlie 2, 163
es-Se, Muaf 32 n.
es-Sekkk bkz. Ysuf b. Eb Bekir
Seleukos 165
es-Seras bkz. Amed b. Muammed e-ayyib
Sergios 156
Servet, Miguel 50, 167
Seth, Symeon 154
eyfeddn el-Urmev bkz. Abdulmumin b. Ysf
Sezgin, Fuat 3 n. ff.
Shatzmiller, Maya 149 n.
Sbeveyh bkz. Amr b. Osmn 10
Sd Al Reis 81
Siggel, Alfred 27 n.
Silberberg, Bruno 19 n.
Silvestre de Sacy, Antoine-Isaac 63
Simon, Udo Gerald 33 n.
Sind b. Al 11, 13
Sionita, Gabriel 101
Sirdumab (Kaptan) 118
de Slane, William MacGuckin 33 n.
Slot, B. J. 78 n.
Smart, Tim 157 n.
Smyth, William H. 126
Snellius, Willebrord 106, 107
Sokrates 7
Sprenger, Alois 23
Stautz, Burkhard 156 n.
Steiger, Arnald 139 n.
Steinschneider, Moritz 139 n., 146, 146 n.
Stephanus, Antakyal 22, 91, 91 n., 92, 151, 152,
Stevin, Simon 67
Strabo 123
Strahlenberg, Philipp Johann 130
Strohm, Hans 5 n.
Sudhoff, Karl 91, 92, 95 n., 99 n., 143 n.
e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed
Sung Lien 45
Suter, Heinrich 13 n., 20, 21 n., 27 n., 55 n., 147 n., 152
n., 153 n., 154 n., 163
Suvs, M. 55 n.
es-Shreverd bkz. Yay b. abe
Sleymn b. assn bn Clcl 23
Sleymn el-Mehr 72, 73, 79, 80, 81
Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76
hfir, Sasani Prensesi 4
pr I. 8
ef, Muammed 158 n.
e-er bkz. Muammed b. Al
erefeddn Al Yezd 112
erefeddn e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b.
el-Muaffer
e-erf el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
een, Ramazan 76 n.
ihbeddn el-arf bkz. Amed b. drs
ihbeddn es-Shreverd bkz. Yay b. abe
T
e-aber bkz. Muammed b. Cerr
Taccola, Mariano 151
Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad
Talas, Asad (Esad alas) 163 n.
203
A H I S A D L A R I
Talbi, Mohamed 63 n.
Talbot, Charles H. 151 n.
Tanc, Muhammed (Muammed e-anc) 31 n.
Tannery, Paul 41 n.
Taqizadeh, S. H. 66 n.
el Tatawi, Mohyi el Din (Muyiddn e-aw) 50, 50 n.
Tavernier, Jean-Baptiste Baron dAubonne 128, 129,
132
Teixeira da Mota, Avelino 70 n.
Tekeli, Sevim 75 n.
Tengnagel, Sebastian 108
Terziolu, Arslan 51 n., 52 n.
Theodorus, Antakyal [Szur el-Antk] 151, 152, 153,
154
Theophrast 14
Thvenot, Melchisdec 132, 133
Tihon, Anne 91 n., 149 n., 155, 155 n., 156 n., 157 n.,
159 n.
Timur Leng 64, 78, 112
Togan, Zeki Velidi 158, 158 n., 159
Tomaschek, Wilhelm 81 n.
Toomer, Gerald J. 34 n., 166 n.
Transue, William R. 17 n.
Tropfke, Johannes 17 n., 26 n., 28 n., 29, 29 n., 35, 35 n.,
41 n., 66
e-t bkz. Abdulalm b. Sleymn
e-s bkz. Muammed b. Muammed
Tycho Brahe bkz. Brahe
U U
Ubeydullh b. Abdullh bn urradbih 18
el-Ulds bkz. Amed b. brhm
Ulu Bey Muammed aray b. hru 64, 110, 111,
112
el-Urmev bkz. Abdulmumin b. Ysf
Ursprung, Otto 87, 87 n., 89 n.
Usener, Hermann 154, 159
Uzielli, Gustavo 48
meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 65
V
de Vaugondy, Robert 133
Venerabilis, Petrus 100
Veranzio, Fausto 151
Vernet, Juan 27 n., 54 n., 55 n., 135 n., 141 n.
Vesconte, Petrus 114, 117, 119
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 21, 21 n., 27, 28
Videan, Ivy E. 51 n.
Videan, John A. 51 n.
Vite, Franois 28, 42, 67
da Vinci, Leonardo 40, 56, 75, 151, 178
Vogel, Kurt 67 n., 152
van de Vyver, Andr 134 n., 137, 137 n.
W
Wahl, Hans 167 n.
Wahl, Samuel Friedrich Gnter 51 n.
Walcher, Malvernli 98, 137
Wallis, John 16
Wang Shu-ho 58
Wantzel, Pierre Laurent 28
Wawrik, Franz 114 n.
Weinberg, Josef 17 n.
Weissenborn, H. 134 n., 135
Weisweiler, Max 33
Wenrich, Johann G. 85
Werner, Otto 56
Wiedemann, Eilhard 2, 15 n., 29, 31 n., 36, 36 n., 55 n.,
56, 145, 145 n., 148 n., 163, 164 n.
Wiet, Gaston 176 n.
Wilhelm, Conchesli 100
Willemsen, Carl Arnold 154 n.
Wiora, Walter 89 n.
Woepcke, Franz 2, 21 n., 28, 28 n., 66, 163
Wolf, Rudolf 107 n., 166 n.
Wright, John Kirtland 104 n.
Wrschmidt, Joseph 135, 135 n.
Wstenfeld, Ferdinand 50, 73 n., 85
Y
Yay b. abe es-Shreverd, ihbeddn 39, 82
Yay b. lid el-Bermek 9, 23
Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib
Muyiddn 44
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 14,
15, 68, 139
Yab b. ri 9
el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer
Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 49, 50
Yaltkaya, erefettin 149 n.
Yeni Aristoteles 97, 99
Yezdecird III. 8
Ysuf b. Eb Bekir es-Sakkk 52
Ysuf, Zekeriyy 88 n.
Z
Zand, Kamal Hafuth 51 n.
ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs 145 n., 147, 147 n.
Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 145 n.,
147, 147 n.
ez-Zerl bkz. brhm b. Yay
ez-Zevzen bkz. el-seyn b. Al
Zosimos 3
204
D Z N
II. Kavramlar ve Yer Adlar
A - A
Abaks 137
Accon (Akk) 150
Ak denizde pozisyon belirleme 79
Ann eit paraya blnmesi, el-Brn 26
Aud Hastanesi (Badat) 51, 171
Aequans 25, 41, 54
Afrika (deskriptif corafya) 77
Afrika (fiziksel ve iklimsel zellikler, Leo Africanusa
gre) 77
Afrika (gen ekli/formu) 43, 46, 47, 68, 69, 70, 71, 101,
118, 120, 121, 133, 174
Afrikann bat kys 76, 123
Afrikann gneyden dolalabilirlii 68, 70, 120, 121,
122
Ahlak retisi, Platon sonras 90
Ahlat 60
Amedbd 81
Aabe 133
Aabe Krfezi 124, 133
Akcier dolam 50
Akdeniz (kartografik) 12, 43, 46, 47, 48, 59, 60, 76, 106,
109, 112, 114-119, 122, 123, 128, 131
Akdeniz boylam 43, 59, 106, 115, 119, 123, 128, 129
Akdeniz blgesi 8, 59, 174
Akdenizin byk ekseni 59
Akdenizin dou kys 128
Algorithmus 102
Alhidade 65
Almanya 39
Alt pistonlu su karma ve datm mekanizmas
(Taiyyeddn) 75
Altn a, Arap-slam bilimlerinin 162
Amerikann Kefi 173, 174
Amiens 106
Amsterdam 78
Amu-Derya bkz. Oxus
Anadolu 2, 46, 59
Anadolu, Dou Anadolu 12, 60, 64, 76, 117, 124, 132
Anatomi 58, 167
Anatomik incelemeler 51
ancien cours de la rivire Sir 132
Ancona 177
Ankylose 169
Ansiklopediler 32, 62, 63, 73
Antakya 2, 84, 116, 138, 146, 147, 151, 153
Antiarabizm 162
arabica veritas (Stephanusa gre) 152
Arabistan 72
Arabistan, Gney 175
Arabizm 90, 163, 167
Aral Denizi 126, 130, 131, 132
Arap bilimlerinin Avrupada resepsiyonu 1, 5, 48, 56, 86
ve passim
Arap Denizi 127
Arap kltr mucizesi 169
Arap rakamlar 134, 135
Arapa yaz 170
Arapalam kelimeler 40
Arazi lm 108
Areometre 36
Arezzo 103
lArgentire (Fransada) 86
Arin 105, 113
Aristoteles yasa (Paris 1215) 97, 171
Aritmetik 13, 138, 139, 152
Armayat er-Rs (Tobolsk) 76
Arimed aynas 29
Aruz lleri 9
A e-s (e-s ubuu) 34
Asow Boaz 132
Assuan (Syene) 61, 104
Astroloji 4, 8, 75, 86, 96, 99, 139, 140, 155, 156, 159
Astronomi 8, 9, 11, 15, 16, 20, 21, 24, 25, 26, 27, 34, 35,
41, 42, 53, 54, 64, 65, 72, 86, 96, 97, 100, 102, 103, 105,
137, 140 passim, 143, 144, 149, 151, 155, 159, 165, 166
Astronomi (bn Sn) 32
Astronomik aletler 65
Astronomik gzlemler (uzun yllar sren), slam dnya-
snda 168
Astronomik saat, Taiyyeddn bkz. bingm raad
Asya 117, 119, 124, 133
Asya (i denizler) 131
Asya, Orta-, Kuzey-, Kuzeydou- 129
Asya Haritas (Gastaldi) 121
Asya Haritas (Ortelius) 122
Asya Haritalar (Sansonun) 124
Asya Mzesi (Narodov Azii Enstits), St. Petersburg
63
Asya yolculuu (Marco Polo) 47
Asyann dou kys 47
Asyann kuzeyden dolalabilirlii 121
Atalet kanunu (Peregrinus) 151
Ateli el silah 63
Ateli silahlar, ateli el silahlar 53, 63, 64, 150, 172
Atlantik, Atlantik Okyanusu 43, 47, 119, 179
Atmosfer 31
Atmosferin yksekliini belirleme 31
Avrupa 41, 47, 50, 52, 54, 64, 68, 69, 86, 103, 115, 123,
124, 146, 150, 151, 162, 164, 165, 168, 172, 173, 177
Avrupa merkezcilik 164
Avrupa, Bat- 150
Avrupann bat kys 48
205
K A V R A M L A R V E Y E R A D L A R I
Ay hareketi 53
Ay 29
Ay modeli 54
Ay paralaks 17, 66
Ay takvimi, frenk-gotik 150
Ay tutulmas 11, 108, 137
Ay variyasyonu 166
Ay yzndeki lekeler 29
Ayn anomalisi 166
Ayna, bn el-Heysemde 27, 30
Azimut 15, 16
B
Badat 8, 10, 11, 12, 26, 42, 43, 44, 45, 51, 59, 80, 84, 104,
109, 116, 126, 128, 153, 157, 163, 164, 172
Badat (Moollar tarafndan alnmas) 173
Bala Levhas (lev-i ittilt) 65
Baharat adalar 70
el-Bar el-Mulim (Karanlk Deniz) 119
bariyye (Denizcilik/Nautik) 76
Bala Gl 125
Balhestilha 81
balistas de torno et de duobus pedibus (Tatar oku) 150
Balkan lkeleri 39, 174
Banda 70
barkr tmm (Tam pergel) 21
Barselona 86, 134, 136, 140
Barut 53, 64
Barutun harekete geirici gc 53, 64
Basra (el-Bara) 4, 81, 133
Baucu (astronomi) 30
Bat Avrupa (koordinatlar) 59, 86
Bat ran 2
Baykal Gl 125
Behll camii (Mssede, Agadirin gneyi) 68
Bengal Krefezi 71
Beeri Corafya 18, 23, 32, 38, 100, 101, 166
Beyt el-ikme (Bilgelik Evi)
Bziers 86
Bilimlerin ilerleme ve gerilemelerinin nemli aamalar,
slam dnyasnda 169
bingm raad (Astronomik saat), Taiyyeddn 75
Binomischer Lehrsatz 20
Bitki tanmlamalar, Bitkiler Kitab 19, 39, 40
Bitki yap ve ekilleri 19
Bizans 10, 61
Bizans hesaplama kitab (anonim) 67
Bizans, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 54, 154,
155, 156, 157, 158, 159, 160
Bologna 77, 99
Bordeaux 168
Botanik (bn Sn) 32
Boylam farkllklar (aratrma) 26
Boylam farkllklar (corafi) 11, 26, 42, 43, 44, 45, 59, 60,
79, 81, 105, 108, 112, 115, 116, 117, 126, 129
Boyuta ballk 17
Blgesel corafya 49
Brescia 156
Brezilya 70
Bugia (Bicye) 152, 153
Bulac bkz. Enfeksiyon
Bra 176
Burlar 15
Bst 4
By 99
C
Calicut 70
Camera obscura 29, 163, 165
Cappela Palastina (Palermo)145
Carte de lAsie Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion des Tartares
dans lAsie Meridionale sous la Conduite de Zingis-
Chan pour servir lHistoire Genalogique des
Tatares (13. veya 14. yzyl) 130
Carte Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse Sur des
Observations Authentiques et Toutes Nouvelles (16.
yzyl) 130
Cava 70, 71, 80
Cava atlas 70, 71, 120
Cebelitark 115
Cebir 13, 17, 28, 66, 98, 139, 141, 152
Cebirsel sembolik 54, 55, 67, 68
Cennet 120
Cenova 12, 84, 117
Cenovallar 177
cephirum 152
Cerrahi 96
Cerrahi blm, bn Snnn el-nn f e-bb adl
eserinin 50
Cerrahi Operasyonlar 32
Ceuta 152
ceyb/cb 139
Cezair 152
Charta Damascena 177
Chartes 84, 96, 98, 99
Corafya (bn Sn) 32
Corafya 8, 11, 12, 13, 18, 23, 32, 33, 37, 38, 39, 59, 60, 61,
75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 100, 101, 159
Corafya reformu (el-Marrku) 43
Coitos 92
Cordoba 32, 84, 171
Corpus Constantinum (Constantinus Klliyat) 93, 94
Cremona 142, 144
Culfr (Ummnda) 71
Cundipr 8
206
D Z N
Dou Afrika kys 70, 80, 123
Dou Anadolu 12, 124, 132
Dou Asya 118
Dou Latinleri 146-151 passim
Dokuzgen 29
Dolay kutupsal yldz 102
Donanma, Trk-Osmanl 98, 175
Drdnc kuvvetin toplam (bn el-Heysem) 27
Dresden 160
Dnya haritas bkz. el-Memn haritas, gm dnya
haritas, el-drsnin
Dnya haritas, el-drs 46
Dnya haritas, Gastaldi
Dnya haritas, J.B. Homann 128
Dnya merkezli model, gezegen yrngelerinin (Eb
Cafer el-zin) 24
Dnya tarihi 61
Dnyann dnmesi 20, 165
Dnyann ezelden beri var olduu 148
Dnyann snmas 31
Dzenli ve yar dzenli cisimlerin hacimlerini hesapla-
ma, el-K 67
E
Eczac piknometresi bkz. Piknometre
Edebiyat bilimi 24
Ekinoksal ve temporal saatler 37
Ekliptik eim 5
Eksantriklik/Merkezilik 24
Eksantrik uzunluu 41
Eksantrik mili 75
Ekvator 69, 80, 104
Ekvator kprs 150
Ekvatoryum (quatorium) 20, 65, 66, 178
El bombalar 53, 172
Eletiri etii 168
Emessa (bugn: m) 2
Endls 100, ayrca bkz. ber Yarmadas, spanya
Enfeksiyon 57
Enlem dereceleri (Ak denizde belirleme) 79
Episikl 24, 25, 35, 41, 53, 54, 65, 155
Erken dnem Osmanl izelgesi (Koordinatlar) 60
Erken Rnesans 163
Ermenistan 153
Escorial 134
Etno-mzikoloji 87, 88
Evc 15, 25, 34, 166
Evc 25
Evrensel disk (ez-Zerl) 34, 54
Evrensel usturlap (Amed b. es-Serrc) 54
Cundipr Hastanesi 8
Czam 92
anakkale Boaz/Dardanelle 109
elik yay 64, 172
in, astronomik aletler ve yeryz kresi 45, 68
in, bn Baada 61
in, bn en-Nedmde 23
in, Marco Poloda 47, 119
in, barut 53
in, deniz yollar 70, 71, 174
in, kartografi 47, 48, 109
in, kltr 23
in, mknatsl ine 80
in, tp 58, 60
in, ticaret mallar 68
in Burnu 71
in Denizi 71
in Dnya Haritas 118
in Haritas 110
in, kt 170
inin dou kys 76
izgisel usturlap, e-snin 34
okseslilik 87
D
Daire hesaplamas (el-Brnde) 26
Daire hesaplamas (el-Kde) 66
Darb el-Marrn (Lisbon limannda bir cadde) 173
Daybul 45
dclin culturel 169
Dekkan 111
Delhi 109, 110, 126
Demir palamutu mrekkebi 24, 170
Demir slfat 24, 170
Deney (doa bilimlerinde sistematik yardmc ara ola-
rak) 29, 39, 164, 165, 168
Dengeli mancnk 150, 172
Deniz pusulas 80
Denizciler (bn Mcide gre grup) 71, 72
Denizcilik bilimi / Nautik 71, 72, 76, 78-81, 151, 173, 174
Denklemler (matematiksel) 21, 28, 66, 68, 152
Derbent (Darband) 109
Derece lm 106
descobrimento 174
Devletler ve dnya tarihi 18
Dicle 132, 164
Die Ausziehen der n-ten Wurzel 20 n.
Dil bilimleri 33, 34, 52
Dimyat 109, 176
Doa bilimleri 97, 164
Doa bilimsel sorular (Sicilya Sorular) II. Friedrichin
el-Melik el-Kmile ynelttii 148, 154
Dou Afrika 12
207
F
Fabl Koleksiyonu 8, 154
Fabriano (Ancona yaknnda) 177
ffir 176
Fareddn Sekstant 64
Fark, Deferens, Deferent 25, 65
Farmakoloji 17, 18, 164
Fars Rnesans 159
Fas 63 n., 77, 84
Felaket teorisi 147
Felsefe (bn Sn) 32
Felsefe (Morleyli Daniel) 143
Felsefe 8, 24, 39, 81, 82, 85, 86, 97, 139, 141
felsefe el-ir 39
Filoloji 9, 39, 40, 169
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolamalar 174
Fisitin 61, 128, 149, 172
Fizik 18, 29, 30, 31, 36, 37, 55, 96
Fizik, Leonardo da Vincinin 51
Fizyoloji, grme organnn 58
Fizyolojik optik 56 n.
Formosa 70
Fransa 39, 57, 103
Fransz Akademisi, Paris 108, 109, 110, 126
Frenkler (II. Friedrich) 148
Frol de la Mar 71
G
azne 4, 26, 45, 80
Geber Teoremi 35
Ge Antik 8
Gelgit 14
Geli as 30
Geometri 13, 15, 27, 29, 42, 135, 141, 143, 147, 152, 164
Geometrik kantlama yntemi 17
Gezegen hareketleri 17, 25, 35, 53, 54, 155
Gezegen teorileri 54, 155, 159
Gezegen yrngeleri 24, 25
Gezegenler kinetii 25
Gezegenler Modeli (Eb Ubeyd el-Czecn) 41
Gezegenler Modeli (bn el-Heysem) 41
Gezegenler Modeli (bn e-tr) 41, 54
Gezegenler Modeli (Kopernik) 53, 54, 159, 166
Gezegenler Modeli (el-c) 65
Gezegenler Modeli (ubeddn e-rz) 41
Gezegenler Modeli (Meyyededdn el-Ur) 41
Gezegenler Modeli (Nareddn a-s) 41, 53, 54
Gezegenler Modeli (Ptoleme) 170
Gezegenler Modeli 41, 53, 54, 159, 166, 171
Golfe Arabique ou Mer Rouge (dAnville) 133
goss 111
Gottrop 123
Gkkua 29, 56, 159, 163 165
Gkyz kresi (Mera Rasathanesinde) 160
Glge uzunluu 15
Glge uzunluklarnn hesab 15
Grme ilemi (bn el-Heyseme gre) 29
Grme teorisi, klid ve Galenin 18
Gzbebeinin yaps 56
Gramer/Gramatik 6, 9, 10
Granada 63 n., 77, 84, 173, 174
Greenwich 111, 112
Gummi arabicum / Arap zamk 24, 170
Gm dnya haritas (Tabula Rogeriana), el-drsnin
37, 38
Gne evci bkz. Evc
Gne merkezli sistem 16, 20, 165
Gne modeli 155
Gne saatleri 15
Gne teorisi, ez-Zerlnin 34
Gne tutulmas 4, 15
Gney Afrika 47
Gney Afrika rotas 173
Gney Amerika 71
Gney Asya 12, 47, 69, 72
Gney bat ky, Hindistann 70
Gney Fransa 152
Gney talya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak
144-154, 172
Gney Rusya 61
H
aber, oulu:abr (tarihsel rivayetler) 6
Hal seferleri 40, 147, 149, 150, 172
Hallar 37, 53, 146, 147, 149, 150, 153, 157, 172
Hadis (Peygamberin szleri) 6
Hadis bilimleri 9
Halep 2, 110, 111, 112, 126
Halkal-kre (t el-ala) 9, 137
Halo 29
Haritalar, Africa, Asia, Persia, India, Isole Moluche
(Ramusio) 121
rizm 61
arrn 61
Hastaneler 51, 52
aabt veya aabt (gzlem arac) 81
Hayvan gzleri 58
Hazar Denizi (kartografik) 12, 117, 118, 119, 120, 123,
124, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132
Hekimler, Badatta yaplan yeterlilik snav 171
Herat 64
Hereford 98
Hristiyanlarn (Yahudi hekimler tarafndan tedavi edi-
len) afaroz edilmesi 172
Hicaz 123
208
D Z N
ran haritas, A. Relandn 128
ran haritas, G. Delislein 127
ran haritas, J.B. Homannn 129, 130
ran haritas, Olearius 123
ran Krfezi 127, 172, 175
rlanda 48, 115
rrasyonel 17
iba bkz. parmak ls
sfahan 84
skandinav lkeleri 39
skenderiye 2, 4, 46, 61, 84, 105, 109, 116
spanya (koordinatlar) 59
spanya 43, 57, 173, 177
spanya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 103, 134-
144, 162, 168, 172, 175
stanbul = Konstantinopel 43, 44, 46, 47, 57, 60, 74, 76,
77, 84, 107, 109, 116, 129, 132, 157, 158, 160, 173
rak retisi 39
talya 39, 57, 98, 123, 143
terasyonal logoritma 17
terasyonal yntem (istir ) 27, 66
J
Jaxartes (Sir-Derya) 131
Jeddah / Cidde 133
jiva (Sanskrite, Arapa form cb, sinus anlamnda) 139
Jpiter uydular 108, 109, 111, 112, 125
K
kab 68
Kadastro kaytlar (Arapa, II. Roger dneminde
Sicilyada) 145
Kafkasya 12, 126, 127, 174
Kt 175, 176, 177
Kt fabrikalar, Gney Arabistann 175
Kt fabrikalar, Msrn Arap 176
Kt retimi, Kuzey Arabistan 176
Kt retimi, Sicilya 177
Kt, pamuktan 176
Kahire 50, 51, 61, 62, 63 n., 74, 84, 109, 148
alvn Hastanesi (Kahire) 51
Kamadulensa Manastr (Muranoda) 119
Kambaya 110
Kanarya Adalar 43, 44, 76, 104, 110, 111, 119, 129
Kanopus, Sheyl 148
anara 55
Kanton 71
Kap Comorin (gney Hindistan) 69
Karadeniz (kartografik) 12, 46, 48, 59, 76, 112, 114, 115,
117, 118, 119, 127, 130, 131, 132, 157
Karadeniz haritas, G. Delislein 127
Karanlk Deniz 119
Hijyen 164
Hindistan, el-Brnde 33, 62
Hindistan, deniz yolu 70, 120, 174, 175
Hindistan (kartografik) 23, 61, 69, 72, 78, 104, 109, 110,
111, 112, 118, 120, 174
Hindistan, kuzeybat 127
Hindistan, lkenin dinlerine dair 23
Hindistana batdan giden yol 174
Hindistana giden yol 174
Hindistancevizi Adalar 70
Hint Okyanusu 69, 70, 71, 72, 79, 81, 120, 131, 150, 174,
175
Hint Okyanusu, kartografi 71
Hint Okyanusu, Ptolemede i deniz olarak 68, 115, 120
Hiperol 21
isb (ak denizde uzaklklarn matematiksel l-
m) 79
Historiyografya, tarih yazmcl 6, 9, 18, 19, 33, 52, 53
orsn 4
Hukuk, slam 6, 7, 9
I
Imago mundi haritalar 46
Irak 3, 117
Isk-Kul 125
In tek bir damlada yansmas 56
Ik hz 31
Ik retisi (felsefede) 39, 82
ber Yarmadas 43, 48, 100, 134, 135, 137, 173, 174
bn el-Heysem problemi (Problema Alhazeni) 27, 29
i bo cisimler (matematiksel) 67
drs haritas 39
drs Haritas 46
ki pistonlu su karma cihaz 75
kinci dereceden denklemler 16, 17
klim (yedi) 60, 102, 105, 113, 135, 137
la 23
la 58
la olarak kullanlacak bitkiler 19
lhanllar 47, 58, 61, 118, 157, 158
ilm 161
ilm el-bar 71
ilm el-beyn 34, 52
ilm el-men 33, 52
ilm el-mzn 10
ncil 51
ndktif metodun kurucusu 165
ngiltere 48, 98
nterpolasyon yntemi 21, 25
pek imalat (irz), Sicilyada 145
ran (kartografik) 12, 47, 57, 117, 124-129 passim, 132,
134, 172, 174
ran Denizi 70,
209
Kardan sistemi (pusula) 80
Karekk 55
Karlatrmal anatomi 58
Kartaca 91, 95
Kartografi tarihi 12, 71
Kartografik tasvir, ubeddn e-rzde 48
Kartografya 11, 12, 13, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 78, 100,
101-134, 166
Kartografya reformu (Delislein Paristeki faaliyeti)
126
Karton disk, pusulalarda 80
siyn (am yakn) 11
Katarakt ameliyat 22
Katedral ve manastr okullar 97
Kategoriler 148
Kaynak belirtme 142
azvn 111, 112
Kesir izgisi 152
Keif seyahati, Vasco da Gamann 69
Keif seyahatleri 90
Keten kd 177
Kble 11, 28
Kbrs 2
Krlma bilgisi 30
Kzartma ii aparat (Taiyyeddn ve Leonardo da
Vinci) 75
Kzl Deniz 70, 124, 133, 175
Kimak Trkleri 38, 125
Kimya 9, 10, 18, 151
Kin Hanedan 58
irs (kt) 176
Kitap basm 178
Koni (matematik) 67
Konik kesit 21
Konik valf 37
Konstantinopel bkz. stanbul
Koordinat izelgeleri 43, 59, 60, 75, 78, 101, 102, 103,
105, 106, 107, 108, 115, 116, 122, 126, 132, 140
Koordinatlar izelgesi, el-Marrkunin 43
Kosekantlar (ur e-ill) 17
Kotanjant 26
Kotanjant izelgeleri 22
Kklerin bulunmas 20, 21, 55
Kristal mercekler 30
Kritik / Eletiri 35, 168, 170
Kubbe (matematik) 67
Kubbelerin hacimleri 16
Kuds 146, 147, 148
Kurn 6, 72, 139, 140
Kurn tefsirleri (ilk dnem) 6
Kutup ykseklii 79, 102, 107
Kuzey Afrika 12, 43, 57, 77, 117
Kuzey Asyann eere benzer formu 122
Kuzey Asyann eyer formu (kartografik) 122
Kuzey ran 3, 115
Kbik denklemler 28
Kk kan dolam 50, 167
Kltr antropolojisi 88
Kltr merkezleri (Fransz), Arap kltr birikiminin
resepsiyonu 96
Kltrel k (slamda) 169
Kpkk 20, 21
Kresel dilim (cam) 30
Kresel kosins teoremi 16
Kresel kotanjant teoremi 28
Kresel projeksiyon 13, 104, 122
Kresel sins teoremi163, 165
Kresel trigonometri 21, 22, 28, 35, 42, 43, 102
Kresel usturlap (Cbir b. Sinn el-arrn) 16
Kresel gen 16, 22, 35, 43
L
Laon 138
Larnaka 109
Lazkiye (Laodicaea / el-Lziiyye) 147
Leipzig 123
Leksikografi 6, 9, 19, 49, 50
lev-i ittilt 65
Libya 77
lira (mzik enstrman) 89
Lizbon 84, 173
Londra 59, 105, 132
Lothringen 98, 137
Louvain 155
Lucera (Apulien) 150
Lunel (Fransada) 86
Lyra 157
M
Madagaskar 71
Madrid 84
Magnetizm 151
Marip / Marokko 43, 61, 77, 174
Marip haritas 48
ml 68
Malaga 37
Malakka 70, 71
Malakka boaz 71
Malezya Yarmadas 61, 118, 175
Mali idare (Sicilyada II. Roger dneminde) 145
Malta 145
Malvern, Hereford yaknnda 84, 98
Mancnk 150
Manra 150
Mantk 143
210
D Z N
musica instrumentalis 89
musica mundana 89
Mustanriyye Medresesi (Badat) 164
Musul (el-Mavl) 147, 153
Muvahhidiler 171, 175
Mrekkep 24, 170
Mzik (bn Sn) 32
Mzik 24, 86, 99
Mzik bilimi 52
Mzik enstrmanlar 87, 88
Mzik retisi, el-Frb ve bn Snnn 52
Mzik tarihi 87
Mzik teorisi 9, 24, 86, 87, 89, 141
Mzik terapisi 90
N
Nabz izleme 58
Napoli 84, 163, 164
Napoli niversitesi, II. Friedrich tarafndan kurulan 164
Narbonne 86
nsi ve-mens 72
en-nasr el-vi (den kartal) 157
Nizamiye Medresesi (Badat) 163, 164
Nota tabelas 88
Notasyon (mzikte) 87, 88, 89
Nreddn Hastanesi (am) 51
Nrnberg Ekol 106
O
Oftalmoloji 18, 22, 23, 32, 58, 92, 93
Okullar, amda 73
Okyanus, kuatan 173
Ondalk kesirler (el-Kde) 67
Ondalk kesirler (el-Ulds) 21
Optik 18, 29, 30, 56, 146, 151
Oranlar lme (Nareddn e-snin teorisi) 42
Oranlarn simlendirilmeleri (Gregorius a Sancto
Vincentio) 42
Orta Asya 12, 61, 115
Orta Avrupa 57
Ortogonal derece a 47, 60
Osmanl corafyac ve kartograflar, 10./16. yzyl 77
Osmanl harita yapmclar (1732) 128
Osmanl topraklar 64
Osmanllar 174
Oxford 84
Oxus (Amu-Derya) 131
Oxus (Amu-Derya) 131
len izgisi 11, 26
retmen-renci ilikisi 161, 169
klidci olmayan geometri 42
zgl arlk 31, 36
zmsenme, Arap bilimlerinin Avrupada 1, 5, 85 vd.
Mantk (bn Sn) 32
Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas (E. Bowen) 129 n., 132
Marcus Kilisesi, Cenovada 117
Marrku 77
Mars yrngesi 34, 166
Marsilya 84, 86, 105
Msse (Agadirin gneyi) 68
Matematik 8, 13, 14, 16, 17, 20, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 34,
35, 54, 55, 64, 66, 67, 68, 97, 100, 137, 138, 141, 164
Matematiksel corafya 25, 26, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48,
49, 68, 75, 76, 77, 78, 101-134, 166
Maverannehir / Transoksanya 64, 129
Medicei Atlas 117
Medrese-cami 97
Mekanik 37
Mekke 11, 161
Melankoli / Karasevda 90, 92, 93
Melodiler 88
Memn Haritas 11, 12, 13, 38, 45, 46, 63, 68, 104, 113,
114, 115, 119, 128, 129, 135
Menzale Gl 176
Mera 42, 44, 45, 47, 54, 60, 64, 65, 68, 74, 84, 124, 157,
160
Mercein n yzeyinden gelen yansma 56
Meridyen derecesi 11, 102, 105, 106, 107
Meridyen derecesinin uzunluu, Avrupada lm dene-
meleri 106
Merkez meridyen 44, 105
Merkr Modeli 41, 53, 54, 65
Merkr yrngesi 34, 166
Metafizik (bn Sn) 32
Metafizik 29, 148
Metal ine, Ammr el-Mevl tarafndan katarakt ame-
liyatnda kullanlan 23
Metematik, doa bilimsel problemlerde kullanm 164
Meteoroloji (bn Sn) 32
Meteoroloji 5, 14, 29, 99
Meteorolojik optik 56 n.
Mknats inesi 72, 80
Msr 2, 3, 40, 50, 176, 177
Mil (Arap ve talyan) 174
Mool mparatorluu 42, 45, 49, 61, 62, 78, 118, 174
Mool istilas 130, 162, 172
Moluk 70, 71 , 121
Monte Cassino 91, 92, 93, 95
Montpellier 84, 86, 163
Mozambik 61
Murano (Venedik yaknnda)
Murcia 59
Museo dellEt Cristiana (Brescia)156
musica activa 89
musica humana 89
211
P
Padua 50, 84, 102 163, 167
Palencia 163
Palermo 37, 84, 99, 145
Pamuk, Pamuktan yaplmm kt 176, 177
Papirus 176, 177
Papirus endstrisi 170
Papirus ihracat 176
Parabol 21
Parabolitler 16, 17, 27
Parabollerin kare ve kplerini alma 16
Paraboln karesini alma 16
Paralel izgi 65
Paraleller retisi 27, 29, 42, 165
Paraleller postulat 163, 165
Parasange 112
Paris 12, 84, 97, 103, 105, 106, 108, 109, 110, 125, 126,
127, 132, 163
Parmak ls (iba) 89
Paskal helezonu 13
Patoloji 95
Pekin (Da Du) 47
Pergament 175
Pergel 16, 28, 81
Peripatetik reti 86
Petersburg bkz. St. Petersburg 63
Piknometre (Eczac piknometresi) 31
Pisa 84, 151, 152, 153
Pisa ticaret kolonisi (Cezairde) 152
Planetaryum (II. Friedrichin el-Melik el-Kmilden
hediye ald) 149, 150
Planisfer 140
Planispre terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Polar gen 42
Poligon hesaplamas (van Roomen) 67
Portekiz 69, 70, 80, 173, 175
Portekizler 70, 173
Portolan haritalar 39, 46, 47, 48, 113, 114, 115, 117, 122
Prag 99
Presesyon 15
Provence 140, 141
Pseudo epigraflar (Arapa evirilerde) 7, 10
Psikoloji (bn aldn) 63
Psikoloji (bn Sn) 32
Psikosomatik 22
Pusula 72, 80, 81, 150, 151, 173
Q
Quadrant 81, 137
Quadrant, stanbul Rasathanesinde bulunan ahap
quadrant 74
Quadrant, Ulu Beyin 112
R
raad cedd (Taiyyeddnin yeni bir gzlem tarz) 74
Rasathane, Badat 11, 45
Rasathane, am (siyn tepesinde) 11
Rasathane, stanbul, Taiyyeddn 74, 75
Rasathane, Mera 42, 44, 45, 64, 65, 74, 124, 157, 160
Rasathane, Paris 108, 125, 126
Rasathane, Rey (el-ucend) 20
Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 64, 74
Rasathaneler 166, 168, 175
Red semti (Reb-i Red), Tebriz 158
Retorik (ilm el-bed) 19
Rey (eski Tahran) 64
Ritim 88
Rodos 3
Roma 42, 43, 45, 46, 60, 74, 77, 84, 101, 103, 116, 117,
160
rota (mzik enstrman) 89
Rnesans 1, 2
Ruffini-Horner metodu (kk alma) 20
Ruh hastalar 51
Ruhun lmszl (II. Friedrich Abdulvide soru-
su) 148
Rusya, merkez 47, 132
Rzgr, rzgr oluumu (el-Kind) 14
Rzgrn oluumu 14
S
Saat (astronomik), Taiyyeddnin bkz. bingm raad
Saat as 42, 43
Saat izgilerinde yamuk izgisellik 15
Saat, bn e-tirin 55
Sabit yldzlar 5, 26, 42, 72, 157
Sabit yldzlar astronomisi 20
Sabit yldzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibi 43
Sabit ylzlarn gzlemlenmesi 43
Safeviler 174
aib e-ura 140
Salerno 22, 84, 91,92, 94, 95, 99, 138, 144
Salerno Krfezi 92
Saragossa 27, 86
Sarkk iris tabakas 23
Sarktlar (matematik) 67
Sasani astronomisi 9
Sasaniler 8, 90, 150
Sava teknii 40, 53, 63
secreta naturae (Michael Scotus) 99
Sekant tablosu 17
Sekantlar 17
Sekstant (el-ucend) 20
Selat Adalar 71
212
D Z N
ama 123
ark besteleri 24
ehir ve yerel tarih 61
emmsiyye semti (Badat) 11
ey 68
iir 19
irvn 123
T
aba el-meni 65
Tabiat felsefesi 97
Tabin Burnu 107
Tabula Rogeriana bkz. Gm dnya haritas
tarr (yeniden ele alarak ileme) 41
Takt tarz 87
Tam pergel bkz. barkr tmm
Tanger 46, 61, 84, 116
Tanjant 26
Tanjant izelgesi 22, 26
Tanjant quadrant 157
Tarih felsefesi (bn aldn) 63
Tarsus 138
Tatar oku (arbalet) (avs ez-ziyr) 40, 150
Tatar oku 40, 150
Tatarlar 130
Tebriz 47, 54, 84, 118, 157, 158, 160
tecrb (ak denizde uzaklklarn empirik olarak l-
m) 79
Teknik 36, 37, 55, 172
Teknoloji 18, 37, 145
tenvm 32
Teori ile pratik arasnda denge 168
Terazi 36
Terminoloji 9, 19, 170
Tp 5, 8, 17, 18, 22, 23, 32, 50, 51, 52, 57, 58, 90-99, 138,
139, 143, 144, 151, 164, 167
Tp eitimi, hastanede 51
Tp tarihi 23
Tihma 176
irz (pek imalat) 145
Tlemcen (Tilimsn) 63 n., 77
Tobolsk 76, 77, 130
Toledo 43, 44, 45, 46, 60, 84, 95, 96, 98, 100, 104, 105,
109, 110, 111, 112, 116, 117, 21, 124, 127, 128, 138, 139,
143, 144, 146, 153, 173
Toledo izelgeleri 104, 106, 140
toleta de marteloio 81
Ton sresi 88
Ton tizlii 88, 89
Tonos (matematik) 67
Top 53, 172
Torquetum (Cbir b. Efla) 34
Tortosa (ara) 59
Seluklular 64, 117
Semerkand 64, 74, 78, 111, 112, 126, 176
Semerra 176
Sevilla 46, 84
Seyahatnameler 49, 50
Sfr 13, 152
Sfr meridyeni 43, 44, 59, 60, 76, 103, 104, 106, 109-112,
121, 124, 126, 127, 133
fr 152
Sibirya 124, 125, 130
Sibirya ve Orta Asya gllleri 125
Sicilya 2, 38, 39, 99, 100, 126, 145, 146, 150, 172, 176
Sicilya eviri periyodu 99
Sicilya haritas, Pr Resin 126
Sicilya, Arap-slam bilimlerinin aracs olarak 144-154
Sicilya Sorular bkz. Doa bilimsel sorular
Sicilyal corafyaclar 117
Silah teknii 53, 172
Silindir saat 137
Simya 4, 5, 9, 10, 18, 98, 99
Sina 133
sinus (cep) 139
Sins 102, 156
Sins izelgesi 22, 102
Sir-Derya bkz. Jaxartes
Siyam 70
Slav lkeleri 39
Sod 61
Solmisation 87
Sonsuz kkler hesab 16, 21, 26, 27
Sosyal/Tinsel bilimler 9, 10, 14,15, 24, 52
Sosyoloji (bn aldn) 63
Sterografik polar izdm 34, 122
Stilistik gramer 33, 52
Su saati (Abdurramn el-zin) 36
Su saati (II. Rogerin Palermodaki Palatina
Cappellasnn giriinde) 145
Su saati (Malta) 145
Su-hava basnc ile alan aletler (pnmatik) 75
Sumatra 80, 123
Sumatrann bat kys 123
Supplementer gen (Nareddn e-s) 42
Sret, (bat Hindistan) 81
Suriye 3, 40, 42, 50, 54, 5, 61, 98, 107, 118, 146, 147, 149,
152
Sheyl bkz. Kanopus
Sleymaniye Camii (stanbul) 76
Svey 81, 133
Svey Krefezi 133
Syene bkz. Assuan
Syrakus 138
ahincilik kitab 154
am 2, 4, 51, 62, 73, 74, 84, 177
213
Toulouse 84, 96, 103, 105, 140, 163
Tours 138
Trabzon (Trapezunt) 54, 84, 157
Transoksanyann rmaklar sistemi 130
Trigonometri (mstakil bir bilim dal olarak kurulmas)
165
Trigonometri 17, 21, 28, 42, 67, 79, 138, 141, 160, 163
Troubadour mzii 87
Tuna 132
Tunus 77, 84
Trkistan 130
Trkiye 133
Trkiye, dou 124
Trklerin soylar ve boylar 130
U
Ubulla, Dicle zerinde 68
Uma denemesi 18
Ud 89, 90
Ufuk dairesi, 32 paraya blmlenmi (Hint Okyanusu
denizciliinde) 80
Ufuksal / horizontal izdm 34
Ukrayna 174
Urfa 147
Urmiye Gl 42, 117, 133
Usturlab tipi, Fransz tarz 150
Usturlap 20, 42, 81, 138
Usturlap yazlar 60, 135, 136, 137, 156
Usturlap, Bizans 156, 157
Usturlap, karolingien (10. yzyl) 134, 135
Usturlap, ayrca bkz. Evrensel usturlap, Evrensel disk
Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)e atfe-
dilen 101, 135
usuvne (slamn erken dneminde camilerde eitim
krss, stun)
Uygulamal matematik29
uykusuzluk sorunu ekenlerin mzik yoluyla rehabili-
tasyonu 51
Uyutma (tenvm) 32
genler zincirlemesi / triangulation (el-Brn) 80
genler zincirlemesi / triangulation (Snelliuz) 107
genler zincirlemesi 126
genler zincirlemesi, ak denizde 80
mit Burnu 69, 70, 174
niversiteler, Avrupa 162
niversiteler, slamda devlet niversitelerinin kuruluu
163
niversitelerin kurulmas, Avrupada 163, 164
V
Vakf senedi, alvn Hastanesinin 52
Van Gl 133
Varln geliim aamalar, filozof Moll adrnn re-
tisi 82
Vatikan 159
Veba 50, 57, 58
Vega (sabit yldz) 156
Venedik 84, 121, 158
Venedikler 177
Venosa 150
verum occidens (gerek bat) 104
X
Xativa (ibe) 177
Y
Yabanc kelimeler (Arapada) 40
Yaklama (approximasyon) metodu 66
Yakup Sopas 81
Yardmc teorem (lemma), Nareddn a-s 41
Yaz sanat 5, 73
Yedigen 28
Yeni Aristoteles 97
Yerel saatin sabit yldzlar ilikileri araclyla belirlen-
mesi 43
Yeryz evresi 106, 107, 173
Yeryz kresi (ahap), Kubilay Hana verilen 45
Yeryz kresi (kt hamurundan), Badat
Rasathanesinde 45
Yeryz lm 11, 105, 173
Yldz tablosu 156
Yumuak katarakt tabakasnn radikal bir ekilde ame-
liyat 23
Yn Hanedan 45
Yksek okullar, amda 73
Z
Zaman lc (muvat) 76
zc e-afi (astronomik alet), Eb Cafer el-zinin
20
Zooloji (bn Sn) 32
214
D Z N
K. el-Cmi beyn el-lm ve-el-Amel en-Nfi f nat
el-iyel (bn er-Rezzz el-Cezer) 36, 37
Canon Medicinae (Avicenna, tercme Cremonal
Gerhard) 50; ayrca bkz. el-nn f e-bb
K. el-Cebr ve-l-Mubele (Algebra) (el-rizm) 13,
139, 144
K. el-Cebr ve-l-Mubele (bn Trk) 13
K. el-Cebr ve-l-Mubele (Sind b. Al) 13
K. el-Ceder ve-l-abe (Eb Bekir er-Rz) 95
Cerrah blm, el-nnun, bn Sn 50
K. Cevmi lm en-Nucm Astronomi el kitab (el-
Fern) 102, 144
Chritianismi restitutio (Miguel Servetus) 50
Chronica Pseudo-Isidoriana (Amed er-Rz) bkz.
Historia
Cihnnum (Hac Halife) 129
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de operatione manus
(ez-Zehrv, tercme Cremonal Gerhard) 96; ayrca
bkz. et-Tarf li-men Acize an et-Tanf
Continens (Rhazes) bkz. Liber continens
Cosmographiae compendium (Guillaume Postel) 107
D
ed-Dris f Tar el-Medris (en-Nuaym) 73
De anima (Dominicus Gundissalinus) 142 n.
De arte venandi cum avibus Kularla Avlanma Sanatna
Dair (II. Friedrich) 154
De clo et mundo (Albertus Magnus) 105
De celo et mundo (bn Snya atfedilen, tercme
Dominicus Gundissalinus) 141
De compositione astrolabii (Hermannus Contractus)
102
De crepusculis et nubium ascensionibus (bn Mu)
31
De divisione philosophiae (Dominicus Gundissalinus)
141, 142; ayrca bkz. el-Ulm (el-Frb)
De eodem et diverso (Bathl Adelard) 98 n.
De essentiis (Hermannus Dalmata)140
De iride et radialibus impressionibus (Dietrich,
Freibergli) 56
De melancholia (ConstantinusAfricanusun intihali) 93
De mensura astrolabii (Gerbert) 135, 156
De mensura astrolabii (Hermannus Contractus) 136
De multiplicatione et divisione numerorum (Joseph
Sapien veya Hispanus) 134
De processione mundi (Dominicus Gundissalinus) 142
n.
De re anatomica libri XV (Realdus Columbus / Realdo
Colombo) 50
III. Kitap Adlar
A A
K. el-Acib (el-Mesd) 61
K. Abr er-Rusul ve-l-Mulk (e-aber) bkz. Tar er-
Rusul ve-l-Mulk
Abr ez-Zemn (el-Mesd) 61
n-i Ekber (Eb el-Fal el-Allm) 111
n-nme (Eb el-Fal Allm) 78, 101
K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 16 n.
Alfons izelgeleri 106
Algebra (el-rizm) bkz. el-Cebr ve-l-Mubele
Almagest (Ptoleme) 9, 11, 34, 35, 143, 144, 153, 155, 157,
160, 171
el-sr el-Biye an el-urn el-liye (el-Brn) 31,
33, 61, 62
sr el-Bild ve-Abr el-bd (el-azvn)145 n., 147
n.
sia. Dos feitos que os portugueses fizeram no descobri-
mento e conquista dos mares e terras do Oriente (Joo
de Barros) 70 n.
Astronomi El Kitab (el-Battn) 140; ayrca bkz. Zc
Astronomi El Kitab (el-Fern) 139; ayrca bkz.
Cevmi lm en-Nucm
K. Ar Malt (uneyn b. s) 92, 93
K. el-Ayn (el-all b. Amed) 9
B
K. el-Bed (bn el-Mutezz) 19 n.
R. f el-Berhn al Mesil el-Cebr ve-el-Mubele
(mer el-ayym) 28
Bin tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,
altera Ulug Beigi Tatari (Johannes Gravius) 110 n
Bizans hesaplama kitab (anonim) 67
K. Budd al-rif (bn Sebn) 149 n.
K. el-Buldn (el-Yab) 18, 176 n.
C
Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm el-Mt (el-
Marrku) 42
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri ve-Uyn es-
Siyer (bn es-S) 53
el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aiya (bn el-
Bayar) 176 n.
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb Env el-
Mfredt (el-drs) 39
Cmi et-Tevr (Rededdn Falallh) 61
215
K T A P A D L A R I
De revolutionibus (Kopernik) 34
De scientiis (el-Frb) bkz. el-Ulm
De Thiende (Simon Stevin) 67
De triangulis omnimodis (Johannes Regiomontanus)
35, 160
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 135
De variolis et morbillis (Rhazes, tercme Cremonal
Gerhard) 95; ayrca bkz. K. el-Ceder ve-el-abe)
K. Delil el-cz (Abdulhir el-Curcn) 33, 52
Della descrittione dellAfrica et delle cose notabili che
ivi sono (Leo Africanus) 101
Destr el-Mneccimn (5./11. yzyln ikinci yars) 45 n.
Dtermination gographique de la situation et de lten-
due des diffrentes parties de la terre (G. Delisle) 127
n.
Divinia commedia lahi Komedya (Dante) 46, 105
E
claircissemens gographieques sur la carte de lInde
(Jean-Baptiste Bourguignon dAnville) 109
K. el- Edvr (el-Urmev) 52
K. el-En (Eb el-Ferec el-fehn) 24, 88
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
74
Ekbernme (Eb el-Fal Allm) 78
Elementler (klid) bkz. K. el-Ul
K. el-Emr ve-Acib el-Buldn (el-Ci) 18
el-Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvr (Muyiddn el-
Marb) 44, 45
Epistola de magnete Pusula hakknda risale (Petrus
Peregrinus) 150, 151
Epitome (Regiomontanus) 34
el-Esile ve-el-Ecvibe (Rededdn Falallh) 158, 159
K. Esrr el-Bela (Abdulhir el-Curcn) 33, 52
Essais sur lhistoire de la gographie ou sur son origine,
ses progrs et son tat actuel (Robert de Vaugondy)
133 n.
K. el-Evn ve-l-Buldn (el-Ci) 18 n.
F
K. el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-l-avid (bn
Mcid) 71, 72
Fh el-isb (bn Munim) 55
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 4 n., 23, 175 n., 176 n.
Fut el-Buldn (el-Belzur) 176 n.
G
Galeni de oculis liber a Demetrio translatus (uneyn b.
s, Constantinus Africanusun intihali) 93
Ptoleme Corafyas 11, 38, 43,
106, 107, 115, 119, 120, 122, 132
Geographia et hydrographia reformata (G. Riccioli)
108 n.
Geographie Nubiensis (el-drs) 101, 108; ayrca bkz. K.
Nzhet el-Mt f tir el-f
Geometria (Gerbert?) 135
H
el-Hd li-e-d (el-Meydn) 40
K. el-v (Eb Bekr er-Rz) 18, 95
K. f Heyet el-lem (bn el-Heysem) 25
ibbur ha-Meia ve-ha-Tiboret (Abraham bar iyya
alias Savasorda) 141
Historia veya Chronica Pseudo-Isidoriana (Amed er-
Rz) 101
I
el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-el-aber (bn aldn)
63
K. el-fde ve-el-tibr f el-Umr el-Mhede ve-
el-avdis el-Muyene bi-Ar Mr (Abdullaf el-
Badd) 50, 51 n.
el-Ulm (el-Frb) 89, 141
lm el-bd f Alm el-Bild (Muaf b. Al el-
usann el-Muvat) 76
Imperii persici delineatio ex scriptis potissimum geog-
raphicis arabum et persarum (Adrian Reland) 128
rd el-Erb (Yt) 49
K. el-stibr f-m Tudrikuhu el-Ebr (el-arf) 148
K. el-stikml (el-Mtemen) 27
K
el-Kmil f et-Tar (bn el-Esr) 52
Kmil e-na e-bbiyye Tp El Kitab (el-Mecs)
22, 91, 151
Kanon (Ptoleme) 8, 105; ayrca bkz.
(Pseudo Ptoleme) 4
nn (ez-Zerl) 103, 140
el-nn el-Mesd (el-Brn) 25, 26, 110
el-nn f e-bb (bn Sn) 32 50, 96, 144
Kelle ve-Dimne (Burzyeh, tercme bn Muaffa) 8,
154
Kef el-Beyn an ft el-ayavn (el-Avf) 73
Kef el-Macb min lm el-ubr (Eb el-asan el-
aled) 68
el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt ed-Devriyye
(Taiyyeddn) 75
216
D Z N
K. el-Manr f e-bb (Eb Bekir er-Rz) 95
Mappae clavicula (Bathl Adelard) 98 n.
K. el-Madir (ez-Zevzen) 40
Materia medica (Dioskurides) 19
Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empire
(James Rennell) 111, 112 n., 129 n.
Memn Corafyas 38
Menhic el-Fiker ve-Mebhic el-ber (el-Vav) 62
K. el-Menr (bn el-Heysem) 27, 29, 30, 56
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn (uneyn b. s) 96;
ayrca bkz. el-Mudal il e-bb
Meli el-Ebdn ve-l-Enfs (Eb Zeyd el-Bel) 22
Meslik el-Ebr f Memlik el-Emr (bn Falallh
el-mer) 62
K. el-Meslik ve-el-Memlik (Eb Ubeyd er-Bekr) 32
K. el-Meslik ve-l-Memlik (bn urradbih) 18
Mift el-isb (yseddn el-K) 66
Mift el-Ulm (es-Sekkk) 52
Mzn el-ikme (el-zin) 36
Moamin, ahincilik Kitab (tercme Antakyal
Theodorus, II. Friedrich iin) 154
el-Mudelt (erefeddn e-s) 35
el-Mulact el-Buriyye (Eb el-asan a-aber) 22
K. el-Muarreb (el-Cevl) 40
Mucam el-Buldn (Yt) 49
Mucem el-Udeb (Yt) 49
el-Mudal il e-bb veya Mesil f e-bb li-l-
Mteallimn (uneyn b. s) 96
K. el-Murib f ikr Bild friyye ve-el-Marib (Eb
Ubeyd el-Bekr) 33
K. el-Mu (Sd Al) 81
el-Muaddime (bn aldn) 55 n., 63
Muaddime el-Edeb (ez-Zemaer) 40 n.
Muktebt-i Raid (Rededdn Falallh) 158 n.
Munit es-Sil an el-Mara el-Hil (bn el-ab)
57
Murc e-eheb (el-Mesd) 61
el-Mterik Vaan ve-el-Muftari aan (Yt)49
N
Navigationi et viaggi (Gian Battista Ramusio) 77 n.,
101, 107
K. en-Nebt (Eb anfe ed-Dnever) 19
Nef a-b min un el-Andalus er-Rab (el-Maar)
177 n.
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb (en-Nuveyr) 62
Nihyet el-cz f Diryet el-cz (Fareddn er-Rz)
52
Das Nord- und Oestliche Theil von Europa und Asia (J.
Strahlenberg) 130
el-Kitb (Sbeveyh) 10
Kitb- Bariyye (Piri Reis) 76
Kunn (Ahron) 4
el-Kunn el-Melek (Al b. el-Abbs el-Mecs) 91;
ayrca bkz. Kmil e-na e-bbiyye
L
Latitudo et longitudo regionum sicut continetur in Libro
algalien (muhtemelen 14. yzyldan, anonim) 116
Les six voyages en Turqui, en Perse et aux Indes (Jean-
Baptiste Tavernier) 129
Li Livres dou trsor (Brunetto Latini) 46, 114
Liber abaci (Pisal Leonardo) 17
Liber canonis de medicina (Avicenna, tercme Cremonal
Gerhard) 96; ayrca bkz. el-nn f e-bb
Liber completus artis medicin, qui dicitur regalis dis-
positio hali filii abbas... (Al b. el-Abbs el-Mecs,
tercme Antakyal Stephanus) 91; ayrca bkz. Kmil
e-na e-bbiyye
Liber continens (Rhazes) 18, 95; ayrca bkz. K. el-v
Liber cursuum planetarum (Marsilyal Raymundo) 103,
140
Liber de naturis inferiorum et superiorum (Morleyli
Daniel) 99
Liber de oculis (uneyn b. s, tercme Constantinus
Africanus) 93; ayrca bkz. K. Ar Malt
Liber divisionis (Rhazes, tercme Cremonal Gerhard)
95; ayrca bkz. K. et-Tesm
Liber embadorum (Tivolili Plato) 141
Liber introduction in medicinam (uneyn b. s, ter-
cme Toledolu Marcus) 96; ayrca bkz. el-Mudal il
e-bb
Liber Mamonis (Antakyal Stephanus) 151
Liber medicinalis ad Almansorem (Rhazes, tercme
Cremonal Gerhard) 95; ayrca bkz. K. el-Manr f
e-bb
Liber pantegni (el-Mecs, Constantinus Africanusun
intihali) 22, 22 n., 91, 92, 95 n., 151; ayrca bkz. Kmil
e-na e-bbiyye
Liber quadratorum (Pisal Leonardo) 154
Liber sufficienti (Avicenna) 90; ayrca bkz. K. e-if
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle)
44, 65
M
el-Mazn f Cm el-Funn (anonim, 8./14. yzyl?)
63 n.
Mala f l-mlliy (sk bn mrn) 93 n.
K. Mald lm el-Heye (el-Brn) 26
217
K T A P A D L A R I
Nzhet el-adi (yseddn el-K) 65
Nzhet el-ulb (amdullh el-Mstevf) 60
Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 37, 77,
108, 146, 166, 173 n., 177 n.
O
Opus majus (Roger Bacon) 36, 104
Organon (Aristoteles) 8, 19
P
(Pseudo Aristoteles) 5
Philosophia (Morleyli Daniel) 143
Planispre terrestre suivant les nouvelles observations
des astronomes (Jacques Cassini) 125
Il principe (Niccol Machiavelli) 63
(Ptoleme)8, 11, 105
Q
Qustiones naturales (Bathl Adelard) 98 n.
R
Raf el-icb (bn el-Benn el-Marrku) 54, 55
Regi Scientiarum Academi historia (Jean Matthieu
de Chazelles) 109 n.
Relation de divers voyages curieux, qui nont point est
publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs (Melchisdec Thvenot)
er-Rile (bn Bata) 61
S S
e-afa el-Ar (en-Nesef) 40
K. es-Sm f el-Esm (el-Meydn) 40
K. e-aydana (el-Brn) 40 n.
K. es-Semere (Ptoleme) 4
Sententie astrolabii (Lupitus) 136
Siddhnta (Brahmagupta) 9, 13
Speculum astronomi (Albertus Magnus veya Roger
Bacon) 105
ub el-A f nat el-n (el-alaend) 73
Synonymia geographica (Abraham Ortelius) 50
ecere-i Trk Trklerin Soyu ve Boylar (Eb el-z
Bahdur n) 130
K. e-ekl el-a (Nareddn a-s) 42, 160
K. e-if (bn Sn) 32, 88 n., 90, 95
e-ukk al Balamiys (bn el-Heysem) 171 n.
T
abaqt el-Ebb ve-l-ukem (bn Clcl) 23
Tabra Arbb el-Elbb (Mur b. Al b. Mur e-
arss) 40
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-Meskin
(el-Brn) 4, 25, 26, 101
Ta en-Nebe an Emr el-Vebe (Muammed b. Al
e-er) 57
Ta m li-el-Hind (el-Brn) 33, 62, 173 n.
Tal el-ara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid
(bn time)57
Tavm el-Bldn (Eb el-Fid) 107, 108, 110, 112
Tal Aml el-isb (bn el-Bann el-Marrku) 55
n.
Tar el-Ebb (s b. uneyn) 23
Tar er-Rusul ve-l-Mulk = K. Abr er-Rusul ve-l-
Mulk (e-aber) 18, 52
Tar Mutaar ed-Duvel (bn el-br) 153 n., 171 n.
et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv) 22, 96,
144
(Galen) 143
Tehfut el-Felsife (el-azzl) 171
K. et-Tesm (Eb Bekir er-Rz) 95
Tenbh e-lib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris (en-Nuaym) 73
K. Ten el-Menir li-zev el-Ebr ve-l-Bair
(Kemleddn el-Fris) 56
Tenksnme-i ln der Funn-i Ulm-i it
(Rededdn Falallh) 58
Tevr Sin Mulk el-Ar ve-el-Enbiy (amza b. el-
asan el-fehn) 61
et-Tekire f el-Heye (Nareddn e-s)45
Tekire el-Kaln (Al b. s) 32
Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 54, 103
Theoric nov planetarum (Georg Peurbach) 34, 54
K. e-bb el-Manr (Eb Bekr er-Rz) 18
Timur Tarihi (erefeddn) 112
Toledo izelgeleri 104, 105
Tractatus de operatione manus = Cirurgia Albucasis
(ez-Zehrv) 96; ayrca bkz. et-Tarf li-men Acize an
et-Telf
et-Tufe e-hiyye f el-Heye (ubeddn e-rz) 48
e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
(Taiyyeddn) 75
Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 74
218
D Z N
Y
(Ptoleme) 25
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni (uneyn b. s,
tercme Constantinus Africanus) 96; ayrca bkz. el-
Mudal il e-bb
Z
Zd el-Musfir (bn el-Cezzr) 154
Zc (yaklak 100/719) 4
Zc (el-Battn) 102
Zc (abe el-sib) 156
Zc (bn el-Alem el-Badd) 156
Zc (bn er-Ram) 59
Zc (el-rizm) 102, 138, 156
Zc-i n (yseddn el-K) 64
ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 44, 112
ez-Zc el-Mumtaan 11
Zc e-ehriyr (orta Farsa) 8
Zc-i Suln (Ulu Bey) 64, 110, 112
U U
el-Umde el-Kuliyye f el-Emr el-Baariyye (adaa
b. brhm el-Mr e-ail) 58
el-Unvn el-Kmil (Mabb b. usann el-Menbic)
61
K. el-Ul = K. el-Usuust, Elementler (klid) 13, 27,
42, 138, 144
Uyn el-Anb f abat el-Eibb (bn Eb Uaybia)
51, 171 n.
ns el-Mhec ve-Rav el-Furec (el-drs) 38
V
K. el-Vf bi-el-Vefeyt (e-afed) 55 n.
Vermehrte newe Beschreibung der Muscovitischen und
Persischen Reyse (Adam Olearius) 123 n., 124 n.
Viaticus (Pseudo Constantinus Africanus, bn el-
Cezzrn yazd Zd el-Musfirnin tercmesi) 92,
93
Volume of Great and Rich Discoveries (John Dee) 107
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt II
ORTAK ALIMASIDIR.
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer
Yayna Hazrlayan
Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Piyade Sok. No:27 ankaya 06550 Ankara
Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58
www.tuba.gov.tr - e-posta: tuba@tuba.gov.tr
Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

An der Johann Wolfgang Goethe Universitt, 2003.
Westendstrasse 89,D-60325 Frankfurt am Main
www.uni-frankfurt.de/fb13/igaiw
ORTAK ALIMASIDIR.
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Yayna Hazrlayan

Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58

SLAMDA BLM VE
TEKNK
Astronomi
Cilt II
Arap-slam Bilimleri Tarihi Enstits
Aletler Koleksiyonu Katalou
Fuat Sezgin
Eckhard Neubauerin Katksyla
indekiler
1 Blm: Astronomi .......................................................................................1
Giri ................................................................................................................ 3
Planetaryumlar ve Gk-kreler ................................................................. 16
Rasathaneler ................................................................................................ 19
Rey Rasathanesi .................................................................................. 25
Hemedn Rasathanesi ........................................................................ 26
Mera Rasathanesi ............................................................................ 28
stanbul Rasathanesi ........................................................................... 34
Hven Rasathanesi ................................................................................ 36
Mera Rasathanesinin Aletleri ............................................. 38
stanbul Rasathanesinin Aletleri ............................................ 53
Hven Rasathanesinin Aletleri................................................. 62
Semerkant Rasathanesi ....................................................................... 69
Jaipur Rasathanesi .............................................................................. 72
Delhi Rasathanesi ................................................................................ 76
Astronomi Aletleri .......................................................................................78
Usturlaplar ................................................................................................... 79
Evrensel Diskler................................................................................. 116
Kresel Usturlap ................................................................................ 120
Kadranlar .................................................................................................... 136
Dier Aletler .............................................................................................. 145
Ekvatoryumlar ............................................................................................ 173
Bibliyografya ......................................................................................................... 205
Dizinler .................................................................................................................. 211
I. ahs Adlar ............................................................................................. 211
II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 217
III. Kitap Adlar ......................................................................................... 225
G R
1
Blm 1
As t r onomi
2
A S T R O N O M
Evren btn deimelerine
ramen bir dzen ve
btn ayrntlarna ramen
bir ahenk iindedir
bn Heysem (. 432/1041)
Male f Keyfiyet er-Raad.
G R
3
Giri
uayr Amrann gneyden grn
(Fotoraf: K. O. Franke).
uayr Amrann Plan (Encyclopaedia of Islam,
New Edition, Cilt 1, s. 612); Roma hamam
(Caldarium) iaretlenmitir.
Arapa ilm el-heye veya ilm el-felek diye an-
lan astronomi, matematiksel bilimler (el-ulm er-
riyiyye) arasnda yer alr ve ilm akm en-nucm
veya nat akm en-nucm (yldzlardan hkm
karma bilimi veya sanat) diye anlan astrolojiden
ayrt edilmektedir. slamdan nce Araplar bilimsel
bir astronomiye sahip deillerdi, ancak yldzlara
ilikin zengin bir bilgi birikimleri vard
1
. Bu bilgiler
genel olarak Keldani astronomisinin uzants olarak
grlmtr
2
. slam ncesi ve erken dnem Arap-
slam iirinde 300den fazla yldzn ad gemekte-
dir
3
. Hommelin, bu yldz adlarndan bazlarnn
Akadca ve Smerceye dayand gr doru
grnmektedir
4
. Ayrca, Araplarn 1./7. yzylda
burlar bildii de kesin gibi grnmekte
5
olup, bu
bilginin slam ncesi dneme kadar uzanm olmas
da mmkndr.
Bu balamda, uayr Amra
6
Kasrnn (rdnde
Amman ehrinin dousunda) banyo ksmn-
da bulunan Roma hamam (Caldarium) olduka
dikkat ekicidir. Bu hamamn kubbesinde gky-
z haritasn tasvir eden bir fresk bulunmakta-
dr. 1902 ylndan itibaren Alois Musilin maka-
lelerinde ve monografilerinde ele ald 711-
715 tarihli Emevi kasrndaki bu gk haritasnn
astronomi tarihi asndan nemine, Fritz Saxl ve
Arthur Beer
7
de dikkat ekmilerdi. Sz konu-
su haritada, yaklak 400 yldz, takmyldzlar ve
burlar kua (zodyak) koordinatlaryla birlikte
verilmitir. Burada tasvirin modeline veya kayna-
na ilikin sorulara girmeksizin u geree dikkat
ekmek gerekiyor: Bu haritann yapmclar, ken-
dilerini grevlendiren Emevi prensine gerektiinde
1
Bkz. Henninger, J.: ber Sternkunde und Sternkult in
Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie
ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117.
2
Hommel, Fr.: ber den Ursprung und das Alter der
arabischen Sternnamen und insbesondere der Mond-
stationen, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen
Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 45/1891/592-619 (Tek-
72, Frankfurt 1998, s. 6, s. 8); Sezgin, Fuat: GAS [Geschi-
chte des arabischen Schrifttums], Cilt 6, s. 8.
3
Kunitzsch, P.: Untersuchungen zur Sternnomenklatur
der Araber, Wiesbaden 1961, s. 30; Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 9.
4
Hommel, Fr.: a.e., s. 599 (Tekrarbasm: a.y., s. 15);
5
Bkz. Nallino, C.A.: Ilm al-falak, Roma 1911, s. 110-111;
Kunitzsch, P.: a.e., s. 21; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, S. 9-10.
6
Bu konu hakknda bkz. Musil, Alois: ujr Amra. David
Heinrich Mllerin bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907 (Bu
eser hakkndaki tantma yazlar iin bkz. Bibliographie der
deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, Cilt 6, Frank-
furt 1991, s. 234).
7
The Zodiac of Quayr Amra by Fritz Saxl. The Astronomical
Signifcance of the Zodiac of Quayr Amra by Arthur Beer,
Early Muslim Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt
1, Oxford 1932, s. 289-303; Beer, A.: Astronomical Dating of
Works of Art, Vistas in Astronomy (Oxford) 9/1967/177-223,
zellikle s. 177-187.
4
A S T R O N O M
uayr Amra Roma Hamam (Caldarium)nn kubbesinde-
ki gk haritasnn rekonstrksiyonu (M. Stein).
Kubbenin gnmzdeki durumunu gsteren fotoraf.
aklamasn yapmak zorunda olduklar bir gk
haritas meydana getirmilerdi
8
.
slamn daha ilk yzylnda gemi kltr tem-
silcilerinin, karlatklar yeni kltr evresinde
bilimsel etkide bulunabilmelerini salayacak elve-
rili koullar bulduklarnn en nemli kantlarndan
biri, evrensel bilgin el-Brn (. 440/1048)nin
9

aktard haberdir. O, parmen zerine izilmi
astronomik izelgeler ieren eski bir Zc-astronomi
kitabndan sz etmektedir. Bu kitapta, Diokletian
dnemine (Kpti takvimine) gre oluturulmu
veriler yer alyor. Sz konusu kitaba anonim bir
yazar eklemelerde bulunmutur; bunlardan bazlar
hicretin 90-100 (710-719) yllar arasnda gzlem-
lenen gne tutulmalar ve horoskoplardr [yldz
fal]. Yine ayn yazar, Bust ehrinin enlemini 32
olarak vermitir. el-Brn, kitabn ksmen elinde
bulunduunu zikrederek, varl ve otantiklii ile ilgi-
li olas kukular bertaraf etmeyi gerekli grmtr.
Yine, el-Brnden rendiimize gre, bilimlerle
bizzat uram olan
10
Emevi prensi lid b. Yezd,
henz 1./7.yzyl bitiminden nce, iinde astrono-
mik gelerin de eksik olmad, Ptolemenin adna
balanm astrolojik (Kitb es-Semere)
8
9
Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 267-268;
10
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 120-126.
kitab Arapaya evirtmitir
11
. Mslmanlarn,
evrenin yaps ve hareketlerine ilikin Aristoteles-
Ptoleme tasavvurlaryla erken dnemde karla-
malar balamnda, Aristotelesin ad altndaki
uydurma (Kitb el-lem)nun, henz
Him b. Abdlmelik (105-125/724-743) dnemin-
de Arapaya evrilmi olmas da aydnlatcdr. Bu
kitabn kosmolojik-corafi ve meteorolojik ie-
riinden Mslmanlar unlar renmilerdir
12
:
Dnya evrenin ortasnda bulunmaktadr. Evren
tm gkyzyle birlikte srekli olarak dnmek-
tedir, bu yzden evrenin kendi kendine evre-
sinde dnebilecei karlkl konumlanm sabit
iki nokta arasnda bir eksen bulunmaldr. Bu iki
kutbun kuzeyde bulunan, yeryznn alt tarafnda
bulunan gneydeki kutbun aksine devaml gr-
lebilir. Gkyznn ve yldzlarn tz esr olarak
adlandrlr. Esr bir unsur olmakla birlikte, bilinen
drt unsurdan ayrdr ve ebedidir. Sabit yldzlar
tm gkyzyle birlikte dairesel olarak dnerler;
ortalarnda dnence boyunca apraz bir kemer
halinde gerilmi zodyak diye anlan burlar kua-
n oluturan daire on iki hayvan tarafndan
11
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 15; Cilt 7, s. 42.
12
a.e., Cilt 6, s. 72; Almanca eviri iin bkz. Strohm, H.:
Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt, Berlin 1970, s.
240-241.
G R
5
bulunduklar konumlara gre blmlere ayrlm-
tr. Yldzlarn says insann aratrma alann
amaktadr. Dierleri, yani hareketli yldzlar (geze-
genler) yedi tanedir. Onlar doalar, hzlar ve yer-
yzne olan uzaklklar bakmndan birbirlerinden
farkldrlar, balandklar i ie gemi sabit yldz
kreleriyle birlikte kendi yrngelerinde hareket
etmektedirler.
154/770 yl gibi erken bir tarih, Brahmaguptann
13

Siddhnta adl hayli hacimli, karmak ierikli ese-
rinin Halife el-Manrun emriyle Sanskriteden
Arapaya evrilebilecei kadar olgun bir zaman-
d. Hint astronomisinin en nemli eserlerinin
tercme edildii dnem, Arap-slam kltr ev-
resinde bilimsel astronominin balangc olarak
kabul edilebilir. Bylesine erken bir dnem-
de Brahmaguptann Siddhnta adl eserinin
Arapaya evrilebilmesi olgusu ancak u ekil-
de aklanabilir: Daha slamdan bir ka yzyl
nce Sasaniler ynetimindeki randa Yunan, Hint
ve ge dnem Babil bilimleri belirli bir lde
resepsiyon geirmitir ve Siddhntann evirmen-
leri de bu eklektik okulun en gen temsilcileriy-
diler. evirmenler bu kitab sadece evirmekle
yetinmemi, ayrca dzeltmeye, eklemeler yapmaya
ve dahas astronomik kitaplar yazmaya balam-
lard
14
.
Astronomi bilgilerinin bu hzl geliimi, Ptolemenin
ana eserlerinin Arapaya evrilmesine kadar uzan-
d. Bu srada onun izelgeler El Kitab (
) da Sasani okulunda doan bir eviriden
tercme edilmiti
15
.
Bilimsel literatrle olan tanklk o kadar ileri sevi-
yeye ulamt ki daha 2./8. yzyln son eyreinde
Ptolemenin Almagest adl karmak ve hacimli
eseri evrilebilmiti. Bu i, devlet adam Yay b.
lid el-Bermek (120-190/738-805)nin inisiyatifiy-
le olmutu. O dnem Arap-slam kltr evresinde
astronominin, daha dorusu genel olarak bilimle-
rin ulat seviyeyi deerlendirmek bakmndan,
bilginlerin ve sanatlarn hamisi olan bu kim-
senin yaplan eviriyi beenmeyip baka bilgin-
leri ikinci bir eviriyle grevlendirmesi olduka
13
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 118-120.
14
a.e., Cilt 6, s. 122-127.
15
a.e., Cilt 5, s. 174; Cilt 6, s. 13, 95-96.
anlamldr
16
. Bilimsel aratrmalarn gnmzde
ulat seviye, daha 3./9. yzyln ilk eyreinde,
resepsiyon ve zmseme tam olarak sonlanmam
olmakla birlikte, Arap-slam dil evresinde ura-
lan bilimsel astronominin yaratclk dneminin
eiinde bulunduu izlenimini vermektedir. Bu
durumun ipular olarak unlardan sz edilebi-
lir: Halife el-Memn, astronom Yay b. Eb
Manr (. 215/830 ve 217/832 yllar arasnda)a
17
,
Ptolemenin yukarda bahsettiimiz izelgeler El
Kitabndaki verileri ve gzlemleri kontrol etme
grevini vermiti. Bu grevlendirmenin sonular
ez-Zc el-Memn el-Mmtean (Kontrol Edilmi
Memn izelgeleri)
18
adyla halifeye sunulmu-
tur. Yaplan aratrmalar, Yay b. Eb Manrun
gne ve ay tutulmalarnn zamann belirleme-
de Ptolemenin bilmedii yaklama (approximati-
on) yntemini kullanm olduunu gstermekte-
dir
19
. ada Muammed b. Ms el-rizmnin
(ounlukla Halife el-Memn dneminde bilimsel
faaliyetlerde bulundu) eserlerinde de pratik astro-
nomi alanndaki yeniliklerin ipular grlmekte-
dir. Kutup yksekliini ve onunla birlikte enlem
derecesini, dolaykutupsal yldzlarn en st ve alt
tepe noktalarna gre belirleme yntemi bu duruma
verilebilecek bir rnektir
20
. Dier bir ipucu rnei
de, astronom ve matematiki Sind b. Alnin,
21

Halife el-Memnun Bizansa yapt bir sefer sra-
snda, verdii emirle gerekletirdii bir meridyen
derecesi lmnde yeni bir yntem kullanmasdr.
Sind b. Al, deniz seviyesinden yksekte bulunan
bir kyda, batmakta olan gnein batn lm ve
bu lme dayanarak dnyann yarapn trigono-
metrik olarak hesaplamt
22
.
16
17
a.e., Cilt 6, s. 136.
18
Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlan-
mtr, Frankfurt 1986.
19
Bkz. Kennedy, E.S. ve Faris, N.: The Solar Eclipse Te-
chnique of Yay b. Ab Manr, Journal of the History
of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/20-37; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 227; Cilt 6, s. 136.
20
21
a.e., Cilt 6, s. 138.
22
a.e., Cilt 6, 138; Cilt 10, 96.
6
A S T R O N O M
el-Brn de bu yntemi bir ovada ykselen yaln
bir dada uygulamt. Bu yntem, daha sonralar
Francesco Maurolico (1558), Sylvius Belli (1565) ve
Francesco Giuntini (1580) adlarn tamaktadr
23
.
Dnya yarapnn Halife el-Memnun emriyle
yrtlm olan dier lmleri de burada dile
getirilmelidir. Halife, eitli vesilelerle defalarca,
bir derecelik meridyen yaynn uzunluunun ola-
bildiince kesin bir ekilde belirlenmesini varg-
cyle desteklemitir. lmler birok astronom
tarafndan ya Sincr ovasnda ya da Raa ile
Tedmur (Palmyra) arasnda yrtlmtr. lm
yapanlar, gne yksekliini ve len izgisini belir-
lemek iin baz aletler, ip ve ubuklardan yarar-
lanmlard. Defalarca yaplan lm sonularnn
56 ila 57 mil uzunluunu vermesinden sonra, bir
derecelik meridyen yaynn uzunluu olarak 56
2
/
3

millik ortalama uzunluunda karar klnmt. Bu,
gnmzde kabul edilen deere minimal farkla
uymaktadr. Carlo A. Nallinoya gre bu, uzun ve
yorucu bir alma sonucunda ortaya kan ve titiz
bilimsel yntemler uygulanarak gerekletirilen ilk
lmdr
24
.
Halife el-Memnun hem Badatta hem de amn
kuzeyinde bulunan siyn tepesinde gzlemevleri
kurdurmas, ileriki dnemde hzla geliecek olan
astronomi bilimi bakmndan kukusuz ok nemli
23
Bkz. Gunther, S.: Handbuch der mathematischen
Geographie, Stuttgart 1890, s. 217-218.
24
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 95-96.
olmutur
25
. Muhtemelen bunlar devlet tarafndan
kurulan ilk gzlemevleri idiler.
Olabildiince kesin bir ekilde yeni astronomik
veriler elde etmeye ve eski verileri tekrar kontrol
etmeye ynelik bu giriimler, Arap-slam astro-
nomlarnn 3./9. ve 4./10. yzyllardaki ana hede-
fini tekil etmektedir. Yunan, Hint ve Sasani-Pers
ncleriyle karlatrldnda, daha iyi hesapla-
ma yntemlerine, lm ve gzlem aletlerine ve
daha iyi bir gzlem tekniine sahip olmalarndan
tr, bu hedefe nemli lde yaklamlardr
26
.
O dnemin astronomlar tarafndan ulalan arpc
sonulardan birini gstermesi bakmndan, Sbit b.
urrann ortaya koyduu u deerden sz edebi-
liriz: nemli lde dzeltilmi olan, ekinokslarn
[lm noktalar] geri hareketi (presesyon)
27
iin
verilen deer 66 ylda 1, yani bir ylda 55" dir. Bu
olguyu
28
Ptoleme, Hipparkosu izleyerek, yz ylda
bir derece olarak veriyor, bu ise ylda 36" ye karlk
gelmektedir. Daha sonraki dnem astronomlar el-
Banden itibaren daha dakik dzeltmeler yap-
mlardr. Nareddn e-s (. 672/1274) bunu 70
ylda 1, yani bir ylda 51" olarak
29
hesaplamtr,
bu Yeni an kabul ettiine ok yakn
30
bir
deerdir.
3./9. yzyln sonuna doru Arap-slam astro-
nomlar arasnda, gne evcinin [gnberi, gnte]
(evc e-ems) ekliptik ynnde (yani gkyznn
artan boylam derecesi ynnde) hareket ettiine
ilikin grler ortaya kmtr. Sbit b. urra
31
(.
25
26
a.e., Cilt 6, s. 20.
27
Burada sz konusu olan bahar noktasnn her sene bi-
raz daha ne gelmesidir ve bu ne geli, kendisinin Spica
[yldzn]dan uzaklna gre llr. Modern astrono-
mi, ekinokslarn geri hareketini (presesyon) yeryznn
basklnn bir sonucu olarak kabul etmektedir. Bkz.
Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte
und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890 (Tekrarbasm: Hildes-
heim 1973), s. 440-442.
28
Bu olguya ilikin bilginin ne kadar eskiye gittii soru-
su nihai olarak yantlanm gibi grnmemektedir, bkz.
Neugebauer, O.: The alleged Babylonian Discovery of
the Equinoxes, Journal of the American Oriental Society
ierisinde (Ann Arbor) 70/1950/1-8; Huber, P.: ber den
Nullpunkt der Babylonischen Ekliptik, Centaurus ieri-
sinde (Kopenhagen) 5/1956-58/192-208.
29
30
Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, a.y., s. 441.
31
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170,
zellikle s. 163.
Dnya yarapnn Sind b. Al
tarafndan hesaplanma yntemi.
G R
7
288/901), buna uygun gzlemler yapan ilk kii ola-
rak grnmektedir. Onu el-Ban
32
izlemitir.
Ancak bir yzyl sonra el-Brn, bu hareketin en
yava ve en hzl olduu konumlarn kesin bir tan-
mn verebiliyordu
33
. 11./5. yzyln ikinci yarsnda
brhm b. Yay ez-Zerql evcin ileri hareketinin
deerini 279 ylda 1, yani bir ylda 12,09 olarak
bulmutur ve bu da bugnk deerle yaklak ola-
rak rtmektedir
34
.
slam dnyas astronomlar, srekli olarak gkyz
gzlemlemelerinin sonucu olarak baka nemli
sonulara da ulamlardr. brhm b. Sinn b.
Sbit (296-335/909-946 yllar arasnda yaamtr)
bilindii kadaryla, ekliptik eimin sabit olmad
grne ulaan ilk kiidir. O, gzlem sonularnda
zamanla ortaya kan sapmalar dnya ekseninin
ani ve dzensiz hareketlerinin bir sonucu olarak
kabul ediyordu
35
. ada Eb Cafer el-zin de
ayn inantayd
36
. Daha gen bir ada, mid
b. el-r el-ucend, hamisi Buveyhi Sultan
Fareddevle (dnemi: 366-387/976-997)yi, ekliptik
eimi sorununda daha salam bir sonuca ulaabil-
mek iin, Reyde (bugnk Tahrann gneyinde)
gnein konumunun daha kesin gzlemlenmesini
salayacak, yaklak 20 metre yarapnda sekstant
olan bir rasathane kurmaya inandrm, kurulan bu
rasathanede yapt gzlemler sayesinde de ekliptik
eimin zamanla srekli olarak kld sonucuna
ulamt
37
.
el-ucendnin bu aklamasndan daha nce,
ekliptik eimindeki deiimleri presesyonla ahenk-
li bir hale getirme giriiminde bulunan Sbit b.
urra, trepidasyon yani sabit yldzlarn ileri ve geri
hareketi (areket el-ikbl ve-l-idbr) hipotezini
ileri srmt
38
. Bu hipotez, Avrupal astronomla-
r Arap-slam kltr evresindeki astronomlardan
ok daha fazla harekete geirici etki yapmtr.
Tam gne tutulmas, gne ap lmlerinde
grnen deiiklik, gne yrngesinin eksantrik-
32
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 182-187, zellikle s. 184.
33
a.e., Cilt 6, s. 263.
34
a.e., Cilt 6, s. 26-27.
35
a.e., Cilt 6, s. 194.
36
a.e., Cilt 6, s. 189.
37
a.e., Cilt 6, s. 220-222.
38
a.e., Cilt 6, s. 164.
liinin ve grnteki yarapnn, ayn ilk grle-
bilirliinin hesaplanmas gibi konularda kaydedilen
ilerlemelere gelince, Geschichte der arabischen
Schrifttumsun ilgili yerlerine (Cilt 6, s. 27-28) atfta
bulunmakla yetiniyorum. Burada yalnzca sabit yl-
dzlar astronomisinin durumu dile getirilecektir.
Daha nce sz edildii zere Araplar, slamdan
nce sabit yldzlara ilikin gerekten iyi bir bilgi-
ye sahiptiler. slam dneminde bu alan, ilk nce
dikkate deer bir ekilde filolojik olarak ele aln-
mtr. Gerek anlamda sabit yldzlar astrono-
misine ynelik ura ise, ilk olarak Ptolemenin
Almagestiyle tanlmasndan sonra balamtr.
Yunan nclerin gerekletirdikleri almalar-
dan sonra, astronominin bu yn, 4./10. yzyln
ikinci yarsnda Abdurramn e-fnin
39
Kitb
uver el-Kevkib es-Sbite
40
adl eseriyle yeni bir
zirve noktasna ulamtr. Bu nemli astronom,
Hipparkos-Ptoleme katalounda bulunan bilgileri
kendi gzlemleri ve lmleri temelinde yeniden
kontrol etmi, yldzlarn parlaklk leklerinin,
koordinatlarnn ve byklklerinin nemli lde
revize edildii yeni bir katalog oluturmutur. Yldz
katalounun yeni bir revizyonu, Semerkantta Ulu
Bey (. 1449/853) Rasathanesinde gerekletirilen
yeni gzlemlere dayanlarak yaplmtr. Bu yeni
katalog, nclleriyle karlatrldnda daha kesin
koordinatlar verme zelliiyle ne kyor.
Abdurramn e-f, Ptoleme ve Argelander (.
1875) ile birlikte sabit yldz astronomisinin
byk r acsndan birisi olarak kabul edi-
lir. E-fnin bu alandaki almalarnn sadece
slam dnyasnda deil, ayn zamanda Avrupada
da yzyllar boyu sren derin etkileri olmutur
41
.
Kastilya Kral X. Alfonsun Libros del saber de
astronoma (1277 civarnda) yazdrd ansiklope-
dik eserde bulunan sabit yldzlar katalou ku-
kusuz Abdurramn e-fnin eserinin Kastilce
serbest evirisinden veya yeniden uyarlanmasndan
baka bir ey deildir. 1341 ylnda yaplan talyanca
evirinin de bu Kastilcedeki rnee dayanlarak
39
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 212-215.
40
Tpkbasm olarak Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan yaynlan-
mtr, Frankfurt 1986.
41
8
A S T R O N O M
yapld, 1908 ylndan beri bilinmektedir
42
.
fnin Avrupada henz balamakta olan Yeni
ada nasl bir ne sahip olduu, Albrecht Drerin
onu Azophi adyla astronominin drt byk temsil-
cisinden biri olarak sunmasndan anlalmakta-
dr
43
(Bkz. yukardaki resim).
Drerin 1515 tarihli gk haritas aa grav-
rndeki dier adlar, Azophi Arabusun yannda,
Aratus Cilix, (Msrl) Ptoleme ve M. Manilius
Romanustur
44
.
Sabit yldzlar astronomisi balamnda undan da
sz edilmelidir: Samanyolunun sabit yldzlardan
olutuu sorunu, ilk olarak bn el-Heysem (.
42
Bkz. Tllgren, J. Oiva: Observations sur les manu-
scrits de lAstronomie dAlphonse X le Sage, roi de Cas-
tille, Neuphilologische Mitteilungen ierisinde (Helsin-
ki) 5-6/1908/110-114, zellikle s. 110 (Tekrarbasm: Is-
lamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 99, s. 1-5,
zellikle s. 1).
43
Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f,
Der Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/48-
54, zellikle s. 52 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 26, Frankfurt 1997, s. 326-332,
zellikle s. 330).
44
Voss, W.: Eine Himmelskarte vom Jahre 1503 mit den
Wahrzeichen des Wiener Poetenkollegiums als Vorlage
Albrecht Drers, Jahrbuch der preuischen Kunstsamm-
lungen ierisinde (Berlin) 64/1943/89-150; Kunitzsch, P.:
f Latinus, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndi-
schen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 115/1965/65-
74, zellikle s. 65.
432/1041) tarafndan ak ve net olarak belirlenmi
ve aklanmtr
45
.
Gzlem aletlerinin ve yeni yntemlerin geliiminde
Arap-slam astronomlarn ncellerine kyasla kay-
dettikleri byk ilerlemeler hakknda, Arap-slam
astronomisine ynelik modern bilimsel aratrma-
larn gerekten de erken saylabilecek bir aama-
snda, bilim adam C. A. Nallinonun
46
edindii
genel izlenimden unu duyuyoruz: Araplar hem
trigonometrik formllerin kullanmnda hem de
aletlerin says, kalitesi bakmndan ve gzlem tek-
nikleri sayesinde ncelleri Yunanlar vgye deer
bir biimde aabildiler. Gzlemlerin hem says ve
sreklilii, hem de kesinliinde slam ve Yunan
astronomisi arasnda ok dikkat ekici bir farkllk
kendini gstermektedir.
Arap-slam astronomlarn ele aldklar dier bir
konular kompleksi ise, yeryznn dnmesine
(rotasyon) ilikin gr ve hipotezler ile gezegen
teorileridir. Yunanlarn yeryznn kreselliine
ilikin tasavvurlar, Arap-slam astronomlara en
azndan pseudo Aristonun adl eseri
yoluyla 1. yzyln sonuna doru (m. 8. yzyln
balarnda) ulam ve herhangi bir kar koyma
olmakszn alnm ve kabul edilmitir. Bu eserden,
dnyann evrenin orta noktasnda bulunduunu ve
evrenin de btn gkyz ile srekli olarak dnd-
n renmilerdir (bkz. s. 4). Yeryznn kendi
evresinde dnmesi sorunu, grld kadaryla
3./9. yzyldan itibaren yalnzca astronomlar tara-
fndan deil ayn zamanda filozoflar tarafndan
da tekrar tekrar tartlmtr. Plutarkos (. 120-
125 civarnda)un
47
Placita philosophorum adl
eserindeki yetersiz bir bilgi dnda, bu konuda
Yunanlardan gelen hi bir etkinin olmad grl
mektedir. Aristarkosun
48
gne merkezli (helio-
45
Wiedemann, E.: ber die Milchstrae bei den Ara-
bern (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
LXXIV), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizini-
schen Soziett ierisinde (Erlangen) 58-59/1926-27/348-
362, zellikle s. 358 (Tekrarbasm: Aufstze ierisinde,
Cilt 2, Hildesheim 1970, s. 662-676, zellikle s. 672); bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 254; kr. Kunitzsch, P.: al-Mad-
jarra, The Encyclopaedia of Islam ierisinde. New Edi-
tion Cilt 5, Leiden 1986, s. 1024-25.
46
Astronomie, Enzyklopaedie des Islm ierisinde, Cilt
1, Leiden ve Leipzig 1913, s. 520.
47
48
a.e., Cilt 6, s. 74-75.
A. Drer, gkyz haritas (detayda e-f), aa gravr (1515).
G R
9
sentrik) sistemi ise, Arap-slam astronomlarna her
halkarda ulamam grnmektedir. Buna karn,
onlar [Arap-slam astronomlar] Hintli astronom
ryabhaa (499 civarnda)nn yeryznn dnme-
sine ilikin grlerini en ge el-Brn
49
yoluyla
renmilerdir. Corafyac bn Rsteh (3./9. yzy-
ln son eyrei) birok teorinin yan sra, dnyann,
merkezinde deil de evrende bulunduuna, gne-
in ve en uzak [gk] krenin deil, dnyann ken-
disinin dndne ilikin teoriyi aktarmaktadr
50
.
el-Brnden, yeryznn dnd grn savu-
nan iki Mslman bilginin adlarn renmekteyiz.
Bunlar Amed b. Muammed es-Sicz (4./10. yz-
yln 2. yars) ve Cafer b. Muammed b. Cerrdir
(4./10. yzyl). Her ikisi de bu grten hareketle
kayk ekilli bir usturlap ina etmilerdir
51
.
el-Brn, bu sorunun tatmin edici bir aklamasna
ulamak iin ciddi olarak aba sarfetmi grnmek-
tedir. Bu konuda bize ulamam bir risale yazm-
tr: Dnyann dnp dnmediine dair (Kitb f
Skn el-Ar ev areketih)
52
.

el-Brn, uzunca bir
zaman, yeryznn dndne dair bir karar verip
vermeme konusunda tereddt etmitir. Bununla
birlikte, mrnn sonuna doru yeryznn dn-
medii kanaatine ulamtr. Hindistana dair ese-
rinde (421/1030 ylnda yazld) yle demektedir:
Yeryznn dnmesi astronomi biliminin sonu-
larna hibir ekilde zarar vermez, bu konuya ait
olan eyler (bu kabulde de) ayn ekilde mantksal
olarak birbirleriyle balantl kalr. Bu kabul ola-
naksz klan baka nedenler bulunmaktadr
53
. bn
Heysem de Almageste yazd erhinde bu sorunu
ele alm ve dnme (rotasyon) fikrini benimsemedi-
ini sylemitir
54
.
49
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225.
50
Kitb al-Alq en-Nefse, ed. J. de Goeje, Leiden 1892
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 40, Frank-
furt 1992), s. 23-24.
51
el-Brn, et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt,
Paris, Bibliothque nationale, ar. 2498, fol. 9a; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 6, s. 224-225.
52
53
Temellendirmesi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 31;
Wiedemann, E.: Zu den Anschauungen der Araber ber
die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaft ierisinde (Leipzig)
8/1909/1-3, zellikle s. 2 (Tekrarbasm: Gesammelte Sch-
riften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287-289, zellikle s. 288).
54
Ayrca, dikkat edilmesi gereken bir baka husus da,
el-Brndeki alntlardan karld kadaryla, Eb
Cafer el-zinin 4./10. yzyln ilk yarsnda geze-
genlerin dnmelerinin (rotasyonlarnn) grnte
simetrik olmayna yeni bir aklama getirmesidir.
Kendisi tarafndan kurgulanan modelde eksantrik
ve episikl (ayr merkezli yrngelerle ek yrn-
geler) retilerini eletirmi, onlarn yerine eklip-
tik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi
variyasyonlar varsaymn getirmitir. Benzer bir
modele Heinrich von Langenstein (1325-1397)da

55
rastlamaktayz.
Gezegen hareketlerinin geometrik sunumu ere-
vesinde Yunan ncellerine dayanan Arap astro-
nomlarda, 4./10. yzyln ikinci yarsndan itibaren,
sonralar nemli rnlerini Kopernikte verecek
olan ynla teori tanyoruz.
el-Brn (4./10. yzyln ikinci yars)nin hocas
olan Eb Nar b. Ir, bu ok farkl grler ara-
snda, gezegenlerin [birbirini 90 ayla kesen] pek
kk farkl eksenli elipsel yrngelere sahip olma
imkann ve yrngelerdeki gezegen hareketlerinin
eit zamanda eit olamamalar grlerini tart-
yor, ve bu konuda kendine zg tavr alan bir mes-
lektann grnn aksine, Eb Nar gezegenle-
rin hareketlerinin yrngede eit olduu grn
savunuyor. Ona gre grnrdeki asimetriklikler
ve gzlemde ortaya kan gezegen yrngeleri-
nin nominal aplarndaki deiimler, eksantriklikle
aklanabilir. Grnen o ki Eb Nar episikl (ek
yrngeli) hareketleri hesaba katmay zorunlu gr-
memektedir
56
.

5./11. yzyln balarnda bn el-Heysem, Ptole-
menin Hypotheseis adl eserindeki gkkre teo-
risini Arap astronomisine tamtr. Bu tasav-
vura gre gkyz hareketlerinin matematiksel
modeli yerine cisimsel kresel katman tasavvuru
geiyor. 16. yzyla kadar hem slam dnyasn-
da hem de Avrupada byk lde takip edilen
Almagestin geleneksel sunumunun bu deiimi
kukusuz bir geriye dntr. Bununla birlikte, bn
el-Heysemin bu giriimiyle gezegen hareketlerinin
olduka yeni bir aklamas ortaya kmtr. O, bu
aklamay u cmlelerle ifade ediyor: 1. Doal
cisimden sadece tek doal hareket ortaya kar.
55
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189-190.
56
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 242-243.
10
A S T R O N O M
2. Doal cisim hibir deiik hzl hareket yapmaz,
yani devaml suretle daireler zerinde ayn zaman-
larda ayn mesafeleri kateder. 3. Gn cisminin
(hareketlerde) hibir etkisi yoktur. 4. Boluk
mevcut deildir
57
.
Ptolemenin gezegen modeli tartmasnda nemli
bir adm yine bn el-Heysem atmtr. Ptoleme
Hakknda pheler adl eserinde, Ptolemenin
gezegen hareketleri aklamasnda ekuant kullana-
rak yrngede eit zamanlarda hareketler gerektii
temel prensibini zedelediini farkeden ilk kiidir;
nk bu durumda ek yrngelerin orta noktasnn,
tayan yrngelerdeki hareketi eit zamanda eit
olamaz
58
. Bir alnt sayesinde rendiimize gre,
bn el-Heysem kendisine ait bir gezegenler teorisi
gelitirmitir. Bu teoride o, gezegenlerin uniform
hareketi iin gerekli koullar ortaya koymutur. Bu
giri blmnn erevesi, bu giriimden kaynakla-
nan derin etkilere deinmemize msait deildir.
Yeni gezegenler modelinin 7./13. ve 8./14. yzyl-
larda bilinen temsilcileri Nareddn e-s (.
672/1274), Kubeddn e-rz (. 710/1311) ve Al
b. brhm bn e-ir (. yaklak 777/1375) gibi
bilginlerdir. Kendi kinematik modelleri araclyla,
gezegen hareketleri sistemini Ptolemenin yol at
aksaklklardan arndrma giriimleri, ad geen son
bilginde zirve noktasna ulamtr.
bn e-ir, kendi modellerinde eksantriklii ber-
taraf etmi ve vektr (her bir gezegenin yrnge-
sinin yar apn) evrenin orta noktasndan hareket
ettirmi ve bu esnada da e-snin, ift ek yrnge
ilkesini kullanmtr. Onun zellikle Merkr modeli
nemlidir. Ayrca, Ay hareketleri iin ncellerinden
daha iyi bir model oluturma denemesi, olaanst
bir baarya ulamtr. bn e-ir, Ayn dzenli
dairesel hareketinin aklanmasnda, Ptolemenin,
Ay ile Dnya arasndaki uzakln abartt variyas-
yonundaki bariz hatasn dzeltmitir
59
.
57
Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der Welt nach
Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafndan evril-
mitir, Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett ierisinde (Erlangen) 54-55/1922-23 (1925)/140-
zellikle s. 98); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 33.
58
59
Ptolemenin dnya tasavvuruna kar, 6./12. yzylda
Arap-slam kltr evresinin batsnda, argmanla-
r kinematik-geometrik karakterden ziyade felsefi
karakterde olan bir kar k kendisini gstermi-
tir. Filozof bn Bcce (Avempace, . 533/1139),
episikllerin varln yadsm ve eksantrik hareketi
btn gezegen yrngeleri iin yeterli aklama
olarak kabul etmitir
60
. Ondan yaklak yarmyzyl
sonra bn ufeyl (. 581/1185) tartmaya katlm
ve hem eksantrik hem de episikl retilerini reddet-
mitir. O kendine ait bir aklama bulduuna inan-
m, ama grld kadaryla bu aklamay kda
aktarmamtr
61
. ada Muammed b. Amed
bn Rd (Averroes, . 595/1198) de ayn ekilde
eksantrik ve episikl retilerini reddetmitir. Ona
gre gezegenler helezonik bir biimde hareket
(areke levlebiyye) etmektedir
62
.
Arap-slam kltr evresinde Bat ekolnn en
gen temsilcisi Nureddn el-Birc (. yaklak
600/1204) idi. O da eksantrik ve episikl retilerini
yadsm ve gezegen krelerinin ortak merkez-
li olarak yeryznn orta noktasnda bulunmas
gerektiini ve gezegenlerin, bn Rdde olduu
gibi, helezonik biimde deiik eksenler evre-
sinde hareket ettiini ileri srmtr. Ayrca, gk
cisimlerinin bat-dou hareketini reddetmitir; bu
hareket ona gre yalnzca, gezegenlerin doudan
batya doru gk kresinden ok daha yava hare-
ket etmelerinden doan optik bir yanlsamadr
63
.
el-Birc (Alpetragius)nin kitab braniceye ve
Latinceye evrildikten sonra, 7./13. yzyldan 15./9.
yzyla kadar Avrupada doabilimsel-astronomik
dnceyi ilerletici tarzda etkilemitir
64
.
Burada ana hatlaryla sunulan astronominin,
60
Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique
de Ptolme, tente par les philosophes arabes du XII
e

sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10
e
srie,
14/1909/483-510, zellikle s. 497-498 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 63, Frank-
furt 1998, s. 205-232, zellikle s. 219-220); Nallino, C.A.:
Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden ve
Leipzig 1913, s. 520; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36.
61
62
a.e., Cilt 6, s. 36-37.
63
a.e., Cilt 6, s. 37.
64
Petri, W.: Tradition und Fortschritt in der Astronomie
des Mittelalters, Accademia Nazionale dei Lincei ieri-
sinde. Convegno Internazionale 9-15 Aprile 1969, Roma
1971, s. 633-645, zellikle s. 642.
G R
11
Avrupadaki resepsiyonuna ve gelimesine ilikin
bir tasavvur oluturma gayesiyle, Geschichte des
Arabischen Schrifttumsun yirmibe yl nce yayn-
lanan 6. cildinde olduka ayrntl bir biimde bah-
sedilen (s. 37-59) konulardan sadece birka noktaya
deinmekle yetineceim. zellikle Hal Seferleri
srasnda Bat dnyasna dorudan doruya ulaan
bilgi, kitaplar, aletler veya haritalar bir yana brak-
lacak olursa, Arap-slam dnyasnn astronomisi de
tpk dier doa bilimleri ve felsefesi gibi Avrupaya
zellikle spanya, Sicilya/talya ve Bizans zerinden
tanmtr.
imdiye kadar ulatmz bilgi seviyesine gre
u tasavvur doru olabilir: En ge 4./10. yzylda
Avrupann Arap-slam dnyasna snr olan bl-
gelerinde, yabanc bilgi mirasn eviriler yoluyla
alma ihtiyac domu ve bunun iin gerekli koullar
da olumutu. Ad bilinen en eski evirmen, 984
ylnda Aurillacl Gerbert iin astronomiyle ilgili
bir risaleyi Liber de astrologia adyla Latinceye
evirmi olan Barselonal Lupitusdur. Ayn ekil-
de, 10. yzyldan, dierlerinin yan sra De mensura
astrolabii ve De utilitatibus astrolabii hakknda
risaleler ve Geometria adyla doa bilimlerine ili-
kin bir mecmua [derleme] bize kadar ulamtr.
Bu eserlerin, Arapa rneklerinin bamsz evi-
rileri ya da uyarlamalar olduuna kuku yoktur.
Avrupada bilinen usturlap risalesinin (De utilitati-
bus astrolabii) en eski ikinci yazar, Gerbert, aka
grld zere bu ve dier eserleri temel kaynak
olarak kullanmtr. Gerbert, Arapa terminolojiyi
ve Arap usturlap eklini muhafaza etmitir. Onun
adn tayan Arapadan uyarlama usturlaba ilikin
kitapk, 11. yzylda konuyla ilgili baka kitaplarn
da ortaya kmasna neden olmutur.
10. ve 11. yzyllarda Toledo (711den 1085 ylna
kadar slam hakimiyetinde), Arap-slam bilimleri-
nin en nemli merkezi konumunda iken, 12. yzyl-
da Chartres, Toulouse, Reims, Tours, Montpellier
ve Paris gibi dier kentler resepsiyon ve zm-
semenin merkezi olmulardr. Daha 12. yzyln
ilk yarsndan itibaren Arap astronomisinin daha
nemli ve daha hacimli eserlerinin evirileri hizme-
te konulabiliyordu.
el-Bannin, Ptolemenin Almagesti zerinde-
ki dzeltmeler gibi, o zamanlar iin baz nemli
yenilikler ieren astronomi el kitab 1120li yllarda
Tivolili Plato tarafndan Latinceye evrilmiti.
Bu sayede Ptoleme dnya tasavvuru da Avrupal
bilginler arasnda geni lde tannmtr. Bunu,
1134l yllara doru el-Fern (3./9. yzyln ilk
yars)nin popler astronomi el kitabnn Johannes
Hispaniensis (Hispalensis) tarafndan yaplan
evirisi izlemitir. el-rizm (3./9. yzyln ilk
eyrei)nin astronomik izelgeleri de 1120-30lara
doru Bathl Adelard tarafndan evrilmitir
65
.
Avrupada Arap-slam astronomisinin resepsiyon
srecinin henz son bulmad sralarda, 12. yz-
yln ortalarna doru, yeni elde edilen bilgile-
rin zmsenmeye baladna dair belirli iaretler
gzlenebilmektedir. Bir aamadan dierine tedrici
gei ve nihayetinde kendine ait yaratc faaliyete
balayabilmek ii iin, 10. yzyldan itibaren yarm
binyllk bir zaman dilimine gereksinim duyulmu-
tur.
Bu sre, P. Duhemin Le systme du monde
adl eserinin nc ve dier ciltlerinde Latince
ve branice evirilerden derleyerek yorumlad
materyalle okuyucuya anlalr bir ekilde sunul-
65
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 39f.
el-Fern, aa gravr Johannes Hispalensisin evi-
risinden, Ferrara 1493.
12
A S T R O N O M
maktadr. Resepsiyon ve zmsemenin ak, 12.
yzyln ikinci yarsnda, aralarnda astronomiyle
ilgili birok nemli eserin de bulunduu yaklak 70
kitab Arapadan evirdii iddia edilen Cremonal
Gerhardn etkisiyle ok kesin bir biimde artm-
tr.
Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n Ptolemenin
Almagestine yazd kritik onun yapt eviriy-
le byk bir etki yapmtr. Bu eserde bulunan
zellikle trigonometrik ilemler Wallingfordlu
Richard (yaklak 1292-1336), Simon Bredonu
(yaklak 1300-1372), Regiomontanusu (1436-
1476) ve Koperniki (14731543) etkilemitir
66
. Yine
ez-Zerl (5./11. yzyl)nin astronomi izelgele-
rinin (Zc) yine onun yapt evirisiyle Georg
Peurbacha (1423-1461), Regiomontanusa,
Kopernike ve Keplere (1571-1630) derin etkileri
olmutur
67
.
13. yzyln ilk yarsnda Arap astronomisi-
nin Marsilyadaki temsilcilerinden birisi olan
Wilhelm (William) Anglicus, yeni bir uyarlama
eseriyle (Scripta Marsiliensis super Canones
Archazelis) ez-Zerlnin Toledo izelgelerine
Avrupada byk bir yaylma olana salamtr.
Onun, Astrologia bal altnda Ptoleme astro-
nomisini sunduu bir eserinde, Sbit b. urrann
ve ez-Zerlnin trepidasyon retilerini ve
el-Bircnin sistemini ak seik bir ekilde bir-
biriyle karlatrma abas iinde bulunmas ok
ilgintir
68
.
Cbir b. Eflan Almageste yapt kritik bir yana,
daha 13. yzyln balarnda dier evirilerden,
bat slam dnyas filozoflarnn Ptoleme sistemine
kar yrttkleri mcadele Batllar tarafndan
bilinmekteydi. Michael Scotus (. yaklak 1235),
sadece el-Bircnin astronomi kitabn evirme-
mi, ayrca bn Rdn, eksantrik ve episikllere
kar kt ve yeni bir sistemi kurgulama zorun-
luluunun altn izdii Aristonun Metaphysik ve
De caelo adl eserlerine yazd erhlerini de evir-
mitir. Bylelikle evirmen Michael Scotus, bn
Rd ve el-Bircnin Ptoleme kart retilerinin
ilkelerini Latin dnyasna sokan ilk kii olmutur.
Onun, bn Rd ve el-Bircnin bu konuda yaptk-
66
67
68
Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde. Histoire des
doctrines cosmologiques de Platon Copernic. Nouveau
tirage, Cilt 3, Paris 1958, s. 287-291.
lar aklamalar Quaestiones adl bir risalede top-
lamas ve mellifin adn da Nicolaus Damascenus
(doumu m.. 64) gibi gsterek piyasaya karmas
adalar iin hayli yanltc olmutu
69
.
Michael Scotusun etkisiyle teoloji alannda
bn Rdlkle (Averroismus) savaan Paris
Piskoposu (1228-1249) Guillaume dAuvergne, el-
Bircnin evrenin yapsna ilikin gelitirdii siste-
mi De universo adl eserine olduu gibi almtr. Bu
eserinde o, el-Bircnin tezinin, tm gkyznn
tek bir hareket ettirici ilkeye gre hareket ettiini
aklamaya uygun olduunu savunmutur
70
.
Daha 13. yzyln ortalarnda Ptoleme ve el-Birc
taraftarlar arasnda ateli bir tartma balamt.
Robert Grosseteste (. 1253), Arap-slam bilimlerin
zmsenmesi ynndeki en nemli ahsiyetlerden
biridir. Bilginliinin bu bakmdan deerlendirilme-
sinin gerekli olduunu, P. Duhem
71
astronomi alan
iin akca ortaya koymutur. Compendium spha-
erae adl eserinde Grosseteste, Sbit b. urrann
eserindeki sekiz gk kresi hakkndaki ilkelerini ve
yan sra trepidasyon retisini Hristiyan Avrupaya
tantan ve Ptoleme ile el-Banye atfta bulunan
ilk kii olmutur. O, ayn zamanda Aristoteles
ve el-Birc sistemi olarak da nitelendirdii el-
Bircnin kefiinden de bahsetmitir. Duheme
gre
72
, Grosseteste, Aristotelesin ortak-merkezli
kreler sistemini bilmiyordu. Grosseteste bu siste-
mi, el-Bircnin sistemiyle zdeletirmi ve kendi
sunumunu da sadece bu sisteme dayandrmtr.
Onun adyla yaylan Opuscula ve Tractatus de inc-
hoatione formarum gibi eserlerde de el-Bircnin
etkisi akca grlmektedir
73
. Duhemin grne
gre
74
, Grosseteste astronomi ilkeleriyle ilikideki
kararszln pek ok adayla paylamaktadr: O
bir yandan, gezegenlerin hareketi ve takvim hazr-
lama konularnda Ptolemenin (Arap) taraftarlarn
izleyerek, eksantrik ve episikl retilerini olduu
69
a.e. Cilt 3, s. 241-248; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45-46.
70
Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 249-260;
71
Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 277-287.
72
a.e. Cilt 3, s. 283; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 46.
73
Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 284; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 6, s. 46-47.
74
Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 286-287.
G R
13
gibi alm, dier yandan kendini de el-Bircnin
ortak-merkezli kreler retisinin sadeliine kap-
trmtr
75
.
Kendi andaki Avrupal bilginlerin en nlle-
rinden biri olan Albertus Magnus (yaklak 1200-
1280), kapsaml bilginliinde el-Bircnin dnya
sistemini yeniden tartm, bu sistemi basitletiril-
mi ve ksmen deitirilmi bir tarzda geni evrele-
re tantmtr. Ptoleme sistemine ynelik kritiinde,
nemli lde Arap astronomlar, zellikle de Sbit
b. urray takip etmektedir
76
.
Albertus Magnusun evresindeki Dominikanlarn
her iki sistemden birisinin lehinde ya da aleyhin-
de bulunmadaki kararsz halleri, byk lde
Roger Bacon (yaklak 1219-1292) evresindeki
Fransiskanlar iin de geerlidir. Duhemin
77
doru
olarak grd zere, Bacon ortaya atlan sistem-
lerden biri veya tekisi hakknda bir karara varmak
iin mr boyunca abalam, fakat daima kararsz
kalmtr. Bacon, el-Fernnin ve el-Bannin
astronomilerini olduka iyi tanm ve Sbit b.
urrann presesyon (gece ve gndzn eitlik
orannn yllk gecikmesi) deerini Hipparkos ve
Ptolemeninkine tercih etmi, bn Heysemin geze-
genlerin somut kre dilimleri ierisinde hareket
ettiklerine dair tasavvurunu benimsemitir. Dier
taraftan yalnzca el-Bircyi deil, ayn zamanda
bn Rd de konsentrik dnya grnn temsil-
cisi olarak grmtr
78
.
Pariste bulunan bir baka Fransiskan Bernardus de
Virduno (ge 13. yzyl), Ptolemenin ve onun Arap
taraftarlarnn retisi lehine karara varm, bunu
da ymaginatio modernorum olarak niteledii bn
Heysemin somut kreler yaklamna dayanarak
yapmtr. Bylelikle, Ptolemenin eksantrik somut
kreler sisteminin el-Birc ve bn Rd sistemi
karsndaki zaferi, Fransiskanlar nezdinde ilk ve
son kez salama balanm oluyordu
79
.
Parisli bilginlerden Levi ben Gerson, -zellikle daha
yal- meslektalarnn taraftar olduu gelenekler-
75
76
Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 327-345;
77
Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, s. 414.
78
a.e. Cilt 3, s. 411-412; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 50.
79
Duhem, P.: a.e. Cilt 3, s. 442-460; Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 50.
den el-Bircnin ortak merkezli kreler sistemine
kar km ve reddetmi, fakat dier konularda
onu yeni astronomi prensiplerinin stad olarak
nitelendirmitir
80
. Onunla birlikte Paris ekoln-
de yeni bir ey ortaya kmtr: Almagest kritii.
Bununla birlikte Levi ben Gersonun, ncs olan
Cbir b. Eflan evvelce ortaya att itirazlar yeni-
den kullanm olduu bilinmektedir
81
. Ben Gerson,
ayrca el-Kindiye, Sbit b. urraya, el-Banye ve
dier bilginlere dayanmtr
82
. Karanlk oda, Yakup
Sopas (diye adlandrlan astronomik alet) ve kre-
sel sins ilkelerinin bulunmas ve ayrca paraleller
postlasnn kantlanma giriimi gibi onun adyla
ilikilendirilen bulgular, kendisinin Arap ncleri
tarafndan oktandr bilinmekteydi
83
.
Arap astronomlarn bilgilerini uydurma yazarl
kitaplar biiminde piyasaya srme alkanlna
14. yzylda da rastlanmaktadr. Mesela Duhem
84
,
Novaral Campanus (. 1296)a nisbet edilen
Demonstrationes Campani super theoricann, her
ne kadar baka bir yazar adyla olsa da, aslnda
bn Heysemin somut kreler yaklamn daha da
tannr hale getirmeye hizmet eden, 14. yzyla ait
bir uydurma eser olduunu kantlamtr. Bu somut
kreler yaklamnn Paris ve Oxford okullarndaki
astronomlar nezdinde kazand ar takdir zel-
likle dikkati ekmektedir. Bu da, Saksonyal Albert
(yaklak 1316-1390)in Subtilissim qustiones in
Libros de clo et mundo adl nl eserinin hareket
noktas olmutur
85
.
Duhem
86
, astronominin talyadaki durumunu
mkemmel bir ekilde tasvir etmektedir: talyan
astronomlar, 13. yzylda Paris ve Oxfordda
Ptoleme ve el-Birc sistemleri hakknda yrtlen
80
Goldstein, B.R.: Al-Birj: On the Principles of Astron-
omy, Cilt 1, New Haven-London 1971, s. 40; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 52.
81
Duhem, P.: a.e. Cilt 5, s. 206; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,
s. 52.
82
Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 58-60; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,
s. 52-53.
83
84
6, s. 53.
85
6, s. 53.
86
Duhem, P.: a.e. Cilt 4, s. 305; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6,
s. 53.
14
A S T R O N O M
tartmalara daha katlmamlard. lk olarak 14.
yzyln ortalarnda bu konu onlarn ilgisini ekmi
ve tartma yaklak iki yzyl devam etmiti.
Arapa kaynaklarn evirilerinin yannda derleme
ve uyarlamalarn da ortaya km olmas, hemen
hemen tm Hristiyan Avrupada 14. ve 15. yzyl
astronomlarnn alma yntemlerinin temel zel-
liidir. Geri bu almalar daha sonraki almalar
kolaylatrmtr, ama hatalar yznden ardlla-
rnda hi de nadir olmayan yeni hatalarn ortaya
kmasna neden olmulardr. Araclk yapan bu
kitaplarn en nemli etkisi bana gre urada yat-
maktadr: Bunlar kaynaklar ounlukla dile geti-
rilmemi olduundan gerek yazarlarn ve mucit-
lerin unutulmasna gtrmtr. Buna ilaveten, 14.
yzyldan itibaren btn sertlii ile anti-Arabist bir
sava srdrlmtr. el-Bannin, el-Fernnin
ve Sbit b. urrann eserleri sklkla Almagest ola-
rak alntlanmtr
87
.
Bu zel giriin dar erevesi, hi de nemsiz olma-
yan baz konular anmadan gemeye zorluyor.
Buna ramen, hi deilse Kopernik (1473-1543)in
Arap-slam astronomisiyle ilikisi sorununa dokun-
mak gerekli grnyor. Bu bizi yukarda sz edi-
len Arap bilimlerinin Avrupaya balanan yoldaki
Bizans araclna gtrmektedir. Bilimlerin bu
yoldaki ayak izlerine ilk olarak H. Usener rastlam
ve bulgularn Ad historiam astronomiae symbola
adl almasnda (Bonn 1876) ortaya koymutur.
Grece uzun saylabilecek bir aradan sonra, bu
konu tekrar aratrmaclarn ilgilerini ekebilmitir.
David Pingree, (1964ten bu yana) bir dizi yaynyla
ve Louvain niversitesinin Dpartement dtudes
grecques, latines et orientales blmnn alma-
lar sayesinde, biz bugn Bizansllarn alma yn-
temleri ve Arapa kaynaklarla ilikileri hakknda
gerekten de ok iyi bilgilendirilmi durumdayz
88
.
Muhtemelen Bizansllar daha 9. yzylda, ama
kesinlikle 10. yzylda Arap bilimleriyle temasa
gemilerdi. Bu temas, nce skenderiye, Antakya,
87
88
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 225-267; zellikle bkz. Moge-
net, Joseph: Linfuence de lastronomie arabe Byzance
du IX
e
au XIV
e
sicle, Colloques dhistoire des sciences
I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit de Louvain,
Recueil de travaux dhistoire et de philologie, srie 6,
9/1976/45-55.
Halep, am, Kuds ve Palermo gibi daha eski bilim
merkezlerinde olmutur. 13. yzyldan itibaren
Mera ve Tebriz gibi merkezler de bunlara eklen-
mitir. Buralardan balayan bilim yolu Erzurum
ve Trabzon zerinden stanbula ulam ve daha
da ileriye talyaya, Orta ve Dou Avrupaya uzan-
mtr. imdiye kadar elde edilen bilgilere gre, bir
dizi eser deiik zamanlarda Arapadan Rumcaya
(Bizans Yunancasna) evrilmitir. Bu srete hi
de seyrek olmakszn, Arapa materyallere daya-
nan fakat Antik Yunan bilginlerin adlarn yazar
ad olarak tayan yeni kitaplar ortaya km-
tr. Astronomi alannda J. Mogenetin
89
gr
olduka anlamldr: Bizansllarda eksik olan ey,
Araplarn Ptolemenin eserini tandklar andan 12.
yzyla kadar yaptklar, ve mtemadiyen gzden
geirdikleri izelgelerinde somutlatrdklar gz-
lemleri anlama iidir.
imdi Kopernikin, eserleri Fars-Bizans yoluyla
kendisine ulaan Arap-slam astronomlarndan
olas etkilenmesi sorununa geliyoruz. zellikle 20.
yzyln ikinci yarsnda, Kopernikin de Arap-slam
astronomlarna bamllk gelenei ierisinde bulun-
duu konusu bilin sahasnda kmtr. Burada sz-
konusu olan ne yermerkezli sistemin gnemerkezli
sisteme dntrlmesi ynndeki itepi ve ne de
Kopernikin Latince eviriler ve derlemeler halinde
eriilebilir olan Arapa kaynaklarnn verileri ve
izelgelerinden faydalanm olmasdr
90
. Burada
sz konusu olan, eserleri her ne kadar Latinceye
evrilmemi olsa da, 7./13. ve 8./14. yzyln ge
dnem slam astronomlarnn baarl almalarn
da tanm olmasdr. Koperniki nihayetinde ok
nemli bir adm atmaya, yani gnemerkezli siste-
me gtren, Ptoleme tarafndan zedelenen, geze-
genlerin tekdze hareketleri ilkesini yeniden ina
etme yaklamn, bahsi geen Arap ncellerinden
alm olmasdr. Bu bilginlerin zm giriimlerinin
ve bu yndeki modellerinin de Kopernike ulam
olmas gerektiini belirtmeliyiz.
89
Linfuence de lastronomie arabe Byzance, s. 55.
90
Bkz. Toomer, J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
14/1969/306-366, zellikle s. 326; Rosen, E.: Coperni-
cus and Al-Bitruji, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
7/1961/152-156.
G R
15
Gezegenlerin tekdze (uniform) hareketleri ilkesi-
ni yeniden ina etme giriimi konusunda Kopernik
ile onun Arap ncelleri arasnda imdiye kadar tes-
pit edilen ortak noktalar u ekilde zetlenebilir:
1. Hem Kopernik hem de Nareddn e-s ve
ubeddn e-rz kaytsz artsz u prensibi
kabul etmilerdir: Her gezegen modeli temel ola-
rak, ayn mesafelerin ayn vektrle (yarapla), ayn
asal hzla katedildii bir hareket mekanizmasna
sahip olmaldr.
2. Kopernik ve onun Arap ncelleri ekuant diye
(Ptoleme tarafndan dnlen bir ilave yrnge-
nin) etkisine ulaabilmek iin gezegen modellerini,
yarm eksantrik uzunlukta ift vektr mekanizmas-
n kullanmlardr.
3. Kopernikin ay modeli bn e-trn ay mode-
liyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bakmndan
Ptoleme modelinin boyutlarndan ok byk fark-
llk gsterir.
4. Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin uzun-
luklarndaki ok kk deiiklikler bir yana bra-
klrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.
5. Kopernik, Merkr modelinde, e-snin episikl
(ek yrngeli) modelinde kulland ift episikller
mekanizmasn kullanmaktadr ki bunu bn e-tir
de kullanmtr
91
.
Bu bamll aklamak iin G. Rosiska
92
1973
ylnda u noktaya dikkat ekmiti: Nareddn e-
s ve ubeddn e-rznin bizi ilgilendiren
baarl almalar 15. yzylda Krakovda ksmen
biliniyor olmaldr. Czechelli Sandivogius (1430)
ve Brudzevolu Adalbertus (1482), Gerhardusun
Theorica planetarum ve Peurbachn Theoric
nov planetarum adl eserlerine yazdklar erh-
lerde, Arap-slam kltr evresinin anlan gezegen
teorilerini ok iyi bildiklerini gstermilerdir.
Gezegenlere ilikin yeni teorileri ele alan Farsa
astronomi kitaplarnn Yunanca evirilerinin baz
el yazmalar Avrupa ktphanelerinde korunarak
gnmze kadar ulamtr
93
.
Burada, Arap-slam ve Yunan-Bizans astronom-
lar arasndaki balant zerinde bu ksa tasviri
Kopernikle sona erdirerek, ayn konuya k tutmak
amacyla Mera (yaklak 1270), stanbul (yakla-
k 1574-1577) ve Hven adasndaki Tycho Brahe
(1576-1597) rasathanelerinin yaplm modellerine
dikkat ekmekle yetineceiz.
91
92
Nar al-Dn al-s and Ibn al-Shir in Cracow?,
Isis ierisinde (Washinton) 65/1974/239-243; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 56.
93
16
A S T R O N O M
Dnyann kendi ekseninde dndne inanan
Arap-slam astronomlarndan birisi de Eb Sad
Amed b. Muammed es-Siczdir (4./10. yzyln
ikinci yars)
1
. el-Brnnin verdii bilgiye gre
2
,
es-Sicz ayrca, dnyann dnd prensibine daya-
narak kayk biiminde bir usturlap (el-Usurlb
ez-Zevra) yapmtr. Bizzat es-Sicznin bir plane-
taryum ina edip etmedii bilinmemektedir. Bizim
modelimiz, onun dnyann kendi etrafnda dn
tasavvurunu hatrlatmay amalamaktadr.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 329-334; Cilt 6, s. 224-226.
2
a.e., Cilt 6, s. 224.
Modelimiz: Pirin ve ahaptan yaplma, boyal;
meridyen halkas teetsel hareketli. Eksensel olarak
dndrlebilir yerkre evresinde 7 gezegen 23,5
lik bir eimle sralanmtr. Yeryzn biz Memn-
Kresi ile gsteriyoruz. Boyu: 1,63 m.
(Envanter No: A 1.05)
es-Sicznin
Planetaryumu
G R
17
Abdurramn e fnin
Gk-Kresi
Modelimiz: Pirin kre, ap: 50 cm, dndrlebilir
bir biimde, zerinde yldz pozisyonlarnn koordi-
natlarnn okunabildii masif bir sehpaya oturtul-
mutur. Yldzlar gm renginde. Saysal deerler
Arapa harfler (yani ebced saylaryla) verilmektedir
Abdurrahmn b. mer b. Muammed
e-f
1
(291-376/903-986), modern
aratrmalar tarafndan Ptoleme ve
Argelander (. 1875) ile birlikte sabit
yldzlar astronomisi alannn byk
bilgininden birisi olarak nitelendirilmek-
tedir. Ptolemeyle karlatrldnda o,
gk atlasn sadece Arap ncelleri tarafn-
dan yaplan katklar ve kendi gzlemleri
temelinde geniletmekle kalmam, ayrca
yeni pozisyon verileriyle gstermi ve yeni
parlaklk leklerine gre gruplandrm-
tr.
Bir adann bildirdiine gre, e-
fnin devlet adam Audeddevle iin
yapt gmten bir gk kresi 435/1044
ylnda Kahirede bulunmaktayd
2
.
Bizim modelimiz Oxford yazmasna
(Bodleian, Marsh 144) dayanlarak yapl-
mtr. Takmyldzlar da ieren bu yazma,
yazarn oullarndan birisi olan seyin
tarafndan 400/1010 ylnda kopye edil-
mitir
3
.
e-f her bir takmyldz iin iki ekil
vermektedir. Bu ekillerden birisi takm-
yldzn yatay dzlemden itibaren gs-
terirken, dieri ise birinci eklin kopya
kadyla elde edilen yansma resmidir.
1
2
bn el-Qf, Tar el-ukem, ed. J. Lip-
pert, Leipzig 1903, s. 440.
3
El yazmas tpkbasm olarak Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wis-
senschaften tarafndan yaynlanmtr, Frank-
furt 1986.
G K - K R E
18
A S T R O N O M
Harita ve kre yapmcs olarak nlenen Fransisken
ruhban Vincenzo Coronelli (1650-1718), XIV.
Louis iin ap 3,85 m. olan bir gk kresi yap-
mtr. Bu kre zerine yerletirilen yldz atla-
s Abdurramn e-f (4./10. yzyl, bkz. s.
12f.)nin tasvirini temel almaktadr. Gney yarm
kredeki 14 resim grubu, sonradan elde edilen
bilgilere dayanmaktadr. Kre zerinde yaplan
alma 1681 ve 1683 yllar arasnda Pariste ger-
ekletirilmitir. Kavuumlarn (konstelasyon)
resimlerini Jean-Baptiste Corneille (1649-1695)
yapmtr. Bu resimler mukavva zerine geiril-
mitir. Takmyldzlarn adlar Yunanca, Latince,
Franszca ve Arapa olarak verilmitir.
XIV. Louis iin yaplm olan orijinal, gnmzde
Pariste Bibliothque Nationalde bulunmaktadr.
Bu kre ok byk bir beeni kazanm olmal,
zira gnmze dek yaklak 60 adet ap 110 cm
olan kltlm kopyalar Avrupa mzelerinde ve
ktphanelerinde bulunuyor.
Modelimizin imali Bibliothque national tarafndan
yaynlanm bir CD-ROM sayesinde mmkn oldu
1
.
1
Coronelli. Les globes de Louis XIV. Collection Biblio-
thque nationale de France, Sources. Coordination sci-
entifque: Monique Pelletier, Paris 1999. Bu konudaki
literatr iin bkz. Kunitzsch, P.: The Arabic Nomenclatu-
re on Coronellis 110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften ie-
risinde (Frankfurt) 9/1994/91-98; ayn yazar, Neuzeitliche
europische Himmelsgloben mit arabischen Inschriften,
Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissen-
schaften, Philologisch-historische Klasse ierisinde, 1997,
Heft 4, zellikle s. 16-25; ayn yazar, Coronellis Great Ce-
lestial Globe Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeit-
schrift fr Geschichte der arabisch-islamischen Wissensc-
haften ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55; Milanesi, M.:
Coronellis Large Celestial Printed Globes: a Complicated
History, Der Globusfreund ierisinde (Wien) 47-48/1999-
2000/143-160 (Almanca evirisi R. Schmidt tarafndan
ayn yerde s. 161-169).
Coronellinin
Gk-Kresi
Modelimiz: Pirin,
gravrl ve boyal.
: 50 cm
G R
19
Astronominin hibir alan, ne devaml bir surette
gelitirilen aletler (Instrumentarium) alan, ne gz-
lem sonularn ieren izelge eserler yazn veya
ne de hassas ve hakikate gittike daha ok yakla-
an kuramsal modeller, deiik kltr evrelerinin
katklaryla gelien bu bilimin kesin geliim basa-
maklarn kavramamzda rasathaneler alan kadar
iyi yardm edebilecei sylenebilir. slamdan nce
rasathane kurumunun olas varlnn izleri hak-
kndaki yaklak ikiyz yldr dile getirilen soruya
1931 ylnda, en nl astronomi tarihilerinden biri
olan Ernst Zinner
1
yle cevaplandryordu:
Babillilerde olduu gibi, rasathaneler ya hi olma-
d ya da ok ksa bir zaman iin var oldu, Yunanlarda
ise yzlerce yl boyunca btn gkyz olaylarn
gzlemleme zorunluluu gibi bir koul mevcut
deildi. Burada sz konusu olan, tek tek bireyle-
rin tutkular dorultusunda u ya da bu gkyz
olayn gzlemlemeye nem vermeleri faaliyetiy-
di. Eudoxosun, grld kadaryla Msrllardan
etkilenerek, Heliopolis yaknlarnda, daha sonra ise
Knidosta bir rasathanesi olduu sylenmektedir.
skenderiyedeki kare holde bir ekvator halkas yz-
lerce yl boyunca grlebilir durumda bulunmu ve
derslerde kullanlmt. Ama bunlardan, bir rasat-
hane anlam karlamaz. Hipparkos, gzlemlerini
tanr ara-gerelerle yapabilmiti. Ptolemenin
gzlemleri iin de sabit ara-gerelerin ve bir rasat-
hanenin varl kabul edilemez.
Ptoleme Hanedannn cmertliklerini, namlarn
duyuracak bir rasathane ile ilikilendirmemeleri
dikkate deer bir husustur. Ayrca, Eski an ok
saydaki zengininden hibirinin bir rasathane vakf
yoluyla adn duyurduuna da rastlanlm deildir.
Bilime olan dknlkleri saatler vakfnda tken-
mi grnmektedir.
Zinner, durumu ok isabetli bir tarzda ortaya koy-
maktadr. karmlarnda da ona tamamen hak veri-
1
Die Geschichte der Sternkunde von den ersten Anfn-
gen bis zur Gegenwart, Berlin 1931, s. 149.
lebilir, ama onun, Ptoleme Hanedanndan ve Eski
an zenginlerinden hibirinin bir rasathane vak-
fyla adn duyurmam olduu ynndeki eletirel
ifadesi bana ok da hakl grnmemektedir. Geri,
sadece Yunanlarda ve son olarak Ptolemede deil,
deiik kltrlerde de binlerce yldr yrtlen
astronomi ok nemli bir seviyeye ulam olmasna
ramen, bu alann geliimi, bir idareci ya da devlet
adamna bir rasatahane kurma zorunluluu hisset-
tirecek dzeye henz gelmemiti. Eer slamda
kurulmu olan dzenli iki rasathane daha yakndan
tannrsa, bu durum daha iyi anlalacaktr. Aydn
Saylnn The Observatory in Islam and its Place
in the General History of the Observatory adl
1960 ylnda Ankarada yaynlanan sekin eseri
bizi rasathanelerin dou tarihiyle bizzat urama
zahmetinden kurtarmaktadr. Her eyden nce
dikkati eken, Badatn emmsiyye semtinde
kurulan rasathane ve amn kuzeyindeki siyn
tepesinde kurulan rasathanenin ilk olarak Halife
el-Memn (dnemi: 198-218/813-833) dnemi-
nin son be ya da alt ylnda gerekletirilebil-
mi olmasdr
2
. Konuyla ilgili bilgiler, astronomiyle
uraan, kendisi iin nemli astronomik gzlem
ve lmleri bizzat dzenleyen ve hatta bu al-
malara bizzat katlmay adet edinen ve gerekli
aletleri ina ettiren Halife el-Memnun bile uzun-
ca bir sre bir rasathane fikrine sahip olmad
izlenimini uyandrmaktadr. Gittike younlaan
astronomi almalar, bu almalara katlan astro-
nomlarn saysnn artmas, korunmalar, gzlemler
iin hazr tutulmalar, genileyen aletler dairesi ve
zellikle lm aralarnn bytlmeleri ve geli-
tirilmeleri ynndeki artan zorunluluk, sonunda
bu i iin gerekli olan bir binann hazrlanmasn
mecbur klmtr. emmsiyyedeki rasathanenin
douuna ilikin rivayetteki kayda deer nokta,
bu rasathanenin eski bir tapnaktan, daha dorusu
2
Sayl, A.: a.e., s. 50-87.
RASATHANELER
20
A S T R O N O M
bir sinagogtan ibaret olmasdr
3
. Bu rasathane,
halifenin en yakn evresinden olan Yahudilikten
dnme Sind b. Alnin
4
denetiminde kurulmutur.
Belki de, astronomi almalarnn elverili bir bina
olmadan baarlamayacak hale gelmi olmas ve
halifenin gittike ktleen salk durumu bu nle-
min alnmasn gerekli klmtr. am yaknlarnda
bulunan siyn tepesindeki rasathane iin de
eski dini bir yapnn, Deyr el-Murrn manastrnn
5

kullanlm olmas burada dikkat edilmesi gereken
bir noktadr. Her iki rasathane de pepee, hemen
hemen e zamanl olarak kurulmutur. Belki de
burada nemli astronomlarn, e zamanl gzlem-
ler yrtme veya birbirlerinden bamsz olarak
yksek kaliteli aletlerle kazanlan karlatrmal
veriler elde edebilme arzusu da rol oynamtr.
Daha 1877 ylnda L. A. Sdillot
6
, muhtemelen her
iki mekanda da e zamanl olarak yrtlm olan
bir gzleme dikkati ekmiti. Bize ulaan bilgiler,
dnemin hemen hemen btn byk astronomlar-
nn her iki rasathanede de faliyette bulunduklarn
gstermektedir. Bunlardan bazlar Yay b. Eb
Manr, el-Abbs b. Sad el-Cevher, Muammed
b. Ms el-rizm, lid b. Abdlmelik el-
Merverrd ve Sind b. Aldir. Ad geen son astro-
nomun birok grevinden birisi de gzlem aletle-
rinin iyiletirilmesiydi (l lt er-raad)
7
. Ad
geen astronomlarn daha gen bir ada nl
astronom Amed b. Abdullh abe
8
bize, Halife
el-Memnun astronom lid b. Abdlmelik el-
Merverrdyi am Rasathanesindeki mmkn
olan en iyi aletlerle gk cisimlerini tam bir yl
3
Bkz. bn en-Nedm, Fihrist, s. 275; bn el-Qf, Tar
el-ukem, Leipzig 1903, s. 206-207; Sayl, A.: a.e., s.
51-52.
4
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 242-243; Cilt 6, s. 138.
5
Sayl, A.: a.e., s. 57.
6
Histoire gnrale des Arabes. Leur empire, leur civili-
sation, leurs coles philosophiques, scientifques et lit-
traires, Cilt 2, Paris 1877 (Tekrarbasm: Paris 1984), s.
186; kr. Sayl, A.: a.e., s. 56.
7
bn el-Qf, Tar el-ukem, s. 206.
8
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.
boyunca gzlemlemekle grevlendirdiini birldir-
mektedir
9
.
Halifenin bizzat rasathanenin alet donanmyla
ne denli yakndan ilgilendiini gsteren en ilgin
rneklerden birini el-Brn
10
aktarmaktadr: el-
Memn siynda (Deyr Murrn) yaklak 5 m.
(10 arn) uzunluunda demir bir gne saati ubuu
diktirmitir. Bu madeni ubuu gndz ayarlatm,
gece yeniden ltrm ve scaklk farkndan dolay
bir arpa tanesi (are) kadar ksaldn tespit
etmitir. Bu gne saati ubuunun, yln tam uzun-
luunu lmede kullanlmaya uygun olmad sonu-
cu halifeyi hayal krklna uratmtr.
Dier Gelimeler
Bir rasathane ilevinin, amacnn ve grevlerinin ne
olduu bilinci bylece Badat ve amdaki ncler
sayesinde sonraki astronomlar ve astronomi merak-
llarna salanm oluyordu. Rasathanelerin ilk ardl
birbuuk yzyl sonra ortaya kt. Bu yeni rasathane,
Buveyhi Hkmdar erefddevle Eb el-Fevris
rdl (dnemi: 372-379/983-989) tarafndan 378/988
ylnda yine Badatta kuruldu.
Kurucusunun arzusu dorultusunda, bu amaca yne-
lik ina edilmi olan muntazam yapda, gkyznn
ve gezegenlerin astronomik gzlemleri, el-Memn
dneminde balam olduu gibi, ok ileri bir seviye-
de yrtlmtr. erefddevle, tannm astronom
ve matematiki Eb Sehl Veycn b. Rstem el-
Khyi rasathanenin idaresiyle grevlendirmiti
11
.
Rasathanenin yaps hakknda el-Brnden
12
un-
lar renmekteyiz: Rasathanenin, orta noktasnda
gne nn gemesi iin bir aklk bulunan yakla-
k 12,5 m.lik (25 zira) bir kubbesi vard. Badattaki
bu ikinci rasathanenin kurulmasndan en fazla alt yl
9
abe, ez-Zc, Elyazmas Yeni Cami 784/2, fol. 70b; Say-
l, A.: The Introductory Section of abashs Astronomical
Tables Known as the Damascene Zj (English translati-
on), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Dergisi 13,4/1955/139-151, zellikle 142-143, 150; Sayl,
A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 57.
10
el-Qnn el-Mesd, Cilt 2, Haydarabad 1374/1955, s.
637; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve
tarih, s. 112-117.
11
bn el-Qf, Tar el-ukem, ad geen yer ve tarih,
351; Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve
tarih, s. 112-117.
12
Tadd Nihyt el-Emkin, Kahire 1962, s. 101; Sayl,
A.: a.e., s. 116.
G R
21
sonra dier bir Buveyhi Farddevle Eb el-asan
Al b. Rknddevle (dnemi: 366-387/976-997),
astronom Ab mid b. el-dr el-ucendnin
arzusunu yerine getirmi ve 994/384 ylnda Rey
kentinde (Tahrann gneyinde) zel bir rasathane
kurdurmutur. Burada ina edilmi olan yaklak 20
metre yarapndaki sekstant (dairenin altda birini
kapsayan ksm), dakika ve saniye blmlenmesiy-
le, ekliptik eiminin sabit olup olmadn, azalp
azalmadn veya artp artmadn belirlemek iin
gne yksekliklerinin olduka kesin bir lmn
salamt
13
(bkz. s. 25).
Yaklak eyrek yzyl sonra, ok byk bir olas-
lkla fehn, Hemedn ve Yezd eyaletinin yerel
idarecisi olan Alddevle b. Kky (dnemi:
398-434/1007-1041) tarafndan Hemednda bir
rasathane kurulmutur. Eb Al bn Sn dostu
Alddevleye, eski astronomik gzlemlere daya-
nlarak yaplm olan geleneksel takvimlerin yanl-
lklar ierdiinden ikayet etmiti. Bunun zerine
Emir Alddevle onu gzlem problemiyle ura-
makla grevlendirmi ve gerekli olan mali kayna-
emrine vermiti. bn Sn bu grevi stlenmi
ve rencisi Eb Ubeyd el-Czecn de gerekli
aletlerin yapmn stlenmiti. Geri, seyahatler
(Alddevle ile) ve dier baka engellerden tr
gzlemler sklkla sekteye uram ise de, bn Sn
sonular her halkarda Kitb el-Al adl eserin-
de kaydetmitir
14
. Rasathanenin yaps hakknda
kesin bilgiler renememekteyiz, fakat bu ksa
bilginin ierii rasathanenin sz konusu amaca
ynelik kurulmu, ie yarar bir yap olduu hkm-
ne varmamz salyor. O dneme kadar bilinmeyen
aletlerin bu amaca ynelik gelitirilmi olduunu
aktaran bir baka rivayet
15
, yukardaki varsaymm-
z desteklemektedir. Bizzat bn Sn tarafndan bu
konuya zel bir risalede betimlenen byk boyutlu
bir gzlem arac da (bkz. s. 26), ancak bir rasathane
13
Sayl, A.: a.e., s. 118-121; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-
221.
14
ahreddn Al b. Eb el- sm el-Beyhaq: Tetimmet
ivn el-ikme, Lahore 1935, s. 52.
15
bn el- f: Tar el-ukem, s. 422; Sayl, A.: a.e.,
s. 156-157.
balamnda dnlebilir
16
.
Alddevle tarafndan kurulandan yaklak krk
yl sonra bir baka rasathane, bu kez Seluklu
hkmdar Melikh b. Alparslan (dnemi: 465-
485/1072-1092)n emriyle randa kurulmutur.
Tarihi bn Esrin
17
ifade ettiine gre, kuruluu
467/1075 ylnda gereklemi ve mer b. brhm
el-ayym, Eb el-Muaffer el-sfizr ve Meymn
b. en-Necb el-Vsit gibi dnemin baz nemli
astronomlar burada almlardr. Rasathanenin
yeri anlmamaktadr. Gnmz aratrmaclarnn
tahminine gre, rasathanenin kurulduu yer ya
sfehan, ya Niabur veya Rey kentlerinden birisi
olabilir. Kurucusu tarafndan emredilen gkyz
gzlemi, muhtemelen onun lmnden sonra da
devam ettirilmitir. Bir rivayete gre, rasathane
otuz yl daha faaliyette bulunmutur
18
. Bildiimiz
kadaryla Kuzey Afrikada kurulmu ilk rasathane
6./12. yzyln balarna kadar dayanmaktadr. Bu
rasthane, Fatmi hkmdar el-mir bi-Akmillh
Eb Al el-Manr (dnemi: 495-524/1101-1130)
dneminde Msrda kurulmutur. Bu rasathanenin
kurulmasna vezir el-Efal Eb el-Ksm hinh
b. Emr el-Cuy Bedr (. 515/1121)in emri ile
balanm, bu i halefi Eb Abdull el-Memn
el-Baih (. 519/1125) tarafndan sona erdirilmi-
tir. Tarihi Tayeddn el-Marz (. 849/1441), el-
ia
19
diye tannan eserinde yap hakknda kaleme
alnm anonim bir kitaba (Kitb Amel er-Raad)
dayanarak, bu rasathanenin karmak ve bahtsz tari-
hine dair bilgi vermitir. Vezir el-Efal, Kahirede
bir rasathane kurma kararn, kendisine Suriyeden
500/1107 ylndan sonraki yllar iin yaklak 100
16
Wiedemann, E.: ber ein von Ibn Sn (Avicenna) her-
gestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift fr Ins-
trumentenkunde ierisinde (Braunschweig) 45/1925/269-
275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-135).
17
zzeddn Al b. Muammed bn el-Esr, el-Kmil f
et-Tar, Cilt 10, Beyrut 1966, s. 98.
18
Sayl, A.: a.e., s. 160-166, zellikle 166.
19
Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-el-
sr, Cilt 1, Kahire 1270/1854, s. 125-128, Almanca zeti
E. Wiedemann, Zur islamischen Astronomie, Sirius ieri-
sinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm: E. Wie-
demann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905-911 ve Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt
1998, s. 77-83).
R A S A T H A N E L E R
22
A S T R O N O M
adet takvimin getirilmesi ve bunlarn kendi astro-
nomlarnn verdikleri bilgilerden farkl olduu-
nu tespit etmesi nedeniyle vermitir. Yanllklar
dzeltmek iin astronomlar ona bir rasathane kur-
may salk vermilerdi. Bu ii gerekletirme gre-
vi hekim ve astronom Eb Sad bn araaya
verilmiti. Azimutu dakikalara gre belirlemeye
yarayacak 5 m. apnda, bakrdan byk bir gzlem
dairesinin yaplmasndaki zorluklar ayrntl bir
biimde betimlenmiti. Anlalan, bu alet, yaklak
yz yl nce bn Sn tarafndan yaplm olan aleti
(3,5 m. apnda), her ne kadar ykseklii lmeye
yarayan pergel kolu olmasa da, rnek almt. bn
araa, 3,5 m. apnda daha kk baka bir aleti
de ayn amaca ynelik olarak ina etmiti (belki de
ykseklik lmnde kullanlan pergel koluyla bir-
likte?). Bu rasathane iin ina edilmi veya planlan-
m byk boyutlu aletlerden birisi de, yaklak 2,5
m. (5 zira) apnda bir halkal (armillar) kresi (zt
el-alak) idi. Bu rasathane iin, Cmi el-Fla (Fil
Camisi)nn terasnda aslen planlanm olan yerden
vazgeilmi ve byk halka hayli byk zorluklarla
baka bir caminin, Mescid el-Cuynin, terasna
yerletirilmiti. Vezir el-Memn el-Baih, ken-
disini rasathane ile o denli zdeletirmiti ki onu,
Halife el-Memnun daha nce Badatta kur-
durduu er-Raad el-Memn el-Mmtean adl
rasathanenin halefiymi gibi, Raad el-Memn
el-Muaa diye adlandrmt. Halifenin veziri
tutuklatmas ve rasathanedeki almalar durdur-
masnn sebeplerinden biri bu olmaldr. Kahire
Rasathanesinin yapm ile ilgili iki anekdot vardr.
Astronomi aletleri tarihi bakmndan nemlerinden
dolay bu anekdotlar, E. Wiedemann tarafndan
yaplan evirisinden verilecektir: Vezir el-Efal,
byk azimut halkasnn inas iinin seyrini her
gn kontrol ederdi. Bitirildii gn, kaynar bakr
kalba dkme esnasnda kalbn bir yerinde biraz
slakln kald grld. Bakr bu yere scakl-
yla ulatnda slak yeri sratm ve bu yzden
halkann mkemmelliine zarar vermiti. Halkann
souduktan ve kalptan karldktan sonra, o yer-
den baka tamamen przsz olduu grlmt.
el-Efal baarszla hayli fkelenmiti, ama bn
araa, bu boyutlardaki bir aletin yapmnda, henz
hi imal edilmemi olduu gz nne alndnda,
10 denemeden sonra imali gerekletirilmi olsa bile
yine memnun olunmas gerektii ynndeki ifadesiy-
le onun hncn yatttrmaya almt.
20
kinci anekdot, el-Efalin proje yrtcs bn
araaya syledikleriyle ilgilidir: -Eer sen halkay
daha kk yapm olsaydn, i daha kolay olurdu.
bn araa u cevab vermiti: -Eer ben bu hal-
kay bir ucu piramitlerde dier ucu da Tennrda
(Kahirede bir yer) olacak kadar uzun yapabil-
seydim, bunu yapardm. Aletler ne kadar byk olur-
sa, onlarla yrtlecek alma da o kadar kesin olur.
Aletler gkyzne oranla ne kadarda kk!..
21
Aydn Sayl, rasathaneler hakkndaki bilgileri ar-
tc bir alkanlkla ve byk kaynak bilgisiyle topla-
m ve hayranlk uyandran bir tarzda bu zorlu gre-
vin stesinden gelmitir. Onun bir araya getirdii
materyal ve baz mlahazalar, kaynaklarmzn o tr
rasathaneler hakknda ounlukla kurulularndaki
olaanst gsterili olaylara veya aletlerin allm-
n dndaki boyutlarda imal edilmeleriyle bantl
olan bilgileri verdikleri izlenimini dourmaktadr.
Buna ek olarak, rasathane iin kullanlan raad
teriminin ayn zamanda gzlem anlamna da gel-
mesi, bununla ilgili bilgilerin deerlendirilmesinde
belirli bir zorlua neden olmaktadr. Bylelikle,
sklkla kullanlan amele er-raad cmlesi, hem
rasathane ina etti, hem de gzlem yapt anlam-
na gelebilir. Ayrca bu, Saylnn muhteem eserine
ramen, Arap-slam rasathanelerinin tam olarak
kaydnn neredeyse aldatc kalmasna neden olmak-
20
el-Maqrz, el-ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 126;
Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen
yer ve tarih, s. 124 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesam-
melte Schriften Cilt 2, s. 908 ve Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 80).
21
el-Maqrz, el-ia, ad geen yer ve tarih, Cilt 1, s. 127;
Wiedemann, E.: Zur islamischen Astronomie, ad geen
yer ve tarih, s. 126 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesam-
melte Schriften Cilt 2, s. 910 ve Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 82); Sayl, A.:
a.e., s. 170.
G R
23
tadr. Bu kukuyu gz nnde bulunduran Sayl
22

u grnde hakl grnmektedir: Marip lkeleri
ve Mslman spanya, slam dnyasnn dousunda
ulalan rasathane geliimini kavrayp benimseme-
mi ve en iyi artlarda Memn dnemi seviyesinde
kalmtr.
Dier birok bilim alannda gzlenebildii gibi,
kurum olarak ve aletleriyle rasathane de 7./13. yz-
ylda geliimde gz kamatrc bir ykseklie ula-
mtr. Merada kurulmu, olduka ileri seviyede
gelitirilmi ve ksmen yeniden tasarlanm aletlerle
donatlan rasathane genel bilim tarihi asndan
imdiye kadar yeterli lde deerlendirilmemitir
22
Sayl, A.: a.e., s. 398.
(bkz. s. 38ff.). Bu rasathane ve Semerkant (bkz.
s. 69ff.) ve stanbuldaki (bkz. s. 53ff.) ardllar,
Avrupada ilk dzenli rasathanelerin domasna
neden olmu kurumlardr. Bu rasathanelere ili-
kin bilgilerin Avrupaya ulat yoldan, dier yeni
bulular, bilimsel yeni teoriler ve bilimsel yazma
eserler slam dnyasnn dou tarafndan Avrupaya
ulamtr. Bu balamda, Meraa Rasathanesinde
bulunan gkkresinin orijinalinin, en azndan 1562
ylndan itibaren Dresdende bulunmu olmasnn
[Avrupaya slam dnyasnn dousundan ulaan
bilgiler asndan] yeterli olarak deerlendirilemez
bir deer tayor.
24
A S T R O N O M
s
l
a
m

D
n
y
a
s
n
d
a

R
a
s
a
t
h
a
n
e
l
e
r
G R
25
Ptolemenin ve Hint kaynak-
larnn verdii bilgilerden
kendi zamanna kadar geen
srede ekliptik eim deer-
lerinin klmesi, dneminin
en nemli matematikisi ve
astronomu Ab mid b. el-
dr el-ucend (10./4. yz-
yln 2. yars)nin dikkatini
ekmiti. Bu bilgileri mmkn
olabildiince kesin bir biim-
de belirlemek amacyla, Rey
kentinde (Tahrann gne-
yindeki eski Ragh) Buveyhi
prensi Fareddevle (dnemi:
366-387/976-997)nin finan-
se ettii zel bir rasathane
kurdu. Gndnmlerinde
Gnein yksekliini gzle-
mek iin burada imal edilen
sekstant (sds, dairenin alt-
da birinden ibaret olan yay),
hamisine nisbetle Fareddn
Sekstant olarak adlandrl-
mtr.
Bizim sekstantmz meridyen eparalel ve birbirle-
rinden boyunca 7 zira (3,5 m.) aralkla kurulan iki
dikey duvardan olumaktadr. Yerden 20 zira (10
m.) ykseklikteki tavanda bir kubbe ve bu kubbenin
ortasnda, ierisinde
1
/
6
ziralk (
1
/
12
m.) apnda
bir delik bulunmaktadr. Bu delik zerine duvarla-
ra paralel demir bir ubuk sabitlenmi ve bu ubuk
zerine, bir ucunda iki halka olan taban kare ek-
linde yirmi metre kadar uzunlukta bir demir ubuk
aslr. Bu ubuun ucuna bir demir halka sabitlenir.
Bununla [duvara paralel aa yukar hareket ettir-
mek suretiyle], bir dairenin altdabirinden ibaret
bir yay tanmlanr. Bu yay, akln altnda dikey
olarak 10 metre derinlikte balamakta ve yer sevi-
yesine kadar ulamaldr. Bu yay zenle przsz
hale getirilir ve tahtalarla kaplanr. Derecelere ve
her derece 360 blme, yani dakikalara ve her biri-
si de onar saniyeye blmlenir.
Gnein eklini sekstant yay zerinde tam ayar-
layabilmek iin, iki apnn birbirini 90 derece ile
kestiini gsteren izgileri tayan (madeni) bir
disk salanr. Bunun ap [ki sekstant yaynn
geniliine eittir] kubbenin deliinden 20 metre
aaya gelen Gnein grn ap byklnde
olacak kadar hesaplanr.
1
el-ucend, sekstantn yardmyla ekliptik eimin
srekli kldne kanaat getirebilmitir.
1
el-Brn, ikyt el-le el-Musammt es-Suds el-Far,
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 269; evirisi E. Wiede-
mann, ber den Sextant des el-Chohend, Archiv fr Ge-
schichte der Naturwissenschaften und Technik ierisin-
de 2/1910/149-151; Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57.
Daha fazla bilgi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-221,
269: Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen
Mewerkzeuge. Nachtrge, Astronomische Nachrichten
ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138, zellikle 134-135
Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 16-22, zellikle s. 20-21).
REY ( ESK TAHRAN) RASATHANES
Modelimiz: lek yaklak 1: 30. Kaide 100 x 70
cm. Ahap, astarlanm. (Envanter No: A 5.03)
26
A S T R O N O M
Modern aratrmalar, daha sonralar Yakup
Sopasnda tannan tarzdaki
1
, a lm pren-
sibinin erken kullanmn, Eb Al el-seyn b.
Abdullh bn Sn (. 428/1037)nn Aluddevle
1
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instru-
mente und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Er-
langen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998), s. 341; Sezgin,
F.: Qaiyyet ktif el-la er-Raadiyye A Yaqb,
Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil
7-30.
Rasathanesi iin gelitirmi olduu gzlem aletinde
(le Raadiyye)
2
tespit etti. Bu aletle her eyden
nce astronomik ykseklikler mmkn olabildiin
2
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avi-
cenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeit-
schrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)
45/1925/269-275; ayn yazar Th.W. Juynbollun ortak a-
lmasyla, Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes
Beobachtungsinstrument, Acta orientalia ierisinde (Lei-
den) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1203
ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92,
Frankfurt 1998, s. 129-223); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276-
278.
Aluddevlenin (414/1023 civarnda)
Hemedndaki Rasathanesinin
Ana Aleti
Ahap, astarlanm. ap: 36 cm.
Skalalar ve diopter altn kaplama
pirin. (Envanter No: A 5.06)
R A S A T H A N E L E R 27
ce kesin olarak belirlenebilecekti. Uzun bacaklar,
sadece derecelere gre deil, ayn zamanda daki-
kalara ve saniyelere gre de okunabilen bir gzlem
sonucunu mmkn klmaktadr. bn Sn, bu amaca
ynelik olarak yaklak 7 metrelik bir bacak uzunlu-
u semitir.
st bacakta iki balk sabitlenmitir, wz ve f, her
ikisi de ayn byklkte ve ekildedir. Metindeki
ekil onlar yanl olarak farkl resmetmektedir. Her
iki balk da yanlarndan ikier parann eklendii
dikey birer paradan olumaktadr. stte bulunan
balk ata binmiesine bacan zerine oturmu
gibi kesilmi olmal ve hibir surette sallanmayacak
ekilde onun zerinde salam bir biimde hareket
etmelidir. stte bulunan baln devaml olarak
dikey durmas, yani devrilmemesi iin zellikle aba
gsterilmitir. ve eklerinin ular, sivri ulardr.
Eklerin yzeylerine, bilinen gzleme (Absehe) delik-
leri almtr. Her iki sivri u, yani her baln her
iki delii tam st ste ve her iki balk da tam olarak
bacan yzeyinde ayn ykseklikte bulunmaldr.
Zayf kl nesneler genel olarak, gl kl nesne-
ler ise sadece oryantasyon iin her iki sivri u ze-
rinden aranacaktr; bu her iki sivri u, bizim byk
teleskoplarmza takl aratrc drbn andrmak-
tadr. Delikler ise daha hassas lmlere hizmet
etmektedir. st bacak zerine dik olarak balanm
hedefleyiciler (Absehe) eklenen yan kollar, benim
bildiim aletlerin hibirisinde bulunmamaktadr.
Bu dzenein bir yarar, gzleyiciyi gzlem esna-
snda ba ok rahatszlk verici bir ekilde aletin
zerine doru eilmek zorunda brakmamasdr.
Nesneye, daha ziyade st bacak boyunca yan taraftan
paralel olarak baklr ... Daha sonra her iki bacak
arasnda mn dzenei ileri geri hareket ettirilir
3
Gzlemlenen gk cisminin yksekliinden ibaret
belirleyici a, cetvel tayan her iki bacan trigo-
nometrik ilikisi sayesinde bulunur. Bu alet basite
zemine yerletirilmi deildir, yatay silindir eklinde-
ki duvarn orta noktasnda bulunan yuvarlak bir stu-
nun zerindeki tepe nokta ucunda hareket edebilir
biimde yerletirilmitir. Bu dzenek bylelikle ayn
zamanda azimutun belirlenmesine hizmette kullan-
lr, bn Sn aracn bu ilevini de tarif ediyor
4
.
O, son olarak, aletin oturtulduu yerin kesinlikle
yatay olmas gerektiine iaret etmekte, tesviye iin
renkli su ile doldurulmu bir kabn kullanmn ner-
mektedir (bkz. Katalog cilt III, s. 141).
3
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicen-
na) hergestelltes Beobachtungsinstrument, ad geen yer
ve tarih, s. 272-273 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1151-
1152).
4
Wiedemann, Eilhard: Avicennas Schrift ber ein von
ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, ad geen yer
ve tarih, s. 115-116 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1151-
1152).
Wiedemannn izimi bn Snnn izimi
28
A S T R O N O M
1. Mera:
Yaklak 450 ylndan beri eski Abbasi
Rasathanesinin bulunduu Badatn, m.
1258 ylndaki fethinden sonra Hkmdar
Hlagu, bilgin Nareddn e-s (.672/
1274)ye Bat Mool mparatorluunun ba-
kenti Merada yeni bir rasathane kurma
grevi vermiti. Bir rivayete gre, Merada
rasathane kurma fikri Hlagunun karde-
i byk Kaan Mngkeye dayanmaktadr.
Bu nerinin bizzat Nareddnden km
olmas ihtimali ise daha kuvvetli grn-
mektedir
1
. Rasathanenin inasna 1259
ylna balanm olup, ne zaman bitirildii
ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270
yl civarnda, yani Hlagunun lmnden
(1265) birka yl sonra almaya balad
tahmin olunmaktadr.
Bu rasathane, Tebrizin yaklak 80 km.
gneyinde ve Urmiye Glnn 29 km.
dousunda bulunuyordu. Rasathane, bir
meridyene tam olarak paralel uzanan bir
tepe zerine ina edilmiti. Harabelerin
plann o zamanki bilgilere dayanarak
izmi olan (yandaki resim) A. Houtum-
Schindlerin
2
bildirdiine gre, 1880lerde
bu rasathanenin sadece 4
1
/
2
5 ayak (yak-
lak 1,5 m.) kalnlndaki duvar temelleri
ve bir ka dairesel moloz yn grlebilir
durumdayd.
1
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen
yer ve tarih, s. 190.
2
Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82,
Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Ber-
lin) 18/1833/320-344, zellikle s. 338 ve Levha
No. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der
Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen
von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-
126, zellikle s. 116 (Tekrarbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt
1998, s. 81-192, zellikle s. 182).
RASATHANE:
MERA, STANBUL VE HVEN
Houtum-Schindlere gre Mera Rasathanesinin
yatay izdm (1270 civar).
Bugn biz, 1972, 1973 ve 1976 yllarnda Parviz
Vardjavandn idaresinde yrtlen kazlar saye-
sinde rasathanenin yaps ve ayrntl plan hakkn
da olduka zengin bilgiye sahip bulunuyoruz
3
.
Rasathanenin zerine ina edildii tepe gnmzde
Raad D (Gzlem Da) olarak adlandrlmakta-
dr. Bu tepe, Mera kentinin son evlerinin yaklak
500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluun-
da, 220 m. eninde ve 110 m. yksekliindedir.
Kazlar yoluyla grlebilir hale gelen btn komp-
leksin blmleri Vardjavand tarafndan 16 muhtelif
blm olarak nitelendirilmi, ve u ekilde adland-
rlmtr:
A) Dou-bat ve kuzey-gney duvarlar.
B) Rasathanenin merkez kulesi.
C) Be dairesel blm.
D) Drtgen salon.
E) Ktphane (?).
F) Konferans salonu.
G) Atlye.
H) Eyvanl merkezi yap.
I) Ta kaldrm.
J) Rasathanenin harap olmasndan sonraki
dnemden kalan tara yerleim yeri.
Ayrca, aadaki ayrntlar da bilinmektedir Rasat-
hane tepesi 139 m. uzunluunda ve 1.10 m. genili-
inde bir duvar ile iki blme ayrlmtr.
1) Btn binalar ve gzlem aletleri iin ngrlen
mekanlar ieren gney blm 280 x 220 metrelik
bir yzeye sahiptir.
2) Kuzey blm yaklak 220 metre uzunluunda-
dr, eni kuzeye doru azalmakta ve 220 metre ile 50
metre arasnda deimektedir.
Merkezi kule 28 metre apndadr. Kule ierisinde
kurulmu sekstanttan ve karlkl ina edilmi mer-
divenlerden sadece 5,55 metrelik bir blm geriye
kalmtr. Bu kalnt ksm elbette, bu sekstantn,
Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, ksmen
yer altna yerletirilmediini belirgin klmaktadr.
Yarap muhtemelen 10 ila 12 metre arasnda bir
bykle sahipti.
Daire biimindeki dier be temel, astronomik gz-
lemlerin halkal kre, duvar kadran, gndnm
halkas veya ekinoksal halka gibi zel byk aletlerle
3
Vardjavand, P.: Rapport prliminaire sur les fouilles de
lobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. So-
cits et cultures ierisinde, Cilt 3, Paris: Socit dhistoire
de lOrient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; ayn yazar: La
dcouverte archologique du complexe scientifque de
lobservatoire de Maraq, International Symposium on
the Observatories in Islam ierisinde, 19-23 Eyll 1977,
ed. Dizer, M.: stanbul 1980, s. 143-163.
yapld silindir kulelerin kalntlarna iaret ediyor
grnmektedir. Geriye kalan izler ayrca, tarihsel
kaynaklarn bildirdii bir ktphanenin temeline
iaret etmektedir.
Merkezi kulede sekstantn her iki yannda bulunan
yerler muhtemelen alma odalar ve astronomla-
rn barndklar meskenlerdir.

Merkezi kuleden geriye kalanlar
Mera Rasathanesinin bulunduu tepenin
havadan ekilmi fotoraf
P. Vardjavandn Rapport prliminaire sur les fouilles
de lobservatoire de Marqe adl eserinden fotoraflar:
30
A S T R O N O M
Rasathane tepesinin ovadan grn.
Rasathane kompleksinin yatay
izdm, dzenlenmi.
Merkezi kulenin sekstantla
birlikte yatay izdm.
Muhtemelen zel byk aletlerle yap-
lacak gzlemler iin n grlm daha
kk be kulenin temelleri.
Kulenin ortasnda bulunan sekstantn kalntlar,
kuzey yn.
Sekstanttan geriye kalanlar, gney yn.
Tahmin edilen ktphanenin yatay izdm. Tahmin edilen ktphane binasnn temel duvarlar.
32
A S T R O N O M
Modelimiz:
Ahap, astarlanm. ap: 50 cm.
lek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm.
Mera Rasathanesi Merkez Kulesindeki
Byk Sekstant'n
Rekonstruksiyonu
Orijinal binann kalntlarna dayanarak:
Kule ap: 28 m.,
yarap yaklak 10-12 m.
Nareddn e-snin yan sra rasathanede alm
dier astronomlar unlardr: Muyiddn b. Eb e-
kr el-Marb, Meyyededn el-Ur, Esreddn
el-Ebher, Necmeddn Debrn ve Fareddn el-
l
4
.
Bu ekoln astronomi alanndaki faaliyetlerinden
birisi de Zc-i ln adl yeni bir astronomik izelge-
dir. Bu almada sadece o zamann bilinen gzlem
sonular deil, ayn zamanda Mera civarndaki
yerlerin dzeltilmi enlem ve boylam dereceleri de
kaydedilmitir. Matematiksel corafya tarihi bak-
mndan ok nemli olan bu rasathanede, grnen o
ki, iki byk astronom; slam dnyasnn dousun-
dan Nareddn e-s ve batsndan Muyiddn b.
Eb e-kr el-Marb, sk bir ibirlii iinde ala-
rak, Badattan geen sfr meridyeninden hareketle
hesaplanan dou boylam dereceleri ile Toledonun
2830 batsna kaydrlm sfr meridyeninden itiba-
ren hesaplanan bat boylam derecelerini bir btn
oluturacak ekilde birletirmeyi baarmlardr
5
.
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler, astro-
nominin ilerleyen dnemlerdeki geliimini derin
ve srekli biimde etkilemitir. Daha amdayken
astronomi aletlerinin inasnda adn duyurmu olan
Meyyededn el-Urnin buraya kazandrlabilme-
si ok byk bir ans olmutur.
Mera Rasathanesinin aletlerinin, Meyyededn
el-Urnin olu Muammed tarafndan imal
edilmi gk kresi hari, maalesef hibir kalnt-
s bilinmemektedir. Fakat u bakmdan anslyz
ki, Meyyedednin yazd ve bize ok saydaki
nshasyla ulaan eserindeki ayrntl betimlemeleri
sayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yeniden
canlandrmamz ve rekonstrksiyonlarn yapmamz
mmkn oluyor.
Meyyededn el-Ur on tane alet tanmlam ve
bunlardan nn kendi buluu olduunu vurgula-
mtr. Bunlar: ift Kadranl Alet (No. VI), ift
4
Meyyeddn el-Ur hari Rkneddn b. erefeddn el-
mulnin adlar Zc-i Cmi-i Sadde verilmitir, bkz.
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve ta-
rih, s. 212.
5
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.
Bacakl Alet (No: VII) ve Mkemmel Alet (No:
X). Bu aletlerden bazlar, Tycho Brahenin yzyl
sonra Hven adasndaki rasathanesi iin ina ettii
aletlere model olarak karmza kyorlarsa buna
amamalyz.
Mera Rasathanesini Avrupann ok erken
bir dnemde tanm olmas gerektii hi kuku
duymadan kabul edilebilir (bkz. s. 35). Mera
Rasathanesinin gk kresi orijinalinin 1562 yln-
dan nce Avrupaya ulam ve o zamandan beri
Dresdende muhafaza edilmi olmas bu balamda
nemlidir.
Nareddn e-s (. 672/1274)nin alma ekibi,
Tansnmme-i lnde bulunan bir minyatrde,
yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.
34
A S T R O N O M
Mera Rasathanesinin kuruluundan yaklak
300 yl sonra, Avrupada astronomi biliminin be-
yzyllk bir resepsiyon ve zmseme evresinin
ardndan yaratclk aamasna eritii bir zaman-
da, stanbulda 983/1575-1576 yllar civarnda bir
rasathane kurulmasna karar verilmiti. Bu rasat-
hanenin inas ok byk bir ihtimalle 988/1580
ylndan nce tamamlanmt. Osmanl Sultan III.
Murada bir rasathane kurma fikrini, Kahireden
stanbula gen bilgin Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Rad vermiti. Birok deiik bilim
alanyla da uram olan bu astronom, eskimi
astronomik izelgelerin verilerini yeni gzlemler
yardmyla gncellemeyi amalam ve byk ebatl
yeni aletlerden daha iyi gzlem sonular almay
umuyordu. Bu yksek hedefi o, er-Raad el-Cedd
(yeni astronomik gzlem) olarak tanmlamt.
Taiyyeddn bu hedefi, Arap-slam bilimlerinin
duraklama balangc olarak grlen bir dnemde
muhaliflerinin kskanlklar ve cahillikleri sebe-
biyle maalesef gerekletirememitir. Bu byk
deneme, bilmeden ya da bilinli olarak astroloji
fal bakma giriimi eklinde arptlarak deerlen-
dirilmitir. Bu, sultann, almalarna daha yeni
balayan rasathanenin yklma emrini vermesine
gtrmtr. Rasathanenin kurucusu Taiyyeddn
yaklak be yl daha yaadktan sonra 993/1585
ylnda lmtr.
Osmanl tarihilerinin ve o dnemin gezginlerinin
verdikleri, birbiriyle tam rtmeyen bilgilere gre
u tahminde bulunulabilir: Taiyyeddn tarafndan
kurulan rasathane, bugnk Taksim Meydanna
ya da yaknna konumlandrlmtr. Gnmzde
kaybolmu olan aletlerinin zelliini ve nemini,
Taiyyeddnin dikte ettirdii bir Trk tarafndan
yazlan betimlemeye
1
gre deerlendirebiliriz; bu
1
u ad tayor: lt Raadiyye li-Zc e-ahinhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak Trke
ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli, Aratrma
ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Ara-
trmalar Enstits Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122.
betimleme sayesinde aletlerin modellerini yapma-
mz mmkn olmutur.
Taiyyeddn, bize sekiz astronomi aleti, bir astro-
nomik saat ve byk yarapl daireleri izmeye
yarayan zel bir pergel tarif ediyor. lk alt alet
aslnda ya Yunan ya da Arap ncelleri tarafndan
bilinmekteydi ve daha sonra, zellikle Mera
Rasathanesinde belirli bir geliim aamasndan
gemilerdi. Taiyyeddnin tarifinde, bu aletler,
genellikle byk boyutlarda ve hibir ilave zel-
likleri olmakszn yaplm grnmektedirler. VII.
ve VIII. alet, Kirili Alet (let Zt el-Evtr) ve
Yldzlar Arasndaki Mesafeleri lmeye Yarayan
Alet (le Mebbehe bi-el-Manik) kendi buluu
olarak gsteriliyor. En azndan VIII. ve ahap bir
kadran olan V. alet Tycho Brahenin de bilgisine
ulam olabilir.
stanbul Rasathanesinin kuruluuna, yklna ve
aletlerinin trlerine ilikin haberlerin Avrupadaki
astronomlara ok erken ulam bulunmas olasl-
byktr. rnein, Kayzerin stanbuldaki eli-
sinin papaz olan Stephan Gerlachn, Trckisches
Tagebuch adl eserinde 13 Kasm 1577 tarihi altnda
bu rasathanenin kuruluuna ilikin olduka ayrnt-
l bilgiler verdiini bilmekteyiz. Ayrca, Gerlachn
daha 29.9.1577 tarihinde bunlar hakknda birka
variyantla M. Crusiusa stanbuldan yazdn da
bilmekteyiz. Daha sonra Crusius, Turcograecia
(Basel 1584, s. 501) adl kitabyla bu haberin daha
geni evrelere yaylmasn salamtr
2
.
2
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq
ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle 86 (Tekrarbasm: Islamic Ma-
thematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998,
s. 281-295, zellikle s. 286).
2.
stanbul Rasathanesi
(984-88/1576-80):
bir hokkabaz olarak nite-
leyerek yle demektedir: ...
melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir
matematikinin yannda tutsak
ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi
ve bylelikle bir gkyz usta-
s ve yldz bilgini haline gel-
mitir; Ptoleme, klid, Proklus
vd. gibi bilginlerin astronomiye
ilikin eserlerini Arapa eviri-
lerinden bir Yahudinin yann-
da gizlice okumu ve ren-
mitir. Schweigger, stanbul
Rasathanesinin bir ok aletin-
den bahsetmektedir. Bu alet-
ler arasnda bir yeryz ve bir
gk kresi de bulunmaktadr.
Taiyyeddn bu aletleri imal
etmek iin yaklak yedi yla
ihtiya duymu olmalym
4
.
Schweiggerin, Taiyyeddnin
Romada tutsak olarak mate-
matik rendii ve Yunanca
kitaplarn Arapa evirileri-
ni de bir Yahudiden okudu-
u iddialarnn ne denli ger-
ek d olduklarn aklama-
ya girimek bizi konumuzdan
uzaklatran (Taiyyeddnin
Avrupada, nerede ve ne
zaman, ikamet ettii hikayesi
her halkarda bir uydurmadr).
Ben, yalnzca una iaret etmek
istiyorum: Taiyyeddnin bize
ulaan eserleri incelediimizde,
kendi ncllerinin faaliyetleri-
ni olduka iyi bilen ve onlar
bir adm daha ileri gtrmek
isteyen yaratc bir kiilik ve byk bir astronomla
kar karya bulunduumuzu duyuruyor.
4
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland Nach
Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrar-
basm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts
serisi Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
1 Ocak 1578den 3 Mart 1581e kadar stanbulda
ikamet etmi olan ardl Salomon Schweigger de, bu
rasathane hakknda Gerlachdan daha ayrntl bil-
giler vermitir
3
. Schweigger maalesef Taiyyeddni
3
Mordtmann, J.H.: a.e., s. 86 (Tekrarbasm: 285).
Taiyyeddnin alma ekibi, emilnme adl eserin yazmasndan, stanbul
niversitesi Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
36
A S T R O N O M
Danimarka Kral II. Friedrichin himayesinde
Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugn svete
bulunan Ven) adasnda, Orta Avrupann ilk
rasathanesini Kasselda kurdurmu olan Hessen
Kontunun tavsiyesiyle, rasathane kurma iine ba-
lamt. Tycho Brahe, daha Avrupann deiik
kentlerindeki renimi srasnda, astronomik ara-
lar yapmndaki olaanst yeteneiyle nlenmiti.
Rasathanenin ilk temel ta 1576 ylnn Austos
aynda konulmutur. Tycho Brahe tarafndan
1577-1587 yllar arasnda imal edilen aletlerin
says 18 civarndadr. Geri bu aletlerin ou,
mevcut aletlerin ok da nemli deiiklikler ta-
mayan ya da kk iyiletirmeler ieren reprodk-
siyonlaryd. Bu nedenle saylar dokuza ya da ona
indirgenebilir. Bu balamda Johann Repsoldun
1

ifadesiyle: Aletlerin yalnzca bir i imkan yarat-
mak iin yapldklar izlenimi edinilmektedir, tpk
Weistritze gre, Tychonun yakn dostlarna ithaf
ettii iirleri, kathaneye i imkan salamak iin
bastrd gibi. ok da ekonomik olmayan bu al-
ma tarz, Tychonun kraln fkesine uramasna
neden olmu, birka on yl sonra Hvenin btn
ihtiam sona ermitir.
Tycho Brahenin faaliyetlerini deerlendirirken
onun zellikle drt aleti zerinde durulur: Her iki
yne dndrlebilir azimut kadran, duvar kadra-
n, yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
astronomik sekstant ve ekvatoral-halkal kre. Bu
aletlerin deerlendirilmesinde, Yunan astronomi-
sinde ne derece bilindiklerinden hareket edilmekte
ve bu esnada da Arap-slam kltr evresindeki
muhtemel ncler gz nnde bulundurulmamak-
tadr.
1
Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge
von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig
1908, s. 29.
Bu ynde unlar sylenebilir: Her iki yne dnd-
rlebilir Azimut Kadrannn ncleri Mera ve
stanbul rasathanelerindeki aletler arasnda mev-
cuttu. Duvar Kadran ise, el-Banden rendi-
imize gre, daha 4./10. yzylda Arap-slam kl-
tr evresinde bilinmekteydi. Ayrca, sz konusu
kadran Mera ve stanbul rasathanelerinin byk
boyutlu aletleri arasnda da yer almtr.
Yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
kullanlan astronomik sekstant ise stanbul
Rasthanesinin le Mebbehe bi-l-Mani
adl aletiyle byk bir benzerlik gstermektedir.
Yapmndaki ve ilevindeki benzerlik bir yana,
dndrlebilir sekstantn, lm sonucunun
gerekli bir zaman bozulmadan kalabilmesini sa-
lamak iin destek grevi gren iki aa sopann
kullanmndaki benzer zellikler dikkat ekicidir.
stanbul Rasathanesinin yalnzca bu aletine ait
bilginin Tycho Braheye ok ksa bir zaman iinde
ulam olma olasl hayli byktr. Sekstantn
astronomik gzlemler iin Arap-slam kltr ev-
resinde 4./10. yzyldan beri kullanldn biliyo-
ruz. Astronom el-ucend, Fareddn Sekstantn
ekliptik eimi tam olarak lmek iin kullanm-
t (bkz. s. 25). yseddn Cemd el-K (.
840/1436)nin gzlem aralarn tarif etmek iin
yazd risalesinde ortaya koyduu astronomi alet-
lerinden birisi de sekstanttr (bkz. s. 71).
Tycho Brahenin, armill quatori adl kitabn-
da
2
bahsettii byk ekvatoriyal-halkal kre, asln-
da tamamiyle emberler-aletinin kendine zg
basitletirilmi bir tipidir. Geriye, bir deklinasyon
dairesi ile bir de yarm saat dairesi kalmtr
3
.
2
Tycho Brahes Description of his Instruments and Sci-
entifc Work as given in Astronomiae instauratae me-
chanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 64-67.
3
Repsold, J.A.: Astronomische Mewerkzeuge, ayn yer
ve tarih, s. 27.
3.
Hven Adasndaki
Uranienburg Rasathanesi:
karakteristiktir. Karlatrma yapldnda zellik-
le bir farkllk dikkati ekecektir: Tycho Brahenin
aralarnda, Mera ve stanbul rasathanelerin-
deki modellerdeki yalnln aksine
4
, kullanm
iin kesinlikle yararl olmayan ar sslemeler ve
oymalar vardr.
Tycho Brahe ve Taiyyeddnin zaman, tanabilir
bir saat yardmyla mstakil bir unsur olarak gz-
lemlerine dahil etmeleri ortak zellikleridir.
4
Bkz. ayrca Tekeli, Sevim, Nasirddin, Takiyddin ve
Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
16/1958/301-393.
Tycho Brahenin 1577-1597 yllar arasnda Hven
Rasathanesi iin imal ettii aletlerle, Mera
(1260-1270) ve stanbul (1576-1580) Rasathanesi
aletleri karlatrldnda kan sonu yle zet-
lenebilir:
Hven Rasathanesinin aletleri aslnda Mera ve
stanbul rasathanelerinden tandmz modellerin
baka rnekleridir. Daha byk lm kesinlii-
ne ulaabilmek amacyla byk boyutlu aralar
ina etme abas her rasathane aletleri iin
38
A S T R O N O M
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
MERA RASATHANES N N
ALETLER
I. Duvar Kadran
Meyyededn el-Ur, Risle f Keyfiyet el-Raad ve-
m Yutcu il lmih (Yazma, stanbul, III. Ahmet,
3329) adl eserinde, yukarda bahsedilen ve 1260 yln-
da Mera Rasathanesi iin imal edilen astronomik
aletler arasnda duvara sabitlenmi kadran (Lebine
veya Rub) ilk srada tantmtr. Kadran belirleyen
dairenin merkezine bir a cetveli (Alhidade) takl-
mtr. Bu cetvelin uzunluu sz konusu dairenin yar-
apna eittir. Tik aacndan yaplm kadrann gerek
yarap uzunluu yaklak 2,5 metreyi bulmaktadr. Bu
duvar kadran gnein yksekliini, ekliptik eimi ve
gzlem yerinin enlemini belirlemeye yaramaktayd
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instru-
mente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur,
Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlan-
gen 60/1928/15-126, buras iin s.
28-33 (Tekrarbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi Cilt
51, Frankfurt 1998, s. 81-192, bura-
s iin s. 94-99); Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma
ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 103-108.
Modelimiz: Ahap, astarlanm,
mermer kaide. Ykseklik: 35
cm. Kadran pirin, dalanarak
ilenmi, tik aacndan ereveye
yerletirilmi; dndrlebilir a
cetveli. Envanter No: A 4.27
39
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabnda-
ki izim, yazma, stanbul, III.
Ahmet, 3329.
II. emberli Kre
emberli (armillar) kre (zt el-ala), Meyyededn
el-Urnin Mera Rasathanesinde bulunan astro-
nomi aletlerine ilikin eserinde ikinci srada sunul-
mutur. Bu kre, genel olarak yldz koordinatlarn
belirlemeye yaramaktayd, ama dier astronomi prob-
lemlerinin zm iin de kullanlmtr. emberli
krenin genel yaps, kendi ierisinde ilikiler
sistemini, ufuk (ykseklik ve azimut), ekvator (gk
cisimlerinin ykseli ve alallar, dou ve bat,
rektassensiyon ve deklinasyon) ve ekliptik (gk cisim-
lerinin enlem ve boylamlarn lme) sistemlerini, bir-
letirmektedir. Meyyededn el-Ur tarafndan tarif
edilen model be halkadan olumaktayd.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi.
ap 50 cm. lek yaklak 1:7.
40 A S T R O N O M
H. Seemann izimi, Die Instrumente der Sternwarte zu Mergha, a.y., s. 33-53,
zellikle ss. 35 (Tekrarbasm, a.y., s. 99-119, zellikle s. 101); Arapa metin iin
bkz. S. Tekeli, Al-Urdnin Risalet ..., a.y., s. 108-124.
el-Ur, Ptolemede 6 ya da Theonda 9 a ykselen
halka saysnn arttrlmasn gereksiz grmtr.
Onun aleti, ekliptik sistemde gzlem yapmak iin
ekliptik emberi olarak yaplmtr.
En dta bulunan ve ayn zamanda en byk em-
ber olan F (bkz. alttaki resim), meridyen dairesini
temsil etmektedir. Bunu, byk enlem halkas B
izlemektedir. Bu halka 360 = 4 x 90ye blnerek
iaretlenmitir ve atal pim 1 ve 2 yardmyla aa
ve yukar doru hareket ettirilebilmektedir. C ve D
halkalar 90 ile birbirine [bir ipin araclyla] ba-
lantldr. A emberi ekliptik daireyi temsil ederken,
el-ala el-mile (tayc ember) olarak adlan-
drlan B emberi kolur (tayc) embere karlk
gelmektedir. Ekliptik emberi her defasnda 30
olmak zere 12 bur sembolyle gruplandrlmtr
ve tayc ember araclyla her iki eksen bir pim
evresinde hareket ettirilebilir. D daha kk bir
enlem emberidir. Bu da, B emberi gibi, ekliptik-
ten balayarak 4 x 90 ye blnmtr. Bu derece
blmlerini yanstan izgiler zerinde D emberinin
iinde, emberin yznde dokunarak ddrlebilen
gstergenin (alhidadenin) ucu saa sola kaydrlabi-
lir. ibreler D halkasnn ierisinde, bu D halkasnn
dzlemine doru dndrlebilir olarak yerletiril-
mi a cetvelinin ularnda kaymaktadr.
41
Pirin, hkkedilmi. Ayak sert aa-
tan. ap: 45 cm. lek yaklak 1:6.
zerinde niangh olan, merkez
etrafnda dnebilir bir gsterge.
Meyyededn el-Urnin Ptolemeye dayandrd-
bu alet
1
, ekliptik eimini belirlemeye yaramak-
tayd (le li-marifet meyl felek el-burc). ap
2,5 metre olan bir emberden ibarettir, meridyen
dzlemine paralel olarak bir stun zerine yer-
letirilir. Bu aleti salamlatrmak iin, ierisinde
dikey olarak duran bir payanda bulunmaktadr.
Bu payandann merkezine, dnebilen, her iki ucu
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungs-
berichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Er-
langen 60/1928/15-126, s. 53 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 119); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Se-
vim: Al-Urdnin Risalet -n Fi Keyfyet-il Ersad Adl
Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 124-127.
(90 ye blnen) daire zerinde aa yukar kay-
drlabilecek ve Gnein gnlk en byk yk-
sekliini lmeye hizmet eden bir gsterge taklr.
Ptolemeden tannan aletin aslnda gsterge yerine
meridyen emberi iinde dnebilen [payandann
ortasna takl ve zerine dikey olarak delikli made-
ni bir drtgen levhadan ibaret] bir niangha otur-
tulmu bir daire bulunuyormu. Meyyedednin
belirttiine gre, bu aletle kutup yldz dolayn-
daki yldzlarn grnrdeki yrngelerinin en alt
ve en st tepe noktas konumlarnn gzlemlen-
mesi yoluyla kutup ykseklii bulunabiliyordu. Bu
tarzda sonradan Avrupada Yakup Sopas olarak
tannan zel bir aletle kutup yksekliini tespit
etmek, Hint Okyanusunda denizcilik biliminin
temel yntemi idi.
III. Gndnm Halkas
42 A S T R O N O M
Pirin, asitleme yoluyla derecelen-
dirilmi, merkez etrafnda dnen
gsterge, ap: 43 cm. Ahap stun,
kumta astarlama, mermer kaide,
toplam ykseklik: 165 cm. (Envanter
No: A 4.28)
IV.
Ekinoksal ember
Daha nce Ptolemenin sz konusu ettii bu
alet, gnein burlar dairesinde gndnm
noktalarna giriini belirlemeye yaryordu.
Meyyededn el-Urnin bildii gelitirilmi
versiyonuyla (alat el-istiv) sunduu bu alet,
taksimatl dikey bir meridyen halkasndan ve
ekvator halkas olarak adlandrlan ve buna
dikey ayla oturtulan sabit bir emberden olu-
maktayd. yle ki, ekvator emberi, meridyen
emberine, gzleyicinin zenit noktasyla bulun-
duu yerin llm olan enlem derecesine eit
bir aralkta saptanr
1
.
1
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 57-61; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 123-127); Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n
Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve ta-
rih, s. 127-129.
43
el-Urnin Aletler kitabn-
daki izim, yazma, stanbul,
III. Ahmet, 3329.
V.
Hareket Edebilir Nianghl Alet
Meyyedednin kitabnda tantt beinci alet,
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn) Gne ve
Ayn grnrdeki aplarn belirlemeye ve onlar
gzlemlemeye yaramaktayd. Bunun iin alete iki
disk eklenmitir. Disklerin hareketli nianghn
nne getirilmesiyle Gne veya Ay diskinin aydn-
lk ksm maskelenir ve bu esnada karanlk ksmn
bykl llr.
Bu hareketli nianghl aletin orijinalinin uzunluu
230 cm. idi
1
.
1
yer ve tarih, s. 63; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s.
129); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin
Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi, ad ge-
en yer ve tarih, s. 129-135.
Modelimiz: Ceviz aac, masa
ap 110 cm, yatay dndrlebilir,
dikey olarak orta eksen evresinde
ayarlanabilir. Milimetre lei
hkkedilmi. Niangh bakr.
44 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yakla-
k 1:10. ap 50 cm. Bir
eksen evresinde dnd-
rlebilir iki kadran pirin-
ten. lekli ve nianghl
hareketli ibreler.
ift Kadranl Alet (el-le zt er-rubayn),
Mera Rasathanesinin temel aletlerinden biri-
sidir. Kendisinin gelitirdiklerinden biri olduunu
vurgulayan Meyyededn el-Ur, bu aleti ayrntl
bir biimde tantmtr. Bu alet yldzlarn ykseklik-
lerini ve azimutlarn bulmaya yaryordu. Bu aletin
kendine zg avantaj, iki gzlemcinin e zamanl
olarak gzlemler yrtebilmelerini salamasdr.
Aracn ilk rekonstrksiyonu Hugo Seemann tara-
fndan yaplmtr
1
.
1
rih, s. 138-147); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim:
Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Ma-
kalesi, ad geen yer ve tarih, s. 135-145.
VI.
ift Kadranl Alet
45
Modelimiz: Ahap, astarlanm;
mermer kaide. Kadran pirinten,
asitle derecelendirilmi; yarap:
40 cm. Cetveller tik aacndan
iki direk arasnda dikey olarak
hareket edebilir. Ykseklik 64
cm. Kiri cetveli zerinde metrik
lek bulunmaktadr. (Envanter
No: A 4.26)
ift Bacakl
Alet (el-le zt
e - u b e t e y n ) ,
M e y y e d e d n
el-Urnin biz-
zat gelitirmi
olduu aletlerden
birisidir. Bu ara
gk cisimlerinin
meridyen dairesin-
deki ykseklikle-
rini (evc) bulmaya
hizmet eder ve bir
duvar kadranna
balyd (bkz. 1.
resim). Meridyen
ynne doru yerletirilen bu alet yaklak 3 metre-
lik bir ykseklie sahipti. Dikey bir cetvel, kendisine
bal apraz bir lata ile birlikte hareket eder. Cetvel
zerinde bir niangh vardr, apraz lata ise nian-
gh araclyla cetvel zerinde nian alnan yldzn
asal bykln bulmaya yarayan taksimatl bir
cetvel tar. Aletin sabit yksekliinin apraz lata
zerinde okunan uzunlua olan iliki ierisinde zel
bir tablo (trigonometri cetveli) yardmyla asal
byklk bulunuyordu.
llecek yksekliin asal bykl, duvar kad-
ran araclyla da bulunur. Kadran tayan duvara
sabitlenmi iki makara vardr, bu makaralar zerin-
de her iki cetveli kaldrmaya ve indirmeye yarayan
iki ip ilemektedir
1
.
1
rih, s. 147-153); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 145-149.
el-Urnin Aletler kitabnda-
ki izim, yazma, stanbul, III.
Ahmet, 3329.
VII.
ift Bacakl Alet
46 A S T R O N O M
Modelimiz: lek 1:10. ap 50
cm. Balk eskitme sert aa,
iki taraftan ayarlanabilir bacak-
l, metal bir eksen evresinde
dndrlebilir. Pirin lek.
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler
arasnda Meyyededn el-Ur Sinsl ve
Azimutlu Ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt)
adl bir aleti de sunmaktadr. Bu aleti kendisinin
icat edip etmediini akca sylemiyor. Bu alet,
Avrupada Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud sive regul tam altitudines quam azimutha
expedientes adyla yaplm ve tantlmtr (bkz.
s. 62).
Gzlem yeri, daire biiminde bir duvardan olu-
maktadr. Bu duvarn zerine dairesel bir lek
yerletirilmitir. Bu lein derece taksimat ve
dier alt taksimatlar vardr.
Asl lm dzenei, lm cetvelleri olarak
adlandrlan ve tpk bir pergelin kollar gibi men-
tee tarznda birbirine bal olan iki cetvelden
olumaktadr. Bu pergelin tepe noktas bir klavuz
raynda dikey olarak yukar ve aa doru hareket
ettirilebilir. Buna bal olarak, pergelin her birisi-
ne bir kayar kolun mentee tarznda bal olduu
bamsz ular birbirlerine doru simetrik olarak
ufk olarak krlang kuyruu biiminde ve ap ola-
VIII.
Ykseklik ve Azimut
lme Aleti
47
rak adlandrlan yatay bir kiriin st yzeyine entik
atlm bir diili yiv ierisinde hareket ederler.
inde cetvel pergeli bann aa yukar hare-
ket edebilecek klavuz ray pergel bacaklarnn
uzunluuna uygun bir boyda hazrlanm iki dikey
stundan meydana gelir. Pergelin ayaklar tabanda
ufk olarak bulunan geni l tahtas (ki ortasnda
taksimatl bir cetvel yerletirilmitir) iine saa sola
hareket edecek ekilde yerletirilir... l tahtas
ile apraz tahtalar bir ha eklinde birbirlerine
balanmlar. Hepsi btnyle silindirik bir duva-
rn ortasnda yerletirilmi olan dikey, demirden
bir eksen zerine dnebilecek halde oturtulur.
Eksen tatan, tahta bir sandk ile kapl bir temele
oturtulur. Eksenin st ucuna l tahtasn ta-
yan ha eklindeki btnn ortas oturtulur. Bu,
madeni eksenin etrafnda ha eklinde dnebilecek
durumdadr. l tahtas, gsterge olarak hazr-
lanan ular silindirik duvar zerine yerletirilmi
bulunan taksimatl ember zerinde kayabilecek
durumda bulunur.
Cetvel pergel bacaklarnn st taraflarna ikier
niangh yerletirilir, ki bunlar yldzlarn gzlemini
ve bacaklarn sins lerinin bulunmasn salar.
Ann bulunmas yle olur: l tahtasnn her iki
klavuz yivine ve her iki yan tarafna merkez nokta-
sndan itibaren uygun lekli cetveller taklmtr.
Bu cetvel blmnde lme tahtalarnn her birinin
son ucunun hareketiyle katettii uzunluun l
tahtasnn boyuna olan oran ykseklik as ()nn
tamamlayannn sinsn verir. Ayn zamanda, ufk
ember zerindeki taksimat, bize l tahtasn-
dan ibaret olan yarapn gstergesiyle azimutlarn
deerlerini elde etmemizi salar.
Hugo J. Seemannn Die Instrumente
der Sternwarte zu Margha nach den
Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer
ve tarih, s. 87-88; (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 153-154); Arapa metin iin
bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-
n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi,
48 A S T R O N O M
IX.
Dikey lek zerinden
Sins Belirleme Aleti
Meyyededn el-Urnin Mera Rasathanesi
iin imal ettii bir nceki aletin ikinci bir versiyonu,
Sins lm in Dikey lekli Alet (el-le zt
el-cuyb ve-s-sehm) adn tayan. Bu alet, lm
dzenei hari bir nceki aletle tamamen ayndr.
Deitirilen lm dzeneinin amac, hedefle-
nen yldzn asal yksekliinin burada dorudan
doruya sins olarak tespit edilmesidir. Bir nceki
versiyonda ykseklik asnn tamamlayan ile ilgili
gzlem sonucu hesaplanmak zorundayd. Bu alet de
dndrlebilir konumlanmasyla azimutun tespitini
salyabiliyor.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 40 cm.
Balk eskitme sert aatan, rayda hareket eden
pergelli metal bir eksen evresinde dndrlebi-
lir. Pirin lekler. (Envanter No: A 4.30)
49
el-Urnin tarifine gre aletin fonk-
siyonunu gsteren ema.
el-Urnin Aletler kita-
bndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet,
3329.
FF apnn M orta noktasndan iki dikey klavuz
yatak, DD ve EE, kmaktadr. Kollar yarapa
tekabl eden bir pergel FF hattndaki bir raya ve
her iki klavuz yatak arasnda bulunan kanala, B ve C
ular bir menteeyle A birleme noktasnda hareket
edebilecek ekilde yerletirilmitir. AC baca, yani
hipotens, her iki niangh tamaktadr. Ykseklik
sins, ayn bir lee sahip olan klavuz yataklarda
tespit edilen mesafenin AC bacana olan oranyla
elde edilir. lekli bacaklar yarapa tekabl ederler
ve 60 lek blmne ve bu blmlerin kesirlerine
ayrlmlardr.
kinci bacak (AB) da, gzlemlenen yldzn asal
yksekliini verecek olan ters sins (sins versus)
lmne yarayan yatay skalaya sahiptir
1
:

sin = MC/AC
sin vers = AM/AC = 1 sin .
1
50 A S T R O N O M
Bu Mkemmel Alet (el-le el-kmile),
Meyyededn el-Urnin kendi buluu olarak nite-
lendirdiklerindendir. el-Ur, bu aleti 650/1252 yln-
da m (Suriye) Hkmdar el-Melik el-Manr
1

iin imal ettiini sylemektedir. Asl lm dze-
nei, 5. olarak bahsedilen aletin (Hareket Edebilir
Nianghl Alet)inkine benzeyen bir sehpa zerinde
bulunmaktadr, u kadar var ki altlk olarak i gren
ha, bir halka tarafndan evrelenmitir. Ayaklara
oturtulan delinmi diske, yukardaki u tarafnda
1
Eer el-Melik el-Manr (dnemi 637-644/1239-1246)
ismi doruysa, verilen tarihte bir yanllk olmal. Verilen
tarih doruysa sultan diye kasdedilen onun olu el-Me-
lik el-Eref b. Ms b. el-Melik el-Manr brhm b. el-
Melik el-Mchid rkye (dnemi 644-661/1246-1263)
olmaldr.
drtgen pirizma biiminde bir baln takld
dikey olarak dnebilen bir payanda geirilmitir.
Bu bala asl lm dzenei yerletirilmitir. 7.
srada bahsedilen alette olduu gibi (ift Bacakl
Alet), bu lm dzenei 2,25 m. uzunluunda yk-
seklik cetveli olarak adlandrlan bir cetvelden olu-
maktadr. Bu cetvel, ayn uzunlukta ve bala dikey
olarak sabitlenmi iki payandann st ular zerine
dndrlebilir bir biimde aslm ve iki nianghla
donatlmtr. Kiri cetveli olarak adlandrlan, yk-
X.
Mkemmel Alet
el-Urnin Aletler kitabndaki izim,
yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.
51
seklik cetvelinden 1
1
/
2
kere daha uzun olan ikinci
bir cetvel, dikey olarak dndrlebilen payandann
alt ucuna balanmtr. Bu cetvel, her iki cetvelin
birbirine doru evrilmi, yzeyleri uzunlamasna
birbirlerine temas edecek ekilde kesilmitir.
Kiri cetveli 7 nolu alette olduu gibi uygun bir
taksimatlandrmayla donatlmtr; ayn ekilde o
alette olduu gibi bir yldz hedeflemede ykseklik
asnn tamamlayannn kirii bu taksimatlandrma
zerinde okunur.
Bu alet drt gk istikametine uygun olarak dikilmi
ve yere sabitlenmitir. 7. srada bahsedilen alet gibi
bu alet de geniletilmi bir paralaks cetvelidir: Dikey
Modelimiz: lek: Yaklak 1:2.
Sert aa, srlanm. Toplam
ykseklik: 220 cm. Metrik skala
ile birlikte kiri cetveli pirinten,
uzunluk: 167 cm. ki nianghl
ykseklik cetveli pirin. Her iki
cetvelin hareket eder bir ekilde
zerine yerletirildii kundak
dndrlebilir bir tarzda, pirin
bir ibrenin 360 lik yine pirinten
bir lekte pozisyon gsteren
kaide zerine monte edilmi.
olarak dndrlebilen payanda, herhangi bir azimut
iin ayarlanabilir. Buna uygun olarak bu aletin kul-
lanm alan daha byktr. Bu ara, bir yldzn yk-
sekliini ve azimutunu belirleme iine bal bir dizi
astronomi probleminin zmne yarayabilir.
2
2
52 A S T R O N O M
XI.
Gk Kresi
Mera Rasathanesi gk kresi orijinalinin bize
ulam olmas byk bir anstr. 1279 ylnda
Meyyededn el-Urnin olu Muammed tara-
fndan yaplan grkemli kre 1562 ylnda Dresdene
ulam olup 250 yldr oradaki matematik-fizik
salonunda bulunmaktadr. Bu krenin nemine,
daha 18. yzylda Carsten Niebuhr dikkat ekmiti.
Dresdende bulunan bu eser, 144 mm. apndaki
kreden ve de bronz halkalarndan olumaktadr.
Kreye unlar hkkedilmitir: Derece taksimat-
l ekliptik ve ekvator, gk sembollerinin yerlerini
snrlandran oniki enlem dairesi, yldz kmelerinin
ereve izgileri ve glgelemeleri, yldz kmeleri-
nin, gk sembollerinin ve baz mstakil yldzlarn
adlar, deiik byklkte yldz diskcikleri, eklip-
tik ve ekvator kutuplarnn sembolleri ve yapm-
cnn ad. Kutuplara, eksen pimlerini sokmak iin
kk yuvarlak delikler almtr. Kakma blgeler:
Ekliptik altnla; ekvator, yldz diskleri, yldz kme-
lerinin adlar ve yapmcnn ad gmle; gk sem-
bollerinin adlar dnml olarak altn ve gmle.
Tpk hkketme gibi bu madeni kakma da, olduka
usta bir sanatnn elinden ktn gstermektedir.
Ufuk dairesi, meridyenin st yars ve ykseklik
kadran derece taksimat iermektedir. Ufuk altnda
bulunan ve ufka sabitlenmi olan meridyen yars,
eksen pimlerini sokarak deiik kutup ykseklikleri
iin dnme salayabilecek kk, yuvarlak ve birbi-
rinden 5 derece uzak deliklerle donatlmtr.
1
1
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des
Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2. bask,
Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
50, Frankfurt 1998, s. 261-289, zellikle s. 271). Konuyla
ilgili dier literatr: Beigel, Wilhelm Sigismund: Nach-
richt von einer Arabischen Himmelskugel mit Kufscher
Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu
Dresden aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr
das Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 81-94; Jour-
dain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens employs
lObservatoire de Mragah, Magasin encyclopdique
(Paris) 6/1809/43-101 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 95-153); Schier, Karl
Heinz: Bericht ber den arabischen Himmelsglobus
im Knigl. Schs. mathematischen Salon zu Dresden,
Schier, Globus coelestis arabicus... ierisinde, Leipzig
1865, Additamentum s. 65-71 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 154-160);
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematis-
ch-Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus
den Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Rekonstrksiyonumuz orijinaliyle ayn boyutlara sahiptir.
Kre: Pirin, gm kakma. 17. yzylda Avrupada imal
edilmi orijinal ahap bir sehpa zerindedir, modelimizin
sehpas pirinten. (Envanter No: A 1.03).
53
stanbul Rasathanesinin aletleri hakkndaki kitapta
Halkal Kre (zt el-ala), ilk srada bulunmaktadr.
Tayc vazifesi gren ufuk halkasnn bykl iin
en az 4 metrelik bir ap nerilmitir. Ufuk halkas bir
yana, bu alet, ncelikle sabit yldzlarn koordinatlarn
belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Byklklerine
gre bu halkalar: 1. Hareketsiz olarak kuzey-gney
ynnde bulunan meridyen halkas, 2. Hareketli byk
meridyen halkas, 3. Ekliptik halkas, 4. Kolur halkas
(Arapa mile, tayan), 5. Ekliptik kutuplar boyun-
ca devam eden son ikisi sada kesimektedir ve birbir-
lerine salamca baldr kk meridyen halkas ve 6.
ki nianghla donatlm enlem halkas. Btn halkalar
kompleksini tayan ufuk halkas, alt ubuk yoluyla ayn
byklkteki bir temel halkaya baldr. Aletler kitabnn
verdii bilgilere gre bu gzlem aracyla almak iin be
kii gerekmekteydi.
I. Halkal Kre
Modelimiz: Pirin, asitle
derecelendirilmi. ap: 50 cm.
stanbul
yazmasndan,
Topkap
Saray,
Hazine 452.
STANBUL
RASATHANESNN
ALETLER
(984-88/1576-80)
54 A S T R O N O M
stanbul yazmasndan,
Saray, Hazine 452.
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Ahap, astarlanm; 50 x 50 x 80 cm.
2 Kadran ve nianghl ibre pirin,
asitle ilenmi.
(Envanter No: A 4. 13)
II. Duvar Kadran
stanbul Rasathanesi erevesinde Gnein ve
gezegenlerin enlem izgisine var yksekliklerini
bulmak iin meridyen ynne doru bir duvar
kadran (labina) ina edilmitir. Bykl aa
yukar 7 x 7 metre
1
.
1
Tekeli, S.: lt-i raadiye, a.y., s. 80, 108-109.
55
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
III.
Yldzlarn Yksekliklerini ve
Azimutlarn Belirlemeye Yarayan
Dzenek
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap
50 cm. Her iki tarafna kaznm dere-
ce taksimatl balk pirinten, eksensel
dndrlebilir. Nianghl ibre yarm
dairenin evresinde ayarlanabilir.
(Envanter No: A 4. 11)
Bu dzenek, 1575-1580 yllar arasnda stanbul
Rasathanesi iin Taiyyeddn el-Mr ynetiminde
imal edilmi aletlerin ncsdr. Rasathanenin
aletler kitab, Taiyyeddnin bunu gerekletirirken
aml bir astronomun, evvelce Mera Rasathanesi
iin yeniden yaplm ve mehur astronom bn
e-ir tarafndan (8./14. yzyl) kullanlm olan
aletine dayand bilgisini vermektedir. Hi ku-
kusuz aml Astronom ifadesinde kasdedilen
Meyyededn el-Urdir (bkz. s. 38ff). stanbullu
astronomlar sahip olduklar modelin ifte kadrann
bir yarm daire ile deitirmilerdir. lm dze-
neini tayan silindir biimindeki yap, yaklak 6
metre yksekliindeydi. ap bildirilmemitir, fakat
yapnn yksekliine dayanlarak yaklak 5 metreyi
bulabilecei tahmin edilebilir.
Azimut ve Ykseklik Aleti (le zt es-semt ve-
l-irtif), adnn da iaret ettii gibi, ykseklik ve
azimutlar bulmaya yaramaktayd. Aletler kita-
bnda zellikle Merkr ve Vensn problemli
konumlarnn gzlemleri vurgulanmtr
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih,
s. 80-81, 109-110.
56 A S T R O N O M
IV.
ift Bacakl Alet
Modelimiz: ap 60 cm.
Alt levha: 76 x 76 cm.
stanbul Rasathanesinin aletler kitabnda dr-
dnc srada sunulan gzlem arac prensipte,
Ptolemenin paralaks cetveliyle ilikili grnyor.
Ama Taiyyeddnin ve beraberinde alanlarn
Mera Rasathanesinin daha ileri dzeyde geli-
tirilmi bir aletine, ift Bacakl Alete (el-le zt
e-u beteyn), dayanm olduklar konusunda hibir
kuku duyulamaz (bkz. Mera Rasathanesi aletleri
no VII). Elbette alma alan ve yapnn boyutla-
r ile ekli Mera Rasathanesinin aralarndan
olduka farkldr.
Mera Rasathanesinin kiri cetveli, yaps bak-
mndan meridyen ynnde hareket eden bir lm
dzenei iken ve bunu mteakiben Gne ve Ayn
meridyene girdikleri srada tepe noktas ykseklik-
lerini bulmaya hizmet etme hedefini kar, stanbul
Rasathanesinin dzenei Gne ve Ayn yksek-
liklerini belirleme ve paralakslarnn lmleri bir
yana, gece-gndz yldzlarn konumlarn gkyz-
nn btn ynlerinde gzlemlemeyi olanakl klmak-
tayd. Ayrca, stanbul Rasathanesinin dier btn
57
aralar gibi bu ara da Mera Rasathanesindeki
nclerinin iki kat byklndeydi.
Metindeki aklama ve resimlerden, her iki kiri
cetvelinin, her iki apraz cetvelle ve her iki dikey cet-
velle birlikte, yldzl gkyz gzlemlerini ufuk dz-
lemi zerinde btn ynlere doru dndrlebilir
ekilde konumlandrd grlmektedir. Daha alak
ykseklikteki yldzlarn gzlemini salayabilmek
iin bir merdivenden yararlanlyordur. Dnen basa-
makl odann amfi tiyatro gibi ekillendirilmi olma-
s gerektii anlalmaktadr. Ayrca, gzlemlerin iki
kii tarafndan yapldna ve lm sonularnn alt
tarafta duran dier bir kii tarafndan kaydedildiine
iaret edilmelidir
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
81-82, 111-113.
stanbul
yazmasndan,
Saray, Hazine
452.
58 A S T R O N O M
Modelimiz: Yarap 50 cm.
Merkez noktasna kadar ayak
ykseklii: 150 cm. Eskitme
sert aa, mermer ayak.
Hkkedilmi derece taksimatl
pirin lek.
stanbul Rasathanesinin beinci lm arac olarak,
ap yaklak 4,5 metre olan bir ahap kadran gs-
terilmektedir. Aka grld zere, skala ahap
zerine kaznmtr. Ara, silindir biiminde, her
iki taraftan klen bir balk yoluyla bu balk
maalesef metinde tarif edilmemi, fakat resimde
grlmektedir bir stuna bir eksen yardm ile
oturtulmutur. Bylece aygtn dikey ve yatay izgide
dndrlebilirlii grlyor. Bu sayede alet, merid-
yen ynnde bulunmayan yldzlarn da ykseklikle-
rini belirlemeye elverili hale gelmekteydi
1
.
1
82-83- 113-114.
stanbul yazma-
sndan, Saray,
Hazine 452.
V.
Ahap Kadran
59
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda
1
altnc srada sunu-
lan alet, daha nce Ptoleme tarafndan betimlenen para-
laks cetvelidir (Arapas ki Delikli (zt es-subeteyn)).
Meyyededn el-Ur, Ptolemenin tarifine gre yaplan
bu cetveli ynden olduka yetersiz saymtr (bkz.
H. Seemann Die Instrumente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih,
s. 104-107, zellikle s. 106; Tekrarbasm: ad geen yer ve
tarih, s. 170-173, zellikle s. 172). stanbul astronomlar,
Meyyededn el-Urnin bu ekincelerini dile getirme-
milerdir. Aletler kitabndaki tarifi maalesef ok ksadr.
Sz edilmeyen pek ok ayrnty okurun bildii varsayl-
mtr. Birbirine bal her iki cetvele 12 arnlk, yaklak
6 metre, uzunluk verilerek, el-Urnin ekincesinden
birisi kolaylkla bertaraf edilmitir.
stanbul Rasathanesinde bat ve douya dndrlebilir
cetvel, sadece meridyendeki Ay paralaksnn lmne
deil, ayn zamanda bunun da tesinde uzun bacaklaryla
gk cisimleri yksekliinin olabildiince doru lmne
yaramaktayd.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 83,
115.
Modelimiz: Sert aa, eskitilmi.
Niangh uzunluu 80 cm. Metrik
boylam derece taksimatl pirin
skala. (Envanter No: A 4.05)
VI.
Paralaks Cetveli
60 A S T R O N O M
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda yedinci srada
verilen Kirili Aletle Taiyyeddn, ncellerinin
ekinoksal halkasn (bkz. Mera aletleri no IV)
gelitirmek istemitir. Gnein ekinokslarda gz-
lemlenmesi artk ekvator halkas yoluyla olmaya-
caktr. Taiyyeddn, ekvator halkas ve ufuk dzlemi
yerine, drt bacak zerine yatay olarak yerletirilmi,
gney kenarnda duran ayn ykseklikteki iki stunlu
dikdrtgen bir ereve ile i grmektedir. Stunlar
birbirlerine ve erevenin kuzey kelerine, kiri
ilevi gren ipler yardmyla balantya getiriliyorlar.
Stunlar, bir genin ykseklii ve komu kenarlar
olarak, sins asnn ekinokslarda evvelce llm
olan yerin ykseklik asna tekabl edecek ekilde
dorultulmutur.
Olduka ksa tutulmu bu tarifte ller verilme-
mitir. Taiyyeddnin olabildiince detayl, derece
taksimatl en byk lm cihazlaryla ncellerin-
den daha dakik sonulara ulama temel prensibi ve
yazma eserin resimlerinde bulunan kiilerin beden
byklkleri gz nnde bulundurulacak olursa,
aletinin yaklak 3 metrelik bir uzunlua, 2,5 metrelik
bir genilie ve yaklak 3,5 metrelik de bir yksekli-
e sahip olduu tahmin edilebilir
1
.
1
Bkz. Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve ta-
rih, s. 83, 115-116.
VII.
Kirili Alet
Modelimiz:
En 50 cm, ykseklik
61 cm. Sert aa, sr-
lanm. plerde pirin
akller.
61
Modelimiz: Yarap 80 cm. Eskitme
sert aa. Mermer ayak. Merkez
noktasna kadar ayak ykseklii
150 cm. Derece ve dakika taksi-
matl pirin skala.
stanbul yazma-
sndan, Saray,
Hazine 452.
VIII.
Yldzlar Arasndaki
Mesefayi lmeye Yarayan Alet
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda
1
sekizinci
srada, mucidinin Taiyyeddn olabilecei el-le el-
mebbehe bi-l-meni ad altnda bir lm dze-
nei verilmitir. Bu dzenek, ncelikle Vensn
yarapn bulmak iin dnlmt. Daha yakn-
dan incelendiinde, bu aletin hem ilevi bakmndan
hem de yaps bakmndan ift Bacakl Aletin
gelitirilmi bir versiyonu olduu grlr (bkz. No
IV). Hareketli yaps sayesinde, bu ara boyutta
lme yeteneine sahipti. Yay biimindeki lei
(grld kararyla 60 ye blmlenmi), yukar
ucunda ve merkezde dar ayla alan iki ahap
bacaa balyd. Dikey ynde hareketli, tayc baca-
n tepe noktasna bir pim ile balanm ve d ucu
klavuzdaki bir lekte aa ve yukar hareket ede-
1
83, 116-118; ayn yazar; . Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, ad geen yer ta-
rih, 360-363.
bilen dier bir bacak, dikey mesafelerin lmne
yaramaktayd. Ayrca, yatay bir lek her iki bacan
tepe noktasnda bulunan bir menteeyle balantya
geirilmiti ve alt taraftaki bacak zerinde bulunan
bir yatak sayesinde ileri geri hareket ettirilebiliyor-
du. Bu lek, ufuk izgisindeki mesafeleri lmeye
hizmet etmekteydi. Alete, dayandrlmak maksady-
la hazrlanm bulunan (bizim resmimizde grn-
myorlar) iki ubuk, lm sonularnn hemen
kaybolmamas iin l bacaklaryla, yani arasna
yerletirilmek suretiyle destek devini tayorlar.
62 A S T R O N O M
TYCHO BRAHE N N ALETLER
I.
Ykseklikleri ve Azimutlar
lmeye Yarayan Alet
Bu alet, Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud, sive regulae tam altitudines quam azi-
mutha expedientes olarak adlandrlmtr. Hem
yaps hem de grd ilev bakmndan bu alet,
Mera Rasathanesinin le zt el-ceyb ve-s-semt
olarak adlandrlan aletine (bkz. Mera aletleri
no VIII) tekabl etmektedir. Tycho Brahenin
yapt tek deiiklik undan ibarettir: Mera
Rasathanesi aletinde olduu gibi, dikey bacaklar
artk iki tarafyla deil, sadece bir tarafyla yatay
temel rayda kaymaktadr. Dairesel duvarn ap
Tycho Brahede 5 metre, bacaklarn ve temel rayn
uzunluklarnn toplam 3,5 metredir. Alet 1602
ylndan nce ina edilmitir.
lek 1:10. ap 50 cm. Balk ahap, eksensel dn-
drlebilir. Bacak bir kar arlkla kolayca dnd-
rlmekte. Derece taksimatl pirin skala.
Tycho Brahes Description of his Instruments and
Scientific Work as given in Astronomiae instauratae
mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 26.
63
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
lek 1:4. ap 50 cm. Pirin, hkke-
dilmi. Btn halkalar her iki taraf
hkkedilmi derece taksimatna sahip.
II.
Zodyak Halkal Kre
Tycho Brahenin halkal kresi, J.A. Repsoldun tah-
minine gre, 1570 ylndan nce imal edilmi olmal,
Ptolemenin aletine ve Mera ve stanbul rasatha-
nelerindekilere kyasla kendi trnn en basiti ve
ayn zamanda en gelimi rneidir. Meridyen hal-
kasnn ap 1,95 metredir. Dier halka, tayc
halka, ekliptik halkas ve enlem halkas pirintendir.
Enlem ve ekliptik halkalarnn her biri nianghl-
dr.
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 52-55; J.A. Repsold, Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih,
s. 26-27.
64 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak
1:2. Yarap 80 cm. Merkez
noktasna kadar ayak yk-
seklii 150 cm. Eskitme
sert aa. Derece taksimatl
pirin skala.
III.
Yldzlarn Birbirlerinden
Uzaklklarn lme Sekstant
Tycho Brahenin sextans astronomicus trigonicus pro
distantiis rimandis olarak adlandrd bu sekstant,
kendisinin zaman iinde hemen hemen zde olan
versiyon halinde imal ettii bir modele aittir. nk
kendi ifadesine gre, bu modelin kesin gzlem iin
olduka uygun olduu ortaya kmtr. Sekstant, bir
kasede bulunan nispeten byk bir kreye, bamsz
hareket edebilir biimde bir pimle tutturulmutur.
Bu, gzlemciye sekstant dikey ve yatay olarak dou-
bat ve tam tersi ynde hareket ettirme olana
salamakta ve sadece meridyenlerdeki ykseklii
deil, ayn zamanda yldzlarn birbirlerinden uzak-
lklarn ve bylece konumlarn da belirleme olana
vermektedir, tpk stanbul Rasathanesinin aletiyle
mmkn olduu gibi (bkz. stanbul Aletleri no VIII).
Her iki alette de, tespit edilen konumu bozmadan
kaydedebilmek iin, aletin iki aa sopayla zeminden
desteklenmesi zellikle dikkat ekmektedir.
Sekstantn bacak uzunluu yaklak 1,7 metreyi bul-
maktadr. Kitaptaki resimlerin oransal byklne
baklarak, aletinin 2,5 metre ykseklie sahip olduu
tahmin edilebilir
1
.
1
yer ve tarih, s. 72-75; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der as-
tronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 28.
65
IV.
Paralaks Cetveli
Tycho Brahe tarafndan instrumentum paralla-
ticum sive regularum olarak nitelendirilen alet,
Ptolemenin rganon parallaktin adl aletinin
gelitirilmi bir versiyonudur. Bu ara ahaptan
imal edilmitir. Niangh baca 1.7 metrelik bir
uzunlua sahiptir ve iki niangh tamaktadr.
Ptoleme modelinden farkl olarak alt bacak ufka
kadar lm yaplabilecek uzunluktadr. Bu bacak
gereksinim duyulmadka bir yay tarafndan yuka-
rda tutulur. Tm bir sehpa direine tutturul-
mutur. Bu alet zenit yaknndaki mesafeler l-
m iin kullanlmtr. Ptolemenin rganonunun
kullanszl Meyyededn el-Ur tarafndan
farkedilmi ve Taiyyeddn el-Mr ise bunu ken-
disinin gelitirdii bir modelle deitirmiti (bkz.
stanbul Aletleri no VI)
1
.
1
yer ve tarih, s. 44-47; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s.
25-26.
Modelimiz: lek yaklak
1:2. Niangh uzunluu
1 m. Eskitilmi sert aa.
Uzunluk derece taksimatl
pirin skala.
66 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap
50 cm. Bir yz derece taksimatl
oksitlenmi pirin balk. Cetvel,
yarm daire yayna alttan dndr-
lebilecek ekilde yerletirilmitir.
V.
Azimut len
Byk Yarm Daire
Tycho Brahenin kitabnda semicirculus magnus
azimuthalis olarak adlandrd bu alet, tahminen
1587 civarnda imal edilmitir. Yksek yarm daire-
nin gstergesi, daha kk taksimat deerlerini elde
edebilmek iin merkez evresinde deil, yatay apn
ularndan birine taklm olarak dnmektedir; mer-
kezi, gstergenin dnme noktasnda yani silindirin
merkezi dnda bulunan taksimatlandrmann nasl
yapld ve okunduu maalesef verilmemitir...
Demir azimut dairesinin ap 2,5 metredir. Dikey
olarak yerletirilmi bir ha, ortadaki sabit bir mili
tutmakta ve bu mil evresinde yarm daire dnmek-
tedir; ayrca yarm daire yatay daireye dayanmakta
ve zerinde kaymaktadr. Yarm dairenin ii bo
merkezi direinde bir akul asldr (J.A. Repsold,
Astronomische Mewerkyeuge, a.y., s. 25). Tycho
Brahenin bu aletinin, Taiyyeddn el-Mrnin yk-
sekliklerin ve azimutlarn belirlenmesi iin ayn
ekilde imal ettii let zt es-semt adl aletiyle (bkz.
stanbul Aletleri no III) ve onun aml ncsyle
(bkz. s.44) olan benzerlii dikkat ekicidir. Fakat
ncekilerde a cetvelinin dnme noktas, Tycho
Brahenin aletinde olduu gibi eksantirik olarak
deil, han merkezinde bulunmaktayd.
67
VI.
Duvar Kadran
Tycho Brahe, quadrans muralisi ana alet say-
yordu. Bu kadran 1587 ylnda yaplm olmaldr.
Meridyen ynnde bir duvara yerletirilen bu
pirin ara, Gne, Ay ve dier gezegenlerin le
izgisinden geileri srasnda ulatklar yksek-
liklerinin (evc) bulunmasna hizmet iindi. 4 met-
relik yarapyla ve hassas blmlenmi skalasyla
bu ara, byk lde dakik lm sonularn
mmkn olabiliyordu. Kadran, hareketli iki gz
nianghyla donatlmtr. ki nianghn birisin-
den duvar boluuna (aa ve yukar hareket etti-
rilebilecek ekilde) yerletirilmi olan altn kapla-
mal silindir yoluyla gzlem yaplrd.
Tycho Brahenin alma sahnesinin kadranla ve
hepsi astronomi alanna ait olmayan dier aletler-
le birlikte tablosu, stanbul Rasathanesi sahnesi-
nin resmini anmsatmaktadr (bkz. s. 54)
1
.
Duvar kadrannn slam dnyasnda el-Ban
(4./10. yzyln ilk yars)den itibaren labina adyla
bilindiine iaret edilmelidir. Byk boyutlarda
ina edilen duvar kadran Mera (No. I) ve
stanbul rasathanelerinin (No. II) aletler grubuna
aittir.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad ge-
en yer ve tarih, s. 28-31; Repsold, J.A.: Zur Geschichte
der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve ta-
rih, s. 24-25.
Astarlanm ahap. 50 x 30 x 80 cm.
Kadran pirinten, derece skalas; 2
niangh ve ayarlanabilir niangh.
Joan Blu, Atlas major,
Amsterdam vd. 1662, cilt I.
68 A S T R O N O M
Yarap 50 cm. Ykseklik 110 cm.
Eskitme kayn aac. Pirin skala
VII.
Ahap Byk Kadran
Tycho Brahe, Quadrans maximus adl kadran ken-
disinin verdii bilgiye gre, aletler kitabn (1602)
yazmasndan 26 yl nce, yani 1576da Augsburgda
yapmtr. Bu aletin yarap yaklak 6 metre idi.
Kadran, alt taraf dzgn kesilmi olup ar bir
iskele zerinde yatay olarak saa sola dndrle-
bilecek ekilde mee bir stuna okuma dzenei
olmakszn oturtulmutur. Kadran ak havada kal-
m ve birka yl sonra kullanlamaz hale gelmiti.
Gzlem iin iki delik niangh kullanlmtr (Tycho
Brahes Description of his Instruments, a.y., s. 88-91;
Johann A. Repsold: Zur Geschichte der astronomis-
chen Mewerkzeuge, a.y., s. 21-22).
Tycho Brahenin bu ale ti Taiyyeddn el-Mrnin
hemen hemen ayn zamanda ina ettii ahap kad-
ranla (stanbul Rasathanesi Aletleri no V) byk
lde benzerlik gstermektedir. Tycho Brahenin
stanbuldaki alet hakknda bilgi sahibi olmu bulun-
mas mmkndr. Bu aletin daha erken bir modeli-
nin, mesela Mera Rasathanesindekinin (bkz. s.
44), slam dnyasnda yaygn olmas ve sz konusu
iki alete de rnek tekil etmesi mmkndr ve hatta
bana gre daha muhtemeldir.
69
SEMERKANT RASATHANES
Modelimiz: lek yaklak 1:30. Astarlanm
ahap; temel yzey: 80 x 60 cm.
Semerkant Rasathanesi, Timurun torunlarndan
Muammed araay b. hru Ulu Bey (796-
853/1394-1449) tarafndan kurulmutur. Ulu Bey
bizzat astronom idi ve giriiminde kukusuz Mera
Rasathanesinden esinlenmiti. Binann tam olarak
ne zaman yapld ve bitirildii bilinmemektedir.
Abdurrezzk [es-Semerqand Mala-i Sadeyn
ve-Mecma-i Bareyn adl eserinde] 823/1420 yl
olaylarn anlatrken, bu ylda kurulan medrese,
tekke balamnda bir rasathanenin inas hakknda
bilgi vermektedir, ancak bundan, rasathanenin ger-
ekten bu binalarla ayn zamanda doduu sonucu-
nu karmak gtr.
1
Bu, Arap-slam kltr evresinin en nl rasatha-
nelerinden birisi olmu, fakat kalntlar 20. yzyln
ilk on ylna kadar mehul kalmtr. Rasathanenin
bir blm, ilk olarak eski bir belgedeki iaretlere
dayanarak rasathanenin yerini kesin olarak tespit
etmi olan devlet memuru Wjatkinin bakanlnda
1
Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almanca
eviri ve dzenleme Walter Hinz, Leipzig 1935 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54,
70 A S T R O N O M
Rasathane, yaklak 21 metre yksekliinde, dou-
bat ynnde 85 metre eninde ve kuzey-gney
ynnde de 170 metre eninde dz bir tepede bulun-
maktayd
3
.
Ulu Bey Rasathanesinin bulunduu tepeden kesit
4
.
3
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve
tarih, s. 274-275.
4
Graff, K.: ad geen yer ve tarih, s. 170 (Tekrarbasm: Is-
lamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54, s. 364).
Frankfurt 1998) s. 163.
ortaya karlm ve Takent Rasathanesinin tann-
m astronomu Ossipoff, ilk fakat olduka kaba
lmleri yerinde yrtebilmitir.
2
2
Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-Bek-
Sternwarte in Samarkand, Sirus ierisinde (Leipzig)
53/1920/169-173, zellikle s. 170 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 55, Frankfurt
1998, s. 363-367, zellikle s. 364).
Kazlar sonrasnda Semerkant
Rasathanesinin ksmen restore edil-
mi sekstant.
(Sa stte: Modelimiz. Kesit).
71
S E M E R K A N T R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
Geriye kalan izler, yaklak 46 metre apnda dai-
resel bir temelin szkonusu olduu dncesine
gtrmektedir. Silindir biimindeki binann yer-
den yksekliinin yaklak 30 metre olduu tah-
min edilmektedir. Hesaplama, meridyen ynnde,
basamaklarla donatlm iki daire yay arasnda
bulunan ok fazla tahrip edilmemi skalann yar-
apna dayanmaktadr. Bu alet, yaklak 60 metre
apndaki Rey Rasathanesinin sekstantnn ileri
seviyede gelimi biimidir. Kompleksin tahmini
olarak tannan yatay izdm, ok byk boyut-
ta bir rasathane izlenimi vermektedir. Semerkant
Rasathanesinde kullanlan aletler byk lde,
nemli bilginlerinden yseddn el-Knin Risle
der er-i lt-i Raad
5
adl eserinde iledii alet
5
Elyazma Leiden, niversite Ktphanesi, Or. 945 (foll.
12-13, 818 H., bkz. de Goeje, M.J. Catalogus codicum
orientalium Bibliothec Lugduno-Batav, Cilt 5, Lei-
den 1873, s. 245); ed. Barthold, W.: Ulubek i ego vremja
adl kitabnda, Mmoires de lAcadmie des Sciences de
Russie ierisinde, 8
e
srie, vol. 13, no. 5, Petersburg 1918
(app. I); Kennedy, E.S.: Al-Kshs Treatise on Astronomi-
cal Observational Instruments, Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 20/1961/98-108; ayrca bkz. Sayl, A.:
The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 283.
lerden olumaktayd
6
1. ki Bacakl Alet,
2. emberli Alet,
3. Ekvatoriyal ember,
4. ki ember,
5. el-Far Sektant,
6. Azimut ve Ykseklik Belirleme Aleti,
7. Sins ve ters sins belirleyen alet,
8. Kk emberli Alet.
7
6
Daha fazla bilgi iin bkz. Smolik, Julius: Die Timuri-
dischen Baudenkmler in Samarkand aus der Zeit Tamer-
lans, Wien 1929, resim no. 89; Pugaenkova, G.A.: Archi-
tektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obestvennye
nauki v Uzbekistane ierisinde (Takent) 13/1969/30-42;
Golombek, Lisa ve Wilber, Donald: The Timurid Archi-
tecture of Iran and Turan, Princeton 1988, Cilt 1, s. 265-
267, Cilt2, no. 96.
7
Margha, ad geen yer ve tarih, s. 17 (Tekrarbasm: ad
geen yer ve tarih, s. 83).
Semerkant Rasathanesinin sekstantyla yaplan gzle-
min temsili, G.A. Pugaenkovaya gre.
Semerkant Rasathanesi kulesinin
temelinin izdm.
72 A S T R O N O M
Timur Semerkantnda Sultan Ulu Bey ve astro-
nomlar tarafndan byk bir titizlikle yrtlen
astronomi ve matematiksel corafya almalar,
Babrn 932/526 ylnda Mool mparatorluunu
kurmas sonucu siyasi gle birlikte Hindistana
kaymt. Orada 18. yzyln balarna kadar ortaya
kan astronomik gzlem aralar ve yer izelgeleri,
Semerkant astronomlarnn almalarnn ileriye
tanmas olarak anlalabilir
1
.
1
16. yzyln ortalarndan itibaren Hindistanda sr-
drlen almalar, Hindu bilgin ve devlet adam Jai
Sing Sav (1686-1743)nin youn ve heyecan verici
gayretleriyle son noktasna ulamtr. Byk komp-
leksten oluan Semerkant Rasathanesinin nnden
etkilenerek Delhi, Jaipur, Benares, Ujain (Ujjain)
ve Madura kentlerinde olaanst boyutlu aletlerle
donatlm byk rasathaneler ina ettirmitir. Bu
rasathaneler 1722-1739 yllar arasnda kurulmu-
tur. lk rasathane, Delhide kurulan Jantar Mantar
(Yantra Mantradan bozulmu) adl rasathanedir.
HNDSTAN MOOL MPARATORLUUNDA
RASATHANELER
Genel Bilgiler ve
Jaipur Rasathanesi
Modelimiz: lek 1:100. Temel taban bykl-
130 x 110 cm. Ahap ve plastik malzemeler
73
J A P U R R A S A T H A N E S
G.R. Kayein
2
ve W.A. Blanpiedin
3
mkemmel
almalar, bundan ksa bir zaman nce bizim iin
ekilen fotoraflar, her iki rasathanenin model-
lerini enstitmz atlyesinde ina edebilmemize
imkan salamtr.
2
The Astronomical Observatories of Jai Singh, Calcutta
1918; ayn yazar: A Guide to the Old Observatories at
Delhi; Jaipur; Ujjain; Benares, Calcutta 1920.
3
The Astronomical Program of Raja Sawai Jai Singh II
and its Historical Context, Japanese Studies in the Hi-
sory of Science ierisinde (Tokyo) 13/1974/87-126.
Jaipur Rasathanesinin
krokisi, G.R. Kaye
tarafndan izilmitir.
74 A S T R O N O M
Samr Yantra, Hindistan rasathanelerinde bulunan
aletlerin en by olan bu alet, yaklak 27,50 metre
(90 ayak) yksekliinde ve 44,80 metre (147 ayak)
uzunluundadr. Bu bir ekinoksal gne saatidir ve
meridyen ynnde dzenlenmi dik al bir gno-
mondan (glge dren) olumaktadr, herbiri 17,50
metre (49 ayak ve 10 in) yarapndaki iki kadrana
baldr. Genel yap itibariyle Delhi Rasathanesinin
aletine benzemektedir, ama iyiletirilmi bir yaps
ve daha byk bir skalas vardr. Her iki duvarn alt-
na, yer yzeyinden alak bir sekstant ina edilmitir.
Bu sekstantlarn gerekten ilevsel olup olmadklar
kukuludur. Delhi Rasathanesinde sadece bu yerde
bir sekstant vardr.
Jai Prak dilimli iki i bkey yarm kreden olu-
maktadr. Bu krelerin i yzeylerinde ykseklik ve
azimut daireleri bulunmaktadr. Ykselme (ul) ve
alalmalar (zevl) iaretlenmitir. Kreler zerine,
glgeleri Gnein yksekliini belirlemeye yarayan
apraz teller gerilmitir. Delhi Rasathanesinde bu
amaca ynelik sadece bir yarm kre vardr.
Kapla, ap 3,45 metre (11
1
/
3
ayak) olan iki yarm
kreden olumaktadr. Bir krenin kenar ufuk
dairesini, dier krenin kenar ise en uzun gn
gstermeye mahsus daireyi temsil etmektedir. lk
krenin i yzeyi meridyen izgilerini, dierinin
yzeyi ise ykselileri (ul) bulundurmaktadr. Bu
ara Delhi Rasathanesinde bulunmamaktadr.
Rvalaya Yantra, Ekliptik Aleti, 12 gne
saatinden olumaktadr, bunlardan her biri
bir bur iin belirlenmitir.
En nemli Aletler:
75
J A P U R R A S A T H A N E S
Rm Yantra, dik izdml silindir biimindeki
usturlaba tekabl etmektedir. st ak olan bu
aletin ortasnda bir direk bulunmaktadr. yzey-
ler ykseklik ve azimut gzlemi yapmaya ynelik
tanjant skalalar tamaktadr. Bu tarz iki byk alet
Delhi Rasathanesinde, daha kk drt tanesi ise
Jaipurda bulunmaktadr. G.R. Kaye, drt aletin
nn daha sonradan tamamlayc olarak ina edil-
dii grndedir. O, bu yzden, onlardan sadece
bir tanesini kubak krokisine almtr.
Dakshiovitti Yantra,
stanbul Rasathanesinden
(stanbul Rasathanesi
Aletleri no II) bildiimiz,
bir duvar zerinde bulu-
nan ifte kadrandr. Jaipur
kadranlarnn her birisi
yaklak 6 metre (20 ayak)
yarapndadr.
Digama Yantra, azimutlar bulmaya yarayan bir alet-
tir. Benzer aletler Ujjain ve Benares rasathanelerinde
bulunmaktadr. Delhide ise yoktur.
Narivalaya Yantra,
yaklak 3 metre (10
ayak) yarapnda
silindir bir duvar,
gne saati ilevine
sahiptir.
Unnata Yantra, yaklak 5,35 metre (17
1
/
2
ayak)
apnda dereceli bir pirin halka. Dikey bir eksen ev-
resinde dnebilecek ekilde tesis edilmitir. (st sada
daha kk bir Samr Yantra grlmektedir).
(Arka taraf)
76 A S T R O N O M
2. Jai Prak, Jaipurdaki ayn adl aletin benzeri. 1. Samr Yantra, Jaipur Rasathanesinin ayn adl
aletine tekabl etmektedir. Temel yzey doudan
batya yaklak 38 metre (125 ayak), kuzeyden
gneye yaklak 36,50 metre (120 ayak). Ykseklik
yaklak 20,75 metre (68 ayak), kadranlarn yar-
ap yaklak 15 metre (49
1
/
2
ayak).
Modelimiz: lek 1:100. Temel tabla 130 x 80
cm. Ahap ve plastik malzemeler.
Delhi
Jantar Mantar
Rasathanesi
Bu rasathane, Hindistandaki Mool Hkmdarl
esnasnda kurulmu olan rasathanelerin (1134/1722)
ilkidir ve aadaki aletleri ierir:
77
D E L H R A S A T H A N E S
3. Rm Yantra, Jaipurun ayn ad tayan aletiyle
kr. Duvarlarn ve direin ykseklii binann i
yarapna tekabl etmektedir. Direkten duvara
kadar yaklak 7,50 metre (24 ayak ve 6
1
/
2
in).
Direin ap yaklak 1,60 metre (5 ayak ve 3
1
/
2

in).
4. Mira Yantrann kuzey batsnda bulunmakta
ve bir binada drt deiik aleti birletirdii iin
Karma Alet olarak adlandrlmaktadr. Bu alet-
ler arasnda, bir yanda bulunan dereceli iki yarm
dairesi olan bir gnomon, meridyen yksekliklerini
bulmaya yarayan dier bir dereceli yarm daire
(Dakshiovitti Yantra, bkz. Jaipur blmndeki
ayn ad tayan alet) ve kuzey dnencesinin enlem
dairesini temsil eden ve Delhinin ufuk dzlemi
(2837) ynnde 5 lik bir eim gsteren dereceli
geni daire vardr.
78
ASTRONOM ALETLER
Kiinin tasarlad kesinlie lm aralar imalinde ulalamamas
nedeniyle, ister yzeylerin doruluunda ve ister ksmlarn veya deliklerin
doru yere yerletirilmesinde, dolaysyla bu eylerde veya ayarlarnda da
hatalarn ortaya kmas kanlmazdr. Hemen hemen btn imalatlar-
da, grnrgrnmez hatalar mevcuttur. Eer alet ahap ise erilmeye
urar, bilhassa, bu alet gnee ve neme maruz kalan bir yerde duruyor ise.
Teorik bilgiye, elbecerisi tecrbesine ve itinaya gre, hatalar daha byk
veya daha kktr. Gzlemcinin ayarlama ve lmedeki pratii, ayarlama
aracnn gvenilirlii ve benzeri dier eyler de buna ilave edilebilir. Kim,
herkesin n pratii olmakszn emir zerine lmler yapabileceine ve her
lm aletinin doru sonular verdiine inanrsa, yanlg ierisindedir. Bu
tr sonular hedefleyen kii, evvela, yapt lme, aletinin gvenilirlii
hakkndaki bilgiye ve lmdeki tecrbesine inanana kadar aletlerin etd
ve lmede hakimiyet kazanabilmek iin gerekli uzun zaman harcamal-
dr
1
.
bn Ynis
2
(. 399/1009)
Eilhard Wiedemannn evirisi.

lm Aletlerindeki Hatalara Dair
2
Kitb ez-Zc el-Kebr el-kim, baz blmleri yayn-
layan ve Franszcaya eviren A.-P. Caussin de Perceval,
Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothque
nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7,
12/1803-04/16-240, bu metin s. 80/81-82/83 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24,
Frankfurt 1997, s. 54-278, bu metin s. 118/119-120/121).
1
Bkz. E. Wiedemann: Zur islamischen Astronomie, ad ge-
en yer ve tarih, s. 122 (Tekrarbasm: Gesammelte Schrif-
ten, Cilt 2, s. 906 ve
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, s. 78).
79 U S T U R L A P L A R
Usturlaplar
Astronomi tarihinde en yaygn ve en popler
alet olan usturlap, Arap-slam kltr evresi-
ne slamdan nce ve slamn ilk dnemlerinde
Yunan bilimlerinin yrtld dou Akdeniz
havzasnda bulunan Pers, Suriye ve dier mer-
kezlerden gelmitir. En basit biimiyle usturlap,
tahminen milattan nce 2., belki de hatta 4. yz-
ylda, Yunanlarca bilinmekteydi. Usturlabn icad,
Hipparkos (m.. 2. yzyl), Apollonios (m.. 2. yz-
yl) ve Eudoksos (m.. 4. yzyl) adlarna balan-
maktadr. Her halkarda Ptoleme, kresel yzeyin
dzleme projeksiyonu hakkndaki eserinde ustur-
laptan sz etmitir
1
. Usturlap, Antikan sonla-
rna doru belirli bir geliim aamasndan gemi
grnmektedir. Bilim tarihisi bn Nedm (4./10.
yzyl), skenderiyeli Theonun (M.S. 4 yzyl)
usturlap kullanm hakkndaki bir eserinden (Kitb
el-Amal bi-l-Asurlb) haberdard
2
. Bu kitabn,
2./8. yzylda Kitb f Zt e-afi ve-hiye el-
Asurlb adyla, Ptoleme ad altnda Arapaya
tercme edilen eserden ibaret olduu anlalyor.
Byle bir kitab, tarihi el-Yakb (3./9. yzyl)
ayrntl bir biimde tantmaktadr
3
.
Usturlap, 1./7. yzylda deilse de, 2./8. yzylda
Arap-slam kltr evresine ulam olmaldr.
Bildiimiz Arapa kitap adlar, bize ulaan frag-
mentler ve kitaplar, 2./8. ve 3./9. yzylda slam
dnyasnda usturlaplar hakknda ortaya kan
kitaplarn pratik astronomiye ilikin olduka zen-
gin bir literatr oluturduklar izlenimini vermek-
tedir. Bu literatrn gnmze ulaan teorik ksm,
Arap-slam kltr evresindeki usturlap tarihinin
yaratc evresinin 9./3. yzyln ilk yarsnda kendini
gsterdii inancn kazandrmaktadr.
Usturlap, bir tr kardan ask sistemi ile gzlem-
1
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen
1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33), s. 6.
2
3
de dik olarak kullanlan tanabilir bir alettir. Onun
byk bir paras sabit disktir. Bu diskin zerine,
paralel ve dikey daireleriyle (Muanara ve Azimut
Dairesi) ufkun bir noktadan, genellikle dnya
kutbundan hareketle projeksiyonu yaplr. Ufuk
izgisi, diski Muanara ve Azimut Dairelerinin
projeksiyonuyla yeryz stnde bulunan yarm
gkkreye tekabl eden st ve yeryz altnda
bulunan yarm gkkreye takabl eden alt iki
paraya ayrr. Bu alt paraya, diskin merkez nok-
tasndan dar doru uzanan bir dizi daire yay
izilmitir, bunlar saat izgileri olarak nitelendi-
rilir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, saatle-
rin saylmasna eskilerin adetlerine uygun olarak,
gnein douundan itibaren balanmasdr. Aletin
bir dier ana paras, masif olmayan, aksine oymal
hareket ettirilebilen bir disktir. Bu diskin zerinde,
burlarn saysna uygun olarak 12 blme ve tek-
rar 30 ar alt blmlere (btnn 360 eit ksma)
ayrlan (burcun) ekliptik izdm grlr; ayrca
en byk ve en ok bilinen baz sabit yldzlarn
izdm de grlr.
Bu, rmcek veya a [ankebt veya ebeke] ola-
rak adlandrlan hareketli disk, sabit diskin merkez
noktasnda bulunan bir eksen evresinde dndr-
lebilir. rmcein dndrlmesiyle sabit yldzla-
rn gnlk dnleri, sabit uygun bir ufukta temsil
edilebilir. rmcee zel bir pozisyon verildiin-
de, zerinde bulunan yldzlarn, burlarn, gnein
ve bir anlamda gezegenler de dahil olmak zere
herbirinin ufuk zerindeki ykseklik ve azimutlar,
dorudan doruya rmcein altnda bulunan disk
zerinde okunabilir. Gnein biraz nce bulundu-
u bur yerinin dmdeliinden, yahut saat izgi-
li burtaki Gnein tam karsnda duran noktann
dmdeliinden, gnein douundan ve batn-
dan itibaren geen saatler bilinebilir ... .
Usturlapla, bu ana konumlarda bulunan yldzlar
dorudan doruya belirlenebilir. Yalnzca hangi
yldzn, ufkun dou ve bat ksmnda, diskin dikey
ap olan meridyen izgisinin st ve alt ksmndaki
80 A S T R O N O M
rmcein ilgili konumunda bulunduunu kontrol
etmek gerekmektedir. rmcee, gkkresinin o
andaki pozisyonuna tekabl eden konumu vere-
bilmek iin, yukarda sunulan astronomik veri-
lerden birisi, rnein bir yldzn veya Gnein
ufuk zerindeki ykseklii, Gnein douundan
itibaren geen saat vb., bilinmelidir. rmcein
dndrlmesiyle yldz, ykseklie tekabl eden
Muanaraya yatrlr, veya saat verisinde, daha
dorusu gece saati verisinde, Gnein burtaki
konumu ve gndz saati verisinde bu konumun
tam karsnda duran nokta ilgili saat izgisine
yatrlr. Bylece rmcek istenilen konumu gs-
terir. Bahsedilen bu birka problem dnda, bir
dizi astronomi ve astroloji problemi usturlapla
mekanik olarak, hemen hemen hi hesaplama yap-
makszn zlebilir.
4
Modern araratrmaclar, Arap-slam astronomisi-
nin bu ana aletinin teknik, sanatsal ve yazn bak-
mndan, yzyllar boyunca geirmi olduu devasa
geliimi, slam bilim tarihinin dier pek ok alann-
dan daha youn olarak ele almlardr.
Yaygn ekliyle usturlap veya dzlem kre (pla-
nispherium, dier bir deyile gkkresinin dzle-
me aktarlm ekli), Arapas asurlb musaa
veya asurlb sa, yerlerin enlem dereceleri
iin geerli ve yatay koordinatlar hkkedilmi
olan birden dokuza kadar i disklere (afa, o.
afi) sahiptir. Usturlabn dier paralar un-
lardr: Urve veya abs = kulp; ala veya ila
= halka; ucre, kuffe veya av = Dbkey daire
biiminde kenar veya dereceli kemer (Limbus);
umm = ana, aletin, iinde i disklerin ve rmce-
in bulunduu asl paras; ankebt veya ebeke
= rmcek veya a; vech = anann i yz; ahr
= anann arka yz; ide = a cetveli (gs-
terge), diopter; abetn veya ayetn = a
cetvelinin iki sivri ucu; libne, daffe veya hedef =
niangh; sukbetn = nianghn iki nian alma
delii; miver, ub = eksen, anann, i disklerin
ve rmcein ortasnda bulunan bir delie sokulan
ve bunlar bir arada tutan pim; feres = at, eksenin
ucundaki delie sokulan, diskleri ve rmcei
4
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen
yer ve tarih, s. 4-5 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 4-
5.
anada sabitleyen srg
5
.
Usturlabn pek ok eidinin olmas, Arap-slam
dneminde kaydettii geliimin seviyesini gster-
mektedir. 4./10. yzyldan 5./11. yzyla gei
dnemine kadar bilinen tiplerini Eb Reyn el-
Brn, byk lde hocas Eb Sad Amed b.
Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars)nin
6

kitabna dayanarak stb el-Vuch el-Mmkine
7

adl eserinde tarif etmitir. Usturlaplarn dei-
ik trleri hakknda imdiye kadar yaplan ara-
trmalardan, bunlarn ortaya kmalarnn karma
usturlap (mzc el-asurlb) kavramyla balantl
olduu grlmektedir. Bunlarda yaplan ey, kuzey
ve gney usturlaplarnn zelliklerini tek bir ustur-
lapta birletirmektir. Daha 3./9. yzyln ilk yarsn-
da Araplar, J. Frankn
8
ifadesiyle, ncellerinden
alnan biimiyle yetinmediler. Bu biimde, gk-
kresinin Olak dnencesinin kuzeyinde bulunan
blmnn, gksel ekvatora paralel bir dzleme
veya bunun kendisinin zerine izmilerdir ve bu
ekilde oluan usturlab gney, dierini de kuzey
usturlab olarak adlandrmlardr. Gney ustur-
lapbnn ne zaman ortaya kt belgelenemiyor,
ama her halkarda bu usturlap iin de bir kuram
ileri sren el-Fernden nce olduu sylenebi-
lir.
el-Brn
9
, gney ve kuzey usturlaplarnn eitleri-
ni kitabnn u blmnde tanmlamtr: Keyfiyyet
Cem Nevey el-Asurlb e-iml ve-l-Cenb ve-
Mzc Eklih Baih bi-Ba.
Bunlar rmcek eklinin, zellikle de bur ek-
linin hatrlatt nesnelere gre adlandrlmtr.
Burada, usturlabn dnn biimi yaygn usturlap-
5
Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Biblio-
thek zu Berlin befndliches arabisches Astrolabium, Ber-
lin 1858, s. 1-3 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
6
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 225-226.
7
a.e., Cilt 6, s. 268.
8
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen
yer ve tarih, s. 8 (Tekrarbasm: s. 8).
9
stb el-Vuch el-Mmkine, Elyazma stanbul, Ah-
met III, 3505 (sayfalar numaralandrlmam).
lardan farkllk gstermemektedir
10
.
el-Brn tarafndan tarif edilen eitleri unlardr:
el-asurlb el-muabbel (trampet biiminde ustur-
lap, aadaki resmin sanda), el-asurlb el-s
(mersin aac formunda usturlap, aadaki resmin
solunda), eitli biimdeki bu usturlaplarn rm-
ceklerinin veya alarnn izimleri:
el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.
el- Asurlb el-Musaran
(yenge biiminde ustur-
lap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma,
Carullah 1451, v. 23a.
10
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad ge-
en yer ve tarih, s. 9 (Tekrarbasm: s. 9).
82 A S T R O N O M
el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.
Yenge biimindeki usturlabn ykseklik daireleri:
el- asurlb el-misar
(cetvel biiminde
usturlap) u alara
sahiptir:
el-Brn, stb,
yazma, Carullah
1451, fol. 23a.
el- asurlb ez-zevra (gemi biiminde
usturlap) u alara sahiptir:
el- asurlb e-alb (ha biiminde ustur-
lap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 29b. el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 30b.
el-Brn (. 440/1048)nin lmnden eyrek yz-
yldan daha az bir sre sonra evrensel usturlap-
lar ortaya kmtr. Bunlar artk, sadece belirli
enlem dereceleri gereksinimine gre imal edilen i
disklerle donatlm deillerdi. Bilindii kadaryla
bu yndeki ilk adm Eb el-asan Al b. alef
atmtr. Onun adn tayan usturlap, daha sonraki
yzyllarda ekkziyye olarak adlandrlmtr. Bu
aletin
11
an Libros del saber de astronoma adl
eserde bulunan bir izim sayesinde tanmaktayz.
An st yars, muanaralar ve azimut daireleri-
11
Astronomical Instruments in Medieval Spain, Santa
Cruz de la Palma 1985, s. 90; El legado cientfco An-
dalus. Museo Arqueolgico Nacional, Madrid 1992, s.
235; Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf
(s. XI) en la versin Alfons y su evolucin en instrumen-
tos posteriores, Ochava esperay astrofsica. Textos
y estudios sobre las fuentes rabes de la astronoma de
Alfonso X., ed. Merc Comes, Honorino Mielgo y Julio
Sams, Barcelona 1990, s. 221-231.
nin an oluturur; alt yars ise yldz pozisyonla-
rn tar. Al b. alefin bu aleti hakkndaki ayrn-
tlar, onun risalesinin Libros del blme gney
kutuptan projeksiyonu yaplrd. Araplar Yenge
dnencesinin gneyinde bulunan gkkre blm-
nn Kuzey Kutbundan ayn dzleme sterografik
izdmn de saber de astronoma adl eserde
bulunan Kastilce evirisinden renmekteyiz
12
.
Astronomi tarihinde, ayn projeksiyonlu dier bir
alet daha tannmaktadr. Bu alet, yaklak ayn
zamanda Endlste ortaya km ve byk astro-
nom brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll,
5./11. yzyln 2. yars)nin adyla tannmtr.
Onun Arap-slam dnyasnda afa zerliyye
ve modern aratrmalarda ise evrensel disk ola-
rak bilinen usturlab da yine Libros del saber de
astronomada ayrntl bir ekilde tarif edilmitir.
12
Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s. 1-
132; Emmanuel Polle, Un instrument astronomique dans
loccident latin, la saphea, Studi Medievali ierisinde
(Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.
el-Brn, stb, yazma, Oxford, Bodl.,
Marsh 701, v. 274b.
Libros del saber de astronomadan
el-asurlb el-levlab (spiral biiminde
usturlap) u alara sahiptir:
84 A S T R O N O M
Bu eserde, ez-Zerlnin hkmdar el-Mutemid
b. Abbd (dnemi: 461-484/1068-1091)a ithaf
edilen risalesinin orijinalinden yaplm Kastilce
evirisi verilmitir
13
(bkz. s. 118).
ez-Zerlnin usturlab sadece bir tek diskten
olumaktadr. Bu diske, gksel ekvatorun ve para-
lel ve dikey daireleriyle ekliptiin, Ko veya Terazi
balang noktasndan itibaren gndnm ta-
yc dzlemi zerine izdm salanr. Ko veya
Terazi noktas ayn zamanda her bir ufkun dou
ve bat noktas olduundan, bu disk btn enlem-
ler iin geerlidir. Ufuk, projeksiyon merkezin-
den geen dz bir izgi olarak temsil edilir. Bu
izgi, merkez noktasnda dndrlebilen ve tak-
simatlarla donatlm bir cetvel yoluyla gsterilir.
Diskin kenarndaki derece taksimat yardmyla
cetvele, ufkun gkkresinde ekvator karsnda
ald pozisyona karlk gelecek ekilde bir konum
verilir. Arka taraf genel olarak olaan usturlabn
arkasyla ayndr, yalnzca zerinde fazladan, Ayn
seyrinin temsil edildii kk bir daire bulunmak-
tadr.
14
Al b. alefin eseri ve usturlabndan olmasa da,
ez-Zerlnin risalesinden ve aletinden, usturla-
bn daha sonraki geliimine byk bir etki geldi-
i anlalmaktadr. Astronomi yaznna ve ustur-
lap yapm sanatna gelen bu etkinin nemini,
Emmanuel Poulle
15
, Un instrument astronomique
dans loccident latin, la saphea zerine yap-
t aratrmada olaanst bir biimde ortaya
koymutur. Bu etki, 13. yzyln balarndan 16.
yzyla kadar devam etmitir, yani Avrupa ez-
13
Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s.
135-237; kr. Jos M. Mills Vallicrosa: Un ejemplar de
azalea rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Mad-
rid ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 233-243).
14
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad ge-
en yer ve tarih, s. 32 (Tekrarbasm: s. 32); bkz. Nallino,
C.A.: Asurlb, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
1913, s. 521-522 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
zellikle s. 364-365); King, D.: On the Early of the Uni-
versal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin
of the Term Shakkzya in Medieval Scientifc Ara-
bic, Journal for the History of Arabic Science ierisinde
(Aleppo) 3/1979/244-257.
15
Studi Medievali ierisinde (1969), ad geen yer ve
tarih.
Zerlnin evrensel diskini ve buna dair yazd
eserini, X. Alfons tarafndan hazrlatlan Libros
del saber de astronoma adl astronomik eser-
de yer almasndan yarm yzyl nce tanmtr.
Walter Arsenius (1570 civarnda)un, Erasmus
Habermel (1585 civarnda)in ve John Blagrave
(1585 civarnda)nin
16
usturlaplar Avrupada imal
edilmi bu tr usturlaplarn en genleri ve sanatsal
bakmdan en zarifleridir. Bu usturlaplarn ilk ikisi
mzemizde model olarak bulunmaktadr (bkz.
s. 113f.). Bu balamda Emmanuel Poullenin bir
ka tespiti
17
zerinde durulmaldr: Avrupada bu
usturlaplara, uygulamada duyulan ilgi, kesinlikle
astronomik gzlemlere veya hassas hesaplamalara
katkda bulunmaya ynelik deildi.
Arap-slam kltr evresinde de evrensel disk
gerekten byk bir etki yapmtr. Bu etkinin hem
yazndaki hem de uygulamadaki nemini, Emilia
Calvo Labarta, el-useyn b. Buh (. 716/1316)un
aletin ayrntl bir tarifini verdii Rislet e-afa
el-Cmia adl eseri ile ilgili almasnda ve bu
eserin edisyonunda anlatmaktadr
18
.
Burada ksaca anlatlan bu geliim sreci bizi,
Suriyede faaliyette bulunmu olan Amed b. Eb
Bekr bn es-Serrc (. 730/1330)n usturlabnn
ortaya kna gtryor. Onun aleti, gelenek-
sel dzlem krenin avantajlaryla evrensel diskin
avantajlarn birletirmi ve bunun da tesinde
usturlabn douda ve batda ulat en yksek
matematiksel-astronomik kaliteyi somutlatrm-
tr (bkz. s. 119).
Son olarak, usturlabn Arap-slam kltr evre-
sinde gelitirilmi olan dier iki trnden de sz
edilmelidir. Birisi kresel usturlap, dieri izgi-
sel usturlaptr. Kresel usturlabn ortaya kn,
3./9. yzyln ikinci yarsna kadar takip edebiliriz.
Bunun Cbir b. Sinn el-arrn
19
tarafndan icat
16
Bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Ox-
ford 1932, s. 492ff.
17
Un instrument astronomique, ad geen yer ve tarih,
s. 150.
18
Ab Al el-seyn ibn Bo (m. 716/1316), Rislat
al-afa al-mia li- am al-ur (Tratado sobre la
lmina general para todas las latitudes), ed., trad. Y es-
tudio Emilia Calvo Labarta, Madrid 1993, s. 27-32.
19
edildii kabul edilmektedir. Ksa bir sre sonra
onu birok astronom izlemitir: abe el-sib
(300/912 civarnda hayatta)
20
, us b. L (.
3./9. yzyldan 4./10. yzyla gei dneminde)
21

ve el-Fal b. tim en-Neyrz (4./10. yzyln
balar)
22
, ve daha sonraki bilginlerden Eb er-
Reyn el-Brn (. 440/1048)
23
ve Eb el-asan
el-Marrku (7./13. yzyln 2. yars). Bu tr
usturlap da Arap-slam kltr evresinde yzlerce
yl sren bir geliim gstermitir. Bu alet spanya
d Avrupada ya bilinmemi ya da dikkate aln-
mam grnmektedir. Kresel usturlabn yapm
ve bu arala ilem yapma, saladmz modeller
balamnda ele alnacaktr (bkz. s. 120-133).
Bir model yardmyla bahsedeceimiz (bkz. s. 134)
izgisel usturlaba gelince: Bu usturlap, prensip
olarak dzlemsel usturlap ile yaplan gzlemlere
bir hesap cetveli yardmyla ulama denemesinden
baka bir ey deildir. Bu denemeyi gerekletiren
bilgin, matematik tarihinde de nemli bir yeri olan
erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-sdir
(. 610/1213)
24
.
Konuya son verirken, burada Arap-slam kl-
tr evresinden gelen usturlaplar ve Avrupada
yaplm usturlaplar hakknda, gen ve n yarg-
sz bir aratrmacnn Die Astrolabiensammlungen
20
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.
21
a.e., Cilt 6, s. 180-182.
22
a.e., Cilt 6, s. 191-192.
23
a.e., Cilt 6, s. 261-276.
24
a.e., Cilt 5, s. 399.
des Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums
25
balkl almasnda ulam
olduu karlatrmal yargy vermek yararl ola-
caktr: slam kltrnden gelen paralarn ince-
lenmesi, slam alet yapmclnn beni etkileyen
ilerlemeleri ve alet yapmclarnn teknolojik yeni-
lik glerini ispatlamaktadr. slam kltr evresin-
de yaplan aletler, daima ok yksek astronomik
kullanlrl ve ayn zamanda ince sanatsal gzel-
lii bnyelerinde birletiren paralar olarak grn-
mektedir.Aratrma bugne kadar kalan usturlap-
lar arasnda bu genel deerlendirmeye pek aznn
aykr deceini gsteriyor.
Buna karn, Avrupa usturlaplarnda yzyllar
boyu sreklilik gsteren yksek kalite eksiklii
vardr. Bunlarn birka, usturlap imalinde yksek
bir seviyeye ulalm olduuna tanklk etmek-
tedir. Buna karn, el sanat asndan yksek
seviyeli grnen astronomi rneklerinden hi de
geri kalmayan dier paralar ise, yaratclarnn
elementer astronomi bilgisi eksikliklerine tanklk
etmektedir. Bu, , Avrupada astronomik bilginin
gelimesindeki ahenksiz durumu ve bu bilimin
Ortaa slam dnyasndan alnma iinin eksiklik
halini yanstmaktadr.
25
Burkhard Stautz, Mnih: Deutsches Museum 1999,
s. 5.
86 A S T R O N O M
Naslusun
Usturlab
Muammed b. Muammed (veya Abdullh)
Naslus, 3./9. yzyln son ve 4./10. yzyln ilk
eyreinde yaam grnyor
1
. O, dneminin en
nl usturlap yapmclarndan birisiydi ve tutulma
diski (e-afa el-kusfiyye) olarak adlandrlan
aletin de mucidi olmaldr. Onun nl usturlab
geen yzylda Pariste Alain Brieuxun mlkiye-
tindeydi
2
. Bu arada, ana paras Naslus tarafn-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.
2
Maddison, Fr., Brieux, A.: Baslus or Naslus? A Note
on the Name of an Early Islamic Astrolabist, Archives
internationals dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
24/1974/157-160; King, D.A.: A Note on the Astrolabist
Naslus/Baslus, Archives internationales dhistoire
des sciences ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.
dan yaplm grnen 4./10. yzyldan kalma baka
bir usturlap bulunmutur. Bu usturlabn yapm-
cs Kahire slam Sanatlar Mzesi katalounda
Naslus el-Vs olarak gsterilmitir.
Burada betimlenen usturlap, bugn Kuveytte
slam Arkeoloji Mzesinin mlkiyetinde bulun-
maktadr
3
. Usturlap 315/927 ylnda yaplmtr,
ap 173 mm ve kalnl 4 mmdir. Bu aletin, bir
yz Badat iin 33 ile, dier yz 36 enlemli
bir yer iin donatlm tek bir i diski vardr. A 17
sabit yldz gstermektedir.
3
King, D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments
in Kuwaiti Collections , Kuwait Art and Architecture. A
Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s. 77-96,
zellikle s. 79-83.
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.
Kulplu ve asma halkal ana 170 mm.
apnda. Bir i diski. (Envanter No:
A 2.25)
Yine, Naslus (Muammed b. Muammed veya
Abdullh)un bir baka usturlabna ait bir para,
Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmakta-
dr. Bu alet, kenar (ucre) ve taht (krs) ile bir-
likte ana (umm)dan olumaktadr. Krsnin i
yanna Naslusun ad kaznmtr. Bu usturlapta
hayret verici olan, enlem dereceleriyle 64 kentin
adlarnn ana parann i yzeyine kaydedilmi
olmasdr. ap 13 cm. dir.
1
1
Daha fazla bilgi iin bkz. King, D.A., Kunitzsch, Paul:
Naslus the Astrolabist once again, Archives inter-
nationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
33/1983/342-343; King, D.A.: Bringing Astronomical
Instruments back to Earth The Geographical Data. On
Medieval Astrolabs (to ca. 110), Between Demonstra-
tion and Imagination ierisinde. Essays in the History
of Science and Philosophy Presented to John D. North,
Leiden 1999, s. 1-53, zellikle 10, 29-30.
Naslusun 2.
Usturlab
Matris 130 mm apnda. A, a cet-
veli ve i disk yok.

88 A S T R O N O M
mid b. Al el-Vsinin
Usturlab
Kulplu ve asma halkal ana 111 mm.
apnda. Bir i disk.
Astronom Eb er-Reb mid b. Al el-Vsi,
4./10. yzyln ilk yarsnda yaam grnmektedir.
nl arstronom Al b. Abdurramn bn Ynis
1

(. 390/1009), onu ve Al b. s el-Asurlbyi en
nemli iki usturlap yapmcs olarak nitelendir-
mitir. Bize ulaan kresel usturlabn kullanmna
ilikin risalesinde mid el-Vsi, bu tr usturla-
bn dzlemsel usturlap karsndaki avantajlarn
vurgulamaktadr
2
.
1
Bkz. Caussin, A.P.: Le livre de la grande table Hak-
mite, observe par ebn Younis, Notices et extraits des
manuscrits de la Bibliothque nationale et autres bib-
liothques ierisinde (Paris) 7
e
sr. 12/1803-04/16-240,
zellikle s. 55 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 24, Frankfurt 1997, s. 54-278, zel-
likle s. 93); kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 207.
Usturlaplarndan bir ana ksm, Kahire slam
Sanatlar Mzesinde (Envanter No: 15354) korun-
maktadr. Ayrlmaz bir biimde anaya sonradan
eklenmi bir a yznden anann i yz maalesef
tam olarak incelenemiyor. A 8./14. yzyla ait
grnmektedir. Anann arka yznn eyre-
inde burlarn adlar Arapa olarak bulunmak-
tadr, ayrca onlarn udd el-mriyyn olarak
nitelendirdikleri sembolleri barndrmaktadr. Son
eyrek ise, bir sins kadrann gstermektedir.
Anann ap 11 cm. dir.
2
Usturlap
340/950 ylnda Amed b. alef tarafndan imal
edilen orijinaline dayanlarak yaplmtr. zerinde
bulunan yazya gre bu usturlap, Abbasi Halifesi
el-Mktefnin (. 295/908) olu olan Cafer b.
(Al) el-Mktef (294-377/906-987) iin imal edil-
mitir.
Bu usturlap, Papa II. Sylvester (380/990, bkz. s.
94) iin yaplm olan veya ona atfedilen usturlapla
belirli bir benzerlie sahiptir
1
.
(Bu usturlabn orijinali: Bibliothque Nationale,
Paris, Ge.A.324)
1
Gunther: The Astrolabes of the World, s. 230, Nr. 99;
Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve
asma halkal ana 130 mm. apnda. 21/24;
30/31; 34/36; 37/39 enlem dereceleri iin
drt i disk. A 17 yldz gsterme ucuyla
birlikte. Nianghl ifte ibre arka tarafta
(Envanter No: A 2.14).
90 A S T R O N O M
el-ucendnin
Usturlab
Byk astronom ve matematiki Eb Mamd
mid b. el-r el-ucend
1
(4./10. yzyln 2.
yars) tarafndan 374/984 ylnda imal edilmi olan
bu usturlap, bize ulaan eski usturlaplarn en gzeli
ve ilginci saylabilir. Bunun yan sra, onun icat etti-
i kapsaml aleti (el-le e-mile, bkz. s. 151)
bilmekteyiz ve yine onun Rey kentinde (bugnk
Tahrann gneyinde) yer ekseni eiminin dei-
ken mi yoksa sabit mi olduunu tespit etmek iin
ina ettii yaklak 20 metre yarapnda olan
byk sekstant da bilmekteyiz (bkz. s. 7).
Ana para ve adan baka usturlabn, 21 (Mekke),
27 (el-ulzum veya Hrmz?), 30 (Kahire), 33
(Badat), 36 (Rey?) ve 39 (Buhara?) enlemleri
iin 5 i diski vardr. 24 saatlik en uzun gnl bir
yerin 6617 olan enlemi iin bir dier disk yapl-
mtr. Baka bir ilave disk ise, astrolojik amaldr
(mara e-u) ve Badat enlemi iin (33)
ngrlmtr.

1
222.
Usturlap, 1929 ylnda Moradoff ailesinin mlkiye-
tindeydi. R.T. Gunterin
2
1932 ylnda, yanlg sonu-
cu 778/1376 ylnda Amed b. el-r en-Necd adl
birisi tarafndan imal edilmi bir usturlap olarak
betimlemesinden sonra, bilinmeyen bir mlkiyette
kaybolmutur. 1956 ylnda L. A. Mayer
3
, bu ustur-
labn akbeti hakknda hibir ey tesbit edememiti.
Belirli bir sre sonra alet Parise gelmi ve Marcel
Destombes
4
tarafndan doru bir biimde tehis
edilmiti. Usturlap, Alain Brieuxnn mlkiyetinde
bulunmu ve daha sonra Csim el-umeyznin,
Kuveyt, mlkiyetine gemiti. Halen Katar Milli
Mzesinde korunuyor olmaldr
5
.
2
Gunther: The Astrolabes of the World, ad geen yer ve
tarih, s.245.
3
Mayer: Islamic Astrolabist, ad geen yer ve tarih, s. 45
(Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 179).
4
Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres
arabes, Archives internationales dhistoire des sciences
ierisinde (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 16 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
96, 1998, s. 401-447, zellikle s. 418) bkz. ayrca King,
D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments in Kuwa-
iti Collections, ad geen yer ve tarih, s. 83-89.
5
Usturlabn fotorafarn meslektam David Kinge
borluyum.
Modelimiz: ap 151 mm.
Kalnlk 6 mm.
(Envanter No: 2.28)
Usturlap
M.S. 10. yzyldan Katalan bir rnee dayanarak.
Burada szkonusu olan alet, Arap rneinin
rekonstrksiyonu olarak ortaya km en eski
Latin usturlabdr. Latince yaznn aslen Arapa
harf rakamlarnn transkripsiyonunu temsil etmesi
dikkate deerdir. disklerde enlem derecelerinin
rakamlar, anada ise 12 saat blmlemesi bulun-
maktadr
1
.
1
lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationa-
les dhistoire des sciences ierisinde (Paris)15/1962/3-
serisi Cilt 96- Frankfurt 1998, s. 401-447); King, David:
Medieval Astronomical Instruments: A Catalogue in
(Orijinal: Institut du Monde Arabe, Paris)
Preparation, Bulletin of the Scientifc Instrument So-
ciety ierisinde (Pershore, England) 31/1991/3-7; Ku-
nitzsch, Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of
the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad
to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact Sci-
ences in Honour of Prof. Juan Vernet, Barcelona 1996,
Cilt 2, s. 655-672.
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Kulplu ve
asma halkal matris 152 mm. apnda (36.
enlem derecesi gravryle birlikte). ki i disk
39/4130; 45/4730 enlemleri iin. A 20 yl-
dz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte
ibre arka tarafta. Takvimler ve glge kadran.
Latince yazl. (Envanter No: A 2.18)
92 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, Barselonal Lupitusun Sententi ast-
rolabii adl risalesindeki izimlere dayanlarak imal
edilmitir (Yazma: Bongarsiana Burgerbibliothek
Bern, Cod. 196). Bu risale, Muammed b. Ms
el-rizm (Halife el-Memn, dneminde, 198-
218/813-833, faliyette bulunmutur)nin usturlap
hakknda yazd kk eserinden ksmen uyar-
lama ksmen de Arap rnein serbest ilenmesi
olarak domutur. A zerinde grnen 27 yldz
ad ikisi hari Latin harfleriyle yazlm Arapadr,
yine eit olmayan saat izgilerinin adlar da bu
ekildedir. 360 derece skalasnn, limbus zerinde
u ekilde gsterilmi olmas ilgintir: Arapa
harf rakamlar, bu rakamlarn Latince transkrip-
siyonlar ve Latince rakamlar. Buna karn, arka
tarafta bulunan takvim dairesi (365 gn), (tart-
mal olmakla beraber) sadece Arapa harf rakam-
laryla verilmektedir.
Elyazmasnda iki i disk (hem n hem de arka
tarafta, 3, 4, 5 ve 6. iklimler iin) tarif edilmekte-
dir.
ap 135 mm, kalnlk 5 mm.
(Envanter No: A 2.29).
M.Brunold tarafndan imal edilmitir
( Abtwil, svire).
Bern Burgerbibliothek
yazmasndan izimler,
Cod. 196
(Fleury? Otto dnemi, 390/1000 civarnda)
V. 1a 2b
7a 3b
94 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, iddia edildiine gre 380/990 ylnda
Fransada imal edilmi olup Papa II. Sylvestere
atfedilmi bulunan orijinale dayanlarak.
Orijinali, 4./10. yzyla ait bir Arap usturlabnn
karakterini ele vermektedir. Papann, bu eserin
yapmcs olarak dnlmesi, sadece daha son-
ralar ileri srlen bir tahmindir. rmcekteki,
anann kenarndaki ve i disklerdeki btn rakam-
lar ve sabit yldz adlar Arapa harflerle yazlm-
tr. Sadece 30 ve 42 enlem dereceleri ek olarak
Avrupa rakamlaryla da yazlmtr. Arka taraf-
ta bulunan burlarn adlar, ay adlar ve derece
rakamlar iin Latince, yani Avrupa rakamlar
kullanlmtr
1
.
(Modelimizin asl Florenzde Museo di Storia della
Scienzada bulunmaktadr.)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford
1932, s. 230, Nr. 101.
asma halkal ana, d ap 130 mm. A 25 yl-
dz gsterme ucuyla birlikte. 2 i disk 30/42
ve 3638 enlemleri iin. Arka tarafta takvim-
ler ve glge kadran. Nianghl ifte ibre.
Usturlap
asma halkal ana 135 mm. apnda. Yaklak
6/10;30; 14;30/17;30; 21;40/25; 28/30;
32/34;20; 36;30/38;30; 40/42; 45/66
enlemleri iin 9 i disk ve 72 enlemi iin bir
projeksiyon. A 29 yldz gsterme ucuyla
birlikte. Arka tarafta nianghl ifte ibre.
Takvim dairesi ve glge kadran.
diskler aadaki ehirler iin yaplmtr: Gana
(na), Sana (an), Mekke, Medine, el-ulzum,
Kahire, Kayrevan (el-ayravn), Samarra (Surre-
men-re), Semerkant, Kordoba, Toledo, Saragossa
ve Konstantinopel, Serendb (Sri Lanka) adas ve
dnyann meskun blgesinin kuzey snr.
1
1
Woepcke, Fr.: ber ein in der Kniglichen Bibliothek
zu Berlin befndliches arabisches Astrolabium, Berlin
nomy serisi Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 1-36); Gunther,
R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 251-
252, Nr. 116.
(Orijinal: Staatsbibliothek zu Berlin)
Muammed b. e-affr (420/1029) tarafndan
Toledoda yaplan orjinale dayanarak.
96 A S T R O N O M
472/1079 ylnda Saragossada (spanya) Amed b.
Muammed en-Na tarafndan imal edilmi bir
rnee dayanarak
1
.
(Orijinal: Germanisches Nationalmuseum,
Nrnberg, WI 353)
1
Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37; Schtze der Astrono-
mie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem Ger-
manischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 29-31.
Usturlap
asma halkal ana 124 mm. apnda. 21/25;
34/37; 35/38; 36/39; 38/41 enlemleri
iin 5 i disk. A 23 yldz gsterme ucuy-
la birlikte. Nianghl ifte ibre. Takvim
dairesi, glge kadran ve Arapa yazt arka
tarafta. (Envanter No: A 2.13)
478/1086 ylnda Valenciada (spanya) brhm b.
Sad es-Sehl tarafndan imal edilmi olan orijina-
le dayanarak.
12 deiik enlem iin yaplm olan 6 i disk,
Arapa derece rakamlarnn altna kaznm Latin
rakamlar tamaktadr. Ana bir 13. gravr (72)
tamaktadr
1
.
(Bronz Orijinal: Die naturwissenschaftliche
Sammlung, Kassel)
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu
ve asma halkal ana 176 mm. apnda.
13/19; 25/32; 30/38; 32/35; 37/39;
3040; 38/41; 6642 enlemleri iin 8 i
disk. A 28 yldz gsterme ucuyla birlikte.
Nianghl ifte ibre, uzunluk 166 mm.
Arapa yazt arka tarafta: Sad olu
brhmin yapm, Valencia.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 263, Nr.
121; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 51-52; von Macken-
sen: Die naturwissenschaftlich-technische Sammlung in
Kassel, Kassel 1991, s. 60-61.
98 A S T R O N O M
Bu usturlap, 613/1216 ylnda Sevillada Muam-
med b. Fut el-amir tarafndan imal edil-
mitir (Bkz. s. 100). Tarafmzdan modeli yaplan
usturlabn zel nemi urada yatmaktadr: 5 i
diskten bir tanesi 4822 iin, yani Parisin enlem
dairesi iin dnlmtr ve ayrca rmcek ve
ana parann ykseltilmi kenar (limbus, cre),
Usturlap
bir Avrupalnn kullanrken tercih ettii Arapa
sabit yldz adlarnn Latince iaretleriyle ve harf
rakamlar (ebced) yerine Arap rakamlaryla dona-
tlmtr. Bu amala rmcek ve usturlabn kenar,
ancak ge dnemde, belki de 16. yzyldan sonra
tralanarak dzeltilmi ve yzeyi yeniden yazl-
mtr. Nispeten ge dnem bir tarih tahmini una
Modelimiz: Pirin, asitle
ilenmi. ap: 73 mm.
dayanmaktadr: En dtaki daireye 24 (2 x 1-12) alt
blmleme yaplmas Avrupada saat as bilgisini
gerektirmektedir. 4822 iin kurulmu olan Latince
disk de daha sonralar eklenmi grnmektedir.
Dier drt disk zerine okumaya yardmc olmas
iin sonradan Arap rakaml (Avrupa yazm eklinde)
enlem dereceleri kaydedilmitir, fakat bunlar hata-
ldr. Aadaki tabloda bu rakamlar, orijinalindeki
doru rakamlarn karsna yerletiriyoruz:
Orijinaldeki Enlemler Avrupa rakamlaryla Enlemler
Daha sonra bu usturlap Avrupadan stanbula ula-
mtr. Burada, Osmanl devlet adam (sadrazam)
z Amed Mutr Paa (1839-1919) tarafndan
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa
Mecmat el-Ekl (Kahire 1303, s. 222-228) adl
eserlerinde en ince ayrntsna kadar betimlenmi ve
be izim halinde resmedilmitir. Usturlap, Padiah
III. Selim (dnemi: 1203-1222/1789-1807) tarafn-
dan mhendislik yksek okulu ve bugnk stanbul
Teknik niversitesinin ncs olan o zamanki
Mhendishaneye dier aletlerle ve kitaplarla birlik-
te hediye edilmitir
1
.
1
een, Kazm: Astrolab, Lle ierisinde (stanbul)
2/1984/7-11.
Modelimizin ana i yz.
100 A S T R O N O M
Bu usturlap 626/1228 ylnda, yine en retken ve
ilgin usturlap yapmclarndan birisi olan Sevillal
Muammed b. Fut el-amir tarafndan imal
edilmitir. Ondan bize, gnmzde mevcut olan 14
usturlap kalmtr
1
.
Bur sembolleri, ay adlar ve tanjant kenarlar
yaklak 100-200 yl sonra Latince olarak kazn-
mtr. Usturlabn en nemli nitelii, bir ncekinde
olduu gibi, anann zemininde bulunan gravr-
de yatmaktadr. Bu gravr, H. Sauvaire ve J. de
Rey-Pailhadenin ayrntl bir biimde ele aldklar
zere, bir dizin ile birlikte hem bir slam hem de
bir Hristiyan takvimi iermektedir
2
.
Orijinali Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulun-
maktadr.
1
King, D.: A Catalogue of Medieval Astronomical Ins-
truments (nternet) No. 6/2.
2
Sur une mre dastrolabe arabe du XIII
e
sicle (609
de lHgire) portant un calendre perptuel avec corres-
pondance musulmane et chrtienne. Traduction et inter-
prtation, Journal asiatique ierisinde (Paris), sr. 9, 1,
1863, s. 5-76, 185-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 87). Daha fazla literatr
iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s.
269f.; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 64-66.
Usturlap
ap: 165 mm. 3030', 3230', 3330', 3430',
3530', 3630', 3730', 3830', 3930', 40
enlemleri iin 5 i disk. (Envanter No: A 2.31)
Orijinalin fotoraf, ana ksmn i taraf.
Bu, 1000/1600 ylndan nceki dnemden bize ulaan
en byk usturlaptr. stanbul Deniz Mzesinde 264
envanter numarasyla kaytl bulunmaktadr. 56 cm
apnda ve 1.1 cm kalnlndadr. Usturlap, 619/1222
ylnda amda Eyybi Sultan el-Muaam s b.
Eb Bekr b. Eyyb iin yaplmtr. Yapmcsnn ad
Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccrdr.
Matematiksel-astronomik deerler, Abdurramn
b. Eb Bekr et-Tibrz tarafndan yaplarak eklenmi-
tir. Gm kakma ileri, es-Sirc ed-Dmeden
kmadr. Bu alet, birisi 30 ve 35 enlemleri iin,
dieri 40 ve 41 enlemleri iin olan iki i diske sahip-
tir. Ekliptik eimi olarak 2351 lk bir deer tamak-
tadr. A ksmen az saylabilecek yldz konumlar
tamaktadr, bunlar toplam yirmi adettir.
David King
1
, usturlabn nemli niteliini, an gney
ekliptik ierisinde ok daha uzun ve kuzey ekliptiin
altnda bulunan bir kprck karsnda ksa bir
1
The Monumental Syrian Astrolabe in the Maritime Mu-
seum, Istanbul, Erdem ierisinde (Ankara) 9 (=Aydn
Sayl zel says II)/1996/729-735, zellikle s. 731. Fransz
usturlaplarnda ortaya kan benzeri Reteler (alar) ba-
lamnda King, Emmanuel Poullenin u almasna iaret
etmektedir: Un constructeur dinstruments astronomiques
au 15
e
sicle: Jean Fusoris, Paris 1963, zellikle s. 19-26
ve Tabela I ve III.
ekvator kprc tamas olarak gstermitir. Bu
zellik, ilk olarak bir Arap usturlabn anda ortaya
kmakta ve Orta a Fransz aletlerinden bazlarn
anmsatmaktadr. Bylece, temelde bulunan a
modelinin belki de Hal Seferleri srasnda Eyybi
Devletine getirilmi olan bir aletden kopya edi-
lip edilmedii sorusu ortaya kmtr. D. Kingin
bugn bu ilikiyi o zamanki gibi aklamayacan,
tam tersine bu modelin daha ok Suriyeli Arap
usturlaplar yoluyla ve Hallar araclyla Fransaya
ulam olduunu kabul etmeye raz olacan mit
ederim. Burkhard Stautzun
2
konuya ilikin tesbiti
aydnlatcdr: Yldz gstergelerinin ekli ve de alt
tarafta bulunan ekvator kprc ve CMa yldz
iin olan ibrenin yannda a dndrmeye yarayan
topuz, erken dnem slam usturlaplarn anmsat-
maktadr.
2
Die Astrolabiensammlungen des Deutschen Museums
und des Bayerischen Nationalmuseums, ayn yer ve tarih,
s. 43. Bu satrlar yazdktan bir sre sonra Kinge, hala bu
grte olup olmadn sorma imkann buldum. O, g-
rn anlan makalesinin yazmndan ksa bir sre sonra
revize ettiini ve bunu The Ciphers of the Monks (Stuttgart
2001, s. 395) kitabnda dile getirdiini syledi. Bu eserin-
de (10. dipnot) nceki tahmine teessf etmekte ve yeni bir
gre ulamaktadr: Possibly it was inspired by a Syrian
astrolabe seen by a French Crusader. Bylelikle bizim
grmze yaklasa da, ben, usturlabn bir Fransz Hal-
s tarafndan gtrldn ve Fransada imite edildiini
daha muhtemel gryorum.
stanbul Deniz Mzesinde Bulunan
Usturlap
102 A S T R O N O M
1. ve 2. Resim (s. 102)
Modelimiz: Pirin, hk-
kedilmi; = 560 mm.
Modelimiz, 650/1252
1
ylnda Msrda Abdulke-
rm el-Mr tarafndan Eyybi el-Eref Muaffe-
reddn Ms iin imal edilmi olan orijinale daya-
narak yaplmtr
2
.
1
630 h. deil.
2
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 233-
254, No. 103; Mayer, L.A.: Islamic Astrolabist, s. 29-30
ve Plaka XII.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma hal-
kal ana 280 mm. apnda. 30/44; 34/40; 36/66;30
enlemleri iin 3 i disk. A zeri yazl 25 yldz gster-
me ucuyla. Arka tarafta nianghl ifte ibre. Takvimler
ve kadranlar. (Envanter No: A 2.15)
(Orijinal: Museum of the History of Science,
Oxford)
104 A S T R O N O M
Modelimiz, 698/1299 ylnda Hamada (amh,
Suriye) es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr tarafndan
imal edilmi olan orijinale dayanarak yaplmtr.
Yazta gre bu usturlap, Eyybi el-Melik el-
Muaffer Mamd Taiyyeddn iin yaplmtr.
Alman astronom Regiomontanus, bu usturlab
1460 ylndan nce talyadaki ikameti srasnda,
muhtemelen Paduada, edinmi, Nrnberge getir-
mi ve 42 (tamamlanmam), 45, 48 ve 51 enlem
dereceleri iin olan bir ek i diskle donatmtr.
Byk bir ihtimalle Regiomontanus orijinalinde
30 nin gneyindeki yerler iin ngrlen iki diski,
Avrupa kentinin ek disklerine yer aabilmek
iin karmtr
1
.
(Orijinal: Germanisches Nationalmuseum,
Nrnberg, WI 20)
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal
ana 161 mm. apnda. 4 i disk (30/33 ve 36/39 Arap
orijinli; 45/48 ve 51 Avrupa enlemleri iin Latince
eklerle; 42 Roma iin ngrlm grnyor, fakat
sonlandrlmam). A gmten (rmcek, figrlerle
donatlm). Arka yzde a cetveli, nianghl ve dik
al ibre. (Envanter No: A 2.17)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 280, No.
137; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 82-83; Schtze der As-
tronomie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem
Germanischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 33-
35. Focus Behaim Globus Ausstellungskatalog Germa-
nisches Nationalmuseum), Nrnberg 1992, s. 570-574.
Modelimiz, 690/1291 ylnda el-Melik el-Eref tara-
fndan Yemende imal edilmi orijinale dayanlarak
yaplmtr. Yemendeki Resuliler Hanedanndan
Hkmdar el-Eref mer b. Ysuf (dnemi: 694-
696/1295-1297) usturlaba dair kitaplar yazm, kendi
eliyle aletler imal etmitir.
Ana ksmn arka yznde semboller gurubu kay-
dedilmitir. D taraftaki halka bur sembollerini gs-
termektedir. Bunlar ek olarak Arapa yazyla veril-
mektedir. kinci halka, astrolojik erbb el-vuchun
sembollerini tamaktadr ve burlarn 10 derecelik
36 blmleriyle ilikilidir. nc halkann iaretleri
gezegenlerin lklerini (Musellest) temsil etmek-
tedir
1
.
(Orijinal: Metropolitan Museum of Art, New York)
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma hal-
kal ana 155 mm. apnda. 13/15; 13/37/1430; 21
enlemleri ve 7. iklim derecesi/24 ve 6. iklim derecesi
iin 4 i disk. A 20 yldz gsterme ucuyla birlikte, ap
130 mm. 22 yldz konumu. Arka yzde nianghl a
cetveli, uzunluk 140 mm. Arapa yazt arka tarafta.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 243,
No. 109; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 83-84; King,
David: The Medieval Yemeni Astrolabe in the Metro-
politan Museum of Art in New York City, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften
ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.
106 A S T R O N O M
Tahminen 7. /13. yzyldan bir Arap modele daya-
nlarak
1
.
(Orijinal: British Museum, Londra)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 238,
Nr. 105.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma
halkal ana 150 mm. apnda. 21/24; 27/33;
30/31 enlemleri iin 3 i disk. A 29 yldz gster-
me ucuyla birlikte, ap 120 mm. Arka yz nian-
ghl ifte ibre tamaktadr, uzunluk 140 mm.
15./9. yzyln sonlarna doru emseddn
Muammed affr tarafndan imal edilmi, bize
ulam olan be usturlaptan birisinin modeli.
Modelimizin dayand rnek, Kahire slam
Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr
1
; 884/1477
olarak tarihlendirilmitir. Muammed affrn
dier drt aleti Cambridge, Oxford (2 adet) ve
Brkselde bulunmaktadr
2
.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma
halkal ana, d ap 120 mm. 33/36 ve 72
enlemleri iin 2 i disk.
1
Bkz. Wiet, G.: Epigraphie arabe de lexposition
dart persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut
dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/s. 19.
2
Mayer: Islamic Astrolabist, s. 75-76.
108 A S T R O N O M
ran ah II. Abbs iin 1057/1647
ylnda Muammed Mum el-Yezd
tarafndan yaplm rnee dayanla-
rak
1
.
(Orijinal: Evans Collection, Museum
of the History of Science, Oxford)
ve asma halkal ana 30 cm. apnda (ikinci
rnek 45 cm apnda). Ananni tarafna
Badat ile Bel arasnda bulunan 46 ehrin
koordinatlar hkkedilmitir. Bu ehirle-
rin boylam dereceleri, Toledonun 2830
batsndan, yani Kanarya Adalarnn
1730 batsndan geen sfr meridye-
ninden itibaren saylmaktadr. 23/43;
29/30; 33/37; 3637 enlemleri iin 4
i disk (orijinalde 5). A, yldz adlarn
Farsa olarak tayan 46 yldz gsterme
ucuyla birlikte. Bylelikle usturlap geni
apl zaman belirlemelerini mmkn kl-
maktadr. Arka tarafta nianghll ifte
ibre. Sins kadran, zodyak kadran ve iki
glge kadran. (Envanter No: A 2.16)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the
World, Oxford 1932, s. 132-135, No. 18;
Mayer: Islamic Astrolabists, s. 208.
Usturlap
Bir Osmanl
Usturlab
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap 183 mm. 4 i disk.
Nianghl a cetveli.
Bu alet, 1091/1680 ylnda muhtemelen Osmanl
Padiah II. Beyazt (. 918/1512)n soyundan Suln
b. Aam b. Byazd adl birisi iin, imal edilmitir. Bu
usturlap, 21 (Mekke), 30 (Kahire), 34 (am), 36
(Halep), 41 (stanbul) ve 42 (Edirne) iin 4 i diske
sahiptir. Ana parann i yz botur. Arka yz bir sins
ve bir tanjant kadran tamaktadr. Orijinali Kahire
slam Sanatlar Mzesindedir.
110 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 90 mm. 4
i disk. A, 21 yldz adyla birlikte. Nianghl
ifte ibre. Arka yz, yldz semboll takvim ve
glge kadranlar tamaktadr.
randa (sfehan?) 1118/1706 ylnda imal edilmi
olan bu usturlap, enstitmzn mlkiyetindedir.
2110, 2110 (ikinci defa), 2240 ve 3915 enlemleri
iin 4 adet i disk ngrlmtr.
Anann i yznde 36 ran kentinin enlem dereceleri
kaznmtr. Bu rakamlarn ou yanltr. Modelimiz,
Arap-slam kltr evresinde usturlap kullanmnn
k dnemi iin ilgin bir rnektir. Bu dnemde
yaayan bir kimse usturlab artk astronomik gzlem
arac olarak kullanabilecek durumda deildi.
Modelimiz m.s. 14. yzyldan kalma spanyol-Gotik
tarz bir rnee dayanlarak yaplmtr.
Bu, Avrupada yaplm usturlap aka grld
zere, Arap kltr evresine ok yakn durmaktadr.
Yldz adlar, ok az istisna dnda Arap kkenlidir.
Bizzat Latince Caden = konan (Kartal) sembol
bir Arap takm yldzyla ilikilidir. (M. Brunold)
1
.
Orijinal: Society of Antiquaries, Londra.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 306-309,
Nr. 162.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Gotik rakam-
lar. Kulplu ve asma halkal ana 120 mm. apn-
da. Her iki 36/40 ve 44/48 enlemleri iin 2 i
disk. A, arabeskler ve drt-yaprak tezyinatla
birlikte 17 yldzn konumunu gstermekte.
Cetvel 60 mm. yarapnda. Arka yzde glge
kadran ve yl bandaki hafta gnn belirleme
emasyla birlikte ekliptik ve takvim dairesi.
Nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold
(Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.
112 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, yaklak 1500lerden bir Avrupa usturla-
b sitilinde, Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafn-
dan yaplmtr
1
.
1
Kr. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 324-
325, Nr. 173.
Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana
ksm 100 mm. apnda, 48. enlem derecesi iin
olan yer koordinatlaryla birlikte. disksiz. 14 yl-
dz konumlu ve aletin dar kenarndaki esas yerine
yerletirilemeyen saat blmlemeli a.
Cetvel 50 mm. yarapnda, arka yzde ekliptik
ve takvim dairesi, glge kadran, eit olmayan
saatlerin diyagram ve nianghl ifte gsterge.
Usturlap
ve asma halkal ana 156 mm. apnda.
39/42, 45/48 ve 51/54 enlemleri iin
3 i disk. A 37 yldz konumlu, i ie
gemi kordonlu ve merkezde melek
formlu. Nianghl ifte ibre. Arka
tarafta ez-Zerlnin 2,5 lik aa sahip
projeksiyonu ve 25 yldzn konumu.
Bunlarn zerinde yatay bir kiri, tan-
jant kenarlar, zenit ve bknt ibresi
ile birlikte dnmektedir. Latince yazl.
Modelimiz, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun
atlyesinde imal edilmi bir modele dayanyor. Bu
usturlap Grppin koleksiyonunda bulunmaktadr
ve 1980 ylnda Pariste Linton koleksiyonu ere-
vesinde ak arttrmaya sunulmutur.
Modelimizin yapmcs Martin Brunoldun (Abtwil;
svire) bir brorndeki ayrntl betimlemesi.
114 A S T R O N O M
Usturlap
M.S. 1600 civarnda Erasmus Habermel tarafn-
dan imal edilmi alete dayanlarak yaplmtr. Arka
yzde ez-Zerl Diski grlmektedir
1
.
rnek bugn Oxford, Museum of the History of
Scienceta bulunmaktadr.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 453-456,
Nr. 278.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. 14
keli, kulplu ve asma halkal ana 210
mm. apnda. 39/42, 45/48 ve 51/54
enlemleri iin 3 i disk. A 30 yldz
konumuyla birlikte. Nianghl ifte ibre.
Arka yzde zenit ve bknt ibresi ile
birlikte yatay kiri.
Martin Brunold (Abtwil, svire) tara-
fndan yaplmtr.
asma halkal ana 118 mm. apnda. A 19
yldz gsterge ucuyla birlikte. 18, 28, 30,
36, 37 ve 39 enlemleri iin 4 i disk. Arka
yzde nianghl ifte ibre 110 mm. apn-
da. Arapa ve Latince yazl.
Martin Brunold (Abtwil, svire)
tarafndan retim amal imal edil-
mitir.
Usturlap
116 A S T R O N O M
EVRENSEL DSK
Avrupada sapa (e-afa ez-zerliyye) adyla
tannan bu alet, gk ekvatorunun ve Ko veya Terazi
balang noktasndan gndnm taycsnn dz-
lemine kadar paralel ve dikey daireleriyle ekliptiin
projeksiyon edildii sadece tek bir diskten olumak-
tadr. Ko veya Terazi noktasnn ayn zamanda her
bir ufkun dou-bat noktas olmasndan dolay, disk
btn alanlar iin kullanlabilirdir. Ufuk, projeksiyon
merkezinden geen dz bir izgi olarak yanstlmak-
tadr. Bu izgi, merkez noktada dndrlebilen ve
taksimatl bir cetvel ile temsil edilir. Diskin kenarn-
da bulunan derece taksimat yardmyla, ufkun ekva-
tor karsnda gk kresinde ald konuma gre her
durum verilebilir. Arka yz genel olarak allageldik
usturlabn arka yz gibidir, sadece zerinde kk
bir daire daha bulunmaktadr ve bu daire yoluyla
Ayn seyri gsterilebilir
1
.
1
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Auszug aus
der Habilitationsschrift, Erlangen 1920, s. 32 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, s.
1-33, zellikle s. 32); Vallicrosa, Jos Mills: Un ejemplar
de azafea rabi de Azarquiel, Al-Andalus 9/1944/111-119
Cilt 40, s. 233-245).
Evrensel Disk
Modelimiz, 650/1252 ylnda Murcia (spanya)da
Muammed b. Muammed b. Huzeyl tarafndan
imal edilmi orijinale dayanlarak yaplmtr.
(Orijinal: Observatorio Fabra, Barcelona)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm.
Gsterge cetvelinin uzunluu 185 mm. Derece
taksimatl cetvel, uzunluk 165 mm. Kalnlk 3
mm. Arapa rakam deerli harfler. (Envanter
No: A 2.03)
Evrensel Disk
Bu, Muammed b. Fut el-amirnin afa
zerliyye veya ekkziyye olarak adlandrlan
birok yaygn disklerinden birisidir. el-amir,
bu diski 613/1216 ylnda Sevillada imal etmi-
tir. Disk yaklak 216 mm. lik bir apa sahiptir.
zerine 33 sabit yldz ismi kaydedilmitir.
19. yzyln ilk yarsnda bu alet Almerico da
Schionun eline Vicenza (Veneto) yaknn-
daki Valdagnoda gemiti. Bugn Roma
Rasathanesinin (Osservatorio Astronomico)
mlkiyetindedir (No. 694 II)
1
.
ap 185 mm. A cetvelinin
uzunluu 185 mm. Derece tak-
simatl cetvel, uzunluk 165 mm.
Arapa rakam deerli harfler.
(afa)
Muammed b. Fut el-
amirnin Evrensel Diski
1
da Schio, A.: Sur deux astrolabes arabes, Atti del IV
Congresso Internazionale degli Orientalisti tenuto in
Firenze ierisinde 1878, Cilt 1, Florenz 1878, s. 367-
nomy serisi iinde Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 177-179);
ayn yazar: Di due astrolabi in caratter cufci occidentali
trovati in Valdagno (Veneto), Venedig 1880 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86,
s. 194-272); Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World,
s. 270-273; Mayer: Islamic Astrolabist and Their Works,
Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 199).
118 A S T R O N O M
Evrensel Disk
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm. Kalnlk
3 mm. Takvimler ve sins izgileri. Roma rakamlar.
ez-Zerlnin
evrensel diskinin
Libros des saber de
astronomadaki izimi
7./13. yzylda Kastilya Kral X. Alfonsun emriy-
le bir ok bilgin tarafndan Endlste derlenen
eserlerin koleksiyonu olan Libros des saber de
astronoma adl eserde bulunan izimlere ve
betimlemelere gre yaplm rekonstrksiyon.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi, kulplu ve asma halkal ana
150 mm. apnda. A (trigonometrik 5 derece a 18 yldz
gsterme ucuyla birlikte) ap 134 mm. 3 i disk, ift kat-
lanm muantaralar iermektedir (6/12; 18/24; 24/30;
36/42; 48/54; 60/66). 67 mm. yarapnda bir ibre. Arka
yzde nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold (Abtwil,
svire) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 2.01)
Modelimiz, ez-Zerlnin evrensel diskinin ve sra-
dan bir usturlabn avantajlarn kendisinde birletiren,
Amed b. es-Serrc (. 729/1329) tarafndan imal edil-
mi usturlaba dayanyor. Bu alet, usturlap geliiminde
zirve noktas olarak kabul edilir.
(Orijinal: Benaki Mzesi, Atina)
1
.
1
bn es-Serrcdan bize, bir evrensel disk ile birletirilme-
mi usturlap daha ulamtr: 1. Haydarabad, Salar Jung
Museum (623/1226); 2. Rampur (626/1228); 3. London,
Greenwich, National Maritime Museum (628/1230). The
Planispheric Astrolabe, London 1976, s. 44-45; Sarma, Sre-
eramala R.: Astronomical Instruments in the Rampur Raza
Library, Rampur 2003, s. 25-33. Gunther, R.T.: The Astro-
labes of the World, Oxford 1932, s. 285-286, No. 140; Mayer:
Islamic Astrolabist, s. 34-35; King, D.: On the Early of the
Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin
of the Term Shakkzya in Medieval Scientifc Arabic,
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments ierisinde,
Variorum Reprints, London 1987, No. VII.
Evrensel Usturlap
120 A S T R O N O M
Bugnk astronomi tarihi bilgimize gre, kresel
usturlap ilk olarak Arap-slam dneminde ortaya
km grnmektedir. Arap-slam evresi astro-
nomlar, halkal kre, gk kresi ve dz ustur-
lap gibi gereleri dorudan veya dolayl olarak
Yunanlardan almlar ve bu aletlerin srekli olarak
geliimi ve iy iletirilmesi iin aba sarfetmilerdir.
Buna karn, kre biimli usturlap, Arap-slam
kltr evresinin buluu olarak grnmektedir.
Fakat Arapa kaynaklarda hi de az olmayan sk-
lkla kresel usturlap halkal kre ile kartrlm
ve bu yzden, tpk bn Nedm (. 380/990)in
Fihristinde
1
olduu gibi, bu tr usturlabn mucidi
olarak Ptoleme anlmtr. el-Brnnin verdii bir
bilgi, Cbir b. Sinn el-arrn (3./9. yzyln ikin-
ci yars)nin
2
de kresel usturlabn mucidi olabile-
cei varsaymn olanakl klmaktadr. Kitb st
b
el-Vuch el-Mmkine f an
at el-Asurlb
3
adl
eserinde el-Brn yle demektedir: Ben, Cbir
b. Sinn el-arrnnin yapm olduu bir usturlap
grdm. Bu usturlapta, rmcee gerek duyul-
mamaktadr. Yani ufuk ve ykseklik paralellerini
kre zerinde izmi ve sonuncusunda karlkl
duran iki kadran zerine enleme tekabl eden
delikler oymutur. Daha sonra kre zerine ayn
ykseklie ve en byk dairelere sahip olan
halka yerletirmitir: Bunlardan biri ekvatordur ve
kre zerindeki teki ekvatora balanmtr, die-
ri ise burlar kuadr ve ekvatorun karsnda ve
ona doru ayn miktarda eimlidir; ncs kre
zerinde bulunan 4 kutuptan geen dairedir, yani
ilk iki dairenin kutuplarndan geer. Bu nc
1
Ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 267; Bkz. Seemann,
Hugo Mittelberger, Th.nn katklaryla- Das kugel-
frmige Astrolab nach den Mitteilungen von Alfons X.
von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quel-
len, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin. Heft VIII), s. 3
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy se-
risi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431, zellikle s. 365).
2
Sezgin, Fuat: GAS, Cilt 6, s. 162.
3
Elyazmas, stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Ca-
rullah Koleksiyonu 1451, v. 38a.
daireye ekvator kutuplarnda 2 delik oymutur, bu
deliklerin iine ve kre zerinde hesaba katlan
enlem deliklerinin iine mandalla sabitledii bir
eksen yerletirmitir.
4
Modern Arap-slam astronomi tarihi aratrma-
larnda, nadir ele alnan bu aleti, ilk olarak 1846
ylnda Lois-Amlie Sdillot, Eb el-asan el-
Marrku (7./13. yzyln ikinci yars)nin Cmi

el-Mebdi
ve-l-yt adl eserinin ilgili blm-

n Franszcaya evirerek tantmtr
5
. 20. yzyln
ilk on ylnda, C.A. Nallino, Enzyklopdie des
Islmdaki Asurlb maddesi erevesinde bu ale-
tin ksa bir tarifini vermitir
6
. Hugo Seemann ve
Theodor Mittelberger, Das Kugelfrmige Astrolab
nach den Mitteilungen von Alfons X. Von Kastilien
und den vorhandenen arabischen Quellen (1925)
adl almalarnda bu konuyu daha ayrntl ve
ok iyi bir ekilde ele almlardr. Onlarn tarifleri
ve izimleri olmasayd modellerimizi yapmamz
pek de mmkn olamazd. Burada ele alnan alet-
ler u kiilere aittir:
1. Eb el-Abbs el-Fal b. tim en-Neyrz (.
4./10. yzyln ba).
2. Eb er-Reyn Muammed b. Amed el-Brn
(. 440/1048).
3. el-asan b. Al el-Marrku (7./13. yzyl).
4. Kastilya Kral X. Alfonsun (1221-1284) emriyle
birok bilgin tarafndan ortaklaa yazlan Libros
des saber de astronoma adl bir eserler koleksiyo-
nu olan kitapta sunulan alet.
Bu almada, drt kresel usturlabn rm-
cekler'inin izimleriyle birlikte ayrntl betim-
lemelerinin yan sra, yukarda anlan Cbir
4
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 43-44 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi,
ayn yer ve tarih, s. 405-406).
5
Mmoire sur les instruments astronomiques des Ara-
bes, Paris 1844, s. 142ff. (Tekrarbasm: Islamic Mathe-
matics and Astronomy serisi Cilt 42, s. 45-312, zellikle
s. 188ff.).
6
Cilt 1, Leiden ve Leipzig 1913, Almanca bask s. 522.
Kresel Usturlap
b. Sinn el-arrn ve Kus b. Lnn
7
benzer
aletleri hakknda da bilgi bulmaktayz
8
.
Bu aletin prensibi ve genel tantm hakknda
baz eyleri her iki aratrmacnn, Seemann ve
Mittelbergerin, almasndan alntlyoruz
9
:
Kendisine dayanlarak gkkubbesinin gnlk
hareketini, ykseklik paralelleriyle azimut dai-
relerinin yeryz yatay koordinatlar sistemine
kar en ak bu ekilde yanstabilecek ve saylarla
saptayabilecek dzenek udur: Yatay koordinatlar
sisteminin ve muhtemelen dier izgisel sistemle-
rin kaydedilecei sabit bir kre zerinde, bir takm
ok bilinen yldz ve burlar kuann kaydedildii
gkkreyi temsil eden uygun kesimli ii bo yarm
kre dnebilecek ekilde oturtulur.
... Sabit bir kre zerine ufuk byk daire halin-
de izilmitir; kutuplar zenit=Z ve nadir=Nadr.
Ufuk, kreyi iki yarya ayrmaktadr. Krenin st
yarsnda, ufka paralel ykseklik daireleri ve ufka
dikey azimut daireleri (veya dikey daire) ve de
meridyen dairesi kaydedilmitir....
Hareketli gkkresini temsilen, dzenei daha
belirgin klmas nedeniyle genellikle sadece ii bo
bir yarm kre (yarm kre biiminde kase) yapl-
mtr, bu rmcek olarak adlandrlr.
Gerekli canlandrmalarn ve lmlerin yaplabi-
lecei bir dzenei elde edebilmek iin rmcek
ve kre u ekilde birletirilmitir. (Bu, ematik
olarak corafi b enlemi iin olan 2. figrde gste-
rilmitir.). rmcek ibkey yzeyi ile kre zeri-
7
8
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 40- 46-49
(Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 402, 408-411).
9
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 2 (Tekrarba-
sm: ayn yer ve tarih, s. 364).
ne giydirilmitir, krenin st yzeyini yarya kadar
kaplamaktadr. P P' dnya eksenini temsil eden
bir ubuk, rmcek zerinde P veya P', ekvatorun
bu amaca ynelik oyulmu kutbuna ve krenin
meridyen dairesinde karlkl olarak delinmi G
ve G' deliklerine (uygun corafi enleme tekabl
edecek ekilde), ya G ve P veya G ve P' y rter
ekilde sokulur. Bu tarz daha ok delik iftlerinin
tamam kre zerine yerletirilebilir ve bylelikle
dzenek deiik corafi enlemler iin kullanlabi-
lir hale getirilir
10
.
Kresel usturlabn dz usturlaba gre avantaj ve
dezavantajlarn el-Brn
11
u ekilde zetlemek-
tedir: ddia ediyorum ki, eer bu (kresel) ustur-
lap kolay imal edilebilir olsa ve bu arata daha
nce (dz usturlapta) bahsettiimiz birok eye
ihtiya duyulmasa da, aka grld zere dz
usturlap rnein yolculukta tanabilme kolayl
gibi avantajlara sahiptir. Ayrca, dz usturlap sk-
lkla, kresel usturlabn sokulamayaca yerlerde
saklanabilir, rnein yenlere, elbise ierisinde
gse, izme ierisine, kuan brlokuna vb.
yerlere. Ayn zamanda bu tr usturlap gl arp-
malara kar direnlidir, kresel usturlapta ise
en kk darbede, arpmada veya dmede bu
durum szkonu deildir. Buna karn, gkkre-
sinde bulunanlarn temsili ve oradaki hareketlerin
ekli kresel usturlapta daha kolay grlebilir.
Seemannn izim ve aklamalarna dayanarak ve
orijinallerinden yararlanarak yaplm drt mode-
limizden Neyrzninkinin, bir gstergesi yoktur.
el-Brn birisi gstergeli, dieri gstergesiz iki
eit tarif vermitir. el-Marrku, gstergenin
varlna ilikin hi bir iarette bulunmamtr.
Libros del saber de astronomada eksik bir
unsur bir yana- el-Brnnin ikinci eidine ben-
zeyen bir gstergenin tarifi vardr. en-Neyrz ve
el-Marrkunin tarifinde ve el-Brnnin ikinci
eidinde, yldzlarn nian alnmas, gk cisim-
lerinin, gkkresinin kuzey ve gney kutupla-
rn temsil eden krenin karlkl her iki kutbu
boyunca geen delikler araclyla gzlemlenerek
10
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 2-3(Tek-
rarbasm: ayn yer ve tarih, s. 364-365).
11
stb el-Vuch el-Mmkine adl eserinden H. See-
mann ve Th. Mittelberger tarafndan evrilmitir, a.e.,
s. 41 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 403).
izim, H. Seemann, Th. Mittelberger, Das Kugelfrmige
Astrolab, s. 2 (Tekrarbasm: s. 364).
122 A S T R O N O M
gerekletirilir. Gnein ykseklii ayn kay-
naa gre, ufkun kuzey ve gney noktalarna otur-
tulmu bir gnomonun kullanlmasyla llr. Bu
gnomon krenin klavuzunda dndrlmesiyle
yer deitirebilir.
el-Brnnin, bizim rekonstrksiyonumuzda da
grld zere, dikey olarak zerinde sabitlen-
mi dier bir daire yayyla glendirilerek, 180
ye blnm daire yayndan ibaret olan gsterge
tarz amaca daha uygundur. Bu yolla, gstergenin
ibkey yzeyinin, rmcein yzeyiyle temasta
kalmas ve gzleme zarar gelmemesi salanr ki
bu, Libros del saber de astronoma adl eserde
tarif edilen gstergeden beklenemez. (Sz edilen
bu sonuncu) gsterge tarz ise, dierleri karsnda
belirli bir avantaja sahiptir. Ama bunun dezavan-
taj, gstergenin ularna sabitlenmi, birbirine
paralel, rmcein yarapn ap yukar doru
uzanan metal bantlardan ibaret nianghlardr.
zellikle, kullanm zor bu gstergesi yznden
kresel usturlap, el-Brnninde aklad gibi,
bu el aletini yolculuklarda beraberlerine almak
isteyen astronomlar iin dezavantajl grm
olmaldr.
885/1480 ylndan kalan bir orijinal alet, avantaj-
l gsterge hari, kresel usturlabn Arap-slam
kltr evresinde daha ileri bir geliim yaam
olduuna tanklk etmektedir.
Bugnk bilgimize gre, bu alet tipi Avrupal ast-
ronomlarn dikkatini ekmemi grnyor. Her
halkarda Mslman Endls bir yana brak-
lacak olursa Avrupada yaplm bir rneini ve
kresel usturlap hakknda bir Arapa risalenin
hibir Latince veya branice evirisini de bilme-
mekteyiz. Libros del saber de astronoma adl
eserin de hi bir etkisi grlmemitir.
1.
en-Neyrznin
(erken 4./10. yzyl)
Kresel Usturlab
Modelimiz: Pirin, asitlenmi.
ap: 17 cm.
(Envanter No: A. 1.08)
en-Neyrznin bu tr usturlab ele alan Kitb
f el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav adl risalesi,
tek yazma nsha halinde bize ulamtr
12
. H.
Seemann
13
, bu eseri bu konudaki Arapa metinler
ierisinde en iyi ve en ayrntl eser olarak kabul
etmektedir.
Kre zerine yerletirilen dndrlebilir rm-
cekle sadece yldzl kuzey gkkubbesi gz nnde
bulundurulmutur. rmcein ekliptik kutbuna
en byk krs yerletirilmitir. Burada muhte-
melen szkonusu olan, tpk Kastilyal Alfonsda
olduu gibi (bkz. s. 129), rmcein ekliptik kutbu
civarnda sabitlenmi olan oymal yar kredir.
Kk Krs olarak adlandrlan dier bir ksm,
rmcein ekvator kutbunun bulunduu yere yer-
letirilmitir ve muhtemelen tpk byk krs
gibi ekliptik kutupta delikli dairesel bir disktir.
Bunu, prensipte muhtemelen dnya ekseninin
12
spanya, Escurial 961/6 (v. 45a-68b, 863 h.); Sezgin,
F.: GAS, Cilt 6, s. 192.
13
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 32 (Tekrar-
basm: ayn yer ve tarih, s. 394).
...ivi olarak adlandrlan geniletilmi bir ucun-
dan baka birey olmayan, kulp (Arapa ilka)
izlemektedir; belki de askdan bizzat dnya ekseni
kasdedilmektedir...
Ykseklik lm iin rmcein kenarna,
metinde mecr olarak anlan bir dzenek eklen-
mitir (biz bunu ykseklik kadran olarak nitele-
mekteyiz). Bu, merkezde klavuz olarak i gren
yivli bir kadran erididir. Klavuzun her iki tara-
fna ekilmi eritler 90 ye blnmtr. 90 lik
blm noktasnda, kadrann bir ucunda ykseklik
krssi bulunmaktadr, bu bir balant parasdr
ve tpk Alfonsda olduu gibi, ykseklik l-
mnde usturlabn tutulduu bir tama halkas
taklmtr. Bir gstergeden bahsedilmemektedir.
1. ve 31. problemler [en-Neyrznin risalesinden]
ykseklik lmnn nasl yapldna ilikin bilgi
vermektedir, konuyla ilgisi nedeniyle bundan bura-
124 A S T R O N O M
da bahsetmek istiyoruz. rmcek, kre zerinde
ufuk kutuplarndaki ekliptik kutupta sabitlen-
mitir ve bylelikle zerine ykseklik kadrannn
takld rmcein kenar dairesi, krenin ufuk
dairesiyle kendisini rtmektedir... Gne yk-
sekliini belirlemek iin ufkun kuzey veya gney
noktasna bir gnomon sokulmutur, bu gnomon
klavuzda krenin dndrlmesiyle yerinden kay-
drlabilir. Usturlap daha sonra Gnee dorultu-
lur, bu esnada ykseklik krssinde serbest olarak
asl tutulur ve gnomon hi bir glge yapmayana ve
gne gnomona arpncaya dein kaydrlr.
Yldz yksekliini beirlemek iin ufkun kuzey ve
gney noktalarnda karlkl duran deliklerden
yldz hedeflenir, bu esnada iki delikten birisi, gno-
monun Gne yksekliini gzlemlemede olduu
gibi, hareket eder
14
.
Modelimiz H. Seemannn
15
izimine ve aklama-
larna gre yaplmtr.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 17 cm.
14
rarbasm: ayn yer ve tarih, s. 397-398).
15
a.e., s. 68 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 430).
A: Burlar kua,
B: Ykseklik kadran,
C: Ekvator, taksimatsz (detayl
bilgilerin eksikliinden dolay
ekilde keyfi olarak kk
daire halinde resmedilmitir)
D: Balant paralar,
K
1
, K
2
, K
3
: Krs,
G: Ykseklik lm iin gno-
mon, kre zerine sabitlenmi
ve her iki ykseklik kadran
arasndaki yivde kayar ekilde,
R: Ykseklik lm iin tutma
halkas.
Resim, H. Seemann, Th. Mittelberger,
Das Kugelfrmige Astrolab, s. 68.
2.
el-Brnnin
(. 440/1048)
Kresel Usturlab
el-Brn, Usturlap malinde Olas Yntemlerin
Kapsaml Ele Aln (stb el-Vuch el-
Mmkine f anat el-Asurlb) adl risalesinde
kresel usturlabn bir tarifini vermitir. Bu tarif,
Leidenda bulunan bir yazmadan
16
Almancaya
evrilmitir
17
. Burada biz, onun gney yarm kre
ve ykseklik lm dzenei hakknda verdii
bilgileri alntlyoruz: Cenubi kresel usturlap
brnden [imali] rmcek bakmndan farkllk
gstermektedir, yani rmcein yarm kresinin
zerinde bulunan yarm ekvator, Koun bandan
Terazinin bana kadar alnmasnda ve bizim
16
Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Or. 591 (s. 47-175,
614 h.), bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 268.
17
rarbasm: ayn yer ve tarih, s. 402-406); biz ayrca stan-
bul yazmas Carullah 1451, fol. 36b ff.yi de kullandk.
cenubi kresel usturlabnn zerine gney enlemi-
nin (yani negatif enlem) yldzlarn yerletirmemiz
noktasnda farkllk gsterir. Ekseni, rmcein
gk kubbesi kutbunu gsteren ve ufkun altnda
bulunan deliklerden geiririz. Bylece ilem her
iki usturlapta da ayn olur. Usturlap yapmclar
arasnda bununla yetinenler vardr.
Bundan baka da bir ykseklik lm dzenei
vardr. Ykseklii lmek isteyen kimse ustulab
zenite asmaldr ki ykseklik paralelleri Dnya
ufkuna paralel olsun. Daha sonra gne derece-
sinin zerine, kre ve rmcek zerinde dikey
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 17 cm.
126 A S T R O N O M
duran kk bir gnomon dikip, gnomonla birlikte
gne derecesini dndrrz. Bu da, gnomon
kendisini glgelendirene kadar ve glgesini kre-
nin herhangi bir yerine deil, sadece kendi ze-
rine drene kadar rmcein dndrlmesiyle
meydana gelir. Daha sonra yldz dou yeri dou
ufkuyla rtr. Bu dzenek, kre eklindeki
usturlaptan daha uygun biimde kre zerine yer-
letirilebilir.
18
el-Brn, bunun ardndan, Gnein ve bir yld-
zn yksekliini yukarda bahsedilen gsterge ile
(s. 122) belirleyen kresel usturlabn kullanmn
18
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: a.e., s. 43 (Tek-
rarbasm: ayn yer ve tarih, s. 405).
anlatyor: Zanaatkarlar [yani usturlap yapmcla-
r] arasnda, i yzeyi rmcein dbkey yze-
yine temas eden bir daire yay imal edenleri var-
dr; onun dibkey yzeyinin her iki ucuna bu
zanaatkarlar 180 eit paraya blnm bir yarm
daire sabitlerler ve her bir yay usturlap eksenine, i
yzeyi rmcein d yzeyine temas edecek ekilde
yerletirirler. Eksenin ucuna, ibresi yarm daireye
temas eden bir gsterge sabitlenir. Bu yarm daire,
yksekliin alnmasna yarar.
19
20
izimine, aklamalar-
na gre ve Arapa orijinal metin kullanlarak yapl-
mtr.
19
20
A: Burlar kua,
B: Tam byk daire olarak taksi-
matsz ekvator,
C: Tam byk daire olarak taksi-
matsz gndnm taycs,
D: Balant paralar,
G: Gne yksekliini belirlemek
iin gnomon,
R: Gne yksekliini belirleme
iin zenitte kre zerine sabit-
lenmi tutma halkas.
Astrolab, s. 69.
el-Marrku, bu aleti Cmi el-Mebdi ve-l-yt
f lm el-Mt
21
adl eserinde tarif etmitir. Bu
pasajn Franszca evirisini L.A. Sdillot
22
, buna
ilikin aklamalar ise H. Seemann
23
vermitir. H.
Seemanda unlar okumaktayz: Usturlabn dei-
ik enlemlerde kullanm iin delikler kreye bilinen
tarzda almtr. el-Marrku, kre zerine izilmi
her bir ykseklik paraleline uygun olacak ekilde
ve onlarn [ykseklik paralelleri] zenitten ufkun
kuzey noktasna kadar meridyen kadranyla, krenin
bunlarn karsnda her defasnda karlkl olarak
bulunan kesime noktalarna delikler almasn tav-
siye eder. Bylece enlemlere tekabl eden delik ift-
lerinin says, kre zerinde kaydedilmi ykseklik
21
Tpkbasm Frankfurt, Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenschaften 1984, cilt 2, s. 8-14.
22
Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes,
ayn yer ve tarih, s. 142ff. (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih,
s. 188ff.).
23
Seemann, H. ve Mittelberger, Th.: Das kugelfrmige
Astrolab, s. 44-46 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 406-
408).
3.
el-Marrkunin
(7./13. yzyln
ikinci yars)
Kresel Usturlab
ap: 17 cm.
paralellerinin says ile rtmektedir.
Usturlabn farkl enlemlerde kullanlmak zere
hazrlanmasndan dolay saat izgilerinin dme-
siyle ilgili el-Brnnin snrlandrc gr, el-
Marrkude olduu gibi Alfonsda da rastlanma-
maktadr...
Ykseklik lm dzenei, imdiye kadar bah-
sedilenlerden farkl ekillendirilmitir. Asl lm
dzenei hayli ince, eit ikiz kenar kresel gen
yzeyi ekline sahiptir; onun ibkey yzeyi rm-
cein dbkey st yzeyine temas eder. Bu, Arapa
afa (disk) olarak adlandrlr. kiye blen izgi,
utan temelin ortasna kadar rmcein bir byk
daire yaynn ayn olmaldr. kiye blen izginin her
128 A S T R O N O M
iki ucuna, yani A ucuna ve B tabannn ortasna, kre
zerinde enlemler iin mevcut olan deliklerin byk-
lnde delikler alr. afa, rmcein ekvator
kutbundaki kaide merkezinde bulunan delikte sabit-
lenir. afann ucundaki delie kk silindir bir
gnomon sokulur, bu gnomon daima krenin mer-
kez noktasna yneltilir. afann ucu gnomonla
birlikte bylece, rmcek zerindeki 180 dereceye
taksimatlandrlm ekvator yarsnn zerinde kaya-
bilir durumdadr. Yaplan ykseklik lmnde,
usturlab bahsedilen dzenein yardmyla uygun bir
ekilde asabilmek iin, rmcek zerindeki taksi-
matl ekvatorun 90. taksim noktasna ask dzenei
yerletirilmitir. el-Marrku, bu dzenekle lm-
lerin nasl yrtleceine dair hibir ey anlatma-
mtr. Prensipte herhalkarda Alfons gibi (bkz.
bir sonraki sayfa) ilem yapm olmaldr. Bununla
beraber, gnee gsterge araclyla nian almak
yerine, burada afa ve usturlap dndrlr, bu
esnada sonuncusu, eer gnomonun ekseni gnee
dorultulmu ise gnomonun kendisini glgelemesine
dek ask dzeneine serbeste aslr. Bulunan yk-
seklik, afann ucunun gnomonla birlikte bulun-
duu yerdeki taksimatl ekvatorda okunur. Her ne
kadar el-Marrku yldz yksekliklerinin tespitin-
den bahsediyorsa da, gnomonla yaplamayan yldz
ykseklikleri tespit yntemleri hakknda maaalesef
hibir ey anlatmyor. Sonu olarak, el-Marrku,
ekvatorun ve ekliptiin yksekliin alnd daire
olarak ayn ekilde kullanlmasnn Alfonsda da
olduuna iaret etmitir. Daha sonra afa ekliptik
kutbuna oturtulur ve ask dzenei ekliptie uygun
bir biimde yerletirilir.
24
Modelimiz, H. Seemannn
25
taslana ve el-Marr-
kunin tarifindeki aklamalara dayanlarak yapl-
mtr.
24
Astrolab, s. 45-46 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 407-
408).
25
Astrolab, s. 69 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 431).
Astrolab, s. 69.
A: Burlar kua,
B: Yarm byk daire olarak taksimat-
l Ekvator,
C: Balant paralar,
D: Delii ile ekvator kutbuna bal ve
taban ekvatorun zerinde kayabile-
cek ekilde bulunan iki eit kenarl
kresel gen, sivri u,
G: Ykseklii lmek iin gnomon,
R: [Delii ile] Ykseklik lm iin
[niangh iini de gren] tutma
halkas.
Kral Alfons tarafndan hazrlatlan ansiklopedik ese-
rin astronomi aletlerine ayrlan drdnc risalesi, iki
esas ve saysz alt blmden olumu olup, kresel
usturlabn ayrntl bir tarifini iermektedir
26
. Bu
eser, klliyatn dier blmleri gibi, Kral X. Alfons
(. 1284)un emriyle Rabiag (Isak bn Sid) adl
birisi tarafndan Eski Kastilce ile yazlm olmaldr.
Bu ahsn Mslman, Hristiyan veya Yahudi olup
olmad bir yana braklacak olursa, eserin Arapa
orijinallerden mi evrildii, veya Arapa kitaplara
dayanarak belirli bir bamszlk ierisinde Kastilce
yazlp yazlmad kesin olarak cevaplandrlm
26
Libros del saber de astronoma del Rey D. Alfonso X
de Castilla, copilados, anotados y comentados por D. Ma-
nuel Rico y Sinobas, Cilt 2, Madrid 1863, s. 113-222.
deildir. Moritz Steinschneider, 1848 ylnda yapt
aklamayla, bence durumu en isabetli ekilde belir-
lemi grnyor. Ona gre, ilk nce Arapa rnekler
Yahudiler tarafndan tercme edilmi ve daha sonra
bu evirilere dayanarak Hristiyan bilginler uygun
redaksiyonlar ve adaptasyonlar yapmlardr
27
. H.
Seemannn inceledii ve ayrntl olarak betimledi-
27
Steinschneider, M. Alfons X. astronomischer Kongre
zu Toledo und Isak Ibn Sid der Chasan, Magazin fr die
Literatur des Auslandes ierisinde (Berlin) 33/1848/226-
227, 230-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and As-
tronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s. 1-4); Wegener,
Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X., Bibliotheca
mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F., 6/1905/129-185,
zellikle s. 135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113, zellikle s. 63).
4.
Libros del saber de astronoma
(7./13. yzyl)ya gre
Kresel Usturlap
ap: 17 cm.
130 A S T R O N O M
i
28
ksm bize, ieriinin gnmze ulaan Arapa
risalelerle geni lde rttne ilikin bir tasav-
vur kazanmamz salyor. Bu ksm, birok bakm-
dan, yaklak 400 yl nce en-Neyrz tarafndan
yazlm olan metinle gerekten ok sk bir yaknlk
gstermektedir. Fakat bu Kastilce risale imdiye
kadar bilinen ncelleriyle karlatrldnda, olduk-
a daha ayrntl ve sunum bakmndan da daha
iyidir. Bence, bu bulguyu Kastilyal redaktrlerin
bizzat kendilerinin ulatklar bir ilerlemenin sonucu
gibi anlayacak olursak, elbette yanlm oluruz. Ben
daha ziyade u gr kabul etme eilimindeyim:
Bu Kastilce metin, daha ok, gen bir Arapa versi-
yona dayanyor. Ayrca, burada unu da gz nnde
tutmamz gerekir: Kresel usturlabn bize ulaan
rneklerinden birisi (bkz. s. 131/ bir sonraki sayfa),
28
Astrolab, s. 7ff. (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 369ff.).
1480 tarihlidir ve bildiimiz daha nceki btn yazn-
sal tariflere nispetle daha gelimi grnmektedir.
X. Alfonsun, kresel usturlaba dair olan ksmn
nsznde onun, kresel usturlabn yapmn ele
alan hibir kitap bulamad iin Isak bn Sidi byle
bir kitab yazmakla grevlendirdii
29
ifadesi kuku-
lu olmann da tesindedir. Btn metnin tamam-
nn Arapa kaynaklara bamlln ele vermesi bir
yana, muhtemelen spanyaya ulam yalnzca tek
bir rnek alet tipine dayanlarak bylesi bir tarifin
salanmasnn mmkn olabilceini tasavvur etmek
hayli gtr.
30
taslana ve Libros del
saber de astronomada bulunan tarife gre yapl-
mtr.
29
30
A: Burlar kua,
B: Ykseklik kadran,
C: Glge kadran,
D: Takvim,
E: Ekvator,
F: Balant paralar,
G: Gsterge,
H: Nianghlar,
R: Tutma halkas, yk-
seklik lmnde.
izim, H. Seemann, Th.
Mittelberger, Das Kugelfrmige
Astrolab, s. 68.
Arap-slam Kkenli
Kresel Usturlap
(yapm 885/1480)
ap: 17 cm.
Bu kresel usturlap, Arap-slam kltr evresinden
Avrupaya gelmi ve 1962 ylnda Oxfordda bulunan
Museum of the History of Science mzesi tarafndan
bir ak arttrmada satn alnmtr
31
. Bu usturlap,
1480 ylnda Ms adl bir usta tarafndan imal edil-
mitir.
Kre pirintendir ve 83 mm. lik bir ap vardr.
Gkkubbesi, kuzey kutbuna, bir tayc kulpun otur-
tulduu bir a (
ankebt, ebeke) ile evrelenmitir.

Bildiimiz btn tasvirlere gre bu rnek, ilki ok
nemli olan iki yenilie sahiptir. yle ki, hem
Gnein hem de yldzlarn ykseklik lmleri,
31
Maddison, Francis: A 15
th
Century Islamic Spherical
Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101-109;
ayrca bkz. Astronomical Instruments in Medieval Spain,
Santa Cruz de la Palma 1985, s. 71.
rmcee oturtulmu ray eklindeki bir kadrann
klavuzunda kuzey-gney dorultusunda yukar-aa
kaydrlabilen bir kzakck yardmyla gerekletirilir.
Kzakca, istenilen gk cismini, tutma halkas delii-
nin alt kenar zerinden nian alabilmeyi astronoma
olanakl klan bir niangh yerletirilmitir. Oxford
modelinin elimizdeki resimlerine gre, niangh
bu modelde eksiktir. Muhtemelen bu niahgah, ok
kk bir deliin bulunduu dz bal ince bir ubuk
eklindeydi. Gzleme ynelik olarak niangh kzak-
ca taklyordu ve muhtemelen kzakca bir iple
balyd. Nianghn biimini u ekilde tasavvur
ediyorum: Yeterli derecede kk delie sahip olan
ikinci bir niangh, kutup ekseninin aklna sokul-
mu olabilir, nk asma halkasndaki yark kesin
kerteriz iin ok genitir.
kinci yenilik, rmcek ile kre arasndaki bir ba-
132 A S T R O N O M
lant mekanizmasndan ibarettir. Yani rmcek,
gzlem yapma amacna ynelik olarak dikey
ve yatay ynde, krenin dbkey st yzeyiyle
olan temasn kaybetmeksizin kaydrlabilir. Bu,
(bir yandan rmcekle ayn aptaki bir yarm
kreden elde edilen) rmcein alt kenarndan
hareketle krenin alt yann evreleyen pirin
yayla salanr.
Maddison tarafndan verilen 4 fotoraf,
Oxforddaki kresel usturlaba dair tam bir tasav-
vur oluturmaktadrlar.
Sol: Orijinalin Fotoraflar
(Physisden, 4/1962/101-109).
Alt: Modelimiz (ikmal edilmi a
cetveliyle birlikte).
1070/1660 Ylndan Bir
Kresel Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkke-
dilmi. ap: 8 cm. Deiik
pozisyonlarda dndrle-
bilir olarak yerletirilmi.
Sehpa, ykseklik: 11,5 cm.
Bildiimiz kadaryla bize kadar ulam ikinci
usturlap, Kahire slam Sanatlar Mzesinin ml-
kiyetinde bulunmaktadr. 1070/1660 ylndandr
ve iyeddn Muammed b. el-md adl birisi
iin imal edilmitir.
Bu kresel usturlap tipinde an gerekli bilgile-
ri bizzat usturlaba tanmtr. Meridyen emberi,
eksenin yardmyla krenin uygun enlem dairelerine
doru ayarlanmasn mmkn klan, karlkl al-
m birok delik tamaktadr. Kre, sehpasndan
bamsz olarak da kullanlabilir. 8 cm. apndadr.
134 A S T R O N O M
ubuk Usturlab
asurlb a
e-s Sopas (a e-s) olarak da adlandr-
lan ubuk usturlab, matematik tarihinde herhangi
bir dereceden saysal denklemlerin zmnde r
ac olarak kabul edilen
1
erefeddn el-Muaffer b.
Muammed b. el-Muaffer e-snin
2
(. 606/1209)
buluudur. Bu alete dair bir tarif, Eb el-asan el-
Marrkunin
3
Cmi el-Mebdi ve-l-yt adl ese-
rinde bulunmaktadr. Buna ilk olarak Louis-Amlie
Sdillot
4
1844 ylnda iaret etmitir. Fakat o, mucit
e-s ile Nareddn e-snin kastedildiini zan-
netmiti
5
. 1895 ylnda Baron Carra de Vaux, ilgili
metni incelemi ve Franszca evirisiyle birlikte yayn-
lamtr
6
. Carra de Vauxden yaklak yarm yzyl
sonra Henri Michel
7
ayn konuyla uramtr. O,
uzun bir sre mehul kalm bu aletin nasl kullanl-
dna ynelik ak bir fikir oluturmutur. Bu aleti
yeniden yapabilmemizi, onun bu n almasna bor-
luyuz. ubuk usturlab, zerine bir dzlemsel usturlap
projeksiyonunun tand bir sopadan olumaktadr.
Michel, aletin taslan u ekilde sunmaktadr:
Modelimiz: Ahap, kat,
pirin arlklar asl ipler.
Uzunluk 46 cm.
4
Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes,
ayn yer ve tarih, s. 27, 36, 191 (Tekrarbasm: ayn yer ve
tarih, s. 73, 82, 237).
5
Bkz. de Vaux, Carra: Lastrolabe linaire ou bton
det-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie 9,
zellikle s. 182).
6
a.e., ayn yer.
7
Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel et Terre ierisinde
(Brksel) 59/1943/101-107 (Tekrarbasm: Islamic Mathe-
matics and Astronomy serisi Cilt 94, s. 331-337).
1
Bkz. Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriques
et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive for History
of Exact Sciences ierisinde (Berlin vd.) 12/1974/244-290;
ayn yazar: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mathmatiques.
Algbre et gomtrie au XII
e
sicle, 2 Cilt, Paris 1986; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 399.
2
Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Littera-
tur, Cilt 1, s. 472, Suppl.-Cilt 1, s. 858-859.
3
Bkz. Tpkbasm, Frankfurt 1984, Cilt 2, s. 99-109.
Michelin tarifinden aadaki ayrntlar karmak-
tayz: MM mesafesi, olaan bir usturlabn i diskin-
deki ufuk dzlemiyle birlikte meridyen dairesinin
kesitini temsil etmektedir. 0 den 180 ye kadar olan
erilerin mesafeleri, MP yarapl daireden ubuk
zerine tanr. rnek olarak, Brkselin enlemi (50
50') seilmitir.
M hareket noktasyla P kutbu arasnda lein sanda
ufka paralel ykseklik dairelerinin (Paraleldaireler)
birbirlerini izleyen merkez noktalarnn 0 den (yatay
dzlem) 90 ye (Zenit) kadar konumlarn gryo-
ruz. Bunun ardndan, 90 den ufuk dzlemine kadar
ykseklik daireleriyle meridyenin kesime noktalar-
n gryoruz. Bunu, burlar kuann sembolleriyle
donatlm olarak, gzlemlenen yldzn her bir sem-
bole giriinde alalm (hub) daireleriyle merid-
yenin kesime noktalar izler. Skalann solunda, 0
deki M hareket noktasyla 180 deki M' son noktas
arasnda, MP yarapl daire iin her defasnda 5 lik
yay uzunluklarn veren bir derecelendirme bulun-
maktadr.
Presizyonda (hassasiyet derecesi) ve sopann byk-
lnde, skalalar istenilen dereceye gre daha
fazla alt blmlere ayrlabilir. Ayrca, aletin gece
kullanm iin gne alalm dairelerine balca
sabit yldzlar iin bir ka deklinasyon dairesi ekle-
nebilir. Skalalar uygun bir sopa zerine tanr ve
ip bu sopaya balanr.
Michel
8
, aletin kullanmn gne yksekliini
bulma rneiyle aklamtr:
P kutbuna kurun arlkl bir ip sabitlenir. PN
= PM mesafesindeki N noktas ipe atlacak bir
dm ile iaretlenir. kinci bir ip M balang
noktasna balanm bulunuyor. imdi, sopayla
gne nian alnr. Bu konumda ikinci ip Mden
Nye doru gerilir ve zerinde kesime noktas N
iaretlenir. MN uzunluu ubuk zerindeki lek
araclyla belirlenir, sonucun yars bilinen PN =
PM uzunluuna blnr ve

=
90 h
as bulu-
nur; bundan da h = 90 2 sonucu kar. Nian
alma ilemi ubukta uzunluu boyunca alm bir
oluk veya st tarafnda yerletirilen iki nianghla
ya da ubuun ularnda bulunan her iki dairesel
baln st taraflarnda alm entik yardmyla
gerekletirilir.
H. Michelden izim, deitirilmi.
8
Lastrolabe linaire d al-Tsi, ayn yer ve tarih, s. 106
(Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 336).
2
136 A S T R O N O M
KADRANLAR
Sins Kadran
734/1334 ylnda Muammed b. Amed el-Mizz
tarafndan yaplm olan Sins kadrannn (er-rub

el-mceyyeb), St. Petersburgda muhafaza edilen ori-
jinaline dayanlarak
1
.
1
Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen Bibli-
othek zu St. Petersburg befndliche astronomische Inst-
rumente mit arabischen Inschriften, St. Petersburg 1865
(=Mmoires de lAcadmie impriale des sciences de St.
Ptersbourg, VII
e
srie, tome IX, no. 1), s. 16-26, 151-152
Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 362-372, 497-498)
Pirin, hkkedilmi. Yarap
150 mm. n yz nianghl.
137 K A D R A N L A R
1859dan ksa bir sre ncesinde, Arabist Alois
Sprenger tarafndan Londral ktphaneci William
Morley iin satn alnana kadar amda bulunan
orijinaline dayanlarak yaplmtr. Bu kadrann
orijinali, 735/1335 ylnda Al b. e-ihb tarafn-
dan yaplm ve Muammed b. el-uzl adl bir
hakkak tarafndan kaznmtr
1
.
1
Morley, W.: Description of an Arabic Quadrant, Jour-
nal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ire-
land ierisinde 17/1860/322-330 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 322-336); kr. Schmalzl, P.: Zur Geschichte des
Quadranten bei den Arabern, Mnih 1929, s. 37f. (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 90, s. 189-331, zellikle s. 225f.).
Sins Kadran
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 135 mm.
138 A S T R O N O M
Enstitmzn mlkiyetinde bulunan bu kadran,
Marip kkenlidir ve 10./16. veya 11./17. yzylda
imal edilmi olmas mmkndr. Arka yz bo-
tur. 60 eit blme ayrlmtr ve ad da buradan
gelmektedir ve ykseklik yay 90lk taksimata
sahiptir.
Marib Kkenli
Altmlk
Sins Kadran
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 125 mm.
Mebs ve menks izgilerine ait iki sistem dn-
da, yarm daire biiminde iki yay (bir tanesi sins
izgisi zerinde, dieri kosins izgisi zerinde)
bulunmaktadr; bunlar kiri mesafelerini sins
deerlerine evirmek iindir. kindi namaz vaktini
belirlemek iin de bir yay bulunmaktadr. ki nian-
ghtan birisi eksiktir.
ift kadranl ekkziyye (rub e-ekkziyye),
Cemleddn Abdullh b. all el-Mridn (.
809/1406) tarafndan ez-Zerlnin evrensel diski
(bkz. s. 116) esas alnarak imal edilmitir. Bu ara,
kresel astronomi hesaplamalarn bir alet yar-
dmyla yapabilmek iin icat edilmitir. Bu ale-
tin kendisi bize kadar ulamamtr, yalnz-
ca el-Mridnnin tarif ve kullanmna yne-
lik bilgileri ieren bir risalesi bize ulamtr.
Rekonstrksiyonumuzda, yeterince ayrntl olma-
yan ve bugn bizde eksik olan bilgileri koullayan
bu tariften baka, muhafaza edilmi bir Avrupa
imitasyonundan (bkz. bir sonraki sayfa) yarar-
landk. rmcek, 7 sabit yldz iaretli eyrek
daire biimindedir. Bunun altnda, ez-Zerl-
Projeksiyonu ile donatlm, masif ve a biiminde
bir disk bulunmaktadr
1
.
1
King, David: An Analog Computer for Solving Prob-
lems of Spherical Astronomy: The Shakkzya Quadrant
of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives internationales
dhistoire des sciences (Wiesbaden) 24/1974/219-241.
ift Kadranl
ekkziyye
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 167 mm.
140 A S T R O N O M
Modelimiz, grnd kadaryla 15./9. yzylda el-
Mridnnin (bkz. bir nceki sayfa) aletinin veya
baka bir Arap modelin imitasyonu olarak ortaya
kan, bize ulaan Avrupal bir orijinaline dayan-
larak yaplmtr.
ift Kadran
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 160 mm.
Aletin dier zellikleri, bir farkla bir nceki
ekkziyye kadrann zelliklerinden ibaretti: Fark
Latince olan yazdr. ekkziyye kadran, meteoros-
kop olarak da bilinmektedir.
(Orijinal: Adler Planetarium, Chicago)
Peter Apiana ait
Meteoroskop
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 150 mm. Arka
yzde ok byk bir hassa-
siyetle yaplm sins kad-
ran bulunmaktr, zerinde
hareketli bir cetvel vardr.
Modelimiz, Martin Brunold
(Abtwil, Schweiz) tarafn-
dan yaplmtr.
Peter Apian (1501-1552)n Astronomicum Caesa-
reum adl eserinde yapt tarife gre yaplm-
tr. Apiann, ncs Johannes Wernerin aletini
intihal ettii bugn kantlanm grnmektedir.
Wernerin Arap modeli de ez-Zerlnin evrensel
diskine dayanmaktayd
1
.
1
North, J.D.: Werner, Apian, Blagrave and the
Meteoroscope, The British Journal for the History of
Science (London) 3/1966-67/57-65.
142 A S T R O N O M
Destr Kadran
Pirin, hkkedilmi.
ap: 18 cm.
Modelimiz, destr kadrannn (Arapas diret
ed-destr veya ed-dstr), Kahire slam Sanatlar
Mzesinde bulunan 182 mm. apndaki orijina-
line gre yaplmtr. Kadran arka yznde, enle-
mi 30-33 civarnda olabilecek bir yerin ufuk
dzlemi projeksiyonunu tamaktadr. Paralel ve
dikey daireler yerine, temel halkalar ve esas al-
nan sabit yldzlarn dairesel kirilerle donatlm
konumlar grlmektedir. Orijinal, Al b. brhm
el-Muaim tarafndan 734/1334 ylnda imal edil-
mitir. Orijinalde eksik olan her iki gsterge taraf-
mzdan eklenmitir.
Kadran Diski
Bu, imdiye kadar benim bilmediim,
byk bir ihtimalle Marip kkenli bir
kadran kombinasyonu biimindedir.
Alet, enstitmz mzesinin mlkiye-
tinde bulunmaktadr. Daire biimin-
deki pirin diski 250 mm. apnda ve
0,8 mm. kalnlndadr. Arka yzn
kuzey yarsnda, her biri doksanlk tak-
simata sahip iki kadran hkkedilmitir.
Ykseklik lmleri, bir gsterge ile
yaplabilir.
n yzde mebs ve menks izgili
altmlk blmlemeli bir sins kadran
ve kiri uzunluklarn sins deerlerine
evirebilmek iin iki yarm daire bii-
minde, biri sins dieri kosins izgisi
zerinde olan iki yarm daire izgisi
bulunmaktadr.
Btn bu niteliklerinden dolay, bura-
da belki de tamamlanmam bir aletle
kar karya olup olmadmz kendi-
me soruyorum.
Pirin, hkkedilmi.
ap: 25 cm.
144 A S T R O N O M
Kadran
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Yarap 120 mm.
18. yzyldan bir Avrupa kadrannn rekonstrk-
siyonu.
D ER GZLEM VE LM ALETLER
Hint Dairesi
(ed-Dire el-Hindiyye)
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap 250 mm. Gnomon ykseklii: 63 mm.
Dairenin merkezine bir gnomon sabitlenmitir.
Meridyen yn, glgenin daireye giri ve k
yerleri arasnda bulunan izginin ortasndan ve
dairenin merkezinden geen dz bir izgi ile gste-
rilmitir. Bu alet Yunanlar ve dier baka kltrler
tarafndan da bilinmekteydi
1
.
1
Sdillot, L.A.: Mmoire, s. 98ff.; Wiedemann, E.: ber
den indischen Kreis, Mitteilungen zur Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Leip-
zig-Hamburg) 11/1912/252-255 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 56-59).
146 A S T R O N O M
Meridyen
Ynn Belirleme Aleti
5./11. yzyln ilk yarsnda, ilk defa her iki astro-
nomda, Eb er-Reyn Muammed b. Amed el-
Brn ve el-asan b. el-asan bn el-Heysemde,
meridyen ynn glge yardmyla ve Hint
Dairesi araclyla bulmak iin kullanlan gele-
neksel grafik ynteminin hatal olduuna ilikin
belirgin bir fikir olumutu. Bu iki astronomdan
ilkinin baz yeni yntemler bulduu srada, bn el-
Heysem, meridyen ynn sabit yldzlarn ynde
ykseklikleri yoluyla belirleme yntemini bulmu-
tur.
Kendi yntemi ve bununla ilikili olarak gelitirmi
olduu len (Meridyen) izgisini Belirleme
Aleti (le li-stirc a Nf en-Nehr) adl
risalesindeki aklamalardan, bu problemin onu
uzunca bir sre megul ettii ve onun gerekten
bu aletin mucidi olduu anlalmaktadr. Geri bir
sabit yldzn evcinden nceki ve sonraki a mesa-
felerinin kutup yksekliini bulmada kullanlmas,
bn el-Heysemden nce biliniyordu, fakat o, sabit
yldzlarn ynde ykseklikleriyle yaplan ilemi
ak seik tanmlayan, deneysel olarak salamla-
trlm astronomik bir yntem haline getiren ilk
kii olarak grnmektedir. Batda bu yntem ilk
olarak Regiomontanusda 15. yzyln ikinci yar-
snda ortaya
kmtr
(Bkz. R. Wolf,
Handbuch
der Astronomie
I, 390-391).
Bizim aletimizle
gerekletirilen
bu yntemde,
sabit yldzlarn
akam alacakaran-
lndan
evce kadar ve
evcden tan
vaktinin hemen
ncesine kadar
gzlemlenmesi
yoluyla her iki
ufuk asnn yar toplam bulunur. Burada belir-
leyici olan, alt gstergenin, balant stununun
dndrlmesiyle birbirleriyle denk bulunan a
byklklerini [st ve altta kazanlan] ortaya kar-
masdr. Bylece alttaki yatay yarm dairede bulu-
nan katedilmi ann toplamnn yars meridyen
ynn belirler
1
.
1
Sezgin, Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a
Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-
islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/arap.
Teil 7-43.
Pirin, altn yaldzl.
Sert aa.
Ykseklik: 1 m.
meridyen izgisi
gsterge
meridyen izgisi
gsterge
delikli
gzleme
ubuklar
hedefleme
borucuu
147
A L E T L E R
genli Alet
Astronom ve fiziki Abdurramn el-zin (6./12.
yzyln ilk yars), ttiz el-
lt en-Nefse...
1
adl risalesin-
de dier aletler yannda tara-
fmzdan yeniden imal edilen
genli Aleti de (el-le zt
el-mselles) tarif etmitir. Bu
ara u iki problemin zm
iin kullanlmtr:
1. Tpk sradan bir kadran gibi, yldzlarn yksek-
liklerini belirlemek.
2. Bir nesnenin bize grnd optik ay belir-
lemek.
el-zin, el-Brnnin Tadd Nihyt el-Emkin
adl eserinde bu aletten bahsettiini bildirmekte-
dir
2
. el-zin sunduu btn aletleri blm-
de ele almtr: 1. Aletin imali, 2. Kullanm ve
3. Sylenenin doruluunun kantlanmas. Josef
Frank, 1921 ylnda bir Berlin yazmasndaki (Spr.
1877, Ahlward 5857, 124a v.) astronomi aralar-
na dair anonim bir mecmuann birinci ve ksmen
ikinci blmne dayanarak bu aleti tantmtr
3
.
Yazarn tarifini ksmen tercme eden Frank, aletin
zellikleri hakknda unlar sylemitir:
Ahaptan veya baka bir materyalden yaplm
dik al bir gen iine, aortayn hipotens kes-
tii nokta merkez olmak zere, dikkenara temas
eden ve 180 dereceye blnm bir yarm daire
1
Benim kullandm yazma stanbul niversitesi K-
tphanesinde bulunmaktadr, A.Y. 314 (54b-82b, 9. yz-
yl, bkz. Sezgin, Fuat: a.e., Cilt 6, s. 92). Szkonusu metin
tpkbasm olarak Macmat Resil Arabiyye f lm el-
Felek adyla baslmtr, Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-slamischen Wissenschaften 2002, s. 114-166.
2
el-zin muhtemelen elimizdeki edisyonun (Kahire
1962) 221. sayfasnda bulunan aklamaya iaret etmek-
tedir. el-Brnnin aklamas gerekten ok ksadr ve
aletimizin sadece ikinci devini iermektedir.
3
ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr
Instrumentenkunde ierisinde (Berlin), Cilt 41, s. 193-
200, zellikle 199-200, (Tekrarbasm: Islamic Mathe-
matics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s.
69-70).
Pirin, hkkedilmi, sert
aa. akl. (Envanter
No: A 4.24)
izim, yazmadan, stanbul, niversite
Ktphanesi, A.Y. 314.
izilir. Hipotens zerinde ulara, nian almaya
yarayan iki adet dikey aa paras taklr. gen,
dik ann tepe noktasna oturtulan bir mentee ara-
clyla bir temele, drtgen bir levhayla balantya
getirilir. Bu temelin n yz taksimatlandrlm-
tr; her bir taksimat genin yksekliinin altm-
nc blmyle ayndr. Bu alet aslnda bir ifte
kadrandr ve zellikle a byklklerini lmeye
yarar. Elbette bir bakma bundan daha fazlasn da
gerekletirir. Bu kadranla sadece, objenin grme
izgisinin ufukla meydana getirdii a llebilir.
genli aletle ise ufk tahta, a alannda kald
mddete dikey ekilde bulunan bir a llebi-
lir. Ayrca, temelin taksimatnda, dairenin merkez
noktasna yerletirilmi akln yardmyla her bir
ann sins bulunabilir.
148 A S T R O N O M
Ykseklik lm Aleti
Evrensel bilgin Eb Nar es-Samuel b. Yay el-
Marb
1
(. 570/1175 civarnda), imdiye kadar
iki yazmas bilinen Kef Avr el-Mneccimn ve-
alaihim f Ekser el-Aml ve-l-Akm adl ese-
rinde ncelleri tarafndan kullanlan ykseklik
lm aletini tarif etmi ve bunlarn olas zayf
noktalarna iaret etmeye almtr.
1.
Aralarn birisinde, ayn uzunlukta iki bacak-
tan oluan bir a ler ile ilem yaplmaktadr.
Bacaklardan birisi, yatay duran bir cetvelin ba
tarafna balanm iken, dieri aleti tayan masa-
nn zerinde bulunan hareketli bir rayda cetvel
boyunca kayar. Birinci bacaktaki her iki nianghla
bildirilen ykseklik, her iki bacan ular arasnda
gzlem srasnda ortaya kan mesafenin yarsnn
bacak uzunluuna olan oranyla bulunur. Oran,
ykseklik asnn kosinsn verir.
1
Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.
Masa sert aatan, uzunluk: 66 cm. Yan
tarafa yerletirilmi skala, hkkedilmi
rakam deerli Arapa harfler
149
A L E T L E R
2.
kinci ykseklik lerde, iki bacakla ilem yaplr.
Bunlardan birincisi, bir sivri ula ve iki nianghla
donatlmtr ve ykseklii bklm noktas mente-
esinden ayarlanabilirdir. kinci bacak, zerinde
90lik a ile bulunan hareketli bir cetvelin yer ald-
bir rayla donatlmtr. Cetvelde, birinci bacan
ucuyla ve niangh araclyla ykseklik as belir-
lenir. Bacan cetvelle temas noktas ile alt ucu
arasndaki mesafenin, bacan bilinen uzunluuna
oran, nian alnan yksekliin sinsn verir.
Masa sert aatan, uzunluk: 46 cm.
Nianghl pirin ibre ve
mandallama kolu.
150 A S T R O N O M
3.
nc ykseklik lerde, ayn uzunluktaki iki
bacak, bir pergelin bacaklar gibi bir mentee
ile birbirlerine baldr. Bacaklarn birisi yatay
konumda (horizontal) sabit olarak durmakta ve bir
okuma skalas tamaktadr, nianghla donatlm
dierinin ise ykseklii ayarlanabilirdir ve ucunda
bir akl tamaktadr. Yatay cetvelin bandan
akl ile iaretlenmi noktaya kadar olan mesa-
fenin, hareketli bacan uzunluuna oran, nian
alnan yksekliin kosins deerini verir.
Masa sert aatan,
uzunluk: 63,5 cm. Yan
tarafa yerletirilmi
skala, hkkedilmi
rakam deerli Arapa
harflerle birlikte
151
A L E T L E R
Kapsaml Alet
Bu aletin mucidi, nl matematiki ve astronom
mid b. el-r el-ucenddir
1
(4./10. yzy-
ln 2. yars). el-ucendnin bu aleti tarif ettii
yazma risalenin
2
bulunmasndan nce, sadece el-
Marrk (7./13. yzyln 2. yars)nn
3
zpt aln-
tlarla tannyordu. 1921 ylnda Josef Frank
4
, el-
ucendnin bir Berlin yazmasndaki
5
risalesinden
kalan paralara dayanarak bu aleti hemen hemen
geree uygun bir biimde tarif edebilmiti:
Alet esas itibariyle ii bo bir yarm kreden ve
byk dairelerinden birisinin byklnde bir
diskten olumaktadr. Yarmkresinin derecelere
ayrlm kenar dairesi, ufku temsil etmektedir.
Yarmkrenin i yzne ufka paralel ve ufka dikey
daireler izilmitir. Buna gre, yarmkre, gk
kresinin ufuk altnda bulunan yatay koordinat
sisteminin paras olarak anlalabilir. Disk 360
dereceye taksimatlandrlmtr ve yarm krenin
merkez noktasnda ekliptik dzlemi gibi dnmek-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 307-308; Cilt 6, 220-222.
2
3
Cmi el-Mebdi ve-el-yt, Tpkbasm Ed. Frank-
furt 1984, s. 14-19; Sdillot, L.A.: Mmoire sur les ins-
truments astronomiques des Arabes, ad geen yer ve
tarih, s. 148-149 (Tekrarbasm: Ad geen yer ve tarih,
s. 194-195).
4
ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr
Instrumentenkunde ierisinde (Berlin) 41/1921/193-200
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy se-
risi Cilt 88, S. 63-70).
5
Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-el-
Amal bih, Ms. Ahlwardt 5857 (Sprenger 1877).
tedir; bylelikle burlar kuann dn temsil
edilir. Diski her bir corafi enleme ayarlayabilmek
iin, ona bal olan eksen, yarm krenin herhan-
gi bir kertiine ayarlanabilir. Gk ekvatorunda
lmler yapmak iin diske, gk ekvatorunun bir
yarsn temsi eden yarmdaire uygun konumda
balanmtr. Diskin merkez noktasnda dnd-
rlebilir bir gsterge, ister ekliptik dzleminde
uzunluk belirlemeleri iin olsun isterse gk ekva-
toru dzleminde alalmalar bulmak iin olsun vd.
her tr a lmne olanak tanmaktadr. Bunun
iin eksen uygun konuma getirilir. Disk, ufka dikey
olarak yerletirilirse, ykseklik lmleri yapla-
bilir. Fakat genel olarak bu lmlerde krenin
iinde bulunan niangh bir yldz nian almay
gletirmektedir. Bu olumsuzluk, disk eksenden
zlr ve dikey olarak aslrsa nlenebilir. Diskin
kenarndaki taksimatn 90. derecesindeki delik,
sadece buna hizmet etmektedir. Ykseklik l-
mnde diskin kullanm usturlabn arka yznn
kullanmyla ayndr.
Yatay koordinat sisteminde Gnein karsnda
bulunan ekliptik noktasnn ykseklii ve azimutu
okunabilir, bundan da bu koordinatlar bizzat gne
iin elde edilir. Onun yardmyla gk kresindeki
burlar kua disk zerinde o andaki konumun-
da temsil edilir. Ekvator dairesi vakit belirlemeyi
mmkn klar....
Demek ki bu alet, kadrann veya usturlabn arka
yznn gkkre ile balants anlamna alnabilir.
O, kadran gibi biraz nce sz edilen ayn ilevi
grr, ama ona nisbetle, mekansal bak daha
(el-le e-mile)
kedilmi. = 42 cm,
yarap (i) = 17 cm.
152 A S T R O N O M
gl destekleme avantajna
sahiptir. Bu alet ile dorudan
doruya gnele ilikili tespit-
ler yaplabilirken, usturlapla ve
gkkresi aleti ile sabit yldz-
lara bal tespitler de yapla-
bilir; nk bunlarn veya en
azndan en nemlilerinin yerleri
bu aletler zerine kaydedilmi
olarak bulunur. Gkkresi aleti
sayesinde bundan baka btn
gkkresi hareketleri sergile-
nir, bu alette ise sadece burlar
kuann ve ekvatorun hareke-
ti saptanabilir. Fakat bu alette
kazanlan somut sonu gzden
karlmamaldr: Zira gkkre-
si aletinde, kendimizi gkkub-
besinin altnda bulunduumu-
zu dnmemiz gerekirken, bu
alette durumu gerekte oldukla-
r gibi grrz. Krenin merkez
noktasndan hareketle gzlem
yaparz, aletimizin yarmkre-
si merkezinden, mesala burlar
kuann, ufka dikey ve paralel
dairelerin ki gkkubbesinin
i tarafnda grebiliriz nasl hareket ettiklerini
gzlemleyebiliriz...
6
.
Modelimizin yapmnda J. Frankn almasna
dayandk ve el-ucendnin Bursa, Haraolu
Nr. 1217 yazmasndaki, Frankn henz bilmedii
eksiksiz tarifinden yararlandk. Ek olarak, bir ey-
rek daire yayndan oluan 90 dereceye taksimatlan-
drlm bir skala kullandk. Bu skalann yarap
yarmkrenin i yarapna eittir. Bu lek skala,
eksenin dnmesiyle hareket edecek ve bu srada
yarmkrenin i yznde bulunacak ekilde eksene
6
Frank, J.: ber zwei astronomische Instrumente, ad
geen yer ve tarih, s. 194-195 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 64-65).
yukardaki iki resimde grlebilecei zere yerle-
tirilmitir. Bu skala, lmleri krenin i tarafnda
tek tek derecelere gre okumay olanakl klmak-
tadr. Zira gk meridyenlerinin ve krenin i yze-
yindeki paralel dairelerini pirinten bir yarmkre-
nin i yzne izebilmek bugn bile teknik olarak
olduka g ve masrafldr.
Diskin ekseni,
yukar tarafta
yivi ve aa
tarafta rayda
hareket eden
pimi var; yaz-
madan, Bursa,
Haraolu
1217 fol. 12a.
153
A L E T L E R
Fol. 9a.
Fol. 10b.
Fol. 9b. Fol. 13a.
Fol. 11b.
Konstrksiyon izimleri, yazmadan, Bursa,
Haraolu 1217.
154 A S T R O N O M
Torquetum
Bu torquetum, 6./12. yzylda Endlsl astro-
nom Cbir b. Efla tarafndan gelitirilmi
ve 15. yzyldan itibaren Avrupada, zellikle
Alman uzmanlar arasnda ok yaygnlk
kazanmtr. Alet, Cbir b. Eflan
1
Il
el-Mecis adl eserinde tarif edilmitir.
Alet gk dzlemlerini, yani ufuk, ekvator
ve ekliptik dzlemlerini st ste dndrle-
bilir olarak temsil etmekte ve u problemlerin
zmne yaramaktayd:
1. ki dnence arasndaki meridyen yaynn byk-
ln belirleme (midr el- avs ellet beyn el-
munalebeyn).
2. Ay yksekliini belirleme (nihyet meyl el-
amer min felek el-burc).
3. Her iki ekinoksun zaman noktasn belirleme
(vat kll vaid min el-itidleyn).
4. Yldz konumlarn belirleme (mevi kevkeb min
el-kevkib min felek el-burc f e-l ve-l-ar).
1
Modelimiz
Pirin, hkkedilmi.
ap 30 cm. Ykseklik 75 cm. Alet eksende
ayarlanabilir. Enlem derecesi ayarlanabilir.
Bu alet Avrupada daha 13. yzylda tannyordu.
Arapa yazl ve harfli modelimiz, Avrupada gn-
mze ulaan modellere dayanlarak yaplmtr
2
.
2
Konuyla ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. Thorndi-
ke, L.: Franco de Polonia and the Turquet, Isis ierisin-
de (Cambridge, MA) 36/1945/6-7; Zinner, E.: Deutsche
und niederlndische astronomische Instrumente des 11.
bis 18. Jahrhunderts, Mnih 1956, s. 177-183; Poul-
le, E.: Bernard de Verdun et le Turquet, Isis ierisinde
55/1964/200-208; Lorch, Richard P.: The Astronomical
Instruments of Jbir ibn Afa and the Torquetum, Cen-
taurus ierisinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/1976-
77/11-34.
155
A L E T L E R
Torquetum
Ailesi
1.
and el-Yavt el-
Cmi li-Aml el-Mevt
(Her Trl Zaman
lm in Yakutlar
Kutusu)
Modelimizin d grn (usturlap).
Kaybolmu i levhann kopyas (?),
S. Reich ve G. Wiete gre.
Yakutlar kutusu, nl astronom Al b. brhm
bn e-ir (. 777/1375 civarnda) tarafndan
767/1366 ylnda amda bir Memlk Valisi iin
imal edilmitir. Biri kutupsal, dieri ekvatorsal
olan iki gne saati iermektedir. Sonuncusu,
ekvator blgesinin dnda gnein veya bir yldzn
konumuna gre saat asn bulmaya yaramaktadr.
Gnmzde bu alet Halep Evkaf Ktphanesinde
bulunmaktadr. Alet, 1939-40 yllarnda ilk ola-
rak Siegmund Reich ve Gaston Wiet tarafndan
tantlmt
1
. Bu alma, 1957 tarihli History of
Technology
2
yazarlarna ksa bir tanmlama yap-
may olanakl klmt. Daha sonra, 1976 ylnda
1
Un astrolabe syrien du XIV
e
sicle, Bulletin de lInstitut
Franais dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195-
serisi Cilt 95, s. 4-11).
2
Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Wil-
liams, Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 3,
Oxford 1957, s. 600 ve Fig. 353.
156 A S T R O N O M
Londradaki Science and Technology sergisinde
yer almt. Ardndan Louis Janin ve David A.
King tarafndan incelenmi ve tanmlanmtr. Bu
aratrmada
3
, alet sadece tarihsel olarak deer-
lendirilmemi, ayn zamanda anonim ve eksik bir
risaleyle birlikte yaynlanm ve ngilizceye evril-
mitir. Yazarlar bu risaleden, onun aleti aklamak
amacyla bn e-ir tarafndan yazldn tahmin
etmektedirler. Bununla birlikte, her iki aratr-
mac, bu anonim risalenin, aleti anlamaya ilikin
zorluklar bertaraf etmede umulan yardm, zel-
likle eksiklii nedeniyle, salayamayacan tespit
etmilerdir; ve onlara gre bu risale ne kadar
ok problem zyorsa o kadar da ok problem
ortaya karyor
4
. Bunun sebebinin, yazar tehisine
bal olup olmadn sormaktan kendimi alkoya-
myorum. Belki de yazar bizzat bn e-ir deil,
3
Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An Astronomical
Compendium, Journal for the History of Arabic Sci-
ence ierisinde (Halep) 1/1977/187-256 (Tekrarbasm:
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, London:
Variorum 1987, Text No. XII).
4
a.e., s. 188, 189.
aleti baz sapmalarla tarif etmi olan bir baka
bilgindir.
Sz edilen zorluklar, byk lde aletin baz
paralarnn eksik olmasndan kaynaklanmakta-
dr. Maalesef gstergenin iki niangh eksiktir,
Londradaki sergide ise birisi hala mevcut idi. Hi
kukusuz daha da nemlisi, bugn sadece Reich
ve Wietin ksmi kopyasna dayanarak hakknda
hkm verebildiimiz gne saati diyagramyla
birlikte hareket ettirilebilir levhann kaybedilmi
olmasdr (bkz. s. 155).
Modelimizde, koordinatlarn kesime noktasna,
uzunluu merkez noktas ile sekizinci saat izgisi
arasndaki mesafe kadar olan bir gnomon yerle-
tirdik. Kapak zerine, uzunluklar ve ykseklikleri
iin Londra sergisinden bir resme
5
dayandmz
iki niangh ekledik. Sandn i yanlarndan biri-
sine, zerlerinde alt ehrin adlarnn ve enlem
derecelerinin hkkedildii alt oyuk atk, bunu
5
Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere
(ngilizceden eviri), Tunus 1978, s. 89.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
12 x 12 x 2,5 cm.
Farkl enlem derecelerine ayarlanabilen
gnomonlu levha.
157
A L E T L E R
yaparken, kk bir ubuun istenilen enlem dere-
cesini ayarlamada destek olmasndan hareket ettik.
Ayarlama muhtemelen, hareketli levha ile sand-
n yan duvarnda uygun yerlere kazlm oyuklar
iine ubuun sokulmasyla yaplyordu. Bylece
bu ubuk, levhann ilgili enlem derecesine gre
eimini meydana getirmekteydi. Bu aletin sonraki,
daha gelitirilmi ardllarnda, cetvel biimli kad-
ran (bkz. s. 158) derece ayarlamaya yaramaktay-
d. Tanabilir kutunun meridyen dorultusunda
kuzey ve gneye ynlendirilmesi, metnin tarifine
gre bir pusula yoluyla yaplyordu. Uygun byk-
lkteki bu pusula, muhtemelen aracn zeminine
yerletirilmiti ve u ekilde kullanlmaktayd: st
kapan 180 almasndan ve kutunun meridyen
dorultusunda kuzey ve gneye ynlendirilmesin-
den sonra, oynatlabilen ve kaldrlabilen levhann
gney kenar gzlem yerinin enlem derecesine
ykseltilmekteydir.
Bununla da glge uzunluunun artmas veya azal-
mas gzlemlenir. Glgenin kuzey ve gney zaman
erisiyle kesime noktalar, lokal saatlerin seyrini
gstermektedir. D yarm daire evresinde corafi
yerler kaydedilmitir. Bu yerler, sandn ayarlan-
masna gre kble ynleri bulunabilen blgelerdir.
u eyaletler veya yerler verilmitir: ad (yukar
Msr), Msr (Kahire), azze, am, Halep, Badat,
Basra, Fris (ran), Kirman ve Hind (Merkez
Hindistan). Kapal kutudaki kapak, bir usturlabn
grevlerini gerekletirmekteydi.
Bu aletin astronomi tarihi bakmndan olaanst
nemi, Avrupada torquetum olarak bilinen (bkz.
s. 154) alete doru seyreden geliim srecinde yeni
bir adm olarak ortaya kmasnda yatmaktadr. Bu
tip, daha sonraki yzyllarda diret muaddil en-
nehr ad altnda, kendilerine zg baz gelime-
lere sahip birok ardlnn domasna yol amtr.
Bu durum, onun Avrupal ardllar iin de geer-
lidir. Yakutlar Kutusunun Arap-slam kltr
evresinde halihazrda bilinen ardllar unlardr:
Diret muaddil, yapmcs zzeddn Abdulazz
b. Muammed el-Vef (. 874/1469)
6
tarafndan
tarif edilmitir. Arapa tarif, Trke ve ngilizce
evirisiyle birlikte 1960 ylnda Sevim Tekeli tara-
fndan yaynlanmtr
7
. el-Amal bi-and el-
yavt
8
ad altnda evvelce Yakutlar Kutusunu
tarif etmi olan Muammed b. Eb el-Fet e-
f (943/1536 ylnda hayattayd), ayrca zzeddn
Abdulazz b. Muammed el-Vefninkiyle byk
benzerlik gsteren bir aletin tarifini brakmtr.
Risalesini el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret
el-Muaddil olarak adlandrmtr
9
.
6
Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Lit-
teratur, Suppl. Cilt 2, s. 160.
7
zzddin b. Muhammed al-Vefainin Ekvator halkas
adl makalesi ve torquetum (ngilizcesi: Equatorial Ar-
milla of Iz al-Din b. Muammed al-Wafai and Torque-
tum), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakl-
tesi Dergisi (Ankara) 18/1960/227-259.
8
David King tarafndan yaynlanmtr, Ibn al-Shirs
andq al-Yawqt, ad geen yer ve tarih, s. 248-250.
9
Bkz. Tekeli, Sevim: Izzddin b. Muhammed al-Vefainin
Ekvator halkas, ad geen yer ve tarih, s. 227-228.
158 A S T R O N O M
2.
Bu aletin daha gelimi bir tr-
nn tarifini William Brice, Colin
Imber ve Richard Lorch
10
, nl
Osmanl denizcisi Sd Al Res (.
970/1562)in
11
Mirt-i Kint min lt-i
rtif adl eserinde bulmulardr. Sd
Al tarafndan tarif edilen aracn
taslan u ekilde yapmlardr:
10
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Seminar on
Early Islamic Science olarak yaynland. Monograph No. 1
(Juli 1976).
11
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-168- 265-268.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap yaklak 12 cm.
izim, Brice/Imber/Lorch,
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res s. 5.
159
A L E T L E R
Resim, Diret Muaddil,
am Milli Mzesi,
No: 11741.
13
am Milli Mzesi,
11741 nolu aletin izimi.
14
Burada ok nemli olan, Sd Alnin gmme pusula-
nn kullanmnda, stanbuldan geen meridyen daire-
sinin 7 lik manyetik sapmasn gznnde bulundur-
ma zorunluluuna iaret etmesidir.
Sd Al tarafndan tarif edilen alete byk lde
benzeyen bir alet am Milli Mzesinde bulun-
maktadr (No: 11741). Bu alet, ekvator daire-
sinde bulunan bir yazta gre 1693 (=1104
h.) tarihli iken, yarm dairede 1640 (=1050
h.) tarihini tamaktadr. Buna gre, alet
muhtemelen farkl zamanlardan gelen
iki parann bir araya getirilmesiyle olu-
turulmutur
12
.
12
Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi Muaddel
of Seyd Al Res, ad geen yer ve tarih, s. 6.
13
adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 45.
14
Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi
Muaddel of Seyd Al Res adl eserden, ad geen yer
ve tarih, s. 7.
160 A S T R O N O M
Bu aletin daha sonraki geliim sre-
cine ait dier iki rnek burada sunu-
lacaktr:
Kandilli Rasathanesi, stanbul, rne-
i
15
.
Kandilliden
16
.
Ekvator saatinin (muaddil en-nehr) bir dier bii-
mi tpk Kandillideki alet gibi ayn alet yapmcs
tarafndan 1061/1651 ylnda
17
Sultan IV. Mehmet
iin imal edilmitir. Birka yl ncesine kadar
Christies, Londra, mlkiyetinde bulunan bu rnek,
ilave iki gne saatiyle donatlmtr, fakat burada
yark niangh bulunmamaktadr.
17
Alet zerinde bulunan tarih yanl kaznmtr. Tarih
olarak 1061 yerine 1161 verilmektedir. Yukarda ad
geen Kandilli rasthanesinde bulunan Alet 1066/1656
ylndandr. Her iki aletin de yapmcs olarak Al el-Mu-
vakkit Eb el-Fet ismi verilmektedir, bkz. Dizer, Mu-
ammer: The Dirat al-Muaddal in the Kandilli Obser-
vatory, ad geen yer ve tarih, s. 258 ve 2 nolu resim.
18
King, D.A.: Worl-Maps for Finding the Direction and
Distance to Mecca, Leiden 1999, s. 302.
Resim, Diret Muaddil,
15
Bkz. Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the
Kandilli Observatory, and Some Remarks on the Earli-
est Recorded Islamic Values of the Magnetic Declination,
Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Ha-
lep) 1/1977/257-262; King, David A.: An Islamic Astrono-
mical Instrument, Journal for the History of Astronomy
(Cambridge) 10/1979/51-53 (Tekrarbasm: ayn yazar,
Islamic Astronomical Instruments, London: Variorum
Reprints 1987, No. XIII).
16
King, David A.: An Islamic Astronomical Instrument
adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 52.
Muaddil en-Nehr,
1651/1061 ylndan
18
.
161
A L E T L E R
Bu alet, ekvator dzlemi enleminin gzlem yaplan
yerin ufuk dzlemine ayarlanmas ilkesine gre
almaktadr. Bylelikle, bu Avrupa gne saati
Arap-slam evresinde diret muaddil en-nehr
olarak adlandrlan aralarn geleneindendir. Bu
tip, 17. ve 18. yzylda Avrupada yaylm grn-
mektedir. 1990 tarihli Amsterdam sergi katalou
Timeda
19
, bunlardan iki rnek bulunuyor. Bir tane-
si belirtilmeyen zel mlkiyette, dieri ise Utrecht
niversite Mzesinde (No: A 34) bulunmaktadr.
Modelimiz Martin Brunold (Abtwil, svire) tara-
fndan imal edilmitir.
Brunold, aletin kullanmna ilikin u bilgileri ver-
mektedir:
19
Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F.
Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J. Tur-
ner, Den Haag 1990, s. 129, No. 256 ve 139. sayfadaki
resim.
1) Oynatlabilir asma halkasndaki indeks, bulunu-
lan yerin enlemine yneltilir.
2) Tarih srgs ayarlanr.
3) Saat halkas, durdurucuya kadar kaldrlarak
alr. Bu durumda meridyen halkasna dik olarak
durur. Bu saat halkas, gk ekvatoruna tekabl
etmektedir.
4) Gne saati, tama halkasna serbest olarak as-
lr. Tarih srgsnn dnme ekseni dnya eksenini
temsil eder... Alet dik eksen evresinde, gne
tarih srgsndeki delikten saat halkasnn i kena-
rnn merkezine gelinceye kadar biraz ileri ve geri
dndrlmelidir. Orada gerek yerel zaman okuna-
bilir. Tarih srgs dndrlebilir durumdadr ve
gne na doru dikey olarak yerletirilmelidir.
Ekvatoral-Halkal
Gne Saati
Modelimiz:
Pirin. ap: 100 mm.
Arlk yaklak 0,25 kg.
(Envanter No: B 2.10)
M. Brunoldn izimi.
162 A S T R O N O M
Masa Gne Saati
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan 17.
yzyl orijinallerine dayanlarak imal edilmi bir
tehir modeli. Brunold, kullanm klavuzunda u
aklamay yapmtr: Kk masa gne saati
torquetum prensipine dayanmaktadr... En nemli
gk dzlemi ufuk, ekvator ve ekliptik (Gne
yrngesi) dzlemleri dndrlebilir olarak st
ste ina edilmitir ve ilgili gzlem yerinde cere-
yan eden gk hareketlerinin temsilini salar. Drt
bacakl temel levha ufuk-dzlemine tekabl eder.
Bu levha, ilkin yaklak olarak gk yzne gre
yatay bir yzeye yerletirilir, bu srada mentee
kuzey ynn gsterir. Temel levha zerinde, gk-
ekvatorunun dzlemini temsil eden yukar kaldr-
labilir levha vardr. Bu yzeyin eimi, gzlem yap-
lan yerin corafi enlemine gre yaplr... Ekvator
dzlemi, zerinde bir tarih diskinin dnd saat
dairesini tamaktadr. Eer alet Gnee dorultu-
lursa, buradan geerli olan tarihte gerek yerel saat
okunabilir.
Byklk: 10 x 10 cm. Pirin,
hkkedilmi. Eim ayarlana-
bilir, niangh ve takvim dai-
resi eksensel dndrlebilir.
(Envanter No: B 2. 11)
163
A L E T L E R
Dier Bir
Masa Gne Saati
Bir nceki saat gibi ayn sisteme gre ileyen bir
saat. Bu saat de M. Brunold (Abtwil, svire) tara-
fndan imal edilmitir.
M. Brunoldn izimi.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
Byklk: 10 x 10 cm.
Arlk: Yaklak 250 gr.
Eim ayarlanabilir, niangh ve takvim dairesi.
164 A S T R O N O M
el-Brnnin Mekanik Astronomik
Takvimi
Evrensel bilgin Muammed b. Amed el-Brn
(. 440/1048), usturlap imaline ilikin stb
1
adl
eserinde u el-amer (Ay Kutusu) ad altn-
da mekanik-astronomik bir takvimi tarif etmitir.
Bununla o, Ayn bymesi ve klmesini, Ayn
geip giden ksmn ve her iki n (yani Gne ve
Ayn) yaklak konumunu tespit etmeyi istemitir.
Aletin nemini ilk kez fark etmi ve bu arac ayrntl
bir ekilde tantm olan Eilhard Wiedemanndr
2
.
el-Brn, sekiz dili ark kombinasyonuyla bu ii
baarmtr. Bu dili arklar 7 : 10 : 19: 24 : 40: 48 :
59 : 59 orannda g aktarm yapmaktadr.
1
Modelimiz:
ap: 22 cm. Pirin,
ksmen hkkedilmi.
n cephe levhas cam.
izim, E. Wiedemanndan, op.cit.
2
Ein Instrument, das die Bewegung von Sonne und
Mond darstellt, nach al Brn, Der Islam ierisinde
(Strassburg) 4/1913/5-13 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 718-726); Hill, Donald
R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of Science
ierisinde (London) 42/1985/139-163.
165
A L E T L E R
Bizim rekonstrksiyonumuz, el-Brn tarafndan
tarif edilen aletin yaklak bir temsilini yanstmak-
tadr. Bu aletin mkemmel ekli, Muammed b.
Eb Bekr el-fehnnin 618/1221 ylndan gn-
mze ulaan versiyonu (bkz. aa) sayesinde anla-
lr olmutur. el-Brn kendisini bu aletin mucidi
olarak sunmamtr. O yalnzca, dili arklarn ba-
lantlarnn iyiletirilmesindeki baarnn kendine
ait olduunu vurguluyor. el-Brn, ncellerinden
Naslus veya Baslus
3
(Muammed b. Muammed
el-Asurlb) ve el-useyn b. Muammed bn el-
demyi
4
anmtr.
3
3./9. yzyln ikinci yarsnda yaamtr, bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.
Brn, stb, Yazma III. Ahmet, 3505. Brn, stb, Yazma Leiden Or. 123 B.
Brn, stb, Yazma Carullah 1451.
4
Muhtemelen 3./9. yzyldan 4./10. a yzyla gei aral-
nda lmtr, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 179-180.
166 A S T R O N O M
Yldz Yksekliklerini
Dakikalarla lebilen
Alet
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi, dili arklar ve dili
emberi elik.
ap: 170 mm. Be dili arkl ve iki balans
dili arkl sistem g aktarm 1:60.
(Envanter No: 2. 21)
167
A L E T L E R
5./11. yzyln ilk yarsnda Nbrda
kad olarak grev yapm olan
1

Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv, bize
yldz yksekliklerini dakikalarla le-
bilen bir alet hakknda imdiye kadar
bilinmeyen bir risale brakmtr. Eser
ifat le Yal bih il Marifet rtif
el-Kevkib bi-Dai baln tamak-
tadr. Bu risale, ksa bir sre nce Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften, Frankfurt, tarafndan
yaplan bir tpkbasm sayesinde ula-
labilir klnan tek nsha olan stanbul
yazmasyla
2
gnmze ulamtr.
Aletin mucidi, n yzde bulunan ustur-
labn gstergesi ve derece leiyle dere-
celere gre bulunan bir lm sonucunu
gmme dili arklar araclyla arka yze
tamak suretiyle, arka yzdeki dier ibre
vastasyla dakikalara evirme imkan
salamaktadr.
G aktarm sistemi, aplar tam ola-
rak verilen be dili arka ve iki balans
dili arkna (muaddile) sahiptir
3
.

En
dta bulunan dili ark, usturlabn i
kenarndaki bir dili emberde hareket
etmekte ve her kadranda 90 katetmek-
tedir. Gsterge, merkezdeki dili arkn
ekseninde dnmektedir. Gsterge dere-
ce taksimatlandrma erevesinde yukar
veya aa doru hareket ettiinde, arka
yzde bulunan gsterge birlikte dner ve
orada (arka yzde) dakikalarla sonucun
bilinmesini salar.
1
el-Beyhaq, ahreddn Al b. Zeyd b. Eb el-Qsm:
Tetimmet ivn el-ikme, Lahore 1354/1935, s. 127-129;
Brockelmann, C.: GAL, Suppl.-Bd. 1, Leiden 1937, s.
830-831.
2
stanbul niversitesi Ktphanesi, A.Y. 314, Tpkba-
sm-Ed. Manuscript of Arabic Mathematical and Astro-
nomical Treatises, Frankfurt 2001, s. 196-212.
3
Tpkbasm edisyon s. 202-203.
izimler, yazma stanbul niversitesi Ktphanesi A.Y. 314.
168 A S T R O N O M
Muammed b. Eb Bekr
el-fehnnin
Mekanik-Astronomik Takvimi
el-Brnnin mekanik-astronomik takvimi,
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin 618/1221
tarihli bir versiyonunda, belirli bir geliim gste-
rerek yaamaya devam etmitir. Bu modelin ori-
jinali
1
, Oxforddaki Museum of the History of
the Scienceda bulunmaktadr, Oxford (No. 1221-
22, CCL 5). Enstitmzde orijinaline dayanlarak
yaplm ve ilki orijinale daha yakn duran iki
rekonstrksiyon vardr.
rmcek, 39 sabit yldz konumu tamaktadr. Tek
i diski, 30 ve 34 enlemleri iin tasarlanmtr.
Grnmeyen dili mekanizmas sekiz dili ark ile
ilemektedir. Arka yzn alt yarsnda bulunan
dairelerden en dta olan, bur kuana tahsis
edilmitir, ikincisi ayn 30 gnne, ncs 360 ye
blmlenmitir, hareketli drdncs ise Gnein
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford
1932, s. 118; Vernet, J. Sams, J. (Eds.), El Legado Ci-
entfco Andalus, Madrid 1992, s. 209.
ve beincisi Ayn konumunu gstermektedir. Arka
yzn st yannda bulunan siyah-beyaz taksimatl
disk, Aydaki gnlk byme klmeleri gster-
mektedir. Yannda bulunan kk pencerede ise
tarih grnr.
Derek J. de Solla Pricen
2
, 1959 tarihli saat meka-
nizmalarnn kkenine ilikin aratrmasnda, Arap-
slam kltr evresinin mekanik-astronomi alet-
leriyle Wallingfordlu Richarddan
3
itibaren (14.
yzyln ilk yars) Latin dnyasnda grlen meka-
nik-astronomi cihazlar arasnda bulduu balant
dikkat ekicidir. Bu konuda o, zellikle Fransz-
Gotik dili ark usturlaplaryla Muammed b. Eb
Bekr el-fehnnin usturlab arasndaki byk
benzerlie dayanmaktayd.
2
On the Origin of Clockwork, Perpetual Motion Devi-
ces, and the Compass, Contributions from the Museum
of History and Technology ierisinde, Washington 1959,
s. 82-112, zellikle s. 96, No. 6.
3
Hakknda bkz. Richard of Wallingford. An Edition of
his Writings with Introduction, English Translation and
Commentary, by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.
169
A L E T L E R
Birinci Model
Eduard Farr (Barselona) tarafndan
imal edilmitir.
ap: 18,5 cm. Pirin, hkkedilmi.
kinci Model
Martin Brunold (Abtwil, svire)
tarafnda imal edilmitir.
ap: 12 cm. Pirin, hkkedilmi.
170 A S T R O N O M
Fransz-Gotik
Mekanik Takvimi
Bu takvim, ok byk bir olaslkla bizim
halihazrda el-Brnnin tarifi (bkz. s. 164) ve
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin meka-
nik-astronomi takvimi yoluyla tandmz
bir gelenek iinde ortaya kmtr. Fransz-
Gotik takviminin dili ark mekanizmas ile
Muammed b. Eb Bekr el-fehnninki ara-
sndaki byk benzerlie, Silvio A. Bedini ve
Francis R. Maddison
1
nceden dikkat ek-
milerdi.
1
Mechanical Universe. The Astrarium of Giovanni
deDondi, Transactions of the American Philosop-
hical Society (Philadelphia), N.S., vol. 56 (1966),
part 5, p. 10.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 133 mm.
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin aletinin
dili ark mekanizmas
171
A L E T L E R
Fransz-Gotik alette zellikle u durum gze arp-
maktadr: Ay gnlerinin iki haneli rakamlar sola
doru yazlmtr, bu durum, imitatrn kendi
rakamlaryla, fakat bu rakamlarn Arapa yazmn
aksine saa doru yazldn bilmeksizin Arapa
rakam harflerini vermeye aba gsterdii izlenimini
uyandrmaktadr
1
.
1
Daha fazla bilgi iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes
of the World, Oxford 1932, s. 347; de Solla Price, Derek
J.: On the Origin of Clockwork, ad geen yer ve tarih, s.
104-105; arka taraf iin bkz. King, D.A.: The Ciphers of
the Monks. A Forgotten Number-Notation of the Middle
Ages, Stuttgart 2001, s. 402.
Fransz-Gotik
takvimin dili ark
mekanizmas
bugnk halinde
Takvimin
arka yz
172 A S T R O N O M
Kendi evresinde Eit
Hareketle Dnen
Kreli Alet
Astronom ve alet yapmcs Muammed b. Amed
el-zim (453/1061 civarnda fehnda gzlem-
ler yapmtr), bu aleti Gkkresinin Hareketine
Uygun Olarak Kendi evresinde Eit Hareketle
Dnen Bir Krenin mali (Makle f ttiz
Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket Mtesviye
li-areket el-Felek)
1
balkl bir risalede tarif etmi-
tir.
1
Bu risale iki yazma halinde bize ulamtr, bkz. Lor-
ch, R.: Al-Khzins Sphere that Rotates by Itself, Jour-
nal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep)
4/1980/287-329; Sezgin, F. (Ed.), Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises (stanbul n.
Ktphanesi A.Y. 314den tpkbasm), Frankfurt 2001,
s. V-IV.
Yldz kmeleri, ekliptik ve gk ekvatoru ile bir-
likte bir gkkresi, u ekilde eit hareketli olarak
dndrlr: Kum, hesaplanan bir cam tpn boa-
zndan akar ve kuma dayanan arl aa doru
indirir. Dili takm zerinden arla sabitlenmi
bir ip, kum tam olarak aktnda krenin 24 saat
ierisinde (modelde hzlandrlmtr) kendi ekseni
evresinde bir defa dnmesini salar. Sehpann
zerini evreleyen bir skalada, zaman 4 dakikalk
aralklarla okunur.
Bizim fonksiyon
modelimiz: Kre
pirinten, ap: 25
cm. Cam tpn yk-
seklii: 80 cm. Pirin
sehba: 45 x 65 x 85 cm.
(Envanter No: B 3.02
izim, yazma am, hiriyye 4871
173 E K V A T O R Y U M L A R
Ekvatoryum (Latince quatio, denklem kelime-
sinden), 13. yzyln ikinci yarsnda spanya hari
Avrupada grlmeye balam bir astronomi ale-
tidir. Gnmze ulaan bir ok tarifine gre, bu
alet geni alana yaylm ve 17. yzyla kadar eitli
biimleriyle tedavlde kalmtr. Bununla birlikte,
20. yzyln ikinci yarsna kadar hemen hemen
hibir astronomi tarihisinin dikkatini bu alete
evirmemi olmas artcdr. Ekvatoryuma ve
tarihine duyulan ilgi ilk olarak, E.S. Kennedynin
1

yseddn Cemd b. Mamd el-Knin (.
838/1435) kefettii bir risalesi hakknda, 1947den
itibaren yazd makaleler dizisiyle balam-
tr. Bu eserde el-K iki alet, aba el-meni
(Ekliptik Diski) ve lev el-ittilt (Kavuum
Levhas) tarif etmitir. Bunlarn ilki, Avrupada
ekvatoryum olarak adlandrlan aletin en yksek
geliimini temsil etmektedir. Bu byk baar,
Avrupa ekvatoryumunu el-Knin
2
aletiyle, yani
Arap-slam modeliyle ilikilendiren ilk kii olan
Kennedyye aittir. Bylelikle doan ilgi, alete,
kkenine, geliimine ve nemine ilikin bilgimizin
20. yzyln ikinci yarsnda nemli lde genile-
mesini salamtr.
1
Kennedy, E.S.: Al-Kshs plate of conjunctions,
Isis 38/1947-48/56-59; ayn yazar; A ffteenth-century
planetary computer: al-Kshs abaq al-maneq. I.
Motion of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde
41/1950/180-183 ve II. Longitudes, distances, and equ-
ations of the planets, Isis ierisinde 43/1952/42-50; ayn
yazar; A ffteenth century lunar eclipse computer, Scrip-
ta Mathematica ierisinde (New York) 17/1951/91-97;
ayn yazar; An Islamic computer for planetary latitudes,
Journal of the American Oriental Society ierisinde
(Ann Arbor) 71/1951/13-21 (btn bu makalelerin tek-
rarbasm: Studies in the Islamic exact sciences by E.S.
Kennedy, colleagues and former students, Beyrut 1983,
s. 448-480).
2
Kennedy, E.S.: A ffteenth-century planetary compu-
ter, ad geen yer ve tarih, s. 50 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 480).
ok ksa bir sre sonra Derek J. Pricen
3
The equ-
atorie of the planetis isimli nemli bilimsel katks,
konunun Avrupadaki en nemli incelemelerin-
den birisi olan ekvatoryum hakkndaki eseri (1392
civarnda yazlmtr, Geoffrey Chaucera atfedil-
mektedir) tpkbasm edisyonuyla, yeni ngilizce
evirisi ve erhi eliinde yaynlamtr. Price,
bununla yetinmemi, aletin tarihesini vgye
deer bir tarzda baarmtr.
Ekvatoryum esas itibariyle, gezegenlerin,
Gnein ve Ayn ekliptikteki boylam derece-
lerinin Ptolemenin yer merkezli sistemine gre
bulunmasna yaramaktayd. Astronomlar hayli
erken dnemde, evrenin merkez noktas kabul
edilen dnyadan yaplan gzlemlere gre, geze-
genlerin asal hzlarnn sabit olamayacan fark
etmilerdi. Bu, gezegenlerin dnya evresinde,
ayn merkezli, tayc daire yrngelerinde bulu-
nan ek daire dnleriyle birlikte eksantrik daire-
sel yrngeleri olduu varsaymna gtrmt.
Bu anlayn fikir babas muhtemelen Pergli
Apolloniosdur.
E = Dnyann merkezi
C = Eksantrik dairenin veya deferentin merkezi
3
The equatorie of the planetis. Edited from Peterhouse
Ms. 75.I by Derek J. Price with a linguistic analysis by
R.M. Wilson, Cambridge 1955.
EKVATORYUMLAR
174 A S T R O N O M
Ptoleme her ne kadar imdiye
kadar eksantrik daireyi ekuant
olarak muhafaza etmi ve ayn
dairedeki bir noktay tekdzen-
li olarak hareket ettirmise de,
buna karn deferent veya ek
daireler taycs olarak, mer-
kezi, Dnya ile ekuantn mer-
kezi arasnda olan episikl yani
ek dairelerin merkezlerini ken-
dinde tayan deferent diye ayr
bir yrnge kabul ile belirli bir
zaman iinde ortaya kan mden
Mye konumunu deferente
tamtr
4
. Arap astronomla-
rn Ptolemenin 4./10. yzyldan beri asal hzlarn
eitlilikleri prensibinin bozulmas sebebiyle kusur-
lu bulduklar sistemin yerine getirmeyi denedikle-
ri modeller ilke ile karakterize edilir:
4
Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte
und Literatur, Zrih 1890-91 (Tekrarbasm: Hildeshe-
im 1973, Cilt 1, s. 530.
1. Episikl merkezi, deferent
zerinde batdan douya
doru hareket etmektedir.
2. Onun asal hz ekuanta
bal olarak sabit olup, defe-
rent zerinde deiik grn-
mesi gerekir.
3. Gezegen eit asal hzla
ters ynde episikl merkezi
evresinde dnmektedir
5
.
Ekvatoryumda yrngeler,
ounlukla pirinten kesil-
mi hareketli disk paralary-
la temsil edilmitir. Daha sonra bir gezegenin,
astronomik izelgelerde verilen temel deerleri
geometrik olarak (hesaplama yoluyla deil) kendi
episikli zerindeki aktel yeri bulunarak, ekliptie
izdm yaplmtr (bir cetvelle, yahut gsterge
veya iplerle). el-Kde bu para terkedilerek,
pek akllca kullanlan bu paraleller
aletiyle referans diski zerine ayn
ekilde hkkedilmi episikl deerlerin
projeksiyonuyla mkemmelletirilmi-
tir. Yani, geliimin nemli bir yn,
aslnda olduka kullansz olan bir
aletin rasyonalize edilmi olmasdr.
Hareketli deferent merkeziyle Merkr-
modeli, dikkate deer bir biimde,
daha ez-Zerlnin ve Eb e-altn
erken dnem Endls aletlerinde ken-
dini gsteren eliptik bir deferent ile
temsil edilmitir.
Bizim imdiye kadar haberdar olduu-
muz veya bize ulaan ekvatoryumlar ve
tarifleri artc bir eitlilie sahiptir
ve bu aletin hem Arap-slam kltr
evresinde hem de Avrupada belirli
bir geliim yaadn gstermektedir.
Bu aracn Avrupada, ortaya kt
blgede olduundan ok daha byk
bir rabet grm olmas zellikle dik-
kat ekicidir.
5
Kr. Campanus of Novara and medieval planetary
theory. Theorica planetarum, ed. with an introduction,
English translation and commentary by Francis S. Ben-
jamin and G.J. Toomer, London 1971, s. 39f.
burlar dairesi
ekuant dairesi
(derecelendirilmi)
ek daire
ekuant
merkez
deferentin
merkezi
Ekvatoryumun tarihi geliimini anlatmaya alan
ilk kimse olarak D.J. Price, bu aletin kkeni-
ni Endlsl astronom Eb el-sm Eba b.
Muammed bn es-Sem (. 426/1035)a
6
kadar
karabilmiti
7
. Bugnk bilgimize gre, byk
matematiki ve astronom Eb Cafer Muammed
b. el-useyn el-zin (350/960 civarnda faaliyet
gstermitir)
8
, kendisinin zc e-afi (Diskler
Cetveli) olarak adlandrd bu aletin mucidi gibi
grnmektedir. Byle bir aletin bize ulaan par-
alar ve Eb Cafer Muammed b. el-useyn el-
zinin, Kitb Zc e-afi olarak adlandrd
kapsaml astronomi eserinin son yllarda kefe-
dilen yazmas, onun gerekten bu aletin mucidi
olduu tahminine yneltiyor (bkz. s. 177).
Gnmze ulaan izlere dayanarak bu aletin veya
tarifinin gerekten ok erken dnemde Endlse
ulam olduuna hkmedilebilir. 20. yzyln ba-
larnda yukarda anlan bn es-Sem ile brhm
b. Yay ez-Zerl (ge dnem 5./11. yzyl)nin
X. Alfonsun istei ile derlenen Libros des saber
de astronoma adl ansiklopedik kitapta
9
(1277
civar) bulunan risalelerinin Kastilce evirisini
bulan ve inceleyen
10
Alfred Wegener, nc olmay
haketmitir. Aletin Endlste ortaya km baka
bir tarifini E.S. Kennedy, Eb e-alt meyye b.
Abdulazz b. Eb e-alt (. 529/1135)n Arapa
orijinaline dayanarak 1970 ylnda tantmtr (bkz.
s. 185).
Kennedy, ekvatoryum tarihinin aydnlanmas-
na ynelik en nemli katksn yukarda anlan
6
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, s. 249.
7
Geri Price (bkz. s. 120) Proclus Diadochus (m.s. 450
civar)un
adl eserinde tarif ettii gnein merkez noktasn bul-
maya yarayan bir cihaza iaret etmektedir, fakat bunun
ekvatoryumla zdeletirilemeyecei phesini de dile
getirmektedir.
8
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s.
189-190.
9
Cilt 3, ed. Manuel Rico y Sinobas, Madrid 1864 (Tek-
Cilt 111), s. 241-284.
10
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons
X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185, zellikle s. 152-161 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s.
57-113, zellikle s. 80-89).
yseddn Cemd b. Mesd el-Knin kitabn
kefedip, deerlendirerek eserin bir edisyonu-
nu baarmakla yapmtr. Alet, yukarda anlan
Endlsl bilginlerde basitce afa (Disk) adn
tamakta iken, el-K aleti aba el-meni
olarak adlandrmtr. el-Knin tarifini verdii
gezegenlerin boylam derecelerini ekliptikte belir-
lemeye ynelik alet, gerekte bu trn en gelimi
rnei olarak kendini gstermektedir. Ayrca, bu
aletle gezegenlerin enlemleri de bulunabiliyordu.
Bundan baka, el-K, kitabnda lev el-ittilt
olarak adlandrd ikinci bir aleti daha tarif etmi-
tir. Bu alet, gezegenlerin kavuumlar yani ayn
boylam dairelerinde bulunduklar anlarn sapta-
maya mahsustur (bkz. s. 196).
Ekvatoryumun bilinen en eski Avrupal tarifi,
spanyada veya Fransa ve ngiltere gibi Arap-
slam bilimlerinin dier ilk dnem resepsiyon ve
zmseme merkezlerinde deil, talyada orta-
ya kmtr. Bu tarif, Giovanni Campanus de
Novara (13. yzyln ikinci yars)nn Theorica
planetarumunda karlalmaktadr. Konunun
Theoricada ele aln, bildiimiz Arap-slam
tarifleriyle veya onlarn Kastilce versiyonlaryla
kronolojik sebeplerden dolay dorudan doruya
ilikilendirilemese de, elbette yazarn girite dile
getirdii orijinallik iddias bizi yanltmamaldr.
Eer byle bir alet bizzat slam dnyasndan
Hallar araclyla veya spanya zerinden gel-
mediyse, onun tarifini ieren bir risalenin, en azn-
dan Latince evirisinin veya ilgili baka bir kayna-
n Novaral Campanusun elinin altnda bulun-
duunu kesinlikle varsayabiliriz
11
. Campanusun
1261-1264 yllar arasnda ortaya km ve Papa
IV. Urbana ithaf etmi olduu Theoricasndaki
tarifini, nl Johannes de Lineriisin (Jean de
Linires veya Lignires) Abbreviatio instrumenti
Campani, sive aequatorium adl eseri (1320 yln-
da yazlmtr) en yakn ve en nemli ardl olarak
izlemitir
12
.
11
Francis S. Benjamin ile birlikte Theorica planeta-
rumu yaynlayan, eviren ve inceleyen G.J. Toomer
(Madison 1971) konuya ilikin yle demektedir Ben,
onun, bu fkrini bugne kadar bilinmeyen baz Arap-
Latin kaynaklarna borlu olduuna inanyorum.
(Dictionary of Scientifc Biography, Cilt 3, New York
1971, s. 27, s.v. Campanus).
12
Bkz. Sarton, G.: Introduction to the history of science,
Cilt 3, s. 649-652; Poulle, Emmanuel: Dictionary of Sci-
entifc Biography, Cilt 7, New York 1973, s. 122-128.
176 A S T R O N O M
Avrupada Novaral Campanus ile balayan ekva-
toryum ilgisi, Batl bilginleri 16. yzyla kadar
devaml olarak tevik etmitir. Emmanuel Poulle,
quatoires et horlogerie plantaire du XIII
e
sic-
le (2 cilt, Cenevre ve Paris 1980) adl eserinde,
bu ilginin yaznsal ve alet yapmclna ilikin
sonular hakknda etrafl bilgi vermektedir. Bahsi
geen etkinliklerin Arap kkenine ilikin soruya
bu almada ok ksa bir ekilde deinilmektedir.
Geri Avrupal aletin kkenini Arap-slam kltr
evresine dayandran Arabist G. J. Toomer, kendi
bak asyla bu sreci, Novaral Campanusun
bir defalk araclyla snrl grd ve mteakip
geliimi doduu blgeden gelen daha baka bir
etki olmakszn, sadece Orta Avrupa meselesi
olarak kabul ettii izlenimini bende uyandryor:
Bu aletin Campanustan sonraki tarihi ge Orta
an ve erken Rnesansn astronomi alanndaki
teknik dehasnn iyi bir tasvirini veriyor
13
. Buna
karn ben, bu aletin ve tarifini ieren eserlerin, bir
ok kez Arap-slam kltr evresinden Avrupaya
ulatndan ve oradaki geliimi srekli etkiledi-
inden eminim. rnein, Novaral Campanusun
gezegenlerin boylam derecelerini hesaplamak iin,
tpk bn es-Sem gibi, herbiri iin bir, yani toplam
yedi disk kullandn ve onun ardl Johannes de
Ligniresin Arap bilginlerden Eb e-alt ve ez-
13
Dictionary of Scientifc Biography, Cilt 3, s. 27.
Zerl gibi tek bir disk ile altn dnecek
olursak, u tahmin kendisini kabullenmeye zorlu-
yor: Campanusun Theoricasnn yansra, Arap-
slam dnyasndan dier kaynaklar veya modeller
de Johannes de Lignirese erimi olmaldr.
Bylelikle, ekvatoryum, Arap-slam bilimlerinin
Avrupada yaamaya devam etme sresinde, bir
aletin bir kez tanndktan sonra teknisyenleri yz-
yllarca nasl uratrdn ve astronomlar tevik
ettiini kavrayabilmemize yardm eden somut bir
rnek tekil ediyor. Ekvatoryumla yaplan tespit-
lerin (en azndan slam dnyasnda) hesaplama
yoluyla daha kesin bir biimde yrtlebilme-
sinden dolay ok byk nemi olmayan ekva-
toryumun geliiminde, el-Knin modelinden
bildiimiz seviyeye Avrupada eriilememise de,
bize ulaan aletler ve resimleri, slam dnyasnda-
ki ncellerini ama yolunda ok hzl, hatta teorik
alandakinden daha hzl gelien bir teknik ortaya
koymutur. Bunun iin karakteristik olan, Arap-
slam kltr evresinde 3./9. yzyldan beri bilinen
Gnein evc noktasnn yllk ilerleme noktas
bilgisinin, Avrupada ilk olarak 16. yzyln ilk
yarsnda ekvatoryum hakkndaki kitaplardan biri,
yani Johannes Schenerinki yoluyla, gn yzne
km olmasdr.
nl matematiki Eb Cafer Muammed b. el-
useyn el-zin (4./10. yzyln ikinci yarsnda
faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175)in Avrupada
13. ve 16. yzyllar arasnda ok yaygnlaan
ekvatoryumun mucidi olduu bugn kukusuz
grnmektedir. el-zin, aletini zc e-afi
olarak adlandrm ve ayn ad tayan kitabnda
tarif etmitir. Bu tr bir aletin gnmze ula-
an tek rnei, 1920lerde Paul Klostermannn
Mnihteki koleksiyonunda bulunmaktayd.
Kaybolduuna inanlan aletin D.J. Pricen (Yale)
terekesindeki fotoraflarn, Francis Maddison ve
Antony Turner Catalogue of an Exhibitionda
1

Usturlap levhas zerinde A.H. 513-514 (A.D.
1119/20-21)den kalan bir z olarak vermi-
lerdir. Fotoraflardan, bu rnein, Eb Cafer
1
Science and Technology in Islam, held at the Science
Museum, London. April-August 1974 in association
with the Festival of Islam. Bu almadan 1976 ylnda
hazrlanm ama asla baslmam olan Katalogun bir
kopya nshasna sahip bulunmaktaym, s. 184f.
Muammed b. el-useyn el-zine dayand,
fakat aleti bir revizyondan geiren nl ustur-
lap yapmcs Hibetullh b. el-useyn el-Badd
tarafndan damgalanm olduu kesin olarak orta-
ya kyor.
David King, ulalabilir fotoraf inceleyerek
2

szkonusu aletin bir erken dnem ekvatoryumu
olduu sonucuna ulam, ama benzer bir aracn
Hibetullh b. el-useyn el-Baddye ait bulun-
duu inancna ulamt. Alet herhangi bir zaman-
da Berline ulam olup das Museum fr Indische
Kunst mlkiyetine gemitir
3
. Gnmze ula-
an paralar unlardr: Rey kenti iin n yze
kaznm usturlap diskli ana, daha sonradan ilave
edilmi olmas muhtemel bir a, anann arka
yzndeki bir bolua yerletirilmi bir disk ve de
bir gsterge.
2
King, D.A.: New Light on the Zj al-af of Ab
Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag)
23/1980/105-117.
3
Bu bigiyi meslektam David King beye borluyum.
Eb Cafer el-zinin
Ekvatoryumu
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 260 mm.
178 A S T R O N O M
Modelimiz, stteki:
Anann itarafndaki grnr zc-gravr
(gezegen boylamlar) ile birlikte.
Alttaki: Ana bu i disk ile birlikte,
zc gravr
(Gezegen enlemleri).
Anann arka yzne bir zc-izelgesi hkkedil-
mitir. diskinin bir yz drt katl bir kadrandr
(gsterge ile birlikte trigonometrik hesaplamalar
iin kullanlr), dier yz hareketli yldzlarn
(Gne, Ay ve be gezegen) orta enlemlerinin
(sic!) cetveli ile birlikte asl zc-diskidir. Aletin n
yz bylece geleneksel bir usturlab yanstmak-
tadr, arka yz ise ekvatoryum olarak kullan-
labilir, ama burada maalesef gerekli ek paralar
(deferent diski, episikl) eksiktir. Disk etrafnda,
zc-yz zerinde ykseltilmi ince halka, bu par-
alar bir arada tutmak iin zellikle dnlm
gibi grnyor. Bunun iin de disk kadran yz ile
birlikte dar doru yerletirilirse, uygun bir bo-
luk oluturur. Zc-diskinde nokta biiminde birok
oyuk ortak merkezli halka vardr ve gezegenlerin
gzlerinde (gnberi-gnte dorusu) ikier ikier
bulunmaktadr. Aka grlmektedir ki bunlar
herbir parann birbirine gemesine olanak tan-
maktadr. Hibetullh el-Badd bir yaztnda, bu
aleti el-zinin metni karsnda tadil ettiini,
ama o sralar yeniden imal etmenin olanakl olma-
dn aklamtr. Buna karn, el-zinin Zc
e-afi kitabnn bir nshasnn ksa bir sre
nce Research Library, Srinagar, Kaschmir (No:
5881) ktphanesinde bulunmu olmas, sadece
Arap astronomi tarihi iin deil, btn astronomi
tarihi iin ok byk bir anstr. Ama maalesef bu
metin de eksiklerle doludur ve tarifin sadece bir
sayfas ve asl ekvatoryumun birka izimi muha-
faza edilmitir. Mamafih buna gre, tam olarak
olgunlam, hatta zellikle ok gelimi bir ekva-
toryumun burada sz konusu olduu aktr.
Metnin kalan ksmlarndan ve iki izimden (bkz.
sadaki resimler) imdilik u sonular kartlabi-
lir:
kat derecelendirilmi bir disk, gezegenlerin
ortak ekuantlarn ve deferentlerini tanmlamak-
tadr. Saa ynl skala Merkrn, sola ynl
olan ise dier gezegenlerin boylamn belirlemeye
yaramaktadr. Eksantrik bir daire Ayn dnen
deferentini temsil etmektedir. Merkezden yerberi
(Perigum) ynne uzanan, kazk iin alm bir
pencere, ilgili gezegene eksantriklii uyarlamaya
yaramaktadr (bu, daha sonraki ou ekvatoryum-
larn derecelendirilmi pek ok daireleriyle kar-
latrldnda hayli akllca grnmektedir); defe-
rentte projeksiyonun nasl ngrld imdiye
180 A S T R O N O M
kadar belirsiz kalmtr (muhtemelen bir paralel
cetveli yardmyla). Bu disk zerine episiklin, ivi
zerinde uzunlamasna alm bir pencerede ayn
ekilde hareket edebilecek ortak diski yerletiril-
mitir. Bu disk de saa ve sola doru taksimatlan-
drlmtr. Bu disk zerinde, episikl merkezinin
(ayn ekilde alm) ilk diskin llen asyla
hizaya getirilmesinden sonra, elde edilen orta
sonu okunur.
Daha sonra, gsterge araclyla aletin orta nok-
tasndan gezegenin episikl zerindeki yeri hakkn-
da limbus zerindeki gerek boylam okunabilir.
Hibetullh el-Badd tarafndan daha da geliti-
rilen aletin gnmze ulaan paralarn yeniden
yapmaya aba gsterdik ve bunun da tesinde el-
zinin metninden karlan, yukarda zetlenen
sonular temelinde eksantrik dairesini ve episikl
aletini, el-Baddnin daha sonraki modeli iin
deitirilmi bir tertip n grlm olsa bile, yeni-
den yapmay denedik.
el-Brnnin verdii ak ifadelerinden anlald-
na gre, Ptolemenin eksantrik ve episikl model-
lerini reddetmi ve bunlar ekliptik dzlemde
ilgili gezegenin yrngesinin variyasyonlar hipo-
teziyle deitirmi olan
4
Eb Cafer el-zinin,
Ptolemeci anlay sadk bir biimde yanstan bir
aleti niin icat etmi olduu sorusu da cevapland-
rlmaldr. Bu soruya halihazrda sadece bir yan-
tm var; Eb Cafer el-zin, Ptoleme sisteminin
doruluundan henz kuku duymad erken bir
dnemde Zc e-afih kitabn yazm olabilir.
4
el-zinin ekvatoryumunun hareketli paralar,
Srinagar, Research Library, Kaschmir (No: 5881)
yazmasna dayanarak yaplmtr. Pirin, hkkedil-
mi. ap 96 ve 124 mm.
Matematiki ve astronom Eb el-sm Eba b.
Muammed b. es-Sem el-arna
1
(. 426/1035),
Eb Cafer el-zin tarafndan icat edilmi olan
bu aletin bilinen en eski Endls tarifini aktarm-
tr. Bu tarif, maalesef sadece Kastilce tercme ola-
rak, daha dorusu X. Alfonsun (. 1284) emriyle
derlenmi olan Libros des saber de astronoma
adl ansiklopedik eserin
2
yedi gezegenin diskleri
diye tantlan iki ksmn birincisinde yer almtr.

1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, 249.
2
M. Rico y Sinobas (ed.): Libro I de las lminas de
los vii. planetas, Libros del saber ierisinde, Cilt 3, s.
245-271.
Aletin Kastilce tercmedeki tantm itiraz gtr-
mez deildir, zellikle (Merkr hari) btn geze-
gen modellerinde deferent merkezinin ve ekuan-
tn srekli deimesi yanltcdr ve aleti pratikte
deersiz klabilir. Bu nedenle, burada bir yanl-
ln (muhtemelen evirinin) sz konusu olduu
esasndan hareket ederek modelimizin yapmnda
Ptolemenin (daha itiraza uramasndan evvelki)
planetler sistemini gznnde bulundurduk.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm.
bn es-Semin
Ekvatoryumu
182 A S T R O N O M
bn es-Sem, herbir gezegen iin (arka yzne
gne sistemi hkkedilmi olan) ortak anal kendi-
ne zg bir disk, hem de farkl yaraplarla hkke-
dilmi ortak bir episikl diski belirlemitir. Her alet,
derecelendirilmi bir deferentten ve bunun evre-
sinde zerine episikl diski kenarnn yerletirildii
ortak merkezli bir deferentten olumutur. Her
iki skala da, ilgili ekuantlardan izdmleri alnan
eit olmayan derecelere ayrlmtr. Ay ve Merkr
modeli, hareketli deferentleri hesaba katabilmek
iin dndrlebilir disklerle donatlmtr
3
. Eer
bu yap el-zine oranla bir gerileme gibi gr-
nyorsa, bunun sebebi, orijinal ana metnin bn
es-Semin eline gemi bulunmamas ve Endls
giriiminin muhtemelen ikincil bir metinden veya
slam dnyasnn dousundan gelen bir aletle te-
vik edilmi olmas yzndendir.
Biz modelimizde bn es-Semin aletinin muh-
temelen Arap orijinal halini verebilmeye aba
gsterdik.
3
X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185, zellikle s. 152-155 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113,
zellikle s. 80-83); Mancha, J.L.: Sobre la versin Alfon-
si del equatorio de Ibn al-Sam, M. Comes, R. Puig &
J. Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde,
Barcelona 1987, s. 117-123; Sams, J.: Notas sobre el
ecuatorio de Ibn al-Sam, Nuevos estudios sobre as-
tronoma espaola en el siglo de Alfonso X ierisinde,
Ed. J. Vernt, Barcelona 1983; Comes, M.: Ecuatorios
andaluses, Barcelona 1991; ayn yazar: Los ecuatorios
andaluses, El legado cientfco Andalus, Madrid: Mu-
seo Arqueolgico Nacional ierisinde, Madrid 1992, s.
75-87.
Toledolu astronom ve matematiki
Eb s brhim b. Yay ez-Zerl
(Kastilce Azarquiel, 5./11. yzyln ikinci
yarsnda faaliyette bulunmutur, bkz. s.
175), kendi adyla anlan evrensel diske (e-
afa ez-zerliyye), muhtemelen daha
sonra Avrupada ekvatoryum olarak tann-
m olan (onun tarafndan e-afa ez-
zciyye olarak adlandrlmtr) alete dair
risalesi dnda, birisi aletin kullanmyla
dieri yaplyla ilgili iki risale brakmtr.
Bunlardan sadece birincisi orijinal haliyle
bilinmektedir
1
ve Jos Mills Vallicrosa
tarafndan ksmen edisyonu yaplm ve
tam olarak spanyolcaya evrilmitir
2
.
Fakat bu metin, Libros des saber de
astronomadaki
3
Kastilce evirisinden ok
keskin bir farkllk gstermektedir. Mills
Vallicrosann kulland British Library
yazmas dnda, ayrca bilinen, hacimleri
ok daha byk grnen iki Leiden
4
yaz-
masnn Kastilce evirinin dayand nsha
ile ayn olup olmadklar hala aratrlmay
beklemektedir.
ez-Zerl tarafndan tarif edilen alet, bn
es-Seminkinden daha yksek bir geliim
aamasna iaret etmektedir. Buna ramen
o, bn es-Semin aletinden baz zellikler
alm grnmektedir.
1
Yazma Biritish Library, Add. 1473, edit. M. Comes,
Ecuatorios andaluses, Barcelona 1991, s. 203-221.
2
Estudios sobre Azarquiel adl almasnda, Madrid-
Granada 1943-50, s. 458-483.
3
y Sinobas, M. Rico (ed.): ad geen yer ve tarih, s. 272-
284.
4
Or. 993/1 (ff. 1-20), Or. 1876/3 (63a-82a), ayrca bkz.
Handlist of Arabic Manuscripts in the library of the Uni-
versity of Leiden and other collections in the Netherlands,
compiled by P. Voorhoeve, Leiden 1957, s. 12.
e-afa ez-Zciyye
ez-Zerlnin Ekvatoryumu
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm.
184 A S T R O N O M
ez-Zerl, bir diskin iki yzyle ve be gezegenin,
Gnein ve Ayn gerek boylamlarn belirleme-
ye ynelik mstakil bir episikl diskiyle yetinmitir.
Bu uca <Aux-daireleri> (yani ekuantlar) ile bir-
likte deferentler iie kaznmlardr, bu srada
yaraplar ieri doru klmtr (episikl yar-
aplar buna uygun olarak deitirilir) ve elbette
buna bal olarak elde edilebilir lm kesinlikleri
de klmtr. Derecelendirme bn es-Semde
olduu gibi, daha sonra kaldrlm bir ekuant dai-
resinden her iki daire zerine, deferent zerinde
grafiksel olarak farkl derecelerin ekuant ev-
resindeki eit a hzlarn temsil edecek ekilde
tanmtr. Aux-daireleri, bir gezegenin kresinin
her defasnda d snrlarn oluturmaktadr ve
episiklin orta Auxunun (Evc, Apogeum) ayarlan-
masna yaramaktadr. Daha sonraki modellerde
olduu gibi, btn a lmlerini paralellerin
yerlerini deitirme yoluyla ortak limbus zerinde
yrtmek yerine, yedi deferentin tamamn ve
Aux-dairelerini tek tek derecelendirme yntemi,
anlalmas gerekten g bir alete gtrmektedir.
Merkrn deferenti ilk defa burada deferent
merkezinin hareketinin sonucu olarak elipse ben-
zer bir ekil alr
5
.
5
Bkz. Comes, M.: Ecuatorios andaluses, Barcelona
1991, s. 79-138; Poulle, E.: quatoires et horlogerie
plantaire du XIII
e
au XVI
e
sicle, ad geen yer ve ta-
rih, s. 194-200 ve deiik yerler; Price, D.J.: The Equato-
rie of the Planetis, Cambridge 1955, s. 123f.
izim: Aletin arka yz Libros des saber de
astronomadaki uyarlamaya gre, Yazma. Cod. 156
Universidad Complutense.
Ez-Zerlnin ekvatoryumu, Satrn iin yaplm
gravrn emas, A: Hesaplanan gezegenin evci, E:
Ekuant merkezi, D: Deferent merkezi, M: Ekliptiin
orta noktas. M. Comese gre, Ecuatorios andaluses,
a.y. s. 98, Fig 26.
episikl
deferent
evc dairesi
ekuant dairesi
Modelimiz (Limbus, deferent-
ler, Ekuant-daireleri ve episikl
ile birlikte n yz, burada
Marsn lm iin ayarlan-
m): Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm. Bir episikl diski
ile birlikte. ki p.
Eb e-alt
el-Endelsnin
e-afas
(Ekvatoryum)
Endls Denial ok ynl bilgin Eb e-alt
meyye b. Abdulazz b. Ebu e-alt (460-
529/1068-1135)
1
, ez-Zerlye ok bal olarak,
ekliptik zerinde gezegenlerin gerek boylamla-
rn bulmaya yarayacak olan bir kapsaml diskin
(afa cmia) tarifi zerine bir risale yazmtr.
Bilinen tek yazmay
2
ilk olarak E.S. Kennedy
esasl bir biimde aratrm
3
ve aratrmasn,
alete ait kendisinin yapt taslaklaryla donat-
mtr. Arapa metnin edisyonuyla ve spanyolca
evirisiyle birlikte bir dier incelemesini Merc
Comese borluyuz
4
.
1
teratur, Suppl.-Cilt 1, s. 869.
2
Elyazma Beyrut, Bibliothque Orientale de lUniver-
sit St. Joseph, No. 223/17, s. 131-137; bkz. Cheikho, L.:
Mlanges de la Facult Orientale ierisinde (Beyrut)
7/1914-21/288.
3
Kennedy, E.S.: The Equatorium of Ab al-alt, Physis
ierisinde 12/1970/73-81.
4
Comes, M.: ad geen yer ve tarih, s. 139-157, 237-
251.
izim, maalesef ar zarar gr-
m yazmadan, Beyrut.
Episikl merkezindeki
kesim aka grlebilir.
186 A S T R O N O M
Eb e-altn ekvatoryumu belliki ez-
Zerlninkine dayanmaktayd, ama nemli bir
yenilik sunmutur: Deferentler artk derecelen-
dirilmek zorunda deildir, nk gezegenin
orta hareketi ekuant dairesinde llr ve
oradan, ekuant merkezine yerletirilen
birinci ip araclyla kk bir pim ev-
resinden deferent zerindeki episikl
merkezine uzatlr. E. Kennedynin
(sa taraftaki) izimi, d taraftaki
gezegenlerden birisinin lmn
gstermektedir. kinci ip, episikl (P)
zerindeki gezegenin gerek yerinin
ekliptie (dnyann merkez noktas
ile birlikte) izdmnn alnmasna
yaramaktadr
5
.
5
Ayrca bkz. Poulle, E.: ad geen yer ve tarih, s. 194-
200 ve deiik yerler; Price, D.J.: ad geen yer ve tarih,
s. 123f.
Modelimiz
(Arka yz, ay aletiyle birlikte):
Episikl diski ve hareket edebilir
ekilde perinlenmi bir disk ile
birlikte Ay deferentinin hareke-
tini temsil etmek iin.
Novaral Campanus (13. yzyln ikinci yarsnda
faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175), gezegen hare-
ketleri ve spanya dnda kalan Avrupada geze-
gen hareketlerini hesaplamada kullanlan aletler
hakknda en erken yazlan ve birok kopya halinde
yaylan risalenin, Theorica planetarumun
1
(1260
civarnda) yazardr. Her ne kadar Campanusun
eserleri yorucu, zor ve geree hayli uzak da olsa,
kendi dneminde nemli bir matematiki ve astro-
nom olarak kabul edilmekteydi. Onun eserlerinde
1
Edisyon, ngilizce eviri ve yorum iin bkz. Benjamin,
F.S. ve Toomer, G.J.: Campanus of Novara and Medi-
eval planetary Theory/Theorica planetarum. Madison,
Milwaukee ve London 1971.
esas itibariyle sz konusu olan, Arapa kaynakla-
rn ve o dnemde oktan alm gelimelerin der-
lenmesidir; onun adn tayan aletin modeli ola-
rak bn es-Semden tandmz yapm ekli sz
konusu olabilir, ancak Campanusun aleti, iie
yerletirilmi dndrlebilir diskleri ile nemli
lde bn es-Seminkinden daha kullanszdr.
Biraz gecikme ile birlikte Kastilce Libros des saber
de astronomada (1277 civarnda, bkz. s. 181) ifa-
desini bulmu olan gelime, Campanus tarafndan
henz bilinmemekteydi. Alet bn es-Seminkine
benzer ekilde her bir gezegen iin, tpk ustur-
lapta olduu gibi ortak bir anaya yerletirilmi
(gne modeli burada da ana ksmn arka yz-
ne hkkedilmitir) bir diskten ibarettir. Episikl
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
diskli matris, her iki taraftan
gezegenler modeli dndrlebilir
disklerle birlikte.
ap: 420 mm. Matrisin kalnl 20
mm.
Novaral Campanusun
Ekvatoryumu
188 A S T R O N O M
Modelimiz ana ksmnda bulunan
Ay/Merkr diski ile birlikte, bunun
zerinde Satrn/Jpiter ve Mars/
Vens diski.
Aletin Merkr modeli yoluyla kulla-
nmnn aklamas: Hareketsiz ta-
yc bir tabaka zerinde sabitlenen
krmz diskin iine, yeil disk dn-
drlebilir olarak sokulur. Bunun
ierisine de mavi (deferent) ve sar
(episikl) diskler hareketli olacak
ekilde yerletirilir. Yeil, mavi ve
sar disklerin birlikte dndrldk-
lerinde deferent merkezinin haliha-
zrdaki konumu kendi yrngesinde
(oradaki kk daire) ayarlanr (ilgili
deerler bir astronomik izelgeden
alnr), sonra mavi disk sar disk ile
birlikte, Evcin dtaki krmz halka
zerindeki (ekuant) skalada okunan
orta deerine tekabl edecek ekilde
dndrlr. Daha sonra orta deer,
episiklin dndrlmesiyle ayarlanr
ve Merkrn episikli zerinde elde
edilen gerek boylam, gerilmi bir ip
vastasyla anann ekliptie tekabl
eden ortak limbusuna (burada gr-
lemez) tanr.
diskleri, dndrlebilir olarak, daha byk diskle-
rin iine yerletirilmitir (bunlar deferent zerinde-
ki hareketleri temsil etmektedir), bunlar eksantrik
daireler olarak birer birer dier disklerin zerinde
ilenmitir, diskler ise ya dnebilir halde (Merkr
ve Ayda olduu gibi) ya da hareketsiz olarak bir
temel diske ilenmitir. lmler disklere sabitle-
nen ipler araclyla yaplr.
Bizim rekonstrksiyonumuz, aletin pratik teekk-
lnn, Campanusun tarifine baklnca, o zamanlar
Avrupada mmkn olann snrlarn atn gs-
teriyor; her halkarda alt aletin kenarlarnn alt
kesitleriyle birbirlerini sk skya tutan birok iie
dndrlebilir disklerle birlikte olmasnn mali-
yeti ok byktr; [ddrlrken ortaya kan]
en kk bir sapmann bile btn aletin tkanma-
sna sebep olabileceinden dolay ok byktr.
Campanusun devasa boyutlarda bir alet dnm
olduu muhtemeldir.
Bir ekvatoryum yapmna ve kullanmna ilikin Orta
adan ngilizce bir risaleye (yazma Cambridge,
Peterhouse 75.I) (konu hakknda ngilizcedeki en
eski risale) dayanlarak yeniden imal edilmitir,
1392 ylndan olduu grnyor ve allageldii
zere air Geoffrey Chaucer (yaklak 1343-1400)a
atfedilmektedir
1
.
Chaucern usturlap hakkndaki didaktik ocuk
kitab (Bred & mylk for childeren, yaklak 1391),
20. yzyln yetmili yllarndan beri kabul edildii
zere, erken dnem Abbasi bilgini Mallhn
1
Price, D.J. de Solla: Dictionary of Scientifc Biograp-
hy, Cilt 3, s. 217; North, J.D.: Chaucers Universe, Oxford
1988, s. 42-45.
kitabnn Latince evirisine dayanmaktadr. Bu
arada, Chaucern bu metni 13. yzyldaki Latince
bir derlemede grm olduu
2
kesin olarak kabul
edilmektedir. Bu derlemenin ikinci blm, yaza-
rnn Endlsl astronom Amed b. Abdullh bn
a-affr (. 426/1035)n
3
olduu tehis edilebilen
4

bir metin iermektedir. Hem Arapa orijinaliyle
hem de iki Latince evirisiyle gnmze ulaan bn
a-affrn risalesinin Chaucern usturlap kitab
2
Bkz. Kunitzsch, P.: On the Authenticity of the Treatise
on the Composition and use of the Astrolabe as Ascribed
to Messahalla, Archives Internationales dHistoire des
Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62.
3
4
Kunitzsch, P.: ad geen yer ve tarih, s. 46.
Modelimiz: Pirin,
hkkedilmi.
ap: 40 cm. Bir episikl diskli,
iki ipek iplik.
equatorie
190 A S T R O N O M
ile yaplacak bir karlatrmas, Chaucern alma
yntemine yeni bir k tutabilir. Bu balamda, ustur-
labn arka yz, Chaucern metninde resmedildii
gibi
5
, bir glge skalas (umbra recta ve umbra versa
ile) gstermektedir, bu Muammed b. e-affr
(420/1029, bkz. s. 181)n gnmze ulaan ustur-
labnn arka yzndeki glge skalasnn baarl bir
kopyas saylabilir. Ekvatoryum hakkndaki kitabn
yazarnn kim olduu sorusu hala aydnlanmamtr.
Metin, sadece bir yazma mecmuada, Chaucera
atfedilen bir msvedde olarak (metin balksz ba-
lamaktadr) gnmze ulamtr. Apogeumlarn
kaydedilen deeri 1392 yl iin belirlenmitir. Al
forml: In the name of god pitos & merciable
daha D.J. Price tarafndan besmelenin (bismillahir-
rahmanirrahim) tercmesi kabul edilmitir
6
. Price,
olduka ayrntl aratrmas erevesinde u sonuca
ulamt: that the text of the Equatorie leans hea-
vily on some text of ultimately Arabic origin, and is
almost certainly a free adaptation of a Latin version
5
Elyazma Cambridge, Rawlinson D913, bkz. North, J.D.:
Chaucers Universe, ad geen yer ve tarih, s. 48.
6
Price, D.J.: The Equatorie of the Planetis, Cambridge
1955, s. 62.
(Bu ekvatoryum metni, kesinlikle Arapa kken-
li bir metne dayanyor ve neredeyse bir Latince
versiyonun serbest bir uyarlamas grnyor)
7
.
Chaucerin adn tayan dier bilinen ekvatoryum-
lardan, yani Endls ekolnden ve Campanusdan
olduka bamsz grnen bu modelin Arapa kay-
na maalesef imdiye kadar bulunamamtr. Baz
ynleri el-Knin aba el-menin (bkz. s.
192) anmsatmaktadr.
Orta ngilizce metni o denli aktr ki, aletin rekons-
trksiyonu anlmaya deer bir zorluk olmakszn
gerekletirilebilir.
Yaps basit ve maksada uygundur ve el-zin ve
el-K ile belirli bir yaknlk gstermektedir: bn
es-Sem ve Campanusdaki yapnn yorucu ms-
takil levhalar veya ez-Zerlnin iie geirilen
dairelerinin karkla yol aan okluu yerine
burada, Gne ve Ay dnda btn deferentlerin
yaraplar diskin yarapna eit olacak ekilde yer-
7
a.e., s. 164.
izim, Cambridge, Peterhouse 75.I yazmasndan: Esas
taban, limbus, apogeumlar, Ay ve Merkr daireleri delikleri
ve Gne deferenti ile birlikte.
Yukarda, episikl dairesi lable (ifte gsterge) ile birlikte;
aada, episikl halkasnn deferent noktalarndan birisine
(
com
mune) ce
n
tr
um
deff
e
re
nt
yoluyla taklmas.
Pricea gre, aletin emas: Aryn =
Ekliptik merkezi, D = Gezegenin
deferent merkezi; oraya episikl
diski yerletirilir. E= Equant. Siyah
ip
ekliptik diskinin merkezinden

(Aryn) orta hareketin izelgeden bili-
nen, limbus zerinde okunan aktel
deerine gerilir. Beyaz ip ekuanttan
itibaren paralel olarak ip

e gerilir,
episikl halkas kendi merkezi beyaz
ipin altna gelinceye kadar E ev-
resinde dndrlr. Bylece geze-
genin deferent zerinde dzeltilmi
yeri elde edilir. Episikl diski, kendine
ait bir limbusa sahiptir. Bu limbu-
sun zerinde ayn ekilde izelge-
den okunan orta argman, gsterge
uygun ekilde dndrlerek ayarla-
nr (yani episikl halkasnn merkezi
arasndan gerilmi ip
den sayarak,
bu ip episiklin Auxunu temsil eder).
Daha sonra bunun zerinde istenen
gezegenin episikl yarapnn iareti
aranr ve siyah ip
bu iaret ara-
sndan ekliptik levhasnn limbusuna
gerilir ve bylelikle gezegenin gerek
boylam elde edilir.
letirilmi ve episikl yaraplar buna uygun olarak
leklendirilmitir. Sonuncular, hareketli episikl
diskinin dndrlebilir gsterge zerine (in man
er

of a lable on an astrelabie, bir usturlabnkine ben-
zer bir tr gsterge) hep birlikte iaretlenmilerdir.
Deerler iki iple, ortak limbus zerinde gerek boy-
lamn okunabilecei ekilde tanr. Merkr eliptik
bir deferentle deil, bilakis (Ptoleme modeline geri
dnerek) ilave bir daire ile hesaplanr. Deferent
merkezi bu dairenin iinde equant evresinde
dner. Bu nemli bir dezavantajdr, nk nisbeten
kk bir daireye, episikl diskini sabitleyebilmek
iin deferent merkezinin her yerine mmkn oldu-
unca ok delik almas gerekir.
Aleti olabildiince byk, en azndan 6 ayak apn-
da imal etme talebi, el-ucendden (bkz. s. 25)
beri slam dnyasnda bu tarzla lm kesinliini
ykseltme uygulamasn hatrlatmaktadr. Bununla
birlikte, yazar (uyarlayc?) baka bir yerde, kendi
rneinin Merkr dairesinde sadece 24 delik (talep
edilen 360 delik yerine) sunacak kadar kk oldu-
unu itiraf etmitir
8
.
8
Price, D.J.: a.e., s. 56; ayrca kr. North, J.D.: Chaucers
Universe, Oxford 1988, s. 156-181.
192 A S T R O N O M
Byk matematiki ve astronom yseddn
Cemd b. Mamd el-K (. 832/1429), Arapa
Nuzhet el-adi (819/1416)
1
adl kitabnda, geze-
genlerin gerek yerlerini (boylam ve enlemlerini!)
belirlemeye yarayan aba el-meni adl bir alet
tarif etmitir, bunun yan sra, gezegenlerin burlar
kuandaki yaklamalarn hesaplamaya yarayan
lev el-ittilt adl baka bir alet ile, Ay tutulma-
sn nceden hesaplamaya, paralakslarn ve geze-
genlerin enlemlerini bulmaya yarayan alet daha
tarif etmitir. el-Knin bu tarifleri ile Sebastian
Mnsterin Ay ve Gnein konjuksiyonuna ve bun-
1
El yazma Londra, India Offce No. 210 (bkz. Brockel-
mann, C.: a.e., Suppl.-Cilt 2, s. 295); yeniden gzden gei-
rilmi 829/1426 tarihli metnin litografk edisyonu: Tahran
1889 (el-Knin Mift el-isb adl eserinin sonunda,
s. 250-313); yeniden ele alan anonim Farsa metin, s-
tanbul 900/1500 civarnda, Princeton, Garrett Coll. Ms.
75 [44B]; Tpkbasm-edisyon Kennedy, E.S.: The Pla-
netary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh
ierisinde, New Jersey 1960.
kedilmi. ap: 280 mm.
Dndrlebilir bir disk ve
paralel aparatyla birlikte.
Martin Brunold (Abtwil,
svire) tarafndan imal edil-
mitir.
el-Knin ekvatoryumu, temel yap. E.S. Kenndye
gre, The Planetary Equatorium, a.y. s. 53, ek. 1.
el-Knin
aba
el-Meni
(Ekvatoryum)
larn tutulmalarna
2
ynelik aleti arasnda bir ba-
lantnn olup olmadna ilikin soru henz aratrlma-
mtr. E.S. Kenndynin 1947 ylndan beri sren aratr-
malar, erhli tpkbasm edisyonu ve Farsa versiyonun
ngilizce evirisi sayesinde her iki alet hakknda ok iyi
bilgilendirilmi durumdayz
3
.
2
Bunlar ve S. Mnsterin benzer alet iin bkz. Poulle, E.:
Equatories, s. 85, 299; Knapp, M.: Zu Sebastian Mnsters
astronomischen Instrumenten, Dissertation, Basel 1920.
3
Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde 38/1947-
48/56-59; ayn yazar: A Fifteenth-Century Planetary Com-
puter: al-Kshs abaq al-Maneq 1. Motion of the Sun
el-Knin ekvatoryumu, Marsn gerek boylamnn tespitinin
emas. E.S. Kenndye gre, The Planetary Equatorium, a.y., s. 194,
ek. 9.
194 A S T R O N O M
aba el-meni, ekvatoryumlarn geliiminin
zirve noktas olarak grlebilir; sadece ilevlerinin
rasyonalizasyonu ve kolayca kavranlabilirlii yk-
sek bir seviyeye ulam deildi, ayn zamanda tek
bir disk zerinde ilave serbest paralar olmakszn,
gezegenlerin, Gne ve Ayn boylam ve enlemle-
rini uygun bir saatte tespit etmek ve Gne ve Ay
tutulmalarn hesaplamak iin gerekli olan btn
ilemleri de bir araya getirmitir. el-Knin bu
aleti, bu ilave ilevleri sunan slam dnyasnda
imdiye kadar bilinen yegane alettir. Arka yzde
kalan yer, hesaplamalar iin zorunlu parametre-
lerin izelgesini (zc) hkketmek iin kullanlyor.
Hzla hareket eden Ay ile birlikte apogeumlarn
yerlerinin ayarlanmas iin diskin tamam anaya
dndrlebilir olarak yerletirilmitir.
Aletin ilevleri iin, bir gstergeden ve buna bal
hareketli bir cetvelden oluan paralel cetvel esas
tekil etmektedir. Bu cetvel ekuantn nokta bii-
minde iaretlenmesiyle, diskin merkezinde (=gz-
lemcinin bulunduu yer) bulunan gstergeye
paralel olarak yatrlr. Cetvelin deferent dairesini
kestii yer, episiklin gerek merkezidir. Yarap
diskin merkezinde iaretlidir; orada gstergenin
kesit noktasndan (yani orta yer) itibaren deer
saylr ve paralel cetvel, episikl yarapn burada
kesene kadar kaydrlr. Oradan paralel cetvel ska-
las zerine deferentin yarap tanr ve bylelikle
gezegenin episikl zerindeki gerek yeri bulunur
(yani bunun bir paralelkenar araclyla deferente
izdm alnr). Gstergeyle bu nokta limbusa
tanr ve bylece gezegenin epliktik zerindeki
gerek yeri elde edilir.
el-K Merkr deferentini ez-Zerlnin yapt
gibi, oval olarak saptanan bir yrnge ile sunmakta-
dr; fakat burada olduka uygun seilmi iki pergel
asyla ilemi baaryor. Bir ekte, Ay yrngesini
buna uygun olarak resmetme olanan tarif etmi-
tir.
Ay enlemlerinin bulunmas balamnda D.J. Price,
4

el-Knin aba el-meni ile G. Chaucera
nispet edilen ekvatoryum (1392 civar, bkz. s.
189) arasnda belirli bir ban izine rastlamtr.
el-Knin aletinin G. Marchionisin (1310 civa-
r) planitorbiumuyla olan baka bir benzerliini
E. Poulle
5
ortaya karmtr. Bu benzerlikleri u
ekilde aklayabilirim: el-K slam dnyasn-
4
Bkz. E.S. Kennedynin The Planetary Equatorium of
Jamshdal-Ksh adl almasna D.J. Price tarafndan
yazlan kritik metin, Isis ierisinde 54/1963/153f.
5
Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIII
e

au XVI
e
sicle, ad geen yer ve tarih, s. 192.
and Moon in Longitude, Isis ierisinde, 41/1950/180-183;
ayn yazar: An Islamic Computer for Planetary Latitudes,
Journal of the American Oriental Society ierisinde (Ann
Arbor) 71/1951/13-21; ayn yazar: A Fifteenth-Century
Planetary Computer: al-Kshs abaq al-Maneq II.
Longitudes, Distances and Equations of Planets, Isis ier-
isinde, 43/1952/42-50; ayn yazar: The Planetary Equato-
rium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer
ve tarih.
Dnen ay deferentinin Farsa tercmesinin Princeton
yazmasndaki (11a) tasla.
da, Avrupann 710/1310dan nce ulat aletin
imdi belgelendiremediimiz bir geliim aamasna
dayanm olmaldr. Buna yneltilebilecek itiraz-
lara, ihtiyaten bu tr yazmalarn ve hatta aletlerin
gnmze ulamalarnn maalesef bir istisna tekil
ettiini ve bu yzden yokluklarndan aleyhte hibir
kant karlamayacan dile getirmek isterim.
Modelimizin arka yznde, gezegenlerin enlem-
lerini tespit etmeye ynelik iaretlemeler bulun-
maktadr ve bunlar modelimizin daha kk olan
boyutundan tr basitletirilmitir.
Gezegenler-izelgesi (Zc)
Modelimizin arka yznde:
Stunlar, sadan sola:
Yllar, Aylar, Gnler (1),
Medius motus Gne (2), aux Gnein evci (3),
medius motus Ay (4), argumentum Ay (5), dm
Ay (6), medius motus Satrn (7), Jpiter (8), Mars
(9), argumentum Vens (10), Merkr (11). (Alt
hanelik rakamlarn yerleri buna uygun olarak:
(Burlar Kua)-sembolleri (0-11 s), Dereceler (0-
29), Dakikalar (0-59).
Medius motus = Episikl merkezinin deferent daire-
si zerindeki hareketi (ekuant noktasndan homo-
jen olarak grldnde).
Argumentum = Gezegenin episikl dairesi zerinde-
ki homojen hareketi, dnyann balant izgisinden
itibaren llmtr (Aletin merkezinden deferent-
teki medius-motus noktasna (= centrum medium).
Satrlar, st yar:
Satrlar 1,2: Kolonlar-Balklar.
Satrlar 3-12: Yazdegird 851-960 yllar balangcnn
taban deerleri. 1 Yazdegird yl = 365.0 gn. 851
Yazdegird ylnn 1. gn m.s. 16 Kasm 1481.
Satrlar 13-22: Onlu yllar completo (tamamlanm),
10, 20, 30...100.
Satrlar, alt yar:
Satrlar 1-12: 30 gnlk 12 ay, completo.
Satr 13: <5 gn> = Yln kalan.
Deerler 1 yl (Yazdegird) completo vermektedir-
ler.
Satrlar 14-22: Gnler completo, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10,
20 gn. 30 gn iin olan deerler 1. ay satrnda (Z
1) bulunmaktadr.
196 A S T R O N O M
yseddn el-K (. 832/1429), Nzhet el-adi
(819/1416)
1
adl eserinde yukarda anlatlan ekva-
toryumunun (aba el-meni) yan sra, gezegen-
lerin burlar kuandaki yaklamalarn hesapla-
maya yarayan lev el-ittilt adl baka bir aleti
tarif etmitir. lk olarak E.S. Kenndy 1947 ylnda
bu hesaplama aletine dikkat ekmiti
2
. Herhangi
iki gezegenin, Gne veya Ayn ekliptik zerinde
1
Kennedy, E.S.: The Planetary Equatorium of Jamshd
Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer ve tarih, s. 68ff.,
240ff.
2
Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde
38/1947-48/56-59
len vakti bilinen boylamlarndan hareket ederek
tahmin edilen bir yaklamasnn tam saati buluna-
caktr.
el-Knin bu amaca ynelik tasarlad alet ilevsel
iki paradan olumutur:
1) Hareketli gsterge tayan hkkedilmi bir levha,
bununla yaklamann bir nceki gnn leden
sonraki saatlere girii bulunur,
2) yatay srg, bunlarla yaklama saati Gnein
douu ve batyla ilikilendirilir.
el-Knin
Gezegenlerin Burlar Kuandaki
Yaklamalarn Hesaplayan Makinesi
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Kante uzunluu:
187 x 223 mm.
srg ve bir ibre ile birlikte. M.
Brunold (Abtwil, svire) tarafndan
imal edilmitir.
ki gezegenin ekliptikteki birbirini takip eden
le vaktindeki boylam dereceleri biliniyorsa ve bu
arada gezegenlerin yer sras deimise o 24 saat
zarfnda bir yaklama (itirn) olmu demektir.
Ekliptik boylamlardan (homojen olarak kabul edi-
len) gezegen hareketleri (her 24 saat iin) tretile-
bilir. lk olarak, sadaki skala zerinde bulunan ibre
ile her iki gezegenin gnlk hareketleri ayarlanr.
rnek: Ay 13, Mars 1. Diferens 12.
Ayn ekilde sadaki lek zerinde her iki gezege-
nin ilk lendeki boylam fark aranr ve yatay olarak
sola doru gstergeye tanr. rnek: Ay (herhangi
bir burta) 5, Mars 14, fark 9. Bu kesime nokta-
sndan gsterge ile dikey olarak 24 saat-skalasna
gidilir (genin alt kenarnda yatay) ve aranan yak-
lama zaman bulunur, ilk leni takip eden saatler
halinde, bizim rneimizde 18 saatte.
srg (...) ile yaklamann zaman, Gnein
douu ve bat ile ilikilendirilir: Gnein douu
ile bat arasndaki zaman, mesela, bu gn 14 saat-
tir. Buna uygun olarak gece uzunluu 10 saattir.
Yukarda bulunan sol srg (ilk gnn srgs)
7. saatle birlikte 1. lene ayarlanr, gece srgs
(altta ortada) soldaki srgnn 14. saate getirilir.
Bu gece srgsn, 10. saatinde bir sonraki gnn
(yukarda sada) srgs izler. Bu bir sonraki gnn
srgs zerinde (bizim rneimizde) ilk saatte
yaklama zamann okuruz: Gnein batmasndan
sonra bir saat.
3
Bizim modelimiz orijinaline kyasla kltlm-
tr, el-K yaklak 75 cm. lik kenar uzunluu
nermitir.
3
Brunold, M.: Yapt modelin kullanma klavuzu.
el-Knin yaklamay
hesaplayan makinasnn
ilevlerinin emas,
metindeki rnee
dayanlarak yaplmtr.
Aparatn kullanmna bir rnek:
Gn kza
24 saatlik skala
1. len
Gece kza
Sonraki gnn kza
Gn batm
G
s
t
e
r
g
e
Gn doumu 2. len
12: Gn
hareketi fark
9: Birinci lende
boylam fark
Birinci lenden
sonra 18 saat, veya
gn doumundan
bir saat sonra
198 A S T R O N O M
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 32 cm. M. Brunold
(Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.
Johannes Schnerin
Organum uranicumu
(Ekvatoryum)
Alman astronom ve teolog Johannes Schner
(1477-1547)in ekvatoryum hakkndaki eseri, 1521
ylndan itibaren bask teknii sayesinde, konu
hakkndaki ilk kitap olarak geni yaylma alan
bulmutur. E. Poullee gre Schner modelinde,
Novaral Campanusun (bkz. s. 187) ve Gmundenli
Johannesin eserlerine bavurmutur.
1
Schnerin
modelinin orijinallii, eksantrik oluumun episikl
1
Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIII
e

au XVI
e
sicle, ad geen yer ve tarih, s. 83.
(ek daireler) modele kaydrlmas dnda, Gnein
yllk en yksek noktasnn burlar dairesindeki
yerinin deiebileceinde yatmaktadr
2
. Arap-slam
kltr evresinde daha 3./9. yzylda kefedilmi ve
5./11. yzylda hayret verici kesinlikle hesaplana-
bilmi (bkz. s. 6, 7) olan bu ilemin, ez-Zerlnin
Toledo izelgelerinin Latince evirisinde mevcut
olmasna ramen, spanya d Avrupada ilk olarak
Schnerin ilgisini ekmesi dikkate deerdir
3
.
2
a.e., s. 85-86.
3
Modelimizin n yz, Schnerin Opera
mathematicasndaki (Nrnberg 1551) kat mode-
le, Brkselde (Muses dart et dhistoire) bulunan
gnmze ulam alet parasna ve E. Poullen
izimli tarifine dayanlarak yaplmtr.
Modeli kendisinden satn aldmz M. Brunold,
alete elik eden metinde aletin ilevlerini ana hatla-
ryla yle tasvir ediyor:
Modelimizde, deferent yarap yapm gereince
ortak merkezli olarak verilmektedir. Eksantriklik,
episikl yaraplarnn <maniplasyonu> yoluyla
salanmtr: Aletin episikl diski zerinde, sadece
basit noktalar olarak deil, bilakis her defasnda
12 nokta grubu olarak 6 gezegen (Ay, Merkr,
Vens, Mars, Jpiter, Satrn) bulunmaktadr. Bu
12 nokta, episikl yarapnn (grnte) deiken
uzunluu ve a dzeltmesi (equatio centri) gibi
deferentin eksantrikliinin her iki sonucunu yan-
stmaktadr. Episikl merkezinin konumuna gre,
halihazrda episikl merkezinin deferent zerinde
bulunan [gezegenin ulaabilecei] en yksek nokta-
ya olan oranna gre 12 noktadan biri veya bir ara
nokta seilir. Bu szde merkez, centrum
(verum), episikl-taycsnn altnda bulu-
nan dndrlebilir skala diskinden kar-
lr: lk olarak episikl-taycsnn indeksiy-
le, gezegenin darda duran burlar kua
zerindeki deferentte (medius motus) orta
hz hareketi ayarlanr ve vektoral <geze-
gen kprs> altnda bulunan centrum ve
ayn zamanda anlan dzeltme equatioda
okunur. Centrum ile birlikte o anda geerli
olan episikl diski zerindeki gezegen nok-
tas bulunmu olur. Bu episikl diski imdi
gezegenin argumentum-deerine (episikl
dairesindeki konum) ayarlanabilir, ek ola-
rak episikl-taycsnn ana indeksi equatio
deeri civarnda dzeltilebilir ve sonun-
da gezegenin ekliptik zerindeki gerek
yeri kenarda gsterge yardmyla okunur.
Episikl-yarapnn <deiken> uzunlu-
u Schnerin kat-quatoriumunda
(Opera mathematica, 1551) hi gzn-
ne alnmamtr. Brkselde gnmze
ulam bulunan pirin-episikl taycs bu
noktada belirsizdir, orada bulunan dier
skalalar ek bilgiler vermektedir: Mesela,
gezegenlerin ters yndeki dn alanla-
r dndrlebilir episikl taycsnn merkezinde
verilmektedir. Ayrca arada astrolojik zellikler de
sralanyor.
Modelimizin arka yznde mekanik bir gezegen-
hesaplaycs bulunmaktadr. Bu, bir dili ark
mekanii araclyla Gnein ekliptikteki yeri-
ni tarihe tekabl edecek ekilde ayarlandnda
planetlerin orta hz hareketlerini Alfons ansiklo-
pedisinin Schner tarafndan alnan deerlerine
gre gsterir, ayrca bununla birlikte (n taraftaki
otomatik) dnene disklerinin skalalarnda ortaya
kan deerler okunabilir. M. Brunold, bu dze-
nei kendi taslaklarna ekvatoryumu kullanmada
yardmc ara olarak eklemitir. Brunold, zellikle
gezegen saatleri halinde olan gezegen mekanizma-
larnn, Schnerden ok nce mesela Lorenzo della
Volpaia (1484) tarafndan, imal edilmi olmasna
dayanmtr. Orta hz hareketler homojen olduk-
lar iin (anomaliler n yzde, asl ekvatoryumda
hesaba katlmaktadr), birbirinden farkl paylar
problemsizce sradan bir dili ark mekanizmasyla
aktarabilir.
200 A S T R O N O M
Alman astronom ve kozmograf Sebastian Mnster
(1489-1552)
1
, Organum uranicum adl eserinin ikin-
ci blmn btnyle ekvatoryuma ayrmtr.
1
Bkz. Burmeister, K.H.: Sebastian Mnster: Versuch ei-
nes biographischen Gesamtbildes, Basel 1963; Kish, G.:
Dictionary of Scientifc Biography Cilt 9, 1974, s. 580f.
Sebastian Mnsterin Ekvatoryumu
Modelimiz (drt levha):
Ahap erevede karton
zerinde renkli mrekkeple.
Herbirinin ap: 52 x 57 cm.
Dndrlebilir paralar ve iplerle birlikte.
G. Oestmann & F. Lhring (Bremen)
tarafndan imal edilmitir.
(Envanter No: A 6.07-6.10)
Kitabn farkl versiyonlara dayanan birok yaz-
mas ve 1536
2
tarihli bir basks bulunmaktadr.
Ekvatoryum blm 26 aletin, organa olarak nite-
lendirilen tariflerinden ibarettir: 10 tanesi i ve d
gezegenlerin boylamlarn, tanesi Ayn boy-
lamlarn, iki tanesi Gne ve Ayn yaklamalar-
n, yedi tanesi hareketli yldzlarn (gezegenlerin)
enlemlerini belirlemek ve drt tanesi tutulmalarn
hesaplanmas iindir
3
.
Bizim setiimiz drt organamz, Oestmann ve
Lhring tarafndan Organum uranicumun edisyo-
nu (Basel 1536) temel alnarak yaplmtr. Bunlar:
Organum I, Vens episikli:
Vensn episikl zerindeki hareketini temsil
etmektedir. Aletin yardmyla, hangi miktarlarn
orta harekete ilave edilmesi (sol yar) veya karl-
mas (sa yar) gerektii bulunur. Aux Epicyli ve
Oppositum augis Vens yrngesinin Dnyaya en
yakn ve en uzak noktasn iaretlemektedir.
Organum II: Merkrn orta hz hareketi.
Merkrn orta hz hareketinin tasviri. En dta
12 aylk alt blmlemeyle birlikte bir yl skala-
s bulunmaktadr, bunu Pazar gn harfleri ve
2
Mikrof basks Mnih, Saur-Verlag(yaynevi) 1993.
3
Kr. Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du
XIII
e
au XVI
e
sicle, ad geen yer ve tarih, s. 229ff.
(Hristiyanlarn) kutsal gnleri izlemektedir. Orta
alanda ilgili aylara koordine edilmi burlar kua
sembolleri, 360 ye taksimatlanm bir ekliptik ile
birlikte resmedilmektedir. En i daire, gezegenin
orta hareketinden karlmas (sol yar) veya bu
harekete eklenmesi (sa yar) gereken dakika mik-
tarlarn sunmaktadr. Aux Epicyli ve Oppositum
augis, Merkr yrngesinin Dnyaya en yakn
ve en uzak noktasn gstermektedir. Merkrn
ekliptik zerindeki yerini belirlemek iin eksantrik
olarak monte edilmi ip gerilir, ilgili tarih zerine
yatrlr ve ilgili burcun derecesi ve dzeltme mikta-
r dorudan doruya okunabilir.
Organum III (Merkr-Episikli).
Organum IV: Vensn enlemleri.
Ay ve yrngeleri ekliptiin kuzeyine ve gneyine
sarkan dier gezegenler deil, sadece Gne eklip-
tik dzleminde hareket eder. Ptoleme deferent
dzleminin ekliptik dzlemle dmdemediini
varsaymaktadr. Alet, Vensn enlem hareketleri-
ni kaydetmektedir
4
.
4
G. Oestmann & F. Lhringin tariferinden.
202 A S T R O N O M
Bu kadran, Muammed
b. Amed el-Mizznin
1326/726 tarihli imzasn
tamaktadr. Orijinali
Kahire slam Sanatlar
Mzesinde bulunmaktadr.
Bir Dier
Kadran
Modelimiz: Pirin, hkke-
dilmi. Yarap 135 mm.
n yzde iki niangh.
203
Bibliyografya
ve
Dizinler
204
205
B BL YOGRAFYA
Astronomical Instruments in Medieval Spain: their
Influence in Europa, [catlogo de la exposicin]
Santa Cruz la Palma, junio-julio 1985, ed. Santiago
Saavedra, Madrid 1985.
Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almancaya
uyarlayan ve yeniden gzden geiren Walter Hinz,
Leipzig 1935 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 54).
Bedini, Silvio A. ve Francis R. Maddison: Mechanical
Universe. The Astrarium of Giovanni de Dondi,
Philadelphia 1966 (Transactions of the American
Philosophical Society, N.S. 56,5).
Beer, Arthur: Astronomical Dating of Works of Art,
Vistas in Astronomy ierisinde (Oxford) 9/1967/177-
223.
Beer, Arthur: The Astronomical Significance of the
Zodiac of Quayr Amra, K.A.C. Cresswell: Early
Muslim Architecture ierisinde, Cilt 1, Oxford 1932,
s. 289-303.
Beigel, Wilhelm Sigismund: Nachricht von einer
Arabischen Himmelskugel mit Kufischer Schrift, wel-
che im Curfrstl. mathematischen Salon zu Dresden
aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr das
Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 50, s. 81-94).
el-Brn: K. Tadd Nihyt el-Emkin, ed. Pavel G.
Bulgakov ve mm brhm Amed, Kahire 1962
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 25).
Blanpied, William A.: The Astronomical Program of
Raja Sawai Jai Singh II and its Historical Context,
Japanese Studies in the History of Science ierisinde
(Tokyo) 13/1974/87-126.
Brice, William Charles, Colin Imber ve Richard Lorch:
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Manchester
1976 (Victoria University [Manchester] Seminar on
Early Islamic Science, Monograph No. 1).
Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf (s.
XI) en la versin Alfons y su evolucin en instru-
mentos posteriores, Ochava espera y astofsica
ierisinde. Textos y estudios sobre las fuentes rabes
de la astronoma de Alfonso X., ed. Merc Comes
v.d., Barcelona 1990, s. 221-231.
Campanus of Novara and medieval planetary the-
ory. Theorica planetarum, ed. with an introduction,
English translation and commentary by Francis S.
Benjamin and Gerald J. Toomer, London v.d. 1971.
Carra de Vaux, Bernard: Lastrolabe linaire ou bton
d et-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie
9, 5/1895/464-516 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi, Cilt 87- s. 181-233).
Comes, Merc: Ecuatorios andaluses: Ibn al-Sam, el-
Zarqlluh y Abu-l-alt, Barcelona 1991.
Comes, Merc: Los ecuatorios andaluses, El lega-
do cientfico Andalus, Madrid: Museo Arquelgico
Nacional 1992, s. 75-87.
lorigine de nos chiffres arabes, Archives interna-
tionales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
Astronomy serisi, Cilt 96, s. 401-447).
Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the
Kandilli Observatory, and Some Remarks on the
Earliest Recorded Islamic Values of the Magnetic
Declination, Journal for the History of Arabic Science
ierisinde (Halep) 1/1977/257-262.
Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen
Bibliothek zu St. Petersburg befindliche astronomisc-
he Instrumente mit arabischen Inschriften, Petersburg
1865 (Mmoires de lAcadmie impriale des scien-
ces de St. Ptersbourg, VII
e
srie, tome IX, no. 1)
serisi Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 345-498).
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des
Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2.
bask, Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9
Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des
doctrines cosmologiques de Platon Copernic.
Nouveau tirage, Cilt 3-5, Paris 1954-1958.
Frank, Josef: ber zwei astronomische Instrumente,
Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Berlin),
and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 63-
70).
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen
1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33 ve
Cilt 88, s. 31-62).
Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique de
Ptolme, tente par les philosophes arabes du XII
e

sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10
e
srie,
232).
Goldstein, Bernard R.: Al-Birj: On the Principles of
Astronomy, 2 Cilt New Haven-London 1971.
Golombek, Lisa ve Donald Wilber: The Timurid
Architecture of Iran and Turan, 2 Cilt, Princeton
1988.
Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-Bek-
Sternwarte in Samarkand, Sirius ierisinde (Leipzig)
206
367).
Gunther, Robert T.: The Astrolabes of the World, 2 Cilt
bir Ciltte, Oxford 1932 (Birinci cilt Oriental astrola-
bes adl almasnn ksmen tekrar basm, Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 94, s. 1-261).
Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f, Der
Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/48-54
el-zin, Muammed b. Amed: ttiz el-lt en-
Nefse ellet Tustarac bih el-Mesft al el-stiq-
me ve-el-rtif bi-el-Qyst e-aa ve-el-Berhn
el-Hendesiyye, Manuscript of Arabic Mathematical
and Astronomical Treatises ierisinde, Frankfurt
2001, s. 114-166.
Henninger, Joseph: ber Sternkunde und Sternkult in
Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie
ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117.
Donald R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of
Science ierisinde (London) 42/1985/139-163.
Hommel, Fritz.: ber den Ursprung und das Alter
der arabischen Sternnamen und insbesonde-
re der Mondstationen, Zeitschrift der Deutschen
Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig)
35).
Houtum-Schindler, Albert: Reisen im nordwestlichen
Persien 1880-82, Zeitschrift der Gesellschaft fr
Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, tabelalar.
[el-seyn b. Buh] Ab Al al-usayn ibn Bo (m.
716/1316), Rislat al-afa al-ymia li-yam al-
ur (Tratado sobre la lmina general para todas las
latitudes), ed., trad. y estudio Emilia Calvo labarta,
Madrid 1993.
Leipzig 1872.
bn el-Qf: Tar el-ukem, A. Mllerin n al-
malarna binaen ed. Julius Lippert, Leipzig 1903.
[bn Rusteh: Kitb el-Alq en-Nefse; bir paras]
Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et
Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael]
J[an] de Goeje. Leiden 1892 (Tekrarbasm: Islamic
[bn Ynus] Armand-Pierre Caussin de Perceval: Le
livre de la grande table Hakmite, observe par...
ebn Younis, Notices et extraits des manuscripts de la
Bibliothque nationale et autres bibliothques ieri-
sinde (Paris) 7
e
sr. 12/1803-04/16-240 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1997, s. 54-278).
Islamic Geography, 1-278, Frankfurt am Main:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt 1-
79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Jourdain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens
employs lObservatoire de Mragah, Magasin
encyclopdique ierisinde (Paris) 6/1809/43-101
Kaye, George Rusby: The Astronomical Observatories
of Jai Singh, Calcutta 1918.
Kaye, George Rusby: A Guide to the Old Observatories
at Delhi, Jaipur, Ujjain, Benares, Calcutta 1920.
Kennedy, Edward S.: The Equatorium of Ab al-alt,
Physis ierisinde (Florenz) 12/1970/73-81.
Kennedy, Edward S.: A fifteenth century lunar eclip-
se computer, Scripta Mathematica ierisinde (New
York) 17/1951/91-97 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy,
Studies in the Islamic exact sciences ierisinde,
Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: A fifteenth-century planetary
computer: al-Kshs abaq al-maneq. I. Motion
of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde
(Cambridge, Mass) 41/1950/180-183 ve II. Longitudes,
distances, and equations of the planets, Isis ierisinde
43/1952/42-50 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in
the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: An Islamic computer for pla-
netary latitudes, Journal of the American Oriental
Society (Ann Arbor) 71/1951/13-21 (Tekrarbasm:
E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences
ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: Al-Kshs plate of conjunc-
tions, Isis ierisinde (Cambridge, Mass) 38/1947-
48/56-59 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the
Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: Al-Kshs Treatise on Astronomical
Observational Instruments, Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 20/1961/98-108
Kennedy, Edward S.: The Planetary Equatorium
of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh ierisinde,
Princeton, New Jersey 1960.
Kennedy, Edward S. ve Nazim Faris: The Solar Eclipse
Technique of Yay b. Ab Manr, Journal of the
History of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/20-
37.
King, David A.: An Analog Computer for Solving
Problems of Spherical Astronomy: The Shakkzya
Quadrant of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives inter-
nationales dhistoire des sciences (Paris) 24/1974/219-
241.
207
King, David A.: Early Islamic Astronomical Instruments
in Kuwaiti Collections, Kuwait Art and Architecture.
A Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s.
77-96.
King, David A.: Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An
Astronomical Compendium, Journal for the History
of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/187-
256 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic Astronomical
Instruments ierisinde, London: Variorum 1987, Text
No. XII).
King, David A.: Islamic Astronomical Instruments,
London: Variorum Reprints 1987 (Collected studies
series.
252).
King, David A.: The Medieval Yemeni Astrolabe in
the Metropolitan Museum of Art in New York City,
Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen
Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.
King, David A.: The Monumental Syrian Astrolabe in
the Maritime Museum, stanbul, Erdem ierisinde
(Ankara) 9/1996/729-735 (Aydn Sayl zel says II).
King, David A. ve Paul Kunitzsch: Naslus the
Astrolabist once again, Archives internationales
dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 33/1983/342-
343.
King, David A.: New Light on the Zj al-af of Ab
Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag)
23/1980/105-117.
King, David A.: A Note on the Astrolabist Naslus/
Baslus, Archives internationals dhistoire des scien-
ces ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.
King, David A.: On the Early of the Universal Astrolabe
in Islamic Astronomy, and the Origin of the Term
Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, Journal
for the History of Arabic Science ierisinde (Aleppo)
3/1979/244-257 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic
Astronomical Instruments ierisinde, London:
Variorum 1987, Text No. VII).
Kohl, Karl: Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der
Welt nach Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafn-
dan evrilmitir, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 54-
55/1922-23(1925)/140-179 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 94-133).
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematisch-
Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus den
Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
Kunitzsch, Paul: The Arabic Nomenclature on Coronellis
110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr Geschichte
der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde
(Frankfurt) 9/1994/91-98.
Kunitzsch, Paul: Coronellis Great Celestial Globe
Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften
ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55.
Kunitzsch, Paul: Neuzeitliche europische Himmels-
globen mit arabischen Inschriften, Sitzungsberichte
der Bayerischen Akademie der Wissenschaften,
Philologisch-historische Klasse ierisinde (Mnih),
1997, Heft 4.
Kunitzsch, Paul: On the authenticity of the treatise on
the composition and use of the astrolabe as ascribed
to Messahalla, Archives Internationales dHistoire
des Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62.
Kunitzsch, Paul ve Elly Dekker: The Stars on the Rete of
the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad
to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact
Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, ed. Josep
Casulleras ve Julio Sams, Barcelona 1996, Cilt 2, s.
655-672.
Kunitzsch, Paul: f Latinus, Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde
(Wiesbaden) 115/1965/65-74.
Kunitzsch, Paul: Untersuchungen zur Sternnomenklatur
der Araber, Wiesbaden 1961.
El legado cientfico Andalus [catlogo de la exposi-
cin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams,
Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992.
Libros des saber de astronoma del rey D. Alfonso X.
De Castilla, compilados, anatados y commentados
por Manuel Rico y Sinobas, Ciltler 1-5,1, Madrid
1863-1867 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 109-112).
Lorch, Richard P.: The Astronomical Instruments of
Jbir ibn Afla and the Torquetum, Centaurus ieri-
sinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/1976-77/11-34.
Lorch, Richard P.: Al-Khzins Sphere that Rotates
by Itself, Journal for the History of Arabic Science
ierisinde (Halep) 4/1980/287-329.
Maddison, Francis R.: A 15
th
Century Islamic Spherical
Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101-
109.
Mancha, Jos Luis: Sobre la versin Alfonsi del equ-
atorio de Ibn al-Sam, Merc Comes, R. Puig & J.
Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde.
Actas de Simposio sobre astronoma alfons celebra-
do en Berkeley (Agosto 1985) y otros trabajos sobre
el mismo tema, Barcelona 1987, s. 117-123.
Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical
Treatises, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr
2001 (Series C-66).
el-Maqrz: Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-
ia ve-el-sr, Cilt 1, Kahire (Bulak) 1270/1854.
[el-Marrku, Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
208
el-Mqt] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el- el-Marrku (7./13. yy.), Jmi al-mabdi wa l-
ghyt f ilm al-mqt / Comprehensive Collection
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 Cilt,
Islamischen Wissenschaften 1984 (Series C-1, 1-2).
Mayer, Leo A.: Islamic Astrolabist and Their Works,
Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
285).
Michel, Henri: Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel
et Terre ierisinde (Brksel) 59/1943/101-107
serisi Cilt 94, s. 331-337).
Milanesi, Marica: Coronellis Large Celestial Printed
Globes: a Complicated History, Der Globusfreund
ierisinde (Wien) 47-48/1999-2000/143-160 (Almanca
evirisi R. Schmidt tarafndan ayn yerde s. 161-169).
Mills Vallicrosa, Jos M.: Un ejemplar de azafea
rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Madrid
ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 233-243).
Mills Vallicrosa, Jos M.: Estudios sobre Azarquiel,
Madrid, Granada 1943-1950.
Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe
Byzance du IX
e
au XIV
e
sicle, Colloques dhistoire
des sciences I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit
de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philo-
logie, srie 6, 9/1976/45-55.
Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq ed-
dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
295).
Musil, Alois: uejr Amra. David Heinrich Mllerin
bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907.
Nallino, Carlo Alfonso: lm al-falak, Taruh nd el-
Arab f el-Qurn el-Vus, Roma 1911 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt
100).
(ngilizceden eviri), Tunis 1978.
North, John D.: Chaucers Universe, Oxford 1988.
North, John D.: Werner, Apian, Blagrave and the
Meteoroscope, The British Journal for the History of
Science ierisinde (London) 3/1966-67/57-65.
Poulle, Emmanuel: Bernard de Verdun et le Turquet,
Isis ierisinde (Baltimore, MA.) 55/1964/200-208.
Poulle, Emmanuel: quatoires et horlogerie plantaire
du XIII
e
au XVI
e
sicle. Les instruments de la thorie
des plantes selon Ptolme, Genf ve Paris 1980.
Poulle, Emmanuel: Un instrument astronomique dans
loccident latin, la saphea, Studi Medievali ieri-
sinde (Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.
Price, Derek J. (ed.): The equatorie of the planetis.
Edited from Peterhouse Ms. 75.I with a linguistic
analysis by R.M. Wilson, Cambridge 1955.
[Ptoleme, Almagest] Des Claudius Ptolemus
Handbuch der Astronomie. Aus dem Griechischen
bersetzt mit erklrenden Anmerkungen versehen von
Karl Minitius, 2 Cilt, Lipzig 1912-13 (Neuausgabe
mit Berichtigungen von Otto Neugebauer, Leipzig
1963).
Pugaenkova, G.A.: Architektura komposicia observa-
torii Ulugbeka, Obestvennye nauki v Uzbekistane
ierisinde (Takent) 13/1969/30-42.
Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriqu-
es et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive
for History of Exact Sciences ierisinde (Berlin-
Heidelberg) 12/1974/244-290.
Rashed, Roshdi: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mat-
hmatiques. Algbre et gomtrie au XII
e
sicle, 2
Cilt, Paris 1986.
Reich, Siegmund ve Gaston Wiet: Un astrolabe syri-
en du XIV
e
sicle, Bulletin de lInstitut Franais
dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195-202
Repsold, Johann A.: Zur Geschichte der astronomischen
Mewerkzeuge von Purbach bis nach Reichenbach
1450-1830, Leipzig 1908. [2] Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge. Nachtrge zu Band I
(1908). II. Alte arabische Instrumente, Astronomische
Nachrichten ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138,
zellikle 134-135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
22).
Richard of Wallingford. An Edition of his Writings with
Introduction, English Translation and Commentary,
by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.
Roeder, Hans: Tycho Brahes Description of
his Instruments and Scientific Work as given in
Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi
1598). Translated and Edited by Hans Roeder, Elis
Strmgren and Bengt Strmgen, Kopenhagen 1946.
Rosen, Edward.: Copernicus and Al-Bitruji, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 7/1961/152-156.
Rosiska, Grayna: Nar al-Dn al-s and Ibn
al-Shir in Cracow?, Isis ierisinde (Washinton)
65/1974/239-243.
Sams, Julio: Notas sobre el ecuatorio de Ibn al-
Sam, Nuevos estudios sobre astronoma espaola
en el siglo de Alfonso X ierisinde, Ed. J. Vernt,
Barcelona 1983, s. 105-118.
Sarma, Sreeramala R.: Astronomical Instruments in the
Rampur Raza Library, Rampur 2003.
209
Sauvaire, Henri ve Joseph Charles Franois de Rey-
Pailhade: Sur une mre dastrolabe arabe du
XIII
e
sicle (609 de lHgire) portant un calendre
perptuel avec correspondance musulmane et chrti-
enne. Traduction et interprtation, Journal Asiatique
ierisinde (Paris), sr. 9, 1, 1863, s. 5-76, 185-231
Saxl, Fritz: The Astronomical Significance of the Zodiac
of Quayr Amra by Arthur Beer, Early Muslim
Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt 1,
Oxford 1932, s. 289-303.
Sayl, Aydn: The Introductory Section of abashs
Astronomical Tables Known as the Damascene
Zj (English translation), Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 13,4/1955/139-151.
Sayl, Aydn: The Observatory in Islam and its Place in
the General History of the Observatory. Ankara 1960
serisi, Cilt 97).
Schmalzl, Peter: Zur Geschichte des Quadranten bei
den Arabern, Mnih 1929 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 90, s. 189-
331).
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente
und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998).
Schner, Johannes: Opera mathematica, Nrnberg
1551, Mikrofi olarak tekrarbasm Mnih, Saur-
Verlag(yaynevi) 1993.
Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au
Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem,
Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World
in Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28, Frankfurt
1995).
Sdillot, Louis-Amlie: Histoire gnrale des Arabes.
Leur empire, leur civilisation, leurs coles philosop-
hiques, scientifiques et littraires, Cilt 2, Paris 1877
(Tekrarbasm: Paris 1984).
Sdillot, Louis-Amlie: Mmoire sur les instruments
astronomiques des Arabes, Paris 1844 Sdillot, Louis-
Amlie: 42, s. 45-312).
Sdillot, Louis-Amlie ve Jean-Jacques Sdillot: Trait
des instruments astronomiques des Arabes com-
pos au treizime sicle par Abu l-asan Al al-
Marrkush (VII/XIII s.) intitul Jmi al-mabdi
wa-l-ghyt. Partiellement traduit par J.-J. Sdillot
et publi par L.-A. Sdillot, 2 Cilt, Paris 1834-35
serisi Cilt 41).
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte
zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur,
Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1998, s. 81-192).
Seemann, Hugo , Theodor Mittelbergerin katklary-
la: Das kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen
von Alfons X. von Kastilien und den vorhandenen ara-
bischen Quellen, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur
Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin.
Heft VIII) (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431).
Cilt 6: Astronomie bis ca. 430 H., Leiden 1978.
Sezgin, Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a
Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der ara-
bisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/
arab. Teil 7-43.
Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Williams,
Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 2: The
Mediterranean civilizations and the middle ages, c.
700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford 1956; Cilt 3: From
the Renaissance to the industrial revolution c. 1500
c. 1750, Oxford 1957.
Smolik, Julius: Die Timuridischen Baudenkmler in
Samarkand aus der Zeit Tamerlans, Wien 1929.
de Solla Price, Derek J.: On the Origin of Clockwork,
Perpetual Motion Devices, and the Compass,
Contributions from the Museum of the History and
Technology (Washington) 1-11/1959/82-112.
Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlungen
des Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums, Mnchen: Deutsches Museum
1999.
Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt,
Berlin 1970.
[E-f, Abdurramn] Abdurramn e-f
(. 376/986): Kitb uver el-Kevkib / The Book
of Constellation, Faksimilie-Edition, ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabischen-Islamischen Wissenschaften 1986 (Series
C 29).
Tekeli, Sevim: lt er-raadiyye li-zc e-ahinhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak
Trke ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli,
Aratrma ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara)
1/1963/71-122.
Tekeli, Sevim: zzddin b. Muhammed al-Vefainin
Ekvator halkas adl makalesi ve torquetum
(ngilizcesi: Equatorial Armillar of Iz al-Din
b. Muammed al-Wafai and Torquetum), Ankara
(Ankara) 18/1960/227-259.
Tekeli, Sevim: Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
210
16/1958/301-393.
Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara)
8/1970/1-169.
Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F.
Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J.
Turner, Den Haag 1990.
Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
14/1969/306-366.
Umar b. Sehln es-Sv: fat le ara el-Qadr
Azmet en-Nef ve-el-Mana Yuaz bih rtif
el-Kevkib bi ed-Dai..., Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises ierisinde,
Frankfurt 2001, s. 196-212.
Vardjavand, Parviz: La dcouverte archologique du
complexe scientifique de lobservatoire de Maraq,
International Symposium on the Observatories in
Islam 19-23 September, 1977, ed. Muammer Dizer,
stanbul 1980, s. 143-163.
Vardjavand, Parviz: Rapport prliminaire sur les fou-
illes de lobservatoire de Marqe, Le monde iranien
et lislam. Socits et cultures, Cilt 3, Paris 1975, s.
119-124, 5 izelge.
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113).
Wiedemann, Eilhard - Theodor W. Juynbollun ortak
almasyla: Avicennas Schrift ber ein von ihm
ersonnenes Beobachtungsinstrument, Acta orientalia
ierisinde (Leiden) 5/1926/81-167 (Bu her iki al-
mann Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 1110-1203 ve Islamic Mathematics
223).
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur ara-
bisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed.
Wiedemann, Eilhard: Ein Instrument, das die
Bewegung von Sonne und Mond darstellt, nach al
Brn, Der Islam ierisinde (Strassburg) 4/1913/5-13
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
Cilt 2, s. 718-726).
Wiedemann, Eilhard: ber den Sextant des el-Chohend,
Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften
und Technik ierisinde (Leipzig) 2/1910/149-151
serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57).
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna)
hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift
fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)
45/1925/269-275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic
1998, s. 129-135).
Wiedemann, Eilhard: Zu den Anschauungen der Araber
ber die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur
Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaft
ierisinde (Leipzig) 8/1909/1-3 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287-
289).
Wiedemann, Eilhard: Zur islamischen Astronomie, Sirius
ierisinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905-
911 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
92, Frankfurt 1998, s. 77-83).
Wiet, Gaston: Epigraphie arabe de lexposition dart
persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut
dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/19 sayfa, 10
izelge.
Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Bibliothek
zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium,
Berlin 1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Wolf, Rudolf: Handbuch der Astronomie, ihrer
Geschichte und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890
(Tekrarbasm: Hildesheim 1973).
Yay ibn Eb Manr (. 215/800 civarnda): ez-Zel-
Memn el-Mumtean / The Verified Astronomical
Tables for the Caliph al-Mamn, Tpkbasm-Edition,
Islamischen Wissenschaften 1986 (Series C 28).
Zinner, Ernst: Deutsche und niederlndische astro-
nomische Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts,
Mnih 1956.
Zinner, Ernst: Die Geschichte der Sternkunde von den
ersten Anfngen bis zur Gegenwart, Berlin 1931.
211
AHI S ADL AR I
I . ah s Adl ar
A- A
Abbs II. bkz. ah Abbs
el-Abbs b. Sad el-Cevher 20
Abdulazz b. Muammed el-Vef, zzeddn 157, 157 n.
Abdulkerm el-Mr 103
Abdullh b. all el-Mridn, Cemleddn 139, 139 n.,
140
Abdulvid b. Muammed el-Czecn, Eb Ubeyd 21
Abdurramn b. Eb Bekir et-Tibrz 101
Abdurramn el-zin 101, 147, 147 n.
Abdurramn b. mer b. Muammed e-f, Latin.
Azophi Arabus 7, 8, 8 n., 17, 18
Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccr 101
Abdurrezzk es-Semerqand 69
Adalbert, Brudzevolu 15
Adelard, Bathl 11
Audeddevle, Bveyhi hkmdar 17
Amed b. Abdullh bn e-affr 189
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn
21, 22 n.
Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 119, 119 n.
Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab el-
Ktib el-Abbs 79
Amed b. alef 89
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern, Eb el-
Abbs, Latin. Alfraganus 11, 13, 14
Amed b. Muammed en-Na 96
Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 9, 16, 80
Amed b. mer bn Rusteh 9
Amed b. es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekr bn es-
Serrc
Alddevle b. Kky 21, 26
Albert, Saksonyal 13
Albertus Magnus 13
Alfons X. (bilge), Kastilyal 7, 118, 120, 120 n., 123, 128,
129, 129 n., 130, 175, 175 n., 181, 182 n., 199
el-Heysem
Eb el-asan 78, 88, 88 n.
Al b. alef b. Abdulmelik el-urub, Eb el-asan
83, 83 n., 84
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 10, 15, 15 n.,
55, 155, 156
Al b. brhm el-Muaim 142
Al b. s el-Asurlb 88
Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn
Eb el-asan 21, 21 n.
Al b. e-ihb 137
Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 17,
20 n., 21 n.
Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn
Eb el-asan 21 n., 167 n.
Al el-Muvakkit, Eb el-Fet 160 n.
Alpetragius bkz. el-Birc
el-mir bi-Akmillh, Eb Al el-Manr, Fatmi
hkmdar 21
Anglicus bkz. Wilhelm Anglicus
Apian, Peter 141, 141 n.
Apollonios, Pergaeli 79, 173
Aratus Cilix 8
Argelander, Friedrich Wilhelm August 7, 17
Aristarkos 8
Aristoteles 4, 4 n., 8
Arsenius, Gualterus (Walter) 84, 113
ryabhaa 9
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn, Eb el-
sm Eb el-sm 175, 176, 181, 182, 183, 184, 187
Avempace bkz. bn Bcce
Avicenna bkz. el-seyn b. Abdullh bn Sn
Azarquiel (ez-Zerl) bkz. brhm b. Yay
Azophi Arabus bkz. Abdurramn b. mer e-f
B
Bbr, Mool hkmdar 72
Barthold, Wilhelm 69, 71 n.
Baslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb
Bedini, Silvio A. 170
Beer, Arthur 3, 3 n.
Beigel, Wilhelm Sigismund 52 n.
Belli, Sylvius 6
Ben Gerson bkz. Levi ben Gerson
Benjamin, Francis S. 174 n., 175 n., 187 n.
el-Bermek bkz. Yay b. lid
Bernardus de Virduno 13, 154 n.
Beyazt II., Osmanl sultan 109
el-Beyha bkz. Al b. Zeyd b. Eb el-sm
Bienfait, H. F. 161 n.
el-Birc, Nreddn Eb s, Latin. Alpetragius 10,
12, 13, 13 n., 14
Blagrave, John 84, 141 n.
Blanpied, William A. 73
Brahe, Tycho 15, 33, 35, 36, 36 n., 37, 37 n., 46, 61 n., 62,
62 n., 63, 63 n., 64, 64 n., 65, 65 n., 66, 67, 67 n., 68
D Z N
212
D Z N
Brahmagupta 5
Bredon, Simon 12
Brice, William 158, 159 n.
Brieux, Alain 86, 86 n.
Brockelmann, Carl 134 n., 157 n., 167 n., 185 n.
Brunold, Martin 92, 111, 112, 113, 114, 115, 119, 141,
161, 162, 163, 169, 196, 197 n., 199
Burmeister, K. H. 200 n.
C
Cbir b. Efla 12, 13, 154, 154 n.
Cbir b. Sinn el-arrn 120, 121
Cafer b. (Al) el-Mktef 89
Cafer b. Muammed b. Cerr
(es-Sicznin ada) 9
Calvo (Labarta), Emilia 83 n., 84, 84 n.
Campanus, Novaral 13, 174, 174 n., 175, 175 n., 176, 187,
187 n., 188, 190, 198
Carra de Vaux, Bernard 134, 134 n.
Caussin de Perceval, Armand-Pierre 78 n., 88, 88 n.
Cemd b. Mesd el-K, yseddn 36, 71, 71 n., 173,
173 n., 174, 175, 176, 190, 192, 192 n., 193, 193 n., 194,
194 n., 196, 196 n., 197
Chaucer, Geoffrey 173, 189, 189 n., 190, 190 n., 191 n.,
194
Cheikho, Louis 185 n.
Comes, Merc 83 n., 182 n., 183, 184, 184 n., 185, 185 n.
Corneille, Jean-Baptiste 18
Coronelli, Vincenzo 18, 18 n.
Creswel, Keppel Archibald Cameron 3 n.
Crusius, M. 35
een, Kazm 99
D
Dekker, Elly 91 n., 161 n.
Destombes, Marcel 90, 91 n.
Dijkhuis, W. 161 n.
iyeddn Muammed b. el-md bkz. Muammed b.
el-md
Dizer, Muammer 29 n., 160 n.
Dorn, Bernhard 136 n.
Drechsler, Adolph 52 n.
Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 11, 12, 12 n., 13, 13 n.
Drer, Albrecht 8, 8 n.
E
Eb Abdull el-Baih bkz. el-Memn el-Baih
Eb Abdullh el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-Hseyn
Eb el-Muaffer el-sfizr 21
Eb Nar el-Marib bkz. es-Samuel b. Yay
Eb Sad bn araa 22
Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz
Eb Ubeyd el-Czecn bkz. Abdulvid b.
Muammed
el-Efal Eb el-Ksm hinh b. Emr el-Cuy Bedr
21, 22
Esreddn el-Ebher 33
el-Eref bkz. el-Melik el-Eref
Eudoxos 19, 79
F
el-Fal b. tim en-Neyrz, Eb el-Abbs 85, 120, 121,
123, 130
Fareddn el-l 33
Farddevle, Bveyhi hkmdar 7, 21, 25
Faris, Nazim 5 n.
Farr(-Oliv), Eduard 169
Flgel, Gustav 120 n.
Frank, Josef 79 n., 80 n., 81 n., 84 n., 116 n.,147, 147 n.,
151, 152, 152 n.
Friedrich II., Danimarka kral 36
G
Gauthier, Lon 10 n.
z Amed Mutr Paa 99
Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 11, 89, 94
Gerhard(us), Cremonal 12, 15
Gerlach, Stephan 35
Giuntini, Francesco 6
de Goeje, Michael Jan 9, 71 n.
Goldstein, Bernard R. 13
Golombek, Lisa 71 n.
Graff, Kasimir 70 n.
Grppin (koleksiyoner) 113
Grosseteste bkz. Robert Grosseteste
Guillaume dAuvergne, Paris piskoposu 12
Gunther, Robert T. 84 n., 89 n., 90, 94 n., 95 n., 97 n., 100
n., 103 n., 104 n., 105 n., 106 n., 108 n., 111 n., 112 n.,
114 n., 117 n., 119 n., 168 n., 171 n.
Gnter, Siegmund 6 n.
213
AHI S ADL AR I
H
Habermel, Erasmus 84, 114
abe el-sib 20, 20 n., 85
lid b. Abdulmelik el-Merverrz 20
lid b. Yezd 4
Hall, A. R. 155 n.
mid b. Al el-Vsi, Eb er-Reb 88
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 7, 21, 25, 25
n., 36, 70, 151, 152
mid b. el-r en-Necd 90
el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Cafer
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 85, 120,
121, 127, 128, 134, 151
Alhacen veya Alhazen 8, 9, 10, 10 n., 13, 14, 146
Hauber, Anton 8 n.
el-zim bkz. Muammed b. Amed
Henninger, Joseph 3 n.
Hibetallh b. el-seyn el-Badd 177, 179, 180
Hill, Donald Routledge 164 n.
Hinz, Walter 69 n.
Hipparchos 6, 7, 13, 19, 79
Him b. Abdulmelik, Emevi halifesi 4
Holmyard, Eric John 155 n.
Hommel, Fritz 3, 3 n.
Houtum-Schindler, Albert 28
el-ucend bkz. mid b. el-r
Hulgu 28
el-umeyz, Csim 90
Avicenna 21, 21 n., 22, 26, 26 n., 27, 27 n.
seyn, Abdurramn e-fnin bir olu 17, 26, 26 n.,
27, 27 n.
el-Hseyn b. Buh, Eb Al 84, 84 n.
el-seyn b. Muammed bn el-dem 165
I
Icke, Vincent 161 n.
Imber, Colin 158, 159 n.
Isa(a)k bn Sid Rabiag 129, 129 n., 130
bn el-dem bkz. el-seyn b. Muammed
bn Bcce bkz. Muammed b. Yay
bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed
bn araa bkz. Eb Sad bn araa
bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s
bn e-affr bkz. Amed b. Abdullh
bn es-Sem bkz. Aba b. Muammed bn es-Sem
bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir
bn Rsteh bkz. Amed b. mer
bn Rd bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik b.
Muammed
brhm b. Sad es-Sehl 97
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 7
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne,
Eb s, Latin. Archazeli, Kastil. Azarquiel 7, 12, 14
n., 83, 84, 113, 114, 139, 141, 174, 175, 176, 183, 184,
186, 190, 194, 198
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
zzeddn el-Vef bkz. Abdulazz b. Muammed
J
Jai Sing Sav 72, 73
Janin, Louis 156
Johannes von Gmunden 198
Johannes Hispaniensis (Hispalensis) 11
Johannes de Lineriis (Jean de Linires veya Lignires)
175, 176
Jourdain, Aimable 52 n.
Juynboll, Theodor Willem 26 n.
K
Kaye, George Rusby 73, 75
Kennedy, Edward S. 5 n., 71 n., 173, 173 n., 175, 185, 185
n., 186, 192, 192 n., 193, 193 n., 194 n., 196, 196 n.
Kepler, Johannes 12
King, David Anthony 84 n., 86 n., 87 n., 90 n., 91 n., 100
n., 101, 101 n., 105 n., 119 n., 139 n., 156, 156 n., 157 n.,
160 n., 171 n., 177, 177 n.
Kish, G. 200 n.
Klostermann, Paul 177
Knapp, M. 193 n.
Kohl, Karl 10
Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 9, 12, 12 n., 14, 15
Kunitzsch, Paul 3 n., 8 n., 18 n., 87 n., 91 n., 189 n.
us b. L 85, 121
Khnel, Ernst 52 n.
214
D Z N
L
von Langenstein, Heinrich 9
Levi ben Gerson 13
de Linires veya Lignires, Jean bkz. Johannes de
Lineriis
Linton (koleksiyoner) 113
Lippert, Julius 17
Lorch, Richard P. 154 n., 158, 159 n., 172 n.
Lorenzo della Volpaia bkz. Volpaia
Ludwig XIV. 18, 18 n.
Lupitus, Barcelonal 11, 92
Lhring, F. 200, 201, 201 n.
M
von Mackensen, Lodolf 97 n.
Maddison, Francis 86 n., 131, 132, 170, 177
Magnus bkz. Albertus Magnus
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 10, 15
el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir
Mancha, Jos Luis 182 n.
Manilius Romanus M. 8
Manr b. Al bn Ir, Eb Nar 9
Marchionis, G. 194
el-Mridn bkz. Abdullh b. all
Mallh 189, 189 n.
Maurolico, Francesco 6
Mayer, Leo Ary 89 n., 90, 96 n., 100 n., 103 n., 104 n., 107
n., 108 n., 117 n., 119 n.
Mehmet IV., Osmanl sultan 160
el-Melik el-Eref Ms b. el-Melik el-Manr brhm b.
el-Melik el-Mchid rkye 50 n.
el-Melik el-Eref Muaffereddn Ms, Eyyubi hkm-
dar 103
el-Melik el-Eref mer b. Ysuf, Resuliler sultan 105
el-Melik el-Manr, m (Suriye) hkmdar 50 n.
el-Melik el-Muaffer Mamd Taiyyeddn, Eyyubi
hkmdar 104
Melikh b. Alparslan, Seluklu hkmdar 21
el-Memn, Abbasi Halifesi 5, 6, 19, 20, 92
el-Memn el-Baih, Eb Abdull 21, 22
Meymn b. en-Necb el-Vsi 21
Michel, Henri 134, 135
Mielgo, Honorino 83 n.
Milanesi, M. 18 n.
Mills Vallicrosa, Jos M. 84 n., 116 n., 183
Mittelberger, Theodor 120, 120 n., 121, 121 n., 124 n.,
124 n., 125 n., 126 n., 128, 130
el-Mizz bkz. Muammed b. Amed
Mogenet, Joseph 14, 14 n.
Moradoff (koleksiyoner) 90
Mordtmann, Johannes Heinrich 35 n.
Morley, William 137, 137 n.
Mngke 28
el-Muaam s b. Eb Bekr b. Eyyb, Eyybi sultan
101
Muammed, Meyyededdn el-Urnin bir olu 33, 52
Muammed affr emseddn 107
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 10
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 4, 6, 7,
9, 9 n., 16, 20, 25 n., 80, 81, 82, 83, 85, 120, 121, 122, 125,
126, 127, 146, 164, 164 n., 165, 170, 180
Muammed b. Amed el-zim 172, 172 n.
Muammed b. Amed el-Mizz 136, 202
Veld, Latin. Averroes 10, 12, 13
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh
6, 7, 11, 12, 13, 14, 36, 67
Muammed b. Eb Bekr el-fehn 165, 168, 170
Muammed b. Eb el-Fet e-f 157
Muammed b. Eb Yab b. s en-Nedm el-Varr
el-Badd, Eb el-Ferec 20 n., 79, 120
Muammed b. el-uzl 137
Muammed b. el-Hseyn el-zin, Eb Cafer 7, 9, 175,
177, 177 n., 179, 180, 181, 182, 190
Muammed b. el-md, iyeddn 133
Muammed b. Fut el-amir 98, 100, 117
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn
34, 35, 35 n., 37, 37 n., 55, 56, 60, 61, 61 n., 65, 66, 68
Muammed b. Muammed (veya Abdullh) el-Asurlb
Naslus veya Baslus 86, 86 n., 87, 87 n., 165
Muammed b. Muammed b. Huzeyl 116
Cafer 6, 10, 15, 15 n., 28, 33, 61 n., 134
Muammed b. Ms el-rizm, Eb Cafer 5, 11, 20,
92
Muammed b. e-affr 95, 190
Muammed b. Yay bn Bcce, Latin. Avempace 10
Muammed Mum el-Yezd 108
Muyiddn b. Eb e-kr el-Marib bkz. Yay b.
Muammed b. Eb e-kr
Murat III., Osmanl sultan 34
Ms, usturlap yapmcs (885/1480 civarnda hayatta)
131
Musil, Alois 3, 3 n.
el-Mutemid b. Abbd, Endlste hkmdar 83
erefeddn 85, 134, 134 n.
Meyyededdn el-Ur 28 n., 33, 33 n., 38, 38 n., 39, 40
n., 41, 41 n., 42, 42 n., 43, 43 n., 44, 45, 45 n., 46, 47 n.,
48, 49 n., 50, 51 n., 52, 52 n., 55, 59, 65
el-Mktef, Abbasi halifesi 89
Mller, David Heinrich 3 n.
Mnster, Sebastian 192, 200, 201
215
AHI S ADL AR I
N
Nallino, Carlo Alfonso 3 n., 6, 8, 10, 84 n., 120
Nar, Hseyn 157 n., 159 n.
Naslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb
Necmedn Debrn 33
en-Neyrz bkz. el-Fal b. tim
Nicolaus Damascenus 12
Niebuhr, Carsten 52
North, John D. 87 n., 168 n., 189 n., 190 n., 191 n.
Nreddn el-Birc bkz. el-Birc
O
Oestmann, Gnther 200, 201, 201 n.
Ossipoff (astronom) 70
klid 35
mer b. brhm el-ayym 21
mer b. Sehln es-Sv, Zeyneddn 167
mer el-ayym bkz. mer b. brhm
P
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl
Papa Urban IV. 175
Petri, Winfried 10
Peurbach, Georg 15
Pingree, David 14
Plato, Tivolili 11
Plutarkos 8
Poulle, Emmanuel 83 n., 84, 101 n., 154 n., 175 n., 176,
184 n., 186 n., 193 n., 194, 198, 198 n., 199, 201 n.
Price, Derek J. de Solla 168, 171 n., 173, 173 n., 175, 175
n., 177, 184 n., 186 n., 189 n., 190, 190 n., 191 n., 194 n.
Proklos 35, 175 n.
Ptoleme 4-15, 17, 19, 25, 35, 40-42, 56, 59, 79, 120, 174,
180, 201
Pugaenkova, G.A. 71, 71 n.
Puig, Roser 182 n.
R
Rabiag bkz. Isa(a)k bn Sid
Rashed, Roshdi 134 n.
Regiomontanus, Johannes 12, 104, 146
Reich, Siegmund 155, 156
Repsold, Johann A. 25 n., 36, 36 n., 62 n., 63, 63 n., 64 n.,
65 n., 66, 67 n., 68
de Rey-Pailhade, Joseph 100
Richard, Wallingfordlu 12, 168, 168 n.
Rico y Sinobas, Manuel 83 n., 84 n., 129 n., 175 n., 181
n., 183 n.
Robert Grosseteste 12
Roeder, Hans 36 n.
Roger Bacon 13
Rosen, Edward 14 n.
Rosiska, Grayna 15
Rkneddn b. erefeddn el-mul 33 n.
S S
Sbit b. urra b. Zehrn el-arrn, Eb el-asan 6, 7, 12,
13, 14
Sams, Julio 83 n., 168 n., 182 n.
es-Samuel b. Yay el-Marb, Eb Nar 148
Sandivogius, Czechelli 15
Sarma, Sreeramala R. 119 n.
Sarton, George 175 n.
Sauvaire, Henri 100
es-Sv bkz. mer b. Sehln
Saxl, Fritz 3, 3 n.
Sayl, Aydn 19, 19 n., 20 n., 21 n., 22, 28 n., 33 n., 70 n., 71
n., 101 n.
Schier, Karl Heinz 52 n.
da Schio, Almerico 117, 117 n.
Schmalzl, Peter 137 n.
Schmidt, Fritz 26 n.
Schmidt, R. 18 n.
Schner, Johannes 176, 198, 199
Schweigger, Solomon 35
Scotus, Michael 12
Sdillot, Louis-Amlie 20, 120, 127, 145 n., 151 n.
Seemann, Hugo J. 28 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44 n.,
45 n., 47 n., 49 n., 51 n., 59, 71 n., 120, 120 n., 121, 121 n.,
124, 124 n., 125 n., 126, 126 n., 127, 128, 128 n., 129, 130,
130 n.
es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr 104
Selim III., Osmanl sultan 99
Sezgin, Fuat 3 n. ff. passim
es-Sicz bkz. Amed b. Muammed
Sd Al Reis 158, 159, 159 n.
Sind b. Al 5, 20
Singer, Charles 155 n.
es-Sirc ed-Dme 101
Smolik, Julius 71 n.
Sprenger, Alois 137
Stautz, Burkhard 85, 101
Steinschneider, Moritz 129, 129 n.
Strohm, Hans 4 n.
Strmgren, Bengt u. Elis 36 n.
e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed
Suln b. Aam b. Byazd 109
ah Abbs II. 108
216
D Z N
emseddn Muammed affr bkz. Muammed affr
erefeddn e-s bkz. el-Muaffer
erefddevle Eb el-Fevris rdl, Buveyhi hkmdar
20
T
Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad
Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b.
Abduldir
Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf
Tllgren, Oiva J. 8 n.
Tekeli, Sevim 34, 37 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44
n., 45 n.,47 n., 49 n., 51 n., 53 n., 54 n., 55 n., 57 n., 58 n.,
59 n., 60 n., 61 n., 157
Theon, skenderiyeli 40, 79
Thorndike, Lynn 154 n.
Timur Leng 69
Toomer, Gerald J. 14 n., 174 n., 175 n., 176, 187 n.
Turner, Anthony J. 161 n., 177
e-s bkz. Muammed b. Muammed e-s
e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer
Tycho Brahe bkz. Brahe
U U
Ulu Bey Muammed aray b. hru 7, 69, 69 n., 70
n., 71 n., 72
Urban IV. bkz. Papa
el-Ur bkz. Meyyededdn el-Ur
Usener, Hermann Carl 14
meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 174, 175,
176, 185, 186
V
Vardjavand, Parviz 29, 29 n.
el-Vsi bkz. mid b. Al
Vernet, Juan 91, 168 n.
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 20
della Volpaia,Lorenzo 199
Voorhove, P. 183 n.
Voss, W. 8 n.
W
Wegener, Alfred 129 n., 175 n., 182 n.
von der Weistritz, Philander 36
Werner, Johannes 141, 141 n.
Wiedemann, Eilhard 8 n., 9 n., 21 n., 22 n., 25 n., 26 n.,
27, 27 n., 78, 145 n., 164, 164 n.
Wiet, Gaston 107 n., 155, 156
Wilber, Donald 71 n.
Wilhelm Anglicus 12
Williams, Trevor J. 155 n.
Wilson, R. M. 173 n.
Wjatkin 69
Woepcke, Franz 80 n., 95 n.
Wolf, Rudolf 6, 6 n., 146, 174
Y
Yay b. Eb Manr 5, 20
Yay b. lid el-Bermek 5
Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib
Muyiddn 33
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 13
el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer
Z
Zinner, Ernst 19, 154 n.
217
AHI S ADL AR I
A A
Adler Planetarium, Chicago 140
Ahap kadran bkz. Kadran
Akadca yldz isimleri 3
lt er-raad (gzlem aletleri) 20, 145-172
lt zt el-evtr (Nianghl Alet), Taiyyeddnin 35,
60
el-le el-kmile (Mkemmel Alet), Meyyededn el-
Urnin 33, 50, 51, 56
le li-marifet meyl felek el-burc (ekliptik eimi belirle-
meye yarayan alet), Mera Rasathanesinde 29, 41
el-le el-mebbehe bi-l-meni (Yldzlar Arasndaki
Mesafeleri lmeye Yarayan Alet), Taiyyeddnin 34,
36, 61, 64
le li-stirc a nf en-nehr (len izgisini
Belirleme Aleti), bn el-Heysemin 146
le raadiyye (gzlem aleti), bn Snnn 26, 27
el-le e-mile (kapsaml alet), el-ucendnin 90,
151-153
le yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai
(yldz yksekliklerini dakikalara gre bulmaya yarayan
alet), Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv 166, 167
el-le zt el-ceyb ve-s-semt (Sinsl ve Azimutlu Ara),
Mera Rasathanesinde 46, 47, 62
el-le zt el-cuyb ve-s-sehm (Sins lm in Dikey
lekli Alet), Mera Rasathanesinde 48, 49
el-le zt el-mselles (genli Alet),Abdurramn el-
zin tarafndan tarif edilen 147
el-le zt er-rubayn (ift Kadranl Alet), Meyyededn
el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68
le zt es-semt ve-l-irtif (Azimut ve Ykseklik Aleti),
stanbul Rasathanesinde 55, 66
el-le zt es-subeteyn (ki delikli alet), Mera
Rasathanesinde 43
el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), stanbul
Rasathanesinde 56, 57, 61
el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), Meyyededn
el-Urnin 33, 45
Aletler, Delhi (Jantar Mantar) Rasathanesinin 76, 77
Aletler, Hindistan Mool mparatorluu rasathanelerinin
74-77
Aletler, stanbul Rasathanesinin 15, 34, 35, 36, 37, 53-61
Aletler, Jaipur Rasathanesinin 74, 75
Aletler, Kahire Rasathanesinin 22
Aletler, Mera Rasathanesinin 15, 28-33, 36, 37, 38-52,
57
Aletler, Tycho Brahenin = Hven Rasathanesinin 15,
36, 37, 62-68
Alhidade bkz. ide
Altmlk Sins Kadran, Marip kkenli (16. veya 17
yzyl) 138
Amman 3
ankebt (rmcek usturlapta) 79, 80, 121, 131
Antakya 14
Anti-Arabist (14. yzyl) 14
Apogeum, Schnerde 199
armill quatori maximae (Tycho Brahe) 36
Aryn 191
a e-s (e-s Sopas), izgisel usturlap 134
Astroloji (ilm akm en-nucm veya nat akm en-
nucm) 3
Astromomi (ilm el-heye veya ilm el-felek) 3-201
Astronomik aletler 87-201
Astronomik sekstan bkz. sekstant
Astronomik tabelalar / izelgeler bkz. zc kitaplar
asurlb bkz. usturlap
el-asurlb el-s (mersin aac formunda usturlap) 81
el-asurlb el-a (izgisel usturlap) erefeddn e-
snin 84, 85, 134
el- asurlb el-levlab (spiral biiminde usturlap) 83
el- asurlb el-misar (cetvel biiminde usturlap) 82
el- asurlb el-musaran (yenge biiminde usturlap) 81
asurlb musaa veya asurlb sa (yaygn ekliyle)
80
el- asurlb e-alb (ha biiminde usturlap) 82
el-asurlb ez-zevra (kayk ve gemi formunda ustur-
lap) 9, 16, 82
Atina 119
Avrupa 11
Ay kutusu (u el-amer) bkz. mekanik-astronomik
takvim
Ay modeli 182
Ay modeli, bn e-ir ve Kopernikin 15
Ay tutulmas 192, 194
Azimut 49, 62, 66, 75
Azimut kadran, Tycho Brahenin 36
Azimut tarifi, bn Snnn 22
Azimut ve ykseklik aleti (le zt es-semt ve-l-irtif),
stanbul Rasathanesinde 55, 56
Azimut len byk yarm daire (semicirculus magnus
azimuthalis), Tycho Brahenin 66
Azimut, yldzlarn 44
Azimutu dakikalara gre belirleme 22
218
D Z N
B
Babil 19
Badat 6, 19, 20, 21, 22, 24, 28, 33, 86, 90, 108, 157
Barselona 116, 169
Basra 157
Bel 108
Benaki Mzesi, Atina 119
Benares 72, 75
Berlin 95, 177
Bern 93
Bibliothque Nationale, Paris 18, 89
Bizans 11
Bizans aracl, Arap bilimlerinin 14
Boluk mevcut deildir (bn el-Heysem) 10
British Museum, Londra 106
Brksel 107, 199
Bura 90
Burlar kua / bur sembolleri 3, 4, 74
Burgerbibliothek, Bern 93
Bursa 152
Bst (Gney Afganistan) 4
C
Cadens = konan (Kartal) 111
Cambridge 107
Camera obscura 13
Cmi el-Fla (Fil Camisi), Kahire 22
Chartres 11
Chicago 140
Christies, Londra 160
Cisimsel kresel katman, gezegenlerin (Ptolemede) 9,
13
emberli kre (zt el-ala) 120
emberli kre, stanbul Rasathanesinde 53, 63
emberli kre, Kahire Rasathanesinde 22
emberli kre, Mera Rasathanesinde 29, 39, 40, 63
emberli kre, Ptolemenin 63
emberli kre, Tycho Brahenin 63
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), stanbul
Rasathanesinde 56, 57, 61
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), Meyyededn
el-Urnin 33, 45
ift kadranl alet (el-le zt er-rubayn), Meyyededn
el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68
ifte kadran, Avrupa tarz (15. yzyl) 140
ubuk usturlab (asurlb a), erefeddn e-snin
84, 85, 134
D
daffe (usturlapta niangh)80
diret ed-destr (destr kadran) 142
diret muaddil en-nehr 157, 161
diret muaddil, (Torquetum), Sd Al Res 158
diret muaddil, am Milli Mzesi 159
diret muaddil, zzeddn el-Vefnin 157
diret muaddil, Kandilli Rasathanesi 160
Dakshiovitti Yantra (bir duvar zerinde bulunan ifte
kadran) Jaipur ve Delhi Rasathanesinde 75, 77
Delhi 24, 72-76 passim
Denia 185
Deniz Mzesi, stanbul 101
Denizcilik bilimi, Hint Okyanusu 41
Destr kadran (diret ed-destr) 142
Deyr el-Murrn (manastr) 20
Digama Yantra (azimutlar bulmaya yarayan alet) 75
Diokletian dnemi 4
Dili ark mekanii, Johannes Schnerin ekvatoryu-
munda 199
Dili ark usturlab bkz. mekanik takvim
Dolay kutupsal yldzlar 5, 41
Dnence
Dresden 23, 33, 52
Duvar kadran (labina), slam dnyasnda 67
Duvar kadran (quadrans muralis), Tycho Brahenin 36,
67
Duvar kadran, stanbul Rasathanesinde 54, 75
Duvar kadran, Mera Rasathanesinde 29, 38, 45
Dnya sistemi, el-Bircnin 12, 13
Dnya tasavvuru, Endlsl filozoflarn (6./12. yzyl)
10
Dnya yarap 5, 6
E
ed-dire el-Hindiyye (Hint Dairesi) 145, 146
Edirne 109
Ekinoksal gne saati, Jaipur Rasathanesinde 74
Ekinoksal ember, Mera Rasathanesinde 29, 42, 60
Ekliptik Aleti bkz.
Ekliptik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi
variyasyonlar (Eb Cafer el-zin) 9
Ekliptik eimi 7, 25, 36
Ekliptik ember 40
Ekliptik, ekliptik eim 7, 21, 25, 36, 38, 41, 101
Eksantriklik/Merkezilik 7, 9, 10, 11, 13, 180
Ekuant 10
Ekvator halkas, skenderiye 19
219
K AVR AML AR VE Y E R ADL AR I
Ekvator kprs 101
Ekvator saat (muaddil en-nehr), 1061/1651 ylnda
Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160
Ekvatoriyal-Halkal Kre, Tycho Brahenin 36
Ekvator-Halkal Gne Saati 161
Ekvatoryum 173-201
Ekvatoryum ayrca bkz. e-afa, e-afa ez-zciyye,
aba el-menti
Ekvatoryum (Organum Uranicum), Johannes Schnerin
198, 199
Ekvatoryum (zc e-afi), Eb Cafer el-zinin 175,
177-180
Ekvatoryum, bn es-Semin 181, 182
Ekvatoryum, Novaral Campanusun 174, 187, 188
Ekvatoryum, S. Mnsterin 200, 201
Eliptik gezegen yrngeleri, iki eksenin uzunluklar ara-
sndaki olduka kk diferensde 9
Enlem belirleme 38
Episikl/ek yrnge 9, 10, 12, 13, 15, 174, 180
Episikl, Eb Cafer el-zin tarafndan eletirilen 9
Equatorie (ekvatoryum), Geoffrey Chaucera atfedilen
189-191
erbb el-vuch (astrolojik) 105
Erzurum 14
Esr 4
Evans Collection, Museum of the History of Science,
Oxford 108
evc e-ems bkz. gne evci
Evkaf Ktphanesi, Halep 155
Evrensel disk (afa, afa zerliyye Latin. sapha)
83, 84, 116-119
Evrensel disk, ez-Zerlnin (e-afa ez-zerliyye)
83, 84, 114, 139, 141, 183
Evrensel disk, Libros des saber de astronoma (13. yz-
yl) 83, 84, 118, 120, 129, 130
Evrensel disk, Muammed b. Fut el-amir 117
Evrensel disk, Muammed b. Muammed b. Hzeyl
116
Evrensel usturlap, Amed b. es-Serrcn 119
Eyybi Devleti 101
F
Fareddn Sekstant 25, 36, 71
Fris (ran) 157
Feres (usturlabn srgs) 80
Floransa 94
Fransz-Gotik mekanik takvim 168, 170
G
Gana (na) 95
azze 157
Geri hareketi (presesyon) 6, 7, 133
Germanisches Nationalmuseum, Nrnberg 96, 104
Gezegen saatleri 199
Gezegen teorileri 10, 15
Gezegen yrngeleri, gezegen hareketleri 9, 15, 173,
174, 180
Gezegenler izelgesi (zc), el-Knin ekvatoryumunda
195
Gezegenler modeli, Kopernikin 14
Gezegenler modeli, Ptolemenin 174, 181
Gezegenler modelleri, 7./13. ve 8./14. yzyllardan 10, 15
Gezegenlerin uniform hareketi (bn el-Heysem) 10
Gk atlas 17
Gk kresi, Abdurrahmn e-fnin 17
Gk kresi, Coronelli 18
Gk kresi, stanbul Rasathanesinde 35
Gk kresi, Mera Rasathanesinde 23, 33, 52
Gk kresi, Muammed b. Amed el-zinnin mode-
linin paras 172
Gkyz haritas, A. Drerin (1515) 8
Gkyz haritas, uayr Amra Roma hamamnda
(Caldarium) 3, 4
Gkyz koordinatlar 3
Glge kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka
yznde 108
Glge skalas, Chaucerin usturlabnn arka yznde
190
Gzlem aleti (le raadiyye), bn Snnn 26, 27
Gzlem aletleri (lt raadiyye) 20, 145-172
Gndnm halkas (le li-marifet meyl felek el-burc),
Mera Rasathanesinde 29, 41
Gne ap, deikenlik 7
Gne evci (evc e-ems) 6, 7
Gne konumunun belirlenmesi 6, 21, 25, 38
Gne modeli 182, 187
Gne saati ayrca bkz. masa gne saati
Gne saati, bn e-irin yakutlar kutusunda 155
Gne saati ubuu, am Rasathanesinde (siyn) 20
Gne tutulmas 4, 7, 194
Gnemerkezli sistem 8, 14, 15
H
abs (usturlapta kulp) 80
Hallar, Hal seferleri 11, 101, 175
Halep 14, 109, 155, 157
220
D Z N
ala (usturlapta halka) 80
el-ala el-mile (tayc halka) 40
alat el-istiv (ekinoksal halka) 42
Hama (Suriye) 104
mile (kolur halkas) 53
areke levlebiyye (gezegenlerin helezonik biimde
hareketi) 10
areket el-ikbl ve-l-idbr (sabit yldzlarn ileri ve geri
hareketi) 7
Hareketli yldzlar (gezegenler) 5
hedef ( usturlapta niangh) 80
Helezonik biimde hareket (areke levlebiyye), gezegen-
lerin, bn Rd ve el-Bircye gre 10
Hemedn 21, 26
Her trl zaman lm iin yakutlar kutusu (and
el-yavt el-cmi li-aml el-mevt), bn e-irin
155-157
m (Suriye) 50
Hilal, ilk grlebilirlik 7
Hindistan 72-77
Hindistan kitab, el-Brnnin 9
Hint astronomisi 5
Hint dairesi (ed-dire el-hindiyye) 145, 146
Hint Okyanusu 41
Horoskop 4, 34
ucre (limbus, usturlapta dbkey daire kenar) 80, 98
udd el-mriyyn (bur sembolleri) 88
u el-amer bkz. mekanik-astronomik takvim
Hrmz 90
Hven (ada, bugn svee Ven) 15, 28, 33, 36
I
Institut du Monde Arabe, Paris 91
il lt er-raad (gzlem aletlerinin iyiletirilmesi,
Halife el-Memnun emriyle) 20
bn Rdlk (Averroismus) 12
ide (usturlapta a cetveli) 80
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn), Meyyededn
el-Urnin 43
ki dnence arasndaki meridyen yay 154
ila (usturlapta kulp) 80, 123
ilm akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astroloji
ilm el-felek 3; ayrca bkz. astronomi
ilm el-heye 3; ayrca bkz. astronomi
sfehan 21, 24, 110
skenderiye 14, 19
slam Arkeoloji Mzesi, Kuveyt 86
slam Sanatlar Mzesi, Kahire 86, 87, 88, 107, 109, 142,
202
spanya 11, 23
stanbul / Konstantinopel 14, 15, 23, 24, 28, 34, 35, 53, 95,
99, 101, 109, 159
talya 11
J
Jai Prak, Delhi 76
Jai Prak, Jaipur 74
Jaipur 24, 72, 75, 76
Jantar Mantar (Yantra-Mantra) bkz. Delhi Rasathanesi
K
Kadran, Avrupa tarz (18. yzyl) 144
Kadran, ahap byk kadran (quadrans maximus), Tycho
Brahenin 68
Kadran, el-Mizznin 136, 202
Kadran (ahap), stanbul Rasathanesinde 35, 58, 68
Kadran diski, muhtemelen Marip kkenli 143
Kadranlar 136-144
Kahire 17, 21, 22, 24, 86, 87 88, 90, 95, 100, 107, 109,
142, 157, 202
Kanarya Adalar 108
Kandilli (stanbul) 160
Kapla (Jaipur Rasathanesinde) 74
Kapsaml alet (el-le e-mile), el-ucendnin 90,
151-153
siyn (am yaknnda tepe) 6, 19, 20
Kassel 36, 97
Katar 90
Katar Milli Mzesi 90
Kayk biiminde usturlap (el-asurlb ez-zevra) 9, 16
Kayrevan (el-ayravn) 95
Keldani astronomisi 3
Kendi evresinde eit hareketli dnen kre (kura tedru
bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket el-felek),
Muammed b. Amed el-zimnin 172
Kpti takvimi
Kinematik modeller, gezegenlerin 10
Kirili alet (le zt el-evtr), stanbul Rasathanensinde
35, 60
Kirman 157
Klostermann koleksiyonu, Mnih 177
Kolur halka (mile) 53
Konsentrik dnya gr 13
Konstantinopel bkz. stanbul
Kordoba 95
Kosins 48, 49
Krakov 15
221
Kritik, Cbir b. Eflan Ptolemeye
Kuds 14
kuffe (usturlapta) 80
el-ulzum (eski Msr liman kenti, gnmzde Svey)
90, 95
kura tedru bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket el-
felek (kendi evresinde simetrik hareketle dnen kre),
Muammed b. Amed el-zimnin 172
uayr Amra 3, 4
ub (usturlap ekseni) 80
Kutup yksekliini belirleme 5, 41
Kuveyt 86, 90
Kreler teorisi, Ptolemenin 9
Kresel sins teoremi 13
Kresel (planisferik) usturlap 80, 84, 85, 88, 134
Kresel usturlap 84, 120-133
Kresel usturlap, Arap-slam tarz (1070/1660) 133
Kresel usturlap, Arap-slam tarz (885/1480) 130, 131,
132
Kresel usturlap, el-Brnnin 120, 125, 126
Kresel usturlap, Libros des saber de astronoma (13.
yzyl) 120
Kresel usturlap, el-Marrkunin 120, 127, 128
Kresel usturlap, en-Neyrznin 120, 123, 124
krs (kresel usturlapta) 123, 124
L
labina bkz. duvar kadran
lev el-ittilt (kavuum levhas, gezegenlerin burlar
kuandaki yaklamalarn hesaplayan makine), el-
Knin 173, 175, 192, 196, 197
libne (usturlapta niangh) 80
Linton koleksiyonu 113
Londra 106, 111, 131, 156, 160
Louvain 14
M
Madura 72
Mars modeli 174
Marsilya 12
Masa gne saati, tehir modeli 162, 163
Matematik-fizik salonu, Dresdende 52
Mathura (Muttra) 24
mara e-u 90
mebs ve menks izgileri, kadranda 138, 143
mecr (kresel usturlapta bir tr ykseklik kadran) 123
Medine 95
Mekanik takvim (dili ark usturlab), Fransz-Gotik
168, 170
Mekanik-astronomik takvim (u el-amer, Ay kutu-
su), el-Brnnin 164, 165
Mekanik-astronomik takvim, Muammed b. Eb Bekr
el-fehnnin 168, 169
Mekke 90, 95, 109
Mera 14, 15, 23, 24, 28, 32
Meridyen derecesi 5, 6
Meridyen ykseklikleri 77
Merkez Hindistan 157
Merkr, Taiyyeddnde 55
Merkr boylam 179
Merkr modeli, Eb e-altn 174
Merkr modeli, bn e-irin 10, 15
Merkr modeli, Kopernikin 15
Merkr modeli, Novaral Campanusun 174
Merkr modeli, ez-Zerlnin 174, 182
el-Mescid el-Cuy (Kahire) 22
Meteoroskop 140; ayrca bkz. ekkziyye
Meteoroskop, Peter Apiann 141
Metropolitan Museum of Art, New York 105
Msr (Kahire) 157
miver (usturlabn ekseni) 80
Mira Yantra (karma alet), Delhi Rasathanesinde 77
mzc el-asurlb (karma usturlap) 80
Mool mparatorluu 72
muaddil en-nehr (ekvator saati) 1061/1651 ylnda
Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160
muaddile (usturlapta balans dili ark) 167
muanara 79, 152
Murcia 116
Muses dart et dhistoire, Brksel 199
musellest (astrolojik lkler anlamnda) 105
Museo di Storia della Scienza, Floransa 94
Museum fr Indische Kunst, Berlin 177
Museum of the History of Science, Oxford 103, 108, 114,
131, 168
Mhendishane, stanbul 99
Mkemmel Alet (el-le el-kmile), Meyyededn el-
Urnin 33, 50, 51, 56
Mnih 177
N
Narivalaya Yantra (silindir bir duvar, gne saati olarak),
Jaipurda 75
Naturwissenschaftlich-tecnische Sammlung, Kassel 97
Niabur 21, 24
Niangh cetveli, Meradan bkz. Mkemmel Alet
Nrnberg 96, 104
222
D Z N
O
Observatorio Fabra, Barselona 116
rganon parallaktin (Ptoleme) 65
Organum Uranicum (ekvatoryum), Johannes Schnerin
198, 199
Ortak-merkezli kreler 12, 13
Ortak-merkezli kreler 13
Osservatorio Astronomico, Roma 117
Oxford 13, 17, 103, 107, 108, 114, 131, 132, 168
Oxford okulu 13
len (meridyen) izgisini belirleme aleti (le li-stirc
a nf en-nehr), bn el-Heysemin 146
lm aletleri 145-172
lm aletleri, bn Ynisde 78
P
Padua 104
Palermo 14
Palmyra bkz. Tedmur
Paralaks cetveli (instrumentum parallaticum sive regu-
larum), 65
Paralaks cetveli = iki delikli alet (el-le zt es-subeteyn),
stanbul Rasathanesinde 56, 57, 59
Paralaks cetveli, Ptolemenin 56, 65
Paraleller postlas 13
Parallaticum aliud sive regul tam altitudines quam
azimutha expedientes (Tycho Brahe) 46, 62
Paris 11, 13, 18, 86, 90, 91, 98, 113
Petersburg bkz. St. Petersburg
Planetaryum, es-Sicznin 16
Planitorbium, G. Marchionisin 194
Pusula, bn e-irin Yakutlar kutusunda 157
Q
quadrans maximus (byk ahap kadran), Tycho
Brahenin 68
quadrans muralis (duvar kadran), Tycho Brahenin 36,
67
R
Raa 6
Rm Yantra (silindir usturlap), Delhi 77
Rm Yantra (silindir usturlap), Jaipur 75
raad (gzlem) 22
raad cedd (Taiyyeddn) 34
Raad D (gzlem da) 29
er-raad el-Memn el-muaa 22
er-raad el-Memn el-mmtean 22
Rasathane, Badat 6, 7 19, 20, 21
Rasathane, Benares 72, 75
Rasathane, Delhi (Jantar Mantar, Yantra-Mantra) 72,
74, 75, 76, 77
Rasathane, am 6, 7, 19, 20
Rasathane, Heliopolis 19
Rasathane, Hemedn 21, 26
Rasathane, Hven (Tycho Brahe) 15, 33, 36, 37
Rasathane, stanbul (Taiyyeddn) 15, 23, 34, 35, 36, 53-
61, 64, 67, 68, 75
Rasathane, Jaipur 72-74, 75, 76
Rasathane, Kahire 21, 22, 34
Rasathane, Kandilli (stanbul) 160
Rasathane, Kassel 36
Rasathane, Knidos 19
Rasathane, Madura 72
Rasathane, Mera 15, 23, 28-33, 34, 36, 38-52, 56, 57,
62, 67, 68, 69
Rasathane, Rey (el-ucend) 21, 25-27, 90
Rasathane, Roma 117
Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 7, 23, 69-71, 72
Rasathane, Ujain (Ujjain) 72, 75
Rasathane, Varanasi 72
Rasathaneler (genel) 19-24
Rasathaneler, Mool mparatorluunda 72-77
Rvalaya Yantra (Ekliptik Aleti) 74
Reims 11
Resuliler Hanedan 105
Rey (gnmzde Tahrann gneyinde) 21, 24, 25, 90,
177
Roma 35, 117
Roma hamam (Caldarium), uayr Amra Kasrnn 3,
4
rub bkz. duvar kadran
er-rub el-mceyyeb (sins kadran), Muammed b.
Amed el-Mizznin 136
rub e-ekkziyye (ift kadranl ekkziyye), Cemleddn
el-Mridnnin 139, 140
S
Somut kreler 13
Sabit yldz kresi 5
Sabit yldzlar 4, 7, 8
Sabit yldzlar astronomisi 7, 8, 17
Sabit yldzlar katalou 7
Sabit yldzlarn parlaklk lekleri 17
Sabit ylzlarn belirlenmesi 5
223
afa (ekvatoryum) 175
afa (ekvatoryum), Eb e-alt el-Endelusnin 185,
186
afa o. afi (usturlapta i disk(ler)) 80, 127, 128
afa, afa zerliyye Latin. sapha (evrensel disk)
83, 84, 116-119
e-afa el-kusfiyye (tutulma diski), Naslusun 86
e-afa ez-zerliyye (ez-Zerlnin evrensel diski)
83, 84, 114, 139, 141, 183
e-afa ez-zciyye (ekvatoryum), ez-Zerlnin 183,
184
ad (Yukar Msr) 157
Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Delhide 74, 76,
77
Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Jaipurda 75
Sana (an) 95
and el-yavt el-cmi li-aml el-mevt (her trl
zaman lm iin yakutlar kutusu), bn e-irin
155, 157
sapha 116
sapha bkz. evrensel disk
Saragossa 95, 96
Sasani okulu 5
Sasaniler 5
Sekstant (sextans astronomicus trigonicus pro distantiis
rimandis), Tycho Brahenin 36, 64
Sekstant ayrca bkz. Fareddn sekstant
Sekstant, Delhi Rasathanesinde 74
Sekstant, iyseddn Cemd el-Knin 36
Sekstant, Jaipur Rasathanesinde 73, 74
Sekstant, Mera Rasathanesinde 25, 29, 32
Sekstant, Rey Rasathanesinde (el-ucend) 21, 29, 90
Sekstant, Semerkand Rasathanesinde 29, 70, 71
Semerkand 7, 23, 24, 69, 72, 95
Semerkand astronomlar okulu 72
Semerra 95
semicirculus magnus azimuthalis (Tycho Brahe) 66
semt (azimut) 62, 66
Serendb bkz. Sri Lanka
Sevilla 98, 117
Sfr meridyeni 33, 108
nat akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astro-
loji
Sicilya 11
Sincr 6
Sinus versus 49
Sins kadran (er-rub el-mceyyeb), Muammed b.
Amed el-Mizznin 136
Sins kadran (usturlaplarda) 88, 108, 109
Sins kadran, Al b. e-ihbn 137
Sins lm iin dikey lekli alet (el-le zt el-cuyb
ve-s-sehm), Meyyededn el-Urnin 48, 49
Sinsl ve azimutlu ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt),
Mera Rasathanesinde 46, 47, 62
Society of Antiquaries, Londra 111
Sopa, e-snin bkz. a e-s
Sri Lanka (Serendb) 95
Srinagar (Kemir) 179
St. Petersburg 136
Staatsbibliothek, Berlin 95
sukbetn (usturlapta nianghn iki nian alma delii) 80
Suriye 84, 101
es-sds el-Far (Far Sekstant) 25, 36, 71
Smerce yldz isimleri 3
am 14, 19, 20, 24, 33, 101, 109, 137, 155, 157, 223
am Milli Mzesi 159, 223
abetn veya ayetn (usturlapta a cetvelinin iki sivri
ucu) 80
ebeke (usturlapta a) 79, 80, 131
ekkziyye (usturlap, evrensel disk) 83, 117
e-emmsiyye (Badatn semti) 19
iir, slam ncesi ve erken dnem Arap-slam 3
T
aba el-meni (ekvatoryum), el-Knin 173, 175,
192-195
Taksim meydan (stanbul) 34
Takvim bkz. mekanik-astronomik takvim
Tanjant quadrant 109
av (usturlabn kenar) 80
Tebriz 14, 24, 28
Tedmur (Palmyra) 6
Teknik niversite, stanbul 99
Tennr (Kahire) 22
Tepe noktas 45, 56
Toledo 11, 33, 95, 108
Torquetum, Cbir b. Eflan 154
Torquetum, Torquetum ailesi 155-160, 162
Toulouse 11
Tours 11
Trabzon 14
Trepidasyon 7, 12
Trigonometri 5, 8
Trigonometrik ilemler, Cbir b. Eflan 12
Tutulma diski (e-afa el-kusfiyye) Naslusun 86
224
D Z N
U
Ujain, Ujjain 24, 72, 75
umm (Ana, usturlabn ana paras) 80
Unnata Yantra (dereceli pirin halka), Jaipurda 75
Uranienburg (Hven Adasnda) 36
Urmiye Gl 28
urve (usturlapta kulp) 80
Usturlap / Usturlaplar 79-135
Usturlap, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun atlye-
sinde imal edilen 113
Usturlap, Abdulkerm el-Mrnin 103
Usturlap, Amed b. alefin 89
Usturlap, Amed b. Muammed en-Nan 96
Usturlap, Arap tarz (7./13. yzyl, orijinali British
Museumda) 106
Usturlap, Avrupa tarz (1500 yl civar) 112
Usturlap, Barcelonal Lupitusun 92, 93
Usturlap, E. Habermelin (1600 yl civar) 114
Usturlap, el-ucendnin 90
Usturlap, el-Melik el-Erefin, Resuliler sultan 105
Usturlap, mid b. Al el-Vsinin 88
Usturlap, brhm b. Sad es-Sehlnin 97
Usturlap, ran ah II. Abbs iin 1057/1647 ylnda
yaplan 108
Usturlap, ran tarz (Ifahn ? 1118/1706) 110
Usturlap, spanyol-Gotik (14. yzyl) 111
Usturlap, stanbul Deniz Mzesinde (1000/1600 yln-
dan nce) 101, 102
Usturlap, Katalan (10. yzyl) 91
Usturlap, kayk ve gemi formunda (el-asurlb ez-
zevra) 9, 16, 82
Usturlap, Muammed b. e-affrn 95
Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1216
ylndan) 98, 99
Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1228
ylndan) 100
Usturlap, Muammed Mum el-Yezdnin 108
Usturlap, Naslusun (927 ylndan) 86
Usturlap, Naslusun 87
Usturlap, Osmanl (1680 ylndan) 109
Usturlap, retim amal 115
Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)a nispet
edilen 89, 94
Usturlap, emseddn Muammed e-affrn 107
Usturlap eserleri, Arapadan uyarlama 11
Utrecht 161
Utrecht niversite Mzesi 161
genli alet (el-le zt el-mselles), Abdurramn el-
zinnin 147
V
Valdagno, Vicenza (Veneto)da 117
Valencia 97
Varanesi 24, 72
vech (usturlapta anann i yz) 80
Vens, Taiyyeddnde 55, 61
Y
Yaklama (approximation) yntemi, Yay b. Eb
Manrun tutulmalar belirlemede kulland 5
Yaklamalar hesaplayan makine, el-Knin 196; ayrca
bkz. lev el-ittilt
Yakup Sopas 13, 26, 41
Yantra-Mantra bkz. Rasathane, Delhi
Yerberi (Perigum) 179
Yermerkezli sistem 14
Yeryz kresi, stanbul Rasathanesinde 35
Yeryz kresi, Memn corafyaclarna gre 16
Yeryznn dnmesi 8, 9, 16
Yeryznn kresellii 8
Yezd 24
Yldz atlas 18
Yldz yksekliklerini belirleme 39, 44, 66, 154, 166, 167
Yldz yksekliklerini dakikalarla lebilen alet (le
yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai),
Zeyneddn mer b. Sehln es-Svnin 166, 167
Yldzlar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet (le
mebbehe bi-el-manik), stanbul Rasathanesinde
35, 36, 61, 64
ymaginatio modernorum (bn Heysemde sabit kreler
sunumunun Bernardus de Virduno tarafndan nitele-
nii) 13
Ykseklikleri ve azimutlar lmeye yarayan alet, Tycho
Brahenin 62
Ykseklik lm aleti, Eb Nar el-Marb 148-150
Z Z Z
ahr (usturlapta anann/ana parann arka yz) 80
zt el-ala (halkal kre) 120
zt es-subeteyn bkz. paralaks cetveli
ez-Zerlnin Avrupal astronomlara etkisi 12
zc kitaplar (astronomik izelgeler) 4, 5, 12, 33
zc e-afi (ekvatoryum), Eb Cafer el-zinin 175,
177-180
Zodyak kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka
yznde 108
225
K T AP ADL AR I
III. Kitap Adlar
A A
Abbreviatio instrumenti Campani, sive aequatorium
(Johannes de Lineriis) 175
K. el-Al (bn Sn) 21
K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 9
K. el-lem bkz.
lt Raadiyye li-Zc e-ehinhiyye (Taiyyeddn) 34,
53-61
Almagest (Proleme) 5, 7, 11, 12, 13, 14
K. el-Amal bi-l-Asurlb (Theon) 79
K. el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav (en-Neyrz) 123,
124
K. Amel er-Raad (anonim) 21
K. el-Amel bi--afa ez-Zciyye (ez-Zerl) 183
el-Amal bi-and el-Yavt (Muammed b. Eb el-
Fet e-f) 157
Astrologia (William Anglicus) 12
Astronomicum Caesareum (Peter Apian) 141
Astronomiae instauratae mechanica (Tycho Brahe) 36,
62, 63, 64, 65, 67, 68
Astronomik izelgeler bkz. Zc
B
Bred & mylk for childeren (Chaucer) 189
C
Cmi el-Mebdi ve-l-yt (el-Marrku) 120, 127,
134, 151
Compendium sphar (Robert Grosseteste) 12
D
R. Diret Muaddil (zzeddn Abdulazz b. Muammed
el-Vef) 157
De clo (Aristoteles) 12
De mensura astrolabii (10. yzyl) 11
De universo (Guillaume dAuvergne) 12
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 11
Demonstrationes Campani super theoricas (Novaral
Campanus) 13
E
The equatorie planetis (Chaucere nispet edilen) 173
F
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 120
G
Geometria (10. yzyl) 12
H
K. f Heye (el-Birc) 12
K. Heyet el-lem (bn el-Heysem) 9, 10
Astronomi El Kitab (Zc), el-Battnnin 11
Astronomi El Kitab, el-Fennin 11
ikyt el-le el-Msemmt es-Suds el-Far (el-Brn)
25
Hypotheseis (Ptoleme) 9
I
Il el-Mecis (Cbir b. Efla) 154
stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb (el-
Brn) 80, 81, 82, 83, 120, 121, 125, 164, 165
ttiz el-lt en-Nefse (el-zin) 147
Makle f ttiz Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket
Mtesviye li-areket el-Felek (el-zim) 172
K
el-nn el-Mesd (el-Brn) 20
R. f Keyfiyet el-Raad ve-m Yutcu il lmih (el-
Ur) 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51
(Kitb es-Semera), pseudo-Ptoleme 4
Kef Avr el-Mneccimn ve-alaihim f Ekser el-Aml
ve-l-Akm (es-Samuel b. Yay el-Marb) 148
L
Liber de astrologia (Barselonal Lupitus) 11
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle) 7,
83, 84, 118, 122, 129, 130, 175, 181, 183, 184, 187
M
Mala-i Sadeyn ve-Mecma-i Bareyn (Abdurrezzk
es-Semerand) 69
Metaphysik (Aristoteles) 12
K. el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-el-sr
(el-Marz) 21, 22
Mift el-isb (el-K) 192 n.
226
D Z N
Mirt-i Kint min lt-i rtif (Sd Al Res) 158,
159
el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret el-Muaddil
(zzeddn el-Vef) 157
Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-el-
Amal bih (el-ucend) 151, 152, 153
N
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
35
Nzhet el-adi (yseddn el-K) 173, 192, 196
O
Opera mathematica (Schner) 198, 199
Opuscula (Robert Grosseteste) 12
Organum uranicum (Sebastian Mnster) 200, 201
P
(Kitb el-lem), pseudo-Aristoteles 4, 8
Placita philosophorum (Plutarkos) 8
(Ptoleme) 5
Q
Qustiones, Michael Scotusun Nicolaus Damascenus
ad altndan tedavle srd eser 12
R
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa
Mecmat el-Ekl (z Amed Mutr Paa) 99
S S
R. e-afa el-Cmia (el-Hseyn b. Bsh) 84
R. der er-i lt-i Raad (yseddn el-K) 71
Scripta Marsiliensis super Canones Archazelis (William
Anglicus) 12
K. es-Semera bkz.
Sententi astrolabii (Barselona Lupitus) 92
Siddhanta (Brahmagupta) 5
R. f ifat le Yal bih il Marifet rtif el-Kevkib
bi-Dai (Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv) 167
ifat Amel afa Cmiaa Temu bih Cem el-
Kevkib (Eb e-alt meyye) 185
Subtilissim qustiones in Libros de clo et mundo
(Sachsenli Albert) 13
K. f Skn el-Ar ev areketih (el-Brn) 9
K. uver el-Kevkib es-Sbite (Abdurramn e-f) 7
T
Tefsr Kitb es-Sem ve-l-lem (bn Rd) 12
Tefsr m bad e-aba (bn Rd) 12
Tadd Nihyt el-Emkin (el-Brn) 4, 20, 147
Tansnme-i ln der Funn-i Ulm-i it
(Rededdn Falallh) 33
Tar el-ukem (bn el-Qf) 17 n., 20 n., 21 n.
Tetimmet ivn el-ikme (el-Beyha) 21 n., 167 n.
et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt (el-Brn) 9
Theorica planetarum (Novaral Campanus) 174, 175,
187
Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 15
Theoric nov planetarum (Peurbachl Georg) 15
Toledo izelgeleri (ez-Zerl) 12
Tractatus de inchoatione formarum (Robert Grosseteste)
12
Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 35
Turcogrcia (Martin Crusius)
W
Writings (Wallingfordlu Richard) 168
Y
(Proclus
Diadochus) 175 n.
Z
Zc (yaklak 100/719) 4
Zc, Astronomi El Kitab (el-Battn) 11
Zc, Astronomi El Kitab (el-Fern) 11
Zc (abe) 20
Zc (el-rizm) 11
ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 33
K. ez-Zc el-Kebr el-akm (bn Ynus) 78, 88 n.
ez-Zc el-Memn el-Mumtaan (Yay b. Eb Manr)
5
Zc-i Cmi-i Sad (el-mul) 33 n.
Zc-i afi (Eb Cafer el-zin) 175, 177, 179, 180
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt III
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Yayna Hazrlayan

Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58

ORTAK ALIMASIDIR.

SLAMDA BLM VE
TEKNK
Aletler Katalou
Fuat Sezgin
2) Corafya
3) Denizcilik 4) Saatler
5) Geometri 6) Optik
Cilt III
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Yayna Hazrlayan

Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58

ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
2. Blm: Corafya ........................................................................................1
Giri ................................................................................................................. 3
Avrupal Haritalarn Arap Kkeni ................................................................ 9
Yerkreleri ve Dnya Haritalar ................................................................. 21
Modeller ........................................................................................................ 30
3. Blm: Denizcilik .....................................................................................33
Giri ............................................................................................................... 35
Denizcilik Aletleri ........................................................................................ 45
Gemi Modelleri vs ....................................................................................... 54
Pusulalar ........................................................................................................ 57
4. Blm: Saatler .........................................................................................83
Dou ve Kuzey Afrika Saatleri .................................................................... 85
spanyol-Arap Saatleri ............................................................................... 108
Taiyyeddnin Mekanik Saatleri .............................................................. 118
5. Blm: Geometri ...................................................................................123
Giri ............................................................................................................. 125
lm ve izim Aletleri ............................................................................ 140
6. Blm: Optik ..........................................................................................163
Optik Aletler ve Deney Dzenekleri ........................................................ 165
Bibliyografya ........................................................................................................... 191
Dizinler ................................................................................................................... 198
I. ahs Adlar ............................................................................................. 198
II. Kavramlar ve Yer Adlar ...................................................................... 204
III. Kitap Adlar .......................................................................................... 211
1 G R
Blm 2
Corafya
2 C O R A F Y A
Bilim vermez sana kendisinden bir ey,
Eer sen kendini btnyle ona vermezsen.
Versen de sen ona btnyle kendini,
Bilinmez onun sana bir ey verip vermeyecei.
en-Nam (. 225/849 civar)
3 G R
Orta Arabistan Araplar, slamdan nce dier
lkelerle olan ilikileri, yakn komular olan
ran, Bizans, Msr ve Habeistan ile snrl iken
hicretin (Peygamber Muhammedin Mekkeden
Medineye 622 ylnda gerekleen g) ilk yz-
ylnn ilk yarsnda eski dnyann byk bir bl-
mne egemen konuma geldiler. Hakimiyetlerinin
snrlar daha yeni takvimin (hicretin) ilk yzyl-
nn sonlarna doru, yani m.s. 8. yzyln ilk yir-
mili yllarnda, Pirenelere ulamt. Bu geliim
erevesinde, haliyle fethedilen lkelerin topog-
rafisini, geleneklerini, dinlerini, ekonomilerini,
tekniklerini ve tarihlerini tanmalar kanlmaz
bir eydi. Bu yolda ortaya kan ilk yaznsal
rnler, belirli bir lkenin veya lkelerin feti
(fethedilmesi) veya futu (o. fethedilmeleri)
baln tamaktayd. Bu tr eserlerin ilk yazar-
lar, anlalabilecei gibi Akdeniz blgesinden
ihtida etmi bilginlerdi.
Eski Arap iirlerindeki topografik tasvirlere daya-
narak, daha 2./8. yzyln ilk yarsnda filolog-
lar evresinde Arabistann topografik verilerini
toplamaya ynelik hummal bir aba balamt.
Bundan gelien ve yzyllar boyunca devaml
olarak artan yazn rnleri 6./12. yzylda ok
ciltli antsal bir corafya szlnn douuna
gtrmtr.
2./8. yzyldan 3./9. yzyla gei dneminde
beeri corafya ve tarihsel corafya alannda
Arap-slam corafya yaznnn zgn bir tr
kendini gsterdi. Douu ve erken dnem gelii-
minde bu ekol bamszd ve yzlerce yl boyun-
ca, 3./9. yzyln ilk eyreinde, Ptoleme (m.s.
180 civar) corafyasnn ve Marinos (m.s. 130
civar)un dnya haritasnn bilinir olmasndan
sonra Arap-slam kltr evresinde domu olan
matematiksel corafyadan bamsz olarak kendi
yolunda gitti.
Zamanla sk bir betimleyici karakter kazanan
beeri corafya en azndan lkelerin kartografik
tasviri balamnda, 4./10. yzyldan itibaren yeni
karakteristik zelliklere kavutu. Materyalleri
dzenleme ii, artk haritalara bamlyd. Bu
haritalar bizde gerekten basma kalp etki brak-
maktayd, anlamlar ve nemleri hereyden nce
kendilerine elik eden yolculuk rehber kitaplary-
la beraber kullanllarna balyd. Bu tr kartog-
rafik tasvirlerin muhtemelen Sasani rann slam
ncesi corafya geleneine bal bulunuyor
1
.
Doa filozofu ve corafyac Eb Zeyd el-Bel
(. 322/934) bu corafya ekolnn kurucusu
olarak grlr. 4./10. yzyl ierisinde ardllar
olan Amed b. Muammed el-Ceyhn, brhm
b. Muammed el-ar, Muammed b. Al bn
aval ve Muammed b. Amed el-Madis (el-
Muaddis) corafya yaznn bu kolunu alacak
parlak bir dneme tamlardr. Onlarn en gen
temsilcisi olan el-Madis (el-Muaddis)yi, co-
rafya kitabnn gnmze ulaan iki yazmasn-
dan birisini Hindistanda bulmu olan arabist
Alois Sprenger
2
yaam en byk corafyac
olarak niteliyordu. O denli ok seyahat eden
ve keskin gzlemlerde bulunan, ayn zamanda
toplad malzemeyi o denli planl ileyen bir
kimse belki de hi var olmamtr diyordu.
Ad geen ahslardan ilk nn, Eb Zeyd el-
Bel, el-Ceyhn, el-ar, eserleri sayesinde
ran ve Orta Asya hakkndaki corafi bilgiler
nemli bir geliim gstermitir. Daha gen olan
iki corafyac Suriyeli bn aval ve Filistinli
el-Madisnin eserlerinde ise Sicilya, spanya,
Kuzey ve Kuzeydou Afrika hakkndaki corafi
bilgilerde, zellikle birok seyahatte kendi yap-
tklar gzlem ve keifler temelinde kazanm
olduklar olaan st ilerleme grlr.
Modern Arap corafya tarihi zerindeki son
dnem aratrmalar, bn avaln ne kan
zelliinin, btn kitabnda mekansal balamlar-
la zamansal srelerin kendisine zg bir biim
1
Cilt 10, s. 130.
2
Die Post- und Reiserouten des Orients, Leipzig 1864
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 112), nsz
s. 18; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 346.
GR
4 C O R A F Y A
de ilikilendirilmesi olduunu grmtr
3
. Onun
tarafndan sunulan materyal sadece corafya tari-
hi bakmndan deil, ayn zamanda kltr tarihi
bakmndan da zel bir neme sahiptir. Bu, son
tahlilde, onun nclerini amas ve bize bizzat
tanyabilecek durumda olmad lkeleri de tas-
vir etmesi sayesinde deildir. bn aval, slam
dnyasnn corafyasn tanmlamay amalama-
sna ramen bize, slam d lkeler hakknda da
hi de azmsanmayacak derecede deerli bilgiler
aktarmaktadr.
Bu ekoln biraz nce anld zere, A. Sprengerin
1864 ylnda kaytsz artsz en byk corafyac
olarak niteledii en gen temsilcisi el-Madisnin
corafya tarihi bakmn-
dan nemi, modern ara-
trmalarla zellikle Andr
Miquelin
4
yorulmak bil-
mez almas sayesinde
hayranlk uyandran bir
ekilde gn yzne ka-
rlmtr. Miquelin anlay-
na gre yeni bir beeri
corafya, el-Madisnin
aklamalarndaki zen ve
titizlik yoluyla, geleneksel
Arap corafyasnda insan,
mekan ve iklim arasnda
yerleik ilikiden etkilen-
mi olsa da, zellikle onun
aklayc ve yaamla i ie
sunum tarz yoluyla do-
mutur. el-Madis daha
nszde ortaya koyduu sunumunun sonuna kadar
gerekletirdii ve hakl olarak, yeni, kapsaml
bir beeri corafyann temeli kabul edilebilecek
programyla kendini gstermektedir.
Bu evrensel beeri corafya anlay, daha son-
raki yzyllarda Arapadan ziyade Farsa co-
rafya yaznnda kendini gstermektedir. u da
belirtilmelidir ki, medeni yaamn ve doann
3
Miquel, Andr: La gographie humaine du monde mu-
sulman jusquau milieu du 11e sicle, Cilt 1, Paris 1967,
s. 309.
4
a.e., Cilt 1, s. 324-328.
beeri corafya ekolnn eserlerinde geli-
mi olan zenli ve ayrntl betimlemesi yz-
yllar aarak saysz kent ve blge corafyas
kitaplarnda geerliliini koruyabilmitir. Sz
konusu corafyaclara ait eserlerin Ortaada
Avrupallar tarafndan tamamen bilinmez kal-
malar teessf edilecek bir gerektir. Kukusuz
ber Yarmadas ve Sicilya bu yargnn dnda
tutulmaldr. Bu snrlama erevesinde, 548/1154
ylnda tamamlanan dnya haritasnn zgn
olgusundan ve Eb Abdullh Muammed b.
Muammed e-erf el-drsnin kapsaml co-
rafya kitabndan bahsetmeliyiz. Arap kaynaklara
gre Doa bilimlerine ve felsefeye sempatisi
Sicilyadaki Normanlar Saraynn Yunanlar, Araplar ve
Latinler tarafndan igal edilen kanlaryas (Petrus de
Ebulo, Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis.
Codex 120 II der Burgerbibliothek Bern, ed. Theo
Klzer ve Marlis Sthli, Sigmaringen 1994, s. 59).
5 G R
ile tannan Norman Kral II. Roger e-erf el-
drsyi, Nzhet el-Mtn yazarn, Kuzey
Afrikadan yanna getirtmi ve onu bir dnya
haritas yapmakla grevlendirmiti. el-drs
bunun iin zorunlu olan metali talep etmi ve
Kral yeterince gm kullanmna sunmutu
5
.
el-drsnin Sicilyada, muhtemelen 1138den
1161 ylna kadar, yani II. Rogern lmnden
sonrasna kadar devam eden uzun sreli ikameti
en az drt meyve vermitir: 1. Gm zerine
hkkedilmi yuvarlak bir dnya haritas, 2. 70
seksiyona blnm bir dnya haritas, 3. Kitb
Nzhet el-Mt f tir el-Af, 4. Kitb
ns el-Mhec ve-Rav el-Ferec adl kitapla-
r. Yuvarlak gm levha, Tabula Rogeriana,
Rogern lmnden alt yl sonra, 1160 ylnda,
ardl I. Wilhelm dnemindeki bir isyan srasnda
isyanclar tarafndan paralanarak bllm-
tr
6
. Bizzat el-drsnin
7
syledii gibi, bu hari-
ta daire eklindeydi. Harita, baz bozukluklara
uram bile olsa birok yazmada korunmu ve
gnmze ulamtr.
el-drsnin dnya haritasnn, paraharitalarnn
ve corafya kitabnn nemi hakknda gnmz
almalarnda olduka farkl hkmlere varl-
mtr. Hereyden nce sadece ok az saydaki
drs aratrmacs onun yuvarlak dnya harita-
sndan bilgi edinmi ve bunu verdii hkmlerde
gz nnde bulundurmutur. Genellikle dikkat-
lerini Konrad Millerin 1928lerde 70 paraharita
temel alnarak yeniden oluturulmu, zerinde
meskun dnyann kuzeyinin ekvator blgelesiyle
ayn uzunlukta gsterildii dikdrtgen dnya
haritasna yneltmilerdir. el-drsnin haritala-
rnn yaynlanmas ve kitabnn ilgili blmlerinin
evrilmesindeki yararl abalar iin Millere ne
kadar teekkr etsek azdr. Maalesef Miller, el-
drs tarafndan yaplm haritann yuvarlak deil
dikdrtgen olduu gibi yanl bir kanya varmt.
Daha sonra el-drsnin kitabnn yazmasndaki,
bu haritann bir daire (dire) biimine sahip
5
el-all b. Aybek e-afad: el-Vf bi-l-Vefeyt, Cilt 14,
Wiesbaden 1982, s. 105-106.
6
Miller, K.: Mappae Arabicae, Cilt 1, Stuttgart 1926
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240), s. 39.
7
Nuzhet el-Mt, a.y., s. 6.
olduu
8
ynndeki bilgiyi mstensihin yanlgs
olarak aklamaktayd
9
. Ben, el-drsnin para-
haritalar ile bir kitabna dayanlarak ve gn-
mze ulam, olduka bozulmu yuvarlak harita
da gz nnde bulundurularak orijinale daha
yakn, belki de gm bir levha zerine ilenecek
bir dnya haritasn yeniden yapma giriimi iin
koullarn (Millerin n almalar da bunlara
dahildir) bugn daha elverili olduuna inanyo-
rum.
drs-haritalarnn kayna ve onun kartografya
tarihindeki yerine ilikin sorular gnmz al-
malarnda ok farkl ekilde yorumlanp yant-
lanmtr. Bu giriin dar erevesinde sadece
Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland isim-
li almam esnasnda ulatm baz bulgulara
ksaca deineceim.
Memn corafyaclarnn (yaklak 215/830)
yuvarlak dnya haritasnn kefedilmesinden
sonra, el-drsnin Palermoda yapt haritann
esas itibariyle bu haritaya dayand kolayca tes-
pit edilebilir. Ancak model ald haritann dere-
ce an, yanllkla e uzaklkl olarak ekilmi
yedi iklim izgisiyle deitirmitir. drs-harita-
snda ncsne nispetle grlebilir ilerlemeler-
den birisi Akdenizin olduka tashih edilmi ekli
ve Avrupann daha iyi bir topografisidir. Bana
daha da nemli grnen, el-drsnin Asyann
bir ok blm iin yeni bir grnt ve yeni bir
topografi sunmasdr. Ancak Memn coraf-
yaclarnn dnya haritasnn kefedilmesinden
ve bu haritann el-drsnin ana kayna oldu-
unun tespit edilmesinden sonra bu yeni ge
saptanabiliyor. Memn corafyaclar evvela,
Ptolemenin birbirine bal tm bir kta tasav-
vuruna kar, meskun dnyann en uzak kuzey
dousunu, bu ksm snrlandran, alabilir kua-
tc bir okyanusun varlna ilikin tasavurlaryla
tashih etmilerdi. el-drsnin dnya haritasn-
da daha sonra Asyann kuzey dousu nemli
8
a.e., s. 6.
9
Miller, K.: a.y., 38.
6 C O R A F Y A
lde kltlm, yuvarlaklatrlm ve bir
semer biimi almtr. drs-haritasnn dikkat
eken fark sadece konfigrasyonla snrl deil-
dir, ayrca hidro-corafik ieriin geniletilmesi
ve orografik (dalarla ilgili) karakterlerin farkl
bir sunumuyla zel bir nem kazanmaktadr.
Bu haritada Memn haritasnda bulunmayan
bir dizi i deniz ve rmak bulunmaktadr. Ancak
bir ka yl nce u soru ortaya atld: Kuzey ve
Kuzeydou Asyann bu deitirilmi konfigras-
yonu ve Orta Asyann yeniden ekillendirilme-
si nereden kaynaklanmaktadr? Btn bunlar
byk bir ihtimalle, el-drsnin kitabnn n
sznde bahsetmekte olduu imdiye dek dikka-
te alnmam Kmk-Trke bir kaynaa dayan-
maktadr
10
.
drs haritasnn Avrupada domu olan harita-
larda brakt derin izleri, 7./13. yzyldan 8./14.
yzyla gei aralndan itibaren izleyebiliriz.
Kitabn Avrupa lkeleri hakknda baka hibir
Arapa corafya kitabnn iermedii kadar ok
deerli bilgiler ieren metin blmne gelin-
ce, bu blm Avrupada 10./16. yzyln sonuna
kadar hibir nemli ilgiyle karlamamtr.
el-drsnin eseri hakkndaki bu ksa aklamalar-
dan sonra Arap-slam kltr evresinde olduka
geni bir yer alan seyahatnamelere dayal seya-
hat corafyasndan da sz etmek gerekir. slam
dnyasnn inle deniz yoluyla 1./7. yzyldan
itibaren var olan canl ticareti ve mnasebeti,
bilinen tarihi bir olgudur
11
. Hindistanla olan
ilikiler ve orann kltrne ve bilimine olan ilgi
o denli ilerlemiti ki, Abbasi Halifesi el-Manr
(dnemi: 136-158/754-775) baz Hint bilginleri-
ni Badata davet ederek Hintlilerin en nemli
astronomi kitabn 154/770 yllarnda Arapaya
evirtmiti
12
. Kltr tarihi bakmndan nemli
olgulardan birisi de, bilim ve kltre olduka
ilgi duyan ve Hint tabiplerini Badata getirten
Abbasi devlet adam Yay b. lid el-Bermek
(. 190/805)nin bir bilgini Hintlilerin dinlerine
ilikin bir kitap yazmas iin Hindistana gnder-
10
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 348-350.
11
a.e., Cilt 10, s. 546.
12
a.e., Cilt 6, s. 116-118.
mesidir. Bu kitaptan baz alntlar byk bir ans
eseri olarak gnmze ulamtr
13
. Bu nedenle,
bylesine erken bir dnemden Arap-slam bilgin-
lerin seyahatnamelerini duyduumuzda arma-
malyz. ine kara yoluyla yaplm bir seyahatin
sunumu konusunda kendisinden bilgi edindiimiz
en eski seyyah Temm b. Bar el-Muavvidir.
Seyahatnamesinin gnmze ulaan blmleri,
bu seyahati 206/821 ve 209/824 yllar arasnda
tarihlendirmeyi olanakl klmaktadr
14
.
3./9. yzyln ilk yarsndan, bat Orta Asyaya,
Hidistana ve Bizansa seyahat eden Arap sey-
yahlarn, burada ele alamayacamz baz rivayet-
leri malumumuzdur. Arabistler, Hrn b. Yay
(300/912)nn stanbula ve Romaya
15
yapt
seyahat ve ayrca, brhm b. Yab (350/961
civar)un Slavlar
16
hakkndaki ve Amed b. bn
Faln (4./10. yzyln ilk yars)n da Hazar
Denizinin kuzeyinde bulunan Bulgarlar ve Ruslar
hakkndaki
17
bilgi ve aklamalarna zel bir ilgi
gstermilerdir. Ouz Trkleri, Normanlar ve
hayli kuzeyde bulunan Wi s ve de Kuzey Buz
Denizi hakknda da tarihi, corafi ve etnik bil-
giler edinmekteyiz. Eb Dlef
18
(4./10. yzyln
birinci yars)in iki seyahatnamesinden birinde
Maverannehir (Transoksanya) ve Orta Asya,
dieri de ran ve Kafkasya boyunca yaplan seya-
hat anlatlmaktadr. 4./10. ve 5./11. yzyln dier
seyyahlarn dikkate almakszn Al b. el-seyn
el-Mesd
19
(. 345/956)yi ve Muammed b.
Amed el-Brn
20
(. 440/1048)yi dile getirmek
isterim.
13
bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. G. Flgel, Cilt 1,
Leipzig 1872, s. s. 345ff.
14
Minorsky, Vladimir: Tamm b. Bars Journey to the
Uyghurs, in: Bulletin of School of Oriental and African
Studies (London) 12/1947-48/275-305.
15
Bu konudaki almalar bir araya getirilmitir, in: Isla-
mic Geography Cilt 166, Frankfurt 1994.
16
17
18
a.e., Cilt 169.
19
Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt
7, s. 276-277.
20
a.e., Cilt 5, s. 375-383; Cilt 6, s. 261-276; Cilt 7, s. 188-
192, 288-292.
7 G R
Bu bilgilerin ilki, bize dar anlamda bir seyahatna-
me brakmamtr, bununla birlikte dnyay bizzat
kendi tecrbesiyle tanmak istedii ve yaklak 30
yl devam eden bir seyahat yaants esnasnda
yazd, doa-felsefi, tarihi ve corafi ierikli pek
ok eser brakmtr. Onun ka lkeyi ziyaret
ettiini bilmemekteyiz, nk eserlerinin birou
kaybolmutur. Kesin olan, memleketi Badattan
rana, Hindistana, Sansibara, Madagaskara,
Arabistana ve Kuzey Afrikaya gittiidir, ama
yine de ne kadar sklkla hangi lkeleri ziyaret
ettii bilinmemektedir.
el-Brnyi seyahatname yazn erevesinde
anmamzn nedeni onun, yerinde yapm olduu
birok seyahate ve insanlarla kurduu temas-
lara dayanarak lkenin din, bilim ve gelenekle-
ri hakkndaki aratrmalarnda btn zamanlar
iin rnek tekil edecek nesnellik ve gereklikle
yazm olduu, Hindistan hakkndaki kitabdr.
Bu byk evrensel bilgin eserinin giriinde yle
demekte: Bu kitap polemiksel bir kitap deildir,
bilakis sadece olgular bildirimidir. Hindularn
kuramlarn olduu gibi aklayacam ve
Yunanlarn bunlarla benzeik kuramlarn, her
iki tarafn benzerliklerini gstermek iin dile
getireceim. Bu pasajn Almancaya evirmeni
Max Krause
21
bununla ilgili olarak unu syle-
mektedir: Bu ilke titizlikle izlenmekte, kl krk
yaran bir kesinlikle Hintlilerin retileri yazarn
ifahi gelenekten veya yazndan malumu olduu
lde, aktarlmaktadr. Yazar, bu veya u nokta
hakknda hibir ey veya kesin bir ey reneme-
diine vurgulu bir biimde iaret etmekten ekin-
memektedir, tpk deiik rivayetler arasndaki
farkllklara dikkat ektii gibi. Konuya ilikin
kendi grleri daha ziyade blmlerin sonunda
dile gelmektedir. Onun eseri, Hintlilerle savaa-
cak kimsenin deil, onlar ve grlerini anlamak
ve takdir etmek isteyen kimsenin eline malzeme
salayacaktr.
21
Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des Mittelalters, in:
Der Islam (Berlin) 26/1942/1-15, zellikle s. 13-14 (Tek-
36, Frankfurt 1998, s. 1-15, zellikle s. 13-14.)
22
Onun hakkndaki aratrmalar iin bkz. Islamic Geog-
raphy serisi Cilt 172 ve 173, Frankfurt 1994.
II. Wilhelmin Palermoda hasta yatann banda duran
Arap tabipler ve astronomlar (Petrus de Ebulo, Liber ad
honorem Augusti sive de rebus Siculis, a.y. s. 43)
Seyahat corafyasna ilikin aklamalarn,
beeri corafya hakkndaki bu ksa panaroma-
da ok uzun bir yer tutmamas iin, burada,
578/1183 ylndan itibaren memleketinden hare-
ketle, ilki Arabistana olmak zere seyahat
yapm olan Valencial Muammed b. Amed
bn Cbeyr (. 614/1217)
22
ismiyle yetinmek
isterim. Grld kadaryla gn gn yazl ola-
rak kaydettii servenlerinin ve gzlemlerinin
betimlemesi, Arap corafyasnn en ilgin bel-
geleri arasnda yer almaktadr. Sanata, kltre
ve mimariye, ynetime ve etnolojiye ilikin gz-
lemleri beeri corafya tarihi iin byk dee-
re sahiptir. Hereyden nce, Norman Kral II.
Wilhelm dnemi Sicilyasnn tarihi ve kltr
tarihi iin bn Cbeyrin seyahatnamesi benzeri
bulunmaz bir kaynak nemine sahiptir.
8 C O R A F Y A
Dier isimleri bir yana brakp Eb anfe ed-
Dnever (. 282/895 civar)den
23
itibaren nem
kazanan bitki corafyasnn Sevillal Eb el-
Abbs en-Nebt
24
(. 637/1240)nin Douya
Seyahat (er-Rile el-Meriiyye) adl eseri ile
dikkate deer bir seviyeye ulatn belirtmek
isterim.
Seyahat corafyasn sonlandrrken Tancal
Muammed b. brhm bn Baa (. 770/1369)
da anlmaldr. Bu Fasl 725/1325 ylnda dizgin-
lenemez bir seyahat tutkusuyla ve yabanc olan
tanmaya ynelik kar konulamaz bir arzuyla
doduu kenti 22 yanda terketmi ve douya
ynelmitir. Kuzey Afrika, Msr, Arabistan ve
Mozambike kadar Dou Afrikada, Anadoluda,
Bizansta, Kamann Volga nehri aznda 55.
enlem derecesine kadar Gney Rusyada, Orta
Asyada, Hindistanda, Malezya Yarmadas ve
indeki ikameti ve sk sk tekrarlayarak ziya-
ret ettii ara istasyonlarda geirdii 24 yldan
sonra bn Baa ilk seyahatini tamamlam-
tr. Endlse olan ikinci seyahati ve Afrikaya
olan nc seyahatiyle birlikte toplam 27 yln
memleketi dnda geirmitir. R. Henninge
25

gre bn Baa gerekten, Eski an ve Orta
an kard en byk dnya seyyah olarak
kabul edilebilir. Gerek bir aratrma seyyah
olarak dikkatle tm izlenimleri kaydetmi, ile-
mi ve ok ayrntl hatta hacimli denilebilecek
bir seyahatname, ok zengin corafi bir hazineyi
miras brakmtr. bn Baa Marco Polodan
muhtemelen kat fazla yabanc lke grm-
tr.
26
23
Krakovskij, I.: Istoria arabskoi geografeskoi litera-
turi, Moskova 1957, s. 345.
24
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 338-343.
Beeri corafya ve onun yan dallar olan tarihi
corafya, ehir ve blge corafyas ve de seyahat
corafyas zerindeki arabistik aratrmalar iki
yzyl nce balamtr. Arabistler Arap-slam
kltrnde bu alanda ortaya konan baarl al-
malarn nemini dier alanlara oranla ok daha
iyi gn yzne karabilmilerdir. Bu konuyla
ilgili almalarn, tercmelerin ve metin edis-
yonlarnn ounu Frankfurt niversitesinde
bulunan Arap-slam Bilimleri Tarihi Esntits,
Islamic Geography yayn serisinde bir araya
getirmi ve 278 cilt olarak yaynlamtr. Burada
bir btn olarak gze arpan, bu aratrmalar-
da matematiksel corafyann yer bulmamas ve
Arap-slam kltr evresininin matematiksel-
astronomik temelde gelien kartografi alanndaki
byk baarsnn hemen hemen hi bilinmemi
olarak kalmasdr. Bu gerekli harita malzemesi,
aratrmaclarda bulunmamaktayd. Bu panora-
mann yazar, Memn corafyaclarnn dnya
haritas ile paraharitalarnn kefedilmesi gibi
talihli koullarla, sz konusu boluu doldurma
giriiminde bulunmaya bulunmaya ynelmitir.
Yazar, yaklak onbe yl alan almasnn sonu-
larn cilt halinde Mathematische Geographie
und Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland (Frankfurt 2000) ad altnda uzman
dnyann tartmasna sunmutur. Kitabn ula-
lan baz sonular, daha genel bir okuyucu kitlesi
iin dnlm ve Forschung Frankfurt (Heft 4,
2000) dergisinde yaynlanarak genel zeti burada
katalok kullancsna sunulacaktr:
25
Terrae incognitae, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.
26
a.e., s. 213; bn Baa hakkndaki almalar iin bkz.
Islamic Geography serisi Cilt 175-183, Frankfurt 1994.
9 A V R U P A L I H A R T A L A R I N A R A P K K E N
20. yzylda karlatmz yeryznn kartogra-
fik grnts muhtemelen en kesin halini olu-
turmaktadr. Bununla birlikte bu grntnn
doruluk derecesi henz kontrol edilmi deildir.
Bugnk dnya ekline paralel olarak, ancak
imdi gelien bilim alanlar yoluyla, yani uzay
uu teknolojisinin mmkn kld gzlemler ve
lmler sayesinde, hala yerine getirilmeyi bek-
leyen byle bir alma gerekletirilebilecektir.
Tashihlerden hibir zaman kurtulamasak da,
elbette bunlar imdiye kadar elde edilen grn-
tnn, insanln bu ortak mirasnn genel do-
ruluunu sarsmayacaktr. Byle bir deneyimin
salad avantaja nclerimiz 19. yzyln ikinci
yarsnda henz sahip deillerdi.
Hl gen bir bilim dal olan harita yapm sanat
historiyografyasnn, geliimin tek tek basamakla-
rn ve deiik kltr evreleri tarafndan yaplm
katklar, gerei ksmen de olsun karlayabilecek
aklama grevi son derece zordur. Yeryznn
bir blmnn insan eliyle resmedilmesinin ilk
denemesinin ne zaman ve nerede yapld kesin-
likle hibir zaman bilinemeyecektir. Babillilerin
ve eski Msrllarn meskun dnya tasavvurlarn
ana hatlaryla resmetme denemelerinin bilinmesi
bir nimettir. Ayrca, daha m.. 530 yl civarnda
Kartacal Hannonun, memleketinden Ginenin
ekvatora yakn krfezine kadar ulaabildii bilin-
mektedir. Heredot, Firavun Necho (yaklak m..
596-584)nun emriyle Afrikann Finikeliler tara-
fndan yelkenle dolaldn aktarmaktadr. O,
bu hkmdar denizcilerine, Kzl Denizin gne-
yinden balayarak kylar boyunca Heraklesin
Avrupal Haritalarn
Arap Kkeni
1. Resim: Halife el-Memnun emriyle 9. yzyln ilk
eyreinde yaplan dnya haritas, 1340 ylndan kaln bir
kopyada. Bu haritadaki nemli zellik, kresel izd-
mn yan sra, yeryz ana karalarn kuatan okyanus-
tur. Bu okyanus, Afrikay deniz yoluyla dolalabilir ve
Hint Okyanusunu, bir i deniz olarak gsteren Ptoleme
tasvirine karn, bir ak deniz olarak gstermektedir.
10 C O R A F Y A
stunlarn dolap gezdikten sonra Akdenizden
Msra tekrar dnecek kadar uzaa yelken ama-
larn emretmi olduunu, denizcilerin bu emri
yl ierisinde yerine getirmi olduklarn anla-
tyor.
Yunanlarda Matematiksel
Corafyann lk aretleri
Yunanlar, m.. 5. ve 4. yzylda dnyann kre
eklinin varsaylmasyla, m.. 3. yzyldaki ilk
yeryz lm denemesi ve Babillilerin gk-
kubbesini byk bir daire halinde 360 derecenin
blmlerine ayran sisteminin dnyaya uygulan-
masyla yeryznn bilinen eklinin matema-
tiksel olarak kavranmas iin gerekli temelleri
atmlardr. Boylam derecelerinin ay tutulma-
larnn e zamanl gzlemi yoluyla, mekanlar
arasndaki zaman fark anlamndaki tasavvuru ve
yer belirlemeye temel tekil eden, bir mekann
corafi enlemi ve kutup ykseklii eitlii kuram
da onlarn hesabna kaydolunmaldr.
Matematiksel-astronomik olarak temellendiril-
mi bir harita izmeyi, Yunanlarn en byk
astronomlarndan birisi olan Hipparchos m.. 2.
yzyln nc eyreinde henz gerekletiri-
lemez olarak gryordu. O, corafyann kendi
zamanna kadar ulalan kartografik baarlarn
vakitsiz ve yanl olarak telakki ediyor, sabr
ve daha kesin yer verilerinin yeterince toplan-
mas tavsiyesinde bulunuyordu. Bir haritann
izimini, ancak deiik lkelerde bulunan birok
bilgin tarafndan yaplm bir n alma sonra-
snda gelecekte gerekletirilebilecek bir dev
olarak gryordu. Yunanlar kesinlikle, llm
bulunan tek bir boylam fark tanyorlard: Bu,
ay tutulmalarnn m.. 331 ylnda Kartaca ile
Arbela arasndaki gzlem almasndan sonra
bulunmutu ve yaklak 11 abartlyd.
Zaman ierisinde elde edilen enlem derecele-
ri, gerek gemi seferlerinde ve gerekse Roma
ordusunun katettii mesafelere ilikin uygulad
lmler ve de rota kitaplarnda dier yollarla
kazanlm bilgiler, m.s. 2. yzyln ilk yarsnda
bir meskun dnya haritasnn ortogonal (dik
al) izdmde ekillendirilmesine yol amt.
Bu haritann yapmcs Tyroslu Marinosdur.
oktan kaybolmu olan haritasnn izlerine
bizi daha gen ada Ptoleme gtrmekte-
dir. Grnen o ki, bu harita ve ona elik eden
metin, Ptoleme corafyasnn yegane temeli idi.
rendiimize gre, Marinos meskun dnyann
haritasn, boylam 225 yani yaklak 80 ila 90
abartlm olan, bir derece ana dayandrmt.
Ardl Ptoleme, bu meskun dnya haritasndan
(belki de bundan baka eklenmi paraharita-
3. Resim: Ptoleme
Corafyasndan
dnya haritas, 14.
yzyln 1. yar-
sndan bir yazma
ierisinde. Bizansl
bilgin Maximos
Planudes tarafn-
dan yaplmtr.
Memn corafya-
snn aksine (1. ve
2. resim) burada
Hint Okyanusu
ve Atlantik hala
i denizler olarak
sunulmaktadrlar.
lardan) ve haritaya elik eden metinden ald verilere
ve derece bilgilerine dayanarak daha sonraki nesil-
lere haritann yeni yapmlarnn taslan izmede
hizmet edecek olan bir eser derlemeye ken-
dini grevli gryordu. ncsnn verilerini
ilerken, mesafe bilgilerinin, zellikle boylam
derecesi anlamnda dou-bat mesafe bilgi-
lerinin ok byk olduu grne ulam,
bu nedenle, Asyann ilgili blmlerini siste-
matik biimde orantlayarak kltmtr.
Akdenizin byk ekseninin 63 olan (yaklak
21 daha byk) boylamn koruyarak meskun
dnyann boylamn 180 ye (hala yaklak 40
abartlm) indirmitir. Grnen o ki, Ptoleme
eserine hi bir harita eklememitir. Metninde,
zerinde Kuzey Atlantikin ve Hint Okyanusunun
i denizler olarak grnd birbirine bal bir anakara
resmi vermesi artcdr.
Marinosun kartografik baars ve Ptoleme co-
rafyas, Arap-slam kltr evresine, bu kltr
evresinin sadece Atlantikten Hindistana uzan-
makla kalmad gibi, dier kltr dinyalarndan
alnan bilimleri kendilerine mal etmenin te-
sinde gsterdikleri yaratclk evresinin eiinde
olduu bir dnemde, 9. yzyln balarnda ula-
mtr. Dneminin btn bilim alanlarn tevik
etmi olan Halife el-Memn byk bir bilginler
grubuna yeni bir Corafya ve bir dnya hari-
tas yapmalar emrini vermiti. Bu bilginlerin
almalarnda zellikle Yunan statlarna bal
kalmak zorunda olduklar aikardr.
Bu emrin sonucunda meydan getirilen atlas-
tan ve ona elik eden corafi eserden bereket
versin ki baz ksmlar gnmze ulaabilmi-
tir. Matematiksel corafya ve kartografi tarihi
bakmndan, Memn corafyaclarnn dnya
haritasnn 1340 ylndan kalan bir kopyasnn 20.
yzyln seksenli yllarnda yeniden gn yzne
kmas olaanst bir nem tamaktadr. Bu
kukusuz, birok kez yaplan kopyalama yzn-
den zamannda muhteem olan orijinalin (bkz.
1. resim) ekli bir dereceye kadar bozulmu bir
kopyasdr. Buna ramen bu harita, orijinal hari-
tadan ezamanl olarak karlm koordinatlar
ieren bir izelgenin altnda esiz bir kartog-
rafik abide olarak belirmektedir: Harita kresel
bir izdm tamaktadr. Bu, meskun dnyann
15-20 kltlm bir bat-dou geniliini, ayn
zamanda Akdenizin 10 kltlm bir uzunluk
eksenini gstermektedir. Bundan baka, Marinos
ve Ptolemenin birbirine bal bir anakara tasav-
vurlarnn yeni bir modele yerini brakm olmas
byk nem tayor. Buna gre, meskun dnya
bir kuatc Okyanus tarafndan, bu okyanus
da bir karanlk okyanus tarafndan evrelen-
mitir. Atlantik ve Hint Okyanusu artk i deniz
olmayp, kuatc Okyanusun paralardr (bkz.
2. resim).
Yunanlarn, yeryznn salkl bir kartogra-
fik tasvirine ve bu ama dorultusunda kullan-
2. Resim: Halife el-Memnun dnya haritasnn rekons-
trksiyonu, grevlendirilen corafyaclarndan birisi-
nin yapt koordinatlar kitabnn verilerine dayanarak.
Bugne ulaan harita ile yaplan bir karlatrma, esas
itibariyle zdetiklerini ve bundan da te rekonstrksi-
yonun pek ok ayrntda, kaybolan orijinalin, birok kez
kopyalanarak deiiklie uramas sonucu gnmze
ulaan kopyasndan daha doru olduunu gstermek-
tedir.
Bilinen En Eski Kresel zdml
Dnya Haritas
12 C O R A F Y A
lan matematiksel-astronomik yardmc aralara
ynelik ki, Marinos ile Ptolemede (3. resim)
zirve noktasna ulam ve ancak ayn zamanda
kendi kltr evresinin geliim olanaklarnn son
snrlarna dayanmt, Memn corafyaclarnn
almalaryla, en gen basaman gnmz-
de hep birlikte yaadmz, yeni bir evrilme
srecine ulamt. Kesintisiz devam eden bir
geliimin bana grnen olgularn ksa bir sre
nce yaynlanm Mathematische Geographie
und Kartographie im Islam und ihr Fortleben
im Abendland ad altnda kitabm Geschichte des
arabischen Schrifttumsun X-XII. ciltleri olarak
ilgililerin bilgisine sundum. Bu geliim srecinin
bence nemli olan noktalarndan bir kana aa-
da iaret etmek istiyorum.
4. Resim: el-Brn tarafndan 11. yzyln ilk eyrein-
de arnlanan mesafeler ve astronomik olarak llen
enlemler vastasyla Badat ile Gazne arasndaki yak-
lak 60 yerin boylam derecelerini hesaplamaya ynelik
yaplan almann ematik sunumu.
Matematiksel Corafyann
Bamsz Bir Disiplin Haline Gelii
Avrupaya Ulaan lk Arapa Haritalar
slam dnyasnda youn ve bilimsel bir itina ile
yrtlen corafi yer belirleme almalar 11.
yzyln ilk eyreinde matematiksel corafyann
bamsz bir disiplin olarak gelimesine gtr-
d. Bu kazanm, Arap-slam kltr evresinin
en byk bilginlerinden birisi olan el-Brnye
aittir. O, corafya tarihinde esiz bir giriimde
bulunmutur: Gazne ile Badat arasnda bulunan
nemli yerlerin (2 x yaklak 2000 km.lik bir ev-
rede) enlem ve boylam derecelerini astronomik
gzlem, mesafe lmleri ve kresel tirgonomet-
Bize Memn corafyasndan doan etkiyi gs-
teren baz Arap ve Avrupa haritalar gnm-
ze ulamtr. Corafyac el-drsnin (5. resim)
1154 tarihli dnya haritas ve paraharitalar
bunlar arasnda yer almaktadr. Ceutal bu asil-
zadenin, Sicilyada Norman Kral II. Rogern
arzusu ve teviki ile hazrlad haritalar ve co-
rafi eser, Memn corafyaclarnn haritalarna
geni lde bir dayanmay gstermekle birlikte,
Akdeniz ve de zellikle Kuzeydou, Dou ve
Orta Asya ile ilgili nemli bir geniletme ve iyile-
tirmeyi de iermektedir. Gneybat Avrupa bl-
gesinde 1265 civarnda, ada Avrupal kartog-
rafik tasvirlerle hi mi hi badamayan, bilakis
Memn corafyaclarnn ve el-drsnin dnya
haritalaryla artc bir benzerlik gsteren bir
haritann domu (6. resim) olmas kartografi
tarihinde laykyla gznnde bulundurulmam
bir olgudur.
rinin temel kurallarn kullanmakla belirlemitir
(4. Resim). Onun tarafndan ulalan yaklak 60
yerin boylam bilgilerinin bugnk deerlere gre
llen hatalar, sadece 6 ve 45 dakika arasnda-
dr. Onun verileri slam dnyasnn dou ksmn-
da bundan byle devaml olarak srdrlen yer
belirlemelerin temeli olmutur.
slam dnyasnn Badatn batsnda kalan ks-
mnda baaryla gerekletirilmi boylam derece-
leri zerindeki dier tashihler, daha 11. yzyln ilk
yarsnda Akdenizin bat-dou ekseninin 44 ila
45 ye (bugn 42) indirgenmesi ve bunun sonu-
cu olarak sfr meridyeninin Atlantike Kanarya
Adalarnn 1730' batsna ve Toledonun 2830'
batsna konumlandrlmasyla sonulanmtr.
1730' 11
Sfr
Meridyen
Kanarya
Adalar
Toledo
5130' 10
Badat Merkez
Meridyen
0 1730' 2830' 80 90
5. Resim: el-drsnin dnya
haritas (1154 ylnda yapl-
m), 1500 tarihli kopya.
Harita genel olarak Memn
haritasna dayanmaktadr
(1. ve 2. resimler). Kuzey ve
Kuzeydou Asyann daha
sonraki dnemlerde doan
Avrupal Asya haritalarn
yzlerce yl belirleyici olarak
etkilemi olan tashihli tasviri
dikkat ekmektedir.
6. Resim: Memn corafya-
clarnn (1. ve 2. resimler) ve
el-drsnin (5. resim) dnya hari-
talarnn bilinen en eski Avrupal
imitasyonu, Brunetto Latini
(1265 civar)nin Tresor isimli
ansiklopedik eserinde gnmze
ulamtr, burada kitabn metni
ile egzotik yabanc bir unsur olu-
turan harita arasnda kesinlikle
bir iliki bulunmamaktadr.
14 C O R A F Y A
7. Resim: Marino Sanuto
Petrus Vescontenin
dnya haritas (1320 civa-
r), el-drsnin (5. resim)
dnya haritasnn ana
hatlarda ve ayrntlarda
aka grlebilen bir imi-
tasyonu.
Bundan yaklak otuz yl
sonra, 13. yzyldan 14.
yzyla gei dneminde,
Akdenizin ve Karadenizin
tasvirini hemen hemen
hatasz olarak veren bir dizi
harita gn yzne kmtr.
Bunlar, kartografi tarihileri
tarafndan, pek isabetli olma-
sa da portolan haritalar olarak
isimlendirilmitir. Bu haritalarn
domalarna ilikin sorular, yaklak
150 yldr tartlmaktadr. Baz bilgin-
lere gre bunlar birden bire ortaya km
ve ilk olarak Avrupal denizciler tarafndan
yaplm olmaldr. Baz kartografi tarihileri ise,
bu haritalar daha nceki farkl kltr evreleriy-
le ilikilendirmektedirler. Bu haritalarn douu-
nu tartan ilk bilgin veya bilginlerden birisi olan
Joachim Lelevel (1850 civar) Arap corafyas
hakkndaki bilginin o zamanki ilkel dzeyinin
nda, bu haritalarn el-drsnin haritasna ve
corafi eserine (7. resim) dayandndan emindi.
Bu problemin Arap-slam kltr evresinin
matematiksel corafya ve kartografi tarihi -
nda kapsaml bir ekilde ele aln sadece
szde portolan haritalarnn deil, ayn zamanda
bunlardan ok ksa bir sre sonra ortaya kmaya
balayan Avrupal dnya haritasnn ve paraha-
ritalarn 18. yzyla kadar dorudan doruya ya
da dolayl olarak Arap-slam kltr evresinden
gelen modellerle ilikili olduunu gstermekte-
dir. Kartografi tarihi aratrmalarnda hem szde
portolan haritalarnn oluumu hem de takip
eden zaman zarfnda dnya haritas ve paraha-
ritalar zerinde grlen Asya ve Afrika tasvirleri,
kapsaml bir ilikiler erevesinde ele alnmak
yerine, her zaman sadece btnden ayrlm,
tek tek problemler halinde ve Arap-slam kltr
evresine ait matematiksel corafya ve kartogra-
fi bilgisinden hemen hemen tamamen habersiz
olarak deerlendirilmitir. Portolan haritalarn
oluumu sorusu zlmemi bir muamma olarak
kabul edilirken, dnya haritas ve parahari-
talarda meskun dnyann ilk kez ortaya kan
nemli yeni ksmlar, Avrupal harita yapmcla-
rnn, seyyahlarn ve seyahat raporlarnn tadk-
lar haberler sayesinde baardklar iler olarak
dnlmektedir. Bu dnceye gre, rnein,
Venedikte, Cenovada veya Mallorcada ikamet
eden bir harita yapmcsnn, Hazar Denizinin,
Avrupada Yeni Bir
Harita Tipinin Oluumu
Hint Yarmadasnn veya Urmiye gibi olduka
kk bir gln hemen hemen kusursuz konfi-
grasyonlarn sadece seyahatnamelere veya sey-
yahlarn haberlerine dayanarak izebilmesi nor-
mal saylyordu. Bylece, eer bir harita yapmc-
sna insanst bir yetenek atfedilmiyorsa, ondan
hibir ekilde yerine getiremeyecei bir baar
beklenmi olmuyor mu? Yerinde olumu ve yz-
yllar boyunca bir ok neslin ortak almalarnn
sonucu olarak yaplabilmi bir haritann bu veya
u harita yapmcsnn eline gemi olduunu
dnmek daha mantkl deil midir?
8. Resim: Pseudo- Ptoleme dnya haritas, Ptolemenin
Corafyasndan, Straburg 1513. Afrika hemen hemen
mkemmel biimdedir, buna karn Gneydou Asya
olduka eski tarzda tasvir edilmekte ve Memn co-
rafyasn (1. ve 2. resim) hatrlatmakta. Her ikisi de
Ptolemenin dnya resmiyle uyumamaktadr.
Ptoleme Corafyasnn Avrupada
Kartografyaya Etkisi
15. yzyln son eyreinde Ptoleme coraf-
yasnn Latince evirisinin basm sayesinde
Avrupadaki kartografyacla yeni bir akm
olutu. Latinceletirilmi Ptoleme ad altnda,
onun corafyasnn ieriiyle tam olarak uyu-
mayan birok harita ortaya kmaya balamt
(8. resim). Yaklak 50 yllk bir zaman zarfnda
oluan bu haritalar ve bunlara dayal dnya hari-
talar, Akdenizin boylamnn, rnein 63 olduu
ve Hint Yarmadasnn gney ucunun 125 de
bulunduu, derece alaryla giydirilmilerdi. Bu
Ptoleme derece a baz dnya haritalarnda
16. yzyln ortalarna ve bu tarihten birka yl
sonrasna dek kullanmda kalrken, yaklak 1510
ylndan itibaren ou dnya haritas zerinde,
anlan boyutlar balamnda, Akdeniz boylam-
nn 52 veya 53 ve Hindistann gney ucunun
16 C O R A F Y A
1560 ve 1561 yllarnda Giacomo Gastaldi tara-
fndan ortaya konulan paradan oluan Asya
haritas ve yeni yapt dnya haritas ani bir
etki gsterdi. Kendini yaklak 30 yl boyunca
Ptoleme haritalarnn izimlerine adayan bu
talyan mhendis ve haritac birdenbire bambaka
karakterde deiik derece al, farkl bir konfig-
rasyona, topografyaya ve toponomiye sahip hari-
talar yaynlad. Buna nasl ve nereden ulamt?
boylam derecesinin 115 olduu Memn dnya
haritasnn derece ana yerini brakmak zorunda
kalmt.
9. Resim: Abraham Orteliusun Asya haritas
(Antwerpen 1567), Gastaldi haritasnn yeni bir redak-
siyonu olarak yaynlanmtr. Sa alt kede Ortelius,
Gastaldinin bu haritay Arap geleneinde yaptna
iaret etmektedir.
Bu konuda kendisi bir eyler ifade etmemitir.
Bir ka yl sonra, dnemin en nl iki meslekta
Abraham Ortelius (9. resim) ve Gerard Mercator,
Gastaldinin Asya haritasn belirli deiikliklerle
ve geniletmelerle kendi redaksiyonlar olarak
yaynladlar. Haritann doru veya dierlerinden
daha doru olduunu ortaya koymak iin hangi
ltleri benimsemilerdi? Gastaldinin koor-
dinatlar nereden kaynaklanmaktayd? Ortelius
bu srra vakf olduuna inanmt, haritasnn
sa alt kesine u aklamay yapmt: Bu
vesileyle ilgi duyan okurlara, corafya konusun-
da birok hizmetlerde bulunmu olan Jacobus
Gastaldusun Arap kosmograf Eb el-Fidnn
geleneine uygun olarak salad yeni Asya
tasvirini sunuyoruz. Ortelius bununla Arap co-
rafyac Eb el-Fid (. 1331)nn Fransz oryan-
talist Guillaume Postel tarafndan 1524 ylnda
stanbuldan Fransaya gtrlen karlatrmal
koordinat izelgeleri ieren bir yazma kitabn
kasdetmektedir. Geri bu kitap slam dnyasn-
da oktan eskimi olan, daha doru deerlerle
deitirilmi koordinatlar iermekte ise de, yazar
Avrupada 16. yzyln ikinci yarsnda yeni bir
Ptoleme Corafyasndan Ayrl
Ptoleme olarak vlm ve kitabyla olan tank-
lk u kelimelerle dile getirilmitir: venit divina-
mente in luce... veya coming divinely to light in
our time (zamanmza gelen ilahi k).
Gerekte ne Eb el-Fidnn kitabnnn koor-
dinat izelgeleri Gastaldi haritasnn konfigras-
yonlarn resmetmeye yetebilirdi ne de harita,
kitabn verdii bilgilerle uyum ierisinde buluna-
bilirdi. Bana gre Gastaldiye Arap-slam kltr
evresinden bir genel harita veya paraharitalar
model olarak hizmet etmi olmaldr. Onun bu
haritalar ne derece geree uygun kullanp kul-
lanamad ayr bir sorudur. Sadece Orteliusun
Gastaldi haritasnn oluumuna ilikin sunduu
yanl aklama Avrupada sz konusu dnemde
bu disiplinin nde gelen corafya temsilcilerinin,
tandklar modellerden hangisinin geree daha
uygun olduunu bilmedikleri, daha doru bir ifa-
deyle bilemeyecek durumda olduklar bir tarafa,
modellerinin nasl olumu ve nereden gelmi
olduunun farknda bulunmadklar hkmne
vardrmyor. Bir haritac, bizzat kendi ilgisiyle,
ticari amala veya bir sipari sonucu olarak tesa-
dfen elinin altnda bulunan veya estetik adan
houna giden ya da Arap-slam kltr evresin-
den yeni gelmi olan bir modele gre bir harita
iziyordu. Seim keyfi idi.
Bildii bir paraharitay genel bir haritaya veya
dnya haritasna, yapt iin doruluk derecesini
deerlendiremeksizin, ileme cesaretini gster-
mek, 14. yzyldan 18. yzyla kadar Avrupal
bir haritacnn alma tarzyd. Hazar Denizi
kartografya tarihi bize bununla ilgili ilgin bir
rnek sunmaktadr. Hazar Denizinin, 13. yzyl-
da Arap-slam kltr evresinde ulam olduu,
hemen hemen mkemmel eklinin 14. yzyldan
itibaren Avrupadaki paraharitalarda bize ula-
m olmas, 14. ve 15. yzyllarda byk kesinlikle
Avrupal dnya haritalarnda grlmesi, daha
sonra ise 16. ve 17. yzyllarda (baz istisnalar
hari) harita yapmclarnn ilgi alanlarndan k-
m olmas ve ancak 18. yzyln ilk eyreinde
yeniden geerlilik kazanm bulunmas artc-
dr.
Avrupada Haritalarn
Koordinatlarla likisi
Bu tespit, Avrupada yaplan eski dnya hari-
talarnn 18. yzyla kadar henz koordinatlara
gre izilmemi, aksine ilgili modellerin izme
yoluyla gerekleen aktarm vastasyla temel
alnan derece alarna uygun hale getirilmi
olduklar olgusuyla sk skya baldr. Geri
Avrupada Arap-slam kltr evresinden alnan
veya Avrupada da derlenen pek ok koordinat
izelgeleri vardr, ama bunlar Avrupann baz
ksmlar dnda, burada oluan haritalara her-
hangi bir etkide bulunmamlardr. Bu ynde
bildiimiz tek deneme, Johannes Keplerin ken-
disinin bildii izelgelerin koordinatlar ile eski
dnyann tasviri arasnda bir balant kurma
denemesi baarszlkla sonulanmtr.
Grnd kadaryla Wilhelm Schickard 17.
yzyln otuzlu yllarnda, Avrupada tedavlde
bulunan eski dnya haritalarnn, zellikle Asya
ve Afrika bakmndan, olduka hatal olduklar
ve kendisinin Arap yer izelgelerini temel alarak
ve Arap corafya eserlerindeki bilgilere daya-
narak hatasz bir harita izebilecei grne
ulaan ilk bilgindir. Kanaatime gre bu ba-
lamda Hollandal corafyac Willem Janszoon
Blaeunn 1634 ylnda Schickarda yazdkla-
r olduka manidardr: Senin skenderiye ile
Roma arasndaki boylama ilikin fark ettiin eyi,
gerekte btn Avrupann ok uzun tasvir edil-
mi olduunu, ben memleketimiz insanlarnn
mahedelerine dayanarak her zaman sylemi-
imdir.
Schickardn uzun yllar sren, daha sonra dier
Arap corafya eserlerine dayanarak eski dnya-
nn Avrupada yaygn kullanlanlardan daha kesin
bir haritasn izebilmek iin Eb el-Fidnn
izelge eserinin koordinatlarn tanma abalar
onun, Arap-slam kltr evresinden haritalar
temin etmenin ve bunlar kendi becerisine daya-
narak yaynlamann daha pratik olabileceini
dnmediini gstermektedir. Kukusuz o da
Avrupada tedavlde bulunan haritalarn nasl
ve hangi koullarda olutuuna ilikin, ncleri
ve ardllar kadar az ey biliyordu. Schickardn
18 C O R A F Y A
aslnda, bu haritalarn kken itibariyle Arap-
slam dnyasndan gelen, deiik geliim aa-
malarndan doan modellere dayandn ve
Avrupaya savalar, seyyahlar ve denizciler, hal
seferleri veya eliler yoluyla gerekleen eitli
temaslarla tesadfen ulam olduunu bilemez-
di. Geri bizi bu realitenin izlerine gtren daha
eski Portekiz, spanyol, talyan ve Hollanda kay-
naklar bulunmaktadr, ama yine de bunlar im-
diye kadar kartografya tarihilerinin bilincine,
uygun bir biimde ulamam veya zaman zaman
keyfi olarak yorumlanm ve efsane diye deer-
lendirilmilerdir.
Arapa Haritalarn Avrupaya
Bilinli Aktarm
Arap-slam kltr evresi haritalarnn bilin-
li olarak aktarm dnemi Schickardn anlan
giriiminden birka yl sonra balamtr. Sahip
olduumuz bugnk bilgiye gre Alman bil-
gin Adam Olearius, haritalar Arapa yazdan
Latinceye aktardn aka bildiren ilk kiidir.
Burada szkonusu olan, 1637 ylnda Schamachia
(Kafkasyada)daki ikameti srasnda dier para-
haritalarla birlikte malumu olduu bir ran ve bir
Anadolu haritasdr (10. resim). Arap-slam kl-
tr evresinden gelen haritalarn bu tarz aktar-
m, Pariste yaklak 1650 ve 1750 yllar arasnda
younlam ve bylece Avrupa kartografyasnn
yaratc dneminin balangcn oluturmutur.
Burada, Portekizli denizcilerin, Arap haritala-
rn veya deniz haritalarn grm olduklar-
10. Resim: ran ve Komu Blgeler, Adam Olearius
tarafndan 1637 ylnda iki Arap paraharita esas al-
narak birletirilmi ve Latin harflerine aktarlmtr.
Bunu Vermehrte Moscowitischen und Persianischen
Reisebeschreibung (Schleswig 1656, s. 434) isimli ese-
rinde aka ifade etmektedir.
11. Resim: Hindistan ve komu blgelerin haritas,
Hollandal Jan Huygen van Linschoten (1596) tarafn-
dan kendi verdii bilgiye gre ark kaynakl bir model-
12. Resim: rann, en byk
Arap ve Fars corafyaclarnn
eserlerinden yaplm grnt-
s, aka kendi ark kaynakla-
rndan bahseden Avrupal kar-
tograflardan birisi olan Adrian
Reland (1705) tarafndan yapl-
mtr. Hazar Denizinin ran
mparatorluuna ait olmayan
kuzey kesiminin burada bulun-
mamasnn nedeni, Relandn
bir ran haritasn model olarak
kullanm olmasndan kaynak-
lanabilir.
den Latince yazya tanmtr. Haritann topografyas
ve toponomisi, bu modelin bir Arap haritas olduuna
ilikin hibir kuku brakmamaktadr.
20 C O R A F Y A
na, bunlar ele geirmi olduklarna, kopyalam
veya memleketlerine getirmi olduklarna ili-
kin Vasco da Gamadan beri ak-seik ortaya
koyduklar bilgileri ve de Hollandal haritac
Jan Huygen van Linschoten (11. resim)in kendi
adyla tannan Gneybat Asya ve Hindistan hari-
tasn yerel bir haritadan kendi diline aktarm
olduuna ilikin iareti bir tarafa brakyorum.
Oleariusun haritalar, Paris ekolnn harita-
lar ve 1560 ylna kadar daha nceki dnya
haritalarnn ou bizi dorudan doruya veya
dolayl olarak bunlara temel tekil eden, be
yz yl daha nce slam dnyasnda tespit edil-
mi olduu zere sfr meridyeni Toledonun
2830' batsnda bulunan bir derece ana gtr-
mektedir. Kartografya tarih yazmclnda
Adam Oleariusun, Nicolas Sansonun, Adrian
Relandn (12. resim), Guillaume Delislein,
Joseph-Nicolas Delislein (13. resim), Jean-
Baptiste Bourguignon dAnvillein, Emmanuel
Bowenin, James Rennellin ve dierlerinin hari-
talarnn derece alarndaki buna iaret eden
izlere gereken dikkat verilmi ve Avrupa dille-
rinde ulalabilir olan yer izelgelerinin bazlar
Arap-slam dnyasndan gnmze ulaan ve
bunlara ilikin haritalarla karlatrlm olsayd,
disiplin birok yararsz klfetten ve ksr tart-
malardan korunmu olurdu.
13. Resim: Karadenizin, sfr meridyeni Arap-Fars
geleneine gre Toledonun 2830' batsnda Atlantikte
bulunan tam bir Osmanl haritas. Yan tarafnda verilen
boylamlar ve enlemler, su havzasnn Osmanl coraf-
yaclar tarafndan hemen hemen mkemmel boyutlara
ulatn ispatlamaktadr. Fransz kartograf Guillaume
Delisle, 1700den nce Parise gelmi olan bu haritann
bir kopyasndan veya orijinalinden yararlanmtr.
21 M O D E L L E R
Abbasi Halifesi el-Memn (dnemi: 198-218/
813-833)un emriyle birok astronom ve coraf-
yac tarafndan yaplan ve kaybolduu dnlen,
corafya tarihinin mehur dnya haritas yirmi yl
nce bn Falallh el-mernin stanbuldaki
Saray Ktphanesi (III. Ahmet 2797/1)ndeki
Meslik el-Ebr isimli ansiklopedisinin (yak-
lak 740/1340 ylndan mellif nshas) ilk cil-
dinde kefedilmitir (bkz. s. 9). Bu cilt ayrca
ayn kkten iklim haritas da iermektedir.
Bundan baka paraharita, yani Nil aknt-
snn, Azak Glnn ve Gneydou Asyada
bulunan Yakut Adasnn tasviri, Straburg
niversite ktpanesinde, 4247 No.lu el yazma-
syla korunarak gnmze ulamtr. Bu yazma
428/1036 ylndan olup Eb Cafer Muammed
b. Ms el-rizm isimli birisinin dnya harita-
snn derece ana dayanarak bir araya getirdii
Memn corafyaclarnn
dnya haritasna gre
Yeryz Kresi
Modelimiz: Pirin, cila-
lanm. Toplam yksek-
lik: 1,65 m., ap 50 cm.
22 C O R A F Y A
Memn corafyasnn koordinat sistemini ier-
mektedir. Sz konusu el-rizm grne gre
Memn corafyaclarndan biridir, bununla bir-
likte halihazrda onunla ayn ad tayan mehur
matematiki ve astronomla ayn kii olup olma-
d kesin deildir. Yerlerin ve corafi noktalarn
yaklak toplam 3000 koordinat dnya harita-
snn eksiksiz bir rekonstrksiyonunu olanakl
klmaktadr. Rekonstrksiyon harita (bkz. s. 11)
byk lde, 500 yllk bir zaman zarfnda tek-
rarlanan kopyalama sonucu, doal olarak belirli
ekil bozulmalarna maruz kalarak gnmze
ulaan harita ile rtmektedir. Buna ramen bu
numune bence gnmze ulaan dnya haritala-
rnn en nemlisidir. Rekonstrksiyon harita ile
birlikte bu harita bize Memn corafyaclarnn
orijinaline byk lde yaklaan kartografik
bir resim ve bylelikle insanln 3./9. yzyl-
da yeryznn matematiksel olarak kavranma-
snda ulat ilerlemeyi aka gstermektedir.
Memn corafyaclar almalarnda ncleri-
nin eriilebilir baarl almalarna dayanmlar
ve bunlar, bir neslin zamansal erevesinde ve
dnemlerinin elverili koullar altnda mm-
kn olabildiince mkemmelletirmilerdir. Ana
kaynaklar kukusuz Marinos (m.s. 2. yzyln
1. yars)un dnya haritas ve Ptoleme (m.s. 2.
yzyln 2. yars) corafyas idi. Grne gre
sonuncusu bizzat bir harita yapm deildir, sade-
ce Marinosun haritas temelinde corafya olarak
adlandrd kartografik bir klavuz derlemitir.
Gnmze ulaan dnya haritas bize, gemiyle
alamaz okyanusu temsil eden koyu mavi su
ktlesi ile evrelenmi ak mavi bir okyanus
(el-Bar el-Mu) tarafndan kuatlm meskun
dnyann belirgin bir ada biimini gstermekte-
dir. Haritann zerine kresel lekli bir derece
a giydirilmitir, birok lee sahiptir ve da-
larn perspektifik tasvirini salayan bir birikimin
kantn vermektedir
1
.
1
Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt
10: Mathematische Geographie und Kartographie im Is-
lam und ihr Fortleben im Abendland, s. 80-129.
Paraharita 1
23 M O D E L L E R
Paraharita 2
Paraharita 3
Yukardaki resimler: Memn atlasndan paraharitalar, bn Falallh el-mernin Meslik el-Ebr adl ansiklope-
disinde (yaklak 740/1340 ylndan mellif nshas, stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 2997/1, tpkbasm Frankfurt
1988, s. 292f.) gnmze ulamtr. Burada haritalar kuzeyi baa evrilerek verilmitir.
Paraharita 1: Birinci iklim, Afrikann ve Hint Okyanusunun bir ksmyla birlikte.
Paraharita 2: kinci iklim, Afrikann, Kzl Denizin, Arap Yarmadasnn ve Asyann ksmlaryla.
Paraharita 3: nc iklim, kuzeyde ikinci iklim blgelerine balanmaktadr.
24 C O R A F Y A
Ynetim merkezi Badat olan, bilimlere kar
ar ilgili Abbasi Halifesi el-Memn (. 218/833)
saltanat zamannda, corafyaclar ve astronom-
lardan oluan byk bir grubu kapsaml bir co-
rafya eseri ve yeni bir dnya haritas yapmakla
grevlendirdi. Bu grev, Marinos (m.s. 2. yz-
yln 1. yars)un mehur dnya haritasndan ve
Ptoleme (m.s. 2. yzyln 2. yars) corafyasndan
hareketle, ada corafi bilgiler temelinde ve
jeodezik lmlerin ve grevlendirilen bilginler
tarafndan toplanlan astronomik-matematiksel
data bilgileri yardmyla yerine getirilmitir.
Memn corafyaclarnn haritas yaklak 20 yl
nce 740/1340 tarihli bir kopya halinde yeniden
kefedildi. Burada haritann kopyas verilmitir.
Corafya kitabnn gnmze ulam birka par-
aharitas ve dnya haritasna dayanan ve yine
gnmze ulaan koordinat izelgeleriyle birlikte
bu harita, kartografya tarihinde yepyeni bir ufuk
amaktadr. Hkmdar emri sayesinde ulalan
ilerleme Ptoleme adn tayan dnya haritasyla
karlatrlarak llebilir. el-Memn tarafn-
dan grevlendirilen bilginler, o zamanki meskun
dnyann hemen hemen merkezinde bulunan
Badattan hareketle Gney ve Orta Asyay hem
de Dou ve Kuzey Afrikay mmkn olabildi-
Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)un Dnya Haritas
25 M O D E L L E R
ince kendi gzlemleri ve lmleriyle kavrama
avantajna sahiptiler. Bylece Memn haritas
birok farkl nedenlerden tr r ac nemi
haizdir.
Yukarda yer alan ikinci harita orijinal koor-
dinatlar kitabnn verdii bilgilere dayanlarak
tarafmzdan izilmitir. Her iki harita da bize
her ne kadar daha sonraki dnemde yaplan
kopya, orijinali zgn niteliinde temsil etmese
de insanln 3./9. yzyln ilk eyreinde, yery-
znn kartografik tasvirinde elde etmi olduu
kazanmlar aka gstermektedir. Bylelikle,
Memn haritas, kartografyann ileriki geliimini
deerlendirebilmek iin salam bir temel olu-
turmaktadr, bunun yan sra sz konusu harita
bu geliim iin, hem Arap kltr evresinde hem
de Batda byk neme tamaktadr. Bu hari-
tann, yeryznn olduka ileri seviyede gelimi
eklini bir yana, kulland kresel izdm, kar-
tografik lt ve de dalarn perspektifik tasviri
gibi kartografik yardmc unsurlar, bunlarn olu-
um dnemine ilikin tarihlendirmeleri zamansal
olarak daha ne kaydrmakta yardmc olmakta-
dr. Bu haritada Akdeniz ekseninin Ptolemedeki
62 veya 63 lik bir boylama karn 52 ye indir-
genmi olmas, Afrikann gneyden, Avrupann
ve Asyann kuzeyden dolalabilir olmas hem
Hint hem de Atlantik okyanuslarnn Ptolemede
olduu gibi artk i deniz olarak tasvir edilmeme-
leri burada zikredilebilecek ek hususlardr.
26 C O R A F Y A
Muammed b. Muammed e-erf el-drs
tarafndan Norman Kral II. Rogerin emriyle
Sicilyada yaplan (bkz. s. 5f.), byk gm bir
levha zerine hkkedilmi yuvarlak dnya hari-
tasnn ansna, Kitb Nzhet el-Mt f tir
el-Af (549/1154 ylnda sonlandrlmtr) isimli
el-drsnin
Metalik
Dnya Haritas
Modelimiz: Metal, hkkedilmi ve renkli
cilalanm (Envanter No: A 1.15).
eserdeki 70 dikdrtgen paraharitann verile-
rine dayanarak ve stero-grafiksel projeksiyona
aktarm, el yazmalar ierisinde gnmze ula-
m genel haritalarla karlatrlarak kazanlm
yuvarlak bir dnya haritasn metal bir levhaya
hkkettirdik.
27 M O D E L L E R
el-drsnin yuvarlak dnya haritas, Enstitmz rekonstrksiyonu.
28 C O R A F Y A
el-drsnin bilinen dikdrtgen Dnya Haritas
Konrad Miller tarafndan 1928 ylnda paraharita-
lardan bir araya getirilmitir, ancak burada enlem
daire uzunluklarnn kuzeye gittike azaldklar ger-
ei dikkate alnmadndan kuzey, ekvatoryal bl-
geler olduundan geni tasvir edilmi, bylelikle
Kuzey Asyann ve Afrikann tm konfigrasyonu
tannamaz hale gelmitir.
el-drsnin dnya haritas, Nzhet el-
Mttaki paraharitalardan K. Miller (1928)
tarafndan bir araya getirilmitir, kolayca anla-
labilmesi iin burada kuzeyi yukar tarafa do-
rultulmutur.
Yazmadan paraharitalar, Paris (Bib.nat., Ms.
Or. 2221), iklim 5den kesit, stanbul Boazndan
Hazar Denizine kadar.
29 M O D E L L E R
Asya Haritalar (muhtemelen 7./13. ve 10./16. yzyl) Eb el-z Bahdur nn kitabnn
Franszca basksndan (Leiden 1726), bkz. Katalog I. Cilt, s. 130.
30 C O R A F Y A
Herhangi bir gnde
Enlem lm Aleti
Modelimiz: Pirin yarm kre, ap: 36 cm, koordinat a
5 ye. elik gnomon i bkey bir tabak zerinde,
ap: 20 cm. Koni grgen aacndan, ykseklik: 21 cm.
Arap-slam kltr evresinde grne gre 5./11.
yzyln ilk yarsnda enlem lm iin iki kulla-
nm ekli sunan ve bir deklinasyon izelgesinden
yardm almakszn herhangi bir gnde kullanla-
bilen bir alet gelitirildi. Corafi yer izelgeleri-
nin geniletilmesi ve mkemmelletirilmesi bak-
mndan nemli olan bu alet, matematiksel co-
rafyann temel eseri el-Brn (. 440/1048)nin
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-
31 M O D E L L E R
Meskin

1
isimli eserinde tarif edilmitir. Aletin
bir dier tarifini el-Brnnin daha gen ada
olan Muammed b. Amed el-zim
2
(453/1061
civarnda faaliyette bulunmutur)ye borluyuz.
lemin birinci versiyonunda yeterli byklkte,
zenle ina edilmi, boylam ve enlem daireleriyle
donatlm bir yarm kre alnr ve zerine zenit
iaretlenir. Yarm krenin byk dairesi bir akl
yardmyla tam olarak tesviye edilmi yatay bir
zemine yerletirilir. Yardmc ara olarak temel
yzeyi bir kar apnda bir koni imal edilir.
Koninin bir tarafnda temel yzeyin yukarsna bir
elin sokulabilecei ve temel yzeyin merkezinde
oyulan delie dokunabilecei byklkte bir pen-
cere alr. Koninin ucuna kk dier bir delik
alr. Koni yarm kre zerine yerletirilir, gn
ierisindeki her hangi bir zamanda gnee do-
rultulur ve gne koninin ucundaki delikten
1
Ed. P. Bulgakov, Kahire 1962 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi Cilt 25), s. 71-72; ngilizce evirisi Jamil
Ali, The Determination of the Coordinates of Positions for
the Correction of Distances between Cities, Beirut 1967
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 26), s. 41-42;
ayrca bkz. E.S. Kennedy, A Commentary upon Brns
Kitb Tadd al-Amkin, Beyrut 1973 (Tekrarbasm: Isla-
mic Geography serisi Cilt 27), s. 20-22.
temel yzeyde bulunan delie dene kadar ileri
geri oynatlr. Konu yarm kre zerinde iaret-
lenir (bkz. aadaki resim). Gnn deiik saat-
lerinde gne seviyesinin gzlemi tekrarlanr ve
sonu olarak birbirlerine bir kavis zerinde bal
deiik iaretlemeler (B, B', B") elde edilir. Daha
sonra byk dairenin bu yolla kazanlan kavisin
kutbu (P) bulunur. Bu kutup gk ekvatorunun
kutbuna (muaddil en-nehr) tekabl eder, gk
ekvatorunun zenite (Z) olan mesafesi () bize 90
lik tmler ay ve bununla birlikte enlem derece-
sini verir: = 90 - .
lemin ikinci versiyonunda koni yerine, yukar-
da kullanlan yarm kreden bir veya iki milim
daha byk apl metal veya ahap bir krenin
st yzeyinin daire eklindeki paras kullanlr.
Kreye yapk olan bu takkenin d yznn orta-
sna bir gnomon sabitlenir. Takke kre zerinde,
gnomonun glgesi kaybolana dek gne ynnde
ileri geri hareket ettirilir. Bu pozisyon kre ze-
rinde daha nce takke civarnda iaretlenmi olan
dairenin orta noktas olarak bulunur. Dier iki
pozisyon ayn gnde yaplan mteakip gzlemle-
re eklenir. Bylelikle, birinci versiyonda olduu
gibi, gk ekvatorunun kre zerindeki kutbu
ve peinden gzlemleme yerinin enlem derecesi
bulunabilmektedir.
2
Onun bir kitabndan baz ksmlar bize bir mecmua
ierisinde ulamtr, stanbul niversitesi Ktphanesi,
A.Y. 314, Tpkbasm edisyon Manuscript of Arabic Mat-
hematical and Astronomical Treatises, Frankfurt, Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
2001 (Seri C, Cilt 66), s. 28-29.
Yar kre zerinde enlem derecesinin belirlenmesi
32 C O R A F Y A
Ay tutulmalarn gzlemleyerek
Boylam Belirleme
Badatn boylam: 4426' (Greenwichden)
Romann Boylam: 1230'
Boylam
= 3154' 2 h 8'
Eklipslerin temsili, el-azvnnin Acib el-Maltndan, Memlkl dnemi,
7./13. yzyl; yazma, Viyana, National Bibliothek Cod. Mixt. 311, fol 3b.
Ay
Dnya
Zaman fark
Gne
R
o
m
a
B
a
d
a
t
33
G R
Blm 3
Deni z ci l i k
34
D E N Z C L K
Bil ki, snf denizci vardr: lk grup, basit deniz klavuzlardr.
Bunlarn yolculuklar bazen iyi gider bazen de kt; verdikleri cevap-
lar bazen dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim (stad)
nitelemesini hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli melime
(stadlar) olan mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle
tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna hkimdir-
ler, fakat ldkten sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin
nc grubu en yksek mertebesini olutururlar. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operasyonlarna hkimdir ve
ayrca hem kendi zamannda hem de daha sonralar yararlanlan
kitaplar yazm olan bir bilgindir.
bn Mcid (9./15. yzyln 2. yars)
35
G R
Mslmanlarn daha 1./7. yzyln ortalarna
doru kendi filolaryla Akdenizin dousundaki
adalara hcum etmeye ve fethetmeye balayp
ksa bir zaman zarfnda gney Akdenizde ve daha
sonralar Akdeniz havzasnn tamamnda korku-
lan bir deniz gc haline gelecek kadar bym
olduklar, ilgili bilimsel aratrmalar tarafndan,
zellikle 20. yzyln son yarsnda tespit edilmi-
tir
1
. Mslmanlarla in arasndaki deniz trafii-
nin ayn ekilde 1./7. yzyla kadar geriye gittii
ve yzlerce yl genileyerek devam ettii bilimsel
aratrmalarda ok uzun bir sredir bilinmektey-
di
2
. Atlantikte kuzeyde Coimbradan gneyde
Nl (bugn muhtemelen Noun)a yaklak 1300
km. uzunluundaki ky izgisinde Arap-slam
deniz seyrseferinin Arap fethinden Muvahhidiler
hakimiyetine (1130-1269) kadarki geliiminin
ok nemli olduunu Christophe Picard deerli
eseri L ocan Atlantique musulmanda
3
gs-
termektedir. Bununla birlikte, bu almalarda
genel olarak Araplar ve Mslmanlar tarafndan,
anlan byk su havzalarnda yaplan deniz sey-
rseferinin, bu seferlerde kullanlan tekniklerin
deil de, tarihi ynnn sz konusu edildiini
belirtmek gerekir. Bu yzden biz halihazrda
Mslmanlarn Akdenizdeki ve Atlantikteki
deniz seyrseferi teknii hakknda hemen hemen
hibir ey bilmemekteyiz. Buna karlk, Hint
Okyanusu balamnda daha 19. yzylda balam
olan zel bir aratrma sayesinde gerekten iyi
gelitirilmi bir denizcilik biliminin varln tan-
maktayz. Geschichte des arabischen Schrifttums
adl kitabmn Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland
4
balkl 11. cildinde bu denizcilii
ve onun Portekizlerin denizcilik bilgilerine olan
etkisini ortaya koymaya alt. Bundan, burada
sadece birka nokta sunulacaktr.

1
Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 5 ff.
2
Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 546-547,
illaveten/ayrca bkz. Hourani, George Fadlo: Arab sea-
faring in the Indian Ocean in ancient and early medieval
times, Princeton 1951.
3
Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
l poque almohade, Paris 1997; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt
11, s. 11-12.
4
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-319.
Biz kesinlie ok yakn bir olaslkla, Hint
Okyanusunun bat ve dou kylar sakinleri ara-
snda deniz zerinden olan balantnn uzunca
bir sre ky izgileri boyunca gerekletiini var-
sayabiliriz. Bununla birlikte herhangi bir zaman-
dan itibaren kendilerinde ak denizde daha
byk mesafeleri katetme cesaretini hissetmi
olmalar lazm. Ne zamandan itibaren, nasl ve
hangi denizcilerle bunun gereklemi olduunu
bilmiyoruz. Arapa kaynaklar, denizde yn bul-
mada baz sabit yldzlarn dou ve batlarnn,
kutup yldznn ve dier baka dolay kutupsal yl-
dzlarn kullanldn tahmin ettirmektedir. Bu
yn bulma sisteminin geliimi srecinde kutup
yldznn ve gney yldznn yan sra, dou ve
bat noktalar birbirlerine yaklak 1115 lk
mesafede bulunan 15 sabit yldza tutunmaya ve
bylece ufuk dairesini 32ye blmeye gtrm-
tr.
Geliimin nispeten yksek bir seviyesinde, yer-
yznn astronomlar ve matematiksel ynelimli
corafyaclar tarafndan ekvatordan hareketle
kuzeye ve gneye doru beher 90 ye ve boy-
lamda 360 ye blmlendii bilgisi yaygnlam
olmaldr. Bylece ak denizde, o zamana dek
sadece ana hatlaryla geen zaman ve buna daya-
narak sahilden hareket editen itibaren katedilen
mesafeler araclyla tahmin edilen bir konum
belirleme arzusu domu olabilir. Bu balamda,
eski Yunanlarn da malumu olan, yer yzndeki
Ufuk dairesinin 32lik blmlenii
GR
36
D E N Z C L K
zerken
8
, bunun aksine denizci gkyzndeki
dier sabit noktalar gzlemleyerek bu problemin
stesinden baaryla gelmitir. Burada o zamanki
astronomik gre gre Kk Ay takm yld-
zndaki kutup yldzyla bal olan her iki ve
yldzlarnn yardmna bavurulmutur.
el-Faradn olarak adlandrlan bu iki yldz
nceden bilinen mesafeleri ve birlikte deien,
yatay ve dikey izgiler oluturan konumlar ara-
clyla gk kutbunun konumunu berlirlemeyi
mmkn klmaktadr. Hint Okyanusu denizcileri
gk kutbunun konumunun salkl lmnn
kontrol ve tespitini kolaylatrmak iin 28 ay
konann (menzil el-amer) belirli ykselme ve
alalma zamanlarndan dier bir yardmc ara
olarak istifade etmilerdir. Belirli ay konakla-
rnn ykselmeleri, Kk Aynn her iki ve
yldzlarnn bilinen pozisyonlarn dorulayp
dorulamadn bilmeyi salyor. O pozisyonla-
rn gn grnteki gnlk dnleri zarfnda
ne vakit saptanabilecei hususunda bir zaman
bildirim iini gryorlard. Zira ekliptikteki Ay
konaklar, gn grnrdeki gnlk dnn
birlikte yapyor.
8
(HDP' as) bir yerin (D) kutup yksekliinin (P)
kendi enlem derecesine (ACD as) eit olduu
5

astronomi bilgisine ulalm olmaldr:

Hint Okyanusu denizcileri ya bizzat kendi tec-
rbeleri yoluyla, ya da muhtemelen Arap astro-
nomlardan renmilerdir ki, kutup, soyut nokta
olarak kutup yldzyla dmdememekte, bila-
kis kutup yldz gnde bir kez kutbun evresinde
zamanla deien 325 lk yarapl baka bir
(gerekte olmayan) daireyi tanmlamaktadr
6
ve
kutup yksekliinin lmnde kutup yldznn
dn esnasnda deien yksekliinin dikka-
te alnmas gerekmektedir. Bu, kutup yldznn
gzlemlenen yksekliinin gk kutbunun yk-
sekliine bizzat tanmas gerektii anlamna gel-
mektedir. Bu noktada Arap astronomlarn 3./9.
yzyldan beri bilinen yntemleri onlarn emrine
amadeydi. Bu yntem, dolay kutupsal yldzlarn
st ve alt evc ykseklikleri arasndaki derece far-
knn yarya blnmesiyle bu yldzlarn gk kut-
bundan gerek uzaklklarnn hesaplanmasdr
7
.
Bir astronom bu problemi daha ok, meridyen-
de bulunan dolay kutupsal yldzn konumuyla
onun en dk noktadan itibaren geride brak-
t ykselme an arasndaki saat asn veya bir
dolay kutupsal yldzn len izgisine olan konu-
munu zellikle gzlemleme ve llme yoluyla
5
6
a.e., Cilt 11, s. 188-189.
7
a.e., Cilt 11, s. 191-192.
Alt tepe noktas
Kutup
st tepe noktas
1. Pozisyon
4. Pozisyon
2. Pozisyon 2. Pozisyon
3. Pozisyon 3. Pozisyon
37
G R
Bizim eklediimiz ekilde 12. ay kona... alal-
ma konumundadr. Onun gzetleyicisi, 26.
ay kona..., 180 de onun karsnda ykselme
konumunda bulunmaktadr. Bu durumda kutup
yldz yrngesinin en yksek noktasna ula-
maktadr. Buna karn 26. ay konann ykselii
ve 12. ay konann alal kutup yldznn kendi
en dk ykseklik noktasnda bulunduuna ia-
ret etmektedir.
9
Kuzey Kutbunun konumunun gerek yerini
belirleme ii denizciye, sadece kutup ykseklii-
nin ve bylece ak denizdeki enlemsel konumun
tam bir lmn yapmay deil, ayrca boylam-
sal seyrsefer esnasnda katedilen mesafelerin
dereceler halinde bulunmasn da salyordu.
Bu, Hint Okyanusunun her yne doru emni-
yetli bir ekilde geilmesini ve denizde olduka
kesin bir konum belirlemeyi olanakl klan ge-
lerden yalnzca bir tanesidir. Elbette bulutlu bir
gkyz altnda yldzlara veya gnee gre rota
belirleme mmkn deildi. Bu durumda baka
bir yardmc araca ihtiya vard. Bu da pusulayd.
Arapa kaynaklarmz, pusulann daha 4./10. yz-
9
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 189-190.
ylda, hatta belki de 3./9. yzylda Hint Okyanusu
Arap denizcileri tarafndan bilindii tahmini-
ne izin vermektedirler. Byk bir ihtimalle yn
bulma arac olarak manyetik ibrenin bilgisi Hint
Okyanusuna inden ulamt. Pusulann 10./16.
yzyldan daha nce, belki de henz 8./14. veya
7./13. yzylda Hint Okyanusundaki denizcilere
sadece yn bulma yardm olarak hizmet etmekle
kalmayp, ayn zamanda ak denizde mesafeleri
belirlemek ve harita materyallerini dzenlemek
ve tashih etmek iin kullanlm olduunu kesin
olarak varsayabiliriz. Corafya ve Hint Okyanusu
denizcilii ile uramz esnasnda, bu blgenin
kartografik tasvirinin ve bunun iin gerekli olan
enlem ve boylam dereceleri almalarnn daha
9./15. yzylda yksek bir seviyeye ulam olduu
kanaatine varm bulunuyoruz. Bu, ak deniz-
de boylamsal konum belirleme problemi tart-
masna gtrmektedir, bununla biz Arap-slam
denizciliinin temel bir baarsyla kar karya
geliyoruz.
Wilhelm Tomaschel 19. yzyln sonuna doru o
zamanlar bilinen snrl ikinciel materyale daya-
narak, Hint Okyanusunun 15 paraharitasn
izebilecek kadar mesafe uzunluklarna ve yn-
lere ilikin ok sayda veriyi bir araya getirebil-
dii zaman, uzman dnyay hayrete drmt.
Bununla birlikte ona gre bu veriler sadece
binlerce kez tekrarlanan denemelerle kaza-
nlm olmalydlar
10
. Bu temel Arap denizcilik
bilimi problemi, ancak alann zel eserlerinin,
isim verecek olursak Sleymn el-Mehr (erken
10./16. yzyl)nin eserlerinin bulunmalar ve
esaslca deerlendirilmelerinden sonra zle-
bilmitir.
Matthias Schrammn
11
mkemmel aratrmas-
na ve Geschichte des arabischen Schrifttumsda
12

konunun ayrntl bir biimde ileniine iaret
etmekle yetinilerek, burada denizde katedilen
yollarn lm araclyla uzaklk trnn
bulunmasna hizmet eden Arap denizcilii yn-
temleri sunulacaktr, lmler Arap miline gre
yaplmtr (1 ml 1972 m):
10
11
Verfahren arabischer Nautiker zur Messung von Di-
stanzen im Indischen Ozean, in: Zeitschrift fr Geschich-
te der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt)
13/1999-2000/1-55.
12
38
D E N Z C L K
1. Bir geminin kuzey-gney ynnde veya tam
tersi ynde bir boylam izgisine paralel olarak
kaydettii boylamsal uzaklklar, denizcinin ky-
dan hareket ederken balang yerinin kutup
yksekliini bulmas ve gerektiinde tam kuzey
veya gney istikametindeki seferinde daha sonra
ulalan yerin kutup yksekliini tekrar lmesi
suretiyle salanr. Her iki lm arasndaki uzak-
lk, katedilen yolu dereceler halinde verir.
2. Boylama eik uzaklklarn llmesi. Burada
da denizci ilk olarak kalk yerinin kutup yksek-
liini bulur. Belirli bir yolun tayin edilmi rotaya
bal kalarak (ya 32 blml pusula diskinin yn
gsteren noktasna gre ya da bilinen 15 yldzdan
birinin buna uygun ykselme veya alalma nokta-
sna gre) kat edilmesinden sonra tekrar kutup
yksekliini bulur. Elde edilen her iki kutup yk-
seklii ile kalkta tayin edilen rota, navigatre
bir dik al genin bir kenaryla komu alarn-
dan birini verir. Bu genin trigonometrik olarak
hesaplanacak hipotens, aranan mesafedir.
3. Okyanus sularnn karlkl kylarnda ayn
corafi enlemde bulunan iki yer arasndaki uzak-
lklarn bulunmas. Burada sz konusu olan,
ekvatora paralel uzaklklardr. Boylam derece
farklarnn bulunmas anlamndaki bu tr uzak-
lk lmnde, problem bir zincirleme genle-
ri metoduyla (triangulation) zlr. Sahilden
hareket etme esnasndaki kutup yksekliinin
tam olarak tespitinden sonra tayin edilen ve
rotada ayn tutulan bir ayla meridyene eik ola-
rak belirli bir noktaya ulalana kadar yol alnr,
bu noktada da tekrar kutup ykseklii llr.
Oradan, belirli bir a rotasyla ters ynde, kalk
esnasnda kaydedilmi olan kutup yksekliine
tekrar ulancaya kadar yol alnr. Uyulan rota
alaryla ve bulunan kutup ykseklii farkyla
denizci, bulunan kutup ykseklii farkndan iba-
ret ortak kenar iki adet dik al gen taslan
salar.
Denizci bu zincirlem gen iini istedii kadar
srdrebilmek olanana sahipti. Hint Okyanusu
denizcilerinde, uzaklklar zm olarak adlandr-
lan ve dntrldnde 23.851 metre veya 4.77
yeni Portekiz leguasna
13
denk den bir boylam
lsne gre vermenin teaml haline geldii de
ayrca eklenmelidir. Bu uzunluk ls, Arapa
kaynaklarmzn bildirdiine gre, bir gn ve bir
gece ierisinde gemi ile alnabilen yolun sekizde
13
Die topographischen Capitel des indischen Seespie-
gels Mo. W. Tomaschekin bir giriiyle M. Bittner
tarafndan evrilmitir, Viyana 1897, s. 22 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 16, Frankfurt 1992, s. 156).
AC = Birinci rota
CD = Kutup ykseklii fark
CB = kinci rota
AB = llecek yol
Uzaklklarn boylama eik olarak hesaplanmas
a) Ufuk emberinin yn gsteren noktalar,
b) Karenin hesaplanmas.
39
G R
Enlem derecelerinin gnmz deerlerinden
sapmalarna ramen bulunan 10 zm = 283,56
km.lik uzaklk gnmz haritasnn (4550' -
4337'=) 213' lk deerine hemen hemen tekabl
etmektedir.
16
Arap denizciler bizim iin, kitaplarnn ilgili
blmlerinde Hint Okyanusundaki kk ve
byk uzaklklar iin olduka uzun izelgeleri
itinayla muhafaza etmilerdir. Verdikleri veri-
ler bugnk deerlerle mukayese edildiklerinde
byk ounluu ok iyi, bir ksm nispeten iyi,
az sefer yaplan blgelere ilikin olan bir ksm
da hatal olarak grnmektedir. Ama bir btn
olarak, enlem dereceleriyle ve verilen ynlerle
birlikte, Hint Okyanusunun gereklie artc
lde yaklaan bir matematiksel kavranna
16
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 211-213.
kinci rnek Arap Denizi ile ilgilidir. yle: ki
rota bulunmaktadr, [bir tanesi] Aden [Kutup
Yldznn alt alal noktasna doru 5 iba =
12] ile 4 iba l [= 1018'] Enf el-nzra arasn-
da Sheylin [Canopus, Argus] ykseliinde ve
[dieri] Aden ile el-Mesken, ayn ekilde 4 iba
l, imrnn (iki eek, ve Centauri) alalma-
snda. Her iki yer arasasndaki [Enf el-nzra ve
el-Mesken] bulunan distans 10 zmdir.
CAB = 5615'
(Pusula glnn 20. yn gsterme parasna gre).
ABC = 6730'
(Pusula glnn 15. yn gsterme parasna gre).
ACB = 5615' = CAB
biridir, yani saatlik bir seyir yoludur
14
. Bundan,
gemilerin Hint Okyanusunda gnlk yaklak
190 km. lik bir yol katedebildikleri (yani hemen
hemen 5 deniz mili ortalama hz) ve Dou Afrika
ile Sumatra aras ekvator boyunca (yaklak 57
= 6330 km) seyrsefer iin aa yukar 32 gne
gereksinim duyduklar sonucunu karabiliriz.
Bu ksa zetin anlalmas iin ayrca, Hint
Okyanusu denizcileri tarafndan kullanlan kavis
ls, iba (kelime anlam ba parmak geni-
lii), de dile getirilmelidir. Pratik yarar yads-
namaz bu l belki de daha Arap astronomisi
tannmadan nce, hatta Arap denizcilerin Hint
Okyanusunda ortaya kmalarndan daha nce
biliniyordu. Bir iba 224 veya 210 ye blmlen-
mi bir dairenin bir parasdr. lk blmlemeye
gre bir iba 136'26", ikincisine gre 142'51''
dir
15
.
Giri mahiyetindeki bu aklamalardan sonra,
ekvatora paralel bulunan yollarn mesafelerini
ak denizde lme yntemini daha ak olarak
gz nnde canlandrmak iin Hint Okyanusu
Arap denizcilik biliminin iki klasik rnei sunu-
lacaktr. Birinci rnekte verilen enlemleriyle
(iki kere 11 iba = 2218' ve bir kere 11
1
/
2
iba
= 2309') ikiz kenar bir gen oluturan Bengal
krfezinden yer szkonusudur. Her iki (ayn)
temel ann bykl, yerlerin, pusula gl-
nn birbirine ynde 11. veya 23. yn gsterme
izgisine gre 2230' ye ulaan bir sabit yldzn
ykselme ve alalma noktasna olan konumuna
gre veriliyor:

HAC = HBC = 2230'
14
15
a.e., Cilt 11, s. 194.
40
D E N Z C L K
el-Mehr Bugnk Deerler
Afrika
Kysndaki
Yer
Sumatra/Java
kysndaki yer
B
Zm
halinde
Uzaklk
Dereceler
halinde
Uzaklk
B L B L
Dereceler
halinde
Uzaklk
Sap-
malar
Mubilden
Atoll
(Mareek?)
Mkfnc
(Meulaboh)
424' 234 5009' 346' 4715' 410' 9609' 4854' +115'
Murt Fanr (Barus) 247' 248 5309' (247') 4621' 2' 02' 9820' 5159' +110'
Barva Priaman 110' 264 5634' 102' 4402' s 36' 100 5558' +036'
Malavn
(mme)
Indrapura s O30' 278 5934' s 003' 4244' s 202' 10056' 5812' +122'
Kitva
(Pale
Adas)
Sundabari
(Sillebar)
s 207' 292 6234' s 204' 4105' s 410' 10220' 6115' +119'
Mombasa Sunda (nda) s 344' 306 6534' s 404' 3940' s 6 106 6620 -114'
el-Cezre
el-ar
(Pemba)
Bali s 521' 317 6756' (521') 3944' s 8 115 7516' -720'
tanklk etmektedirler... Arap-slam dnyasnda
Hint Okyanusunun konfigrasyonunun mate-
matiksel olarak kavranlmasnn ne derece geli-
mi olduu ve denizcilerin uzaklk lmlerinde
ne denli baarl ilem yaptklar sorusuna ilikin
Sleymn el-Mehr Minhc el-Fir isimli ese-
rinin drdnc blmnde bize net bilgi ver-
mektedir. Orada, yalnzca Afrikann dou kys
ile Sumatra-Java arasndaki uzaklklara ayrlm
bir blmde, Hint Okyanusunun ayn corafi
boylamlar zerinde bulunan burunlar, krfez-
leri, adalar ve limanlar arasndaki 60 uzakl
kaydetmektedir. 60 yldan daha nce G. Ferrand
Dou Afrika kys ile Java-Sumatra arasnda-
ki (okyanus tesi) uzaklklara dair Sleymn
el-Mehr tarafndan verilen materyalin nemi-
ne dikkat ekmitir. Maalesef onun bu iareti
corafya ve kartografi tarihileri tarafndan, H.
Grosset-Grange mstesna, grdm kadaryla
dikkate alnmam olarak kalmtr.
17
Sleymn el-Mehrnin bu izelgesinin coraf-
ya tarihi bakmndan olaan st byklkteki
nemi kesinlikle sadece G. Ferrandn iaret
ettii husustan ibaret deildir. Bu izelge, verileri
ancak bugnk koordinatlarla kyaslandnda
nem kazanr. Yaplacak mukayese, eski isim-
lerin modern atlasta kalnn bulunmamas
nedeniyle kesinlikle deer kaybetmez.Yer isimle-
ri olmakszn da mukayesemizi yapabiliriz, nk
el-Mehr Afrika ve Sumatra-Java kylarnn kar-
t noktalarnda ynde enlem dereceleri arasn-
daki uzaklklar kaydetmitir. Zmn Sleymn
el-Mehr tarafndan verilen miktarlar derecelere
dntrecek olursak aadaki izelgede verilen
deerlere ularz:
18
el-Mehr tarafndan kaydedilen
mesafe farklarnn corafya, kar-
tografi ve denizcilik bilimi tarihi
bakmndan nemini tam deerlen-
direbilmek iin, onlarn gnmz
ilgili deerlerinden ne kadar az
saptklarn gz nnde bulundur-
malyz (kr. aadaki grafik).
(Sleymn el-Mehrye gre ve modern haritalara gre Afrika ile Gneydou
Asya arasndaki uzaklklar) En ar sapma (-720') bugn bize ok byk
geliyor.
17
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 213-214.
18
a.e., Cilt 11, s. 215.
Sleymn el-Mehrye gre dou ile Afrika, Java/Sumatrann bat kylarndaki baz ynde enlem dereceli yer-
lerin aralarndaki uzunlukluk farklar.
1
2
3
4
5
6
7
41
G R
En ar sapma (-720') bugn bize ok byk
geliyor, ikinci byk sapmalar da (122 ve 121)
ilk bakta daha iyi dier deerlerin yksek kalite-
sine halel getirmektedir. Bununla birlikte burada
szkonusu olan, yerleimin youn olduu bir
blgede lmler temelinde veya bir ky hatt
boyunca yaplm binlerce gemi seferine dayanan
tecrbe deerleri yoluyla bunlara nasl kesin bir
biimde ulalabildii deildir, bilakis ak deniz-
deki yaklak 5500-8000 kilometre uzunluktaki
mesafelerin, yani bir okyanusun iki taraf arasn-
daki 50-75 lik boylam farklarnn deerleridir.
Veriler, Hint Okyanusunu 424 kuzey 521
gney enlemleri arasnda kaydetmektedir ve bize
Hint Okyanusunun byk bir blmnn mut-
lak anlamda denizcilik bilimsel ve matematiksel
olarak bulunan koordinatlarn vermektedirler.
Rakamlarn tesadfi sonular sanlmas kolay
olamayacaktr, zira burada sz konusu olan, do-
ruluk dereceleri veya sapma paylar ancak yz-
lerce yl sonra [modern haritalarla karlatr-
lnca] deerlendirilebilecek boylam farklardr.
Bunlarn en gen temsilcileri, metodlar hakknda
bizi belirsizlik iinde brakmamaktadrlar. Onlar
ay tutulmalar temeline dayanan geleneksel ast-
ronomik boylam bulma metodlarn ve denizci-
lerin pratik lme yntemlerini bilmekteydiler,
bununla birlikte bu yntemlere ve sonularna
gvenmemekteydiler. Onlar sadece, gemilerin
rotalarndan sorumlu denizciler deillerdi, bila-
kis slam kltr evresinde yrtlen astronomi,
matematik vb. bilimlerin stn liyakatli uzman-
lar olarak ayn zamanda kendilerine zg bir
gen zincirlemesi (triangulation) metoduna
ulamlard. Bu metodda genin iki kenar bir
yandan boylamsal olarak yeryz hedefleriyle,
dier yandan enlemsel olarak dolay kutupsal yl-
dzlarla ilikilendirilmitir. Ekvatora uzaklklar-
n kutup yksekliinden ve ynlerini belirli sabit
yldzlarn bazlarna dayanarak bulabiliyorlard
(bunu zaman ierisinde ileri seviyede gelitirilmi
bir pusula araclyla yapabilmilerdir). Bylece
gen zincirlemesi metoduna gemek iin gerekli
koullar olumutu.
19
19
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 216-218.
Hint Okyanusundaki Arap denizciliine ilikin
bu ksa aklamalardan sonra bu denizcilik bili-
minin temsilcilerine ilikin birka sz sylemek
yerinde olacaktr. Arap denizcilii hakknda bu
alann en byk iki temsilcisi 9./15. yzyln ilk
yarsndan bn Mcid ve 10./16. yzyln ilk ey-
reinden Sleymn el-Mehrnin eserleri yoluyla
bir eyler renmekteyiz. Modern aratrmalar
ilkin, Osmanl amirali Sd Al (. 970/1562)nin
Kitb el-Mu isimli kitabnda, onlarn eserleri-
nin nemleri hakknda 1834den beri ksmen ula-
labilir ve incelenmi zetleri vastasyla birey-
ler sezmitir. Muhafaza edilmi orijinal kitaplarn
bulunmas, yaynlanmas, ksmen evrilmesi ve
incelenmesi ancak 20. yzylda gereklemitir.
ok sk olmasa da nclerinin almalar hak-
knda da bu eserlerden bir eyler renmekteyiz.
bn Mcid 4./10. yzylda faaliyette bulunan ve
henz belirli bir sistematikle almayan yazarlar
olarak nitelendirdii bir ok nautikinin eser-
lerini anmaktadr
20
. ki byk denizcinin yals
olan bn Mcide gre denizcilik bilimi sadece
yazl gelenee bal olmayan teorik ve empirik
bir bilimdir, ilm al tecrb l nal. O, deniz-
cileri gruba ayrmaktadr: lk grup, basit deniz
klavuzlardr. Bunlarn yolculuklar bazen iyi
gider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazen
dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim
(stad) nitelemesini hak etmezler. kinci kate-
gorinin orta seviyeli melime (stadlar) olan
mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasite-
leriyle tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikle-
ri yerin rotalarna hkimdirler, fakat ldkten
sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin
nc grubu en yksek mertebesini oluturur-
lar. Bu kalitedeki denizci ok mehurdur, btn
deniz operasyonlarna hkimdir ve ayn zamanda
hem kendi zamannda hem de daha sonralar
yararlanlan kitaplar yazm olan bir bilgindir.
bn Mcid ayrca bir kaptann seferinde uymas
gereken kurallar ve kendisinden beklenen ahlaki
prensipleri saptamaktadr .
21
Sleymn el-Mehrye gre denizcilik biliminin
20
21
a.e., Cilt 11, s. 177.
42
D E N Z C L K
Geleneksel bir alet, Hint Okyanusunda enlem belirle-
mek iin (H. Congrevee gre)
26
.
26
Congreve, H.: A Brief Notice on Some Contrivances
Practiced by Native Mariners of the Coromandal Coast
in Navigation, Sailing, and Repairing their Vessels, in:
Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie nautique
arabe, Paris 1928 (Tekrarbasm Frankfurt 1986), s. 26;
temeli (al ilm el-bar) teori (naar el-al) ve
deney (tecribe)den olumaktadr. Bunlar asl-
dr; tecrbe edilen ve teori ile rten dorudur
ve gvenilirdir... Sleymn el-Mehrye gre bu
disiplin, temel prensipler takriben doru kabul
edilebilirken (maa at arnet el-al), zel-
likle ayrntlar bakmndan geliim yasasna tabi-
dir (nn et-tedrc f el-feriyyt). bn Mcid,
kendisinin bu disiplinde bir ok ey gelitirdi-
inden, ama daha nceki almalarnda tashih
edilmesi gereken eyleri kada dktnden
emindir.
22
Her iki denizci kendi kltr evrelerinin birok
bilim dalna vakftlar ve kendi zel disiplinle-
ri iin vazgeilmez olan astronomiye bilhassa
hakimdiler
23
. Usturlap ve kadran gibi astronomik
ykseklik lm ana aletlerini biliyorlard ve
gemilerinde bunlara sahiptiler, gerektiinde bun-
larla almaktaydlar
24
. Bununla birlikte onlarn
daha ok kullandklar ve kendi amalarna daha
uygun olan aletler Avrupada Yakup Sopas ola-
rak ve zellikle Portekizli denizcilerde balestilha
olarak tannan alet ve pusula idi. Birinci alet,
enlemleri kutup yksekliine gre bulmadaki
pratiklii sayesinde Hint Okyanusu denizcileri
iin ak deniz seyrinde uygun bir aletti. Buna
karn usturlap yerlerin enlem lm iin daha
ok karada kullanma elveriliydi, sallanan bir
geminin bordasnda usturlap ile yaplan yksek-
lik lmlerinde 5 ila 6 ye kadar hatalar hesaba
katlmalyd. ba (baparmak eni)a gre dzen-
lenen alet, erken dnem Arap denizcilerinde
aabt (tahtalar) veya aabt (aa levhalar)
adn tamaktayd. bn Mcidin verdii bilgilere
gre levhalarn says tercihen on iki idi ve bu
levhalar byk, kk ve orta formattayd. Daha
sonraki yzyllarda bu alet keml diye adlandrl-
mtr
25
.
22
23
a.e., Cilt 11, s. 180-181.
24
a.e., Cilt 11, s. 225-227.
25
a.e., Cilt 11, s. 230; de Saussure, Lopold: Commenta-
ire des Instructions nautiques de Ibn Mjid et Sulayman
al-Mahr, in: Gabriel Ferrand, Introduction l astro-
nomie nautique arabe, Paris 1928, s. 129-175, zellikle
s. 162 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 21,
Frankfurt 1992, s. 191-237, zellikle s. 224).
Bir zbbnn =4 iba el parmaklaryla belirlenmesi
(Lopold de Saussuree gre)
43
G R
Bu balamda, Portekizli tarihi ve corafyac
Joo de Barros (1490-1570)un Asia isimli ese-
rinden Vasco da Gamann Gujeratl Mslman
denizci Malemo (muallim, stad) Can ile
Afrikann gney dou kysnda bulumasna ili-
kin mehur rivayeti alntlyorum. Bu rivayet Hint
Okyanusunun derecelendirilmi Arap haritalar-
nn karakteri hakknda da bilgi vermektedir:
Onlar arasnda bir Arap da geldi, Guzarate
doumlu, Malemo Can isimli. O, hem bizim
adamlarmzla grmekten holand iin hem
de onlara bir gemi klavuzu arayan kraln bee-
nisini kazanmak iin onlarla seyahat etmeye
raz oldu. Vasco da Gama onunla grt
zaman adamn bilgisinden, zellikle de Vasco
da Gamaya Hindistann btn kylarnn bir
haritasn gsterdiinde olduka memnun kald.
Bu harita Araplarn tarzna gre, yani rzgar
gl izgilerine yer vermeyerek ok kk merid-
yenlere ve paralel dairelerine blmlenmiti.
Meridyenlerin ve paralel dairelerinin kareleri
ok kk olduundan, ky kuzeyden gneye
ve doudan batya her iki hatta ok kesin olarak
verilmiti ve dierlerine temel tekil eden harita-
mzn allageldik pusulasnn sayca oaltlm
rzgarlarn iermiyordu. Ve Vasco da Gama
ona gnein yksekliini belirledii byk ahap
usturlab ve dier metal usturlaplar gsterdi-
inde Arap bundan asla hayrete dmedi, aksi-
ne, baz dmencilerin (pilotlarn) Kzl Denizde
gnein ve gemi seferinde gereksinim duyduklar
yldzn yksekliini bulduklar madenden gen
aletler ve kadranlar kullandklarn, ama kendi-
sinin ve Cambaya ve btn Hindistan denizcile-
rinin, gemi seferleri hem belirli yldzlara gre,
kuzeyden ve gneyden, hem de doudan batya
doru gk yznde yryen dier byk yldzla-
ra yneltildii iin, uzaklklarn benzer aletlerle
deil de, kendisinin kulland baka bir aletle
belirlediini syledi. Bu aleti de ona gsterdi ve
alet levhadan olumaktayd.
Ve biz corafyamzda denizcilik aletleri bl-
mnde ayn aletlerin formuna ve kullanmna
deindiimiz iin burada unu bilmek yeterli-
dir: Bu aletler onlara, bizde denizcilerin Yakup
Sopas diye isimlendirdikleri bir aletin kullanl-
d ykseklik lme iine hizmet etmektedir.
Ayn blmde bu aletten ve de mucidinden
bahsedilecektir.
27
imdi Hint Okyanusundaki denizciliin ikinci
ana aletine, ak deniz denizciliinin yukarda
bahsedilen (s. 37ff.) temel unsurlarndan birisi
olan pusulaya geliyorum. bn Mcid ve Sleymn
el-Mehrnin eserlerinin verdii izlenime gre bu
denizcilik en ge 9./15. yzylda ve muhtemelen
daha erken bir dnemde pusula sistemi zerine
kurulmutu. Pusula, sabit yldzlara gre olan
eski yn bulma sistemini ortadan kaldrmam,
aksine mkemmelletirmi ve geniletmiti. Eski
sistemdeki ufuk dzleminin 32ye blmlenmesi
burada korunmu ve 360 dereceye blmlemeyle
tamamlanmtr. Hint Okyanusu denizcileri ayn
zamanda rota asn gsteren ufuk dairesinin 32
blmlemeli kavislerini ann (o. ann) olarak
isimlendirmilerdir. Bu szckte Avrupa dillerin-
de deiik formlarda ortaya kan rumb teriminin
kkenini bulmaktayz
28
. Pusula ua (kutu)
veya beyt el-ibre (ine evi) olarak, bizzat ine ise
ibre veya semeke (balk) olarak isimlendirilmi-
tir
29
. Kesin olmayan bir ifadeden, en azndan her
iki byk denizcinin manyetik inenin sapmasn
bildikleri sonucunu karabiliriz
30
. Bu varsaym
ununla desteklenmektedir: Her iki nautikinin
eserlerini zetlemi olan (bkz. s. 41) Osmanl
amirali Sd Al (. 970/1562) zel bir gne saati
(diret muaddil en-nehr, bkz. cilt II, s. 158ff.)
zerine yazd risalede sapma derecesini biliyor
grnmekte ve syanbul iin 7 olarak belirle-
mektedir bkz. cilt II, s. 159).
Arap denizciler bizi, pusulann formlarndan ziya-
de kullanm trleri hakknda bilgilendirmekte-
dirler. Bununla beraber formlara ilikin malumat
27
J. de Barros, Asia, Dcada I, Liv. IV, Cap. VI (Ed. Lis-
sabon 1946, s. 151-152); Die Asia des, in wortgetreuer
bertragung von E. Feust, Nrnberg 1844 (Tekrarba-
sm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
53, Frankfurt 1995) s. 130; kr. J.-T. Reinaud, Goraphie
dAboulfda, Cilt 1: Introduction gnrale, Paris 1848
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 277), s. 439-
440; Nordenskild, A.E.: Periplus, Stockholm 1897, s.
147; Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie na-
utique arabe, a.y., s. 192-194; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s.
227-228.
28
29
a.e., Cilt 11, s. 234.
30
a.e., Cilt 11, s. 236.
44
D E N Z C L K
boluu Porkekiz kaynaklar tarafndan byk
lde doldurulmaktadr. Hint Okyanusunda
kullanlan pusulaya ilikin Portekizce rivayet
Vasco da Gamaya dayanmaktadr. artc
bir tarzda Vasco da Gama, orada manyetik
inenin Cenevizlilerin tarzna gre, kadranla-
rn ve deniz haritalarnn yannda kullanldn
anlatmaktadr
31
. lerlemi pusula tipinin Hint
Okyanusundan Avrupaya daha ilk Portekiz
keif seyahatinden nce ulatn karsayabildi-
imiz iin bu bilgi bizce ok nemlidir. Byle bir
pusulay Cenevizli Christoph Kolombus berabe-
rinde tamt
32
. Hint Okyanusunda kullanlan
pusula tipinin en ayrntl tarifini Portekizli
tarihi Hieronimus Osorius (1506-1580) vermek-
tedir. Hatta bizi bu pusulalarn deiik geliim
basamaklar hakknda da bilgilendirmektedir
33
.
Verdii bilgiler bize her tipin tam bir rekons-
trksiyonunu mmkn klmtr (bkz. s. 61 ff.).
pusulann en gelimii Avrupada 19. yzyla
kadar tedavlde kalm olandr. Bu pusulann
ana karakteristii undan ibarettir: Daha sonra
kardano olarak isimlendirilen tarzda asl olan
32 blmlk btn pusula diski alt taraftan ken-
disini tayan manyetik ine ile birlikte dn-
mektedir. bn Mcidin kendi baars olarak
nitelendirdii daha da gelitirilmi olan ikinci
tipte, manyetik ine artk pusula diskini alt taraf-
tan itibaren hareket ettirmemekte, bunun yerine
pusula diski zerinde bamsz olarak oradaki
pim ucunda dnmektedir
34
(bkz. s. 65).
imdi ak denizde seyrseferin hala ilenme-
mi bulunan nc unsurundan, konum belir-
lemenin onsuz mmkn olamayaca derece al
haritadan bahsedeceiz. Bu sorunun Geschichte
31
32
a.e., Cilt 11, s. 252-253.
33
a.e., Cilt 11, s. 253-256.
34
a.e., Cilt 11, s. 261.
des arabischen Schrifttumsdaki
35
ele alnna
iaret ederek ve argmanlar burada tekrarla-
makszn orada elde edilmi sonucu aktaryorum.
Hint Okyanusu erevesinde derece al deniz
haritalarnn olduka yksek nitelikli bir tipi
gelitirilmitir. Bu tip yalnzca, bilinen matema-
tiksel corafya ile ok byk lde gelitirilen
astronomik denizcilik bilimi arasndaki yzlerce
yl akn sren birleimin eseri olarak anlala-
bilir. Sadece Arapa-Trke kaynaklarn verdii
bigiler deil, ayn zamanda Portekiz ve dier
Avrupal denizcilerin tanklklar ve gnm-
ze ulaan harita materyalinin inecelenmesi bu
izlenimi salamaktadr. Portekizler sadece bir
yn hayli gelimi kartografik materyali deil,
ayn zamanda ilerlemi bir astronomik denizcilik
bilimini de nlerinde hazr buldular. Bundan da
te Portekizler verdikleri bilgilere gre, o uzak
blgelerden elde ettikleri haritalar sayesinde
keif seyahatlerine tevik edilmi ve cesaretlen-
dirilmilerdir. Eer biz muhtemelen 1519-1520
yllarndan gelen, boylam ve enlem dereceleri
skalalar eklenmi bir Portekiz dnya haritasnda
(Jorge Reinele atfedilir) Afrikann dou ky-
s ile Sumatrann bat kys arasndaki hattn
ekvatorda 57 ye ulatn ve modern deerden
(5650) sadece 10 saptn, ayrca Arap denizci
Sleymn el-Mehrnin deerinden sadece 20
uzak olduunu tespit ediyorsak
36
en azndan Hint
Okyanusu balamnda, sadece orada ve yzlerce
yl sren yerinde yaplm almalara dayanarak
olumas mmkn bir modelin Portekiz harita
yapmcsnn emrine amade olmas gerektiini
varsayabiliriz.
35
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 265-268, 323-336.
36
a.e., Cilt 11, s. 398-400.
45
D E N Z C L K A L E T L E R
Modelimiz:
Sert aa. kare levha.
Dml ipler
muntazam mesafelerde
(Envanter No: C 2.08)
Denizde
Ykseklikleri
Bulmaya Yarayan
lm Arac
Hint Okyanusu denizcilerinin, karada ykseklik
lm iin astronomlara hizmet eden aletler sal-
lanan gemilerin zemininde mahzurlu grdkleri,
dier rivayetlerin yan sra Portekiz tarihi Joa
de Barrosun bir rivayetinden kaynaklanmak-
tadr. O, Vasco da Gamann ilk keif seyahati
esnasnda Mslman gemi klavuzuna gnein
yksekliini belirledii byk ahap usturlab ve
dier metal usturlaplar gsterdiini sylemek-
tedir. Arap bundan asla hayrete dmedi, aksi-
ne, baz dmencilerin (pilotlarn) Kzl Denizde
gnein ve gemi seferinde gereksinim duydukla-
r yldzn yksekliini bulduklar maden gen
aletler ve kadranlar kullandklarn, fakat ken-
disinin, Cambaya ve btn Hindistan denizcile-
rinin, gemi seferleri hem belirli yldzlara gre,
kuzeyden gneye, hem de gkyznde doudan
batya doru hareket eden dier byk yldzlara
gre yneldii iin, uzaklklarn [alara gre]
benzer aletlerle deil de, kendisinin kulland
baka bir aletle belirlediini syledi. Bu aleti de
ona gsterdi, alet levhadan olumaktayd.
1
Portekizlerce balestilha olarak bilinen bu alet
Hint Okyanusu denizcilerinde aabt (tahtalar)
veya aabt (aa levhalar) adn tamaktayd
2

(bkz. s. 42).
1
2
a.e., Cilt 11, s. 230.
Aletin kullanmna ilikin illustrasyon (H. Congrevee
gre, A Brief Notice, a.y., s. 230).
46
D E N Z C L K
Yakup Sopas
Astronomi tarihi ve Arap-slam kl-
tr evresindeki denizcilik aletleri-
ne ilikin bugnk bilgimize gre,
Yakup Sopasnn Levi ben Gersonun
veya Johannes Regiomontanusun bir
buluu olduuna ilikin allageldik
dnce savunulamaz grnmekte-
dir
1
. Yunanlardan etkilenmi olarak
Araplar daha 3./9. yzylda yldzlarn
yksekliklerini belirlemek iin dier
aletlerin yannda zt e-ubeteyn
(iki bacakl ) adl bir aleti kullan-
mlardr. Bu aletin, slam dnyasnda
zamanla gittike gelien usturlap ve
yeni astronomik aletlerin icat edilme-
siyle, yldzlarn yksekliini karadan
gzlemleme iinde geerliliini yitir-
dii ve deniz seferi esnasnda gemile-
rin sallanan gvertesinde kutup yk-
sekliklerini belirlemede daha byk
bir nem kazand tahmin edilebilir.
Bu balamda, Regiomontanusun
1472 ylnda grnen byk kuyruklu
yldzn apn, skalas 210 ksma ayrl-
m olan bir Yakup Sopas vastasyla
lm olduunu grmek ok ilgin-
tir. Regiomontanus, Hint Okyanusu
denizcilik biliminden tandmz bu
dairenin [360 derece yerine 210 a]
blmlemesini Portekiz keif seyahat-
lerinden nce renmi grnyor
2
.
Anlalan o ki, Hint Okyanusu denizci-
lerinin tercih edilen bu aleti hakknda-
1
Sorunun tartmas ve literatr iin bkz.
Sezgin, Fuat: aiyyet ktif el-le er-
Raadiyye A Yab, in: Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wis-
senschaften (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil
7-30.
2
Sezgin, F.: GAS, Cilt 11, s. 303-304.
ki bilgiler Avrupaya daha 7./13. yzyln Asya
seyyahlar araclyla ulamtr. Alet nceleri
Arapa konuan dnyada aabt (tahtalar),
daha sonra Avrupada balestilha adn tamak-
tayd
3
.
Bacaklar bir eksen evresinde dnmektedir ve
bunlar boyunca a mesafeleri llmek istenen
iki nesne nian alnr. Daha sonra bir ip aracl-
yla bacaklarn serbest ular arasndaki mesafe,
yani yarm ann ifte sins llr.
4
3
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 227-232, 302-306; ayn yazar
aiyyet ktif el-le er-Raadiyye A Yab, a.y.
4
Wiedemann, Eilhard (Th.W. Juynboll ile birlikte): Avi-
cennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobach-
tungsinstrument, in: Acta orientalia (Leiden) 5/1926/81-
167, zellikle s. 137-138 (Bu her iki almann Tekrar-
basm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
1117-1203, zellikle 1173-1174); E. Wiedemann: ber
eine astronomische Schrift von el-Kind (Beitrge zur
Geschichte der Naturwissenschaften XXI.1), in: Sit-
zungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 42/1910/294-300 (Tekrarbasm in: Aufstze
zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 660-
666).
Modelimiz: Yab b. s el-Kind (.256/
870den ksa bir sre sonra) tarafndan yapl-
m bir alet rekonstrksiyonu. Aa; niangh-
lar, mentee ve akl pirin. Uzunluk: 50 cm.
47
Yakup Sopas
Modelimiz: Ahap, uzunluk: 50 cm. Sopa
zerinde hareketli drt niangh cetve-
li. Sopa zerinde derece blmlemesi.
Bir Dier
Yakup Sopas
Bu form erik aacndan
bir ok balant sopasyla
iaretlidir. Modelimiz
Museo Navalin,
Madrid
1
, ve Museu
Martimde, Barselona
2
,
bulunan rneklerine
dayanmaktadr.
1
Bkz. Astronomical Instruments in Medieval Spain,
Santa Cruz de la Palma 1985, s. 114-115.
2
Bkz. La navegaci en els velers de la carrera d
Amrica, Barselona tarihsiz, no. 52.
Modelimiz: Sert aa, entikli. Uzunlamasna
sopa drt a skalasyla birlikte, uzunluk: 73 cm.
Drt oynatlabilir niangh cetveli (48, 34, 26 ve
18 cm). (Envanter No: C 2.06)
Resim, Instrumentos
de navegacin: Del
Mediterrneo al
Pacficodan, Barselona,
tarihsiz, s. 68.
48
D E N Z C L K
Yakup Sopas ile yaplan gzlemin daha son-
raki geliiminde balant sopasnn (backstaff)
en basit formuna gre olan John Davis (1607
civar)in karlkl balant sopal formu olduka
pratik grnmektedir. Bu form onun adna isti-
naden Davis Kadran veya ngiliz Kadran olarak
isimlendirilmitir.
Burada, Gne arka tarafa alnarak lm yap-
lr; ufuk byk daire paras zerinden yaplan
gzleme kk daire paras zerindeki niangh
deliinden den gne na uygun gelecek
ekilde ayarlanr. Daire paralar zerinde oku-
nacak her iki a verileri toplamyla gzlemlenen
Gnein ykseklik as elde edilir
1
.
Modelimiz Museo Naval, Madrid
2
, ve Museo
Martim, Barcelona
3
mzelerinde bulunan rnek-
lerden esinlenmitir.
1
Bkz. Schmidt, Fr.: Geschichte der geodtischen Instru-
mente, s. 347-348, Tafel XXII.
2
Bkz. Instrumentos de navegacin: Del Mediterrneo al
Pacfco, Barselona tarihsiz, s. 92-93.
Resim, A. Wakeleyden: A Agulha de marear
rectificada, London 1762.
3
Bkz. La navegaci en els velers de la carrera d Amrica,
a.y., no 53.
Sert aa, uzunluk: 72
cm. Ayarlanabilir diop-
ter-niangh her iki daire
parasnda. Sabit duran
entikli niangh iki daire
parasnn orta noktasnda
Davis Kadran
49
Portekiz tarihi Joo de Barros (1552)un
1
verdi-
i bilgiye gre Vasco da Gama ilk keif seyaha-
tinde gemisinin gvertesinde ahap bir usturlaba
sahipti. Bu alet bir vin tarznda ayak ze-
rinde aslyd ve 3 palmo (= yaklak 66 cm)luk
bir aptayd.
1
sia, Lissabon 1552, s. 280 (Dec. I, Livro IV, Cap. II,
Ed. Lissabon 1846, s. 135), bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 285.
Vasco da Gamann
Deniz Usturlab
Modelimiz:
Mee, ap: 66 cm. ayak nar, ykseklik:
150 cm. Dndrlebilir a cetveli diopter
nianghla birlikte. n yzde 90 lik iki
skala bulunmaktadr ve yl hkkedilmitir.
(Envanter No: C 2.02).
50
D E N Z C L K
Bir diskten oluan deniz usturlabn (astrolabio
nutico) spanyann hizmetinde bulunan hari-
tac Diogo Ribeiro 1525, 1527 ve 1529 tarihli
haritalarnn zerinde resmetmitir
1
. Bununla o
muhtemelen bn e-affr tarafndan 420/1029
ylnda Toledoda yaplm olan usturlabn (bkz.
II, 95) geleneindedir.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 298-299; kr. Instrumentos de
navegacin: Del Mediterrneo al Pacfco, Barselona ta-
rihsiz, s. 57.
Dioga Ribeironun
Deniz Usturlab
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. ap: 18
cm. Dndrlebilir a cetveli
diopter nianghla birlikte.
Ykseklik lmne 90 lik iki
skala hizmet etmekte, bir skala
da saat alar iin hkkedilmi.
Eduard Farr-Oliv tarafn-
dan yaplmtr (Barselona)
izim, D.
Ribeiro,
Mapamundi
(1529).
51
Deniz Usturlab
16. yzyldan bir portekiz modeline dayanarak
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal
edilmitir.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. ap: 20 cm.
Dndrlebilir a cetveli diopter nianghla
birlikte. n yzde 90 lik iki skala bulunmakta-
dr ve 1555 tarihi hkkedilmitir.
52
D E N Z C L K
Denizde konum belirlemeye yarayan bu kadran
da yine haritac Diogo Ribeiro 1525, 1527 ve 1529
tarihli dnya haritas zerinde resmetmitir.
Denizci Kadran
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Yarap: 15 cm.
Diopter niangh yan tarafta. Ykseklik
lm iin skala, onun altnda leden
nce ve leden sonra saatleri iin skala.
12 bur sembolnn projeksiyonu 90 lik
a gstergesi zerinde. Eduard Farr-
Oliv (Barselona) tarafndan yaplmtr.
53
Az fleme cam.
Ahap ayaklk.
Ykseklik: 26 cm.
Drtl Kum
Saati
Basit Kum Saati
Az fleme cam,
ahap ayaklk ierisin-
de. Ykseklik: 26 cm.
Deniz seferinde kullanld ekliyle bir kum
saatinin rekonstrksiyonu. Yolculuk hzn belir-
lemeye yarayan ksa sreli parakete camlar ve
bir nbet sresi ierisinde (1 cam yaklak 2 saat)
boalan saat camlar bulunmaktayd.
Denizcilik amalar iin
zaman lmnn son
derece kesin olmas
gerekliliinden, bu tip
kronometreler takm
olarak yakn zamanlara
kadar gemilerde bulun-
durulmutur. Bu yolla
hatalar tespit edilebili-
yordu.
54
D E N Z C L K
Karavela
Modelimiz: Ahap. Madeni
paralar ve iviler pirin.
Gemi armas, hareketli
donanm ispavli. Yelkensiz.
Uzunluk: 50 cm.
Karavela 9./15. yzyln en nemli gemi modelle-
rinden birisidir. Muhtemelen Marib ky balk-
l deniz aralarndan ortaya kmtr. Latin
yelkenleri tarafndan belirlenmi olan yelken
direi (2./9. yzyldan itibaren belgelenmitir)
rzgarda seren direinden daha kuvvetli manev-
ra salar, deniz seyrsefer tarihinin nemli
ilerlemelerinden birisi olarak muhtemelen en
azndan Araplarn araclyla Bat Avrupaya
ulamtr
1
.
1
Kr. Landstrm, B.: Segelschiffe, Gtersloh 1970, s.
100f.; Tryckare, T. (Ed.): Seefahrt, Bielefeld 1963; Pa-
ris, P.: Voile latine? Voile arabe? Voile mystrieuse, in:
Hespris 36/1949/69-96.
55
Umman Sultanl Diyanet ve Vakf leri bakan
Abdullh b. Muammed es-Slimnin hediye-
sidir.
Umman. Hint Okyanusundaki deniz ticareti iin
yzlerce yl belirleyici olan bu gemi tipi iin dier
nitelikleri yan sra <Latin> direi ve teknenin
d taraflarnn tahtalarnn birbirlerine keten
iplerle elastiki balants karakteristiktir.
Dv
(Dhau, Dau)
Modelimiz: Ahap. Madeni
paralar ve iviler pirin. Gemi
armas ispavli. Yelkensiz.
Uzunluk:143 cm.
56
D E N Z C L K
1
Bkz. Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus. The
Khalili Portolan Atlas by Svat Soucek, Londra 1996
(= Studies in the Khalili Collection, vol. 2), Plate 22.
Modelimiz: Yapay dkm ta.
Ykseklik: 50 cm. Ahap vin.
Resim, Piri Reis
and Turkish
Mapmaking, Pl. 22.
Modelimiz Trk amirali Pr Res
(1525 civar)in atlasndaki bir
tabloya dayanyor. Marmara deni-
zinde bulunan manastrl bir ada
gsteriliyor. Bu manastra bir vin
yardmyla bir bot kaldrlmakta-
dr
1
.
Bir Botu Kaldrmaya
Yarayan
Vin
57
P U S U L A
Arap-slam kltr evresinde tannm gelenek-
sel pusula inesi, byk bir ihtimalle ya manye-
tikletirilmi bir balk formuna sahipti ya da man-
yetikletirilmi baka bir nesneden oluuyordu.
Bu, su ile doldurulmu bir kaba konulduunda
kuzey-gney ynne doru yneliyordu. Byle
bir pusulann temel prensibi bu modelle gz
nne serilmektedir
1
.
1
Pirin hazne, altn yaldzl.
ap: 21 cm. Tahta balk
manyetikletirilmi demir ekirdekli,
uzunluk: 8 cm.
Balk Pusula
PUSULALAR
58
D E N Z C L K
el-Melik el-Erefin
Yzer Pusulas
Astronomi, tp ve jenealoji ile uram olan
(bkz. II, 105) Yemen Sultan el-Melik el-Eref
(690/1291 civarnda yazmtr) tarafndan bize
bir pusula tarifi ieren risale ulamtr. Rislet
e-se olarak adlandrlm bu eserde el-Eref,
olduka yksek bir geliim basaman gsteren
bir yzer pusula tarif etmektedir.
Manyetik ine su dolu yuvarlak haznede hafif,
balmumu veya zift ile emprenye edilmi incir aa-
cndan bir denekik tarafndan, her ikiside orta-
larnda ha formunda birbirleriyle balanacak
ekilde tanmaktadr. Haznenin kenar 4 x 90
ye blmlenmekten baka bir de beer derecelik
izgili taksimat tayor (toplam 72).
Bu ekilde donatlm pusulasna el-Melik el-
Eref, usturlabn bir grevi olan azimut hesap-
lamas zmn de tamtr. Bunun aynsn
Peregrinus (bkz. s. 60)un ine pusulasnda tekrar
bulacaz
1
.
Bizim rekonstrksiyonumuz yazarn tarifine ve
izimine dayanmaktadr.
Hazne altn yaldzl.
ap: 16 cm. Skala: 360 dere-
ce. Demir gsterge: 9 cm, tahta
amandra altna dik alyla sabit-
lenmitir.
1
59
P U S U L A
Modelimiz:
Yuvarlak kutu
(mantar, akril, bakr),
ap: 15 cm. A cetveli glge pimle-
riyle birlikte, dndrlebilir.
Skala: 4 x 90.
Peregrinusun
Yzer Pusulas
Dostu Syger de Foucaucourta hitaben yazd
bir mektubunda Fransz bilgin Petrus Peregrinus
de Maricourt 1270 civarndan iki pusula tipini
tarif etmektedir. Dikkate deer olan, onun bu
mektubu aa talyada bulunan Friedrichin
Araplar iskan ettii Lucera kenti nlerinde yaz-
m olmasdr. Tarif ettii iki pusula tipinden biri-
si bir ine yerine manyetik ta ile donatlmtr.
Bu ta yuvarlak olarak yontulmu ve yuvarlak bir
kutu ierisine su geirmez olarak kapatlmtr.
Kutunun kapana her biri 90 blm izgili drt
kadran tayan bir tahta disk birletirilmektedir.
Burada kuzey ynn bulabilmek iin kapak,
zerinde bir ipin meridyen ynnde gerili olduu
bir su kabna yatrlr. Taksimatl disk tam ola-
rak iaretlenir iaretlenmez, zerine, dairenin
merkez noktas evresinde dndrlebilir olan
ve her iki ucunda iki dik pim tayan bir gs-
terge yerletirilir. imdi, kutu herhangi bir suya
yatrlabilir ve latann ularnda bulunan ubuk-
cuklar zerinden yldzn hali hazrdaki meridyen
apmasn ve bununla birlikte gndz veya gece
vaktini renebilmek iin bir yldz nian alnr
(rnein gneli bir gnde bir pimin glgesi gs-
terge boyunca decek ekilde).
1
1
Balmer, H.: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis des
Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 61; kr. Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 11, s. 244-245.
60
D E N Z C L K
Peregrinusun
ne Pusulas
Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen ikinci
pusula bir manyetik ineye sahiptir, bu ine
dikey bir eksenin ortasndaki kk bir delie
sokulmutur, eksen, zemin ile yuvarlak kutunun
cam kapa arasnda kendi yatanda dner.
1

Bu demektir ki, Peregrinus olduka modern
grnen, Arap-slam kltr evresinde en ge
15. yzyldan itibaren izleyebileceimiz ve man-
yetik inenin sivri bir uta oturduu
2
yapm
eklini tanmamt. Bir hedef latas araclyla
Peregrinus, tpk el-Melik el-Eref gibi (bkz. s.
58), usturlabn azimut hesaplamas devini pusu-
laya tamtr.
1
Balmer, H.: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis des
Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 51; kr. Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 11, s. 242.
2
Modelimiz:
Ahap silindir, ona uygun kesim, yazl
cam disk ile birlikte, ap: 10 cm. ne ha
eklinde demirden, ieride iki pirin tel
arasna dndrlebilir halde asl. Hedef
gstergesi glge pimleriyle birlikte, diske
dndrlebilir halde oturtulmu.
61
P U S U L A
Portekizli tarihi Hieronimus Osorius (1506-
1580) artc bir kesinlikle, Portekizli denizci-
lerin Hint Okyanusu denizcileri ile karlama-
lar esnasnda tandklar pusula tipini tarif
etmektedir. Birinci tip ok modern gzkyor.
Bir mandrel zerine oturtulmu, bir cam kapakl
yuvarlak bir hazne ierisindeki ineden olumak-
tadr. Osoriusun szckleriyle
1
: Onlar deniz
1
De rebus Emmanuelis libri XII, Kln 1574, Liber 1, p.
27; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 253-254.
seferlerinde, denizcilerin ine (acus) olarak
isimlendirdikleri seyir aletleri (normae navicula-
riae) kullanmlardr. Bu gerelerin formu, deniz
blgelerinden uzak olanlarn malumu deildir
[ve bu nedenle] yabanc olan aklamak istiyo-
rum. Bu alet dz tabanl yuvarlak bir aa kaptr
ve iki veya parmak yksekliktedir. Bunun
zerine ok byk bir zenle demirden retilmi,
hassas, ince ve kap apnn uzunluunu amaya-
cak [ekilde] lmlenmi bir gsterge (regula)
oturtulur. Mandrelin sivri ucu alt tarafta ibkey
ve yukar doru kabartlm regulann ortasn-
dan geer. [Regula], [ mandrel] her iki taraf ayn
[dik] a tekil edebilecek ekilde denge ile asl
bulunur. Bunlarn tamam bakr tel bir halka
tarafndan kuatlan cam bir kapak ile kapatlr,
bylece regula ne oynar ne de bir tarafa doru
meyledebilir.
Modelimiz: Silindir sert
aa, ap: 15 cm. Cam kapak
bakr halka ile pekitirilmi.
Manyetik demir ine, pirin
mandrel zerinde hareketli.
Hint Okyanusu Denizcilerinin
Drt Pusula Tipinden Biri
62
D E N Z C L K
Portekizli tarihi Osorius tarafndan tanmlanm
olan, Vasco da Gamann ve dier batl deniz
seyyahlarnn Hint Okyanusundaki, oral mes-
lektalar yannda tandklar ikinci pusula tipi
daha ileriki geliimin sonucuydu
1
:
Onlar daha kolay olmas ve keskin insan zekas
yoluyla nceden mevcut olana devaml surette
ilave bireyler kefedilmesi iin, aletin rotay daha
kesin izleyebilmelerine yarayan bir dier trn
bulmulardr. Onlar imdi, demir telden kenar-
lar eit olan, fakat alar eit olmayan deitiril-
mi ekenar drtgen [baklava dilimi] formunda
bir figr yapyorlar. Bunun zerine yukardan
ve aadan birer dairesel para karton (carta)
yaptrrlar. Figre, mknatsn eklenen kuvvetiy-
le, sivri kelerin birisi kuzeyi dieri gneyi ve kt
kelerden birisi douyu dieri baty gsterecek
1
Modelimiz: Ahap silindir
cam kutu ierisinde, ap: 16
cm. Cam kapak hkkedilmi
pirin halka ile birlikte. Yazl
kat disk. Altna balk for-
munda eik demir tel yerleti-
rilmitir, dikey pirin mandrel
zerinde dndrlebilir
Hint Okyanusundan
Daha Gelimi Bir
Pusula Tipi
ekilde karton disklerin arasna yerletirilir. Bu
disk (orbis) apnn uzunluu, [ekenar drtgen]
eklindeki figrn uzunluunu amaz. imdi dis-
kin merkezinde bakr bir gbek vardr. Bu gbek,
regulann merkezi hakknda sylediimiz gibi
yaplmtr. O gbee pimin sivri ucu sokulur
ve bylece disk, sadece bahsettiimiz regulann
ilevine sahip olmayan, ayrca gemilerin yr-
tld btn rzgarlarn ynlerini optik olarak
gsterecek ekilde sallant halinde bulunur. st
tarafta bulunan karton zerinde kuzey, gney,
dou, bat ve bunlar arasndaki ynler ok kesin
bir biimde izilirler (describuntur).
Karton disk, 15 sabit yldzn yaklak dou ve
batlarn ve iki kutbu gsteren 3115 aralkla 32
yn gsterme noktasyla iaretlenmitir.
63
P U S U L A
Sonradan ve haksz yere
Kardano Tarzl olarak
adlandrlan sisteme gre
asl
Pusula
Modelimiz: Silindir sert aatan,
ap: 24 cm, ykseklik: 18 cm.
Yarm kre formunda pusula
kutusu, kardano tarzl, bakr
bir halka vastasyla aslmtr.
Demir balkl karton disk, bir
mandrel zerinde dndrlebilir
olarak konumlandrlmtr, yuka-
rdan bir cam disk ile kapatlm-
tr. (Envanter No: C 1.07)
Pusula geliiminin Portekiz deniz gezginlerinin
Hint Okyanusunda tanm olduklar nc ve
en son basama hakknda bizi tarihi H. Osorius
(1506-1580) aadaki gibi bilgilendirmektedir:
Alet, disk aa doru batacak ve bloke olacak,
dolaysyla artk bamsz olarak kuzeyi gstere-
meyecek ekilde tesis edilecek olursa, geminin
denizde giderken ne veya arkaya yahut her
iki taraftan birisine doru meyletme rahatsz
edici durumu var olmaya devam eder. Bu duru-
mu nlemek iin olduka keskin zekann rn
olarak birey icat edilmitir: Mahfaza (vas) st
kenarn biraz alt tarafnda bakr halka ile sk
bir biimde evrelenmitir. Bu halkann her iki
yanna elik bir pim (?virgula calybea ducta) d
tarafta bulunan dier daha byk halkann deli-
ine llen bir mesafede sokulur. ki pim eittir
ve tek bir sopa haline getirilebilecek kadar kar
karya ylesine dz dururlar, bu ayn zamanda
daire eklindeki ara blgenin apyla rtr.
Darda bulunan halka bu iki pim evresinde
tpk bir eksen evresinde olduu gibi dner.
Bu d halkadan ayn aralklarla hepsini ieren
kuatc yuvarlak bir kabn kenarna sokulmu
dier iki pim geer. D taraftaki pimler, ieride
bulunanlara kar, her ikisi birbirleri zerine
sevkedilecek olurlarsa, dik alarda kesiecek
ekilde yerletirilmilerdir. Her ne kadar btn
dzenein alt taraf bakrdan ve ar olsa da,
hibir yere arpmayacak ekilde d kaba aslm
bulunur. Her taraftan tam ortada kalacak ekilde
beslenmitir. Ve dzenek aa doru asl ve
hareketli olduu ve bu sayede dengede durduu
iin, sert dalgalar esnasnda bile devaml tam
dzgn durmaktadr. Bylelikle bu aleti kuzey
ynnden alkoyacak hibir ey olmaz.
1
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 255-256.
64
D E N Z C L K
Buna gre yeni e, pusula diskinin gemi yolcu-
luu esnasnda yatay konumda askda kalmasn
salayan kardano sisteminin zekice icat edili-
idir
2
.
Diskin altna yerletirilmi manyetikli baklava
ekilli tel, diski kuzey-gney ynne dorultur.
Kardano sistemi sspansiyonu araclyla yn
tespiti geminin eik durumlarnda bile yaplabi-
lir.
Disk 1515' lk aralklarla dou ve batlaryla
birlikte 15 sabit yldzn isimlerini tamaktadr.
Ayrca derecelere blmlenmitir
3
Deiik pusula ineleri. Bunlar karton diskin altna yerletiri-
liyor ve bir manyetik tala manyetikletirme sonrasnda kuzey-
gney ynn gstermekteydiler. Balk formu (en soldaki)
Araplarda en yaygn olarak kullanlandr.
Ona ait olan sergi modeli ak yan ile birlikte: Pirin,
ap: 12,5 cm.
Bu prensip, nasl tutulurlarsa tutulsunlar ya dkmeyen
lambalardan alnmtr. Bundan en azndan u sonu
kar: Cardanus bu dzenein mucidi grlemez ve bu
sadece, ilk olarak onun tarafndan dile getirildii iin
onun adyla isimlendirilmektedir. Btn aratrmalarma
ramen bu hayli zekice buluun kkenine ilikin bireyler
tespit etmeyi baaramadm.
3
Breusing, A.: Zur Geschichte der Geographie. 1. Flavio
Gioja und der Schiffskompa, in: Zeitschrift der Gesell-
schaft fr Erdkunde zu Berlin 4/1869/31-51, zellikle s.
47 (Tekrarbasm in: Acta Cartographica, Amsterdam,
12/1971/14-34, zellikle s. 30). Breusing Cardanonun
kitabn, De subtilitate, XVII. Kitap: De artibus artifcio-
sisque rebus kaynak olarak vermektedir.
2
Bu buluu kardano olarak niteleme alkanln Art-
hur Breusing kuku ile karlamaktayd: imdi bizzat
Cardanus yle sylemektedir: Kayzerin koltuunu,
sefer esnasnda btn sallanmalara ramen devaml ola-
rak hareketsiz ve rahata oturaca ekilde kurma imka-
n bulunmutur. Bu, dingil yaylarnn zel bir balants
yoluyla gereklemektedir. nk hareketli halka, bir
tanesinin muylular yukarda ve aada, dierininkile-
ri sada ve solda ve ncsnnkileri nde ve arkada
bulunacak ekilde birbirleriyle balanmlarsa, devaml
olarak her hareket sadece en fazla eksen evresinde
kalaca iin, bu tr bir dzenek yolculuk aracnn her
konumunda mkemmel bir ekilde dinginlik ierisinde
kalmaldr.
65
P U S U L A
Hint Okyanusunda gelitirilmi pusulann en
yksek basama, orann en byk denizcilik
bilginlerinden birisi olan bn Mcidin baars
olarak grnmektedir. 895/1489 ylnda tamam-
lad Kitb el-Fevidde o, denizcilik biliminde-
ki bulularndan birisinin, manyetik ineyi do-
rudan doruya pusulann zerine yerletirmek
olduunu yazmaktadr. Hint Okyanusunda kul-
lanlan, bir manyetik telinin veya bir manyetik
inenin ya dairesel bir karton diskin altnda veya
karton disk olmakszn bir pim zerinde dnd
malumumuz olan pusula formlar dolaysyla bn
Mcidin buluunu muhtemelen, onun manyetik
ineyi pim zerinde bulunan karton disk stn-
de, pime [etrafa dnebilecek ekilde] oturtuldu-
u anlamnda anlayabiliriz
1
.
Denizcilik Bilgini bn Mcide ait
Pusula
Modelimiz: Silindir sert aa. ap:
16 cm. Ykseklik 10 cm. Kardano
sistemi sspansiyonu bakr halka
araclyla. Demir ine, uzunluk:
8 cm, yarm kre formundaki mah-
faza ierisindeki bir pim zerinde.
Mahfaza disk ile kapatlmtr.
1
66
D E N Z C L K
Pusula in Yardmc Ara Olan
Bir Dzenek
ki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve
Sleymn el-Mehrnin aklamalarndan, Hint
Okyanusundaki seyrseferde silindir formlu
pusulann tamamlayc bir dzenek ile balantya
getirildii sonucu kmaktadr. Bu silindiri evre-
leyen, yn gsterme noktalarnn 32 yaknsayan
izgisi ve iki kutupla beraber bilinen 15 sabit
yldzn dou ve batlarnn isimleri ile birlikte
donatlm bir levhadr. Levha pusulayla birlikte
geminin n tarafnda (adr el-merkeb) sabit bir
yeri vardr. Bu levha, denizciye, seyir esnasnda
deien yn asn okumay mmkn klmakta-
dr.
kedilmi, tahta zerinde.
Kenar uzunluu 41 cm.
Kalnlk: 6 mm.
67
P U S U L A
Tarihi Osorius (1506-1580)un tarif ettii yuka-
rda (s. 62) bahsedilen pusula tipinden ikincisi
byk bir ihtimalle Christoph Kolumbusun eli
altnda bulunuyordu. Bu pusula tipi, manyetik-
letirilmi oval telin bir kat parasna aadan
pusula diskine doru yaptrlmasyla karakte-
rize edilmektedir. Diskin kendisi, zgrce hare-
ket edecek ekilde sivriltilmi bir pim zerinde
dnebilir ekilde oturmaktadr. spanyol Martin
Corts Breve compendio de la sphera y de la arte
de navegar (Sevilla 1551, s. 80) isimli kitabnda
byle bir pusulay tarif etmektedir ve tarifini
pusula diskinin ve oval tel eklinin bir izimi ile
donatmtr
2
.
1
Burada tarif edilen Ceneviz tarz tipin yannda o,
seferleri esnasnda Flaman olarak nitelendirdii pusu-
lalar da kullanmtr. Bu tip de, karton diskin tel em-
ber ile birlikte dnmesi prensibine gre kurulmutur.
Kolumbusun verdii bilgilerden, Flaman pusula tr-
nn de tpk Ceneviz tarz gibi benzer bir diske sahip
olduu sonucunu karabiliriz, kr. H. Balmer, Beitrge
zur Geschichte der Erkenntnis des Erdmagnetismus, Aa-
rau 1956, s. 80-84.
Grld kadaryla Hint Okyanusunda kulla-
nlan bir pusula tipi, daha 9./15.yzylda talyan
denizcilerin malumu olmutur. Bu izlenim zel-
likle Vasco da Gamann ilk seyahat rotas hak-
kndaki rivayeti yoluyla kazanlmaktadr. Burada,
onun Hint Okyanusu denizcilerinin manyetik
ineyi Cenevizliler tarznda nasl kullandklar-
n grd sylenmektedir
3
. Maalesef imdiye
dein, diskin 32ye blmlenmesinin rzgar gl-
nn yn gsterme izgilerini sergilemedii, aksi-
ne Hint Okyanusu denizcilerinin blmlemesi
kkenine bilinen 15 sabit yldzn dou ve bat-
larnn ve iki kutbun yn gsterme noktalarnda
sahip olduu pusula diski ile balantl olduu
fark edilmemitir.
2
Bkz. Balmer, H.: Beitrge, a.y., s. 79-80.
3
Bkz. Roteiro da Primiera viagem de Vasco da Gama
(1497-1499) por lvaro Velho, prfacio, notas e anexos
por A. Fontoura da Costa, Lissabon 1940, 2. bask 1960,
s. 23; kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 307.
Kolumbus Tarafndan
Kullanlan Pusula
Tiplerinden Birisi
1
68
D E N Z C L K
Yer ekimi hakkndaki bilginin tarihi hakknda
kendisine takdire ayan bir eser bolu oldu-
umuz Heinz Balmer tarafndan gerek gemi
pusulas
1
olarak nitelendirilen tip, Portekizli
tarihi Osoriusun Arap denizciler tarafndan
Hint Okyanusunda kullanlan pusulalarn n-
c tr olarak tarif ettiinden (bkz. s. 63) baka
birey deildir: ne bir apkack ile donatlm
olarak dengede, zgrce dnebilecek ekilde
kutucuun zeminine skca bal olan pimin sivri
ucunun st tarafnda oturmutur. nenin st
tarafna dairesel bir disk salamca yaptrlmtr
ve bunun zerinde hareketli, yatay olarak onun-
la birlikte dnen bir (32 paraya blnm bir)
daire iaretlenmitir. Bu disk 360 dereceye deil,
aksine her biri 11
1
/
4
derece olan rzgar izgile-
rine blmlenmitir. Kutucuun devaml olarak
yatay kalmasn salamak iin iki yatay halkadaki
ha eklindeki eksenlere, i halkada bir eksenin
evresinde, i halka dndaki halkada birincisine
gre dik al olarak duran dier eksenin evre-
sinde dnebilecek ekilde aslr. Bylece kutucuk
geminin sallantlarna ramen devaml olarak
arlk noktas konumuna dorulur.
Balmer yle devam etmektedir: spanyol Pedro
de Medina 1545 ylnda, Hollandal Stevin 1599
ylnda bu pusuladan olduka allagelmi bir
eymi gibi bahsetmektedirler. Her iki halkada-
ki asma tertibatlarn 1501-1576 yllar arasnda
yaam olan Cardano bulmu olmal. Ama kimse
bize, ineyi rzgar glyle birlikte bir kartonun
altna ilk olarak kimin sabitlediini ve bylece
bir pimin zerine yerletirmi olduunu syleme-
mektedir.
1
Balmer, H.: Beitrge, a.y., s. 69.
Balmerin Hint Okyanusundaki Arap denizcilik
bilimine ve Osoriusun orada icat edilen pusula
trleri hakkndaki aklamalarna dair hi bir
bilgiye sahip olmam olmas teessf edilesi bir
durumdur.
Gerek Gemi Pusulasnn Osorius tarafn-
dan tarif edilen dier iki pusula trnde olduu
gibi daha ilk Portekiz Asya seyahatleriyle Hint
Okyanusundan Portekize ulam olduu fikri
esassz saylamaz. Avrupada gn yzne kan
ilk Gerek Gemi Pusulas hemen hemen bura-
da resmedilen model gibi grnm olmaldr.
Tornalanm silindir, sert aa. ap: 24,5
cm. Ykseklik: 17 cm. Kardano sistemi
sspansiyonu bakr halka araclyla. Disk,
balk formunda eilmi demir tel ile iki u
arasnda, dndrlebir halde yarm kre for-
mundaki pusula mahfazasna oturtulmutur.
Avrupada lk
Gerek Gemi Pusulas
69
P U S U L A
Silindir sert aa. ap: 26 cm.
Ykseklik: 20 cm.
Bir Dier Model
Gemi Pusulas
Georges Fournierin Hydrographie contenant
la thorie et la practique de toutes les parties
de la navigation (Paris 1643)undan faydala-
nlmtr.
70
D E N Z C L K
Gemi Pusulas
Drtgen Mahfaza erisinde
Rekonstrksiyon Rodrigo Zamorano (1581)
tarafndan tarif edilen ekle
1
dayanarak yaplm-
tr. Pusula kutusunu Kardano sistemi sspansi-
yonu ile birlikte tayan kutu ilk defa drtgendir.
1
amorano, Rodrigo: Compendio de la arte navegar,
Sevilla 1581, tekrarbasm 1973, fol. 36a.
Modelimiz:
Kutu sert aa: 20 x 20 x 10 cm. Silindir pusula
kutusu ahap. Kardano sistemi sspansiyo-
nu pirin halkada. Disk e kenar drtgen for-
munda eilmi demir tel ile birlikte, pirin bir
mandrel zerine dndrlebilir
olarak yerletirilmi.
71
P U S U L A
ki Osmanl
Pusula Tipi
cc alfe (1609-1658)nin Cihnnm
isimli Osmanl Trkesi kitabnn ilk
Mteferria basksna 1145/1732 ylnda
bir pusula resmi (s. 65 ve 66 arasnda
sada) eklenmitir. Bu pusula zerinde
manyetik ine artk tel yay halinde karton
diski tamamakta, bunun aksine manye-
tikletirilmi gsterge olarak disk zerinde
bulunan bir pimin zerinde dnmektedir.
Pusula bu haliyle Hint Okyanusu deniz
bilimcisi bn Mcid tarafndan kendi bulu-
u olarak tanmlanan pusula tipini (bkz. s.
65) hatrlatmaktadr.
Pusula resmi zerindeki notta, 1145/1732
ylnda mknats inesinin kuzeyden
stanbuldaki sapmasnn 1130' olduu-
nun tespit edildiini sylemektedir.
cc alfe tarafndan tarif edilen ve soldaki
resimde temsil edilen dier pusula iki devi
gren bir alettir; dikey olarak aldnda bir yk-
seklik ls gstergesi oluturarak gk cisim-
lerinin ykseklik alarn lmeye yarar. Yatay
konumda kapatldnda iki cam disk arasna
monte edilmi olan bir manyetik ine pusula ola-
rak kullanlabilir.
Modellerimiz:
a) ereve ahap (kaide 25 x 25 cm), katlanr;
skala ve a cetveli pirin, manyetik ine plexiglas (plas-
tikcam) diskler arasnda (Envanter No: C 1.24)
b) Kutu sert aa: 25 x 25 x 15 cm.
Kardano sistemi ile asl pirin halkada.

72
D E N Z C L K
Kutu kontraplak, 30 x 30 x 15 cm.
Kardano sistemi tarznda asl
drtgen bir ereve ierisinde.
Yarm kre formundaki pusula
kutusu, kerteriz iin kare bir
dzenekle evrelenmi. E kenar
ok yanl formundaki
demir tel karton diskin altnda.
Disk 32 blmlemeli.
Gemi Pusulas
18. yzyldan, kabaca blmlenmi disk ve ker-
teriz iin nispeten tam dzenekli bir Avrupa
pusulasnn rekonstrksiyonu. Nicholas Bina
dayanarak, Trait de la construction et des prin-
cipaux usages des instruments de mathmatique,
Paris 1752, s. 278, 2. fig. (bkz. sa taraf).
izim N. Bindan, Trait..., a.y., s. 278, 2. fig.
Instrumentos de navegacin del Mediterrano al
Pacificoya dayanarak, Barselona tarihsiz, s. 88.
73
P U S U L A
19. yzyldan bir pusulann rekonstrksiyonu.
Rzgar izgileri yerini burada yn adlar almak-
tadr.
(Orijinal: Museu Martim, Barselona, bkz. La
navegaci en els velers de la carrera dAmrica,
Barselona: Museu Martim tarihsiz, No. 47)
Sandk sert aa, 21 x 21 x 13,5 cm.
Kapa iine srmek iin oluk. Silindir
pusula kutusu pirin, ap: 14 cm.
Kardano sistemi tarznda asl pirin
halka. Baklava formundaki demir tel,
karton diskin altnda. Disk zerinde
rzgar gl 32 blmlemeli, kenarda
4 x 90ye blmleme. Diskin ortasnda
yazt:
Antiqua casa / Rosell / Barcelona.
Gemi Pusulas
74
D E N Z C L K
19. yzyldan bir spanyol pusula rnek alna-
rak yaplmtr. Anlalan o ki orijinali, gemi
zerindeki bir dzenein iine yerletirilmitir:
Kardano halkas sadece bir tarafta kutuya
baldr, pimler dar doru belirli bir mesafede
durmaktadr.
Orijinal: Museu Martim, Barselona, bkz. La
navegaci en els velers de la carrera dAmrica,
Barselona: Museu Martim tarihsiz, No. 45.
Gemi Pusulas
Pirin kutu, ap: 22 cm.
Kardano sistemi tarznda asl pirin halka.
Eit okkenar formundaki demir tel,
karton diskin altnda.
32 blmlemeli disk ynlere doru ve
derece blmlemeli (4 x 90),
yazt: Escuela Nautica Masnou.
75
P U S U L A
Gemi Pusulas
Modelimiz:
Pirin, altn yaldzl.
ap: 18 cm. Karton disk iki
mandrel arasna dndr-
lebilir olarak yerletirilmi-
tir. Arka yzne, e kenar
drtgen formlu demir tel
sabitlenmitir.
Disk zerinde bir derece
blmlemesi (4 x 90) ve
32 blmlemeli bir pusula
gl, tacn ierisine yerle-
tirilmi bir cam araclyla
korunmutur.
18. yzyldan ta formlu bir Portekiz pusulas
orijinaline dayanarak. Burada kardano siste-
mi sspansiyonu gerekli deildir, nk pusula
aaya doru diskle birlikte bir iple tavana asl-
maktadr. Geminin daha hafif sallantlar bylece
dengelenmitir. Pusula, ine ile birlikte aa
doru kaptann yatann zerine, uzanmken
bile rotay takip edebilmesi iin aslmtr.
Orijinal: Muse de la Marine, Paris.
76
D E N Z C L K
Aletin alt yars, i yz: Gnomon ayarlanabilir
skala diski ile birlikte. Pusula inesi kaba azimut
skalas ile birlikte.
Mesaha lme
Pusulas
1765/66 ylndan gne saatli in
arazi lm pusulas, enstitmzn
mlkiyetinde.
Sert aa, entiklenmi.
ap: 115 mm.
Aletin st yars,
i yz: Pusula inesi
detayl azimut skalas ile birlikte.
n yzdeki yazt:
Gne saati Chan Lng Dneminin
30. ylnda imal edilmitir (1765/66).
77
P U S U L A
Namaz Pusulas
19. yzyldan bir Osmanl-Trk
pusulasnn rekonstrksiyonu.
Orijinali Klndeki Rautenstrauch-
Joest-Museum fr Vlkerkunde
mzesinde bulunmaktadr. Bu
pusula 1251/1853 ylnda Amed
b. brhm e-erbetl isimli birisi
Pusula ineli merkez evresinde-
ki dairede slam dnyasndan baz
nemli ehirlerin isimleri ve koor-
dinatlar kaydedilmitir. Bu yer-
lerden birisinde bulunulduu tak-
dirde, pusulayla Mekkeye doru
namaz yn tespit edilebilir. Bat
olarak iaretlenmi olan tarafta
bulunan gnomon yardmyla yanda
bulunan skalada namaz vakitleri
okunur.
Sert aa, entiklenmi.
13 x 13 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18b)
Gm, hkkedilmi.
11 x 11 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18a)
Pirin, hkkedilmi.
16 x 16 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18c)
78
D E N Z C L K
Ykseklii ayarlanabilir ayna niangh iple birlikte.
Alma esnasnda niangh bir yayl mekanizma yoluyla
manyetikletirilmi dairesel halkay sabit tutar. Ayna
nianghn karsna bir gezleme paras taklmtr.
Bu, bir delikli nianghtan ve iki diyaframl renkli delik
ayna nianghtan olumaktadr. Manyetikletirilmi
demirden olan dairesel halka ayna yaz halinde bir
360 blmlemesi tamaktadr ve bir mandrel zerine
yerletirilmitir. Su terazisi pusula kutusunun zeminin-
dedir. Kapak zerindeki signatr: Stanley/London/1917.
Arazi lm Pusulas
1917 ylndan kerterizli ve su terazili bir ngiliz
pusulas, enstitmzn mlkiyetinde. entikli
niangh araclyla istenilen nesnenin kar taraf-
ta bulunan nianghn ipiyle birlikte bir izgide
durana kadar kerterizi alnr. Manyetikletirilmi
dairesel halkann sarkala lmnden sonra,
derece, ayna ile yanstlan delik niangh vasta-
syla okunabilir.
79
P U S U L A
20. yzyln balarndan bir Avrupa pusulas, ens-
titmzn mlkiyetinde. Denkletirme mkna-
tslar olan ii bo iki demir kre ile rotaya bal
artan sapma telafi edilir.
spirtolu Gemi Pusulas
Pusula kutusu pirin,
Kardano olarak isimlendirilen
tarzda asl ve alkol ierisinde
yzen disk vernikli.
ap: 104 mm. Disk 360 derece
blmlemesi ve ynlerle birlikte.
i bo iki demir kre,
ap: 40 mm, ayarlanabilir olarak
vidalanm.
80
D E N Z C L K
Yaklak 1920 ylndan ngiliz Deniz Pusulas,
enstitmz mlkiyetinde. Kk boyutu sebebiy-
le muhtemelen kk bir yat iindir.
Pusula
Pusula kutusu pirin,
ap: 10 cm, bir diskle su geirmez
olarak kapatlm, pirin kapak vidalanabilir,
kardano olarak isimlendirilen tarzda asl.
Kutunun zeminine 360 derece
blmlemesi, ynler ve
T. Cooke / London hkkedilmitir.
Manyetik ine bir mandrel zerine
yerletirilmitir.
81
P U S U L A
Corafi Pusula
20. yzyldan kerterizli bir ngiliz pusulas, ens-
titmz mlkiyetinde. entikli niangh yoluyla
bir nesnenin kapakta bulunan telle bir izgide
durana kadar kerterizi alnr. Disk sadece yava
yava kuzey-gney ynnde salland iin, bu
esnada bir yayl mekanizmayla desteklenebilir.
Diskin ynne dayanarak derece aynayla yanst-
lan delik niangh araclyla okunabilir.
Pirin pusula kutusu cam kapakl,
ap: 70 mm. ayak zerine
yerletirmek iin bir kk ayak.
Menteeli kapak, alp kapanabilir,
ieriden yanstmal ve cam nianghl
ince bir tel ile donatlm.
Aliminyum pusula diski,
ayna yaz halinde 360 blmlemeli
ve drt ana ynn gstergesi.
Manyetik ine diskin altnda bulunmaktadr.
Diski elle sabitlemek iin yayl mekanizma
yan tarafta. Diskin ayarlarn yapmak
iin alt tarafta iki ayar vidas.
82
D E N Z C L K
Frtna Lambas ile birlikte
spirtolu Deniz Pusulas
Enstitmz mlkiyetinde, muhtemelen 20. yz-
yln balar.
Pusula 360 blmlemesi
ve rzgar gl ile birlikte silindir
pirin bussole (pusula) ierisinde
kardano tarznda asl (ap 19 cm).
Yanda aydnlatma dzenei.
Mahfazalar fitil ve ayar vidas ile birlikte.
Sherwooods Limited,
Vaporite No. 1 kaydn tayor.
83
S A A T L E R
Blm 4
Saat l er
84
S A A T L E R
85
S A A T L E R
Byk bir ihtimalle mehur astronom Eb
Abdallh Muammed b. Ms el-rizm
1
(3./9.
yzyln 1. yars)ye ait olan henz yaynlanma-
m bir yazmada namaz vakitlerini belirlemeye
yarayan basit bir alet tarif edilmektedir (berkr
yurefu bih el-evt li-e-alt ve-yasu bih
e-ll). Bunun tarifi J. Frank ve E. Wiedemann
2

tarafndan incelenmitir. zetleri yledir: Alet
bir tr pergeldir, kollar her iki d yzlerinde bir
izelge tamaktadr. Pergel serbest olan ular-
na yerletirilmi demir ivileriyle birlikte dikey
olarak zemine oturtulduunda, ikindi namazn
klma vaktinde zodyaktaki gnein btn konum-
lar iin pergelin glge uzunluu bu izelgeden
1
Halife el-Memn dneminde (198-218/813-833) fali-
yette bulunmutur, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 140-143.
Bize ulaan yazma (Berlin 5790, fol. 77b-97b) Zcinin
veya Kitb el-Asurlbnn bir blm gibi grnyor.
2
Die Gebetszeiten im Islam, in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett 58/1925/1-32 (Tek-
Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 97-128).
karlabilir. Bir kolun d yz zerinde kuzey
bur sembollerinin byklk oranlar, dier kolun
d yznde gney bur sembollerinin byklk
oranlar kaydedilmitir. Pergel kollarnn dier
yzleri, kendisiyle pergel kolunun uzunluu (u
hari) 12 eit blme (muhtemelen daha kk
blmlere de) ayrld bir blmleme tamak-
tadrlar. Namaz vaktini belirlemek iin katlanm
pergelin u ksmlar uzunluk blmlemesinin
balangc yer zemini dzlemiyle dmdeecek
ekilde topraa derince kaklr. Pergel tarafndan
izilen glgenin son noktas iaretlenir ve bu
nokta ile iine sokulduu yer arasndaki mesafe
pergelin uzunluk blmlemesinde llr. Bu
amaca ynelik olarak pergel gerilir, nk bir
kolun glgesi ikindi namaz vaktinde basit kol
uzunluundan daha uzundur. llen mesafe, bu
gn iin d yzlerdeki izelgeden sonu olarak
ortaya kan byklkle ayn ise, namaz vakti gel-
mi demektir. Bu deere henz ulalmam ise,
bu gerekleinceye kadar beklenmelidir.
Namaz Vakitlerini Belirlemek in
Pergel
Kol uzunluu: 27 cm.
Pirin, hkkedilmi.
86
S A A T L E R
Msrda faaliyette bulunmu mehur astro-
nom Al b. Abdarramn b. Amed bn Ynis
(. 399/1009) tarafndan tarif edilmi, sreyy
(Sreyya) olarak isimlendirdii vakit blmleme-
ye yarayan dzenein rekonstrksiyonu.
Gecenin her bir saati geince bir lamba sner.
Birinci lamba bir saatlik yanma sresi iin gaz
ya iermektedir, on ikinci lamba on iki saat iin.
Lambalar e zamanl yaklacak olursa, sndkle-
rinde saatlerin says okunur. bn Ynise gre on
ikinci lamba yln en uzun gecesi iin 36 dirhem,
en ksa gece iin 24 dirhem ya iermektedir.
Demek ki lambalar vakitleri, yani eit olmayan
saatleri gstermektedir
1
.
1
Literatr: Kennedy, E.S. ve Ukashah, W.: The Chandelier
Clock of Ibn Ynis, in: Isis (Washington) 60/1969/543-
545; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 231; Wiedemann, E. ve
Hauser, F.: ber die Uhren im Bereich der islamischen
Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiserlich
Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie der
Naturforscher in Halle 100/1915/1-272, zellikle s. 18
(Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1211-1482, zellikle s. 1228)
Avize Saat
ap: 80 cm.
Pirin, altn yaldzl.
Cam ielerin boyu: 18 cm.
87
S A A T L E R
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha: 36 x 46 cm,
gnomonla birlikte, sert aatan bir
masaya gmmeli. Ayak pirinten.
el-Melik el-Erefin
Gne Saati
Yemendeki Resuliler Hanedannn nc sul-
tan el-Melik el-Eref mer b. Ysuf (dnemi:
694-696/1295-1296) Mun e-ullb al Amel
el-Aurlb isimli eserinde Kahirenin enlem
derecesi iin imal ettii bir gne saatinin izimini
vermektedir
1
. Onun bu astronomik konu dnda
tp ve genealoji branlarndan da risaleleri bize
ulamtr. Gnmze ulaan usturlab (bkz. cilt
II, s. 105) alet yapmcs olarak yksek yeteneine
tanklk etmektedir (kr., s. 58).
1
Kahire yazmasna gre, Dr el-Ktp, Taymr,
riyiyyt 105, fol. 107b-138a, bkz. King, D.A.: A Survey
of the Scientifc Manuscripts in the Egyptian National
Library, Winony Lake (Indiana) 1986, s. 209, 282, ayrca
bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litte-
ratur, Cilt 1, s. 494, 1. Supplementband s. 904; Zirikl,
Alm, Cilt 5, s. 232.
88
S A A T L E R
el-Marrku, Cmi,
yazma stanbul, III. Ahmet, Nr. 3343
Silindir Gne Saati
Eb el-asan el-Marrku tarafndan tarif edi-
len gne saatleri arasnda birisi silindir eklinde,
dieri dik al iki tanabilir gne saati bulun-
maktadr. Her ikisi de ekvator ile yaklak 6630
kuzey veya gney enlem arasnda bulunan belirli
bir enlem derecesi iin geerlidir. Ahaptan veya
pirinten yaplm bir silindir zerinde daha nce
tespit edilen dikey glge izgileri kaydedilir
1
.
1
Eb el-asan el-Marrku:Cmi el-Mebdi we-l-
yt, Tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, 231-236; Sdil-
lot, J.-J. ve L.A.: Trait des instruments astronomique des
arabes, Paris 1834-35 (Tekrarbasm: Islamic Mathemati-
cs and Astronomy serisi Cilt 41, Frankfurt 1998), Cilt 1,
s. 435ff.
Her iki saatin yaplnn ve kullanmnn koulu
bir izelgedir. Bu izelge zerinde bur sembol-
lerinin banda gndz ve gece saatlerinin gei
vakitleri (yarm saat, te birlik saat iin veya
dier alt blmlemeler iin) iin olan dikey glge
izgilerinin deerleri kaydedilmitir.
Gne saatinin sert aatan veya pirinten olu-
an st yzeyi yukar taraftan 12 eit paraya
blnmektedir. Bunlara tekabl edecek ekilde
bur dairelerinin isimleri, Olaktan balayarak
Modelimiz:
Boy: 19 cm. Ahap, vernikli.
41. enlem derecesi iin tasarlanm.
89
S A A T L E R
kaydedilmitir veya hkkedilmitir. Hareketli
gnomon, bir halkaya veya silindire baka ekilde,
dorudan bur izgizini takiben yerletirilmitir.
Glge geiinin okunmas yoluyla elde edilen
deerler, zaman vakitlere gre gstermekte,
dolaysyla namaz vakitlerine iaret etmektedir.
el-Marrku 30. enlem derecesi iin izelgesini
ve silindir saat iin taslaklarn u ekilde tasvir
etmektedir (bkz. yukardaki resimler).
(anon., ge 16. yzyl,
Florenz; Ist. e. Mus. di
Storia della Scienza,
Firenze, Env. No. 2457).
bkz. M. Dizer, Astronomi hazineleri, stanbul 1986,
resim 17, Christiane Naffah, Un cadran cylindrique
ottoman du XVIII
me
sicle, in: Astrolabica (Paris)
5/1989/37-51.
Modelimiz iin bu saat tipinin 18. yzyldan iki Osmanl
rneine dayandk. Bunlardan birisi stanbulda Kandilli
Rasathanesi Mzesinde bulunmaktadr, dieri Marcel
Destombesin terekesine aittir (hali hazrda Enstitut du
Monde Arabe mzesinde bulunmaktadr, Paris).
Bu gne saati tipinin sonraki dnemlerde olas devaml-
l problemi iin bkz. A.J. Turner v.d. (Eds.), Time, Den
Haag 1990, No. 200, s. 105, 114. Burada zel bir koleksi-
yonun yaklak 1600 ylndan bir Avrupa rneinin resmi
bulunmaktadr:
90
S A A T L E R
Yukarda sunulan gne saatinin basitletirilmi
bir formu el-Marrku (a.y., s. 236; evirmen
Sdillot, a.y., s. 440) tarafndan s el-cerde
(ekirge baca) ad altnda tarif edilmekte-
dir. Muhtemelen bu alet basitlii nedeniyle ve
rahata tanabilirlii nedeniyle bu ekilde isim-
lendirilmitir. Arap-slam kltr evresinde bir
hediyenin mtevazl bu kelimeyle ifade edil-
mektedir (Farsa py-i mala, Trke ekirge
budu).
el-Marrkunin izimi ve buna ait olan levha u
ekilde grnmektedir:
Modelimizde Paris Bibliothque nationalein
mdailles odasnda korunan rnee dayandk.
Bu rnek 1895 ylnda M. Durighello tarafndan
Beyrutta satn alnmtr. Alet 554/1159 ylnda
el-sm b. Hibetallh el-Aurlbnin ren-
cisi Eb el-Ferec s isimli birisi tarafndan
Sultan Nreddn Mamd b. Zenc (dnemi 541-
569/1146-1174) iin imal edilmitir
1
.
1
Casanova, Paul: La montre du sultan Nor ad dn
lHgire = 1159-1160), in: Syria. Revue dart oriental et
darchologie (Paris) 4/1923/282-299 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frank-
furt 1998, s. 242-262).
Modelimiz: ller: 19 x 10 cm.
Pirin, hkkedilmi.
ekirge Baca simli
Gne Saati
91
S A A T L E R
meyye Camisi
Gne Saati
Model yaklak 1:1 leinde.
Levha: 60 x 100 cm, sert aatan bir
masaya gmme olarak oturtulmu.
773/1371 ylndan gelen, esas Halife el-Veld b.
Abdalmelik (dnemi: 86-96/705-715)in saltana-
t dneminde teekkl etmi olan am meyye
Camisi gne saati, trnn Arap-slam kltr
evresindeki zirve noktasn oluturmaktadr.
Saat, astronom Al b. brhm b. Muammed
bn e-ir
1
(d. 705/1306, . 777/1375) tarafn-
dan imal edilmitir. Kaynaklar bu bilginin gne
saati yapmnn yan sra astronomik izelgelerini,
gezegenler teorisini, evrensel aletini (el-let el-
cmia) ve kum ya da su yardmna gereksinim
duymakszn gece ve gndz dnecek ve ayrca
eit ve eit olmayan saatleri gsterebilecek ekil-
1
en-Nuaym, Abduldir b. Muammed: ed-Dris f
Tar el-Medris, Dmek 1951, Cilt 2, s. 388-389; Wie-
demann, E.: Ibn al Schir, ein arabischer Astronom aus
dem 14. Jahrhundert, in: Sitzungsberichte der Physika-
lisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/317-
326 (Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissen-
schaftsgeschichte, Hildesheim 1970, Cilt 2, s. 729-738);
Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur,
Cilt 2, s. 126-127, 2. Suppl. s. 157.
de imal edilmi esiz saatini vmektedirler
2
. bn
e-ir amda cami astronomu (muvait) ve
ba mezzin (res el-mezzinn) olarak grev
yapmtr.
Onun tarafndan imal edilen gne saati 1 x 2
metrelik lleriyle allmadk bir boyuta sahip-
tir. Orijinal 1958 ylna kadar kaybolmu kabul
edilmekteydi. Tamir almalar esnasnda
paraya ayrlm halde yeniden bulunmutur.
Saat muhtemelen 1873 ylnda astronom e-
anv tarafndan giriilen tashih srasnda par-
alanmtr
3
. e-anv bir hata tespit ettii iddi-
2
Bu, Taiyyeddnin mekanik olarak dnen (belki de
arlklarla alan saatini (bkz. s. 119) hatrlatmaktadr.
bn irin saatini, bu saati astronomun evinde bizzat
grm olan tarihi all b. Aybek e-afad tarif etmek-
tedir, kr. Wiedemann, E.: ber die Uhren im Bereich
der islamischen Kultur, a.y., s. 19 (Tekrarbasm: Wiede-
mann, Gesammelte Schriften ierisinde, Frankfurt 1984,
Cilt 3, s. 1229).
3
Abdul Kader Rihaoui: Inscription indite la Mosque
des Omeyyades appartenant un instrument astrono-
92
S A A T L E R
asnda bulunmu ve bylece orijinali, gnmzde
camiin kuzey tarafndaki el-Ars diye isimlen-
dirilen minarenin ayandaki bir girite bulunan
kopya ile deitirmitir. Gerekten de e-anv
tarafndan imal edilen gne saati, paras
gnmzde amdaki Suriye Milli Mzesinde
korunan orijinalin
4
sadk bir kopyasdr.
Saat paradan olumaktadr. Merkezi para,
eit olmayan saatleri veya vakitleri drt dakikalk
kesinlikte gstermektedir. Kuzey ve gney para-
lar eit ve ekinoksal saatler iin yaplmtr.
mique, in: Les annales archologiques de Syrie (Dmek)
11-12/1961-62/209-212 (Tekrarbasm in: E.S: Kennedy
ve Imad Ghanem (Eds.), The Life and Work of Ibn el-
Shir, An Arab Astromomer of the Fourteenth Century,
Aleppo 1976, s. 69-72).
4
Janin, Louis: Le cadran solaire de la Mosque Umayya-
de Damas, in: Centaurus (Kopenhagen) 16/1972/285-
298.
Orijinalin fotoraf, Centaurustan, Cilt 16, s. 288.
izim, Centaurustan, Cilt 16, s. 289.
93
S A A T L E R
Msrl bir cami astronomu (muvait) olan
Zeyneddn Abdurramn b. Muammed bn el-
Muhalleb el-Mtnin Umdet ez-Zkir li-Va
u Fal ed-Dir isimli kitabnda 829/1426
ylnda tarif ettii ve resmettii gne saati
Dublindeki Chester Beatty Ktphanesinde
bulunan bir yazmada gnmze ulamtr
1
.
Saat Kahirenin enlemi (30) iin hesaplanm-
tr. Allmadk iki paral yapm, bu enlemi
Kahiredeki bn ln Camiinin 696/1296 tarihli
gne saatiyle paylamaktadr. Bu sonuncunun
kalntlar 1800 civarnda Napolyon tarafndan
hazrlatlan Description de lEgyptete resmedil-
mitir
2
.
1
No. 3641 (istinsah tarihi 858/1455), fol. 11b.
2
Janin, L. ve King, D.A.: Le cadran solaire de la mosque
dIbn ln au Caire, in : Journal for the History of Ara-
bic Science (Halep) 2/1978/331-357 (Tekrar basm in:
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, Londra
1987, No. XVI).
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha: 37 x 47 cm,
sert aatan bir masaya gmme olarak oturtulmu.
Ayak pirinten.
bn el-Muhallebnin
Gne Saati
94
S A A T L E R
Arimetin adna sonradan balanan bir su saati-
ne dair bir risale, ok byk bir ihtimalle nispeten
erken bir dnemde Arap-slam kltr evresine
ulamtr. Bilim tarihisi bn Nedm
1
Arimetin
slam dnyasnda bilinen eserleri arasnda Kitb
let St el-M ellet Term bi-l-Bendi adl
bir risaleyi kaydetmektedir. Bu kitap incele-
mi ve ngilizceye evirmi olan
2
Donald R. Hill,
ilk drt blmn Yunanca bir nshadan tercme
edildii ve dier blmlerin Arap-slam kltr
evresinde olumu olduunu savunmaktadr.
Arimete nispet edilen su saati hakkndaki risa-
lenin bir Paris yazmasndaki (Bibliothque nati-
onale, ar. 2468) varlna dikkat ekmi olan kii
Baron Carra de Vauxdr
3
. Daha sonra Eilhard
Wiedemann ve Fritz Hauser bu risaleyi Paris yaz-
masna ve dier iki yazmaya (Londra ve Oxford)
dayanarak Almancaya evirmilerdir
4
. Bugn
toplam yedi yazma bilinmektedir. Bizim aa-
da verdiimiz resimler stanbuldaki, Ayasofya
Koleksiyonu 2755 (fol. 70b-80b), yazmasndan
alnmtr.
1
Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig 1872, s.
266.
2
Hill, D.R.: On the Construction of Water-Clocks. An
Annotated Translation from Arabic Manuscripts of the
Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976 (Occasional
Paper. No. 4); ayn yazar, Arabic Water-Clocks, Halep
1981, 15-35.
3
Notice sur deux manuscrits arabes, in: Journal Asia-
tique (Paris) 8e ser., 17/1891/295ff.
4
Uhr des Archimedes und zwei andere Vorrichtungen. 1.
ber eine dem Archimedes zugeschriebene Uhr, in: Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-Ca-
rolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher in
Halle 103/1918/163ff. (Tekrarbasm in : Wiedemann,
Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissen-
schaftsgeschichte, Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1629ff.).
Arap Geleneinde Pseudo-Arimet
Su Saati
Modelimiz: lek: 1:1,5.
Boy: 100 cm. Plastik cam
ve pirin.
95
S A A T L E R
Bu, gn uzunluklarnn 12 saate blnmesi esa-
sna dayanan saat, her defasnda bir arln bir
saat skalasnda geip giderek hareket ettii (solda
yukar doru, sada aa doru) iki stunda gs-
termektedir. Ayrca her saat, bir kre avara kalr
ve bir kuun gagasndan kayarak bir an zerine
der. Ayrca saat zerine resmedilmi olan eh-
renin gzleri renk deitirir. Bir gn ve gece zar-
fnda dzenli bir biimde bir depodan boalan su,
temel dzenei harekete geirir ve kontrol eder.
Bu dzenein hz (suyun oran yoluyla) keli
boru ucunun dnmesiyle mevsimin yarm daire
formundaki takvim sayfasna uyarlanr.
Saatin rekonstrksiyonunu saati ayrca tarif
etmi olan profesr Andr Wegener Sleeswyk
beye, Rijksuniversiteit Groningen, borluyuz:
Archimedisch: de Mijlenteller en de Waterklok.
Natuurkundige Voordrachten N.R. 67. Lezing
gehouden voor de Koninklijke Maatschappij
voor Natuurkunde Diligentia te sGravenhage of
19 september 1988.
izimler, yazmadan, stanbul,
Ayasofya 2755 (fol. 70b-80b).

96
S A A T L E R
Katipli Mum Saati
el-Cezer (600/1200 civar) kitabnda
1
deiik
noktalarda yetersiz grd ve kendi yapmyla
deitirdii Ysuf
2
el-Asurlb isimli birisi tara-
fndan imal edilmi bir mum saati tarif etmekte-
dir. Bu saatin ileyiine ilikin unlar sylemekte:
Bu, u ekilde ilemektedir: Mum, gnein bat
ile mahfazaya oturtulur ve 15 kadar kre pe pee
gagaya yerletirilir. Bu esnada yaz kam birinci
derecenin d tarafnda bulunur. imdi mum
yaklr. Bu mumun alevi herhangi bir dzeneksiz
mumun alevinden daha byktr. Bunun nedeni
balmumunun fitil evresinde birikmesidir. Yaz
kam, ucu birinci iarete gelene kadar dolar.
Bu iaret 1 derecedir; bylece geceden bir saatin
1 derecesi (4 dakika) gemitir. U 15. derece-
ye ulatnda ahin, mumun altlna bir kre
atar. Gece bitene kadar bylece devam eder.
Altlkta gecenin saatleri saysnca kreler vardr.
Yaz kam krelerden hasl olmayan dereceleri
verir.
3
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel (Yazma stanbul, Top-
kap Saray, III. Ahmet, no. 3472), 151-152; Hill, D.R.:
The Book of Knowlledge of Ingenious Mechanical Devi-
ces s. 87-89.
2
Baz yazmalarda Ysuf yerine Ynus.
3
E. Wiedemann ve F. Hauser tarafndan tercme edil-
mitir, ber die Uhren im Bereich der islamischen Kul-
tur, a.y., s. 157 (Tekrarbasm: a.e. ve t., s. 1367).
Modelimiz: Toplam boy:
60 cm. Ahap, hkkedilmi
pirin diyaframlarla birlik-
te. amdan pirinten. Bakr
kase lehimlenmi pirin
tezyinatl. Figrler ahap
yontma.
el-Cezer, el-Cmi.
97
S A A T L E R
Endlsl ayakl ktphane Lisneddn bn el-
ab (Muammed b. Abdallh b. Sad, .
776/1374)in rivayet ettiine gre Granada Sultan
V. Muammed (dnemi: 1354-1359, 1362-1391)
Peygamber Muammedin doum gn (mevlid)
mnasebetiyle 763/1362 ylnda gece vakitlerine
mahsus bir saat takdim etmitir. bn el-abin
1

Nufet el-Cirb f Ullet el-tirb adl risalesi-
nin uzunca bir sre kayp sanlan nc blm-
nn yazmasnn kefedilmesinden sonra spanyol
arabist E. Garca Gmez
2
ilgili metni yaynlam
ve spanyolcaya evirmitir.
1
3. Ksm, es-Sadiyye Fiye tarafndan yaynlanmtr,
Rabat 1989, s. 278-279.
2
Foco de antigua luz sobre la Alhambra desde un tex-
to de Ibn el-Jab en 1362, Madrid 1988, s. 131ff.; ayrca
bkz. Sams, J.: Las ciencias de los antiquo en al-Andalus,
Madrid 1992, s. 443-444.
Saatin mahfazas st alm on iki keli ahap
bir etiden olumaktadr ve on iki kapldr.
Tavann ortasnda on iki eit ksma blmlenmi
bir mum durmaktadr. Mumun yanmas srasnda
bir dengeleme arlyla arlatrlm on iki pim
pe pee balmumundan ayrlr. Pimler, aralarn-
daki mesafenin bir saatlik yanma sresine teka-
bl edecei ekilde yerletirilmilerdir. Bir pim
aa derse, dengeleme arl her defasnda
kaplardan birisinde bulunan bir kafesi serbest
brakan dier bir pimi kendisiyle birlikte eker.
Bu kafes saatin ierisinde bulunan bir rayda aa
der, bu yolla kap aralnda drl ve geen
gece saatini betimleyen msralar ieren bir kat
paras grnr. Ayn anda kaseye bir kre der
ve akustik bir sinyal yaratr. Alan kaplarn say-
sndan, geen simetrik saatler okunur.
Modelimiz (alm halde):
ap: 50 cm. Ahap, hkke-
dilmi pirin diyaframlarla
birlikte. Kupalar ve mekanik
pirinten.
Endls Tarz
On iki Kapl
Mum Saati
98
S A A T L E R
Saati Rivn, babas Muammed b. Al (.
618/1231) tarafndan ina edilmi ve lmnn
ardndan byk lde harap olan su saatini yeni-
den imal etmi ve paralaryla birlikte saatler kita-
bnda ayrntl bir biimde tarif etmiter. Bildiimiz
kadaryla bu kitabn iki yazmas gnmze ula-
mtr, birisi stanbul Kprl Koleksiyonu 949,
dieri Gotha Forschungsbibliothek 1348. Kitap
1915 ylnda Eilhard Wiedemann tarafndan
Gotha yazmasndan Almancaya evrilmitir
1
.
1
Wiedemann, E. ve Hauser, F.: ber die Uhren im Berei-
ch der islamischen Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen
der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 100/1915/176-266
(Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schrif-
ten zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
Bu su saati eit olmayan saatler veya temporal
saatler (st zemniyye) prensibine gre tasar-
lanmtr. Gnein douundan batna kadar
olan (veya batndan douuna kadar) zaman,
Rivn es-Stnin
Su Saati
lek: 1:2,5.
Boyutlar: 130 x 80 x 180 cm.
Sert aa kakma sedef tezyinatl.
Kular ve kupalar pirinten.
Pirin ereveli cam kaplar arka taraf-
ta. Saatin iindeki su kaplar bakrdan.
Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1386-1476). Kitap M.A.
Dahmn tarafndan 1981 nolu Kprl yazmasna da-
yanarak amda yaynlanmtr. Tpkbasm Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften,
Frankfurt, enstitsnde hazrlk aamasnda. Yazarn
biografsi iin bkz. bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f
abat el-Eibb, Kahire 1299 h., Cilt 2, s. 183-184;
Yt el-amav: Ird el-Arb il Marifet el-Edb, ed.
D.S. Margoliouth, Cilt 4, Londra 1927, s. 211-212; e-
afad: el-Vf bi-l-Vefeyt, Cilt 14, Wiesbaden 1982, s.
128-129; C. Brockelmann: GAL, Supplementband 1, Lei-
den 1937, s. 866.
99
S A A T L E R
her defasnda on iki ksma blmlenmitir.
Gnein seyrinin takvimsel farkll, saatin
iindeki su dklme memesinin ayarlan-
masyla dzeltilir. Bu su dklme memesi
Frankfurt a.M. takvimine gre hesaplanm
bir levha zerinde ilgili yldz sembolnn
konumuna kaydrlr. Mekanizma, gnein
douu ve bat arasnda (veya tam tersi)
bir kaptan boalan ve bu esnada da bir
amandray hareket ettiren suyla harekete
geirilmektedir. Simetrik olan boaltma, bir
basn dengeleyicisiyle gerekleir. Vakit
saatlerinin on iki zaman dilimi, her bir
gndz saatinden sonra n yzn bir kap-
snn dnmesiyle gsterilir. Buna ek olarak
kaplarn zerindeki bir aya, soldan saa
doru pepee 48 altn iviyi geerek bu
periyodlarn bir eyreini gsterir. Optik
gsterimlerin yan sra her bir gndz saa-
tinden sonra akustik sinyaller iitilebilir. Bu
sinyaller iki ahin figrnn gagalarndan
birer kreyi bir kupann iine drmeleriy-
le oluur. Gece esnasnda bir diskin saatin
tepesinde bir lamba tarafndan aydnlatlan
ve saatleri gsteren on iki kl dairesi ard
ardna serbest braklr.
Rekonstrksiyonumuzun i grnm.
Kprl yazmasndan izim.
100
S A A T L E R
Filli
Su Saati
Toplam boy: 230 cm.
Fil, figrler ve kule ahap.
Kubbeler ve ylanlar pirin.
Filin iindeki su kab bakr.
101
S A A T L E R
el-Cezer, el-Cmi.
stanbul yazmas,
Topkap Saray, III.
Ahmet 3472, s. 90.
el-Cezer tarafndan 600/1200 civarnda icat ve
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnda
tarif edilen bir su saatinin orijinal boyutlarda
rekonstrksiyonu.
Burada szkonusu olan, 48 entervali 30 dakikalk
aralkta sinyalle bildiren ve bylelikle 24 simet-
rik saati gsteren bir su saatidir. (Gsterim iin
vakit aral rekonstrksiyonda yaklak 3 daki-
kaya indirgenmitir.) Bir katip filin srtnda
oturarak bu aralklar, yaz kamn her yarm
saatten sonra gizlice bir taksimat izgisine kayd-
rarak gstermektedir. Ayrca saat yarm ve tam
saatleri, kuledeki bir figrn her tam saatte sa
kolunu, her yarm saatte ise sol kolunu kaldrma-
s suretiyle gstermektedir. Mekanizma, her 30
dakikada bir, filin gvdesinde su dolu bir tekne
zerinde hareket ettirici yarm kre eklindeki
amandra vastasyla iler. amandra alt tarafn-
102
S A A T L E R
da tam tamna hesaplanm bir delie sahiptir.
Bu delikten 30 dakikada, amandrann artk hi
yukar kalkmayacak ve aa bataca kadar su
dolar. Bu esnada bir ip zerinden kuledeki bir
kre serbest braklr ve aa inerken bir ok
figr hareket ettirir. Bir ku dner, kuledeki
insan figr dnml olarak kollarn kaldrr,
iki ylan aa doru hareket eder ve amandray
tekrar asl konumuna eker. Katip hareket eder
ve filin banda oturan figr sa elindeki bir kr-
ba ile file ve sol elindekiyle trompete vurur
1
.
Bu fil saati 16. ve 17. yzylda Avrupada figrl
saat yapmclarnn zihnini harekete geirmi
grnyor. Gnmzde birok fil saati bilinmek-
tedir. Bunlardan birisi erken 17. yzyldandr ve
Bayerisches Nationalmuseumda, Mnih, bulun-
maktadr
2
. Bir ikincisi, yaklak 1580lerden, zel
mlkiyette bulunmaktadr, yine Mnih
3
. 1600
civarnda Augsburgda imal edilmi ve 1980 yln-
da zel mlkiyette bulunan nc bir saat iin
bkz. Die Welt als Uhr, s. 266, no. 92.
1
Literatr: el-Cezer, el-Cmi, tpkbasm edisyon
Frankfurt 2002, s. 86-96; Wiedemann, E. ve Hauser, F.:
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, a.y.,
s. 116-134 (Tekrarbasm: a.y., s. 1326-1344); D.R. Hill:
The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devi-
ces, s. 58-70.
2
Die Welt als Uhr. Deutsche Uhren und Automaten 1550-
1650, ed. Klaus Maurice ve Otto Mayr, Mnchen 1980,
s. 266, Nr. 93.
3
Die Welt als Uhr, s. 264, No. 91.
Fil Saati (17. yzyl) Bayerisches Nationalmuseumda.
Fil Saati (1600 civar) zel mlkiyette.
103
S A A T L E R
el-Cezer (600/1200 civar) el-Cmi beyn el-
lm ve-l-Amel isimli kitabnda sunduu pek ok
saat arasnda kendi buluu olan bir kupa saati
tarif etmektedir
1
: Sultan e-li Eb el-Fet
Mamd b. Muammed b. ararslan... bana
1
Tpkbasm, Ankara s. 119-126; Almanca tercme Wi-
edemann, E. Ve Hauser, F.: ber die Uhren im Bereich
der islamischen Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen
der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 100/1915/1-272,
zellikle s. 134-141 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Ge-
sammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissens-
chaftsgeschichte, Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1211-1482,
zellikle s. 1344-1351); ngilizce tercme D.R. Hill: The
Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices,
a.y., s. 71-74.
zincirler, teraziler (mzan)
2
ve kreler ierme-
yen, ksa srede deiip bozulmayan ve saatlerin
geilerinin ve ksmlarnn kolayca bilinecei bir
alet imal etmemi emretti. Bu alet, yolculukta ve
evde bir yolda ve de gzel olmalyd. Zihnimi
yordum ve aleti u ekilde imal ettim: Saat bir
temel zerindeki bir kaptan olumaktadr, stten
dz bir kapak ile kapatlmtr. Hkkedilmi bir
galeri (urfa) kapan daire evresinde hareket
etmektedir ve galeri zerinde zarif bir yatay
halka bulunmaktadr, bu halka 217
1
/
2
(= 14
1
/
2
x
15) ksma blmlenmitir; beher 15 ksm eit bir
saate (24 ksma blnm bir gn saatine) teka-
bl etmektedir.
2
Buna ilikin Wiedemann u notu dmekte: Teraziler
ve devirme dzenekleri bir ok gzel sanat eyasnda kul-
lanlmaktadr.
Modelimiz: Pirin, eki-
lenmi, ksmen hkke-
dilmi. Ahap ve plastik
cam. Yontma figr armut
aac. Su doldurmak
iin elektro-pompa.
el-Cezernin
Kupa Saati
104
S A A T L E R
Ortada, bir oturak zerinde, elinde bir yaz
kam tutan katip oturmaktadr. Yaz kamnn
ucu halka zerindeki birinci blmleme izgisi-
nin birazck dnda durmaktadr. Katip gnn
balangcndan itibaren dzenli olarak sola doru
dner, yle ki bu durum, katib eit saatlerin 15
ksmndan birincisine ulancaya ve gnden bir
saatin geiine dek hemen hemen hi farkedil-
mez.
3
Kabn ierisinde bir su saati bulunmaktadr. Bu
saat, yukarda levha zerindeki yaz kamnn
konumundan okunabilen gndz saatlerini gs-
termektedir. Gnein douu ve bat arasndaki
vakit bu srada vakit saatleri olarak adlandrlan
12 ksma blmlenmitir. Gnein geiinin tak-
vimsel fark, daha ilk bata, yaz kamnn farkl
skalalarn kaydedildii apn ynne doru ayar-
lanmas yoluyla hesaba katlr.
Ayn kalan bir a hz salayabilmek iin btn
su saatlerinde hacme bal su basnc proble-
mi zlmelidir. Buna ynelik deiik giriimler
yaplmtr.
Bu rnekteki kesin baar, aa doru inen su
seviyesini gsterir alette su basncnn dmesini
daha az bir hacim akm araclyla dengeleyen
3
eviri (baz kk sapmalarla) E. Wiedemann tarafn-
dan, ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur,
a.y. s. 134-135 (Tekrarbasm: a.y., s. 1344-1345).
bir kupa ekli oluturmaktan ibarettir (yani, kap
tam olarak u ekilde daralr: Azalan aka ra-
men su seviyesini gsteren alet devaml surette
alalr. Yazmalarda kupa huni eklide tasvir edil-
mi grnmekte
4
, geri metinde modelimize
temel aldmz deneysel olarak parabole yak-
lald ifade edilmektedir). Merkezi bir milde
aa doru alalan bir amandra, bir ip ve ark
araclyla katibe kalemiyle birlikte sabit bir
dn salar.
Saatin yerletirildii yerin en uzun gn 14,5
saattir. p kr apnn tam olarak hesaplan-
mas, katibin bu gnde gnein douuyla bat
arasnda tam olarak bir kez kendi evresinde
dnmesini salar. Yaz kamnn bu konuma
oturtulmas kouluyla o gnn vakti levhann d
blmlemesinden okunabilir,. En ksa gn 9,5
saattir. Bu saatler levhann i dairesel halkasn-
dan okunabilir.
4
a.e., s. 136 (Tekrarbasm: s. 1346)
izim, el-Cezerde, yazma stanbul.
izim, E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
c. 3, s. 1345.
105
S A A T L E R
Diskin blmlemesi muhtemelen, yukardaki
18 ksmla (her ksm 10 gne karlk gelecek
ekilde) ayrlm skala iin olan figrde temsil
edildii gibiydi. 18 yayn hepsi, katibin dolu kupa-
daki balang konumuna tekabl eden izili bir
yarapta balar. Daha sonra buradan hareketle
olabildiince sola doru her bir yarapa ulaana
kadar devam eder. Bu yarap, yaz kamnn
yani gstergenin gnein ilgili yaya karlk gelen
gndeki bat konumuna tekabl eder, elbette
saatin gnein douunda harekete geirilmesi
kouluyla. En uzun gne en dtaki yay tekabl
ettii iin, bylece ortaya doru srekli ksalan
konsantrik yaylar sistemi elde edilir. Tarife gre
kupann duvar her saatteki dnn hemen
hemen sabit olaca ekilde ekilendiinden ve
14
1
/
2

saatilik en uzun gne tekabl eden en d
yayn 360 lik bir merkez ay kuatt iin, en
i yay 9
1
/
2
saatlik en ksa gne tekabl ederek,
sadece 236 lik bir yay kuatr. Bylece 18 yayn
her biri, mteakip bir nceki yaydan yaklak 7,3
daha ksadr. Her bir yay daha sonra kendisi iin-
de 12 eit ksma blmlenmitir; ayrca en dtaki
de 14
1
/
2

ksma blmlenmitir (bu son blmle-
me yukardaki figrde atlanmtr, buna karn
ilk blmleme birka yayda tam olarak yaplm,
dier yaylar sadece hkkedilmitir). Her bir yay
yl 360 gnn varsaylmasyla hem ksalan
hem de uzayan gnlerde 10 gne tekabl etmi-
tir. Bu nedenle her bir yaya, ona tekabl eden
gnler iin iki rakam kaydedilmitir. Rakamlar,
yukarda temsil edildii gibi, herhalkarda ieri
izili yarapn her iki yanna hkkedilmitir. En
uzun gnde rakamlarla balanlacak olursa, en
ksa gnde sadece bir rakam yani 180 kayde-
dilmeliydi; buna karn saylarla en ksa gnden
balanlacak olursa en uzun gnde bu durum
geerliydi. Rakamlarn bu tarzda kaydedilmesiyle
bu saylarn hepsi devaml olarak ilgili yayn ayn
yz zerinde durmas gerekleiyordu. Geceye,
devaml gndz yaynda yaklak 180 uzaklkta
bulunan bir yay tekabl etmitir.
5
5
eviri (baz kk sapmalarla) E. Wiedemann tarafn-
dan, a.e., s. 139-140 (Tekrarbasm: a.y., s. 1349-1350).
Diskin blmlemesini E. Wiedemann el-
Cezernin tarifine gre u ekilde resmetmitir:
Bu figr metnin verdii bilgilere gre kupa saatin lev-
hasna vakit saatleri iin stten bir bak sunmaktadr.
Saat blmlemesi dairenin sadece bir ksmnda tam
olarak yaplmtr
(Wiedemann, Gesammelte Schriften, c. 3, s. 1350)
Modelimizin parabol ekilli kupasnn enine kesiti.
106
S A A T L E R
Orijinali Fasda (Maraokko) araviyyn
Camiinde bulunan ve Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tara-
fndan yeniden retilen saatin rekonstrksiyonu.
Orijinalin yapmcs Eb Zeyd Abdurramn b.
Sleymn el-Leccdir. Saati 763/1362 ylnda
Sultan brhm b. Eb el-asan b. Eb Sadin
emriyle imal etmitir.
Fas
Su Saati
Rekonstrksiyonumuz:
Ahap, verniklenmi.
Ahap eler masrafl boyanmas da
dahil modern sitilde Marakoda yaplmtr.
Saat kadran pirin, ap 46 cm.
24 zil bronz.
Saatin ierisinde bulunan kaplarnn hepsi bakr.
En: 4,30 m; boy: 2,40 m.
107
S A A T L E R
Burada sz konusu olan, gn 24 simetrik saate
blen, gnmze ulam en eski su saatidir. Her
saatin 4 er dakikaya (yani 15 blme) blmlen-
dii bir saat kadrannda bu saatler okunabilir.
Her drt dakikada kk bir kre, her bir saatte
ise byk bir kre 24 pirin kaseden birisine der
ve bir ton oluturur. 24 saat zarfnda toplam 360
kk ve 24 byk kre kaselere ve oradan
bir toplama haznesine der. Akustik sinyallere
ilaveten, her saat ba, geen zamana dair genel
bir bak veren ve uzaktan da grlebilen ahap
kaplardan birisi kapanr. Dzenek, dklen su
araclyla harekete geirilir. Bu su, ipli makara-
lar vastasyla ileyen btn ksmlarn balantda
olduu bir amandray aa indirir. Dzenli ak,
tam olarak basn ayarlayan bir cihaz vastasy-
la salanr. ok akllca dnlm, artc
derecede gelitirilmi bir teknik, her iki arabann
amandrann alalma ynnn aksine hareket
etmesini temin eder
1
.
1
Literatr: Abdulhd et-Tz, Cmi el-araviyyn:
el-Mescid ve-l-Cmia bi-Mednet Fs, Beyrut 1972, Cilt
2 s. 325-326; Derek J. DeSolla Price: Mechanical Water
Clocks of the 14th Century in Fes, Morocco, ayr basm:
Proceedings of the 10th International Congress of the
History of Sciences, Ithaca, 26 VIII-2 IX 1962, Paris:
Hermann 1964 (8 s.), s. 3-5.
Fas Su Saatinin yap emas
108
S A A T L E R
slam dnyasnn dou ve merkezi blgelerinde
yrtlen, ok hzl bir ekilde bu kltr evre-
sinin bat kesimine ulaan ve orada yaylma ve
genileme bulan teknolojilerden birisi de hi ku-
kusuz saatiliktir. Gnmzde hl, saat yapm-
clnn nceki kltr evrelerinin baarl al-
malarna bal kalarak slamn dou ve de bat
blgelerinde elde ettii geliim basamaklarn
sadece yaklak bir kesinlikle de olsa tam olarak
tanmlayabilmekten ok uzaz. Bu balamda,
Toledoda 1267-68 civarnda Kastilya Kral X.
Alfons (. 1284)un emriyle oluan Libros del
saber de astronoma adl ansiklopedik eserde
esas itibariyle ber Yarm Adasnda yrtl-
m olan Arap-slam bilimlerinin bir derlemesini
sunuyor zel bir blmde be saatin, bir su saati,
bir civayla alan saat, bir mum saati ve iki gne
saati, tarif edilmi olmas ok nemlidir.
SPANYOL-ARAP SAATLER
109
S A A T L E R
Modelin gsterdii gibi, bu saatte, daha yksee
yerletirilmi hazneden bir basn dengeleyici-
si zerinden akan su altta bulunan haznedeki
amandray yukar doru itmektedir. Bu yolla,
bununla balantda olan ve zerinde zodyak sem-
bollerinin okunabildii bir levha, su haznesinin
st kenarna oturtulur.
Modelimiz Eduard Farr (Barselona) tarafndan
imal edilmitir.
ller: 70 x 36 x 180 cm.
Plastik cam ve pirin.
Dolap, ceviz aac ve
plastik camdan.
1.
spanyol-Arap Su Saati
1
Libros del saber de astronomada sunulan be
saatten birisi relogio dell aguadr. Bu saatin
ayrntl ele aln bir taslakla donatlmtr.
Kitabn derleyicisi, kaynaklarnn bu saati anla-
tan tariflerinin olduka yetersiz olduunu
sylemektedir. Buna gre su haznesi zeminde
basitce delinmitir, bu yzden su dzenli deil,
aksine klen hacimde den basn nedeniyle
devaml zayflayarak boalr. Bu yetersizlii o
[derleyen] kendi incelikli bulular sayesin-
de bertaraf etmitir. Gerekte, dzenli boalan
su dzenei sadece su saatleri iin deil, ayn
zamanda dier hidrolik otomatlar iin Arap-
slam kltr dairesinde, daha nce Yunanlarda
olduu gibi, tannm ve prensipte kullanlmtr.
Bylece gn uzunluklarna gre ayarlanan saat-
lerde llmekteydi.
1
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a.y., s. 126-130;
in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri 6/1905/129-
185, zellikle s. 162-163 (Tekrarbasm: Islamic Mathe-
matics and Astronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s.
57-113, zellikle 90-91).
Libros del saber de astronoma isimli eserden,
Madrid 1866, cilt 4, s. 71.
110
S A A T L E R
Libros del saber de astronoma isimli eserin
konuya zel blmnde sunulan drdnc saat
bir civayla alan saattir (relogio dell argent
uiuo). A. Wegener
1
saati u ekilde tanmla-
maktadr: Bu saatin dzenei, 24 saatte tam bir
dnme gerekletiren bir diliden olumaktadr.
Hareket ettirici g bir arlktr, arkn geriye
dnmesine engel olan ve bir sarka hareketi
veren dzenek cva araclyla gerekleir. Bu
cva, arkn iinde bulunur ve enine duvarlar
arasndan sadece ok kk balant delikleriy-
le ket vurarak arln ekme etkisine sadece
yava yava ba eer. Bu arkn dnmesi, saatin
olduka sanatsal saat kadran olarak grlebi-
lecek bir usturlap zerine tanr. Bu usturlap
zerinde saatlerin dnda ayn zamanda gnein
ve yldzlarn konumu ve hatta gkyznn hali
hazrdaki btn grn okunabilir. Demek ki
usturlap yerine bu saat dzenei bir gk kresiy-
le de balantlandrlabilir. Ayrca zillerin uygun
bir biimde yerletirilmesi yoluyla bundan bir tr
alar saat retilebilir.
Bu saatin varln srdrmesi ve Avrupada daha
sonraki gelimelere yapt etki sreci hakknda
nmzde A. Bedininin The Compartmented
Cylindrical Clepsydra
2
adl mkemmel bir maka-
lesi bulunmaktadr. Bedini, Libros del saber de
astronomann 1341 ylndan nce Floransada
talyancaya evrilmi olduunu
3
ispatlamakta
ve yle devam etmekte: Bu talyanca evirinin
1
in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri 6/1905/129-
zellikle 91). Ayrca baknz Wiedemann, E. ve Hauser,
F.: ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur,
a.y., s. 18-19 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 3, s. 1228-1229).
2
Yaynland yer: Technology and Culture (Chicago)
3/1962/115-141.
3
Bedini bu almada Enrico Narduccinin konuya ilikin
ksa bir monografsine dayanmaktadr: Intorno ad una
traduzione italiana fatta nellanno 1341 di una compi-
lazione astronomica di Alfonso X. re di Castiglia, Roma
2.
Cvayla alan Saat
varl, cval saatin sonradan Avrupadaki gelii-
mi bakmndan ok byk bir nem tamaktadr,
her ne kadar arkadan gelen altyz yln saat kita-
b yazarlar onun adn hi anmyorlarsa da.
4
Alfonsun derlemesinden 300 yl akn bir sre
sonra cival saat, Avrupa literatrnde yeni-
den ortaya kmaktadr, daha dorusu Attila
Parisionun 1598 ylnda Venedikte yaynlanan
bir kitabnda. Bu eserde yazar kendisini bu saatin
mucidi olarak tantmaktadr (Discorso Sopra la
4
Bedini, a.y., s. 118.
Kutu ahap. ller: 22 x 30 x 55 cm.
Saat diski pirin, hkkedilmi.
Ahap ark, plastik cam
odacklarla birlikte.
ap: 25 cm. Eduard Farr
(Barselona) tarafndan imal edilmitir.
111
S A A T L E R
Sua Nuova Inventione dHorologio con una sola
Ruota)
5
. Gya onun tarafndan icat edilmi olan
saatte, cva su ile deitirilmitir. Parisionun
kitabnn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra bu
saatin tarifi ve resmi, Salomon de Caus (1615)un
Hareket Kuvvetlerinin Temelleri (raisons des
forces mouvantes)nden birisi olarak yaynland
6
.
Bu saat Johannes Kepler tarafndan da anlmak-
tadr
7
. Aslnda Libros del saber de astronomada
tarif edilen modelden baka birey olmayan, 12
paral silindir kasna sadece yarya kadar civa
yerine su ile doldurulmu olan ve Bedini tarafn-
dan compartmented cylindrical clepsydra ola-
rak nitelendirilen bu formdaki saat, Avrupada
17. ve 18. yzylda byk bir yaylma elde etmiti.
Kk farklllar gsteren birok tipten birisi,
Pater Francesco Eschinardi (1648)
8
adyla ilinti-
lidir. Benzer bir alet Campani karde (1656)
tarafndan Papa VII. Alexandera sunulmutur
9
.
Bu saatin silindir kasna su yerine yine civa ier-
mektedir ve hemen hemen dierleri naslsa, bu
5
a.e., s. 118.
6
Les Raisons des Forces Mouvantes, avec diverses Ma-
chines, tant utiles que plaisantes, aus quelles sont adionts
plusieurs desseings de grotes et fontaines, Frankfurt am
Main: J. Norton, 1615, 1644 (bkz. Bedini, a.y., s. 124)
7
Bkz. Anton Lbke: Die Uhr. Von der Sonnenuhr zur
Atomuhr, Dsseldorf 1958, s. 78; Bedini, a.y., s. 125.
8
9
a.e., a.y., s. 127-128.
da dzensiz almaktadr. Bununla birlikte saat,
Papa tarafndan nemli bir bulu olarak vl-
mtr
10
. Baz yapm zelliklerinin tarifi dnda
Campani saatinden geriye hi birey kalmam-
tr
11
.
Campani kardelerin saatinden sonra baka
eitleri ortaya kmtr, ama cva yerine yine
su ile. Eser sahipleri olarak u isimler anlmak-
ta: Domenico Martinelli (1669)
12
, 1734 ylnda
bu saat tipini Charles Vaillynin buluu olarak
tantan Dom Jacques Allexandre
13
ve LArt Du
Potier D Etain isimli eserindeki bir resimde
birok silindir su saatleri imalini gsteren ve
bylelikle saatin 18. yzyl Fransasnda rabet
grmesini salayan M. Salmon
14
.
10
11
a.e., a.y., s. 129.
12
a.e., a.y., s. 131-135.
13
a.e., a.y., s. 136.
14
a.e., a.y., s. 137-138.
112
S A A T L E R
Bu saat, Libros del saber de astronomann saat-
ler blmnde relogio de la candela adyla n-
c srada sunulmaktadr. Saat ayrntl bir biim-
de tarif edilmi ve resimlerle donatlmtr
1
.
Mum, yanan yzde bir manet ierisindedir, yle
ki ksalma srecinde onun platformu bir denge
arl tarafndan yukar doru itilir . Platformla
bal olan ve dier bir denge arlyla arla-
trlan bir ip bu esnada, ilgili gn uzunluklarna
gre ayarlanan saatler izelgesi kaydedilmi olan
levhay yukar doru eker. Tarih biliniyorsa
saatin yatay yzeyinde zaman okunabilir. izelge
sadece belirli yedi iklimden biri iin geerli ola-
rak yaplr.
Model Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal
edilmitir.
1
a.y., s. 163-164 (Tekrarbasm: s. 91-92).
Pirin.
Toplam ykseklik: 42 cm.
3.
spanyol-Arap Mum Saati
Libros del saber
de astronoma
isimli eserden,
Madrid 1866,
c. 4, s. 92.
113
S A A T L E R
Libros del saber de astronoma isimli eserin saat-
leri arasnda relogio de la piedra de la sombra
drdnc srada sunulmaktadr ve bir resim ile
donatlmtr. Bu derlemenin manevi babas X.
Alfons gne saatinin yapm iin alma esna-
snda baka bir kitaba ihtiya duyulmayacak tarz-
da eksiksiz bir kitap bulamadn sylemekte-
dir. Bu yzden o, kapsaml bir tarifin salanmas
emrini vermitir
1
.
Saat asimetrik, vakit saatler olarak adlandrlan
zaman blmlerini gstermektedir.
1
a.y., s. 162 (Tekrarbasm: s. 90).
izim
Libros del saber de astronomann
modern edisyonundan,
Madrid 1866, cilt 4, s. 17.
Bu, rekonstrksiyon
modelimize rnek alnd.
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha
(30 x 60 cm), sert aatan bir masaya gml.
Ayak pirin.
4.
spanyol-Arap
Gne Saati
114
S A A T L E R
bn er-Ramn
Gne Saati
Glgeler Bilgisi Hakknda Risale (Risle
f lm e-ill)sinin 44. blmnde Eb
Abdallh Muammed b. brhm er-Ram
1

(. 715/1315) yzer pusulayla balantl bir gne
saati tarif etmektedir
2
. Murcial bu astronom,
matematiki ve tabipti ve Nasiriler dneminde
1
bn el-ab: el-a f Abr arna, 3. Cilt, Kahire
1975, s. 69-70; Brockelmann, C.: GAL, 2. Supplement-
band, Leiden 1938, s. 378. Risalenin bilinen tek el yazma-
s Escorial ktphanesinde bulunmaktadr 918/11 (fol.
Granadada faaliyet gsteren bilginlerdendi. Bir
tahta parasnn stne oturtulan manyetik ta,
ahap diske hkkedilmi gne saati iin kuzey-
gney ynn ayarlamaya yaramaktadr. Saat
ipek iplerde asl olarak dengede tutulmaktadr.
Olduka benzer bir ara Pedro Nunes (1537)e
atfedilmektedir (bir sonraki model).
Modelimiz:
ap: 25 cm.
Pirin, dalanm.
68b-82a). Bu risale Joan Carandell tarafndan incelenmi
ve yaynlanmtr, Risle f ilm al-ill de Muammed
Ibn al-Ram al-Andalus, Barselona 1988.
2
Bkz. Risle f ilm al-ill, ed. Carandell, s. 208-209,
313.
115
S A A T L E R
Modelimiz:
ap: 26 cm.
Pirin, dalanm.
Pedro Nunes (1537)in
Gne Saati
izim,
Instrumentos de navegacin del
Mediterrano al Pacificodan,
Barselona tarihsiz, s. 84.
116
S A A T L E R
Alarml
Su Saati
Modelimiz:
ller: 60 x 60 x 30 cm.
ark ve sehpa sert aa.
Su haznesi kilden.
Pirin disk hkkedilmi
Latin rakamlaryla (1-24) birlikte.
anlar bronz.
Bu saat, Benedikt manastr Santa Maria de Ripoll
(Pirene Dalar eteinde)un 225 nolu Latince
yazmasnda tarif edilmektedir. Muhtemelen 13.
yzyldan kalma yazma gnmzde Barselonada
Archivo de la Corona de Aragnda bulunmakta-
dr. Saatin dzenei el-Cezernin kitabnda tarif
edilen ilk su saatiyle benzerlik gstermektedir
1
.
Nispeten basit dzenek, alttaki kapta [yukardaki
kaptaki] bulunan suyun ieri akmas ile yukar
doru hareket eden ve ark hareket ettiren bir
amandra araclyla iler. arkn kenarnda her-
hangi bir kertie (=saat ayar) sokulu bir madeni
levhack, istenilen zamana, dnme esnasnda bir
1
Francis Madison, Bryan Scott, Alan Kent: An Early
Medieval Water-Clock, in: Antiquarian Horology (Tice-
hurst, East Sussex) 3/1962/348-353; Donald R. Hill: Ara-
bic Water-Clocks, Aleppo 1981, s. 125-126; El Legado
Cientfco Andalus, Madrid 1992, s. 198.
kurun arl aa drr. Bu, bir makaraya
bal olan, dnme hareketine geirilen ve yakla-
k 5 saniye boyunca anlara arpan bir an tok-
mann srgsnn almasn salar. Su, zaman
sresince azalan basn dengeleyicisi nedeniyle
farkl hzda akt iin, simetrik bir zaman belir-
leme mmkn deildir.
Model ayn zamanda, yapln tarif etmi olan
Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal
edilmitir: A Medieval Catalan Clepsydra and
Carillon, in: Antiquarian Horology (Ticehurst,
East Sussex) 18/1989/371-380.
117
S A A T L E R
Mzn el-ikme
1
isimli eserinin (515/1121) seki-
zinci blmnde fiziki Abdurramn el-zin
24 saatlik gkyz dnn lmeye yarayan
bir zaman terazisi tarif etmektedir. Mzn es-
st ve-ezmnih olarak nitelendirilen bu aygt,
bir terazi koluna aslm bir su veya kum haz-
nesinden olumaktayd ve bu hazne tam olarak
hesaplanm bir delik ile donatlmt. Arlk
kayb terazi kolundaki bir arln kaydrlmas
yoluyla dengelenerek geen zaman buna uygun
bir skalada okunabiliyordu, adeta dakikalarn
arl tartlyormu gibi.
1
el-zin: Mzn el-ikme, Ed. Haydarabad 1359/1940,
s. 164-165.
Modelimiz:
Pirin, ksmen hkkedilmi.
Ykseklik: 120 cm.
Terazi kollar srtnmesiz asma tertibatnda,
en: 120 cm.
Dakika Terazisi
el-Mzn el-Laf el-Cz
Mutlak terazi (el-mzn el-kll) 24 saatin ak
iin kurulmutu ve buna uygun byklkteydi; iki
kantar topuna, saatler ve dakikalar iin skalalara
sahipti. Modelimiz daha kk olan, sadece bir
saat sreli ve bunun iin 60lk skala (et-tasm
es-sittn) ile donatlm olan dakika terazisi (el-
mzn el-laf el-cz)nin rekonstrksiyonudur.
118
S A A T L E R
maa ne zaman ortaya kmtr?
5
.
Bu kitapta Taiyyeddn, arlk dzenekli saatler
ve sarma zemberekli saatler olarak iki guruba
ayrd yaklak 10 saati tarif etmektedir. Birici
gruptakileri bingmt siryiyye, dier grupta
olanlar ise bingmt devriyye olarak isimlendir-
mektedir.
Zaman, gzlem esi olarak kullanma dn-
cesiyle Taiyyeddn, byk bir astronomik saat
(bingm raad) yapmaya sevkedilmiti. Bu saati
Taiyyeddn, stanbul Rasathanesi aletlerine
ayrlm Sidret el-Mnteh
6
isimli risalesinde
ayrntl tarif etmektedir. Bu eserde ok ilgin bir,
gezegenler modeli saati grmekteyiz. Bu saatin
saatler, dereceler ve dakikalar ayr ayr gsteren
kadrannn bir izimi, risalenin mellif nshasn-
da
7
gnmze ulamtr:
3
Tekeli, S.: 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s.
220.
4
a.e., s. 218.
5
Feldhaus: Die Technik, a.y., Sp. 1216.
6
Tekeli, S.: Takiyddinin Sidret l-Mntehsnda alet-
ler bahsi, in: Belleten (Ankara) 25/1961/213-238, zellik-
le s. 226-227, 237-238; ayn yazar, 16nc asrda Osman-
llarda saat, a.y., s. 11-12.
7
stanbul, Kandilli Rasathanesi, Yazma No. 56; Tekeli,
S.: 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s. 13.
Arap kkenli Osmanl bilgini Taiyyeddn
Muammed b. Marf (d. am 927/1521, .
stanbul 993/1585) 966/1559 ylnda Nbulusda
kad olarak mekanik saatler hakkndaki kitabn
kaleme yazmt, Kitb el-Kevkib ed-Drriyye f
Va el-Bingmt ed-Devriyye
1
. Dierleri yann-
da bu kitab 959/1552 ylnda kaleme alnm pn-
matik dzenekler hakkndaki kitab, e-uru
es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
2
, ncelemitir.
Bu kitapta o, su saatlerinin yapmna belirli bir
yer ayrmtr.
Saatler kitabnda Taiyyeddn, Arap-slam kltr
evresinde umumiyetle su veya kum saatleriyle
uralp mekanik saatin ihmal edildiinden ika-
yet etmektedir. Onu ilgilendiren, su ve kumun
yannda baka bir hareket dzeneidir. Bu dze-
nein amac, onun dedii gibi bir arln kk
bir kuvvet ile uzun bir sre uzak bir mesafe ze-
rinde hareketidir (cezb es-sal bi-va alle...
zamanen avlen f mesfe bade)
3
. Fakat burada
dikkat edilmesi gereken, onun bir Perpetuum
mobile (devridaim) fikrini (bkz. Katalog cilt V, s.
61) yermesidir
4
.
Dier eserlerinde dili ark dzenekleriyle byk
bir alma yetenei gsteren Taiyyeddn en
azndan hareket salayan ark frenleyecek maa
ve bir konik cismin etrafnda aadan yuka-
rya sarlan bir zemberek fikrinde, kendisinin
yaad dnemde Osmanl mparatorluuna
girme yolu bulmu olan Avrupal mekanik saat-
lerden esinlenmi grnyor. Her halkarda o,
bu tr Avrupa saatlerini tandn gizlememek-
tedir. Dier yandan mekanik saatin douunda,
Avrupann Arap-slam kltr evresinden muh-
temel etkilenmesi sorusu hl ak durmaktadr.
slam lkelerinde su ve civa saatlerinde arklarn
geriye dnmesine engel olan ve bir sarka hare-
keti veren dzenein kullanld bilinmektedir.
Ama u soru hala cevap beklemektedir: Dili
arklarla hareket eden saatlerdeki frenleyici basit
1
Drt yazma halinde bize ulamtr, bkz. Osmanl astro-
nomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 206; Ed.,
ngilizceye ve Trkeye tercme Sevim Tekeli tarafn-
dan, 16nc asrda Osmanllarda saat ve Takiyddinin
Mekanik saat konstrksiyonuna dair en parlak yldz-
lar adl eseri, Ankara 1966.
2
Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiyye,
Halep 1987, isimli eserinde Amed Y. el-asan tarafn-
dan neredilmitir.
izim, Tekeli, 16nc asrda Osmanllarda saat, s. 13.
Taiyyeddnin
Mekanik Saatleri
119
S A A T L E R
Taiyyeddnin 966/1559 tarihli saatler kitabnda
tarif ettii arlkla alan saatlerin (bingmt
siryiyye) en basiti, hz durdurma maas ara-
clyla frenliyen bir dzenee sahiptir. Saatin
d grnm ve lleri metinde dile getirilme-
mektedir. Bu saate ilikin belirli bir tasavvuru,
Taiyyeddnin stanbul Rasathanesinde mes-
lektalaryla birlikte bir alma sahnesinin res-
minde grlebilen (bkz. cilt II, s. 34f., 53 ff.) bir
masa saati resmi yoluyla elde etmekteyiz.
Saati bizim iin imal etmi olan G. Oestmann ve
F. Lhring (Bremen) yle demektedirler: Saat,
ara arkn 6l g aktarmna geen 54 dili bir
kasnak arka sahiptir. Bu ara ark, 48 die sahip-
tir ve 21 dili mil arknn 6l g aktarmyla
birbirine gemi haldedir. Mil, arlklara sahip
bir terazi kolu tamaktadr.
1. Taiyyeddnin Arlkla
alan Saati (1559)
Modelimiz:
Pirin, bakr, boncuklar
(Strass-Steine).
Ykseklik: 25 cm.
Taiyyeddnin alma ekibini gsteren
bir minyatrden detay
Detay izim:
Arlk saatinin
mili, mil ark ve
mil kollar.
120
S A A T L E R
Terazi kollar,
2. Mil
Durdurma
maas
Mil ark
Ara arkn 6'l
g aktarm
Mil arkn 6l
g aktarm
Saat
ark
Kasnak
ark
121
S A A T L E R
Kitabnn ikinci blmnde Taiyyeddn yayl, alma
dzenekli ve ay evreleri, hafta gnleri, saatler ve dere-
celer iin gstergelere sahip bir saat tarif etmektedir.
Enstit mzesi iin, bu saatin birbirleriyle karlatrl-
dklarnda avantajlar ve dezavantajlar olan iki modeli
imal edilmitir. a) Modelinin avantaj, Taiyyeddn
tarafndan n grlem drt gstergeli tam bir saat
kadranna sahip olmasndan ibarettir, buna karn b)
modelinde hafta gnleri ve dereceler iin olan gster-
geler bulunmamaktadr. a) Modelinin dezavantaj, bu
modelin, Taiyyeddn tarafndan ak seik tarif edilen
ve resmedilen sarmal yay, hareket ettirme dzenei
olarak kullanmak yerine basit bir ekme yayyla yetin-
mesinde yatmaktadr. Taiyyeddn sadece bu spiral
yay deil, ayn zamanda alma dzenei iin ikinci bir
sipiral yay da istemektedir. Hareket ettirme dzene-
inin fark bir yana braklacak olursa, saatin alma
dzenei arlkla alan saatinkiyle ayndr.
2. Taiyyeddnin
Zemberekli alar Saati
(1559)
Modelimiz: a) Pirin, elik, ahap.
Anahtarl zemberek. Ykseklik 40 cm.
Modelimiz Eduard Farr (Barselona)
(Envanter No: 3.13)
Taiyyeddnde helezoni zemberek vs.,
Tekeliye gre, s. 28.
122
S A A T L E R
b) Pirin, elik, tel
ipler. Anahtarl yay
dzenei. Ykseklik
50 cm. G. Oestmann
ve F. Lhring
(Bremen) tarafndan
imal edilmitir.
(Envanter No: 3.14)
Saat mekanizmasnn tasla (Oestmann)
an
eki
Deklanr
Kaldrc iviler ark
Kilit Diski
Yelkovan
Tutma manivelas
Dokunma manivelas
123
G R
Blm 5
Geomet r i
124
G E O M E T R
125
G R
G R
Arap-slam kltr evresinde matematiin (bilme-
diimiz bir zamanda hendese veya
ilm el-hendese
olarak nitelendirilmi olan) bu dalnn oluum
tarihi aritmetiin ve cebirinkinden daha zor takip
edilebiliyor. Belki de, bu alanda da slam ncesi
dnemde ve slamn erken dneminde komu
kltr evrelerinde az ok yaygn olan bilgilerin,
bu evrelerin kltrnn tayclar araclyla
slam dnyasnda da verimli bir topraa dt-
n varsayabiliriz. Tarihi Abdlmelik b. Creyc
(. 150/767)in bizzat kendi eliyle terb
(drtgen)
eklinde izmi olduu ifade edilen Mekkedeki
Kabenin bir taslan bizim iin koruyan tarihi
el-Ezra (3./9. yzyln 1. yars)nin aktard
bir rivayet buna tanklk etmektedir
1
. Basit geo-
metrik bilgileri Emevilerin ve Abbasilerin ba-
kentlerine, am ve Badata, ulatran ilk kltr
tayclar arasnda ihtida edeniyle etmeyeniyle
Yunanlar, Persler ve Sryaniler vard. Hintlilerin
Halife el-Manrun emriyle Arapaya evrilmi
olan
2
mehur astronomik-matematiksel kitab-
nn, Brhma Sphua-Siddhnta, geometrik-tri-
gonometrik bir blm ierdii de gz nnde
bulundurulmaldr. eviri iin gerekli terminoloji,
evirmen brhm b. abb (veya Muammed
b. abb) el-Fezrnin daha o zamanlar ksmen
malumu olmaldr. O ve ada Yab b. r
bunu mteakiben kendilerini, Arapa matema-
tiksel ve astronomik kitaplar yazma durumunda
hissetmilerdir
3
.
Arapa geometrik bir kitabn en eski ad, bize,
doa filozofu Cbir b. ayyn (2./8. yzy-
ln ikinci yars)dan gelmektedir ve Ta
lm el-
Hendesesiyle
4
, Geometri retileri ulamtr.
Cbir okuyucuya kimya hakkndaki dier eser-
lerinde de, dier bilimlerin yan sra geomet-
ri alannda bilgi edinmeyi tavsiye etmektedir
5
.
1
Ezra: Abr Mekke, Leipzig 1858, s. 111-112; bkz. Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 24.
2
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 199-200.
3
a.e., Cilt 5, s. 216-218; Cilt 6, s. 122-127.
4
a.e., Cilt 5, s. 225.
5
a.e., Cilt 5, s. 221.
Onun dncesine gre evren, geometrik bir yap-
dadr ve bu evren varlklarnn ileri dzeydeki
organizasyonunda noktalar halinde saylar izgiyi,
izgiler yzeyi, yzeyler cisimleri oluturmaktadr.
Niteliksel doalar (elementler, humores) o, geo-
metrik olarak ifade etmektedir. Bylece mesela
hayvanlarda scaklk kbik halde, buna karn
nemlilik ve kuruluk kare eklinde mevcuttur
6
.
Cbir, klidin kitabndan alntlar yapmaktadr
ve bu kitaba da bir erh yazd belirtilmekte-
dir
7
. klidin Elementler kitab bir kere Hrn
er-Redin saltanat srasnda (170-193/786-809)
Kitb el-Ul veya Kitb el-Usuust ad altnda
ve bir kere de el-Memn dneminde (198-218/813-
833) ayn mtercim, el-accc b. Ysuf tarafndan
evrilmi, veya revize edilmitir (s b. uneyn
tarafndan 3./9. yzyln ikinci yarsnda yaplm
sonraki eviri bir yana)
8
. klidin Elementlerinin
evirisini, Arimet
9
, Pergl Apollonios
10
,
Menelaos
11
, Ptoleme
12
ve dierlerine ait kitapla-
rn evirileri izlemitir. Bilim tarihi bakmnda gz
nnde bulundurulmas gereken husus, bunlarn
tesadfen yaplm eviriler olmad, bilakis daha
o dnemde kazanlm olan bu bilimsel alan ele
alma ve ileme olgunluunun meyveleri oldu-
udur. Bu meyveler, nceki yabanc kltrlerin,
yani Yunanlarn bilgilerini, bilgiye susam bir
toplumun arzusunu tatmin etmeye hizmet etmi,
sultanlar ve devlet adamlar tarafndan yneti-
len ve desteklenen zihinsel akmlarn bir paras
olmutur. Ayrca bu fenomen iin karakteristik
olan, Arap diline dorudan doruya evirilerden
sonra, yorumlamalara, tamamlamalara ve geni-
letmelere, hatta tashih denemelerine balanlm
olmasdr. Bu almalara katlanlarn dairesi hzla
6
Bkz. Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution
lhistoire des ides scientifques dans lIslam, Cilt 2, Ka-
hire 1942 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 68, Frankfurt 2002), s. 178-179; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 223.
7
8
a.e., Cilt 5, s. 103-104.
9
a.e., Cilt 5, s. 121-136.
10
a.e., Cilt 5, s. 136-143.
11
a.e., Cilt 5, s. 158-164.
12
a.e., Cilt 5, s. 166-174.
126
G E O M E T R
Badat snrlarn am ve tedricen slam dnya-
snn en dousundan en batsna kadar yaylmtr.
Etkinlikle yzlerce yl, hatta baz blgelerde 9./15.
yzyla kadar srmtr ve sk sk varsayld ve
iddia edildii gibi, her halkarda ok da erken son
bulmamtr.
Aada, modern aratma sonularn temel ala-
rak Arap-slam bilginlerin geometri alanndaki
baz nemli baarl ilerine ilikin bir izlenim
yaratmaya teebbs edeceim.
klidin Elementlerininin yeniden ele alnp ilen-
mesi yoluyla ulalan sonularla balyoruz.
Elementlerin ikinci rihi el-Abbs b. Sad el-
Cevher (el-Memn dneminde 3./9. yzyln ilk
te birinde almalarn srdrmekteydi) btn
kitab erh ettikten sonra, ayn kitabn yeniden ele
alnp ilenmesi veya dzeltilmesi (il) teebb-
snde bulunmaya ve de tamamlamalar (ziydt)
yapmaya kendini ykml hissetmiti
13
. Dzeltme
giriiminin gnmze ulaan ksm, klidin bein-
ci postulatyla ilgilidir, bu postulat: Eer dz bir
izgi, dier iki dz izgiyi bir kenardaki iki i ann
toplam iki dik adan kk olacak ekilde keser-
se, u halde iki dz izgi sonsuza kadar uzatldn-
da, iki dik adan kk i alarn bulunduu ilk
izginin ayn tarafnda kesiirler.
14
Bu postulat (ekl) iin el-Cevher u formu ner-
mektedir: Eer iki dz izgiyi herhangi bir n-
c ile kesme esnasnda karlkl alar eit ise, bu
tr dereceler birbirlerine paralel ve e uzaklkta-
dr.
15
el-Cevher tarafndan ispatlama giriimi
iin ileri srlen teoremler, itiraz kabul etmez
deillerse de, kayda deerdir.
13
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 243-244.
14
Die Elemente von Euklid. Aus dem Griechischen ber-
setzt und herausgegeben von Clemens Thaer, tekrar ba-
sm Frankfurt 1997, s. 3.
15
Juschkewitsch, A.P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964, s. 278; Cv, .:
Naariyyet el-Mtevziyt f el-Hendese el-slmiyye, Tu-
nis 1988, s. 43; Jaouiche, K. (=Cv, .): La thorie des
parallles en pays dIslam. Contribution la prhistoire
des gomtries non-euclidiennes, Paris 1986, s. 137.
Benzer bir ispat 1800 ylnda Fransz matematik-
i A.M. Legendre nermektedir
16
.
klidin 5. postulatn mkemmelletirme dene-
mesiyle el-Cevher, yzlerce yllk zaman zarfnda
klid-d bir geometrinin eiine ulaan Arap-
slam matematikileri dairesinde bulunmakta-
dr. Bu yndeki dier admlar el-Fal b. tim
en-Neyrz
17
(3./9. yzyl) ve Sbit b. urra
18

(. 288/901) atmtr. 5./11. yzyln ilk yarsnda
bn Heysem
19
hayli hacimli bir kitapta klidin
btn postulatlarn aklmaya almtr. Bu
er Mudert Uldis
20
klidin eserinin ve
Araplardaki onu anlama, kritik etme ve temel-
lendirme abalarnn yol at temel tartmalar
kavrama imkan salamaktadr.
21
bn Heysem
bu eseri, all ukk Kitb Uldis f el-Ul
22

(klidin Elementler kitabndaki Kukularn
zm) olarak adlandrd bir baka eserle
tamamlamtr.
bn Heysem 5. postulatta kaydedilen paraleller
retisini bir hareket ettirme prensipiyle kant-
lamay denemektedir. Bu prensip, bir dz iz-
giye olan sabit uzakln izgileri yine dz izgi-
lerdir varsamyla sonulanmaktadr. 18. yzylda
Avrupada matematikiler benzer bir yolu tut-
mulardr. Onlardan birisi de Johann Heinrich
Lambert (. 1777)dir
23
.
bn Heysemden yaklak yarm yzyl sonra byk
matematiki, astronom, filozof ve air mer
el-ayym ayn konuyla uramtr. Onun mate-
matiksel kavramlara kar felsefi dn biimi
kendisini zellikle oranlar, paraleller retisinde
ve say kavramnda gstermektedir. el-ayym
klidin Elementler kitabndaki postulatlara ve
kavranmas g yerlere blmlk bir erh
yazmtr; son iki blm oranlar retisini, birin-
ci blm paraleller retisini ele almaktadr.
16
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 278; Jaouiche, K.: La tho-
rie des parallles, a.y., s. 43.
17
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 283-285.
18
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 279-280; Jaouiche, K.: La
thorie des parallles, a.y., s. 45-56.
19
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358-374.
20
Tpkbasm ed. (Matthias Schrammn bir nszyle)
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wis-
senschaften, Frankfurt 2000.
21
Schramm, M.: er Mudart Uldise yazd nsz,
s. 7.
22
Tpkbasm ed. Institut fr Geschichte der Arabisch-Is-
lamischen Wissenschaften, Frankfurt 1985.
23
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 280-281.
Paraleller retisi
127
G R
el-ayym paraleller retisinde, ncs bn
Heysemde, hareketi kantlama arac olarak geo-
metride kullanmasn eletirmektedir.
el-ayym tabannda iki dik al ve de eit kol
kenarl bir drtgen ileri srmektedir ve drtgenin
geriye kalan iki as hakkndaki hipotezi ince-
lemektedir. Bu drtgen 18. yzylda da talyan
matematiki G. Saccheri tarafndan incelenmitir
ve bu yzden sklkla onun adyla tannmakta-
dr.
24
Paraller postulatyla evrensel bilgin Nareddn
e-s (. 672/1274) de etraflca uramtr. Bu
konu ya adanan er-Risle e-fiye an e-ekk
f el-u el-Mtevziye
25
isimli risalesinde o,
nclerin grlerini kritik bir incelemeye tabi
tutmaktadr, burada el-Cevher ve el-ayyma
benzer tarza hareket etmektedir. (u anda elimin
altnda bulunmayan) klidin kitabna yapt
yeniden ele alma almasnda (tarr)
26
klid
postulatn kendi postulatyla deitirmi olmal-
dr: Eer bir dzlemde bulunan iki dz izgi bir
ynde birbirlerinden ayrlarak uzayacak olurlarsa,
kesimeden ynlerine devam edemezler.
u kadar var ki, paraleller retisi tarihinde
Nareddn e-s ad bu iki kitapla deil bir baka
kitapla kendisine byk bir dikkat ekmitir. Eser
e-s ad altnda 1594 ylnda Giovan Battista
Raimondi tarafndan Typographia Mediceada
yaynlanm olan Tarr el-Ul li-Uldisdir. Bu
kitabn Nareddn e-s Tarriyle ayn kitap
olmad bugn kesindir. Yazarn kim olduu
sorusunu aa kavuturmam mmkn olmad; bu
nedenle gelecekteki aratrmalarn bunu baar-
masn mit ediyorum. Ayrca, burada szkonusu
24
Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die Mathema-
tik der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s.
150; Smith, D.E.: Euclid, Omar Khayym and Saccheri, in:
Scripta Mathematica (New York) 2/1935/5-10; Jaouiche,
K.: On the Fecundity of Mathematics from Omar Khay-
yam to G. Saccheri, in: Diogenes (Oxford) 57/1967/83-
100; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 51-52.
25
El yazmalar iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 113; Ed.
Haydarabad 1940 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 49, Frankfurt 1998, s. 363-434);
Cv, .: Naariyyet el-Mtevziyt, a.y., s. 159-203.
26
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 285.
olann Nareddn e-snin bir baka eseri olma-
d sonucu da karsanamaz. Bu eser her halkar-
da onun dier eserlerinin seviyesinden geri kal-
myor. Yaynlanmasndan ksa bir sre sonra
Oxfordlu oryantalist Edward Pococke (1604-
1691) tarafndan Latinceye tercme edildii iin
bu kitap Avrupada byk yaygnlk bulmutur.
En erken etkisi ngiliz matematiki John Wallis
(1616-1703)de kendini gstermitir. Arapa kita-
bn argmantasyonu Wallisin fikirlerine kolaylk
salyordu. O, klid postulatnn yerine benzer
figrlerin varsaymn yerletirmek istemiti ve
bunun iin ona Nareddn e-snin fikir silsi-
lesi fevkalade bir imkan sundu. Bizzat kendisinin
bize bildirdiine gre Wallis 7.2.1651 (eski sitil)
tarihinde Oxforddaki umuma ak konferans tr
dersleri erevesinde buna ilikin sunu yapm-
tr. Eserlerinde Wallis, daha sonra bu sunuu
Nareddn e-snin Elementlerin 28. teoremi-
ne dair olan notlaryla birlikte bastrmtr.
27
Wallis tarafndan baslan Latince tercme yoluy-
la Nareddnin paraleller teorisine ilikin dn-
celeri btn matematikilere kolayca eriilebilir
klnmtr. Bunlardan birisi de, paraleller teori-
sinde nihai adm atm olan keskin zekal Cizvit
Girolamo Saccheri (1667-1733) idi. Saccheri 1733
ylnda Mailandda yaynlanm olan Euclides ab
omni naevo vindicatus isimli eserinde Nareddn
e-syi etraflca tetkik etmitir... Haddizatnda
Saccheri tam olarak Nareddnin nfuz ettii
noktada aba gstermitir. Bununla o, daha sonra
paraleller postulatnn dierlerinden bamsz
olduu grne ve nihayetinde klid-d geo-
metriye gtren geliimi hazrlamtr.
28
27
Bkz. Wallis, J.: Opera mathematica, Cilt 2, Oxford 1693,
s. 669-673.
28
Romada yaynlanan bu kitap hakkndaki aklamalar,
benim ricamla 1987 ylnda kitab inceleyen ve enstitm-
zn yaynlar erevesinde planlanan bir tekrar basm iin
nsz yazan dostum Matthias Schramma aittir. En azn-
dan burada onun mkemmel nsznn kk bir ksm-
n okuyucuya sunma frsatn yakalam olmaktan dolay
mutluluk duymaktaym. O zamanlar planlanan tekrar ba-
sm ertelemek zorundaydk ve kitab ancak 10 yl sonra
(nsz olmakszn) yaynlayabildik. [evirinin tashihle-
riyle uratm bu an 29. 11. 2006 birbuuk yl kadar
evvel kendisini kaybetmenin derin acsn dduyuyorum.
Allahtan kendisine mafret diliyorum. Fuat Sezgin]
128
G E O M E T R
klidin Elementler kitab, ilk evirisinden sonra
yaklak elli yl iersinde Arap-slam blgesin-
de tam asimile olmu grnyor. Terminolojik
zorluklar neredeyse tamamen almt. Ayrca,
daha 3./9. yzyln ortalarndan nce Arimetin,
Apolloniosun ve Menelaosun nemli eserleri
Arapa eviri halinde mevcuttu ve ierikleriyle
bir tanklk olumutu. O dnemin bize ulaan
Arapa geometrik metinlerinin imdiye kadarki
incelemeleri, sadece yazarlarnn Yunan stad-
larn eserlerini hakimane kullanmalarna deil,
ayn zamanda kendilerine zg yaratcln belirli
bir bilincine de tanklk etmektedir. Bu tutuma
dair belirgin bir tasavvuru bize, Ms b. kirin
3./9. yzyln ilk yarsnda Badatta faaliyet gs-
termi olan olu (Ben Ms) vermektedir.
almalar, nclerin eserini tarafszca ve yarat-
c olarak irdeleme yeteneine tanklk etmektedir.
Burada, bana gre en nemli olan, bu alma-
larda gerekten ne kadar ok eyin ortaya kt
deildir. Geometri hakkndaki kitaplarnda onlar,
ay e blmek iin yeni bir zm bulduklarn
iddia etmektedirler. Bu zmde onlar, matema-
tik tarihinde, sonralar daha gelitirilmi formda
Paskal Salyangozu olarak bilinen eriye dayan-
mlardr. Byle bir durumda onlarn baarl ileri
hakkndaki deerlendirmede bizim iin nemli
olan objektif baarlarndan daha ok tutumlar-
dr. Msnn oullar, ayrca Arimet tarafndan
gelitirilen metoda dayanarak bir daire muhitinin
hesab giriiminde bulunmulardr, ama baka bir
sunum tr semilerdir. Onlar ayrlk gste-
ren argmantasyon ve farkl harflerin seimiyle
Yunan rneklerinden olabildiince uzaklamaya
aba gstermilerdir
29
.

29
Suter, H.. ber die Geometrie der Shne des Ms ben
Schkir, in: Bibliotheca Mathematica (Stockholm) 3. seri,
zellikle s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 248-249.
Arap-slam kltr evresi matematikilerinde
paraleller teorisine ilikin bu aklamalara ek ola-
rak imdi onlarn geometrik yap modellerindeki
ve cebirsel geometrideki baarl ilerinden baz-
lar anlacaktr.
Sadece geometri alanyla snrl kalmayan zgn
yaratclk periyodu balangcnn gze arpan
karakteristik belirtileri, Ms oullarnn daha
gen bir ada olan Muammed b. s el-
Mhn
30
(. 275/888)nin eserlerinden gnmze
kalanlarnda ortaya kmaktadr. el-Mhnnin
Arimet tarafndan ortaya atlan, belirli bir kre-
nin bir dzlem yoluyla iki segmente belirli oranty-
la nasl blmleneceine ilikin soruyu yantlama
giriimi burada ilgilendiimiz konuyla ilikilidir. O,
bu problemi nc dereceden bir denklemle z-
meyi denemeti ama mer el-ayymn
31
daha
sonra tespit etmi olduu gibi, baaramamt
32
.
Bu balamda el-ayym unu aktarmaya devam
etmektedir: el-Mhnnin 4./10. yzyln ilk yar-
snda faaliyette bulunmu olan ardl Eb Cafer
el-zin (Muammed bin el-seyn) nc
dereceden bir denklemi zmeyi baarmtr; o,
kbik denklemlerin kklerini bulmak iin koni
kesitlerinin yeterli olduunu aklamtr
33
.
Eb Cafer el-zinden yaklak yarm yzyl
sonra bn el-Heysem de Arimet tarafndan orta-
ya atlan problemle uramt. O da bu problemi
nc dereceden bir denkeme irca etmi ve koni
kesitleri yardmyla zmt
34
. Cebirsel geo-
metri alanndaki bir dier adm, bn el-Heysem
optik kitabnda (Kitb el-Menir) bizzat kendisi
tarafndan ortaya konulan problemin zmyle
atmt. Bu problem, kresel bir aynada, kendi-
sinden belirli bir yerde bulunan bir nesnenin res-
minin yine ayn ekilde belirli bir yerde bulunan
gze yanstld hallerde, yanstma noktasn bul-
maktr. Problem bn el-Heysem tarafndan geo-
metrik olarak ele alnm ve drdnc dereceden
bir denklemle zlmtr
35
. Bu cildin baka bir
blmnde (s. 187), bn el-Heysemin probleminin

30
31
Male f el-Cebr ve-l-Mubele, ed. Fr. Woepcke
in: Lalgbre dOmar Alkhayym, Paris 1851, arap. S. 2,
Franszca tercme s. 96 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 45, s. 1-206, zellikle s. 120-
203).
32
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 35, 260, J.P. Hogendijka da-
yanarak, The Works of al-Mhn, Tahranda yaplan bir
konferansn el yazma nshas (Utrecht, 13 s.), s. 9.
33
34
a.e., Cilt 5, s. 359.
35
a.e., Cilt 5, s. 48, 359.
Cebirsel Geometri
129
G R
13. yzyldan 19. yzyla kadar Avrupal bilginleri
Problema Alhazeni adyla uratrm olduu zik-
redilmektedir. Matematik tarihisi Jean tienne
Montuclann bn Heysemin bu problemi bizzat
zebildiinden kukulanm olmas olduka esef
vericidir, o yle sylemekteydi: Onun, en yk-
sek dereceli geometriciler safhasna sokulmas
gerekirdi, eer onun vermi olduu bu problemin
zmn ilk gerekletiren kii olduu tespit
edilecek olsayd.
36
bn el-Heysemin bir ada olan Eb el-Cd
Muammed b. el-Leysin
37
gnmze ulaan risa-
leleri, daire ve doru izgilerin yeterli olmad-
problemlerin zmnde, koni kesitlerinden
yararlanld matematik alannda kaydedilen hzl
ilerlemeyi gstermektedir. Eb el-Cdun bu tarz-
da zd problemlere el-Brnnin ona ynelt-
tii problemler de dahildir
38
. Ulat sonular,
kbik denklemlerin genel retisinin gelitirilme-
sinde ona, belirli bir tarzda mer el-ayymn
ncs roln kazandrmaktadr.
Burada, bir yamuu, uzunluu 10 olan kenarla
ve 90 dzlem ieriiyle resmetme problemine
ynelik bir zmnn de bize rivayet edildi-
i gsterilmelidir. Bu sonucu borlu olduumuz
anonim matematiki muhtemelen 5./11. yzyln
ikinci yarsnda yaamtr. Bu matematiki x
4
+
2000 x = 20 x
3
+ 1900 sonucunu veren denklemi,
bir hiperbol bir daire ile keserek zmtr.
Yazarn, deiik cebircilerin ve geometricilerin bir
mddet nce bu problemi tatmin edici bir tarzda
zemeden ortaya attklar ynnde verdii bilgi
dikkate deerdir
39
.
4./10. yzyln ikinci yarsnda grnmeye balam
olan, dzgn yedigenin konstrksiyonlar ve kons-
trksiyon denemeleri yoluyla cebirsel geometri
hayli nemli bir genileme yaamtr. Bu durum-
larn hepsinde deil, ama bazlarnda problem
koni kesitleri yoluyla zlmtr
40
.
Geliim o denli ilerlemiti ki, 5./11. yzyln ikinci
36
Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359-
360; Schramm, M.: Ibn el-Haythams Stellung in der Ge-
schichte der Wissenschaften, in: Fikrun wa Fann (Ham-
burg) 6/1965/arap. s. 85-65, zellikle s. 67.
37
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 353-355.
38
a.e., Cilt 5, s. 353-354; ayrca bkz. Hogendijk, J.P.: Gre-
ek and Arabic Constructions of the Regular Heptagon,
in: Archive for History of Exact Sciences (Berlin vd.)
30/1984/197-330, zellikle s. 223-224, 244-256, 267.
39
Fr. Woepcke in: Lalgbre dOmar Alkhayym, a.y., s.
115-116 (Tekrarbasm: a.y., s. 138-139).
40
Samplonius, Y.: Die Konstruktion des regelmigen
Siebenecks nach Abu Sahl al-Qh Waian ibn Rustam,
in: Janus (Leiden) 50/1963/227-249; R. Rashed, La cons-
yarsnda dnemin en byk matematikilerinden
birisi olan mer el-ayym kbik denklemlerin
genel bir retisini gelitirmeye sevkedilmitir. Bu
amaca ynelik Risle f el-Berhn al Mesil el-
Cebr ve-l-Mubele adl kitab 19. yzyln ortala-
rnda Avrupada tannp yaynlanm, Franszcaya
evrilmi ve matematik tarihindeki devrimci rol
Franz Woepckenin mkemmel bir incelemesinde
ayanbeyan ortaya konulmutur. Cebirin artime-
tikten kesin bir biimde ayrt edildii metninde
mer el-ayym yle sylemektedir: Cebirsel
zmler bir denklem yardmyla gerekletiril-
mitir, yani olduka bilinen bir tarzda deiik kuv-
vetlerin (potenz) identiklemesi yoluyla. Saylar,
nesneleri veya kenarlar ve kareleri, yani ikin-
ci kuvveti amayanlar ieren denklemler iin,
klidin Elemenlerine ve Datasna dayanlan
geometrik zm temelli saysal zm izlemekte-
dir. Dairenin ve dz izgilerin nc dereceden
denklemlerde yetersizlii dncesi ilk olarak
mer el-ayym tarafndan dile getirilmitir,
Avrupada ancak 1637 ylnda Ren Descartes
tarafndan tekrar formule edilmi ve sonunda P.L.
Wantzel (1837) tarafndan kantlanmtr
41
.
mer el-ayym denklemleri 25 tipe ayrmakta-
dr. Bir tanesi linear (izgisel)dir, yani birinci dere-
ceden bir denklem, be tanesi kare eklinde, yani
ikinci dereceden, dier be tanesi kbik (nc
dereceden) ama kare eklide olanlara indirgene-
bilir, kalan dier 14 denklem kbik tarzdadr, koni
kesitleri yardmyla izilebilir ve zmlenebilir.
Geometrik konstrksiyon metotlar o, iki durum-
da saysal denklemlere uygulamaktadr. Elde edi-
len tek tek sonulardan daha nemlisi, bunlarn
metodik yanlardr: el-ayym bir ve ayn sistemi
birok koni kesitleri iin kullanarak eski koni kesi-
ti retisinin koordinatlar sistemlerini mstakil
koni kesitinden ayrmaktadr ve o, bu balamda
hakszca Descartesa nispetle adlandrlan dik
truction de lheptagone rgulier par Ibn-al-Haytham, in:
Journal for the History of Arabic Science (Halep) iinde
3/1979/309-387; Hogendijk, J.P.: Greek and Arabic Cons-
tructions of the Regular Heptagon, a.y.
41
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 261; Juschkewitsch, A.P. ve
Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des Ostens
im Mittelalter, Berlin 1963, s. 120; Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathematik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve Lei-
pzig 1937, s. 125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
130
G E O M E T R
al koordinatlar sisteminin avantajlarn ak ve
seik bir biimde fark eden kiidir
42
.
mer el-ayymn kitab, tpk Arap-slam kl-
tr evresinin dou blgesindeki bir ok eserde sz
konusu olduu gibi Avrupann malumu olmaks-
zn kalmtr. Bu olguyu J. Tropfke
43
1937 ylnda
u ekilde ifade etmitir: Maalesef Avrupa Yakn
aa kadar onun mkemmel eserinin daha kesin
bilgisinden mahrum kalmtr. Fermat (1637 civa-
r), Descartes (1637), van Schooten (1659), E.
Halley (1687) vd. benzer konstrksiyonlar yeni-
den bulmak zorunda kalmlardr.
nc dereceden denklemleri ele almada mer
el-ayymn hemen onu izleyen bildiimiz ardlla-
r erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-s
44

(6./12. yzyl) ve yseddn Cemd b. Mesd
el-K (. 840/1436)dir. Sonuncusu Mift el-
isb isimli eserinin beinci blmnde, drdn-
c dereceden 70 denklemin zmn ilk olarak
kendisinin bulduuna iaret etmektedir
45
.
42
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50-51; daha yakn bilgi iin
bkz. Schramm, M.: Steps towards the Idea of Function.
A Comparison between Eastern and Western Science of
the Middlle Ages, in: History of Science, Cilt 4, Cambridge
1965, s. 70-103, zellikle s. 97
43
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt
3, a.y., s. 133.
44
Denklemler hakkkndaki kitabndan bize ulaan ano-
nim bir fragman R. Rashed tarafndan neredilmi ve
Franszcaya tercme edilmitir, Sharaf al-Dn al-s,
Oeuvres mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe
sicle, 2 Cilt, Paris 1986.
45
Trigonometri
Hintlilerin trigonometrik bilgilerinin Arap-slam
kltr blgesine, onlarn astronomi ve matema-
tik hakkndaki ana eseri olan Brhma Sphua-
Siddhntann 156/772 ylnda Halife el-Manrun
emriyle Arapaya evrilemesinden daha nce,
evvelce Fars-Sasani bilim merkezlerinin erken
dnem Mslman temsilciler yoluyla ulam
olduu muhtemeldir. Yunanlarla karlatrld-
nda Hindistanda tirgonometri alannda, bir
dairenin kirii yerine sinsnn getirilmesi, yani
bir dairenin bir merkez asnn ift tam kirii
yerine yarm kiriiyle ilem yaplarak ileriye doru
nemli bir adm atlmtr ve bu yolla, Yunanlarn
bu yndeki bilgilerine Arap-slam bilginlerinin
yapacaklar geliimi kolaylatrmtr. Bugnk
sins teriminin Arapa ceyb (cep) kelimesinin bir
tercmesi olduu bilinmektedir. Araplar Hinte
trigonometrik terim civa (yay kirii)y fonetik
bakmdan cb olarak evirmiler ve ifade etmi-
lerdir, bu daha sonra evirmenler tarafndan
Latinceye ceyb [Trkedeki cep] olarak gemi
ve yanl anlalmtr. En eski kitaplarda yarm
kiri iin ardaciva kelimesi de kullanlmtr, ama
daha sonra bu kavram sins iin cb olarak ksal-
tlmtr. Bu yzden Yab b. ri (161/777
civar) tarafndan yazlan trigonometri hakknda
bildiimiz en eski kitap Kitb Ta Kerdect
el-Cb, Bir Kavisin Sinsnn Bulunmas ba-
ln tamaktadr
46
. Eksik birey kalmamas iin
denilmelidir ki, Siddhntann evirisiyle sadece
kavramn bilgisi ve sinsn fonksiyonu deil, ayr-
ca kosinsn de fonksiyonu ve kk bir sins
izelgesi Arap-slam kltrnn erken devresinde
tannmtr.
Yunanlarn (Keldani ncleriyle ilikisiz olma-
yan
47
) esasen Hipparch (m.. 2. yzyl) ve
Menelaos (m.. 1. yzyln ilk yars)a kadar giden
trigonometrik bilgileri, Arap-slam matematik-
46
47
5, 2. bask, a.y., s. 12.
131
G R
ilere ve astronomlara Ptolemenin Almagest
48

isimli eserinin 2./8. yzyldaki ilk evirisiyle ula-
mtr. Yunan astronom merkez a olarak dai-
reye izilmi ift aya ait kiriin bykln
kullanmtr. Merkez ann byklyle (bir-
likte) kiriin deien bykl iin Hipparch bir
izelge oluturmutu.
49
Yunanlarn tirgonometriye ilikin temel tasav-
vurlar Menelaos ve Ptolemenin eserlerinin
Arapaya evrilmesinden sonra birincinin tam
bir drtgen hakkndaki teoremi ve bu ikincinin en
byk kresel asnn (transversal) hesaplanma-
sna dair teoremi yoluyla sonraki 500 yllk geliim
iin olduka verimli olmutur.
Arap-slam matematikilerindeki Menelaos-
Ptolemenin en byk kresel a (transversal)
teoremiyle yaratc uraya gtren bildiimiz en
eski saik, kukusuz kreseli ilk olarak ele alm
el-Mhn (250/865 civar)den domutur. O, azi-
mutu belirleme de en byk kresel a (kosins)
teoremine e deer olan bir teoremi gene uygu-
lamtr
50
. Bu teoremi el-Mhnnin Menelaosun
en byk kresel a hakkndaki kitabna ilikin
yapt erhde kefetmi olan P. Luckey
51
by-
lece J. B. Delambre ve A. von Braunmhln
Regiomontanusun bu konuda Araplar arasnda
hi bir ncye sahip olmad iddialarn kesin
olarak rtebilmitir
52
.
3./9. yzyln ikinci yarsnda tanjant kavramnn ve
fonksiyonunun astronom ve matematiki abe
el-sibde
53
grlebilir olmas trigonometri tari-
hinin geliim basamaklarndandr. lk olarak o,
astronomik izelgeler eserinde glge ap (ur
e-ll) diye isimlendirdii kosekantlar 1 ila 90
lik bir izelgede bir araya getirmitir.
54
48
lgili blm iin bkz. Ptolemus: Handbuch der Astro-
nomie, Almanca tercme K. Manitius, Neuausgabe Leip-
zig 1963, Cilt 1, s. 24 ff.
49
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik,
a.y., s. 13.
50
Forml iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. s. 261.
51
Beitrge zur Erforschung der arabischen Mathematik,
in: Orientalia (Roma), N.S. 17/1948/490-510, zellikle s.
serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 46-66, zellikle s. 58).
52
53
54
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik,
Cilt 5, s. 29; Schoy, C.: ber den Gnomonschatten und die
Schattentafeln der arabischen Astronomie. Ein Beitrag
zur arabischen Trigonometrie nach unedierten arabi-
schen Handschriften, Hannover 1923, s. 12, 14-15 (Tek-
25, s. 198, 200-201).
abein kitabn (ez-Zc) henz bilmeyen A.
von Braunmhl
55
1900 ylnda Eb el-Vef el-
Bzecn
56
(. 387 veya 388/998)yi tanjant fonk-
siyonunun mucidi olarak kabul etmitir. A. von
Braunmhln kitabnn yaynlanmasndan yak-
lak yirmi yl sonra C. Schoy
57
, el-Fal b. tim
en-Neyrz
58
(4./10. yzyln banda lmtr)nin
glge kural bilgisinde Eb el-Vefnn ncs
olduunu tespit etmitir. Schoy, kble ynn
bulmak iin kresel trigonometrinin kotanjant
teoreminden yararlanm olan bn el-Heysem
59

(. 432/1041)i onun ardl saymtr.
60
. Herhangi
bir yerin Mekkeden sapma asn bn el-Heysem
55
Vorlesungen ber Geschichte der Trigonometrie, Cilt
1, Stuttgart 1900, s. 54-61. Braunmhl Eb el-Vefnn
Almagestini Carra de Vaux tarafndan (LAlmageste d
Ablwfa Albzdjni, in: Journal Asiatique (Paris) 8e
srie, 19/1892/408-471, Tekrarbasm in: Islamic mathe-
matics and Astronomy serisi cilt 61, s. 12-75) eriilebilir
klnm materyale dayanarak trigonometri asndan
deerlendirdikten sonra, Eb el-Vefdan bir alntyla
balayarak yle demektedir: Demek ki, eer yarap 1
kabul edilecek olursa, bir yayn sinsnn tmlerin sin-
sne olan orannn birinci glge, tmlerin sinsnn yayn
sinsne olan orannn ikinci glge olduu aktr. Bu notun
nemi yeterince vurgulanamaz, nk bu, Eb el-Vefy,
Ortaa ve Rnesans olduka aarak modern dneme
kadar getirmektedir ve r=1 yapan bu dncenin, burada
en ak ve seik ekliyle dile getirilmi olmasna ramen,
18. yzyla kadar yarapn adeta tam bir unutulmulua
maruz kalm yar apn say ile ifadesinin tekrarlanm
olmas olduka tuhaftr. (Buna ilaveten, r=1in Arap-
slam matematikilerinde mutat bir yntem olduuna
iaret edilmelidir.) 6 tirgonometrik fonksiyonun Eb el-
Vef tarafndan bu ileme sokulmasyla dik al dzlem-
sel gen trigonometrisi bir dokunula olduka modern
bir iz kazanacak ekilde mkemmelletirilmitir.
56
57
Abhandlung von el-Fal b. tim en-Nayrz: ber die
Richtung der Qibla, in: Sitzungsberichte der Bayerischen
Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-physika-
lische Klasse (Mnchen) 1922, s. 55-68, zellikle s. 56
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 18, Frankfurt
1992, s. 177-190, zellikle s. 178).
58
59
60
Schoy, C.: Abhandlung des al-asan ibn al-asan ibn
al-Haiam (Alhazen) ber die Bestimmung der Richtung
der Qibla, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndi-
schen Gesellschaft (Leipzig) 75/1921/242-253, zellikle s.
243-244 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 18, s.
155-166, zellikle s. 156-157).
132
G E O M E T R
olarak bulmutur, burada
2
Mekkenin enlemini,
1
bulunulan yerin enlemini ve her iki yer ara-
sndaki boylam farkn ifade etmektedir.
Tanjantn Yunanlarda ve Hintlilerde henz bilin-
meyen trigonometrik bir fonksiyon olarak oluu-
muna ilikin bu aklamalardan sonra, Menelaos
ve Ptolemenin en byk kresel a teoreminin
Arap-slam matematikilerde ve astronomlar-
da kaydettii geliime yneliyorum. Burada sz
konusu olan u iki formldr:
I. AE:EB = (AU:UD)(GD:GB);
II. AB:EB = (AD:UD)(GU:GE).
1. figrn dz izgileri, en byk fakat 180 den
kk olan (Fig. 2) kre dairelerinin yaylaryla
deitirilirse, kavislerin sins iin uygun teorem-
ler elde edilir.
61
Daha nce Ms b. kirin olunun en by
Muammed 3./9. yzyln ilk yarsnda bu prob-
61
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk ber den Transversalen-
satz (liber de fgura sectore). Mit Bemerkungen von Hein-
rich Suter. Herausgegeben von H. Brger und K. Kohl,
Erlangen 1924, s. 1-2 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
zellikle s. 221-222).
lemle uramt. Bununla birlikte Arap-slam
matematikilerinden Sbit b. urra (3./9. yzyln
ikinci yars) bu problemin ele alnnda ilk srada
zikredilmektedir. O, en azndan Kitb f-e-ekl
el-Mulaab bi-l-a isimli eserinde kresel
en byk a ile ilgili teoremi zerinde ciddi bir
eklide uramtr. Sbitin bu arada ayrntl bir
biimde incelenmi, Ortaa Avrupasnda en az
iki eviri halinde yaylm olan eserinde
62
nemli
saylabilecek bir yenilik gzkmemektedir. Buna
karn, teoremin tarihini iyi bir biimde bilen ve
teoremin sonraki geliimi iin bizzat nemli kat-
kda bulunan Eb Nar b. Ir (4./10. yzyln
ikinci yars) ve Nareddn e-s (. 672/1274)
unu vurgulamaktadrlar: Sbit de en byk
kresel a teoremini gereksiz klan bir teorem
ortaya atmtr, fakat bu teoremin tatbikinde bile-
ik oranlarn bilgisi art bulunmaktadr.
63
Ayrca
Nareddnin yapt bir alntlamadan, Sbitin
Menelaos ve Ptolemede hesaplama iin temel
alnan ift yayn kiriini sins fonksiyonuyla dei-
tirdii anlalmaktadr. H. Suter, en byk kresel
a teoremi hakkndaki eserin bilinen redaksiyo-
62
Bu konudaki en yeni alma Lorch, Richard: Thbit
ibn Qurra. On the Sector-Figure and Related Texts. Ed-
ited with Translation and Commentary, Frankfurt 2001
(Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 108).
63
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk, a.y., s. 61 (Tekrarba-
s. 281).
Fig. 2 (A. Bjrnbo)
Fig. 1 (A. Bjrnbo)
133
G R
nunun Sbitin genlik dnemine ait olduunu
ve bir baka redaksiyonunun daha mevcut olmas
gerektiini tahmin etmektedir
64
.
Trigonometrik bilgilerin Yunanlar ve Hintliler
tarafndan teebbs edilen tashih ve son gelitir-
me giriimleri 3./9. yzylda tam bir younlukla
devam etmitir. Bu faaliyetlere katlan birok
bilginin abalarnn ne derecede olduunu hi
bir yazar el-Brnnin matematiksel corafyann
temel eseri kabul edilebilecek Tadd Nihyt
el-Emkin li-Ta Mesft el-Meskin
65
isimli
eserinde yapt gibi canl tasvir etmemektedir.
Youn almann ve bu yardmc bilimin destek-
lenmesi ynndeki mkemmel koullarn sonu-
cunda, 4./10. yzyln sonuna doru kresel trigo-
nometri tarihinde bir dnm noktasna ulald.
bilginin hemen hemen ayn zamanda, deiik
yerlerde kresel genin kenarlarn ve alarn
hesaplamada nihai bir r atklar kanaatine
ulamalar artcdr ve dnemin zihinsel olgun-
luuna iaret olarak anlalabilir. Bu bilginler
Eb el-Vef el-Bzecn, mid b. el-r el-
ucend ve Eb Nar Manr b. Al bn Irdr.
Bunun hakknda el-Brnnin baz eserlerinde,
zellikle Meld lm el-Heyede
66
, anonim bir
eser olan Cmi avnn lm el-Heye (5./11.
yzyl)de
67
ve Nareddn e-s (672/1274)nin
e-ekl el-a
68
balkl eserinde bilgiler bul-
maktayz. Ad geen bilgin tarafndan ortaya
konulan baarl ilerin matematik tarihi bakmn-
dan nemini ve onlardan her birinin payna den
katklara ilikin soruyu 1940 ylnda Paul Luckey
maharetle ortaya koymutur. el-Brnnin daha
sonra kefedilen Meld lm el-Heye isimli eseri
64
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk, a.y., s. 5 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 21, s. 225);
65
Ed. P. Bulgakov, Kahire 1962 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi Cilt 25, Frankfurt 1992); ngilizce ter-
cme Jamil Ali, The Determination of the Coordinates of
Positions for the Correction of Distances between Citi-
es, Beyrut 1967 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 26, Frankfurt 1992); erh E.S. Kennedy: A Commen-
tary upon Brns Kitb Tadd el-Emkin, Beyrut 1973
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 27, Frankfurt
1992).
66
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267; ed. ve Franszcaya
eviri M.-Th. Debarnot, Dmek 1985.
67
68
Ed. ve Franszcaya eviri Alexandre Pach Caratho-
dory, Trait du quadrilatre, stanbul 1891 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 47, Frank-
furt 1998).
kullanamam olmasna ramen, anlan Cmi
isimli anonim eser temelinde Zur Entstehung der
Kugeldreiecksrechnung
69
ad altnda verdii sunu-
mu deerini bugne kadar korumu ve baka hi
bir alma tarafndan alamamtr. Luckey yle
yazmakta: slam dnyasndaki matematikile-
rin gerekten devrim yaratan bamsz baars,
1000 yl civarnda kresel genin kenarlarnn
ve alarnn fonksiyonlar arasnda formllerin
kurulmu olmasdr, zellikle kresel sins teore-
mi. Menelaos teoreminin hantal tam drtgeninin
yerine imdi gen gemektedir ve Menelaos for-
mlndeki 6 parann yerine sadece 4 para ge-
mektedir. Burada gerek kresel trigonometrinin
veya sferik gen hesaplamasnn douuna tank
olmaktayz. Yaln sferik gen tam drtgenden
daha basit bir figrdr ve bu yaln gen 6 para-
ya sahiptir, 3 kenar ve 3 a, hedef bu paralarn
drd arasnda bir forml bulmak olabilir.
Burada modern kresel trigonometinin [kurul-
ma] ans ve ayn zamanda modern geometrinin
ikilik ve karlk prensibinin dou ans kendini
gstermektedir. nk kutupsal gene imdi
daha doal bir yol ulamaktadr. Yunanlar tara-
fndan henz ortaya atlmam sferik bir ge-
nin alarndan kenarlarn hesaplama proble-
mi, uygun alarn miktarnda olan yaylar kre
zerine, yukarda nitelendirilen Yunan tarznda
tersim etmeyi srarla tavsiye etmektedir. Fakat bu
yaylar, yeter derecede uzatlarak, kutupsal geni
oluturmaktadr. Gerekten de Araplar bu prob-
lem yoluyla kutupsal gene ulamlardr. Bu ilk
olarak sadece e-sde grlmemektedir (bkz.
Arapa 152-153 = s. 197-198)...
70
Eski adan modern kresel hesaplamaya
dnm bundan sonra ilk nemli nitelik olarak
az ok bilinli karara sahiptir. Bu karar, yaylarn
sinslerinin yan sra kresel ekillerin alarnn
sinslerini de kullanmak ve bu alarn sinsleriy-
le, artk Ptolemenin yapt gibi, bu a iin lt
olan yay her defasnda tarif etmeyi gerektirmeyen
bir alma stiline ulamaktr. Demek ki termino-
69
in: Deutsche Mathematik (Leipzig) 5/1940/405-446
Cilt 77, Frankfurt 1998, s. 137-178).
70
Luckey, P.: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung,
a.y. s. 412 (Tekrarbasm: a.y., s. 144).
134
G E O M E T R
lojik aratrma alannda u soru ortaya kmakta-
dr: Yaylarn sinslerinin, daha dorusu alarn
sinslerinin yan sra ilk olarak teoremler halinde
kresel ekiller hakknda ne zaman ve nerede
konuulmutur?
Bylece bu balamda yeni kresel hesaplama-
nn r ann ikinci nemli kriteri u sorudur:
genlerle mi ilem yaplmaktadr?
lk olarak ve hereyden nce, alann uzman
bir ada tarafndan kresel sins teoreminin
mucitleri diye nitelendirilmi olan adamlarn
bu iki kriter balamnda nasl davrandklarnn
aratrlmas bence yararldr. Bilindii zere, el-
Brnnin tanklna gre astronom Eb el-Vef
el-Bzecn, Eb Nar ve el-ucend bu temel
tekil eden teoremi bulmu olma n konusunda
tartmlardr.
71
Bize ulaan, kresel sins teoremine ve kulla-
nmlarna adanm bir risalede
72
Eb Nar, Eb
el-Vefnn daha nce eski kresel en byk a
teoremi ile ilem yapt iddiasna kar kmak-
tadr. Eb Nar kendisini u ekilde savunmakta:
Azimutlar hakkndaki eserinin 2. blmnn 17.
teoreriminde o, kresel sins teoremini ortaya
koymutur, ama o eserin erevesinde daha ileri
gitme frsat bulamad iin sadece dik al kre-
sel bir gen iin... Bununla birlikte Eb Nar, Eb
el-Vefnn kendisinden nce bizzat herhangi bir
gen iin olan kresel sins teoremini yaynlan-
m bir eserde, yani Almagestinde, ispatladn
ve muhtemelen de kullandn reddetmemekte-
dir. el-Brnnin, e-snin bildirdiine gre,
bu kural btn durumlara uygulamas nedeniyle
nceliin Eb Nara tannmas gerektii ynn-
deki aklamas buna tam olarak uymaktadr. Bu,
eer hocasna dierlerinin nnde ncelik veri-
yorsa rencinin sadakatna bir delildir. Fakat bir
kimsenin bu teoremi btn durumlara uygulam
olmas, bir teoremi bulma ncelii kriteri olarak
kabul edilebilir mi? el-Brnnin bu aklamasn-
da daha ok satr aralarnda, hocas Eb Narn
71
Luckey, P.: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung,
a.y. s. 413 (Tekrarbasm: a.y., s. 145).
72
Risle f Marifet el-usy el-Felekiyye Baih min
Ba bi-ar ayr ar Marifatih bi--ekl el-a
ve-n-Nisbe el-Mellefe, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
339; Haydarabad basksnn, 1948, tekrarbasm in: Isla-
1998.
bu teoremi bulmann gerek, yani zamansal nce-
liini iddia edemeyecei itiraf yatmakta deil
midir?
73
Bana gre daha doru olarak en byk kresel
a teoremini gereksiz klan teorem yerine en
byk kresel a teoremini tamamlayan teorem
olarak Almancaya yerlemi olan teoremin isim-
lendirme kkeni henz itiraz gtrmez bir biim-
de aydnlatlm deildir
74
. el-Brnye
75
gre bu
niteleme Kuyr b. Lebbn
76
(4./10. yzyln ikinci
yars)dan gelmektedir. Kitb e-ekl el-ada
Nareddn e-s
77
<Bedel Teorem> kelimesi-
ni kresel sins teoremine mahsus klmtr, yeni
teoremlerin hepsi iin, yani bu bedel teorem iin,
ekleri ve tanjant prensipi iin kapsaml bir ifadeyi
<en byk kresel a teoremi yerine geen ele-
mentler> (ul tem... mam e-ekl el-a)
kullanmtr.
78
Anonim bir eser olan Cmiden Luckey
79
Eb
Narn bir kantna yaplm olan eki tercme
etmektedir:
73
Luckey, P.: a.e., s. 416 (Tekrarbasm: a.y., s. 148).
74
a.e., s. 419 (Tekrarbasm: a.y., s. 151).
75
Bkz. Al-Brn. Kitb Mald lm el-Heye. La trigo-
nomtrie sphrique chez les Arabes de lEst la fn du Xe
sicle. dition et traduction par Marie-Thrse Debernot,
Dmek 1985, s. 143.
76
77
Kitb ekl (!) el-a, a.y., Metin s. 89, tercme s.
115.
78
79
135
G R
Eer AB (bkz. yukardaki resim) bir eyrek daire
ise, BG, BAG asnn lsdr (adr) ve AB
eyrek dairesinin sins yarap BHdr ve AHD
dik asnn sinsne eittir. Bundan dolay yley-
se AD sinsnn DH sinsne olan oran {AB
sinsne eit olan} AHD asnn sinsnn HAD
asnn sinsne {yani BG sins...} olan oranna
eittir. Eer yazar tarafndan aklama amacyla
yaplan, benim [Luckey sylyor] kuyruklu paran-
tez ierisinde verdiim ilave atlanacak olursa,
modern trigonometriye srayn gerekletii
grlr. Szkonusu olan, alarn sinsleridir ve
teorem bir gen teoremidir, yani Hde dik al
AHD geni iin sins teoremi:
Sin AD : Sin DH = Sin AHD : Sin HAD dr.
Sins teoremini bulmada zamansal ncelik sorunu-
na ilikin Luckey yle demektedir
80
: Delambre,
Carra de Vaux, Brger ve Kohln Eb el-Vefda
gerek kresel sins teoreminin varlna ilikin
bize aktardklarndan, anlan buluun nceliini
kendisine vermemiz gerektiine inandmz bu
bilginin terminolojik ifadeler bakmndan nasl
hareket ettiine, zellikle onun Eb Nar gibi
aka bir ann sinsnden bahsedip bahset-
mediine ilikin kesin bir bilgi elde edemedim.
Bu soruyu cevaplandrmak gelecek aratrmalara
kalm olacaktr ...
el-Brn, geen yzyln yetmili yllarndan itiba-
ren ancak bilinen ve 1985 ylndan beri edisyonu
yaplm ve Franszcaya evrilmi olan (bkz. s.
134) Astronominin Anahtarlar (Mald lm
el-Heye)
81
adl kitabnda kresel astronominin
drt veri retisine ilikin daha nceleri yaplan
abalarn belirli bir tarihi sunumunu vermekte ve
bu ynde slam dnyasnn dousunda ulalan
bilgi seviyesi hakknda berrak bir tasavvur aktar-
maktadr. Tanjant teoremi anlamndaki e-ekl
e-ll nitelemesi el-Brnden gelmektedir. O,
Eb el-Vef tarafndan yaratlan denklemler
temelinde bunu sistematik olarak ortaya koymu-
tur
82
. Burada, el-Brnnin, ncleri tarafndan
astronominin yardmc aralar olarak kazanlan
80
81
82
Kitb el-Mald lm el-Heye, a.y., 131.
kresel tirgonometrinin prensiplerini matema-
tiksel corafyann yararna kullanan ilk kimse
olduuna da iaret edilmelidir. Badat ve Gazne
arasndaki boylam farklln bulmada elde ettii
sonular yoluyla yeryznnn matematiksel ola-
rak kavranmasnda yeni bir periyod balamtr
83
.
Son zamanlarda slam dnyasnn batsndan kan
bir kitap da nlenmitir; el-Brnnin daha gen
bir ada Eb Abdullh Muammed bn Muz
(471/1079 ylnda hala yayordu)
84
tarafndan
yazlm olan Kitb Mechlt us el-Kre isimli
kitap
85
. Bu kitap A dik al kresel bir gen iin
cos = cos cos formln denklik bilgisini ifa
etmektedir
86
. imdiye kadar biraz farkl formda
olan ve Regiomontanus (1436-1476)dan bilinen
bu kosins teoremi Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n
eserinin Latince tercmesiyle ilikilendirilmiti
87
.
Tropfkeye gre
88
Regiomontanus De triangulis
omnimodis isimli eserinin drdnc ksmnda
Cbirin trevlerine hemen hemen kelimesi keli-
mesine bal kalm bulunuyor.
Arap-slam geometrisinin temel eserini
Nareddn e-s (672/1274)ye borluyuz. Bu
kitap Kitb e-ekl el-a baln tamakta-
dr. Matematik historiyografyas iin, bu kitabn
Osmanl Devletinin o zamanki dileri bakan
olan Alexandre Pacha Carathodory tarafndan
1891 ylnda Franszcaya tercme edilmi olmas
(bkz. s. 133) ve bu sayede trigonometrinin byk
tarihisi A. von Braunmhl tarafndan uygun bir
biimde deerlendirilebilmesi ansl bir sonutur.
Hatta Braunmhl bu kitab zel bir incelemede
83
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 156-161, 167-168.
84
a.e., Cilt 5, s. 109.
85
Villuendas, M.V.: La trigonometra europea en el siglo
XI. Estudio de la obra de Ibn Mu, El Kitb mahlt,
Barcelona 1979 (Edisyon, tpkbasm, spanyolca tercme
ve erh).
86
Bkz. a.e., Giri s. XXXV.
87
Bkz. von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und
Regiomontan, in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiser-
lich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie
der Naturforscher in Halle 71/1897/31-69, zellikle 63-64
Cilt 50, Frankfurt 1998, s. 213-251, zellikle s. 245-246);
ayn yazar, Vorlesungen, a.y. Cilt 1, s. 81-82; Tropfke, J.:
Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 5, s. 131-133;
P. Luckey, a.y., s. 422 (Tekrarbasm: s. 154).
88
5, s. 137.
136
G E O M E T R
Regiomontanusun kitabyla karlatrmtr (bkz.
s. 135). almada Regiomontanusun kendine
zg yaratc faaliyetinin neden ibaret olduuna
ilikin bir kanaat edinmek istemitir ve trigono-
metiriyi Avrupada bamsz bir disiplin halinde
ekillendirme baarsnn Regiomontanusa ait
olduu ynndeki grn ne dereceye kadar ger
ee uyduunu gzden geirmek istemitir
89
.
Braunmhl Nareddnin kitabnn n-
c blmnde dzlemsel genin eksiksiz bir
trigonometrisini aktardn tespit etmitir. Byle
bir retinin gerekliliini Nareddn u cmle ile
temellendirmektedir: Hem astronomide hem de
ekilleri aratrmada, dikkenar dz izgili bir ge-
nin kenarlarn ve alarn birbirinden hesaplama
metotlarn bilmek ok avantajldr.
90
Braunmhl
yle devam etmekte: Bu kelimelerden, onun
tirgonometriyi astronomik hesaplamalar iin artk
sadece bir yardmc ara olarak deil, bilakis geo-
metrik almalar iin de nemli bir disiplin olarak
grlmesini istedii anlalmaktadr. Fakat bu
arada Nareddn nce Yunanlarn kiri metod-
larn kullanarak sadece dik al gende ortaya
kan durumlar deil, ayrca kresel al genin
btn durumlarn da ele almakta, modern meto-
du temel teorem olarak izleyip iki delil ile destek-
ledii sins teoremini ortaya koymaktadr.
Bu delillerin ilki, Regiomontanusun, eserinin
ikinci ksmnda vermi olduu ve imdiye dek
tartmasz olarak onunmu sanlan delille tama-
miyle uygunluk gstermektedir.
91
Braunmhl, Regiomontanusun el-Fernnin,
el-Battnnin, ez-Zerlnin ve Cbir b. Eflan
kitaplarn ve de Libros del saber de astronoma
isimli eseri kullanm olduunu olas saymaktadr.
Bununla beraber eik al gen iin sins teore-
mi deliline gelince, bu konuda Nareddn ile gr
birlii tamamiyle artc bir ey olarak karmza
kmaktadr, nk ona temel tekil eden dnce
tarz, her ikisi iin de gerekten ilk olarak kendisi-
ni gstermektedir.
92
Braunmhl ayrca, eik al
kresel bir genin asn kenardan hareketle
89
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomon-
tan, a.y., s. 33 (Tekrarbasm: s. 215).
90
Nareddn: e-ekl el-a, a.y., arap. S. 51, terc. 67;
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomontan,
91
tan, a.y., s. 37 (Tekrarbasm: s. 219).
92
a.e., s. 39 (Tekrarbasm: s. 221).
hesaplama probleminin Regiomontanusda rast-
lanan bu zmnn Nareddnin kitabndaki-
nin ayns olduunu tespit etmitir. Bu balamda
Braunmhl genin kenarn alardan bulma
problemi bahsine ulamaktadr ve Nareddnin
tamamlayc (supplementar) geni veya kutup-
sal (polar) geni kullanarak ulat zmn
sonradan Willebrord Snellius (1580-1626) adn
tayan zmn ta kendisi olduunu fark eden
ilk kiidir
93
. Braunmhln deerli almasnda,
Nareddnin ve Regiomontanusun eserlerinde
ayn zmlerin birok nemli problemde grl-
mesinin, her iki kiinin eserleri arasnda bir
balant bulunmadndan Regiomontanusun
baarsn azaltmad grne katlamyorum
94
.
Braunmhl kendi dneminde muhtemelen zorun-
lu olarak byle bir dnceye ulamt, nk o
Regiomontanusun Nareddnin kitabyla olan
tankln bir Avrupal eviri olmakszn tasav-
vur edemiyordu. Geri bugne dek byle bir eviri
bilinmemektedir, fakat bunun iin daha baka
balant yollar bilinmektedir. Bu yollar zerinden
Arap-slam kltrnn daha sonraki yzyllardaki
nemli edinimleri kiisel ilikilerle veya kiisel
kullanm amal olarak yaplm eviriler yoluyla
Avrupaya ulamtr. Nareddn e-snin kita-
b meselesinde ben, slam dnyasnda geni l-
de tannan bu kitabn ieriinin, Regiomontanus
ve Georg Peurbach ile Viyanada bir araya gelmi
olan
95
Konstantinopelin sabk patrii Kardinal
Bessarion araclyla aktarlm olabilecei gr-
ndeyim. Nareddnin kaynaklar vermedeki
zenine Regiomontanus tarafndan riayet edilme-
memi ise, bu durum Braunmhln kelimeleriyle
bu yzden ok sert tenkit edilmemelidir, nk
bylesi bir durum onun zamannda hemen hemen
genel olarak kklemi idi.
96
93
a.e., s. 50-51 (Tekrarbasm: s. 232-233).
94
a.e., s. 51-52 (Tekrarbasm: s. 233-234).
95
96
tan, a.y., s. 58-59 (Tekrarbasm: s. 240-241).
137
G R
Geometri Aletlerinin Kullanm
slam ncesi kltrlerde kullanlan geometri
aletlerine ilikin bilgilerin geometrinin ilk temel
dzeydeki bilgisinin slam kltrne girme yolu
bulduktan hemen ksa bir sre sonra Arap-slam
lkelerine ulamaya balad rahatlkla tasavvur
edilebilir. Muammed, Amed ve el-asan adl
Ms b. kirin olunun 3./9. yzyln ortala-
rnda, bir eri izgi izerek ay e blmek iin
kendilerini bir zm nerisinde bulunma konu-
munda hissetmeleri matematik tarihi bakmndan
olduka nemlidir. Karl Kohl
97
onlarn dzlemsel
ve kresel ekillerin lm konusundaki
98
(Kitb
Ma
rifet Misat el-Ekl el-Basa ve-l-Kriyye)

risalelerinin Latince tercmesine dayanarak 1923
ylnda bu kardein iziminin tarihi nemine
ilikin soruyu aratrmtr. Risalelerinin konuyla
ilgili blmn zet olarak Almancaya evirmi-
tir
99
: Bundan baka, bir ay eit paraya bl-
memizi salayan bir yardmc aracn bulunduunu
ispatlayabiliriz.
Ben Ms ilkin dar adaki (bkz. ekil), daha
sonra geni adaki yntemi ispatlamaktadrlar:
Ayrca bilinmektedir ki, eit paraya blmek
istediimiz a dik adan daha byk ise, bunu
yarya blebiliriz ve ayrca iki yarmdan birisini,
yukarda olduu gibi, eit paraya bleriz;
bylelikle anlalmaktadr ki, ann bir dik adan
daha byk olan nc parasn buluyoruz ve
bu da gstermek istediimiz eydir.
Kohl
100
buna ilaveten yle sylemektedir:
Sunumun ak ve seikliinde, konstrksiyo-
na zel bir aklama eklemek gerekli deildir.
Vurgulanmas gereken: nclerin zmnde
e blmeye az ok tecrbe etme yoluyla ulalr-
ken, burada Ben Ms, Avrupadaki kullanmn-
dan olduka nce, hareketi sistematik bir zm
arac olarak kullanmaktadrlar.
97
Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, in: Sit-
zungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 54-55/1922-23/180-189 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 151-160).
98
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 251-252.
99
Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, a.y., s. 182-
183 (Tekrarbasm: a.y., s 153-154)
100
Kohl devam etmekte: Burada ortaya kan eri,
daha nce anld gibi, Paskal Salyangozu ile
ayndr. Elbette Ben Ms, izimlerinin ne-
minin bilincinde deillerdi. Bu baar Stephan
Pascala aittir, yani Nikomedes (m.. 70 civar)in
konkoitinin aksine, tek bir, bir defa izilmi ola-
rak mevcut olan Paskal Salyangozu ile bir ann
eit paraya blmlenebilmesi. Fakat Ben
Msnn bunu tanmam olduklar, onlarn geni
ann e blmlemesi hakknda realize ettikle-
rinden aka anlalmaktadr.
1874 ylnda Maximilian Curtze
101
, Kopernikin,
klidin 1482 edisyon tarihli Elementlerinin
elinde bulunan nshasndaki drdnc kita-
bn sonunda, ann e blnmesi balamnda
Nikomedesin De conchoidibusunu kullandna
ilikin (yanl) izlenim uyandran bir bilgi vermi
olmasna dikkat ekmitir. Nikomedesin kitab-
nn gnmze ulamad (Araplara da ulama-
mtr) iin Curtze doru tahminde bulunmakta-
dr: Kopernikin kayna Ben Msnn kitabnn
yukarda bahsedilen Latince tercmesi olabilir.
101
Reliquiae Copernicanae, in: Zeitschrift fr Mathema-
tik und Physik (Leipzig) 19/1874/76-82, 432-458, zellikle
s. 80-81, 448-451.
138
G E O M E T R
Onlarn Paskal Salyangozu ile yaptklar zm
Curtze Yunanca kaynaklara dayandrmaktadr,
muhtemelen Pseudo Arimetin Lemmatas olan
Kitb el-Mezt. Ben Msnn Nikomedesi
anmadklarn ve bu probleme ynelik zmle-
rinin de ne Nikomedes ne de pseudo Arimet'in
Lemmatannkiyle ayn olmadn sonradan K.
Kohl ispatlamtr
102
.
Nikomedes ad altnda Arap matematikilere
konkoit pergeli olarak tannan bir alet ulam-
tr
103
. Matematiki Eb Cafer Muammed b. el-
seyn el-zin Risle f stirc aeyn beyn
aeyn Mtevliyeyn Mtensibeyn min ar
el-Hendese es-Sbite
104
isimli risalesinde bu alet
ve bu aletle zlebilecek problem hakknda bilgi
vermektedir, orada aletin izimli bir sunumunu
vermekten feragat etmektedir. O, Eutokiosun
teoremini kantyla birlikte yeniden vermektedir.
Daha sonra, bu aleti ahaptan yeniden yaptn
ve bununla problemin gerekten zlebilirlii-
ni belirlediini sylemektedir. Bununla birlikte
problem, bir hiperbol ile zlecek olursa, sabit
geometrinin yolunda gidilmi olur, yani hareket
geometrisinden uzaklalacan sylemektedir
105
.
Problem udur: Belli bir noktadan geen ve veri-
len bir doruyu kesen dier bir doru veriliyor;
bu iki dorunun birbirlerini verilen bu uzunlukla
hangi noktada kesebilecekleri aranyor.
106
102
Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, a.y., s. 181
(Tekrarbasm: a.y., s. 152); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 149-
150, 246-248.
103
Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, a.y., s.
186-189 (Tekrarbasm: s. 157-160).
104
105
Yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2457, fol.
298b; kr. K. Kohl, a.y., s. 186-187 (Tekrarbasm: a.y., s.
157-158).
106
Cantor, M.: Vorlesungen ber die Geschichte der
Mathematik, 3. Bask, Cilt 1, Leipzig 1907 (Tekrarbasm:
New York ve Stuttgart 1965), s. 351.
AB dorusu, C noktas, CC kesen izgisi ve B ile D
arasndaki uzaklk verilmi olsun; aranan kesit noktas
Ddir. Bu problemin kayna olarak Eb Cafer el-zin,
Eutokios (m.s. 6. yzyl)un107 eski geometricilerin szle-
rini toplad bir kitabn anmaktadr
108
.
Konkoit pergelinin tasla, M. Cantordan
(Vorlesungen, cilt 1, s. 351)
Teorik ve pratik geometri alannda nc dere-
ceden erilerle ve konik figrlerin yzeylerinin ve
volmlerinin lmyle nispeten erken ve youn
ura Arap-slam kltr evresinin matematik-
ilerini bunun iin gerekli olan ve nclerin-
den renmedikleri veya kendilerine ulamayan
pergelleri icat etmeye sevketmitir. el-Brn (.
440/1048), usturlap disklerinde projeksiyon kut-
bunun kre zerinde deil de, eksenin baka bir
yerine yerletirilir yerletirilmez koni kesitlerin
izimine gidildiini sylemektedir (bkz. s. 152)
Paraboln alannn hesabyla ve koni kesitlerin
izimiyle youn bir biimde uraan byk mate-
107
108
298a.
139
G R
matiki brhm b. Sinn b. Sbit (. 335/946)
koni kesitleri resmetmek iin henz hi bir zel
pergel bilmiyordu. O, elipsleri, hiperbolleri ve
parabolleri eskiden olduu gibi baz noktalar
belirledikten sonra basit bir pergel ve bir cetvel
yardmyla izmitir (bkz. s. 152). Bugnk bilgiye
gre, Eb Sehl el-Kh (4./10. yzyln ikinci yar-
s) Arap-slam kltr evresinde koni kesitlerin
izimine ynelik bir pergelin yapmn tarif etmi
olan ilk kiidir. Onun yapt alet daha sonralar
Hibetullh b. el-useyn el-Bed el-Asurlb (.
534/1140) tarafndan belirli bir iyiletirme yaa-
mtr (bkz. s. 152).
Geometri aletlerinin kullanmna ynelik bu satr-
lar baz problemlerin zmnde sabit pergel ak-
l hakkndaki soruyla sonlandrlacaktr. Buna
dair W.M. Kuttann Zur Geschichte der Geometrie
mit constanter Zirkelffnung
109
adl 1897 ylnda
yaynlanan bir incelemesinden faydalanma imka-
nna sahibiz. almasnn erevesi ierisinde
Kutta, Eb el-Vef el-Bzecn
110
(. 387 veya
388/998)nin kitabnda, geometrik problemlerin
zmnde sistematik pergel amann ilk gerek
109
Yaynland yer: Nova Acta. Abhandlungen der
Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 71/1897/69-104
Cilt 61, Frankfurt 1998, s. 235-270).
110
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 321-325.
denemesini belirlemitir
111
. Bunu birka rnee
dayanarak ispat ettikten sonra Kutta u panoro-
may vermektedir: mdi, matematik tarihinin
bunu takip eden yarm bin yl bize, geometrik
problemlerin bylesine denemelerine ilikin hi-
bir rnek verememektedir. Bir ok alanda olduu
gibi bilim alannda da yeni yzleri ve dnce
evrelerini tantan ve eskileri, unutulmu olanlar
yeniden aa karan 15. yzyln dnmnde,
Rnesansn zirvede olduu bir dnemde, ilk ola-
rak bu tr zm denemeleriyle karlamakta-
yz. Ve bunlar sanat ismini tayan iki kiidir:
Lionardo da Vinci ve Drer. Bunlar ok ynllk-
lerinde matematiksel eilimlerini tutkuyla izleye-
rek yzeysel de olsa bu alana deinmilerdir.
Son olarak burada matematik tarihi bakmndan
olduu gibi ayrca kartografi tarihi bakmndan
da nemeli olan ve imdiye kadar bilinmemi bir
nokta anlmaldr. Bu, derecelendirilmi harita-
larn kullanmyla birlikte Hint Okyanusundaki
deniz seferi srasnda Arap-slam denizcileri iin
vazgeilmez olan pergel as ile ilem yapma-
dr
112
.
111
Kutta, W.M.: Zur Geschichte der Geometrie mit
constanter Zirkelffnung, a.y., s. 74 (Tekrarbasm: a.y., s.
240).
112
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 267-268.
140
G E O M E T R
Tesviye Aletleri
Kaide olarak ikiz kenar genli veya kareli tes-
viye aletleri belli ki en yaygn tipleriydi. Bunlar
ubeddn e-rz (. 710/1311)nin et-Tufe e-
hiyye f lm el-Heyesinde
1
kniy ad altnda
hint dairesi ile balantl olarak anlmtr.
1
102a.
Pirin modeller,
ykseklik: 30 cm.
(Envanter No: D
1.04 ve D 1.05)
izim, e-rz et-Tufe,
Paris Yazmas
141
L M V E Z M A L E T L E R
Yldz yksekliklerini belirlemeye yarayan ve
bacaklar yaklak 3,5 metre uzunlukta olan (bkz.
II, s. 26) bir gzlem aletinin tarifi srasnda bn
Sn (. 428/1037) bir tesviye aracn tantmakta-
dr. Yuvarlak bir kvet, suyun ykseklii tam ola-
rak kvetin kenaryla rtene kadar su ile doldu-
rulur. Su bulank veya renklendirilmi olmaldr
1
.
Tesviye tarzn bn Sn meridyen izgisini belir-
lemek iin dz bir yzey ve bir gnomon imal
etme hakkndaki risalesinde ele ald bir gno-
monu dikey yerletirme sorusu ile balantl ola-
rak sunmaktadr
2
.
1
Wiedemann, Eilhard (Th.W. Juynboll ile ortak alma):
Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobach-
tungsinstrument, in: Acta orientalia (Leiden) 11/1926/81-
167, zellikle s. 110 (Bu her iki almann Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften zur arabisch-isla-
mischen Wissenschaftsgeschichte Cilt 2, s. 1146).
2
Dikilmesi gereken bir cismi yani gnomonu snamada
benzer ekilde ilem yaplr. Gnomon torna tezgahndan
(Cehr) geirilmi ise, gnomona hemen hemen tekne ke-
nar yksekliinde dairesel bir izgi tekne zemini zerin-
de dndrlr. Gnomon tekne zeminine dikilirse ve bu
dairesel izgi teknenin ortasndaki su yzeyine tanrsa,
bylece gnomonun horizontta tam olarak dikey durduu
bilinir. Eer suyun gnomona komu olan ksm bulank
(kedir) veya siyahlatrlm ise, su ve su yzeyinin iaret-
lenen, yani ekilen izgi ile rtp rtmediini bilmek
iin maksada en uygun olan budur, nk saf mavi su
bak yanltr. (Bu durumda suyun iinde kabn zemini,
gnomonun alt ksm grlr; bu durum k yansmasyla
bozulabilir.) Bazen birinci sonuncuyla rtmez ve kii
bunlarn rtdne inanr; dier yandan bazen birinci
sonuncuyla rtr ve kii bunun muhtemel olmadna
inanr. Anlatlan tarzda suyun siyahlyla meridyen iz-
gisinin belirlenmesinde dikkatli olunmaldr (E. Wiede-
mann, a.y., s. 110-111; tekrarbasm s. 1146-1147).
Modelimiz:
Pirin gnomon, yap renkli.
Pirin kvet, altn yaldzl.
Ykseklik: 28 cm.
(Envanter No: D 1.27)
bn Snnn
Tesviye Arac
142
G E O M E T R
Endlste
Tesviye Terazileri
Modelimiz (murcal):
Pirin gen, kenar uzunluk 10,5 cm, akl ve ipler.
Yatay destek, arac bir vitrinde sergileyebilmek iin
tarafmzdan yerletirilmitir.
Almeriadan Endlsl bilgin Eb Osmn Sad
b. Amed bn Luyn (. 750/1349)

1
zeminin
nasl dzeltilecei ve su aknn nasl kolaylat-
rlacana dair
2
didaktik bir iirde [urcze] cefne
(kase) ile balantl olarak murcal (yara-
sa, spanyolca murcilago), mzn (terazi) ve
ubl (lata, Latince cubitale) adlaryla tip
tesviye arac anmaktadr.
Murcal ile tesviye etme u ekilde gerek-
lemektedir: Bir arn uzunluunda iki sopa 10
arn aralkta zemine veya uygun bir yere dikilir,
bir sopann ucundan dierinin ucuna bir sicim
(er) ekilir ve murcal sicimin ortasna aslr.
Murcal, ortasnda bir izgi ekilmi ahap bir
genden olumaktadr; ayrca bu genle, ucuna
1
Brockelmann, C.: GAL, Suppl. Cilt 2, s. 380; Kale:
Mucem el-Mellifn, Cilt 4, s. 210.
2
bd el-Mela ve-nh er-Reca f Ul nat el-
Fila bal altnda eksik olarak Granadada gnmze
ulamtr (bkz. Brockelmann, a.y.), bir de ayrca Flei-
scher, H.L.: ber Ibn Loyns Lehrgedicht vom spanisch-
arabischen Land- und Gartenbau, in: Kleinere Schriften,
Cilt 3, Leipzig 1888, s. 187-198.
arlk (kurun akl) taklm bir ip (ay) hafif
e dokunma halindedir. Eer bu, murcalin
orta izgisinin ve onun yere dnk ucu zerine
decek olursa, iki sopa arasnda bulunan yerler
ayn ykseklie sahiptir. Fakat ip izgiden sapma
gsterirse, biraz aada olan sopa yukar doru
kaldrlr veya yksek olan sopa aa indirilir, ta
ki denge doru olana kadar (arlk ayarlanr).
Daha sonra kii sopalardan birisiyle yeri deitirir
ve tekrar tartar ve sonuna kadar devam ettirir.
3
3
Wiedemann, E.: Zur Technik bei den Arabern (= Bei-
trge zur Geschchte der Naturwissenschaften. X), in:
Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen So-
(Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissenschafts-
geschichte, Cilt 1, s. 282-283).
143
bn Luyn tarafndan tarif edilen tesviye arala-
rndan ikincisi inaat icileri terazisi (mzn)dir.
Bu aletle tesviye undan ibarettir: Tam bir ubl
her iki ucu sabitlenerek yere ya da bir bina-
nn duvarna uzatlr. Daha sonra sen teraziyi
ublin ortasna veya duvarn ortasna yerle-
tirirsin. Terazi, ortasnda bir izgi ekili drtgen
bir odun parasndan olumaktadr. Bu izginin
yukarsnda, ucuna bir germe arl (sale)
asl olan bir ip bulunmaktadr ...
4
4
a.e., s. 317 (Tekrarbasm: s. 282); ayrca bkz. Wiedemann,
Eilhard (Th.W. Juynboll ile ortak alma): Avicennas
Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstru-
ment, a.y., s. 158 (Bu her iki almann Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften, a.y., s. 1194).
Tesviyenin kk kvet ve latal nc tipi aa
yukar, daha nce bn Sn tarafndan kendi tes-
viye aletiyle nerilen ynteme (s. 141) tekabl
etmektedir. Su ile doldurulmu bir kvet (cefne)
araclyla tesviye edilmesi gereken yzeyin duru-
munu bn Luyn anan zerine yatrlan bir lata
(ubl) ile kontrol etmektedir.
Modelimiz (ublli cefne):
Kare biiminde pirin tekne: 12 x 12 x 33 m.
Modelimiz (ublli mzn): Ahap ayak,
arlatrmak iin gml pirin dolgu-
larla birlikte, temel: 50 cm. akl pirin.
144
G E O M E T R
1. Bklmemesi iin bakrdan veya olduka sert
bir aatan yeteri derecede kaln, iyi kesim bir AB
ubuu alnr, S noktasnda iki eit paraya blm-
lenir ve orada merkez nokta olarak S ile birlikte
yuvarlak bir delik oyulur: ubua bir OCQ dili
taklr, yleki bu C ucundan sallandrlan akl
ABye dik olarak CS ile rtr. Daha sonra bakr-
dan veya ahaptan eit byklkte gen tabanl
iki ayak AKHI ve BNLM alnr. ubuk ayn yk-
seklikteki bu iki ayak zerine zenle sabitlenir,
burada IAO as NBQ asna eittir. Drt keli
ayaklar da ayn grevi yapar. Daha sonra terazi-
ninki gibi bir xy asks alnr ve terazilerde yapl-
izim, el-Marrkude izim, Th. Ibelde
d gibi sabitlenir, bylelikle asknn i ucunun
z noktas dilin noktasnn tam olarak karsnda
bulunur, bu haliyle alet dorudur; en sonunda
bir kurun arlk y ucuna aslr. Alet kontrol
edilmek istenen yzeye dikilir; asknn i ucu dilin
ucunun dikey ynnde ise, yzey yataydr.
1
el-Marrku tarafndan
tarif edilen ilk tesviye aleti.
Modelimiz: Pirin, en: 52 cm.
Eb Al el-asan b. Al el-
Marrku (. 660-680/1260-
1280 civarnda) izimlerle
birlikte tesviye aletinin
tarifini vermektedir:
el-Marrkunin
tarif ettii
Tesviye Arac
1
el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-l-yt f lm el-
Mt, tpkbasm edisyon Frankfurt 1985, Cilt 1, s. 187-
188; Almanca tercme Ibel, Thomas: Die Wage im Alter-
tum und Mittelalter, Erlangen 1908, s. 161 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 45, Frankfurt 2001, s.
165); Franszca tercme Sdillot, J.-J. ve L.A.: Trait des
instruments astronomique des arabes, Paris 1834 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 41,
Frankfurt 1998), Cilt 1, s. 376-377.
145
2. el-Marrku tarafndan tarif edilen ve bir
izim ile donatlan ikinci tesviye arac, ortada
dikey duran kollar, temele paralel bir pirin veya
ahap cetvelle birletirilen e kenar bir gen-
den olumaktadr. Dik duran kollarn tepe nok-
tasndan bir akl aslmtr. Tesviye srasnda
akl cetvelin iaretlenen merkez noktasna temas
etmelidir
2
.
3.
el-Marrkunin tarif ettii tesviye aralarndan
ncsnde sz konusu olan, dz bir yzeyin tam
olarak dikey durup durmadn kontrol etmektir.
Bunun iin iki kk lata, L
1
ve L
2
, en iyisi, teka-
bl eden kenarlar eit olan dikdrtgen biiminde
prizmalar, L
1
dzlemin yukarda bulunan ucuna,
dier L
2
biraz daha derine sabitlenir, bylece her
ikisi de birbirine tekabl eder. Yukarda bulu-
nandan (L
1
), altta bulunann (L
2
) yanndan geip
giden bir akl aa doru aslr. p L
1
latasna
temas ederse, ama ona yapk olmakszn, dzlem
dikeydir, yoksa deil.
3
2
el-Marrku: a.e., Cilt 1, s. 188-189.
3
el-Marrku: a.e., Cilt 1, s. 189; Almanca tercme E.
Wiedemann: Astronomische Instrumente (Beitrge zur
Geschichte der Naturwissenschaften. XVIII.1), in: Sit-
zungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 41/1909/26-46, zellikle s. 29 (Tekrarbasm in:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s.
544ff., buras iin s. 547); Franszca tercme Sdillot, J.-J.
ve L.A.: Trait, a.y., s. 377-378.
izim,
el-Marrkude
el-Marrku tarafndan tarif edilen
ikinci tesviye aracnn yaptmz modeli:
Pirin, hkkedilmi skalalar, aklle birlikte.
el-Marrku tarafndan tarif edilen
nc tesviye aracnn yaptmz
modeli: Sert aa, pirin akl ile
birlikte. Ykseklik 30 cm.
146
G E O M E T R
Mera Rasathanesinin (1259-1270) kurucula-
rndan birisi olan Meyyededdn el-Ur bu
rasathanenin aletleri (bkz. cilt II, s. 28) hakkn-
daki kitabnda yzeylerin dzgnln kontrol
etmeye yarayan efzeyn adl daire formunda bir
tesviye aleti tarif etmektedir. Kapkacan imal
edildii kilden, ilgili emberin (R) i kenarnda
bulunan dairevi bir oluk (N) yaplr. (Yani oluk
ember tarafndan kuatlr.) Oluun i kenar
(i) (emberin i yzeyine temas eden) d kenar-
dan (a) daha yksektir. Oluk, zerine ince kln
(unn) serpildii su ile doldurulur. Yeteri dere-
cede su doldurulduunda, bu su emberin daha
alak olan d kenarndan dar akar. lemin
yapld srada hibir rzgar esintisi olmamaldr,
suyun rzgar sebebiyle hareket etmemesi iin.
emberin dz yzeylerindeki engebeler kl serpi-
li suyun dar akmas esnasnda iyice ortaya kar
ve eeyle giderilir.
1
1
Tercme Seemann, Hugo: Die Instrumente der Stern-
warte zu Margha nach den Mitteilungen von el-Ur,
a.y., s. 49-50 (Tekrarbasm: s. 52-53).
izim, H. Seemannda.
Modelimiz:
Bakr. ap 40 cm.
ember Formunda
Tesviye Arac
147
Avrupal, 1850 civar; enstitmz mlkiyetinde.
Pirin, tornalanm, 2 para, vida diiyle birbirine ba-
lanabilir, uzunluk 55 ve 57 cm., zerinde hareketli iki
pirin binici bulunmakta. Ek paralar: ki mandrel ve
tirlin elik, grafit ubuu sap pirin. Kadife i kaplamal
oyuklu ahap mahfaza. (Envanter No: D 1.22)
Tesviye Terazisi
Muhtemelen Osmanl, 10.-13./16.-19. yzyl.
Enstitmz mlkiyetinde
1
.
Bakr alam, dkm, 2 para:
akl ve makara. Boy 9 cm.
1
Bkz. Kkerman, nder: Maden Dkm
Sanat, stanbul 1994, s. 134 ve 181 (Anado-
lu, 13.-19. yzyl).
Uzun Pergel
148
G E O M E T R
Modelimiz: Sert aatan cetvel pirin skalal, uzunluk:
60 cm. Sabitlenebilir pirin sivri ular okuma pencerele-
riyle birlikte. Arapa harf saylar (ebced) deerlerinde.
Byk Daireler izimi in
Uzun Pergel
emilnmeden detay, yazma stanbul, niversite
Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
lt er-Raadiyye li-Zc-i ehinhiyyeden minyatr,
yazma stanbul, Saray, Hazine 452 fol. 16b.
Modelimiz bir rnei, Osmanl astronomlarnn
ge dnem 10./16. yzyldan mehur minyatrler-
de (bkz. II, s. 35) resmedilmi olan aletleri arasn-
da bulunduu haliyle yeniden canlandrmaktadr.
Minyatrlerde bu bilginlerin alma tarzlar tas-
vir edilmektedir.
149
Byk Yarm ve Para
Daire izmek in
Pergel
Modelimiz:
Daire vidalanabilir paralar.
izgi kaleminin uzunluu: 30 cm.
el-asan b. el-asan bn el-Heysem (. 432/1041
civar) Byk Dairelerin Pergeli Hakknda
(Risle f Berkr ed-Devir el-m) isimli bize
yazma ierisinde ulam olan
1
risalesinde belki
de kendisi tarafndan gelitirilmi bu aleti tarif
etmektedir. E. Wiedemann bu aleti inceleyip tan-
tan ilk kiidir
2
.
1
2
Zur Geschichte der Brennspiegel, in: Annalen der
Physik (Leipzig) 39/1890/110-130, zellikle s. 119-120
(Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften zur arabisch-is-
lamischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 59-79, ze-
llikle68-69); ayn yazar, ber geometrische Instrumente
bei den muslimischen Vlkern, in: Zeitschrift fr Vermes-
sungswesen (Stuttgart) 1910, s. s. 585-592, 617-625, ze-
llikle s. 585-592 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften,
Cilt 1, s. 417-433, zellikle s. 417-424).
Pergel izilecek dairelerle kyaslandnda kk
ve elle kullanmaya elverilidir, fakat dairenin
evresi ve merkezi arasndaki mesafe deimez
kalmaktadr. Aletin deiik yarapl birok daire
paralar vardr.
E. Wiedemannn izimleri
150
G E O M E T R
bn er-Rezzz el-Cezernin
1
el-Cmi isimli ese-
rinin altnc kategorisinin ikinci blmnde yer
alan bu aletin yapmna ve kullanmna yine E.
Wiedemann dikkat ekmitir
2
.
Alet yarm daire eklindeki bir iletkiden, skalal
daha uzun bir cetvelden ve skalasz daha ksa bir
cetvelden olumaktadr. Sonuncusu daha uzun
olan cetvelin ortasnda bulunmaktadr ve iletki-
nin merkez noktasnda dndrlebilir. Kullanlan
pirin o kadar incedir ki, esnek bir yapdadr ve
krenin yzeyine yaptrlabilir.
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nf f nat el-
iyel, tpkbasm edisyon Frankfurt 2002, s. 514-519.
2
ber geometrische Instrumente bei den muslimischen
Vlkern. 2. ber eine Art von Transporteuren nach al
Gazar, in: Zeitschrift fr Vermessungswesen (Stuttgart)
1910, s. 617-620- Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften,
Cilt 1, s. 425-428, ayrca bkz. Hill, D.: The Book of Knowl-
edge of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht 1974,
s. 196-198.
Bir Kre zerindeki Herhangi
Noktann Merkez Noktasn Bulmaya ve
zerinde A Belirlemeye Yarayan
Alet
Modelimiz: Cetvelin uzunluu: 70
cm, dndrlebilir a cetveli, uzun-
luk: 36 cm., pirin, hkkedilmi.
151
Koni Kesitleri izimi in
Pergel
Koni kesitlerinin izimsel sunumlar sorunu Arap-
slam kltr evreisinde m.s. 9. yzyldan iti-
baren kanlmaz bir mesele idi. Geometriciler
ve astronomlar bu problemle hayli erken bir
dnemde zellikle yap ilerinde ve usturlaplarn
imalinde koni kesitlerin izimi balamnda kar
karya kalmlardr. Arap-slam bilginlerinin bu
balamda ge dnem antikite nclerinden ne
tr aralar teslim alabildikleri hala bilinmemek-
tedir. Askalonlu matematiki Eutokios (m.s. 6.
yzyln ikinci yars
1
) Arimetin kre ve silindir
hakkndaki kitabna yazd erhte bize, (Trallesli
Anthemios ile birlikte Ayasofyay ina etmi
olan
2
) Miletli Isidorun parabolleri izmek iin
bir pergel icat ettiini haber vermektedir
3
.
1
2
a.e., Cilt 5, s. 18.
3
Commentarii in libros Archimedis De sphra et cylin-
dro, in: Archimedis opera omnia,ed. J.L. Heiberg, 2. ed.,
3. cilt, Leipzig 1915, s 84ff.; Wiedemann, E.: ber die Kon-
struktion der Ellipse, in: Zeitschrift fr mathematischen
Eb Sehl el-Kh ve Muammed
b. el-seyne ait aletin yaptmz
modeli: Pirin, hkkedilmi. Yaz
kam, uzunluk: 56 cm. 180 dere-
ce blmlemeli iki yarm daire.
152
G E O M E T R
Eutokiosdan yaplan bu alntya E. Wiedemann
u notu dmektedir: Ayrca bu tr mekanik
dzeneklerle ok da iyi durumda bulunulmad
grnmektedir, nk Eutokios, Apolloniusun
koni kesitlerindeki bir yere, I, 20-21 (J.L. Heiberg
basks, s. 230 ff., 233 ff.), yapt erhinde, meka-
nikilerin aletlerdeki yetersizlik yznden koni
kesitlerini daha sonra bir cetvel kullanm ile
aralar birletirilmi noktalar yoluyla izdiklerini
sylemektedir.
4
Eb er-Reyn el-Brn (. 440/1048
5
) stb
el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb isimli
eserinde, kre zerinde bulunan dairelerin pro-
jeksiyonu balamnda, projeksiyon kutbu kre-
nin kutbu zerinde deilse eksenin herhengi bir
yerine yerletirilir yerletirilmez koni kesitlerin
izimine ulaldna iaret etmektedir
6
.
Koni kesitlerin izimine ynelik pergelin bildi-
imiz en eski tarifi 4./10. yzyln ikinci yar-
snda Badatta faaliyet gsteren matematiki
ve astronom Eb Sehl el-Khden gelmekte-
dir
7
. Risalesi 1874 ylnda incelenmi, yaynlan-
m ve Franszcaya evrilmitir
8
. Verdii bilgiye
gre Eb Sehl el-Kh, tam pergel (berkr
tmm) iin hibir rnek model tanmyordu. yle
demekte: Eer bu ara bizden nce mevcut ve
ncekiler tarafndan bilinmi ve isimlendirilmi,
ismi ve paralarnn isimleri bizde olduundan
farkl adlar tam ise, benim zrm u olur ki,
ne aletin kendisi ne de ona ilikin bir ima bize
und naturwissenschaftlichen Unterricht 50/1919/177-181,
zellikle s. 177 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften,
Cilt 2, s. 9145-918, s. 914); Tannery, P.: Eutocius et ses
contemporains, in: Mmoires schientifque, Cilt 2, Paris
1912, s. 118-136, zellikle s. 119.
4
Wiedemann, E.: ber die Konstruktion der Ellipse, a.y.,
s. 177-178 (Tekrarbasm: s. 914-915).
5
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 375ff., Cilt 6, s. 261ff.
6
Wiedemann, E.: ber die Konstruktion der Ellipse, a.y.,
s. 179 (Tekrarbasm: s. 916).
7
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 314-321, Cilt 6, s. 218-219.
8
Trois traits sur le compas parfait, publis et traduits par
Franois Woepcke, in: Notices et extraits des manuscrits
de la Bibliothque impriale (Paris) 22/1874/1-175 (Tek-
rarbasm in: F. Woepcke: tudes sur les mathmatiques
arabo-islamiques. Nachdruck von Schriften aus den Jah-
ren 1842-1874, Frankfurt 1986, Cilt 2, s. 560-734 ve in:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 66, Frank-
furt 1998, s. 33-209).
ulamtr. Bununla birlikte, aleti ve bu aletle daha
nce bahsettiimiz izgilerin izilebildiine ilikin
ispatlamann bilinmi olduu mmkndr, ama
bizim bu kitapta uygulayacamzdan farkl olmas
gerekir.
9
Ben ahsen, Eb Sehl el-Khden nce Arap-
slam matematikileri tarafndan bu aletin bilin-
diine dair hi bir kayda rastlayamadm. Parabol
alannn hesab tarihinde sekin bir yeri bulunan
ve ayrca koni kesitlerinin izimi hakknda bir
risalesini tandmz Eb Sehl el-Khnin ncs
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra (. 335/946),
koni kesitlerini izmek iin zel bir pergel bilme-
mekteydi. O, elipsleri, hiperbolleri ve parabolleri
eskiden olduu gibi baz noktalarn belirlenmesine
dayanarak basit bir pergel ve bir cetvel yardmyla
izmek zorundayd
10
.
Koni kesitleri izmeye yarayan pergel, belirli bir
iyiletirilmeyi Hibetallh b. el-Hseyn el-Bed
el-Asurlb (. 534/1140)nin sunumunda elde
etmi olabilir. Hibetallh aracn tam-mkemmel
pergel (berkr kmil tmm) olarak isimlendir-
mitir
11
.
el-Brnnin iaretine dayanarak Muammed b.
el-seyn b. Muammed b. el-seyn (6./12.
yzyln son eyreinde faliyette bulunmutur)
12

isimli bir matematiki, Eb Sehl el-Khnin al-
masn derinlemesine incelemi ve bu alet hakkn-
da Suln Salheddn (Ysuf b. Eyyb, dnemi
9
Franszca tercme Franois Wpcke, a.y., s. 68, Arapa
metin a.y., s. 145 (Tekrarbasm in: F. Wpcke: tudes...,
Cilt 66, s. 102-103, 179).
10
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 292-294.
11
Bu konuya ayrlm risalesi tek bir el yazma olarak
(stanbul niversitesi Ktphanesi, A.Y. 314, fol. 119b-
122b) gnmze ulamtr; tpkbasm edisyon Frank-
furt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen
Wissenschaften 2001.
12
Brockelmann, C.: GAL, 1. Cilt, s. 471; Suter, H.: Die
Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre Wer-
ke, a.y., s. 139.
153
588/1193)ne ithaf ettii bir risale yazmtr
13
.
Yanda duran izim bu eserdendir.
Temel levhann bir ucuna (st tarafa eilebilecek
ekilde) bir mentee pekitirilmitir, bunun arac-
lyla yukar uzanan bir ubuk yere doru eilebi-
lir. Bu ubuun ekseninde birincinin uzantsnda
ikinci bir ubuk aa yukar dnebilecek ekilde
balantdadr. Birinci ubuun st tarafnda, izim
kalemi iin klavuz olarak hizmet gren bir boruyu
tayan ikinci mentee sabitlenmitir. Uzantda
bulunan ubuun dnmesi esnasnda izim kalemi
temel levha boyunca giden izgim dzlemi tara-
fndan kesilen bir koniyi izer
14
.
13
Woepcke, Franois: Trois traits arabes, a.y., s. 15-67,
116-144 (Tekrarbasm: a.y., s. 49-101, 150-178.
Arap-slam dnyasnda olduka yaygn olan bu
alet veya tarifi veya her ikisi birlikte her hangi bir
zamanda, belki de bir kereden ok, Avrupaya
ulam olmaldr. Orada bu aletle olan ura-
10./16. yzyln tamam boyunca bilginler ve
sanatlar arasnda adeta moda olmutur. Paul
L. Rose
15
, Leonardo da Vinci, Albrecht Drer,
Michelangelo, Brancesco Barozzi (1537-1604)
v.d. adn tayan baz modelleri Arap rneklerle
ilikilendirmitir. Burada biz Barozzinin izimi-
nin rekonstrksiyonuyla yetindik.
14
Wiedemann, E.: ber geometrische Instrumente bei
den muslimischen Vlkern. 3. ber Zirkel zum Zeichnen
von Kegelschnitten, in: Zeitschrift fr Vermessungswesen
1910, s. 621 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt
1, s. 429).
15
Renaissance Italian Methods of drawing the Ellipse and
related Curves, in: Physis (Firenze) 12/1970/371-404, zel-
likle 375f., 392.
Modelimiz: Bacan maximal.
uzunluu: 71 cm., ykseklik: 36
cm. Pirin, elik u.
izim, Fr. Woepcke, Trois trait arabes, a.y.
Fr. Barozziden
koni kesiti pergeli,
Roseye dayanarak, a.y.,
s. 392, Pl. 17.
154
G E O M E T R
4./10. yzyln ikinci yarsnda geometrik argman-
tasyonun her iki yntemi, hareketli geometri (el-
hendese el-mtearrike) ve sabit geometri (el-
hendese es-sbite), matematikilerde ak-seik
tanmn bulduunda, Eb Cafer Muammed b.
el-seyn el-zin
1
verilen iki doru paras
2

iin iki orta geometrik oranllarn bulunmasna
ynelik Nikomedesin zmn ortaya koymu
ve bu zm <alet metodu> olarak nitelendir-
mitir. Bunun da tesinde o, geometrik metoda
dayanarak hiperbolleri kulland bir zm daha
vermek istemektedir.
3
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298, 305-307, Cilt 6, s. 189-190.
2
Bu, bir noktann geometrik yeridir. Bu noktann verilen
bir nokta ile dz izgisel balants ayn ekilde verilen bir
dz izgiyle, kesen izgi ile yer arasndaki para verilen bir
uzunlua sahip olacak ekilde kesililir. (M. Cantor, Vor-
lesungen ber Geschichte der Mathematik, Cilt 1, Leipzig
1907, s. 350.
Arap-slam
Geleneinde
Nikomedes (m..
yaklak 2. yzyl)in
Pergeli
Modelimiz: M. Cantor ve K.
Kohln taslaklarna dayan-
larak imal edilmitir: Ahap,
pirin klavuzlarla birlikte.
Gsterge uzunluu: 44 cm.
izim: Eb Cafer el-zinin bir hiperbol kesiti yard-
myla zd problemin sunumu.
Yazma Paris 2457/47, fol. 199.
3
Kohl, K.:Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels, in:
Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 54-55/1922-23/180-189, zellikle s. 186 (Tek-
76, Frankfurt 1988, s. 151-160, zellikle s. 157).
155
Eb Cafer el-zin Nikomedes (m.. yaklak
2. yzyl
4
)in zmn alet metodu olarak
nitelendirirken, ayrca, aleti yaptn ve onunla,
istenen izgiyi bulmay denediini eklemektedir
5
.
Nikomedesin aleti birbirine bal cetvelden
olumaktayd. Bunlarn ikisi dikey halde birbirle-
rine skca birletirilmiti ve birisi neredeyse boy-
dan boya yark alm iken, dieri kk yuvarlak
4
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 149-151.
5
Kohl, K.: a.e., s. 187 (Tekrarbasm: s. 158).
bir balksz pim tamaktayd. Yark cetvel sabit
dz izgiyi, dierinde bulunan balksz pim, kon-
koid erisinin kutbunu temsil etmekteydi. nc
cetvel sivri ucun yaknndaki kutuba benzer bir
balksz pim, bundan biraz daha uzakta olarak
sabit dz izgiye benzer bir yark tamaktayd;
balksz pimin utan uzakl, ayn kalan mesafeyi
temsil etmekteydi.
6
6
Cantor, M.: a.e. Cilt 1, s. 351.
Ayn alet, pirin. Gsterge
uzunluu: 15 cm.
156
G E O M E T R
Bu aler tr Osmanl astronomlarn 10./16.
yzyldan bir minyatr zerinde (bkz. s. 148) tasvir
edilen avadanlklar arasnda bulunmaktadr.
Alet hem istenen derecelere gre alar salama-
ya hem de mevcut alar lmeye yaramaktadr.
Model, Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulu-
nan bir rnein rekonstrksiyonunu gstermek-
tedir.
emilnmeden
detay, yazma
stanbul, niversite
Ktphanesi, T.Y.
1404, fol. 57a.
Rekonstrksiyonumuz: Pirin.
Kollar iie dndrlebilir ola-
rak ilenmitir. Tirlin bir kol.
Uzunluk: 16 cm.
Modelimiz: Pirin,
hkkedilmi.
Dndrlebilir gs-
tergenin uzunluu:
62 cm., skala (0-50)
iin bolukla birlikte.
emilnmeden
detay, yazma
stanbul,
niversite
Ktphanesi,
T.Y. 1404, fol. 57a.
Aler
Pergel
157
Daireleri ve Dz izgileri
Blmlemek in
Dzenekler
1
Wiedemann, E. ve Frank, J.: Vorrichtungen zur Teilung
von Kreisen und Geraden usw. nach Brn, in: Zeitschrift
fr Instrumentenkunde (Berlin) 41/1921/225-236, zellik-
le s. 235 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi Cilt 34, Frankfurt 1998, s. 233-244, buras iin
s. 243).
stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb
isimli kitabnda el-Brn, usturlap imaline yne-
lik yardmc aralar hakknda ilgin ayrntlar
aktarmaktadr. Bunlardan birisi daireleri belirli
bir tarzda blmlemek iin, yani verilen yaylar
zerlerine tamak iin olan destr ed-devir
(daireler dzenei) dir. kinci alet destr el-
ar ya da destr el-muanar adndadr. Bu
alet deiik uzunluklardaki doru paralarn
sunulan tarzda bir ve ayn lee gre blmleme
ablonudur. Ayrca alr kapanr bir ifte cetvel
(masar msenn) tarif edilmektedir ve eik ulu
bir pergel anlmaktadr
1
.
1. Daireleri
Blmleme Dzenei
Modellerimiz:
Pirin, dalanm. ap: 30,4 cm.
(Envanter No: D 1.32 ve 1.33)
Bu aletin yapsn el-Brn u ekilde tanmla-
maktadr: Alet, ap usturlabn en byk disk
apyla ayn olan pirin bir daireden olumaktadr.
Usturlabn kenarnn blmlenmesi bu destr kul-
lanlarak gerekleir. [...] Bu destr tornada (cehr)
mmkn olabildiince dz ve przsz yaplr.
Btn izim veya usturlabn kullanm destra
dayanr. Destrun yzeyi drt ksma ve her ksm
tekrak 90 ksma ayrlr, bylece 360 ksm elde
edilir.
Fakat bu ancak unlar yapldktan sonra ger-
ekletirilebilir: Daire bir tahtaya sabitlenir ve
ortasna, kaymay engelleyen sert bir madde ile
pekitirilir, onun enli yzeyinin dz ve uzan-
mnda mkemmel durmas iin (muhtemelen hi
bir erilik gstermemesi iin). imdi destrun
merkezi bulunabilir ve burada dier izimler ger-
158
G E O M E T R
ekletirilebilir. Her bir kadrann bana karlkl
duran dou, bat, kuzey, gney kaydedilir. Bu
sadece daha sonraki yrtmleri kolaylatrmaya
yaramaktadr. Her bir kadran bur sembolleri iin
beher 30 ieren ksma blmlenir. Bu arada
daire zerinde enlemesine izgiler izilir, ancak
bu izgiler, blmleme, sphra rectann asen-
siyonlarna (Gne ve yldzlarn ykselmeleri)
tam olarak tekabl edecek ekilde imal edildikten
sonra halka zerinde yarlarak izilir.
2

2
el-Brn: Istb el-Vuch el-Mmkine f anat el-
Asurlb, Yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet,
3505, fol. 137b; Tercme Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y.
227 (Tekrarbasm: s. 235).
imdi aplar iin olan destru (destr el-ar)
tarif ediyoruz, daha sonra bizim asl problemimi-
zin zmne yneleceiz. Eilmeyecek salam-
lkta drt keli levha alnr. Bu levhann kenar,
ustrulap konstrksiyonunda ortaya kan en byk
ap kadar byk olmaldr. Kenarlardan birisi 120
ksma blmlenir; bu, sins iziminde zerinde
uzlalm olan saydr. Kar tarafta duran kenar
iki eit paraya blnr, iki eit paraya blme
noktasyla apn her
bir blm izgisi ara-
snda akca grlebilir
bir izgi hkkedilir ...
Bu aplarn destru-
nun, ya da daha sonra-
lar adlandrld gibi
muanara destru
(ykseklik paralelleri
daireleri), kullanm
undan anlalmakta-
dr: Ekvatora paralel dairelerin projeksiyonunun
yaraplarna ait izelgelerden horizont zerin-
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ller: 24 x 26 cm.
Skala rakamlarla ve projeksiyon izgileriyle birlikte.
2.
aplar Blmleme
Dzenei
izim, el-Brnde, stb.
izim, el-
Brnde,
stb.
deki farkl kntlar iin izdm yaplm
muanarann yaraplar basit bir tarzda
hesaplanr. Bu srada Olak burcunun projek-
siyon yaplan dnencesinin ap, kuzey ustur-
labnda eit 60 veya 120 paraya ayrlr; bu ap
ayn zamanda diskin kenar dairesidir.
3
3
el-Brn: Istb el-Vuch el-Mmkine, a.y. fol
138a; Tercme Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y. 229
(Tekrarbasm: s. 237).
159
Bir usturlabn yerletirme disklerinin her iki
kenarnda ekilmi dz izgilerin birbirlerinin
tam karsnda bulunma durumuna ulamak iin
alr-kapanr bir cetvelden (masar msenn,
o. masir msennt) yararlanlmtr. Bunlar
yzeyleri birbirine temas edecek ve kenarlar
st ste yatacak ekilde st ste konulan iki eit
dz cetveldir. Cetveller bir ularndan iki bala
birletirilir. Bu iki cetvel arasna dz bir yzey
konulursa ve kenarlar merkeze ya da dz bir iz-
giye yerletirilirse, dier ular bir halka veya ip ile
skca birletirilirse ve onlarla, aralarna konulmu
diskin her iki tarafnda izgiler ekilirse, bunlar
rtrler ve farkllk gstermezler. Yukardaki
diskler bu ifte cetvel ile her iki taraftan drt
ksma ayrlr ise, dier taraftaki ikinci daire tpk
birinci taraftakiler gibi izgilerle donatlabilir,
bylelikle bunlar rtrler.
4
4
el-Brn: Istb el-Vuch el-Mmkine, a.y. fol 139b-
140a; Tercme Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y. 231 (Tek-
rarbasm: s. 239).
Modelimiz: Pirin, dalanm. 2 kol : 26 x 1,5 cm.
Santimetre skalas herbirinde 25 blml.
ki arniyer.
3.
Alr-kapanr ifte
Cetvel
160
G E O M E T R
4.
Eik Ulu
Pergel
Kre yzeylerine daireler izebilmek iin daha
el-Brnnin yaad dnemde (5./11. yzyln ilk
yars) eik ulu bir pergel kullanlmtr
5
. Bu per-
gelin nasl bir ekle sahip olduu bize bildirilme-
mitir, bununla birlikte ayn dneme ait mkem-
mel pergelin (bkz. s. 152) bilgisinden hareketle
bu pergelin formunu tasavvur edebiliriz.
5
Bkz. Wiedemann, E. ve Frank, J.: a.y. 235
Sert aa. Bacak uzunluu 110 cm. bacak, saptaycs
vastasyla hareket edebilir ekilde balantldr. Pirin
akl ayak tavanna ortada balantldr. Bir bacakta
hkkedilmi pirin skala bulunmakta. (Envanter No: D
1.21)
ayak
Modelimiz: Pirin,
21,5 cm. (Envanter
No: D 1.26)
emilnmeden detay, yazma stanbul,
niversite Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
Modelimiz Osmanl astronomlarn 10./16. yz-
yldan bir minyatr zerinde (bkz. s. 148) tasvir
edilen avadanlklar arasnda bulunmaktadr.
161
Avrupal Bir
Hesap Sopas
(sector)
Kkeni ve ya bilinmemekte
6
.
6
Kr. folding rule with altitude dial, Humfrey Cole (1574): Londra,
The Science Museum, No 1984-742; (in: K. Lippincott, The Story of
Time, London 1999, s. 121.
izim: Escalas del sector de
Gunter in: Instrumentos de
navegacin: Del mediterrneo al
Pacfico, Barcelona tarihsiz, s. 104.
Fil dii? Uzunluk: 15 cm.
Mentee gmten.
Rakamlar hkkedilmi.
162
G E O M E T R
163
O P T K A L E T L E R V E D E N E Y D Z E N E K L E R
ALTINCI BLM
OPTK
164
O P T K
165
Gnmze ulaan, daha dorusu aratrlan kay-
naklarn bilgisinin ulatrd kanaate gre, Eb
Al bn Sn (. 428/1037)
1
gk kua retisin-
de
2
byk staddan (Aristodan) hi de nem-
siz saylamayacak lde uzaklamaya balam
Aristoculardan birisiydi
3
. bn Snnn gk kua
gr sonralar Avrupal ardllar zerinde geni
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276-280, Cilt 7 s, 292-302.
2
Gkkua hakknda literatr iin bkz. Hellmann, G.:
Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902 (= Neu-
drucke von Schriften und Karten ber Meteorologie und
Erdmagnetismus. No. 14).
3
Bkz. Wiedemann, E.: Theorie des Regenbogens von Ibn
al Haiam (= Beitrge zur Geschichte der Naturwissen-
schaften. 38), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-me-
dizinischen Soziett (Erlangen) 46/1914 (1915)/39-56
(Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissenschafts-
geschichte, Cilt 2, s. 69-86, ve in: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 33, Frankfurt 2001, s. 219-236).
lde etkide bulunmutur
4
. bn Sn diyor ki
5
:
Gk kuann dier durumlarn henz nihai ola-
rak incelememi olmakla beraber baz durumlar
net bir ekilde kavradm. ou kez, bu kavisin [gk
kua] gn youn bulutlarla olduu sralarda
belirmediini tespit ettim. Benim de ait olduum
peripatetik ekoln gkkua hakkndaki retile-
ri beni ok az tatmin etmektedir. Hereyden nce
gkkuann kesif bulutlarn olmad yerde nasl
4
Horten, M.: Avicennas Lehre vom Regenbogen nach sei-
nem Werk al Schif. Mit Bemerkungen von E. Wiedemann,
in: Meteorologische Zeitschrift 30/1913/533-544, zellikle
s. 533 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 733-
744, zellikle s. 733).
5
e-if, e-abiyyt 5: el-Medin ve-l-sr el-Ul-
viyye, Ed. brhm Medkr, Abdulalm Muntair, Sad
Zyid, Abdullh sml, Kahire 1965, s. 50. Terc. M.
Horten, a.y., s. 539 (Tekrarbasm s. 739).
Modelimiz:
Sert aa, uzunluk: 74 cm. elik sehpa: 90 x 44 x 93 cm.
Ik krlmas iin arac plastik camdan. Halojen lamba
demonstrasyon iin.
(Envanter No: E 2.02)
Gk Kua Teorisine Dair
166
O P T K
grndn bizzat gzlemlediim ekliyle anlat-
mak istiyorum. Daha sonra, gkkuann neden
dolay sadece bir yarm daireden veya daha k-
nden olutuu meselesini mnakaa edeceim.
Ayn zamanda gkkuann yazlar niin gnn
her vaktinde ortaya kmadn, fakat muhteme-
len kn her vaktinde ortaya kabildiini gsteri-
yorum. Gkkuann renkleri hususunda henz
bir akla kavumu deilim. Nedenlerini bilmi-
yorum, bakalarnn tam anlamyla yanl ve akl
d retileri de beni tatmin etmemektedir.
M. Hortenin sadece bir sekiyi tercme ettii
bn Snnn gkkua hakkndaki aklamalar,
bizi bu optik-meteorolojik olguyu defalarca gz-
lemlemi ve deneysel olarak da incelemi olan
bir doa filozofu ile karlatrmaktadr. Eer o
aklamalarn sonunda, ulat bilgilerini kitab-
na alacak kadar yeterli gvenilirlikte grmediini
itiraf ediyorsa
6
, bunda kltr tarihi bakmndan
nemli olan, Mslman bilginin fenomen dnyas
karsndaki deerlendirmesinde ou kez mte-
vaz davranmasdr.
7
bn Snnn aklamalarnda dikkate deer olan
iki ey vardr: Biri, onun gk kuann bulun-
duu yeri bizzat bulutlara deil, bilakis bulutlarn
nnde bulunan buu tabakasna yerletirmesi.
8

Dieri, onun peripatetikerlerin gzden nesne-
ye giden grme nlar hakkndaki grlerini
yererek reddetmesi ve bunun yerine fizikile-
re (abiyyn) balanmasdr. Onlarn grne
gre grme olay nesneden gelen ve gzle karla-
an k nlar yoluyla gereklemektedir
9
.
bn Sn tarafndan hitap edilen fizikiler arasn-
da, kendisinden yaklak 15 ya daha byk olan
ada el-asan b. el-asan bn el-Heysem (d.
6
a.e., 55.
7
Horten, M.: Avicennas Lehre vom Regenbogen, a.y., s.
543-544 (Tekrarbasm: s. 743-744).
8
a.y., s. 543 (Tekrarbasm: s. 743)
9
e-if, a.y., s. 41; Horten, M.: a.e. ve a.y., s. 533 (Tek-
rarbasm: s. 733).
Yaklak 354/965, . 432/1041)
10
sekin bir yer
almtr. Avrupada Alhazen olarak bilinen, siste-
matik deneyci olarak yeni bir optik ile ne kan
bu nemli matematiki, astronom ve fiziki daire-
sel Arimet Aynas
11
, gk kua ve hale
12
hakkn-
daki kitaplarnda gkkua olgusu iin kendine
zg meteorolojik-optik bir aklama gelitirmi-
tir. Geri bn el-Heysem gk kua oluumunu
i bkey kresel bir buluttaki yansma
13
yoluyla
aklamasyla gerek durumu kavram deildir,
fakat bununla, yaklak 250 yl sonra devrimsel
nitelikteki bir r aa gtrm olan ileriki
denemeler iin salam bir temel atmtr.
nceki bilginlerin gkkuann oluumu hakkn-
da n su damlasndaki basit yansmasyla yap-
tklar aklamay yanl sayan ok ynl bir doa
bilimcisi Kemleddn Eb el-asan Muammed
b. el-asan el-Fris (. 718/1318)dir
14
.
Onun anlayna gre gkkuann alglanmas
kre biiminde, birbirine yakn duran saydam
damlalarn kendine zg doasna dayanmakta-
dr. Alglama, gne nn damlalara girmesi ve
tek damladan kmas srasnda iki kez krlmayla
ve bir veya iki yansmas yoluyla olumaktadr.
Bu sonucu o, cam ya da saf kuvars (necef ta)
bir krede sistematik olarak yrtlm deneyler
temelinde elde etmitir. Kemleddnin argman-
tasyonu, deney yapma yntemi ve sonu karm
10
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358-374; Cilt 6, s. 251-261; Cilt
7, s. 288.
11
Male f el-Marya el-Muria bi-d-Dira, ed.
in: Mecm er-Resil... bn el-Heysem, Haydarabad
1357/1938 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi Cilt 75, Frankfurt 1998); kr. Roshdi Rashed,
Gomtrie et dioptrique au Xe sicle. Ibn Sahl, al-Qh et
Ibn al-Haytham, Paris 1993, s. 111-132.
12
Male f avs uza ve-l-Hle, Kemleddn el-Fris
tarafndan uyarlanm haliyle Kitb Tanh el-Menir li-
Zevi l-Ebr ve-l-Bairin zeylinde, Cilt 2, Haydarabad
1348/1929, s. 258-279.
13
Wiedemann, E.: Theorie des Regenbogens von Ibn al
Haisam, a.y., s. 40, Tekrarbasm: s. 70)
14
Tanh el-Menir, a.y., Cilt 2, s. 283-284.
167
ve bunlarn meteorolojik optik tarihi iin olan
nemini Eilhard Wiedemann ve onun tevikiyle
Joseph Wrschmidt bir ka kez incelemilerdir
15
.
Kemleddn el-Fris, Ten, Haydarabad,
Cilt 2, Resim 192.
15
Wiedemann, E.: ber die Brechung des Lichtes in Ku-
geln nach Ibn al Haiam und Kaml al Dn al Fris, in:
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 42/1910/15-58 (Tekrarbasm in: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 597-640, ve
in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001,
s. 213-256); ayn yazar, ber das Sehen durch eine Kugel
bei den Arabern, in: Annalen der Physik und Chemie (Le-
ipzig) N.F. 39/1890/565-576 (Tekrarbasm in: Gesammel-
te Schriften, Cilt 1, s. 47-58 ve Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 195-206; ayn yazar, Zur
Optik von Kaml al Dn, in: Archiv fr die Geschichte der
Yandaki ekle dayanarak (yazmada siyah ve kr-
mz izgilerle) Kemleddn bu ilemi u ekilde
anlatmaktadr: mdi, aklamalarmza uygun bir
biimde, anlamay kolaylatracak bir ekil izeriz.
Daha nce olduu gibi daire ve pirometrik koni
izeriz. Gzn l [] orta noktasndan la ekseni
izeriz. Ayrca eksen ile orta koninin kenar n
arasnda bir izgi, bizzat bu kenar nn, d
boluun kenar nn ve onunla i taraf arasnda
bir izgi izeriz. Bu izgileri ve bunlardan oluan
izgileri [deneycinin de bulunan gznn] sa
tarafnda siyah sol tarafnda krmz olarak izeriz.
Daha sonra sol tarafn nlar iin krk kiriler,
bunlardan oluan yansm kiriler ve bunlardan
oluan, havaya krlan kiriler izeriz; bunlar bir
kez yansm ve krk nlar olutururlar. Sa
tarafn nlar iin krk kiriler, bunlardan oluan
bir kere daha yansm ve havaya krlan kiriler
izeriz. Bunlar iki kez yansm ve krlm nlar-
dr.
Koninin doru ilerleyiinin sadaki nlar lb, lg,
ld, le dir; soldaki nlar lj, lk, lm, ln dir. Sadakiler
bw, gr, d, e kirilerine, soldakiler js, k, mf, n
kirilerine eimlendirilirler. Hepsi havaya eim-
lendirilirler, bylece kirilerinden pirometrik koni
oluur. Daha sonra kiriler bizzat krede baka
noktalara yanstlrlar, yle ki sadakiler q, r
1
,
, t ve soldakiler s, , z, noktalarna. Her iki
grubun nlar havaya doru kirilerinden krk
koni gz tarafna doru bir yansmayla oluacak
ekilde krlrlar ve nlarn konumlar bu konide
Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig) 3/1911-
12/161-177 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt
1, s. 596-612 ve Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34,
Frankfurt 2001, s. 263-279); Wrschmidt, Joseph: ber
die Brennkugel, in: Monatshefte fr den naturwissen-
schaftlichen Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig und
Berlin) 4/1911/98-113 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 280-295); ayn ya-
zar, Dietrich von Freiberg: ber den Regenbogen und die
durch Strahlen erzeugte Eindrcke, Mnster 1914.
168
O P T K
[daha nce olduundan] farkldr. Sada bulunan-
lardan solda bulunanlar, ya da tam tersi, oluur.
Bunlardan ekilde izilenler gzn sa tarafndan
bulunanlardr.
wq, rr
1
, , t kirileri, yani sa nlar kredeki
bir kerelik krlmadan ve sadan sola doru bir
ilk yansmadan sonra ikinci bir kez , , l,
1

noktalarna doru yanstlrlar, daha sonra hava-
ya doru kirilerinden eimlendirilmi koni iki
yansmayla oluacak ekilde havaya doru krlr-
lar; koni gzn karsnda bulunan tarafta durur.
Sadece sada bulunanlar izilmektedir, sadaki
nlara karlk decek ekilde.
16
Bunu, bir kerelik krlma ve yansma (itibr el-
munaif bi-niks), iki kerelik krlma ve yansmay-
la (bi-nikseyn) deney yapma esnasndaki gz-
lemlerinin tasviri izlemektedir
17
. Wiedemannn
tercmesine dayanarak bu aklamalar 1911 yln-
da inceleyen J. Wrschmidt buna ilikin olarak
yle sylemektedir: Bu blmn teorik akla-
malar olduka ayrntldr ve yer yer anlalmas
gtr, bununla birlikte btn bu tasvirden, onun
her iki durum iin, bir defalk ve iki defalk yans-
ma, tersdn nlarnn nemini ak ve seik bir
biimde bildii anlalmaktadr. Yapt gzlem-
lere gelince, hereyden nce zellikle bir deneyi-
nin
18
vurgulanmas yerinde olur, nk onun bu
kastettiimiz deneyi Goethe ve Boissere
19
tara-
fndan 500 yl sonra yaplm olanla tam tamna
ayndr. Yani o (bir veya iki kerelik) refleksiyonda
iki eklin ortaya kmasn bulmutur; eer gz,
krenin bu resme en yakn konumda bulunan
kenarna doru hareket ettirilirse, kenardan ikinci
bir ekil grnr. Her iki ekil dar doru krmz
renklidir (dalmadan dolay ayrlan renkleri gs-
16
Kemleddn el-Fris: Ten el-Menir, a.y., Cilt 2, s.
316-317; Tercme E. Wiedemann: ber die Brechung des
Lichtes, a.y., s. 53-54 (Tekrarbasm: s. 635-636 yani 251-
252)
17
317-319; Tercme E. Wiedemann: ber die Brechung des
Lichtes, a.y., s. 54-56 (Tekrarbasm: s. 636-638 yani 252-
254).
18
Deneme iin bkz. Kemleddn el-Fris: Ten el-
Menir, a.y., Cilt 2, s. 318-319; Tercme E. Wiedemann:
ber die Brechung des Lichtes, a.y., s. 55 (Tekrarbasm: s.
637 yani 253).
19
J.W. von Goethe ve Sulpiz Boissere tarafndan yap-
lan gzlemlemer iin bkz. Wrschmidt, Joseph: ber die
Brennkugel, a.y., s. 100-101 (Tekrarbasm: s. 282-283).
termektedirler), daha sonra git gide yaklarlar ve
bir resim halinde birleirler. Bu resim sar renkli-
dir (ayrlan renklerin ikisi, mavi ve menekerengi
ksmlar artk kaybolmutur). Daha sonra sar
kaybolur ve geriye krmz bir ekil kalr, en son
bu da kaybolur.
Bir kerelik yansma yoluyla oluan gk kuann
dorudan doruya gzlemlemesini de bu Arap
bilgin mahirane bir ekilde tasvir etmektedir. O,
krenin bir yarsn, onunla k kayna aras-
na yerletirilen k geirmez beyaz bir yzeyle
karartmaktadr; daha sonra krenin bu yarsnda,
dier kre yarsna tesadf eden nlar yoluyla
oluan gk kua grlr. Beyaz yzey o kreye
Inlarn ilerleyi hareketi, E. Wiedemanna gre, op.cit.
169
ne kadar yaklatrlrsa gkkua o
kadar kk ve berrak olur.
20
Kemleddn nlarn kreye (ve
benzer ekilde su damlasna) dme
asnn krlma alarna oranyla
detayl ekilde uram ve bir krl-
ma izelgesi oluturmutur. Bununla
birlikte, deerleri 5 nin entervalleri
olarak not etmekle yetinmi ve buna,
daha kesin sonularn derece derece
ilerlendii takdirde elde edileceini
eklemitir. Kemleddn bir gkkua-
nn oluumuna sebep olan dme
asnn maksimal ve minimal snr-
na ilikin dncelerini ak olarak
sylememekle beraber, snr 40 veya
50 civarnda kabul edilmi grn-
yor
21
. Ak seik bir ekilde 41 ila 42
saylar alt snr olarak ve 51 veya 52
st snr olarak Ren Descartesda
22

(bugnk deerler 42 ve 52) ortaya kmakta-
dr. Bu bir tarafa braklacak olursa gkkuann
Kemleddndeki ele aln Decartesnkinden
teorik katk bakmndan daha stndr
23
. Onun
nemli sonularndan birisi de gnee kar yer-
letirilen saf kuvars bir krenin kar tarafta mey-
dana getirdii yansma noktasnn kreye onun
apndan daha kk bir uzaklkta bulundu-
udur.
24
Ayrca o n gzdeki yansmasnn
gz merceinin n yznde meydana geldiini
kefetmitir, bu da ancak 1823 ylnda Evangelista
Purkynje tarafndan tekrar bulunmutur.
25
20
Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, a.y., s. 112-
113 (Tekrarbasm: s. 294-95)
21
296-299; Tercme E. Wiedemann, ber die Brechung des
Lichtes, a.y., s. 31-36 (Tekrarbasm: s. 613-618 yani s. 229-
234); Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, a.y., s.
102-103 (Tekrarbasm: s. 284-285).
22
Hellmann, G.: Meteorologische Optik 1000-1836, a.y.,
s. 17-30.
23
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann 6/1965/2-
22, zellikle s. 21; kr. Wrschmidt, Joseph: ber die
Brennkugel, a.y., s. 102 (Tekrarbasm: 284).
24
Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, a.y., s. 103
(Tekrarbasm: 286).
25
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Stellung, a.y., s. 21.
Son olarak Freibergli Dietrich (Theodoricus
Teutonicus)in De iride et radialibus impressi-
onibus isimli kitabnn Kemleddninkiyle olan
ilikisi konusuna dokunalm. Freibergli Dietrich
Dominiken bir keitir ve hayat hakknda ok az
ey bilinmektedir. Onun Kemleddn el-Frisnin
bir ada olduu ve kitabn 14. yzyln ilk
onluunda yazd tahmini doru olabilir. Bu
kitab, ierdii gkkuann oluumu konusun-
daki tamamiyle yeni olan aklamalar nedeniy-
le G. Hellmann
26
1902 ylnda Orta ada
Avrupann bu tarzdaki en byk baars olarak
nitelendirmektedir. Bununla kastedilen, n su
damlasnda iki kez krlmasnn, bir ve iki kez
yansmasnn sonucu olarak gkkuann oluu-
muydu. Kemleddnin metninin E. Wiedemann
tarafndan tercme edilmesi ve incelenmesi saye-
sinde 20. yzyln ilk onluunda, Dietrichin kita-
bndaki hayranlk uyandran aklamalarn Arap-
slam kltr dairesinden olan adann kitabn-
da tamamiyle bulunabilirlii ortaya kmtr. J.
Wrschmidt, E. Wiedemannn tevikiyle, her iki
kitap arasndaki muhtemel iliki sorununu esasl
bir ekilde incelemiti
27
: Kemleddn hereyden
nce, Dietrichde ve ayn ekilde nceki Arap bil-
ginlerde bulunan bir dizi hatadan saknmtr ve
26
Hellmann, G.: Meteorologische Optik 1000-1836, a.y.,
s. 8.
27
Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg, a.y., s. 1-4.
170
O P T K
zellikle daha sonra Descartes tarafndan ortaya
konulan gkkua teorisi iin ok nemli [su
kreciinde oluan] n yansmasn, dnen nn
varln aka tanmtr ...
Demek ki biz ezamanl, bir birinden bamsz
iki byk esere sahibiz. Bu kitaplar gkkua
oluumu sorunuyla uramakta, ortak kaynaklara
dayanmakta ama bu kaynaklardan doan eserler-
le birbirinden farkl ileriye gtrler iermekte-
dir. Her iki eserde de teorik dnceler deneylerle
desteklenmektedir; hatta Dietrich tecrbeyi u
argmantasyonla stad Aristonun felsefi temel-
lerinden daha yksee yerletirmektedir: Ayn
Aristo bize, tecrbi olarak kesin olandan vazge-
ilemeyeceini retmitir. Tam da bu cmlenin
bana gre bilhassa zerinde durulmas gerek-
mektedir; nk tecrbeye bu denli yksek bir
deer verite Araplardan alnan miras grebiliriz.
Araplar, zellikle Kemleddn gibi, bugn bile
rnek olabilecek hayli ilerlemi bir tecrbe maha-
retine sahip idiler.
28
Wrschmidt, Dietrichin eserindeki bn el-
Heysem, bn Sn ve bn Rd gibi Arap nclerin
izlerine dikkat ekmekte ve yle devam etmekte-
dir: Burada, Dietrichin muhtemelen sadece bn
el-Heysemin optiinden deil, ayn zamanda dier
Arapa kaynaklardan da beslendiini grmekte-
yiz; bununla birlikte birok noktada daha nceki
bilginler tarafndan yaplanlar, Kemleddnden
bamsz olarak, hereyden nce gne nlarnn
bir kerelik yansmann ve iki kerelik krlmasnn
su damlalarnda ortaya kmasn grmesiyle ve
bu olguyu teorisinin temeli yapmasyla amtr.
O bununla, Kemleddnin ters dn n bilgi-
siyle olduu gibi, ok fazla eye ulamamsa da,
krlma yasas bilgisine sahip olmakszn mmkn
olduu lde bunun ana fikrini gerekletirmesi-
ni hayranlkla takdir etmeliyiz. Ondan sonra yz-
yllar boyunca nemli lde daha iyi bir aklama
baarlamamtr; krlma teorisi yoluyla ortaya
kan problemin tam bir zmn vermek ancak
Yeni aa nasip olmutur.
29
Wrschmidtin aklamas kendi dneminde
28
Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg, a.y., s. 2.
29
a.e., s. 4.
belki de tek mmkn olanyd, nk Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyon ve zmsen-
me srecinin nitelii ve tarz bugnden daha az
aydnlatlm bulunuyordu. Geri biz bugn bile
nemli saylabilecek lde daha ileri deiliz,
bununla birlikte bu arada, Arap-slam kltr
evresinin kazanmlarnn veya keiflerinin, kitap-
larnn, haritalarnn ve bilimsel-teknik aletlerinin
Batda artc hzla tannm olduu ynn-
de yeterli rnekler bilmekteyiz. Kemleddn ve
Dietrich lhanllar dnemi ranndan doan aktif
beeri temaslarn balam olduu bir dnemde
yaamlardr. Bat yolu Tebriz ve Meradan
Trabzon ve stanbul zerinden talyaya ve dou
Avrupaya gitmekteydi. Yeniliklerin araclar ou
kez din adamlaryd, seyyahlar veya eliler de
nadir deildi.
Wrschmidtin bir gzlemini hesaba katmamazlk
edemeyiz. O hereyden nce bir figr ilgin bul-
maktadr, nk bu figrde Kemleddnde ve de
Dietrichde yanl olarak gne, tpk gzlemci-
nin gz gibi, sonlu olanda, hatta gkkuandan
daha dorusu burada onun yerini alan aynadan
ayn uzaklkta bulunmaktadr.
30
30
a.e., s. 3.
E. Krebsden izim,
Meister Dietrich,
metinler, s. 32.
171
Mamafih Dietrichdeki Engelbert Krebsin
31

dikkat ektii bir dier figre bakacak olursak,
aklamasnda o inanlmaz bir hata yapmaktadr:
Kavis yerini (Bogenraum) gne gkkua
tepe noktas d yi 138 yerine 158 olarak gs-
termekte, bu da, onun iris yarapn 42 yerine
22 olarak hesaplamasyla sonulanmaktadr [...].
138 ve 42 yerine 158 ve 22 saylarnn yazlma-
snn yazmalarn bir istinsah hatas olmad ...
III. Blmn 8. blmnden ortaya kmaktadr.
Burada o, halelerin apn 22 olarak [yani yarap
11] ve daha sonra hale apn gkkua apnn
yars byklnde sunmaktadr ki bu da onun
hatal saylaryla rtmektedir, gerekte yarap
oran yarap:hale = 4:1 dir. Bu hatal saylara
ilikin bir aklama, ancak bizzat, genel geer
mehur lme deil de sadece speklatif temel-
lendirmeye bal olan Dietrichin bilinen 138 yi
yanl kopya etmesiyle ve hepsi bu rakama dayan-
drlabilen hesaplamalarn bu esasa gre yapm
olmasyla aydnlatlabilir.
32
Wrschmidtin, Dietrichin Kemleddnin eserini
tanm olamayaca, nk bu eserde Dietrichin
eserinde meydana kan bir dizi hatann bulun-
mad karm bence srarla savunulamaz. Bu
olgu, Dietrichin Kemleddnin eserinin ieriini
tam olarak anlamad ya da dolayl yoldan tand-
eklinde aklanabilir.
Bu balamda Dietrichin karakteristik hatalarn-
dan birisi bana pek aydnlatc gelmektedir. Be
renk nn sunmak iin kulland ana figrnde,
bunlarn hepsini yanllkla tek bir su damlasn-
dan paralel olarak dar karrken, dier yandan
Kemleddnde olduu gibi tamamiyle doru
bir ekilde gz cdeki renkleri farkl damlack-
larn nlar vastasyla, herbir damlacktan gze
sadece bir renk arpacak ekilde oluturuyor
33
.
Freibergli Dietrichin gkkuann oluumu
31
Meister Dietrich (Theodoricus Teutonicus de Vriberg).
Sein Leben, seine Werke, seine Wissenschaft, Mnster
1906, s. 32*-33*.
32
a.e., s. 2.
33
Krebs, E.: Meister Dietrich, a.y. s. 34*.
sorunuyla ilgilenen adalarndan Roger Bacon
veya Witelo gibi ya da bunlardan sonra Francesco
Maurolico (. 1575) gibi Ren Descartes (.1650)a
kadar hibirisinin bn el-Heysemin bu sorundaki
sonularn aan anlmaya deer bir adm atma
d olgusu, ayrca Dietrichdeki kaba hatalar ve
konuya matematiksel olarak nfuz etmenin
34

eksiklii gz nnde bulundurulacak ve Arap-
slam bilimlerinin o dnemde nasl ve ne tarzda
alndna yeterince dikkat edilecek olursa, u
varsayma zahmetsizce ulalr: Kemleddn el-
Frisnin eseri yaynlanmasndan hemen birka
yl sonra Avrupada, birka kiinin yannda da
olsa, verimli bir topraa dmtr.
Otto Wernerin
35
Leonardo da Vincinin fizii
hakkndaki 1910 tarihli bilimsel bir inceleme-
sinde, Kemleddnin eserinin Avrupada tann-
m ve Leonardo tarafndan kullanlm olmas
gerektii tahminine ulamas olduka anlamldr.
Werner, Codex Atlanticusda [Leonardonun
eseri] fol. 238r-b bulunan bir resmin Kemleddn
el-Frisnin resmine bal olduunu grmek-
ten hayrete dmtr. Ona gre Theodosius
Saxonicusun gk kua teoremiyle Kemleddn
el-Frisninki arasnda var olana yakn ilikiler
de Avrupann Kemleddnin kitabyla olan tan-
kl lehine ayrca tanklk etmektedir.
Modelimiz Kemleddn el-Frisnin gkkua
olgusunu gelitirmede kulland teorik hamleyi
anlalr hale getirmeye hizmet etmektedir; tek bir
damla, arac olarak ilev gren (Kemleddnde
cam veya saf kuvars) daha yksek krlma oranl
yuvarlak bir diske tecrit edilerek, nnn tek bir
damlaya girmesi ve damladan kmas esnasnda
gerekleen iki kerelik krlmayla ve bir ila iki
kerelik yansmayla n hareketlerinin gsterimine
izin vermektedir, Ten el-Menzirin figrnde
tasvir edildii gibi.
34
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Stellung, a.y., s. 21.
35
Zur Physik Leonardo da Vincis, a.y., s. 111.
172
O P T K
Byk optik kitabnn (Kitb el-Menir) dr-
dnc risalesinde (male) bn el-Heysem (.
432/1041den sonra) k yansmas retisini
olduka ayrntl bir ekilde incelemektedir. Bunu
mteakip yansma aletinin (let el-iniks)
kusursuz bir tarifini ve kullanmn vermektedir.
Aletin grevi, yansma yasasn rneklerle gz
nne sermektir. Bu yasa, den nlarn asnn
geriye yanstlan nlarn asna eit olduunu
sylemektedir. Alet ayrca bu yasann silindir,
konik ve kresel aynalardaki yansmalar ve renkli
nlar iin de geerli olduunu gstermeye yara-
maktadr. Kitb el-Menirin bize ulaan yazma-
larnda resimler bulunmamaktadr. Kemleddn
el-Frisnin arihi daha o zamanlar bundan yakn-
makta ve bu eksiklii erhinde bizzat kendisi
tarafndan yaplan resimlerle (ileride verilecektir)
bertaraf ettiini sylemektedir
1
. Bu alet iin de
Muaf Nafe
2
mkemmel bir tarifi ve gerekli
1
339.
2
el-asan b. el-Heysem, a.y., s. 346-363.
resimleri borluyuz. bn el-Heyseme gre alet
iki ana paradan ve bir dizi ikincil paralardan
olumaktadr. Ana paralardan birisi yarm daire
eklinde pirin levhadr. Bunun asli formu yak-
lak 10 cm. yarapl bir yarm daireye tekabl
etmektedir. Ondan, taslakta tasvir edildii gibi
sadece ular bulunmaktadr.
Kenara doru her iki yandan 2 cm. enindeki daire
paralar karlr. Geriye kalan genin ula-
r pirin tabakay belirleyen dairenin merkezine
tekabl etmektedir.
Ik Yansmasn
Gzlemleme Aleti
Modelimiz:
Sert aa, andrlm.
Yarm silindirin ap: 28 cm.
7 farkl ayna dzenein iine yerletirilebilir.
173
kinci ana para ahap bir yarm silindirdir ve
yandaki taslakta sunulduu gibi yuvarlak ahap
levhaya skca dayanmaktadr. bn el-Heysem,
ok yksek kaliteli aacn kullanlmas gerektiini
vurgulamaktadr.
Silindirin d ap 28 cm., duvarnn kalnl 4
cm. ve ykseklii 12 cm.dir. Silindirin i duvarna
yukarda tarif edilen pirin levha temele paralel
olarak ve buna 4 cm.lik bir uzaklkta oturtulur.
Pirin levha ahap duvarn merkezine doru (2
cm.) bir yive srlr, bylece i daire izgisi silin-
dirin i duvarna bir noktada temas eder. Daha
sonra [daha doru bir ifadeyle: daha nce] her bir
1 cm.lik apa sahip yedi silindir delik, ahap duva-
ra alr, ama ilemi u ekilde yaplr: Delikler
levhaya yukardan bir noktada temas eder ve
eksenleri aada bulunan levha zerinde izilmi
yedi yarapa paralel olarak durur.
Ahap kaidede, ak yarm silindirin nnde, iine
gzlemde kullanlan aynalarn yerletirildii bir
drtgen oyuk yer braklmtr. Kendilerine ait
tutacaklarla birlikte yedi ayna ngrlmtr: Bir
dz, iki kresel, iki silindir formlu ve iki konik
(her biri ibkey ve dbkey). Bunlar oyua yle
uydurulur ve yerletirilir ki, merkezleri her defa-
snda pirin levhann ucuyla temas halinde kalr.
Deney esnasnda yedi delikten alts yarm silin-
dirin d yznde maskelenir ve i yzde herbir
beyaz bir kat parasyla kapatlr. Bu [kat par-
as] yuvarlak kenar iaretlenebilene ve oyuun
merkezi hassas bir kalemle bilinir klnana kadar
parmakla skca bastrlr.
bn el-Heysem bu aletle yaplan gzlemler iin,
ierisine gne nn dar bir delikten dt
bir yeri tercih etmektedir. Dzenek, gne ,
alm her bir delikten aynaya decek ve orada
yanstlacak ekilde kurulmaktadr. Yanstlan k
daha sonra yarm silindirin i yznden (hareket-
le) kat bastrlarak kapatlan delikten bilinebilir.
Bu delik, ak delik ve pirin levha ile birlikte
bir ekenar gen oluturmaktadr.
Deneyci deneyini hangi delikle yapa-
cak olursa, ayn sonucu elde edecek-
tir. ap, deliklerden birisine tam
olarak uyacak ekilde seilmi ve
uzunluu silindirin apna apyla
rten bir ince boru da kullanlabi-
lir, bylece bu ince boru, ucuyla bir-
likte aynann merkezine temas eder.
174
O P T K
Ay In
Gzlemleme Aleti
Modelimiz:
Ahap (mee), andrlm ve verniklenmi.
Gzlem ray yive srlen
hedef araycs ile birlikte.
Uzunluk: 50 cm. Pirin eklem, ayarlama
vidas ile birlikte. Ayaklk boyu: 100 cm.
(Envanter No: E 2.07) Ay I Hakknda Risale (Male f av el-
amer
1
)sinde bn el-Heysem (. 432/1041den
sonra) unu gstermeyi istemektedir: Ay, ken-
dinden k saan bir cisim etkisini gstermekte ve
bylelikle yanstan veya saydam ve n sadece
gemesine izin veren kl cisimlerden esasl bir
ekilde farkllk gstermektedir.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 255-256. Bu risale 1357 (1939)
ylnda Haydarabadda yaynlanmtr (Tekrarbasm: Isla-
1998, 8. metin), Almanca tercme Kohl, Karl: ber das
Licht des Mondes. Eine Untersuchung von Ibn al-Hait-
ham, in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 56-57/1924-25 (1926)/305-398 (Tek-
58, Frankfurt 1998, s. 135-228), M. Schrammn ayrntl
analizi, Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 70-87, 130-189.
175
Kendinden k saan bir cisim kavramn o,
bu farkl durumlarn aksine u ekilde belirle-
mitir: Her bir noktasndan o noktann karsn-
da bulunan her noktaya k gidebilmelidir. bn
el-Heysem bylece Aydan hareketle, onun k
saan yzeyinin bu koulu yerine getirdiini ispat-
lamak istemektedir.
2
Ay nn bu karakterini aklamak iin bn el-
Heysem ayrntl bir biimde anlatt bir alet
3

imal etmitir: Ay nn niteliini aratrmak
iin, tam anlamyla dzgn olan ve dz bir yzeye
sahip olan uygun uzunlukta, genilikte ve kaln-
lkta bir cetvel alrz. Ularna (dz yzeye dikey)
uygun uzunlukta karlkl duran iki paralel nian-
gh yerletiririz, bunlarn uzunluk ve enleri eittir;
bu arada nianghlarn enleri cetvelinkiyle eit
olmaldr. Bunlardan birisinin ortasnda, cetvelin
ucuna yakn yerde, yarm kreye benzeyen prz-
sz duvarl oyukluk salarz ve ortasna kk
yuvarlak bir delik oyarz. Dier nianghn orta-
sndan cetvelin yzeyine paralel bir dz izgi eke-
riz. Birinci nianghdaki deliin merkezi olarak
bu izgi, cetvelin yzeyinden ayn uzaklkta durur.
Uzunluu, nianghn enine gre llerek, birin-
ci nianghdaki deliin merkezinden bakld
zaman, altnda ayn apnn gzden hareketle
grld adan daha kk olmayan bir aya
tekabl edecei ekilde seilir. Aleti, her iki nian-
ghn uzunluklarnn geri kalan ve de izginin
sahip olduu nianghn eni her iki yzde izginin
uzunluundan daha ksa olmayacak ekilde kura-
rz. Bu izgiyi nianghn bnyesine nfuz edene
kadar keseriz ve kenar mmkn olabildiince
przsz yaparz (bylece nianghda bir yara
sahip oluruz). Daha sonra paralel yzeylere sahip
baka bir cetvel alrz, bu nemli lde daha
uzundur, fakat birincisiyle ayn geniliktedir. Bu
cetvelle birinci cetveli birletiririz ve yarkl nian-
ghn bulunduu ucunu ikinci drt keli cetvelin
ucuna tam olarak yerletiririz. Bal her iki uca bir
eksen (mentee) taklr, onlar bu eksen evresin-
de dndrmek iin. kinci drtgen uzun cetvelin
2
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 146.
3
Muaf Naf: el-asan b. el-Heysem, s. 156-158;
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 146 ff.
dier ucu drt keli bir kaide, ktk zerinde
sabitlenir ve bylece bu cetvel iki kollu alet bii-
mine sahip olur.
4
Aletin kullanmn bn el-Heysem u ekilde ak-
lamaktadr: Ay nn niteliini bu aletle ara-
trmak iin, Ayn karsnda bu aletle yerimizi
alrz, gz kk delie yerletiririz ve cetveli, Ay
cismini hem delik ve hem de yark arasndan eza-
manl olarak grene kadar hareket ettiririz. Daha
sonra birinci cetveli iki nianghla birlikte yukar
ve aa doru hareket ettiririz, ta ki stteki nian-
ghda bulunan yarn iki ucundan birisi Ay cismi-
ninin hacmiyle birlikte grlr ve bu da bu kenara
komu bulunan yzde olur: Bu esnada yark tara-
fndan rtlen, geriye kalandr ve dier kenarn
yaknna doru durandr, eer orada bo bir delik
varsa. Bylece ay cismininin hacmi, rtlen ksm-
larn ucuyla grlr. Bu durumda gzn, Aydan,
yark arasnda grlenden baka hi bir ey grme-
dii aikardr. nk her iki nianghdan yarn
iki yznn her birinde geriye kalan, kk delik
evresinde gzden hareketle Ayn apnn kapsa-
d adan daha kk olmayan bir ay kapsar.
4
Male f av el-amer, s. 12-13; Tercme Kohl, Karl:
ber das Licht des Mondes, a.y., s. 334 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 164).
izim,
M. Schramm,
Ibn al-Haythams
Weg, s. 147.
176
O P T K
Bunu yaptysak, gz delikten uzaklatrrz ve
deliin (gzn bulunduu yer) karsna kat bir
cisim koyarz; onun zerinde uygun bir biimde
k belirir. Bu durumda k delikten dar kar
ve kar tarafta bulunan cisme k verir. Bunun
sonucu olarak, bu durumda, delikten dar kan
k, sadece Ayn yarktan grnen ksmndan
gelir. Bu, n sadece dz izgiler dorultusunda
dar ktna iarettir. Bu izgilerin dorultu-
suna gz, bu izgiler zerinde bulunan kavrar ve
bu deliin bu konumunda yark iinden kavranan
ksm dnda nesneden hi bir ey grnmez.
Bu durumda, grlen n, sadece bu yarktan
grlen ksmdan dar kan k olduu bellidir.
Delikten dar kan k grnrse zerine bu
ayarlamada n k verdii cisim skca tutulur,
yarn kenarna kat bir cisim oturtulur ve yava
yava hareket ettirilir ve delikten dar kan k
gzlemlenir. Bu olduka yava yava, kaybolana
kadar azalr. rten cisim yarn ucuna taklp
yava yava hareket ettirildiinde de durum ayn-
dr. Bundan sonra da dar kan k kaybolana
kadar srekli azalr ve tamamen kaybolduu iin
hi k grlemez. Yarkta bir ksm bo olduu
mddete ondan kan k, dikkate deer bir
biimde buna benzerdir. Buradan anlalaca
zere, yarn grlebilir her bir ksmndan k
kk delie doru dar kmaktadr. Zira eer
k Ayn sadece bir ksmndan dar ksayd ve
geriye kalan teki blmlerinden dar kmam
olsayd, rten cisim tam bu yere ulaana kadar
ktan hibir ey kaybolmamas gerekirdi. Ama
eer cisim bu yere ulatnda, delikten dar
kan k yava yava klr deil de birdenbire
yok olmas gerekirdi. Fakat [deneyimizde] n
birdenbire kaybolmadn gryoruz. Bu mtala-
adan, kk delikten dar kan n grlebilir
yarn btnnden geldii sonucu kar. Bunun
gzlemlenmesi zor olduundan yarktan dar
kan n klmesi ak ve seik bir biimde
alglanamaz. Kk delikte Ay yzeyinin sadece
yarn bu ksmna kar duran yndeki ksmnn
grlmesi iin cetveli sallanmaz hale getirmek ve
kenardan knt tekil edeni rtmek zorunludur.
Ik, yarktan kk delie doru gider ve deliin
arkasnda sabit dikili duran cismin zerinde beli-
rir. Eer yark her iki yanndan o yarktan sadece
kk bir ksm geriye kalana kadar rtlmek
istenirse, bylece ondan dar kan k tam o
anda grlebilir ve farkedilemeyecek kadar kk
deildir (yani eer alglanabilirlik snrna tam
yaklalrsa), bylece yara kk bir delikli cisim
yerletirilir ve bunun vastasyla yarn tamam bu
delie tekabl eden para hari rtlm olur. Bu
durumda birinci kk delikten onun arkasnda
bulunan cisme doru giden n Ay yzeyinin
kk bir kesiminin olduu ve sadece n
dar kt ok kk ksmn birinci delik tara-
fndan kapsand besbellidir. Bu esnada yar-
n kenarlar Ay yzeyinin karsnda bulunacak
durumdadr ve Ayn sadece orta ksm gzlemle-
niyor demektir.
Eer bu yarktan, sadece kk bir ksm geriye
kalacak ekilde daha byk bir ksm rtlrse,
bak birinci delikten ve yarn rtlmeyen ksm
vastasyla Ayn belirli bir miktar kavranr. Bu,
n hala grlebilecek kadar dar kt en
kk miktardr. Her iki delikten dar kan
n sadece bu kk ksmdan dar gelen k
olduu besbellidir. nk bu iki delikten Ayn
bu ksmndan baka hibir ey o esnada grlmez.
Bundan sonra, yarn zerine yerletirilmi olan
maskeleyen cisim bizzat yark boyunca yava ve
dikkatle hareket ettirilir. Bylece yarn rtk
olmayan ksm deiiklie urar. Bunun ve ilk
deliin karsnda duran ksm Ayn birinciden
farkl bir ksm olur. Daha sonra maskeleyen
cisim, iinde bulunan kk delik yarn tama-
mn kaybedene kadar yukar veya aa doru
hareket ettirilir. Bu srada k devaml olarak her
iki delikten ayn tarzda dar kar.
Bu mtalaalardan, n, Ayn yarn karsn-
da bulunan ksmnn btnnden dar kt
anlalmaktadr. Bundan sonra dikey cetvel daire
ierisinde, yark, Ay yzeyinin birinci ksma para-
lel ve ona bitiik olan dier bir ksmna dorultu-
lana kadar olduka kk bir miktarda dndrl-
melidir. Daha sonra, n delikten, sanki birinci
ksmdan dar karm gibi tekrar ayn ekilde
dar kt grlr. Bu ksm tekrar yava yava
rtersek, k yava yava azalr. Yarn zerine
tek delii olan (delik diyafram) maskeleyen bir
cisim anld zere koyarsak, bu cisim hareket
ettirildiinde, n her iki delikten srekli dar
177
kt grlr. Dikey cetvel, Ayn grlebilir
yzeyi kaybolana kadar yava yava saa sola
hareket ettirilirse, Ay btn bu konumlarda tam
olarak ayn durumu sergiler. Bundan, n Ay
yzeyinin btn ksmlarndan kk delie doru
gittii anlalr. Alet Ayn pek ok farkl ynne
dndrlr ve bu yerlerde k daha nce olduu
gibi gzlemlenir. Pek ok alet deiik yerlerde de
ezamanl olarak kurulsa, hepsinde de devaml
ayn eyle karlalr.
Eer Ay nn nitelii bu ekilde gzlemlenir-
se, kii gzlemleme esnasnda yardmclar (asis-
tanlar) tarafndan desteklenmelidir ve cetvel, eer
kk delikten dar kan k gzlemlenmek-
teyse, deimez bir biimde sabit tutulmaldr ki
bylece cetvel hareket etmesin. Ayrca, zerinde
kk delikten dar kan n belirdii cisim
delie ok yakn durmaldr ve dar kan n
gzlemlenmesi ok zenli gerekletirilmelidir.
nk kk bir ksmdan dar kan k ok
zayftr, bu yzden onu ok byk zenle aramak
gerekir. Gzlem dolunay gecelerinde gerekleti-
rilmelidir. Bu durumun, n gzlendii her nok-
tada ve gzlemin yapld her vakitte tam olarak
ayn olduu grlr. Bundan, n, Ayn btn
yzeyinden kar taraftaki her noktaya doru
gittii sonucu ortaya kar. Fakat k, aydnlatan
btn ay yzeyinden kar tarafta bulunan her
noktaya doru gidiyorsa, Ay yzeyinin her nokta-
sndan kar taraftaki her noktaya k gider.
5
bn el-Heysemin nerdii diyaframn formu
zerinde, objektif gezin akln dikine kesebile-
cek bir yark alm plaka olarak tasavvur etmek
muhtemelen en iyisidir (bkz. resim 1). Burada,
bu akln enini de kesebilecek bir dzenein
szkonusu olamayacan, bn el-Heysemin bu
yarn enini diyafram her iki yandan kaydrmak
yoluyla merkeze doru belirlenmi grmek istedi-
i tarz bize tam olarak gstermektedir.
6
Modelimiz bn el-Heysemin ayrntl tarifine
dayanarak yaplmtr.
5
a.e., s. 335-338 (Tekrarbasm: 165-168).
6
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Weg, a.y., s. 168.
izim, M. Schramm, Ibn al-Haythams Weg, s. 168
Diyafram
178
O P T K
Optik
1
kitabnn yedinci blmnde (male)
bn el-Heysem (. 432/1041den sonra) krlma-
nn (inif) deiik durumlaryla deney yapmaya
ynelik bir alet tarif etmektedir, bu arada n
giri as (zviye afiyye), krlma as (zviye
biye) ve sapma as (zviye inifiyye) arasn-
daki iliki incelenmektedir. Bu tarif 1884 ylnda
E. Wiedemann tarafndan Latince tercmeden,
Arapa orijinalle karlatrlarak Almancaya ter-
cme edilmitir
2
.
Yuvarlak, olduka salam bir bakr disk alnr,
diskin ap en az bir arndr. Bu disk, kendi
yzeyinde dikey olarak duran ve en az parmak
genilikte olan bir kenara sahip olmaldr. Diskin
arka yznn ortasnda en az parmak uzun-
luunda kk yuvarlak bir stun bulunmaldr
(bkz. resim 2, b), stun diskin yzeyinde dikey
olarak durur.
1
155 ff.; Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y.,
s. 685-693.
2
Wiedemann, E.: ber den Apparat zur Untersuchung
und Brechung des Lichtes von Ibn al Haiam, in: Anna-
len der Physik und Chemie (Leipzig) N.F. 21/1884/541-
544 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 33-36
ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 33, Frankfurt
2001, s. 111-114).
Ik Krlmasn
Gzlemleme
Aleti
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap: 34
cm, pirin ayakla dndrlebilir olarak
aslm. Cam mahfazalar verniklenmi
pirin ereve ile birlikte (25 x 40 x 27).
Fig. 1, E. Wiedemann
(bn el-Heyseme dayanarak).
179
Bu aleti, tornaclarn bakr avadanlklar ret-
tikleri torna tezgahnda, ularndan birisi diskin
ortasna dieri kk stunun ortasna gelecek
ekilde sabitleriz ve aleti, kenarlar iten ve dtan
tamamen dairesel ve przsz olana kadar ve
kk stun da dairesel olana kadar dndrrz.
Bundan sonra aletin i yzeyinde st ste iki dikey
ap izeriz, daha sonra aletin kenarnn temelinde-
ki bir noktay iaretleriz. Bu noktann, iki aptan
birisinin ucuna uzakl bir parmak geniliktedir.
Bu noktadan hareketle diskin ortasndan nc
bir ap izeriz.
Bundan sonra bu apn iki ucundan itibaren
kenar zerinde, diskin yzeyine dikey iki izgi
izeriz. Bu iki izginin birisi zerinde, diskten
itibaren yaklak bir yarm arpa tanesi uzunluun-
da birbirine mesafeli olan nokta iaretleriz ve
torna tezgahnda bu noktalar arasndan birbirine
eit uzaklkta duran daire izeriz. Bu daireler
doal olarak kar tarafta duran ksa izgiyi ayn
ekilde birbirine eit uzaklkta duran noktaya
keser. Bunun zerine orta daire 360 dereceye ve
mmknse de dakikalara blmlenir. Kenara,
merkezi yukardaki noktann ortada bulunan
olan ve ap d iki noktann aralarndaki mesa-
feyle ayn olan dairesel bir delik alr. imdi
ll, ince, tam tamna dik drtgen eklinde
dz bir madeni plaka paras d alrz. Bu, kenarn
yksekliinde ve yaklak ayn endedir. Bir yzn
ortasndan buna dikey bir izgi izeriz. Bu izginin
zerinde birbirinden eit uzaklkta duran nokta
iaretleriz. Onlarn mesafesi a bu esnada kenar-
daki dairelerin beher ikisinin mesafesine eittir.
Bundan sonra plakaya, orta noktas yukardaki
noktalarn ortada bulunanna tekabl eden ve
yarap a mesafesiyle ayn olan yuvarlak bir delik
aarz. Bylece aletin kenarndakine tam olarak
tekabl eden bir delik elde ederiz. Bunun zerine,
diskin merkezini kenardaki izgi ile balayan yar-
apn merkezi aranr ve burdan yarapa bir dik
doru izilir; bunun (yarap) uzunluunca imdi
kk madeni plaka tamamen skca sabitlenir,
plakann ortas tam olarak yarapn bulunaca
duruma gelir, ortadaki kk aralk bylelikle tam
olarak kenardakinin karsnda durur. Her iki ara-
ln orta noktalarnn balant izgisi, kenardaki
iki dairenin ortada bulunannn dzleminde, disk
zerindeki apa paralel olarak bulunmaktadr ve
usturlaptaki niangh benzeri bir durum sergiler.
Bundan sonra aletin kenarndan, deliin bulun-
duu eyree balanan ve ilk iki apla belirlenmi
olan eyrek kesilir ve kenara tam eitlenir. Bundan
sonra drt keli, tercihen bir ziradan daha uzun
bir metal paras alnr ve bunun yzeyi mmkn
olabildiince birbirlerine dikey olacak ekilde tr-
plenir. Ayn yzeyin ortasnda bir yzeye dikey
bir delik alr, yle ki yukarda dile getirilen stun
formlu para bu delikte zorlukla dnebilir. Bu
deliin iine stun formlu para oturtulur. Metal
paradan diskin kenarna eit kadar kesilir ve
kesilen ular metal parann ularna koyulur ve
birbirlerine balanr. Drt keli parada bulunan
aralktan knt yapan kk stunun ucunun
iine kk bir pim takmak maksada uygundur.
Cihaz, merkez noktasna kadar su haznesine dal-
drlr, her iki delii birbirine balayan izgiye (su
iinde) deiik ufuk alar verilir, gne nn
deliklerden geiinde suda grnen eklin krlma
noktas saptanr.
Fig. 2, E. Wiedemann (bn el-Heyseme dayanarak).
180
O P T K
Fecir I Inlarnn Dorusal
Cereyan Ettiini spatlamak in
Deney Dzenei
bn el-Heysem fecir (gn aarmas) n aksiden-
tel kabul etmektedir. Bunu ispatlamak iin dene-
yini bir duvarla birbirinden ayrlm iki oda yar-
dmyla yapmaktadr. lgili metni E. Wiedemann
1912 ylnda Kemleddn el-Frisnin Ten
el-Menirinin
1
Leiden yazmasna dayanarak
Almancaya tercme etmitir
2
:
ki komu ev A ve B odacklar vardr, bir tanesi
douda dieri batda bulunmaktadr. lerine k
girememelidir. Dou A evinin dou O duvar, gk
yzne doru ak durmaktadr (yani nnde hi
bir ev bulunmamaktadr); yukar ksmnda ap en
1
Ten el-Menir: a.y., Cilt 1, s. 33.
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi. ki kutu (her biri 30 x
30 x 40 cm), apraz giden bir boru vastasy-
la birbirlerine bal bulunurlar (boru, bn
el-Heysemde olduu gibi iki odack arasn-
daki balant duvar arasnda olmak yerine,
burada akta durmaktadr).
Yuvarlak bir aklk, odacklarn birisinin
d yznn yukarsnda boruya
dorultulmu halde. n yz akrilik cam.
(Envanter No: E 2.05).
2
Zu Ibn al Haiams Optik, in: Archiv fr die Ge-
schichte der Naturwissenschaften und der Technik
(Leipzig) 3/1911-12/1-53, zellikle s. 29-30 (Tekrarba-
sm: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 541-593, zellikle
s. 569-570 ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt
33, Frankfurt 2001, s. 165-217, zellikle s. 193-194); ay-
rca bkz. Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem,
a.y., s. 158-160.
181
az bir ayak ve bir koni formunda K kesilmi olan
3

dairesel bir delik K almtr. Bu deliin i ksm
douya doru yneltilmi olan d ksmndan daha
genitir. ki ev arasndaki ortak duvarlara karlk-
l iki delik O
1
ve O
2
alr, bunlar bahsedilen delie
eit olup silindir eklindedir, yle ki birinci deliin
d ucunun bir noktasn ve her iki deliin iki sn-
rnn noktalarndan en yakn olann birletiren
dz bir izgi dndrlrse, bu izgi silindir formlu
deliin yzeyine yneltilirse ve bat deliine O
2

ularsa. O
1
ve O
2
delikleri yeryzne birinci delik
Kdan daha daha yakn bulunmaldr ve yle ki
bir tanesinin iine bakldnda, ilkinin arasndan
gkyz grlr. Burada en nemlisi duvarn yle
bir cisim olmasdr ki, birletirici oluklar uygun bir
uzama sahip olurlar ve bu nedenle onlardan dar
kan k ar derecede yaylamaz. Daha sonra
Knn d kenarndaki iviye sabitlenmi olan bir ip
O
1
ve O
2
deliklerinin kenar boyunca geip gide-
cek ekilde gerilir; bylece ip dz olur. pin ucuna
bir iaret f konulur. Bundan sonra gzlemci zifiri
karanlk bir gecede eve gider...
Bylece gzlemci sabah aydnln dikkatle gz-
ler; sabah aydnl parldadnda, havay parlak
olarak grene kadar iki deliin iinden bakar.
Daha sonra zenle f yerini inceler. Burada n
zayf bir izini grr. In ykselmesine uygun
olarak ak seik belirginleene kadar bu iz daha
glenir ve n yaylmasna uygun olarak her
iki yerde (dorudan doruya delikte ve f yerinde)
dairesel olarak ve delikten biraz daha geni belirir.
Eer bundan sonra iki delikten birisi kapatlrsa,
3
Burada Wiedemannn evirisini tashih ettik.
k karda bulunan yerden kesilir ve delikle gze
arpan k arasndaki dorusal uzam kat bir
cisimle kesilirse, k bu cismin zerinde grnr
ve dme yerinden (f) izole edilir. Ayn durum
yukar ve alt delikler arasndaki mesafede gerek-
leir. Bat ynndeki eve belirli (birinci) delie
uygun ekilde bir ok delik alrsa, bunu uygun
olarak bir ok k bulunur ve bunlar evde biraz
nce tasvir edildii gibi daha gl olurlar. Bu
(dorusal) uzam dz bir denek ile belirlenebilir.
Doru izgi zerinde bulunmayan eik uzamlar
(yani yerler) kat bir cisim ile kesilirse, gze ar-
pan k kaybolmaz ve karanlk cisim zerinde
belirmez.
Modelimiz E. Wiedemannn (1912) ayrntl tan-
mna ve taslana dayanlarak imal edilmitir.
Fig. E. Wiedemanndan
182
O P T K
Aksidentel In Dorusal Cereyan
Ettiini spatlamak in
Deney Dzenei
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
Toplam genilik 55 cm. Sol
kutu ahap koni ile ve apraz
geen k akl ile birlikte,
gsterim iin tek taraftan ak-
tr. Sa kutu dndrlebilir bir
diyaframla birlikte.
(Envanter No: E 2.04).
183
bn el-Heysemin bu deneyinin aklamas hayli
karmaktr. Onun metni olduka ayrntldr,
buna karn gnmze ulaan yazmalarda resimler
bulunmamaktadr. Ayrc E.Wiedemannn evirisi
de itiraz kabul etmez deildir
1
. bn el-Heysem opti-
inin nemli uzman Muaf Naf
2
, Kemleddn
el-Frisnin erhine
3
dayanarak anlalr bir yorum
sunmaya almtr. Rekonstrksiyonumuz iin
onun sunumuna ve taslaklarna dayandk. Muaf
Naf bu deney
dzeneini, ger-
ekletirilmesi-
nin karmakl
bir yana, bn
el-Heysem tara-
fndan gelitiril-
mi metotlarn
yksek seviyesi-
nin en iyi rnek-
lerinden birisi
olarak saymak-
tadr
4
. bn el-
Heysem deneyi-
ni birbirlerine yaklak 80 cm uzaklkta duran ve
her biri bir kapya sahip olan fakat hi penceresi
olmayan iki oda araclyla gerekletirmektedir.
Bunlar dou-bat ynnde dzenlenmilerdir.
1
Zu Ibn al Haiams Optik, a.y., s. 33 ff. (Tekrarbasm: Ge-
sammelte Schriften, Cilt 1, s. 573 ff. ve in: Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 33, s. 197ff.).
2
Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y., s. 160-
165
3
Ten el-Menir, a.y., Cilt 1, s. 33-39.
4
Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y., s. 165.
Kenar uzunluu yaklak 60 cm olan, CD duvar-
na tekabl edecek ekilde ahap bir kp yaplr.
Kpn karlkl bulunan iki yzeyi kenarlara
paralel olarak merkezde bir izgi ile blnrler.
izgiler zerinde, yaklak 4 cmlik bir apa ve d
kenardan 4 cm (G, H, J)lik yani 8 cm (K)lik bir
uzakla sahip birer daire (G, H ve K, J) izilir.
Kp, H ve J arasnda ve G ve K arasnda dairelerin
apnda tam olarak silindir formlu delinir. Bundan
sonra kp yan odaya dnk olan, ayn apa sahip
CD duvarna skca sokulur. Bunu mteakip taba-
n 4 cm apnda ve boyu 140 cm olan ahap bir
koni yaplr, bu koni iki odann duvarlar arasn-
daki mesafe art CD duvarnn kalnlna tekabl
edecek ekildedir. Koninin ucuyla komu odann
duvarnda LM yarapnn M merkezi iaretlenir.
L noktasnn HJ aralyla yn belirlenir. Bu,
deliin iinden grlebilir olan en dtaki nok-
tadr. Komu odann duvarndaki daire orada
yuvarlak bir aklk oluturmaya yaramaktadr. Bu
aklk ve kar tarafta duran duvardaki dar aklk
vastasyla aksidentel k nlarnn dorusal iler-
lediini tespit etmeye gtren pek ok gzlemler
yaplr
5
.
5
bn el-Heysemin gzlemlerinin ayrntl bir sunumu iin
Muaf Nafin almasna iaret ediyorum.
izimler, M. Nafe gre.
184
O P T K
Eer bn el-Heysem (d. 354/965 civar, .
432/1041den sonra)
1
gnmz bilimler histo-
riyografisinde Camera obscurann asl mucidi
olarak grlyorsa, buna sadece E. Wiedemann
tarafndan 20. yzyln ilk onluundan itibaren
giriilen ve onun tarafndan tevik edilen bilim-
sel almalar neden olmutur. Bundan nce bir
dizi Avrupal bilgin Camera obscurann mucidi
olarak kabul ediliyordu, bunlar arasnda u isim-
leri sayabiliriz: Roger Bacon (. 1290 civar),
Witelo (Vitellius, Vitellio, . yaklak 1280)
2
,
John Peckham (Pecham, . 1292)
3
, Levi ben
Gerson (. 1344)
4
, Leone Battista Alberti (1404-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358,374, Cilt 6, s. 251-261.
2
Sarton, George: Introduction to the History of the Sci-
ence, Cilt 2, ksm 2, s. 1027-1028.
3
a.e., s. 1028-1030.
4
Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Diss. Er-
langen 1910, s. 108; Wrschmidt, Joseph: Zur Geschichte,
Theorie und Praxis der Camera obscura, in: Zeitschrift
fr mathematischen und naturwissenschaftlichen Unter-
richt (Leipzig ve Berlin) 46/1915/466-476, zellikle s. 468
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 32,
Frankfurt 2001, s. 20-30, zellikle 22).
1472)
5
, Leonardo da Vinci (1452-1519), Francesco
Maurolico (1494-1575)
6
ve Giambattista della
Porta (. 1615)
7
. Camera obscura sorununu bn
el-Heysem, kesinlikle Yunan ve Arap nclerinin
katklarnn bilgisi olmakszn deil, optik hak-
kndaki temel eserinde (Kitb el-Menir
8
) ve iki
monografide, Gne Tutulmasnn ekline Dair
(Male f ret el-Kusf
9
) ve Ay Ina Dair
(Male f av el-amer
10
), ele almtr.
5
bkz. Werner, O.: a.e., s. 107.
6
Gerland, E.: Geschichte der Physik, Mnih ve Berlin
1913, birinci blm, s. 269; Werner, O.: a.e., s. 107.
7
Gerland, E.: a.e., s. 271-272.
8
risaleden oluan I. Cilt Abdulamd abra tarafn-
dan neredilmitir, Kuveyt 1983.s
9
10
Karanlk Oda
(Camera obscura)
Model ahap:
42 x 36 x 37 cm.
elik sehpa: 90 x 60 x 93 cm.
Takma yerleri pirin.
Gsterim iin halojen lambalar
(Envanter No: E 2.01
185
Kitb el-Menirin Arapa orijinalini E.
Wiedemann ve onun tarafnadan tevik edilen
aratrmaclar daha tanyamamlard. Daha
nce 1572 ylnda Friedrich Risner
11
tarafndan
yaynlanm gvenilir olmayan Latince eviri,
kitabn ierdii konunun ele alnnn nemine
ilikin kesin bir tasavvur vermekten ok uzak-
tr. Wiedemannn bilimsel evrelerinde bundan
tr, ok ayrntl bir Camera obscura teorisi-
nin, daha dorusu yersel ilikilere ynelik olan
kullanmnda, ilk olarak Kitb el-Menirin ri-
hi Muammed b. el-asan Kemleddn el-Fris
(. 720/1320 civar)de var olduunu tahmin etme
eilimi domutu
12
. in asln ancak Muaf
Naf
13
ve Matthias Schrammn
14
kapsaml ve
mkemmel almalar sayesinde renmekteyiz.
Camera obscurann ak bir tarifini Schramm
15

Kitb el-Menirde k ve renk teorisi erevesin-
de bulmaktadr. bn el-Heysem burada Camera
obscura-etkisinin deneysel olarak gerekletiril-
mesi iin zel tavsiyelerde bulunmaktadr. Kitabn
tam anlamyla bir Camera obscurann, yani gz-
lemcinin iinde bulunduu karartlm ve bir delik
diyaframla donatlm bir yerin tarifini veren bu
blm Risner basksnn evirmeni tarafndan
atlanmt, bu onun veya olas okurlarnn deney-
sel yne pek ilgili olmadklarna bir iarettir.
bn el-Heysem yle yazmakta: Bu durumun her
zaman ve kolaylkla sistematik olarak gzlemlen-
mesi mmkndr, bu da gzlemcinin karanlk
bir gecede bir oda aramas yoluyla olur. Oda iki
kanatl bir kapya sahip olmaldr. Gzlemci bir
ok amdan salamal ve onlar kapnn karsna
ve ayr halde takmaldr. Bundan sonra gzlemci
odann iine girer ve kapy tekrar kapatr; ama
11
Optic thesaurus Alhazeni, Basel 1572.
12
Wiedemann, E.: ber die Erfndung der Camera obscu-
ra, in: Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Ge-
sellschaft 1910, s. 177-182, zellikle s. 177 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 443-448, zellikle s. 443
ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt
2001, s. 207-212, zellikle s. 207); Wrschmidt, Joseph:
a.e., s. 468; Werner, O.: a.e., s. 110-111.
13
el-asan b. el-Heysem, Buuh ve-Kufuhu el-
Baariyye, 2 Cilt, Kahire 1942-1943 (Tekrarbasm: Natu-
ral Sciences in Islam serisi, Cilt 35-36, Frankfurt 2001)
14
Ibn al-Haythams Weg zur Physik, Wiesbaden 1963.
15
a.e., s. 210; bkz. Kitb el-Menir, Cilt 1, Kuweyt 1983,
s. 170-171.
kapnn iki kanadn az bir miktar aarak arasn-
da bir aralk brakmaldr. Ondan sonra, odann
kapnn karsnda bulunan duvarn gzlemler.
Yani gzlemci bu duvarda o amdanlarn says
kadar birbirlerinden ayrlm k grntlerini
bulacaktr ve bu da k grntlerinin aralktan
ieri girmesiyle olur. Bu srada onlardan her
biri amdanlardan belirli bir tanesinin karsnda
bulunur. Eer daha sonra gzlemci amdanlardan
her birinin sndrlmesi emrini verirse, her am-
dann karsnda bulunan k yok olur. Ve eer
diyafram tekrar kaldrlrsa o k geri gelir.
Eer imdi gzlemci kapnn ak bulunan ara-
l krletirse ve ondan geriye sadece kk bir
delik brakrsa ve bu delik amdanlarn karsnda
bulunursa, bylece gzlemci odann duvarnda
o amdanlarn says kadar birbirinden ayr k
grntlerini tekrar bulur ve bu esnada onlardan
her biri deliin boyutuna bal olacaktr.
16
Buna ek olarak Schramm ayrca unu da kay-
detmektedir: bn el-Heysem kendisi tarafndan
tanmlanan dzenei beyt mulim, karanlk oda,
olarak nitelendirmektedir. Burada Camera obscu-
ra teriminin tretildii ifade nmzde durmak-
tadr.
17
yleyse artk, bilimler tarihi historiyog-
rafyasnda 20. yzyln bana kadar hakim olan
Camera obscurann Avrupal bilginler tarafndan
bulunduuna ilikin tasavvurun artk savunula-
bilir olmad konusunda hi bir kuku olamaz.
Bu bilginlerin bn el-Heysemin Camera obscura
tarifiyle tanklklar sadece ve sadece Kitb el-
Menirin eksik ve muhtemelen 12. veya 13. yz
16
Schramm tarafndan parantez iinde verilmi olan
Arapa kavramlar burada terkedilmitir.
17
Schramm, M.: a.e., s. 211-212.
186
O P T K
ylda ortaya km olan anonim Latince tercme-
si
18
yoluyla gereklemi deildir. O bilginlerden
herhangi birisi Camera obscura bilgisine Arap-
slam evresinden gelen baka kaynaklar veya
kiisel temaslar yoluyla erimi olabilir. slam kl-
tr dairesinde pek ok bilginin bn el-Heysemden
sonra da optik problemlerle uram olduklarn
dnmeliyiz
19
ve optiin bn el-Heysemin arihi
Kemleddn el-Frisde erimi olduu yksek
seviyeyi unutmamalyz
20
.
Sadece bu durumda deil, Arapa, Farsa ve
Trke kitaplarn ok geni bir yaylma bulma-
m evirilerinin veya ieriklerinin de tamamen
veya ksmen herhangi bir bilginin o dili bilen
bir kimsenin araclyla malumu olduu, by-
lece bu tr kitaplarn bireysel kullanmlar da
ayrca hesaba katlmaldr. Bu satrlarn yazar
Arap-slam bilimlerinin Avrupada resepsiyonu
sreciyle uras srasnda u izlenimi kazanm-
tr: Pek ok nemli kitap veya haritalar, ayrca
teknik ve bilimsel cihazlar ve aletler Arap-slam
dnyasndan bu ekilde kiisel temaslar yoluyla
talyaya, zellikle de stanbulun fethinden nce
ve sonra din bilginlerinin gayretli ve belirli bir
amaca ynelik araclklaryla ulamtr. Bu ba-
lamda ilgin olan, Leonardo da Vincinin bn el-
Heysemin Kitb el-Menirini Latince tercme-
sinin Risner (1572)in basksnda eriilebilir olma-
sndan hayli zaman nce kullanm grnmesidir.
talyan bilgin Enrico Narducci
21
Leonardonun
bn el-Heysemin eserinin daha o zaman mev-
cut olan talyanca bir evirisini kullanm olmas
gerektiini ispatlamtr. Leonardo fizii aratr-
18
Bkz. 11. dip not; Sarton, G.:The tradition of the optics
of Ibn al-Haitham, in: Isis 29/1938/403-406 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001,
s. 69-72).
19
Wiedemann, E.: Arabische Studien ber den Regenbo-
gen, in: Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaf-
ten und der Technik 4/1913/453-460 (Tekrarbasm in: Ge-
sammelte Schriften, Cilt 2, s. 745-752 ve Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 165-172).
20
Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg, a.y., s. 2.
21
Intorno ad una traduzione italiana fatta nel secolo deci-
moquarto, del trattato dottica dAlhazen, in: Bullettino
di bibliografa e di storia delle scienze matematiche e fsi-
che (Roma) 4/1871/1-48, 137-139 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 1-51);
Werner, O.: Zur Physik Leonardo da Vincis, a.y., s. 137.
macs Otto Werner
22
bu gr yle tamamla-
maktadr: Leonardonun Alhazen problemi diye
adlandrlan kresel, silindirik ve konik aynalarda
yansma noktasn bulma problemini dile getirip
zm bulmaya abalam olduundan, ayrca,
daha nce sylendii gibi o, yldzlar hakknda,
zellikle Merkr ve Vens, bn el-Heysem gibi
ayn bilgileri vermi olduundan, byk bir ihti-
malle, Leonardonun bn el-Heysemi tand ve
kulland sonucu karlabilir.
Otto Werner
23
bundan baka, Leonardonun bn
el-Heysemin arihi olan Kemleddn el-Frisnin
optiini de bildiine ilikin belirtiler bulmutur.
Aydnlatlm nesneden gelen bir resmin aksi ba-
lamnda yle demektedir: Codex Atlanticusdaki,
fol. 238r-b, bir resmin Kemleddn el-Frisnin
resmine nasl da tam tamna bal olmas hayret
vericidir. Buna gre sanki onun eseri Avrupada
biliniyormu gibi grnmektedir. Bunun lehi-
ne, Theodosius Saxonicus ve Kemleddn el-
Frisnin gk kua teoremleri arasndaki yakn
iliki de tanklk etmektedir. Bundan baka O.
Werner tarafndan Camera obscura sorunu ba-
lamnda kazanlan kanaat de dikkate deerdir:
Buna gre, Mntzn grne karn Leonardo
Camera obscuray sadece ilk aamalarnda deil,
ayn zamanda geliiminde de olduu gibi alm ve
kendine ait hi birey eklememitir.
24
Modelimiz temel prensiplerin ve Camera
obscurann sunum eklinin aktarmna hizmet
etmektedir, bn el-Heysem ve Kemleddn el-
Fris tarafndan yaplan tariflerden anlald
kadaryla. Modelin ekli, tarafmzdan kazanlan
resmin materyal ifadesidir.
22
Werner, O.: a.e., s. 137.
23
a.e., s. 111.
24
a.e., s. 111.
187
Mehur optik-matematiksel bn el-Heysem
Problemine burada deinilmesinin sebebi
Leonardo da Vinci (1452-1519)nin bu problemin
mekanik-grafiksel zm iin bir ara imal etmi
olmasndan kaynaklanmaktadr
1
. 1910 ylnda
Otto Werner
2
kendi izlenimini ortaya koymutur:
Leonardo bn el-Heysemin byk optik kitab
1
Leonardo da Vinci, Das Lebensbild eines Genies, Wies-
baden und Berlin: Emil Vollmer 1955, s. 410.
2
Werner, O.: Zur Physik Leonardo da Vincis, a.y., s. 137.
Kitb el-Menire kaynaklar arasnda sahip
olmu grnyor ve bu nedenle sferik, silindirik
ve konik aynalarda refleksiyon noktasn bulma
problemini tanm ve zm iin aba gster-
mitir. Wernerin tahminine gre Leonardo bn
el-Heysemin kitabn talyanca bir eviri halinde
kullanmtr (bkz. s. 186).
bn el-Heysemin kitabnn 5. ksmnda (male)
ele alnan problemde sz konusu olan kresel,
silindirik ve konik, dbkey ve i bkey aynalarda
yansma noktasn tespit etmektir, eer her iki
deer, yani gz ve k saan nokta verilmi
Modelimiz:
Pirin, be para,
hareket edebilir bir
biimde birbirlerine
perinlenmi.
Uzunluk: 26 cm.
bn el-Heysem Problemi
(Problema Alhazeni)
188
O P T K
ise
3
. Bu problem genel formunda analitik olarak
drdnc dereceden bir denkleme gtrmekte-
dir.
4
Avrupada bu problemi daha nce Vitello 1270
ylnda optik hakkndaki kitabna almtr. Onun
konuyu ayrntl bir biimde ele al bn el-
Heysemin Kitb el-Menirinin Latince eviri-
sinden intihal edilmi veya deiiklikler yapa-
rak yeniden yazlmtr.
5
Leonardo da Vinciden
sonra problemle uraan kii Isaac Barrow
(1669)dur. Bunu mteakiben Ren Franois
de Sluse (1673), Christiaan Huyghens (1695),
Guillaume Franois Antoine dHospital (1720),
Robert Simson (18. yzyln 1. yars), Abraham
Gotthelf Kstner (1719-1800), Thomas Leybourn
(1817) ve Charles Hutton (1737-1823) bu prob-
lemin zmne aba harcamlardr
6
. Kstner
pratik hibir faydas olmayacan dnd
hiperbol izimi kullanmadan problemi zmek
istemitir
7
. Kstnerden be yl sonra William
Wales, yaynlad bir almada bn el-Heysem
Problemini, yksek dereceli denklemlerin trigo-
nometrik fonksiyonlar kullanarak zmeye yne-
lik bir metotta rnek olarak kullanmtr.
8
3
Kemleddn el-Fris: Ten el-Menzir, a.y., Cilt 1, s.
497ff.; Muaf Naf Beg: el-asan b. el-Heysem, a.y., s.
551ff.; Bode, Paul: Die Alhazensche Spiegel-Aufgabe in
ihrer historischen Entwicklung nebst einer analytischen
Lsung des verallgemeinerten Problems, in: Jahresbericht
des Physikalischen Vereins zu Frankfurt am Main 1891-
02 (1893), s. 63-107 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 57, Frankfurt 1998, s. 66-110).
4
Schramm, M.: Ibn al-Haythams Stellung, a.y., s. 20a.
5
Bode, Paul: Die Alhazensche Spiegel-Aufgabe, a.y., s. 77-
78 (Tekrarbasm: s. 80-81).
6
Baker, Marcus: Alhazens Problem. Its Bibliography
and an Extension of the Problem, in: American Journal
of Mathematics (Baltimore) 4/1881/327-331 (Tekrarba-
Frankfurt 1998, s. 61-65); Schramm, M.: Ibn al-Haythams
Stellung, a.y., s. 20a.
7
Bode, Paul: Die Alhazensche Spiegel-Aufgabe, a.y., s. 81
8
izim, Leonardo da Vinci,
Das Lebensbild eines Genies, a.y., s. 410.
189
Bibliyografya
ve
Dizinler
190
191
B BL YOGRAFYA
[Eb Nar bn Ir: Risle f Marifet el-usy
el-Felekiyye Baih min Ba bi-ar ayr
ar Marifetih bi--ekl el-a ve-n-Nisbe
el-Mellefe] Rasil Ab Nar ilal-Brn by Ab Nar
Manr b. Ali b. Irq (d. Circa 427 A.H.=1036 A.D.).
Based on the unique compendium of mathematical
and astronomical treatises in the Oriental Public
Library, Bankipore, Haydarabad 1948 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 28).
Astronomical Instruments in Medieval Spain: their
Influence in Europa, [catlogo de la exposicin] Santa
Cruz de la Palma, junio-julio 1985 [Catlogo ed.
Santiago Saavedra], Madrid 1985.
el-Azra: Kitb Abr Mekke. Geschichte und
Beschreibung der Stadt Mekka von ... el-Azrak. Nach
den Handschriften zu Berlin, Gotha, Leyden, Paris
und Petersburg, ed. Ferdinand Wstenfeld, Leipzig
1858 (Tekrarbasm: Beyrut 1964).
Baker, Marcus: Alhazens Problem. Its Bibliography
and an Extension of the Problem, in: American
Journal of Mathematics (Baltimore) 4/1881/327-331
Cilt 57, s. 61-65).
Balmer, Heinz: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis
des Erdmagnetismus, Aarau 1956 (Verffentlichung
der Schweizer Gesellschaft fr Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften, Cilt 20).
de Barros, Joo: sia [Lissabon 1552], ed. Hernani
Cidade und Manuel Mrias, Lissabon 1946, Almanca
tercme: Emanuel Feust: Die Asia des Joo de
Barros in wortgetreuer bertragung, Nrnberg 1844
(Tekrarbasm: The lslamic World in Foreign Travel
Accounts serisi Cilt 53).
Bedini, Silvio A.: The Compartmented Cylindrical
Clepsydra, in: Technology and Culture (Chicago)
3/1962/115-141.
Bin, Nicholas: Trait de la construction et des
principaux usages des instruments de mathmatique,
Paris 1752.
el-Brn: Kitb Mald lm el-Heye. La trigonometrie
sphrique chez les Arabes de lEst la fin du X
sicle. Edisyon ve eviri Marie-Thrse Debarnot.
Dmek 1985.
el-Brn: K. Tadd Nihyt el-Emkin, ed. Pavel
G. Bulgakov ve mm brhm Amed, Kahire
1962 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt
25), ngilizce tercme: The Determination of the
Coordinates of Positions for the Correction of
Distances between Cities. A Translation from the
Arabic of al-Brns Kitb Tadd Nihyt al-Amkin
Lita Masft al-Maskin by Jamil Ali Beirut 1967
(Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 26).
Bittner, Maximilian: Die topographischen Capitel des
indischen Seespiegels Mo. Tercme M. Bittner.
Wilhelm Tomaschekin bir girii ile birlikte, Wien
1897 (Tekrarbasm in: Islamic Geography, Cilt 16, s.
129-254).
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk ber den Transversalensatz
(liber de figura sectore). Mit Bemerkungen von
Heinrich Suter. Herausgegeben von H[ans] Brger
und K[arl] Kohl, Erlangen 1924 (Tekrarbasm:
215-311).
Bode, Paul: Alhazensche Spiegel-Aufgabe in ihrer
historischen Entwicklung nebst einer analyti-
schen Lsung des verallgemeinerten Problems, in:
Jahresbericht des Physikalischen Vereins zu Frankfurt
am Main 1891-92 (1893), s. 63-107 (Tekrarbasm:
66-110).
von Braunmhl, Anton: Nassr Eddn Tsi und
Regiomontan, in: Nova Acta. Abhandlungen der
Kaiserlich-Leopoldisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher (Halle) 71/1897/31-69
serisi Cilt 50, s. 213-251).
von Braunmhl, Anton: Vorlesungen ber Geschichte
der Trigonometrie, 2 cilt, Leipzig 1900.
Breusing, Arthur: Zur Geschichte der Geographie. 1.
Flavio Gioja und der Schifskompa, in: Zeitschrift
der Gesellschaft fr Erdkunde zu Berlin 4/1869/31-
51 (Tekrarbasm: Acta Cartographica, Amsterdam,
12/1971/14-34).
amorano [Zamorano], Rodrigo: Compendio de la
arte de navegar, Sevilla 1581 (Tekrarbasm: Madrid
1973).
Cantor, Moritz: Vorlesungen ber Geschichte der
Mathematik, 3. bask, Cilt 1: Von den ltesten Zeiten
bis zum Jahre 1200 n. Chr., Cilt 2: Von 1200-1668.
Leipzig 1907 (3. baskdan Tekrarbasm: New York ve
Stuttgart 1965).
Cardano, Geronimo: De subtilitate libri XXI, in:
Hieronymus Cardanus. Opera omnia. 1663 Liyon
basksndan tpkbasm yeni bask, August Buckun
bir girii ile, 3. Cilt, Stuttgart, Bad Cannstatt 1966.
Carra de Vaux, Bernard: LAlmagest dAblwfa
Albzdijni, in: Journal Asiatique (Paris), 8
e
sr.,
and Astronomy serisi Cilt 61, s. 12-75).
Carra de Vaux, Bernard: Notice sur deux manu-
scrits arabes, in: Journal Asiatique (Paris), 8
e
sr.,
17/1891/287-322.
Casanova, Paul: La montre du sultan Nor ad dn (554
de lHgire
de Caus, Salomon: Les raisons des forces mouvantes,
192
avec diverses machines, tant utiles que plaisantes,
aus quelles sont adjoints plusieurs desseings de
grotes et fontaines, Francfort 1615.
Cav, all: bkz. Jaouiche, Khalil.
[el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedazzemn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200):
el-Cmi beyne el-lm ve el-Amel en-Nfi f nat
el-iyel / Compendium on the Theory and Practice
of the Mechanical Arts. Arapa ve ngilizce nsz
Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002 [Tpkbasm
edisyon, yazma stanbul Ayasofya 3606].
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-Amel ve el-lm en-Nfi
f inat el-iyel] Bedi z-Zaman Ebl-Iz smail b.
ar-Razzaz el Cezer, Olaanst mekanik aralarn
bilgisi hakknda kitap / The Book of Knowledge of
Ingenious Mechanical Devices [Tpkbasm edisyon,
yazma stanbul, Topkap saray, III. Ahmet, No.
3472] Ankara: Kltr Bakanl 1990.
[el-Cezer, al-Cmi beyn el-Amel ve el-lm en-Nfi f
inat el-iyel] The Book of Knowledge Ingenious
Mechanical Devices (Kitb f Marifat al-iyal
al-Handasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, eviri ve
dipnotlar Donald R. HilI, Dordrecht 1974.
Congreve, H.: A Brief Notice on Some Contrivances
Practiced by the Native Mariners of the Coromandal
Coast in Navigation, Sailing, and Repairing
their Vessels, in: Gabriel Ferrand, Introduction
lastronomie nautique arabe, Paris 1928 (Tekrarbasm:
Frankfurt a.M. 1986).
Curtze, Maximilian: Reliquiae Copernicanae, in:
Zeitschrift fr Mathematik und Physik (Leipzig)
19/1874/76-82, 432-458.
Dizer, Muammer: Astronomi hazineleri, stanbul 1986.
[Euklid] Die Elemente von Euklid. Bcher I-XIII.
Yunancadan eviren ve yaynlayan Clemens Thaer,
Leipzig 1933-37 (Frankfurt a.M. 1997).
Farr, Eduard: A Medieval Catalan Clepsydra and
Carillon, in: Antiquarian Horology (Ticehurst, East
Sussex) 18/1989/371-380.
Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und Naturvlker.
Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnchen 1970).
Ferrand, Gabriel: Introduction l astronomie nautique
arabe. Paris 1928 (Tekrarbasm: Frankfurt a.M.:
Wissenschaften 1986, B Serisi Geography Cilt 4,
ve ksmen in: Islamic Geography serisi Cilt 21, s.
112-237).
Fleischer, Heinrich Leberecht: ber Ibn Loyns
Lehrgedicht vom spanisch-arabischen Land- und
Gartenbau, in: H.L. Fleischer, Kleinere Schriften,
Cilt 3, Leipzig 1888, s. 187-198.
Fournier, Georges: Hydrographie contenant la thorie
et la practique des toutes les parties de la navigation,
Paris 1643.
Frank, Josef ve Wiedemann, E.: Die Gebetszeiten
im Islam, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 58/1925/1-32
Garca Gmez, Emilio: Foco de antigua luz sobre la
Alhambra desde un texto de Ibn al-Jab en 1362,
Madrid 1988.
el-zin, Abdurramn: ttiz el-lt er-Raadiyye,
Tpkbasm ed., yazma stanbul niversitesi
Ktphanesi, A.Y. 314, in: Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises, ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 2001, s. 114-
166 (C serisi 66).
Hellmann, Gustav: Meteorologische Optik 1000-1836,
Berlin 1902 (Neudrucke von Schriften und Karten
ber Meteorologie und Erdmagnetismus, No. 14).
Hennig, Richard: Terr incognit. Eine Zusam-
menstellung und kritische Bewertung der wichtigsten
vorcolumbischen Entdeckungsreisen an Hand der
darber vorliegenden Originalberichte, 4 cilt, Leiden
1944-1956.
Hill, Donald Routledge: Arabic Water-Clocks, Halep
1981.
Hill, Donald Routledge: The Book of Knowledge of
Ingenious Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hill, Donald Routledge: On the Construction of Water-
Clocks. An Annotated Translation from Arabic
Manuscripts of the Pseudo-Archimedes Treatise,
London 1976 (Occasional Paper Turner&Devereux.
No. 4).
Hogendijk, Jan P.: Greek and Arabic Constructions
of the Regular Heptagon, in: Archive for History of
Exact Sciences (Berlin) 30/1984/197-330.
Horten, Max: Avicennas Lehre vom Regenbogen nach
seinem Werk al Schif. Mit Bemerkungen von E.
Wiedemann, in: Meteorologischen Zeitschrift
(Braunschweig) 30/1913/533-544 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 2,
s. 733-744).
Hourani, George Fadlo: Arab seafaring in the Indian
Ocean in ancient and early medieval times, Princeton
1951.
bn Falallh el-Umar: Meslik el-Ebr f Memlik
el-Emr / Routes toward Insight into the Capital
Empires. Tpkbasm ed. Fuat Sezgin, 1-27. ciltler,
Islamischen Wissenschaften 1988-1989 (C serisi
46,1-27), Indices, 3 cilt, a.y. 2001 (C serisi 46,
28-30).
[bn el-Heysem] Ibn al-Haytham (d. c. 432/1040):
Kitb f all ukk Kitb Uldis fl-Ul ve-er
Menhi / On the Resolutions of Doubts in Euclids
193
Elements and Interpretation of its Special Meanings,
Tpkbasm edisyon Matthias Schramm, Frankfurt
Wissenschaften 1985 (C serisi 11).
bn el-Heysem: Male f av el-amer, ed. in: Mecm
er-Resil li-l-asan bn el-Heysem, Haydarabad
1357/1939 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 75, 8. metin).
bn el-ab: el-a f Abr arna, ed. Muammed
Abdullh nn, 3 cilt, Kahire 1973-75.
bn el-ab: Nufat el-Cirb f Alat el-tirb,
blm 3, ed. es-Sadiyye Fiye, Rabat 1989;
spanyolca tercme bkz.
[bn Muz, Kitb Mechlt us el-Kura] La
trigonometra europea en el siglo XI. Estudio de
la obra de Ibn Mu, El Kitb mayhlt [edisyon,
tpkbasm, spanyolca eviri ve erh] Maria Victoria
Villuendas, Barselona 1979.
Leipzig 1872.
[bn er-Ram] Rissla f ilm al-ill de Muammed
Ibn al-Ram al-Andalus, edisyon, giri ve erh
Joan Carandell, Barselona 1998.
[bn Sn: Kitb e-if] e-if. e-abiyyt 5:
el-Medin ve-l-Asr el-Ulviyye, ed. brhim Medkr
v.d., Kahire 1965.
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
1-79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Janin, Louis ve King, David A.: Le cadran solaire
de la mosque dIbn ln au Caire, in: Art and
architecture research papers (London) 15/1979/331-
357.
Janin, Louis: Le cadran solaire de la mosque Umayyade
Damas, in: Centaurus (Kopenhagen) 16/1972/285-
298.
Jaouiche, Khalil [=Cv, all]: Naariyyt
el-Mtevziyt f el-Hendese el-slmiyye, Tunis
1988.
Jaouiche, Khalil: On the Fecundity of Mathematics
from Omar Khayyam to G. Saccheri, in: Diogenes
(Oxford) 57/1967/83-100.
Jaouiche, Khalil: La thorie des parallles en pays
dIslam. Contribution la prhistoire des gomtries
non-euclidiennes, Paris 1986.
Juschkewitsch, Adolf P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964.
Juschkewitsch, Adolf P. ve Rosenfeld, Boris A.: Die
Mathematik der Lnder des Ostens im Mittelalter,
Berlin 1963.
Kennedy, Edward S. ve Ukashah, Walid: The Chandelier
Clock of Ibn Ynis, in: Isis (Washington) 69/1969/543-
545.
King, David A.: A Survey of the Scientific Manusripts
in the Egyptian National Library, Winona Lake
(Indiana) 1986.
Kohl, Karl: ber das Licht des Mondes. Eine
Untersuchung von Ibn al-Haitham, in: Sitzungsberichte
der physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
56-57/1924-25 (1926)/305-398 (Tekrarbasm: Islamic
1998, s. 135-228).
Kohl, K.:Zur Geschichte der Dreiteilung des Winkels,
in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizini-
schen Soziett (Erlangen) 54-55/1922-23/180-189
serisi Cilt 76, s. 151-160.
Krakovskij, Ignatij: Istoria arabskoi geografieskoi
literaturi, Moskova 1957.
Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution lhis-
toire des ides scientifiques dans lIslam, Cilt 2,
Kahire 1942-43 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 67-68).
Krause, Max: Al-Biruni. Ein iranischer Forscher des
Mittelalters, in: Der Islam (Berlin) 26/1942/1-15.
Krebs, Engelbert: Meister Dietrich (Theodoricus
Teutonicus de Vriberg). Sein Leben, seine Werke,
seine Wissenschaft, Mnster 1906. (Beitrge zur
Geschichte der Philosophie des Mittelalters, Cilt 5,
Heft 5/6).
Kkerman, nder: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994.
Kutta, Wilhelm Martin: Zur Geschichte der Geo-
metrie mit constanter Zirkelffnung, in: Nova Acta.
Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-
Carolinischen Deutschen Akademie der Natur-
forscher (Halle) 71/1897/68-104 (Tekrarbasm:
235-270).
Landstrm, Bjrn: Segelschiffe. Von den Papyrusbooten
bis zu den Vollschiffen in Wort und Bild, Gtersloh
1970).
Leonardo da Vinci, Das Lebensbild eines Genies.
talyancadan Almancaya eviri Kurt Karl Eberlein,
Wiesbaden und Berlin 1955.
Libros del saber de astronoma del rey D. Alfonso X.
de Castilla, compilados, anotados y comentados
por Manuel Rico y Sinobas, Ciltler 1-5,1, Madrid
1863-1867 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 109-112).
Lippincott, Kristen: The Story of Time, London 1999.
Lorch, Richard: Thbit ibn Qurra. On the Sector-
Figure and Related Texts. Edited with Translation
and Commentary, Frankfurt 2001 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 108).
Luckey, Paul: Beitrge zur Erforschung der arabischen
194
Mathematik, in: Orientalia ierisinde (Rom) N.S.
and Astronomy serisi ierisinde Cilt 96, S. 46-66).
Luckey, Paul: Zur Entstehung der Kugeldreiecks-
rechnung, in: Deutsche Mathematik (Leipzig)
178).
Lbke, Anton: Die Uhr. Von der Sonnenuhr zur Atomuhr,
Dsseldorf 1958.
Maddison, Francis Scott, Bryan ve Kent, Alan:
An Early Medieval Water-Clock, in: Antiquarian
Horology (Ticehurst, East Sussex) 3/1962/348-353.
Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical
Treatises, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr
2001 (Series C-66).
[el-Marrku: Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
el-Mt ] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el-Marrku (7./13. yy.): Jmi al-mabdi wa
l-ghyt fi ilm al-mqt / Comprehensive Collection
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 cilt,
Islamischen Wissenschaften 1984 (Series C - 1, 1-2).
Miller, Konrad: Mappae Arabicae, 6 Cilt, Stuttgart
1926-1931 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 240-241).
Minorsky, Vladimir: Tamm b. Bars Journey to the
Uyghurs, in: Bulletin of School of Oriental and
African Studies (London) 12/1947-48/275-305.
Miquel, Andr: La gographie humaine du monde
musulman jusquau milieu du 11
e
sicle, Cilt 1:
Gographie et gographie humaine dans la littrature
arabe, Paris 1967.
Montucla, Jean-tienne: Histoire des mathmatiques,
2 Cilt, Paris 1758.
Naffah, Christiane: Un cadran cylindrique ottoman du
XVIII
me
sicle, in: Astrolabica (Paris) 5/1989/37-51.
Narducci, Enrico: Intorno ad una traduzione italiana
fatta nellanno 1341 di una compilazione astronomica
di Alfonso X re di Castiglia, Roma 1865 (Tekrarbasm:
5-36).
Narducci, Enrico: Intorno ad una traduzione italiana
fatta nel secolo decimoquarto, del trattato dottica
dAlhazen, matematico del secolo undecimo, e ad
altri lavori di questo scienziato, in: Bullettione di
bibliografia e di storia delle scienze matematiche e
fisiche (Roma) 4/1871/1-48, 137-139 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt
2001, s. 1-51).
[Nareddn e-s] A collection of mathematical and
astronomical treatises as revised by Naraddn
e-s, 2 Cilt, Haydarabad 1840 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
48-49).
[Nareddn e-s, K. E-ekl el-a] Trait du
Quadrilatre, attibu Nassiruddin-El-Toussy,
ed. et traduit par Alexandre Pacha Carathodory.
stanbul 1891 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 47).
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt am Main:
Naf Beg, Muaf: el-asan b. el-Heysem. Busuh
ve-Kufuhu l-Baariyye, 2 Cilt, Kahire 1361/1942.
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi Cilt
35-36).
La navegaci en els velers de la carrera dAmrica
[katalog], Barselona: Museu Martim tarihsiz [1988].
Nordenskild, Adolf Erik.: Periplus. An Essay on
the Early History of Charts and Sailing-Directions,
Stockholm 1897.
en-Nuaym, Abduldir b. Muammed: ed-Dris
f Tar el-Medris, ed. Cafer el-asan, 2 Cilt,
Dmek 1948-51.
Olearius, Adam: Vermehrte newe Beschreibung der
muscovitischen und persischen Reyse Schleszwig
1656 (Tekrarbasm: ed. Dieter Lohmeier, Tbingen
1971 ve The lslamic World in Foreign Travel Accounts
serisi ierisinde, Cilt 3-4).
Osorius, Hieronymus [Osrio, Jernimo]: De rebus
Emmanuelis regis Lusitaniae invictissimi virtute et
auspicio annis sex, ac viginti, domi forisque gestis,
libri XII, Kln 1574.
Paris, Pierre: Voile latine? Voile arabe? Voile
mystrieuse, in: Hespris 36/1949/69-96.
Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman. De
la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997.
Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus. The
Khalili Portolan Atlas by Svat Soucek, Londra 1996
(Studies in the Khalili Collection, vol. 2).
Price, Derek J. DeSolla: Mechanical Water Clocks of
the 14
th
Century in Fes, Morocco, in: Proceedings
of the 10th International Congress of the History of
Sciences, Ithaca, 26 VIII - 2 IX 1962, Paris 1964 (ayr
basm 8 s.).
Price, Derek J. DeSolla: On the Origin of Clockwork,
Perpetual Motion Devices, and the Compass, in:
Contributions from the Museum of History and
Technology, Wachington 1959, s. 82-112.
[Ptoleme, Almagest] Ptolemus, Handbuch der Astro-
nomie, Almanca tercme Karl Manitius, 2 Cilt,
Leipzig 1912-13 (Bibliotheca Scriptorum Grcorum
et Romanorum Teubneriana), Neuausgabe Leipzig
1963.
Rashed, Roshdi: La construction de lheptagone
rgulier par Ibn-al-Haytham, in: Journal for the
History of Arabic Science (Halep) 3/1979/309-387.
Rashed, Roshdi: Gomtrie et dioptrique au Xe sicle.
Ibn Sahl, al-Qh et Ibn al-Haytham, Paris 1993.
Rashed, Roshdi: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres
195
mathmatiques. Algbre et gomtrie au XII
e
sicle,
2 Cilt, Paris 1986.
Reinaud, Joseph-Toussaint: Gographie d Aboulfda,
Cilt 1: Introduction gnrale la gographie des
Orientaux, Cilt 2: Traduction du texte arabe et index
gnral. Paris 1848-1883 (Tekrarbasm: lslamic
Geography serisi Cilt 277-278).
Risner, Friedrich: Optic thesaurus Alhazeni, Basel
1572 (Facs. Reprint ed. David C. Lindbergh, New
York 1972).
Rose, Paul L.: Renaissance Italian Methods of drawing
the Ellipse and related Curves, in: Physis (Firenze)
12/1970/371-404.
Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion des
regelmigen Siebenecks nach Abu Sahl al-Qh
Waian ibn Rustam, in: Janus (Leiden) 50/1963/227-
249.
Sams, Julio: Las ciencias de los antiquo en al-Andalus,
Madrid 1992.
Sarton, George: The tradition of the optics of Ibn
al-Haitham, in: Isis (Brksel) 29/1938/403-406
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt
34, Frankfurt 2001, s. 69-72).
de Saussure, Lopold: Commentaire des Instructions
nautiques de Ibn Mjid et Sulayman al-Mahr,
in: Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie
nautique arabe, Paris 1928, s. 129-175 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 21, Frankfurt 1992, s.
191-237).
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instru-
mente und Verfahren im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 89).
Schoy, Carl: Abhandlung des al-asan ibn al-asan
ibn al-Haiam (Alhazen) ber die Bestimmung der
Richtung der Qibla, in: Zeitschrift der Deutschen
Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig)
75/1921/242-253, (Tekrarbasm: Islamic Geography
serisi Cilt 18, s. 155-166).
Schoy, Carl: Abhandlung von el-Fal b. tim
en-Nayrz: ber die Richtung der Qibla, in:
Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der
Wissenschaften. Mathematisch-physikalische Klas-
se (Mnchen) 1922, s. 55-68, (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi Cilt 18, Frankfurt 1992, s. 177-190).
Schoy, Carl: ber den Gnomonschatten und die
Schattentafeln der arabischen Astronomie. Ein
Beitrag zur arabischen Trigonometrie nach
unedierten arabischen Handschriften, Hannover 1923
serisi Cilt 25, 187-215).
Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann
ierisinde (Hamburg) 6/1965/Ayrbasm s. 2-22, arab.
blm s. 85-65.
Schramm, Matthias: Ibn al-Haythams Weg zur Physik,
Wiesbaden 1963 (Boethius, Texte und Abhandlungen
zur Geschichte der exakten Wissenschaften, 1).
Schramm, Matthias: Steps towards the Idea of Function.
A Comparison between Eastern and Western Science of
the Middlle Ages, in: History of Science (Cambridge)
4/1965/70-103.
Schramm, Matthias: Verfahren arabischer Nautiker
zur Messung von Distanzen im Indischen Ozean, in:
Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen
Wissenschaften (Frankfurt) 13/1999-2000/1-55.
Sdillot, Louis-Amlie und Jean-Jacques Sedillot:
Trait des instruments astronomiques des Arabes
compos au treizime sicle par Abu l-asan Al
al-Marrkush (VII/XIII s.) intitul Jmi al-mabdi
wa-lghyt. Partiellement traduit par J.-J. Sdillot
et publi par L.-A. Sdillot, 2 Cilt, Paris 1834-35
serisi Cilt 41).
Seemann, Hugo: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von el-Ur, in:
Soziett ierisinde (Erlangen) 60/1928/15-126
Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums, Cilt
10-12: Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland, , Frankfurt
Wissenschaften Frankfurt 2000.
Sleeswky, Andr Wegener: Archiemedisch. De
Mijlenteller en de Waterklok, in: Naturkundige
Voordrachtem (sGravenhage) Nieuwe Reeks
67/1988-1989/15-31.
Smith, David E.: Euclid, Omar Khayym and Saccheri,
in: Scripta Mathematica (New York) 2/1935/5-10.
Sprenger, Alois: Die Post- und Reiserouten des Orients,
Leipzig 1864 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 112)
Studies on Ibn ubair (d. 1217). Collected and
Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al., Frankfurt 1994
(Islamic Geography serisi Cilt 173).
Studies on Ibrhm ibn Yaqb (2
nd
half 10
th
century)
and on his account of Eastern Europe. Collected
and Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al., Frankfurt 1994
Studies on the Travel Accounts of Ibn Faln (1
st

half 10
th
cent.) and Ab Dulaf (1
st
half 10
th
cent.).
Collected and Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al.,
Frankfurt 1994 (Islamic Geography serisi Cilt 169).
Studies on the Travel Accounts of Sallm at-Tarumn
(before 864), Hrn b. Yay (fl. about 912) and
as-Sindibd al-Bar (fl. about 912). Collected and
Reprinted, ed. Fuat Sezgin et al., Frankfurt 1994
Suter, Heinrich: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900 (Tekrarbasm:
196
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde
Cilt 82, s. 1-288).
Suter, Heinrich: ber die Geometrie der Shne
des Ms ben Schkir, Bibliotheca Mathematica
ierisinde (Leipzig, Berlin) 3. Seri, 3/1902/259-272
Tannery, P.: Eutocius et ses contemporains, in: P.
Tannery, Mmoires schientifique, Cilt 2, Paris 1912,
s. 118-136.
Takiyddinin Mekanik saat konstrksyonuna dair
en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Tekeli, Sevim: Takiyddinin Sidret l-Mntehsnda
aletler bahsi, in: Belleten (Ankara) 25/1961/213-238.
Tomaschek, Wilhelm: Die topographischen Capitel des
indischen Seespiegels Mot, bkz. Bittner, Max.
The Travels of Ibn Jubayr. Edited from a ms. In the
University Library of Leyden by William Wright.
Second Edition revised by M[ichael] J[an] de Goeje.
Leiden, Londra 1907 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi Cilt 171).
Mathematik, Cilt 3. Proportionen, Gleichungen. 3.
bask Berlin ve Leipzig 1937.
Mathematik, Cilt 4. Ebene Geometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Mathematik, Cilt 5, I. Ebene Trigonometrie. II.
Sphrik und sphrische Trigonometrie. 2. bask Berlin
ve Leipzig 1923.
Velho, lvaro: Roteiro da Primiera viagem de Vasco da
Gama (1497-1499). Prfacio, notas e anexos por Abel
Fontoura da Costa. Lissabon 1940, 2. bask 1960.
Wallis, John: Opera mathematica, Cilt 1-3, Oxford
1693-1699 (Tekrarbasm: Hildesheim 1972).
X., in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri
6/1905/129-185, zellikle s. 162-163 (Tekrarbasm:
Frankfurt 1998, s. 57-113).
Die Welt als Uhr. Deutsche Uhren und Automaten 1550-
1650, ed. Klaus Maurice ve Otto Mayr, Mnchen
1980.
Werner, Otto: Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora
Erlangen 1910.
Wiedemann, Eilhard: Arabische Studien ber den
Regenbogen, in: Archiv fr die Geschichte der
Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig)
4/1913/453-460 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 745-752 ve Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s.
165-172).
Wiedemann, Eilhard: Astronomische Instrumente
(Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
XVIII.1), in: Sitzungsberichte der physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 41/1909/26-
46 (Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 544- 564).
Wiedemann, Eilhard unter Mitwirkung von Theodor
W. Juynboll: Avicennas Schrift ber ein von ihm
ersonnenes Beobachtungsinstrument, in: Acta
orientalia (Leiden) 5/1926/81-167 (Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1117-
1203 ve in: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 92, s. 137-223).
Wiedemann, Eilhard: Die Gebetszeiten im Islam, bkz.
Frank, Josef.
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur
arabisch-islamischen Wissenschafts geschichte, ed.
Wiedemann, Eilhard: Ibn al Schir, ein arabi-
scher Astronom aus dem 14. Jahrhundert, in:
Soziett zu Erlangen 60/1928/317-326 (Tekrarbasm
in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte,
Hildesheim 1970, Cilt 2, s. 729-738).
Wiedemann, Eilhard: Theorie des Regenbogens
von Ibn al Haiam (Beitrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften. 38), in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
46/1914 (1915)/39-56 (Tekrarbasm in: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 2, s. 69-86,
ve in: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 33,
Frankfurt 2001, s. 219-236).
Wiedemann, Eilhard: ber den Apparat zur
Untersuchung und Brechung des Lichtes von Ibn al
Haiam, in: Annalen der Physik und Chemie (Leipzig)
N.F. 21/1884/541-544 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften, Cilt 1, s. 33-36 ve in: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 33, Frankfurt 2001, s. 111-114).
Wiedemann, Eilhard: ber das Sehen durch eine Kugel
bei den Arabern, in: Annalen der Physik und Chemie
(Leipzig) N.F. 39/1890/565-576 (Tekrarbasm in:
Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 47-58 ve Natural
195-206).
Wiedemann, Eilhard: ber die Brechung des Lichtes in
Kugeln nach Ibn al Haiam und Kaml al Dn al Fris,
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 42/1910/15-58 (Tekrarbasm in:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte,
Cilt 1, s. 597-640, ve in: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 213-256).
Wiedemann, Eilhard: ber die Erfindung der
Camera obscura, in: Verhandlungen der Deutschen
197
Physikalischen Gesellschaft (Braunschweig)
12,4/1910/177-182 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften, Cilt 1, s. 443-448, zellikle s. 443 ve in:
2001, s. 207-212).
Wiedemann, Eilhard: ber die Konstruktion der
Ellipse, in: Zeitschrift fr mathematischen und
naturwissenschaftlichen Unterricht 50/1919/177-
181, zellikle s. 177 (Tekrarbasm in: Gesammelte
Schriften, Cilt 2, s. 9145-918).
Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber die
Uhren im Bereich der islamischen Kultur, in: Nova
Carolinischen Deutschen Aka-demie der
Naturforscher in Halle 100/1915/1-272 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, ierisinde Cilt
3, s. 1211-1482 ve Natural Sciences in Islam serisi
Wiedemann, Eilhard: ber eine astronomische
Schrift von el-Kind (Beitrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften XXI.1), in: Sitzungsberichte
der physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
42/1910/294-300 (Tekrarbasm in: Aufstze zur
arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 660-
666).
Wiedemann, Eilhard: Ueber geometrische Instrumente
bei den muslimischen Vlkern, 1. Ueber den Zirkel
fr den grossen Kreis, 2. Ueber eine Art von
Transporteuren nach al Gazar, 3. Ueber Zirkel
zum Zeichen von Kegelschnitten, in: Zeitschrift fr
Vermessungswesen (Stuttgart) 39/1910/585-592, 617-
625 (Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s.
417-433).
Wiedemann, Eilhard ve Hauser, Fritz: Uhr des
Archimedes und zwei andere Vorrichtungen.
in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiserlich
Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie
der Naturforscher in Halle 103/1918/163-203.
(Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften Frankfurt
1984, Cilt 3, s. 1629-1668).
Wiedemann, Eilhard ve Frank, Josef: Vorrichtungen
zur Teilung von Kreisen und Geraden usw. nach
Brn, in: Zeitschrift fr Instrumentenkunde (Berlin)
244).
Wiedemann, Eilhard: Zu Ibn al Haiams Optik, in:
Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften
und der Technik (Leipzig) 3/1911-12/1-53, zellikle
s. 29-30 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, Cilt 1,
s. 541-593, zellikle s. 569-570 ve in: Natural Sciences
Wiedemann, Eilhard: Zur Geschichte der Brenn-
spiegel, in: Annalen der Physik (Leipzig)
39/1890/110-130, zellikle s. 119-120 (Tekrarbasm
in: Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen
Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 59-79).
Wiedemann, Eilhard: Zur Optik von Kaml al Dn, in:
Archiv fr die Geschichte der Naturwissenschaften
und der Technik (Leipzig) 3/1911-12/161-177
(Tekrarbasm in: Gesammelte Schriften, Cilt 1, s.
596-612 ve Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34,
Frankfurt 2001, s. 263-279).
Wiedemann, Eilhard: Zur Technik bei den Arabern
(Beitrge zur Geschchte der Naturwissenschaften, 10),
in: Sitzungsberichte der physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 36/1906/307-357 (Tekrarbasm
in: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte,
Cilt 1, s. 272-322).
Woepcke, Franz: L algbre dOmar Alkhayym, Paris
1851 (Tekrarbasm in: Islamic Mathematics and
Woepcke, Franz: tudes sur les mathmatiques arabo-
islamiques. Nachdruck von Schriften aus den Jahren
1842-1874, ed. Fuat Sezgin, 2 Cilt, Frankfurt 1986
(Series B Mathematik 2, 1-2).
Woepcke, Franz: Trois traits arabes sur le compas
parfait, publis et traduits par Franois Wpcke, in:
Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque
impriale (Paris) 22/1874/1-175 (Tekrarbasm in:
F. Woepcke: tudes sur les mathmatiques arabo-
islamiques. Nachdruck von Schriften aus den Jahren
1842-1874, Frankfurt 1986, Cilt 2, s. 560-734 ve in:
Frankfurt 1998, s. 33-209).
Wrschmidt, Joseph: Dietrich von Freiberg: ber
den Regenbogen und die durch Strahlen erzeugte
Eindrcke, Mnster 1914.
Wrschmidt, Joseph: ber die Brennkugel, in:
Monatshefte fr den naturwissenschaftlichen
Unterricht aller Schulgattungen (Leipzig ve Berlin)
4/1911/98-113 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 34, Frankfurt 2001, s. 280-295).
Wrschmidt, Joseph: Zur Geschichte, Theorie und
Praxis der Camera obscura, in: Zeitschrift fr
mathematischen und naturwissenschaftlichen
Unterricht (Leipzig ve Berlin) 46/1915/466-476
32, Frankfurt 2001, s. 20-30).
Yt el-amav: Ird el-Arb il Marifet el-Edb, ed.
D.S. Margoliouth, 7 Cilt, Londra 1923-1931.
198
I. ahs Adlar
A- A
el-Abbs b. Sad el-Cevher 126, 127
Abduldir b. Muammed b. Osmn en-Nuaym
91 n.
Abdulmelik b. Cureyc 125
Abdurramn b. Muammed bn el-Muhalleb el-
Mt, Zeyneddn 93
Abdurramn b. Sleymn el-Lecc, Eb Zeyd
106
Abdurramn el-zin 117, 117 n.
Amed b. Abdullh bn e-affr 50
Amed b. Dvd b. Venend ed-Dnever, Eb
anfe 8
Amed bn Faln b. el-Abbs b. Rid b. ammd
6
Amed b. brhm e-erbetl 77
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 98 n.
Amed b. Muammed b. el-Veld el-Ezra, Eb
el-Veld 125, 125 n.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern, Eb el-
Abbs, Latin. Alfraganus 136
Amed b. Muammed b. Nar el-Ceyhn 3
Amed b. Sehl el-Bel, Eb Zeyd 3
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 21, 23
Amed bn Mcid b. Muammed en-Necd,
ihbeddn 41, 42, 43, 44, 65, 66, 71
Alberti, Leone Battista 184
Alfons X., Kastilyal 108, 108 n., 110 n., 111 n., 113
el-Heysem
Eb el-asan 86
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 6
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 91, 91 n.
Ali, Jamil 31 n., 133 n.
Allexandre, Jacques 111
Anthemios, Trallesli 151
dAnville, Jean-Baptiste Bourguignon 20
Apollonios, Pergaeli 125, 128, 152
Aristocular 165
Aristoteles 170
Arimed 94, 94 n., 125, 128, 138, 151
Averroes bkz. Muammed b. Amed b.
Muammed
B
Baker, Marcus 188 n.
Balmer, Heinz 59 n., 60 n., 67 n., 68, 68 n.
Barozzi, Francesco 153
de Barros, Joo 43, 43 n., 45, 49
Barrow, Isaac 188
Bedini, Silvio A. 110, 111 n.
Ben Gerson bkz. Levi ben Gerson
Ben Ms (Ms b. kirin olu: Muammed,
Amed ve el-asan) 128, 132, 137, 138
Bessarion, Kardinal 136
Bion, Nicholas 72
Bittner, Maximilian 38 n.
Bjrnbo, Axel 132, 132 n., 133 n.
Blaeu, Willem Janszoon 17
Bode, Paul 188
Boissere, Sulpiz 168, 168 n.
Bowen, Emmanuel 20
von Braunmhl, Anton 131, 131 n., 135, 135 n., 136,
136 n.
Breusing, Arthur 64 n.
Brockelmann, Carl 87 n., 91 n., 98 n., 114 n., 142,
142 n., 152 n.
Brunetto Latini bkz. Latini
Brunold, Martin 51
Bulgakov, Pavel Georgievic 31 n., 133 n.
Brger, Hans 132 n., 135
C
Cbir b. Efla 135, 136
Cbir b. ayyn, Latin. Geber 125, 125 n.
Campani-Kardeler (Giuseppe, Pietro Tommaso,
Matteo) 111
Cantor Moritz 138, 138 n., 154, 154 n., 155 n.
Carandell, Juan 114 n.
Carathodory, Alexandre Pacha 133 n., 135
Cardano, Geronimo (Hieronymus Cardanus) 64 n.,
68
Casanova, Paul 90 n.
de Caus, Salomon 111
Cvi, all (Khalil Jaouiche) 126 n., 127 n.
Cemd b. Mesud el-K yseddn 130
el-Cevher bkz. el-Abbs b. Sad
el-Ceyhn bkz. Amed b. Muammed b. Nar
D Z N
199
A H I S A D L A R I
Congreve, H. 42, 42 n., 45
Corts, Martin 67
Curtze, Maximilian 137, 138
D
Dahmn, Muammed Amed 98 n.
Davis, John 48
Debarnot, Marie-Thrse 133 n., 134 n.
Delambre, Jean-Baptiste Joseph 131, 135
Delisle, Guillaume 20
Delisle, Joseph-Nicolas 20
Descartes, Ren 129, 169, 170, 171
Destombes, Marcel 89
Dietrich, Freibergli (Theodoricus Teutonicus,
Theodosius Saxonicus) 169, 170, 171
Dizer, Muammer 89 n.
Durighello, M. 90
Drer, Albrecht 139, 153
E
Eb el-Abbs en-Nebt 8
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-seyn
Eb el-Cd bkz. Muammed b. el-Leys
Eb Dlef el-azrec 6
Eb el-Ferec s (6./12. yzyl, usturlap yapmcs)
90
Eb el-Fid bkz. sml b. Al b. Mamd
Eb el-z Bahdur n 29
Eb anfe ed-Dnever bkz. Amed b. Dvd b.
Venend
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b.
Amed
Eb el-Vef el-Bzecn bkz Muammed b.
Muammed Yay
Eb Zeyd el-Bel bkz. Amed b. Sehl
Eschinardi, Francesco 11
Eutokios 138, 151, 152
el-Ezra bkz. Amed b. Muammed b. el-Veld
F
el-Fal b. tim en-Neyrz, Eb el-Abbs 126,
131
Fiye, es-Sadiyye 97 n.
de Fermat, Pierre 130
Farr(-Oliv), Eduard 50, 52, 109, 111, 112, 116,
121
Feldhaus, Franz Maria 118 n.
Ferrand, Gabriel 40, 42 n., 43 n.
Feust, Emanuel 43 n.
Fleischer, Heinrich Leberecht 142 n.
Flgel, Gustav 6 n., 94 n.
Fontoura da Costa, Abel 67 n.
Fournier, Georges 69
Frank, Josef 85, 157 n., 158 n., 159 n., 161 n.
Garca Gmez, Emilio 97
Gastaldi, Giacomo (Jacobus Gastaldus) 16, 17
Geber bkz. Cbir b. ayyn
Gerland, Ernst 184 n.
G
da Gama, Vasco 20, 43, 44, 45, 49, 62, 67
Ghanem, Imad 92 n.
von Goethe, Johann Wolfgang 168, 168 n.
Grousset-Grange, Henri 40
H
abe el-sib 131
accc b. Ysuf b. Maar 125
Hac Halife 71
all b. Aybek e-afed alaaddn 5 n., 91 n., 98
n.
Halley, Edmund 130
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd
Hanno (Kartacal denizci) 9
el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Cafer
Hrn b. Yay 6, 125
el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 118
n.
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 88, 88
n., 89, 90, 144, 144 n., 145, 145 n.
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin
Alhacen veya Alhazen 126, 127, 128, 129, 131, 149,
165, 166, 170-187 passim
Hauser, Fritz 86 n., 94, 96 n., 98 n., 103 n., 110 n.
el-ayym bkz. mer el-ayym
Heiberg, Johann Ludwig 152, 152 n.
Hellmann, Gustav 165 n., 169, 169 n.
Hennig, Richard 8
Herodot 9
Hibetallh b. el-seyn el-Bed el-Asurlb 139,
152
Hill, Donald Routledge 94, 94 n., 96, 102, 103 n., 108
n., 116 n., 150 n.
200
D Z N
Hipparchos 10, 130, 131
Hogendijk, Jan P. 128 n., 129 n.
Horten, Max 165 n., 166, 166 n.
dHospital, Guillaume Franois Antoine 188
Hourani, George Fadlo 35 n.
el-ucend bkz. mid b. el-r
Hutton, Charles 188
Huyghens, Christaan 188
Avicenna 141, 143, 170
I
Ibel, Thomas 144
Isidor, Miletli 151
bn Baa bkz. Muammed b. Abdullh
bn Faln bkz. Amed bn Faln
bn el-ab bkz. Muammed b. Abdullh b. Sad
bn Luyn bkz. Sad b. Amed
bn Mcid bkz. Amed bn Mcid b. Muammed
bn Muz bkz. Muammed bn Muz
bn el-Muhalleb bkz. Abdurramn b.
Muammed
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b.
s
bn er-Ram bkz. Muammed b. brhm
bn Rd bkz. Muammed b. Amed b.
Muammed
bn e-affr bkz. Amed b. Abdullh
brhm b. Eb el-asan b. Eb Sad, Marokkoda
sultan 106
brhm (veya Mumed) b. abb el-Fezr 125
brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker,
Eb s 3
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 139,
152
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-
Ne, Eb s 136
brhm b. Yab 6
brhm Mteferria 70
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
s b. uneyn 125
sml, Abdullh 165 n.
sml b. Al b. Mamd, Eb el-Fid el-Melik el-
Meyyed mdeddn 16, 17
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb
Bekr Bedzzemn 96, 101, 102, 103, 104, 105,
116, 150
J
Janin, Louis 92 n., 93 n.
Jaouiche, Khalil bkz. Cv, all
Juschkewitsch, Adolf P. 126 n., 127 n., 129 n.
Juynboll, Theodor Willem 141 n.
K
Kaestner, Abraham Gotthelf 188
el-sm b. ibetullh el-Asurlb 90
el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b.
Mamd
el-K bkz. Cemd b. Mesd
Kele, mer R 142 n.
Kennedy, Edward S. 31 n., 86 n., 92 n., 133 n.
Kent, Alan 116 n.
Kepler, Johannes 17, 111
King, David Anthony 87 n., 93 n.
Kohl, Karl 132 n., 135, 137, 138, 138 n., 154, 154 n.,
155 n., 174 n., 175 n.
Kolumbus, Christoph 44, 67, 67 n.
Kopernikus 137
Klzer, Theo 4
Krakovskij, Ignatij 8 n.
Kraus, Paul 125 n.
Krause, Max 7
Krebs, Engelbert 171, 171 n.
Kyr b. Lebbn el-Cl, Eb el-asan 134
Kutta, Wilhelm Martin 139, 139 n.
Kkermen, nder 147
L
Lambert, Johann Heinrich 126
Landstrm, Bjrn 54 n.
Latini, Brunetto 13
Legendre, Adrien-Marie 126
Lelewel, Joachim 14
Levi ben Gerson 46, 184
Leybourn, Thomas 188
van Linschoten, Jan Huygen 19 , 20
Lippincott, Kristen 160
Lisneddn bn el-ab bkz. Muammed b.
Abdullh b. Sad
Lorch, Richard P. 132 n.
201
A H I S A D L A R I
Luckey, Paul 131, 133, 133 n., 134, 134 n., 135, 135
n.
Lbke, Anton 111 n.
Lhring, F. 119, 122
M
Maddison, Francis 116 n.
el-Mhn bkz. Muammed b. s
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 140
Mamd b. Muammed Eb el-Fet e-li b.
ararslan 103
el-Madis bkz. Muammed b. Amed b. Ab
Bekir
Malemo (muallim, stat) Can 43
Manitius, Karl 130 n.
el-Manr, Abbasi Halifesi 6, 125
Manr b. Al bn Ir, Eb Nar 132, 133, 134
Margoliouth, David Samuel 98 n.
Marino Sanuto bkz. Sanuto
Marinos, Tyroslu 3, 10, 11, 12, 22, 24
Martinelli, Domenico 111
Maurice, Klaus 102 n.
Maurolico, Francesco 171, 184
Maximos Planudes bkz. Planudes
Mayr, Otto 102 n.
de Medina, Pedro 68
Medkr, brhm 165 n.
el-Mehr bkz. Sleymn b. Amed b. Sleymn
el-Melik el-Eref mer b. Ysuf, Yemende
Resuliler sultan 58, 60, 87
el-Melik en-Nr Saladdn (Saladin) Ysuf b.
Eyyb, Eyyubi hkmdar 152
el-Memn, Abbasi Halifesi 9, 11, 12, 13, 21, 24, 25,
85, 125, 126
el-Memn Corafyaclar 5, 11, 12, 13, 15, 21, 22,
24
Menelaos (Menelaus) 125, 128, 130, 131, 132
Mercator, Gerard 16
Michelangelo 153
Miller, Konrad 5, 5 n., 28
Minorsky, Vladimir 6 n.
Miquel, Andr 4, 4 n.
Montucla, Jean tienne 129
Muammed, Peygamber 3
Muammed V., Granada Nariler hkmdar 97
Muammed b. Abdullh b. Muammed el-Levt
e-anc bn Baa, emseddn Eb Abdullh 8
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab,
Lisneddn 97, 114 n.
Muammed b. Amed b. Eb Bekir el-Benn el-
Madis (el-Muaddes) 3, 4
Muammed b. Amed b. Muammed bn Rd el-
urub, Eb el-Veld, Latin. Averroes 170
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 6,
7, 7 n., 12, 30, 31, 129, 133, 134, 135, 138, 152, 157,
158, 158 n., 159 n., 161
Muammed b. Amed el-zim 31
Muammed b. Amed bn Cbeyr el-Kinn, Eb
el-seyn 7
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-
sm 3, 4
Muammed b. Al, Rvn es-Stnin babas 98
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Ban, Eb
Abdullh 136
Muammed b. Eb Yab b. s en-Nedm el-
Varr el-Badd, Eb el-Ferec 6 n., 94
Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb
el-asan 166, 166 n., 167, 168 n., 169, 170, 171,
172, 178 n., 180, 183, 185, 186, 188 n.
Muammed b. el-seyn b. Muammed b. el-
seyn (6./12. yzyl matematikisi) 152
Muammed b. el-seyn el-zin, Eb Cafer 128,
138, 151, 154, 155
Muammed b. brhm bn er-Ram el-Evs el-
Murs, Eb Abdullh 144
Muammed b. s el-Mhn 128
Muammed b. el-Leys, Eb el-Cd 129, 131
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad
Taiyyeddn 91 n., 118, 119, 121
Muammed bn Muz, Eb Abdullh 135
drs, Eb Abdullh 4, 5, 6, 12, 13, 14, 26, 27, 28
Cafer 127, 132, 133, 134, 135, 136
Muammed b. Muammed Yay el-Bzecn, Eb
el-Vef 131, 131 n., 133, 134, 135, 139
Muammed b. Ms el-rizm, Eb Cafer 21, 85
Muntar, Abdulalm 165 n.
Ms b. kir bkz. Ben Ms
erefeddn 130
Meyyededdn el-Ur 146
Mntz 186
N
Naffah, Christiane 89 n.
Narducci, Enrico 110 n., 186
Naf, Muaf 172, 175 n., 178 n., 180 n., 183, 183
n., 185, 188 n.
Necho, Pharao 9
202
D Z N
en-Neyrz bkz. el-Fal b. tim
Nikomedes 137, 138, 154, 155
Nordenskild, Adolf Erik 43 n.
en-Nuaym bkz. Abduldir b. Muammed
Nunes, Pedro 114, 115
Nreddn Mamd b. Zenc, Suriyede Zenciler
hkmdar 90, 90 n.
O
Oestmann, Gnther 119, 122
Olearius, Adam 18
Ortelius, Abraham 16, 17, 20
Osorius, Hieronimus 44, 61, 62, 63, 67, 68
klid 125, 126, 127, 128
mer el-ayym 126-130
P
Papa Alexander VII. 111
Paris, Pierre 54 n.
Parisio, Attila 110
Pascal, tienne 128, 137, 138
Peckham (Pecham), John, Centerbury bapiskoposu
184
Peregrinus bkz. Petrus Peregrinus
Petrus de Ebulo 4, 7 n.
Petrus Peregrinus e Maricourt 58 ,59, 60
Petrus Vesconte bkz. Vesconte
Peurbach, Georg 136
Picard, Christophe 35
Piri Reis 56
Planudes, Maximos 10
Pococke, Edward 127
Polo, Marco 8
della Porta, Giambattista 184
Postel, Guillaume 16
Price, Derek J. de Solla 106
Ptoleme 3, 10, 11, 12, 15, 16, 17, 22, 24, 25, 125, 130,
130 n., 131, 134
R
Raimondi, Giovan Battista 127
Rashed, Roshdi 129 n., 130 n., 166 n.
Regiomontanus, Johannes 46, 134, 135, 136, 141
Reinaud, Joseph-Toussaint 43 n.
Reinel, Jorge 44
Reland, Adrian 19, 20
Rennell, James 20
Rvn es-St 98
Riberio, Diogo 50, 52
Rihaoui, Abdul Kader 92 n.
Risner, Friedrich 185, 186
Roger II., Norman, Sicilya kral 5, 12, 26
Roger Bacon 171, 184
Rosenfeld, Boris A. 127 n., 129 n.
S S
Sbit bn urra b. Zahrn el-arrn, Eb el-asan
126, 132
Sabra, Abdelhamid 184 n.
Saccheri, Girolamo 127
e-afed bkz. all b. Aybek
Sad b. Amed bn Luyn, Eb Osmn 142 143
alaaddn (Saladin) bkz. el-Melik en-Nr
e-li b. ararslan bkz. Mamd b. Muammed
es-Slim, Abdullh b. Muammed 55
Salmon, M. 111
Samplonius, Yvonne 129 n.
Sams, Julio 97 n.
Sanson, Nicolas 20
Sanuto, Marino 14
Sarton, George 184 n.
de Saussure, Lopold 42, 42 n.
Schickard, Wilhelm 17
Schmidt, Fritz 48 n.
van Schooten, Frans 130
Schoy, Carl 131, 131 n.
Schramm, Matthias 37, 126 n., 127 n., 129 n., 130 n.,
169 n., 171 n., 174 n., 175, 175 n., 177, 177 n., 185,
185 n., 186 n., 188 n.
Scoll, Bryan 116 n.
Sdillot, Jean-Jacques 88 n., 90, 144 n., 145 n.
Sdillot, Louis-Amlie 88 n., 90, 144 n., 145 n.
Seemann, Hugo J. 146 n.
Sd Al Reis 41, 43
Simson, Robert 188
Sleeswyk bkz. Wegener Sleeswyk
de Sluse, Ren Franois 188
Smith, David Eugene 127 n.
Snellius, Willebrord 136
Soucek, Svat 56 n.
Sprenger, Alois 3, 4
Sthli, Marlis 4
Stevin, Simon 68
Suter, Heinrich 128 n., 132, 152 n.
Sleymn b. Amed b. Sleymn el-Mehr 37, 40,
41, 43, 44, 66
Syger de Foucaucourt 59
Abdullh
203
T
Tannery, Paul 152 n.
e-anv (astronom) 91, 92
et-Tz, Abdulhd 106
Tekeli, Sevim 118 n.
Temm b. Bar el-Muavvi 6
Thaer, Clemens 126 n.
Theodosius Saxonicus 186
Tomaschek, Wilhelm 37, 38 n.
Tropfke, Johannes 129 n., 130, 130 n., 131 n., 135,
135 n.
Tryckare, Tre 54 n.
Turner, Anthony J. 89
e-s bkz. Muammed b. Muammed
e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b. el-
Muaffer
U U
Ukashah, Walid 86 n.
el-Ur bkz. Meyyededdn el-Ur
V
Vailly, Charles 111
Velho, lvaro 67 n.
el-Veld b. Abdulmelik, Emevi halifesi 91
Vesconte, Petrus 14
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 139, 151, 152
Villuendas, Mara Victoria 135 n.
da Vinci, Leonardo 139, 153, 171, 184, 186, 187, 188
Vitello bkz. Witelo
W
Wakeley, Andrew 48
Wales, William 188
Wallis, John 127, 127 n.
Wantzel, Pierre Laurent 129
Wegener, Alfred 108 n., 110
Wegener Sleeswyk, Andr 95
Werner, Otto 171, 184 n., 185 n., 186, 186 n., 187
Wiedemann, Eilhard 46 n., 85, 86 n., 91 n., 94, 94 n.,
96 n., 98, 98 n., 102, 103 n., 104, 104 n., 105, 105 n.,
110 n., 141 n., 142 n., 145 n., 149 n., 150 n., 152, 152
n., 153 n., 157 n., 158 n., 159 n., 161 n., 165 n., 166
n., 167, 167 n., 168, 168 n., 169, 169 n., 178, 178 n.,
179, 180, 181, 181 n., 183, 184, 185, 185 n., 186 n.
Wilhelm I., Norman, Sicilya kral 5
Wilhelm II., Norman, Sicilya kral 7, 7n.
Witelo (Vitellius, Vitellio, Vitello) 171, 184
Woepcke, Franz 128 n., 129, 129 n., 152 n., 153, 153
n.
Wrschmidt, Joseph 167, 167 n., 168, 168 n., 169,
169 n., 170, 184 n., 185 n., 186 n.
Y
Yay b. lid el-Bermek 6
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf
46
Yab b. ri 125, 130
Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 98 n.
Ysuf (veya Ynus) el-Asturlb 96, 96 n.
Z
Zamorano, Rodrigo 70
Zyid, Sad 165 n.
Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 32
ez-Zirikl, ayreddn 87 n.
204
D Z N
A - A
acus (ine = pusula) 61
A, e blme 128, 137
A ler (Osmanl, 16. yzyl) 156
Ay e blmek 128, 137
Aden 39
Afrika 23
Afrika, Dou- 8, 44
Afrikann gneyden dolalabilir olmas 25
Akdeniz (kartografik) 12, 13, 35
Akdeniz boylam, kltme 11, 12, 15, 25
Aksidentel k (bn el-Heysem) 182-186
le bkz. alet
el-le zt e-ubeteyn (iki bacakl alet) 46
Alet ayrca bkz. aparat, ara, deney dzenei, dze-
nek
Alet, bir kre zerindeki herhangi noktann mer-
kez noktasn bulmaya ve zerinde a belirlemeye
yarayan alet (bn er-Rezzz el-Cezer) 150
el-let el-cmia, evrensel alet (bn e-ir) 91
let el-iniks (yansma aleti), bn el-Heysemde
172
Almeria 142
Anadolu 8
Anadolu haritas, A. Oleariusun 18
Arabistan 8
Arap Denizi 39
Arap Yarmadas 23
Arazi lm Pusulas, ngiliz (1917 ylndan) 78
Arbela 10
Archivo de la Corona de Aragn, Barselona 116
ardaciva (yarm kiri) 130
Aritmetik 125, 129
Arimed Aynas 166
el-Ars minaresi (Emevi Camii, am) 92
Askalon 151
Astronomik saat, Taiyyeddnin (bingm raad)
118
Asya 23, 25
Asya, Dou- 12
Asya, Kuzeydou- 12
Asya, Orta- 8, 12
Asya Haritalar (Eb el-z Bahdur n) 29
Asya Haritas (Gastaldi) 16, 17
Asya Haritas (Ortelius) 16, 17
Asyann dolalabilir olmas (kuzeyden) 25
Atlantik 11, 12, 20, 25, 35
Atoll, Mubilden (Mareek?) 40
Augsburg 102
Avize Saat, bn Ynisin 86
Ay In Gzlemleme Aleti (bn el-Heysem) 174-
177
Ay nn karakteri, bn el-Heysem 175
Ay konaklar (menzil el-amer) 36, 37
Ay tutulmas 10, 32, 41
Aya Sofya 151
Ayna problemi, bn el-Heysemin (Problema
Alhazeni) bkz. bn el-Heysem Problemi
Azak Gl 21
Azimut hesaplamas 58, 60, 131
B
backstaff (balant sopas) 48
Badat 6, 7, 12, 24, 32, 125, 126, 135
Balant sopas 48
el-bar el-mu (kuatc Okyanus) 5, 11, 22
balestilha, ballestilla 42, 45, 46, 47
Balk Pusula 57
Bali 40
Barva 40
barkr kmil tmm (mkemmel tam pergel) 152
barkr tmm (tam pergel) 139, 152, 161
Barselona 47, 48, 73, 74, 116
Ba parmak genilii bkz. iba
Bayerisches Nationalmuseum, Mnih 102

Bengal Krfezi 39
Beeri corafya 3, 4, 7, 8
Beyrut 90
beyt el-ibre (ine evi) 43
beyt mulim (Camera obscura), bn el-Heysemde
185; ayrca bkz. Camera obscura
Bibliothque Nationale, Paris 90
bingm raad (astronomik saat), Taiyyeddnin
118
bingmt devriyye (helezoni zemberekli saatler),
Taiyyeddnin 118
bingmt siryiyye (arlk dzenekli saatler),
Taiyyeddnin 118, 119
Bitki corafyas (Eb anfe) 8
Bizans 6, 8
Boylam belirleme 32, 41
Boylam farkllklar (corafi) 10, 135
Bulgarlar 6
Buz Denizi (Arap seyyahlarda) 6
C
Cambaya 43, 45
Camera obscura, bn el-Heysem 184-186
Canopus bkz. Sheyl
205
K A V R A M L A R v e Y E R A D L A R I
Cava 40
Cebir 125, 129
Cebirsel geometri 128-130
cefne (kase/kvet, tesviye arac) 142, 143
cehr, (torna) 141 n., 157
Cenevizliler 44, 67
Cenova 14
Ceuta 12
ceyb (cep) 130
el-Cezre el-ar (Pemba) 40
Chan Lng dnemi 76
cb 130
civa (Hinte, yay kirii) 130
Cvayla alan Saat (relogio dell argent uiuo),
spanyol Arap (Libros del saber de astronoma)
110-111
Corafi Pusula, ngiliz (20. yzyl) 81
Corafya 3-32
Corafya ayrca bkz. beeri corafya, kartografya,
matematiksel corafya, seyahat corafyas
Corafya, modeller ve haritalar 21-32
Corafya, Ptoleme 9, 15-17
Coimbra 35
cubitale bkz. ubl
Cylindrical clepsydra 111
arklarn geriye dnmesine engel olan ve bir sarka
hareketi veren dzek (saatlerde) 118, 119
ekirge budu (ekirge baca olarak adlandrlan
gne saati) 90
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn) 46
ifte cetvel, alr kapanr (masar msenn) 157,
159
in, slam dnyasyla ticaret ve mnasebet 6, 35
in, manyetik ine 37
in, Temm b. Bar el-Muavvide 6
D
Daire blmlemesi, dzenekler 158-161
Daire hesab 128
diret muaddil, (gne saati), Sd Al Res 43
Dakika Terazisi (el-mzn el-laf el-cz), el-
zinde 117
dv (Dhau, Dau, Arap yelkenli gemisi) 55
Davis Kadran, ngiliz Kadran 48
Deney (doa bilimlerinde) 170
Deney Dzenei, aksidentel n dorusal cereyan
ettiini ispatlamak iin (bn el-Heysem) 182-186
Deney Dzenei, fecir nlarnn dorusal cere-
yan ettiini ispatlamak iin (bn el-Heysem) 180-
181
Deniz Usturlab (astrolabio nutico), Diogo
Ribeironun 50
Deniz Usturlab, Portekiz (16. yzyl) 51
Deniz Usturlab, Vasco da Gamann 49
Denizci Kadran, Diogo Ribeironun 52
Denizciler (bn Mcide gre grup) 41
Denizcilik bilimi / naotik 35-82
Denizcilik bilimi, Akdenizde 35
Denizcilik bilimi (ilm el-bar), Sleymn el-
Mehrde 41
Denizcilik bilimi, Hint Okyanusunda 35-44, 45, 46,
61, 62, 63, 67, 68
Denizcilik bilimi, bn Mcidde 41
Denklemler (geometride) 128-130
destr el-ar (aplar blmleme dzenei) 157,
158
destr ed-devir (daireleri blmleme dzenei)
157-158
destr muanara (aplar blmleme dzenei)
158
Dmek (am) 91, 92, 118, 125
Dili ark dzenei (saatlerde) 118
Dou Afrika, Dou Afrika kys 8, 39, 40, 44
Dolay kutupsal yldz 35, 36
Drtgen, Menelaosda 131
Dnya Haritas, Brunetto Latini 13
Dnya Haritas, el-drsnin, Gm Dnya Haritas
(Tabula Rogeriana) 5, 6, 13, 14, 26
Dnya Haritas, el-drsnin, para haritalardan
yeniden yaplan (K. Miller) 23, 27, 28
Dnya Haritas, el-Memn corafyaclarnn 5, 6, 8,
9, 11, 13, 16, 21, 22, 24-25
Dnya Haritas, Marino Sanuto / Petrus Vescontenin
14
Dnya Haritas, Marinosun 24
Dnya Haritas, Ptoleme 10
Dnya Haritas, Ptoleme (Strassburg 1513) 15
Dnyann kre ekli 10
Dz izgiler, blmleme dzenekleri 158-161
Dzenek, daireleri ve dz izgileri blmlemek iin
(el-Brnye gre) 157-161
Dzenek, pusula iin yardmc ara olarak (bn
Mcid) 66
Dzlemsel ve kresel ekillerin lm (Ben Ms)
137
E
efzeyn bkz. tesviye aleti
Ekinoksal saatler 92
Eklipsler, el-azvnde 32
Ekvator 5, 9, 35, 38, 39, 41, 44, 88
Emevi Camii, am 91, 92
206
D Z N
Enf el-nzra (Aden krfezinde burun) 39
Enlem lm Aleti, herhangi bir gnde 30-31
Enlem lm (corafi) 30-31, 39, 42
Evrensel alet (el-let el-cmia), bn e-irin 91
F
Fanr (Barus) 140
el-Faradn ( ve yldzlar) 36
Fas 106
Fecir, gzlemleme dzenei, bn el-Heysem 180-
181
Fil Saatleri ayrca bkz. Filli Su Saatleri
Fil Saatleri, Avrupa 102
Filistin 3
Finikeliler, Afrikann yelkenle dolalmas 9
Florenz 89
Frankfurt am Main 99
G
Gazne 12, 135
Gece saatleri, gece saatleri iin saat 97
Gemi bkz. Karavela, dv
Gemi Pusulas, Avrupada ilk gerek gemi pusula-
s 68
Gemi Pusulas, Avrupal (G. Fourniere gre) 69
Gemi Pusulas, Avrupal 18. yzyl (N. Bin) 72
Gemi Pusulas, Avrupal 19. yzyl (orijinali Museu
Martimde, Barselona) 73
Gemi Pusulas, drtgen mahfaza ierisinde (Rodrigo
Zamoranoya gre) 70
Gemi Pusulas, ngiliz (yaklak 1920) 80
Gemi Pusulas, spanyol (19. yzyl) 74
Gemi Pusulas, ispirtolu gemi pusulas (Avrupal, 20.
yzyl ba) 79
Gemi Pusulas, ispirtolu gemi pusulas, frtna lam-
bal (erken 20. yzyl) 82
Gemi Pusulas, Portekiz, ta formunda (18. yzyl)
75
Geometri (hendese veya ilm el-hendese) 125-161
Geometri, hareketli geometri (hendese muarrike)
154
Geometri, hareketsiz geometri (hendese sbite) 138,
154
Geometrik aletler 137-161
Geometrik konstrksiyon metotlar, el-ayymn
130
Gezegenler Modeli (bn e-tr) 91
Gezegenler modeli saati (Taiyyeddn) 118
Gine Krfezi 9
Gnomon, meridyen izgisini belirlemek iin 141,
141 n.
Gotha 98
Gk ekvatoru (muaddil en-nehr) 31
Gkkua teorisi 165-171
Gkkua teorisi, Freibergli Dietrichte 169-171
Gkkua teorisi, bn el-Heysemde (meteorolojik-
optik aklama) 166
Gkkua teorisi, bn Snda 165-166
Gkkua teorisi, Kemleddn el-Frisde 166-169,
170, 171
Gkkua teorisi, R. Descartesta 169
Glge ap (ur e-ll) 131
Grme nlar 166
Gz merceinin n yzndeki yansma (Kemleddn
ve Evangelista Purkynje) 168
Granada 114
Greenwich 32
Groningen 95
Gujerat (Bat Hindistanda blge) 43
Gm dnya haritas (Tabula Rogeriana), el-
drsnin 5, 6, 13, 14, 26
Gne Saati, (dire-yi muaddil), Sd Al 43
Gne Saati, (relogio de la piedra de la sombra),
spanyol-Arap (Libros del saber de astronomadan)
113
Gne Saati, ekirge baca (s el-cerde, py-i
mala, ekirge budu) 90
Gne Saati, Emevi Camiinin (am) 91-92
Gne Saati, bn el-Muhalleb 93
Gne Saati, bn er-Ram 114
Gne Saati, Mesaha Pusulasnda (in) 76
Gne Saati, el-Melik el-Eref 87
Gne Saati, Pedro Nunes 115
Gne Saati, silindir (Eb el-asan el-Marrku)
88-89
Gne yksekliini belirleme 43, 45, 141
Gney yldz (denizde yn bulmak iin) 35
H
Hal seferleri 18
Halo 166
ann o. ann (rota as) 43
Hareket, geometride sistematik bir zm arac
olarak 137
Harita bkz. Dnya Haritas ve lke isimleri altnda
aabt (tahtalar, denizcilik aleti) 42, 45, 46
aabt (aa levhalar, denizcilik aleti) 42, 45
Hazar Denizi (corafi) 6, 14, 17, 28
hendese (geometri) 125-161
hendese muarrike (hareketli geometri) 154
hendese sbite (hareketsiz geometri) 138, 154
Heraklesin stunlar 9, 10
207
Hesap Sopas (sector), Avrupa 160
el-imrn (iki eek, ve Centauri) 39
Hindistan, Arap-slam dnyasyla ilikiler 6
Hindistan, el-Brnde 7
Hindistan, Hindistan Yarmadas (kartografik) 15
Hindistan, bn Baada 8
Hindistan, el-Madisde 3
Hindistan, el-Mesdde 7
Hindistan haritas, Jan Huygen van Linschotenin
19
Hint astronomisi ve matematii 125, 130
Hint dairesi 140
Hint Okyanusu (corafi) 11, 23, 25, 25-44
Hint Okyanusu ayrca bkz. denizcilik bilimi/naotik
Hint Okyanusu, deniz ticareti 55
Hiperbol 154
ua (kutu) 43
I
Indrapura 40
Wissenschaften, Frankfurt a.M. 8
Institut du Monde Arabe, Paris 89
Istituto e Museo di Storia della Scienza, Florenz 89
In yansmas 172-173
Ik krlmas ayrca bkz. Gkkua teorisi
Ik krlmas (inif, bn el-Heysemde) 178-179
Ik krlmasn gzlemleme aparat (bn el-Heysem)
178-179
Ik Yansmasn Gzlemleme Aleti (bn el-Heysem)
172-173
bn Heysem Problemi (Problema Alhazeni), ayna
problemi 128-129, 186, 187-188
bn ln Camii, Kahire 93
bre 43
drs Haritas bkz. Dnya Haritas
drs haritasnn yeniden yapm 5, 26, 27
ne pusulas, Peregrinusun 58, 60
kindi namaz 85
klim Haritalar, Memn corafyaclarnn 21, 22,
23
lhanllar 170
ilm el-bar (deniz bilimi) 42
ilm el-hendese (geometri) 125-161
ngiliz Kadran bkz. Davis Kadran
inif (k krlmas, bn el-Heysemde 178-179
ran 7
ran haritas, A. Relandn 19
ran haritas, Oleariusun 18
ris yarap 171
iba (ba parmak genilii) 39, 42
skenderiye 17
il (dzeltme, el-Cevhernin klidin
Elementlerine yapt) 126
slam Sanatlar Mzesi, Kahire 156
stanbul 6, 16, 71, 89, 98, 118, 170, 186
stanbul Boaz 28
itibr el-munaif bi-niks (Kemleddn) 167
K
Kabe 125
Kadran ayrca bkz. Davis Kadran, Denizci Kadran
Kadran, denizcilik biliminde 43, 45, 52
Kafkasya (Eb Dlefde) 6
Kahire 87, 93, 156
Kama (nehir) 8
Kanarya Adalar 12
Kandilli (stanbul) 89
al-Kanfr (Chittagongun batsnda) 39
nn et-tedrc f el-feriyyt (geliim yasas),
Sleymn el-Mehr 42
Karadeniz (kartografik) 14
Karadeniz haritas, Osmanl 20
Karanlk Okyanus 11
Karavela 54
araviyyn Camii, Fas 106
Kardan sistemi, pusulada 44, 63, 64, 68, 70, 71, 73,
74, 75, 79, 80, 82
Kartaca 9, 10
Kartografya, Arap haritalarn Avrupaya bilinli
aktarm 18-20
Kartografya, Avrupada yeni bir harita trnn
douu 14-15
Kartografya, Avrupal haritalarn Arap kkeni 9-20
Kasnak ark (saatlerde) 119
Katipli Mum Saati (finkn el-ktib), el-Cezerde
96
Keldani trigonometri 130
el-keml (mkemmel alet, Yakup Sopas) 42
En byk kresel a (transversal) teoremi 131, 132,
133, 134
Kble 77, 131
Kzl Deniz 9, 23, 43, 45
Kmk-Trke kaynak, el-drsnin 6
Kitve (Pale Adas) 40
Komet (1472 ylnda) 46
Koni kesiti, koni kesiti retisi 130, 139, 151-153
Konkoit pergel, Nikomedesin 137, 138
Koordinat izelgeleri 17
Kosekantlar 131
Kosins ayrca bkz. Kresel kosins teoremi
Kosins teoremi, kresel 131
208
D Z N
Kosins, kosins teoremi 130, 135
Kotenjant teoremi, kresel trigonometrinin 131
ubl (lata, Latin. cubitale), bn Luynda tesviye
arac 142, 143
Kum saatleri 53
kniy 140
Kupa Saat, el-Cezernin 103-105
Kuatc Okyanus (el-bar el-mu) 5, 11, 22
ur e-ll (glge ap) 131
Kutup yldz 35, 36, 39
Kutup yksekliini belirleme 10, 36, 37, 38, 41, 42,
46
Kutupsal gen 133, 136
Kuzey Afrika 8
Kuzey Kutbu (pozisyonunu belirleme) 37
Kuzey yldz bkz. kutup yldz
Kbik denklemlerin kkleri 128
Kk Ay (ursa minor) 36
Kre, camdan (saf kuvars), Kemleddn el-Frisde
deney arac olarak 166
Kresel kosins teoremi 131
Kresel projeksiyon/izdm 11, 22, 25
Kresel sins teoremi 133, 134
Kresel tirgonometri 12, 133, 135
Kresel gen 133, 135
L
<Latin> yelkenleri 54
legua (boylam ls) 38
Londra 78, 80
Lucera 59
M
Madagaskar 7
Mkfnc (Meulaboh) 40
Malvn (mme) 40
Malezya Yarmadas 8
Mallorca (kartografik faaliyetler) 14
Manyetik ine 37, 43, 44, 65, 67, 71
masar msenn (ifte cetvel) 157, 159
Matematiksel corafya, slam dnyasnda 3, 12
Matematiksel corafya, Yunanlarda 10-11
Matematiksel corrafya ayrca bkz. kartografya
Maverannehir (Transoksanya) 6
Mdailles odas, Bibliothque nationalein, Paris 90
Mekke 77, 125, 131, 132
Memn Corafyas 11-12, 22-25
Memn corafyasnn rekonstrksiyonu 11, 22, 25
Memn Haritas 5, 6, 8, 9, 11, 13, 16, 21, 22, 24-25
menzil el-amer (ay konaklar) 36, 37
Menelaos forml, Menelaos teoremi 133
Mera 146, 170
Meridyen izgisini belirleme 141
Merkez meridyen 12
Merkr 186
Mesafe lm, ak denizde 35, 37-41
Mesaha pusulas, in 76
el-Mesken (Aden Krefezinde) 39
Msr 8
Mil 37
Mil ark 119
Milli Mze, Dmek 92
mzn (terazi, tesviye arac) bn Luynda 142,
143
el-mzn el-kll (mutlak terazi), el-zinde 117
el-mzn el-laf el-cz (dakika terazisi), el-
zinde 117
mzn es-st ve-ezmnih (dakika terazisi), el-
zinde 117
Mombasa 40
Mozambik 8
muaddil en-nehr (gk ekvatoru) 31
muallim (stad, denizciler iin kullanlan sfat)
41
Muhafz, (26. ay kona) 39
Mubil bkz. Atoll
Mum Saati, spanyol-Arap (Libros del saber de
astronomadan) 112
Murcia 114
murcal, spanyolca murcilago (yarasa), tesviye
aleti, bn Luynda 142
Murt 40
Muse de la Marine, Paris 75
Museo Naval, Madrid 47, 48
Museu Martim, Barselona 47, 48, 73, 74
Museum of the History of Science, Oxford
N
Nablus 118
Namaz Pusulas, Osmanl-Trk (19. yzyl) 77
Namaz vakitleri 77, 85, 89
Nasiriler 114
Navigasyon / yn bulma aletleri 45-53, 57-82
naar el-al (teori), Sleymn el-Mehrde 42
Nil (Memn corafyaclarnda) 21, 23
Normanlar (Arap seyyahlarda) 6
Nl (bugn muhtemelen Noun) 35
O
Ouz Trkleri
Okyanus, alabilir 5, 11
Okyanus, karanlk okyanus 11
209
Oniki Kapl Mum Saati, Endls 97
Optik 165-188
Optik aletler ve deney dzenekleri 172-188
Oranlar retisi 126, 127
Ortogonal izdm 10
lm Arac, denizde ykseklikleri bulmaya yara-
yan 45
P
Palermo 5
Paraboln karesini alma (brhm b. Sinn b. Sbit)
138
Paraboln karesini alma (Sbit b. urra) 152
Parakete hesab, denizcilerin 41
Paraleller retisi 126-128
Paris 18, 20, 75, 89, 90
Paskal Salyangozu 128, 137, 138
py-i mala (gne saati, ekirge baca) 90
Pergel (Kahire slam Sanatlar Mzesi) 156
Pergel akl 139
Pergel akl, sabit 139
Pergel ayrca bkz. Konkoit pergel, Uzun Pergel,
Tam pergel, Tam-mkemmel pergel
Pergel, byk daireler izimi iin (Osmanl 16. yz-
yl) 148
Pergel, byk yarm ve para daire izmek iin (bn
el-Heysem) 149
Pergel, eik ulu 157, 161
Pergel, koni kesitlerin izimi iin 139, 151-153
Pergel, namaz vakitlerini belirlemek iin 85
Pergel, Nikomedesin 154- 155
Pergel, parabol izimi iin 152
Peripatetik okul 165, 166
Perpetuum mobile (Taiyyeddn) 118
Portolan haritalar 15
Postulat, klidin beinci postulat 125, 127
Pozisyon belirleme, ak denizde 35, 44
Priaman 40
Pusula 37, 42, 43, 44, 57-82
Pusula ayrca bkz. balk pusula, namaz pusulas,
corafi pusula, Mesaha pusulas, ine pusula,
gemi pusulas, yzer pusula, arazi lm pusulas,
pusula iin yardmc ara olan dzenek
Pusula gl 39
Pusula inesi 64
Pusula inesi ayrca bkz. ibre, manyetik ine
Pusula tipi, Kolumbusun kulland 44, 67
Pusula tipleri, Hint Okyanusu denizcilerinin kullan-
d 61-62
Pusula tipleri, Osmanl (Hac Halife) 71
Pusula, bn Mcidin 65, 71
Pusula, Kardano sistemli, H. Osoriusa gre 63-64
R
Rasathane, stanbul, Taiyyeddn 118, 119
Rasathane, Kandilli 89
Rasathane, Mera 146
Rautenstrauch-Joest-Museum fr Vlkerkunde,
Kln 77
regula (pusulada manyetik ine) 61, 62
relogio de la candela (Mum Saati, Libros del saber
de astronomadan) 112
relogio de la piedra de la sombra (Gne Saati,
Libros del saber de astronomadan) 113
relogio dell agua (Su Saati, Libros del saber de
astronomadan) 108-109
relogio dell argent uiuo (Cvayla alan Saat, Libros
del saber de astronomadan) 110-111
Roma 6, 17
Rota kitaplar, Romal 10
rumb 43
Ruslar (Arap seyyahlardaki haberler) 6
Rusya (bn Baa) 8
S S
Saat, saatler 85, 121
Saat asn belirleme 36
Saat, arlkla alan Taiyyeddnin 118-120
Saat ayrca bkz. Kupa Saat, Mum Saati, Avize
Saat, Cvayla alan Saat, Gne Saati, Su Saati,
Pergel
Saat, bn e-tirin 91 n.
Saat, zemberekli ve alma dzenekli, Taiyyeddnin
121-122
Saatler, spanyol-Arap 108-113
Saatler, mekanik, Taiyyeddnin 118-122
st zamniyye (temporal saatler) 86, 88, 92, 95, 98,
99, 104, 108, 112, 113
Sabit Yldzlar 35, 38, 39, 41, 43, 66, 67
s el-cerde (gne saati, ekirge baca) 90
sale (akl, germe arlk) 143
Sandv-Fradv (Sandip, Bengal Krefzinde) 39
Sansibar 7
Sasaniler, Sasani ran 3
Say kavram 126
sector bkz. hesap sopas
semeke (balk), pusula inesi 43
Sevilla 8
Seyahat corafyas / literatr 6, 7, 8
Sfr meridyeni 12, 20
Sicilya 3, 4, 7, 12
Sins ayrca bkz. kresel sins teoremi
Sins, sins fonksiyonu, sins teoremi 130, 133, 135
Slavlar (Arap seyyahlardaki haberler) 6
210
D Z N
Spiral yaylar (saatlerde) 121
Su Saati, alarml 116
Su Saati, Arap geleneinde pseudo-Arimet 94-95
Su Saati, Fastan 106-107
Su Saati, filli, el-Cezernin 100-102
Su Saati, Rivn es-Stnin 98-99
Sumatra 39, 40, 44
Sunda (nda) 40
Sundabari (Sillebar) 40
Supplementar gen, Nareddn e-s 136
Sheyl (Canopus, Argus) 39
am 91, 92, 125
ama 18
t Cm (Chittagon) 39
ehir ve blge corafyas 8
ekl (postulat) 126
e-ekl el-a bkz. en byk kresel a (trans-
versal) teoremi
e-ekl e-ll (tanjant teoremi), el-Brnde 135
T
Tabula Rogeriana bkz. Gm dnya haritas
et-tasm es-sittn (60lk skala, el-zinnin dakika
terazisinde) 117
Tam pergel (berkr tmm), Eb Sehl el-Khnin
139, 152, 161
Tam-mkemmel pergel (berkr kmil tmm),
Hibetallh el-Asurlbnin 152
Tanger 8
Tanjant fonksiyonu, tanjant teoremi 131, 135
Tebriz (lhanllar dneminde) 170
tecribe (deney) Sleymn el-Mehrde 41
Temporal saatler (st zamniyye) 86, 88, 92, 95,
908, 99, 104, 108, 112, 113
terb (drtgen) 125
Tesviye aleti, ubeddn e-rzye gre 140
Tesviye aleti, Meyyededdn el-Ur tarafndan
tarif edilen ember formunda 146
Tesviye arac, bn Snnn 141, 143
Tesviye aralar 141, 147
Tesviye aralar ayrca bkz. murcal
Tesviye aralar, el-Marrak tarafndan tarif edilen
144-145
Tesviye terazileri, Endlsde 142-142
Tesviye terazisi, muhtemelen Osmanl 16. 19. yz-
yl 147
Toledo 12, 20, 32, 50
Torna (cehr) 141 n., 157
Trabzon 170
Trapez (geometrik) 129
Trigonometri 38, 130-136, 188
U
Ufuk emberi, 32 paraya blmleme 36
Umman 55
Ursa minor bkz. Kk Ay
Usturlap 42, 43, 45, 46, 58, 60, 151, 157, 159
Usturlap ayrca bkz. Deniz usturlab
Usturlap, cvayla alan saatte (spanyol-Arap) 110
Usturlap, bn e-affrn 50
Usturlap, el-Melik el-Erefin 87
Uzun Pergel, Avrupal (1850 civar) 147
ayak 161
gen (geometrik) 136
gen ayrca bkz. Kresel gen
genlere blme 38, 41
V
Valencia 7
Venedik 14
Vens 186
Vin, bir botu kaldrmaya yarayan (Osmanl) 56
Volga 8
W
Wis 6
Y
Yakup Sopas 42, 43, 46-47
Yakut Adas (Gneydou Asyada) 21
Yansma noktas, kresel, silindirik ve konik ayna-
larda 186, 187
Yedigen 129
Yeryz Kresi, Memn corafyaclarnn dnya
haritasna gre yaplm 21
Yn gsteren noktalar, pusula diskinde 38- 39
Yzer Pusula, gne saatli, bn er-Ramda 114
Yzer Pusula, el-Melik el-Erefin 58
Yzer Pusula, Peregrinusun 59
Z Z
zm (denizcilikte uzunluk ls) 38, 39, 40
zt e-ubeteyn (iki bacakl alet, yldzlarn yk-
sekliklerini belirlemek iin) 46
zviye afiyye (n giri as) 178
zviye biye (n krlma as) 178
zviye inifiyye (n sapma as) 178
ziydt (tamamlamalar), el-Cevhernin klidin
Elementlerine yapt 126
zbbn (=4 iba) 42
211
K T A P A D L A R I
III. Kitap Adlar
A A
Acib el-Malt (el-azvn) 32
A Agulha de marear rectificada (Andrew Wakeley)
48
Abr Mekke (el-Ezra) 125
lt Raadiyye li-Zc e-ehinhiyye
(Taiyyeddn) 148
K. let St el-M ellet Term bi-l-Bendi
(pseudo-Arimet) 94
Almagest (Ptoleme) 131
LArt Du Potier D Etain (M. Salmon) 111
sia. Dos feitos que os portugueses fizeram no
descobrimento e conquista dos mares e terras do
Oriente (Joo de Barros) 43, 45, 49
K. el-Asurlb (Eb Abdallh el-rizm) 85
B
Kitb- Bariyye (Pr Res) 56
R. f el-Berhn al Mesil el-Cebr ve-el-Mubele
(mer el-ayym) 129
R. f Berkr ed-Devir el-m (bn el-Heysem)
149
Brhma Sphua-Siddhnta bkz. Siddhnta
Breve compendio de la sphera y de la arte de nave-
gar (Martin Corts) 67
C
Cmi (anonim) 133, 134
K. al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f
inat el-iyel (bn ar-Razzaz el-Cezer) 96,
101, 102, 103, 104, 105, 116, 150
Cmi avnn lm el-Heye (anonim) 133
Cmi el-Mebdi we-l-yt (el-Marrku) 88, 89,
90, 144, 145
Male f el-Cebr ve-l-Mubele (mer el-ayym)
128
Cihnnm (Hac Halife) 71
Codex Atlanicus (Leonardo da Vinci) 186
Compendio de la arte de navegar (Rodrigo
amorano) 70
D
Data (klid) 129
Male f av el-amer (bn el-Heysem) 174, 175,
184
De conchoidibus (Nikomedes) 137
De iride et radialibus impressionibus (Theodoricus
Teutonicus / Dietrich von Freiberg) 169, 170, 171
De rebus Emmanuelis libri XII (Hieronimus Osorius)
44, 61, 62, 63, 67, 68
De subtilitate (Cardanus) 64
De triangulis omnimodis (Regiomontanus) 135
Description de lEgypte (Napolyon tarafndan hazr-
latlan) 93
Discorso Sopra la Sua Nuova Inventione dHorologio
con una sola Ruota (Attila Parisio) 110
E
Elementler (klid) bkz. K. el-Ul
Euclides ab omni naevo vindicatus (Girolamo
Saccheri) 127
F
K. el-Fevid (bn Mcid) 65
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 6, 94, 95
G
Ptoleme Corafyas 3, 10,
11, 15, 16, 22, 24, 25
H
all ukk Kitb Uldis f el-Ul (bn Heysem)
126
Hydrographie contenant la thorie et la practique
de toutes les parties de la navigation (Georges
Fournier) 69
I
Il (el-Cevher) 126
bd el-Mela ve-nh er-Reca f Ul nat
el-Fila (bn Luyn) 142, 143
el-a f Abr arna (bn el-ab) 114
K. lm es-St ve el-Amel bih, Saatler Kitab
(Rivn es-St) 98, 99
R. f lm e-ill (bn er-Ram) 114
rd el-Arb il Marifet el-Edb (Yt el-
amav) 98
stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb
(el-Brn) 152, 157, 158, 159
R. f stirc aeyn beyn aeyn Mtevliyeyn
Mtensibeyn min ar el-Hendese es-Sbite
(Eb Cafer el-zin) 138, 154, 155
212
D Z N
K
Male f avs uza ve-l-Hle (bn el-Heysem,
Kemleddn el-Fris uyarlamas) 166
K. el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt ed-
Devriyye (Taiyyeddn) 118, 119, 121
Koordinatlar Kitab, el-Memn corafyaclarnn
11
L
Lemmata ([Pseudo-] Arimet) bkz. Kitb el-
Mezt
Liber ad honorem Augusti sive de rebus Siculis
(Petrus de Ebulo) 4, 7
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriy-
le) 108, 109, 110, 111, 113, 136
Li Livres dou trsor (Brunetto Latini) 13
M
Mald lm el-Heye (el-Brn) 133, 134, 135
Male f el-Marya el-Muria bi-d-Dira (bn
el-Heysem) 166
R. f Marifet el-usy el-Felekiyye Baih min
Ba bi-ar ayr ar Marifatih bi--K. K.
Marifet Misat el-Ekl el-Basa ve-l-Kriyye
(Ben Ms) 137
Mechlt us el-Kre (bn Muz) 135
K. el-Mezt, Lemmata ([Pseudo-] Arimet) 138
Memn Corafyas (e-re el-Memniyye) 10,
11, 12, 15, 21, 22, 24, 25
K. el-Menr (bn el-Heysem) 128, 172, 178, 184,
185, 186, 187, 188
Meslik el-Ebr (bn Falallh el-mer) 21, 23
Mift el-isb (yseddn el-K) 130
Minhc el-Fir (Sleymn el-Mehr) 40
K. el-Mu (Sd Al) 38 n., 41
Mun e-ullb al Amel el-Aurlb (el-Melik
el-Eref) 87
N
K. en-Nebt (Eb anfe ed-Dnever) 8
Nufet el-Cirb f Ullet el-tirb (bn el-ab)
97
K. Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 4,
5, 6, 14, 26, 28
O
Opera omnia (Arimet) 152 n.
Opera mathematica (John Wallis) 127
R
er-Rile (bn Bata) 8
er-Rile (bn Cbeyr) 7
er-Rile el-Meriiyye (Eb el-Abbs en-Nebt) 8
er-Risle e-fiye an e-ekk f el-u el-
Mtevziye (Nareddn e-s) 127
Roteiro da Primiera viagem de Vasco da Gama
(lvaro Velho) 67 n.
S
R. f Semt el-ble (en-Neyrz) 131
Siddhnta, ayrca Brhma Sphua-Siddhnta
(Brahmagupta) 125, 130
ecere-i Trk (Eb el-z Bahdur n) 29
K. f-e-ekl el-Mulaab bi-l-a (Sbit b.
urra) 132
K. e-ekl el-a (Nareddn a-s) 133, 134,
135, 136
K. ekl el-a ve-n-Nisbe el-Mellefe (Eb Nar
b. Ir) 134
emilnme (yazma stanbul, niversite
Ktphanesi, T.Y. 1404) 156, 161
er Kitb Arimdis f el-Kura ve el-Usuvne
(Eutokios) 151, 152
er Mudert Uldis (bn el-Heysem) 126
K. e-if (bn Sn) 165
[K. ret el-Ard] Koordinatlar Kitab (Eb
Cafer el-rizm) 21, 22
Male f ret el-Kusf (bn el-Heysem) 184
T
Talm el-Hendese (Cbir b. ayyn) 125
Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta Mesft el-
Meskin (el-Brn) 30, 133
Ta m li-el-Hind (el-Brn) 7
Tarr el-Ul li-Uldis (Nareddn e-s) 127
K. Ten el-Menir li-zev el-Ebr ve-l-Bair
(Kemleddn el-Fris) 166-172 passim, 178, 180,
185, 186, 188
Kitb Ta Kerdect el-Cb (Yab b. ri) 130
K. Tavm el-Buldn (Eb el-Fid) 16, 17, 43 n.
Rislet e-se (el-Melik el-Eref) 58, 60
Trait de la construction et des principaux usages
des instruments de mathmatique (Nicholas Bin)
72
Tresor (Latini) bkz. Li Livres dou trsor
et-Tufe e-hiyye f el-Heye (ubeddn e-
rz) 140
(Taiyyeddn) 118
213
K T A P A D L A R I
U U
Umdet ez-Zkir li-Va u Fal ed-Dir (bn
el-Muhalleb) 93
K. el-Ul = K. el-Usuust, Elementler (klid)
125, 126, 127, 128, 129, 137
Uyn el-Anb f abat el-Eibb (bn Eb
Uaybia) 98
K. ns el-Mhec ve-Rav el-Furec (el-drs) 5
V
el-Vf bi-l-Vefeyt (e-afed) 98
Vermehrte Moscowitischen und Persianischen
Reisebeschreibung (Adam Olearius) 18
Z
K. Zc (Ab Abdullh el-rizm) 85
Zc (abe) 131
Ziydt (klidin Elementlerine tamamlamalar)
126
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt IV
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Yayna Hazrlayan

Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58

SLAMDA BLM VE
TEKNK
Fuat Sezgin
7) Tp
8) Kimya 9) Mineraller
Cilt IV
ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
7.Blm: Tp ....................................................................................................1
Giri ........................................................................................................................ 3
1. Tbbi Aletler ................................................................................................. 3
2. Anatomik Resim Serileri ............................................................................ 7
3. Grme Organnn Anatomik izimleri ................................................... 16
4. nl Tabiplerin Portreleri ........................................................................ 28
Aletler ve Modeller .............................................................................................. 35
Hacamat ......................................................................................................... 35
Koterizasyon .................................................................................................. 36
Kafa ve Yz Tedavileri .................................................................................. 39
Gz Tedavileri ............................................................................................... 42
Kulak-Burun-Boaz Tedavisi ....................................................................... 54
Di Tedavisi .................................................................................................... 61
Sinir Hastalklar Tedavisi............................................................................. 67
drar Yollar Tedavisi .................................................................................... 69
Jinekolojik Aletler ......................................................................................... 73
Ortopedi ......................................................................................................... 81
Genel Cerrahi ................................................................................................ 83
Kaza Cerrahisi................................................................................................ 86
el-Fustan Muhtelif Aletler ....................................................................... 92
8. Blm: Kimya ............................................................................................95
Giri ...................................................................................................................... 97
Laboratuvar Aralar ......................................................................................... 109
9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar .................................................155
Giri .................................................................................................................... 157
rnekler (Sertlie gre sralanmtr) .............................................................. 166
Bibliyografya ................................................................................................................... 213
Dizinler ............................................................................................................................ 219
I. ahs Adlar ..................................................................................................... 219
II. Kavramlar ve Yer Adlar .............................................................................. 223
III. Kitap Adlar ................................................................................................. 234
Bo
1
G R
Blm 7
T p
2 T I P
yle grnyor ki, bizler henz aydnlatlmasn istedii-
miz birok soruda gerei bulmak imkanna sahip deiliz.
Bununla beraber biz bugn ulaabildiimizi ortaya koymaktan
kanamayz. Ama, gelecekte ortaya kacak yeni koullar, bugn
bize nasip olmayan zmlere ulamay salayabilir.
bn Rd (Averroes, . 595/1198)
3
G R
1. Tbbi Aletler
G R
rapa kaynaklar matematik, astronomi,
fizik, kimya, zooloji, botanik ve coraf-
ya alanlarnda olduu gibi tp alannda da bize,
Arap-slam kltr dnyasnda daha 3./9. yzylda
ele alnan sorunlarn grselletirilmesinde ekil
kullanmna aina olunduuna ynelik rnekler
sunmaktadr. Arap-slam bilginlerinin ve tasvir-
leri yapan kiilerin bu hususta Yunan nclerinin
geleneinde olduklarna dair bu satrlarn yaza-
rnda en kk bir kuku bulunmamaktadr.
Arap tbb alannda 3./9. yzyldan geldiini bildi-
im birka resim uneyn b. Is (. 260/873)n
1

mehur Gze Dair On Kitabnn
2
Kahire yaz-
masnda
3
bulunmaktadr: ayn olan be gz
resmi, kitabn yazmasn sslemektedir; resimler
siyah ve krmz ini mrekkeple yaplmtr;
gzn cams cismi baka bir renkte izilmitir,
fakat bu renk grld kadaryla kaln kad
bozmaktadr, nk btn resimlerde cams cisme
tekabl eden yerler bozulmutur.
4
1910 ylnda
M. Meyerhof ve C. Prfer tarafndan tantlan bu
resimler, kitabn tamamnn Meyerhofun
5
1928
ylndaki edisyonu erevesinde daha geni bir
okuyucu kitlesinin bilgisine ulamtr.
1
3, s. 247-256.
2
Terkb el-Ayn ve-leluh ve-lcuh al Rey bur
ve-Clns ve-hiye Ar Malt, yazmann 314-318. say-
falar.
3
Dr el-Ktb el-avmiyye, yazma Teymr, bb 100.
4
Meyerhof, M ve Prfer, C.: Augenanatomie des unain
b. Isq. Nach einem illustrierten arabischen Manuskript
herausgegeben, in: Archiv fr Geschichte der Medizin
(Leipzig) 4/1910/163-191, zellikle s. 165 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 23, s. 45-73, zellikle s. 47)
5
The Book of the Ten Treatises on the Eye ascribed to
Hunain ibn Ishq (809-877 A.D.) edited by Max
Meyerhof, Kairo 1928 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 22).
Tp tarihsel geliim bakmndan Endlsl tabip
Eb el-sm alef b. Abbz ez-Zehrvnin
6

daha 4./10. yzyln sonuna doru yazm olduu,
tbbn tamamn kapsayan kitabnn cerrahiye
ayrlm olan 30. risalesinde 220den fazla tp
aletini tarif etmi ve resmetmi olmas son derece
aydnlatcdr. Eer o, memleketinde kendi dne-
minde cerrahinin ihmal edilmesinden ikayeti
oluyor
7
ve nclerinin kitaplarndan sadece ok
az sayda resmin bilindiini sylyorsa, biz bu
ikayeti dar anlamda anlamalyz ve bunu daha
ziyade snrl corafik bir blgeyle ilikili grme-
liyiz. Buna ramen ez-Zehrv sklkla, kendisi
tarafndan tarif edilen bir aletin kkenine ve isim
taycsna iaret etmeyi ihmal etmemektedir. O
ayrca, saysz tp aletinin varlnda bile, yete-
nekli hekimin icabnda her zaman yeni aletler
gelitirecek durumda olmas gerektiini vurgula-
maktadr
8
.
K. et-Tarf yazarn harekete geiren sebep
ne olursa olsun ve kaydedilen malzeme hangi
kaynaklardan ve evrelerden gelirse gelsin, ez-
Zehrv bildiimiz kadaryla tp tarihinde Yeni
adan nce 200den fazla aleti (verdii bilgiye
gre bunlar bizzat kendisi gelitirmemitir) tarif
eden ve resimlerle donatan ilk, hatta belki de
yegane hekimdir. Yapt bu baarl iin nemi
ayrca, aletlerin kullanmlarnn gsterildii teda-
vi sahnelerine ilikin pek ok izimle de artmak-
tadr.
6
3, s. 323-325.
7
et-Tarf li-men Acize an et-Telf, tpkbasm ed.
Frankfurt 1986, cilt 2, s. 461; Albucasis. On Surgey and
Instruments. A Defnitive Edition of the Arabic Text with
English Translation and Commentary by M.S. Spink and
G.L. Lewis, London 1973, s. 3.
8
et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 4; Albucasis. On
Surgey and Instruments, a.y., s. 285.
A
4 T I P
ez-Zehrv ve cerrahi kitab Avrupada slam
dnyasndaki nnden ok daha byk bir ne
mazhar olmutur ve olmaktadr. Metin, telifin-
den hemen hemen 200 yl sonra Cremonal
Gerhard tarafndan Latinceye evrilmi, ayrca
braniceye ve Provansaya tercme edilmitir.
Bundan ok da uzun olmayan bir sre sonra cer-
rahi konusunda batdaki ilk nemli eser yaynlan-
mtr: Guglielmo de Saliceto
9
(1275 civar)nun
Cyrurgia isimli eseri. Sonraki yzylda bunu,
Guido de Cauliaco
10
(Guy de Chauliac, . 1368
civar)nun ok daha kapsaml eseri izlemitir.
Kukusuz Eb Bekr er-Rz (. 313/925), Al b.
el-Abbs el-Mecs (4./10. yzyln son eyrei)
ve Eb Al bn Sn (. 428/1037)nn kitapla-
rnn bu iki bat kaynakl esere olan etkisi ez-
Zehrvninkinden daha byktr. Kitabnn 30.
makalesinin Avrupada 13. yzylda balayan yeni
cerrahi sreci iin olan nemi daha ziyade tp
aletlerinin tarif ve izimleri ile tbbi tedavi sah-
nelerinin zenginliinden kaynaklanm olduu
grnmektedir. ez-Zehrv cerrahisinin evirisi-
nin yazmalar, Avrupa ktphanelerinde hayret
verici lde yaygndr. lki 1497 ylnda yayn-
lanm olan inkunabel basklar da buna eklen-
mektedir. 1541 tarihli Basel basksndan itibaren
ez-Zehrvnin risalesi Methodus medendi certa,
clara et brevis adyla da tedavle kmtr.
ez-Zehrvnin kitabnn cerrahi makalesine ili-
kin arabistik ve tp tarihi aratrmalar Johannes
Channingin Albucasis de Chirurgia (Oxford
1778)syla birlikte balamtr. Yazar bu al-
mada iki Oxford yazmasn, Huntington 156 ve
Marsh 54, temel alarak metni resimleriyle birlik-
te Latinceye evirmitir. Daha sonra 1861 ylnda
Lucien Leclerc
11
172 aletin bizzat kendisi tara-
fndan izilmi kopyalarnn izelgesiyle birlikte
baarl bir Franszca eviri yaynlamtr. Leclerc
bu almasn ncelikle le manuscrit dAbulcasis
de la bibliothque de la rue Richelieu olarak
isimlendirdii bir Paris yazmasna dayandrm,
9
Bkz. Sarton, G.: Sarton, George: Introduction to the
History of the Science, Cilt 2, ksm 2, Baltimore 1931, s.
1078-1079.
10
a.e. Cilt 3, ksm 2 (1948), s. 1690-1694.
11
La chirurgie dAbulcasis (arab.: Eb el-sm alef
b. Abbs ez-Zehrv) traduite par , Paris 1861 (Tek-
rarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 36)
Channingin almas ile Latince el yazmala-
rn yan sra Cezayirde kefettii baka bir
Arapa yazmadan da yararlanmtr. 1898 yln-
da E. Gurlt
12
Geschichte der Chirurgie und
ihrer Ausbung isimli almasnda Leclercin
Franszca tercmesinin bir zetini, onun alet
izimlerinden 102si ile birlikte vermektedir.
1918 ylnda Karl Sudhoff
13
Beitrge zur
Geschichte der Chirurgie im Mittelalter isimli
kitabnn ikinci blmnde Ortaan Latince
kaleme alnm Eb el-sm yazmalarnn alet
izimlerini bir araya getirmitir. Bu almada
200den fazla alet resmini sunmaktadr.
Ayrca, Latince evirinin Viyana Avusturya Milli
Ktphanesindeki S. N. 2641 ve Budapete
niversite Ktphanesindeki Cod. 15, en az
iki yazmasnn ve bunlardan baka Osmanl
Hkmdar Fatih Sultan Mehmet iin 1465 yln-
da erefeddn Sabuncuolu tarafndan hazrlanan
Trke redaksiyonunun tbbi tedavi sahnelerinin
renkli resimlerini iermesi tp tarihi bakmndan
dikkate deerdir. Hem Viyanada bulunan 68
resim ierikli yazma
14
hem de Trke redaksiyo-
nun
15
Parisde bulunan 140 resimli yazmas (Ms.
Suppl. Turc 693) son yllarda tpkbasm olarak
ilgililerin hizmetine sunulmutur.
Latince tpkbasmnn yayncs Eva Irblich re-
tici giriinde ayrntl bir biimde minyatrlerin
kayna sorununu Latince tercme ile Osmanlca
redaksiyonun resimlerini karlatrmal incele-
yerek ele almaktadr: erefeddnin cerrahisi-
nin Paris yazmasndaki (Bibliothque nationale
12
Berlin 1898 (Tekrabasm: Hildesheim 1964), s. 620-
648 levha 4 ve 5 ile birlikte.
13
Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter.
Graphische und textliche Untersuchungen in mittelal-
terlichen Handschriften, 2. ksm, Leipzig 1918, s. 16-75
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 166-
247).
14
Abu l Qsim alaf ibn Abbs al-Zahru, Chirur-
gia. Lateinisch von Gerhard von Cremona. Vollstndige
Faksimile-Ausgabe im Originalformat von Codex Se-
ries Nova 2641 der sterreichischen Nationalbibliothek
Kommentar Eva Irblich, ve Chirurgia Albucasis (tpk-
basm), Graz 1979.
15
Sabuncuolu, erefeddin: Cerriyyet l-niyye,
ed. lter Uzel, 2 Cilt (metnin transkripsiyonu ve tpkba-
sm), Ankara 1992. Yazmann resimleri ksmen renkli,
ounlukla siyah-beyaz, Franszca aklamalarla yayn-
layan Huard, P. ve Grmek, M.D.: Le premier manuscrit
chirurgical turc rdig par Charaf ed-Din (1465) et illus-
tr de 140 miniatures, Paris 1960.
5
G R
Ms. suppl. turc 693) naif Trk minyatrleri
tbbi metnin resimsel uyarlamasnn basitliini
gzler nne sermektedir. Burada tabip ve has-
tay tasvir eden ekiller esas itibariyle cepheden
yana yana yerletirilmi olup, birlikte, etkileir
halde resmedilmemitir. Dorusal ve de bezeme
amacyla dz resmedilmi bir doulu minyatrle
grsel aralarla bir eylemi perspektifin geometrik
kurallaryla grntleyen, mekansal veya deko-
ratif arka planl batl bir resim arasndaki fark
burada en ak ekilde ortaya kmaktadr.
16
ekillerin koyu ten tonu, mimarinin adr gibi
baz geleri, erevelenmi duvarlar veya yuvar-
lak kubbeler ve de tabibin sarkl ekli, minya-
trlerin Arap rneklere dayanabilecei grne
sevketmektedir. Oysa perdeler, dz kubbeler,
kubbeleri veya perdeleri tayan stunlarn ze-
rindeki heykeller gibi dier geler, grsel dilde
Eski a resim sanatnn tamamlayc bilekeleri-
ni gstermektedir. Resimlerin, ekil, gotik mima-
ri, peyzaj sanatna ilikin unsurlar veya bezeme
amal yzeysel arka plan gibi gelerinde yeniden
gney Avrupa resim tarz kendini belli etmekte-
dir. Bu tarz bireyselliine ramen gney talya
sanat peyzaj kapsamnda tasavvur edilebilir.
17
Bununla beraber metnin Latincesinin ortaya
kt asl yerin Toledo tercme okulu olmas
akla yakn gelmektedir ve marip spanyasnn
Eski a ve Dou slubunu taklit edici gele-
rinin yazmann resimlerinin oluumunda etkili
olmu bulunmas da ayn ekilde olasdr.
18
Eva Irblichin bilgilendirici analizi bakmndan
unlar tasrih etmek isterim: 68 resimli Latince
eviriye karn 870/1465 tarihli Trke redaksi-
yon tbbi uygulamalar ieren yaklak 140 min-
yatr sunmaktadr. Bundan baka, Latince metin
tp aletleri ile ilgili hibir resim iermemektedir.
Fakat, bu bir yana, her iki metin de gerek tbbi
uygulamalarn grselletirilmesi, gerekse metin-
sel erevede o denli uyuma gstermektedir ki
16
Abu l Qsim alaf ibn Abbs al-Zahru, Chirurgia,
a.y., kommentar s. 31a.
17
a.e., s. 31b-32a.
18
a.e., s. 32a.
ortak bir kaynan varl dnlebilir. Yazarn
sipariiyle hazrlanm olan bir nshann, aletlerin
ve tbbi uygulamalarn, kalite bakmndan iyi veya
en azndan yeterli seviyedeki izimleriyle dona-
tlm olduundan emin olabiliriz. Allageldii
zere, bu tr grevler, genel olarak aznlk ev-
relerinden gelen profesyonel ressamlar tarafn-
dan yerine getirilmekteydiler. Resimlerin zaman
ierisinde bir ok kez tekrarlanan kopyalama
ilemi nedeniyle eviriden nce, eviri esnasnda
ve eviri sonrasnda orijinalden sapmalar yaa-
m olmas hi kukusuz mmkndr. Ben daha
ziyade orijinalin minyatrlerinin kabul edilebilir
bir kaliteye sahip olduklarn varsayma eilimin-
deyim
Koleksiyonumuzun oftalmolojik aletlerinin
modelleri arasnda ez-Zehrvnin Tarfinin
izimleri yerine, alfe b. Eb el-Mesin el-
aleb (674/1275den nce yazmtr)nin Kitb
el-Kf f el-Kul isimli eserindeki izimlere
dayanarak oluturulmu bir ok model bulun-
maktadr. ki yazma halinde
19
gnmze ulaan
bu kitap Julius Hirschberg
20
tarafndan incelene-
rek Almancaya evrilmitir. alfe yapt alet
tariflerine, burada stanbul Yeni Cami koleksi-
yonu yazmasndan hareketle modellere dn-
trdmz resimlerin iki panosonu eklemitir.
Ayrca, alfede gz sinirleri kesime noktas-
nn ilk olarak Ammr b. Al el-Mavl (4./10.
yzyl)nin oftalmoloji kitabndan kaynaklanm
olmas muhtemel olan (bkz. s. 27) bir izimi
bulunmaktadr.
19
stanbul Yeni Cami 924 ve Paris, Bibliothque nati-
onale, ar. 2999, bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der
arabischen Litteratur, Suppl.-Bd. 1, s. 899.
20
Ammr b. Al al-Mauil: Das Buch der Auswahl von
den Augenkrankheiten. alfa al-alab: Das Buch vom
Gengenden in der Augenheilkunde. al ad-Dn: Licht
der Augen. Aus arabischen Handschriften bersetzt und
erlutert von J. Hirschberg, J. Lippert ve E. Mittwoch,
Leipzig 1905 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
45, Frankfurt); kr. Hirschberg, J.: Geschichte der Au-
genheilkunde, Leipzig 1908, s. 150-153.
6 T I P
alfe b. Eb el-Mesin el-aleb
(674/1275den nce yazmtr)nin
Kitb el-Kf f el-Kul isimli eserinden
oftalmolojik aletler,
stanbul Sleymaniye Ktphanesi
Yeni Cami Koleksiyonu 924den.
7
G R
slam tbbndan, 20. yzyln ilk on ylnda bilim-
sel aratrmalarn ilgisini ekmi olan anatomik
beli ve altl resim serilerinden birka gnm-
ze ulamtr. Burada en bata 8./14. yzyldan
ranl tabip Manr b. Muammed b. Amed b.
Ysufun
1
Ter-i Manr isimli kitabnn resim-
lerini kastediyorum. 1848den beri Hindistanda
birok kez neredilmi olan kitabn resimlerini
K. Sudhoff
2
anatomik resimler zerindeki al-
malar erevesinde incelemitir. Resimlerde,
insan vcudundaki iskelet sisteminin, sinir, kas,
toplardamar ve atardamar sistemlerinin ve de bir
hamilenin atardamar sisteminin tasviri sz konu-
sudur. skelet sisteminin, kas, toplardamar ve
atardamar sistemlerinin kukusuz daha eski dier
grsel tasvirleri sml b. asan b. Amed el-
Curcn (. 531/1137 veya 535/1141)nin Zara-i
razmh isimli kitabnn Oxford yazmas
3

yoluyla Sudhoffun bilgisine ulamtr.
Farsa yazmalarn resim ve metinlerini batda
bulunan kitaplardaki karlklaryla karlatrma
sonunda Sudhoff, anatomik resim serileri ile
bunlarn metinlerinin iki farkl dnemde ve belki
iki farkl yolla spanya d Avrupaya ulam
olaca grne varmtr. Bu ayrmlamada
en nemli noktay o, yalnzca, Baselde mev-
cut olan, 13. yzyldan kalma Provansa yazma-
1
Fonahn, Adolf: Zur Quellenkunde der persischen Me-
dizin, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Leipzig 1968), s. 3-4;
Storey, C.A.: Persian Literature, Cilt 2, ksm 1, Lond-
ra 1958, Repr. 1972, s. 225-227; Buzurg e-hrn:
ez-Zera il Tanf e-a, Cilt 4, Tahran 1360/1941, s.
184-185.
2
Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie im Mittelal-
ter, speziell der anatomischen Graphik nach Handschrif-
ten des 9. bis 15. Jahrhunderts (=Studien zur Geschich-
te der Medizin, Heft 4, Leipzig 1908), Abschnitt (Blm)
5: Eine anatomische Sechsbilderserie in zwei persischen
Handschriften, s. 52-72; Seidel, E. ve Sudhoff, K.: Drei
weitere anatomische Fnfbilderserien aus Abendland
und Morgenland, in: Archiv fr Geschichte der Medizin
(Leipzig) 3/1910/165-187 (Tekrarbasm: Islamic Medici-
ne serisi Cilt 93, Frankfurt 1997, s. 99-123).
3
Yazma Fraser 201, Bodl. 1576, bkz. Cat. Of Pers.,
Turkish, Hindstn Mss., ed. Hermann Eth, Cilt 1,
Oxford 1889, Sp. 951-952; bkz. Sudhoff, K.: Ein Beitrag,
a.y., s. 52: Alt anatomik resim ikinci cildin sonunda
kirli sayfalarda (fyleaves) bulunmaktadr.
nn, bir iskelet tasvirini, diil genital organlarn
(iine izilmi embriyo olmakszn) bir izimini
ve iskelete eklenen bir lejanta sahip olmasnda
grmektedir
4
. O, bunun tesinde, hem lejantl
iskelet tasvirinin hem de diil genital organ-
larn (burada iine izilmi embriyo ile birlik-
te) Farsa anatomi kitabnda mevcut olduunu
tespit etmektedir
5
. Basel yazmalar ailesinden
farkllk gsteren Latince yazmalar grubunun
ncs olarak Sudhoff, (Regensburg civarnda)
Prfening manastrndaki 1154 tarihli bir yazma
ile Scheyern manastrndaki bir dier yazmay
(yaklak 1250 tarihli) gstermektedir
6
. Onun
dncesine gre, bunlar o denli gze arpan bir
uyum gstermektedir ki, gerekten ikisi arasnda
yakn bir ilikinin mevcudiyetinin kabul edilmesi
zorunludur. Ancak, Prfening yazmasnn daha
yeni olan yazmaya model olarak hizmet etme-
si tamamen olanak ddr
7
. Sudhoff bundan,
Baselde bulunan Provansa metnin Salernoda
11. ve 12. yzylda ortaya km iki farkl derle-
menin kaynatrmas olduu sonucunu kar-
maktadr
8
ve kendisini u karma sevkedilmi
hissetmektedir: Prfening, Scheyern ve Oxford
yazmalarnn resimleri birbirleriyle sk skya ili-
kilidir. Bunlarn eski adan geldiini ve Bizans
zerinden bize aktarldn tahmin etmekteyim.
Baseldaki Provansa yazmann resimleri de eski
adan gelmekle birlikte, belki de bambaka bir
iletim yolu izlemitir.
9
Aratrmann sonuna doru Sudhoff Farsa yaz-
malardaki resimlerin kaynana ilikin dnce-
lerini sylemektedir: Bence, Londra ve Oxford
Farsa yazmalar eski an anatomik izimlerine
zg bir gelenek izgisine, Arap tbb yoluyla da
olsa, iaret ediyor grnmektedir. Bu izimler
belki de skenderiyeden gelen ayn izimlere
dayanmaktadr ki, biz bunlara ilikin bozulmu
bir bilgiyle batya ulat biimiyle daha nce
tanm bulunmaktayz, belki! Ancak, henz
bugne kadar, eski ada ne kadar anatomik
4
ter, a.y., s. 29.
5
Drei weitere anatomische Fnfbilderserien, a.y., s. 187
(Tekrarbasm: a.y., s. 121).
6
ter, a.y., s. 3.
7
a.e., s. 3.
8
a.e., s. 23.
9
a.e., s. 28.
2. Anatomik Resim Serileri
8 T I P
resim serisinin olumu ve daha sonraki dnem-
lere iletilmi olduuna ilikin bir olasln hafif
bir izi bile mevcut deildir.
10
Ayn konuya ilikin iki yl sonra yaynlanan ve E.
Seidelin ortak yazar olarak grnd bir ara-
trmada son olarak yle denilmekte: Bununla
beraber, bugn, metinleriyle birlikte bu resim-
lere, izimler ieren Yunanca bir anatomi ders
kitabnn temel tekil etmi olduu en byk
olaslkla ve hemen hemen tarihi aklkla iddia
edilebilir. Bu metin skenderiyede kaleme aln-
m ve muhtemelen mevcut modellere dayanarak
ematik izimlerle donatlmtr. Aktarlm olan
Latince metin Arap etkilerden tamamen ari-
dir, yani dorudan doruya Avrupa geleneinde
eski adan gelmektedir. Resimleriyle birlikte
bu metin Araplarn elbette malumuydu, fakat
anatomik resimler dini sayglardan tr aktar-
lamam olduu iin (onlar tayan) metne rast-
lama ii bir hayli zor grnyor, ancak bu yine de
muhtemelen gerekleecektir.
11
Sudhoff, Avrupaya dorudan doruya ve Arap-
slam kltr evresinin herhangi bir katks
olmakszn ulatn savunduu, izimler ieren
bir eski a anatomi metnine ilikin tasavvurunu
u ekilde temellendirmektedir: slamn, tm
Arap tp yazarlarnn bal olduu snnilerin kat
ekol, kukusuz bu yazarlarn da malumu olmu
olan skenderiye kaynakl anatomi izimlerininin
muhafazasn ve ilave izimlerle bize aktarlmas-
n imkansz klmtr ...

12
Bir insan eklinin ve beraberinde ana-
tomik izimlerin olanaksz olmad Fars
iilerinin daha zgr ekol burada bu aktarm
srecine byk bir talih eseri olarak tamamla-
yc bir biimde katlmaktadr. Zira, bu resimler
her ne kadar (mesela karacier resimlerinde)
dier aktarm izgilerinden ayrlyor grn-
yorsa da, skenderiye ekolnn izlerini ta-
yor, skenderiye tbbnn belki baka bir yazar
ya da baka bir dnem ile balantl bulunu-
yor. Ama, Manr ibn Muammed ibn Amed
nnde duran ve kendisi tarafndan kullanl-
m olan resimlerde ok ey deitirmi midir?
Bu hususta bugn kesinlikle bir ey syle-
10
Sudhoff, K.: Ein Beitrag, a.y., s. 72.
11
12
nemez. Fakat ben, skenderiyede papirus varak-
larn zerine izildikten sonra bu iten anlayan ve
daha da ok anlamayan pekok elin bu resimlere
uzanm olduunu sanmyorum.
13
Sudhoffun aklamalar, daha dorusu hipotez-
leri hakknda birka kelimeyle mtalaada bulun-
mak ve kendi aklamam sunmak istiyorum.
Arap tabiplerin tp bilimini esasen Yunanlardan
aldklar hi kuku gtrmez bir olgudur. Onlar
bunu gizlememekte ve kullandklar kaynaklar
kitaplarnda dier kltrlerde grlemeyen bir
titizlikle belirtmektedirler. Anatomik izimlerin
Yunanlarda ne derece yaygn olduu bugne
kadar aydnlatlm deildir. Bu tr izimler Arap-
slam dnyasnn tabiplerine ulama durumla-
rnda, bunlarn tbbn bir btn olarak geliimi
dorultusunda, alndklar ekilde kalmadklarn
gz nnde tutmalyz. Bu sorunun kapsaml
bir biimde incelenmesi gereklemi deildir.
Halihazrda, biz sadece uneyn b. sn bize
Galenin eserine dayanarak salam olduu gz
anatomisine ilikin resmi bilmekteyiz.
Latince ve ayrca Farsa yazmalarda insan vcu-
dunun baz anatomik izimleriyle karlamamz
ve bu ikisi arasndaki belirli bir ilikinin aka
grlmesi, bunlar birbirinden bamsz olarak
Yunanca kaynaklardan alnt olarak grme hakk-
n bize vermemektedir. Bu Latince yazmalardan
birisinin 1154 ylndan kaynaklanmakta olmas ve
gney Fransadaki bir manastrda bulunmas, tp
biliminin tarihsel geliimine ilikin bugnk bilgi
seviyesinin nda, bize, o yazmann ieriini,
Salernoda 11. yzyln ilk yarsnda Hristiyanl
kabullenmi aslen Arap Constantinus Africanus
14

(yaklak 1015/1087)un ahsiyeti ve onun tarafn-
dan beraberinde getirilerek tercme edilmi ve
baka isimler altnda tedavle karlm olan
Arapa kitaplarn dourduu kprdanmalarla
ilikilendirmeye izin vermektedir. Constantinus
Africanusun beraberinde getirdii birok kitap-
tan birisi de Al b. el-Abbs el-Mecs (4./10.
13
Drei weitere anatomische Fnfbilderserien, a.y., s.
186-187 (Tekrarbasm: a.y., s. 120-121).
14
Constantinus Africanus ve Salernoda tp hakkndaki
aratrmalarn byk bir ksm Islamic Medicine serisi
Cilt 43, Frankfurt 1996da tekrar baslmtr, ayrca bkz.
Medizin durch das lateinisches Mittelalter, Wiesbaden
1964, s. 17-54.
9
G R
yzyl)nin kapsaml tp kitabdr. Bu kitapta
sadece 110 blm anatomiye ve cerrahiye ayrl-
mtr
15
. Bu eserin anatomik izimler ieren bir
kopyasnn Salernoya ulam olma ihtimali
byktr. Bu mnasebetle, bu kitabn ilk Latince
evirisinin, bir kez daha Latinceye evrilene
ve bylece gerek yazarn kim olduu anlala-
na kadar, yaklak 200 yl boyunca Avrupada
Constantinus Africanusun eseri olarak tedavl-
de bulunduu belirtilmelidir. Her halkarda Al
b. el-Abbsn kitab Constantinus Africanus
araclyla Salernoya ulaan anatomik ve cer-
rahi blmler ieren yegane eserdir. Mehur
Salerno Anatomisinin ortaya knn doru-
dan doruya bu kitaba bal olduunu evvelce
Sudhoffun bir ada olan Robert von Tply
16

ifade etmiti.
Farsa anatomi kitabnda ayrntl tarifler eli-
inde daha gelitirilmi izimleri bulmamz ve
buradaki ekillerin saysnn drtten altya km
olmas manidardr. Kukusuz biz bu kitapta kar-
laacamz bu keyfiyeti, bu zel yazarn baarl
hizmeti olarak deil, bilakis sadece Arap-slam
kltr evresinde tbbn, 8./14. yzyln sonlarn-
da vermi olduu pek ok rnden birisi olarak
grmek istiyoruz.
15
Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im
lateinischen Mittelalter, Berlin-Heidelberg-New York
1976, s. 39.
16
Studien zur Geschichte der Anatomie im Mittelalter,
Leipzig ve Viyana 1898, s. 88; kr. Ynez Viol ONeill,
The Fnfbilderserie reconsidered, in: Bulletin of the
History of Medicine (Baltimore) 43/1969/236-245; ayn
yazar: The Fnfbilderserie a bridge to the unknown,
in: Bulletin of the History of Medicine (Baltimore)
51/1977/538-549.
Yalnzca gz anatomisine ilikin bil-
gilerinde uneyn b. s ve bn
el-Heysem ve dolaysyla Kemleddn el-Fris
arasnda gereklemi olan nemli geliimin de
burada anmsanmasnda yarar vardr. Son olarak
Sudhoffun, slamn, tm Arap tp yazarlarnn
bal olduu snnilerin kat ekol, kukusuz bu
yazarlarn da malumu olmu olan skenderiye
kaynakl anatomi izimlerinin muhafazasn ve
ilave izimlerle bize aktarlmasn imkansz kl-
mtr ... olarak ifade ettii ve bu zihniyetten
hareketle Fars iilerin daha zgr ekoln
istisna klan grne ilikin birka sz sylen-
melidir. Onun, anatomi tarihinin burada sz
konusu olan altyzyllk dneminde ii tabiplere
sadece skenderiyelilerden miras alnan bilgilerin
muhafazasndan ibaret olan bir katky tanyor
grnd bu hkm veya temellendirmesi hi
makul gzkmemektedir ve Arap tp tarihi ara-
trmalarnda
17
ulalan ada bilgi seviyesiyle
elimektedir: Zara-i razmh (505/1110
civar) ile Ter-i Manr (800/1400 civar)nin
resimleri arasnda gerekleen gelimenin nem-
siz olmadnn Sudhoffun da dikkatini ekmi
olmas gerekirdi diye dnlmektedir.
17
rnein bkz. R. von Tply, a.e., s. 63; H. Schipperges,
Die Anatomie im arabischen Kulturkreis, in: Medizinis-
che Monatsschrift (Stuttgart) 20/1966/67-73; ayn yazar,
Arabische Medizin im lateinischen Mittelalter, a.y., s. 38-
52, zellikle s. 39. Burada yazar yle demekte: Arap
cerrahisine ilikin sistematik bir genel bak erevesinde
hereyden nce anatomi ayrntl bir biimde incelenme-
lidir, hereyden nce, nk anatomi Eski adan iti-
baren cerrahi mdahaleye temel tekil eden bilgi olarak
kabul edilmitir. Bu alanda pek ok nyarg giderilme-
lidir. Bu nyarglar, insan kadavralarn terih etmenin
Mslman bir kimseyi kirlettii, bundan dolay ilgili bil-
gilerin naklinin alnt biiminde cereyan ettii ve bilim-
sel ilerleme iin hibir fayda salamad varsaymndan
kaynaklanmaktadr. Bunun da tesinde, insan ekli izi-
minin bir Mslmann tasavvurunda mmkn olmad
tekrarlanp durulur.
10 T I P
skelet sistemi.
izimler 1-5: Zara-i razmh (505/1110 civar)den
anatomik illustrasyonlar, Ms. Oxford 576, Sudhoffa gre.
Sinir sistemi. Kas sitemi (yazsz).
Atardamar sistemi. Toplardamar sistemi.
11
G R
Ders kitaplarna Al b. el-Abbs veya bn Sn gibi
Arap hekimler yzlerce anatomik mstakil risaleler ek-
lemilerdir, bu risalelerde biz sadece Helenistik cerrahi-
nin skenderiye ekolnn retilerini resepsiyon edilmi
olarak bulmamaktayz, ayrca ok sayda eski ran ve Hint
kayna da bulmaktayz. Anatomi ve cerrahinin, ders ki-
taplarnda da vazgeilmez bir yer edinmesi ve srekli ar-
tan bir ierik kazanm olmas bu yaznmsal zmseme
srecinden kaynaklanmaktadr. Daha kendi zamannda
Rz el-Manrsinde anatomiyi 26 blm kapsamnda
izimler 6-11.: Ter-i Manr (800/1400 civar)den,
yazma Ayasofya (stanbul) 3598.
6. skelet sistemi. 7. Kas sitemi.
ilemitir. Al b. el-Abbs Liber Regius isimli eserinin 9.
kitabnda tek bana 110 anatomik ve cerrah blm, ay-
rca 10. kitapta bir cerrah tedavi retisi ortaya koymak-
tadr. bn Snnn el-nn isimli eseri de sistematik bir
anatominin yan sra zgn bir <ilm el-cira> (=cer-
rahi bilgisi) zikretmektedir. Gz anatomisine ve fzyolo-
jisine dair kesin bir bilgiye bn el-Heysem sahipti; ayrca
bkz. Savage-Smith, Emilie: Attitudes toward dissection in
medieval Islam, in: The Journal of the History of Medici-
ne and Allied Sciences 50/1995/67-110.
12 T I P
8. Sinir
sistemi.
9. Toplar-
damar
sistemi.
10. Atar-
damar
sistemi.
11. Bir
hamile-
nin atar-
damar
sistemi,
embriyo
ile
birlikte.
13
G R
izimler 12-17.: Ter-i Manr
(800/1400 civar)den, yazma India Office (Londra) 2296.
12. skelet sistemi, Ter-i Manr den. 13. Kas sitemi, Ter-i Manr den.
14 T I P
14. Sinir siste-
mi, Ter-i
Manr den.
15. Toplar-
damar sistemi,
Ter-i
Manr den.
16. Atardamar
sistemi,
Ter-i
Manr den.
17. Bir hamile-
nin atardamar
sistemi,
embriyo ile bir-
likte, Ter-i
Manr den.
15
G R
Latince eksik bir anatomik resim serisi, Ms. Oxford, Cod. E. Museo 19.
16 T I P
Matematik ve astronomi alanlarn istisna ede-
cek olursak, Arapa yazmalarn bir zayf nok-
tas metinsel sunumlarn arzu edilen biimde
izimler ve taslaklarla grselletirilmemesinde
grnmektedir. Hatta bu iki alanda, ekiller
iin ayrlan yerlerin mstensihler tarafndan, bir
uzmann muhtemelen bu grevi stlenecei bek-
lentisiyle bo braklm olduu pek nadir rast-
lanan bir olgu deildir. Arapa yazmalara vakf
olanlar, birok durumda mellif nshalarnn,
eer gnmze ulamlarsa, izimler iermesine
karn, bunlardan yaplan kopyalarda bu izimle-
rin bulunmamasna alktr. Arap bilimleri tarihi
ve bunlarn Avrupadaki resepsiyonu sorunu ile
uram srasnda, izim ieren birok Arapa
yazmann erken dnemde Avrupaya ulama
ansna sahip olduunu ve bylece izimlerinin
Latince evirilerde korunarak gnmze akta-
rld izlenimini edindim. Burada Eb el-sm
ez-Zehrvnin cerrahisindeki (bkz. s. 5) Arapa
yazmalarda eksik olan ve sadece Trke versi-
yonda dk kalitede de olsa beliren gzel tedavi
sahneleri aklma geliyor.
1908 ylnda J. Hirschberg
1
, orijinal metnin izim-
leri olmakszn tedavlde bulunan yazmalarn
durumundan yaknmaktayd: Araplar erken
dnemde oftalmoloji ders kitaplarn, grme
organnn anatomik izimleriyle bezemeye ba-
lamlardr. alfenin verdii ak ve net bilgiye
gre uneynin kz kardeinin olu Badatl
ubeyin (9. yzyldan) Gz Hastal Tarifi
kitab (bize ulamamtr) gz izimleriyle dona-
tlmt. Badatl Al b. snn (11. yzyln
bandan) Araplar iin oftalmolojinin klasik ders
kitab olan eseri, a tabakann (yani zonulann)
cams cisim ile kapanmasnn ematik bir tasviri
dnda hibir ekil iermemektedir. Maalesef
1
Geschichte der Augenheilkunde, 2. ve 3. kitap: Geschi-
chte der Augenheilkunde im Mittelalter und in der Neu-
zeit, Leipzig 1908, s. 150.
bu resim bugn faydalanabildiimiz be yazma-
nn hepsinde eksiktir. Musullu Ammrn ayn
dnemden olan eseri hakknda da ayn eyden
yaknmaktayz: Geri, metin, sadece branice
evirisinde mevcut olan ekillerden bahsetmekte,
ancak sadece ilerine bunlarn izilmesi gereken
boluklar tamaktadr.
uneyn b. s (. 260/873, bkz. aadaki 1-
3. resimler)n Kahire yazmasnda gnmze
ulam gz izimi Arap-slam oftalmoloji bili-
minin byk uzman Julius Hirschbergin henz
malumu deildi. Bunlarn kefi Hirschbergin
daha gen ve ayn uzmanlk alanndan meslekta
Max Meyerhofa nasip oldu. bn el-Heysemin
gzn resimsel tasvirinin Arapa orijinalini de,
ki bunun ardllarn 16. yzyln sonlarna kadar
takip edebilmekteyiz, Hirschberg henz bilmi-
yordu. Kendisinin malumu olan en eski Arap gz
resmi hakknda yle demekte: Bereket versin
ki biz gz ve beyin resmiyle birlikte gz sinirleri-
kesime noktasnn izimine Suriyeli alfenin,
daha ge dnem, yaklak 1266 yl, Arapa oftal-
moloji kitabnn, Paris yazmasnda deil sadece
Yeni Cami yazmasnda sahibiz.
2
lk olarak, uneynden itibaren Arap gz
hekimlerinin hastalar iin beynin anatomisi-
ni, fizyolojisini ve patolojisini anlamak amacyla
drste aba gsterdikleri kabul edilmelidir.
Biz onlar, beynin d rn ve stilize edilmi
bu tasvirinde gz sinirlerinin kesime noktasn,
bu sinirleri gerekten grselletirmek iin, gayri
tabi biimde ne doru ekmi olmalarndan
dolay yermek istemiyoruz; bunu biz de ematik
tasvirlerimizde yapyoruz.
3
Gz anatomisi ve terminolojisi balamnda
Hirschberg yle demekte: Biz, Yunanlardan
deil, daha ziyade Araplardan, yani Araplarn
2
a.e., s. 150.
3
a.e., s. 152.
3. Grme Organnn
Anatomik izimleri
17
G R
Ortaa Latince tercmelerinden, gz tabaka-
larnn ve svlarnn bugn kullanlan isimlerine
sahibiz.
4
Hirschberg gz anatomisine ilikin ayrca unlar
eklemekte: er-Rz [. 313/925]nin el-Manr-
Kitabnn
5
bize aktard nemli eylerden birisi
de k dmesinde gz bebeinin daralmasdr.
Salkl insan gznn gz bebeinin aydnlkta
darald, karanlkta geniledii olgusu ki d-
nen ilk insann akam alaca karanlnda sevgi-
lisinin gznde kefetmesi gereken bir olgu ne
gariptir ki bize ulaan Yunan yazarlarn hibiri-
sinde, ne bir filozofta ne de bir hekimde, bulun-
mamaktadr.
6
Bu zaten Rznin sz arasnda ifade edilmi bir
notu deildir, bilakis onun tarafndan nemli ola-
rak kabul edilen bir olgunun sunumudur: O, bu
konuya ilikin Neden Gzbebei Ikta Daralr
ve Karanlkta Geniler balkl zel bir risale de
kaleme almtr.
7
Burada ayrca, oftalmolojiye ait bir kitabn hay-
van gzlerinin insan gznden farkll ve insan
gznn kendine zg zellikleri hakkndaki
alldk olmayan blm anlmaldr. Bu, 8./14.
yzyln ikinci yarsndan olan adaa b. brhm
e-zilnin Kitb el-Umdesinin altnc bl-
mdr
8
.
Gerekten de bu blm ilgintir, adeta grme
organnn karlatrmal anatomisinin ve fiz-
yolojisinin nvesidir. unlar hatrlamalyz:
19. yzyln ilk te ikilik dneminde J. Beer,
Mackenzie ve Arltn ayrntl ve klasik oftal-
moloji ders kitaplar bile ilenmesi zor olan bu
konuya yer vermeye teebbs edememi, ancak
gnmzde oftalmolojinin hacimli el kitaplar
onu tam ve bilimsel olarak ele almaya girimitir,
Graefe-Saemischin kitab birinci bask II, 2,
4
Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a.y., s.
154.
5
Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,
Cilt 3, s. 281-283.
6
Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a.y., s.
155.
7
a.e., s. 156.
8
a.e., s. 84-85; Brockelmann, C.: Geschichte der arabi-
schen Litteratur, Cilt 2, s. 137.
1876 ve bizim yaptmz henz tamamlanmam
ikinci bask ve bundan sonra da yaynlanm
olan Encyclopdie franaise dophtalmoloji gibi.
Binaenaleyh e-zilmizden daha ounu iste-
yemeyiz.
9
Julius Hirschbergin kendi dneminde,
arabistikin ve Arap-slam doa bilimleri tarihi
aratrmalarnn gerekten hala ilkel bir seviyede
bulunduu bir srada, kendisi tarafndan hazr-
lanan, oftalmolojinin genel tarihi erevesinde
Arap-Fars literatrnn gz anatomisi konusuna
ilikin olarak ortaya kartt ve tantt bilgiler
bugne kadar hala bu disiplin iin r ac nite-
liini korumaktadr. Fakat, bugnn tp tarihisi,
Hirschberg tarafndan genelde Arap tbb, zelde
gz anatomisi bakmndan kazandrlan bilgilerin
etkisini, alannn sonraki historiyografyasna yan-
sma asndan yeterli bulmuyorsa, bunun nedeni
esas itibariyle Karl Sudhoff gibi nl ve son dere-
ce retken bir uzman meslektan onun sunduu
sonulara kar batan beri yadsyc bir tavr
taknm olmasnda aranmaldr. Sudhoffu hare-
kete geiren, Hirschberg tarafndan elde edilen
sonulara kar ok iyi temellendirilmi kuku
deil, bilakis onun Arap-slam kltr evresinin
bilimler tarihindeki konumuna kar taknd
Avrupa merkezli temel tavrdr. almalarnda
tekrar tekrar dile getirdii fikre gre o, sadece
Arap-slam kltr evresine herhangi bir yara-
tc rol tanmamakla kalmamakta, ayn zaman-
da o Arap-slam kltr evresine, Ortaada
Yunanlar ile Avrupa arasndaki bir arac rol-
n bile fazla grmektedir. Ona gre, Avrupa
Yunanlarn eserleriyle bunlar Arapaya terc-
me edilmi ve bu tercmeler Avrupaya ulam
olabilseler bile Araplarn aracl olmakszn
tanm ve dorudan doruya Latinceye evir-
mitir.
9
Hirschberg, J.: Geschichte der Augenheilkunde, a..y.,
s. 156-157.
18 T I P
Bu zihniyete kar kan ilk bilim insan bildiim
kadaryla S.L. Polyakdr. 1941 ylnda o yle
diyordu
10
: The knowledge of the structure of
the eye, and of its working, possessed by western
Europa during the Late Middle Ages, inclu-
ding the pictorial representation, manifestly was
transplanted from the Near East, from the so-cal-
led <Arabs>, mostly by way of Spain, together
with many other intellectual and practical pursu-
its, such as philosophy, medicine, alchemy, etc.
It could not have been an indigenous product.
This, if one realizes how completely annihila-
ted was the Greek thought in the territories of
the Christianized Teutonic barbarians and the
degraded Latins of the West, is what could be
expected. The belief that there was a tradition
regarding the structure of the eye preserved in
western Europe from classical Greek times, or
possibly taken over directly from the cultural
sphere of Alexandria, and even more so the claim
that the early eye diagrams were a product of
indigenous European efforts and thus indepen-
dent from the Arabic Civilization and indirectly
from the Greek Civilization (Sudhoff 1907, 1915;
Bednarski 1935) seem, therefore, not to be well
founded.
Polyak Arab diagrams of the eye and their inf-
luence in Europe upon the anatomy and phy-
siology of the visual organs
11
isimli kitabnn
dokuzuncu blmnde konunun Hirschbergden
sonra arabist olmayan birisinden bildiimiz en
iyi sunumunu vermektedir. O, bn el-Heysem ve
rihi Kemleddn el-Fris (700/1300e doru)yi
fizyolojik optiin nemli temsilcileri olarak gr-
mekte ve Avrupada 13. yzylda ortaya kan,
tannm optik eserleri, bir yzyl akn bir sre-
dir Latince evirileri dolamda olan bn el-
Heysem ve bn Snnn almalaryla ilikilen-
dirmektedir
12
. Witelonun esas itibariyle bn
el-Heysemin eserine yaplm analitik bir erh ve
optik alannda Avrupadaki abalarn ilk rn
10
The Retina. The anatomy and the histology of the reti-
na in man, ape, and monkey, including the consideration
of visual functions, the history of physiological optics,
and the histological laboratory technique, Chicago 1941,
s. 128.
11
a.e., s. 114 ff.
12
a.e., s. 126.
olan Perspectiva isimli kitab, ilgin bir biimde
zamansal ve ieriksel olarak Kemleddn el-
Fris tarafndan randa kaleme alnan erhle
rtmektedir. bn el-Heysemin kitabnn ter-
cmesi ve Witelonun kitabnn yaynlanmas,
optie dair yazlan daha ok ya da daha az nemli
risalelerin uzun bir dizisinin balangcna iaret
etmektedir. Bunlar arasnda, ilk ve en pop-
ler olanlar Roger Bacon (yaklak 1219-yakla-
k 1292)n ve Canterbury bapiskoposu John
Pecham (Peckham, yaklak 1235-1292)n risa-
leleri yer almaktadr. Polyak son bulmakta olan
16. yzyla kadar Avrupal eserler iin izilmi
olan gz diyagramlarnn hepsini, Leonardo da
Vincininkiler de dahil olmak zere, Arap rnek-
lerle balantl grmektedir
13
.
Arabist olmayan Polyak, bn el-Heysem ve
Kemleddn el-Frisnin stanbul ktphane-
lerinde gnmze ulam gz diyagramlarn
yaynlayan ve nemlerini farkeden ilk kiidir.
Byk Eilhard Wiedemannn izinde Msrl bil-
gin Muaf Nif
14
nceki yzyln krkl ylla-
rnda Matthias Schrammn ifadesiyle : bn
el-Heysemin optik alanndaki baarlarn rnek
biimde ve en kapsaml bir elealla ortya koy-
mutur. bn el-Heysem hakknda yirmi yl sonra
bir dier <mkemmel> eser yaynlanmtr.
Eser Ibn al-Haythams Weg zur Physik adn
tamaktadr
15
. Arap-slam bilimleri hakkndaki
ktphaneyi bu kitapla zenginletirmi olan bilim
adam bizzat Matthias Schrammdr. Burada
eseri laykyla takdir etme gibi zor bir teebbste
bulunamam. Ancak, bu eserde olmasa da, bu
eseri tamamlayan ve ayn ekilde mkemmel
olan bir dier aratrmada Schramm, konumuzla
ilgili tamamiyle yeni perspektifler sunmaktadr.
Zur Entwicklung der physiologischen Optik in
der arabischen Literatur
16
balkl makalesinde
Schramm, bizi, bn el-Heysemin anatomik ve
optik grleri birbiriyle ilikilendirme abalar
13
a.e., s. 128.
14
El-asan b. el-Heysem, Busuh ve-Kufuhu l-
Baariyye, 2 cilt, Kahire 1942-1943.
15
Wiesbadenda yaynlanmtr, 1963.
16
in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin
43/1959/289-328.
19
G R
hakknda aydnlatmaktadr
17
. Fizyolojik optik
bakmndan saydam katmann (kornea) kresel
ekli artk anatomistler tarafndan tespit edilmi
salt bir olgu deildir, bilakis zorunluluk tekil
etmektedir: Her ynden gz merkezine ve grme
merkezine nfuz eden nlarn kesintisiz girii-
ni sadece bu katman (kornea) salamaktadr.
Bylece bn el-Heysem fiziksel mlahazalarnn
sonucu ... geometrik aralarla gzn yapsna ili-
kin olarak, esas hatlaryla taslaklanan, ilk kesin
hipotezi gelitirmi olmaktadr
18
.
bn el-Heysem tarafndan ekillendirilen fizi-
in ve fizyolojik optiin daha ileri bir geliim
srecinde, yz yl sonra faaliyetlerde bulun-
mu olan Kemleddn el-Frisnin erhinde
Schrammn yksek seviyeli bir eser bulmas da
ok nemlidir. Bizim zel konumuzla ilikisi
nedeniyle, Schrammn, Kemleddnin gz bebe-
i resmi retisiyle
19
ilgili olan tespiti anlmaldr.
Kemleddn el-Fris, Galenin ve taraftarlarnn
dncesini savunulamaz saymakta ve kesilmi
bir koyunun gzn terih etme yoluyla gz
bebei resminin olumasnda, yansmann merce-
in n yzeyinde gerekletii sonucuna varmak-
tadr. Kemleddnin bu baarsn Schramm
20
u
szlerle takdir etmektedir: Kemleddn, dn-
celeri ve deneyleri sayesinde ancak 1823 ylnda
Johannes Evangelista Purkynje araclyla tekrar
yeniden allarak elde edilen bir sonuca ula-
mtr. Kemleddn itiraz kabul etmez bir biimde
mercein n yzeyininin yansmasn tespit etmi
ve bunu kendi kuram erevesinde mkemmel
bir tarzda temellendirmi olan ilk kiidir.
17
Zur Entwicklung der physikalischen Optik, a.y., s.
295.
18
a.e., s. 296.
19
Galenin gz bebei resmi retisini Kemleddn u
ekilde aklamaktadr: Galen ve onu izleyenler iddia
etmilerdir: Bu (yani rmcee benzeyen tabaka), eer
birisinin gznn iinde bize yakn olduu srada ba-
karsak, kendi imajmz (re) tpk bir ayna (Mirt)
iinde bakyormuuz gibi grdmz eydir (Ten
el-Menir, ed. Haydarabad 1347-48/1928-29, cilt 1, s.
65, tercme Schrammdan: Zur Entwicklung der physio-
logischen Optik, a.y., s. 308).
20
a.e., s. 315-316.
izim 1: uneyn b. sa gre gz, yazma Kahire,
Dr el-Ktb, Teymr 100, s. 319.
izim 2: a.e., s. 346.
Gnmze ulam en eski anatomik gz resmi
uneyn b. s (. 259/873)dan gelmekte-
dir
21
:
21
Terkb el-Ayn ve-leluh ve-lcuh al Rey
bur ve-Clns ve-hiye Ar Malt, yazma Kahi-
re, Dr el-Ktb el-avmiyye, Teymr 100, s. 314-318.
Ed. Max Meyerhof: The Book of the Ten Treatises on
the Eye Ascribed to Hunain ibn Ishq (809-877 A.D.),
Kahire 1928 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
22, Frankfurt 1996); Meyerhof, M ve Prfer, C.: Auge-
nanatomie des unain b. Isq. Nach einem illustrier-
ten arabischen Manuskript herausgegeben, in: Archiv
fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 4/1910/163-191,
zellikle s. 165 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
Cilt 23, s. 45-73).
20 T I P
izim 3: a.e., s. 318.
Bu gz diyagramnn nemine ilikin S.L. Polyak
22

1941 ylnda yle demektedir: In his Book
of the Ten Treatises on the Eye (Kitb al-ashr
malt f al-ain) he gives a good description of
the parts composing the eye, of the optic nerve
and its connection with the brain, and also of
the physiology of the visual system, besides the
pathology and the treatment of eye diseases. In
an Arabic manuscript of this book discovered by
Meyerhof (1911), especially noteworthy are the
diagrams of the eye. The best of these [bkz. 3.
resim] shows the inner structures of the eyeball
in an imaginary horizontal cross-section inclosed
in a frame representing the two lids as seen in a
living person. Of the several circular layers, or
coats, the most outward is the conjunctiva, to
which the oculomotor nerve is attached on each
side; the next is the sclera, together with the cor-
nea; then the chorioid membrane, with the uvea
(iris); and finally the retina, the innermost. This
latter membrane, according to the text, is made
up of two components - a hollow nerve, which
apparently is the retina proper, and the blood
vessels. The inner space of the eye is divided by
a cross-partition into an anterior compartment,
filled with the aqueous humor, and a posterior
compartment, the vitreous. The crystalline lens
is represented in the very center of the eyeball as
a circular sphere, whereas in the text it is corre-
ctly described as flat. A thick semicircular line in
front of the lens and continuous with the cross-
22
The Retina, a.y., s. 106-107.
partition represents the arachnoid membrane in
modem terminology the anterior capsule of the
lens together with the ciliary zonule and per-
haps also the ciliary body. The most anterior por-
tion of the outward tunic, facing upward and cor-
rectly showing the cornea with a smaller radius
of curvature, is left unlabeled in the figure. The
pupillary opening is represented by a small circle
behind the cornea, inclosed in a crescent-shaped
structure which represents the uvea, or the iris.
The optic nerve is hollow. The two sheats enve-
loping the nerve, the dura and the pia, continue
directly into the scleral and the chorioid tunic,
respectively, while the optic nerve itself spreads
out into the retina.
The obvious mistakes in this Arab diagram,
which, like the text, is in all probability a copy or
an adaptation from the Greek original of Galens
On the Utility of the Parts of the Human Body or
from a similar treatise now lost, are at once appa-
rent. First, the eyeball is too small in comparison
with the palpebral fissure. Its walls are dispro-
portionately thick, the anterior chamber too spa-
cious, the posterior absent, and the vitreal cavity
far too small. The two chief errors of the Greek
anatomy the location of the lens in the center of
the eyeball and the channeling in the center of the
optic nerve have been faithfully copied by the
Arabs. Yet, in spite of this, the figure gives a fair
idea of the disposition of the minute structures of
the eye and is unquestionably more correct than
the confused geometrical diagrams which deco-
rated numerous Latin manuscripts in Europe
from the thirteenth to the fifteenth century and
even later. Thus, for instance, the arrangement
or sequence of the tunics of the eyeball and of
the optic nerve is correct. Even the positions of
the lens, with its suspension in the araneal tunic,
and of the zonular ligament are nearer actuality
than those represented in the above-mentioned
geometrical schemes of the early European wri-
ters. Altogether, this venerable Arab diagram is
more natural than the later, highly schematized,
artificial Western figures. In one respect, viz., the
curvature of the cornea, it is even more correct
than the diagram of Vesalius, whose copy was
published in Alhazens and Vitellos joint edition
(A.D. 1572).
21
G R
Bunu gz anatomisinin tarihsel bakmdan olduk-
a nemli dier resimsel sunumlar izlemektedir.
Bunlar ayrca, resepsiyon yollarn da grselle-
tirmeye uygun niteliktedir:
5)
bn el-Heyseme gre, optik eserinin Latince tercmesin-
de, insan gznn uzunluuna kesiti, yazma Edinburg,
Crawford Library of the Royal Observatory
24
.
24
Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 13; Sabra, A.I.:
The Optics of Ibn al-Haytham, a.y., 42, Pl. 3.
4)
el-asan bn el-Heysem (432/1041 civar)in Kitb
el-Menirinde bulunan insan grme organnn izi-
mi, yazma stanbul Sleymaniye Ktphanesi, Fatih
Koleksiyonu 3212, fol. 81b.
23
23
Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 8; Lindberg,
David C.: Theories of Visison from al-Kindi to Kepler,
Chicago ve Londra 1976, s. 68; Sabra, A.I.: The Optics of
Ibn al-Haytham, cilt 2, Londra 1989, s. 42, Pl. 1.
22 T I P
6)
Kemleddn el-Fris (700/1300 civar)ye gre insan
gznn uzunluuna kesiti, Ten el-Menir, yazma
stanbul Topkap Saray, III. Ahmet 3340, fol. 24b
25
.
25
Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 9; Lindberg,
David C.: Theories of Visison, a.y., s 70; Sabra, A.I.: The
Optics of Ibn al-Haytham, a.y., s. 42, Pl. 2.
7)
Kemleddn el-Fris (700/1300 civar)ye gre insan
grme organnn bir baka resimsel sunumu, el-Bair
f lm el-Menir isimli eserinden, yazma stanbul,
Sleymaniye Ktphanesi, Ayasofya Koleksiyonu 2451,
fol. 42b
26
.
26
Kr. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 12.
23
G R
8)
Gz yuvarla iinden uzunluuna bir kesit gsteren bir
Arap kaynakl diagramn Latince evirisi.
Bu resim bn Snnn nnunun Latince evi-
risinin 1479 tarihli edisyonuna alnmasyla me-
hur olmutur
27
. Ayn diyagram K. Sudhoff
28

1907 ylnda bir Leipzig yazmasna no. 118 (varak
217) dayanarak Arap geleneinden bamsz
olarak da bir gz yuvarlann uzunluuna kesi-
tinin Avrupa Ortaa araclyla miras ola-
rak intikal etmesi gerektiine kant olmas iin
yaynlamt.
Buna J. Hirschberg, Sudhoffa yazd bir mek-
tupta u karl vermiti: Hi kukusuz, Suriyeli
alfe ve Seleddnin gz izimleriyle donatl-
m byk oftalmoloji ders kitaplar Ortaa
Avrupasnn Latin dnyasna tamamen kapa-
l kalmtr; fakat dierleri dnda, Toledolu
Hristiyan <Salomo filius de Arit, Alcoati>nin
<Gze Dair Kitap> Latin dnyasnn malu-
mu olmutur. Bu kitaptan hareketle ilk nce,
bu eserin mene itibariyle Arapa kaleme aln-
m olduunu ve tamamen Arapa kaynaklardan
aktarlm olduunu ispatladm. Bu eser birinci
27
Tply, Robert: Anatomia Ricardi Anglici (c.a. 1242-
1252), Viyana 1902, s. 39 (Additamenta), Fig. 3.
28
Augenanatomiebilder im 15. und 16. Jahrhundert,
in: Studien zur Geschichte der Medizin, Heft 1, Leipzig
1907, s. 19-26, zellikle 22-23.
risalede, yazarn iziminden dolay pek de mte-
vaz kalmad bir gz ekli iermektedir ... sizin
yazmanzn resmi muhtemelen bu yazmadan
alnmtr. Dostumuz Pagelin ilk olarak neretti-
i ve Pansierin tekrar bast yegane tam Alcoati
yazmasnda (Erfurt Amplon Ktphanesi 270)
maalesef bu ekil bulunmamaktadr.
29
Sudhoff, Hirschbergin bu tespitini ilk nce belir-
li bir rahatszlk ierisinde malumat olarak kay-
detmiti
30
, fakat sekiz yl sonra reddetme yoluna
girmiti: Hirschbergin o zamanlar tahmin ettii
gibi (Archiv fr Geschichte der Medizin, I, s. 316)
bu resmin Alcoatiden geldiine dorusu pek
inanmyorum, zellikle Bat Dnyasnn, gzn
yapsna ilikin dier grafiksel sunumlar bize
tantmasndan beri inanmamaktaym. Korneann
conjunctiva dna yerletirilmesi de Alcoatiye
dorudan doruya ters dmektedir. Alcoati ken-
disine zg herhangi bir bilgiye oftalmolojisin-
de, en az da anatomi asndan sahip deildir.
29
Zum Leipziger Augendurchschnittsbilde aus dem Ende
des 15. Jahrhunderts, in: Archiv fr Geschichte der Me-
dizin (Leipzig) 1/1907/316.
30
in: Archiv fr Geschichte der Medizin 1/1907/316.
24 T I P
1941 ylnda S.L. Polyak
32
, Leipzig yazmasnn
ve bn Snnn Liber Canonis (1479)inin inku-
nabel basksnn ierdii iki diyagram hakknda
grn belirtmi ve bunlarn ya Kemleddn
el-Frisnin iziminin kaba kopyalar olduunu
ya da, daha byk bir ihtimalle, bn el-Heysemin
optik kitabnda bulunan her ikisinin de ortak
kaynan oluturan izimden olduunu syle-
mitir. Bana gre, her iki diyagramn (Leipzig
yazmas ve bn Sn) ve <Alcoati>nin iziminin
de bn el-Heysemden sonra fakat 1159 ylndan
nce Arap-slam kltr evresinde grnd
kadaryla Kemleddn el-Frisnin de etkilemi
olduu bir geliim basamayla ilikili olduu
daha kabul edilebilir gzkmektedir. Yazarnn
ad Sleymn b. ris el- olmas muhtemel
<Salomo filius de Arit, Alcoati>nin (1159 yln-
da yazlmtr) Arapa orijinaline ait 5. kitabn
gn na ktna da da iaret edilmelidir
33
.
33
Escurial 894 (44a-76a), bkz. Hirschberg, J.: Ge-
schichte der Augenheilkunde, Leipzig 1908, s. 70-71.
Kitabn edisyonlar, aratrmalar ve tercmeleri Islamic
Medicine serisinde, cilt 56, Frankfurt 1996, bir araya
getirilmitir.
cmeler yoluyla ulamtr.
31
Daha sonra Sudhoff Leipzig yazmasndan, 1183,
fol. 217, gz orta kesit iziminin resmini vermek-
tedir:
Bu tamamen Yunanlardan gelmektedir ve onlar-
dan hem Araplara hem de Avrupaya ve Salerno
ile dier tababet okullarna eitli yollarla ve son
olarak yeniden Arapadan yaplan Latince ter-
31
Weitere Beitrge zur Geschichte der Anatomie im Mit-
telalter, in: Archiv fr Geschichte der Medizin 8/1914-
15/1-21, zellikle s. 9-10.
32
The Retina, a.y., s. 128.
9)
15. yzyln ilk yarsndan insan gznn orta kesiti,
Latince bir yazmaya gre
(Leipzig 1183, fol. 217).
25
G R
10)
Kafatas ve beyin tabakalarnn ve gz yuvarlann
emas, zarlaryla birlikte, bn Sn (Avicenna)nn Liber
Canonis isimli eserinin 1544 tarihli (Bl. 416) bask-
sndan
34
. emann gerekten bn Sndan m geldii
sorusu aktr.
34
Sudhoff, K.: Weitere Beitrge zur Geschichte der Ana-
tomie im Mittelalter, in: Archiv fr Geschichte der Medi-
zin 8/1914-15/1-21, zellikle s. 19-20.
11)
nsan gznn uzunluuna kesiti, Roger Bacon (yak-
lak 1219 - yaklak 1292)a gre, Perspectiua Rogerii
Bacconis, Frankfurt 1614, s. 27
35
.
35
Bkz. Bednarski, Adam: Die anatomischen Augenbil-
der in den Handschriften des Roger Bacon, Johann Peck-
ham und Witelo, in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der
Medizin 24/1931/60-78, zellikle s. 62.
26 T I P
12)
nsan gznn uzunluuna kesiti, Canterbury ba pis-
koposu John Pecham (Peckham, yaklak 1235-1292)a
gre, Basel niversitesi Ktphanesi yazmasnda
F.IV.30 (fol. 128b)
36
.
36
Bkz. Bednarski, Adam: a.e., s. 65; Polyak, S.L.: The
Retina, a.y., Fig. 15.
13)
nsan gznn resmi, Witelo (yaklak 1230 - yaklak
1279)nun Perspectivasndan, Oxford, Bodleian Library,
Ms. Ashmole 424
37
.
37
Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 16.
27
G R
14)
nsan grme organnn izimi, Leonardo da Vinci (1452-
1519)ye gre, Codice Atlantico, Cilt 3, fol. 628
38
.
38
Bkz. Polyak, S.L.: The Retina, a.y., Fig. 24; Sudhoff,
K.: Augenanatomiebilder im 15. und 16. Jahrhundert,
a.y., s. 26.
15)
alfenin oftalmoloji kitabndan gz sinirleri kesime
noktas
39
.
Bu resmin kopyasn karan ve yaynlayan
40
(bkz.
s. 5) Julius Hirschberg, eksikliklerine ve stn-
lklerine iaret ettikten sonra u ekilde hkm
vermektedir
41
: Muhtemelen en azndan m.s.
1000li yllardan kaynaklanan rneklere dayanan
bu saygya deer gemii olan resimde her hal-
karda, D.W. Soemmerringin
42
1827 ylndaki
klasik iziminde zekice ekillendirmi olduu
tasvir ynnde ekingen bir teebbsn gr-
mekteyiz.
39
Yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni
Cami No. 924, fol. 12a.
40
Ammr b. Al , a.y., s. 34.
41
a.e., s. 164.
42
De oculorum hominis animaliumque sectione hori-
zontali commentatio, Gttingen 1818, Tafel 1; bunun iin
bkz. Andersen, S. Ry-Munk, Ole ve Schepelern, H.D.:
An Extract of Detmar Wilhelm Soemmerrings thesis: A
Comment on the horizontal section of eyes in man and
animals, Kopenhagen 1971.
28 T I P
4. nl Tabiplerin Portreleri
1) Ders veren Dioskurides (m.. 1. yzyln 2. yars),
Materia Medica isimli eserinin Arapa tercmesin-
den, yazma stanbul, Topkap Saray III. Ahmet, 2127,
626/1229 (fol. 1b) ylndan
1
.
1
Bkz. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, Ce-
nevre 1962, s. 69.
2) Dioskurides ve bir renci, Materia Medica isimli ese-
rinin Arapa tercmesinden, yazma stanbul, Topkap
Saray III. Ahmet, 2127, 626/1229 (fol. 2b) ylndan
2
.
2
Bkz. Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, a.y.,
s. 71.
29
G R
3) s b. mrn, 296/907 ylndan nce ayravnda
lm olan Badatl bir tabip. Schedelin 1493 tarihli
Weltchronik
3
(Dnya Tarihi)inde tamamiyle isabetli
olarak tedavi konusunda (eser) yazm ve olduka
mehur tabip Isaak ben imiram olarak resmedilmekte.
Melankoli hakkndaki kitab Constantinus Africanus
tarafndan (bkz. aa) intihal edilmitir.
3
Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, Nrnberg
1493 (Tekrarbasm: Weltchronik bal/ad altnda, ed.
Stephan Fssel, Kln-Londra vd. Tarihsiz), sayfa 192b.
Bir yandan, Batda ok az tannan bu tabibin genelde
slam kltrne tam da ak olmayan Schedelde bir
ekilde anlm olmas, dier yandan onun portresi ola-
rak verilen gravrn birka sayfa sonra bn Sn Avi-
cenna, bir tabip, tedavi tabiplerinin en mehuru iin
sunulmu olmas kayda deer bir durum oluturmakta-
dr. Avicennaya orada (s. 202) her halkarda ayrntl ve
sitayikar bir paragraf ithaf edilmitir.
4) Eb Bekr er-Rznin, Latinceletirilmi Rhazes
(hekim, kimyac ve filozof, . 313/925), Avrupa kay-
nakl bir portresi, kendisinin 1486 ylndan itibaren bir
ok kez baslm olan tp ansiklopedisi el-v (Liber
Continens)nin tercmesinden
4
.
4
Bkz. Albert, Daniel M. ve Edwards, Diane D. (Eds.):
The History of Ophthalmology, Cambridge MA 1996, s.
30.
30 T I P
5) Eb Bekr er-Rznin (Rhazes), el-v sinin Latince
tercmesinin tasvirine gre, 1506 tarihli bir yazmada
5
.
5
Bkz. Europa und der Orient 800-1900 (Sergi katalou),
ed. Sievernich, G. ve Budde, H.: Berlin 1989, s. 128.
6) Eb sm ez-Zahrv (4./10 yzyl)nin,
Latinceletirilmi Albucasis, muhtemelen 15. yzyldan
gelen Avrupal bir resmi. Kitb et-Tarf isimli kitab-
nn cerrahi hakkndaki aada bir ok kez alntlana-
cak blm Avrupa tbbn ok derinden etkilemitir.
Resmin orijinali Biblioteca Apostolica Vaticana, Ms.
Chigi F.VII. 158 (fol. 49a)da bulunmaktadr
6
.
6
Bkz. Hamarneh, Sami Kh. ve Sonnedecker, Glenn: A
Pharmaceutical View of Abulcasis al-Zahrw in Moo-
rish Spain, Leiden 1963, resim s. 22.
31
G R
7) Eb sm ez-Zehrv (resimde solda)nin bir dier
Avrupal tasviri. Bu tasvir Kitb et-Tarf isimli eserinin
birinci ve ikinci blmlerinin Latince evirisi olan Liber
Theoricae nec non Practicaenin balk sayfasnda bulun-
maktadr, Sigismund Grimm basks, Augsburg 1519
7
.
7
Bkz. Hamarneh, Sami Kh. ve Sonnedecker, Glenn: a.y.,
resim s. 28.
8
Bkz. Europa und der Orient 800-1900, a..y., s. 131.
8) Latin Batda Avicenna olarak tannan Eb Al
bn Sn (. 428/1037)nn Avrupal bir portresi. Bu
portre el-nn f e-bb (Canon Medicinae)nn
Latince evirisine yaplm giriin ba harfini sslemekte,
Venedik 1483
8
.
9
Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im la-
teinischen Mittelalter, a.y., s. 35.
9) bn Sn (Avicenna) Hippokrates (. m. 377), Galen (m.s. 2. yzyl) ve Aetius (m.s. 6. yzyl) ile birlikte,
el-nnunun Latince tercmesinin balk sayfasnda, Venedik 1608
9
.
32 T I P
10) bn Sn, saraynda bir sre ikamet ettii kuzey
randaki Ziyriler hanedanndan bir hkm-
dar olan bs b. Vumgrin karasevdal yee-
ninin yata banda. Bu resim Nim-i Arin
ahr Male isimli eserinde bulunmaktadr,
stanbul Trk slam Sanatlar Mzesinde bulunan
835/1431 tarihli bir yazmadan
10
.
10
Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda byk
Trk-islm bilim adam bn Sina (Avicenna) ve tababet,
stanbul 1998, s. 84. l ombre dAvicenne. La mdecine
au temps des califes (sergi katalou), Paris: IMA 1996,
s. 114.
33
G R
11) Galen, bn Sn ve Hippokrates meslektalar ola-
rak el-nnun Latince tercmesinin balk sayfasn-
da, Pavia basksnda 1515
11
.
12) el-nnun Latince evirisinden dersler, Canon
Medicinaenin 15. yzyldan illumine edilmi bir par-
men el yazmasndan
12
.
11
Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda ..., a.y.,
s. 97.
12
Bkz. Europa und der Orient 800-1900, a.y., s. 103.
13) Mslman kyafetinde bilgin, belki de bn Sn
(Avicenna) temsil edilmekte, talyan ressam Giorgione (.
1510)nin Filozof isimli resmindeki filozoftan orta-
da bulunan ve tam anlamyla en ne kan. Resmin orijinali
Viyana das Kunsthistorische Museumda bulunmaktadr
13
.
14) Haly Abbas (Al b. el-Abbs el-Mecs, . 400/1000e
doru) ve Constantinus Africanus (. 1087), balk sayfas
bu resmi tayan eserin yazar Ysaac (s b. Sleymn
el-srl, . 320/932) ile birlikte. Szkonusu olan Kitb
el-Aziye isimli eserinin Latince evirisidir, Omnia opera
ysaac ierisinde baslmtr, Lyon 1515
14
.
13
Bkz. Terziolu, A.: Yeni aratrmalar nda ..., a.y., s.
85.
14
Bkz. Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im latei-
nischen Mittelalter, a.y., s. 170.
34 T I P
15) Auenzoar, bir tabip , Schedelin Weltchronik
(1493)indeki resim ve ona dair bilgi. Kasdedilen,
Avrupada Avenzoar adyla tannan Abdulmelik bn
Zuhr (. 557/1162)dur. Schedel ayrca tababet kitab
Theysiri, yani Latinceye tercme edilmi olan et-Teysr
f el-Mudvt ve-t-Tedbr isimli kitabn da anmakta-
dr
15
.
15
Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, a.y., varak
202a.
16) Auerrois, bir tabip ve hikmet a, Schedelin
Weltchronik (1493)indeki resim ve ona dair bilgi. Bu,
ok ynl filozof Muammed b. Amed b. Muammed
bn Rd (. 595/1198)dr, Latinlerin Averroesi.
Schedel, onun hayat ve etkisi hakknda belirli bir tarihi
ve corafi tasavvura sahiptir
16
.
16
a.e., varak 202a.
35
HACAMAT
Kitb el-Cmi isimli eserinin nc katego-
risinde bn er-Rezzz el-Cezer amandralarn,
bir kaba giren sv araclyla ykselerek, bir
kar arl aa indirmesi esasna gre alan
eitli aletler tarif etmitir. Burada tarif edilen
ve bir resimle donatlan alet, hacamat yoluyla
alnan kan miktarn lmeye yaramaktadr
1
. el-
Cezernin ayrntl tarifini Eilhard Wiedemann
2

daha nce 1918 ylnda Almanca eviriyle ula-
labilir klmtr. ngilizce eviriyi, kitabn tama-
mnn evirisi (1974) erevesinde Donald Hille
3

borluyuz.
1
Tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 244-248.
2
ve Hauser, Fritz: ber Schalen, die beim Aderla ver-
wendet werden, und Waschgefe nach Gazar, in: Ar-
chiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig) 11/1918/22-43,
zellikle s. 32-35 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Ge-
sammelte Schriften, a.y., cilt 3, s. 1607-1628, zellikle s.
1617-1620).
Hacamat yoluyla alnan
kan miktarn lmek iin
ki Alet
1) Modelimiz (soldaki):
ekil: Armut aac, verniklenmi.
Stun ve dereceli kap plastik camdan, ksmen
verniklenmi. Temel levha pirin, altn yaldzl.
Yuvarlak tabak gravrl (120 blml skala) ve kase
pirin, altn yaldzl.
eride bulunan amandra ve kar arlk pirin.
Ahap mahun kontrplak (35 x 49 cm).
Aliminyum ayaklar ve plastik cam kapak.
(Envanter No: H 3.01)
2) Modelimiz:
ekiller: Armut aac, verniklenmi.
Stun ve dereceli kap plastik camdan,
ksmen verniklenmi.
eride bulunan amandra ve
kar arlk pirin.
3
ces, a.y., s. 137-139.
G R
36
1
Eb el-sm ez-Zahrv, alef b. Abbs: et-Tarf li-
men Acize an et-Telf, tpkbasm ed. Frankfurt 1986,
cilt 2, s. 464; La chirurgie dAbulcasis traduite par Lu-
cien Leclerc, Paris 1861 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 36, Frankfurt 1996), s. 15, fg. no. 3; Albucasis.
On Surgey and Instruments. A Defnitive Edition of the
Arabic Text with English Translation and Commentary
by M.S. Spink and G.L. Lewis, London 1973, s. 25.
El trna formunda dier bir
Koter
(mikvt mismriyye)
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinden
2
.
El trna formunda
Koter
(mikvt mismriyye)
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinden
1
.

Koterizasyon
Modelimiz:
Pirin ve paslanmaz elik.
Uzunluk: 118 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 129 mm.
Leclercden,
La Chirurgie
dAbulcasis, fig. 4,
Gurlta dayanarak,
Geschichte der
Chirurgie.
Resim,
Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
Cilt 2, s. 464.
2
ez-Zahrv, a.e., Cilt 2, s. 470; La chirurgie dAbulcasis,
a.y., s. 15, fg. no. 4; Albucasis. On Surgey and Instruments,
a.y., s. 97.ez-Zahrvnin Kitb et-Tarfinden.
37
Koterizasyon Aleti
Souk Karacierde
(mikvt f keyy el-kebd el-bride)
Modelimiz, metin haricinde, Paris yazmalarndan
birinde
3
(bkz. 4. resim) ve Oxford, Bodleiana,
Marsh yazmasnda bulunan tasvire dayanmak-
tadr
4
.
Yazmalarda ayrca yanma izinin formu da resme-
dilmitir. Bundan, aletin neter formlu bir yzey
tekil ettii grlmektedir.
3
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 32--33, fg. no. 19.
4
Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 87.
izim,
Paris yazmasndan,
Bibl. nat. ar. 2953, fol. 13.
Modelimiz:
Uzunluk: 113 mm.
izim, La
Chirurgie
dAbulcasis, fig.
No. 19.
izim, yazmadan,
Marsh: Albucasis.
On Surgery and
Instrumentse
dayanarak, s. 87.
K O T E R Z A S Y O N
38
Ayaklar ve baldrlar
tedavi etmek iin
Koter
(mikvt f keyy el-ademeyn ve-s-seyn)
Her iki modelimiz (a, b) ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin
Kitb et-Tarfinin Paris
5
, stanbul
6
ve Oxford
7
yazma-
larnn resimlerine gre yaplmtr.
5
Leclerc, L.: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 36-37, fg. no. 21;
Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Tafel IV, No. 21.
6
et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 470.
7
Modelimiz:
a) Pirin ve paslanmaz elik.
Uzunluk: 121 mm.
(Envanter No: H 1.06-1)
Modelimiz:
b) Pirin ve paslanmaz elik.
Uzunluk: 103 mm.
Marsh yazmasna
gre, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
a.y., s. 9.
Leclercden, La Chirurgie
dAbulcasis, fig. 21, Gurlta
dayanarak, Geschichte der
Chirurgie.
izim, et-Tarf,
tpkbasm ed., cilt
2, s. 470.
T I P
39
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb
et-Tarfinden
1
. Leclerc (bkz. 4.
resim) muhtemelen bu nemli aletin
ismine kendini kaptrmtr. nnde
bulunan yazmalardaki illustrasyon-
larn kabzasn koter ucu sanmtr.
Gerek koterin (bkz. sadaki resim)
ez-Zahrvnin dneminde artk zey-
tin ekirdeiyle muhtemelen hibir
benzerlii kalmam olabilir. Zeytin
ekirdei eski adan beri bilinen
alete adnn verilmesinde belirleyici
olmu olabilir.
Bir dier Alet
Kafa koterizasyonu iin,
akaklarda ve arka kafada.
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin
bir resmine dayanarak, L. Leclerc tarafndan
yaplm kopya izim, imal edilmitir
2
.
1
ez-Zahrv, a.e., Cilt 2, s. 463; La chirurgie dAbulcasis,
a.y., s. 12, fg. no. 1; kr. Albucasis. On Surgey and Instru-
ments, a.y., s. 17.
2
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 13-14, fg. no. 2; kr.
KAFA ve YZ TEDAVLER
Zeytin Koter
(mikvt zeytniyye)
Bir defalk kafa koterizasyonu iin
(f keyy er-res keyyen viden)
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden, s.
17 (yazma Oxford,
Huntington 156).
Modelimiz:
Uzunluk: 120 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma stanbul,
III. Ahmet 1990 (8./14. yzyl), fol. 7b.
izim, Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed., cilt 2, s. 463.
Modelimiz:
Pirin ve paslanmaz
elik. Uzunluk: 127 mm.
izim, Leclercden, La Chirurgie
dAbulcasis, fig. 1 & 2;
Gurlta dayanarak,
Geschichte der Chirurgie.
40
Koter
Yz felcinde kullanmak iin
(mikvt el-lave)
izim, La
Chirurgie
dAbulcasis,
fig. 6a.
izim, La
Chirurgie
dAbulcasis, fig. 6.
T I P
Modelimize, L. Leclerc tarafndan ez-Zahrv
(4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yaz-
malarndan birinde bulunan bir resme dayanla-
rak izilen bir resim esas tekil etmektedir
3
.
Bir dier
Koter
Yz felcinde kullanmak iin
(mikvt el-lave)
Modelimiz L. Leclerc tarafndan ez-Zahrv
malarndan birinde bulunan bir resme dayanla-
rak izilen alternatif bir resmin reprodksiyonu-
nu vermektedir
4
.
3
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 17-18, fg. no. 6 bis; kr.
yazma stanbul Veliyeddin 2491, fol. 109a-b.
4
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 17-18, fg. no. 6.
Modelimiz: Pirin ve paslan-
maz elik. Uzunluk: 120 mm.
Modelimiz:
Pirin ve paslanmaz
41
Neter formunda kk
Koter
Dudak atlaklarn tedavi etmek iin
(mikvt are sikkniyye li-keyy i e-efe)
Modelimiz ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-
Tarfinin bir Paris yazmasnn resmine ve L. Leclercin
5

kopyasna dayanarak imal edilmitir.
5
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 27, fg. no. 13; Gurlt, E..: Ges-
chichte der Chirurgie, a.y., Tafel IV, No. 13; kr. Albucasis. On
Modelimiz:
Uzunluk: 120 mm.
ez-Zahrvnin Kitb
et-Tarfinden,
yazma Paris, Bibl. nat.
ar. 2953, fol. 10b.
izim, La
Chirurgie
dAbulcasis,
fig. 13.
K O T E R Z A S Y O N
42
GZ TEDAVLER
Koter
Gzya bezindeki
fistllerin tedavisi iin
(f keyy en-nr
ellez f maa el-ayn)
Modelimiz L. Leclercin
1
ez-Zahrv (4./10.
yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarn-
daki tasvirlere dayanarak yapt resme gre imal
edilmitir.
Ayn aletin bir dier ekli Veliyeddin
2
(stanbul)
yazmasnn resmine dayanlarak imal edilmitir.
1
2
et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 112a, kr. Al-
bucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 57.
Modelimiz:
Uzunluk: 135 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 132 mm.
izim, La
Chirurgie
dAbulcasis, fig.
11.
ez-Zahrv, Kitb et-
Tarf, yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 112a.
Ayn alet, yazma
Paris, Bibl. nat. ar.
2953, fol. 10b.
43
Koter
Gzya fistlleri iin
(mikvt el-arab)
Bu aletle gzya fistlleri, almalarnn ardn-
dan yaklr (alfe).
Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-aleb
3

(674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f
el-Kul
4
isimli eserinde bulunan resme ve J.
Hirschbergin
5
izimine gre imal edilmitir.
Temizleyici
Gzya fistlleri iin
(misaf el-arab)
Bununla gz kenarnn tamam temizlenir, fis-
tl tedavisinde yakmadan holanmayan kii iin
(alfe).
Modelimiz alfe b. Eb el-Mesin el-alebnin
6

el-Kf f el-Kulnn Paris
7
yazmasndaki izi-
me gre imal edilmitir.
3
Bkz. Brockelmann: GAL, Suppl.-Bd. 1, s. 899.
4
Yazma, Sleymaniye Ktphanesi (stanbul), Yeni
Cami Koleksiyonu no. 924, fol. 95b.
5
Ammr b. Al al-Mauil: Das Buch der Auswahl von
den Augenkrankheiten. alfa al-alab: Das Buch vom
Gengenden in der Augenheilkunde. al ad-Dn: Licht
der Augen. Aus arabischen Handschriften bersetzt und
erlutert von J. Hirschberg, J. Lippert ve E. Mittwoch,
Leipzig 1905 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
45, Frankfurt), s. 167, Fig. No. 21, bunun iin s. 169.
izim, alfe, el-Kf, yazma
Yeni Cami No. 924, fol. 95b.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Bibliothque nationale,
ar. 2999, fol. 43a.
6
Bkz. Ammr b. Al , a.y., s. 167 Fig. No. 23, bunun
iin s. 169.
7
Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a.
Modelimiz:
Paslanmaz elik ve ahap.
Uzunluk: 122 mm.
Modelimiz: Pirin ve paslan-
maz elik. Uzunluk: 113 mm.
Hirschbergin
izimi, s. 167,
Nr. 21.
O F T A L M O L O J A L E T L E R
44
Katarakt nesi
(mida)
izim, Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 488.
izim,
La Chirurgie
dAbulcasis,
fig. 50.
T I P
ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-Tarfindeki
izime dayanarak imal edilmitir
8
.
Katarakt nesi
(berd)
9
ez-Zahrv (4./10.
yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmasnda-
ki bir izimine dayanarak yapt izim reprodk-
siyonudur.
8
et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 488; Leclerc: La chi-
rurgie dAbulcasis, a.y., s. 92-93, fg. no. 51 ve 52.
9
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 92, fg. no. 50; kr.
Ammr b. Al , a.y., s. 173.
Modelimiz:
Uzunluk: 122 mm.
Modelimiz:
Pirin ve
paslanmaz
elik.
Uzunluk:
130 mm.
45
Resmine dayanarak modelimizi imal etti-
imiz alfe el-Kf
10
(674/1275den nce
yazlmtr)sinde yle demektedir: Bu alet deri
altndaki ikinlii yarmakta ve kesip almaktadr.
Mersin aac yapra (se, bkz. aa) buna gerek
brakmamaktadr.
Gl Yapra (Verde)
Gz kapan(n iliklerini) kesip koparmak
iindir; ayrca deri alt ikinliklerinin kesilip
uzaklatrlmasnda ve dier mstakil ameliyatlar
iin kullanlr (alfe).
Modelimiz, alfe b. Eb el-Mesin el-aleb
(674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f el-
Kul isimli eserinin iki yazmasnda bulunan
resimlere ve J. Hirschbergin izimine dayanla-
rak imal edilmitir
11
.
10
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; s-
tanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol.
95b; Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 9, bunun iin
bkz. s. 166.
11
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b; yaz-
ma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924,
fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 165-168 passim, Fig.
No. 7.
Modelimiz:
Uzunluk: 111 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 121 mm.
izim,
alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami
No. 924, fol. 95b.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami No.
924, fol. 95b.
Karg
(arbe)
46
Hilal formlu
Koter
(mikvt hilliyye)
Bu koter gz kapaklarn gevetmede kullanlmak-
tadr. Modelimiz ez-Zehrv
12
(4./10. yzyl)nin
kitabnn stanbul yazmasndaki (Beiraa) izi-
minin reprodksiyonudur.
Makas (mia)
Gz kapaklar iin
Geni dudakl bir makas. Uzunluu gz kapa-
ndan kesilerek alnan para lsndedir
(alfe).
Kul isimli eserinin Yeni Cami
13
yazmasnda
bulunan izimine ve J. Hirschbergin izimine
14

dayanmaktadr.
12
et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 466; Leclerc: La chi-
rurgie dAbulcasis, a.y., s. 23, fg. no. 9.
13
stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924,
fol. 95a.
4
Ammr b. Al , a.y., s. 165, 166, Fig. No. 1.
izim, Kitb et-Tarf, tp-
kbasm ed., cilt 2, s. 466.
Modelimiz:
Uzunluk: 126 mm.
izim, alfe,
el-Kf, yazma
Yeni Cami No.
924, fol. 95a.
izim, alfe,
el-Kf, yazma
Bibliothque nationale,
ar. 2999, fol. 42b.
Modelimiz:
Paslanmaz elik,
parlatlm.
Uzunluk: 119 mm.
T I P
47
Mersin Yapra (se)
Kanat deriyi kesip almak iin makas kullanlr-
ken kanat deri bununla kaldrlr ve yzlr. Gz
kapaklarndaki yapklk bununla ikiye ayrlr
(alfe)
Kul isimli eserinin el izimi resimlerine ve J.
Hirschbergin izimine gre imal edilmitir
15
.
Neter
Kanat deriyi kesip almak ve
gz ii kenarndaki sakat
bymeleri gidermek iin
(miba li-a e-afra
ve-nutv lam el-m)
16
ez-Zahrv (4./10.
yzyl)nin Kitb et-Tarfinin Paris yazmalarna
dayanarak yapt izime dayanmaktadr. Burada,
beraberinde verilen dier resim stanbul
Beiraa
17
ve de Oxford Marsh ve Huntington
18

yazmalarndandr.
15
fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 10, bunun
iin s. 168.
16
17
No. 502, bkz. Tpkbasm ed. Cilt 2, 485.
18
Bodleian Library, Huntington 156 ve Marsh 55, bkz.
Modelimiz:
Uzunluk: 110 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 141 mm.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami No.
924, fol. 95b.
izim, Kitb
et-Tarf, tp-
kbasm ed.,
cilt 2, s. 485.
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
s. 231, yazma Huntington
(1.) ve Marsh (r.).
48
Makas
(kz)
Oftalmolojide kullanlan makaslardan birisi;
kornea zarn toplamak (kesip almak) iin yazar
alfe (674/1275den nce)nin ifadesiyle. Bu
makas miadan daha ince ve mir dan (bkz.
aa) daha kalndr.
Modelimiz el-Kf f el-Kul yazmasnn izimine
ve J. Hirschbergin izimine gre imal edilmi-
tir
19
.
Makas (mir)
Oftalmolojide kullanlan bir dier makas. Bu
makas miadan daha incedir ve konjonktif
zarn (sebel) kesip almaya yaramaktadr.
Kul isimli eserinin yazmalarnn izimine ve J.
Hirschbergin
20
19
fol. 95a; Ammr b. Al , a.y., s. 165, 166, Fig. No. 3.
20
fol. 95a; Ammr b. Al , a.y., s. 165, 166, Fig. No. 2.
Modelimiz:
Paslanmaz elik
hareket edebilir per-
inlenmi. Uzunluk:
132 mm. (Envanter
No: H 2.15)
Modelimiz:
Paslanmaz elik hareket
edebilir perinlenmi.
Uzunluk: 110 mm.
izim,
alfe, el-Kf, yazma
Yeni Cami No. 924.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami No.
924, fol. 95a.
T I P
49
Neter
(miba)
Yuvarlak bal (mudevver er-res) neter,
alfeye gre, Kabarc (irn) kknden
kazmaya yaramaktadr. Bununla dolu tanesi
(Hagelkorn) ve benzeri yarlr.
Kul isimli eserinin yazmalarnn izimine ve J.
Hirschbergin
21
izimine dayanlarak imal edil-
mitir.
Kazyc
(micrad)
Uyuz hastaln kazmak ve ta oluumunu
gidermek iin. Bunun yerini yarm gl alabilir;
bu alet, ucu yarm gl yaprana (bkz. yukar)
tekabl eden bir alettir.
Kul isimli eserinin iki yazmasnn
22
izimine ve
J. Hirschbergin
23
21
fol. 95b; Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 15, bunun
iin s. 168.
22
fol. 95b.
23
Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 14, bunun iin
s. 168.
izim,
alfe, el-Kf,
ar. 2999, fol. 42b.

Modelimiz:
Uzunluk: 128 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 119 mm.
izim,
alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami
No. 924, fol. 95b.
izim,
alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami
No. 924, fol. 95b.
50
Balta (abar)
Gz hastalklarnda hacamat iin bir bak, daha
dorusu aln toplardamarn (li-fad el-cebhe)
amak iin: Damarn zerine uzunlamasna
konulur (yau al el-r len) ve sa elin orta
parmayla damarn yarlmas gerekletirilir (ve-
yusabu bi-l-vus min el-yed el-yumn).
24
Modelimize J. Hirschbergin alfe b. Eb
el-Mesin el-aleb (674/1275den nce
yazmtr)nin el-Kf f el-Kul isimli eserinin
Paris yazmasna
25
dayanarak yapt izim rnek
tekil etmitir.
Koter
Ban tepe noktas iin
(mikvt el-yf)
Gz hastalklar tedavisinde kullanlan bir dala-
ma demiri. alfeye gre bununla kafa kemik-
lerinin birleim yeri ve ban her iki tarafnn iki
damar yaklr.
(674/1275den nce)nin el-Kf f el-Kul
isimli eserinin iki yazmasnn
26
izimine ve J.
Hirschbergin
27
24
s. 168; yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni
Cami 924, fol. 95b.
25
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b.
26
fol. 95b.
27
s. 169.
Modelimiz:
Uzunluk: 119 mm.
izim, Hirschberg,
Ammr b. Al ..., s.
166, fig. no. 11.
Modelimiz:
Uzunluk: 120 mm.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Bibliothque
nationale,
ar. 2999, fol. 42b.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Bibliothque
nationale, ar. 2999, fol. 43.
izim, alfe,
el-Kf, yazma Yeni
Cami No. 924, fol. 95b.
T I P
51
Koter (mikvt)
Gz kapandaki kl kklerini, kirpiklerin gzn
iine doru bymeleri durumunda dalamak
iin (f keyy cefn el-ayn iza nalabet eruh il
dil el-ayn).
Modelimiz, L. Leclerc
28
tarafndan ez-Zahrv
malarnn resimlerine dayanlarak yaplm olan
izime gre imal edilmitir. Bu resim tpkbasm
yaplm stanbul yazmasnn (Beiraa)
29
sunu-
mundan nemsiz bir farkllkla ayrlmaktadr.
Koter (mikvt)
Yolunmalarnn ardndan gz kapak kllarnn
yerlerini yakmak iin (li-keyy mevi e-ar ez-
zid bad natfih).
(674/1275den)nin el-Kf f el-Kul isimli eseri-
nin Paris
30
ve stanbul
31
yazmalarnn tasvirlerine
ve J. Hirschbergin
32
izimine dayanarak olutu-
rulmutur.
28
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 23-24 ve fg. no. 10.
29
30
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a.
31
stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924,
fol. 95b.
32
s. 169.
Modelimiz:
Uzunluk: 119 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 113 mm.
izim,
Kitb et-Tarf, tpk-
basm ed.,
Cilt 2, s. 467.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami No. 924.
52
Orak (mincel)
ki gz kapa arasndaki yapkl amak iin.
Bu alet tavan-gznde (itre) de kullanlr
(alfe).
Kul
33
isimli eserinin izimine ve J. Hirschbergin
34

izimine gre oluturulmutur.
Kargaburnu
(Arapa eft, Farsa caft, eik)
Gzde ya da gz kapann i yzeyinde yapk
bir cismi almak iin (alfe).
Kul
35
isimli eserinin izimine ve J. Hirschbergin
36

izimine dayanarak oluturulmutur.
33
fol. 95b
34
s. 168.
35
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a; yaz-
fol. 96a.
36
s. 169.
izim, alfe, el-
Kf, yazma Yeni
Cami No. 924, fol. 96.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami
No. 924, fol. 95b.
izim, alfe,
el-Kf, yazma
Bibliothque
nationale, ar.
2999, fol. 42b.
Modelimiz:
Paslanmaz elik.
Uzunluk: 113 mm.
izim, alfe,
el-Kf, yazma
Bibliothque
nationale,
ar. 2999, fol. 43
Modelimiz: Paslanmaz
TI P
53
Baak Kl Pensesi
(kelbetn nuliyye)
Bu alete, baak kl veya benzeri bir cisim gzn
iine girmi ise gereksinim duyulur (alfe).
(674/1275den nce yazmtr)nin el-Kf f el-Kul
isimli eserinin
37
izimine ve J. Hirschbergin
38
izi-
mine dayanarak oluturulmutur.
Topla (mila)
Bu aletle rahatsz edici kllar toplanr (alnr).
Ayrca gzn iine giren yabanc cisimler de dar
kartlr (alfe).
Modelimiz, alfe b. Eb el-
Mesin el-aleb (674/1275den
nce yazmtr)nin el-Kf f
el-Kul isimli eserinin Paris
yazmasnn
39
izimine dayana-
rak oluturulmutur. Bu izim,
tutma mekaniinin sunumunda
stanbul yazmasndan
40
ayrl-
maktadr. J. Hirschberg
41
izi-
minde, birinci sunumu izlemitir.
37
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 43a; yazma
stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol.
96a.
38
Ammr b. Al , a.y., s. 167, Fig. No. 35, bunun iin s.
170.
39
Yazma Bibliothque nationale, ar. 2999, fol. 42b.
40
stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Yeni Cami 924, fol.
95b.
41
Ammr b. Al , a.y., s. 166, Fig. No. 18, bunun iin s.
168.
Modelimiz:
Paslanmaz elik, hareket
Uzunluk: 122 mm.
Modelimiz:
Paslanmaz elik, parlatl-
m. Uzunluk: 121 mm.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Bibliothque
nationale, ar. 2999, fol. 42b.
izim,
alfe, el-Kf, yazma
Bibliothque nationale, ar.
2999, fol. 43.
Resim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami
No. 924, fol. 95b.
izim, alfe, el-Kf,
yazma Yeni Cami
No. 924, fol. 96.
54
KULAK-BURUN-BOAZ
TEDAVS
Nokta Adl
Koter
(el-mikvt ellet tsemm en-Nua)
Bu koter, kulak kepesindeki deiik noktalarn
dalanmas yoluyla kulak arlarnn tedavisine
yaramaktadr.
Bu aletin biri sivri dieri kt iki tr tasvir edil-
mitir. Sivri ekli, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin
kitabnn Huntington (Oxford)
1
yazmasnn ve
Paris yazmalarndan birisinin
2
izimlerine gre
biimlendirdik.
Nokta Adl
Koter
(el-mikvt ellet tsemm en-nua)
Kulak arlarnn tedavisi iin.
Bu aletin ikincisi, kt formu ez-Zehrv (4./10.
yzyl)nin kitabnn Marsh yazmasnn (Oxford)
3
,
Paris yazmalarndan birisinin
4
ve tpkbasm edis-
yononun
5
izimine dayanlarak imal edilmitir.
1
2
3
4
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 16-17, fg. no. 5 bis;
bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie und ihrer Aus-
bung, Cilt 1, Berlin 1898 (Tekrarbasm: Hildesheim
1964), s. 648.
5
Modellerimiz:
Herbirinin uzunluu: 119 mm.
(Envanter No: H 4.07 ve H 4.01)
Modelimiz:
Pirin ve paslanmaz
izim,
Albucasis.
On Surgery
and Instru-
mentsden,
s. 29 (yazma
Huntington).
izim,
Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 467.
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
s. 29 (yazma
Marsh).
55
nce bir
Neter
(miba ra)
Bu neter kulaa kam (a el-ubb es-
sia f el-zn) ve kulan neminden imi
olan (ad taraabet bi-bur el-zn) tahl ve
tohumlar paralara ayrmaya yaramaktadr
(ez-Zehrv).
Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb et-
Tarf inin Paris yazmalarnn Lecrerc
6
tarafn-
dan salanan izimlerine dayanlarak imal
edilmitir. Bu izimler, her iki Oxford
7
yaz-
masdan birisinin ve stanbul Veliyeddin
8
yazmasnn izimleriyle rtmektedir.
itme kanalndaki yabanc cisimleri karmak.
Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb
et-Tarf inin iki Oxford yazmasnn
9
izimlerine
ve stanbul Veliyeddin yazmasnn
10
izimine
gre yaplmtr.
6
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 69, fg. no. 69, fg. no.
36; Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 649,
No. 33.
7
Bodleian, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Ins-
truments, a.y., s. 195.
8
No. 2491, fol. 128a.
9
Bodleian, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Ins-
truments, a.y., s. 195.
10
No. 2491, fol. 128a.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 112a.
Modelimiz:
Uzunluk: 121 mm.
izim, Kitb et-Tarf, yazma
Veliyeddin No. 2491, fol. 128a.
Cmbz
(cift)
Modelimiz (a): Bakr,
uzunluk: 118 mm.
Modelimiz (b):
Pirin, uzunluk: 130 mm.
(Envanter No: H 4.02b)
K U L A K - B U R U N - B O A Z T E D A V S
56
Koter
(mikvt)
Burun rmesinde (netn el-enf) kullanlmak
iin.
Modelimiz ez-Zehrv
11
(4./10. yzyl)nin kitab-
nn Paris yazmalarndan birisinin izimine dayan-
maktadr (bkz. yukar). erefeddn tarafndan
yaplan Trke redaksiyonda gsterilen kullanm
tasviri metnin kullanma talimatyla rtmek-
tedir; buna gre, rnein bizzat burun yaklma-
makta, kalarla alnda salarn balad yer aras
ivi ya da klavet biimli bir alet ile iki kere
yaklr.
11
et-Tarf, yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol.
8b, kr. Tpkbasm ed. Cilt 2, s. 466; ayn eserin yazmas
stanbul, Beyazt Ktphanesi, Veliyeddin No. 2491, fol.
111a; Leclerc: La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 22-23, fg.
no. 8.
izim, Kitb et-Tarfin erefeddn redaksiyonundan,
yazma stanbul, Millet, Ali Emiri No. 79, fol. 24b.
Modelimiz:
Uzunluk: 118 mm.
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma
Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 8b.
izim, Kitb
et-Tarf, tp-
kbasm ed.,
cilt 2, s. 466.
T I P
57
Makas Benzeri Alet
(le tubihu el-mia)
Bademcikleri ve dier yutak tmrlerini kar-
mak iin (li-a verem el-levzeteyn
ve-m yenbitu f el-al min sir el-evrm).
Modelimiz, Leclerc
12
tarafndan ez-Zehrv (4./10.
yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarna gre
yaplan izime ve Beiraa
13
yazmasndaki izime
dayanmaktadr.
Neter (miba)
Bademcikleri syrp karmak iin
(Tonsillektomie).
Bir nceki alete alternatif olarak kullanlabilir.
ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin tarifi,
Leclercin
14
izimi ve de Beiraa (stanbul) yazma-
snn metninin tpkbasm edisyonundaki
15
sunum
modelimize rnek tekil etmitir.
12
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 106, fg. no. 67.
13
et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 493; ayrca bkz. Albuca-
sis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 303.
bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 303.
14
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 106, fg. no. 68; ayrca
15
Modelimiz:
Uzunluk: 130 mm.
izim,
Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 493.
Modelimiz:
Paslanmaz elik hareket edebilir
perinlenmi. Uzunluk: 168 mm.
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s. 493.
K . B . B . A L E T L E R
58
engel Biimli Alet
(le tubihu el-kellb)
Boaz blgesinden yabanc cisimleri karmak
iin (f irc el-ala en-nib f el-ala) bir
pense.
ki modelimizden (a) modeli, Leclerc
16
tarafn-
dan ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin
Paris yazmalarndaki sunumuna gre yaplan
izime ve Oxford
17
Huntington yazmasnn izi-
mine dayanlarak yaplmtr.
(b) modeli, stanbul Beiraa
18
ve Veliyeddin
19

yazmalarnn ve Oxford Marsh
20
yazmasnn fark-
llk gsteren sunumlarna gre oluturulmutur.
Bu pensenin izimlerinin ez-Zehrvnin kitab-
nn Latince evirisinin yazmalarnda da birbir-
lerinden nemli lde farkllk gsterdikleri
daha 1918 ylnda K. Sudhoff
21
tarafndan tespit
edilmitir.

16
17
18
No. 502, bkz. et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 495.
19
No. 2491, fol. 145a.
20
21
Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im
Mittelalter. Graphische und textliche Untersuchungen in
mittelalterlichen Handschriften, 2. ksm, Leipzig 1918,
s. 30-31 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s.
180-181).
izim, Albucasis. On Surgery
and Instrumentsden,
s. 319 (yazma Hunt).
Modelimiz (a):
Uzunluk: 320 mm.
T I P
59
Modelimiz (b):
Paslanmaz elik hareket edebilir perinlenmi.
Uzunluk: 273 mm.
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
s. 319 (yazma Marsh).
izim, ez-Zehrv,
et-Tarf, yazma
Bibliothque nationale,
ar. 2953, fol. 42b.
izim, Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 495.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 145a.
K . B . B . A L E T L E R
60
Koter
(mikvt)
Akcier hastalklarnda ve ksrklerde kulla-
nlmak iin, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin Kitb
et-Tarfinden.
l ivi formundaki bu alet, birbirine yakn
durumda ok sayda uygulamann gerekli olduu
hallerde nokta koterin (bkz. yukar) eksikliini
tamamlamaktadr.
Modelimiz, Leclerc
22
tarafndan ez-Zehrv
(4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarna
dayanarak yaplan izime gre oluturulmutur.
Tarafmzdan yaplan tpkbasm edisyonun bura-
da verilen resimleri hatal grnmekte
23
. Paris
Bibliothque nationale, ar. 2953 ve Veliyeddin
No. 2491 yazmalarnda bu alet tamamen atlan-
mtr.
22
23
Yazma stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa
502, bkz. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 468; ayrca bkz. Albu-
casis. On Surgery and Instruments, a.y., s. 75; Sudhoff,
K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter,
2. ksm, s. 16-74, 22 Tefel, zellikle Tafel 2 (Tekrarba-
sm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 166-247, zellikle
s. 226, Fig. 7-8).
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma
Viyana, sterreichische Nat. Bibl.
Cod. N.F. 4761
(Fas 11./17. yzyl), fol. 14a.
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden, s. 319
(yazma Marsh, soldaki ve
Hunt., sadaki).
Modelimiz:
Uzunluk: 120 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 468.
izim, La Chirurgie
dAbulcasis,
fig. no. 17a.
T I P
61
D TE DAV S
14 Raspator
Di tan gidermek iin
ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin tbbi tedavi hakkn-
daki 30. risalesinin birinci blmnn 29 ila 32.
paragraflarnda bahsettii ve resimlerle donatt
dentalojik aletler arasnda 14 kk di ta gider-
me aygt ortak bir grup oluturmaktadr. Bu alet-
ler, ez-Zehrvnin kitabnn Cerrahi (el-amel
bi-l-yed, tedavi) hakkndaki blmn Arapa
yazmalarnda, evirisinin Latince yazmalarnda
ve inkunabel basklarnda birbirlerinden olduka
farkl formda grnmektedir. Bu arada, Avrupa
Zehrv-geleneinde di hekimlii aletlerinin sk-
lkla ift ynl kullanm imkan salamalar gze
arpmaktadr
1
.
Modellerimiz, Leclerc
2
tarafndan ez-Zehrv
(4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmala-
rna dayanarak yaplan izimlere ve Beiraa
(stanbul)
3
ve iki Oxford yazmasndaki
4
izim-
1
Guerini, Vincenzo: A history of dentistry from the most
ancient times until the end of the eighteenth century, New
York 1909, tekrarbasm Amsterdam 1967, s. 125-138;
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 68-74 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi Cilt 37, s. 218-224); Niel, Ch.: La chirur-
gie dentaire dAbulcasis compare celle des Maures du
Trarza, in: La revue de stomatologie (Paris) 18/1911/169-
180, 222-229 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
37, s. 145-156); Zimmer, Hans: Das zahnrztliche Instru-
mentarium des Albucasis, in: Zahnrztliche Rundschau
(Berlin) 48/1939/Sp. 69-71 (Tekrarbasm: Islamic Medi-
cine serisi Cilt 38, s. 364-365).
Modellerimiz:
Herbirinin uzunluu
yaklak 110 mm.
(Envanter No: H 9.01 ila H 9.14)
lere gre imal edilmitir. Tamamlayc olarak
K. Sudhoff
5
tarafndan Latince yazmalardan ve
inkunabel basklardan bir araya getirilen izimler
kullanlmtr.
2
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 97-98, fg. no. 54 (14 re-
sim).
3
No. 502, bkz. tpkbasm ed., a.y., Cilt 2, s. 490.
4
Bodleian, Marsh 54 ve Huntington 156, bkz. Albucasis.
On Surgey and Instruments, a.y., s. 275.
5
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 68-70 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi Cilt 37, s. 218-220).
62
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 139a.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden,
s. 275 (yazma Huntington).
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 490.
Walter Ryff (1559)n Byk Cerrahisinde bu
14 aygt grubu bu ekilde tasvir edilmitir
6
.
6
Gro Chirurgei / oder Vollkommene Wundarznei,
Franckfurt am Meyn 1559, resim 38.
izim, Albucasis. On Surgery and Instrumentsden, s.
275 (yazma Marsh).
T I P
63
Alet
Kk bir iskarpela gibi
(ale tubihu atele are)
Penseyle ekilemeyecek krk dileri karmak
iin.
Modelimiz, Leclerc
7
tarafndan ez-Zehrv (4./10.
yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarnn izim-
lerine dayanarak yaplan izime ve Beiraa
8
ve
Oxford Huntington
9
ve Marsh
10
yazmalarnn
izimlerine gre imal edilmitir.
Alet
Krk dileri
karmak iin
Bir nceki alet gibi, ayn amaca hizmet etmek-
tedir.
Modelimiz, Leclerc
11
tarafndan ez-Zehrv
rnn izimlerine dayanarak yaplan resme ve
Beiraa
12
ve Oxford Huntington
13
ve Marsh
14

yazmalarnn izimlerine gre imal edilmitir.
7
8
No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491.
9
No. 156.
10
No. 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments,
a.y., s. 281, kr. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der
Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 222).
11
12
13
No. 156.
14
a.y., s. 283, kr. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der
Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72 (Tekrarbasm:
s. 222).
Modelimiz:
Uzunluk: 122 mm.
izim, Albucasis. On Surgery and
Instrumentsden, s. 281 (yazma Huntington).
Instrumentsden, s. 281 (yazma Marsh).
Modelimiz:
Uzunluk: 117 mm.
D T E D A V S
64
atall
Alet
(le zt
e-ubeteyn)
Ayn ekilde penseyle ekilemeyecek olan krk
dileri karmak iin.
Modelimiz, Leclerc
15
tarafndan ez-Zehrv
rnn izimlerine dayanarak yaplan resme ve
Oxford Huntington
16
yazmasnn izimine gre
imal edilmitir. Bu biim, Latin Zehrv-gele-
nei tarafndan dorulanmaktadr
17
. stanbul
Veliyeddin ve Beiraa yazmalarnda ve Oxford
Marsh kopyasnda bu alet resmedilmemitir.
Alet
Byk bir olta
kancas gibi
(le tubihu e-innre el-kebre)
Bu, bir nceki alet gibi krk dileri karmak
amacna hizmet etmektedir.
Modelimiz, Leclerc
18
tarafndan ez-Zehrv
rnn izimlerine dayanarak yaplan izime ve
Beiraa
19
ve Oxford Marsh
20
ve Huntington
21

yazmalarnn izimlerine gre imal edilmitir,
Latin ez-Zehrv
22
de dikkate alnmtr.
15
16
a.y., s. 285.
17
Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis, a.y., s.
178 (Tekrarbasm: a.y., s. 154); Sudhoff, K.: Beitrge zur
Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s.
72 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 222).
18
19
No. 502, bkz. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 491.
20
No. 54.
21
No. 156, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y.,
s. 283, 285.
22
Bkz. Guerini, Vincenzo: A history of dentistry, a.y.,
134; Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis, a.y., s.
178 (Tekrarbasm: a.y., s. 154); Sudhoff, K.: Beitrge zur
Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 72
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 222).
izim, Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 491.
Instrumentsden, s. 285 (yazma Huntington).
Modelimiz: Pirin ve paslanmaz elik.
Uzunluk: 115 mm. (Envanter No: H 9.18)
Modelimiz:
Uzunluk: 116 mm.
T I P
65
Penseler
(kellb)
Di ekmek ve di paralarn karmak iin.
Modellerimiz (a, b), Leclerc
23
tarafndan ez-
Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yaz-
malarnn izimlerine dayanarak yaplan izime
ve Beiraa
24
ve Oxford Marsh ve Huntington
yazmalarnn
25
izimlerine gre imal edilmitir,
Latin ez-Zahrv de dikkate alnmtr
26
.
23
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 100, fg. no. 55 ve 56.
24
25
Huntington 156 ve Marsh 54, bkz. Albucasis. On Sur-
gey and Instruments, a.y., s. 281.
26
Guerini, Vincenzo: A history of dentistry, a.y., s. 133;
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 70 (Tekrarbasm: a.y., s.
220).
Modelimiz (a):
Paslanmaz elik hare-
ket edebilir perinlen-
mi. Uzunluk: 121 mm.
Modelimiz (b):
Modelimiz (c):
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden, s.
281 (yazma Marsh ve
Huntington).
D T E D A V S
66
Di kklerini ekmek ve ene kemiinde-
ki krk paralar karmak iin.
Modelimiz, Leclerc
27
tarafndan ez-
Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarfinin
Paris yazmalarnndaki tasvirlere dayana-
rak yaplan izimlere ve Beiraa
28
ve iki
Oxford Huntington ve Marsh
29
yazmala-
rnn resimlerine gre imal edilmitir.
27
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 101, fg. no.
62.
28
29
No. 156 ve No. 54, bkz. Albucasis. On Surgey
and Instruments, a.y., s. 287.
Modelimiz:
Uzunluk: 96 mm.
izim, Kitb et-Tarf, tpkba-
sm ed., cilt 2, s. 491.
izim, ez-Zahrv, et-Tarf, yazma Bibliothque nationa-
le, ar. 2953, fol. 38a.
Pense veya
Cmbz
(cift)
T I P
67
Koter
Halka formunda
yakma yzeyli
ocuklarn arl omurga rahatszlklarnda
srtn alt blgesini tedavi etmek iin
1
.
2
tarafndan ez-Zehrv
rnn izimlerine dayanarak yaplan izime ve
Veliyeddin ve Oxford Huntington ve Marsh yaz-
malarnn
3
tasvirlerine dayanmaktadr.
1
Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie
im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 22 ve Tafel II, Fig. 13
(Tekrarbasm: a.y., s. 172, 226).
2
3
Koter
Siyatikte kullanmak iin
(le li-keyy u el-verk)
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque
Bel blgesindeki arlarda (siyatik) kullanlan
bu aletin yuvarlak ba yaklak yarm karlk bir
apa sahiptir.
Modelimiz, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-
Tarfinin stanbul Beiraa yazmasnn
4
izi-
mini, Paris yazmalarnn L. Leclerc
5
tarafndan
yaplan izimlerini de dikkate alarak, yaplmtr.
4
5
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 43, fg. no. 23; Gurlt,
E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Tafel IV, No. 23; ya-
rca bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s.
119; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie
im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 22 ve Tafel II, Fig 14 (Tek-
rarbasm: a.y., s. 172, 226).
SNR HASTALIKLARI
TEDAVS
Modelimiz:
Uzunluk: 117 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 115a.
Paris, Bibl. nat. ar. 2953,
fol. 16b.
Modelimiz:
Uzunluk: 117 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
68
Koter
Epilepsi tedavisi iin
(mikvt f keyy e-ar)
Tarfinin Paris yazmalarnn L. Leclercin
6

yapt izimlerine ve Veliyeddin
7
yazmasnn
izimine gre imal edilmitir. ez-Zehrvnin
kitabnn tpkbasmnda bu izim bulunma-
maktadr. Huntington yazmasnn
8
izimi
dierlerinden farkldr, bu izim ayn ama
iin belirlenmi olan keli bir aleti gster-
mektedir.
ez-Zehrvye gre yetikin hastalarn koteri-
zasyonu iin Zeytin Koter (mikvt zeytniyye,
bkz. s. 39) kullanlr; burada imal edilen kk
aygt erkek ocuklar iin ngrlmektedir.
6
7
No. 2491, fol. 110a.
8
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque natio-
nale, ar. 2953, fol. 38a.
Modelimiz:
Uzunluk: 116 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 110a.
T I P
69
Sondalar
(sr)
Mesanede tutulu kalan idrar tedavisinde (f
ilc el-bevl el-mutabas f el-mesne).
Bu, kadeh biimli bir eklentiyle son bulan yak-
lak bir buuk kar uzunluunda olduka ince,
przsz gm bir borudur. ift katl bir tel
araclyla tutulan, tpk bir tpa gibi borunun
ucunda duran bir para pamuk veya yn yard-
myla tabip mesanede kalan idrar dar aktr.
Tabip kayganlatrc bir madde srlm aygt
erkek idrar yolu iine sokar, ileri hareketle ilkin
aa doru, daha sonra yukar doru mesaneye
ulaana kadar hareket ettirir. Daha sonra serbest
kalan idrar dar aktmak iin yn ya da pamuk
tpay gm borucuun iinden dar eker.
Bu uygulama mesane tamamen boalana kadar
devam ettirilir.
Modelimiz ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-
Tarfinin stanbul
9
ve Oxford
10
yazmalarnn
izimlerine ve Leclerc
11
tarafndan Paris yaz-
malarnn izimlerine dayanarak yaplan resme
dayanmaktadr.
Bu gelenein ardllarndan gnmze ula-
m iki sonda burada sunulacaktr: Birincisi (a)
Cornelius Solingen (1706), ikincisi (b) Whicker
& Blaise tarafndan imal edilmitir (Londra,
1856 civar)
12
.
9
Veliyeddin 2491, fol. 157b.
10
Bodleiana, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and
Instruments, a.y., s. 403.
11
bkz. Spies, O. ve Mller-Btow, H.: Drei urologische Ka-
pitel aus der arabischen Medizin, Sudhoffs Archiv (Wi-
esbaden) 48/1964/248-259, zellikle s. 250-251; Abdul
Salam Schahien: Die geburtshilfich-gynkologischen
Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim. Ins Deutsche
bersetzt und kommentiert, Diss. Berlin 1937, s. 11-12
zellikle s. 331-332); Spink, M.S.: Arabian gynaecologi-
cal, obstetrical and genito-urinary practice illustrated
DRAR YOLLARI TEDAVS
from Albucasis, in: Proceedings of the Royal Society of
Medicine (London) 30/1937/653-670, zellikle s. 666
zellikle s. 316).
12
Her ikisi de in: Royal College of Surgeons of England,
bkz. Bennion, Elisabeth: Antique medical instruments,
Londra (Sothebys) 1979, s. 77, 80.
Modellerimiz:
Gm.
Uzunluk: 23 cm (resimdeki) ve 34 cm.
izim, Elisabeth Benniondan,
Antique medical instruments, s. 77, 80.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 107b.
Instrumentsden, s. 407
(yazma Marsh).
izim, La Chirurgie dAbulcasis,
fig. no. 69.
70
Piston rnga
(zerra veya mian)
Mesane iine yerletirilmek (an) zere. Bu
aletle ilalar sv halde idrar yolu iinden mesa-
neye rnga edilir. Bu, ban tedavisinde, kan
phts veya mesanede oluan cerahat durumun-
da uygulanr. rnga gmten ya da fil diin-
den imal edilir. Enjeksiyon inesinin ap idrar
yolunun geniliiyle rtr. Modern rngada
olduu gibi arka, geni ksm iinden bir pis-
ton yrtlr, bu hem svlar ekme hem de
rnga etme hareketini salamak iin kullanlr
(Sudhoff). Enjeksiyon inesinin ucuna doru
karlkl dzende delik bulunur, iki tanesi bir
tarafta, bir tanesi kar tarafta. rnga esnasnda
bu delikler ierisinden sv mesaneye ular.
Tarfinin tarifine ve bu eserin Oxford
13

ve stanbul
14
yazmalarndaki izimle-
rine ve de Leclerc
15
tarafndan Paris
yazmalarnn izimlerine dayanarak
yaplan resme gre imal edilmitir.
13
Bodleian Library, Marsh 54 ve Huntington 156, bkz.
14
Beiraa 502, bkz. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 506; Veli-
yeddin No. 2491, fol. 108a.
15
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 148-149, fg. no. 96;
ayrca bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chi-
rurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 39-41 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 189-191); Hamarneh, Sami: Drawings and
pharmacy in al-Zahrws 10th-century surgical treati-
se, in: Contributions from the Museum of History and
Technology (Washington, D.C.) 22/1961/81-94, zellikle
s. 90-91.
Modelimiz:
Pirin, plastik.
Uzunluk: 133 mm.
izim, Kitb et-
Tarf, tpkbasm
ed., cilt 2, s. 506.
izim,
La Chirurgie
dAbulcasis,
fig. no. 70.
izim, Kitb
et-Tarf, yazma
Veliyeddin No.
2491, fol. 108a.
ez-Zehrv tarafndan tarif edilen aletin ekli deiik
byklklerde ve farkl ilevlerle yzyllar boyunca kul-
lanlmtr ve gnmz enjeksiyon rngasnda varln
srdrmektedir. 17. yzyldan gm, fildii, pirin
veya ahap tiplerin bazlar Nrnberg Germanisches
Nationalmuseumda grlebilir.
T I P
71
Balon rnga
(mian)
Mesaneyi ykamak iin. Bir nceki aletle irtibatl
olarak ez-Zehrv mesane instillasyonu iin ikinci
bir tr tarif etmektedir. Bunda piston ilevi balo-
na benzer bir tulum tarafndan stlenilmektedir.
Bir ko mesanesi alnr ve sv ilala doldurularak
ucunda mesanenin sabitlendii ip iin ngrlen
yiv ile donatlm enjeksiyon inesine balanr.
Eer bir ko mesanesi elde yoksa, ez-Zehrv
bir pergament parasn (at ra) yuvarlaka
kesmeyi, kenarnda yan yana sk delikler amay,
salam bir ipi delikler ierisinden geirmeyi ve
ipi toplayp ekerek pergamente bir para kesesi
formunu (ufra yerine urra olarak oku) vermeyi
tavsiye etmektedir. Bu daha sonra, rnga inesi-
nin bal olduu ila zeltisiyle doldurulur.
Model (a) ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-
Tarfinin Arapa metninin
16
tarifine gre imal
edilmitir, model (b) kitabn Latince evirisinin
17

malumumuz olan izimlerine dayanlarak yapl-
mtr.
16
Bkz. Beiraa yazmasnn tpkbasm edisyonu, Cilt 2,
s. 506; ayrca bkz. La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 149;
Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 409; Gurlt,
E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 632-633, Fig.
No. 71.
17
Bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirur-
gie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 43-44 ve Tafel X, Fig 7,
27 (Tekrarbasm: a.y., s. 193-194, 234). Sudhoff bu aleti
mesaneyi ykamak iin deil, barsa ykamak iin olan
bir alet olarak anlamakta.
Model (b): Pirin ve deri.
Uzunluk: 157 mm.
(Envanter No: H 5.02b)
izim, Kitb et-Tarf,
Model (a):
Pirin.
Uzunluk: 170 mm.
(Envanter No: H 5.02a)
izim, Sudhoffdan,
Beitrge zur Geschichte der
Chirurgie im Mittelalter,
Tafel X, Fig. 7, 27.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 108b.
R O L O J A L E T L E R
72
Makas
(mia)
Erkek ocuklar snnet etmek iin.
Modelimiz, ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin et-
Tarfinin Paris yazmalarndan birisindeki
18
izi-
me ve Leclerc
19
tarafndan yaplan izime daya-
nlarak imal edilmitir. Karlatrma iin burada
stanbul (Beiraa
20
ve Veliyeddin
21
) ve Oxford
(Hunt. ve Marsh) yazmalarndan izimler eklen-
mitir.
18
19
20
21
No. 2491, fol. 107.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 107.
and Instrumentsden, s. 401 (yazma Huntington).
Modelimiz:
Paslanmaz elik.
Uzunluk: 168 mm.
T I P
73
JNEKOLOJK
ALETLER
Cenin tahliyesi balamnda ez-Zehrv (4./10.
yzyl) Tarf inde ksa ifadelerle alet anlat-
maktadr. Metnin Latince ve Franszca evirile-
rinin yazmalarndan ve inkunabel basklarndan
bunlara ait, anlalmas g, yer yer de anlala-
maz izimlerin yardmc bir yorumalmasn K.
Sudhoffa borluyuz
1
.
ez-Zehrvnin uver el-lt ellet Yutcu ileyh
f rc el-Cenn
2
(Cenin tahliyesinde gerek-
sinim duyulan aletlerin ekilleri) bal altn-
1
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 45-52 (Tekrarbasm: a.y., s.
195-202).
2
3
Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, Tafel
III, s. 519, No. 99.
4
A. Schahien: Die geburtshilfich-gynkologischen
Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 31
da sunduu ve resmettii aletlerden ilki levleb
yuftau bih fem er-raim (rahim azn amak
iin vidal dzenek) adn tamaktadr ve bu alet,
modern literatrde iki plakal speculum uteri
olarak tannmaktadr
3
.
kinci aleti ez-Zehrv pense biimli (al ekl
el-kellb) olarak nitelendirmektedir. ncs
eskiler tarafndan anlm olan bir dier vidal
dzenektir (levleb ar zekerethu el-evil). lk
iki aletin imal edildii malzemeye ilikin olarak
ez-Zehrv, abanoz aac (bans) veya kayn
aac (aeb el-bas)
4
olmas gerektii notunu
dmektedir, bu arada eskilerin aletinin mal-
zemesi hakknda bir ey sylememektedir. Bu
aletin eski ada metalden yapldn Pompei
kaz buluntular yoluyla bilmekteyiz
5
.
5
Bkz. Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s.
506 dier literatr ile birlikte; Milne, J.S.: Surgical ins-
truments in Greek and Roman times, Oxford 1907, pl. 47-
49; Pompi. Nature, sciences et techniques, sous la direc-
tion de Annamaria Ciarallo, Ernesto de Carolis, ... Alix
Barbet, Mailand 2001 (Sergi katalou Paris: Palais de la
dcouverte), s. 256.
Muhtelif jinekolojik aletler, ez-Zehrvden, Kitb et-
Tarf, Paris yazmasndan, Bibl. nat. ar. 2953, fol. 68.
Muhtelif jinekolojik aletler, ez-Zehrvden, Kitb et-
Tarf, Veliyeddin yazmasndan No. 2491, fol. 172a.
74
1. ki
Plakal
Speculum
izim hakknda ez-Zehrv
yle demektedir: u, kitapla-
rn dzeltildii bir presin resmi
[gibidir]. Bu pres, iki tahta ucun-
da iki vidaya sahiptir. Fakat bu
iki vida, presin vidalarndan daha
ince ve abanoz veya kayn aa-
cndan olmaldr, her iki tahta-
nn genilii yaklak iki parmak
ve kalnl yaklak bir parmak
ve uzunluu ise bir buuk kar
kadar olmaldr. Her iki tahtann
her birinin ortasnda ayn aa
trnden, bunlara oynatlamaz
sabitlikte balanan iki ek para bulunmaldr.
Uzunluklar yarm kar veya biraz daha fazladr,
genilikleri yaklak iki parmak veya biraz daha
fazladr. Bunlar rahme sokulan iki ek paradr ve
eer her iki viday dndrrsen bu ek paralarla
rahim aralanr.
6
7
tarafndan ez-Zehrv
(4./10. yzyl)nin
et-Tarfinin Paris yaz-
malarna dayanarak yap-
lan izimlere ve stanbul
Beiraa
8
ve Oxford
Huntington
9
yazmasn-
daki izimlere gre imal
edilmitir. Ayrca stanbul
Veliyeddin yazmasnn
10

burada verilmeyen izi-
minden de yararlanl-
mtr. Geri Veliyeddin
yazmasnn iziminde, vidal milin oluu gste-
rilmemitir, buna karn genital kanaln genile-
6
Surgey and Instruments, a.y., s. 485; Almanca eviri:
Schahin, A.: a.y., s. 31-32 (Tekrarbasm: a.y., s. 351-
352); Franszca eviri iin bkz. Leclerc, L.: La chirurgie
dAbulcasis, a.y., s. 183
7
La chirurgie dAbulcasis, a.y., fg. no. 102, s. 183.
8
No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515
9
a.y., s. 485.
10
No. 2491, fol. 171a.
tilmesine yarayan kayar pervazlarn geni, kaa
benzer formu ak seik grlebilir.
izim, erefeddn redaksiyonundan, yazma stanbul
Millet, Ali Emiri No. 79, fol. 113a.
Drt vida dili bir ei-
di erefeddn (1465)in
Trke redaksiyonun-
da tasvir edilmitir, bu
resim rekonstrksiyon
izimidir.
Modelimiz:
Mee (gerek kayn aacnn bulunamamasn-
dan) ve pirin, 30 x 30 cm. (Envanter No: 6.04)
izim, Kitb et-
Tarf, tpkbasm ed.,
cilt 2, s. 515.
T I P
75
2.
Makas Speculum
Ceninin tahliyesi balamnda ez-Zehrv tarafn-
dan tarif edilen ikinci aleti K. Sudhoff anmakta
ve Latince eviriye gre tanmlamaktadr: Bu
ahap bir alettir, pense biimlidir, eklere (addi-
tamenta) sahiptir, el uzunluunda ve iki parmak
geniliindedir, yani speculumun olduka nem-
senen kak kollarna sahiptir. Bu kaklar (addi-
tamenta) kapal olarak, yatakta bacaklar aa
doru sallanm halde oturan kadnn vajinasnn
iine sokulur. Daha sonra speculumun dier ucu
kavranmal ve el bu ekilde almaldr, tpk
bir makas aarken yapld gibi, yani vulva ve
vajinay amak istermicesine portioyu grmek
iin olabildiince geni almaldr. Hekim ve ebe
genellikle hatta introitus vaginaenin elverili bir
alyla yetinebilirler. Fakat buna da jinekolojik
operasyon gerekletirimi iin ounlukla gerek
kalmaz.
11
Modelimiz, ez-Zehrv (4./10. yzyl)nin et-Tarf
metninin
12
tarifine ve Oxford Marsh
13
yazmasn-
da bulunan izime dayanlarak imal edilmitir.
11
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 51 (Tekrarbasm: a.y., s. 201);
ayrca bkz. Schahien, A.: a.y., s. 32 (Tekrarbasm: a.y., s.
352).
12
Tpkbasm ed., Cilt 2, s. 515; ayrca bkz. Leclerc: La
chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 183-184, fg. no. 103.
13
a.y., s. 487.
Modelimiz:
Uzunluk: 194 mm.
izim, Cod. Lat. Monacensis 161 (13. yzyl)den, fol.
18a. Sudhoffa dayanarak, Beitrge zur Geschichte der
Chirurgie im Mittelalter.
izim, Albucasis.
On Surgery and Instrumentsden, s. 487 (yazma Marsh).
J N E K O L O J K A L E T L E R
76
3. Eskilerin
(el-evil)
Aleti
Cenin tahliyesi balamnda and ve eskile-
rin (el-evil)
14
aleti diye nitelendirdii n-
c aleti ez-Zehrv, tarifsiz olarak sunmaktadr.
Eriilebilir yazmalardaki resimler vastasyla da
bu alet anlalabilir deildir. Yazmalarda ve inku-
nabel basklarda gnmze ulaan resimlerin
aklamasn elde edebilmek iin K. Sudhoff
15

baarl bir gayret gstermitir. Sudhoff, baz
14
15
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 51-52 (Tekrarbasm: a.y., s.
201-202).
Arapa yazmalarda da hemen hemen hi anla-
lmaz olan, Latince kopyalarda sokak fenerini
anmsatan bu resmin aslen kak kollarn birbir-
lerinden vidayla ayrmaya yarayan vida dzenekli
bir kak speculumu olmas gerektiini, tpk
Pompeiden speculum trivalve olarak gnmze
ulaanlar gibi, ortaya koymutur
16
. Channing
17

tarafndan yaplm olan Latince eviri aracl-
yla yegane bildii Marsh yazmasnda Sudhoff
16
17
Albucasis de Chirurgia arabice et Latine Cura Johan-
nes Channing, 2 cilt, Londra 1778.
Modelimiz: Mee, pirin ve paslanmaz elik.
Ykseklik: 25 cm.
Envanter No: 6.05
T I P
77
Bylece aletin aadaki modelini elde etmek
mmkndr:
E ve F kavisleri, viday sabitleme ilevine mahsus-
tur, bu vidayla iki kak kolunun altaki hareketli
olan yukar ve aa doru vidalanr. Bu kol, AB
taycsndaki bir yark veya taycy evreleyen
bir halka araclyla yukar ve aa kayabilme
zelliini kazanm olmaldr.
Bu dncelerden sonra baz Arapa ve hemen
hemen btn Latince yazmalarn tahrif edilmi
izimlerinin orijinalle olan ilikilerini grmek zor
olamaz.
Fenerin apak mstakil bir illustrasyondan
(dier bir speculumun?) yanllkla monte edildi-
i daha sonraki dnemlerden Fener resimleri
iin bir rnek:
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin No.
2491, fol. 171b.
ilgili eyin biraz iyi niyetle gerekten ortaya
karlabilecei benzer trde bir vidal dzenek
bulmutur
18
.
ez-Zehrvnin et-Tarfinin 30. blmnn
benim hali hazrda ulaabileceim yazmalar ara-
snda stanbul Veliyeddin yazmasnn izimi ger-
ee en yakn grnmektedir:
Kitb et-Tarfin Shemtov b. Isaak de Tortose (1258)
tarafndan yaplm branice evirisinden izim, erken
dnem 15. yzyldan kopya
19
.
18
Mittelalter, a.y., s. 52 (Tekrarbasm: a.y., s. 202).
19
Yazma Paris Bibliothque nationale, heb. 1163, fol.
222a.
78
Cephalotripter
(Embryothlast) (mid)
Dkte ceninin kafasn ezmeye yarayan
(yuda bih res el-cenn) doum pensesi ben-
zeri bir alet.
Modelimize, L. Leclerc
20
tarafndan ez-Zehrv
malarnn izimlerine dayanarak yaplm olan bir
izim ve stanbul Beiraa
21
(bkz. yukar) yazma-
snn izimi temel tekil etmektedir. Karlatrma
iin Oxford Huntington
22
yazmasnn illustrasyo-
nu resmedilmitir.
20
21
22
Bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 491;
ayrca bkz. A. Schahien: Die geburtshilfich-gynkologis-
chen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s.
33-34 (Tekrarbasm: a.y., s. 353-354); Sudhoff, K.: Bei-
trge zur Geschichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2.
ksm, s. 53 (Tekrarbasm: a.y., s. 203)
Modelimiz:
Paslanmaz elik
hareket edebilir perinlenmi.
Szde <Efesli tabip mezar>-
ndan karlatrlabilir bir aletin
paras, Bizans tr (?), bakr
alam. Bkz. S. Zimmermann
ve E. Knzl: Die Antiken der
Sammlung Mayer-Steinegg in
Jena I, Jahrbuch des Rm.-
Germ. Zentralmuseum Mainz,
38/2, 1991 (Mainz 1995).
izim, Kitb
et-Tarf, tp-
kbasm ed.,
cilt 2, s. 515.
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
s. 491 (yazma
Huntington).
T I P
79
Cephalotripter
(Mid)
izim, Kitb et-Tarf, tpkbasm ed., cilt 2, s.
515.
Ayn ilevli bir dier pense. Bu aleti ez-Zehrv
u ekilde tarif etmektedir: Makasa benzerdir.
Grdn gibi, ucunda dileri vardr ve alet
bazen penseler gibi uzun yaplr. Bu resimde,
grdn gibi, alet testere dileri gibi dilere
sahiptir. Bununla (kafay) keser ve ezersin.
23
23
A. Schahien: Die geburtshilfich-gynkologischen
Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 34
24
25
26
Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 67b.
Modellerimiz (a, b), ez-Zahrv (4./10. yzyl)nin
et-Tarfinin Beiraa yazmasna
24
ve L. Leclerc
25

tarafndan eserin Paris yazmalarndan birine
dayanarak yaplan bir izimine gre imal edil-
mitir. Karlatrma iin Paris yazmasnn, ar.
2953
26
, izimi burada verilmitir.
izim, ez-Zehrv, Kitb et-
Tarfinden, yazma Paris, Bibl. nat.
ar. 2953, fol. 67b.
Model (b):
Paslanmaz elik hareket edebilir
perinlenmi. Uzunluk: 198 mm.
Model (a):
Paslanmaz elik
hareket edebilir perinlenmi.
Uzunluk: 254 mm.
izim, Kitb et-Tarf, tpkba-
sm ed., cilt 2, s. 515.
80
ki Dikenli Kanca
(innre zt e-evketeyn)
l cenini karmak iin bir alet.
Modelimiz, Paris yazmalarndan birisinin
27
,
stanbul
28
ve Oxford
29
yazmalarnn izimlerine
ve L. Leclercin
30
27
28
Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa 502, bkz. tpkba-
sm ed., Cilt 2, s. 516.
29
Bodleian Library, Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey
Instrumentsden, s. 495 (yazma
Marsh).
izim, ez-Zehrvnin Kitb et-
Tarfinden, yazma Paris, Bibl. nat.
ar. 2953, fol. 68a.
Modelimiz:
Uzunluk: 196 mm.
30
bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie
im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 54-55 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 204-205); A. Schahien: Die geburtshilfich-gynkologi-
schen Kapitel aus der Chirurgie des Abulkasim, a.y., s. 34
Veliyeddin No. 2491, fol. 172b.
T I P
81
ORTOPED
ki Kargl
Koter
(mikvt zt es-seffdeyn)
Burkulma, incinme ve kk
durumunda koltuk altn da-
lamak iin.
Modelimiz ez-Zehrv (4./10.
yzyl)nin et-Tarfinin
stanbul Beiraa yazmasn-
da
1
bulunan izimlerinin biri-
sini rnek almaktadr ve L.
Leclerc
2
tarafndan kitabn
Pariste bulunan yazmalarna
dayanarak yaplan izimiyle
rtmektedir.
Kargl
Koter
(mikvt zt sels seffd)
Ayn ekilde kk durumunda koltuk altn da-
lamak iin.
Modelimiz L. Leclerc
3
tarafndan ez-Zehrv
(4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Pariste bulunan
yazmalarna dayanarak ve kitabn Latince evi-
rilerindeki resimleri gz nne alarak yaplan
izimlerle rtmektedir. Burada ilaveten veri-
len resimler, eserin stanbul Beiraa
4
(a) ve
Veliyeddin
5
(b) ve de Oxford Bodleiana
6
(c) kol-
leksiyonlarnda bulunan Arapa kopyalarndan
alnmtr.
1
2
3
a.e., a.y., s. 31-32, fg. no. 17.
4
No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 469 kenarda.
5
No. 2491, fol. 114b.
6
Huntington No. 156, bkz. Albucasis. On Surgey and
Instruments, a.y., s. 79; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte
der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 623, 648, Tafel IV, No. 17b;
Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 22 ve Tafel II, Fig 12 (Tekrar-
basm: a.y., s. 172, 226).
Modelimiz:
Uzunluk: 121 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
Modelimiz:
Uzunluk: 120 mm.
izim, Kitb
et-Tarf, tpkba-
sm ed., Cilt 2, s.
479 (derkenar).
izim
(a)
izim
(c)
izim (b)
82
ez-Zehrv metninin erefeddn tarafndan yaplan
Trke redaksiyonundan, germe bankn gsteren min-
yatr (yazma Paris)
10
.
10
Huard, P. ve Grmek, M.D.: Le premier manuscrit chi-
rurgical turc rdig par Charaf ed-Din (1465) et illustr
de 140 miniatures. Prsentation franaise. Paris 1960, fg.
127.
7
tarafndan et-Tarfin
Paris yazmalarndaki izimlerine dayanarak
yaplan resme ve ez-Zehrv
8
(4./10. yzyl)nin
kitabnda bulunan tarife gre imal edilmitir.
et-Tarfde ez-Zehrv tarafndan eklenen bu
illustrasyon, kitabn son illustrasyonudur.
et-Tarfin Latince evirisinden (yazma, 14. yzyl,
sterreichische Nationalbibliothek)
9
germe bankn
gsteren minyatr.
7
8 et-Tarf, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 563-564; ayrca bkz.
217).
9
Codex S.N. 2641, tpkbasm ed. Graz 1979, fol. 76b.
Germe Bank
Srt omurlar kk-
larn tadavisi iin
(f ilc fekk
araz e-ahr)
Modelimiz:
Ahap, oyma ekil
(Envanter No: H. 3.05).
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
s. 817 (yazma
Huntington).
izim, Kitb
et-Tarf, tpk-
basm ed., cilt 2,
s. 464.
T I P
83
Kistleri, deri ikinliklerini ve tmrleri
kesip almak iin (yura bih es-sile
ve-l-evrm). ez-Zehrv aletin farkl
bykln (bkz. sadaki resim) bil-
mektedir.
Kitb et-Tarfe dayanarak eklin
en byn rnek alan modelimiz L.
Leclerc
1
tarafndan Paris yazmalar-
na dayanarak yaplan izim asl alna-
rak imal edilmitir. Karlatrma iin
Oxford yazmalarndan birisinin
2
izimi
eklenmitir (bkz. soldaki resim).
Neter
(miba)
akaklardaki atardamarlarn kartlmas iin (f
sell e-iryneyn ellezeyni f el-ada).
3
tarafndan ez-Zehrv
rndaki izimlerini temel alarak yaplan resme
dayanlarak imal edilmitir. Karlatrma iin
stanbul Beiraa
4
ve III. Ahmet yazmalarnnn
izimi eklenmitir.
1
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 126, fg. no. 83; kr.
185).
2
GENEL CERRAH
3
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 62, fg. no. 31; kr. Al-
bucasis. On Surgery and Instruments, a.y., s. 179; ayrca
bkz. Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s.
625.
4
No. 502, tpkbasm ed., Cilt 2, s. 478-479.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma III. Ahmet, 1990, fol. 35a.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin No. 2491, fol. 150b
Modelimiz:
Uzunluk: 147 mm.
Kazyc
(mira)
Modelimiz:
izim, Albucasis.
On Surgery and
Instrumentsden,
84
Kanca
(innre)
Damar geniletmek iin (vazodilator). ez-Zehrv
et-Tarfinde kanca tipini tarif etmektedir:
Bir atall basit, iki atall ve atall kanca.
O bunlarn her birisinin farkl bykln,
kk-orta-byk (innre are, innre vasa,
innre kebre), bilmektedir.
Modellerimiz her birinin sadece byk trleri-
ni temsil etmektedir.
Modellerimiz, L. Leclerc
5
tarafndan ez-Zehrv
(4./10. yzyl)nin et-Tarfinin kendi dneminde
Parisde bulunan yazmalarnn izimlerine gre
yaplan izime ve dier stanbul
6
ve Oxford
7
yaz-
malarnn izimlerine dayanmaktadr.
5
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 126, fg. no. 78, 80, 81.
6
Sleymaniye Ktphanesi, Beiraa 502, tpkbasm
ed., Cilt 2, s. 499-500.
7
Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 351-355;
ayrca bkz. Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der Chi-
rurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 34-35 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 184-185).
Veliyeddin No. 2491, fol. 150b
Modelimiz (l kanca):
Uzunluk: 153 mm.
Modelimiz (ikili kanca):
Uzunluk: 133 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
tpkbasm ed., cilt 2, s.
499-500.
Modelimiz (tekli kanca):
Uzunluk: 106 mm.
T I P
85
Maskeli Neter
Arapa Aldatan Alet (mida )
ez-Zehrv
8
(4./10. yzyl)nin tarifine ve Kitb
et-Tarfindeki izimlerine gre sz konusu olan,
elipsoit bir kabuk ierisinde gizli olan bir jilettir.
Bu jilet istenilen uzunlukta kabuktan dar doru
itilebilir ve tekrar kabuun iine ekilebilir, by-
lece hasta jileti fark etmez.
Modelimiz ez-Zehrvnin tarifine, stanbul
Veliyeddin
9
ve Oxford Marsh
10
yazmalarnn tas-
8
9
Veliyeddin 2491, fol. 151a.
10
virlerine ve de L. Leclerc
11
tarafndan et-Tarfin
kendi dneminde Parisde bulunan yazmalarnn
izimlerine gre yaplan resme dayanlarak imal
edilmitir. Bu alet de byklkte kullanlm-
tr (bkz. soldaki resim).
11
bkz. Gurlt, E..: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s.
630, Tafel IV, No. 62; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschi-
chte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 35-36
izim, ez-Zehrv, et-Tarf,
yazma Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 68a.
izim, ez-Zehrv, Kitb et-Tarf,
Modelimiz:
Bakr, pirin ve elik,
uzunluk 125 mm.
and Instrumentsden, s. 357 (yazma Marsh).
G E N E L C E R R A H
86
KAZA CERRAH S
a) Soyucu
veya Kazyc (Raspatorium)
(micrad)
Kemikleri kesmek iin (li-a el-im).
1
tarafndan ez-Zehrv
rnn izimlerine dayanarak yaplan resme gre
imal edilmitir. Burada eklenen izimler bir
Oxford yazmasna
2
dayanmaktadr.
b) Soyucu
(micrad)
Ucu keli (muaaf e-araf )
3
tarafndan ez-Zehrv
(4./10. yzyl)nin et-Tarfinin Paris yazmalarn-
da bulunan izimlere dayanarak yaplan resme
gre imal edilmitir. Burada eklenen izim bir
Paris yazmasndan alnmtr
4
. Jiletin yuvarlak-
latrlm biiminin, ilevine hibir etkide bulun-
mad sanlabilir.
1
2
3
4
Bibliothque nationale, ar. 2953, fol. 80b; kr. Albuca-
sis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 573; ayrca bkz.
Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve
Tafel V, No. 85; Sudhoff, K.: Beitrge zur Geschichte der
Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 58 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 208).
Modelimiz:
Uzunluk: 174 mm.
izim, Latince yazmadan, Mnih, cod. lat. 161, K. Sudhoffa
dayanarak, Beitrge..., a.y., 2. Blm, Taf. XVII 8-9.
and Instrumentsden, s. 573 (yazma Marsh).
Modelimiz:
izim,
ez-Zehrv, et-Tarf,
yazma Bibliothque
87
c) Soyucu
(micrad)
Girintili (fhi tecvf ), yani i bkey kesicili.
5
tarafndan ez-Zehrv
da bulunan izimlerine dayanarak yaplan resme
gre oluturulmutur. Burada eklenen resimler
6

Oxford Huntington (a) ve Marsh (b) yazmalarn-
dan alnmtr
7
.
d) Geni Soyucu
(micrad ar)
8
tarafndan ez-Zehrv
gre oluturulmutur. Burada eklenen izimler
stanbul Veliyeddin
9
(a) ve Oxford Marsh
10
yaz-
malarndan alnmtr.
5
6
7
Albucasis. On Surgey and Instruments, a.y., s. 571; ayrca
bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s.
642 ve Tafel V, No. 84; Sudhoff, K.: Beitrge zur Ges-
chichte der Chirurgie im Mittelalter, a.y., 2. ksm, s. 58
8
9
No 2491, fol. 185b; kr. tpkbasm ed., Cilt 2, s. 528.
10
Marsh 54, bkz. Albucasis. On Surgey and Instruments,
a.y., s. 571; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirur-
gie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 86.
Modelimiz:
Uzunluk: 182 mm.
Modelimiz:
Uzunluk: 150 mm.
C E R R A H A L E T L E R
88
e) Kompakt Yay Testere
(minr mukem)
11
tarafndan ez-Zehrv
ve stanbul Veliyeddin yazmasnn
12
izimine
gre oluturulmutur. ez-Zehrvye gre yay ve
yaprak demirden (add), sap kayn aacndan-
dr (bas), tornalanm ve iyice sabitlenmitir.
f) Yaprak Testere
(minr)
13
tarafndan ez-Zehrv
malarnda bulunan izimlere dayanarak yaplan
resim temel tekil etmektedir. Bu, Oxford Marsh
yazmasnda
14
bulunan resimle rtmektedir.
11
12
No. 2491, fol. 185b; ayrca bkz. Gurlt, E.: Geschich-
te der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No. 81;
208).
13
14
and Instruments, a.y., s. 567; ayrca bkz. Gurlt, E.: Gesc-
hichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s. 642 ve Tafel V, No.
79.
Modelimiz:
Uzunluk: 245 mm.
izim, Kitb et-Tarf,
yazma Veliyeddin
No. 2491, fol. 185b.
Modelimiz:
Pirin ve paslanmaz
izim, ez-Zehrv, Kitb et-Tarf, yazma
T I P
89
g) Byk Yay Testere
(minr kebr)
15
tarafndan ez-Zehrv
malarnda bulunan izimlere dayanarak yaplan
resim temel tekil etmektedir. Burada tamam-
layc olarak stanbul Veliyeddin yazmasndan
16

ve bir Paris yazmasndan
17
alnan izimler veril-
mitir.
izim, ez-Zehrv, et-Tarf, yazma Bibliothque natio-
nale, ar. 2953, fol. 79b.
15
La chirurgie dAbulcasis, a.y., s. 218, fg. no. 122; ayr-
ca bkz. Gurlt, E.: Geschichte der Chirurgie, a.y., Cilt 1, s.
642 ve Tafel V, No. 80.
16
No. 2491.
17
Bibliothque nationale, ar. 2953.
Foto: Erken dnem Avrupal kemik testeresi (1550 civa-
r), Nrnberg Germanisches National Museum.
Veliyeddin No. 2491, fol. 145b.
Modelimiz:
Uzunluk: 255 mm.
90
Aadaki cerrahi aletlerin
muhtelif yazmalarda, onlarn
ayrntl bir biimde anlatld-
eitleri gz nnde bulun-
durularak, o eitlerin ilgili
sayfalarn bir araya getirmek
ve modelleri yaplan aletlere
harflerle iaret etmek yerin-
de grnyor.
yazma Sleymaniye Ktphanesi,
Beiraa Koleksiyonu 502, tpk-
basm edisyon, cilt 2, s. 528.
ar. 2953, fol. 80.
T I P
91
ez-Zehrvnin metninin erefeddn (9./15. yzyl) tara-
fndan yaplan Trke redaksiyonundan, yazma, Paris,
suppl. turc 693, fol. 138a.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Berlin, Staatsbibliothek,
Ms. or. 91, fol. 154a.
izim, Kitb et-Tarf, yazma Veliyeddin No. 2491, fol.
185-186a.
92
MUHTELF ALETLER
el-Fus (Msr)tan
Yaklak 3./9. yzyl ?
(Orijinaller Kahire slam Mzesinde)
Bu buluntu paralarna ilikin imdiye kadar
mevcut az saydaki yayn
1
, literatrden bilinen
aletlerlerin tanmlanmas iin gereksinilen ayrn-
tl karlatrmay maalesef sunmamaktadr;
bu aletlerin bazlarnn ilevi bellidir, mesela
1
Hamarneh, Sami K.: Excavated Surgical Instruments
from old Cairo, Egypt, in: Annali dellIstituto e Museo di
Storia della Scienza di Firenze, 2/1877/1-14, 6 resim.
cmbzlar (1. fotorafn sanda), dierleri all-
dk deildir, fakat Kitb et-Tarfin tarifleri ve
izimleri yardmyla kesin bir ekilde nitelendi-
rilebilirler: Mesela 1. ve 2. fotoraflarda soldaki
alet gz kapaklar iin uygun bir koter olabilir
(bkz. s. 60, 81). 5. fotorafta, ez-Zehrvnin
kitabnn banda tarif edilen (bkz. s. 36ff.) daha
alldk birka koter tr bir araya getirilmitir;
4. fotorafn sanda iki klasik neter tr gste-
rilmektedir.
Replikatlarmz (resimler 1-5):
Pirin, yer yer gm kaplama
(orijinaller bakr alamlar).
Uzunluk: 44-137 mm.
1
T I P
93
2
3
M U H T E L F A L E T L E R
94
4
5
T I P
95
L A B O R A T U V A R A L E T L E R
Blm 8
Ki mya
96 K M Y A
Arap kimyasnn babas Cbir b. ayyn (2./8.
yzyl)n, Latinceletirilmi adyla Geberin,
Avrupal gzyle bir ideal resmi. Bu resim,
Florenzdeki Biblioteca Laurenziana ktpha-
nesinde bulunan yazmadan alnmtr, Codex lat.
Ashburnham 1166
1
. erit: Deus et natura non
faciunt frustra (Allah ve tabiat hayal krklna
uratmazlar).
1
Bkz. Hartlaub, G.F.: Der Stein der Weisen, Mnih 1959,
Pl. 15; Ploss, E.E. Roosen-Runge, H. Schipperges, H.
ve Buntz, H.: Alchimia. Ideologie und Technologie, M-
nih 1970, s. 84; Schipperges, H.: Arabische Medizin im
lateinischen Mittelalter, a.y., s. 135.
er biz kimya ve simya (alchemie) keli-
melerinin kkenini aratracak olursak,
Bat kltr dairesi boyunca geriye doru uzun bir
mesafe katettikten sonra Arapalam Kmiy
veya artikel ile birlikte el-Kmiy kelimesiyle
karlarz. Muhtemelen bu kelimede, bilinme-
yen bir zamandan itibaren Yunanlarda kullan-
lan, kkeni hakknda filologlar ve kimya tarihi-
lerinin henz bir uzlamaya varmam olduklar
kelimeyle, , veya , kar kar-
yayz
1
. Metallerin transmutasyonu ve imitasyonu
ve altn yapmclk zanaat anlamnda bir kimya
veya simya, el-kmiy ad altnda Arap-slam kl-
tr evresine olduka erken ulat, 2./8. yzyln
ortasndan itibaren Arap kimyasnn en nemli
ismi Cbir b. ayynn eserlerinde, maddelerin
niteliksel temelde niceliksel dnm sanat
anlamnda olanilm e-anadan
2
her halkarda
daha ncedir.
Arap yarmadas sakinlerinin slamdan nce
gerekten iyi bir metalrji ve cam yapm bilgi-
sine sahip olmalar gerektiini 1971den itiba-
ren aryat el-Fau
3
kazlar srasnda elde edilen
zengin buluntular ispatlamaktadr. Bu bilgilerin
Arabistanda ne derece yaygn olduu sorusu-
nun yantlanmas gelecekteki bilim tarihilerinin
zmeleri gereken devlerden birisi olacaktr.
Bu bilgilere yazl bir literatrn elik edip etme-
diine ilikin herhangi bir tahminde bulunmaya
cesaret edememekteyiz.
Arap yaznnda, Mslmanlarn bilimsel disip-
lin olarak kimya-simya ile en erken uralar,
fethedilen lkelerin kltr tayclarnn isimle-
riyle balantldr. Olduka erken birok Arapa
kaynaa gre, Arap dnyasnda ikinci Emevi
hkmdarnn olu olan prens lid b. Yezd (.
1
Cilt 4, Leiden 1971, s. 3; ayrca bkz. Ploss, E.E. Roo-
sen-Runge, H. Schipperges, H. ve Buntz, H.: Alchimia.
Ideologie und Technologie, Mnih 1970, s. 15.
2
3
Yer bugnk Suudi Arabistanda Riyadn 700 km g-
neybatsnda bulunmaktadr. Hali hazrda kazlar hak-
knda imdiye kadar yaynlanm ciltlerden sadece birin-
cisi nmde bulunmaktadr: Qaryat al-Fau. A Portrait
of Pre-Islamic Civilisation in Saudi Arabia by A.R. al-
Ansary, Riyad 1982.
tahminen 102/720den sonra) bu sanatla uram
ilk kiidir. Kendi ifadesine gre, halifelik frsatn
kardktan sonra bilimsel almalar arasnda
zellikle simyaya ynelmitir
4
. O, astronomi, tp
ve simya hakkndaki kitaplarn evirilerini tevik
etmi ilk kii olmaldr
5
. Simyadaki hocalar ara-
snda Stephanos isimli ve skenderiyede oturan
Marianus isimli birisi anlmaktadr
6
. Onun Arap
simyas tarihindeki konumuna ilikin ip ular,
onun ad altnda gnmze ulaan risalelerde,
birok Arapa kaynan verdii bilgilerde ve simya
literatrnn ilgili alntlarnda ve atflarnda bir-
birleriyle uyumaktadr. Bize ulaan baz yazma-
larn, onun vesilesiyle Yunancadan Arapaya
tercme edilen kitaplar hakkndaki tanklklar
da buna eklenebilir. Burada dile getirilen kanaat,
kukusuz btn aratrmaclar tarafndan payla-
lmamaktadr. lid b. Yezde simya tarihinde
verilen role ilikin kukular, Arap-slam bilimleri
aratrmalarna ynelik olarak aslnda ok emek
sarfetmi bir bilgin olan, fakat slam dneminde
3./9. yzyldan nce dier bilimsel disiplinlerle
urasnn balangcn hemen hemen kategorik
olarak yadsm olan Julius Ruskaya
7
dayan-
maktadr. Yalnz Arap kimya-simyas asndan
deil, ayn zamanda Arap yaznnda balklar,
4
Bkz. bn en-Nedm: Fihrist, s. 354; Sezgin, F.: a.e., Cilt
4, s. 121.
5
6
a.e., s. 122.
7
Geschichte des arabischen Schrifttumsun 4. cildinin
elimin altnda bulunan nshasndaki (s. 124n kenar)
Ruskann itirazlarna ilikin kaydedilmi bir notu ge-
lecek bilimsel aratrmalara ulalabilir klma frsatn
karmak istemiyorum. O not u alma hakknda bir
mtalaadr: H.E. Stapleton ve R.F. Azoo: An Alche-
mical Compilation of the Thirteenth Century, A.D., in:
Memoirs of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta)
3/1910-1914/57-94, zellikle s. 60 (Tekrarbasm: Natu-
ral Sciences in Islam serisi, Cilt 61, Frankfurt 2001, s.
27-64, zellikle s. 30). Burada sz konusu olan lid b.
Yezdin Risle f e-ana e-erfe ve-avih isimli
risalesinde verdii haberdir. Orada bir ila balamnda,
kendisinin ala b. Ubeydallh o ilala tedavi ettiini
sylemektedir. Stapleton ve Azo, bu ismi, m.s. 656 yln-
da, lid b. Yezd domadan nce, Cemel vakas olarak
G R
E
98 K M Y A
alntlar veya gnmze ulam eserler halin-
de ortaya kan pseudo epigraflarn tarihselli-
ine ilikin btn kimya-simya tarihi asndan
olduka nemli olan soruyu bildiim kadaryla
Ruska, Arap-slam bilimlerinin oluumundaki
temel problemlerden birisi olarak ele alm deil,
sadece her seferinde ayr ayr tartm ve bunlar
neredeyse istisnasz bizzat Araplar tarafndan
yazlm eserler olarak kabul etmitir. Bylelikle
elbetteki Araplar simya alannda, ve sadece bu
alanda da deil, tuhaf duruma drlmektedir-
ler: Daha sonra kendi eserlerinde kaynak eserler
olarak alntlayabilmek iin nce pseudo adlar
altnda kaynaklarn hazrlam olmalar gereki-
yor. Mantksal olarak bunu izleyen soru, ierik-
ten hareketle Araplarn bu pseudo-epigrafik
kaynaklarn gerek yazarlar olup olamayacak-
lar sorusu bence henz yahut ciddi olarak orta-
ya atlm deildir. ou aratrmac Ruskann
anlayn paylamaktadr. Bu balamda Arap-
slam bilimleri tarihiyle uram srasnda bende
oluan dnceleri 1967 ylndan beri yaynlanan
Geschichte des arabischen Schrifttums isimli
kitabmn birok cildinde ak bir biimde ifade
etmekteyim. Eer bu dnceler, ayn disiplin-
den olan meslektalarn ou nezdinde umdu-
um kabul bulmam ise, bu doal olarak beni
mutlu etmemektedir. Dorusu argmanlarmn
kkl bir biimde rtldne hibir yerde
rastlayabilmi de deilim.
Bu giriin dar erevesinde sadece u sylenebi-
lir: Arap yaznnda gnmze ulam, kendileri-
ni antik otoritelerin eserleri olarak tantan veya
tannmayan isimler altnda tercmeler halinde
tedavlde bulunan simya eserleri, bu satrlar
yazann grne gre disiplinin tarihinde ok
az bilinen bir periyoda ait nemli dkmanlar
gstermektedir. Kasdedilen, Yunanlarda balan-
glar m.. ikinci yzyla kadar giden pseudo-
epigrafinin byk bir rabet grd ge anti-
kitedir. Pseudo-epigraflar bizi, bilimlerin kken
itibariyle eski Msrllarda ve Helenlerde yrt-
len bir ynyle temasa geirmektedir ki, bu yn
Akdeniz havzas kltr merkezlerinde ge anti-
kitede daha, erken slam dnemine kadar devam
edip her zaman doru olmak zorunda olmasa
da yeni geler ve dncelerle zenginlemi, bu
sayede ilgili disiplinler nemli bir seviyeye ula-
m grnyor.
Arapa eviriler halinde gnmze ulaan simya
eserlerinin hepsi pseudo-epigraflar alanna ait
deildir. rnein Yukar Msrl Zosimos (tah-
minen m.s. 350 ve 420 yllar arasnda faliyette
bulunmutur)un birka kitab sadece Arapa
eviriler halinde gnmze ulaan gerek eser-
lerdendir. Bu satrlarn yazar tarafndan ke-
fedilmi olan Zosimosun ba yapt Muaf e-
uver
8
ge antikite simyasnn gnmze ulaan
en nemli dkman olabilir. Bu kitap zerinde
gelecekte yaplacak incelemeler, kukusuz ge
antikitedeki simya tarihine ilikin yeni bir bak
asna gtrecektir
9
.
Ayrca Arapa eviriler halinde gnmze ulaan
pseudo-epigraflarn btn orijinalleri kaybolmu
deildir. Simya alannda ve bunun da tesinde
Arap yaznnda hem bamsz kitaplarn hem
de bamsz fragmanlarn rtt gnmze
ulaan orijinallerden geriye kalanlar Araplar
pseudo-epigraflarn yazarlar olarak olaslk d
brakmaya aslnda yetmelidir. Kimya ve simya
tarihi aratrmalarnn ilgili Arapa materyal hak-
knda hemen hemen hibir eyin bilinmedii bir
dneminde ortaya kan geleneksel dn tarz
eletirel olarak etraflca ele alnmaldr. Buna
Geschichte der arabischen Schrifttumsun dr-
dnc cildinde kaydedilen materyaller gerekli bir
ivme verebilir.
8
9
Maalesef bir arabist ok tahripkar enerjiyle Geschichte
des arabischen Schrifttumsun 4. cildinden hemen sonra
yaynlanan el kitabnda, Muaf e-uveri Zosimosun
Theosebeiaya yazdklar -ve benim tarafmdan mstakil
kitaplar diye saylan- mektuplarn kalntlarndan ibaret
olduu iddiasna koyulmaktadr. Bu yargy zikredilen
eserleri grmeksizin masa banda ortaya atyor.
adlandrlan savata lm olan ayn ismi tayan sava
kahramanyla ilikilendirmektedirler ve bu risalenin uy-
durma olduu sonucunu karmaktadrlar. Ruska bunu
onaylama frsatn karmamaktadr (Arabische Alc-
hemisten. I. Chlid b. Jazd ibn Muwiya, Heidelberg
1924, s. 29; Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 59, Frankfurt 2001, s. 29). Benim burada, kaynakla-
ra vakf ala b. Abdallh (veya Ubeydallh) isimli di-
er kiilerin szkonusu olabileceine ilikin mtalaamn
yan sra, Nuruosmaniye yazmasnda, 3633 (fol. 172b),
lidin verdii bilginin: lectu bn Eb Ubeydallh
(bn Eb Ubeydallh tedavi ettim) olduu notunu
bulmaktaym.
99
G R
Simya ile ilgili pseudo-epigraflar, belki de evvelce
yazarlarnn gerek isimlerini tayan birka eser-
le birlikte, slamn ilk yzylnda (m.s. 7. yzyl)
Arap-slam dnyasna ulamaya balamtr. Bu
eserlere vakf olan, ieriklerini aktarabilen ve
tercme edebilen kiiler, ounlukla fethedilmi
lkelerin bundan byle kltr merkezleriyle bir-
likte slam teritoryumuna mensup olan kltr
tayclaryd. Eski temsilciler ve onlarn yeni
kazanlan rencileri tarafndan yrtlm olan
o eserlerin tercmeleriyle ve pratik simya sanat-
nn tevik edilen ilerletimiyle birlikte, Arap-slam
kltr evresinde bu disiplinin resepsiyon periyo-
du balamtr. Bu yeni evrelerde oluan eserle-
rin ierii tabii ki belirli bir zaman boyunca eski
kltr merkezlerinden gelen disiplinin en gen
temsilcileri tarafndan yazlan en eski tercme
eserlerin imitasyonlarndan ve uyarlamalarndan
baka birey olamazd. Kimya ve simyann yaa-
maya devam ediinin younluu, konuya gl
bir biimde artan ilginin ve hemen hemen e
zamanl olarak yeni kltr evresine girme yolu
bulan komu disiplinlerin salad pratik destek,
asimilasyon evresine ve ok ksa bir sre sonra
da kendi yaratclna hzl bir geii mmkn
klmtr.
En eski evirilerin ierii ve Arap simyaclarn
bunlardan yaptklar alntlar, simya sanatnn
Dou Akdeniz snrdalarnn slamdan ksa bir
sre nce genel itibariyle dikkate deer bir sevi-
yeye ulam olmalar gerektii izlenimini brak-
maktadr. Sadece eksik olan, eski kltr merkez-
leri arasnda bir mbadele ve etkileimdi. Bu,
erken slam dneminde deiti. zellikle btn
elverili koullaryla Irak, tpk bir mihrak mer-
kezi gibi etkili oldu. Yaklak 2./8. yzyln ortala-
rndan itibaren ortaya kan eserlerinde, yukar-
da bahsedilen zmseme ve yaratclk evrelerini
birletirmi olan Cbir b. ayyn gibi bir feno-
men ancak bu tarihi konstelasyon sayesinde ak-
lanabilir. Dncelerinin onun eserlerinde somut
kronolojik srekte gelien seyri, yapt alnt-
larn tarz ve kaynaklarla tartmas bize tinsel
tarihin benzer baka hibir ahsiyetinde olmad
kadar ak bir biimde kendisinin geliim srecini
izlemeye yardm etmektedir. Onunla balayan,
ondan etkilenen ve nispeten yksek bir seviyede
bulunan kimya tarihi periyodu, Boyle, Priestley
ve Lavoisier gibi bilginlerin ortaya klarna
kadar uzanm grnyor. Neredeyse tek bana
o ve eserleri bu disiplinin devan eden periyodu-
nu, Arap-slam kltr evresinde ve Avrupada
17. yzyla kadar temsil etmekte idi. Bu denenle
burada da ona zel bir dikkat ekilmelidir.
Cbir b. ayyn
1931 ylndan beri Cbirin efsanevi bir ahsiyet
olduunu ve ona atfedilen eserlerin simyann bir
smaili ekolnn temsilcileri tarafndan 250/860
ve 350/960 arasndaki yllarda ortaya konulduu
kansn temsil etmi olan Paul Krausun grne
kar, Geschichte des arabischen Schrifttumsun
1971 ylnda yaynlanan drdnc cildinde (s.
132-269) Cbir b. ayynn hayat ve eserlerini
ayrntl bir biimde ele aldm ve yaam zaman-
nn ve eser klliyatnn otantikliini savundum.
Tuhaf ve benim anlayma gre savunulamaz
tarihlendirme bir tarafa, Kraus, Cbir klliyat-
nnn teekklne ilikin grn savunduu
Jbir ibn ayyn. Contribution lhistoire des
ides scientifiques dans lIslam
10
isimli kitabnda,
eserlerin neminin umulmadk derecede byk
olduunu gstermitir. Cbirin yaad zaman
ve yazarl hakkndaki grmde, zamanla
hibirey deimedi. 1971den beri dier Arap-
slam bilimleriyle urayla oluan anlaymla
da Cbirin eserlerinin ortaya kn, sadece
Arapa kaynaklarla rten erken dnem yaam
zamanna balayabilirim. Bu eserlerin yazar 2./8.
yzyln ikinci yarsndan ne daha nce ne de
daha sonra yaam olabilirdi.
Hereyden nce Cbir bir kimyac ve dolaysyla
kimyac idi. Zaman ierisinde ve eviri eserlerle
tanklnn sonucunda onun ilgisi tb, fizik,
astronomi, matematik, felsefe ve dneminin
hemen hemen dier btn bilgi dallarn kapsa-
mt.
10
Vol. I: Le corpus des crit jbiriens, vol. II: Jbir et la
science grecque, Kahire 1942-1943 (Tekrarbasm: Natu-
ral Sciences in Islam serisi, Cilt 67-68, Frankfurt 2002).
100 K M Y A
Cbirin tarihsellii ve eserlerinin gereklii soru-
su hakknda bizzat Kraus nemli ip ular vermi-
tir. Cbirin, bilim tarihisi bn en-Nedm (4./10.
yzyl) tarafndan zikredilen kitap adlarnn byk
bir ksmnn gnmze ulaan eserler vastasyla
ispatlanmas
11
, kitap adlarna karlkl iaret edil-
mesi
12
ve bu yolla bn en-Nedm tarafndan eser-
lerin Cbirin bizzat kendi kitap listelerine gre
verilen kronolojik sralamann dorulanmas
13

bu ip ularndandr. Deiik kitaplar zerinden
aktarlan dncelerin uyumas ve tutarll ve
yine sk sk yaplan tekrarlar gibi Cbir sisteminin
hakim fikirlerinin tekrar tekrar ortaya kmasna
yardm eden bibliyografik iaretler hayret veri-
cidir
14
. Daha nce, Cbir hakkndaki ilk al-
masnda Kraus, onun eserleri iin belirli ortak
stilistik ve dilsel niteliklerin karakteristik oldu-
unu tespit etmiti
15
. Bu nedenle tek bir kitap
bu klliyattan ele alnp, btnn doruluunu
tehlikeye drmeden uydurmadr diye iddia
edilemez.
16
Ve: Btn doa bilimsel detaylar
byk bir balamn iine yerletirilirler ve sadece
bundan hareketle anlamlarn ve geerliliklerini
kazanrlar. Sz konusu husus, her yerde, yazarn
asl hareket noktasn oluturan ve yazarn gc
olan felsefi dnce silsileleridir. Cbir, teknii
kullanmann yani bilim praksisinin (amel) ayrca
teoriye (ilm, ys, burhn) de yer vermedike
hibir yere varlamayacan tekrar tekrar vurgu-
lamaktadr.
17
ksirin sadece minerallerden deil, ayn zamanda
hayvansal ve bitkisel cevherlerden de kazanla-
bileceine ilikin dncesi, Cbir kimyasnnn
11
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, cilt 1, giri s. 21; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 4, s. 136.
12
Kraus, P.: a.e., Cilt 1, giri s. 24-25.
13
a.e., Cilt 1, giri s. 23.
14
a.e., Cilt 2, giri s. 135; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 137.
15
Dschbir ibn ajjn und die Ismliyya, in: For-
schungsinstitut fr Geschichte der Naturwissenschaften
in Berlin. Dritter Jahresbericht. Bilimsel bir ek ile: Der
Zusammenburuch der Dschbir-Legende. Berlin 1930, s.
23-42, zellikle s. 24 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 70, Frankfurt 2002, s. 97-116, zellikle
s. 98).
16
17
a.e., s. 25 (Tekrarbasm: s. 99); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4,
s. 137.
ayrt edici zelliklerindendir. Hatta, hayvansal
cevherlerden yaplan iksiri favorize etmektedir,
nk hayvanlar dierlerinden daha yksek bir
gelime seviyesini gsteriyordu
18
.
Gerek iksiri elde etmek salam prensiplere
dayanmal ve hassasiyetin btn koullarn yeri-
ne getirmelidir. Bunun iin Cbir, fiziksel dnya
daki her eyin, her biri kendine zg elemanter
nitelik tayan drt elementten mrekkep oldu-
u dncesine dayanmaktadr. Denge oran-
lar metotlar araclyla drt doann her bir
cisimdeki payn belirlemek ve bu yolla bile-
imini kesin olarak belirlemek mmkndr.
Kimyac, doann kendileriyle etkide bulundu-
u elementleri ve elemanter nitelikleri birbir-
lerinden ayr olarak retebilecek durumda olur
olmaz, cisimde gerekleen btn transformas-
yonlara hkmedebilecektir. Ayrca bizzat kendisi
yeni cisimleri ve zellikle metallere etki edecek
kudrette farkl iksirleri retecek konuma ykse-
lecektir
19
.
ksirin fonksiyonunu Cbir u ekilde tanmla-
maktadr: doa aleminden olan cisimlere
etkide bulunan drt prensip, onlar etkileyen ve
renklerini belirleyen ate, su, hava ve topraktr.
Aslnda doa aleminde bu drt elementin
sonucu olmayan hibir aksiyon yoktur. Dolaysyla
bu bilimde (kimya), ok zayf olanlarn g-
lendirmek ve ok gl olanlarn zayflatmak
suretiyle, yani ksaca kusurlu olan slah ederek
sz konusu elementleri ilemeye dayanmaktayz.
doa alemindeki bu drt elementi kullanmay
kim baarr ise, bu sayede her bilgiye ular ve
yaratl bilgisini ve doa sanatn kavrar.
20
18
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., cilt 2, s. 3.
19
a.e., Cilt 2, s. 4-5; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 138.
20
Cbir: Kitb es-Sebn, tpkbasm ed. balk The Book
of Seventy, Frankfurt, Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenschaften 1986, s. 266-267;
Mutr Resil Cbir b. ayyn, nereden P. Kraus, Ka-
hire 1935 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 66, Frankfurt 2002), s. 481; tercme P. Kraus: Jbir
ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 7; Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 138-
139.
101
G R
Bu bilimin daha erken geliiminde ayn lde
gsterilemedii zere, Cbir, organik cevher-
lerin destilasyonuna nemli bir yer vermekte-
dir. Burada zellikle, sadece anorganik deil,
ayn zamanda organik cevherlerden de biri olan
amonyum klorrn (niadr) kullanm gze
arpmaktadr. O, amonyum klorr kkrt, civa
ve arsenik ile birlikte uucu olmalarndan dolay
szde ruhlardan [uucu cevherler] saymakta-
dr
21
.
Yntemlerin ve aparatlarn ak ve net tari-
fi, cevherlerin metodik snflamas, nemli bir
tamamlayc para olarak da deney ve kendi
iinde tutarl bir teori onun kimyasna zg nite-
liklerdendir
22
.
nsan aklna ve doa yasasna olan gveninin etki-
si altnda kalarak Cbir, yapay dllemeye (tevld)
ilikin soru yneltmektedir. Onun dncesine
gre, insan da dahil olmak zere canl varlklar,
doa glerinin birlikte etkilerinin sonucudur.
Yani doa var ederken bir nicelik ve say yasasna
boyun emektedir. Bu yasann srr denge oran-
lar teorisiyle aa karlr. Doann yntemini
taklit etmek, hatta gerektiinde slah etmek en
azndan teorik olarak mmkndr.
23
nsan benzeri otomatlara (homunculus) ilikin
dnce, Orta a ve Rnesans megul etmi-
tir, fakat bu problem Cbirde olduu gibi pek
nadir bylesine bilimsel bir yap kazanmtr ve
bylesine ayrntl bir biimde ele alnmtr.
Drt doay lmek ve nicelii belirlemek, ki
bu nicelikte bu drt doa her bir cisimde tem-
sil edilir, Cbir sisteminin ana hatlarndandr.
Oranlar tam ve doru bir biimde belirleme
baarlrsa, cisimlerin bileimini doalarnn art-
trlmas ve azaltlmas yoluyla dntrmek ve
bu sayede yeni cisimler var etmek de mm-
kn olacaktr
24
. Cbir kendi teorisi erevesinde,
maddi olmayan doalar noktalarla veya sfr-
larla mukayese etmektedir. Elementler pren-
sibini oluturan drt doa sadece aklla kav-
21
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 140; kr. Kraus, P.: Jbir ibn
ayyn, a.y., Cilt 2, s. 41.
22
kr. Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 32; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 4, s. 140.
23
gin, F.: a.e., Cilt 4, s. 141.
24
gin, F.: a.e., Cilt 4, s. 145.
ranr. Scaklklar ve kuruluklar alglanamaz, bu
yzden sfrn saylar arasndaki konumundadr.
Sfr numerik bir deere sahip deildir, doalarn
ne hissedilebilir ne de grlebilir olmalar gibi
25
.
Cbirin madde dnyasnda matematiksel dze-
ne ve maddelerin niteliksel dnmlerini nice-
liksel temelde aklamann olanakllna yne-
lik inanc, lm el-mzn olarak isimlendirdii
denge oranlar teorisinde en ak ve seik haliyle
ifadesini bulmaktadr. Cbir bundan u olgu-
yu anlamaktadr: Nesnelerin spesifik nitelikleri
(av), zellikle kimya alannda, llebilir-
dir ve saysal olarak tespit edilebilir oranlara
dayanmaktadr. rnein, mrdesenkin (kurun
oksit) eklenmesiyle sirke, eki tadn kaybediyor-
sa, sirke aslnda saylarla ifade edilebilir belirli bir
bileime sahip demektir. Bu bileim, ayn ekil-
de bir say kavram altnda tasavvur edilebilen
mrdesenkin eklenmesiyle bakalatrlr. Yani
spesifik bir niteliin ortaya kmas, bu rnekte
mrdesenkin yetenei, sirkeyi bakalatrmas
tesadfi deildir, bilakis cismin i zelliklerine
baldr ve bu keyfi bakalatrma kimyasal ile-
min (tedbr) grevidir. Spesifik nitelikler mate-
matiksel bir temellendirmeye sahip iseler, ilem
de meruiyete sahiptir ve doruluu Cbire
gre ispatlanmtr.
Bylece cisimlerin llebilirlii prensibi
(mzn), evrende nesnelerin matematiksel yasa-
ya uygunluu halini alr. Bu, nesnelerin rasyonel
dzenini ve harmonilerini gsterir. Bir yandan
her bir nesnede, hatta en kk nesnede belirir,
dier yandan dnyamzn byk ve soyut kavra-
mdr. Mzn dnya dzeninin semboldr. u
koullarla: Spesifik niteliklerin sadece bir mate-
matiksel temellendirmesi vardr, bu ak-seik
olmal, kimi zaman yle kimi zaman byle anla-
lmamaldr, ksacas: Tek bir Mzn tr vardr,
o evrenin tek ve en yksek prensibidir.
26
Kimyasal-fiziksel temel dncelerinden hare-
ketle Cbir, ilm el-av (zgl nitelikler
bilimi) diye adlandrd dier bir sisteme ula-
mtr. Bu sistemde o, minerallerin, bitkilerin ve
25
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 179-181;
26
Kraus, P.: Dschbir ibn ajjn und die Ismliyya,
a.y., s. 25-26 (Tekrarbasm: a.y., s. 99-100; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 4, s. 145-146.
102 K M Y A
hayvanlarn zelliklerini, onlarn sempatilerini
ve antipatilerini ve niteliklerinin teknik ve
tp alan bakmndan nemini incelemektedir
27
.
Devasa materyalinde Cbir, niteliklerin basit bir
dzeniyle veya snflamasyla yetinmemektedir.
Her ne kadar mucizevi grnebilseler de, rasyo-
nel bir aklamaya boyun emek zorundadrlar.
Aksi takdirde kesin bir bilimin konusu olamazlar.
Bizzat doal nesnelerin olaanst niteliklerini
tespit etmeye alan empirik gzlemin tesinde,
bal olduklar nedenler belirlenmelidir.
Cbir Kitb el-avnda nitelik kavramn
neden kavramyla (ille, sebeb) sk sk ilikilen-
dirir. O, sadece niteliklerin varln inkar eden
teologlar (ehl e-er) deil ayn zamanda nite-
liklerin nedeninin insan aklna uzak olduunu
iddia eden filozoflar da zellikle Aristotelesi
eletirir.
28
... Cbir nedenlerin bir btnsel aklamasn
bulmaya aba gsterir.
29
Doa bilimini kesin
doruluk temelleri zerine kurduuna kani ola-
rak Cbir, doann son srrn da elinden aldna
inanacak kadar cesurdur. Onun bilim anlay-
nn karakteristii, insan dncesi nnde hibir
snr tanmamasndan ibarettir.
30
Bunlar, Paul Kraus tarafndan Cbirin kitapla-
rndan karlm kimya ve doa felsefesi ierikli
dncelerden benim okuyucuya genel bir fikir
vermek iin setiim baz noktalardr. Bizzat
kendi eserlerinden yapt alntlarndan ve atfla-
rndan, literatrde bildirilen kitap balklar liste-
sinden ve gnmze ulaan kitaplarndan anlal-
d zere, Cbir ardnda olduka geni kapsaml
bir klliyat brakmtr. Kraus, kendi dneminde
ktphanelerde eriilebilir olan yazmalarn ola-
bildiince tam bir kaydn vermeye aba gster-
mitir. Bugn malumumuz olan, gnmze ula-
m eserlerin says Kraus tarafndan kaydedilmi

27
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 61; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 4, s. 140.
28
F.: a.e., Cilt 4, s. 140.
29
F.: a.e., Cilt 4, s. 141.
30
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 2, s. 98-99; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 4, s. 141.
olan adlar hayli amaktadr
31
. Ayrca Kraus,
Cbirin kitaplarnn hepsini deil, sadece nispe-
ten byk bir ksmn inceleyebilmiti. Bununla
birlikte bu kitaplarda bulunan dnceler hak-
kndaki aklamalar, bilim tarihinin en ilgin ve
en orijinal ahsiyetlerinden birisiyle kar karya
olduumuzu ve o eserlerin hereyi renmek
isteyen, renileni daha ileri seviyede gelitiren
ve bunlar tekrar tekrar bilimsel-doa felsefi bir
sisteme sokmaya alan bir bilim adamnn hzl
ve sreen oluumundaki geliim basamaklarn
yansttn gstermeye yeter. Cbirin yabanc
kltrlerden, zellikle Yunan kltrnden, ok
sayda eserin tercmeler yoluyla Mslmanlar
tarafndan eriilebilir olduu 2./8. yzylda, elli
yldan daha uzun bir zaman sresince elde ede-
bildii ve yayabildii bilginin byk genilii
Kraus maalesef yanl bir karma gtrm-
tr. Kraus yle demektedir: Cbir klliyatnn
gerekliinden emin olmak, sonraki neslin tm
azanmlarn vaktinden nce gerekletiren ve
gemi klan bir ahsiyeti, Arap bilimlerinin ba-
langcna yerletirmek anlamna gelmektedir
32
.
Burada Krausa tam bir aklkla itiraz etmeliyiz.
Cbirin niversel bilgisinin erevesi ne kadar
geni, eserlerinde sunulan dnceler ne kadar
ustalkl ve orijinal olursa olsun, bununla birlikte
onda 3./9. yzyln ve izleyen yzyllarn Arap-
slam bilimlerinin halihazrda malumumuz olan
bariz kazanmlarnn yokluunu hissetmekteyiz.
Belki de onun bilimler tarihindeki gerek yerinin
geree uygun bir deerlendirmesine u dn-
ceyle daha yaklaabiliriz:
31
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 231-269. 1980 ylnda
Tripoli (Libya)de Cbirin imdiye kadar byk lde
bilinmeyen yaklak krk risalesini ieren bir mecmuaya
rastladm. Hali hazrda kaybolmu olan yazmadan kali-
tesiz bir xerox-kopyaya sahibim.
32
Kraus, P.: Jbir ibn ayyn, a.y., Cilt 1, nsz s. 48;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 184-189.
103
G R
Cbir kendisinin pseudo-epigraflar ve gerek
eserler yoluyla rendii nceki nesillerden gelen
mnferit bilgilere ve kendi tecrbelerine dayana-
rak gelitirdii fikirler vastasyla da yaratt bir
sentez vardr ki biz bunu kimyaad altnda deney
ve teoriye dayanan yeni bir bilimin kurulmas
olarak nitelendirebiliriz. Onun ulat geliim o
kadar muazzamd ki, slam dnyasnda onu taki-
ben bu geliim tam durma noktasna gelmeksizin
yavalamtr. Bu geliimin, disiplinin Avrupadaki
oluumuna ve ilerlemesine dorudan ve dolayl
etkisi, bugnk bilgimize gre 13. yzyldan 17.
yzyla, Batda bu disiplinin yeni bir temele otur-
tulabilmesine kadar uzanmaktadr.
Cbirin adalar arasnda ve sonra gelen ilk iki
nesilde kimya bilimi ayrntl bir biinde yrtl-
mtr. Bizim alntlar yoluyla bildiimiz kitap-
larn ve gnmze ulaan az saydaki risalelerin
nemi hakknda, bu materyalin incelenmesine
dayanan bir hkmn yokluunu hissetmekte-
yiz. el-Kmiy ya kar yadsyc bir tutumu,
doa filozofu Yab b. s el-Kind
33
(.
256/870den ksa bir sre sonra)nin alm olduu
grnyor. Onun kimya ve simya balamnda
yadsd ey, sonralar daha gen ada Eb
Bekr er-Rzye rtme frsat vermitir (Kitb
er-Redd al el-Kind f Reddih al e-na)
fakat onun yadsd ey hakknda bugn henz
kesin olarak hkm verilemez
34
. Gnmze
ulaan Kitb f Kmiy el-Ir ve-t-Tadt
35

(Parfm Kimyas ve Destilasyon Kitab) isimli
eseri el-Kindnin transmutasyonu ve buna teka-
bl eden imitasyonu reddettiini tahmin etmeye
imkan vermektedir. Kitap, yzden fazla terkip
formlnn bir araya getirilmesinden ibarettir.
Bu formller gzel kokulu yalarn ve merhem
lerin ve de aromatik sularn imaline ve deerli
tbbi ve kimyevi eczann bedeli veya taklidine
yneliktir. Bu fomller o dnemin parfm ends-
trisi ve de tbbi ve kimyevi ecza ve parfm ticareti
hakknda ilgin bir bak sunmaktadr.
36
33
Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 244-247.
34
a.e., Cilt 4, s. 6.
35
Karl Garbers tarafndan neredilmi ve Almancaya
evrilmitir, Leipzig 1948 (Tekrarbasm: Natural Scien-
ces in Islam serisi, Cilt 72, Frankfurt 2002).
36
a.e., s. 2.
Kimya bilimiyle byk hekim ve filozof Eb Bekr
Muammed b. Zekeriyy er-Rz
37
(d. Yaklak
251/865, . 313/925) ciddi olarak uramtr.
Onun kimya hakkndaki temel eserinde, Kitb el-
Esrr, Cbire atfta bulunmu olmas
38
bir yana,
H.E. Stapleton
39
, R.F. Azo ve M. Hidyet seyn
1927 ylnda Cbirin ve er-Rznin eriilebi-
lir kitaplarn karlatrmalarnda, er-Rznin
Cbire ok byk lde bal olduunu aka
gsterebilmilerdir.
er-Rznin kimyasna ilikin bilgilerimizi byk
lde, 1928 ve 1939 yllar arasnda metinlerinin
incelemeleri, tercmeleri ve edisyonlaryla kimya
tarihinin nemli bir bilgi eksikliini gidermi
olan Julius Ruskaya borluyuz. Ruska er-Rzyi
kimyann r acs ve hatta yeni bir kimya-
nn kurucusu olarak nitelendirmektedir. Fakat
o, bu dnceye P. Krausn, Cbirin fiktif bir
figr olduu grn kabul ederek ulamtr.
er-Rznin hazrlayc ders kitab niteliindeki
giriinden (Kitb el-Mudal et-Talm) Ruska
40
,
onun aletleri nasl ve ne suretle sunduunu aktar-
maktadr: Her sanat, Rzye gre kendi zel
aletlerine sahiptir ... Bylece kimya da, eer
bu sanat ile uralmak isteniyorsa esasl bir
biimde bilinmesi gereken aletler ve maddeler
kullanmaktadr. lk nce cisimler [ecsd] ve
ruhlar [erv], yani metaller ve uucu mad-
deler, kkrt, civa, zrnk ve amonyum klorr
bilinmelidir, daha sonra tuzlarn deiik trleri,
boraks, vitriyol ve ap, daha sonra belirli maden
filizleri ve talar ve baz suni olarak kazanlan
maddeler. Ayrca metalleri eritmeye ve dier
maddelerin ilenmesine yarayan aletlerin, yani
frnlarn, ocaklarn, potalarn, destilasyon kap-
larnn ve baka aletlerin imalini ve kullanmn
37
282.
38
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 216-217.
39
Chemistry in Irq and Persia in the tenth century A.D.,
in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 8/1922-
29/317-418, zellikle s. 335-340 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 9-114,
zellikle s. 27-32).
40
al-Rzs Buch der Geheimnisse. Mit Einleitung und
Erluterungen in deutscher bersetzung, in: Quellen
und Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften
und der Medizin, cilt 6, Berlin 1937, s. 10 (Tekrarbasm:
s. 1-260, zellikle s. 24).
104 K M Y A
bilmelidir. Bilhassa ok ayrntl bir biimde daha
burada, Arapas el-usl olan ve bugn hala bu
isim altnda Aludel bilinen bir sblimasyon
aleti tarif edilmitir. Maddelerin ve aletlerin
reniminden sonra renci, maddelerin deiik
ilemler esnasndaki davranlarn tanma aa-
masna geecektir.
Cbirin tarihselliini reddettii iin Ruska
41
er-
Rznin kimyay ilk kez kesin bir bilimsel forma
tama ncln hakettii kanaatine ulam-
tr. Kimya tarihindeki iki byk ahsiyeti, Cbir
ve er-Rzyi karlatrmak iin 31 yl nce dile
getirilmi olan kanaatimi burada tekrarlyorum:
Cbir salt kimya eserlerinde deneylere ve gz-
lemlere ilikin ok ynl bir dnce sistemi kul-
lanrken, er-Rz iin karakteristik olan, kuralla-
rn ksaltlm formlaryla, maddelerin, aletlerin
ve ilemlerin ksa tarifleriyle daha ziyade pratik
amalara hizmet edecek bir kimya oluturmak-
tr
42
. Cbirin daha nceki byk klliyat olmak-
szn, bence er-Rznin eserlerinde tandmz
kimya bilimi dnlemezdi.
er-Rznin eserleri de, Cbirinkiler gibi, kimya
ile ura srecine ve 17. yzylda Avrupadaki
yeni bir geliim basamana doru hareket sre-
cine kesin bir etkide bulunmutur (bkz. s. 105ff.).
Kimya tarihinin gze arpan fenomenlerinden
birisi de, er-Rznin Eb Abdallh Muammed
bn Umeyl
43
isimli bir adann, disiplinin
deneysel ve doa felsef ekolnde eriilen ilerle-
meyi grmeyerek, simyann allegorik bir yolunu
srdrmesidir. Bu allegorik ynelimin vatann
J. Ruska Msrda bulduuna inanmt. Belirli
bir vatan dnmeksizin, bu tr simya ynelimi-
nin kkeninin slam ncesi pseudo epigraflarda,
bunlar arasnda Turba Philosophorum
44
(m.s.
4. yzyldan nce), aranmas gerektiine inan-
maktayz
45
. bn Umeylin Avrupada gerekten
ok tannd grlyor. Latin allegoristler onu
Senior Zadith filius Hamuelis olarak adlandr-
maktadrlar. Cbir ve er-Rz tarafndan olduka
ileri tanm kimya bilimi, Arap-slam kltr
41
al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 13 (Tekrarbasm:
a.y., s. 27).
42
43
a.e., Cilt 4, s. 283-288.
44
a.e., Cilt 4, s. 60-66.
45
a.e., Cilt 4, s. 286.
evresinde yzyllar boyunca uralmaya devam
etmitir. Bununla beraber onlarn ardllar ara-
snda Cbir ve er-Rz tarafndan ekillendiri-
len bu disiplini, yeni yaratc bir temelde ileri
seviyede gelitirmekle sivrilmi hibir bilgin
tanmyoruz. Sonraki nesiller tarafndan baa-
rlan alma, nispeten mtevaz katk al-
malardan ibarettir. Bu almalarda daha ok
teorik alanda deil, bilakis pratik alanda kay-
dedilen ilerlemeler ilenerek yeni bir biime
sokulmaktadr, mesela potasyum nitratn yaygn
kullanm veya mrekkebin ok byk ilerleme-
si gibi. Bylece H.E. Stapleton ve R.F. Azoo,
Eb el-akm Muammed b. Abdulmelik el-
Ks
46
(426/1035 ylnda yazmtr)nin kk
risalesinde, ancak 700 yl sonra J. Black ve A.-L.
Lavoisierde yeniden grlecek olan kimyasal
ilemleri bulmulard
47
. Maalesef Arap-slam
kimya biliminin bu ynelimine ilikin aratrma-
lar iyi bir durumda bulunmamaktadr.
Bu panaromadan sonra Arap-slam kimya bili-
minin Avrupada yaamaya devam edii sorunu
da ksaca tartlacaktr. Latin dnyasnn Arap
kimyasyla ve simyasyla tanmasnn balang-
c hala aydnlatlm deildir. Halihazrda, bu
alann da daha 4./10. yzylda Arapa eserlerin
eviriler yoluyla Avrupallarn bilgisine ulam
olduklarna ilikin hibir ip ucuna sahip deiliz.
Buna karn kesin olarak bilmekteyiz ki, Araplar
spanyada daha 5./11. yzyln ilk yarsnda bu
alanda eserler ortaya koymulard
48
.
Bu balamda, 19. yzyln sonuna doru kimya
tarihisi Marcelin Berthelotnun, Mappae clavi-
cula isimli tannm Latince risalenin (renklerin
retimi ve boyamaya dair) ikinci basksnda baz
Arapa kimya terimlerinin ortaya ktn belir-
lemi olmas kayda deerdir
49
. Muhtemelen 10.
yzyldan gelen risalenin gnmze ulaan iki
yazmasnn daha eski olannda bulunmayan bu ve
dier unsurlar, bunlarn 12. yzyln ilk yarsnda
sonradan sokulduu varsaymna gtrmtr.
46
a.e., Cilt 4, s. 291-292.
47
Stapleton, H.E. ve Azo, R.F: Alchemical equipment in
the eleventh century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic So-
ciety of Bengal 1/1905/47-70, zellikle s. 48 (Tekrarbasm:
s. 2).
48
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 294-298.
49
La chimie au moyen ge, Cilt 1, Paris 1893 (Tekrarbasm:
Osnabrck, Amsterdam 1967), s. 59.
105
G R
Birka ngilizce szck de ieren bu bask, mehur
ngiliz bilgin ve mtercim Bathl Adelard ady-
la bile ilikilendirilmektedir
50
. Buna dayanarak
kimya tarihisi John Maxson Stillman u sonu-
cu karmtr
51
: Onikinci yzylda Hristiyan
Avrupann Arap kimyasnn rnlerini asimile
etmeye balad grlmekte, muhtemelen bu
yazma ya talyada ya da gney Fransada ortaya
km olmaldr.
Latin yaznnda bulunan ve Arapa kimya kitap-
larndan, ve bunlarn daha sonraki redaksiyon-
larndan, imitasyonlarndan ve sahtelerinden
tercme edilen materyal hakknda kazanlacak
derecede bir bilgi, bu alandaki tercme faliyeti-
nin 12. yzyln ilk yarsnda balad tahminine
ulatrr. Avrupada bu kitaplara dair bilgilerin
nasl elde edildiini Julius Ruska
52
1935 ylnda
sormutu. Benim grme gre onun hala tama-
men geerli olan yant udur: Tercme edilen
yazarlar sekisinin hangi koullara bal olduu-
nu sylemek imdilik zordur. zel alan uzmanl
ve kritik kontrol en eski mtercimlerden kesin-
likle beklenmemelidir. Onlar Arapa numune-
leri borlu olduklar Mslmanlarn yarglarna
bal bulunmu olmalardr. Baka bir ifadeyle
Latin kimyasnn en eski varl, 11./12. yzylda
bat slam dnyasnda ileri dzeyde yaygnla
ve zel bir prestije mazhar olan literatrn bir
izdm olmaldr.
Biz bugn bile sadece tahminen de olsa Arap-
slam kimyasnn hangi ve ne kadar eserinin
Avrupaya ulatn bilmekten ok uzaz. Geber
ve Rhazes yazarl altnda bir dizi eser en azn-
dan 13. yzyldan itibaren byk bir yaylma
buldu. 18. ve 19. yzyln kimya tarihileri, birin-
50
Sarton, G.: Introduction to the History of Science, Cilt
1, s. 533-534; Ploss, E.E. Roosen-Runge, H. Schip-
perges, H. Ve Buntz, H.: Alchimia. Ideologie und Tech-
nologie, a.y, s. 52 ff.
51
The Story of Alchemy and Early Chemistry, New
York 1960 (kitabn New York 1924 tarihli basksndan
tekrarbasm), s. 188.
52
bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch
der Geheimnisse, in: Quellen und Studien zur Geschichte
der Naturwissenschaften und der Medizin, Cilt 4, Berlin
1935, s. 153-239, zellikle s. 154 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 74, Frankfurt 2002, s. 261-
347, zellikle s. 262).
cisini Cbir b. ayynla zdeletirmilerdir. Bu
zdeletirme kart en sert muhalefet 1893 yln-
da Fransz kimya tarihisi M. Berthelotdan
53
gel-
mitir. Ona gre Cbirin Arapa eserleri hem
olgular bildirmedeki kesinlik bakmndan hem
de retilerin akl ve edebi kurgu bakmn-
dan pseodo Geberin Latince kitaplarndan ok
ok uzaktr. Arap yazarda eksik olan, bu Latince
eserlerin ierdii yeni ve orijinal olgularn sade-
ce her bilgisinin bulunmamas bir tarafa, bu
kitaplarda Arapa eserlerden tercme edilmi
olarak kabul edilebilecek tek bir sayfa veya ksm
da bulmak mmkn deildir. Bu balamda
Berthelot Geberin u eserlerine dayanmaktadr:
1. Summa perfectionis magisterii; 2. De investi-
gatione perfectionis; 3. De inventione veritatis;
4. Testamentum Geberi.
Her ne kadar Cbirin henz ok az sayda
Arapa kitabnn bilindii bir zamanda (1929)
olsa da Julius Ruska
54
Geber-sorunuyla ilgilen-
mi olan muhtemelen ilk arabisttir. Kitaplarn
ierii hakknda Ruska unlar sylemektedir
55
:
Geber-probleminde bir adm ileri gitmek iin
eye dikkat etmeliyiz: Geber-eserlerinin Arap
kimyasna olan genel ball, Cbire zel ba-
ll ve eserlerde kaydedilmi yeni tecrbeler
ve gzlemler. Yazarn btn nemli konularda
Arap kimyasna bal olduu apaktr. Yazarn
eserinin, eski Cbir b. ayyna ait bir eserin
evirisi olma ihtimalini tamamiyle yersiz bulu-
yorum. Yazarn Araplar hangi bakmdan am
olmas, Arap kimyasnn henz bsbtn yeterli
olarak aratrlmam olduu gnmzde kesin
bir ekilde tespit edilemez. Yazara ilikin Ruska
53
La chimie au moyen ge, Cilt 3, Paris 1893 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 64, Frankfurt 2002),
s. 23; Ruska, J.: Die bisherigen Versuche, das Dschbir-
Problem zu lsen, in: Forschungs-Institut fr Geschichte
der Naturwissenschaften in Berlin. Dritter Jahresbericht,
Berlin 1930, s. 14 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Is-
lam serisi, Cilt 70, Frankfurt 2002, s. 89-102, zellikle s.
94); Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 175.
54
Pseudo-Geber, in: Das Buch der groen Chemiker, ed.
Gnter Bugge, Cilt 1, Berlin 1929, s. 32-41 (Tekrarbasm:
s. 72-81).
55
Pseudo-Geber, a.y., s. 66 (Tekrarbasm: a.y., s. 78).
106 K M Y A
unlar sylemektedir
56
: Geber-eserlerinin yaza-
rnn, Arap kimyasna tam anlamyla vakf birisi-
nin olduu hemen gze arpar. Belirli cmleler
ve ifade tarzlar, hatta tm bir blm, Arapa
kimya kitaplarnda bile gsterilebilir [Geberin
De investigatione perfectionis adl kitabnda
karlalan acele eytandandr Arapa ata-
szne iaret etmektedir]. Ama ben <Pseudo-
Geber>in Arapa orijinallerinin elinin altnda
bulunduuna ve onun bunlardan tecme ettiine
inanmamaktaym ...
Geber-eserlerini yazan kiinin ahsiyeti hakkn-
daki karanlk noktalar aydnlatmak iin verilen
btn uralar sonusuz kalmtr. Alm olduu
Latin eitimi, onun doa-bilimsel konulara vakf
bir din adam olduuna iaret etmektedir.
Ruska, 20. yzyln krkl yllarnda Eb Bekr
er-Rznin kimyasyla youn uras srasnda
Summa perfectionis magisterii isimli eserin kimin
tarafndan yazldna dair bir aklama getirmi
ve bu yazarlk sorununu bylece esasl bir biim-
de zlm grmektedir
57
. er-Rznin Srlarn
Srr isimli kitabnn Latince versiyonunun
Florenzdeki Riccardiana ktphanesinde gn-
mze ulaan yazmasnda yer alan bir bilgi bunun
balca nedenidir
58
. Ruska bu kitapda, yazarn,
kimyann btn sorular hakknda Summa balkl
bir dier kitap yazmak istediine ilikin iaretini
bulmutur
59
. Bana gre Summay Summa perfe-
ctionis magisterii ile zdeletirmek asla sakn-
cal deildir, nk redaksiyonun Arapa yazan
bir yazardan kmas kouluyla, Latin mtercim
Arapa kelimeden, cmi, v ve mecm,
bunlardan birisini Summa kelimesiyle karla-
yabilmitir. Ruska ayrca bu yazmada bulunan
er-Rznin kitabnn bir nevi redaksiyonuna ben-
zediini tespit etmiti. Ruska bu kitapta, Kitb
Srr el-Esrrn muhtemelen spanyada ilenilen
56
Pseudo-Geber, a.y., s. 40-41 (Tekrarbasm: a.y., s. 80-
81).
57
al-Rzs Buch der Geheimnisse in deutscher ber-
setzung, a.y., s. 33 (Tekrarbasm: a.y., s. 47).
58
Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen von al-
Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 178 ff. (Tekrarbasm:
a.y., s. 286 ff.).
59
bir redaksiyonunun sz konusu olup olmadn
kendisine soruyordu. cum Deo, nutu Dei, deo
volente vb. (Allahla birlikte, Allahn izniyle,
Allahn iradesiyle) Latincelemi Arapa ifa-
delerin arasra kullanlmas her halkarda artk
Arapa bir numuneye dayanarak yaplan bir
tercme varsaym iin yeterli deildir. Kitabn
Latince cmle yapsnn genellikle daha iyi olan
formu ve blmlerinin btn kurgusu bence bir
Latince orijinal almaya iaret ediyor grn-
mektdir. Ama bilhassa eserin byk genel pla-
nndaki Kitb Srr el-Esrrn iermedii daha
sonraki blmlere olan iaretler Arapa kaynak-
lara her ne kadar bal olsa da, form ve sunumda
Hristiyan bir kimyacnn mstakil bir almas
lehinde tanklk etmektedir demekteydi
60
.
Arap kimya tarihi iin ok emek harcayan
Ruskann, er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn
Latince versiyonunun 13. yzyldan gelen bir
yazmasnda
61
ortaya kan daha sonraki blm-
lere yaplan atflar Latinlerden birisinin Arap
kaynaklara bal olarak ortaya koymu olduu
baarsdr tarznda bir aklamaya ulam olma-
sn zor anlayabiliyorum. Ruska, Latince yazan
bu (Hristiyan) kimyacnn, temel eserin ayn
zamanda mtercimi olup olmad, veya onun
baka birisi tarafndan tercme edilmi olan kita-
b sadece kendisinin Arapa kaynak bilgisi teme-
linde yeniden ele ald
62
hususunda birey
sylememektedir. Bununla birlikte son derece
dikkate deer olan, Ruskann kitabn Arapa
kaynaklar arasnda Cbirin Yetmili Kitap
(el-Kitb es-Sebn)nn 38. blmnnden iba-
ret Oyun Kitab (Kitb el-Labe)n
63
, Latince
Liber ludorum bal altnda tespit etmi olma-
sdr
64
. Burada bizim iin sonucu belirleyici olan,
zet halinde yaplan alntnn kalitesine dayana-
rak hkm verecek olursak, bunlarn dorudan
doruya el-Kitb es-Sebnun Arapa orijinaline
60
a.e., s. 205-206 (Tekrarbasm: a.y., s. 313 f.).
61
62
a.e., s. 212(Tekrarbasm: a.y., s. 320).
63
64
Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen von al-
Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 212 ff. (Tekrarbasm:
a.y., s. 320 ff.).
107
G R
dayanmalar ve onun Liber de septuaginta adyla
ar derecede zedelenmi Latince tercmesinden
alnmam olmalardr
65
. Bu tercme, Avrupada
muhtemelen 12. yzyldan beri tedavldeydi.
Ayrca eklenmelidir ki, el-Kitb es-Sebnda
rastlanamayan ksmlar arasnda, eklenen bir
aletler cetveli vardr (bkz. s. 110) ki, Latince kar-
lklar bulunmad iin mtercim byk bir ks-
mn Arapa adlaryla vermek zorunda kalmt.
Rznin Kitb Srr el-Esrrnn bu Latince
redaksiyonunun douunu Ruska
66
, baka bir
vesileyle olduka farkl, fakat tamamiyle yardm-
c olacak ekilde aklamaktadr: Palermoda
bulunan eski bir yazmada bu eserin [Kitb Srr
el-Esrr] eksiksiz bir Latince tercmesinin mev-
cut olduuna ynelik tarafmdan ortaya konulan
kant, bu eserin ilk olarak Sicilyada tercme
edildii vargsna izin vermektedir. Fakat bu eser
spanyaya da ulam ve malzemelerin ve alet
tariflerinin git gide geniletildii bir ok redaksi-
yon geirmitir. er-Rzden hareketle gelitirilen
o tr eserlerin mkemmel bir rnei burada ne-
redilen De Aluminibus et Salibus isimli kitaptr.
Bu eser, 11./12. yzylda bir spanyol tarafndan
yazlmt ve daha 13. yzyln banda Latince
tercme halinde bulunmaktayd.
Ruskann spanyol-Arap kimyaclarnn 5.-6./11.-
12. yzyldaki bir faaliyetini koullamas, by-
lece Geber-eserlerinin ve 13.-14. yzyln dier
Latince kimya metinlerinin kkenini aydnlatma-
ya alan tarihiye, bu eserler ile ilgili problemin
zm iin bir yn gstermesi sadece
67
bu ifade-
den anlalyor deildir.
Bu sorunun tartmas zerinde daha fazla dur-
65
kr. a.e., s. 215 (Tekrarbasm: a.y., s. 323).
66
Das Buch der Alaune und Salze. Ein Grundwerk der
sptlateinischen Alchemie, neir, eviri ve aklama, Ber-
lin 1935, s. 12 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 227-351, zellikle s.
236).
67
Ayrca bkz. Ruska, J.: ber die Quellen des Liber Cla-
ritatis, in: Archeion (Roma) 16/1934/145-167, zellikle s.
166 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt
71, s. 431-453, zellikle s. 452), burada yle demektedir:
Ben imdilik henz baslmam bir kitapta, bu eserin
Rzden kmadn, bilakis 11./12. yzylda spanyol
bir Maribi tarafnda yazlm olmas gerektiini ispatla-
mtm.
mak istemeyerek unu sylyorum: Ben sadece
Secretum Bubacaris (Rznin Kitb Srr el-
Esrr)i deil, ayn zamanda Latince Geber-
eserlerini de daha Arap-slam dnyasnda (rne-
in spanya veya Kuzey Afrikada) en yeni geli-
meleri gz nnde bulundurarak olumu redak-
siyonlarn evirisi olarak gryorum. Asl yazar
adn koruyan bu redaksiyon trn Arap-slam
bilimlerinin hemen hemen her alanndan tanyo-
ruz. rnein, eer o eserler potasyum nitrat bil-
gisini ortaya koyuyorsa, bu, daha nceki bilgiler
bir yana, potasyum nitratn bilinmesi 12. yzylda
hayli yaygnlam olduuna balanabilir. Ayrca
Geberin Summa perfectionisinin Cbirin Kitb
es-Sebninden kendisini Liber de septuaginta
isimli Latince tercmesinden bamsz grnen
uzun pasajlar iermesine de iaret edilmelidir.
Ruskann almalarndan hareket ederek
W.R. Newman 1985 ylndan itibaren Latince
Geber eserleri nin identitesi sorununu bir ok
kez ele almtr
68
. Sorunun aydnlatlmas iin
o, hemen hemen hi tannmayan, muhtemelen
Assisi manastrnda bir Fransisken olan Paulus
de Tarento isimli birisinin Theorica et practi-
ca adl kitabndan faydalanmaktadr. Theorica
et practicann Rznin Secretumunun redaksi-
yonundan Florenzdeki Riccardiana yazmasna
dayanarak (bu eseri De investigatione perfec-
tionis olarak isimlendirmektedir) baz pasajla-
r ksmen kelimesi kelimesine ierdiini tespit
etmitir. Ruskann, Secretum redaksiyonunun
yazarnn bizzat bir Summa yazmak istediini
bildirmesi tespiti karsnda Newman, Paulus de
Tarentonun Summa perfectionis magisteriinin
68
New Light on the Identity of Geber, in: Sudhoffs Ar-
chiv 69/1985/76-90; ayn yazar, The Genesis of the Summa
Perfectionis, in: Archives internationales dhitoire des
sciences (Paris) 35/1985/240-302; ayn yazar The Summa
Perfectionis of Pseudo-Geber. A Critical Edition, Trans-
lation and Study, Leiden 1991; ayn yazar, Linfuence de
la Summa perfectionis du Pseudo-Geber, in: J.-C. Mar-
golin, S. Matton (eds.), Alchimie et philosophie la Re-
naissance, Paris 1993, s. 65-77.
108 K M Y A
yazar olduu sonucuna ulamak istemektedir
69
.
Newman tezini birok yardmc ara ve argman-
la desteklemeyi denemektedir. Bununla bera-
ber, grebildiim kadaryla bir yerde, byle bir
tezin doal olarak hibir mutlak kesinlik ifade
edemeyecei dncesini belirtmektedir
70
. Onun
karmn onaylayamyor olsak da, minnettar-
lkla kabul etmeliyiz ki, o bize Latin dilindeki
zengin bir kimya bilimi materyaline ulama kaps
amtr. Ayrca o, Summa perfectionisin yazar-
nn bu eseri byk lde Cbirin Yetmilik
Kitapna dayanarak saladn gsteren ilk
kiidir
71
ve o, Cbirin Kitb el-Ul isimli ese-
rinin Liber radicum Rasis de alkimia adyla
Latince eviri halinde gnmze ulatn kant-
lamtr
72
.
Hem ana eserinde hem de ok saydaki maka-
lesinde Newmann, Summa perfectionisin daha
sonra ortaya kan etkisi sorununu ilemektedir.
Summann, 13. yzyln son eyrei ile 14. yzy-
ln balar arasnda Paulus de Tarento tarafndan
yazldna
73
kendisini inandrm olduundan o
kitab kaynak kullanan 13. yzyln kimya eser-
lerini pseudo eserler olarak deerlendirme yolu-
na gitmektedir. Albertus Magnusun
74
Semita
rectas, Roger Baconn
75
Tres epistolsi ve
Arnaldus Villanovanusun
76
Rosariumu bunlar-
dandr.
Bu giriin erevesini ok fazla geniletmemek iin
burada sadece, Rhazese (Eb Bekr er-Rz)
77
,
Avicennaya (bn Sn)
78
, Senior Zadithe (bn
69
Newman, W.R.: The Summa Perfectionis, a.y., s. 64 ff.
70
a.e., a.y., s. 102.
71
Fakat bence Latince tercmede deil.
72
Newman, W.R.: An unknown Latin translation of
Jbir, in: Archives internationales dhistoire des sciences
35/1985/301-302.
73
Newman, W.R.: The Summa Perfectionis, a.y., 208.
74
Newman, W.R.: The Genesis of the Summa Perfec-
tionis, a.y., s. 246-259; ayn yazar, The Summa Perfec-
tionis, a.y., s. 193-194.
75
Newman, W.R.: The Alchemy of Roger Bacon and the
Tres Epistolae Attributed to him, in: Comprendre et ma-
triser la nature au Moyen ge. Mlanges dhistoire des
sciences offerts Guy Beaujouan, Paris 1994, s. 461-479.
76
Newman, W.R.: The Summa Perfectionis, a.y., 193-
208.
77
Ruska, J.: Pseudepigraphe Rasis-Schriften, in: Osiris
(Bruges) 7/1939/31-94 (Tekrarbasm: Natural Sciences
78
Ruska, J.: Die Alchemie des Avicenna, in: Isis (Bruges)
21/1934/14-51 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 244-281); ayn yazar,
Avicennas Verhltnis zur Alchemie, in: Fortschritte der
Umeyl)
79
nispet edilen gerek ve sahte eserler
ile, kendisine Arapa kkenli ok sayda metnin
ve daha sonraki dnemlerde yaplm taklitlerin
haksz yere atfedildii Raimundus Lullusun
80

(yaklak 1232-yaklak 1316) ad altnda 13. yz-
ylda tedavle kan eserler sorununu anmakla
yetiniyorum.
Latince kimya literatr bize, Arap-slam bilim-
lerinin resepsiyon ve asimilasyon periyodunun
btn sreci iin retici bir rnek vermektedir.
Geber-problemi gibi ayrntl sorular, eer bu
sorular baz sapmalarla 10 ila 15., baz blgelerde
16. yzyla kadar da devam etmi olan alma peri-
yodunun byk erevesi iinde ele alnrlarsa,
bence daha kolay zlebilirler.
Bu giri, Latince kimyann kaynak durumuna
ilikin Julius Ruska
81
tarafndan yaplm olan
bir tashihle sonlandrlacaktr. Ruska bunu 67
yl nce dile getirmi ve kanaatimce bugn bile
doruluu geerlidir:
Latin Avrupa kimyasnn Yunanlara hemen
hemen hibir ey, Araplara hemen hemen her
eyi borlu olduunu yeteri kadar dile getireme-
yiz. Aratrmaclarn gzleri on yllardr Yunan
kimyaclarndan kalan fragmanlar zerine taklp
kalm bulunuyor, sanki bunlardan Latin kim-
yasnn ierii ve z aklanabilirmi gibi. Ve
bu srada en yaknda bulunan Avrupa yaznn
ncelikle dorudan ve dolayl kaynaklarna kadar
izleme gibi bir ilk grev ihmal ediliyor. Latin kim-
yasnn temelini, Yunanca deil, bilakis Arapa
orijinal eserlerin tercmeleri salam ve tekrar
tekrar Arap yazarlarn Batnn geliimin seyrini
tayin etmilerdir.
Medizin (Berlin) 52/1934/836-837 (Tekrarbasm: Natu-
ral Sciences in Islam serisi, Cilt 60, s. 242-243); Anawati,
G.C.: Avicenne et lalchimie, in: Occidente nel medioe-
vo: Filosofa e scienze, Roma 1971, s. 285-346; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 4, s. 8-9.
79
bn Umeyl ve etkisi hakkndaki incelemeler Natural
Sciences in Islam serisi iinde bir araya getirilmitir, Cilt
75, Frankfurt 2002.
80
Alchimia. Ideologie und Technologie, a.y., s. 72; Perei-
ra, M.: The Alchemical corpus attributed to Raymond
Lull, Londra: The Warburg Institute 1989.
81
der Geheimnisse, a.y., s. 153 (Tekrarbasm: a.y., s. 261).
109
slamn ortaya kmasndan nce Akdeniz ve
komu kltrlerde yrtlm olan kimyann,
sadece teorik bilgilerle snrl olmayp, ayn
zamanda ara ve gerelerin pratik amal kulla-
nmn da ierdii eklindeki bilim-tarihsel olgu
benim iin kuku gtrmezdir. Fakat, Mslman
olsun olmasn yeni kltr dnyas mensuplarnn
ne zamandan itibaren bu aletlerle almaya
baladklar konusunda belirsizlik hakimdir. Bu
noktada konunun birok uzmannnkinden ayr-
lan bu satrlarn yazarnn grne gre, kimya
alannda labaratuvar aralaryla almann ba-
langc da slamn daha ilk yzylnda (m.s. 7.
yzyl) aranabilir.
slamn yeni kltr dairesinde ilkin nceki kl-
trlere ait olanlarn imitasyonlar eklinde olu-
mu, sonralar daha ileri seviyede gelitirilmi
veya yeni bulunmu olan bu tr alet ve aparat-
lardan maalesef hemen hemen hibiri gnmze
ulamamtr. imdiye kadar bilinen buluntular
dil basanlar ve penseler gibi daha kk boyutlu
aksesuarlar bir yana braklacak olursa (bkz. s.
141 ff.) daha byk aparatlarn paralardr.
Bununla birlikte, dnya mzelerinde korunan
ilgili materyali kavramaya ynelik bir aratrma
hala beklemektedir.
Gnmze kadar ulam malumumuz olan ava-
danlklar arasnda unlar saylabilir: Kazanc
ekici (mi), sac makas (mia ), pense veya
cmbz (msik), havan (hvn), dkm kepe-
si (mirafa), dkm kalplar (r veya misbe-
ke), ieler (rra, o. avrr), ruhlu borusu
(nnne, o. ann), marabalar (kz, o.
kzn), imbik kapa (inb, enb o. enb),
kabaklar, yani boynuzlu imbikler (ara, o.
ara, lat. cucurbita) ve damtma kaplar (bile,
o. avbil).
Arap-slam kltr evresinde kullanlan kimya
ara ve gereleri hakknda u almalar srala-
nabilir:
Rubens Duval: Trait dalchimie syriaque et arabe. II.
Traduction du texte arabe, in: M. Berthelot, La chimie au
moyen ge, cilt 2, Paris 1893 (Tekrarbasm: Osnabrck
1967), s. 141-165.
H.E. Stapleton ve R.F. Azo: Alchemical equipment in
the eleventh century, A.D., in: Memoirs of the Asiatic
Society of Bengal 1/1905/47-71. Burada Eb el-akm
Muammed b. Abdulmelik el-rizm el-Ksnin1
Ayn e-ana ve Avn e-anaa isimli kitabnn ilgili
ksmlar yaynlanm ve ngilizceye evrilmitir.
Eilhard Wiedemann: ber chemische Apparate bei den
Arabern, in: Beitrge aus der Geschichte der Chemie,
Georg W.A. Kahlbaumun ansna ed. Paul Diergart,
Leipzig ve Viyana 1909, s. 234-252 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 291-
309): Eb Bekr er-Rznin Kitb el-Esrrndan, Eb
Abdullh el-rizmnin Meft el-Ulmundan ilgi-
li blmleri, Abdurramn b. mer el-Cevbernin
Kitb el-Mutr f Kef el-Esrrnn listesinin ve Eb
Abdullh emseddn ed-Dmenin aklamalarnn
Almanca tercmesi.
H.E. Stapleton, R.F. Azo ve M. Hidyat usain:
Chemistry in Ir and Persia in the tenth century A.D.,
in: Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 8/1928/318-
417.
J. Ruska: bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs
Buch der Geheimnisse, in: Quellen und Studien zur
Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin
(Berlin) 4/1935/153-239, zellikle s. 230-237.
J. Ruska: al-Rzs Buch der Geheimnisse mit Einleitung
und Erluterungen in deutscher bersetzung, in: Quellen
und der Medizin (Berlin) 6/1937/1-246, zellikle s. 54-
63, 92-99.
Ahmad Y. al-Hassan ve Donald R. Hill: Islamic technol-
ogy. An illustrated history, Cambridge v.d. 1986, s. 193
ff.
Kimya ve simyaya ilikin gnmze ulaan
Arapa yazmalar maalesef nadiren alet ve edevat
resimleri iermektedir. Bilinen en eski resimlere
Yab b. s el-Kind (. 256/870den ksa
bir sre sonra)nin 405/1014 tarihli bir yazmada
Kitb Kmy el-Ir ve-t-Tadt isimli kitabn-
da karlamaktayz
2
. Arasra da olsa tp, koz-
moloji veya sava teknii kitaplarnda resimler
bulunmaktadr.
1
Cilt 4, Leiden 1971, s. 291-292.
2
Bkz. a.e., Cilt 3, Leiden 1970, s. 246; tercme Karl Gar-
bers, Leipzig 1948, s. 93-95, Arapa metin s. 49-51.
Kimyasal Laboratuvar Ara ve Gereleri
110 K M Y A
Alet ve edevatn tarifinde ve snflamasnda durum
ok daha elverilidir. rnein hekim ve kimyac
Eb Bekr er-Rz
3
(. 313/925) Srr el-Esrrnda
25 ara ve gereci
4
metalleri eritmek ve ame-
talleri ilemek diye iki fonksiyona gre blm-
leyerek tarif etmektedir. Secretum Bubacaris
bal vastasyla Eb Bekr er-Rznin yazarl-
n ifade eden
5
Latince bir yazmann, 42 ara ve
gerecin resimlerini iermesi kimya tarihi bak-
mndan byk bir anstr. Arapa metne karn
Latince versiyonda bir ok uyumalara ramen
gzlenen farkllklar, hatalar ve ilaveler Julius
Ruskay, muhtemelen spanyada yaplan bir
redaksiyonla kar karya olduumuz eklindeki
tahmine gtrmtr. Ne olursa olsun, Arapa
orijinalden tandmz alet ve edavatn tarifleri
ve isimleri bize Latince Riccardiana yazmasnn
(Florenz) resimlerinin er-Rznin orijinaliyle
ilikili olduklar kanaatini kazandrr. Latince
versiyonun Giovanni Carbonellinin
6
1925 ylnda
dikkat ektii Bologna (niversite ktphanesi
184, fol. 243)daki bir yazmas er-Rznin kita-
bnda bulunan kimyasal alet ve edevatn daha
az kapsaml dier bir sunumunu iermektedir.
Arapa kaynaklarda veya Arap kimyasnn Latin
geleneinde, mesala Geber kitaplarnda, ara sra
karlatmz gibi, kimyasal frn resimlerinin
nemli bir toplu sunumu Liber florum Geberti
isimli eserde korunarak gnmze ulamtr.
3
Cilt 3, s. 274 ff., Cilt 4, s. 275 ff.
4
Bkz. Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s.
92-99 (Tekrarbasm: a.y., s. 106-113).
5
Bkz. Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen von al-
Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 83 (Tekrarbasm:
a.y., s. 1343).
6
Sulle fonti storiche della chimica e dellalchimia in Ita-
lia, Roma 1925, s. 110.
Bu kitap 1942 ylnda W. Ganzenmller
7
tara-
fndan yaynlanmtr. Gebert isimli ahs hak-
knda imdiye kadar hibir ey bilinmemektedir,
muhtemelen burada sz konusu olan, Geberin
yanl yazlmdr. Ganzenmller bunu gerekte
beceriksizce seilmi pseudo isim olarak kabul
etmektedir
8
. Gebert, Arap yazarlardan er-Rzyi
(Albucharis) ve bn Sny (Avicenna) anmak-
tadr. Kimyasal aklamalarn ieriine gelince,
nszde sunulan ilemler gerekte er-Rznin
Secretum Secretorumundan gelmektedir...
9
.
Ganzenmller, Liber florumun kendine zg bir
yanna iaret etmektedir: Pek ok resimleri ve
nitelikleri, kelimelerle, rakamlarla veya harflerle
deil, kimya eserlerinde genellikle kullanlmayan
tuhaf iaretlerle vermektedir
10
. Bu, bize Eb
el-zz sml b. er-Rezzz el-Cezer (600/1200
civar)nin el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli
kitabnda tasvir edilen alet paralarn nitelendir-
mek iin kullanlan iaretleri hatrlatmaktadr, bu
ise bizi muhtemel bir Arapa numunenin izlerine
gtryor. Ganzenmller esasen resimlerin bir
ounda olduka belirgin moresk slubu tehis
etmektedir
11
. Bu nedenle Arap-slam kimyasnn
malumumuz olan aparatlar ve aletleri ereve-
sinde Liber florum Gebertide resmedilen frn-
larn bir sekisinin modellerini okuyucu kitlesine
tantmay uygun gryoruz.
7
Liber forum Geberti. Alchemistische fen und Gerte
in einer Handschrift des 15. Jahrhunderts, in: Quellen
und der Technik (Berlin) 8/1942/273-304 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 63).
8
a.e., s. 288.
9
a.e., s. 291.
10
a.e., s. 294.
11
a.e., s. 295.
111
Endlsl hekim Eb el-sm alef b. Abbs
ez-Zehrv
1
(ge 4./10. yzyl) Kitb et-Tarf
li-men Acize an et-Tanf
2
isimli kitabnn 28.
makalesinin nc blmnde olduka ayrntl
bir biimde gl suyu damtmn ilemektedir.
ez-Zehrv, gl suyu elde etme ynteminin bir-
oklar tarafndan bilindiini sylemektedir. Gl
suyu damtmn burada iki nedenden tr zik-
retmekte. Birincisi, bu yntemin, ilgili blmn
konu erevesiyle (yani hayvansal maddelerden
elde edilen ilalar) uyumasdr; ikincisi, normal
koullarda stat bulamayan kiilere bunu ret-
mektir. ez-Zehrv drt yntem bilmektedir: 1.
Su ve odun ateiyle, 2. Su ve kmr ateiyle, 3. Su
olmakszn odun ateiyle, 4. Su olmakszn kmr
ateiyle. Birincisi en yaygn olandr. ez-Zehrv,
drt yntemin rnlerinin kalite farkllklarna
iaret ettikten sonra, ilk srada Irakda kullanlan
hkmdarlar iin gl suyu elde etme dzeneini
ve bunu mteakip Endlste alla gelen yn-
temi tarif etmektedir. Bu arada o, grnd
kadaryla, bilgilerini okuyucuda koullad baz
ayrntlar atlamaktadr. rnein damtma kapla-
rnn nasl sabitlendiklerini veya nasl asldklar-
n renmiyoruz.
Irak ynteminde, zemini ve duvarlar su geir-
mez bir biimde kurundan mamul byk bir
kap (hrc) geni bir mekana yerletirilir. Bu
kap, dayankl bir kapakla donatlr. Tasarlanan
boynuzlu imbiklerin (bun) says ve bykl-
nn gerektirdii kadar elli, yz veya iki yz delik
oyularak alr. Daha sonra banyo kazan for-
munda bakr bir kazan temin edilir. Bu kazan [su
reservuar olarak], duvarn arkasna sabitlenir,
frnn zerinde bulunan kabn st yukarsnda
olacak ekilde tutturulur. Gl suyunun zarar
grmemesi iin frndan kan dumann yukar
1
3, Leiden 1970, s. 323-325.
2
Tpkbasm Frankfurt, Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-Islamischen Wissenschaften 1986, 2 cilt, zellikle
cilt 2, s. 399-400.
Gl suyu damtm iin
ez-Zehrvnin tarif ettii
Dzenek
doru ynlendirilmesi salanr. Bundan sonra su,
[kazandan] frn zerinde bulunan kaba ynlen-
dirilir ... Boynuzlu imbikler deliklere oturtulur
ve boluklar keten eritlerle contalanr. Camdan
boynuzlu imbikler yoksa, bunlar camlatrlm
kilden olabilir. Ayn durum, ilerine destile edil-
mi gl suyunun damlad damtma kaplar iin
de geerlidir.
Bundan sonra ez-Zehrv, Endlste allagel-
dik olan ve aslnda Irak ynteminden neredeyse
hi fark olmayan yntemden ksaca bahsetmek-
tedir. ez-Zehrvnin bu tarifi, en azndan benim
nmde bulunan yazmada eksik grnen bu
tarif, Avrupaya en ge, 28. makalenin mstakil
bir Latince evirisi halinde ulamt. Liber ser-
vitoris de prparatione medicinarum simplicium
balkl bu eviri branice bir ara tercmeye daya-
Modelimiz:
Bakr ve ahap, astarlanm.
6 cam imbik.
Toplam ykseklik 1,2 m.
(Envanter No: K 1.63)
112 K M Y A
narak teekkl etmi grnyor
3
. ez-Zehrvnin
destilasyon aralarn da cerrahi aletlerde oldu-
u gibi resimlerle donatp donatmad kesin
deildir. Latince eviride ortaya kan Berchile
kelimesinin asl, uzmanlar bir hayli uratr-
mtr
4
. ou kez, bu kelimenin dzenein ismi
olarak anlalabileceine meyledilmitir. Bu keli-
me, Arapa orijinalde bakr kazan (dr min
nus) anlamnda ortaya kmaktadr. Eb Bekr
er-Rznin Kitb el-Esrrnda ayakl bir kazan
(dr ... al heyet el-mircel) olarak bu kelimeyle
karlamaktayz.
ez-Zehrvnin destilasyon aparat sunumu,
kendi tarifi veya muhtemel bir resim aracly-
la Avrupadaki uzmanlar ok derinden etkile-
mi grnyor. 1787 ylnda sveli doa bilimci
Torbern Bergman
5
bunu ilk ve en iyi tarif
olarak nitelendirmitir.
Kimya historiyografyasnda ez-Zehrv ile iliki-
lendirilen yeniliklerden birisi de cam olanlarnn
yan sra kil damtma kaplarnn da kullanmdr
6
.
16. yzyl Avrupal kimyaclarn boynuzlu imbiin
arap ba olarak isimlendirdikleri geniletilmi
3
Steinschneider, M.: Die hebrischen bersetzungen
des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin
1893 (Tekrarbasm: Graz 1956), s. 740; Sezgin, F.: Kitb
et-Tarf in tpkbasmna nsz, a..y., s. 5-6.
4
Berthelot, M.: La chimie au moyen ge, Paris 1893
(Tekrarbasm: Osnabrck, Amsterdam 1967), Cilt 1,
s.139-141; Schelenz, H.: Zur Geschichte der pharmazeu-
tisch-chemischen Destilliergerte, Miltitz 1911 (Tekrar-
basm: Hildesheim 1964), s. 34-35; von Lippmann, E.O.:
Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften und
der Technik, Berlin 1923, s. 78, dip not 2; Speter, M.:
Zur Geschichte der Wasserbad-Destillation: Das Ber-
chile Albukasims, in: Pharmaceutica Acta Helvetica
(Amsterdam) 5/1930/116-120 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 62, s. 294-298); Ruska, J.:
ber die von Abulqsim az-Zuhrw (dorusu Zahrv)
beschriebene Apparatur zur Destillation des Rosenwas-
sers, in: Chemische Apparatur (Berlin) 24/1937/313-315
s. 299-301).
5
Histori chemimedium seu obscurum vum, Leipzig
1787, s. 7; bkz. Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die
therischen le, 2. bask, Miltitz 1910, Cilt 1, s. 27-28.
6
Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen
le, a.y., Cilt 1, s. 218.
bal formunun
7
ez-Zehrvnin tarifiyle irtibatl
olmas da mmkndr. Destilasyon kazannn
kapanda bulunan deliklere oturtulmu boynuz-
lu imbiklerin formu, ez-Zehrvnin tarif ettii
zere, zaman ierisinde melez bir boyut kazan-
mtr
8
. Onun ayn balamda saf alkol destilasyo-
nundan da bahsetmesi, baz kimya tarihilerinin
dikkatini ekmitir
9
.
Modelimiz, damtma kaplarnn sabitlenme ekil
ve sureti hari, Arapa metnin tarifine dayanla-
rak imal edilmitir,. mbiklerin alt parayla snr-
lanan says da keyfidir. ez-Zehrvnin verdii
bilgiye gre bu say 250ye kadar kabilir.
7
Bkz. a.e., s. 220; Forbes, R.J.: Short History of the Art of
Destillation, a.y., s. 83, 116, 140, 217.
8
Bkz. rnein Brunschwig, H.: Das buch der waren
kunst, a.y., fol. 41b, 51a, 134a, 142a, 217a.
9
Schelenz, H.: Zur Geschichte der pharmazeutisch-che-
mischen Destilliergerte, a.y., s. 34; Gildemeister, E. ve
Hoffmann, Fr.: Die therischen le, a.y., Cilt 1, s. 220;
von Lippmann, E.O.: Beitrge zur Geschichte der Na-
turwissenschaften und der Technik, a.y., s. 190; Forbes,
R.J.: Short History of the Art of Distillation, a.y., s. 41.
Modelimiz iin n izim
113
Gl suyu elde etmek iin
el-Mizzede Kullanlan
Distilasyon Aleti
Modelimiz (a):
Pirin, akril ve cam.
Ykseklik: 135 cm,
ap: 50 cm.
(Envanter No: K 1.01-2)
Arabistlerce ed-Dme olarak tannan
1
kos-
mograf Eb Abdallh emseddn Muammed
b. brhm b. Eb lib el-Enr ey er-Rabve
(d. 727/1327) gl suyu elde etmek iin byk bir
dzenek tarif etmektedir. am civarnda bir ky
olan
2
el-Mizzenin topografisi erevesinde o,
grnd kadaryla evresinde ksmen tannm
bulunan bu aparat tarif etmektedir. Tarif metni-
ni
3
Eilhard Wiedemann, 1909 ylnda yaynlanan
ber chemische Apparate bei den Arabern
4

isimli makalesinde uzmanlar evresine ulatr-
d. Dmenin tarifine gre dzenein top-
lam ykseklii 1
1
/
2
adam boyundadr. Daha 20.
yzyln banda Suriyede kereke isimli benzer
bir aparatr kullanlmaktayd
5
. el-Mizze aletleri
1
teratur, Cilt 2, s. 130; Suppl.-Bd. 2, s. 161.
2
Bkz. Yt: Mucem el-Buldn, Cilt 4, Leipzig 1869
(Tekrarbasm: Frankfurt 1994), s. 522.
3
Nubet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar, ed. A.F.
Mehren, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Frankfurt,
Islamic Geography serisi, Cilt 203), s. 194-195; Franszca
eviri ayn yazar, Manuel de la cosmographie du moyen
ge, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Frankfurt, Islamic
Geography serisi, Cilt 204), s. 264.
4
in: Beitrge aus der Geschichte der Chemie, Georg W.A.
Kahlbaumun ansna ed. Paul Diergart, Leipzig ve Vi-
yana 1909, s. 234-252, zellikle s. 245-249 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 291-309),
zellikle s. 302-306); ayn yazar, Zur Chemie bei den Ara-
bern (= Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaf-
ten XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medi-
zinischen Soziett (Erlangen) 43/1911/72-113, zellikle
s. 107-112 (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze, Cilt 1, s.
689-730, zellikle s. 724-729).
5
Wiedemann: ber chemische Apparate, a.y., s. 245
(Tekrarbasm: s. 302); Forbes, R.J.: Short History of the
Art of Destillation, a.y., s. 48-52.
114 K M Y A
dar doru vektrel olarak sralanm boynuz-
lu imbiklerin arasndaki bolukla birok kattan
olumaktayd. Bu boynuzlu imbikler damtlacak
yapraklarla dolduruluyor ve alt tarafta kurulmu
bir klhann ortasnda bulunan geirgen bir baca
ierisinden yukar doru ykselen dumanda asl-
yorlard. Boynuzlu imbiklere mifer ve gaga
yoluyla bal damtlm z iin olan damtma
kaplar, dzenein d duvarna sabitlenmi ve
tamam bir dam ile rtlmt.
talyan Pietro Andrea Mattioli
6
(1565)nin ar
kovan formundaki fornax rotundasnn resimsel
sunumu bu byk destilasyon aparat ile balan-
tl grnyor (bkz. sadaki resim).
Franz Maria Feldhaus
7
tarafndan 1914 ylnda
dile getirilmi olan, Araplarn gl ya destilas-
yonunu bilmedikleri ynndeki yargs bu bilgiler
nda geersizdir.
6
Opera quae extant omnia. Supplementum: De ratione
destillandi aquas ex omnibus plantis et quomodo genuini
odores in ipsis aquis conservari possint. Basel 1565, s.
55 (grlmedi), bkz. Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.:
Die therischen le, Cilt 1, s. 231-232.
7
Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit ..., a.y., s. 194.
Resim, Gildemeister/Hoffmanndan, Die therischen
le (ikinci bask 1910), cilt 1, s. 232.
izim, Dmenin
Nubet ed-Dehrinden,
yazma Ayasofya 2945.
115
Mzemizde el-Mizze distilasyon arac iki rekons-
trksiyon modeliyle sunulmaktadr. Kk olan,
1987 ylnda imal edilmi olup (bkz. aadaki
resim), daha basit, geree nispeten daha az
uyan bir sunumu vermektedir. Sa altta bir ate
boluu vardr; yanan gazlar baca yoluyla dar
kmaktadr. eride bulunan teknede, stma
esnasnda buharlaan su bulunmaktadr; buhar
buynuzlu imbiklerdeki gl yapraklarn stmak-
tadr. Yapraklarn damtlm z d tarafta
bulunan damtma kaplarnda biriktirilmektedir.
Modelimiz (b):
Pirin ve cam.
Toplam ykseklik 1,13 m.
(Envanter No: K 1.01-1)
116 K M Y A
Eb Bekr er-Rz gelimi bir imbik tarif etmek-
tedir: Gagal enb ve damtma kab, sularn
destilasyonuna elverilidir. Bundaki sr, zemin-
de srama olmakszn boynuzlu imbiin byk
ve kaln eperli olmas gereklilii ve eperin-
de hibir kabarcn olmamas ve enbin tam
uygun ekilde dik oturmasdr. ine enbin
yerletirildii kazan, bir tencere formuna sahip
olmaldr ve boynuzlu imbiin ierisinde bulu-
nan maddenin en yksek seviyesine kadar suya
(kazann) daldrlmaldr. Ocakta, ayrca iinde
kaynayan suyun bulunduu byk bir kazan hazr
olmaldr, bylece (su banyosunun) kazanndaki
su azalrsa tekrar doldurulabilir. Ve boynuzlu
imbie souk suyun temas etmesinden sakn!;
ve boynuzlu imbii hareket etmeyecek ve zemini
kazann zeminine demeyecek ekilde salamla-
tr, yoksa krlr.
1
Burada biz, buharn mifer dnda damtma
kabnn iinde younlat bir distilasyon dze-
neinin bildiimiz en eski tarifine sahibiz. 1909
ylnda E. Wiedemann
2
, er-Rznin tarifini aa-
daki taslakta sunmutur:
1
Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, ed. M. Ta Dnipah,
Tahran 1964, s. 9; Almanca eviri, Ruska, J.: al-Rzs
Buch der Geheimnisse, Berlin 1937, s. 94.
2
ber chemische Apparate bei den Arabern, a.y., s. 237
mbik
(lat. alembic, arab. el-enb)
Gaga ve damtma kab ile birlikte
Modelimiz:
Kil, cam, ayaklk ve bakr kazan.
izim,
Wiedemanndan,
Gesammelte Schriften,
cilt 1, s. 294.
a = Kazan,
b = boynuzlu imbik,
c = enb,
e = gaga,
f = damtma kab.
117
Kosmograf emseddn ed-Dme (. 727/1327)
Yunan ve Arap kimyaclar tarafndan kullanl-
m olan aletler (lt el-Ynn ve-ehl el-ikme)
arasnda ez-zcc el-ikm
1
adl gl suyu iin bir
destilasyon aparat tarif etmektedir. Tariften,
boynuzlu imbiin bu dzenekte su buhar ile
evrili olduu, yani kazann i zemini ile bunun
iinde asl olan boynuzlu imbiin alt ucu ara-
snda belirli bir mesafenin var olmas gerektii
anlalmaktadr
2
.
1
Bzk. Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar, a.y.,
s. 197-198; Franszca eviri, a.y., s. 266.
2
Bkz. Wiedemann: ber chemische Apparate bei den
Arabern, a.y., s. 248 (Tekrarbasm: Gesammelte Schrif-
ten, a.y., Cilt 1, s. 305).
izim, Dmeden, Nubet ed-Dehr.
Modelimiz:
Pimi kil ve cam.
Ykseklik: 33 cm.
Boynuzlu imbii su
buharyla kuatlan
Bir Distilasyon Aygt
118 K M Y A
Saf alkol distilasyonu iin
Aparat
Modelimiz:
Pirin ve cam.
Ykseklik: 160 cm.
Soutma stunu, iki frn zerine yerletirilmi iki
boynuzlu imbikle birlikte. Pirin ayaklklarn zerinde
bulunan iki cam kap deitirme borusunun ucunda.
119
16. yzyln banda
1
Orta Avrupada saf alkol elde
etmek iin ok byk boyutlu bir destilasyon aleti
ortaya kar. Bu alete ait bir resim, 1507 ylnda
yaynlanan Hieronymus Braunschwig (yaklak
1450 yaklak 1512)in Liber de arte Distillandi
de Compositis isimli eserininin frontispizinde
[serlevha karsndaki resimde] bulunmaktadr.
Boyutu ve konstrksiyon amac asndan bu
aparat, el-Mizze (bkz. s. 113) byk gl ya
destilatrnn ve Eb el-sm ez-Zehrvnin
saf alkol destilatrnn (bkz. s. 111) zellikle-
rini kendisinde birletirmektedir. Dzeneklerin
1
Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: Die therischen
le, 2. bask, Leipzig 1910, Cilt 1, s. 42-47; Forbes, R.J.:
Short History of the Art of Destillation, Leiden 1948,
s.117-120, 128-129.
birbirleriyle ilikisine dair F. Gildemeister ve Fr.
Hoffmann yle demektedirler: Saf alkol (aqua
vit) destilasyonu iin en mkemmel soutma
sitili Araplardan gelen sitildir. Bunun yanst-
c resmini Brunschwig 1507 ylnda yaynlanan
destilasyon kitabnn ikinci cildine balk resmi
olarak semitir ve bu resim 45. sayfada tekrar
verilmektedir:
2
(yukardaki resim)
Her iki boynuzlu imbiin (curcubit) ve damt-
ma kabnn (receptacula) arasndaki dalgal izgi-
sel halde burmal olarak yukar doru kan ba-
lant borular (serpentin) kesime noktalarnda
suyla dolu bir borudan gemektedir.
3
2
Gildemeister, E. ve Hoffmann, Fr.: a.e., s. 220.
3
a.e., s. 220.
Resim, Gildemeister/
Hoffmanndan, Die
therischen le
(ikinci bask 1910),
cilt 1, s. 45.
120 K M Y A
Uucu yalar ve
alkol elde etmek iin
mbik
Kken itibariyle 6./12. veya 7./13. yzyla daya-
nan bir formda bakr bir imbik rnei bugn
enstitmz mzesinde bulunmaktadr. Bu apa-
rat Anadolu kkenlidir ve farmakolog Turhan
Baytop (stanbul)un koleksiyonundan gelmedir.
Bu tipte soutucu, direkt stlan tencerenin ze-
rinde bulunmaktadr
1
.
1
Baytop, Turhan: Seluklular devrinde Anadoluda ec-
zaclk, in: 1. Uluslararas Trk-slm bilim ve teknolo-
ji tarihi kongresi 14-18 eyll (stanbul) Proceedings cilt
1, s. 183-192; ayn yazar, Trk eczaclk tarihi, stanbul
1985, s. 59-62.
Modelimiz:
Bakr, kalaylanm.
Ykseklik: 38 cm.
121
nceki sahibi T. Baytop, bu imbik tipinin Orta
Asya ve Anadolu Trklerinde yaygn olduu
grndedir. Asya aratrmacs Alman Peter
Simon Pallas
2
1768 ve 1774 yllar arasnda Orta
Asyada stten yaplan sert iki elde etmeye yara-
yan benzer bir aparatn kullanmn gzlemitir.
Resim levhalarndan birisinde
3
bu aleti resmet-
mitir.
2
Reisen durch verschiedene Provinzen des Russischen
Reiches in den Jahren 1768-1774, 3 cilt, St. Petersburg
1771-1774 (Nachdruck Graz 1967), zelikle cilt 3, s. 404;
bkz. Baytop, T.: Trk eczaclk tarihi, a.y., s. 53-54.
3
Pl. XXXII.
izim, Baytopdan,
Trk eczaclk tarihi,
a.y., s. 62.
A: Kapak.
B: Soutucu.
C: Tencere
Resim Pallasdan,
Reise durch verschiedene
Provinzen des Russischen
Reiches, a.y.,
Pl. XXXII.
122 K M Y A
Baka bir tarihi
mbik
Daha basit bir formda, soutmasz. Yine Turhan
Baytopun koleksiyonundan (stanbul), imdi
enstitmz mlkiyetinde.
Modelimiz:
Bakr, kalaylanm.
Mifer kaldrlabilir.
Ykseklik: 32 cm.
Liber florum Geberti nin
Mnih yazmasndan iki
imbik (cod. Lat. 25110,
No. 37 ve 52)
123
Kuru maddeleri sblimletirmek iin
Ara
(Arapa el-usl, Latince alutel, aludel)
Modelimiz:
Cam, iki para.
Ykseklik: 105 mm.
izim, Julius
Ruskadan,
bersetzung und
Bearbeitungen von al-
Rzs Buch ..., a.y., s.
235 (83).
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Ykseklik: 13 cm.
Eb Bekr er-Rzye
1
gre usl, kuru cisimleri
<sblime> (tad) etmeye hizmet etmektedir.
Bu ara Eb Abdallh Muammed b. Amed el-
rizm (4./10. yzyln ikinci yars)
2
tarafndan
ya camdan ya da kilden yaplan bir ara olarak
tarif edilmitir
3
. Modelimiz aracn isminin Alutel
olarak verildii Latince tercmeye dayanlarak
imal edilmitir
4
.
1
Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a..y., s. 10; Ruska, J.:
al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 97.
2
Cilt 4, Leiden 1971, s.289-290.
3
Mefti el-Ulm, ed. G. van Vloten, Leiden 1895 (Tek-
rarbasm: Leiden 1968) s. 257; ilgili blmn Almanca
evirisi E. Wiedemann, Zur Chemie bei den Arabern,
4
bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der
Geheimnisse, Julius Ruska, in: Quellen und Studien zur
(Berlin) 4/1935/153-239, zellikle s. 235 (83).
Bir dier
usl
(Latince alutel)
Bu resim, yine er-Rznin Kitb el-Esrrnn
Latince tercmesinde bulunmaktadr. Latince
yazmann maalesef tariflerle bal olmayan bu
resimlerinin, halihazrda bilinmeyen Arapa ori-
jinalleri ne derece kesin yanstt sadece tahmin
edilebilir. J. Ruska her iki Aludelin resimlerini
pek de talihli olmayan diye nitelendirmekte-
dir
1
. er-Rznin kitabnn Latince tercmesinin
Riccariana yazmasnda (Florenz, Riccardiana
No. 933) bu resim benzer formda ortaya kmak-
tadr
2
.
1
bersetzung und Bearbeitungen von al-Rzs Buch der
Geheimnisse, a.y., s. 234 (82).
2
Carbonelli, G.: Sulle fonti storiche della Chimica e del-
lAlchimia in Italia, Roma 1925, s. 110.
124 K M Y A
er-Rznin Srr el-Esrrnn Riccardiana yaz-
masndaki Latince versiyonunun aralar tablo-
sunda her biri ayn nitelikte iki camdan olu-
an iki ara resmedilmektedir. Birincisi (No.
2) Cauchil imzas tamaktadr ve ruhlar sb-
limletirmek iin kullanlm olmaldr, ikincisi
(No. 13) Scutellaedir ve ruhlar zmek iin-
dir
1
. Bu ara trnn nc bir resmi, kitabn
Bolognada korunan (niversite, No. 184) yaz-
masnda grlebilir
2
.
el-Kind Kitb Kmiy el-Ir ve-t-Tadt isimli
kitabnn 73. formlnde bu tr bir kabn kullan-
mn tarif etmektedir
3
.
1
Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 83.
2
lAlchimia in Italia, a.y., s. 110.
3
Garbers, K.: K. Kmiy al-ir ve-t-tadt, Leipzig
72, Frankfurt 2002), s. 89-90.
Ayn nitelikte iki
camdan oluan
Kaplar
ki izim, Julius Ruskadan, bersetzung und
Bearbeitungen von al-Rzs Buch Geheimnis der
Modelimiz (Scutell):
Cam, renksiz. ki para.
Ykseklik: 14,5 cm.
Modelimiz (Cauchil):
Ykseklik: 10 cm.
125
Kr
mbik
(nb Am)
er-Rznin kitabnn Latince versiyonunun ara-
lar tablosunda 6. srada, grne baklrsa gaga-
sz bir Alembik resmedilmektedir
1
. Bu imbik,
Arapadan tretilen Alembic Ccum adl 14,
24 ve 28 numaralaryla sunulan, ruhlar sblim-
letirme dizisine ait aralardan belirli farkllklar
gstermektedir. Bu ara, Arapa ara ve enb
(inb) adn tamaktadr
2
. rn (sblime),
kr miferin kanalnda toplanr.
1
2
Eb Bekr er-Rz: Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y.,
s. 9.
izim, Julius Ruskadan,
bersetzung und Bearbeitungen
von al-Rzs Buch Geheimnis
der Geheimnisse, a.y., s. 235
(83).
Modelimiz (Alembic No. 6):
Ykseklik: 19 cm.
Modelimiz (Ccum):
Cam, rensiz. ki para.
Ykseklik: 13 cm.
Modelimiz (Alembic ccum):
Cam, rensiz. ki para.
Ykseklik: 19 cm.
126 K M Y A
Gagal mbik
Eb Bekr er-Rz, su destilasyonu iin iki paral
bir ara olarak
1
ar (kabak adl imbik) ve ve-
l-inb zt el-atm (gagal mifer) sunmaktadr.
Bu ilemde kullanlacak olan imbiin niteliine
ilikin onun tarafndan yaplan tarifin bir evirisi
yukarda (s. 116) verilmitir
2
. Bu imbik tr er-
Rznin kitabnn Latince versiyonunda (veya
redaksiyonunda) sadece Alanbic olarak anlmak-
tadr, buna karn er-Rz
3
tarafndan inb am
(kr) olarak nitelendirilen imbiin ismi, kelimesi
kelimesine olan Latince eviride
4
Ccum alem-
bic veya Alembic ccum, veya sadece Ccum
olarak korunmaktadr.
1
Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 9.
2
Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 94.
3
4
Gagal imbiin gvdesi,
slam, 4.-6./10.-12. yzyl,
Science Mus. Londra,
A.Y. al-Hassan, D.R.
Hille dayanarak, Islamic
technology, a.y., s. 136.
Destilasyon miferi,
ran, 3.-4./9.-10. yz-
yl. Khalili Coll. No.
GLS 199.
Modelimiz (Alanbic):
Cam, renksiz. ki para,
bonuzlu imbik ve de
gagalandrlm mi-
fer. Ykseklik: 25 cm.
bersetzung und
Rzs Buch Geheimnis
der Geheimnisse, a.y., s.
235 (83).
127
ifte mbik
er-Rznin kitabnn Riccardiana yazmasndaki
Latince versiyonunda
1
resmedilen aralar ieri-
sinde ayn nitelikli iki kaptan oluan aparatlar
arasnda ayrca bir ifte imbik (Alembic dup-
licati, No. 31) bulunmaktadr. Bu kombinasyon
Avrupada yaygnlam grnyor
2
.
Modelimiz Riccardiana yazmasnn izimine
dayanarak yaplmtr.
1
2
Bkz. rnein Brunschwig, Hieronymus: Das buch der
waren kunst zu distillieren, Leipzig 1972 (1512 tarihli
basknn tekrarbasm), fol. 16a, 37 a.
izim, Julius Ruskadan, bersetzung und
Modelimiz: Cam,
renksiz. ki para, herbi-
rinde mifer ve boynuzlu
imbik. Ykseklik: 24 cm.
128 K M Y A
Gagal mbik
dier iki form
er-Rznin kitabnn Latince versiyonunun
Bologna (niversite Ktphanesi 184, fol.
243)da korunan yazmasnda
1
imbiin genilik
ve gagalarnn formu bakmndan birbirlerin-
den farkllk gsteren dier iki formu gn-
mze ulamtr. kinci tipte gaga, bir soutma
kuyruuna doru uzatlm grnyor.
1
Modelimiz (a):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 21,5 cm.
izim, G.
Carbonelliden, Sulle
fonti storiche della
Chimica, a.y., s. 110.
Modelimiz (b):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 21,5 cm.
(Envanter No: K 1.68b)
izim, G.
Carbonelliden, Sulle
fonti storiche della
Chimica, a.y., s. 110.
129
ifte Kabak
Bir ifte kabak (Cucurbita duplicata; muh-
temelen Arapa ara msenn) formunda bir
cam kap yine er-Rznin kitabnn
1
Riccardiana
yazmasnda bulunan Latince versiyonunun ara-
lar tablosunda resmedilmitir (No: 27). Benzer
bir tasvire Hieronymus Brunschwigin kitabnda
rastlamaktayz.
2
1
2
Das buch der waren kunst zu distillieren, a..y., fol. 14b.
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Ykseklik: 20 cm.
bersetzung und
Bearbeitungen
von al-Rzs Buch Geheimnis der
Resim, Brunschwigden, Das buch der waren kunst zu
distillieren, tekrarbasm a.y., fol. 14b.
130 K M Y A
ok eik gagal
Boynuzlu mbik (Retorte)
Latin er-Rznin Riccardiana yazmasnn aralar
tablosunda eik bir gagaya sahip ve Canna ret-
roversa imzal dier bir kap resmedilmitir (No.
32). Bu kap vas congelationislere, sktrma
iin olan aletler arasnda saylmaktadr. J. Ruska
bunu, daha gen eserlerde pelikan olarak ada-
landrlan kapla zdeletirmektedir.
izim, Julius
Ruskadan,
bersetzung und
Rzs Buch Geheimnis
der Geheimnisse, a.y.,
s. 235 (83).
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Ykseklik: 14,5 cm.
131
Eik veya keli boyunlu
mbikler
er-Rznin Srr el-Esrrnn Riccardiana yaz-
masnda bulunan Latince versiyonunun aralar
tablosunda, 8 (Ampulla) ve 10 (Canna) numa-
ralar altnda, zcy buharlatrmak [konsan-
trasyonu artrmak] iin kullanlan iki kap resme-
dilmektedir. Bunlardan birisi eik, dieri keli
boyunludur
1
.
1
Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 82,
83.
ki izim, Julius Ruskadan, bersetzung und
Modelimiz (Ampulla):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 14,5 cm.
Modelimiz (Canna):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 13 cm.
132 K M Y A
Tabanl
mbikler
er-Rznin kitabnn
1
Latince versiyonunun
aralar tablosu aadaki formlarda deiik ope-
rasyonlar iin olan ie resmi (No. 7, 15, 29)
gstermektedir.
1
Modelimiz (no. 7):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 14 cm.
Modelimiz (no. 15):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 13,5 cm.
Ampull izimi
Julius Ruskadan,
bersetzung und
Bearbeitungen
von al-Rzs Buch
Geheimnis der
Geheimnisse, a.y., s.
235 (83).
Cam ie, ran 4./10. yzyl,
Museum fr Angewandte
Kunst Frankfurt, V
204/5076.
Modelimiz (no. 29):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 23 cm.
133
Dibi Yuvarlak
Boynuzlu mbikler
Hem uzun boyunlu hem de ksa boyunlu dibi
yuvarlak imbikler (Arapa innne veya rre)
er-Rznin kitabnn
1
Riccardiana yazmasnda
bulunan Latince versiyonunun aralar tablosun-
da 16, 30 ve 33 numaralar altnda resmedilmi-
tir.
Benzer bir kap, er-Rznin Srr el-Esrr isimli
kitabnn
2
Latince tercmesinin Bologna yazma-
snda da gsterilmektedir.
1
2
lAlchimia in Italia, a.y., s. 110, kr. S. 70.
Modelimiz (Ampulla, no. 16):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 11,5 cm.
Modelimiz (Ampulla, no. 30):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 12,5 cm.
Modelimiz (Vas diss. sub
fimo): Cam, renksiz.
Ykseklik: 11 cm.
Yukardaki Ampull izimi:
Julius Ruskadan, bersetzung
und Bearbeitungen von
al-Rzs Buch Geheimnis der
izim, G. Carbonelliden,
Sulle fonti storiche della
Chimica e dell Alchimia in
Italia, Roma 1925, s. 110.
Cam ie, ran, 3.-5./9.-
11. yzyl, Museum fr
Islamische Kunst, Berlin,
I 2312.
134 K M Y A
Balk klfl
Yuvarlak mbik
Bir Ampulla lutata izimi, Julius Ruskadan,
Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 235 (83).
Maddeleri kavurma balamnda Eb Bekr er-
Rz
1
, iki killi kupadan (aden muayyenn)
bahsetmektedir. Eb Abdallh el-rizm
2
bir
killi gm (kz muayyen) bilmektedir. Cam
kaplar, ar stma veya soutma esnasnda par-
alanmaktan korumak amacyla genellikle kille
kaplanmtr. Bizim yaptmz model olan bal-
kla sval ie, er-Rznin kitabnn
3
Latince
tercmesinde, Ampulla latuta (No. 22) adn
tamaktadr. Gerekli niteliklere sahip (neme
1
Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 12; Ruska, J.: al-
Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 61, 98.
2
Mefti el-Ulm, a.y., s. 258; Wiedemann, E.: Zur Che-
mie bei den Arabern, a.y., 78 (Tekrarbasm: a.y., s. 695).
3
ve scaa dayankllk), imali olduka masrafl
<yapay kil> (n el-ikme) el-Kind
4
, er-Rz
5
,
el-rizm
6
tarafndan ve Latince Riccardiana
yazmasnda
7
tarif edilmitir, Lutum adyla gn-
mze kadar (ng. lute) vazgeilmez laboratuvar
macunu olarak kalmtr.
4
Garbers, K.: K. Kmiy al-ir ve-t-tadt, Leipzig
72, Frankfurt 2002), s. 94.
5
Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 96,
14.
6
Wiedemann, E.: ber chemische Apparate bei den Ara-
bern, a.y., s. 244 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften,
a.y., Cilt 1, s. 70).
7
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Klf piirilmemi kilden.
Ykseklik: 16 cm.
135
Geni boazl iki
Kap (Karaf)
...esgen ve Cannina isimleri altnda er-Rznin
Kitb Srr el-Esrrnn
1
Latince versiyonunun
aralar tablosunda sblimasyon iin geni boaz-
l iki kap resmedilmitir (no. 3 ve 4). Cannina
Arapa nnna kelimesini ifade ederken birinci
ismin identifikasyonu hakknda bilgim yoktur.
1
ki izim Julius Ruskadan,
Cam kap, Msr, erken dnem
slam, Atina, Benaki Mzesi No.
360 (43/48).
Modelimiz (Cannina):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 15 cm.
Modelimiz (...esgen):
Cam, renksiz.
Ykseklik: 10 cm.
136 K M Y A
Topuz formlu
Cam Kap
Tuba izimi, Julius
Ruskadan, bersetzung und
Bearbeitungen von al-Rzs
Buch Geheimnis der
er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn Riccardiana
yazmasnda bulunan Latince versiyonunun ara-
lar tablosunda ruhlar sktrmaya [konsan-
trasyonlarn artrmaya] yarayan aralar arasnda
Tuba diye nitelendirilen, grnd kadaryla
ok paral bir cam resmedilmektedir (No. 9)
1
.
Kre formlu
Kap
er-Rznin Kitb Srr el-Esrrnn (Riccardiana
yazmas) Latince versiyonunun aralar tablosun-
da ruhlar kirelendirmeye yarayan aralar
arasnda kresel, boyunsuz bir kap (Phiala)
resmedilmektedir (No. 17)
2
.
1
2
Tuba izimi, Julius Ruskadan,
bersetzung und Bearbeitungen von
al-Rzs Buch Geheimnis der
Modelimiz:
Cam, renksiz.
ap: 10 cm.
Modelimiz:
Cam, renksiz.
para.
Ykseklik: 13 cm.
137
Ruhlar zmek iin bir dier
Kap
Resim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della
Chimica e dell Alchimia in Italia,
Roma 1925, s. 138, Fig. 161. (u.1.)
er-Rznin kitabnn Riccardiana yazmasnda
bulunan Latince versiyonunun aralar tablosun-
da
1
Cannutum (muhtemelen Arapa nnneden)
imzal ruhlar zmek (fusio spiritum; all
el-erv) iin bir dier dzenek belirmektedir.
Resimlerini Carbonellinin tantt Latince ano-
nim bir kitapta da benzer bir izim, bulunmakta-
dr
2
.
1
2
lAlchimia in Italia, a.y., s. 138, No. 161.
Cannutum izimi, Julius Ruskadan,
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Uzunluk: 10,5 cm.
138 K M Y A
Ruhlar zmek iin bir
Ara
er-Rznin kitabnn Riccardiana yazmasnda
bulunan Latince versiyonunun aralar tablo-
sunda
1
vas fusionis spiritum (avrr li-all
el-erv) ad altnda Caxa (no. 12) imzasn
tayan bir aparat resmedilmektedir. Bu aparat,
Carbonellinin
2
kitabna ald bir resmi anmsat-
maktadr.
1
2
Resim, G. Carbonelliden, Sulle fonti storiche della
Chimica e dell Alchimia in Italia, Roma 1925, s. 57.
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Ykseklik: 14,5 cm.
Caxa izimi, Julius
Ruskadan, bersetzung
und Bearbeitungen von
al-Rzs Buch Geheimnis
der Geheimnisse,
a.y., s. 235 (83).
139
Kimyasal cevherleri ykama hakkndaki blm-
de Eb Bekr er-Rz dier eylerin yan sra bir
rv f cm (kupada filtre)n
1
yardmyla
ykama ynteminden bahsetmektedir, fakat maa-
lesef bu dzenei, aletler hakkndaki blmde
tarif etmemektedir. J. Ruskann tespit ettii
zere Srlar Kitabnda bir kullanm direktifi
verilmektedir: uslin kapanda bulunan bir
deliin iinden geen bir fitil araclyla slakl
emme ve bir eker kasesinin iine damlatma.
Yarm dzine yerde de, bir dier direktif: Bir
eyleri rv ile veya rv zerinde ykama veya
arndrma.
2
Metnin Latince versiyonunda, hem
Florenzdeki Riccardiana yazmasnda (no. 26)
hem de Bologna niversite Ktphanesinde,
bulunan resimler vastasyla aracn formunu
renmekteyiz
3
.
1
2
Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 62-
63.
3
Fitilli Filtre Kupas
Destillatio per filtrum izimi, Julius Ruskadan,
Geheimnis der
izim, G. Carbonelliden,
Sulle fonti storiche della Chimica, a.y., s. 110.
Modelimiz:
Renksiz cam, fitil.
Ykseklik: 13 ve 5,3 cm.
140 K M Y A
Cornu
Riccardiana yazmasnda bulunan aralar tablo-
sunda, kimyasal maddeleri ayrtrmak iin kul-
lanlan aralar arasnda, boynuz formlu bir nesne
Cornu adyla (no. 37) resmedilmektedir. Sz
konusu olan alet, muhtemelen bir hunidir
1
.
Riccardiana yazmasnda bulunan aralar tablo-
sunda, kimyasal maddeleri ayrtrmak veya z-
mek iin kullanlan aralar arasnda, tepesinde
keli bir ek boru ve iinde kk bir boynuzlu
imbik bulunan kre formlu bir kap grnmekte-
dir (no. 42)
2
. Dissolutio cum apiis ad tam olarak
anlalm deildir.
1
Ruska, J.: bersetzung und Bearbeitungen, a.y., s. 82,
83.
2
Kre formlu
Ayrtrma Dzenei
Dissolutio cum
apiis izimi, Julius
Ruskadan,
bersetzung und
Rzs Buch Geheimnis der
Geheimnisse, a.y.,
s. 235 (83).
Modelimiz: Cam, sar-
kahverengi, iki para.
Ksa boyunlu boynuzlu
imbik effaf cam-
dan, 10 cm boyunda.
Modelimiz:
Cam, renksiz.
Boy: 9 cm.
Cornu izimi, bersetzung und
Bearbeitungen
141
Ametalleri ileme aletleri arasnda Eb Bekr
er-Rz
1
, kendi kendisini yelleyen (nfi
nefseh) bir frn tarif etmektedir: Kendi ken-
disini yelleyen isimli alet, alt ksm st ksmn-
dan daha dar olan bir frndr (tennr). ayak
zerinde durur; bu frn eperleri deliklenmi
bir altlk zerine dik olarak konulur. Zemininin
ortasnda bir delik bulunur, kl bu delikten dar
dklr. En alt ksmna kmr boaltlr ve kire-
letirilecek olan madde bunun zerine oturtulur,
kmrn iine gmlr ve kmrle rtlr. Bu
1
Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, a.y., s. 12; ayrca bkz.
Abdullh el-rizm: Meft el-Ulm, a.y., s. 257-258.
Kendi kendisini yelleyen
Frn
Modelimiz:
Piirilmi kil.
elik ayak.
izim, Julius Ruskadan, bersetzung und
frn rzgarl bir yere koyarsn. Atei olduka g-
ldr ve metalleri kireletirir, birletirir ve eri-
tir.
2
nemli bir nokta da udur: el-rizmnin
Meft el-Ulmunun metni er-Rznin metnini
btnler, nk orada da ilenecek olan madde
balkla svanm bir gm ierisinde atein ze-
rine oturtulur
3
. Bu, er-Rznin kitabnn Latince
versiyonunda rastlanan Nafis adn tayan resme
(no. 42) tekabl etmektedir
4
.
2
3
Wiedemann, E.: Zur Chemie bei den Arabern, a.y., s. 78
4
142 K M Y A
Vas
decoctionis mercuris
(Cva Istma Aleti)
Liber florum Gebertinin Mnih yazmasnda (cod.
Lat. 25110) resmedilen Arap sitilini tayan
frnlar arasnda, cva stmaya yarayan aadaki
rnek bulunmaktadr. Bu rnek Gebertin dr-
dnc iekinde rnek olarak kaydedilmitir
1
.
Bu aparatn halka formlu paralardan imal edil-
dii ak bir ekilde anlalmaktadr.
1
Ganzenmller, W.: Liber forum Geberti. Alchemi-
stische fen und Gerte in einer Handschrift des 15.
Jahrhunderts, in: Quellen und Studien zur Geschich-
te der Naturwissenschaften und der Medizin (Berlin),
8/1942/273-303, zellikle 288, 299 ve 297, resim 4, No.
25.
Levha, De operationibus alchymidan,
14./15. yzyl yazma
Mnih, Bayr. Staatsbibl.
CLM 405, fol. 171b.
Modelimiz: Piirilmi
kil. Ykseklik: 30 cm.
Resim Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 297, No. 25.
143
Sblimasyon, yani kat maddenin gaz haline
gei ilemi hakknda, Badatl Eb el-akm
Muammed b. Abdallh el-rizm el-Ks
1

(426/1034 ylnda yazmtr)nin Ayn e-ana
ve-Avn e-anaa isimli risalesi ve Geberin Paris
yazmasnda bulunan
2
(Bibl. Nat., ms. lat. 6514)
Summa collectionis complementi occulte secre-
torum nature isimli kitab (Cbir b. ayynn
Arapa eserlerinin Latinceletirilmi redaksiyo-
nu) izimler sunmaktadr. Bu izimlere dayana-
rak, aracn tarafmzdan yaplm olan modeli
sadece ufak bir katkmz ile imal edilebildi.
1
4, Leiden 1971, s.291-292; Stapleton, H.E. ve Azo, R.F:
Alchemical equipment in the eleventh century, A.D., in:
Memoirs of the Asiatic Society of Bengal 1/1905/47-71.
2
Berthelot, M.: La chimie au moyen ge, a.y., Cilt 1, s.
149 ff.; Ahmad Y. al-Hassan ve Donald R. Hill: Islamic
technology, a.y., s. 136.
izim, Paris Geber yazmasndan (Bibl.
Nat., ms. lat. 6514), A.Y. al-Hassan
ve D.R. Hille dayanarak, Islamic
Technology, a.y. s. 136.
Aludel
Arapa metinde, camdan maml st ksm usl
ve frnn kendisi mustevad adn tamaktadr.
Bu kavramlar Latincede alutel ve furnus olarak
isimlendirilmektedir. Latince metinden ayrca,
st utaki deliin sblimasyon esnasnda orta-
ya kan gazlar dar karmaya yaradn da
renmekteyiz.
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Cam Aludel.
Ykseklik: 51 cm.
144 K M Y A
Kimyasal operasyonlar iin
Frn
Modelimiz Liber florum Gebertide bulunan bir
izime (no. 10)
1
dayanlarak imal edilmitir.
ki gagal miferli
Frn
Liber florum Gebertide bulunan bir izime (no.
11)
2
1
Ganzenmller, W.: a.e., s. 296, 297, No. 10.
2
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 48 cm.
(Envanter No: K
1.07)
izim,
Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 297,
no. 10.
izim,
Ganzenmllerden, a.e.
ve a.y., s. 297, no. 11.
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 30 cm.
145
Liber florum Gebertide bulunan
bir izime (No. 74)
1
dayanlarak
imal edilmitir.
Bir dier
Frn
Liber florum Gebertide bulunan
bir resme (no. 76)
2
dayanlarak
imal edilmitir. Kat maddeleri
stmak iin bir frn.
1
Ganzenmller, W.: a.e., s. 299, No. 74.
2
Frn
izim, Ganzenmllerden, a.e. ve
a.y., s. 297, No. 76.
izim,
ve a.y., s. 297, no. 74
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 19,5 cm.
(Envanter No: K
1.09)
Modelimiz:
Piirilmi kil. ki para.
Ykseklik: 29,5 cm.
146 K M Y A
zerine aslan boynuzlu
imbii stmak iin
Frn
Modelimiz: Frn:
Piirilmi kil. Ykseklik:
21 cm. (Envanter No: K
1.13) mbik: Cam, renk-
siz. ki para. Ykseklik:
48 cm.
izim,
ve a.y., s. 297,
No. 37 (sic!) ve 44.
Liber florum Gebertide bulunan bir izime
(no. 42)
1
mbikli
Frn
Bu modelde Liber florum Gebertide
2
tasvir
edilen iki ara, bir frn (no. 44) ve bir imbik
(no. 37), birbirleriyle kombine edilmitir.
1
2
a.e., s. 299, No. 37, 44.
Modelimiz: Piirilmi
kil. Ykseklik: 21,5 cm.
Boynuzlu imbik (h=11,5
cm) effaf camdan,
tel askla konulmu.
izim, Ganzenmllerden, a.e.
ve a.y., s. 297, No. 42.
147
Cam balkl
Frn
Modelimiz: Piirilmi
kil. Ykseklik: 52 cm.
izim, Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 297, No. 40.
Kimyasal cevherleri stmaya yarayan bir
frn, Liber florum Gebertide bulunan bir
izime (no. 4)
1
Vas
decoctionis elixir
(ksir Piirme Aleti)
ksir piirme iin bir dzenek. Liber florum
Gebertide bulunan bir izime (no. 40)
2
daya-
nlarak imal edilmitir.
1
2
a.e., s. 299, No. 40, kr. s. 300.
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 51 cm.
Cam balkl.
a.e. ve a.y., s. 297, no. 4.
148 K M Y A
Aslan ayakl
Kazan
Modelimiz:
Piirilmi kil. ki para.
Ykseklik: 25 cm.
izim,
Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 297,
No. 48.
Modelimiz: Piirilmi
kil. Ykseklik: 27,5 cm.
mbik effaf cam. Toplam
ykseklik: 34,5 cm.
izim,
Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 298,
no. 29
48)
1
Mifer formunda boynuzlu imbikli
Frn
29)
2
1
2
a.e., s. 298, 295, No. 29.
149
17)
1
Frn
Ganzenmllerin izimine dayanarak, gm ve
bakr frnck furnellus lune et veneris olarak anl-
maktadr. Liber florum Gebertide bulunan bir
izime (no. 54)
2
1
2
a.e., s. 300, No. 54.
izim,
Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 298,
no. 54.
Modelimiz: Piirilmi kil.
Ykseklik: 38 cm, ruhlu
borusu da dahil.
Fil hortumu formunda
Frn
izim,
ve a.y., s. 298, No. 17.
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 36 cm.
150 K M Y A
izim,
Ganzenmllerden,
a.e. ve a.y., s. 298, no. 29.
Aparatr
Fonksiyonu bilinmemekte.
Liber florum Geberti de bulunan bir
izime (no. 2)
1
dayanlarak imal edil-
mitir. Camn iki akl hava akm
yaratmaya hizmet etmi olabilir.
Liber florum Gebertide bulunan bir
izime (no. 24)
2
mitir.
1
Ganzenmller, W.: a.e., s. 297, No. 17, kr.
s. 302.
2
Ganzenmller, W.: a.e., s. 297, No. 24, kr.
s. 298.
Sirke dolu kazanl
Ocak
a.e. ve a.y., s. 298, no. 29.
Modelimiz: Piirilmi kil.
Ykseklik: 23 cm, cam dahil.
Modelimiz: Ocak: Piirilmi kil, yksek-
lik: 38 cm. Kazan: Bakr, hkkedilmi,
ap 22 cm. mbik kazann ierisinde.
151
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 64 cm,
imbik dahil.
mbikli
Frn
izime (no. 43)
1
mitir.
Frn
izime (no. 52)
2
mitir.
1
2
Modelimiz:
Piirilmi kil.
Ykseklik: 31 cm.
152 K M Y A
Yapay mcevher
imali iin
Frn
Fragman halinde gnmze ulaan Cevhir el-
Funn ve--ani f arb el-Ulm ve-l-Bedi
(Gotha 1347, fol. 55a, 57a) yazmasnda, ncelikle
ini mrekkeple itinal bir biimde izilmi iki
frn resmi bulunmaktadr. Yazar Muammed
b. Muammed Efln el-Hermes el-Abbs
el-Bism imdie dein tannmamaktadr
1
.
1
Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litte-
ratur, Suppl.-Bd. 2, s. 1033.
2
Bkz. Siggel, Alfred: Katalog der arabischen alchemisti-
schen Handschriften Deutschlands, ksm 2, Berlin 1950,
s. 83-86; kr. Pertsch, Wilhelm: Die arabischen Hand-
schriften der Herzoglichen Bibliothek zu Gotha, cilt 3,
Gotha 1881 (Tekrarbasm: Frankfurt 1987), s. 17-18.
Gnmze ulaan yazma, byk bir talar kita-
bnn aslen 28 olan blmlerin 6sndan zetler
iermektedir
2
. E. Wiedemann
3
ksa tariflerle bu
her iki frna dikkat eken ve resimleri yaynlayan
ilk kiidir.
3
Zur Geschichte der Alchemie. IV. ber chemische
Apparate bei den Arabern, in: Zeitschrift fr angewandte
Chemie (Leipzig ve Berlin) 34/1921/528-530, zellikle s.
528-529 (Tekrarbasm: Wiedemann, Gesammelte Schrif-
ten, cilt 2, zellikle s. 957-960); ayn yazar, Beitrge zur
Mineralogie usw. bei den Arabern, in: Studien zur Ge-
schichte der Chemie, Festgabe fr O. von Lippmann, Ber-
lin 1927, s. 48-54, zellikle 51-54 (Tekrarbasm: Gesam-
melte Schriften, cilt 2, zellikle s. 1207-1210); ayrca bkz.
Ahmad Y. al-Hassan ve Donald R. Hill: Islamic techno-
logy, a.y., s. 167.
Modelimiz: Piirilmi ve souk
boyanm kil. Ykseklik: 53 cm.
Resim, yazmadan Gotha
1347, Hassan/Hille daya-
narak, Islamic Technology,
a.y., s. 167.
153
Zosimos
1
(m.s. 4. veya 5. yzyl)a nispet edilen bu
tavlama oca, yukarda zikredilen (s. 152) Gotha
yazmasnda itinayla yaplm izim halinde, fakat
herhangi bir aklama olmakszn ortaya kmak-
tadr. Bu izim de E. Wiedemann tarafndan tan-
tlmtr. Zosimosun bir tavlama ocayla alm
1
Cilt 4, Leiden 1971, s.73-77.
olduu kuku gtrmez. Burada onun adyla ili-
kili olan aparat, bununla birlikte kimyasal alet-
lerin yapmndaki Arap-slam kltr evresinde
ilk olarak 5./11. yzyldan sonra gerekleen bir
geliimin sonucu grnyor.
Zosimosun
Tavlama Oca
Modelimiz:
Piirilmi ve srlanm kil.
Ykseklik: 43 cm.
Resim, yazmadan Gotha
1347, Hassan/Hille daya-
narak, Islamic Technology,
a.y., s. 154.
154 K M Y A
155
G R
Blm 9
Mi ner al l er
ve Fosil Oluumlar
M N E R A L O J
156
157
G R
G R
Mineraloji tarihi hakknda Arap-slam kltr
evresinin bu alandaki konumuna deinilen az
saydaki aratrmalarn birisinde Julius Ruska
1
,
1912 ylnda dncesini u ekilde dile getirmek-
teydi: Bilimler tarihi bakmdan Arap yaznn
esasl bir ekilde gz nne almaldr. Mineraloji
Mslmanlarla, ilk nce Yunanlarn, konu ve
dil uzman Sryaniler ve Perslerin yardmyla
Yunan bilgeliinin eriilebilir hazinelerini kendi
dillerine tamaya ve yararlanmaya alm olan
talebeleri olarak karlayor. Yunanlarla olan
ura bamsz aratrmaya ve kefetmeye yne-
lik drty tututurmakta ve bu bilimsel evkin
rn olarak nmzde matematiksel ve astro-
nomik, doa bilimsel ve tbbi konulara ilikin
saysz eserler almaktadr. Bylece birka nesil
sonra Araplar, bilimsel bakmdan fakirlemi
Latin Batnn statlar olarak grmekte ve eser-
lerini XVI. yzyla ve daha sonrasna kadar yet-
kin geerlilikle evrilmi, erh edilmi ve baslm
olarak bulmaktayz.
J. Ruska bu cmleleri, bu konuya ilikin ilk
oryantalist almalarn yaynlanmasndan nere-
deyse yz yl sonra yazmt. Bunlar, Amed b.
Ysuf et-Tf (. 651/1253)nin Ezhr el-Efkr f
Cevhir el-Acr isimli talar kitabnn talyanca
evirisi
2
ve e zamanl olarak Muammed b.
Manr ed-Detek (erken 8./14. yzyl)nin
Farsa Cevhirnmesinden blmlerin Almanca
evirisidir
3
. Zamanla, J. Ruskadan hem nce
hem de sonra, talar hakknda Arapa yazl-
m az saydaki kitaptan birka yaynlanm ve
1
Das Steinbuch des Aristoteles mit literargeschicht-
lichen Untersuchungen nach der arabischen Hands-
chrift der Bibliothque Nationale herausgegeben und
bersetzt, Heidelberg 1912, s. 1 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 27, Frankfurt 2001, s. 1-216,
zellkle s. 9).
2
Fior di pensieri sulle pietre preziose di Ahmed Teifasci-
te, ed. ve eviri Antonio Raineri, Florenz 1818 (Tekrar-
basm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 31, Frankfurt
2001, s. 1-178).
3
von Hammer, Josef: Auszge aus dem persischen Wer-
ke awhirnme [orijinali Arapa] d.i. das Buch der
Edelsteine von Mohammed Ben Mansur, in: Fundgruben
des Orients, Cilt 6, Viyana 1818, s. 126-142 (bkz. Das
Steinbuch des Aristoteles, s. 31); buzurg e-ahrn:
ez-Zera il Tanf e-a, cilt 5, Tahran 1363/1944, s.
283.
Avrupa dillerine evrilmi, bunlara ayn konuy-
la ilgili ok saydaki inceleme ve bibliyografik
almalar arkadalk etmitir. Bunlarn yard-
m olmakszn bizim sekimiz
4
dnlemezdi.
imdiye kadarki btn deerli abalara ramen
u sorular hemen hemen hi sorulmam grn-
mektedir: Arap-slam bilginlerinde, Yunan stat-
laryla karlatrldnda hangi mineraller yeni
grnmektedir? slam dneminde hangi yeni
mineral yataklar, bunlarla ilgili kendilerine zg
deneyim, gzlem, snflandrma ve oluum teori-
leri vardr? Arap mineralojisinin Avrupada daha
sonraki geliime olan etkisi de henz hemen
hemen hi aratrlmamtr.
Bilimler tarihine belirleyici biimde katkda bulu-
nan kltrler hakkndaki kronolojik panaroma-
snda J. Ruskay
5
tereddt etmeden izleyebiliriz.
Onun gzlemleri, yalnzca mineraloji alanyla
snrl deildir: Bu balamda esas itibariyle drt
byk kltr evresini ayrt etmeliyiz: Msr-
Babil, Yunan-Roma, slam ve Yeni aa gtren
Hristiyan-Avrupa kltr evresi. Aslnda hepsi
en yakn nesnel iliki ierisindedir; Uzak Dou da
bunlara katlmaktadr.
Btn hayret verici derecede geni mineralo-
jik bilgilerine ramen Yunanlar, bize, maalesef,
onlar tarafndan anlan talardan ve bu tala-
ra ilikin verdikleri bilgilerden hangilerinin biz-
zat kendilerinden kaynakland ve hangilerinin
dier kltr evrelerinden alnd konusunda
hibir ip ucu vermemektedir. Bu konuda Arap-
slam ardllar, Yunan statlarndan nemli l-
de farkllk gstermektedir. Onlar sadece Yunan
kaynaklarn ve hakknda bilgi aldklar her bir
ta artc kesinlikte belirtmekle kalmamakta,
sklkla yazar adnn yan sra eser adn da, hatta
arasra tek bir blm dahi bildirmekten kan-
myorlar.
4
Bizim sekimiz Clausthal Teknik niversitesinin Ins-
titut fr Mineralogische Rohstoffe enstitsnn byk
mineraller koleksiyonundandr. Bunun iin teekkr-
mz dile getirilmelidir. Dr. Armin Schopene de bu ba-
lamda ok ve eitli destei iin teekkr ediyoruz.
5
Die Mineralogie in der arabischen Literatur, in: Isis
(Brksel) 1/1913-14/341-350, zellikle s. 342 (Tekrarba-
sm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 28, Frankfurt
2001, s. 255-264, zellikle s. 256).
M N E R A L O J
158
Dioskurides (m.. 1. yzyln ikinci yars)in
ve Galen (m.s. 2. yzyln
ikinci yars)in
isimli kitab onlarn ana kay-
naklarndan idi. Bir dizi gerek ve sahte Yunanca
farmakolojik ve mineralojik eser dnda, Arap-
slam kltr evresine bir pseudo-Aristoteles ta-
lar kitab da ulamt. Kendi verdii bilgiye gre
bu kitap, L b. srfiyn isimli birisi tarafndan
Arapaya tercme edilmitir. erisinde 72 tan
tarif edildii bu eser Arap mineralojisinin kay-
naklar arasnda ilk yeri almaktadr. J. Ruskann
tahminine gre
6
Yunanca ve Farsa kaynaklara
ve geleneklere vakf bir Sryani, IX. yzyln
ortasndan nceki tercmeler evresinde bu kita-
b yazm olmaldr. Bu satrlarn yazarna gre,
bu gre karn ge Eski adan (yaklak
m.s. 5.-6. yzyl) gelen, 2./8. veya 3./9. yzylda
Arapaya tercme edilmi bir eserle kar kar-
yayz
7
. Bu ve dier pseudo eserler ve Hermetik
kitaplar slam ncesi ve erken slam dneminde
Akdeniz blgesinde yaygnd. Bu eserlerin ie-
riksel nemi erken farkedilmi, tercme edilmi,
gerek kabul edilerek pseudo isimleri altnda
alntlanmlardr.
Yunanlarn mineraloji, farmakoloji ve tpla ilgili
gerek ve pseudo eserleriyle birlikte Arap-slam
dnyasna minerallerin sadece yaln, doaya
sadk tariflerinin deil, ayrca mesela talarn
sihirli etkileri ve amulet olarak kullanlmalar
hakkndaki grlerin de ulat belirtilmeli-
dir. Eer bu tr unsurlar da bizzat Dioskurides
ve Galenin eserlerinde buluyorsak, bununla bu
eserlerin kltrel ve bilim tarihsel deerlerinin
azalmasna neden olaca gibi hatal bir gre
kaplmamalyz.
6
Das Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 44-45 (Tekrarba-
sm: s. 44-45).
7
Cilt 4, s. 103.
Arap-slam mineralojisinde Hinte
8
ve orta
Farsa
9
kaynaklarn izleri de eksik deildir. Fakat
Yunan kaynaklarn sekin konumu yannda bun-
larn hemen hemen hibir arl yoktur.
Burada Arap mineralojisi hakndaki ada bilim-
sel aratrmalarn mtevazi seviyesine ramen,
mineraloji ve jeoloji tarihi bakmndan ortaya
koyduu ilgin sunum ve aklamalardan baz-
larn aktarma gibi cretkar bir giriimde bulu-
nuyoruz. Bu ynde yine J. Ruska
10
, bir nceki
yzyln ilk yarsnda konuyla youn uras sra-
snda edindii birka ize bizi yneltebilmektedir.
O, Arapa kozmolojik ve doa felsefi eserlerde
farmakoloji alanndakilere oranla minerallerin
oluumuna ve kimyasal yaplarna ilikin genel
sorgularn daha gl bir vurgusunu ve de jeolo-
jik merkezli sorular bulmaktadr. Bu bakmdan
o, vn e-af (4./10. yzyl)nn ansiklopedisi-
nin beinci risalesinin minerallerin oluumu hak-
kndaki aklamalarn ok ilgin saymaktadr.
Bu risale, imdiye kadar hi dikkate alnmam
pek ok jeolojik unsur iermektedir. rnein
mineraller, oluumlar iin gerekli olan zamana
gre gruba ayrlmtr. Birinci grup toz, kil ve
tuz steplerinde olumaktadr ve olgunlama iin
sadece bir yla gereksinim duymaktadr; bunda
step tuzunun, al tann ve benzerlerinin n
Asyann kuru iklimindeki hzl oluumu grlr.
kinci grup, mercan ve inciler gibi deniz dibin-
de oluan, yava yava byyen talardr. Son
grup talarn ierisinde, sra dalarn bolukla-
rnda oluan metaller ve deerli talar bulunur.
Bunlardan bazlar, ancak yzyllar ierisinde
8
Bkz. Muammed Yay el-Him: el-Madir el-Hin-
diyye li-Ktb el-Acr el-Arabiyye, in: Safet el-Hind
(New Delhi) 12,3/1961/100-115 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 30, Frankfurt 2001, s. 227-
242).
9
de Menasce, Jean Pierre: Un lapidaire pehlevi, in:
Anthropos 37-40/1942-45/180-185; Muammed Yay
el-Him: el-Madir el-Frisiyye li-Kitb el-Cemhir
f Marifet el-Cevhir li-l-Brn, in: ed-Dirst el-Ede-
biyye (Beyrut) 1959, fasikl 2-3, s. 58-65 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 30, s. 219-226).
10
Die Mineralogie in der arabischen Literatur, a.y., s.
345-346 (Tekrarbasm: a.y., s. 259-260).
159
G R
Dorudan doruya veya en basit yardmc ara-
larla tespit edilebilen fiziksel nitelikler, daha
byk bir ilgi ve dikkat ekmektedir. Mineralin
ar m hafif mi, sert mi yumuak m, przsz
m przl m, kolay krlabilir mi, yarlabilir mi
veya dvlebilir mi, znebilir mi, znemez
mi, parlak m, mat m, saydam m opak m ve
hangi renklere sahip olduu, ayn ekilde atete
ve asitler karsnda davran, tad ve kokusu
sistematik olmasa da elbette birok durumda
iyi gzlemleme kabiliyetiyle gsterilebilmekte-
dir.
16
Arap yazarlarn Yunan kaynaklar karsnda
mineralleri tarif etmede kaydettikleri ilerleme-
lere ilikin soruya gelince yine Ruskada bir
rnee rastlamaktayz. O, Amed et-Tf (.
615/1253)nin talar kitab hakknda u sapta-
mada bulunmaktadr: Her bir tan tarifini be
blmde vermektedir, bunlardan ilki tan oca-
nda oluumunun nedenini ele almaktadr, ikin-
cisi tan olutuu yerleri, ncs iyi ve kt
zelliklerini, drdncs kendine zg g ve
etkilerini, beincisi ticari deerini ele almakta-
dr. Tbbi ve kimyasal nitelikleri sunmada et-
Tf pseuodo Aristoteles kitabna ok baldr,
fakat yataklar, eitlerin farkllklar, eksiklikleri
ve hatalar, fiyat ve deerli talarn kullanm hak-
knda gerekten birok yeni ey sunmaktadr.
17
Yine et-Tfye dayanarak talarn bulunma
yerlerinin tarifi iin J. Ruska ilgin bir rnek ver-
mektedir: Yukar Msrda zmrt retimi hak-
knda yazarmzda olduka ilgin bilgiler bulmak-
tayz. Bauerin Edelsteinkunde
18
isimli alma-
snda bildirdiine gre, eski Msr zmrt ocakla-
r ancak Meemmed Al dneminde Fransz Fr.
Cailliaud tarafndan 1816 ylnda tekrar kefedil-
mi, fakat iletme ksa bir zaman sonra yeniden
durdurulmu olmalym. Roma hkmdarl
16
a.e., s. 343 (Tekrabasm: s. 257).
17
a.e., s. 348 (Tekrabasm: s. 262).
18
Bauer, Max: Edelsteinkunde. Eine allgemein verstnd-
liche Darstellung der Eigenschaften, des Vorkommens
und der Verwendung der Edelsteine, nebst einer Anlei-
tung zur Bestimmung derselben, fr Mineralogen, Edels-
teinliebhaber, Steinschleifer, Juweliere, Leipzig 1909, s.
390.
olgunlar. Sabit yldzlar g
11
36000 ylda bir
devir yapmaktadr, buna bal olarak yeryznde
koullar deiir, tarm alanlarndan ller, ller-
den tarm alanlar oluur, denizlerden stepler ve
sra dalar ykselir, ller ve sra dalar denize
batar. Sra dalar gne nlar altnda snr,
kurur, yarlr ve ufalanr, akl ve kuma dnr,
yamur saanaklar bunlar da sularnn, rmak-
larn ve nehirlerin yataklarna ykayarak tar,
bunlar onlar denizlere, gllere ve bataklklara
gtrr, denizler bunlar sahile ve kayalara vurur
ve dalga vurularyla iler ve dibinde bunlar kat
kat yayar, bunlar st ste tortulanr, birbirlerine
yaprlar, suyun altnda dalar ve tepeler olutu-
rurlar, tpk kumun steplerde ve llerde yapt
gibi giderek ykselirler ve bitkilerin ele geirdii
anakaraya dnrler, bu srada buna karlk
baka yerlerde deniz kyya kar ve anakara ze-
rinde yaylr. Burada Joh. Waltherin
12
l teorisi
ve Ch. Lyellin
13
jeoloji prensiplerinin ana hatlar
grlmektedir ve bu jeolojik grlerin ne lde
bamsz gzlemlere ve incelemelere dayand-
n ve ne lde, mesela, Yunan corafyaclarn
grlerine dayandrlabileceklerini aratrmak
minnetle karlanabilecek bir hizmet olurdu.
Eb Bekr er-Rz (. 313/925)nin <Srlar
Kitab> (Kitb el-Esrr)nda talarn birer birer
saylmas ve tuzlu maddelerin ayrntl snfland-
rlmasn J. Ruska Rz tarafndan ortaya konu-
lan bir yenilik olarak grmektedir
14
. Ruska, baz
kitaplarn minerallerin yataklarna dair verdii
bilgilerde olduka doru olduklar gzleminde de
bulunmaktadr
15
. Bu durum, onun ulaamad
veya kendi dneminde henz bilinmeyen dier
kaynaklarla da dorulanmaktadr.
11
Grld kadaryla prezesyon iin olan olduka
tashih edilmi deer vn e-afnn malumu deildi
(bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,
Cilt 6, s. 26).
12
Onun hakknda bkz. Seibold, Ilse: Der Weg zur Bio-
geologie. Johannes Walter (1860-1937), Berlin vd. 1992.
13
Do. 1797 Kinnordy (skoya), l. 1875 Londra.
14
Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse. Mit Ein-
leitung und Erluterungen in deutscher bersetzung,
Berlin 1937 (Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin. Cilt 6), s. 37.
15
343 (Tekrarbasm: a.y., s. 257)
M N E R A L O J
160
yeryznn btn tuzlu sularnn tatl sulara
dntne ilikin halk inancnn yanlln
ispat etmi olmas ve deniz suyunun tuzunu gider-
meye ilikin Aristodan nakledilen yntemlerden
birisine reddetmi olmas da anlmaya deerdir.
Son yntemde sz konusu olan, Aristonun mete-
orolojisinde tarif edilen balmumundan maml
bir kapla deniz suyundan tatl su elde etme dene-
mesidir: Az su geirmez biimde kapatlm,
balmumundan maml bir kap denize sokulursa,
24 saat sonra bu kap, balmumu duvarlar arasn-
dan kabn iine szlen belirli bir miktar su ierir
ve bu su iilebilir, nk toprakl ve tuzlu unsur
lardan arndrlmtr.
23
Eb Al bn Sn (. 428/1037) da ta ktleleri-
nin oluumunu, Kitb e-if isimli eserinin son
yzyla kadar Liber de mineralibus Aristotelis
ad altnda Yunan filozofun eseri olarak kabul
edilen (bkz. s. 163) meteoroloji hakkndaki bl-
mnde ele almaktadr. Bizi ilgilendiren konuya
ilikin Halepli aratrmac M.Y. Haschmi birka
aratrma yaynlamtr. Die geologischen und
mineralogischen Kenntnisse bei Ibn Sn
24
isimli
almasndan kayalarn oluumu hakkndaki u
pasajlar alyoruz
25
: Talar iki ekilde oluurlar,
ya balk oluumundaki gibi kuruma yoluyla, ya
da katlama yoluyla. Balk kurur ve zamanla
talar. Eer yams deilse, ta haline dn-
meden nce ayrr. bn Sn genliinde Ceyn
ngilizce eviri, ayn kii, The Chronology of Ancient Na-
tions, Londra 1879 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi, Cilt 31, Frankfurt 1998), s. 240;
bunun iin bkz. Wiedemann, E.: Entsalzung des Meer-
wassers bei Brn, in: Chemiker-Zeitung (Heidelberg)
46/1922/230 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften cilt 2,
Frankfurt 1984, s. 1019).
23
von Lippmann, Edmund O.: Die Entsalzung des
Meerwassers bei Aristoteles, in: Chemiker-Zeitung
(Heidelberg) 1911, s. 629 ff., 1189 ff., ve in: Abhandlun-
gen und Vortrge zur Geschichte der Naturwissenschaf-
ten, E.O. von Lippmann, cilt 2, Leipzig 1913, s. 157-167,
zellikle s. 167).
24
in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen Ge-
sellschaft (Wiesbaden) 116/1966/44-59.
25
Kitb e-if. abiyyt. Ksm 5: el-Madin ve-
l-sr el-Ulviyye, ed. Ibrhm Madkr, Abdulalm
Munasr, Sad Zyid, Abdullh sml, Kahire 1965, s.
3 ff.; M.Y. Haschmi, a.e., s. 44 ff.
sonrasndaki dnemlerde maden ocaklarnn ile-
tildii hakknda hibir bilgiye rastlanmyormu.
Halbuki maden ocaklarnn hem el-ar tara-
fndan 4./10. yzylda hem de el-drs tarafndan
545/1150 civarnda anlm olduunu biliyoruz.
Daha kendi zamannda el-Mesd Murc ez-
Zehebde (ed. Barbier de Meynard, cilt 3, s. 43 ff.)
zmrtlerin retimi ve eitleri hakknda ayrntl
bir biimde bilgi vermektedir. et-Tf tarafndan
aktarlan bilgiler u ekilde zetlenebilir: Zmrt
Msr ve Habeistan snrnda Assuan civarnda
denize doru uzayp giden bir sra dada bulun-
maktadr. Hkmdar tarafndan atanan maden
ocaklar ba mfettii, zmrt maden ocaklarn-
da karlalan ilk eyin siyah bir talk olduunu
ve bunun atee brakldnda tpk sar markazit
gibi grndn haber vermektedir. Kazmaya
devam edildiinde, iinde zmrtlerin bulun-
duu yumuak krmz bir kuma ulalr. Kumda
sadece yzk talar olarak kullanlan kk ta-
lar bulmak mmkn iken byk ve zgn ekilli
zmrtler damar ve geitlerde rastlanr.
19
Arap-slam mineraloglarn talar ve madenleri
deerlendirirken
20
zgl arlklarna gre tespit
etme
21
yntemi kukusuz nemli bir gelimedir.
el-Brn (5./11. yzyln ilk yars) tarafndan
bulunmu olan piknometre kendisi ve ardllar
iin bunlar artc kesinlikte belirlemeyi ola-
nakl klmt (bkz. Cilt V, s. 9).
el-Brnnin
22
, her yln Ocak aynn altsnda
19
349 (Tekrarbasm: a.y., s. 263)
20
el-Brn Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir isim-
li kitabnda (ed. F. Krenkow, Haydarabad 1355/1936, s.
50) Mervn b. Abdalmelik (65-86/685-705)in saltanat
dneminde Dmekte yazlm ve kendi eline dm
olan deerli talarn fyatlar hakknda bir kitabn varl-
na dair bilgi vermektedir. Bu erken kaynaa ilk olarak
dikkat ekmi olma hizmeti E. Wiedemanna aittir (ber
den Wert von Edelsteinen bei den Muslimen s. 353, Tek-
rarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 28, s. 237). el-
Brnnin kitabnn Wiedemann tarafndan kullanlan
yazmas eski kitabn (daha doru bir ifadeyle kitapcn)
faydalanlmas salanm bulunan baskdan daha ayrnt-
l tariferi iermi olduu grlyor.
21
Wiedemann, E.: ber den Wert von Edelsteinen bei
den Muslimen, in: Der Islam (Sraburg) 2/1911/345-358
Frankfurt 2001, s. 229-242).
22
el-sr el-Biye an el-urn el-liye, ed. Eduard
Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic Mathe-mati-
cs and Astronomy serisi, Cilt 30, Frankfurt 1998), s. 250);
161
G R
su veya fulgurit idi. Bu olayn ilk tarifine Karl
Gustav Friedler 1817 ylnda girimitir
28
.
Eric J. Holmyarda gre sra dalarn ve kaya-
larn oluumuna ilikin tartmasyla bn Sn,
Leonardo da Vinci (1452-1519)nin ve Nicolas
Steno (1631-1686)nun sonularn hayli zaman
nce ulamtr
29
.
Mineraloji tarihinde zellikle bn Snnn mine-
ral snflamasna iaret edilmektedir. O, mineral-
leri drt snfa ayrmaktadr: 1. Talar (acr),
2. Eriyebilir maddeler (zibt), 3. Yanabilir
maddeler (kebrt, sulphura = kkrt trleri),
4. Tuzlar (eml, suda zlr maddeler). Karl
Mieleitnerin
30
1922 ylndaki, bunun gerekten
Orta a aan yegane baar olduu dn-
cesi tabiatyla kabul edilemez. Eer biz bu giri-
in sonunda Arap-slam mineralojisinin Batda
yaamaya devam etmesi sorusunu yneltecek
olursak, Arap bilimlerinin matematik, astrono-
mi, tp veya corafya gibi olaanst ok sayda
bilginin urat ve ok sayda eser braktklar
temel alanlarndan birisiyle kar karya olma-
dmz belirtmeliyiz. Bu nedenle bu yan alann
Avrupada resepsiyon ve asimilasyon sreci de
merkezi branlardakinden farkl grnmektedir.
rnein resepsiyon evresinin en nemli isimlerin-
den birisi olan ansiklopedist Alexander Neckam
(1157-1227)da bu konuda anmaya deer hibir
28
Bkz. Rudolph Zaunik, Kurze Notiz, in: Mitteilungen
zur Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaf-
ten 41/1961/163. F.M. Feldhausun Die Technik. Ein Le-
xikon der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Na-
turvlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm Mnih 1970),
Sp. 110, isimli kitabnda u ifadeye rastlyoruz: Din
adam Leonhard David Hermann Schlesiende bulunan
Masselde 1706 ylnda ilk kez byle bir ey [bir imek
borusu] bulmutur, ama bunu <yeralt ateinin bir r-
n> olarak saymtr (). Boru Dresden das Minera-
logische Kabinettde korunmaktadr. 1796 ylnda ifti
Hentzen, Paderborn yaknlarndaki mandrada byle bir
boru bulmutur ve onu gerekten imek borusu olarak
isimlendirmitir.
29
Makers of Chemistry, Oxford 1931, s. 72.
30
Zur Geschichte der Mineralogie. Geschichte der Mine-
ralogie im Altertum und Mittelalter, in: Fortschritte der
Mineralogie, Kristallographie und Petrographie (Jena)
7/1922/427-480, zellikle s. 480, kr. a.e., s. 461.
nehrinin [Amu-Derya] kysnda 23 yl iinde taa
dnen bir kil tr grdn aktarmaktadr.
Talar, akan sudan iki tarzda oluur, birincisi
buharlama, ikincisi tedricen tortulama yoluy-
la. bn Sn ayrca baz sularn, eer belirli bir
yere damlarsa, deiik renkli talara ve yass
akllara younlatn da gzlemlemitir. Baz
sular sadece belirli ta trleriyle temas edecek
olursa katlamaktadr. Bundan bn Sn, suyun
katlamas iin madeni glere sahip baz toprak
trlerinin var olduu sonucunu karmaktadr.
Kaya oluumunun balangc ya balk benzeri
cevherler ya da ok su ieren dier cevherler
yoluyla gerekleir. Sonuncularda ta ktlesi ya
katlamaya sebep olan madensi bir g yoluyla
oluur ya da toprams ksmlarn ar derecede
artmas yoluyla, tpk tuz oluumunda olduu
gibi. ...Su baln iine geer ve balk da suyun
iine geer. Bylelikle talar ya baln gnete
oluumunda olduu gibi kururlar veya suyun
younlamas ve kurumas yoluyla oluur.
26
Daha sonra bn Sn, bitkilerin ve hayvanlarn
talamasnn nedenini ele almaktadr. Bu konu-
da da Orta Asyada yapt kendi gzlemleri
hakknda bilgi vermektedir. Bunlardan birisi,
szde imek borusu ile ilgilidir: Bazen yl-
drmlar yoluyla ta benzeri veya demir cisimler
olumaktadr. Trklerin lkesinde (Trkistn)
imek ve yldrmdan sonra bakrms cisimler
olumutur [mzrak formunda, ecsm nusiyye
al heyet es-sihm]. bn Sn bunlardan bir
paray eritmeyi denemitir, fakat bu cisim yeil
duman kararak yanmtr ve geriye kle benzer
bir madde brakmtr. bn Sn havadan dm
olan bir demir hakknda da bireyler iitmitir.
27

Mzrak formunda bakrms cisim kukusuz,
kumda, imek arpmas sonucu kum tanelerinin
eriyip birleerek oluturduu bir imek boru-
26
bn Sn: if, a.y., s. 3-4; Haschmi: a.e., s. 44-45.
27
if, a.y., s. 5; Haschmi: a.e., s. 45; ayn yazar: Geolo-
gische Beobachtungen bei Avicenna, in: Der Aufschlu.
Zeitschrift fr Freunde der Mineralogie und Geologie
(Heidelberg, Gttingen) 7/1956/15-16.
M N E R A L O J
162
olmasna ramen kimya alanndaki bilgileri ok
azd. Fiziksel ve kimyasal nitelikleri aklamada
Albertus iin zahmete girmek szkonusu deildi,
zira onun hemen her ey iin skolastik felsefe
tarznda gelitirdii yeterli bir aklamas bulu-
nuyordu. bn Snnn mineralleri mkemmel
biimde drt blmde snflandrmas, onda pek
sevindirici olmayan bir deiiklie uramt,
ancak bu tashih hereye ramen zorunlu idi,
nk o, mineraller arasnda, onlar ayn deerde
bir snflama olarak talarn ve metallerin yanna
yerletirebilecek sayda tuz ve yanc madde tan-
mamaktayd. Albertusun deerli talar kitab
Orta an ok saydaki dier kitaplarndan
sadece, byk bir blm hatal olsa da en azn-
dan ona ait birka gzlemi iermesi nedeniyle
farkllk gstermektedir.
Avrupaya Latince tercme halinde ulaan mine-
ralojik ierikli ilk Arapa kitap grne gre
Amed b. brhm bn el-Cezzr (. 369/979)n
el-timd f el-Edviye el-Mfrede isimli kitab-
dr
35
. Bu, drdncs minerallere ve mineralik
ilalara ayrlm drt risale halindeki bir ila kita-
bdr
36
. Bu kitap Salernoda Liber de gradibus ad
altnda, yukarda bahsedilmi olan, Arapadan
birok kitap tercme etmi, bunlar keyfi redak-
siyona tabi tutmu ve bizzat kendisine veya bir
Yunan otoritelere atfetmi olan Kuzey Afrikal
dnme Constantinus Africanusun eseri olarak
meydana kmtr
37
.
Bu redaksiyon yedi yzyl boyunca Constantinus
Africanusun eseri olarak Stephanus de
Caesaraugusta (Saragossa, 1233 ylnda yazm-
tr) isimli bir kimsenin, gerek yazar bn el-
Cezzrn adn ve Liber fiduciae de simplicibus
medicinis baln tayan Latince tercmesi ile
birlikte tedavlde kalmtr.
35
Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrift-
tums, Cilt 3, s. 304-307.
36
Tpkbasm ed. Frankfurt 1985.
37
Bkz. Steinschneider, Moritz: Constantinus Africanus
und seine arabischen Quellen, in: Archiv fr pathologi-
sche Anatomie und Physiologie und fr klinische Medi-
cin (Berlin) 37/1866/351-410, zellikle s. 361-363 (Tek-
rarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 43, s. 1-60, zellikle
s. 11-13); ayn yazar: Constantins lib. de. Gradibus und
Ibn al-ezzars Adminiculum, in: Deutsches Archiv fr
Geschichte der Medicin und medicinischen Geographie
(Leipzig)2/1879/1-19 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi, cilt 94, s. 320-338).
etki grlmemektedir. De naturis rerum liber
olarak isimlendirilmi kitabnda geri ok mik-
tarda ta zikretmektedir, fakat hibir tarif verme-
mektedir
31
.
Bu bak asndan hareketle, 13. yzyln Avrupal
byk doa filozofu Roger Baconn eserlerinde
mineralojik tek tk bilgiden daha fazlasn neden
bulamadmz aklanabilir
32
.
Avrupa Ortaann en iyi mineralojik eseri
olan, Albertus Magnus (1193-1280)un mine-
raller hakkndaki kitab Arapadan tercme
edilmi eserlerin ilk farkedilebilir izlerini ta-
maktadr. bn Snnn talar kitab, Aristo adn
tayan uydurma talar kitab ve din deitirmi
Constantinus Africanus (. 1085 Salerno) tara-
fndan Arapa orijinalden Latinceye evrilerek
eriilebilir klnm dier baz malzemeler bun-
lar arasnda bulunmaktadr. Albertusun Libri
V de mineralibus isimli kitabnda, bn Snnn
yukarda bahsedilen talar snflamasn olduu
gibi ald ve bu srada da tuzlar ve yanabi-
lir maddeleri (sulphura) talarla metaller ara-
sna yerletirdii gze arpmaktadr
33
. Bununla
beraber Albertus Magnus gibi asimilasyon
srecinde ne kan bir ahsiyetin zel birikimi
ve olanaklaryla ilgili nemli olan hususu, K.
Mieleitner
34
bizim sorumuz balamnda manidar
bir tarzda aklamaktadr: Hlasa, Albertusun
mineralojik bilgileri ok azdr ve bu alanda a-
dalarn ok az amaktadr. Hereyden nce
o, ravilerinin verdii bilgilere dayanmakta-
dr, ancak kendi gzlemine ilikin, ok snrl
lde de olsa, en azndan katklar bulunmak-
tadr. Albertus, Mslmanlarn en iyi eserlerini
tanmamt, zgl arlk hakkndaki almalar,
Avrupa Orta ann dier btn mineralog-
larnda olduu gibi, ona da tamamen yabancy-
d, nk o, sadece Arapa eserlerden yaplm
kt Latince zetlere sahipti. Elbette Albertus
da onlarn grlerine kaplmt, yani kimya-
clarn grlerine. Kendi ifadesine gre ok
okumu ve incelemelerde bulunmu, metalle-
rin doasn aratrmak iin seyahatler yapm
31
Bkz. Mieleitner, K.: Zur Geschichte der Mineralogie,
a.y., s. 466.
32
a.e., s. 477.
33
a.e., s. 466-468.
34
a.e., s. 473-474.
163
G R
rak kabul edilmiti. Halbuki, bu satrlarn yaza-
rna gre bu kitap ilkin Arapaya ve bu dilden
Latinceye tercme edilmi olan slamdan ksa
bir zaman nceki bir dnemden gelen Yunanca
bir pseudo epigrafdr.
Son olarak dier bir eser anlmaldr: Bu ilk ola-
rak Aristoteles ad altnda Arapadan tercme
edilerek tedavle karlm olan bu kitaptr.
Bu E.J. Holmyard ve D.C. Mandevillein
39
1927
ylnda her iki metinde de bn Snnn Kitb
e-if snn doa bilimlerinden (abiyyt)
bir blmyle kar karya olduumuzu ispat
edilerine kadar, yzyllar boyunca Tria vero
ultima Avicennae capitula transtulit Aurelius de
arabico in latinum isimli eserin yan sra Liber de
mineralibus Aristoteles ad altnda tannm olan
kitaptr.
39
Avicenn De congelatione et conglutinatione lapidum
being sections of the Kitb al-Shif. The Latin and Ara-
bic texts edited with an English Translation of the lat-
ter and with critical notes by E.J. Holmyard and D.C.
Mandeville, Paris 1927 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 147-240.).
Arap-slam kltr evresinin mineraller hak-
kndaki bilgisi Avrupaya Cbir b. ayyn ve
Eb Bekr er-Rznin kimyaya dair kitaplarnn
Latince ve branice tercmeleri yoluyla da ula-
mtr. 1935 ylnda yaynlanan bersetzung und
Geheimnisse
38
isimli almasnda Julius Ruska,
mineraller hakknda nemli bir blm ieren bu
kitabn hangi geniletme ve redaksiyonlar geir-
diini gsterebilmitir.
Grlen o ki, 6./12. yzylda Arapadan Latin-
ceye tercme edilmi olan yukarda bahsedilen
pseudo Aristoteles talar kitab da Avrupada yay-
gn bir kullanma mazhar olmutur. Kukusuz bu
kitap yzlerce yl boyunca sadece Avrupada deil
slam dnyasnda da Aristotelesin bir kitab ola-
38
in: Quellen und Studien zur Geschichte der Naturwis-
senschaften und der Medizin, cilt 6, Berlin 1935, s. 153-
239.
M N E R A L O J
164
// Franszca terc. Leclerc = Trait des simples par Ibn
el-Bithar. Traduction par Lucien Leclerc, 3 Cilt, Paris
1877, 1881, 1883 (Notices et extraits des manuscrits de
la Bibliothque nationale. Cilt 23, 25, 26) (Tekrarbasm:
Islamic Medicine Cilt 71-73, Frankfurt 1996) // Almanca
terc. Sontheimer = Groe Zusammenstellung ber die
Krfte der bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel
von Ebn Baithar. Aus dem Arabischen bersetzt von
Joseph v. Sontheimer, 2 Cilt, Stuttgart 1840, 1842.
bn el-Cazzr, timd = Kitb el-timd f l-Edviye
el-Mfrede (ngilizca balk: The Reliable Book on
Simple Drugs) by Ibn al-Jazzr, tpkbasm/ed. F. Sezgin,
Frankfurt 1985) // Latince terc. Liber fiduciae = Lothar
Volger, Der Liber fiduciae de simplicibus medicinis
des Ibn al-Jazzr in der bersetzung von Stephanus de
Saragossa. bertragung aus der Handschrift Mnchen,
Cod. lat. 253, Wrzburg 1941 (Texte und Untersuchungen
zur Geschichte der Naturwissenschaften. Heft 1)
(Tekrarbasm: Islamic Medicine, Cilt 39, Frankfurt 1996,
s. 225-334).
drs, el-Cmi li ift Ett en-Nebt = Kitb al-Jmi
li-ift ashtt al-nabt wa-urb anw al-mufradt
(ngilizce balk: Compendium of the Properties of
Diverse Plants and Various Kinds of Simple Drugs), tp-
kbasm-ed. F. Sezgin, 3 Cilt, Frankfurt 1995.
Leclerc, bkz. bn el-Bayr.
Muvaffaaddn el-Herev, Ebniye = el-Ebniye an
ai el-Edviye Telf Muvaffaaddn Ab Manr
el-Herev, ed. Amed Bahmanyr ve seyn Mabb
Ardakn, Tahran 1346/1967 (ntirt-i Dnigh-
i Tahrn. No. 1163) // Terc. Achundow = Abdul-
Chalig Achundow, Die pharmakologischen Grundstze
(Liber funtamentorum pharmacologiae) des Abu Mansur
Muwaffak bin Ali Harawi zum ersten Male nach dem
Urtext bersetzt und mit Erklrungen versehen, in:
Historische Studien aus dem Pharmakologischen Institut
der Kaiserlichen Universitt Dorpat (Halle) 3/1893/135-
414, 450-481 (Tekrarbasm: Islamic Medicine Cilt 50,
Frankfurt 996, s. 7-319).
Oken, Allgemeine Naturgeschichte, Cilt 1 = Lorenz
Oken, Allgemeine Naturgeschichte fr alle Stnde. Cilt
1: Mineralogie und Geognosie, bearbeitet von A.F.
Walchner, Stuttgart 1839.
azvn, Acib el-Malt = Zakarija Ben Muhammed
Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Erster Theil:
Kitb ayib al-malqt [orij. Arab.]. Die Wunder der
Schpfung, ed. Ferdinand Wstenfeld, Gttingen 1849
(Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 197, Frankfurt
1994).
Al b. Rabban e-aber: Firdavs el-ikme = Firdavs
el-ikme f e-bb li-Eb el-asan Al b. Sehl Rabban
e-aber, ed. Muammed Zubeyr e-dd, Berlin
1928.
Bauer, Edelsteinkunde = Max Bauer, Edelsteinkunde.
Eine allgemein verstndliche Darstellung der
Eigenschaften, des Vorkommens und der Verwendung der
Edelsteine, nebst einer Anleitung zur Bestimmung der sel-
ben, fr Mineralogen, Edelsteinliebhaber, Steinschleifer,
Juweliere, Leipzig 1909.
J. Berendes = Des Pedanios Dioskurides aus Anazarbos
Arzneimittellehre in fnf Bchern. bersetzt und mit
Erklrungen versehen von Julius Berendes, Stuttgart
1902 (Tekrarbasm: Wiesbaden 1970)
Brn, Cemhir = Kitb el-Cemhir f Marifet el-
Cevhir min Tanf el-stz Ab er-Reyn Muammed
b. Amed el-Brn, ed. Fritz Krenkow, Haydarabad
1355/1936 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt
29, Frankfurt 2001).
Clment-Mullet, bkz. Tf.
A. Dietrich, Dioscurides triumphans = Dioscurides
triumphans. Ein anonymer arabischer Kommentar (Ende
12. Jahrh. n. Chr.) zur Materia medica. Arabischer Text
nebst kommentierter deutscher bersetzung, 2 Cilt,
Gttingen 1988.
Eb Abdallh el-rizm, Meft el-Ulm = Liber
Mafth al-olm explicans vocabula technica scienti-
arum tam arabum quam peregrinorum auctore Ab
Abdallah ... al-Khowarezmi, ed. G. van Vloten, Leiden
1895 (Tekrarbasm: a.y. 1968).
EI = Enzyklopdie des Islm. Geographisches, ethno-
graphisches und biographisches Wrterbuch der muham-
medanischen Vlker. Ed. H.Th. Houtsma v.d., 4 Cilt ve
Ergnzungsband, Leiden ve Leipzig 1913-1938.
EI New Ed. = The Encyclopaedia of Islam. New Edition.
Prepared by a number of leading Orientalists, edited by
H.A.R. Gibb v.d., Leiden 1960 ff.
bn el-Ekfn, Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir, ed.
Louis Cheikho in: Al-Machriq (Beyrut) Cilt 11/1908/751-
765.
bn el-Bayr, Cmi = Kitb el-Cmi li-Mfredt el-
Edviye ve-l-Aziye Telf bn el-Bayr, 4 Cilt, kahire
1291/1874 (Tekrarbasm: Islamic Medicine Cilt 69-70)
leride Ksaltmalar Halinde Alntlanacak Kaynaklar:
165
G R
Steinbuch des Aristoteles = Das Steinbuch des Aristoteles
mit literargeschichtlichen Untersuchungen nach der
arabischen Handschrift der Bibliothque Nationale he-
rausgegeben und bersetzt von Julius Ruska, Heidelberg
1912 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 27,
Frankfurt 2001, s. 1-216).
Tamm, Mrid = Jutta Schnfeld, ber die Steine. Das
14. Kapitel aus dem Kitb al-Murid des Muammed
ibn Amed at-Tamm, nach dem Pariser Manuskript
herausgegeben, bersetzt und kommentiert, Freiburg
1976 (Islamkundliche Untersuchungen Cilt 38).
Tf, Azhr el-Efkr = Fior di pensieri sulle pietre pre-
ziose di Ahmed Teifascite. Opera stampata nel suo origi-
nale arabo, colla traduzione italiana appresso, e diverse
note di Antonio Raineri, Florenz 1818 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam, Cilt 31, Frankfurt 2001, s.
1-178) // Clment-Mullet = Jean-Jacques Clment-
Mullet, Essai sur la minralogie arabe, in: Journal
asiatique (Paris), srie 6, 11/1868/5-81, 109-253, 502-
522 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, Cilt 31,
Frankfurt 2001, s. 179-422).
Wiedemann, Aufstze = Eilhard Wiedemann,
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, ed.
Wolfdietrich Fischer, 2 Cilt, Hildesheim ve New York
1970 (Collectanea VI/1-2).
Wiedemann, Gesammelte Schriften = Eilhard
Wiedemann, Gesammelte Schriften zur arabisch-isla-
mischen Wissenschaftsgeschichte, zusammengestellt
von Dorothea Girke und Dieter Bischoff, ed. Fuat
Sezgin, 3 Cilt, Frankfurt 1984 (Verffentlichungen des
Institutes fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften. Reihe B: Nachdrucke. Cilt 1,1-1,3).
E. Wiedemann, Zur Mineralogie im Islam = Eilhard
Wiedemann, Zur Mineralogie im Islam (Beitrge
zur Geschichte der Naturwissenschaften 30), in:
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett
zu Erlengen 44/1912/205-256 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam Cilt 28, Frankfurt 2001, s. 177-228).
Yt, Mucem el-Bldn = Kitb Mucem el-Bldn
Telf Yt b. Abdallh el-amav, Jacuts
Geographisches Wrterbuch aus den Handschriften
hrsg. von. Ferdinand Wstenfeld, 6 Cilt, Leipzig 1866-
1870 (Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 210-220,
Frankfurt 1994).
azvn, sr el-Bild = Zakarija Ben Muhammed Ben
Mahmud el-Cazwinis Kosmographie. Zweiter Theil:
Kitb sr al-bild [orij. Arab.]. Die Denkmler der
Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld, Gttingen 1848
(Tekrarbasm: Islamic Geography Cilt 198, Frankfurt
1994).
Rz, Esrr ve-Srr el-Esrr = Kitb el-Esrr ve-Srr
el-Esrr li-Eb Bekr Muammed b. Zekeriyy b. Yay
er-Rz, ed. Muammed Ta Dnipah, Tahran
1343/1964.
al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse = Al-Rzs
Buch Geheimnis der Geheimnisse mit Einleitung und
Erluterungen in deutscher bersetzung von Julius
Ruska, Berlin 1937 (Quellen und Studien zur Geschichte
der Naturwissenschaften und der Medizin. Cilt 6).
Rz, v = Kitb el-v f e-bb li-l-Feylasf ...
Eb Bekr Muammed b. Zekeriyy er-Rz, 22 Cilt,
Haydarabad 1374/1955-1390/1971.
Rz, el-Mudal et-Talm = Henry E. Stapleton,
Rizkallah F. Azoo, M. Hidyat usain, Chemistry in
Irq and Persia in the Tenth Century A.D., in: Memoirs
of the Royal Asiatic Society of Bengal (Calcutta)
8/1927/317-418 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam,
Cilt 73, Frankfurt 2002, s. 9-114).
J. Ruska, Das Steinbuch aus der Kosmographie des
... al-Kazwn = Julius Ruska, Das Steinbuch aus
der Kosmographie des Zakarij ibn Muammed ibn
Mamd al-Kazwn bersetzt und mit Anmerkungen
versehen, in: Beilage zum Jahresbericht 1895/96 der
prov. Oberrealschule Heidelberg (Takrarbasm: Islamic
Geography Cilt 201, Frankfurt 1994, s. 221-264).
emseddn ed-Dme, Nubet ed-Dehr = Kitb Nubet
ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar Telf emseddn ...
ed-Dme (Franszca balk Cosmographie de Chems-
ed-din ... ed-Dimichqui), ed. A.F. Mehren, St. Petersburg
1281/1865-66 (Tekrarbasm: Islamic Geography, Cilt
203, Frankfurt 1994) // Tercme A.F. Mehren = Manuel
de la cosmographie du Moyen Age traduit de larabe
... par A.F. Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm:
Islamic Geography, Cilt 204, Frankfurt 1994).
Schnfeld, bkz. Tamm.
Sontheimer, s. bn el-Bayr.
M N E R A L O J
166
Elmas btn talarn en serti olarak nitelendiri-
lir, krlmaz olup dier btn talar (ve metalleri,
kara kurun hari) paralayabilir. Bulunma yeri
olarak Arapa kaynaklarda sadece Hindistan
bildirilmitir
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 105-106, 149-150
(Tekrarbasm: a.y., s. 113-114, 157-158); Tamm: Mr-
id, s. 111-113, 191-193; Brn: Cemhir, s. 92-102; bn
el-Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 157-158; azvn:
Acib el-Malt, s. 236-237; bn el-Bayr: Cmi, cilt
4, s. 126-127 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 272; Al-
manca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 466-467); Tf: Azhr
el-Efkr, s. 24-25 (Tekrarbasm: a.y., s. 36-37); Ruska, J.:
Der Diamant in der Medizin, in: Zwanzig Abhandlungen
zur Geschichte der Medizin. Festschrift Hermann Baas
, Hamburg und Leipzig 1908, s. 121-130 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam, cilt 27, Frankfurt 2001, s. 239-
248).
11 para, beyaz ve tonlu.
: yaklak 1,5 5 mm.
Toplam arlk: yaklak 5 krat (5 krat = 1 gr.)
elms
Elmas
167
M N E R A L L E R v e F O S L C E V H E R L E R
Snbzec Farsa bir kelimedir, Yunanca bu ta
adn tamaktadr. Metal ve ta and-
rabilme zelliine sahip sert bir tatr (korindon
gnmzde zmpara katlarnn retiminde kul-
lanlmaktadr). Sertliinden dolay elmas vekili
(nib) olarak grlmtr (bkz. el-Brn, Cemhir
s. 102). Yt amer olarak da adlandrlmaktadr
(bkz. a.e., s. 103).
Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklarda Sudan,
Sri Lanka ve randaki fahn saylmaktadr
1
.
1
Dioskurides: Kitap 5, kapitel 165; bkz. Berendes, J.: s.
553; Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 106, 150-151 (Tek-
rarbasm: a.y., s. 114, 158-159); bn el-Bayr: Cmi,
cilt 3, s. 40 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 299-300;
Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 63-64); azvn:
Acib el-Malt, s. 228; Tf: Azhr el-Efkr, s. 40
1) Var., yakut,
gnays ierisinde.
115 x 85 mm, 0,79 kg.
(Envanter No: K 3.27a)
2) Var., zmpara.
85 x 85 mm, 0,206 kg.
snbzec
Korindon
(Zmpara)
M N E R A L O J
168
bicd
Grna,
Sleyman Ta
1) Muskovit ve kuvars zerinde.
55 x 450 mm, 148 g.
: 50 mm, 96 g.
1
1
Bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 102, 143-144 (Tekrar-
basm: a.y., s. 110, 151-152); Tf: Azhr el-Efkr, s. 22-23
169
et-Tf tarafndan (Ezhr el-Efkr s. 19, tek-
rarbasm s. 42) yakutun akrabas olarak tanm-
lanan bu ta, bn el-Ekfn (Nuab ez-Zair
s. 755-756) tarafndan lal (ayn ekilde yakut
vs.) kavramyla zdeletirilmektedir: Bala
Farsada lal adn tamaktadr. Krmz saydam
bir tatr, daha dorusu musfir olarak isimlen-
dirilen krmzdr, ayrca saftr. Renk ve par-
laklk bakmndan gzel yta olaanst bir
benzerlii vardr ancak sertlikte ondan farkllk
gsterir, yle ki, her iki mineral arprlarsa,
bu izilir. Bundan dolay bu ta, kendisi iin en
uygun parlatma arac olan sar renkli markazit ile
parlatlmaldr. Bahramnye benzer, el-yzek
adyla bilinen bir tr vardr; bu tr en stn ve en
deerli olandr.
Bveyhiler dneminde (321/933-448/1056) bu
ta yt ile ayn fiyata satlmaktayd, ta ki daha
kesin olarak tannana kadar; bundan sonra fiyat
dm ve yttan farkl olduu iin, misle
gre deil, dirheme gre satlaca belirlenmiti.
Beyaza ve meneke rengine (benefseciyye) mey-
leden rnekler vardr; bu ikisi birinciden daha az
deerlidir.
Bu ta, Bazandan gnlk seyahat mesa-
fesi uzaklnda douda bulunmaktayd. Buras
onun iin adeta [dier lkelere kt] kapyd.
bela (Farsa bala kelimesinden)
Spinel, Yakutspinel
Bu tan bazlar effaf klflar ierisinde, bazlar
da klfsz bulunur. Bunun 100 dirhemden daha
fazla olan paralar grlmtr. Eski zamanda
bir dirhemin fiyat 20 dnr ve bazen daha fazla
idi.
1
el-Brn (Cemhir s. 81-88) bu ta el-lal el-
beda ad altnda sunmaktadr ve el-zin
(Mzn el-ikme s. 138, tekrarbasm, a.y., s.
295)de de byle okumaktayz.
1818 ylnda J. Hammer-Purgstall
2
et-Tf tara-
fndan sunulan bela spinell ile zdeletirmiti.
Bir nesil sonra E. Quatremre bu ta hakkndaki
bir dizi haberi Arapa ve Farsa kaynaklardan bir
araya getirmiti, Histoire des Sultans Mamlouks
de lgypte, crite en arabe par Taki-Eddin-
Ahmed-Makrizi, traduite en franais ... Cilt 2,
Paris 1845, s. 71
3
.
1
nemsiz/ok kk deiikliklerle/dzeltmelerle E.
Wiedemanndan alnmtr, Zur Mineralogie im Islam,
a.y., s. 216-217 (Tekrarbasm: a.y., s. 188-189).
2
Kr. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 32 (Tekrarbasm:
a.y., s. 40).
3
Quatremrein aklamalar E. Wiedemann tarafndan
tercme edilmitir, Zur Mineralogie im Islam, a.y., s.
235-236 (Tekrarbasm: a.y., s. 207-208).
1) Koyu renkliler,
10 para, : 3-5 mm.
Toplam arlk: 10 krat.
2) Ak renkliler,
15 para, : 1,5-3 mm.
M N E R A L O J
170
et-Tf (Ezhr el-Efkr s. 19, tekrarbasm s.
42)ye gre benfe, Bela (spinell) ve bicd
(grna) yakut trlerinden (env) ve varyetele-
rindendir (ebh): Bilge (akm) diyor ki, bu
aslnda yakut olacaklard, fakat fazla ya da
dk nem, noksan scaklk veya hareketsizlik
gibi d etkiler bunu engellemitir. Bylece bun-
lar atee dayanksz talar haline gelmitir.
Benfein drt snf vardr. Birincisi mdn
adndadr, effaf ak krmz renktedir. kincisi
esdest adndadr ve siyahtr. ncs (isimsiz)
sardr. Drdncs tarif edilmemi olarak kal-
mtr (Ezhr el-Efkr s. 21, tekrarbasm s. 40).
J.J. Clment-Mullet
1
Benfei zirkon ile zdele-
tirmiti

2
.
1
Essai sur la minralogie arabe, in: Journal Asiatique,
sr. 6, 11/1868/5-81, 109-253, 502-522, zellikle s. 117
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 31,
Frankfurt 2001, s. 179-422, zellikle s. 265).
2
Bunun iin bkz. Oken: Allgemeine Naturgeschichte, cilt
1, s. 150-152; Bauer: Edelsteinkunde, s. 426-432.
benfe (Farsa banaf kelimesinden)
Zirkon (Hyazinth)
: 17 mm, 50 krat.
171
cemest
Ametist
1) : yaklak 95 mm, 0,49 kg.
2) 180 x 70 mm, 0,77 kg.
el-Cemez olarak da adlandrlm olan el-cemest
ta hakknda bn el-Ekfn (. 749/1348) Nuab
ez-Zeir f Avl el-Cevhir isimli kitabn-
da unlar sylemektedir
1
: Bu, meneke renkli
yakuta (el-yt el-benefsec) benzeyen bir tatr.
En pahalya satlan en deerli olan gl renkli-
sidir (verd). Hiczdaki e-afr yaknlarnda
bulunur. Beyazla kapl rnekler de bulunmakta-
dr; yzeyinde bir kzllk bulunan kara benzer.
Bulunma yerleri randa Vacird ve Hicazda e-
afr ehri civarlardr.
Tbbi bakmdan bu tan beyni ve mideyi glen-
dirdiine inanlrd
2
.
1
Ed. Cheikho: in: el-Meriq (Beyrut) 11/1908/763, terc-
me E. Wiedemann: Zur Mineralogie im Islam (Beitrge
zur Geschichte der Naturwissenschaften XXX), in: Sit-
zungsberichte der Physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 44/1912/205-256, zellikle s. 226-227 (Tek-
rarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 28, Frank-
furt 2001, s. 177-228, zellikle s. 198-199).
2
Brn: Cemhir, s. 194; Tf: Azhr el-Efkr, s. 49
(Tekrarbasm: a.y., s. 12, ayrca bkz. Clment-Mullet:
a.e., s. 359-364); bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 168 (Fran-
szca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 366-367; Almanca eviri,
Sontheimer, cilt 1, s. 258).
M N E R A L O J
172
1) effaf.
Ykseklik: 65 mm, 77 g.
2) Bulank,
ksenomorf (zekilsiz).
Boy: 150 mm, 0,7 kg.
Saf kuvarsdan mhr,
bkz. Cilt V, s. 171.
3) Kuvars 60 x 35 mm, 95 gr.
4) Yekpare. 120 x 80 mm, 0,5 kg.
billavr, bellr, mah
Kristal Kuvars
1
Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch Ge-
heimnis der Geheimnisse, a.y., s. 87; Tamm: Mrid, s.
97, 187; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 167-168 (Franszca
eviri, Leclerc, cilt 3, s. 342-343; Almanca eviri, Sont-
heimer, cilt 2, s. 534); Brn: Cemhir, s. 181-186; Tf:
Azhr el-Efkr, s. 53 (Tekrarbasm: a.y., s. 8).
Pseudo Aristoteles talar kitabnda (s. 117) kris-
tal kuvars cams ta olarak nitelendirilmektedir.
Bu anlay genel olarak Arap bilginler de izle-
mektedir.
Bulunma yerleri olarak Yukar Msr, Hint
Okyanusu (el-Bar el-Aar), Ermenistan ve Sri
Lanka zikredilmektedir
1
.
173
Zmrrd ve zeberced (bkz. bir sonraki ta)
Arapa kaynaklarda genellikle ayn ta olarak
kabul edilmitir. Baz mineraloglar her ikisi-
nin de ayn maden ocaklarnda bulunduunu
ve zebercedin daha az deerli olduu grn
savunmaktadr.
Bulunma yerleri olarak Yukar Msr, Hindis-
tandaki Sindn ve Kembyt ve Uzak Doudaki
Buga isimli bir blge anlmaktadr
1
.
1
Bulunma yerlerine dair bkz. Wiedemann, E.: Zur Mi-
neralogie im Islam, a.y., s. 239-242 (Tekrarbasm: a.y., s.
211-214).
: 12 mm,
klte ierisinde: 85 x 50 mm.
Toplam arlk: 120 g.
zmrrd
Zmrt
M N E R A L O J
174
zeberced
Beril veya Krizolit
Beril mineralik bakmdan zmrtle akrabadr.
Arap mineraloglar zeberced ve zmrrdn ayn
ya da farkl talar olup olmadklar hususunda
hemfikir deillerdi. Kaynaklar iin bir nceki
zmrt blmne baknz.
Jean-Jacques Clment-Mullet
1
Arapa ismi
Franszcaya il-de-chat olarak tercme etmekte
ve ta kedigzne benzeyen, renk renk parlda-
yan kuvars olarak tanmlamaktadr.
et-Tf (Ezhr el-Efkr s. 28-29, tekrarbasm
s. 35-36) bu ta, bu tala birlikte dk kalitede
elde edilen yeterince gelimemi yakut olarak
nitelendirmektedir. Kendisinin malumu olan hi-
bir kitabn bu ta zikretmiyor olmasndan yakn-
maktadr.
1
Essai sur la minralogie arabe, in: Journal Asiatique,
sr. 6, 11/1868/5-81, 109-253, 502-522, zellikle s. 139-
143 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
31, Frankfurt 2001, s. 179-422, zellikle s. 287-291).
1) Yeile alan sar.
: 2 mm, 55 krat.
2) Yeilimsi.
: 18 mm, 35 krat.
ayn el-hirr
Kedigz
: 34 mm, 30 g.
175
Sz konusu olan Yunanlarn ola-
rak adlandrd tatr (Dioskurides, 5. Kitap,
159. Kapitel, bkz. J. Berendes s. 551). bn el-
Bayr Cmi isimli eserinde (Cilt 4, s. 209) bu
ta sunmaktadr ve Dioskurides, Galen ve el-
fiden alntlama yapmaktadr. Balangta
Dioskuridese dayanarak, yle sylemektedir:
Bazlar jaspn zmrtn bir tr olduunu
iddia etmektedir. Rengi dumann rengine yakla-
an ve sanki dumanla kaplanm bir eyi andran
bir tr vardr. Jaspn bir dier tr beyaz parlak
damarlara sahiptir. Bu Astrius (kevkeb) olarak
isimlendirilmektedir. Bir dier tr Terebinthinum
(armnn) olarak isimlendirilmektedir, nk
yeb, yem, yest
Jasp
Farkl renklerde 10 para.
Ortalama : 25 mm.
Toplam arlk: 68 g.
terebantin aacnn meyvesine benzer bir renge
sahiptir ... (Tercme Sontheimer, Cilt 2, s. 602,
kr. Terc. Leclerc, Cilt 3, s. 427).
el-Brn bulunma yeri olarak in (uten)i
vermektedir; orada eskiden beri deiik stms
soluk jasp trleri elmas, yakut ve zmrtlere ter-
cih edilmitir
1
.
1
Ayrca bkz. Brn: Cemhir, s. 198-199; Muvaffaaddn
el-Herev: Ebniye, s. 120-346 (tercme, Achundow s. 190,
284, 318; tekrarbasm s. 62, 156, 190).
M N E R A L O J
176
Karneoln (akikin) bu tr pseodo
Aristoteles talar kitabnda tarif edilmek-
tedir: Akikler arasnda, et suyu renginde
olan ve ilerinde ince beyaz izgiler bulunan
daha az gzel olanlar da vardr. Kim bu tr
yzk ta olarak kullanrsa siniri yatr. Bu
ta kan akn teskin eder ve ayrca adet hali
ok uzun sren kadnlarda zel bir etkiye
sahiptir. Tozu dileri parlatr, di rn
giderir ve bozulmu kan di kklerinden
eker (Steinbuch des Aristoteles s. 103,
144, tekrarbasm: a.y., s. 111, 152).
Bu tr, el-Brnnin Kitb el-Cemhir (s.
174)de Nar b. Yab el-Kind (4./10.
yzyl)ye dayanarak sunduu trle zde
grnyor. A alanc olarak isimlen-
dirilmi ve akikten daha az deerli olmal.
Bulunma yeri olarak Hindistan zikretmek-
tedir
1
.
1
Ayrca bkz. Tf: Azhr el-Efkr, s. 34 (Tekrar-
basm: a.y., s. 27).
Krlm. : yaklak 135 mm,
0,69 kg.
Kesilmi ve parlatlm.
: yaklak 130 mm, 0,75 kg.
Su agat.
: 50 mm, 95 g.
(Envanter No: K 3.02c)
cins min el-a
Agat
177
a
Akik (Karneol)
zellikle Arabistanda olduka rabet edilen
bu ta deiik renklerde bilinmektedir, bunun-
la birlikte Arapa levn m el-lem (et suyu
rengi) adl belirli bir krmz renge sahipse
tercih edilmektedir. Bu nitelemeyi bn el-Bayr
(Cmi, cilt 3, s. 128) zerine tuz serpildiinde
etten damlayan suyun rengi olarak aklamak-
tadr. Latince karneol ad buna dayanmaktadr.
Pliniusda bu ta sardonyx adn tamaktadr.
A kolyeler, yzkler ve cami mihrablarnda
kakma iler iin kullanlmtr (ve kullanlmakta-
dr). Toz halinde de di bakm iin kullanlm-
tr. Arapa kaynaklar bulunma yerleri arasnda
Yemende, Basra civarnda ve rdn nehrinin
kysnda bulunan baz yerleri zikretmektedir
1
.
1) Sar.
: 45 mm, 68 g.
2) Krmz.
90 x 60 mm, 340 g.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 103, 144-145 (Tekrar-
basm: a.y., s. 111, 152-153); Tamm: Mrid, s. 47-48,
151-152; Brn: Cemhir, s. 172-174; azvn: Acib el-
Malt, s. 230; Hell, J.: in: EI cilt 1, s. 251.
2 mhr ta akikten,
bkz. V. Cilt s. 168.
ran, Zend/cr
(13./18.-19. yzyl).
Genilik: 17 ve 20 mm.
(Envanter No: J 72 ve 73)
M N E R A L O J
178
Arabistanda olduka tannan bu ta, bulunma
yeri nedeniyle, hi de az olmayan sklkta akikle
ilikilendirilmitir. 4./10. yzyln ilk yarsnda
faaliyette bulunmu olan corafyac bn el-Fah
el-Hemazn (Kitb el-Bldn, Leiden 1885, s.
36) akik tann bulunma yerinden bahsettikten
sonra yle demektedir: el-Yemen dalarnda
oniks (caz) maden yataklar bulunmaktadr; bu,
deiik trlere sahiptir. Hepsi ayn maden yatakla-
rndan gelmektedir, akik gibi. En iyi ve en deerli
tr el-baarn dir, dierleri: el-arvn, el-fris
(ranl), el-abe (Etyopyal), el-muassal (bal
grnml), el-muarra (damarl).
1
bn el-
Bayr (Cmi, cilt 1, s. 163) inden gelen bir
tr de bilmektedir.
Bu taa dair deerli haberleri Eb el-Fal ed-
Dmenin Kitb el-re il Masin et-Ticre
isimli kitabndan (s. 18) renmekteyiz: Bu ta-
tan sanatkarlar byk kusursuz taklar yaparlar.
ok defa masrafl sanat sebebiyle yksek fiyatla-
ra ulamaktadr, nk bu zor ilenen bir tatr.
1
Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y., s. 245
Trlerinden birisi barn oniksdir. Bundan,
krallarn ve asilzadelerin isimlerini ieren yzk
talar yaplmaktadr. Bu, yksek fiyatlara sahip-
tir.
Oniks, birbirini izleyen ve alt alta paralel tek
tek katmanlardan olumaktadr, bunlarn her
biri saf beyaz, siyah ve krmz renklere sahiptir.
Bunlar sayesinde sanatkar, rengi fonun rengin-
den farkl olan bir yaz retir. Bir yazda yahut bir
resimde bazen rengine de rastlanr. Bunlar, ilk
nce sadece resimde rengi ortaya koyabilirler,
nk bu resim bedenseldir ve katmana nfuz
eder; yzn st yzeyi tek yzey deilse yazda
onlar sadece bunu gerekletirebilirler (yani yal-
nzca rlyef tasvir szkonusu ise bir ok renk elde
edilebilir)
2
.
2
Tercme Wiedemann, E.: a.e., s. 235 (Tekrarbasm:
a.y., s. 207); ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s.
103, 145 (Tekrarbasm: a.y., s. 111, 153); Tf: Azhr el-
Efkr, s. 35 (Tekrarbasm: a.y., s. 26).
caz
Oniks
40 x 25 mm, 33 g.
179
emseddn ed-Dme (Nubet ed-Dehr s.
84)ye gre markazitin yedi tr vardr, bunlar-
dan altnms (zeheb), gmms (f),
bakrms (nus), demirimsi (add) ve
civams (zeyba) olanlar zikretmektedir. Son
ikisi kalite bakmndan en dkleri olmaldr.
Temel kavramda, ou ilgili Arapa kaynaklar
beinci kitabnda (Kap. 142) ele
alan Dioskuridese gndermede bulunmaktadr.
Tbbi bak al tarifinde o, trlerin farkllklarn
anmaktadr. Julius Berendes (s. 545)in grne
gre Dioskurides iki minerali, bakrl pirit ve
kkrtl pirit bir biriyle kartrmaktadr
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 112 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 120); Rz: el-Mudal et-Talm, s. 412 (Tekrarbasm:
a.e., s. 108); bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 152-153 (Fran-
szca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 312; Almanca eviri, Sonthe-
imer, cilt 2, s. 508-509); Wiedemann, E.: Zur Chemie bei
den Arabern (= Beitrge zur Geschichte der Naturwis-
senschaften XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikal-
isch-medizinischen Soziett (Erlangen) 43/1911/72-113,
zellikle s. 97-98 (Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze,
cilt 1, s. 689-730, zellikle s. 714-715).
maras nusiyye
Kalkopirit
emseddn ed-Dmede zikredilen markazit tr-
lerinden burada bakrms olan da sunulmal-
dr.
Markazitin bulunma yeri olarak ed-Dme,
Lbnandaki adesi, Karak ve Yafr yaknndaki
Csyeyi, Dmek civarnda bir ky, anmaktadr.
65 x 45 mm, 185 g.
maras (dehebiyye)
Markazit (Sar)
85 x 65 mm, 482 g.
M N E R A L O J
180
Yunan ncller tarafndan olarak adlan-
drlan bu ta, Arap bilginlerde Arapalatrlm
formda emis olarak ortaya kmakta, ayrca
Farsa e anlaml denec, acer ed-demm (kan
ta) ve acer e-r (da ta) adlar altnda
anlr. Bildiim kadaryla konunun en ayrntl
sunumunu borlu olduumuz et-Temm (Mrid
s. 65-69) yle demekte: Biri eril dieri diil
olan iki tr vardr. Eril hematit sert, przsz,
d olduka krmz olan tatr ve krmz bir yere
veya kan (toplanmas) nedeniyle yzde, bata ve
dier uzuvlarda oluan bana srlrse insana
hizmet eder (?); daha sonra bunu (ban) giderir
ve ona faydas dokunur; bu yzden kan ta ola-
rak isimlendirilmektedir. Diil olanna gelince,
mercimek formlu, koyu krmz ve dokunulmas
gzel ve st yzeyinde sanki mercimek eklinde
krmz izgiler varm (gibi grnr). Bu topla-
nr, eritilerek birletirilir ve bir dierinin zerine
yaptrlr. Farkl koyu krmz tonlarda olabilir
ve kk paralara ayrma esnasnda (farkl)
kolayca krlabilir. Onun koyu krmz olan ve
krldnda ii parlayan seilir, (dier) ta ktle-
den ardr ve kolayca tozlatrlabilir ...
Dier bir tr Yemen (yemen) kan ta olarak
isimlendirilmektedir, bunun rengi siyaha alar ve
ok sert deildir. Bu trn gz iin olan yarar
Nbya trnn (nb) yararndan daha byktr.
denecin bir dier tr Malatyal (mala) ola-
rak isimlendirilmektedir; bir baka tr Libyadan
ithal edilmektedir, eer st ste ylr ise renk
bakmndan Nbya trnne benzer ... (Terc.
Jutta Schnfeld, a.y., s. 66-68).
Bulunma yerleri Arapa kaynaklara gre
Anadoluda Malatya, Filistinde Tabor da ve el-
Kerek, Yemende, Msrda, Sudanda ve Kuzey
Afrikada baz blgelerdir
1
.
1
Ayrca bkz. Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs
Buch der Geheimnisse, a.y., s. 45; Brn: Cemhir, s.
217; bn el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 49-50 (Franszca evi-
ri, Leclerc, cilt 2, s. 315; Almanca eviri, Sontheimer, cilt
2, s.77-78); azvn: Acib el-Malt, s. 228; Tf:
Azhr el-Efkr, s. 50 (Tekrarbasm: a.y., s. 11).
1) Var. hematit.
: 60 mm, 0,3 kg.
2) Var. krmz camba.
200 x 100 mm, 1,96 kg.
denec, emis
Hematit
181
Mknats ta Arapa acer el-bhit olarak da
adlandrlmaktadr. Bu mineralin Yunanlardan
ve dier komu kltrlerden Araplara ulaan bil-
gisi slam dnyasnda olduka yaygnd. Mknats
tann ilk kez bir primitif gemi pusulasnda
kullanm Arap-slam kltr evresine muhte-
melen inden gelmitir. Pusulann daha sonraki
geliimi ve ynbelirleme arac olarak sistematik
kullanm, bununla birlikte Hint Okyanusunda
gelimi olan denizcilik biliminin bir baars ola-
rak grnmektedir
1
.
1
Bunun iin bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabi-
schen Schrifttums, Cilt 11, s. 232-268. Mknats ta
mans
Mknats Ta (Manyetit)
iin bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 109, 154-155
(Tekrarbasm: a.y., s. 117, 162-163); Tamm: Mrid, s.
12-128, 200-203; Brn: Cemhir, s. 212-215; azvn:
Acib el-Malt, s. 211-212, 239-240; bn el-Bayr:
Cmi, cilt 4, s. 161 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 329-
330; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 523); Tf:
Azhr el-Efkr, s. 37-39 (Tekrarbasm: a.y., s. 22-24).
70 x 55 mm, 0,35 kg.
M N E R A L O J
182
er-Rzye gre lapislazulinin sadece bir tr
vardr. Bu tr hafif krmzl koyu mavidir ve par-
layan sar renkli gzlere sahiptir (al-Rzs Buch
Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 86). Burada
maddenin iyi bir bilgisine sahip olduunu aa
vuran er-Rz bu ta yams olarak parlayan
veya yala ovarak zel bir parlakla kavuan
drt yal tatan birisi olarak tarif etmektedir
(bkz. a.y., s. 44).
Tbbi ila olarak lapislazuli, siyah safra nedeniyle
ortaya kan hastalklarda, rnein melankoli
semptomlarna kar, kullanlr. Mshil olarak
fonksiyonuna ilikin et-Temm (Mrid s. 77-78),
onu denediini ama onda hibir hakikat bulma-
dn sylemekte. Tozlatrlm formda bu ta
bugne kadar en nemli ve en rabet edilen toz
boyalardan (gerek deniz mavisi) birisidir.
Bulunma yerleri arasnda el-Brn (Cemhir
s. 195), Afganistann en kuzey dousundaki
Bedanda bulunan Bcaz dann yaknlarn-
daki bir maden ocan anmaktadr
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 107, 153 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 115, 161); Tamm: Mrid, s. 75-78, 167-
169; azvn: Acib el-Malt, s. 234; bn el-Bayr:
Cmi, cilt 4, s. 91 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 215-
216; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 410-411).
lzuverd
Lapislazuli
53 x 30 mm, 42 g.
183
Trkuaz acer el-alebe (zafer ta) ve acer
el-ayn (gz ta) olarak da adlandrlmakta-
dr. Arapa kaynaklarda Npr ve Cndpr
(Gneydou Irak) bulunma yerleri olarak veril-
mektedir
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 106-107, 151-152 (Tek-
rarbasm: a.y., s. 114-115, 159-160); Rz: Esrr ve-Srr
el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch Geheimnis der Ge-heimnis-
se, a.y., s. 86; Tamm: Mrid, s. 81-82, 173-174; Brn:
Cemhir, s. 169-172; bn el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 172
(Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 50-51; Almanca evi-
ri, Sontheimer, cilt 2, s. 270-271); Tf: Azhr el-Efkr,
s. 32-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 28-29); emseddn ed-
Dme: Tufet ed-Dehr, s. 68-69 (Tercme A.F. Meh-
ren, s. 78); bn el-Ekfn: Nuab ez-Zeir, a.y., s. 761-
762, kr. Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y.,
s. 225 (Tekrarbasm: a.y., s. 197-198).
frzec
Firuze/Trkuaz
108 x 56 mm, 376 g.
M N E R A L O J
184
Arap mineraloglarn tarifine gre bu yeil ta,
bakrl minerallerdendir. er-Rz (al-Rzs
Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 86)
bu ta, yzk talar ve amuletlerin imal edil-
dii damarl yeil ta olarak tarif etmektedir.
O, Msrdan, Kirmndan ve ursn (rann
kuzey dousunda)dan yeni ve eski malahit bil-
mektedir. Kirmndan olan eski malahit en iyisi-
dir. el-Brn de (Cemhir s. 196-197) Kirmnl
malahitin yksek kalitesini anmaktadr. Dier
bulunma yeri olarak el-Brn (Cemhir s. 196),
Mekke yaknndaki arrat Ben Sleym sra da-
larn anmaktadr.
Tpta bu taa belirli bir antidotik etki verilmitir.
Czama kar ve gz ilac olarak da kullanlmtr
(azvn, Acib el-Malt s. 225)
1
.
1
rarbasm: a.y., s. 111-112, 153-155); Tamm: Mrid, s.
117-122, 197-199; bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 117-118
(Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s. 132-133; Almanca
eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 460-461); Tf: Azhr el-
Efkr, s. 41-43 (Tekrarbasm: a.y., s. 18-20).
1) Bandl.
: 80 mm, 225 g.
2) Koyu yeil.
80 x 70 mm, 555 g.
3) Ak yeil.
70 x 50 mm, 200 g.
dehnec
Malahit
185
ttiy
Yass akl inko
Maden Filizi
Kelimenin kkeni belirsizdir. Bu kelime-
nin Farsadan veya Sanskriteden geldii
tahmin edilmektedir. Ttiy talar ara-
snda saylmtr. Arap mineraloglar onu
beyaz, sar, yeil, kahverengi ve gri renkler-
de tanmaktadrlar. Tpta gz ilac olarak
ve banlara kar kullanlmtr. Bulunma
yerleri olarak Hint Okyanusunun ky-
lar, Hindistan (Sind), ran (Kirmn),
Meopotamya (Bara), Dou Anadolu
(Ermenistan), Bizans, Suriye (m),
Akdenizin dou kysndaki yerler (Beyrt),
Kuzey Afrika (Tnis) ve Mslman spanya
(el-Endels) anlmaktadr.
inko Karbonat
Yass akl inko maden filizi genelllikle
mineral olarak inko karbonat veya tutya
ta adn alm olan ve inko maden filizi
olarak byk bir rol oynayan baka bir
inkolu mineralle, karbonik inko, birlikte
bulunur. Ayn ekilde zaman zaman canl
yeil, mavi ve muhtemelen tpk yass akl
inko maden filizi gibi meneke renginde
renklendirilmi agregalarda bulunmaktadr
... (Bauer, Edelsteinkunde s. 524)
1
.
1
Ayrca bkz. Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 2; al-
Rzs Buch der Geheimnisse, a.y., s. 44, 86; Rz:
el-Mudal et-Talm, s. 413-414 (Tekrarbasm:
a.y., s. 109-110, burada Rz bu maddenin olu-
umu sorusunu lel el-Medin isimli kitabnda
ele aldn sylemektedir); Steinbuch des Aris-
toteles, a.y., s. 175-176 (Tekrarbasm: a.y., s. 183-
184); Tamm: Mrid, s. 53-66, 158-162; azvn:
Acib el-Malt, s. 214; bn el-Bayr: Cmi,
cilt 1, s. 143-145 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1,
s. 322-325; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s.
217-220).
Sar. : 65 mm,
195 g.
1) Yeil.
70 x 45 mm, 160 g.
2) Beyaz.
: 65 mm, 219 g.
M N E R A L O J
186
Bdzehr
Panzehir Ta
veya belki de:
acer el-ayye
(Ylan Ta)
Serpantinit
1) Yeil. 120 x 90 mm, 478 g.
2) Gri. 100 x 45 mm, 242 g.
3) Siyah. 100 x 70 mm, 375 g.
el-azvnye gre (Acib el-Malt s.
217) bu iki ta birbirleriyle kartrlmak-
tadr. Birincisinin ismi Farsadan (zehr =
zehir) gelmektedir
1
. Her ikisi de panzehir
olarak kullanlmtr. Bu talarn czam,
kalp, bbrek ve mide hastalklarnda etkile-
rinden de bahsedilmektedir.
Bulunma yerleri olarak ran, zellikle
ursn ve Hindistan bildirilmektedir
2
.
1
Bkz. Ruska, J.: Das Steinbuch aus der Kosmo-
graphie des ... el-Kazwn, a.y., s. 29 (Tekrarbasm:
a.y., s. 249).
2
Dioskurides: Kitap 5, kapitel 161; bkz. Berendes,
J.: s. 55; Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 104-105,
147-149 (Tekrarbasm: a.y., s.112-113, 155-157);
Tamm: Mrid, s. 115-118, 194-197; Brn:
Cemhir, s. 200-2002, 207-208; azvn: Acib
el-Malt, s. 217-218, 231; bn el-Bayr: Cmi,
cilt 2, s. 10 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 412;
Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 289).
187
Farsa ve Trkede bu ta mermer adn ta-
maktadr. Bu tan tarif edildii Arapa kay-
naklar onu deiik renklerde tanmaktadr ve
inaat alannda ve mezar ta olarak kullanmn
zikretmektedir. Arap tbbnda toz halinde kan
dindiren ila olarak kullanlmtr
1
.
1) Krmz. 110 x 40 mm, 310 g.
2) Siyah. 85 x 60 mm, 320 g.
3) Gri (kl rengi). 170 x 90 mm,
450 g. (Envanter No: K 3.33c)
4) Sarms. 95 x 80 mm, 398 g.
(Envanter No: K 3.33d)
5) Beyaz. 120 x 90 mm, 580 g.
(Envanter No: K 3.33e)
Rum
Mermer
1
drs: el-Cmi li-ft ett en-Nebt, Cilt 2, ksm 2, s.
452; bn el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 138 (Franszca eviri,
Leclerc, cilt 2, s. 1040; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1,
s. 493); azvn: Acib el-Malt, s. 225.
M N E R A L O J
188
ertekn
A boyas, sar
75 x 55, 215 g.
1
bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 20-21 (Franszca eviri,
Leclerc, cilt 1, s. 49-50; Almanca eviri, Sontheimer, cilt
1, s. 28).
Sar, abuk krlr bir ta. Paleolitik adan beri
toz boya olarak kullanlmaktadr ve tp alannda
deri hastalklarnn tedavisine hizmet etmekte-
dir
1
.
189
Pek ok renktebilinen mansiy ta Arapa
kaynaklarda, ayn ekilde bir ok renkte bilinen
marasa, markazit ile birlikte sk sk anlmak-
tadr. Bu nedenle pek az olmayan sklkla da
birbirleriyle kartrlmlardr
1
. Mansiy hak-
knda Eb Bekr er-Rz yle sylemektedir:
Deiik trler (renkler) vardr. Bu tan, iinde
parltl gzler olan toprakms siyah bir tr
vardr. Ayrca onun sert demirimsi paralar da
vardr, bu eril olan mansiy tadr. Bundan
baka onun kabuklu krmz bir tr de vardr,
bu diil mansiy tadr; bunun iinde parl-
tl gzler vardr ve o, trnn en iyisidir.
2

Buna ilikin J. Ruska aklayac tarzda unla-
r sylemektedir: Mansiy kelimesi Rzde
bugn bile pratik kullanm iin yumuak ve sert
manganez maden cevheri olarak ayrt edilmekte
olan mangan oksidleri ifade etmektedir. Parltl
1
Wiedemann, E.: Zur Chemie bei den Arabern (= Bei-
trge zur Geschichte der Naturwissenschaften XXIV),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen So-
ziett (Erlangen) 43/1911/72-113, zellikle s. 98 (Tekrar-
basm: Wiedemann, Aufstze, cilt 1, s. 689-730, zellikle
s. 715).
2
J. Ruska tarafndan tercme edilmitir, al-Rzs Buch
Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 86.
mansiy
Pirolusit, Magneziya
gzlerden muhtemelen, gnete aa yukar
oynatldnda parldayan kk kristal yzeyler
kasdedilmektedir, belki de parltsz fon zerin-
deki madeni parlakla sahip olan yerler. Krmz
renkte, kabuk formunda ortaya kan tr grn-
d kadaryla, dnm rn olarak manga-
nez maden yataklarnda sk sk rastlanan man-
gan karbonattr. Farkl trlerin ayrt edilmesi
Rznin randa doal bir yntemle tankln
tahmin ettirmektedir.
3
Byk olaslkla mansiyda sz konusu olan,
gnmzde pirolusit olarak adlandrlan mine-
raldir. Cam retiminde kullanlmtr. Bulunma
yeri randr
4
.
3
a.e., s. 43; mansiynn kirelenmesinin iki tr iin
ayrca bkz. s. 146
4
Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 112, 160-
161 (Tekrarbasm: a.y., s. 120, 160-161); Eb Abdallh
el-rizm: Meft el-Ulm, s. 261; bn el-Bayr:
Cmi, cilt 4, s. 161 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s.
329; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 523).
1) : 55 mm, 142 g.
2) : 70 mm, 210 g.
M N E R A L O J
190
Demirhindi ekirdeklerine benzeyen bir ta; sil-
kelendiinde kendisinden kan bir ses duyulur,
fakat krlrsa, iinde hibir ey grlmez. Kartal
yuvasnda rastlanr ve kartal onu Hindistandan
getirir. Eer bir kimse kartaln yuvasna doru
giderse, kartal bu ta kapar ve ona doru atar,
onu yakalasn ve geri dnsn diye, sanki kartal o
kiinin bu ta yznden onu aradn biliyormu
gibi.
1
Bu ta acer en-nesr (Kartal/Akbaba ta)
ve hacer ktemekt olarak da adlandrlmaktadr.
Drt bulunma yeri zikredilmektedir: Yemen,
Antakya, Kbrs ve Kuzey Afrika
2
.
1
azvn: Acib el-Malt, s. 220; tercme Ruska, J.:
Das Steinbuch aus der Kosmographie des ... el-Kazwn,
a.y., s. 218 (Tekrarbasm: a.y., s. 238).
acer el-ub
Kartal Ta, ngrak Ta
1) Kapal. : 50 mm, 74 g.
2) Krlm. : 50 mm, 66 g.
2
Ayrca bkz. bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 51-52, cilt 2, s.
12 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 121-122, 412, 420-
421; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 73-74, 294);
Brn: Cemhir, s. 102.
191
ap er-Rzye gre vitriyoller gurubu arasnda
saylmaktadr. Boyamada ve tabaklamada kulla-
nlr, renkli mrekkeplere katk olarak ve bulank
svlar berraklatrmak iin. Tp alannda kan
dindirici ila olarak, gz ilalarnn ve pomatlarn
tamamlayc unsuru olarak, deri hastalklarnda,
di arlarnda gargara olarak ve di etini glen-
dirmek iin kullanlmaktadr.
Bulunma yerleri Msr, Libya, Yemen ve Dou
Trkistan
1
.
2 rnek. : 24 mm.
ebb
ap, Alnit
1
sm: a.y., s. 127, 182); Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 2,
4; al-Rzs Buch Geheimsis der Geheimnisse, a.y., s. 87;
Ruska, J.: Das Buch der Alaune und Salze, Berlin 1935, s.
79-80, 121.
M N E R A L O J
192
er-Rz vitriyollerin yedi trnden bahsetmekte-
dir, bunlar arasnda alads, alar, aland
ve srn. bn Sn ve bn el-Bayr gibi dier
bilginler, beyaz, sar, krmz ve yeil renkle-
ri anmaktadrlar; mavi eksiktir. er-Rz ayrca
suni olarak vitriyoller kazanma yntemini de
ele almaktadr (bkz. al-Rzs Buch Geheimnis
der Geheimnisse, a.y., s. 47, 87-88; bn el-Bayr,
Cmi, Cilt 2, s. 148-152).
Arapa kaynaklara gre bulunma yerleri Suriye,
Msr, Yemen, Kbrs, spanya ve Kuzey randa
Crcn ve aberistn ve bugnk Afganistanda
Bmiyn.
Bu ta tbbi kullanmda banlarda, kulak kiri
birikmelerinde, kurbaack yumrularnda, uyuza
kar ve kan dindirmek iin anlmtr (bn el-
Bayr, Cmi, Cilt 2, s. 152; Franszca terc.
Leclerc, Cilt 2, s. 194; Almanca terc. Sontheimer,
Cilt 1, s. 515)
1
.
zct
Vitriyoller
1
Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 173-174
(Tekrarbasm: a.y., s. 127, 181-182); Brn: Cemhir, s. 253;
drs: el-Cmi li-ft Ett en-Nebt, cilt 1, s. 152, cilt 1,
ksm 2, s. 209-211; azvn: Acib el-Malt, s. 225-226,
kr. Ruska, J.: Das Steinbuch aus der Kosmographie des ...
el-Kazwn, a.y., s. 23-24 (Tekrarbasm: a.y., s.243-244).
1) Beyaz. 2 para,
: 30 mm, 13 g. 1 para,
: 50 mm, 34 g.
2) Renkli vitriyol.
96 x 63 mm, 55 g.
3) Mavi.
Uzunluk: 58 mm, 28 g.
(paralanm)
4) Yeil. tlm,
13 g.
5) Altn gzler.
: 42 mm, 18 g.
6) Kalkantit (Gz ta)
: 46 mm, 51 g.
7) (Uuk) sar vitriyol,
zc afar
193
Muammed b. Amed et-Temm (4./10.
yzyl)ye gre iki antimon tr vardr. Birisi
fahn blgesinde, dieri Maribde tannmak-
tadr. et-Temm sonuncusunun iki trn daha
bilmektedir (Kitb el-Mrid s. 31-35)
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 175 (Tekrarbasm:
a.y., s. 127, 183); bn el-Cezzr: timd, faks. ed. s. 177-
178, Latince tercme Liber fduciae, s. 89 (Tekrarbasm:
a.y., s. 331); bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 12 (Franszca
eviri, Leclerc, cilt 1, s. 27-28; Almanca eviri, Sonthei-
mer, cilt 1, s. 15-16.
: yaklak 45 mm, 122 g.
ismid
Antimon
M N E R A L O J
194
Galenit, Arap literatrnde yukarda sunulmu
olan (s. 193) antimon (ismid)dan ak ve seik
olarak ayrt edilmemektedir. Her iki terim ean-
laml olarak sk sk kullanlmaktadr. Maddenin
en ayrntl ve en iyi tarifini Muammed b. Amed
et-Temmnin Kitb el-Mridine (s. 31-36)
borluyuz. Dier kaynaklara yaplan tamamlayc
atflarla birlikte buna yaplm deerli bir erhi
Jutta Schnfeld aktarmaktadr (a.e., s. 132-137).
Galenitin karakteristik zellikleri arasnda
Lorenz Oken
1
, onun metalimsi parltsn ve huni
eklindeki oyuklarn dile getirmektedir. Bunlar,
1
Allgemeine Naturgeschichte fr alle Stnde, cilt 1: Mi-
neralogie und Geognosie, Stuttgart 1839, s. 426, 435.
et-Temm grnd kadaryla muayyen
(gzl) diye nitelendirmektedir; bu gzler ne
kadar dz olursa, yani yzey ne kadar przsz
olursa galenitin kalitesi o kadar iyidir (a.e., s.
133).
Arapa kaynaklar bulunma yeri olarak Mslman
spanya (el-Endels), Kuzey Afrika (Tunus) ve
ran zikretmektedir. Bu arada Tunis civarndaki
Cebel Zavn (bkz. Yt, Mucem el-Bldn,
cilt 2, s. 935) ve spanyol kenti Baza yaknndaki
Cebel el-Kul (azvn, Acib el-Malt s.
171) dalar isimce zikredilmektedir (bkz. a.e.,
s. 134)
Ayrca gz makyaj, daha dorusu bunun imali
iin kullanlan ince toz, rnein grafitten, trsel
bakmdan kul olarak nitelendirilmektedir.
90 x 80 mm, 266 g.
Galenit (2),
belki molibdenit
(bkz. Oken, Allgemeinde
Naturgeschichte, Cilt 1, s. 429).
: 70 mm, 425 g.
Galenit (1)
kul
Grafit
95 x 65 mm, 422 g.
195
1
Bkz. Ruska, J.: al-Rzs Buch Geheimnis der Geheim-
nisse, a.y., s. 37.
2
a.e., s. 38. Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y.,
s. 123, 180 (Tekrarbasm: a.y., s. 131, 188); Rz: Esrr
ve-Srr el-Esrr, s. 13-20; Brn: Cemhir, s. 229-232;
azvn: sr el-Bild, s. 126 (Drbcird); bn el-Bayr:
Cmi, cilt 2, s. 177-178 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 2, s.
228-230; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 553-555).
Boyut: 120 x 80 mm.
Arlk: 160 g. Zehirli!
zuncufr
Zinnober
(Cva Slfidi, Vermiyon)
Cbir b. ayyn, er-Rz, Arap kimyaclarn ve sim-
yaclarn ou, cvay ruhlar (erv) arasna yer-
letirmektedirler. Zeyba kelimesi Sryaniceye ve
Arapaya girmi olan Orta Farsa bir kelimeye
dayanmaktadr
1
.
Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklar, Persepolis
civarndaki aar, Azerbaycanda Urmiye G-
lnn gney dousunda bulunan bir dier yeri ve
Hindikuun batsndaki Bmiyn dalarnda bulu-
nan bir blgeyi anmaktadr
2
.
yaklak 15 g., kaynakla birletirilmi tp ierisinde
(oda scaklnda akkan)
zeyba
Cva
Maden iciliiyle kazanlan zinnober (zuncufr
mal) yan sra 4./10. yzylda yapay olarak
imal edilenleri (zuncufr man) de biliniyordu.
En tannm bulunma yeri spanya idi (bn el-
Bayr, Cmi, Cilt 2, s. 170; J. Ruska: al-Rzs
Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 38-51).
Tpta zinnober yaralanmalarda kullanlan pomat-
larn tamamlayc unsurlarndand ve toz olarak
banlarn tedavisinde de kullanm bulmutu
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 124-125, 182 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 132-133, 190); azvn: Acib el-Malt,
s. 228.
M N E R A L O J
196
Arap mineraloglar ve kimyaclar bra (boraks)
ve tinkr (tinkal) bazen birbirinden ayr bazen
de tek bir ey olarak ele almaktadrlar. Eb Bekr
er-Rz, tinkalin boraksdan suni olarak kazanl-
dn kastediyor grnmekte. Boraks be rekte
bilinmektedir. Ekmek boraks (bra el-ubz)
ve kuyumcu boraks (bra e-sna) beyaz-
dr. En iyi tr randaki Zervend boraksdr.
Bulunma yerleri olarak el-azvn (Acib el-
Malt s. 212) Hindistan ve randa Kirmn
zikretmektedir
1
.
1
Ayrca bkz. Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 6; al-Rzs
Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 88-89; Stein-
buch des Aristoteles, a.y., s. 118, 173 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 126, 181); Tamm: Mrid, s. 51-53, 155-157; bn el-
Bayr: Cmi, cilt 1, s125-127, 141 (Franszca eviri, Lec-
lerc, cilt 1, s. 288-290; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1,
s. 187-190).
bra
Boraks
1) Ham, krlm.
Arlk: 11 g.
2) Ideomorph.
50 x 40 mm, 65 g.
197
Al tann bir eidini nitelendiren
Almanca Talk kelimesi Arapa al teri-
minden gelmektedir.
Tpta al, banlara kar ve kan dindiri-
ci ila olarak kullanlmtr.
Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklar
Hindistan, Yemen, spanya ve Kbrs
anmaktadr
1
.
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 119, 174-175
(Tekrarbasm: a.y., s. 127, 182-183); Rz: el-
Mudal et-Talm, s. 413 (Tekrarbasm: a.y., s.
109); drs: el-Cmi li-ft Ett en-Nebt, cilt
2, ksm 1, s. 243; azvn: Acib el-Malt,
s. 230; Tf: Azhr el-Efkr, s. 54-55 (Tekrar-
basm: a.y., s.6-7).
175 x 135 mm, 0,69 kg.
al
Muskovit
(Mika)
M N E R A L O J
198
mil
Kayatuzu
2) Kaba. 120 x 80 mm, 0,5 kg.
1
1) zekilli.
: 75 mm, 185 g.
Leclerc, cilt 3, s. 334-337; Almanca eviri, Sonthei-
mer, cilt 2, s. 527-531); azvn: Acib el-Malt,
s. 240. Wiedemann, E.: Entsalzung des Meerwassers
bei Brn, in: Chemiker-Zeitung 46/1922/230 (Tek-
rarbasm: Gesammelte Schriften cilt 2, Frankfurt
1984, s. 1019); Ruska, J.: Das Buch der Alaune und
Salze, Berlin 1935.
1
Al b. Rabben e-aber: Firdevs el-ikme, s.
395; Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 6-7; ayn yazar
v, cilt 21, ksm 2, Haydarabad 1968, s. 554-561;
Muvaffaaddn el-Herev: Ebniye, s. 314-315 (Ter-
cme, Achundow s. 271; tekrarbasm, s. 144); Eb
Abdallh el-rizm: Meft el-Ulm, s. 259); bn
el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 163-166 (Franszca eviri,
199
cibsn, ca
Al Ta
2) Var., al kristali.
160 x 120 mm, 356 g.
1) Var.,
Alabaster (su mermeri).
90 x 70 mm, 341 g.
Al yanmam formda kan dindirici ila
olarak hizmet grmtr
1
.
1
Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 4; al-Rzs Buch der Ge-
heimnisse, a.y., s. 87; bn el-Bayr: Cmi, cilt 1, s. 159
(Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 346-347; Almanca evi-
ri, Sontheimer, cilt 1, s. 242-243).
M N E R A L O J
200
kibrt
Kkrt
1) nce kristalin.
65 x 55 mm, 9 g.
2) Kaba kristalin.
55 x 50 mm, 88 g.
Arap kimyaclar kkrt bedenler (ecsd) diye
isimlendirilen metallerin karsna yerletirdik-
leri ruhlar (erv) arasnda saymaktadrlar.
Ruhlar bedenlerin aksine renklendirici ve
akkandr. Arap kimyaclar ve mineraloglar
kkrd deiik renklerde tanmaktadrlar, sar,
krmz, beyaz ve siyah renkler bunlar arasnda-
dr. Krmz olan, en deerli kabul etmilerdir.
Kkrt kimyasal ve endstriyel ilemlerin vaz-
geilmez unsuru idi. er-Rzye gre kkrd ve
zern (bkz. bir sonraki mineral) ilemede kul-
lanlan maddeler arasnda unlar bulunmaktadr:
Bakr yeili, Nreler, kireler, demirin, bakrn,
kalayn ve kara kurun trps, vitriyol, tuz, st-
be, mrdesenk, cam, Qali, talk ...
1
Ortak bir almada Eilhard Wiedemann ve Julius
1
Ruska, Arap simyaclarda yaygn takma adlar
bir araya getirme teebbs srasnda kkrde ait
yirmi nitelemeyle karlamlardr. Genel olarak
bu isimler ounlukla Arapa, ok az Farsa ve
Sryanicedir ve hibiri Yunanca deildir
2
.
Tp alannda kkrtn kullanm olduka yaygn-
d, mesela uyuz, sarlk, astm, ksrk tedavisin-
de, deri beneklerinde veya akrep sokmalarnda.
2
Alchemistische Decknamen, in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen) 56-
57/1924-25/17-36, zellikle s. 35-36 (Tekrarbasm: Wie-
demann, Aufstze, cilt 2, s. 596-615, zellikle s. 614-615).
Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s.112-113,
161-162 (Tekrarbasm: a.y., s. 120-121, 169-170); bn
el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 49-50 (Franszca eviri, Le-
clerc, cilt 3, s. 139-141; Almanca eviri, Sontheimer, cilt
2, s. 344-347); azvn: Acib el-Malt, s. 243-244;
emseddn ed-Dme: Tufet ed-Dehr, s. 58 (Tercme
A.F. Mehren, s. 62-63).
201
Arap mineraloglar arseniki bir ok renk-
te tanmlardr. Zehir olarak kullanm da
malumlaryd. Kken yeri olarak fehn zik-
retmektedirler
1
.
zern
Arsenik
: yaklak 45 mm,
122 g. Zehirli!
zern afar
rpiment (Sar Zrnk)
: 65 mm, 270 g.
Zehirli!
zern amer
Realgar (Krmz Zrnk)
95 x 45 mm, 147 g.
Zehirli!
1
Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 113; Rz: Esrr
ve-Srr el-Esrr, s. 3; Brn: Cemhir, s. 103; bn el-
Bayr: Cmi, cilt 2, s. 160-161 (dier kitaplarn yan
sra er-Rznin gnmze ulamam kitab lel el-
Medinden alntda bulunmaktadr) (Franszca evi-
ri, Leclerc, cilt 2, s. 205-207; Almanca eviri, Sonthei-
mer, cilt 1, s. 527-529).
M N E R A L O J
202
105 x 60 mm, 225 g.
acer el-birm
Steatit
Arap filologlar maden ocaklarnda klartlan bu
ta mutlak tencere (el-qdr mulaan) olarak
nitelendirmektedirler, nk bu ta zellikle kap-
larn, mangallarn, kandillerin vs. imaline elveri-
lidir. icz (Bat Arabistan) ve Yemen en ok
tannan bulunma yerleriydi
1
. Corafyac e-erf
el-drs
2
Kzl Denizin dou kysnda bulunan
el-avr bu maddenin en nemli bulunma yeri
olarak nitelendirmektedir. Buradan bir ok lke-
ye bu madde ihra ediliyordu. Bu tan e-if ve
Mekke arasndaki ayn isimli bir kyn yaknnda
bulunan bir maden oca (madin el-burm) daha
Emeviler dneminde bilinmekteydi
3
. el-azvn
4

1
bn Manr, Muammed b. Mukerrem: Lisn el-Arab,
cilt 14, Kahire 1302 (1885), s. 311.
2
Nzhet el-Mt f tir el-f, Neapel ve Roma
1970, s. 350.
3
Bkz. Yt: Mucem el-Bldn, cilt 4, s. 572.
4
sr el-Bild, s. 275.
Kuzey randa s kentini de bilinen bulunma
yeri olarak zikretmektedir. bn el-Bayra gre
(Cmi Cilt 2, s. 19) toz haline getirilmi bu ta,
di bakm iin ve de er-Rzye gre kendi
dneminde kimya labaratuvarnda gerekli yapay
kilin tamamlayc unsuru olarak kullanlmtr
(bkz. s. 134)
5
.
5
al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 61,
96, 195; Wiedemann, E.: Zur Mineralogie im Islam, a.y.,
s. 251 (Tekrarbasm: a.y., s.223).
203
Pseudo Aristoteles talar kitabnda (s. 120, tek-
rarbasm s. 128) snger ta u ekilde tarif
edilmektedir: Bu bir deniz tadr, hafiftir, gev-
ek oluumludur; su zerinde yzer. Sicilyada
bulunur, genellikle beyazdr ve deniz tereya-
olarak isimlendirilir. Eer bu tala deriler
ovulursa, ptrlenirler. Dileri temizler ve gz
tozu olarak kullanlr. Onunla kattan renk ve
mrekkep alnr. (Gz doktorunun) onu bal ile
kartrmasyla gzden akbenei giderir, zellikle
hayvanlarn gzlerinden. Hekim onu yaln halde
kullanmaz, nk keskinlii nedeniyle hayvana
ac verir. (Terc. J. Ruska s. 176, Tekrarbasm
s. 184). Arapa kaynaklarda Sicilyann yan sra
ayrca Ermenistan ve skenderiye bulunma yer-
leri olarak anlmaktadr. et-Temm (Mrid, s.
91-95)de yle denilmekte: Onun gerek doa-
sna gelince, yanm kllerden birisidir; nk
Sicilyada denizde bulunan ve volkan adnda olan
dan zerindeki ate bu ta kusmaktadr, irili
ufakl olur, cevheri atetir. Eer deniz suyuna
derse, suyun yzeyinde yzer, nk bede-
ninde gzeneklilik ve abuk krlganlk vardr
(Terc. Jutta Schnfeld a.e. s. 92)
1
.
1
Ayrca bkz. azvn: Acib el-Malt, s. 233; bn el-
Bayr: Cmi, cilt 4, s. 42 (Franszca eviri, Leclerc, cilt
3, s. 126; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 332-333).
ayr, aysr
Snger Ta (Ponza Ta)
1) Beyaz.
110 x 80 mm, 56 g.
2) Siyah.
: yaklak 65 mm,
124 g.
3) Kahverengi.
110 x 75 mm, 124 g.
M N E R A L O J
204
Oltu ta bir bitml linyit kmrdr. Arapa
sebec kelimesi orta Farsa ebek (yeni Farsa
ebeh) kelimesinden gelmektedir. Tpta oltu ta
gzdeki katarakta kar ve korkulu ryalara kar
kullanlmtr.
Bulunma yerleri olarak el-Brn (Cemhir s.
199) randa abern ve l Denizin dousun-
daki blgeyi gstermektedir. Dier kaynaklar
Hindistan bulunma yeri olarak anmaktadrlar
1
.
sebec
Oltu Ta (Gagat)
1) : 90 mm, 188 g.
2) 64 x 116 mm.
1
Ayrca bkz. Steinbuch des Aristoteles, a.y., s. 107, 153-
154 (Tekrarbasm: a.y., s. 115, 161-162); Tamm: Mrid,
s. 79-80, 170-171; Tf: Azhr el-Efkr, s. 48 (Tekrarba-
sm: a.y., s. 13); azvn: Acib el-Malt, s. 228; bn
el-Bayr: Cmi, cilt 3, s. 4 (Franszca eviri, Leclerc, cilt
2, s. 237; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 4).
205
2) Krmz meneke rengi.
: 100 mm, 850 gr.
3) Sarms krmz.
: 65 mm, 225 gr.
4) Krmz tebeir.
: 50 mm, 45 gr.
1) Yeil.
130 x 100 mm,
500 gr.
5) Beyaz.
75 x 45 mm, 130 gr.
Kilin kimya frnlar imalinde kullanm ve labora-
tuvarda kullanlan n el-ukem
1
(Julius Ruska
tarafndan yapay kil olarak tercme edilmi-
tir
2
, bkz. s. 134) bir yana, Arap tabipleri kilin,
bilgilerini Dioskurides ve Galenden aldklar bir-
ok trn bilmektedirler. bn el-Bayr (Cmi
cilt 3, s. 106-112) dierlerinin yan sra unlar
zikretmektedir:
1. n matm, mhrlenmi kil, Terra sigil-
lata (), Galenden rivayet edilmitir.
2. n Mr, Msr kili (Galende byledir,
Dioskurides bunu olarak isimlendir-
mekte).
3. n Sm, Samos Adasndan ( )
kil, Dioskurides ve Galen tarif etmitir.
1
Rz: Esrr ve-Srr el-Esrr, s. 10.
2
al-Rzs Buch Geheimnis der Geheimnisse, a.y., s. 96.
4. n Cezret el-Maik, Chios Adas (
)ndan kil, Dioskurides ve Galen tarafndan
tarif edilmitir.
5. n mliy, Kiklat Adalarndan biri
olan Kimolosdan ( ), Dioskurides ve
Galen tarafndan tarif edilmitir, muhtemelen
Basrallarn n urr olarak isimlendirdikleri kille
ayndr, bn el-Bayr (Cmi cilt 3, s. 111).
6. n kerm, Ba Kili ( ),
Dioskuridese gre Suriyedeki Seleukiadan
siyah bir kil.
7. n Ermen, Ermeni kili ( ), Galen
tarafndan tarif edilmitir.
8. n Nsbr, Kuzey randaki Nprdan
kil
3
.
3
lgili aklamalarn Franszca tercmesi Leclerc, cilt
2, s. 421-427; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s.
166-176. Ayrca bkz. Dioskurides, kitap 5, kapitel 172ff.,
Berendes, J.: 554 ff.; Claudii Galeni opera omnia, ed.
C.G. Khn, cilt 12, Leipzig 1826, s. 165-192.
n
Kil
M N E R A L O J
206
Arap bilginler Yunan ncleri Dioskurides ve
Galenden lletann Halkyonion ve Adarkes
ad altnda iki trn tanmlardr. Bunlar bir-
birlerinden ayrt etmelerine ramen her ikisi-
ni de zebed el-bahr (lleta) olarak adlan-
drmaktadrlar. bn el-Bayr (Cmi cilt 3, s.
43)da sonuncusu srac olarak ortaya kyor.
Lletann tamamlayc unsuru olan sepiyolite
tekabl etmektedir. Dioskuridese gre (Kitap
5, Kap. 136) Adarkes czam, liken hastaln,
beyaz lekeleri, lentigolar ve benzeri hastalklar
gidermeye yaramaktadr ... siyatikte de yardm
dokunur.
1
zebed el-bar ve srac
Sepiyolit (Lleta)
Przsz.
Boyut: 35 x 25 mm, 5 g.
Kaba.
Boyut: 70 x 40 mm, 32 g.
1
Bkz. Berendes, J.: a.e., s. 541. Ayrca Tamm: Mrid,
s. 105-108, 187-189; Muvaffaeddn el-Herev: Ebniye, s.
176 (Tercme Achunow, s. 215; tekrarbasm, s. 87); bn
el-Bayr: Cmi, cilt 2, s. 154-155 (Franszca eviri, Lec-
lerc, cilt 2, s. 196-197; Almanca eviri, Sontheimer, cilt 1,
s. 518-519); azvn: Acib el-Malt, s. 226.
207
Tp alannda inci, ilalara toz formunda eklen-
mektedir. Gz derilerini, kaslarn ve kalbi g-
lendirmek iin ve melankoliye kar kullanlm-
tr.
Arapa kaynaklar bulunma yeri olarak genelde
Hint Okyanusundan, zellikle ran Krefezinden
Bahreynden, Sri Lankadan, Kzl Denizden
(Dahlak-Takmadas) ve Zencibrdan (Sensibar)
bahsetmektedirler
1
.
1
rarbasm: a.y., s. 104-106, 138-141); Tamm: Mrid,
s. 35-40, 138-143; Brn: Cemhir, s. 104-137; bn el-
Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 31; azvn: Acib
el-Malt, s. 223-224; ayrca bkz. Wiedemann, E.: Zur
Mineralogie im Islam, a.y., s. 219-223, 231-232, 237-238,
254-255 (Tekrarbasm: a.y., s. 191-195, 203-204, 209-
210, 226-227); Ruska, J.: Perlen und Korallen in der na-
turwissenschaftlichen Literatur der Araber, in: Naturwis-
senschaftliche Wochenschrift (Jena) 20/1905/612-614
Frankfurt 2001, s. 252-254).
drr, ll
nci
: 7,5 mm, 2,5 krat.
Kaya kovuklarndan szan
sert, siyah ve parlak, minera-
lik sv (Dietrich). Yemen,
Gney ran ve Hindistanda
bulunmaktadr. Tbbi alanda
mmiy kemik krklarnda, incinmelerde, bur-
kulmalarda, kanamalarda ve yara tedavilerinde
kullanlmaktadr ve panzehir olarak da kullanl-
mtr
1
.
mmiy
Mumya
(Yermumu, Karasakz)
75 x 55 mm, 215 g.
1
bn el-Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 112-113;
Brn: Cemhir, s. 204-207; bn el-Bayr: Cmi, cilt
4, s. 169-170 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 346-349;
Almanca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 537-538); Dietrich,
A.: Dioskurides triumphans, s. 20-21 (Arapa), 120-121
(Almanca).
M N E R A L O J
208
Mercn ve bussaz sk sk e anlaml olarak kulla-
nlr. Kuzey Afrikada mercan arn (boynuz)
olarak isimlendirilmektedir. Krmz, beyaz, siyah
ve mavi renk ile tannmtr.
Tozlatrlm mercan, gz hastalklarnda, mide
ve dalak arlarnda kullanlmtr.
Bulunma yerleri olarak Arapa kaynaklar dier-
leri yannda Akdeniz, Kzl Deniz kylarn ve
Sicilyay zikretmektedirler
1
.
mercn ve bussaz
Mercanlar
1) Krmz.
: 27 mm, 15 g.
2) Beyazmavi.
: 25 mm, 13 g.
3) Beyaz.
: 110 mm, 0,7 kg.
1
sm: a.y., s. 128- 184); Tamm: Mrid, s. 71-76- 164-167;
Brn: Cemhir, s. 189-193; bn el-Bayr: Cmi, cilt 1,
s. 93-94 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 1, s. 223-225; Al-
manca eviri, Sontheimer, cilt 1, s. 137-139); azvn:
Acib el-Malt, s. 238; daha fazla literatr iin bkz.
Dietrich, A.: in: EI New ed., Cilt 6, 556-557.
209
Kehribar, Farsa saman alan (kh-rub) yani
saman eker anlamnda, Arap-slam bilginleri
tarafndan ta olarak deil, ounlukla reine ve
bitkisel bir rn olarak kabul edilmitir. Arap
tabipler kan dindirici, kalbi glendirici ve gz
arlarn azaltc bir ila olarak kehribar Yunan
nclerinden almlardr
1
. el-Brn
2
talar hak-
kndaki kitabna kehribar, sadece dou Trkleri
arasnda tannmas ve rabet grmesi nedeniy-
le aldn sylemektedir. Grnd kadaryla
kehribarn ovuturulduktan sonra saman ekme
zelliinin bilgisi, ki bunu el-Brn bilinen bir
ey olarak anmaktadr, inlilerden dou Trkleri
zerinden Mslmanlara ulamtr
3
.
Bulunma yerleri olarak Hazardenizinin ve
Akdenizin kylar, kuzey ve gney Atlantik
Okyanusunun dou kylar zikredilmektedir
4
.
1
Bkz. bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s. 88-89.
2
Brn: Cemhir, s. 210.
3
F.M. Feldhaus Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit,
der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker (Wiesba-
den 1914, tekrarbasm Mnih 1970), Sp. 78, isimli kita-
bnda yle demekte: Daha m.s. 315 civarnda kehriba-
rn elektirik zellii inlilerin malumuydu. Avrupada ilk
olarak Gilbert bu doa gcnn farkna varmtr (Gil-
bert, De magnete, Londra 1600).
1) Ak renkli.
2) Koyu renkli.
kehrub, kehremn
Kehribar
4
Al b. Rabban e-aber: Firdews el-ikme, Berlin
1928, s. 405 (bkz. Schmucker, Werner: Die pfanzliche
und mineralische Materia Medica im Fidaus el-ikme
des Al ibn Sehl Rabban e-aber, Bonn 1969, s. 414-
415); bn el-Cezzr: timd, tpkbasm ed. s. 18; azvn:
Acib el-Malt, s. 234; bn el-Bayr: Cmi, cilt 4, s.
88-89 (Franszca eviri, Leclerc, cilt 3, s. 209-211; Alman-
ca eviri, Sontheimer, cilt 2, s. 405-406); Jacob, Georg:
Der Bernstein bei den Arabern des Mittelalters, Berlin
1886 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
28, Frankfurt 2001, s. 115-126; ayn yazar: Neue Studien,
den Bernstein im Orient betreffend, in: Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig)
43/1889/353-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Is-
lam serisi, cilt 28, s. 127-161); Schneider-Dresden, Oskar:
Nochmals zur Bernsteinfrage, in: Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leipzig)
45/1891/239-244 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Is-
lam serisi, cilt 28, s. 163-168); Jacob, G.: Kannten die
Araber wirklich sicilischen Bernstein?, in: Zeitschrift
der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft (Leip-
zig) 45/1891/691-693 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 28, s. 169-171); Wiedemann, E.: Zur
Mineralogie im Islam, in: Archiv fr Geschichte der
Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig) 1/1908-
09/208-211, zellikle s. 211 (Tekrarbasm: Natural Scien-
ces in Islam serisi, cilt 28, s. 169-171, zellikle s. 171).
M N E R A L O J
210
Maz
Helile
Gummi arabicum
(Arap Zamk)
Bitkisel dokunun maz arla-
r tarafndan oluturulan uru,
maz tuzu (tanen) elde etmek
iin kullanlmaktadr.
Terminalia chebulann tanen
zengini meyvesi.
7 adet.
Toplam arlk: 27 g.
Afrika akasyalarnn kurumu z
suyu, yksek kaliteli, suda z-
nebilir yaptrc bir madde.
7 <gzya>,
toplam arlk 67 g.
20 adet..
Toplam arlk 50 g.
211
Bibliyografya
ve
Dizinler
M N E R A L O J
212
213
B BL YOGRAFYA
lombre dAvicenne. La mdecine au temps des cali-
fes [sergi katalou], Paris: Institut du Monde Arabe
1996.
Alcoatim (Sulaymn ibn ri al-Qth?) (6
th
/ 12
th

cent.). Texts and Studies. Collected and Reprinted,
ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut fr
1996 (Islamic Medicine cilt 56).
Ammr b. Al el-Mavl: [Kitb el-Muntaab f
lc el-Ayn] Das Buch der Auswahl von den
Augenkrankheiten. alfa el-aleb: Das Buch vom
Gengenden in der Augenheilkunde. al ed-Dn:
Licht der Augen. Aus arabischen Handschriften
bersetzt und erlutert von Julius Hirschberg,
Julius Lippert und Eugen Mittwoch, Leipzig 1905
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 45).
Anderson, Sygurd Ry, Ole Munk ve Henrik D.
Schepelern: An Extract of Detmar Wilhelm
Soemmerrings thesis: A Comment on the horizontal
section of eyes in man and animals, Kopenhagen
1971 (Acta ophthalmologica, Suppl., 110).
Bauer Bauer, Max: Edelsteinkunde. Eine allgemein
verstndliche Darstellung der Eigenschaften, des
Vorkommens und der Verwendung der Edelsteine,
nebst einer Anleitung zur Bestimmung derselben,
fr Mineralogen, Edelsteinliebhaber, Steinschleifer,
Juweliere, Leipzig 1909.
Bednarski, Adam: Die anatomischen Augenbilder in
den Handschriften des Roger Bacon, Johann Peckham
und Witelo, in: Sudhoffs Archiv fr Geschichte der
Medizin (Leipzig) 24/1931/60-78.
Bennion, Elisabeth: Antique dental instruments,
Londra: Sotheby 1986 (Almanca: Alte zahnrztliche
Instrumente, Kln 1988).
Bennion, Elisabeth: Antique medical instruments,
Londra: Sotheby 1979 (Almanca: Alte medizinische
Instrumente, Leverkusen 1979).
Berendes, Julius: Des Pedanios Dioskurides aus
Anazarbos Arzneimittellehre in fnf Bchern.
bersetzt und mit Erklrung versehen, Stuttgart 1902
(Tekrarbasm: Wiesbaden 1970).
el-Brn: el-sr el-Biye an el-urn el-liye.
Chronologie orientalischer Vlker von Albrn, ed.
Eduard Sachau, Leipzig 1878 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 30, Frankfurt
1998); ngilizce eviri E. Sachau: The Chronology of
Ancient Nations, Londra 1879 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 31, Frankfurt
1998).
el-Brn: Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir, ed.
F. Krenkow, Haydarabad 1355/1936 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 29).
Brunschwig, Hieronymus: Liber de arte distillandi de
compositis i.e. Das buch der waren kunst zu dis-
tillieren, Leipzig 1972 (1512 Straburg basksnn
tekrarbasm).
[Cbir] Jbir ibn ayyn (2
nd
/8
th
cent.), Kitb
es-Sebn/The Book of Seventy, ed. Fuat Sezgin,
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1986 (Series
C 32).
Carbonelli, Giovanni: Sulle fonti storiche della Chimica
e dellAlchimia in Italia, Roma 1925.
[el-Cezer, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi f
nat el-iyel] The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices (Kitb f marifat al-iyal
al-handasiyya) by Ibn al-Razzz al-Jazar, translated
and annotated by Donald R. Hill, Dordrecht 1974).
[el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedezzamn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200),
Al-Jmi bain al-ilm wal-amal an-nfi f inat
al-iyal/Compendium on the Theory and Practice
of the Mechanical Arts. Introduction in Arabic and
English by Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Ciarallo, Annamaria: Pompi. Nature, sciences et tech-
niques, Mailand 2001 [Sergi katalou Paris, Palais de
la dcouverte 2001].
Clment-Mullet, Jean-Jacques Clment-Mullet:
Essai sur la minralogie arabe, in: Journal asiati-
que (Paris), 6
e
srie, 11/1868/5-81, 109-253, 502-522
31, Frankfurt 2001, s. 179-422).
Constantinus Africanus (11
th
cent.) and his Arabic
Sources. Texts and Studies. Collected and Reprinted,
ed. Fuat Sezgin, Frankfurt am Main: Institut fr
1996 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 43).
Darmstaedter, Ernst: Die Alchemie des Geber, ber-
setzt und erklrt, Berlin 1922 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 71, s. 67-298).
Dietrich, Albert: Dioscurides triumphans. Ein anony-
mer arabischer Kommentar (Ende 12. Jahrh. n. Chr.)
zur Materia medica. Arabischer Text nebst kommenti-
erter deutscher bersetzung, 2 Cilt, Gttingen 1988.
[ed-Dme, emseddn, Nubet ed-Dehr f Acib
el-Barr ve-l-Bar] Cosmographie de Chems-ed-Din
... ad-Dimichqui, ed. Agust F. Mehren, St. Petersburg
203); Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cos-
mographie du Moyen-ge traduit de larabe Nokhbet
ed-dahr fi adjaib-il-barr wal-bahr de Shems ed-Dn
Abou-Abdallah Mohammed de Damas ... par A.F.
Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, Cilt 204).
214
Enzyklopaedie de Islm. Geographisches, ethno-
graphisches und biographisches Wrterbuch der
muhammedanischen Vlker. 4 cilt ve ek cilt, Leiden
ve Leipzig 1913-1938.
Ettinghausen, Richard: Arabische Malerei, Cenevre
1962.
Europa und der Orient 800-1900 [Sergi katalou 4.
Fetival der Weltkulturen Horizonte 89, Martin-
Gropius-Bau, Berlin], ed. Gereon Sievernich ve
Hendrik Budde Gtersloh ve Mnih 1989.
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker,
Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm Mnih 1970).
Fonahn, Adolf: Zur Quellenkunde der persischen
Medizin, Leipzig 1910 (Tekrarbasm: Leipzig 1968).
Forbes, Robert James: Short History of the Art of
Destillation, Leiden 1948.
Ganzenmller, Wilhelm: Liber florum Geberti.
Alchemistische fen und Gerte in einer Handschrift
des 15. Jahrhunderts, in: Quellen und Studien zur
(Berlin) 8/1942/273-303 (Tekrarbasm: Natural
Gildemeister, Eduard ve Friedrich Hoffmann: Die
therischen le, 2. bask, 3. bask ve 1 Reg.cilt,
Miltitz-Leipzig 1910-1929.
Guerini, Vincenzo: A history of dentistry from the most
ancient times until the end of the eighteenth century,
New York 1909 (Tekrarbasm: Amsterdam 1967).
Gurlt, Ernst: Geschichte der Chirurgie und ihrer
Ausbung: Volkschirurgie, Alterthum, Mittelalter,
Renaissance, 3 cilt, Berlin 1898 (Tekrarbasm:
Hildesheim 1964).
Hamerneh, Sami Khalaf: Drawings and pharmacy
in al-Zahrws 10th-century surgical treatise, in:
Contributions from the Museum of History and
Technology (Washington, D.C.) 22/1961/81-94.
Hamerneh, Sami Khalaf: Excavated Surgical Instruments
from old Cairo, Egypt, in: Annali dellIstituto e Museo
di Storia della Scienza di Firenze, 2/1877/1-14.
Hamerneh, Sami Khalaf ve Glenn Sonnedecker: A
Pharmaceutical View of Abulcasis al-Zahrw in
Moorish Spain, Leiden 1963.
von Hammer[-Purgstall], Josef: Auszge aus dem per-
sischen Werke awhirnme [orijinali Arapa] d.i.
das Buch der Edelsteine von Mohammed Ben Mansur,
in: Fundgruben des Orients (Viyana) 6/1818/126-
142.
Haschmi, Mohammed Yahia [Muammed Yay
el-Him]: Geologische Beobachtungen bei Avicenna,
in: Der Aufschlu. Zeitschrift fr die Freunde der
Mineralogie und Geologie (Heidelberg, Gttingen)
7/1956/15-16.
Haschmi, Mohammed Yahia: Die geologischen
und mineralogischen Kenntnisse bei Ibn Sn, in:
Zeitschrift der Deutschen Morgenlndischen
Gesellschaft (Wiesbaden) 116/1966/44-59.
Yay el-Him, Muammed: el-Madir el-Frisiyye
li-Kitb el-Cemhir f Marifet el-Cevhir li-l-Brn,
in: ed-Dirst el-Edebiyye (Beyrut) 1959, nsha 2-3,
s. 58-65 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam seri-
si, Cilt 30, s. 219-226).
Yay el-Him, Muammed: el-Madir el-Hindiyye
li-Ktb el-Acr el-Arabiyye, in: Safet el-Hind
(New Delhi) 12,3/1961/100-115 (Tekrarbasm:
2001, s. 227-242).
al-Hassan, Ahmad Y. ve Donald R. Hill: Islamic
Technology. An illustrated history, Cambridge 1986.
Hirschberg, Julius: Geschichte der Augenheilkunde,
1. ve 3. kitap: Geschichte der Augenheilkunde im
Mittelalter und in der Neuzeit, Leipzig 1899 ve 1908,
3. kitap [devam]: Die Augenheilkunde der Neuzeit,
Leipzig 1911 (Tekrarbasm zetler halinde: Islamic
Medicine serisi, Cilt46, s. 199-244).
Hirschberg, Julius: Zum Leipziger
Augendurchschnittsbilde aus dem Ende des 15.
Jahrhunderts, in: Archiv fr Geschichte der Medizin
(Leipzig) 1/1907/316.
Huard, Pierre ve Grmek, Mirko Drazen: Le premier
manuscrit chirurgical turc rdig par Charaf ed-Din
(1465) et illustr de 140 miniatures, Paris 1960.
[uneyn ibn s] The Book of the Ten Treatises
on the Eye ascribed to Hunain ibn Ishq (809-877
A.D.). The Arabic Text edited from the only two
known Manuscripts, with an English Translation
and Glossary by Max Meyerhof, Kahire 1928
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 22).
[el-rizm, Eb Abdallh, Meft el-Ulm] Liber
Mafth al-olm explicans vocabula technica scien-
tiarum tam arabum quam peregrinorum auctore Ab
Abdallah Mohammed ibn Ahmed ibn Jsof el-Ktib
al-Khowarezmi, ed. G. van Vloten, Leiden 1895
(Tekrarbasm: Leiden 1968).
bn el-Ekfn: Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir,
ed. Louis Cheikho in: Al-Machriq (Beyrut) Cilt
11/1908/751-765.
bn el-Bayr: Kitb el-Cmi li-Mfredt el-Edviye
ve-l-Aziye, I-II, III-IV, ed. Kahire 1291/1874
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, Cilt 69-70);
Franszca tercme: Trait des simples par Ibn
el-Bithar, trad. par Lucien Leclerc, 3 cilt, Paris
1877-1883 (Notices et extraits des manuscrits de la
Biblothque nationale, cilt 23, 25, 26) (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi, Cilt 71-73); Almanca terc-
me: Groe Zusammenstellung ber die Krfte der
bekannten einfachen Heil- und Nahrungsmittel von
... Ebn Baithar. Aus dem Arabischen bersetzt von
Joseph von Sontheimer, 2 cilt, Stuttgart 1840-1842.
bn el-Cazzr: Kitb el-timd f l-Edviye el-Mfrede/
The Reliable Book on Simple Drugs by Ibn al-Jazzr,
215
tpkbasm/ed. F. Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr
1985 (Series C-20).
[bn el-Heysem] The Optics of Ibn al-Haytham, Books
I-III: On direckt vision. Translation with introduc-
tion and commentary by Abdelhamid I. Sabra. 2 cilt,
Londra 1989 (Studies of the Warburg Institute, 40,
1-2).
[bn Sn, Kitb e-if ] Avicenn De congelatione et
conglutinatione lapidum being sections of the Kitb
al-Shif. The Latin and Arabic texts edited with an
English Translation of the latter and with critical
notes by E.J. Holmyard and D.C. Mandeville, Paris
1927 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 60, Frankfurt 2001, s. 147-240.).
bn Sn: Kitb e-if, e-abiyyt Ksm 5:
el-Medin ve-l-sr el-Ulviyye, ed. brhm Medkr,
Abdulalm Muntair, Sad Zyid ve Abdullh
sml, Kahire 1965.
drs: el-Cmi li ift Ett en-Nebt = Kitb al-Jmi
li-ift ashtt al-nabt wa-urb anw al-mufradt
(ngilizce balk: Compendium of the Properties of
Diverse Plants and Various Kinds of Simple Drugs),
tpkbasm/ed. F. Sezgin, 3 Cilt, Frankfurt a.M.:
Wissenschaften 1995 (Series C 58, 1-3).
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt a.M.: Institut fr
1995-1998.
Jacob, Georg: Neue Studien, den Bernstein im Orient
betreffend (Neue Beitrge zum Studium des kaspisch-
baltischen Handels im Mittelalter, 1), in: Zeitschrift
der Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft
(Leipzig) 43/1889/353-387 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 28, s. 127-161).
[el-azvn: Acib el-Malt] Zakarija Ben
Muhammed Ben Mahmud el-Cazwinis Kosmographie.
1. Blm: Kitb Acib el-Malt, Die Wunder
der Schpfung, 2. Blm: Kitb Asr el-Bild, Die
Denkmler der Lnder, ed. Ferdinand Wstenfeld,
Gttingen 1848-1849 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, 197-198).
Kraus, Paul: Dschbir ibn ajjn und die Ismliyya,
in: Forschungsinstitut fr Geschichte der
Naturwissenschaften in Berlin. 3. Jahresbericht
Berlin 1930, s. 23-42, (Tekrarbasm: Natural Sciences
Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution lhistoire
des ides scientifiques dans lIslam, I. Le corpus des
crits jbiriens, II. Jbir et la science grecque, Kahira
1942-1943 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, Cilt 67-68).
Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Essai sur lhistoire
des ides scientifiques dans lIslam. I. Textes choi-
sis dits, Kahire 1354/1935 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, Cilt 66).
Lindberg, David C.: Theories of Visison from al-Kindi
to Kepler, Chicago ve Londra 1976.
Meyerhof, Max: The Book of the Ten Treatises ond the
Eye , bkz. uneyn ibn s.
Meyerhof, Max ve Curt Prfer: Augenanatomie des
unain b. Isq. Nach einem illustrierten arabischen
Manuskript herausgegeben, in: Archiv fr Geschichte
der Medizin (Leipzig) 4/1910/163-191 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi, Cilt 23, s. 45-73).
Mieleitner, Karl: Zur Geschichte der Mineralogie.
Geschichte der Mineralogie im Altertum und
Mittelalter, in: Fortschritte der Mineralogie,
Kristallographie und Petrographie (Jena) 7/1922/427-
480.
Milne, John Stewart: Surgical instruments in Greek and
Roman times, Oxford 1907 (Tekrarbasm: Chicago
1976).
Muvaffaaddn el-Herev: el-Ebniye an ai
el-Edviye Telf Muvaffaaddn Ab Manr
el-Herev, ed. Amed Bahmanyr ve useyn
Mabb Ardakn, Tahran 1346/1967 (ntirt-i
Dnigh-i Tahrn. No. 1163) // Almanca tercme,
Achundow =Abdul-Chalig Achundow, Die phar-
makologischen Grundstze (Liber funtamentorum
pharmacologiae) des Abu Mansur Muwaffak bin
Ali Harawi zum ersten Male nach dem Urtext ber-
setzt und mit Erklrungen versehen, in: Historische
Studien aus dem Pharmakologischen Instritut der
Kaiserlichen Universitt Dorpat (Halle) 3/1893/135-
414, 450-481 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
Cilt 50, Frankfurt 996, s. 7-319).
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt a.M.:
Naf, Muaf: El-asan b. el-Heysem, Busuh
ve-Kufuhu l-Baariyye, 2 cilt, Kahire 1361/1942
35-36).
Newman, William R.: The Alchemy of Roger Bacon and
the Tres Epistolae Attributed to him, in: Comprendre
et matriser la nature au Moyen ge. Mlanges
dhistoire des sciences offerts Guy Beaujouan, Paris
1994, s. 461-479.
Newman, William R.: The Genesis of the Summa
Perfectionis (Appendix: An unknown Latin transla-
tion of Jbir), in: Archives internationales dhistoire
des sciences (Paris) 35/1985/240-302.
Newman, William R.: Linfluence de la Summa perfec-
tionis du Pseudo-Geber, in: J.-C. Margolin, S. Matton
(eds.), Alchimie et philosophie la Renaissance,
Paris 1993, s. 65-77.
Newman, William R.: New Light on the Identity
of Geber, in: Sudhoffs Archiv (Wiesbaden)
69/1985/76-90.
Newman, William R.: The Summa Perfectionis of
Pseudo-Geber. A Critical Edition, Translation and
216
Study, Leiden 1991.
Oken, Lorenz: Allgemeine Naturgeschichte fr alle
Stnde. Cilt 1: Mineralogie und Geognosie, bearbei-
tet von Friedrich August Walchner, Stuttgart 1839.
ONeill, Ynez Viol: The Fnfbilderserie reconsidered,
in: Bulletin of the History of Medicine (Baltimore)
43/1969/236-245.
ONeill, Ynez Viol: The Fnfbilderserie a bridge to
the unknown, in: Bulletin of the History of Medicine
(Baltimore) 51/1977/538-549.
Niel, Ch.: La chirurgie dentaire dAbulcasis compare
celle des Maures du Trarza, in: La Revue de
Stomatologie (Paris) 18/1911/169-180, 222-229
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 37, s. 145-
156).
Pallas, Peter Simon: Reisen durch verschiedene
Provinzen des Russischen Reiches in den Jahren 1768-
1774, 3 cilt, St. Petersburg 1771-1774 (Nachdruck
Graz 1967).
Pereira, Michela: The Alchemical corpus attributed to
Raymond Lull, Londra 1989 (The Warburg Institute
survey and texts, 18).
Polyak, Stephen L.: The Retina. The anatomy and the
histology of the retina in man, ape, and monkey,
including the consideration of visual functions, the
history of physiological optics, and the histological
laboratory technique, Chicago 1941.
er-Rz, Eb Bekr: Kitb el-Esrr ve-Srr el-Esrr, ed.
M. Ta Dnipah, Tahran 1964; Almanca eviri,
Ruska, J.: al-Rzs Buch der Geheimnisse, Berlin
1937.
er-Rz, Eb Bekr: Kitb el-v f e-bb li-l-Feylasf
..., 22 Cilt, Haydarabad 1374/1955-1390/1971.
Ruska, Julius ve Eilhard Wiedemann: Alchemistische
Decknamen (Beitrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften, 67), in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett (Erlangen)
56-57/1924-25/17-36, (Tekrarbasm: Wiedemann,
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt
2, s. 596-615).
Ruska, Julius: Al-Rzs Buch Geheimnis der
Geheimnisse mit Einleitung und Erluterungen in
deutscher bersetzung, Berlin 1937 (Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und
der Medizin. Cilt 6) ((Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 74, s. 1-260).
Ruska, Julius: Die Alchemie des Avicenna, in: Isis
(Brudges) 21/1934/14-51 (Tekrarbasm: Natural
244-281).
Ruska, Julius: Arabische Alchemisten. I. Chlid b. Jazd
ibn Muwiya. II. Gafar Aldiq, der sechste Imam,
Heidelberg 1924 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 59, s. 1-56, 57-246).
Ruska, Julius: Avicennas Verhltnis zur Alchemie, in:
Fortschritte der Medizin (Berlin) 52/1934/836-837
60, s. 242-243).
Ruska, Julius: Die bisherigen Versuche, das Dschbir-
Problem zu lsen, in: Forschungs-Institut fr
Geschichte der Naturwissenschaften in Berlin. 3.
Jahresbericht, Berlin 1930, 9-22 (Tekrarbasm:
Ruska, Julius: Das Buch der Alaune und Salze. Ein
Grundwerk der sptlateinischen Alchemie, neir,
eviri ve aklama, Berlin 1935 (Tekrarbasm: Natural
Ruska, Julius: Der Diamant in der Medizin, in: Zwanzig
Abhandlungen zur Geschichte der Medizin. Festschrift
Hermann Baas , Hamburg und Leipzig 1908, s. 121-
130 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam, cilt 27,
Frankfurt 2001, s. 239-248).
Ruska, Julius: Die Mineralogie in der arabischen
Literatur, in: Isis (Brksel) 1/1913-14/341-350
28, s. 255-264).
Ruska, Julius: Perlen und Korallen in der
naturwissenschaftlichen Literatur der Araber,
in: Naturwissenschaftliche Wochenschrift (Jena)
Islam serisi, Cilt 28, s. 252-254).
Ruska, Julius: Pseudepigraphe Rasis-Schriften, in:
Osiris (Bruges) 7/1939/31-94 (Tekrarbasm: Naturel
Ruska, Julius: Pseudo-Geber, in: Das Buch der groen
Chemiker, ed. Gnter Bugge, Cilt 1, Berlin 1929, s.
32-41 (Tekrarbasm: Naturel Sciences in Islam serisi,
Cilt 70, s. 72-81).
Ruska, Julius: Das Steinbuch aus der Kosmographie
des ... al-Kazwn = Julius Ruska, Das Steinbuch aus
der Kosmographie des Zakarij ibn Muammed ibn
Mamd al-Kazwn bersetzt und mit Anmerkungen
versehen, in: Beilage zum Jahresbericht 1895/96 der
prov. Oberrealschule Heidelberg (Takrarbasm:
Islamic Geography serisi, Cilt 201, s. 221-264).
Ruska, Julius: ber die Quellen des Liber Claritatis, in:
Archeion (Roma) 16/1934/145-167, (Tekrarbasm:
Ruska, Julius: ber die von Abulqsim az-Zuhrw
(dorusu Zahrw) beschriebene Apparatur zur
Destillation des Rosenwassers, in: Chemische
Apparatur (Berlin) 24/1937/313-315 (Tekrarbasm:
Ruska, Julius: bersetzung und Bearbeitungen von
al-Rzs Buch der Geheimnisse, in: Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und
der Medizin (Berlin) 4/1935/153-239 (Tekrarbasm:
Sabra, Abdelhamid I.: The Optics of Ibn al-Haytham,
bkz. bn el-Heysem.
Savage-Smith, Emilie: Attitudes toward dissection in
medieval Islam, in: The Journal of the History of
217
Medicine and Allied Sciences (Minneapolis, Minn.)
50/1995/67-110.
Schahien, Abdul Salam: Die geburtshilfich-
gynkologischen Kapitel aus der Chirurgie des
Abulkasim. Ins Deutsche bersetzt und kommentiert,
Diss. Berlin 1937, s. 11-12 (Tekrarbasm: Islamic
Schedel, Hartmann: Buch der Cronicken, Nrnberg
1493 (Tekrarbasm: Weltchronik bal altnda, ed.
Stephan Fssel, Kln-Londra vd. 2001).
Schelenz, Hermann: Zur Geschichte der
pharmazeutisch-chemischen Destilliergerte, Miltitz
1911 (Tekrarbasm: Hildesheim 1964).
Schipperges, Heinrich: Die Anatomie im arabischen
Kulturkreis, in: Medizinische Monatsschrift
(Stuttgart) 20/1966/67-73.
Schipperges, Heinrich: Arabische Medizin im lateinischen
Mittelalter, Berlin v.d. 1976 (Sitzungsberichte
der Heidelberger Akademie der Wissenschaften,
Mathematisch-naturwissenschaftliche Klasse, 1976,
2).
Medizin durch das lateinisches Mittelalter, Wiesbaden
1964 (Sudhoffs Archiv, Beihefte, 3).
Schnfeld, Jutta: ber die Steine. Das 14. Kapitel
aus dem Kitb al-Murid des Muammed ibn
Amed at-Tamm, nach dem Pariser Manuskript
herausgegeben, bersetzt und kommentiert, Freiburg
1976 (Islamkundliche Untersuchungen Cilt 38).
Schramm, Matthias: Zur Entwicklung der physiologischen
Optik in der arabischen Literatur, in: Sudhoffs Archiv
fr Geschichte der Medizin 43/1959/289-328.
Seidel, Ernst ve Karl Sudhoff: Drei weitere anatomische
Fnfbilderserien aus Abendland und Morgenland,
in: Archiv fr Geschichte der Medizin (Leipzig)
3/1910/165-187 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
Cilt 93, s. 99-123).
erefeddin Sabuncuolu: Cerriyyetl-niyye,
ed. lter Uzel, 2 Cilt [metnin transkripsiyonu ve
tpkbasm], Ankara 1992.
Siggel, Alfred: Katalog der arabischen alchemistischen
Handschriften Deutschlands, 3 cilt, Berlin 1949-1956.
Speter, M.: Zur Geschichte der Wasserbad-Destillation:
Das Berchile Albukasims, in: Pharmaceutica Acta
Helvetica (Amsterdam) 5/1930/116-120 (Tekrarbasm:
Spies, Otto ve Horst Mller-Btow: Drei urologische
Kapitel aus der arabischen Medizin, in: Sudhoffs
Archiv (Wiesbaden) 48/1964/248-259.
Spink, M.S.: Arabian gynaecological, obstetrical and
genito-urinary practice illustrated from Albucasis,
in: Proceedings of the Royal Society of Medicine
(London) 30/1937/653-670, (Tekrarbasm: Islamic
Stapleton, Henry E. ve Rizkallah F. Azoo: An Alchemical
Compilation of the Thirteenth Century, A.D., in:
Memoirs of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta)
3/1910-1914/57-94, (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, Cilt 61, s. 27-64).
Stapleton, Henry E. ve Rizkallah F. Azoo: Alchemical
equipment in the eleventh century, A.D., in: Memoirs
of the Asiatic Society of Bengal (Calcutta) 1/1905/47-
Cilt 61, s. 1-25).
Stapleton, Henry E. ve Rizkallah F. Azoo ve M.
Hidyat usain: Chemistry in Irq and Persia in the
tenth century A.D., in: Memoirs of the Asiatic Society
of Bengal 8/1928/318-417 (Tekrarbasm: Natural
Steinschneider, Moritz: Constantins lib. de. Gradibus
und Ibn al-ezzars Adminiculum, in: Deutsches
Archiv fr Geschichte der Medicin und medicinischen
Geographie (Leipzig) 2/1879/1-19 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi, cilt 94, s. 320-338).
Steinschneider, Moritz: Constantinus Africanus und
seine arabischen Quellen, in: Archiv fr pathologische
Anatomie und Physiologie und fr klinische Medicin
(Berlin) 37/1866/351-410, (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi, cilt 43, s. 1-60).
Steinschneider, Moritz: Die hebrischen bersetzungen
des Mittelalters und die Juden als Dolmetscher, Berlin
1893 (Tekrarbasm: Graz 1956).
Sudhoff, Karl: Augenanatomiebilder im 15. und 16.
Jahrhundert, in: Studien zur Geschichte der Medizin,
(Leipzig) 1/1907/19-26.
Sudhoff, Karl: Beitrge zur Geschichte der Chirurgie im
Mittelalter. Graphische und textliche Untersuchungen
in mittelalterlichen Handschriften, 2 cilt, Leipzig
1914-1918 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
37, s. 180-181).
Sudhoff, Karl: Ein Beitrag zur Geschichte der Anatomie
im Mittelalter, speziell der anatomischen Graphik
nach Handschriften des 9. bis 15. Jahrhunderts,
Leipzig 1908 (Studien zur Geschichte der Medizin,
Heft 4).
Sudhoff, Karl: Weitere Beitrge zur Geschichte der
Anatomie im Mittelalter, in: Archiv fr Geschichte
der Medizin 8/1914-15/1-21.
[e-aber, Al b. Rabban, Firdews el-ikme f e-bb]
Firdausul-ikmat or Paradise of Wisdom of Al b.
Rabban al-abar, ed. Muammed Zbeyr e-dd,
Berlin 1928.
Terziolu, Arslan: Yeni aratrmalar nda byk
trk-islm bilim adam bn Sina (Avicenna) ve tababet,
stanbul 1998.
[et-Tf, Amed b. Ysuf, Azhr el-Efkr f Cevhir el-
Acr] Fior di pensieri sulle pietre preziose di Ahmed
Teifascite, ed. ve ev. Antonio Raineri, Florenz 1818
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, 31, s.
1-178).
von Tply, Robert: Studien zur Geschichte der Anatomie
im Mittelalter, Leipzig ve Viyana 1898.
218
Wiedemann, Eilhard: Alchemistische Decknamen, bkz.
Ruska, Julius.
cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Beitrge zur Mineralogie usw. bei
den Arabern, in: Studien zur Geschichte der Chemie,
Festgabe fr O. von Lippmann, Berlin 1927, s. 48-54,
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften, cilt 2, 1204-
1210).
Wiedemann, Eilhard: Entsalzung des Meerwassers
bei Brn, in: Chemiker-Zeitung 46/1922/230
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften cilt 2, s. 1019).
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur
arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
ed. Dorothea Girke und Dieter Bischoff, 3 Cilt,
Islamischen Wissenschaften 1984 (Series B 1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: ber chemische Apparate bei den
Arabern, in: Beitrge aus der Geschichte der Chemie,
Georg W.A. Kahlbaumun ansna ed. Paul Diergart,
Leipzig ve Viyana 1909, s. 234-252 (Tekrarbasm:
Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 1, s. 291-
309).
Wiedemann, Eilhard: ber den Wert von Edelsteinen bei
den Muslimen, in: Der Islam (Sraburg) 2/1911/345-
Cilt 28, s. 229-242).
Wiedemann, Eilhard ve Fritz Hauser: ber Schalen, die
beim Aderla verwendet werden, und Waschgefe
nach Gazar, in: Archiv fr Geschichte der Medizin
(Leipzig) 11/1918/22-43 (Tekrarbasm: Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 3, s. 1607-1628).
Wiedemann, Eilhard: Zur Chemie bei den Arabern
(Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften
XXIV), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlangen 43/1911/72-113,
(Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 689-730).
Wiedemann, Eilhard: Zur Geschichte der Alchemie.
IV. ber chemische Apparate bei den Arabern, in:
Zeitschrift fr angewandte Chemie (Leipzig ve
Berlin) 34/1921/528-530, (Tekrarbasm: Wiedemann,
Gesammelte Schriften, cilt 2, zellikle s. 957-962).
Wiedemann, Eilhard: Zur Mineralogie bei den
Muslimen, in: Archiv fr die Geschichte der
Naturwissenschaften und der Technik (Leipzig)
1/1908-09/208-211 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, Cilt 28, s. 169-171).
Wiedemann, Eilhard: Zur Mineralogie im Islam
(Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften 30),
Soziett zu Erlangen 44/1912/205-256 (Tekrarbasm:
2001, s. 177-228).
Yab b. s el-Kind: Kitb f Kmiy el-Ir ve-t-
Tadt. Buch ber die Chemie des Parfums und die
Destillationen, ed. ve ev. Karl Garbers, Leipzig 1948
(Abhandlungen fr die Kunde des Morgenlandes, cilt
30) (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 72).
[Yt, Mucem el-Bldn] Jacuts Geographisches
Wrterbuch. Aus den Handschriften zu Berlin, St.
Petersburg und Paris, ed. Ferdinand Wstenfeld,
6 Cilt, Leipzig 1866-1870 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, Cilt 210-220, Frankfurt 1994).
[ez-Zahrv, et-Tarf li-men Acize an et-Telf] Abu
l-sim al-Zahrv (d. After 400/1009), al-Tarf li-
man ajiza an al-talf / A Presentation to Would-Be
Authors on Medicine, fak. ed. Fuat Sezgin, 2 cilt,
Islamischen Wissenschaften 1986 (Series C 31,1-2).
[ez-Zahrv, et-Tarf li-men Acize an et-Telf; bir
blm] Abul sim alaf ibn Abbs al-Zahru,
Chirurgia. Lateinisch von Gerhard von Cremona.
Vollstndige Faksimile-Ausgabe im Originalformat
von Codex Series Nova 2641 der sterreichischen
Nationalbibliothek, kommentar Eva Irblich, ve
Chirurgia Albucasis (tpkbasm), Graz 1979 (Codices
selecti, 66).
blm] Albucasis. On Surgery and Instruments. A
Defnitive Edition of the Arabic Text with English
translation and commentary by Martin S. Spink and
Geoffrey L.Lewis, Londra 1973.
blm] La chirurgie dAbulcasis, traduite par Lucien
Leclerc, Paris 1861 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi, Cilt 36).
Zimmer, Hans: Das zahnrztliche Instrumentarium
des Abulcasis, in: Zahnrztliche Rundschau (Berlin)
48/1939/Sp. 69-71 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi, Cilt 38, s. 364-365).
219
I. ahs Adlar
A- A
Abdullh b. Amed bn el-Bayr el-Mla, Eb
Muammed 164, 166, 167, 171, 172, 173, 175, 177,
178, 179, 180-209 passim
Abdurramn el-zin 169
Abdurramn b. mer ed-Dme el-Cevber,
Zeynedddn 109
Abdlmelik b. Muammed b. Mervn bn Zhr el-
bl el-yd, Eb el-Al, Latin. Avenzoar 34
Achundov, Abdul-Chalig 164, 175, 198, 206
Adelard, Bathl 105
Aetius 31
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Taiyyeddn
169
Amed b. brhm b. Eb lid bn el-Cezzr, Eb
Cafer 162, 164, 166, 193, 207, 209
Amed b. Muammed el-fi, Eb Cafer 175
Amed b. Muammed b. s bn el-Fah el-
Hemazn, Eb Bekr 178
Amed b. Ysuf et-Tf ihbeddn, Eb el-Abbs
157-184 passim, 197, 204
Albert, Daniel M. 29 n.
Albertus Magnus 108, 162
Albucasis bkz. alef b. Abbs
Albuchasir (=Eb Bekr er-Rz) bkz. Muammed b.
Zekeriyy
Alcoati bkz. Sleymn b. ris el-
el-Heysem
Al b. el-Abbs el-Mecs, Latin. Haly Abbas 4, 8,
9, 9 n., 33
Al el-Herev Muvaffaaddn, Eb Manr 164, 175,
198, 206
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan
160, 198
Al b. s el-Kel 16
Al b. Sehl Rabbn e-aber, Eb el-asan 164, 209
Ammr b. Al el-Mevl 6, 16
Anavati, Georges C. 108 n.
Andersen, Sigurd Rz 27 n.
al-Ansary, Abd-Ragman at-Taiyib 97 n.
Ardakn, seyn Mabb 164
Aristoteles 102, 159, 160, 176
von Arlt, Ferdinand Ritter 17
Arnaldus Villanovanus 108
Avenzoar bkz. Abdlmelik b. Muammed b.
Mervn
Azo(o), Rizkallah F. 97 n., 103, 104, 104 n., 109, 143
n., 165
B
Baas, Hermann 166
Bahmanyr, Amed 164
Barbet, Alix 73 n.
Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir 160
Bauer, Max 159, 159 n., 164, 170 n., 185
Baytop, Turhan 120, 120 n., 121, 121 n., 122
Bednarski, Adam 18, 25 n., 26 n.
Beer, Georg Joseph 17
Bennion, Elisabeth 69 n.
Berendes, Julius 164, 167, 175, 179, 186, 205, 206 n.
Bergman, Torbern 112
Berthelot, Marcelin 104, 105, 109, 112 n., 143 n.
Bischoff, Dieter 165
Black, Joseph 104
Boyle, Robert 99
Brockelmann, Carl 5 n., 17 n., 113 n., 152 n.
Brunschwig, Hieronymus 112 n., 119, 127 n., 129
Budde, Hendrik 30 n.
Buntz, Herwig 96 n., 97 n., 105 n.
C
Cbir b. ayyn, Latin. Geber 96, 97, 99-108 passim,
110, 163
Cafer b. Al ed-Dme, Ebu el-Fal 178
Cailliaud, Frdric 159
Carbonelli, Giovanni 110, 123 n., 124 n., 128, 128 n.,
133, 133 n., 137, 137 n., 138, 138 n. 139, 139 n.
de Carolis, Ernesto 73 n.
el-Cevber bkz. Abdurramn b. mer
Channing, Johannes 4, 76, 76 n.
Cheikho, Louis 164, 171 n.
Ciarallo, Annamaria 73 n.
Clment-Mullet, Jean-Jacque 164, 165, 170, 171, 174
Constantinus Africanus 8, 8n., 9, 9n., 29 n., 33, 162
D Z N
220
D Z N
D
Dnipah, M. Ta 116 n., 165
Darmstaedter, Ernst 105 n.
ed-Dme bkz. Muammed b. brhm b. Eb lib
Diergart, Paul 109, 113 n.
Dietrich, Albert 164, 207, 208
Dioskurides 28, 158, 167, 175, 179, 186, 205, 206
Duval, Rubens 109
E
Eb Abdullh el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Eb el-Fal ed-Dme bkz. Cafer b. Al
Eb el-sm ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs
Edwards, Diane D. 29 n.
Eth, Hermann 7 n.
Ettinghausen, Richard 28 n.
F
Feldhaus, Franz Maria 114, 161 n., 209 n.
Fischer, Wolfdietrich 165
Fonahn, Adolf 7 n.
Forbes, Robert James 112 n., 113 n., 119 n.
Friedler, Karl Gustav 161
Friedrich II., Sicilya Kral ve Kayzeri 34
Fssel, Stephan 29 n.
G
el-fi bkz. Amed b. Muammed
Galen 8, 19 n., 20, 31, 33, 110, 142, 142 n., 158, 175,
205, 206
Ganzenmller, Wilhelm 110, 142-150 passim
Garbers, Karl 103, 109, 124 n., 134 n.
Geber bkz. Cbir b. ayyn
Gerhard(us), Cremonal 4
Gibb, Hamilton Alexander Rosskeen 164
Gilbert, William 209
Gildemeister, Eduard 112 n., 114, 114 n., 119, 119 n.
Giorgione 33
Girke Dorothea 165
Graefe, Alfred 17
Grimm, Sigismund 31
Grmek, Mirzo Drazen 4 n., 82 n.
Guerini, Vincenzo 61 n., 64 n., 65 n.
Guglielmo da Saliceto 4
Guido de Cauliaco (Guy de Chauliac) 4
Gurlt, Ernst Julius 4, 36, 38, 38 n., 39, 54 n., 67 n., 71
n., 73 n., 81 n., 83 n., 85 n., 86 n., 87 n., 88 n., 89 n.
H
alef b. Abbs ez-Zehrv, Eb el-sim, Latin.
Albucasis 3, 4, 16, 30, 31, 36, 36 n., 37, 38, 39 n., 40,
41, 41, 44, 46, 47, 51, 54-92 passim, 111, 112, 119
lid b. Yezd, Emevi Prensi 97, 97 n., 98 n.
alfe b. Eb el-Mesin el-aleb 5, 6, 16, 23, 27, 43,
45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53
Haly Abbas bkz. Al b. el-Abbs
Hamarneh, Sami Kh. 30 n., 31 n., 70 n., 92 n.
von Hammer, Josef 157 n., 169
el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Abdullh
Hartlaub, Gustav F. 96 n.
el-asan, Amed Ysuf (Ahmed Y. al-Hassan) 109,
126, 143, 143 n., 152 n., 153 n.
Alhacen veya Alhazen 9, 11 n., 16, 18, 19, 20, 21, 24
al-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
el-Him, Muammed Yay (Mohammed Yahia
Haschmi) 158 n., 160, 161 n.
Hauser, Fritz 35 n.
Hell, Josef 177
Hentzen (Landwirt) 161 n.
Hidayet seyn, M. 103, 109
Hill, Donald Routledge 35, 109, 126, 143, 143 n., 152
n., 153
Hipokrat 31, 33
Hirschberg, Julius 5, 5 n., 16, 17, 17 n., 23, 24, 27, 43,
43 n., 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53
Hoffmann, Friedrich 112 n., 114, 114 n., 119, 119 n.
Holmyard, Eric John 161, 163, 163 n.
Houtsma, Martijn Theodor 164
Huard, Pierre 4 n., 82 n.
ubey b. el-asan el-Asam ed-Dme 16
uneyn b. s 3, 8, 9, 16, 19
Avicenna 4, 9 n., 11 n., 18, 23, 24, 25, 29 n., 31, 32,
33, 110, 160, 161, 161 n., 162, 163
I
Irblich, Eva 4, 4 n., 5
bn el-Cezzr bkz. Amed b. brhm b. Eb lid
221
A H I S A D L A R I
bn el-Ekfn bkz. Muammed b. brhm b. id
bn el-Fah el-Hemazn bkz. Amed b. Muammed
b. s
bn Manr bkz. Muammed b. Mkerrem b. Al
s
bn Rd bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
bn Umeyl bkz. Muammed b. Umeyl
bn Zhr bkz. Abdlmelik b. Muammed b. Mervn
brhm b. Muammed el-ar el-Fris el-Ker,
Eb s 160
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b.
Abdullh
vn e-af 158, 159 n.
s b. mrn 29
s b. Sleymn el-srl, Eb Yab, Latin.
Ysaac 33
sml, Abdullh 160 n.
sml b. asan b. Amed el-Crcn 7
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz
Beduzzamn 35, 110
J
Jacob, Georg 209
K
bs b. Vumgr 32
Kahlbaum, Georg W. A. 109, 113 n.
el-azvn bkz. Zekeriyy b. Muammed b.
Mamd
el-Kind bkz. Nar b. Yab
Kraus, Paul 99, 100, 100 n., 101, 101 n., 102, 102 n.,
103
Krenkow, Fritz 160 n., 164
Khn, Carl Gottlob 205
Knzl, Ernst 78
L
Lavoisier, Antoine-Laurent 99, 104
Leclerc, Lucien 4, 36, 36 n., 38 n., 39 n., 40-49 passim,
164, 166, 167, 171, 172, 173, 175, 179-209 passim
Lewis, Geoffrey L. 3 n., 36 n.
Lindberg, David C. 21 n.
Lippert, Julius 5 n., 43 n.
von Lippmann, Edmund Oskar 112 n., 152 n., 160 n.
L b. srfiyn 158
Lyell, Charles 159
M
Mackenzie, A. 17
Madkr, brhm 160 n.
Mandeville, Desmond Cameron 163, 163 n.
Manr b. Muammed b. Amed b. Ysuf 7, 8
Margolin, Jean-Claude 107 n.
Marianus 97
Mattioli, Pietro Andrea 114
Matton, Sylvain 107 n.
Meemmed Al 159
Memed II., Fti, Osmanl Sultan 4
Mehren, August Ferdinand 113 n., 165, 200
de Menasce, Jean Pierre 158 n.
Mervn b. Abdalmelik, Emevi Halifesi 160 n.
Meyerhof, Max 3, 3 n., 16, 19 n., 20
Mieleitner, Karl 161, 162, 162 n.
Mittwoch, Eugen 5 n., 43 n.
Muammed b. Abdlmelik el-rizm e-li el-
Ks, Eb el-akm 104, 109, 143
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm el-
Varr el-Badd, Eb el-Ferec 97 n.
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 160,
160 n., 164, 166, 167, 169, 171, 172, 173, 175, 176,
177, 180, 181, 182, 183, 184, 186, 190, 192, 195, 201,
204, 207, 208, 209
Veld, Latin. Averroes 34
Muammed b. Amed b. Sad et-Temm, Eb
Abdullh 165, 166, 171, 172, 173, 177, 180, 181,
182, 183, 184, 185, 186, 193, 194, 196, 203, 204, 206,
207, 208
Muammed b. el-asan el-Fris, Kemleddn Eb
el-asan 9, 18, 19, 19 n., 22, 24
Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr e-
f ey er-Rebve ed-Dme, emseddn Eb
Abdullh 109, 113, 114, 117, 165, 179, 183, 200
Muammed b. brhm b. id bn el-Ekfn el-
Enr es-Sav, emseddn Eb Abdullh 164,
169, 171, 173, 183
Muammed b. Manr ed-Detek 157
drs, Eb Abdullh 160, 164, 187, 197, 202
Muammed b. Muammed Efln el-Hermes el-
Abbs el-Bism 152
Muammed b. Ms el-rizm, Eb Abdullh 109,
123, 134, 141, 141 n., 164, 189, 198
222
D Z N
Muammed b. Mkerrem b. Al bn Manr el-
azrec, Eb el-Fal 202 n.
Muammed b. Umeyl Eb Abdullh (Latin. Senior
Zadith filius Hamuelis) 104, 108
Rhazes veya Albuchasir 4, 11 n., 17, 29, 30, 103,
104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 116, 123-141
passim, 159, 163, 165, 172 n., 180, 182, 183, 184, 185,
189, 191, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 205 n.
Munk, Ole 27 n.
Muntar, Abdulalm 160 n.
Muvaffaaddn el-Herev bkz. Al el-Herev
Mller-Btow, Horst 69 n.
N
Nar b. Yab el-Kind 176
Naf, Muaf 18
Neckam, Alexander 161
Newman, William R. 107, 107 n., 108, 108 n.
Niel, Ch. 61 n.
Nim-i Ar 32
O
Oken, Lorenz 164, 170 n., 194
ONeill, Ynez Viol 9 n.
P
Pagel, Julius Leopold 23
Pallas, Peter Simon 121, 121 n.
Pansier, Pierre 23
Paulus de Tarento 107, 108
Peckham (Pecham), John, Canterbury bapiskoposu
26, 18
Pereira, Michela 108 n.
Pertsch, Wilhelm 152 n.
Plinius 177
Ploss, Emil Ernst 96 n., 97 n., 105 n.
Polyak, Stephen L. 18, 20, 21 n., 22 n., 24, 26 n., 27 n.
Priestley, Joseph 99
Prfer, Curt 3, 3 n., 19 n.
Q
Quatremre, tienne 169, 169 n.
R
Raimundus Lullus 108
Raineri, Antonio 157 n., 165
Roger Bacon 18, 25, 108, 162
Roosen-Runge, Heinz 96 n., 97 n., 105 n.
Ruska, Julius 97, 97 n., 98, 98 n., 103, 104, 105, 105 n.,
106, 106 n., 107, 107 n., 108, 108 n., 109, 110, 110 n.,
112 n., 116 n., 123-141 passim, 157, 158, 159, 163,
165, 166, 186 n., 192, 195 n., 198, 200, 200 n., 201,
203, 205, 207
Ryff, Walter 62
S
abra, Abdlamd (Abdelhamid I. Sabra)
21 n, 22 n.
Sachau, Eduard 160 n.
adaa b. brhm e-ail 17
Saemisch, Theodor 17
alaaddn (gz hekimi) 23
Sarton, George 4 n., 105 n.
Savage-Smith, Emilie 11 n.
Schahien, Abdul Salam 69 n., 73 n., 74 n., 75 n., 78 n.,
79 n., 80 n.
Schedel, Hartmann 29, 29 n., 34, 34 n.
Schelenz, Hermann 112 n.
Schem Tov Ben Isaak von Tortosa 77
Schepelern, Henrik D. 27 n.
Schipperges, Heinrich 9 n., 31 n., 33 n., 96 n., 97 n.,
105 n.
Schmucker, Werner 209
Schneider-Dresden, O. 209
Schopen, Armin 157 n.
Schnfeld, Jutta 165, 180, 194, 203
Schramm, Matthias 18, 19, 19 n.
Seibold, Ilse 159 n.
Seidel, Ernst 7 n., 8
Senior Zadith filius Hamuelis bkz. Muammed b.
Umeyl Eb Abdullh
e-ddk, Muammed Zbeyr 164
Sievernich, Michael 30 n.
Siggel, Alfred 152 n.
Soemmerring, Detmar Wilhelm 27
Solingen, Cornelius 69
Sonnedecker, Glenn 30 n., 31 n.
von Sontheimer, Joseph 164, 166, 167, 171, 172, 173,
175, 179-209 passim
Speter, Max 112 n.
Spies, Otto 69 n.
Spink, Martin S. 3 n., 36 n., 69 n.
Stapleton, Henry E. 97 n., 103, 104, 104 n., 109, 143
n., 165
Steinschneider, Moritz 112 n., 162 n.
Steno, Nicolas 161
Stephanos 97
223
Stephanus de Csaraugusta 162
Stillman, John Maxson 105
Storey, Charles Ambrose 7 n.
Sudhoff, Karl 4, 7, 7 n., 8, 9, 10, 17, 18, 23, 24, 25 n.,,
58, 58 n., 60 n., 61, 61 n., 63 n., 64 n., 65 n., 67 n.,
70, 70 n., 71 n., 73, 75, 76, 76 n.,, 78 n., 80 n.-88 n.
passim
Sleymn b. ris el-, Latin. Alcoati (?) 23, 24
emseddn ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
b. Eb lib
erefeddn Sabuncuolu 4, 4 n., 56, 74 n., 82, 91
Abdullh
T
e-ahrn, Buzurg 7 n., 175 n.
ala b. Ubeydullh 97 n., 98 n.
et-Temm bkz. Muammed b. Amed b. Sad
Terziolu, Arslan 31 n., 33
et-Tf bkz. Amed b. Ysuf
Thomas, Canterbury bapiskoposu 34
von Tply, Robert 9, 9 n., 23 n.
U U
Uzel, lter 4 n.
V
Vesalius, Andreas 20
da Vinci, Leonardo 18, 27, 161
Vitello bkz. Witelo
van Vloten, Gerlof 123 n., 164
Volger, Lothar 164
W
Walchner, August Friedrich 164
Walther, Johannes 159
Wiedemann, Eilhard 18, 35, 35 n., 109, 113, 113 n.,
116, 117 n., 123 n., 141 n., 152, 152 n., 153, 160 n.,
165, 169 n., 171 n., 173 n., 178 n., 179, 183, 189 n.,
198, 200, 200 n., 201, 202 n., 207, 209
Witelo (Vitellius, Vitellio, Vitello) 18, 20, 26
Wstenfeld, Ferdinand 165
Y
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf
103, 109, 124, 134
Yt b. Abdullh er-Rm el-amev 113 n., 165,
194, 202 n.
Ysaac bkz. s b. Sleymn
Z
Zaunik, Rudoph 161 n.
Zyid, Sad 160 n.
ez-Zehrv bkz. alef b. Abbs
Zekeriyy b. Muammed b. Mamd el-azvn 165,
166, 167, 173, 177, 180-209 passim
Zimmer, Hans 61 n.
Zimmermann, S. 78
Zosimos 98, 98 n., 153
A - A
Adet hali 176
il-de-chat 174
Afganistan, maden ocaklar 182, 192
Agat (cins min el-a, a alenc) 176
A tabaka (zonula) 16
Arlk bkz. zgl arlk
Akcier hastalklar 60
a (karneol) 176, 177, 178
a alanc (agat?) 176
Akrep sokmalar 200
al ekl el-kellb (pense biimli alet, jinekolojide)
73
Alabaster (su mermeri) 199
lt ellet yutcu ileyh f irc el-cenn (Cenin tah-
liyesinde gereksinim duyulan aletler) 73
Al 197, 200
Al kristali 199
Al ta (cibsn, ca) 158, 199
le li-keyy u el-verk (Siyatikte kullanmak iin) 67
le tubihu atele are (Kk bir iskarpela benzeri
alet) krk dileri karmak iin 63
le tubihu el-kellb (engel Biimli Alet) boaz
blgesinden yabanc cisimleri karmak iin 58-59
le tubihu el-mia li-a verem el-levzeteyn
(Makas benzeri alet, bademcikleri ve dier yutak
tmrlerini karmak iin) 57
le tubihu e-innre el-kebre (Byk bir olta kan-
cas gibi alet) krk dileri karmak iin 64
224
D Z N
le zt e-ubeteyn (atall Alet) krk dileri kar-
mak iin 64
Alembic ccum (inb am, kimyasal laboratuvar
kab) 125, 126
Alembic duplicati, ifte imbik (kimyasal laboratuvar
kab, er-Rzye gre) 127
Alet, byk bir olta kancas gibi (le tubihu e-
innre el-kebre), krk dileri karmak iin 64
Alet, atall (le zt e-ubeteyn), krk dileri
karmak iin 64
Alet, engel biimli alet (le tubihu el-kellb),
boaz blgesinden yabanc cisimleri karmak iin
58-59
Alet, eskiler tarafndan anlm olan (levleb ar
zekerethu el-evil), jinekolojide 73, 76-77
Aletler, hacamat sonras kan miktarn lmek iin
35
Alet, kk bir iskarpela gibi (ale tubihu atele
are) 63
Aletler, krk dileri karmak iin 63-64
Alkol (aqua vitae), alkol destilasyonu 112, 118-119
Altn markazit bkz. Markazit
Altn yapmclk zanaat 97
Aludel, alutel (el-usl, sublimasyon aleti) 104, 123,
139, 143
Alnit, ap (ebb) 103, 191
Ametist (cemest, cemez) 171
Amonyum klorr 101, 103
Amplon, Ktphane, Erfurt 23
Ampulla lutata (balkla sval ie, kimyasal laboratu-
var arac, er-Rzye gre) 134
Amu-Derya (Ceyhun) 161
Amulet 158, 184
Anadolu, maden ocaklar 180, 185
Anatomi, beyin 16
Anatomi, gz 9, 16
Anatomik resimler 7-15
Anatomik resimler, gz 3, 8, 16-27
Antakya 190
Antidot, panzehir 184, 186, 207
Antimon (ismid) 193, 194
aqua vitae bkz. Alkol
Arabistan, karneoln rabet edilmesi 177
Arabistan, maden kayna 171, 184, 202
Arabistan, metalrji ve cam yapm 97
Armut biimli uzun boylu ieler ve boynuzlu imbikler
(Ampulla, Ampull, Arap. innne veya rre,
kimyasal laboratuvar aralar) 131, 133, 134
Armut biimli uzun boyunlu ieler (Ampulla, Canna),
eik ve keli boyunlu 131
Armut biimli uzun boyunlu ieler (boynuzlu yuvar-
lak imbikler, kimyasal laboratuvar kaplar) 131-134
Arsenik (zern) 101, 103, 200, 201
se (mersin yapra, oftalmolojik alet) 47
Assuan 160
Astm 200
Astrius (kevkeb) 175
A boyas (ertekn) 188
Atardamar sistemi 7, 10, 12, 14
Atina 135
Atlantik Okyanusu, kehribar kayna 209
Avrupa 9, 17
Ayak ve baldr tedavisi 38
ayn el-hirr (kedigz) 174
Ayn nitelikte iki camdan oluan kaplar 124
Ayrtrma Dzenei, kre formlu (Dissolutio cum
apiis, kimyasal laboratuvar aleti, Eb Bekir er-
Rzye gre) 140
Azerbeycan 195
B
bdzehr (panzehir ta) 186
Ba Kili (n kerm), kil 205
Badat 29
el-bar el-aar (Hint Okyanusu) 172
bahramn 169
Bahreyn 207
Balkla sval ie (Ampulla lutata, kimyasal laboratu-
var arac, er-Rzye gre) 134
Balon rnga (mian), mesaneyi ykamak iin 71
Balta (abar, oftalmolojik alet) 50
Bmiyn (bugnk Afganistanda) 192, 195
Basel 7
Basra 177, 185
Baak kl pensesi (kelbetn nuliyye, oftalmolojik
alet) 53
Baza (Endlste) 194
Bedan (Afganistanda) 169
bela, Farsa bala (Spinel) 169, 170
bellr (kristal kuvars) 172
Benaki Mzesi, Atina 135
benefseciyye (meneke renginde spinel) 169
benfe Farsa banaf (zirkon) 170
Berchile (gl suyu damtm dzenei, ez-Zehrv)
112
berd (katarakt inesi) 44
Beril, Krizolit (zeberced) 173, 174
Beyin (tbbi-anatomik) 16, 25
Beyin, ametist, glendirme ilac olarak 171
Beyin zarlar emas (bn Sn?) 25
Beyrut 185
Bibliothque nationale, Paris 4
225
Bcd (Afganistanda da) 182
bicd (Grna) 168, 170
billavr (kristal kuvars) 172
Bizans 7, 185
Bologna 110
Boraks (bra) 103, 106
Boya, boyama 105, 191
Boynuz formlu nesne (Cornu, kimyasal laboratuvar
kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 140
Boynuzlu imbikler bkz. Armut biimli uzun boyunlu
ieler
Boynuzlu imbikler, kabaklar (ara, o. ara,
lat. cucurbita, kimyasal laboratuvar arac) 109, 126,
129
Boynuzlu imbikler, ieler (rra, o. avrr, kim-
yasal laboratuvar arac) 109, 133
Boynuzlu yuvarlak imbikler bkz. Armut biimli uzun
boyunlu ieler
Bbrek hastalklar 186
Buga (Uzakdouda bir yer) 173
bra (boraks) 196
burhn (Cbir b. ayynda) 100
Burkulmalar 207
Burun rmesi 56
bussaz (mercan) 208
bun (o., Boynuzlu imbikler) 111
C
Ccum alembic (kimyasal laboratuvar kab) 125, 126
caft bkz. eft
Cam kap, kre formlu 136
Cam kap, Msr (erken slam) 135
Cam kap, topuz formlu 136
Cam ie, ran (9.-11. yzyl) 132
Cam ie, ran (10. yzyl) 132
Cam yapm 97, 189
Cam yapm, Arabistanda 97
cmi Latin. summa karl olarak 106
Canna (kimyasal laboratuvar kab) 131
Canna retroversa (kimyasal laboratuvar kab, Eb
Bekir er-Rzye gre) 130
Cannina (karaf, kimyasal laboratuvar kab, Eb Bekir
er-Rzye gre) 135
Cannutum (ruhlar zmek iin, kimyasal laboratu-
var kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 137
Canterbury 26
ca bkz. Al ta
Cauchil (ruhlar sblimletirmek iin kap) 124
Caxa (ruhlar zmek iin kap) 138
caz (oniks) 178
el-caz el-arvn (oniks tr) 178
el-caz el-baarn (oniks tr) 178
el-caz el-fris (oniks, randan) 178
el-caz el-abe (oniks, Etyopyadan) 178
el-caz el-muarra (oniks, damarl) 178
el-caz el-muassal (oniks, bal grnml) 178
Cebel el-Kul (spanya Baza kenti yaknnda da)
194
Cebel Zavn (Tunis civarnda da) 194
cemest, cemez (ametist) 171
Cenin bkz. Cenin tahliyesi
Cenin tahliyesi 73-80
Cephalotripter, Embryothlast (Mid, jinekolojik
alet) 78- 79
Cerrahi aletler 83-91
Cerrahi, genel cerrahi 3, 4, 5, 9, 83-85
Cerrahi, kaza cerrahisi 86-91
Cevherler 160, 161
Ceyhun bkz. Amu-Derya
Cezair 4
Chios, kil 205
Cmbz (cift), di tedavisinde 66
Cmbz (cift), kulak tedavisi iin 55
Cmbz (msik, kimyasal laboratuvar arac) 109
Cva (zeyba) 101, 103, 195
cibsn bkz. Al ta
cift (cmbz, di tedavisi iin) 66
cift (cmbz, kulak tedavisi iin) 55
Clausthal 157 n.
Cornu (boynuz formlu kimyasal laboratuvar aleti,
Eb Bekir er-Rzye gre) 140
Crawford Library of the Royal Observatory, Edinburg
21
cucurbita ayrca bkz. Boynuzlu mbikler
Cucurbita duplicata (ifte kabak kimyasal laboratu-
var aleti, Eb Bekir er-Rzye gre) 129
Csye (Karak yaknnda, bugn rdnde) 179
Cndpr 183
Crcn 192
Czam 184, 186, 206
ban tedavisi 185, 192, 195, 197
kk 81, 82
ngrak ta, kartal ta (acer el-ub) 190
ifte kabak (kimyasal laboratuvar aleti) bkz.
Cucurbita duplicata
in, maden kayna 175
in, mknats ta 181
inko karbonat 185
226
D Z N
D
Dalar, dalarn oluumu (bn Snda) 161
Dahlak-Takmadas (Kzl Denizde) 207
Dalak arlar 208
Damtma kaplar (bile, o. avbil, kimyasal labo-
ratuvar kab) 109, 114, 116
Deerli talar 158
Deerli tbbi ve kimyevi eczann taklidi 103
dehnec (malahit) 184
Deney (Cbir b. ayynda) 101
Denge oranlar (Cbir b. ayynda) 100
Dentalojik aletler (ez-Zehrv) 61-66
Deri altndaki ikinlik 45, 83
Deri hastalklar 188, 191, 200
Destilasyon (organik cevherlerin) 100
Destilasyon aleti (emseddn ed-Dmeye gre)
117
Destilasyon aleti, el-Mizzeden, gl suyu elde etmek
iin 113-115, 119
Destilasyon aletleri 111-119
Destilasyon, alkol 112, 118-119
Destilasyon, gl suyu 111-115, 117
Destilasyon miferi (inb, anb, o. enb, kimya-
sal laboratuvar aletleri) 103, 109, 120-122, 126
Dil basan 109
Di bakm ilalar (minerallerden) 176, 177, 191, 202
Di r 176
Di ta 61
Di tedavisi 61-66
Doa bilimleri (Cbir b. ayynda) 102
Doa glerinin birlikte etkileri (Cbir b. ayyna
gre) 101
Doalar, drt doa (Cbir b. ayynda) 101
Doann yntemini taklit etmek (Cbir b. ayyn
tarafndan tavsiye edilen) 101
Dou Anadolu 185
Dkm kalplar (r veya misbeke, kimyasal labora-
tuvar aralar) 109
Dkm kepesi (mirafa, kimyasal laboratuvar aleti)
109
Dlleme, yapay (Cbir b. ayynda) 101
Dudak atlaklar 41
durr (inci) 158, 207
Dzenek, gl suyu damtm iin (ez-Zehrv tarafn-
dan tarif edilen) 111-112
E
ecsd (bedenler, cisimler, kimyada) 103
ecsm nusiyye al heyet es-sihm (fulgurit, imek
borusu) 161
Edinburgh 21
Efes 78
Elemanter nitelikler 100
Elementler, tabiat aleminde drt element 100, 101
Elmas (elms) 166, 167
elms bkz. Elmas
emis (hematit) 180
Embriyo 7, 13
Embryothlast bkz. Cephalotripter
enb, inb o. enb (imbik, damtma miferi,
kimyasal labroratuvar arac) 109, 125
Endls 111, 185, 194
Enjeksiyon inesi 70
Epilepsi 68
Ermeni kili (n ermen) 205
Ermenistan, maden kayna 172, 185, 203
ertekn (demir okru) 188
erv (ruhlar, kimyada) 101, 103, 195, 200
esdest (zirkon tr) 170
...esgen (ve Cannina, sblimasyon iin geni boyunlu
iki kap) 135
F
fad el-cebhe (aln toplardamarn amak) 50
Frn (furnellus lune et veneris, gm ve bakr frnck
Liber florum Gebertiden) 149
Frn, cam balkl (Liber florum Gebertiden) 147
Frn, fil hortumu formunda (Liber florum Gebertiden)
149
Frn, iki gagal miferli (Liber florum Gebertiden)
144
Frn, imbikli (Liber florum Gebertiden iki frn) 146,
151
Frn, kendi kendisini yelleyen (tennr nfi nefseh,
Eb Bekir er-Rzye gre) 141
Frn, kimyasal operasyonlar iin (Liber florum
Gebertiden) 144
Frn, mifer formunda boynuzlu imbikli (Liber flo-
rum Gebertiden) 148
Frn, zerine aslan boynuzlu imbii stmak iin
(Liber florum Gebertiden) 146
Frn, yapay mcevher imali iin (el-Bismye gre)
152
Frnlar, ocaklar (kimya ve simyada) 103, 110, 141-
153
Filistin, mineral kayna 177, 180
Firuze/Trkuaz (frzec) 183
frzec (firuze trkuaz) 183
Fitilli filtre kupas (rv f cm, kimyasal laboratuvar
arac, Eb Bekr er-Rzye gre) 139
Fizik, bn el-Heysemin 19
227
Fizyoloji, beyin 16
Fizyoloji, gz-grme organ 17
Fizyolojik optik, bn el-Heysemin 19
Fornax rotunda (P. A. Mattioli) 114
Fosil cevherler 209-210
furnellus lune et veneri (gm ve bakr frnck
Liber florum Gebertide) 149
furnus (mustevad, frn) 143
fusio spiritum (all el-erv) 137
el-Fus (Kahirede) 92
G
Gagat (oltu ta, sebec, Fars. ebeh, ebek) 204
Galenit (kul) 194
Genel cerrahi bkz. Cerrahi
Genital organlar, diil 7
Germanisches Nationalmuseum, Nrnberg 70
Germe bank, srt omurlar kklarnn tadavisi iin
82
Grme organ bkz. Gz
Gz bebei daralmas, k dtnde 17
Gz bebei retisi, Kemleddn el-Frisnin 19
Gz diyagram, Leonardo da Vincinin 18, 27
Gz diyagramlar, bn el-Heysem ve Kemleddn el-
Frisnin 18, 21, 22
Gz ilalar 184, 185, 191, 207, 208, 209
Gz kapa tedavisi 46, 47, 51
Gz makyaj 194
Gz sinirleri-kesime noktas (oftalmoljik) 6, 16, 27
Gz yuvarlann emas (bn Sn?) 24, 25
Gz, tedavi 42-53
Gzler, anatomik resim, uneyn b. s 19-20
Gzler, anatomik resim, bn el-Heysem 19-20
Gzler, anatomik resim, Kemleddn el-Fris 22
Gzler, anatomik resimler 6, 8, 16-27
Gzler, anatomik resimler, Latince yazmalarda 21,
23, 24, 25, 26, 27
Gzya fistlleri 42, 43
Grafit 194
Grna, Sleyman ta (bicd) 168, 170
Gummi arabicum / Arap zamk 210
Gherile 104, 107
Gl suyu, gl ya destilasyonu 111-115, 117, 119
Gl yapra (verde, oftalmolojik alet) 45, 49
H
Hacamat 35, 50
acer el-ayn (gz ta) 183
acer el-bhit (mknats ta) 181
acer el-birm (steatit) 202
acer ed-demm (kan ta) 180
acer el-alebe (zafer ta) 183
acer el-ayye (ylan ta), serpantinit 186
hacer iktemekt 190
acer en-nesr (kartal/akbaba ta) 190
acer e-r (da ta) 180
acer el-ub (kartal ta) 190
ades (Lbnanda) 179
Halkyonion (lleta) 206
all el-erv (fusio spiritum, ruhlar zmek, kim-
yada) 137, 138
Hamile, bir hamilenin atardamar sistemi 7, 12, 13
arbe (karg, oftalmolojik enstrman) 45
arrat Ben Sleym (Mekke yaknnda sra dalar)
184
Havan (hvn, kimyasal laboratuvar gereci)
av (nesnelerin spesifik nitelikleri, Cbir b.
ayynda) 101
v Latin. summa kelimesi iin 106
el-avr (Kzldenizin dou kysnda) 202
hvn (havan) 109
Hazardenizi, kehribar bulunma yeri 209
Helile 210
Hematit (denec, emis) 180
m (Suriye) 185
Hicaz 171-202
Hilal formlu koter bkz. mikvt hilliyye
Hindistan, mineral kayna 166, 173, 176, 185, 186,
196, 197, 204, 207
Hint Okyanusu (el-Bar el-Aar) 172, 181, 185, 207
homunculus bkz. otomatlar
Horasan, ursn (randa) 184, 186
uten (in) 175
Hyazinth bkz. Zirkon
I
Institut fr Mineralogische Rohstoffe, Clausthal
Teknik niversitesi 157 n.
Irak, Mezopotamya 99, 111, 183, 185
drar yollar tedavisi 69-71
ki dikenli kanca (innre zt e-evketeyn, jineko-
lojik alet) 80
ksir (kimya ve simyada) 100, 147
ilc fekk araz e-ahr (srt omurlar kklarnn
tadavisi) 82
ille (neden Cbir b. ayynda) 102
ilm (Cbir b. ayynda) 100
ilm el-av (spesifik nitelikler bilimi Cbir b.
ayynda) 101
228
D Z N
ilm mzn (llebilirlik prensibi Cbir b. ayynda)
101
ilm e-ana (kimya) 97
mbik (Latin. alembic, Arab. el-enb) gagal (er-
Rzye gre) 126
mbik, gagal ve damtma kapl (er-Rzye gre) 116
mbik, gagal, dier formlarda (er-Rzye gre) 128
mbikler, Anadolu kkenli (Baytop koleksiyonu,
stanbul) 120-122
mbikler, kr imbikler (inb am) 125
mbikler, ez-Zehrvnin destilasyon aralarda 112
mitasyon, metallerin 97, 103
inb am (kr imbik, kimyasal laboratuvar kab,
Eb Bekr er-Rzye gre) 126
inb zt el-atm (miferli imbik) 126
nci (drr, ll) 158, 207
nsan gznn resmi, Viteloya gre 26
nsan gznn uzunluuna kesiti 21 passim
ran Krfezi 207
ran, mineral kayna (ayrca fosil cevherler) 167, 171,
184, 185, 186, 189, 192, 196, 202, 204, 207
fahn 167, 193, 201
skelet, anatomik 7, 10, 11, 13, 15
skenderiye 7, 8, 9, 18, 97, 203
slam Sanatlar Mzesi, Kahire 92
smid (antimon) 193, 194
spanya, mineral kayna 192, 194, 195, 197
aar (Persepolis civarnda) 195
stanbul 23
J
Jasp (yeb, yem, yest) 175
Jeoloji, bn Snnn 160-161
Jinekolojik aletler 73-81
K
bile, o. avbil bkz. damtma kaplar
aden muayyenn (killi kupalar) 134
Kafa ve yz tedavileri, koterler yoluyla 39, 40, 50
Kafatas emas (bn Sn?) 25
Kalbi glendirme ilac 207
Kali 200
alads (vitriyol) 192
aland (vitriyol) 192
alar (vitriyol) 192
Kalp hastalklar 186
Kambyt (Hindistanda) 173
Kan dindiren ila 187, 191, 192, 197, 199
Kan, hacamatta kan miktarn lmek 35
Kanamalar 207
Kanca (innre, kaplar kaldrmak iin cerrahi alet)
84
Kap, ruhlar zmek iin 137
Kara kurun 166
ara msenn (ifte kabak, kimyasal laboratuvar
arac, Eb Bekir er-Rzye gre) 129
ara, o. ara, lat. cucurbita (boynuzlu imbikler,
kabaklar, kimyasal laboratuvar arac) 109, 126,
129
Karacier, souk karacierde koterizasyon 37
el-Karak (bugn rdnde) 179, 180
Kargaburnu (eft, oftalmolojik alet) 52
Karg (arbe, oftalmolojik alet) 45
arn (boynuz, burada: Mercan) 208
Karneol (a) 176, 177, 178
Kartal Ta, ngrak Ta (acer el-ub) 190
rra, o. avrr (ieler, kimyasal laboratuvar
arac) 109, 133
aryat el-Fau (Gney Arabistanda) 97
Kas sistemi 7, 10, 11, 13
sr (sondalar, idrar yollar iin) 69
Katarakt 204
Katarakt ineleri (mida, berd, oftalmolojik aletler)
44
avrr li-all el-erv (ruhlar zmek iin kimya-
sal laboratuvar aralar) 138
Kaya tuzu (mil) 198
ayravn 29
ayr, aysr (snger ta, pomza) 203
kz (makas, oftalmolojide) 48
Kaza cerrahisi bkz. Cerrahi
Kazan, aslan ayakl (kimyasal laboratuvar aleti, Liber
florum Gebertiden) 148
Kazanc ekici (mi, kimyasal labaratuvar arac)
109
Kazyc (micrad, oftalmolojik alet) 49
kebrt (o. kibrt) 161; ayrca bkz. Kkrt
Kedigz (ayn el-hirr) 174
Kehribar (kehrub, kehremn) 209
kehrub, kehremn (kehribar) 209
kellb (penseler, di ekmek ve di paralarn kar-
mak iin) 65
kelbetn nuliyye (baak kl pensesi, oftalmolojik
alet) 53
Kemik krklar 207
Kemik sistemi 7, 10, 11, 13
Kemik testeresi bkz. Yaprak testere ve testere, kom-
pakt yay testere
Kemikleri kesmek 86
kereke (gl suyu elde etmek iin dzenek, 20. yzyln
ba) 113
229
kevkeb (Astrius) 175
Khalili Collection, Londra 126
Kbrs, mineral kayna 185, 190, 192, 197
dr min nus (bakr kazan) 112
nnne (cannina, cannutum, kimyasal laboratuvar
arac) 109, 133, 135, 137
ys (Cbir b. ayynda) 100
Kzl Deniz 204, 207, 208
kibrt bkz. Kkrt
Kil bkz. n
Kil bkz. Yapay kil
Kimolos (Kiklat Adalarndan biri), kil 205
el-kmiy 97
Kimya 95-153
Kimyann r acs (Eb Bekr er-Rz) 103
Kimyasal laboratuvar ara ve gereleri 107, 109-153
Kireler 200
Kirmn (randa) 184, 185, 196
Kistler 83
Koltuk alt, dalamak 81
Korindon, zmpara (snbzec) 167
Korkulu ryalar 204
Kornea 19, 48
Kornea, conjunctiva dna yerletirilmesi 23
Koter 36-43, 46, 50, 51, 54, 56, 60, 67, 68, 81
Koter ayrca bkz. mikvt
Koter, halka formunda yakma yzeyli 67
Koter, siyatikte kullanmak iin (le li-keyy u el-
verk) 67
Kristal kuvars (billavr, bellr, mah) 172
Krizolit bkz. Beril
kul (galenit) 194
Kulak kiri 192
Kulak tedavisi 54-55
Kulak-burun-boaz tedavisi 54-60, 192
Kunsthistorisches Museum, Viyana 33
Kurbaack yumrular 192
Kuvars 168
kz (kimyasal laboratuvar arac) 109
kz muayyen (killi gm, kimyasal laboratuvar
kab) 134
Kuzey Afrika (Marip), mineral kayna 180, 185,
190, 192, 194
Kkrt, sulphura (kibrt o. kebrit) 101, 103, 161,
162, 200
Kkrtl pirit 179
L
lal (yakut 169
el-lal el-beda (spinel) 169
Lapislazuli (lzuverd) 182
lzuverd (lapislazuli) 182
Lentigolar 206
levleb ar zekerethu el-evil (eskiler tarafndan
anlm olan alet, jinekolojide) 73, 76-77
levleb yuftau bih fem er-raim (rahim azn amak
iin vidal dzenek, jinekolojik enstrman) 73
Libya, mineral kayna 180, 191
Liken hastal 206
Linyit kmr 204
Lutum (ng. lute, laboratuvar macunu) 134
Lbnan, mineral kayna 179
Lleta bkz. Sepiyolit
ll (inci) 158, 207
M
Madde dnyasnda matematiksel dzen (Cbir b.
ayynda) 101
Madin el-burm (steatik maden oca Taif ile Mekke
arasnda) 202
mdn (zirkon tr) 170
mans (mknats ta, manyetit) 181
mansiyye (pirolusit) 189
mah (kristal kuvars) 172
Makas benzeri alet, bademcikleri ve dier yutak
tmrlerini karmak iin (le tubihu el-mia li-
a verem el-levzeteyn) 57
Makas speculum (jinekolojide) 75
Makas, erkek ocuklarn snnetinde (mia) 72
Makaslar, oftalmolojide (mia, mir , kz) 46, 48
Malahit (dehnec) 184
Malatya 180
Manastr, Prfening 7
Mangan karbonat 189
Mangan oksid 189
maras nusiyye (markazit) 179
Markazit (maras nusiyye) 179
Markazit (marasa), altn markazit (marasa
zehebiyye) 160, 169, 179, 189
msik (pense veya cmbz, kimyasal laboratuvar arac)
109
mi (kazanc ekici, kimyasal labaratuvar arac)
109
Marabalar (kz, o. kzn, kimyasal laboratuvar
kab) 109
Maz 210
mecm Latince summa yerine 106
Mekke 184, 202
Melankoli, kara sevda 182, 207
Mercan (mercn ve bussaz) 158, 208
mercn (mercan) 208
Mermer (Fars. rum) 187
230
D Z N
Mersin yapra (sa, oftalmolojik alet) 47
Mesane iine yerletirmek (mesaneyi ykamak) 70,
71
Mesopotamya bkz. Irak
Metaller 100, 103, 110, 158, 162, 200
Metalrji, Arabistanda 97
Mezar ta 187
Msr (simya tarihinde) 104
Msr kili (n Mr) 205
Msr, maden ocaklar 159, 160, 172, 173, 180, 184,
191, 192
miba (bademcikleri syrp karmak iin neter) 57
miba (kabarc kknden kazmak iin neter)
49
miba (akaklardaki atardamarlarn kartlmas iin
neter) 83
miba li-a e-afra ve-nutv lam el-m (kanat
deriyi kesip almak ve gz ii kenarndaki sakat
bymeleri gidermek iin neter) 47
miba ra (kulak tedavisi iin ince bir neter) 55
micrad (kazyc, uyuz hastaln kazmak ve ta olu-
umunu gidermek iin) 49
micrad (soyucu, kazyc, kemikleri kesmek iin
cerrahi alet) 86
micrad (soyucu, raspatorium, girintili) 87
micrad (soyucu, raspatorium, ucu keli) 86
micrad ar (geni soyucu, cerrahi alet) 87
Mide hastalklar ve ilalar 186, 208, 171
mirafa (dkm kepesi, laboratuvar arac) 109
mida (maskeli neter, Arapa gizli oda, cerrahi-
de) 85
mian (balon rnga, mesaneyi ykamak iin) 71
mian (piston rnga, mesane iine yerletirilmek
zere) 70
misaf el-arab (gzya fistlleri iin temizleyici) 43
Mika, muskovit 197
mia (makas, erkek ocuklarn snnetinde) 72
mia (makas, oftalmolojide) 46, 48
mia bkz. le tubihu el-mia
mida (katarakt inesi) 44
mir (makas, oftalmolojide) 48
mia (sac makas, kimyasal laboratuvar arac) 109
mikvt el-arab (gzya fistlleri iin koter) 43
mikvt el-lave (yz felcinde kullanmak iin koter)
40
mikvt ellet tsemm en-nua (nokta adl koter) 54,
60
mikvt f keyy cefn el-ayn... (gz kapandaki kl kk-
lerini dalamak iin koter) 51
mikvt f keyy el-ademeyn ve-s-seyn (ayaklar ve
baldrlar tedavi etmek iin koter) 38
mikvt f keyy el-kebd el-bride (souk karacierde
koterizasyon aleti) 37
mikvt f keyy en-nr ellez f maa el-ayn (gzya
bezindeki fistllerin tedavisi iin koter) 42
mikvt f keyy er-res (kafa koterizasyonu iin koter)
39
mikvt f keyy e-ar (epilepsi tedavisi iin koter) 68
mikvt f keyy mara er-ria we es-sul (akcier has-
talklarnda ve ksrklerde kullanlan koter) 60
mikvt f keyy netn el-enf (burun rmesinde kulla-
nlan koter) 56
mikvt hilliyye (hilal formlu koter) 46
mikvt li-keyy mevi e-ar ez-zid (yolunmalar-
nn ardndan zait kirpik kllarn yakmak iin koter)
51
mikvt mismriyye (el trna formunda koter) 36
mikvt are sikkniyye li-keyy i e-efe (neter
formunda kk koter, dudak atlaklarn tedavi
etmek iin) 41
mikvt el-yf (ban tepe noktas iin koter) 50
mikvt zt es-seffdeyn (iki kargl koter) 81
mikvt zt sels seffd ( kargl koter) 81
mikvt zeytniyye (zeytin koter) 39, 68
mil (kaya tuzu) 198
mila (topla, oftalmolojik alet) 53
mincel (orak, iki gz kapa arasndaki yapkl
amak iin) 52
Mineralik ilalar 162
Mineraller, Albertus Magnusda 162
Mineraller, Eb Bekir er-Rzde 163
Mineraller, bn Snda 161, 162
Mineraller, vn e-afda 158
Mineraller, minerallerin oluumu ve kimyasal davra-
nlar (bu konuya ilikin Arapa literatrde) 158
Mineraller, snflamas 161
Mineraller, yataklar 159
Minerallerin oluumu bkz. Mineraller
Mineraloji 157
minr (yaprak testere, kaza cerrahisinde) 88
minr kebr (testere, byk yay testere, kaza cerra-
hisinde) 89
minr mukem (testere, kompakt yay testere, kaza
cerrahisinde) 88
misbeke (dkm kalb) 109
Mid (cephalotripter, embryothlast, jinekolojik
alet) 78- 79
mid (kazyc, kistleri, deri ikinliklerini ve tmr-
leri kesip almak iin) 83
mzn bkz. ilm el-mzn
el-Mizze (am civarnda ky) 113, 115, 119
Molibdenit 194
Mumya (mmiy), yermumu, karasakz 207
Museum fr Angewandte Kunst, Frankfurt am Main
132
Museum fr Islamische Kunst, Berlin 133
231
Muskovit, Mika (al) 168, 197
mustevad (furnus, kimyada kullanlan frn) 143
Musul 16
Mcevher, yapay 152
Mhr talar, akikten (ran, 18.-19. yzyl) 177
Mhr talar, malahitten 184
Mhr, saf kuvarsdan 172
Mrdesenk 101, 200
Mrekkep 104, 191
Mshil 182
N
nfi nefseh (kendi kendisini yelleyen frn) 141
nafis (kendi kendisini yelleyen frn, Latin versiyo-
nu) 141
Nationalbibliothek, Viyana 4
Nedenlerin kozal aklamas (Cbir b. ayyna gre)
102
Neter (miba ), bademcikleri syrp karmak iin
57
Neter, ince bir neter (miba ra), kulak tedavisi
iin 55
Neter (mida ), maskeli neter, Arapa gizli oda,
cerrahide 85
Neter (miba, oftalmolojik alet) 49
Neter (miba li-a e-afra ve-nutv lam el-
m, oftalmolojik alet) 47
Neter (miba ), akaklardaki atardamarlarn kar-
tlmas iin 83
Npr 183, 205
Nokta koter bkz. mikvt ellet tsemm en-nua
nre 200
O
Ocak (frn), sirke dolu kazanl 150
Ocak bkz. Frn
Oftalmolojik aletler 5-6, 42-53
Oltu ta 204
Omurga tedavisi 67
Oniks (caz) 178
Orak (mincel, oftalmolojik alet) 52
Orta Asya 161
Ortopedi 81-82
Otomatlar, insan benzeri (homunculus) 101
Oxford 7
ksrk 60, 200
n Asya 158
rpiment, sar zrnk (zern afar) 201
zgl arlk 160, 162
P
Panzehir ta (bdzehr) 186
Parfm, parfm endstrisi 103
Patoloji, beyin 16
Pelikan (Canna retroversa, kimyasal laboratuvar kab)
130
Pense (msik, kimyasal laboratuvar aleti) 109
Penseler (kellb, cift), deontolojide 65-66
Phiala (ruhlar kirelendirme iin, kimyasal labora-
tuvar kab, Eb Bekir er-Rzye gre) 136
Piknometre 160
Pirolusit, Magneziya (mansiy) 189
Piston rnga (zerra veya mian, rolojik alet) 70
Pomatlar 103, 195
Pomatlar 191
Pompei 73, 76
Portre, Aetiusun 31
Portre, Al b. el-Abbs el-Mecsnin 33
Portre, Cbir b. ayynn 96
Portre, Dioskuridesin 28
Portre, er-Rznin 29, 30
Portre, ez-Zehrvnin 30, 31
Portre, Galenin 31, 33
Portre, Hippokratn 31, 33
Portre, bn Rdn 34
Portre, bn Snnn 31, 32, 33
Portre, bn Zuhrun 34
Portre, s b. mrnn 29
Pseudo epigraflar, tarihsellik sorunu 98, 99, 103, 104,
163
Pusula, denizcilikte (gemi pusulas) 181
Q
Qali 200
R
Raspator (soyucu), cerrahide 86-87
Raspator, di tan gidermek iin 61-62
r (dkm kalb, kimyasal laboratuvar arac) 109
rv f cm (klcal filtre kupas, kimyasal laboratuvar
arac, Eb Bekr er-Rzye gre) 139
Realgar, krmz zrnk (zern amer) 201
receptaculum 119
Reine 209
Retorte, eik gagal (Canna retroversa, Eb Bekir er-
Rzye gre) 130
Riccardiana ktphanesi, Florenz 106
rum (mermer) 187
Ruhlar (erv), kimyada 101, 103, 195, 200
Ruhlu borusu 109
232
D Z N
S
Sabit yldzlar 159
Sac makas (mia, kimyasal laboratuvar aleti) 109
Safra, siyah safra 182
e-afr (Hicazda) 171
Salerno 7, 8, 9, 24, 162
Salerno Anatomisi 9
Samos Adas, kil 205
Saragossa 162
Sardonyx (karneol, akik) 177
Sarlk 200
Scheyern 7
Scutellae (ruhlar zme iin kap) 124
sebeb (neden, Cbir b. ayynda) 102
sebec, ebeh, ebek (Gagat, oltu ta) 204
Seleukia (Suriye), kil 205
Sensibar (Zencibr) 207
Sepiyolit, lleta (zebed el-bar ve srac) 206
Serpantinit, ylan ta (acer el-ayye) 186
serpentina (balant borusu) 119
hrc (byk kap) 111
Sicilya, mineral kayna 203
Sind (Hindistanda) 185
Sindn (Hindistanda) 173
Sinir arlar 67-68
Sinir sistemi 7, 10, 12, 14
innre (kanca kaplar kaldrmak iin cerrahi alet)
84
innre zt e-evketeyn (iki dikenli kanca, jineko-
lojik alet) 80
Sirke 101, 150
Siyah safra 182
Siyatik 67, 75, 206
Sondalar (sr), idrar yollar iin 69
Soyucu, Kazyc (micrad, cerrahi alet) 86
Speculum ayrca bkz. Makas speculum
Speculum, iki plakal (jinekolojide) 74
Spinel, yakutspinel (bela, Fars. bala) 169, 170
Sri Lanka, mineral kayna 167, 172, 207
Steatit (acer el-birm) 202
Step tuzu 158
Stepler (toz, kil ve tuz), minerallerin yerleri olarak
158
Sublimasyon kab bkz. el-usl
Sudan, mineral kayna 167, 180
sulphura bkz. Kkrt
srac (sepiyolit, lleta) 206
srn (vitriyol tr) 192
Suriye 16, 23
Suriye, mineral kayna 179, 185, 192
Suyun katlamas 161
snbzec (korindon) 167
Snger Ta, Ponza Ta (ayr, aysr) 203
Snnet, erkek ocuklar 72
Stten yaplan sert iki 121
denec (hematit) 180
ebb (alnit) 103, 191
eft Fars. caft (kargaburnu, gzde ya da gz kapann
i yzeyinde yapk bir cismi almak iin) 52
imek borusu bkz. Fulgurit
irn (gzde kabarck) 49
itre (tavan gz) 52
T
Tabaklama 191
abar (balta, aln toplardamarn amak iin bak)
50
abern (randa) 204
aberistn (randa) 192
Tabipler, resimlerde 28-34
Tabor (Filistinde da) 180
e-if 202
al (muskovit, mika) 197
tad (sublimasyon) 123
Ta ktleleri, ta ktlelerinin oluumu 160
Ta ktlelerinin oluumu bkz. Ta ktleleri
Talar kitaplar, Arapa 157, 158, 159, 162, 174, 203
Talar, oluumu (bn Snda) 160-161
Talar, snflamas (bn Snda) 162
Talama, bitkilerin ve hayvanlar (bn Snda) 161
Tavlama Oca, Zosimosun 153
Tavan gz (itre) 52
tedbr (kimyasal ilem) 101
Temel bilgi, cerrahi mdahale iin 9 n.
Temizleyici, gzya fistlleri iin (misaf el-arab)
43
tennr (frn) 141
Teori, bilim (ilm, ys, burhn Cbir b. ayynda)
100, 101
Terebinthinum (armnn) 175
Terra sigillata (mhrlenmi kil) 205
Testere, byk yay testere (minr kebr), kaza cer-
rahisinde 89
Testere, kompakt yay testere (minr mukem) 88
tevld (yapay dlleme) 101
Tbbi aletler, ara ve gereler 3-6, 35-94
Tbbi aletler, Fus (Msr)tan 92-94
Tbbi tedavi, resimlerde (minyatrler) 3, 5, 16
Tp 3-94
233
n (kil) 205
n Cezret el-Maik (Chios Adas kili) 205
n Ermen (Ermeni kili) 205
n el-ikme, n el-ukem (yapay kil) 134, 205
n urr (Kiklat Adalarndan biri olan Kimolosdan?)
205
n kerm (Ba Kili, Seleukiadan siyah bir kil) 205
n mliy (Kiklat Adalarndan biri olan
Kimolosdan) 205
n matm (mhrlenmi kil, Terra sigillata) 205
n Mr (Msr kili) 205
n Nsbr (Nprdan) 205
n Sm (Samos Adasndan) 205
Tinkal (tinkr) 196
Toledo 5
Tonsillektomie 57
Topla (mila, oftalmolojik alet) 53
Toplardamar sistemi 7, 10, 12, 14
Toz, kil 158
Transmutasyon 97, 103
Tripoli (Lbnanda) 102 n.
Tuba (ruhlar sktrma kab, er-Rzye gre) 136
Tunus (Tnis), mineral kayna 185, 194
Ts (Kuzey randa) 202
ttiy (yass akl inko maden filizi) 185
Tutya ta 185
Tuzlar (eml) 103, 158, 161, 162, 198, 200
Tuzlu su, tuzu gidermek 160
Tuzu gidermek bkz. Tuzlu su
Tmrler 83
Trk slam Sanatlar Mzesi, stanbul 32
Trkistan 161, 191
U
el-usl (Latin. alutel, aludel, kat maddeleri sublime
etmek iin) 104, 123, 139, 143
Uyuz 192, 200
niversite Ktphanesi, Bologna 139
nl tabiplerin portreleri 28-34; ayrca bkz. Portreler
rdn nehri 177
stbe 200
V
Vas decoctionis elixir (iksir piirme frn, Liber flo-
rum Gebertiden) 147
Vas decoctionis mercuris (cva stmaya yarayan frn,
Liber florum Gebertiden) 142
vas congelationis (sktrma iin olan kimyasal
aletler) 130
vas fusionis spiritum (ruhlar zmek iin kimya-
sal aletler) 138
Vacird (randa) 171
verde (gl yapra, oftalmolojik alet) 45, 49
Vitriyol, vitriyoller (zct) 103, 191, 192, 200
Y
Yafr (am yaknnda ky) 179
yt (yakut) 169, 170, 174
Yakut (yt, lal) 169, 170, 174
yt amer (korindon) 167
el-yt el-benefsec 171
Yakutspinel bkz. Spinel bela (Farsa bala keli-
mesinden)
Yansma, mercein n yzeyinde (Kemleddn el-
Fris) 19
Yapay kil (n el-ikme, n el-ukem) 134, 202, 205
Yaprak Testere (minr, cerrahi alet) 88
Yara tedavisi 207
Yass akl inko maden filizi (ttiy) 185
yzek (spinel) 169
Yemen, mineral kayna (ayrca fosil cevherler) 177,
178, 180, 190, 191, 192, 197, 202, 207
Yermumu, karasakz bkz. Mumya
yeb, yem, yest (Jasp) 175
Ylan ta (acer el-ayye) 186
Yukar Msr 172, 173
Yz felci 40
Z
zct (vitriyoller) 103, 191, 192, 200
zibt (eriyebilir maddeler) 161
zebed el-bar (sepiyolit, lleta) 206
zeberced (beril, krizolit) 173, 174
Zehir (arsenik) 201
zehr (zehir) 186
Zenci ba (16. yzyl Avrupal kimyaclarda boy-
nuzlu imbik formu) 112
Zervend (randa) 196
zern (arsenik) 103, 200, 202
zerra (piston rnga, mesane iine yerletirilmek
zere) 70
zeyba (cva) 101, 103, 195
Zeytin koter (mikvt zeytniyye) 39, 68
Zmpara 167
Zinnober (Cva slfidi, Vermiyon) (zuncufr) 195
Zirkon, Hyazinth (benfe, Fars. banaf) 170
Ziyriler (ran hanedanl) 32
zuncufr (zinnober) 195
zuncufr mal (maden iciliiyle kazanlan zinno-
ber) 195
zuncufr man (yapay olarak imal edilen zinnober)
234
D Z N
195
ez-zcc el-ikm (emseddn ed-Dmeye gre gl
suyu damtm dzenei) 117
Zmrt 159, 160, 173, 174, 175
Zmrt ocaklar, Yukar Msrda 159-160
zmrrd (zmrt) 173, 174, 175
III. Kitap Adlar
A A
Acib el-Malt, Kozmografi (el-azvn) 165,
166, 167, 173, 177, 180-198 passim, 200, 203, 204,
206, 207, 208, 209
K. el-Aziye (s b. Sleymn el-srl) 33
Ayn e-ana ve-Avn e-anaa (Eb el-akm
Muammed b. Abdallh el-rizm el-Ks) 109,
143
Albucasis de Chirurgia (Johannes Channing) 4
K. Ar Malt f el-Ayn (uneyn b. s) 20
el-sr el-Biye an el-urn el-liye (el-Brn)
160
sr el-Bild ve-Abr el-bd (el-azvn) 165, 202,
195
B
el-Bair f lm el-Menir (Kemleddn el-Fris)
22
Das buch der waren kunst zu distillieren (Hieronymus
Brunschwig) 127, 129
K. el-Bldn (el-Hemazn) 178
C
K. al-Cmi beyn el-lm ve el-Amel en-Nfi f inat
el-iyel (bn ar-Razzaz el-Cezer) 35, 110
K. el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aziye (bn el-
Bayr) 164-209 passim
el-Cmi li-ift Ett en-Nebt (el-drs) 164, 187,
192, 197
K. el-Cemhir f Marifet el-Cevhir (el-Brn) 164-
209 passim
Cevhir el-Funn ve--ani f arb el-Ulm ve-
l-Bedi (Muammed b. Muammed Efln el-
Hermes el-Abbs el-Bism) 152
Cevhirnme (Muammed b. Manr ed-Detek)
157
Canon Medicinae (Avicenna) 31, 33; ayrca bkz. el-
nn f e-bb
Cerriyyetl-niyye (erefeddn Sabuncuolu) 4,
56, 74, 82
Cirurgia Albucasis (tercme Cremonal Gerhard) 4,
5
Codice Atlantico 27
Cyrurgia (Guglielmo da Saliceto)
ahr Male (Nim-i Ar) 32
D
De Aluminibus et Salibus (11./12. yzyl, spanya)
107
De inventione veritatis (Geber) 105, 106, 107
De investigatione perfectionis (Geber) 105, 106, 107
De magnete (Gilbert) 209
De naturis rerum liber (Alexander Neckam) 162
De operationibus alchymi (14./15. yzyl) 142
E
el-Ebniye an ai el-Edviye (Muvaffaaddn
Ab Manr el-Herev) 164, 175, 198, 206
K. el-Esrr we-Srr el-Esrr (Eb Bekr er-Rz) 103,
112, 116, 123, 125, 126, 129, 159, 165, 172, 180, 183,
185, 191, 195, 196, 199, 201, 205
Ezhr el-Efkr f Cevhir el-Acr (Amed b. Ysuf
et-Tf) 157, 159, 165-184 passim, 197, 204
F
Firdevs el-ikme f e-bb (Al b. Rabban e-
aber) 164, 198, 209
G
Gro Chirurgei / oder Vollkommene Wundarznei
(Walter Ryff) 62

K. el-av (Cbir b. ayyn) 102
K. el-v f e-bb (Eb Bekr er-Rz) 29, 30, 165,
198
I
lel el-Medin (Eb Bekr er-Rz) 185, 201
K. el-re il Masin et-Ticre (Eb el-Fal ed-
Dme) 178
K. el-timd f el-Edviye el-Mfrede (bn el-Cezzr)
162, 164, 166, 193, 207
K
K. el-Kf f el-Kul (alfe b. Eb el-Mesin el-
235
K T A P A D L A R I
aleb) 5, 6, 27, 43, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53
Kmil e-na e-bbiyye (Al b. el-Abbs el-
Mecs) 9
K. f Kmiy el-Ir ve-t-Tadt (el-Kind) 103, 109,
124, 134
el-nn f e-bb (bn Sn) 23, 31, 33
L
K. el-Labe (Cbir b. ayyn) 106
Liber Canonis (Avicenna) 24, 25; ayrca bkz. el-
nn f e-bb
Liber Continens (Rhazes) 29, 30; ayrca bkz. K. el-
v
Liber de arte Distillandi de Compositis (Hieronymus
Braunschwig) 119
Liber de gradibus (bn el-Cezzr, Constantinus
Africanus tarafndan intihal edilen) 162
Liber de mineralibus Aristotelis, Aristonun Talar
Kitab 160, 163, 165-201 passim, 204, 207, 208
Liber de septuaginta (Geber) 107; ayrca bkz. K. es-
Sebn
Liber fiduciae de simplicibus medicinis (bn el-Cezzr,
Stephanus de Caesaraugusta / Saragossa tarafndan
tercme edilmitir) 162, 193
Liber florum Geberti (Geber) 110, 142, 144, 145, 146,
147, 148, 149, 150, 151
Liber ludorum (Cbir b. ayynn K. el-Labesi)
106
Liber radicum Rasis de alkimia (Cbir b. ayynn
K. el-Ul ) 108
Liber servitoris de prparatione medicinarum simp-
licium (ez-Zehrvnin et-Tarfinde 28. makalenin
latince tercmesi) 111-112
Liber Theoricae nec non Practicae (Albucasis) 31
Libri V de mineralibus (Albertus Magnus) 162
Lisn el-Arab (bn Manr) 202
M
Mappae clavicula (10. yzyl?) 105
Materia medica, (Dioskurides) 28,
158, 167, 175, 179, 205, 207
Meft el-Ulm (Eb Abdullh el-rizm) 109,
123, 141, 164, 189
K. el-Menr (bn el-Heysem) 21, 24
Methodus medendi certa, clara et brevis (Albucasis)
4
K. el-Mudal et-Talm (Eb Bekir er-Rz) 103, 165,
179, 185, 197
Mucam el-Buldn (Yt) 113, 165, 194
K. el-Mutr f Kef el-Esrr (el-Cevber) 109
K. el-Mrid (et-Temm) 165-208 passim
Murc e-eheb (el-Mesd) 160
Muaf e-uver (Zosimos)98
N
Nuab ez-Zeir f Avl el-Cevhir (bn el-Ekfn)
164, 169, 171, 173, 183
Nubet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar
(emseddn ed-Dme) 113, 117, 165, 179
K. Nzhet el-Mt f tir el-f (el-drs) 202
O
Omnia opera ysaac (Ysaac = s b. Yab el-
srl) 33
Opera omnia (Galen) 205
Opera qu extant omnia (Pietro Andrea Mattioli)
114
P
bkz. Materia medica

(Galen) 158
Perspectiva (Witelo) 18, 26
Perspectiua Rogerii Bacconis (Roger Bacon) 25
R
K. er-Redd al el-Kind f Reddih al e-na
(Eb Bekr er-Rz) 103
Rosarium (Arnaldus Villanovanus) 108
S
R. f e-ana e-erfe ve-avih (lid b. Yezd)
97 n.
K. es-Sebn (Cbir b. ayyn) 106, 107, 108
Secretum Bubacaris (Rhazes) 107, 110
Secretum Secretorum (Rhazes) 110; ayrca bkz. Srr
el-Esrr
Semita recta (Albertus Magnus) 108
Srlarn Srr bkz. Srr el-Esrr (Eb Bekir er-
Rz)
Srr el-Esrr, Srlarn Srr (Eb Bekir er-Rz)
106, 107, 110, 124, 131-141 passim, 165, 172, 180,
182, 183, 184, 185, 189, 191, 192, 195, 196, 199, 200,
202, 203
Summa (Geber?) 106, 107
Summa collectionis complementi occulte secretorum
nature (Geber) 143
Summa perfectionis magisterii (Geber) 105, 106, 107,
108
uver el-lt ellet Yutcu ileyh f rc el-Cenn
236
D Z N
(ez-Zehrvnin et-Tarf inden blm) 73
K. e-if (bn Sn) 160, 161, 163
T
abiyyt (bn Snnn K. e-ifsnda doa bilim-
leri) 163
Talar Kitab (Pseudo Aristo) bkz. Liber de minerali-
bus Aristotelis
et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv) 3, 5,
16, 30, 31, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 46, 47, 51,
54-92 passim, 111
et-Tarf li-men Acize an et-Telf (ez-Zehrv,
Shemtov b. Isaak de Tortose tarfndan yaplan
branice eviri olarak) 77
K. Ten el-Menir (Kemleddn el-Fris) 19, 22
Terkb el-Ayn ve-leluh ve-lcuh al Rey bur
ve-Clns ve-hiye Ar Malt (uneyn b. Is)
3, 19
et-Teysr f el-Mdvt ve-et-Tedbr (bn Zuhr) 34
Ter-i Manr (Manr b. Muammed b. Amed b.
Ysuf) 7, 9, 11, 12, 13, 14
Testamentum Geberi (Geber) 105
Theorica et practica (Paulus de Tarento) 107
Tres epistolae (Roger Bacon) 108
Tria vero ultima Avicennae capitula transtulit Aurelius
de arabico in latinum 163
Tufet ed-Dehr f Acib el-Berr ve-l-Bar (emseddn
ed-Dme) 183, 200
Turba Philosophorum 104
U U
K. el-Umde (adaa b. brhm el-Mr e-ail) 17
K. el-Ul (Cbri b. ayyn) 108
Z
Zara-i razmh (sml b. asan b. Amed el-
Curcn) 7, 9, 10
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt V
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Yayna Hazrlayan

Tel: 0312 442 29 03 Faks: 0312 442 23 58


SLAMDA BLM VE
TEKNK
10) Fizik
11) Mimari 12) Sava Teknii
13) Antik Objeler
Cilt V
Fuat Sezgin
ORTAK ALIMASIDIR.
indekiler
10. Blm: Fizik ve Teknik .............................................................................1
Teraziler ve lm Aralar ................................................................................. 3
Pompa Dzenekleri ............................................................................................. 16
Deirmenler ......................................................................................................... 30
Muhtelif Aparatlar ............................................................................................... 35
Otomatlar ............................................................................................................. 49
Kilitler ................................................................................................................... 56
Perpetua mobilia .................................................................................................. 60
11. Blm: Mimari ........................................................................................63
Yksek Okullar .................................................................................................... 65
Hastaneler ............................................................................................................ 68
Camiler ................................................................................................................. 76
12. Blm: Sava Teknii .............................................................................91
Giri ..................................................................................................................... 93
Mancnklar ve Byk Ok Atarlar .................................................................... 106
Bombalar ve Roketler ....................................................................................... 120
Ateli Silahlar ..................................................................................................... 131
Sava Makineleri ................................................................................................ 136
13. Blm: Antik Objeler ...........................................................................139
Metal, Cam, Seramik, Ahap ve Ta Objeler .................................................. 141
Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii .............................................. 177
Bibliyografya ................................................................................................................... 207
Dizinler ............................................................................................................................ 214
I. ahs Adlar ..................................................................................................... 214
II. Kavramlar ve Yer Adlar .............................................................................. 219
III. Kitap Adlar ................................................................................................. 227
Blm 10
Fi z i k ve Tekni k
.
TERAZ LER
3
Eski ada ve Orta ada ortaya kan tera-
zilerin hepsi kaldral terazilerdir ve yatay bir
eksen (miver) evresinde dndrlebilen bir
terazi kolundan (amd, hem de aaba), arlk
merkezi eksenin altnda bulunan bir kaldratan
olumaktadr. Terazi kolunun birisine tartlacak
nesne (yk) ve dierine onu tartacak olan arlk-
lar, genellikle kseler ierisinde, aslr. Bu esnada
kollar eit uzunluktadr veya deildir; bylece
eit kollu ya da eit kollu olmayan teraziye sahip
olunur.
1
Terazinin teorik olarak incelenmesin-
de, ar ve hafif cismin tarifi, arlk merkezinin
ve dayanak noktasnn karlkl konumlaryla,
mevcut olan sabit, deiken ve bozulmaz denge-
nin belirlenmesi, bunun etkisinin olup olmad,
arlklarn bizzat kaldra koluna m yoksa bu
kaldra koluyla bal ve terazi koluna dikey olup
ona doru meyleden sopalara m temas edip
etmedii sorusunun incelenmesine ilk nce dik-
kat edilmelidir.
2
Araplarn slamdan nce ve erken dnem
slamda terazinin ilevsel bir biimine sahip
olduklar kukusuzdur. Araplar, terazinin teorik
bakmdan incelemesini Yunanlardan aldklarn
da gizlememektedirler. Edebiyat ve doa filozo-
fu el-C 3./9. yzyln ortasnda Yunanlardan
miras olarak alnan nesneler arasnda ibreli tera-
ziyi ve Romen terazisini (arasn) zikretmek-
tedir
3
.
el-arasn () arlk merkezi, daya-
nak noktasnn altnda bulunan eit uzunlukta
olmayan iki kollu bir kaldratr. Tartlacak olan
nesne, yk G
1
, daha ksa kolda dn noktasn-
dan
1
uzaklndadr; tartmaya yarayan arlk
G
2
, kantar srgs (rummne), daha uzun kolda
ileri geri hareket ettirilebilirdir. Bir
2
mesafesin-
1
Wiedemann, Eilhard: Madde arasn, in: Enzyklop-
die des Islm, cilt 2, Leiden ve Leipzig 1927, Sp. 810b.
2
a.e., Sp. 811a.
3
Kitb el-ayavn, ed. Abdusselm Hrn, cilt 1, Kahi-
re 1938, s. 81; Wiedemann, E.: a.e., Sp. 811b.
4
Wiedemann, E.: a.e., Sp. 811a.
de denge mevcut ise, G
1
1
= G
2

2
veya G
1
: G
2
=
2
:
1
dir, yani G
1
ve G
2
arlklar denge esnasnda
2
:
1
mesafeleriyle ters orantl olarak hareket
eder.
4
Grne gre, ilkin Arimed tarafndan formu-
le edilmi olan orant teoreminin, Arap-slam
kltr evresinde 3./9. yzyldan, belki de daha
2./8. yzyldan itibaren tad deerin nemi
eksiksiz bir biimde kavranm grnmektedir.
Her ne kadar 3./9. yzylda bu konuya ilikin
yazlm Arapa eserlerin byk ksm kaybol-
musa da, bu yazn trnn bilimsel aratr-
malarn imdiye kadar malumu olan en nemli
temsilcilerinden biri gnmze kadar ulamtr.
Sz konusu eser, Arap-slam kltr evresinin
en byk bilginlerinden birisi olan Sbit b. urra
(. 288/901)nn Kitb el-arasn
5
isimli kita-
bdr
6
. Eserlerinin ou gibi Sbit b. urrann
bu kitab da Avrupada Latince evirisiyle dik-
kate deer bir etkide bulunmutur, her ne kadar
yazarn kitaptaki en nemli baars, evirinin
hatal olmas yznden okuyucunun gznden
kayorsa da. Bu baar, onun, eskilerin malumu
olmayan bir kantlama yntemi, karsamasnda
sonsuz kk kavramna gtren bir infinitesimal
dn tarzdr
7
.
Arap-slam evresinde 6./12. yzyln bana
kadar devam eden terazi ile ilgili teorik ince-
lemelerin ve pratik baarlarn daha sonraki
geliimi, Abdurramn el-zin (515/1121de
yazmtr)nin bize ulaan Mzn el-ikme,
Hikmet Terazisi, isimli mkemmel kitab saye-
5
Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von
Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/1920-21/141-
serisi, cilt 21, Frankfurt 1997, s. 111-158); Jaouiche, Kha-
lil: Li levre du qarasn de Tbit ibn Qurra. tude sur
lorigine de la notion de travail et du calcul du moment
statique dune barre homogne, Leiden 1976.
6
Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, cilt
3, s. 260-263; Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170.
7
Buchner, Ferdinand: a.e., s. 162-163 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 132-133).
4
T E K N K
sinde takip edilebilir. Bu kitap, konuya ilikin
daha nce kaleme alnm literatr hakknda
olduka iyi bir panaroma da aktarmaktadr
8
. el-
zin, ilkin Arimed tarz olarak nitelendirilen
bir teraziyi (mzn Arimdis) tarif etmektedir
9
.
Bu, allageldik eit kollu, sadaki altn iin,
soldaki gm iin olan iki eit kefeli bir terazi-
dir. Sa kolda, dengeyi salamak iin bir arlk
kaydrlr.
10
Hem teknik hem de yaznsal alanda sreen bir
geliim iin yn gsteren temel itki, altn, gm
ve dier metallerin ve de bunlarn alamlarnn
incelenmesidir. Hi kukusuz Arimed gelenei-
ni temsil eden bu inceleme, amaca hizmet eden
hareket ettirilebilir kefeli ve kantar srgl tera-
ziler fiziksel terazi (mzn ab) kavramna
gtrmtr. Tabip ve doa filozofu Eb Bekr
Muammed b. Zekeriyy er-Rz (. 313/925)
11

slam dnyasnda bu teraziyle alm olan muh-
temelen ilk kii idi.
8
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb
Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the
Balance of Wisdom, an Arabic work on the water-bal-
ance, written by el-Khzin, in the twelfth century, in:
Journal of the American Oriental Society (New Haven)
6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128); Ibel, Thomas:
Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1908,
s. 73-162 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 45, Frankfurt 2001, s. 77-166); Brockelmann, C.: Ge-
schichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.
Metin Bombayda bulunan bir caminin bir yazmasna
dayanlarak 1940 ylnda Haydarabadda neredilmitir
Frankfurt 2001, s. 219-510).
9
Mzn el-ikme, ed. Haydarabad, s. 78-79 (Tekrarbasm:
a.y., s. 392-395).
10
Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 51 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 55).
mzn Arimdis el-zinye gre
(Th. Ibelden, Die Waage s. 52)
er-Rz tarafndan tarif edilen fiziksel terazi
12
.
(Th. Ibelden, Die Waage s. 154).
11
cilt 3, s. 274-294; Cilt 4, s. 275-282; Cilt 5, s. 282 Cilt 6,
s. 187-188; Cilt 7, s. 160, 271-272.
12
el-zin (Arapa metin, Haydarabad s. 83, Tekrarba-
sm s. 386) er-Rznin tarifni u ekilde alntlamakta:
Her bir cismin ve bir dier cismin zerindeki onun [ar-
lk] fazlalnn belirlenmesinde ve bu nitelii fziksel bir
terazi yoluyla tespit etmek konusunda mmkn olabil-
diince itina ile kontrol edilmi bir terazi alnr; tera-
zinin itina ile kontrol ifadesinden u anlalmaktadr:
Eit hacimde su alan ve arla gre eitleyen iki terazi
kefesi alnr, daha dorusu kefeden bir eyin kesilip atl-
mas yoluyla deil, kefelerin d yznn bir trp ile
eelenmesi yoluyla, nk aksi taktirde hacim kapasitesi
kltlm olur. Eer iki kefe de eit ise, ayn ekilde
itina ile kontrol edilmi bir terazi kolu alnr; terazi ko-
lunun tamam d bkey olarak yaplm abbn (ibreli
terazi) ekline sahiptir. Daha sonra ona bir kefe aslr.
kinci kefeye yerini, terazi kolunun ucunda gsteririz, bu
terazi kolu halka araclyla ipin ucuyla bu kefede aa-
doru ekilir. Halka sivri bir uca sahiptir. (Tercme
Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 153; Tekrarbasm: a.y. s. 157).
Sol terazi kefesinin iinde <gm kasesi, bu kase sa-
bittir> , sadakinin ierisinde <altn kasesi, bu kase ha-
reketlidir> durur ... Sabit olann iine, belirlenecek olan
cevher, hareketli olann iine ise ona eit olan bir arlk
gelir. Sabit kefe imdi suya daldrlr ve hareketli olan, te-
razi tekrar hareketsiz kalana kadar, h ye kadar oynatlr.
Bundan sonra eer bir kez daha kefenin saf gm ya da
saf altn kullanmnda, bulunduu a ve b noktas sapta-
nrsa, alamn gerek deeri kolaylkla belirlenebilir.
Yani deneme srasnda alamla birlikte kefe h deyse, al-
tnn miktarnn gmnkine olan oran ah:hb gibidir.
(Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).
el-zin (Arapa metin Haydarabad s. 86 ve 87, Tek-
rarbasm s. 380), er-Rznin terazisinin ikinci bir resmini
vermektedir. Bu resim, aka demir arlklarn alterna-
tif kullanmn gstermektedir (kr. Th. Ibel, Die Waage,
a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).
T E R A Z L E R
5
Terazi geliiminin en yksek basama olarak,
500/1115 ylna doru Eb tim el-Muaffer
b. sml el-sfizr
13
tarafndan gelitirilmi ve
ada Abdurramn el-zin
14
tarafndan
mkemmeletirilmi olan tam hikmet terazisi
(mzn el-ikme) grnmektedir.
13
Bkz. el-Beyha: Tar ukem el-slm, Dmek
1946, s. 125-126; Brockelmann, C.: Geschichte der ara-
bischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 856. rd zevi l-rfn
il nat el-abbn isimli teraziler hakkndaki kitab
eksik bir yazma halinde gnmze ulamtr, Kahire,
Dr el-Ktb el-Mriyye, Riyiyt 1021 (9 ff).
A terazi koluna (bkz. yukardaki izim) el-
zin, 6 cmlik bir kalnlk ve 2 mlik bir uzunluk
vermektedir. O, ortada bir C parasyla glendi-
rilmitir, aka grld zere bu yerde bkk-
lkten kanlmaldr. Orada bir B apraz paras
(ara) ieriden geirilmitir. Onun karsnda
ayn ekilde bir F apraz paras, makasn alt ks-
mnda bulunmaktadr. Bu makasta yaklak m
uzunlukta olan D dili oynamaktadr.
Hikmet Terazisi
(mzn el-ikme)
Modelimiz:
Pirin, ksmen altn yaldzl, tezyinatl.
Moment kolu hkkedilmi milimetre-skalas ve rakam-
larla birlikte, uzunluk: 98 cm.
Be altn yaldzl terazi kefesi arlkla birlikte.
el-zinnin hikmet terazisi
(mzn el-ikme), Enzyklopdie
des Islama gre, Cilt 3, sp. 611
(Mad. mzn)
14
Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Littera-
tur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.
6
T E K N K
Yukardaki E apraz paras, bir ubua her-
hangi bir ekilde balantya getirilmi olan hal-
kalara asldr. B ve F apraz paralarn tam
olarak karlarndaki yerlere ya engeller veya
delikler yerletirilmitir. Bunlara ipler balanr
veya deliklerinden ipler geirilir. Bylelikle terazi
kolunun byk arlnda olduka nemli olan
eksendeki srtnmeden kanlr. Terazi kolu-
nun alt ortasnn altnda grlen dme, terazi
kollarnn zerindeki dili sabitlemeye veya doru
tutmaya yaramaktadr. Dil buna ynelik olarak,
alt ucunda, terazi kolunda bulunan bir delik
iinden geen bir basz iviye sahiptir. el-zin,
ayrca daha ksa terazi kollarnn da alnabilece-
ini, fakat bu takdirde dier btn lmlerin
buna uygun olarak daha kk olmas gerektiini
sylemektedir. Terazi kolu, ekilde sunulduu
gibi, sadece bir yzde deil, aksine her iki yzde
blmlenmitir. Kefeler, sivri ular terazi kolu-
nun yzeyindeki kk kertiklere yerletirilen
ok ince elik halkalara (urb, kargalar) asl-
dr. zellikle zgl arlk belirlemelerinde, yani
alamlarn ve deerli talarn incelenmesinde
be kefe kullanlr. Bunlardan H kefesi (aadaki
resim fig. 5a) konik kefe, ya da el-kim, hakim
adn tamaktadr, nk gerek ve sahte mad-
deleri vs. birbirinden ayrt etmeye yaramaktadr.
Suya dalarken, batma esnasnda daha az direnle
karlamak iin, alt taraftan konik ve sivri biim
verilmitir. J kefesi, kanatl (mcenna) adn
tamaktadr (Fig. 5b ve 5c, yandan ve stten
grn).
O, kendisine komu olan kefelere ok yak-
latrabilmesi iin, her iki yanda girinti tekil
eden eperlere sahiptir. Hareket ettirilebilir,
munaal olarak da isimlendirilmektedir. Ayrca,
bir tane daha hareket ettirilebilir K kantar srg-
s (rummne seyyre) de mevcuttur. Bu srg,
daha hafif olan terazi kolu arlnn, mesela
gerekli dengelenmesine hizmet eder; bu nedenle
dengeleme (tadl) Rummnesi olarak da adlan-
drlr. Dier kefeler arlklar koymaya yarar.
Terazisiyle el-zin, olduka byk bir kesinlie
ulamtr; bu durum, terazi kolunun uzunluuna,
kendine zg asla, arlk merkezinin ve dn
ekseninin birbirlerine olduka yakn duruuna
ve aka grld zere tamamnn ok itinal
teknik yrtmne baldr. el-zinnin kendi
aklamasna gre, aletin tamam 1000 misl
arln tartsa dahi, 1 abbe =
1
/
68
misl bile
gsterilebilir, yani yaklak 4,5 kilogramda 75
santigram;
1
/
60000
lik bir kesinlie sahip oluyo-
ruz.
el-zin, terazisini deiik amalar iin kullan-
mtr. lk olarak allageldik tartm ilemi iin,
zgl arln belirlenmesiyle ilgili olan btn
ller iin, gerek (amm) ve kark metalleri
incelemek iin, alamlarn bileimleri iin, dir-
hemi dinara evirmek iin ve dier birok ticari
hesaplamalar iin. Btn bu ilemlerde kefeler,
denge mevcut olana kadar ve birok durumda
llmesi istenen arlklar taksimatta okunana
kadar kaydrlabilir.
15
15
Wiedemann, Eilhard: Madde Mzn, in: Enzyklopdie
des Islm, cilt 3, Leiden ve Leipzig 1936, Sp. 610b-612a;
el-zin: Mzn el-ikme, ed. Haydarabad 1359/1940, s.
92 ff., (Tekrarbasm: a.y., s. 367den itibaren; ksaltlm
ngilizce eviri: Ch. N. Khanikoff: Analysis and extracts
of Book of the Balance of Wisdom in: Journal of the
American Oriental Society (New Haven) 6/1860/1-128;
Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 112 ff. (Tekrarbasm:
a.y., s. 116 ff.).
el-zinye gre terazi kefeleri, Enzyklopdie des
Islamdan, Cilt 3, sp. 611 (Mad. mzn).
T E R A Z L E R V E L M A R A L A R I
7
Arap-slam kltrnn ilk yzyllarndaki tera-
zinin geliim evrelerinden bir numune bize ula-
mtr. Londradaki Science Museumda bulunan
para 4./10. yzyl olarak tarihlendirilmektedir
(bkz. alttaki resim). Terazi kolunun uzunluu
yaklak 2,5 metredir
16
.
Msrda satn alnan terazimiz, Londra numune-
siyle artc bir benzerlik gstermektedir. Ya
16
Bkz. Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the
medieval tradition of mechanics. Greek, Arabic and La-
tin studies of the balance, Florenz 1982, Pl. 11, s. 117.
bilinmemekte, ama kkeni, yapl tarz ve gn-
mze ulam hali 150 yldan daha fazlasna izin
vermemektedir. Kol, 34 birim halinde, yaklak
2,9 cmye blmlenmitir (kitabeye gre: 60-230),
bunlar her biri de 5 alt noktaya blmlenmitir.
Terazi
Demir, kalaylama izleri,
rakamlar pirince kaklm.
Genilik: 135 cm.
(Envanter Nr. E 1.19)
Resim W.R. Knorrdan,
a.y., pl. 11.
8
T E K N K
Genilik: 74,5 cm.
Demir, pirin.
Osmanl
Terazi
Dumbarton Oak Koleksiyonunda bulunan terazi (acc. no. 40.11), iddia edildiine gre
Bizans, 5.-6. yzyl. W.R. Knorra dayanarak, Ancient Sources ..., a.y. pl. 4.
9
Eski an bilginleri ... ok sayda ve tam
lmler yapmlardr, nk aksi takdirde mese-
la, Arimed kendisine sorulan, Hieronun elen-
ginin [Sicilya Kral Hieronun tacnn] bileimini
belirleme problemini zemezdi; ayn ekilde
Menelaus da. Ama bu hususta bize hibir rakam
aktarlmamtr...
el-Brnnin and Mslman bilginlerin elde
ettikleri saysal deerler gnmze ulamamtr.
Eb el-Fal [Cafer b. Al ed-Dme]dan en
azndan kullanlan yntemleri renmekteyiz.
Bildiimiz ilk haberler el-Brndendir ...
el-Brn byk bir itina ile deney yapmtr.
Btn tartmlar ve lmleri, ayn yerde ve ayn
mevsimde gerekletirmitir; bylece baz hata-
lardan kurtulmutur. Karlatrlacak metalleri
zgl Arln
Saysal Olarak Belirlenmeleri
mmkn olabildiince ar bir ekilde sunmay
denemitir. Bylelikle el-Brn, altn glkle
eriyene ve kolayca katlaana kadar atete be
kez arndrmtr. Cvay, kendisine tam saf halde
grnene kadar bezlerle skmtr. Arndrlm
kurunu kullanmadan nce, oluan oksit taba-
kasn bile gidermitir. O, ok byk bir ihtimal-
le, biraz daha gmn kartrlm olduunu
bilmi, fakat son izlerini giderememitir. Ayn
itinayla gm, bakr, demiri ve kalay ile-
mitir. nemleri nedeniyle iki alam da, bakr
ve kalay bileimi bronzu(ufr) ve pirinci (ebeh)
incelemitir.
Modelimiz: Cam kap, y
kseklik: 34 cm,
dereceli bardak ile birlikte.
Pirin ibreli terazi sert aa zerinde,
ykseklik: 48 cm.
10
T E K N K
Bu n almalardan sonra el-Brn, eit hacim-
lerin arlklarn belirleme problemine ynelmi-
tir. Burada ilk olarak, nclerinin yntemlerin-
den yararlanmtr, o sadece Amed ibn el-Fal
[el-Bur]nkiler hakknda daha ayrntl bilgiler
vermektedir
1
. Amed ibn el-Fal, metal dk-
mnde allageldik dkm kalbn kullanmtr.
el-Brnnin dkm kalb 40 misl
2
demiri iine
alyordu. Bu hacmin seimi muhtemelen tesadfi
idi. el-Brn, dkm kalbna mercimek ekli
verdi. Modelin boluunu deiik metallerle dol-
durdu ve daha sonra bu metalleri tartt. Sonucun
doruluundan emin olmak iin, bunu defalarca
tekrarlad. Her defasnda farkl deerler elde etti,
nk kalbn hacmi sabit kalmyordu. Bu neden-
le, bu yntemden vazgeti, <nk bu, kesinlik
deil sadece tahmin vermekteydi>. Dayankl
bir kalp edinmek iin, elikten bir rste yarm
kre biiminde bir oyuu torna etti ve buray
eritilebilir maddelerle dkmleyerek doldurdu,
ktleyi ekiledi ve fazlal trpledi. Metalin
yzeyi rsn dzeyi ile rtene kadar bir cetvel
ile kontrol etti. Fakat bundan sonra da, tekrarla-
d denemelerinde birbirleriyle tam rtmeyen
sonular elde etti. mdi, el-Brn bambaka bir
ynteme dayanarak sonular elde etmeye giriti.
ki A ve B elik plakasnda, parmak kalnlnda
yuvarlak delikler ald. A ve B, daha sonra iki
demir silindire, delikler birbirleriyle tamamen
kar karya duracak ekilde saland. Delikler,
ilerinden tam olarak belirlenmi kalnlkta tel-
ler ekmeye yaryordu, bu tellere daha sonra
daima ayn uzunluk verildi. Bylelikle el-Brn,
daima eit byklkte olan hacimler elde etmeyi
umdu. Buna ramen tekrarlanan denemeler, ayn
metalden olan tellerin arlklarnn birbirlerini
tam olarak tutmadklarn gsterdi; bu nedenle
bu yntemi de terk etti.
3
1
Muhtemelen 4./10. yzylda yaamtr, el-zin tara-
fndan zikredilmekte, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad
s. 56; Tekrarbasm a.y. s. 437).
2
1 misl 4,5 g.
3
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifschen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s.
28-29 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
45, Frankfurt 2001, s. 224-225).
el-Brnnin piknometresi, yazma Beyrut 223.
Bu yzden el-Brn, llecek metalin dereceli
bir bardaa daldrlarak suyun tarlmas yoluyla
zgl arln tespit etme ihtimaline yneldi:
Mucidin bizzat bildirdii zere, bir ok dene-
meden sonra kaba nihai eklini verebildi (bkz.
resim). Ona konik bir ekil verdi; byk taban
yzeyi sayesinde kap uygun bir stabilite kazand
ve iine ok materyal alabildi. st tarafna sabit
genilikte dar bir boyun yapld. [...] En kk
nesneler bir dar byklndeydi. Boynun orta-
sna eyrek daire biimine sahip bir boru lehim-
lenmitir; ucu, dar akan suyu tutan bir ksenin
zerinde bulunmaktadr. Borunun st tarafna
alan delikler, suyun boruda tutulmasn engel-
leyecektir. el-Brn bununla birlikte, bu amaca
tam olarak ulalamadn sylemektedir.
4
Bu
srada el-Brn, lm ynteminde suyun niteli-
ini ve derecesini gz nnde bulundurmaya ve
4
Bauerrei, H.: a.e., s. 41 (Tekrarbasm: a.y., s. 237).
11
btn denemelerini ayn su ile ve ayn mevsim-
de yapmaya zen gstermitir
5
.
el-Brn tarafndan ve nemsiz baz tashihler-
le dier bilginler tarafndan slam dnyasnda
zamanla pek ok metalin ve deerli tan belirle-
nen zgl arlklar, modern deerlerle tamamen
veya ok yakn rtmektedir
6
. Arap-slam kltr
evresinin bu konuyla ilgili aratrma yntemleri,
E. Wiedemannn kanaatine gre, Venedike de
ulamtr ve oradan talyan bilginlere, onlar
arasnda Galileo Galileiye
7
. Onun dncesine
gre
8
Galilei, Bilancettasnda hemen hemen
ayn yntemleri kullanmtr, yani slam dnya-
snda yaygn olan yntemleri.
el-Brn tarafndan bulunan, su hacminin
deimesi ilkesine gre ileyen cihaz, aslnda
gnmzde yaygn olan, Avrupadaki bilinen ilk
resimsel tasviri Wilhelm Homberg (1699)e daya-
nan (bkz. 1. resim) piknometreden
9
baka bir ey
deildir. Burada, tpk el-Brnde olduu gibi,
sv, klcal borunun sivri ucuna ulancaya kadar
doldurulmaktadr.
10
5
Bauerrei, H.: a.e., s. 55 (Tekrarbasm: a.y., s. 251).
6
Bkz. Wiedemann, E.: Arabische specifsche Ge-
wichtsbestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig)
20/1883/539-541 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 30-32); ayn yazar: ber das Experiment im Al-
tertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr Mathe-
matik (Frankfurt) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129, zel-
likle s. 125 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s.
147-168, zellikle s. 164).
7
Arabische specifsche Gewichtsbestimmungen, a.y., s.
541 (Tekrarbasm: a.y., s. 32); ber das Experiment im
Altertum und Mittelalter, a.y., s. 125 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 164). Konunun Galilei tarafndan La Bilancettada ele
aln iin bkz. Bauerrei, H.: Zur Geschichte des spe-
zifschen Gewichtes, a.y., s. 62-64 (Tekrarbasm: a.y., s.
258-260); Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente,
ed. Anna Mudry, cilt 1, Mnih 1987, s. 45-49.
8
ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, a.y.,
125 (Tekrarbasm: a.y., s. 164).
9
Bkz. Wiedemann, E.: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus ernster
Zeit, 1917, s. 49-58, zellikle s. 54 (Tekrarbasm: Gesam-
melte Schriften Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 858).
10
Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physi-
kalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899 (Tekrarba-
sm: Hildesheim 1965), s. 255.
Piknometre daha sonraki hassasiyetine Johann
Heinrich Geiler (1815-1879) ile ulamtr
11
.
Modelimize benzer bir terazi, Eb el-Fal Allm
(1010/1600 civar)nin n-i Ekber isimli eserinin
1893 tarihli Lucknow basksna dayanarak Th.
Ibel
12
tarafndan gsterilmektedir (bkz. resim).
11
a.e. ve a.y.
12
Die Wage, a.y., 111 (Tekrarbasm: a.y., s. 115).
Th. Ibele gre Eb el-Fal Allmde terazi.
Wilhelm Humberg (1699)in
erken dnem Avrupal
piknometresi, Gerland ve
Traumllere dayanarak.
12
T E K N K
Yukarda birok kez anlan el-zin, Mzn el-
ikmesinin
1
birinci risalesinin yedinci blmn-
de gnmzde areometre olarak isimlendirilen,
svlarn zgl arlklarn belirlemeye yarayan
aleti (miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe) ele
almaktadr. Aletin mucidi olarak us er-Rm
isimli birisini anmaktadr, bu ahs m.s. 3. yz-
yldan 4. yzyla gei aralnda skenderiyede
faaliyet gsteren Pappus ile zdeletirilebilir.
Bu tr bir alet, ge antikitede, daha 415 ylndan
nce biliniyor grnmekte
2
, fakat mucidin ismini
ancak el-zin sayesinde renmekteyiz.
1
Ed. Haydarabad s. 28-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 472-
481).
2
Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physi-
kalischen Experimentierkunst, a.y., s. 58; Bauerrei, H.:
Zur Geschichte des spezifschen Gewichtes, a.y., s. 96
el-zin, aletin tarifine, dayand fizik ilkesiyle
balamaktadr: Suya daldrlm olan eit ar-
lkta (ve ayn cevherden) cisimlerin hacimlerinin
oran, zgl arlklarn orannn tersidir.
3
3
Bu ifade, onu gnmze ulaan metinde rivayet edilen
versiyonun tashihi olarak neren H. Bauerreiden gel-
mektedir (a.y., s. 98; Tekrarbasm s. 294). Esas versiyon
yledir: Her bir ar cismin hacminin dier bir ar cis-
min hacmine oran, eer her ikisi de havada eit arlkta
iseler, suda arln arla olan ters orann ayndr.
(el-zin, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad s. 28; Tek-
rarbasm a.y. s. 481).
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
Ykseklik: 304 mm.
ap: 44 mm.
Baz svlarn zgl arlklar Arapa
yazda. Kapakla birlikte cam silindir
altn yaldzl pirinten. Yannda, sa
tarafta cam kap ierisinde modern bir
areometre. Sert aa plaka, kaplar iin
olan oyuklarla birlikte.
Areometre
13
Bu prensip kabul edilecek olursa, eer cisimler
ayn hacme sahip iseler, btn svlarn arlk-
larnn orann bize ok az zahmetle gsteren
bir alet yaplabilir. Bu alet, insan bedeni sal
iin faydal olan sorularda byk yarar da salar;
btn bunlar, arlklar ve bir terazi kullanmaya
gerek kalmakszn gerekleir.
4
Bu alet yaklak el arn (yaklak 28 cm)
uzunluunda ve iki parmak (yaklak 4 cm) enin-
de veya daha az ende bir ap olan bo bir silin-
dirden olumaktadr. Materyal bakrdr (nus,
bu kelime ara sra bakr alamlar iin de kullanl-
mtr
5
). Silindir, torna tezgahnda torna edilmi-
tir ve mmkn olabildiince hafiftir. Ular, hafif
ereve kasnaklarna (duff ) benzeyen ve torna
tezgahnda mmkn olabildiince itina ile uydu-
rulmu olan iki baz ile kapatlmtr. Alt yzeyin
zerine ieri doru kurundan (raa) bir koni
oturtulmutur ... Eer alet, bir kapta bulunan bir
sv zerine oturtulursa, svnn yzeyinde tam
dikey olarak durur ve herhangi bir yne doru
eilmez.
6
el-zin, alet zerinde izgiler ekme ynte-
minin ak tarifini
7
bir resimle gstermektedir.
Bizim resmimiz, Arapa metnin edisyonundan
ve Bauerrein versiyonundan alnmtr (bkz.
sadaki resim).
Aletin yzeyine ilk nce silindirin uzunluunca
bir s a b izgisi ekilir. Silindirin yaklak
1
/
6
veya
daha az su yzeyinin st tarafnda bulunur (a
yaknnda). a b ye, yukardan aa inen g j, e r,
n m, paralel izgileri ekilir. a b paras, k;
n r, d m ve l ye blnr, bunlar a k ya eittir.
Silindirin yzeyine paralel bir kavis eklindeki bir
cetvelle k, m
1
, n, l ile bir daire izilir; ayn ekilde
a g e den geen bir daire izilir. Bu izgi, denge
4
el-zin: a.e., s. 28 (Tekrarbasm: a.y., s. 481); Bauer-
rei, H.: a.e., s. 98 (Tekrarbasm: a.y., s. 294). Tercme
ileride ok az revize edilmitir.
5
Bkz. Allan, J.W.: Persian Metal Technology 700-1300
AD, Oxford 1979, s. 52.
6
el-zin: a.e., s. 29 (Tekrarbasm: a.y., s. 480); Bauer-
rei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s. 296).
7
el-zin: a.e., s. 30 ve 31 aras (Tekrarbasm: a.y., s.
477); Bauerrei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s.
296).
ekvatoru adn tamaktadr. Ekvatorun yukar-
snda bulunan ksm, suyunkinden daha kk
zgl arlklara tekabl eder, alt tarafta bulunan
ksm ise suyunkinden daha byk zgl arlk-
lara tekabl eder.
Bundan sonra, a b izgisi saysal deerlerine
gre harflerle iaretlenen 10 ksma blmlenir
ve bu ksm noktalar arasndan g j ve a b de son
bulan yay biiminde izgiler ekilir. g j zerin-
deki iki taksimat izgisi arasnda bulunan herbir
yer, tekrar 10 ksma blmlenir, bylelikle g j
100 ksma blmlenmi olur. imdi, g j nin 100
ksm arasndan tabandaki dairelere paralel olan
birbirinden eit uzaklkta kk izgiler ekilir. a
b ve g j izgileri arasndaki yzeye b de balayan
el-zinye gre areometrenin yazt (skalalar) (Arapa
edisyondan ve Bauerrein Almanca tercmesinden).
14
T E K N K
ve a ya doru ilerleyen harfler halinde rakamlar
yazlr; bunlar, dzenli olarak ilerleyen rakamlar
izgisi (lei) olarak isimlendirilirler (sar el-
aded el-mstev).
Verilen bu bilgilerden, daha sonra aletin zerine
kaydedilecek (zgl) arlklarla orantl rakam-
lar iin bir norm bulmak amacyla, aadaki gibi
ilem yaplr: 100 misl v.s alan bir kap, mesela
bir devra (su testisi) [modelimizde bir cam silin-
dir] var olduu dnlr. Kabn yksekliini
iinde bulunan suya tekabl edecek ekilde 100
kabul ederiz. imdi, yukarda bahsedilen orantl
rakamlar elde etmek iin, 100 ile 100 arplr ve
bylece 10000 elde edilir ve bu 10000 daha nce
areometreye kaydedilmi rakamlarla blnr,
bunlara kadar svya dalana dek. Blme ileminin
sonular tabelada bir araya getirilir, daha doru-
su hesaplandklar byklklerle birlikte, bundan
sonra bizzat areometreye de n m ve e r arasna
kaydedilirler. Taksimat izgileri eik bir cetvelle
sralanr. Rakamlar a dan b ye doru giden ynde
ilerler. Denge izgisinin yukarsnda bulunanlar,
suya oranla daha ar svlarn altnda yer alan
daha hafiflerine tekabl ederler. Hesaplamann
temeli daha sonra ispat edilmektedir. Eb er-
Reyn [el-Brn] risalesinde ona iaret etmi-
tir.
8
110 ila 50 hacimlerine tekabl eden zgl ar-
lklar gsteren tabela olduka itinal bir biimde
u formle gre hesaplanmtr: s = 10000 : a, s
zgl arlk, a okunan hacim anlamna gelmek-
tedir.
9
8
el-zin: a.e., s. 29-30 (Tekrarbasm: a.y., s. 479-480)
H. Bauerrei tarafndan tercme edilmitir, a.e., s. 101-
102 (Tekrarbasm: a.y., s. 297-298).
9
Bauerrei, H.: a.e., s. 102-103 (Tekrarbasm: a.y., s. 298-
299).
15
Farkl byklkte kile benzeri kaplar, olduka
ince eperli flar veya badyalar gibi ince ahap
f kerestesinden imal edilmiler, fakat dardan
tamamen demirle sarlmlardr. Bundan, svlar
lmek iin olduklar sonucu kabilir. Yalar
kesin olarak tahmin edilemez; Msr Nizam
Dairesinin daha yeni bir dalama mhr (sa-
daki resim), bunlarn herhalkarda daha 14./20.
yzylda kullanmda olduklarn gstermektedir.
Yapm daha eski bir gelenei temsil edebilir.
Oylum lekleri
Msr, 13./19.-erken 14./20. yzyl ?
Ahap, demir;
: 5-30 cm
(Envanter No. J 2.27-32)
16
T E K N K
Helezonlu Pompa
Vida, nehir akntsyla ileyen bir su arkyla
hareket ettirilmektedir. G aktarm, vidann
yaklak 30 derecelik bir eimine izin veren iki
dili ark vastasyla gereklemektedir. Vida,
ahap bir silindir iine dnebilir olarak yerleti-
rilmitir. Vidann dn esnasnda, su nehirden
daha yksek bir dzeye itilir ve su bu dzeyden
tarlalara sevk edilebilir.
Su ark ve dili ark olmakszn basit bir helezon-
lu pompa, evvelce Romal bilgin Vitruv (Marcus
Vitruvius Pollio, . yaklak m.. 25)
1
tarafn-
dan De architectura
2
isimli eserinde tarif edil-
mektedir. Yeni ada (1886) Hugo Blmmer
3

bu alete iaret etmitir: Fakat bundan baka,
maden oca sularn boaltmak iin Msrl diye
adlandrlan bir vida (, cochlea) kullanl-
1
Bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science,
Cilt 1, s. 223-225.
2
Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August
Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih
1987), cilt 2, s. 265-268.
3
Technologie und Terminologie der Gewerbe und Knste
bei Griechen und Rmern, cilt 4, Leipzig 1887, s. 122-123
Strabon ve Diodora atfarla birlikte.
mtr. Bu, szde Arimedin bir Msr seyahatin-
de yapm olduu bulutur, fakat ok byk bir
ihtimalle Msrda ok uzun zamandan beri bili-
nen bir mekanizma idi, Arimedin yapt bunu
Avrupaya tamaktan ibarettir.
1914 ylnda F.M. Feldhaus
4
u kukuyu dile
getirmitir: Helezon pompa, Arimed helozonu
veya Msr vidas olarak da adlandrlmaktadr.
Arimed m.. 250 yl civarnda yapm olduu
bir Msr seyahati srasnda helezonlu pompa-
y tanmtr (Strabon, Kitap 17, 807; Diodor.
Sicul., Kitap I, 34 ve 5, 37; Vitruvius, Kitap 10,
11). Buna gre makinann Msr kkenli olmas
gerekiyor. Ama bu alet, Msrdan kalan hibir
resimle bize ulam deildir; Msr, viday da bil-
memektedir. Burada dile getirilen iki kukudan
birincisine ilikin, bu kukunun argumentum ex
silentio (susmak bir delildir)nun ktye kulla-
nmndan baka bir ey olmad sylenmelidir.
kincisine, yani Msrllarn viday tanmam
olmalar gerektiine gelince, bu, kesin deildir.
4
Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, ..., a.y., Sp. 834-
835.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Byklk: 101 x 62 cm masa ve
saydam muhafaza ile birlikte.
Elektromotor gsterim iin.
P O M P A D Z E N E K L E R
17
Dier yandan 1919 ylnda Albert Neuburger
5

piramid yapmnda eik dzlemin kullanlmas
balamnda unu sylyor: Arimed tarafndan
bir Msr seyahatinde icat edilmi olmas gereken
vida formunda kullanmyla, eik dzlem zel bir
neme ulamtr. Bununla birlikte, vidann orada
uzun zamandan beri ve hatta maden ocaklarnda
su karmada kullanlm olduu varsaylabilir.
1956 ylnda E.J. Dijksterhuis
6
de Arimed hak-
kndaki almasnda makinann muhtemelen
ok daha erken teekkl ettii ve Arimedin onu
Msrda sadece tanm olduu grn savun-
mutur.
Ayn yl A.G. Drachmann
7
, aksi ynde radikal bir
karma ulamt: Aksini gsterecek en kk
bir delilin bulunmamasyla ok inandrc do-
rudan ve dolayl delillerin varlna dayanarak
ben, Arimedin gerekten helezonlu pompann
mucidi olduunu ve bunun hakl olarak Arimed
Vidas diye adlandrld sonucuna vardm
ileri sryorum.
8
Bu soruna ilikin tartmaya kukusuz yabanc
olmayan teknoloji tarihisi R.J. Forbes (1963)
9

buna karn u not ile yetinmektedir: Arimedin
Msr m.. 220 ylndaki ziyareti srasnda bu
helezonu tarlalarn sulanmas iinde su pompala-
dn, bu tip pompann Nil Vadisi boyunca bunu
sulama maksadyla kullanld syleniyor.
Ben, Arimedin helezonlu pompay Msra yap-
t seyahatte icat etmi olmas gerektiini imkan-
sz sayyorum. Bu aletin icad, Msrllarn uzun
yllar sren piramit inalarnda eik dzlemi kul-
lanmalar ve maden ocaklarndan su karma
10

tecrbelerinin sonucu olarak grlebilecei kan-
sndaym. Arimede muhtemelen, bu kazanmn
nemini fark etmek ve Avrupada yaylmasna
sebep olmak hizmeti borluyuz. Strabon
11
daha
5
Die Technik des Altertums, Leipzig 1919, s. 211.
6
Archimedes, Kopenhagen 1956, s. 21-22.
7
The Screw of Archimedes, in: Actes du VIII
e
Congrs
international dhistoire des sciences Florence-Milan 3-9
septembre 1956, cilt 3, Florenz 1958, s. 940-943.
8
a.e., s. 943.
9
Studies in Ancient Technology, cilt 7, Leiden 1963, s.
213.
10
Bkz. Neuburger, A.: Die Technik des Altertums, s. 211.
11
Strabon, Kitap 3, 147; The Geography of Strabo (Loeb),
cilt 2, s. 45; Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 835.
evvelce helezonlu pompann ber Yarmadas
maden ocaklarnda kullanm hakknda bilgi ver-
mektedir.
Vitruv tarafndan tarif edilen vida, bir pedal
arkyla hareket ettirilmekteydi
12
. 1929 ylnda
Pompeide kefedilen bir duvar resminde
13
bir
helezonlu pompa ayn ekilde bir pedal ark
tarafndan hareket ettiriliyor grnmektedir.
Conrad Kyeser (1405), viday Testudo olarak
adlandrmakta ve arklar boaltmak iin kulla-
nldn sylemektedir
14
. Verdii resimde
15
bir
ark kolu, harekete geirici g dzenei olarak
hizmet etmektedir.
Helezonlu pompann daha nce Romallar ara-
clyla Avrupann dier blgelerine yol bul-
mu olmas ihtimaline ramen, Arap dnyasn-
da, zellikle Msrda yaygn olan tiplerinin Bat
Avrupa lkelerine, ilkin slam dneminde Kuzey
Afrika zerinden ulam olduu tahmini elbette
son derece isabetlidir
16
.
Bu nedenle, Geronimo Cardanonun De subti-
litate (1550)sinde kendisinin memleketi olan
Pavia kentinden Galeaz de Rubeis isimli bir
demircinin helezonlu pompay yeniden kefetti-
ini iddia edebilmesi artcdr
17
.
Aletin, bir su ark ve iki dili ark ile daha geli-
mi bir biimi Leonardo da Vincinin alet ve
makine izimlerinde karmza kmaktadr:
12
Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih
1987), cilt 2, s. 267.
13
Bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, a.y.,
cilt 7, s. 213.
14
Kyeser, Conrad: Bellifortis Feldhausa dayanarak, Die
Technik, a.y. Sp. 835.
15
Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 834.
16
Bkz. Singer, Charles et al. (eds.): A History of Techno-
logy, a.y., cilt 2, s. 677.
17
Cardano, Geronimo: De subtilitate libri XXI, in: Hie-
ronymus Cardanus. Opera omnia. 1663 Lyon basksnn
yeni tpkbasm August Buckun bir girii ile birlikte, cilt
3, Stuttgart Bad Cannstatt 1966, s. 366; Forbes, R.J.:
Studies in Ancient Technology, a.y., cilt 7, s. 215.
18
T E K N K
Benim dnceme gre, her ikisi de, hem
Leonardo hem de Taiyyeddn, helezonlu pom-
pann Arap-slam kltr evresinde gelitirilmi
tipini gstermektedirler.
Bir ark kolu tarafndan hareket ettirilen basit
ilem, Msrda hala tarlalar sulamak iin kulla-
nlmaktadr.
izim Leonardo da Vinci den, a.y., s. 480.
izim Taiyyeddnde.
Leonardonun helezonlu pompas, stanbuldaki
daha gen ada Taiyyeddn (1553)in
18
hele-
zonlu pompasn aka andrmaktadr:
18
el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 34; ayn yazar ve Hill,
D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 243.
Msrl ada helezonlu pompa.
19
Bu dzenein bir ncelini olduka daha basit
biimde olsa da Vitruv (. yaklak m.. 25)dan
1

tanmaktayz. Aletimizin tarifi, 6./12. yzyldan
sonra yazld aikar olan Arapa anonim bir
kitapta bulunmaktadr. Olduka kukulu olan
bal yledir: Bu, rnun (Heron) iki Yunan,
Philon ve Arimedin ykleri ekmek, kreler,
sular ve kseler hakkndaki eserlerinden ald
eydir.
2
Bu anonim eserde ele alnan dzeneklerin bir
ksmnn, ilk yapmclar olarak anlan Yunan
bilginlerle balantl olduunu tahmin edebiliriz.
Fakat anlan aletlerin daha sonra, yani Arap-
slam kltr evresinde yaam olduu geliime
ilikin soru aydnlatlmaldr.
Bizim aletimizde sz konusu olan, iki kova zin-
1
Rode, cilt 2, s. 262.
2
Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern, Erlangen
1922, s. 2 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 39, Frankfurt 2001, s. 197-247, zellikle s. 202).
ciri ile bir pedal ark vastasyla hareket ede-
rek su karmaya yarayan bir dzenektir. 1903
ylnda Carra de Vaux
3
tarafndan yaplan gra-
fiksel rekonstruksiyonun daha sonralar tam
doru olmad ortaya kmtr. 1918 ylnda E.
Wiedemann
4
, onun yapt izimin grnlerini
hatal veya keyfi diye nitelendirmiti. Eer
bu yanl sunum, teknik historiografyasnda kk-
lemi ise ve F.M. Feldhaus
5
mesela Philonda ya
3
Carra de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneu-
matiques et des machines hydrauliques, par Philon de
Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford et
de Constantinople et traduit en franais, in: Notices et
extraits des manuscrits de la Bibliothque Nationale et
autres bibliothques (Paris) 38/1903/27-235, zellikle s.
209-212 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 37, Frankfurt 2001, s. 101-309, zellikle s. 283-286).
4
ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der is-
lamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik
und Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 151
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt
1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1513).
5
Die Technik, a.y. Sp. 831; ayrca bkz. Usher, A.P.: A
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
ller: 71 x 64 cm.
Koval Su Dolab
20
T E K N K
bir alttan geen su ile dnen ark, ya bir evirme
koluyla ya da iinde bir adamn devaml yrt-
mekle hareket ettirdii dolapla alan tr
kuyu kovas zincirinden bahsediyorsa, hayrete
dmemeliyiz.
Koval su dolabnn nemli lde bir geliimi,
el-Cezer
6
(600/1200 civar) tarafndan tarif edi-
len ve resmedilen su kaldrma makinalar arasn-
da ortaya kmaktadr:
History of Mechanical Inventions. Revised edition, New
York 1954, s. 164.
6
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara
1990, fol. 159b; Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum
Heben von Wasser, a.y. s. 141-143 (Tekrarbasm: a.y., s.
1503-1505); Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Inge-
nious Mechanical Devices, a.y., s. 182-183; ayn yazar:
Mechanik im Orient des Mittelalters, in: Spektrum der
Wissenschaft, temmuz 1997, s. 80-85, zellikle s. 80-81.
el-Cezerde koval su dolab, el-Cmi beyn el-lm
ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel, tpkbasm ed.
Frankfurt 2002, s. 486.
Bu makinelerin nc tipi (bkz. izim) kendi
ifadesine gre, gz yanltmak iin kendi kendi-
ne dnen ahap bir koum inei figr ekledii
bir modeldir. Yani dzenek bir koum hayvan
araclyla deil, su gc ile hareket ettirilmek-
tedir. Dere suyunun bir ksm bir boru araclyla
tekneye aktarlr, oradan daha alakta duran
volana dklr ve bir kanal iinden akar. Akan
suyun son te biri tamamen ya da ksmen suyu
yukarya kaldran kovalarn iine ular.
Modelimiz, koval su dolabnn imdiye kadar
bilinen geliim tarihinde zirve noktasn temsil
etmektedir. Bu model, el-Cezernin tarif ettii
dzenein adeta daha gelitirilmi bir varyasyo-
nudur. Ana fark, burada hareket ettirici su gc-
nn, bir kanatl ark ile (kseli ark yerine) kul-
lanlmasnda ve akarsuyun (havuzdan dklen su
yerine) sz konusu olmasnda yatmaktadr. Fakat
modelimiz iin asl rnek, sadece bir kaynaktaki
resim veya tanm deildir, bilakis 7./13. yzyln
birinci yarsndan daha geen yzyln ortasna
kadar ilevsel olan orijinal bir su dolabdr. Bu
su dolab Meneet ey Muyiddn ad altnda
tannmaktadr, am mahallesi e-liiyyedeki
Yezd Irmann kysnda bulunmaktadr ve
yaklak krk yl ncesinde ilemez hale gelene
kadar bir hastaneye ve bir camiye su tedarik
etmekteydi (yandaki resimler).
Modelimizi ina etmek iin Halepli A.Y. el-
asann
7
1976 tarihli ayrntl taslaklarndan ve
tanmndan yararlandk.
7
Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiy-
ye, a.y., s. 55-70; ayrca bkz. al-asan, Amad Y. Ve
Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 45-47.
21
amdaki Manaat ey Muyiddn
22
T E K N K
Avrupadan benzer bir dzenein bildiimiz
en eski resimsel sunumu, Georgius Agricola
(1556)nn De re metallica
8
isimli kitabnda
bulunmaktadr:
8
Agricola, Georgius: De re metallica, translated by Her-
bert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New York
1950, s. 173; Usher, A.P.: Machines and Mechanismus,
in: A History of Technology, ed. Ch. Singer et al., a.y., cilt
3, s. 325.
Agricola, De re metallica s. 173.
Leonardo da Vinci
9
(1519)den bir evirme kolu
ile ileyen bir kuyu kovas zincirinin izimini bil-
mekteyiz:
9
Leonardo da Vinci, a.y., s. 480.
23
Davula benzer bir koval ark, Arapa muhteme-
len nra veya siye olarak adlandrlmaktadr.
Bu tip su kaldrcsnda, sarmal odacklar arkn
ekseni evresinde dnmektedir ve bu esnada ile-
rine su almakta ve onu ark gbeinde bulunan
bir boruya yollamaktadr. Byk su ktlesini ufak
bir seviye fark zerine kaldrmaya yaramaktadr,
yksek bir etki derecesine sahiptir ve anma par-
alar bakmndan olduka fakirdir. Bu yapnn
kkeni hali hazrda bilinmemektedir.
1
Mller, P.J.: Arabische Miniaturen, Cenevre 1979, Ta-
fel 12.
2
Hill, D.R.: Mechanik im Orient des Mittelalters, in:
Spektrum der Wissenschaft (Weinheim), temmuz 1997,
s. 81; ayn yazar: Islamic Science and Engineering, Edin-
burgh 1993, s. 95-96; Delpeche, A., F. Girard, G. Robi-
Bir Su Dolab (Tympanum)
ki sr tarafndan hareket ettirilen bu tr bir su
ark, el-arr (634/1237)nin Mamtnn Pa-
ris yazmasnda bulunan minyatrleri arasnda g-
rlmektedir, Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 69
1
.
Bu tr su arklar Msrda yaylm olmaldr
2
.
ne, M. Roumi: Les norias de lOronte. Analyse technolo-
gique dun lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997,
s. 226. Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lif-
ting Wheels, Odense University Press 1973, s. 78-79.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut 68 x 52 cm.
Masa ve saydam muhafaza ile birlikte.
(Envaneter No: E 1.18)
24
T E K N K
Alman mimar Heinrich Schickardt (1558-1635)
1558-1600 yllar arasndaki talya seyahati sra-
snda Mailand yaknlarnda oradaki kanallar ve
su dolaplar balamnda bir sarmal su ark tas-
la yapmtr
3
.

3
Bkz. Kluckert, E.: Heinrich Schickhardt, Architekt und
Ingenieur, Herrenberg 1992, s. 47.
kzler tarafndan hareket ettirilen sarmal su ark-
nn resmi, Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan el-
arr (634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr,
Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 69. P.J. Mllerden,
Arabische Miniaturen, Cenevre 1979.
Breta (Kuzey talya) su kaldrcs tasla, H.
Schickhardtdan, 1600. E. Kluckerte dayanarak.
25
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut 145 x 80 cm masa ve
Mekanik sert aatan, verniklenmi.
Su yzeyinde kazklar arasnda ( ve q) bulunan
yatay eksenin (k) zerinde, ki bu eksen dikey
eksen (w) ve dili arklar (h ve ) araclyla
bir koum hayvan tarafndan dndrlmekte-
dir, ksmen dili bir tek disk yerine eyrek daire
evreleri dilerle donatlm drt disk bulunmak-
tadr. Dililerin her biri 90 karlkl yerletiril-
mitir. Drt diskin her birinin altnda kk bir
Tesis
Durgun sulardan koum
hayvanyla suyu yukar kaldrmak iin
(Beygirle Dndrlen Dolap)
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar), kita-
bnn su kaldran aletler hakkndaki beinci ks-
mnda be dzenek tarif etmektedir, bunlardan
ilk drd koum hayvan ile dndrlmektedir.
Modelimiz, orada tarif edilen dzeneklerden
ikincisini
1
gstermektedir.
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara
1990, s. 300-314; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of
Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 180-181.
26
T E K N K
Beygirle dndrlen dolabn
resmi, el-Cezerde, el-Cmi
beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi
f nat el-iyel, tpkbasm
ed. Frankfurt 2002, s. 481.
eksen, harekete geirme sopas arklar (n, r, y, f)
ve kepeler (lm, ip, ou, ) ile birlikte bulunmak-
tadr. Her bir eksen kar karya konumlandrl-
dklarnda be kazk (q, r, , t, ) dizisi arasnda
bulunmaktadr.
evresinin dilerle donatlm olan disklerin
dililerinin, her biri 90 civarnda karlkl yerle-
tirilmitir ki, bu diskler birbiri ard sra devaml
su ykseltmektedir, bylece koum hayvannn
gcnden bir nceki blmn dzeninden ok
daha iyi yararlanlr, ki orada bu hayvan btn
yolunun esnasnda almak zorundadr.
2
2
E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, ber
Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islami-
schen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und
Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 140-141
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt
1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1502-1503).
el-Cezernin resminin
E. Wiedemann tarafndan yaplan yeniden izimi.
27
Koum hayvanlar vastasyla hareket eden dner
dolaplar balamnda el-Cezer
1
(600/1200 civar),
ark yardmyla rmaktan 20 arn (yaklak 11
metre) kadar ykseklie su kaldran bir dzenei
tarif etmektedir. Bu dzenek, Taiyyeddn
2
tara-
fndan da hidrolik aletler arasnda sunulmakta-
dr.
Tesis, bir rman doal akntsndan faydalan-
maktadr. Akntda bulunan su ark, bir aftta
devam eden muntazam bir dnme hareketi yarat-
maktadr. afta balanan bir dili ark, eksen
mili balanm olan bir dier dili arka bu
hareketi aktarr. Eksen mili ile hareket edebilir
biimde bal olan bir krank mili, dnme hareke-
tini mekanik olarak itme hareketine dntrr.
Krank miline bal olan iki piston, suyu rmaktan
emmek ve her bir odaca teslim etmek iin yatay
olarak cereyan eden itme hareketinden yararla-
nr. Her harekette bir piston su emer, dieri suyu
1
el-Cezer: a.e. ve a.y., s. 321-327; Hill, D.R.: a.y., s. 186-
189: Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum Heben
von Wasser, a.y., s. 145-147 (Tekrarbasm: s. 1507-1509).
2
al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, Halep 1976, tekrarbasm:
1987, faks. s. 29-32.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut: 100 x 70 cm masa ve
Pompalar pirinten.
Su arkyla
hareket eden
Pompa Tesisat
yerinden iter. Odacklarn her biri iki supaba
sahiptir, birisi ieri emme dieri boaltma supa-
bdr. Pistonun emmesinden sonra emme supab
odacklar kapatr, boaltma esnasnda su odack-
lara bal olan k borusuna ular. Oradan su,
eer piston kar ynde hareket edecek olursa,
geri akamaz, nk boaltma supab kapanr. O
esnada ikinci pompa suyu emer. Bylece, k
borusunda muntazam bir su akm oluur. k
borusu, bundan sonra oradan suyun evlere veya
tarlalara sevkedilebildii bir reservuara gtrr.
el-Cezernin pompasnn yapm iin izim.
28
T E K N K
Alt Pistonlu Pompa
Taiyyeddn (1553)in
Modelimiz:
Ahap ve plastik. Supaplar pirinten deri
contalar ile birlikte. Arlklar ve eksantrik
mili pirinten. ller: 89 x 79 cm, masa ve
Arap kkenli Osmanl evrensel bilgin Taiyyeddn
Muammed b. Marf (. 993/1585), 960/1553
ylnda yazlm olan pnmatik dzenekler
hakkndaki (e-uru es-Saniyye f el-lt er-
Rniyye
1
) kitabnda su pompalarnn iki vari-
yantn tarif etmektedir. Bunlardan bir tanesi iki
pistonla, dieri alt pistonla suyu rmaktan yukar
doru karmaktadr. Birincisini bn er-Rezzz
el-Cezernin kitab sayesinde daha nceden
tanmaktayz (bkz. bir nceki pompa tesisat).
kincisi, el-Cezerden sonra daha gen bir geli-
im evresinde olumu grnmekte. Bir rman
tabii aknts, tesisi bir su ark vastasyla hareket
ettirmektedir. Alt pompa, suyu, oradan devaml
aktarlabilecei belirli bir ykseklie karmak-
tadr.
1
Ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 36-38; al-asan, Amad
Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 50-52.
Taiyyeddnden
bir sayfa,
e-uru ...,
Yazma
Dublin,
Chester Beatty
Lib. 5232.
29
Su ark vastasyla oluan dnme hareketi bu
modelde bir eksantrik miline aktarlmaktadr.
Eksantrikler tek tek manivelalar harekete geir-
mektedirler, bylelikle dnme hareketi dorusal
harekete dntrlr. Bunlar mil zerine yer-
letirilmi olarak sralanmlardr, bylelikle su
gc simetrik olarak paylatrlr. Manivelalardan
birisi harekete geirilirse, bir pistonun ve ona
sabitlenmi bir arln yukar itilmesine neden
olur. Bu ilem esnasnda ilgili pompa odacnda
bir vakum oluur, bylelikle emme supab alr
ve su emilir. Eksantrik manivelay tekrar ser-
best brakrsa, piston zerine oturtulmu arlk
vastasyla aa doru indirilir. Bu srada emme
supab kapanr ve su, k borusu zerinden
yukar doru pompalanr. Bu arada, bu ilemin
bitmesinden sonra tekrar kapanan ve suyun geri-
ye akmasn engelleyen boaltma supab alr.
Ayrca bu supap, pompann tekrarlanan emme-
sinde bir hava tkanmasna neden olur, bylece
hava boluu tekrar oluur ve su emilebilir. Alt
pompann birbiri ardnca harekete gemesiyle
devaml bir su aknts salanr.
ok sayda piston pompal benzer bir Avrupal
su kaldrcs Agostino Ramellinin
2
1588 tarihli
kitabnda bu tasla ile birlikte tarif edilmitir.
Pistonun inii esnasna suyun ykselii.
Pistonun ykselii esnasnda suyun emilii.
A. Ramellide (1588) pompa dzenei.
2
The Various and Ingenious Machines of Agosti-
no Ramelli. A Classic Sixteenth-Century Illustrated
Treatise on Technology. Translated from the Italian and
French with a biographical study of the author by Martha
Teach Gnudi. Technical annotations and a pictorial
glossary by Eugene S. Ferguson, Baltimore, 1976, s.
184 ve Tafel 62.
30
T E K N K
Msnn olu (Ben Ms) 3./9. yzy-
ln ortalarnda yazlm kendiliinden alan
nefesli alet
1
(bunun iin bkz. kataloun birinci
blm, s. 202 f.) hakkndaki risalelerinde, bir
gemi deirmenden (araba) bahsetmektedirler.
Corafyac bn aval
2
4./10. yzylda Diclede
Musul civarnda benzerlerinin dnyada nadi-
ren grlebilecei gemi deirmenlerinin (Arap.
o. Urb) mevcut olduunu bildirmektedir.
Bunlar ahaptan ve demirden ina edilmilerdi,
nehrin ortasnda akntda demir zincirlere bal
duruyorlard ve her biri iki ift deirmenta ile
donatlmt. E. Wiedemann tarafndan bir araya
getirilen rivayetler, gemi deirmenlerinin slam
dnyasnda yzyllar boyunca yaygn olduklarn
gstermektedir.
1
el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L. Cheikho in:
el-Meriq (Beyrut) 9/1906/444-458, zellikle s. 454 (Tek-
rarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 42, Frank-
furt 2001, s. 19-33, zellikle s. 29); bkz. Wiedemann,
E.: ber Schiffsmhlen in der muslimischen Welt, in:
Ges chichtsbltter fr Technik, Industrie und Gewerbe
Modelimiz:
Gemi sert aatan,
su geirmez olarak vernikle kaplanm.
Uzunluk: 80 cm. Yanlara takl su ark
(gsterim iin elektromotorla altrlmakta),
g aktarm yoluyla deirmen talarna (bura-
da yalnz bir ift) bal. Plastik tekne sert aa
masada, ller: 120 x 86 x 80 (ykseklik) cm.
Gemi Deirmeni
(Leipzig) 4/1917/25-26 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 863-864).
2
Kitb ret el-Ar, ed. J.H. Kramers, Leiden 1939, cilt
1, s. 219.
D E R M E N L E R
31
15. yzyln ilk yarsnda Mariano
Taccola gemi deirmenlerinin unsurla-
rn ieren taslaklar izmektedir (bkz.
sadaki resim)
3
.
bn aval tarafndan tarif edildii
gibi iki ift deirmen ta olan bir
deirmenin detayl bir tasviri Fausto
Veranzionun 1615 tarihli Machinae
novae isimli kitabnda
4
bulunmaktadr
(bkz. yukardaki resim).
3
Taccola, Mariano: De ingeneis, cilt 2, tpk-
basm, Wiesbaden 1984, fol. 104v.
4
Veranzio, Fausto: Machinae novae, Mnih
1965, no. 18.
M. Taccoladan, De ingeneis.
Gemi deirmeni, F. Veranzioda (1615)
32
T E K N K
Yel deirmenleri (ra, o.
ar), grnd kadaryla
daha slamdan nce randa
yaygnd ve onlar hakkndaki
bilgiler slam dnyasnn dier
blgelerine de olduka erken
ulamt. Tarihi Muammed b.
Cerr e-aber (. 310/923) dnya tari-
hine dair byk kitabnda
1
, ikinci Halife mer
(dnemi 13-23/634-644)in, ressam, marangoz ve
ilingir olarak tannan ve daha sonra bu halifenin
katili olan ranl Eb Lleye yle dediini
yazyor: Bana bildirildi ki, eer istersem, sen rz-
gar gc ile ten bir deirmen ina edebilece-
ini iddia etmisin, o yle cevap vermi: Evet,
bu dorudur. Bunun zerine mer: yleyse
bana byle bir deirmen ina et demi
2
.
Sicistn (veya Sstn, Kuzeydou ran)daki yel
deirmenlerine ynelik iaretleri el-sar (4./10.
1
Tar er-Rusul ve-l-Mulk, ed. M.J. de Goeje, Seri 1,
cilt 5, Leiden 1879 (Tekrarbasm: Leiden 1964);Wiede-
mann, E.: Zur Mechanik und Technik bei den Arabern, in:
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozie-
tt (Erlangen) 38/1906/1-56, zellikle s. 44 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1,
s. 173-228, zellikle s. 216).
2
Olayn bir baka versiyonu iin bkz. el-Mesd: Murc
ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher, ed. C. Barbier de Mey-
nard, Paris 1864, cilt 4, s. 227, kr. a.e., cilt 2, s. 80; Wie-
demann, E.: a.e., s. 44 (Tekrarbasm: s. 216).
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
Ykseklik: 60 cm.
erideki dikey eksende 5
keten yelken.
Elektro fle gsterim iin.
Yel Deirmeni
yzyln ilk yars) veya onun daha gen meslek-
ta bn aval gibi birok Arapa yazan co-
rafyaclarda bulmaktayz
3
. Bu tr deirmenlerin
harabeleri gnmze kadar o blgede bulun-
maktadr.
3
Wiedemann, E.: a.e., s. 217.
Yel deirmenleri, Sstn, Kuzeydou ran, resim el-
Ulm f el-slmdan, Tunus 1978, s. 204.
D E R M E N L E R
33
ler, veya yksek bir da zirvesi veya uygun bir
tepe veya kalelerin bir kulesini alrlar. Bunlarn
zerinde st ste katlar kurarlar. Yukardakinin
iinde dnen ve ten deirmen (ra) bulu-
nur, alttakinin iinde hizmete amade rzgarn
dndrd bir yelpaze ark (dlb) bulunur.
Alttaki ark dnnce, yukarda arkn zerinde
bulunan deirmen dner. Ne tr rzgar eserse
essin o deirmenler dner, buna ramen bir tek
[deirmen] ta mevcuttur ve resim yledir, gr-
dn zere ...
Eer her iki katn inasn gerekletirmiler-
se, resmin gsterdii gibi, alttaki kat iine drt
mazgal penceresi (merm) yaparlar, surlardaki
(esvr) at mazgallar gibi, fakat bunlar tersi-
nedir, geni ksmlar dar ve dar ksmlar ieri
doru evrilmi olmak suretiyle, hava iin bir
kanal olutururlar, bylece onun iinden hava
gl bir ekilde ieri girer, tpk kuyumcunun
krnde olduu gibi. Geni u mansaba doru
ve dar olan ieri doru durmaktadr; bu, hangi
taraftan olursa olsun havann deirmene girme-
sine daha elverili olmas iindir.
5
Byk ihtimalle ran kkenli yel deirmenle-
ri, slam dnyasnn batsna olduka erken yol
bulmulardr. Arap spanyadan corafyac Eb
Abdullh el-imyer (866/1461 ylnda yazm-
tr), liman kenti Tarragonann zellikleri arasn-
da, rzgar gc ile alan deirmenlerin varln
zikretmektedir
6
.
5
E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, Zur Me-
chanik ..., a.y., s. 46 (Tekrarbasm: s. 218).
6
er-Rav el-Mir f aber el-Ar, ed. E. Lvi-Pro-
venal, La Pninsule ibrique au Moyen-ge, Leiden
1938, s. 126; Franszca terc. a.e., s. 153.
Yel deirmenleri,
Canterbury Mezmurlarnda
(1270), Ch. Singer (ed.)den,
History of Technology
cilt 2, s. 623.
Bir resimle birlikte yel deirmeninin en ayrntl
tarifini corafyac emseddn Muammed ed-
Dme (. 727/1327)ye borluyuz
4
. Tercmesi
yledir: Sicistnda rzgarlarn ... youn olduu
bir blge bulunmaktadr. Bu blgenin sakinleri
rzgar deirmenleri dndrmek iin kullanmak-
tadrlar ... Rzgar araclyla dnen deirmen-
lerin yapmnda u ekilde ilem yapmaktadrlar:
Minare gibi yksek bir yerde [bir bina] ina eder-
4
Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar, ed. A.F.
Mehren, Cosmographie de Chems-ed-Din ... ad-Dimi-
chqui, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Islamic Geo-
graphy serisi, Cilt 203, Frankfurt 1994), s. 181-182; Fran-
szca terc. A.F. Mehren: Manuel de la cosmographie du
Moyen-ge, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, cilt 204, Frankfurt 1994), s. 247.
ed-Dmede yel deirmeni resmi.
34
T E K N K
Yatay yel deirmenleri Veranzio (1615)da.
Bu tipin daha sonraki yaygnlna gelince, yakla-
k 7./13. yzyldan itibaren ine ulam olduu
tahmini
7
doru grnyor. Avrupada yel deir-
meninin bilinen en erken geliimi 12. yzyla
dayanmaktadr. 1270 ylnda Canterburyde yazl-
m olan bir Mezmurlar kitab, dikey kanatlar
olan bir deirmenin ilk ngiliz resimlerini gster-
mektedir
8
.
Fars tipinin birok izimi, Fausto Veranzio
(1615)nun Machinae novae (yeni makineler)si-
nin arasnda karmza kmaktadr
9
.
7
cilt 4, ksm 2, Cambridge etc. 1965, s. 560.
8
Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer et
al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford 1956, s.
623-628, zellikle s. 623; Wulff, Hans E.: The Traditional
Crafts of Persia, Cambridge (Mass.) 1966, s. 286.
9
Machinae novae, Mnih 1965, no. 11, 13.
Bu tip yel deirmeninin Avrupada gerekten
de ina edilip edilmedii sorusu hl tam olarak
cevaplandrlmamtr
10
. ed-Dmenin yukar-
da verilen tarifine gre, rzgar aparat alt tarafa
yerletirilmiken, deirmen ta deirmenin st
ksmnda bulunmaktayd. Daha sonraki gelime,
bu dzenin, daha yeni resimlerin gsterdii gibi
(bkz. yukardaki resimler), tersine dndrlme-
sine gtrmtr
11
.
ran seyahatinde Sven Hedin, Sstnda kk bir
yer olan 400 evlik Nehte bu tip 75 yel deirmeni
sayabilmitir (kr. Resim s. 32)
12
.
10
Ayrca bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Techno-
logy, cilt 2, Leiden 1955, s. 111-116; Horwitz, Hugo Th.:
ber das Aufkommen, die erste Entwicklung und die
Verbreitung von Windrdern, in: Betrge zur Geschich-
te der Technik und Industrie 22/1933/93-102; al-asan,
Amad Y. ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 54-
55.
11
Wulff, H.E.: a.e., s. 286-289.
12
Eine Routenaufnahme durch Ostpersien, Stockholm
1926, cilt 2, s. 141; kr. Wulff, H.E.: a.e., s. 286.
M U H T E L F A P A R A T L A R
35
Alman dilinde Nrnberg Makas olarak nitelen-
dirilen bu dzenek, yukarda (s. 19) anlan, ierii
ksmen Arimed, Philon ve Heron gibi Yunan
bilginlerle ve de Byk skenderle ilikilendirilen
Arapa anonim kitapta tarif edilmitir. Suriyede
veya Irakta yaayan bir Arab, yazar olarak
grme eiliminde olan Hans Schmeller
1
bu aletin
tarifini Arapadan Almancaya tercme etmi
2

ve aralarn krokilerini sunmutur. Bu metnin
verdii bilgiye gre, tek bir adam bununla 500
ral (yaklak 220 kilo)lk su arln bir defada
kaldrabilecek durumdaym
3
.
Nrnberg Makasnn tombaz kpr, merdiven
veya hareketi makinelere tayan makas gibi
dier ilevlerini Feldhaus
4
anmaktadr.
Modelimizin yapmnda, H. Schmellerin izimin-
den yararlandk.
1
Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und
bei den Arabern, a.y., s. 2 (Tekrarbasm: a.y., s. 202).
2
a.e., s. 9-10 (Tekrarbasm: a.y., s. 209-210).
3
Die Technik, a.y., Sp. 910.
4
Makas Biimli Kaldra
H. Schmellerin izimi, Beitrge zur
Geschichte der Technik s. 9.
Modelimiz:
Astarlanm ahap ve
pirin.
Ykseklik 57 cm.
36
T E K N K
Dzenek
Is etkisiyle su kaldrmak iin
Yunan, pseudo Yunan ve Araplarn teknik ala-
nndaki bulularn byk farkllklarla tarif eden
Anonim bir mecmuann
1
bildiimiz drt yazmas
arasnda Codices Gotha 1348 ve Leiden, Warn.
499 yazmalar ate araclyla su kaldrmaya
yarayan dzenek sunmaktadr
2
.
1
stanbul, Ayasofya 3187, Oxford, Bodl. Marsh 669, Go-
tha 1348, Leiden, Warn. 499 (=or. 499, bkz. Voorhoeve,
P.: Handlist of Manuscripts, Leiden 1957, s. 116-117).
2
Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern, a.y., s. 26 f.
Frankfurt 2001, s. 197-247, buras s. 226-227).
Olduka kltlm bir model halinde sundu-
umuz pompann ilevini H. Schmeller aadaki
gibi tarif etmektedir: Yanan petrol lambalar
vastasyla oluan sdan dolay, hava yukardaki
yerden atlr, yani yenip bitirilir. Bunu izleyen
soutma srasnda basn azalmas oluur, by-
lelikle dardaki hava basnc kanal ierisinde
bulunan suyu yksee doru iter.
3
Kaynamzn tarifine gre, bu dzenek 5-25
metre derinlikte bir kuyudan su karabilmek-
teymi. Bu yntemden pratik olarak ne kadar
yararlanlabildii sorusu hl geerliliini koru-
maktadr.
3
a.e., s. 27.
Modelimiz:
Astarlanm ahap, plastik, bakr
ve pirin, ispermeet mumu.
Ykseklik: 61 cm. (Envanter No: E 1.23)
Kendiliinden kapanan supap
(genleen havann dar
kabilmesi iin)
Vakum pom-
pasnn fonksi-
yon emas,
Basn denge-
leyicisi (aksi
taktirde su
zerinde alt
basn oluur).
37
Buharla alan
Dner Dndrcs
Osmanl astronom ve mhendis Taiyyeddn,
953/1546 tarihli e-uru es-Seniyye f el-lt er-
Rniyye isimli kitabnn 6. blmnde dner
ii evirmeye yarayan dzenek tarif etmek-
tedir. Birincisi, buhar gc kullanmyla hareket
ettirilmektedir. kincisi, hareketi bir scak hava
trbiniyle ayarlanan bir arlkla altrlmakta-
dr. ncs, nispeten kk bir gc, evirme
koluyla hareket ettirilen dili arklar vastasyla
aktarma prensipine gre imal edilmitir.
lk dzenee ait modelimizde, kanatl dolap-
benzeri bir trbin ile birlikte kapal, stlm su
kazanndan bir boruyla dar kan buhar vas-
Modelimizin enlemesine ematik kesitleri
Modelimiz:
Bakr, pirin, paslanmaz elik.
Kazann 30 cm.
Istma spirali ve
durdurma supab ile birlikte.
su tank,
ocak
et.
38
T E K N K
tasyla i hareket ettirilmektedir. Taiyyeddnin
tarifine gre, borunun az bir su kabna sokula-
rak kazana yeniden su sevk edilir. Kazan yeniden
doldurmak iin bu yeterlidir. Taiyyeddn bu tr
buhar dzeneinin kendi zamannda olduka
yaygn olduunu bildirmektedir.
Giovanni Branca
1
1629 ylnda bir buhar ark
resmetmitir (bkz. 2. resim). Burada buhar, metal
bir azdan kanatl dolaba doru flemektedir.
1
Le machine. Volume nuovo e di molto artifco da fare
effetti maravigliosi ..., Roma 1629, fgura XXV.
Giovanni Brancann buharl
arabasnn tasla.
P.M. Grimaldinin buharl arabasnn
rekonstrksiyonu.
Dzenek, bir barut tokacn harekete geiriyor-
mu
2
.
Buhar gcnn kullanm, ileri bir basamaa
Philippe-Marie Grimaldi ile ulam grnyor.
O, 1671 yl civarnda buhar gcyle iletilen bir
arabay Manurya Kayzeri Kang Hsiye takdim
etmitir. Giovanni Canestrini (1835-1900) tara-
fndan 19. yzylda yaplan bir rekonstrksiyon
(bkz. 1. resim) Mailandda Museo Nazionale
della Scienza e della Tecnica mzesinde bulun-
maktadr
3
.
2
Bkz. Feldhaus, F.M.: Die Technik, a.y., s. 182.
3
Bkz. Needham, Joseph: Science and Civilisation in
China, a.y., cilt 4, ksm 2, s. 225-228.
39
Taiyyeddn, kendi dneminde ilki kadar yaygn
olan, dner iini evirmeye yarayan ikinci bir
mekanizma trn ok ksa tarif etmektedir.
Burada, ileri dndrmek iin buhar trbini
yerine, ocakta yukar doru kan scak havadan
yararlanlmaktadr. Tpk su kaldrma aletlerin-
de olduu gibi, ek enerji, kurun bir aklden
beslenmektedir. Bu, muhtemelen tpk bir saatte
olduu gibi, makara zerinden ileyen bir arlk
olarak tasavvur edilebilir. u demektir ki, bir
aktarm dilisi zerinden ie tanan scak hava
trbininin gc, ek kuvvet olamadan kzartmay
yeterli hzda hareket ettirmeyi gerekletiremi-
yordu.
Scak Havayla alan
Dner Dndrcs
Modelimiz:
Bakr, pirin,
paslanmaz elik.
Kazann 30 cm.
Istma spirali ve durdurma
supab ile birlikte.
Resim Leonardo da
Vinciden, a.y. s. 503.
Leonardo da Vincinin
1
Codex Atlanticus isimli
eserinde (Fol. 5), duman veya daha ok, kebap
iinin altndaki ateten yukar kan scak havay-
la altrlan bir dndrnn tasla (bkz. resim)
bulunmaktadr
2
. Dili arkla g aktarmn gs-
teren bu resim, bizim rekonstrksiyonumuz iin
ok faydal oldu. Bununla birlikte, onun tasla-
na gre ina edilmi bir dzenein ilevsel olup
olmayaca hususunda kukuluyum, nk grl-
d kadaryla scak hava dnda baka hibir
enerji kayna ngrlmemitir.
1
2
Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte des Maschi-
nenbaues, Berlin 1899, s. 425-426.
40
T E K N K
Krankl ve Dili ark Mekanizmal
Dner Dndrcs
stanbulda tanm olduu zere, ilk iki meka-
nik dner dndrcsn tarif ettikten sonra
Taiyyeddn, kendisinin ve abisinin 953/1546
ylnda ayn yerdeki yaygn yapmlarda daha kolay
tanabilir olan bir alet gelitirdiklerini eklemek-
tedir. Yeni dner dndrc, bir krank ve 1:10luk
bir g aktarmn salayan ve bylece ar bir
kzartmann yava dnmesini kolaylatran drt
dili arkdan oluan bir iletme mekanizmasyla
almaktadr.
Modelimiz:
Pirin, paslanmaz elik.
Ykseklik: 35 cm.
41
Dili ark Mekanizmal
Vin
Osmanl bilgini Taiyyeddn 960/1553 ylnda
yazlm olan pnmatik dzenekler hakkndaki
(e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
1
)
kitabnda, 3000 ral (yaklak 1450 kilo)lk bir
arl binde birlik bir g kullanmyla kaldr-
may mmkn klan bir dili ark sistemini (ed-
devlb el-mtedilet el-esnn) tarif etmektedir.
ok kademeli iletme mekanizmal modelimizde
g aktarm oran 1 : 150 dir.
1
Ed. el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 25-26.
Modelimiz:
Ahap ve pirin, bakr
arlk (8 kg).
izim Taiyyeddnden e-
uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye s. 26.
42
T E K N K
Palanga
Teknie dair Arapa kitaplarda ya da monogra-
filerde ele alnan palanga trlerinden
1
Osmanl
bilgini Taiyyeddn
2
olduka gelitirilmi bir tip
tarif etmektedir. Bu tipte, belirli bir yk normal
koullarda gerekli olan gcn altda biriyle kal-
drlabilmektedir. Bunun iin Taiyyeddn,
iki kez sekiz tahta makara kullanmakta
ve bunlar silindir biiminde bir araya
getirmektedir. Benzer bir palangaya
Leonardo da Vincide rastlamak-
tayz
3
.
F.M. Feldhausun
4
antik palangalarda gerekle-
tirilen iyiletirmelerin ancak 19. yzylda yapld-
gr bylelikle aslsz olmaktadr.
Modelimizde orijinalde ngrlen makaralarn
sadece yarsn gz nnde bulundurduk.
1
Bunlar Bekre (Makara/Bobin) veya Cerr el-Esl
(Arlklar ekmek) kavramlar altnda incelenmek-
tedir, bkz. Wiedemann, E.: Zur Mechanik und Technik
bei den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56, zellik-
le s. 20 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissen-
schaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228, zellikle s. 192).
2
Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye, faks.
ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 27-28.
3
4
Modelimiz:
Pirin ve elik.
Bakr arlk yaklak 15 kg.
Ayaklk paslanmaz elik.
Ykseklik: 130 cm.
Taiyyeddnden
bir sayfa, e-
uru es-Seniyye,
yazma Dublin,
Chester Beatty
Lib. 5232.
Resim Leonardo da Vinci
den, a.y., s. 490.
43
3./9. yzyln ilk yarsnda yaam Ben Ms
(Msnn Oullar) olarak bilinen Ms
b. kirin olu (Muammed, Amed ve
el-asan), Kitb el-iyel
1
isimli kitaplarn-
da yznc dzenek olarak, nesneleri sulardan
kaldrmaya yarayan bir alet tarif etmektedirler.
yle diyorlar: Sarktldnda denizden madde-
yi (cevher) ve kuyulara dm veya rmaklarda
veya denizlerde batm olan nesneleri karan bir
aletin nasl imal edileceini gstermek istedik.
Bunun iin [ii bo] bir silindirin birbirinin ayn
olan her iki yarsn, abjz ve wde, imal ederiz;
bir yar dier yary arlk bakmndan birazck
geerse, sz konusu ama iin daha iyidir, yani bir
yarnn dier yary iine almas (yeyip yutmas)
ve [ikincisinin] onun iine birazck girmesi iin.
1
Ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981, s. 376-379; ngi-
lizce terc. Donald R. Hill: The Book of Ingenious Devi-
ces, Dordrecht v.d. 1979, s. 242-243.
Dzenek
Nesneleri Sulardan
Kaldrmak in
(eneli Ekskavatr)
Modelimiz:
Pirin silindir,
uzunluk: 50 cm,
iki menteeyle alp kapa-
nabilir. Pirin zincirler.
ki silindirden herbiri, bir arn veya daha uzun
olmaldr ... Aralarnda kk bir aralk bulun-
mamas iin, silindir yarlarndan birisi dierine
gre dzenlenir (yarlr,. Daha sonra, bunlara iki
mentee (nermzecetn) taklr, ...
2
.
Dzenek dardan taklm zincirlerle suya sar-
ktldnda, kavrayan silindir alr. Zemine gel-
diinde silindir ortaya taklm bir zincirle tekrar
yukar doru ekilir. Bylece, silindir kapanr ve
kavrad nesneleri kskaca alr.
2
Tercme E. Wiedemann (czi deiikliklerle) in: Appa-
rate aus dem Werk fl-ijal der Ben Ms (Zur Technik
bei den Arabern, 7), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348, ze-
llikle s. 343-345 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 306-313, zellikle s.
308-310).
44
T E K N K
Ben Msnn eneli Ekskavatr
(yazma Berlin).
Konstrksiyon izimleri
(D.R. Hill, E. Wiedemanna dayanarak)
Dikey taslak
(ipler olmakszn)
Kavrama silindiri, ak
halde (yandan grn)
Kavrama silindiri, ak
halde (utan grn)
45
3./9. yzyln ortalarnda Ben Ms (Muammed,
Amed ve el-asan b. Ms b. kir), Kitb el-
iyel isimli kitaplarnda
1
iddetli rzgarda bile
snmeyen bir lamba
2
tarif etmilerdir.
1
Ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981, zellikle s. 372-
373.
2
Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Bei-
trge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsge-
schichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 355-356); The Book
of Ingenious Devices (Kitb al-iyal) by the Ban (sons
of) Ms bin Shkir. Translated and annotated by Don-
ald R. Hill, Dordrecht, Boston, Londra 1979, s. 238-239.
Modelimiz, Ben Msnn tariflerine, verdikleri
resme ve E. Wiedemann ve D. Hillin yorumlar-
na dayanarak oluturulmutur.
inde lambann bulunduu yarm silindir, bir
ayaklk ierisine kolaylkla dndrlebilir olarak
yerletirilmitir. Buna sabitlenen pirin bayrak,
hava hareketleri esnasnda kapal tarafla bir-
likte rzgara doru dnmesini salar, bylelik-
le k hava cereyan tarafndan sndrlemez.
Bayran hafif hava cereyannda da dnebilmesi
iin, yataklarn kolay hareketlilii ok nemli bir
rol oynamaktadr.
iddetli Rzgarda da Snmeyen
Bir Lamba
Modelimiz:
Pirin,
ykseklik: 63 cm.
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma
Berlin, or. quart. 739).
46
T E K N K
Allah Lambas
(Sonsuz Ik)
Arapa sirc Allh (Allah lambas) adyla bir
ya lambas nitelendirilmektedir. Bu lambann
fitili kendiliinden ileri kmakta ve ya kendili-
inden ieri akmaktadr. Onu gren herkes, ya-
dan ve fitilden hibir eyin asla tkenmediine
inanr.
1
Msnn olu (Ben Ms), 3./9. yzyln
ilk yarsnda Kitb el-iyel isimli kitaplarnda
2
bu
tr bir lamba tarif etmilerdir. Lamba, kimsenin
yeniden fitil srmesine gerek kalmakszn gnler-
ce yanabiliyordu. Ya otomatik olarak yeniden
akyordu, grne gre miktar azalmakszn.
Teknik olarak iddial bu sistem, lambann gizli bir
rezervuardan kendi kendini yeniden doldurma-
sn temin etmektedir. lwz supap (bkz. 47. sayfa-
daki resim) yoluyla doldurma ileminden sonra,
bu reservuarda yan e gagas zerinden dar
akmasn engelleyen bir boluk oluur. Alalan
ya seviyesi j araln aar amaz vakum kalkar,
aralk tekrar kaybolana ve rezervuarda vakum
1
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsge-
schichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 354-355).
2
Kitb el-iyel, a.y., s. 368-371; ngilizce terc. Hill, D.R.:
ces, a.y., s. 236-237.
yenilenene kadar, ya lambann iine akar. Asl
lambann doldurulmas bu ekilde daima sabit
kalmaktadr. amandras, fitilin reservuardaki
azalan ya seviyesinde otomatik olarak yeniden
itilmesine sebep olmaktadr.
Kullanm amac hakknda Ben Ms yle
demektedirler: Bu lambay din ileriyle uraan
insanlar yakarlar. Onlar bu lambada, atein sn-
medii, yani atein ate borusu iinde kesintisiz
olarak yand sonsuz bir lambann olduuna
inanrlar, bu, Zerdtlerde ve Kilisede, yani
Hristiyanlardaki durumdur. amdan (lambann
taycs) ve ya deposu, sadece lamba grle-
cek ekilde duvara gizli olarak yerletirilirse, bu
durum bakan kimse zerinde daha iyi bir etki
brakr.
3
3
Tercme E. Wiedemann, a.e., s. 203-204 (Tekrarbasm
s. 354-355).
Modelimiz: Pirin,
ykseklik: 60 cm. Cam
gr penceresi. Ahap
duvar, ykseklik 80 cm.
47
D.R. Hillin yeniden izimi. izim Ben Msdan, Kitb el-iyel
(yazma Berlin, or. quart. 739).
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel
(yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).
D.R. Hill tarafndan nerilen
bir fonksiyon modelinin izimi.
48
T E K N K
Resim Ben Msdan, Kitb el-iyel
(yazma Topkap Saray).
D.R. Hillin yeniden izimi.
Hayret Uyandrc Bir
me Kab
Msnn Oullar (Ben Ms) Kitb el-iyel
1
isimli kitaplarnda ime kaplar ve ayakl tabak-
lar iin onbe dzenek anlatmaktadrlar. Bunlar,
onlarn ne denli akll bir tarzda ok eitli
problemleri zebildiklerini gstermektedir
2
.
Dzeneklerinin onbirincisi, bize model olarak
hizmet etmitir.
Bu ime kab sohbet mnasebetleriyle tehir edil-
mekteydi ve elenmeye yaramaktayd. Bu aletin
ileyi tarz, hidrolik hesaplamalara dayanmak-
tadr. arap, yukardan yava yava kabn iine
dklrse, soldan su, sadan arap akar. Su hzl-
ca iine dklrse, soldan arap, sadan su akar.
leyi tarz hakknda hibir bilgi vermemek iin,
orijinalinde reservuar kapal olarak dnlm
olmaldr.
Modelimiz: Ahap kutu 43 x 45 x 105 cm.
Tezyinatl iki pirin reservuar, altn yaldzl.
Besleme borular pirin ve plastik.
1
Kitb el-iyel, a.y., s. 319-323; Hill, D.R.: The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 212-
213.
2
Wiedemann, E.: ber Trinkgefe und Tafelaufst-
ze nach al-azar und den Ben Ms, in: Der Islam
8/1918/55-93, 268-291, zellikle s. 284-286, 291 (Tekrar-
basm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579, zellik-
le s. 1572-1574, 1579).
O T O M A T L A R
49
Ms b. kirin 3./9. yzyln ikinci yarsnda
Badatda matematiki, astronom ve fizikiler
olarak faaliyette bulunan
1
Muammed, Amed
ve el-asan isimli olu, mekanik dzenekler
hakkndaki kitaplarnda
2
, su akn iki farkl kay-
naktan veya reservuardan salayan ve iki nakil
hattnn her birinden belirli faslalarda dnm-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 246-252; cilt 6, s. 147-148.
2
Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981, s.
385-388; ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book of Know-
ledge of Ingenious Mechanical Devices, Londra 1979, s.
246-247.
Scak ve souk suyu
nbetlee veren
Otomat
Modelimiz:
Masa 84 x 62 cm, top-
lam ykseklik 170 cm.
Armatrler pirinten.
50
T E K N K
l olarak scak veya souk su akacak, dier nakil
hattndan ayn faslalarda fakat aksi srayla aka-
cak ekilde hazrlamaya ve dzenlemeye yarayan
bir alet tanmlamlardr. Faslalarn ksaltlma-
syla, musluk bataryasn anmsatan bir etkiye
ulalr.
Dzenein sa taraftaki scak su reservuarndan
ve sol taraftaki souk su reservuarndan su, bu
reservuarlarn altna yatay olarak taklm arkn
zerine dklr. arkn dn hareketi sayesin-
de, onun altna yerletirilmi olan bir kvet dn-
drlr. Kvet ortadan iki odaca ayrlmtr.
lk olarak scak su sa odaca akar, daha sonra
yarm dnten sonra souk su akar. E zamanl
olarak sol odaca nce souk, daha sonra yarm
dnten sonra scak su akar.
Su bu odacklardan, byk bir aralk iinden
geerek, altta bulunan, ayn ekilde iki odac-
a blnm kvete akar. Yukardaki kvetin
dnyle su dar boalr. Yukardaki kvetin
eyrek dnnden hemen sonra altta bulunan
kvetteki ak deiir. Altta bulunan kvetten su
bir tekneye akar. Bu teknede imdi su arknn
ve yukardaki teknenin tek bir dn esnasnda
drt kere her iki su nakil hattndan ak deiir.
Ksa faslalar halinde dnml olarak scak ve
souk su akar.
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma stanbul,
Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).
O T O M A T L A R
51
Elence Otomat
Bu alet, Muammed veya Amed b. alef el-
Murd (muhtemelen 5./11. yzyln ikinci yars,
Endls) isimli bir kimse tarafndan Kitb el-
Esrr f Netic el-Efkr isimli kitabnda tarif
edilen ve izilen 31 modelden birisidir. Kitabn
sonraki drt modeliyle birlikte bu otomat, bir su
saatine benzemektedir; nk belirli hareketler
saptanm faslalar halinde ortaya kmaktadr,
fakat zenli bir zaman lm mevcut deildir
1
.
Bu model, J. Vernet, R. Casal, M.V. Villuendas
2

ve Eduard Farr (Barselona)nin aklamalarna
ve taslaklarna dayanarak yaplmtr
3
. Bu oto-
1
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s. 37.
2
El captulo primero del Kitb al-asrr f nati al-
afkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18.
3
Vernet, J. ve Sams, J. (eds.): El Legado Cientfco An-
dalus, s. 304-309.
matta cvann kullanlm olmas kayda deerdir,
bylece bu otomatla Alfons Cva Saati (bkz. cit
III, s. 110 f.) arasnda bir balant meydana k-
maktadr
4
. Dier yandan, konik supaplar, gecik-
tirici sistemler, reaksiyon kontrolleri ve hassas
basn dengelemesi gibi Arap tekniinin tipik
unsurlarnn bulunmamas gze arpmaktadr
5
.
4
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s. 39.
5
a.e., s. 39.
Modelimiz:
Ahap kutunun eni: 110 cm. Su
kaplar ve kanallar plastik cam-
dan. Kseler ekilenmi bakr-
dan. Figrler dkme kalaydan.
52
T E K N K
Bu karmak dzenek, yaklak yarm saat sonra
bir mekanizma harekete geirmektedir (modelde
zaman dakikalara indirgenmitir). Daha sonra,
her iki kap alr ve iki rakkase ortaya kar.
Ayn zamanda drt teke, kafalarn su imek iin
indirir. Bunu mteakip bir ylan oynatcs bir su
kaynandan yze kar ve rakkaseler eve doru
geri hareket ederler, bu esnada kaplar tekrar
kapanr. Tekeler de yeniden kafalarn kaldrr-
lar. Bundan sonra ylan, su kaynann nnde
yukar doru ykselir; biraz sonra ilk olarak ylan
oynatcs, daha sonra ylanlar ortadan kaybolur.
6
el-Murdnin kitab iin: Hill, Donald R.: A Treatise
on Machines by Ibn Mudh Ab Abd Allh al-Jayyn,
in: Journal for the History of Arabic Science (Halep)
1/1977/33-46; Sabra, A.I.: A Note on Codex Biblioteca
Medicea-Laurenziana Or. 152, a.y., s. 276-283; Villu-
endas, M.V.: A Further Note on a Mechanical Treati-
se Contained in Codex Medicea Laurenziana Or. 152,
in: Journal for the History of Arabic Science (Halep)
2/1978/395-396; Vernet, J.: Un texto rabe de la corte
de Alfonso X el Sabio. Un tratado de autmatas, in: Al-
Andalus (Madrid, Granada) 43/1978/405-421; Hill, Do-
nald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s.36-46; Casals, R.:
Consideraciones sobre algunos mecanismos rabes, in:
Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345; Hill, Donald R.:
Technologa andalus, in: El Legado Cientfco Andalus,
s. 157 ff., buras iin s. 163-168, 304-309; Sams, J.: Las
ciencias de los antiguos en al-Andalus, Madrid 1992, s.
250-257; Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb al-
asrr f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
izim el-Murdden, Kitb el-Esrr (Yazma, Florenz,
Biblioteca Medicea Laurenziana, orient. 152)
6
O T O M A T L A R
53
1.
Bu, aslen, Ben Ms tarafndan 3./9. yzylda
tarif edilmi olan iki dzenekten birisidir. bn er-
Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) bunu yetersiz
grm ve kendi yapt dzeneklerle deitir-
mitir.
Modelde, altta bulunan su haznesinde geriye
doru aktarlan ve aslen dardan harekete gei-
rilen su, yukar ksmda bir tahterevalli ze-
rinden iki odacn sada bulunanna akar. Bu
odack dolunca, bir amandra araclyla idare
edilen tahterevalli arkeder, bylece sol odack
dolar. Tam olarak hesaplanan bu zamanda, sa
odacn suyu bir boruyla dar akar ve alttaki
teknenin ortadaki memesinden tek fkrtmal
fskiye olarak yukar kar. Daha sonra tahtere-
valli arkeder, bylelikle su sol odacktan ikinci
boru zerinden boalr ve be fkrtmal fskiye
olarak alt meme halkasndan yukar kar. Fasla
aslnda yarm saat idi, modelimizde dakikaya
indirgenmitir
1
.
Deiken ekilli
Fskiye
Modelimiz:
Pirin ereveler plastik cam evresinde.
Tezyinatl kse, kapak ve
tahterevalli altn yaldzl pirinten.
amandra ve borular bakrdan.
1
Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm
ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 276-277; Wie-
demann, E.: Die Konstruktion von Springbrunnen durch
muslimische Gelehrte. II. Anordnungen von al Gazar fr
Springbrunnen, die ihre Gestalt wechseln, in: Festschrift
der Wetterauischen Gesellschaft fr die gesamte Natur-
kunde, Hanau 1908, s. 29-43, buras iin s. 36 ff. (Tek-
rarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 241-255, buras
iin s. 248 ff.; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Inge-
nious Mechanical Devices, a.y., s. 158 ff.
54
T E K N K
Burada da su bir tahterevalli zerinden nce sa
odacn iine akmaktadr. Ayn zamanda bir
krek, devrilecek ve bu esnada hem tahterevalli-
yi devirecek hem de odacn dar boalmasn
mmkn klacak arla ulaana kadar suyla
dolar. Sol odack dolarken, su iki fskiyeye doru
kar: Bir su mantar sol yanda, bir su fkrmas
sa yanda oluur. Belirli bir zaman sonra, sol oda-
cn suyu boalr. Su mantar imdi sa yanda, su
fkrmas sol yanda grlebilir. Fasla burada da
aslnda yarm saattir, bizim modelimizde ise
dakikaya indirilmitir
1
.
1
Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn el-
lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 278-279;
Wiedemann, E.: Anordnungen von al Gazar, a.y., s. 36
ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 248 ff.).
Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mecha-
nical Devices, a.y., s. 158ff.
2.
el-Cezernin imal ve tarif ettii
Fskiyelerin kincisi
Modelimiz:
Pirin ereveler plastik cam evre-
sinde. Kvet ve krekler bakrdan.
Tezyinatl kapak ve
boru hatlar altn yaldzl.
O T O M A T L A R
55
Bellicorum instrumentorum liberinin 22r vara-
nda Giovanni Fontana
2
(15. yzyln ilk yars)
bir Arap numuneyle tankl aa vuran bir
fskiyenin ana hatlarn resmetmektedir (bkz.
sadaki resim).
2
Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Milano 1984, s.
118.
el-Cezerde izimler, a.y., s. 280, 283.
56
T E K N K
ifreli
Kilit
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) kita-
bnn son blmnde bir dizi mekanik aralar
ele almaktadr, bunlar arasnda bir sand 12
harfle kilitlemeye yarayan ifreli bir kilit (ufl
yufelu al and bi-urf isn aer min urf
el-mucem)
1
yer almaktadr.
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Anka-
ra 1990, s. 308-348; Almanca tercme Wiedemann, E.:
ber eine Palasttre und Schlsser nach a-azar, in:
Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s. 232-244 (Tekrar-
basm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1670-1708, zellik-
le s. 1689-1701), ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book
of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s.
199-201.
izim el-Cezerde,
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 346.
Modelimiz:
Pirin, 20 x 12,5 cm.
Akrilik cam kutu.
K L T L E R
57
Kapak, drt ifreli kilitle ve bir dndrme topu-
zuna bal olan iki plakadan olumaktadr. Kapak
plakas, taklacak yer olarak hizmet etmekte-
dir. Altnda bulunan plaka, dndrme topuzuyla
birlikte birbirinden ayr olarak srlebilen iki
yarmdan olumaktadr. Bu sadece, kilitler belirli
bir kombinasyon zere ayarlanrlarsa mmkn-
dr. Kilitlerdeki daireler daha sonra, alt plakaya
sabitlenmi emniyet pimlerinin iine kayabilecei
bir kanal serbest brakr. Eer ifreli kilit bu i
iin ngrlen bir sandn zerine yerletirilirse
altta bulunan plaka dndrme topuzu yardmyla
iki girintiye girebilir. E zamanl olarak bir silin-
dir, kenara yerletirilmi olan bir klavuza sr-
lr, bylece alttaki plaka artk i ie geirilemez.
ifrelerin ayarlanmasyla silindir emniyet altna
alnr. Arapada saysal bir deere tekabl eden
on iki haneli harf ifresi ak kapakta kolayca
deitirilebilir.
ifreli kilitin tanmn ve illustasyonunu ieren sayfa, el-
Cezerden, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, Tpkbasm
ed. Frankfurt 2002, s. 523.
58
T E K N K
7./13. yzyldan ifreli kilitli dier iki kk mahfaza; sol-
daki: Khalili koleksiyonu, Londra, a.y. Cilt 12, No. 344.
Yukardaki: Muammed b. mid el-fahnnin kutu-
cuunun paralar, 597/1200 tarihli, Kopenhag, David
Collection, Ref. No. 1/1984.
el-Cezer (600/1200
civar)nin zamanndan
kalan bir fildii kutucuk
Arapa ifreli kilit ile bir-
likte (191 x 201 x 375).
Madeni donanmlar ve kilit
altn yaldzl bakr alam-
dan. Maastricht, Stichting
Schatkammer Sint Servaas
(Hollanda).
K L T L E R
59
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) el-
Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnn
son blmnde drt srgl bir kap kilidi tarif
etmektedir: Bunlar bir kapnn arka tarafnda
bulunan tahta veya demirden drt srgdr, drt
yana doru, fakat farkl ynlere dorultulmu-
lardr. Bir srg saa, birisi sola, birisi yukar ve
birisi aa doru alr. Drt srgde, kt niyet-
li birinin (ri) zorla ieri girebilecei hibir yer
yoktur. Amak ve srgleri ileri itmek iin, iine
takld delikten anahtar dar karlrsa, hi
kimse srglemekle korunan eye eriemez ve
srgleri elle yukar aa veya saa sola hareket
ettiremez; ne srglemek iin ne de amak iin
bunlar daha sonra hareket ettirilemez. Bunlar
hareket ettirebilecek yegane ey anahtardr.
1
Anahtarn ilevini bu ekilde anlattktan sonra
el-Cezer, mekanizmann ve paralarnn ayrntl
bir tarifini vermektedir.
1
el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkba-
sm ed. Ankara 1990, s. 348-352; Almanca tercme Wi-
edemann, E.: ber eine Palasttre und Schlsser nach
a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s.
244-250 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s.
1670-1708, zellikle s. 1701-1707), ngilizce tercme Hill,
D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical
Devices, a.y., s. 202-203.
izim el-Cezerde, el-Cmi beyn
el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 352.
Drt Srgl
Kap Kilidi
Modelimiz.
Ahap, pirin ve plastik cam.
ller: 51 x 43 x 58 cm.
60
T E K N K
Perpetuum mobile
Teknik ierikli Arapa anonim bir mecmuann
(muhtemelen 6./12. yzyl, bkz. s. 35)
1
bilinen
yazmasndaki Perpetuum mobilelerin farkl
biimlerinin sunumu, bir srekli hareketlinin,
dardan enerji beslemesi olmakszn dnen bir
makine dncesinin, daha o zamanda olduka
yaygn olduu, hatta belirli bir gelenek iinde yer
ald izlenimini uyandrmaktadr. Bu gelenein
ne dereceye kadar Yunan, yani Bizans kaynak-
1
Gotha 1348, fol. 105b yazmasna dayanarak; Leiden,
Warn 499 (=or. 499), fol. 80a. Kr. Schmeller, Hans:
Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei
den Arabern, Erlangen 1922, s. 21 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001, s. 221).
larna dayand halihazrda bilinmemektedir.
Avrupallar 19. yzyla kadar bylesine tutkuyla
megul etmi olan
2
bu dnce, daha 13. yzyl
ortasndan nce Fransz mhendis Villard de
Honnecourtda
3
ve sonra daha gen hemerisi
Peter Peregrinusda
4
ortaya kmaktadr.
Perpetuum mobilelerle ura, Avrupada o
derece artmt ki, Acadmie Franaise 1775
2
Bkz. Feldhaus, F.M.: Ruhmesbltter der Technik, Leip-
zig 1910, s. 217-230.
3
Sarton: Introduction II, a.y., s. 1033.
4
Bkz. Grant, E.: Dictionary of Scientifc Biography X,
1974, Sp. 536
b
.
Modelimiz (a):
Ahap, kurun arlklar,
pirin yatak. ap 80 cm.
P E R P E T U A M O B I L I A
61
ylnda bu problemin artk hibir zm nerisini
kontrol etmeme karar ald.
Bildiimiz kadaryla fiziki ve astronom
Taiyyeddn b. Marf, slam dnyasnda 10./16.
yzyln ortalarnda Perpetuum mobilelerin sa-
maln ifade eden ilk kiiydi
5
.
Arapa mecmuamz, Perpetuum mobilelerin
yedi trn tarif etmektedir, bunlardan drt
5
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat, Anka-
ra 1966, s. 218.
Resim, Mariano Taccolann not defterinden (15. yzy-
ln birinci yars)
6
. Sayfann alt tarafnda sava makina-
larnn taslaklar bulunmaktadr. Bu Perpetuum mobile,
modelimizde sunulan ile artc bir benzerlik gsterme-
si nedeniyle daha eski slami kaynaklarn, slam bilim-
lerini Avrupaya tama iinin ncleri iin ok nemli
olduuna ilikin bir dier kanttr.
tanesi cva ile harekete geirilmektedir.
Her ne kadar burada gsterilen modeller sr-
tnme kayplar kukusuz biraz daha azaltlabilir-
di kelimenin tam anlamyla ilevsel olmasa da,
bununla birlikte manivela yasasnn ve moment
hesaplamasnn ileri bir anlayn belgelemesi
bakmndan ilgintir.
6
De ingeneis II, Faks. Wiesbaden 1984, fol. 58a.
Modelimiz (b):
Ahap ve pirin.
ap 26 cm.
62
Blm 11
Mi mar i
G R YER NE
u satrlarn yazarnda, burada sunulan konuya bir giri yazmak iin
yeterli ehliyetin eksik olmas bir yana, Arap-slam kltr evresinin
gnmze ulaan mimari abidelerine nazaran, maketlerimizin az sayda
olmas nedeniyle byle bir girie gerek kalmamaktadr. Bizim sekimiz,
dnemleri iin rnek tekil eden kamusal ve belirli bir amaca ynelik
az saydaki yaplara younlamaktadr. Bu yaplarda daima yksek snf-
tan kiilerin ounlukla hkmdarlarn vakfar sz konusudur; yani
bunlar her defasnda yalnzca daha ileri seviyedeki mimariyi ve mhen-
dislik baarsn deil, ayrca camilerin yan sra zellikle hastanelere ve
medreselere verilen muazzam kltrel nemi de gstermektedir.
B
Bu byk medrese 625/1227 ylnda son Abbasi
Halifesi el-Mustanr billh tarafndan Badatta,
Dicle kysnda kurulmutur. Buras, drt orto-
doks fkh ekolnn retim konularnn yan
sra, tbbn ve matematiksel bilimler retiminin
de elik ettii en eski Arap-slam niversitesi
olabilir
1
. Medresenin ihtiyalarnn karlanmas,
halife tarafndan kurulan bir vakf yoluyla ger-
ekletiriliyordu. Ders veren hocalarn ve dier
alanlarn says 400 idi. Medrese, Badatn
Moollar tarafndan istila edilmesinden sonra
yamalanan byk ve nemli bir ktphaneye
sahipti. Halife, medreseyi sk sk ziyaret ediyor
ve zel bir yerden dersleri ve bilginlerin tart-
malarn dinliyordu. Halife arasra orada devlet
konuklar iin resmi kabller de dzenliyordu.
1
Kaynak bilgileri iin bkz. Nc Marf: Tr Ulem
el-Mustanriyye, 3. bask, Kahire, trz., cilt 1, s. 25-48.
Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan el-arr
(634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr, Bir
Basra Ktphanesinde Ders (634/1237), Bibl. Nat., Ms.,
arabe 5847, fol. 5.
YKSEK OKULLAR
Mustanriyye Medresesi
Badat
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
Temel kaidenin lleri: 100 x 60 cm.
elik sehpa ve saydam muhafaza.
(Envanter No: F 05)
66
M M A R
Plan Hansjrg Schmidden, Die Madrasa
des Kaliden el-Mustansir in Baghdad.
Eine baugeschichtliche Untersuchung der
ersten universalen Rechtshochschule des
Islam. Mit einer Abhandlung ber den
sogenannten Palast in der Zitadelle in
Baghdad, Mainz 1980.
Fig. 2: Mustanriyye Medresesinin zemin katnn plan, Irak Antik daresinin
restitsyonuna dayanarak.
Fig. 1: Mustanriyye Medresesinin st katnn yatay kesimi, Irak Eski Eserler
daresinin yap fotorafna dayanarak.
Maketimizin dou cephesin-
den genel grn.
67
n cephenin restitsyonu ve
avluya bir bak, Hansjrg Schmidden, a.e.
Yap, bakentin tahribine ve 1258 ylnda Mool
istilasnda Abbasi Hanedannn kne ra-
men dayand... On yl sonra medrese tekrar
ilerlik kazand. Son yzyllarda olduka ihmal
edilmi grnmekteydi. 1945 ve 1962 yllar
arasndaki restorasyonundan sonra bina, slam
Kltr ve Sanat Mzesi olarak kullanlmakta-
dr
2
.
Maketimiz, Hansjrg Schmidin vgye deer
eseri temel alnarak yaplmtr.
2
Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen al-Mus-
tansr in Baghdad, a.y., s.1.
M U S t A N S R Y Y E M E d R E S E S
68
M M A R
HAStANELER
Nreddn Hastanesi
am
el-Bmristn en-Nr adyla tannan bu hastane,
Saladdn (Saladin) Eyyubinin selefi bir Trk
olan Emr Nreddn Mamd b. Zeng tarafndan,
549/1154 ylnda kentin kurtarlndan hemen
sonra kurulmutur
1
. Buras slam dnyasnn en
mehur hastanelerindendi ve 13./19. yzyla kadar
hizmet veriyordu. Ulu Camiinin ve i kalenin yan
sra, slami dnemin amdaki en nemli abidele-
rinden saylmaktadr. Hastanenin ileme tarz ve
1
Bkz. Herzfeld, E.: Damascus: Studies in Architecture,
in: Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53, zellikle s. 4.
organizasyonu hakknda Endlsl bilgin bn
Cubeyr (. 614/1217), 580/1184 tarihindeki am
ziyareti dolaysyla, seyahatnamesinde
2
u bilgi-
leri vermektedir: Burada (am) yaklak yirmi
okul ve biri yeni, biri eski olmak zere iki has-
tane bulunmaktadr. Yeni olan daha ok ziyaret
edilmektedir ve daha byktr. Gnlk mas-
raf yaklak on be dinardr. Orada hastalarn
isimlerini, ilalar ve hasta bakm iin gerekli
2
The Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright, 2nd ed. rev.
M.J. de Goeje, Leiden 1907, s. 283; Herzfeld, E.: Damas-
cus: Studies in Architecture, a.y., s. 5.
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
(Envanter No: F 07)
H A S t A N E L E R
69
harcamalar vb. kaydetmekle grevli alanlar
bulunmaktadr. Hekimler her gn sabah erken-
den gelirler, hastalar muayene ederler ve her
bir hastann durumunu gz nnde bulundura-
rak gerekli ilalarla yaplacak bakm ve gdalar
dzenlerler ... Orada akl hastalarnn tedavisi de
yaplmaktadr ...
Gnmze ulam olanlarn en eskisi olan bu
Bmristnn (akl hastanesi) plannn bir orta
avlu etrafnda simetrik olarak ekillenen drt
eyvan (tamkemer holler) esasna gre planland-
grlmektedir. avlunun ortasnda bir havuz
bulunmaktadr.
Dikdrtgen planl muarna takap iinden,
muarna kubbeli kare bir n mekana girilir.
Bu mekandan bat eyvanna geilir. Karsnda
bulunan dou eyvan, bir kitabeye gre, muayene
ve grme odasdr. Kubbeyle rtlm, dar
doru penceresi olmayan drt kede bulunan
odalar hasta salonlaryd.
3
3
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-
huser unter Bercksichtigung der Frage nach den l-
testen psychiatrischen Anstalten, Diss. Berlin 1968, s. 80;
kr. Sauvaget, J.: Les monuments historiques de Damas,
Beirut 1932, s. 49-53.
E. Herzfelde gre, hastanenin yatay kesimi.
70
M M A R
dil Melike turhn
Hastanesi
Btn klliyenin plan ve kesiti (Terziolundan)
Hastanenin ie-
riden grn
(tarihi fotoraf
Terziolundan).
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
(Envanter No: F 04)
Anadolunun gnmze eksiksiz ulaan bu en eski
hastanesi 625/1228 ylnda Fareddn Behrm
hn kz ve Mengcek Beyliinden Amed
hn refikas dil Melike Turhn tarafndan
ina ettirilmitir. Hastane, Divriide (Sivasn
gney dousu) Amed h tarafndan ina etti-
rilmi olan camiin bitiiinde ina edilmitir.
Hastane ksm 32 x 24 metrelik bir alana sahiptir;
cami ile birlikte btn klliyenin alan 32 x 64
metre ebadndadr
1
.
1
huser, a.y., s. 121-125.
H A S t A N E L E R
71
Arap-slam dnyasnda en ok tannan ve en nem-
li hastanelerden birisi de hi kukusuz Kahirede
bulunan ve modern literatrde alvn hasta-
nesi olarak isimlendirilen el-Mristn el-Kebr
el-Manrdir. Kurucusu, Memlk Sultan
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn (dne-
mi 678-689/1279-1290)dur. nasna, amdaki
Bmristn en-Nrye 675/1276 ylnda yapt bir
ziyaret srasnda bu binadan etkilenerek niyetlen-
mitir. Kahirede tahta kmasndan be yl sonra,
yani 683/1284 ylnda inaat balatmtr
1
.
alvn Hastanesi
Kahire
Maketimiz
(gnmze ulaan ksmn):
Ahap ve plastik.
Temel kaide 94 x 119 cm.
(Envanter No: F 08)
1
Kurulu ve ina ilerinin gidiat hakknda tarihi el-
Marz (766/1364-845/1442) el-ia ve-l-sr isimli
eserinde ayrntl bir biimde bizi bilgilendirmektedir.
Hastaneler tarihi iin yksek dkmanter bir deere
sahip olan rivayeti burada zet olarak F. Wstenfeld
(Macrizis Beschreibung der Hospitler in el-Chira,
in: Janus [Breslau] 1/1846/28-39, zellikle 32-38, Tek-
rarbasm in: Islamic Medicine Cilt 93, s. 126-145, zel-
likle s. 138 ff.)in tercmesi halinde belirli deiikliklerle
verilecektir: Bu binann yapl nedeni uydu: el-Melik
el-Manr henz Emr iken, 675/1276 ylnda Melik e-
hir Baybarsn idaresi dneminde Frenklere kar
savat srada, amda iddetli bir kolik hastalna
tutuldu ve hekimler onu, Nureddn e-ehd hastanesin-
den alnan ilalarla tedavi ettiler. yiletikten sonra ata
binip hastaneyi ziyaret etti ve onu beendi, eer Allah
ona hkmdarlk nasip ederse bir hastane yaptrmay
adad. Daha sonra sultan olunca, bu ii gerekletirme-
ye giriti ve tercihi ubiyye binasndan yana oldu. Ora-
nn sahiplerine, onun yerine <Zmrt Kasr>n verdi
ve Emr Alemeddn Sencer e-ucyi binann yapm
iiyle grevlendirdi. Avluyu olduu gibi brakarak oray
bir hastane haline getirdi. Buras drt byk salondan
olumaktayd, her bir salonda bir fskiye ve avlunun orta-
snda fskiye suyunun akt bir su rezervuar bulunmak-
tayd ... Bina tamamlandnda, bu hastane iin el-Melik
el-Manr, Msr ve dier diyarlarda o kadar ok mlk
vakfetti ki, buralardan senelik yaklak bir milyon dir-
hemlik bir gelir salanyordu ve parann hastane, mescid,
72
M M A R
medrese ve drl-eytm (yetimler bakmhanesi) den-
mesi gereken yerleri belirledi. Bunun zerine iecek
dolu bir kadehi hastaneden getirtti, ondan iti ve yle
dedi: Bunu bana eit olan ve daha dk sosyal seviyede
olanlar iin vakfettim, bu binay sultan ve uak, asker ve
emr, byk ve kk, hr ve kle, kadn ve erkek iin bir
vakf olarak belirledim. O, bunun iin ilalar, hekimler ve
orada herhangi bir hastalkta ihtiya duyulabilecek dier
her eyi belirledi. Sultan, hastalara hizmet iin erkek ve
kadn yatak yapclar grevlendirdi ve onlara maa tahsis
etti; hastalar iin yataklar kurdurttu ve onlar herhangi
bir hastalkta ihtiya duyulan her trl yatak rtleriy-
le donatt. Her hasta grubuna zel odalar tahsis edildi:
Hastanenin drt byk salonunu ateli ve benzeri trde
hastalklara dar kimseler iin, bir avluyu gz hastalar
iin, birini yarallar iin, birini ishal hastalar iin, birini
kadnlar iin belirledi; bir oday nekahette olanlar iin iki
blme ayrd, bir blmn erkekler iin, dierini ka-
dnlar iin tahsis etti. Bu yerlerin hepsine su sevkedilmek-
tedir. zel bir oda yiyecek piirmek, ilalar ve uruplar
Btn klliyenin plan, Terzioluna
dayanarak
1. Stunlu avlu.
2. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (erkekler).
3. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (kadnlar).
4. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (erkekler).
5. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (kadnlar).
6. Bakm personeli.
7. Bahekimin evine kan merdiven.
8. Mutfak ve yan odalar.
9. Tabutlar iin yer.
10. Cenaze ykama yeri.
11. Ambar.
12. Bahekim makam.
13. Cerrah makam.
14. Gzhekimi makam.
15. Sakfl (st rtk) adrvan.
16. Direkli avlu.
17. Tuvaletler.
18. Akl hastalar iin hcreler (erkekler).
20. Akl hastalar iin hcreler (kadnlar).
21. Terasa giden merdiven.
22. Su rezervuar.
H A S t A N E L E R
73
iin, dier bir oda ekerlemeler, balsamlar, merhemler
v.b. iin idi. Deiik yerlerde stoklar muhafaza ediliyor-
du, bir odada sadece uruplar ve ilalar bulunuyordu ve
bir odada tp derslerini vermek iin bahekim oturuyor-
du. Hastalarn says snrl deildi, aksine oraya gelen
her muhta ve fakir kabul ediliyordu. Hastann oradaki
ikamet zaman yine snrl deildi ve hatta oradan evde
hasta yatanlara da hizmet edilip, ihtiyalar olan herey
verilmekteydi.
edilmitir
4
. Msr hkmeti eskisini restorasyonla
yeniden kullanlr hale getirmeyi de planlam
bulunuyordu.
1818-1825 yllarnda Msr hkmeti tarafndan
fabrikalar kurmakla grevlendirilmi olan Fransz
mhendis Pascal Coste hastanenin birka deerli
izimini ve plan taslan karmtr
5
.
Hastanenin 684/1285, 685/1286 ve 686/1287 yl-
larndan vakf senedi 1913 ylnda Kahirede
yeniden kefedilmitir ve halihazrda oradaki
Vakflar Bakanlnda bulunmaktadr. Tp tarih-
isi Ahmed Issa Bey
6
tarafndan Franszcaya ter-
cme edilmi paralar 7./13. yzylda Arap-slam
kltr evresinde hastane sisteminin yksek sevi-
yesine tanklk etmektedir.
5
Architecture arabe ou monuments du Kaire, mesurs et
dessins de 1818 1825, Paris 1839 (Tekrarbasm: B-
blingen 1975), s. 74-81.
6
Histoire des bimaristans (hpitaux) lpoque islami-
que, Kahire 1928, s. 61-72.
Hastaneye bir medrese eklenmiti, bundan
Wstenfeld isabetli olarak bir akademi anlamak-
tadr. Tp konulu konferans-derslerin orada veya
hastanenin zel odalarnda yaplp yaplmad
kesin deildir. Akcier kan dolamn kefeden
2

ve eviyle ktphanesini bu hastaneye vakfeden
tabip ve ok ynl bilgin Al b. Eb el-azm bn
en-Nefs (. 687/1288) de ok byk bir ihtimalle
retim kadrosuna dahildi
3
.
Daha 17. yzylda hastane iyi durumda bulunu-
yordu ve ancak 18. yzylda km grnyor.
Bugn esas itibariyle, tayc duvarlar hl ayak-
ta durmaktadr. 20. yzyln banda ayn isim
altnda onun bitiiinde yeni bir hastane ina
2
Bu konuya dair baz almalar iin bkz. Islamic Medici-
ne (Frankfurt) serisinini 79. cildi.
3
bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f Memlik
el-Emr, tpkbasm ed. Frankfurt 1988, cilt 9, s. 350.
4
huser, a.y., s. 88-106.
74
M M A R
Sultan . Beyazt
darifas
Edirne
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 103 x 55 cm.
(Envanter No: F 06)
Bu hastane, 889/1464 ylnda bir medrese, bir cami
ve bir imaret ile birlikte Edirnede, Tunca nehri-
nin kenarnda kurulmutur. Sultan II. Beyazt,
bu klliyeden Edirnedeki sarayna saltanat tek-
nesiyle gidebilmek iin caminin arkasnda, Tunca
nehrinin kysna bir liman ina ettirdi.
1
Terzioluna gre, hastane ksmdan olumak-
tadr:
Asl hastane (dr e-if), byk merke-
zi bir kubbe ve 12 kk kubbe ile birlikte.
Hemen yan banda kk bir i avlu ev-
resinde gruplam odalar bulunan yap, ekse-
riyetle idari amalara hizmet etmektedir.
1
huser, a.y., s. 190.
Ve medreseye bitiik bir ksmi yap, byk i
avlu, mutfak ve amarhane ile birlikte. Asl
hastane, yaklak 30 metre apnda, kapal oda-
lar olarak alt hasta odas ve eyvanlar biiminde
be hcresi olan byk altgen bir binadr. Hasta
odalar ve hcreleri, kubbeli bir merkezi salonu
evrelemektedir. Bylece, az sayda personelle
birok hastaya bakabilme imkan salanmtr ...
Burada, mimar Hayreddin, birinci yerde amaca
uygun bir bina yapmtr. Hemen yan tarafta
bulunan medrese yine eski medrese tipini gste-
rirken, hastanenin kendine zg biimi, mimarn
fonksiyonu gz nnde bulundurarak yeni bir
planlama anlayyla yeni yollar aradn kant-
lamaktadr.
H A S t A N E L E R
75
893/1488 tarihli 52 sayfalk bir vakf senedi
sayesinde, hastanenin ileyii, organizasyonu ve
finansman hakknda ayrntl biimde bilgilen
dirilmi durumdayz
2
. Hastanenin deerli bir
tarifini, mehur seyyah Evliya elebi (11./17.
yzyl) vermektedir. Bu, Georg Jacob tarafndan
1912 ylnda Almancaya evrilmitir
3
. Bu eviri-
den, baz deiikliklerle birlikte, akl hastalarnn
mzikle terapi edilmeleri hakkndaki aklamalar
alnacaktr: Amma bu hakir Evliya garip ey-
ler grdm: Merhum ve mafur Beyazid-i Vel
Allah rahmet eylesin hazretleri vakfname-
sinde hastalara dev, dertlilere if, divnelerin
ruhuna gda ve sevdalarn gidermek zere on
adet arkc ve sazc grevlendirmitir ki, bunla-
rn okuyucu, biri neyzen, biri kemanc, biri
musikr, biri santurcu bir engi, biri ud olup,
haftada kere gelerek hastalara ve delilere kon-
ser verirler. Kadir-i Mutlakn izniyle nicesi saz
sesinden holanr ve suknet bulurlar. Dorusu,
mzik ilminde nev, rast, dgh, segh, rgh
ve szink makamlar zellikle bunlara [hasta-
lara ve delilere] mahsustur. Amma, zengle ve
bselik makamlar [alnr ve] rast makamnda
2
Vakf senedi hakkndaki literatr iin bkz. Terziolu,
Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser, a.y.,
s. 190-191.
karar klsa, adama sanki hayat baheder. Btn
saz ve makamlarda ruha gda vardr.
Hastane, 1876 ve 1894 yllar arasnda Trk-Rus
sava nedeniyle ksa bir kesinti ile birlikte, birinci
dnya sava balangcnn ksa bir sre ncesine
kadar iler vaziyetteydi. 20. yzyln ikinci yars-
nn banda radikal bir restorasyon geirmitir.
Kubbeli salonun ksmi maketi,
1.-13. ve 21. odalarla birlikte, 31 x 31 cm.
II. Beyazt hastanesinin plan
(Terziolundan)
3
Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke,
in: Der Islam 3/1912/358-368, zellikle s. 365-368; kr.
Kmmel, W.F.: Musik und Medizin, Freiburg ve Mnih
1977, s. 258-259.
76
M M A R
Maketimiz, bir cami klliyesinin d eklinin basit
hatlarn vermektedir. Birok mimarlk tarihi-
si, bu komplekste, stanbulda byk camilerin
ina dneminin balangcn grmektedir. Bu
camilerin domasna ilikin problemde, Osmanl
yap sanatnn iki nemli geliim basama ayrt
edilmektedir: Yaklak 700/1300den itibaren
Anadoluda ve Edirnede, Bizansn 857/1453
ylnda fethedilmesine kadarki balanglar ve
daha sonraki Ayasofya ile dorudan doruya
tanklk ve yeni bakentin dier antik antsal
binalaryla tevik edilmi zgn, antsal stil
1
.
1
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul
1997, s. 57 ff.
ehzade Camii
stanbul
CAM LER
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
Kubbe kurun dkm.
lek 1 : 50.
(Envanter No: F 09)
ehzade camii, Osmanllarn en byk mimar
olan Mimar Sinan (d. 895/1490, . 996/1588)n
yapt byk caminin ilkidir. Cami komp-
leksi, Kanuni Sleyman (Muhteem) tarafndan
950/1543 ylnda len olu ehzade Memed iin
yaptrlmtr. naatn balang yl tartmaldr;
yap 955/1548 ylnda bitirilmitir. Planlama ve
yrtm ile Sinn isimli yksek rtbeli bir subay
grevlendirilmitir.
E H Z A d E C A M
77
1- Cami
2- ehzade Mehmetin trbesi
3- Rstem Paann trbesi
4- Mektep
5- maret
6- Kervansaray
7- Medrese
ehzde Klliyesinin Sinana kadar
uzanan ksmlarnn plan (Kubana gre)
larda canl bir etki brakan planlarn eitliliinin
gelitirilecei model cami olduu tahmininde
bulunulabilir.
3
Cami toplam 183 pencereye sahiptir, bunlar
ortak mekana btn ksmlarda simetrik bir
aydnlk vermektedir. Pencereler, tezyinatl par-
maklk ve renkli naklarn baz paralar ile
birlikte hl eski revzenlerine sahiptir.
4
Ana
kubbenin uzunluu 19 metre, tepe ykseklii 37
metredir
5
.
Btn klliyede caminin yannda bir medrese, bir
sibyan okulu, bir imaret ve bir kervansaray dahil-
dir. Bunlar avlu duvarnn d yanlarnda bulun-
maktadr. Cami avlusunda ehzade Mehmedin
trbesi vardr.
3
a.e., s. 238.
4
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, Text-
band, Berlin 1907, s. 68.
5
Kuban, Doan: Sinann Sanat ve Selimiye, a.y., s. 69.
78
M M A R
Bu kii asker mimar olarak isim yapm ve daha
evvelce de birka kk camii ina etmitir.
Bizzat kendisi daha sonra bu gerekten ant-
sal byklkteki ilk Sultan Camiini kendisinin
raklk eseri olarak nitelendirmitir.
2
Balangtan itibaren merkezi bir yatay kesim
ekillendirmeyi tasavvur etmi olan Sinn, kubbe
mekann iki deil, mekanda birlii salayan drt
yarm kubbe vastasyla geniletme zmne
bavurmutur. Gerekten bu, merkeziletirmeyi
mekan geniletme ile balantlamak iin akla en
yakn ve mantki yol idi; fakat bununla beraber
bunda, kolaylkla yorucu bir etki gsterebilecek
ar byk monotonluk ve ar simetri tehlikesi
de bulunmaktayd. Ayrca, drt byk ana direk,
kubbenin altnda biraz kaybolmu ve mekan-
dan izole edilmi olarak durmaktadr; bylelikle
zorunlu masif ktle etkisi hemen hemen maksada
uymayan bir tarzda geerlilie ulamtr. Estetik
bakmdan tereddt uyandrc eyler, inaat ile-
rinin bitiminden sonra bizzat Sinn tarafndan
idrak edilmi grnyor o, bunu ikinci bir
defa daha tekrarlamamtr. Bununla birlikte,
btn plan imkanlarnn tutarl bir denemesi-
ni sezdiren eserin btn bakmndan burada,
kendisinden daha sonra bundan sistematik adm-
2
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, Alman-
ca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih 1975, s. 237.
ehzade Mehmedin ve Rstem Paann ehzade
Klliyesindeki pence st kitabeleri.
A H Z A d E C A M
79
ehzade Camiinin i mekan, ana kubbeye bir bak ile,
Yerasimosdan, stanbul
6
.
6
Yerasimos, St.: stanbul mparatorluklar Bakenti, s-
tanbul 2000, s. 257.
ehzade Mehmed trbesi
80
M M A R
Sleymaniye Camii
Modelimiz:
Ahap ve plastik. Kubbeler kurun dkm.
lek yaklak 1 : 150.
Temel kaidenin lleri: 155x 125 cm. elik sehpa.
(Envanter No: F 01)
Sleymaniye Camii, kronolojik bakmdan
Mimar Sinann ina ettii ikinci byk camidir.
Sosyal ve kltrel kurumlaryla birlikte Osmanl
mparatorluunda domu olan belki de en
byk mimari klliyedir. naat 957/1550 ylnda
balam ve 964/1557 ylnda bitirilmitir
1
. Bizzat
Sultan Sleymann inaat yerini nermi olduu
ve al merasiminde caminin anahtarlarn ve
aln, yapnn mimar Sinana tevdi ettii riva-
yet edilmektedir
2
.
1
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, a.y., s. 78.
2
a.e., s. 78.
Sinan, minarelerin saysn drde karmtr.
Caminin avlu tarafndaki daha yksek (her biri
76 m) olan iki minaresi er erefeye, avlunun d
tarafndaki daha kk olan dier iki minare ise
ikier erefeye sahiptir.
Caminin sisteminde Cornelius Gurlitt
3

stanbuldaki Beyazt Camiinin bir geliimini
grmektedir: Merkezi mekann st rts ola-
rak ana kubbe ve iki yarm kubbe mevcuttur.
3
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,
s. 69.
S L E Y M A N Y E C A M
81
Bu iki yarm kubbelerin her biri diyagonal yer-
letirilmi daha kk iki yarm kubbeyle destek-
lenmektedir, bylece 52,4 metrelik bir mekann
st rtlmtr. Btn oturumda ve binann
kademelendirilmesi sayesinde ve yerletirilen
hcreler vastasyla hantal bir etki yaratmayan ve
kntlaryla 7,44 ila 7,56 metre genilie sahip
stunlarla tanan ana kubbe mekan, akll bir
tarzda yan sahnlarn, deiik apl beer kubbe
ile rtlmesi ile geniletilmitir. Dzen, kompo-
zisyonun tam hakimiyetini gstermektedir, yle
ki kemerler her yerde organik olarak ekillendi-
rilebilmitir. Ayn dnemin Rnesans ustalar,
mesela bir San Gallo, kukusuz bunda, kubbe-
lerin dayand kemerlerin yerlerinin eksenleri
dier kk kubbelerinkiyle dmdelemesini
ho grmezdi. Yan alann merkezi kubbesinin
dzenlemesine dikkatle baklmaldr: Bir keme-
rin d tarafn stunlarna dayanann [sic!] zeri-
ne yerletirilmesi ve stalaktit bingisinin olduka
hareketli formu sayesinde, zorluk aklc yakn bir
biimde almtr.
1- Cami
2- Sultan Sleymann trbesi
3- Hrrem Sultann trbesi
4- Trbedarn evi
5- 1. Medrese
6- 2. Medrese
7- Hastane
8- Fakirler evi
9- Mutfak ksm
10- Sebil (eme) ve Sinnn trbesi
11- 3. Medrese
12- 4. Medrese
13- Kervansaray
14. Hamam
15. lahiyat yksek okulu (Dr el-ads)
Sleymaniye kompleksinin plan
(A. S. lgen)
16
82
M M A R
Caminin iki uzun kenarna isabet eden kubbeli
mekanlar, caminin sundurmas olarak hizmet
etmektedir. Buralara bir kap ve bu kapnn
nndeki zarif bir giri iinden girilir. Hnkar
mahfilinin nndeki giri, itina ile sslenmitir.
Kenar mekanlarn arasnda dtan iki, iten bir
kat halinde dar ve ieri doru gmme mahfiller
uzanmaktadr. Stunlarn ve kemerlerin mimari-
si, Trk mimarlk sanatnn yaratt en nefis ve
mkemmel rneklerdendir: Ayn ekilde, nefis
bir biimde blmlenmi girilerin, ana yapnn
onlar aan kademelenmesiyle kar karya yer-
letirilmeleri, yksek sanatsal bir inceliktir.
4
Toplam 138 pencere mekan aydnlatmaktadr
5
.
Caminin arkasnda, kble tarafna bitien bir
bahe bulunmaktadr, baheyi parmaklkl pen-
cerelerle donatlm bir duvar evrelemektedir.
Burada bu trn en muhteem eserlerinden biri-
si olan Sleymann 974/1566 ylnda bitirilmi
trbesi bulunmaktadr, bu trbede Sleymann
hemen yannda Hrrem Sultan (. 965/1558) ve
II. Ahmed (. 1106/1695) ... gmldr.
4
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,
s. 69-70.
5
a.e., s. 71.
Sleymaniyenin enine kesiti (A. S. lgen).
mekan, ana kubbeyle birlikte (Foto: K. O. Franke).
Sleymaniyenin takaps (A. S. lgen).
S L E Y M A N Y E C A M
83
mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 263).
84
M M A R
Edirnede bulunan Selimiye Camii, Mimar
Sinann ina ettii nc byk camidir.
Osmanl Sultan II. Selimin emri zerine yapl-
mtr. naat 976dan 982nin sonuna (Mart 1575)
kadar devam etmitir
1
. Tamamlanmasndan
ay nce, ok hasta olan sultan lmtr. Selimiye
1
Selimiye Camii Maketimiz:
Ahap ve plastik.
Kubbe kurun.
lek yaklak 1 : 100.
(Envanter No: F 02)
Camii genel olarak, Sinnn yaamn adad-
mesleinin ve yaklak yarm yzyl ierisin-
de youn almayla kazand tecrbesinin ve
mimari kabiliyetinin zirve noktas olarak kabul
S E L M Y E C A M
85
edilmektedir. Bu anlamda, ehzade Camiini
raklk dneminde, Sleymaniye Camiini kal-
falk dneminde ina ettiini, ama mimar olarak
yeteneinin zirve noktasn Selimiye Camiinin
inasyla ifade etmi olduunu syleyerek dn-
cesini dile getirmitir
2
.
Cami, btn byk yaplarda olaan olan ana
ksmlar iermektedir: Avlu ve ana toplanma
mekan, yani ibadet yeri (cami). Her ikisi
2
de zeminin zerinde yaklak bir metrelik eit
ykseklikte durmaktadr ve birlikte yaklak 60
metre eninde ve 95 metre uzunluunda kapal
bir dikdrtgen oluturmaktadr, bunun yanlarn-
dan sadece minarelerin kaideleri ve gney yanda
bulunan bir mihrap duvar hafif kntlar tekil
etmektedir. Bu yzeyin hemen hemen yarsn
avlu kaplamaktadr. Avlu dikdrtgen formdadr
ve binann ana ekseninde bulunmaktadr. Drt
yanda bulunan, yaklak 8 veya 9 metre uzun-
luktaki revaklar 24,80 x 37,40 metrelik bo avlu
mekann evrelemektedir.
Selimiye
Klliyesinin plan,
D. Kubana gre
1- Cami
2, 3- Medreseler
badet mekannn ana formu, d evresinde
yine ana eksene paralel duran bir dikdrtgen
olarak kendini gstermektedir, bununla beraber
bu dikdrtgenin ortasnda dzgn bir sekizgen
kaydedilmitir. Bu sekizgen, asl mekan ekir-
deinin geliiminde ana formu
oluturmaktadr. Sekizgenin her
iki yanna doru arta kalan plan
ksmlar, mekan, revaklar ve
mahfilleri geniletmek iin kullanl-
maktadr. Ana mekann i lleri,
dikdrtgen olarak, yaklak 35,90 x
45 metre ebadndadr. Sekizgenin
uzunluu, 10,50 metrelik bir stun
mesafesinde olup, kubbe ap yak-
lak 31,40 metredir.
3
Heybetli drt ana kemer, daha
kk drt ara kemer tarafndan
ayrlarak, burada gz alc cila-
lanm granit stnlar tarafndan
tanarak, yan hollerin hemen
hemen iki kat yksekliine eri-
mektedirler. Ana kemerler, ze-
rindeki muhteem kubbeyle
talandrlmtr, ortancas daha
yksektir ve olduka zengin kabur-
ga formunda blmlenmitir.
3
Wegner, Armin: Die Moschee
Sultan Selims II. zu Adrianopel und
ihre Stellung in der osmanischen
Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung
(Berlin) 25/1891/329-331, 341-345,
353-355, zellikle s. 341.
Avlunun kble tarafndaki reva, nefis uyum-
lu ve antsal ilemeli mstakil bir revak ola-
rak, olaanst bir tarzda ibadet yerine girii
hazrlamaktadr.
4
Osmanl sanatnn en zengin formlar halin-
de donatlm, mukarnaslar ve zengin tezyinat
sanatyla sslenmi muhteem bir cmle kaps
hcresi, imdi bizi avludan caminin ana mekan-
na, ibadet veya toplanma mekanna iletmektedir.
Hemen yar karanlk, hal asklardan yaplan
bir vintfank getikten sonra kendimizi ana
kubbenin geni tonosu altnda buluruz. Giri
zerinde bulunan cumba araclyla arttrlan
en cesur beklentilerimizin, zerimizde ykselen
bu muhteem kubbe tarafndan glgede brakl-
dn grrz. Daire evresinde yukar ykselen
sekiz tane muazzam, silindirvari biimde ama ok
ynl olarak blmlenmi formdaki direklerden,
kapal tarzda st ste duran sivri kemer eklinde
iki sra kubbe kemerleri ykselmektedir. Bunlar
ayn amaca, kubbeyi tamaya ve muhtemelen
belirlenmelerinin tam da bu btnl yoluyla
bylesine heybetli bir tesirde bulunmaya hizmet
etmektedirler.
5
Ana kubbe apnn i uzunluu,
yani kubbeyi tayan duvarlarn ve stunlarn
uzakl 31,50 metredir
6
.
4
a.e., s. 341.
5
a.e., s. 341.
6
a.e., s. 342; Kuban, Doan: Sinann Sanat ve Selimiye,
a.y., s. 137. Ayasofyann kubbe ap 31,40 metredir.
86
M M A R
S E L M Y E C A M
87
Selimiye Camiinin i grn, mihraba bak, minber ile birlikte (St.
Yerasimos, stanbul, a.y., s. 271)
88
M M A R
Sultan Ahmed Camii
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
lek 1 : 100.
elik sehpa.
(Envanter No: F 03)
Sultan Ahmed Camii, iinin ak mavi rengi
dolaysyla Mavi Camii olarak tannmtr. Cami,
Osmanl Sultan I. Ahmed (dnemi: 1012/1603
1026/1617)in emri zerine ina edilmitir.
Mimar Mehmed Aadr. nasna, inaatn bani-
si henz 19 yanda iken, 1609 ylnda baland
ve 1616 ylnda tamamland; bu tarihten sonra
sultan sadece bir yl daha yaad. Sultann temel
tan koymaya altn bir kazma ile katld rivayet
edilmektedir
1
.
1
lgrel, Mcteba: Madde Ahmed I, in: slm Amsik-
lopedisi, cilt 2, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf 1989 s.
33.
ou kimse bu yapy selatin camiilerinin en
gzeli olarak kabul eder; mmkndr. Kubbelerin
ve yarm kubbelerin kademeli yaps, tan gm-
ms zarif grilii, minarelere ve kubbelere
yerletirilen alemlerin altnyla birlikte kurun
atlar, muhteem bir tablo bahetmektedir. Bu
zengin d etki, ayrca minarelerin saysyla da
younlatrlmaktadr: Alt minare bulunmak-
S U L t A N A H M E d C A M
89
tadr, yani stanbulun dier selatin camilerinin
sahip olduklarndan iki tane fazla. Bylelikle bu
yap, arlk hissettirmeksizin, heybetli bir ekil-
de arz- endam etmektedir; ve seyredenin belli
belirsiz duyduu letafet, Sinnn byk cami-
lerinin formlarndan yalnzca biraz daha narin
ve zarif olan heybetli formlarna nispetle daha
ziyade atmosferik olarak kalmaktadr.
2
Mavi Camii, ap 23,5 metre ve tepe noktas
ykseklii 43 metre olan bir kubbenin rtt
hemen hemen kare eklinde bir mekandr (51
metre uzunlukta, 53 metre genilikte). Kubbe,
drt geni sivri kemer tarafndan tanmaktadr,
bu kemerler kubbe yuvarlan drt bingi ze-
rinden heybetli fil ayaklaryla kelerinde iaret-
lenmi olan ekirdek mekann kare olan yatay
kesimine aktarmaktadr.
3
Daha nceleri renkli revzenlerle donatlm
olan mihrabn duvar gibi, 260 pencereden ieriye
k akn etmektedir. Alaca karanlk olmasa bile,
2
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, a.y., s.
149.
3
a.e., s. 151.
sisli olarak klandrlm mekann by-
l eski etkisini salamak iin, dier pencere-
lerin renkli caml revzenlerle donatlmas
planlanmaktadr.
4
Btn klliyenin camiye ait olan dier vakf-
lar uygun bir bykle sahip olup, bir medre-
se (...), sultan trbesi, hastane ve kervansaray,
sbyan mektebi, imaret ve ardan ibarettir.
Hastane ve kervansaray 19. yzylda yklmtr,
imaret Atmeydannn gney yannda bulunan
Uygulamal El Sanatlar Merkezi binasna katl-
mtr. Sbyan mektebi yakn zaman nce restore
edilmitir buras caminin d ihata duvarnn
kuzey tarafndaki binadr. Haddizatnda olduka
byk olan, ama camiye nisbetle kk gr-
nen medrese, klliyenin ihata duvarnn dnda
kuzey douya doru, kare planda alk olunma-
yan byklkteki trbenin ok yaknnda bulun-
maktadr. Bu trbede ... refikas Ksem Sultann
yannda, I. Ahmed ve olu: IV. Murad, II.
Osman ve ehzade Beyazt yatmaktadr.
5
4
a.e., s. 152.
5
a.e., s. 153-154.
Plan J. Freely ve H. Sumner-Boyddan,
Istanbul, Mnih 1972, s. 152.
Ana kubbeye bak (Foto: K.O. Franke).
90
M M A R
Sultan Ahmed Camiinin i mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 333)
Blm 12
Sava Teknii
Tahmin edildiine gre, dier kltr evrele-
rinin bilgileri ve kazanmlar, bilimin baka hi
bir alannda sava tekniinde olduu kadar hzla
alnp benimsenmemitir. Mslmanlarn dnya
tarihi sahnesinde grnmelerinden sonraki ilk
yzyldaki fetihleri nedeniyle gerekleen hzl
ve byk genileme u varsaymda bulunmaya
izin vermektedir tabi ki tarihsel belgelere daya-
narak: Mslmanlar, rakiplerinin silahlarnn
daha yksek olan kalitesini abuk fark etmiler
ve bunlarn bilgisini kendilerine mal etmilerdir.
Bizansllarn yan sra ranllar da nceleri
Mslmanlara stn olan hasmlarndand. Bu
nedenle sava teknii hakknda Arap yaznn-
dan bilinen en eski kitaplarn, Sasani dnemi
Farslarnn veya Hintlilerin eserlerinin terc-
meleri
1
olarak ortaya kmalar artc deil-
dir. 4./10. yzylda yaam olan bilim tarihisi
bn en-Nedm, ahmerdanlar, mancnklar ve
sava hileleri hakkndaki (Kitb ed-Debbbt
ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-l-Mekyid)
2
bir
kitabn yan sra, ayrca rum ateinin bir trnn
kullanm hakknda (Kitb el-Amel bi-n-Nr
ve-n-Nef ve-z-Zerrt f el-urb)
3
Arapa
bir kitap kaydetmektedir. Byle bir arka plan
nnde tarihi e-aber (. 310/923)nin rivaye-
tini daha iyi deerlendirebiliriz, bu rivayete gre,
Abbasi Halifesi el-Mutam Amorium kentinin
(Ankarann gney bats) 213/837 tarihindeki
fethinde seyyar ahmerdanlar cepheye srm-
tr (bkz. s. 137 f.).
Bilimlerin evrensel tarihinde, Arap-slam kltr
evresinin bu alandaki katksn abartl bir biim-
de deerlendirmeksizin, elbette sava tekniinin
de ge antikite ile szde Rnesans arasnda-
ki dnemde Arap-slam evresinde nemli bir
geliim geirdii vurgulanmaldr. 3./9. yzyldan
itibaren Arap-slam dnyasnda fizik, kimya ve
1
bn Nedm: Fihrist, ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 314-
315.
2
Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire chez
les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/196.
3
Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire, zel-
likle s. 196.
teknik gibi alanlarda yzyllar boyunca srekli var
olan ilerlemelerin, sava tekniine etkide bulun-
makszn kalamayaca kendiliinden anlalr.
slam lkelerinin silah tekniine olan katksn
Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildephonse Fav
1845 ve 1858 yllar arasnda yaynlanan al-
malarnda
4
geni lde netletirebilmilerdir.
O tarihlerde ulaabildikleri sava teknii hak-
kndaki Arapa yazma eserleri incelemelerinden
ve tarih kitaplarndaki rivayetlerden ulatklar
sonular hala byk lde geerlidir. Bunun
da tesinde, zamanla bulunan dier yazmalar ve
tarihi rivayetler bizi daha ileriye gtrmektedir.
Reinaud ve Fav tarafndan ulalan sonular
ve Arap-slam kltr evresi bakmndan sava
teknii tarihi konusunda savunduklar grler,
19. yzyln ikinci ve 20. yzyln ilk yarsnda bu
konuya dair oryantalistik olmayan aratrma-
larda olduka iyi bir ekilde dikkate alnmtr.
Buna karn, 20. yzyln ikinci yarsndaki yayn-
larda, J.R. Partingtonun History of Greek Fire
and Gunpowder isimli deerli almas (1960),
Joseph Needhamn Science and Civilisation
in China (vol. 5, part VI, 1994) isimli kitabnn
ilgili blm, Kalervo Huurinin Zur Geschichte
des mittelalterlichen Geschtzwesen aus orien-
talischen Quellen adl aratrmalarn mstesna
tutacak olursak, bu sonularn hemen hemen hi
kaydedilmedii
5
gze arpmaktadr.
4
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1
re
partie:
Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de
la poudre canon, cilt 1 (texte), cilt 2 (planches), Paris
1845; Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de
guerre, et des origines de la poudre canon chez les
Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 14/1849/257-327; Reinaud: De lart militaire chez
les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/193-237; Reinaud: Nouvelles observations sur
le feu grgeois et les origines de la poudra canon, in:
Journal Asiqtique, sr. 4, 15/1850/371-376.
5
Daha nce bundan Kalervo Huuri (Zur Geschichte
des mittelalterlichen Geschtzwesens aus orientalischen
Quellen, Helsinki ve Leipzig 1941, s. 25) yaknmtr:
Daha nce aratrlm topuluk tarihinde pek ok
boluklar vardr. lkin, kendisini yalnzca antik ve
Avrupal olgularla snrlamaktadr ve doulu olanlar
dikkate almamaktadr .
GR
94
S A V A T E K N
Eer, Arap-slam kltr evresinin sava tek-
niinde gelitirilmi ya da kefedilmi baz yeni
unsurlar ortaya koymaya girieceksem, burada
kendimi byk bocurgatl ok yayyla, mancnkla,
at barutuyla (kara barut) ve ateli silahlar-
la snrlayacam. Bunlar, Avrupa sava teknii
tarihinde 13. ve 14. yzylda yenilik olarak ortaya
kan unsurlardr.
a) Bocurgatl Byk Ok Yay
Byk ok yaynn, evvelce Yunanlar, Romallar
ve Sasani Farslarda topu snfna ait olan dei-
ik trlerinden sadece bir bocurgat (aft ve k-
rk) ile gerilen tipi konu edineceim
1
. Byk
yayn (avs ez-ziyr) bir eidi olan krkl tipini,
Mur b. Al b. Mur e-arssnin, 1948 yln-
da Claude Cahen tarafndan ksmen yaynlanan
ve Franszcaya tercme edilen Tabirat Erbb
el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb isimli
bize ulaan eserinde ayrntl olarak tarif edilmek-
te ve bir resim ile donatlmaktadr
2
. Bu yay avs
bi-l-Levleb adn tamaktadr. Okun Seladdn
(dnemi: 569/1174-589/1193) dneminde kaleme
alnan bu kitaptaki tarifi, onun daha o zamanda
bilinen bir silah olduu izlenimini uyandrmak-
tadr. Bu ok, tarihi bn e-uveyr (d. 524/1130,
. 617/1220) tarafndan da Msrdaki 467/1071
ylndan en gen Fatimi Halifesinin silah depo-
sunda bulunan silahlar arasnda gsterilmekte-
dir
3
. Verdii bilgiye gre, bir ok yaklak 2.200
1
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens und der
Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte des 11. Jahr-
hunderts bis zu den Hussitenkriegen, cilt 3, Breslau 1887,
s. 174.
2
Un trait darmurerie compos pour Saladin, in: Bulle-
tin dtudes Orientales 12/1947-48/103-163, zellikle s.
110, 131-132, 156.
3
Abdusselm b. el-asan e-uveyr: Nzhet el-
Mulateyn f Abr ed-Devleteyn, ed. A.F. Seyyid, Ka-
hire 1992, s. 134; Taiyyeddn el-Mariz: el-Mevi ve-
l-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, Bl 1270, cilt 1, s.
417; Huuri, K.: a.e., s. 126.
gram arlndaym. Fransz tarihi Jean de
Joinville, Msrllarn IX. Ludwigin 1249 yln-
daki hal seferi srasnda Franszlar Manre
yaknnda bu byk krkl yayla attklar rum
ateiyle topa tuttuklarn bildirmektedir
4
.
Arapa kaynaklarmzn tarifi, G. Khlerin
5

bocurgatl yayn allageldik byk yay oldu-
u, sadece daha byk boyutlaryla el okundan
[Arap. avs el-yedd] ayrld ve bir bocurgat
(tour) [Arap. levleb] ile gerildii ynndeki tah-
minini tasdik etmektedir. Sz konusu bu tip okun,
Kayzer II. Friedrichin 1239 ylnda Accona sefer
yapan bir kaptana orada tres bonas balistas
de torno et de duobus pedibus (Arap. avs el-
ar) satn almasn emrettii alet olduunu
muhtemelen tasavvur edebiliriz
6
.
Prens aladdn (Saladin)e ithaf edilmi olan
savaclk ve sava teknii hakkndaki anlan
bu Arapa kitapta
7
, byk boyutlu bir at yay
olduka ayrntl bir biimde tarif edilmektedir.
Eer yazar doru anlyorsam, o, bu okun, kendi-
sinin daha yal ada Eb el-asan el-Abar
el-skendernnin bir kazanm olduunu syle-
mektedir. Metnin edisyonunu yapp Franszcaya
evirmi ve incelemi olan Claude Cahen
8
de,
yazarn verdii bilgiyi ayn ekilde anlamaktadr
ve buna dayanarak Kalervo Huurinin
9
grn
rtmtr. Huuri, Moollarn 13. yzylda in
tarz byk at yayn rana getirdiklerini iddia
4
re
partie:
Du feu grgeois, s. 53-60; Joinville: Histoire du roy saint
Loys, Paris 1668, s. 39ff.; Huuri, K.: a.e., s. 126; Khler,
G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 175, 187.
5
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.
174.
6
Bkz. Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens,
a.y., s. 175.
7
Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 106.
8
a.e., s. 129.
9
Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens,
a.y., s. 123.
G R
95
izim Murdan,
Tabira, yazma Oxford,
Bodl., Hunt. 264.
Bu tr byk at yay, Leonardo da Vincinin
devasa bir konstrksiyonu dnme fantazisini
uyandrm grnmektedir:
12
slam dnyasndan, yaklak 2 metre uzunluk-
ta bir ahap yay Paristeki Muse de lArme
(Htel National des Invalides)de korunmakta-
dr. Aadaki resim, bu mzenin izniyle kullanl-
mtr. Yay, Suriyedendir ve 6./12. yzyldan gel-
mektedir (bkz. s. 96). Bileik yay birbirine yap-
trlm (aa, boynuz, kirilerden imale edilmi),
slam ncesi dnemden beri Orta Dounun
tercih edilen av ve sava silah idi.
12
Leonardo da Vinci. Das Lebensbild eines Genies,
Wiesbaden ve Berlin: Emil Vollmer 1955, s. 291.
etmiti
10
. Olgu bunun tam tersidir, Moollar bu
gelitirilmi silah Mslmanlardan almlardr.
Bu byk at yay (avs ez-ziyr), kitabn tari-
fine gre, en byk boyutlu, en uzak menzilli ve
zarar verme bakmndan en etkili olandr. Kare
eklindeki top kundann kanatlar yaklak 5,6
metre uzunluunda olabiliyordu. Kullanm iin
aslnda yaklak 20 kiilik bir ekibe ihtiya duyu-
labilirdi, eer kullanlan teknik sayesinde tek bir
adam bunu harekete geirmeseydi. Yay germeye
yarayan bir bocurgat yapm, teknik donatma
aittir. aftn sanda ve solunda bulunan para-
larn her birinin uzunluu yaklak 3,3 metredir.
Yaylar, mee aacndan ve hayvan boynuzundan
imal edilmi olan, testereyle muntazam kesilmi
ve birbirine yaptrlm pek ok ince levha taba-
kalerndan olumaktadr
11
.
Yayn kalnl, yaklak 35 cm, orta byklk-
tekilerde yaklak 24 cm ve kklerde 12 cm
kadarm. Yazar, yaylarn saysnn e kadar
artrlabildiini sylemekte ve bunu aadaki
izimle gstermektedir (izim):
10
Cahen (a.e., s. 151) yle demekte: Kalvero Huuri,
nayant rencontr dallusion certaine au qaus az-ziyr
que dans des auteurs postrieurs lapparition des Mon-
gols, considrait cet engin comme apport par eux. Notre
chapitre nous oblige adopter une conclusion contraire,
et considrer cette arme comme ne au plus tard sous
Saladin, et par consquent vraisamblablement apprise
des Musulmans par les Mongols lorsquon la trouva em-
ploy chez eux. K.H. avait relev un certain nombre de
mentions du ziyr dans dautres auteurs contemporains
de Saladin (), mais pensait que le mot avait un sens
vague; nous sommes en droit de conclure quil avait ds
lors son sens prcis et que larme fgure donc normale-
ment dans les guerres contre Saladin et les Croiss entre
1187 et 1192, priode laquelle se rfrent toutes les ci-
tations.
11
Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 108; Franszca terc-
me, s. 129-130; Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im
Mittelalter, Berlin 1928, s. 635; Schmidtchen, Volker:
Kriegswesen im spten Mittelalter. Technik, Taktik, Theo-
rie, Weinheim 1990, s. 169.
Resim Leonardo da Vinciden, s. 291.
96
S A V A T E K N
b) Denge Arlkl Mancnklar
Avrupada 7./13. yzylda silah tekniinde git-
tike artan ilerlemeleri aklama giriiminde G.
Khler
1
, 1887 ylnda o dnemin yeni topuluk
sistemi balamnda u mlahazada bulunmakta-
dr: Fakat bu dnemin balangcnda her yerde,
bu gibi konularda en ok tecrbeye sahip kimse-
ler olarak Araplarla karlamaktayz. Bununla
birlikte, unu da not etmeyi gerekli grm-
tr: Bizansllarn yeni makinalarn mucitleri
olmalar ve Araplarn onlar Bizansllardan alm
bulunmalarnn ok muhtemel olmasna ramen,
bu konuda Bizans etkisi ispatlanamyor. Daha
sonra Khler, 7./13. yzyldan itibaren kullan-
lan denge arlkl mancnklar yeniliini, daha
nceleri Yunanlarda ve Sasanilerde bilinen man-
cnklarla karlatrarak aklamaktadr
2
: Ksa
koldaki petrariada etki gsteren insan gleri,
bir dengeletirilmi arlk ile deitirilmektedir,
bu yolla manevra mrettebat azaltlmakta iken,
ayn zamanda da gllenin balang hz nem-
li lde artrlmaktadr, nk ksa kaldra
kolunda aa den kar arlk, dme gc
nedeniyle onun hzn arttrmakta ve bu, kaldra
kolundaki glleye de aktarlmaktadr.
Konuyu olduka ayrntl ele alrken Khler, bu
mancnn Avrupaya talya
3
yoluyla ve spanya
Araplar
4
araclyla ulat tahminini dile getir-
mektedir.
Avrupadaki olduka hacimli materyalle karla-
trmak iin, 20. yzyln ortasnda Arapa kaynak-
lardan ok az bu konuya ilikin bilimsel aratr-
malarn hizmetinde bulunuyordu. Resimlere ve
tariflere gre, her iki kltr evresinde kullanlan
mancnklar kronolojik olarak deerlendirme-
1
173-174.
2
a.e., s. 190.
3
a.e., s. 194.
4
a.e., s. 195-196.
Resim: Yay, Muse de lArme
(6./12. yzyl)
Bu nedenle, sadece ok
byk at yaylar iin bu
yapm tarzna bavurulmu
olmas ihtimali doru grl-
myor. Dier taraftan, daha
kk yaylarn elikten olma-
lar olasl vardr. 12. yz-
yldan gelen kaynamz bu
konuda sessiz kalmaktadr,
bununla birlikte, resimleri,
daha kk yaylarn metal-
den (bu durumda elikten)
yaplm olmalar gerektii
izlenimini uyandrmaktadr.
elik yayn imdiye kadar
bilinen ilk anl, 8./14. yzy-
ln ilk yarsna dnmektedir.
O dnemden gelen anonim
bir kaynak, elik yaylar ordu
iin vazgeilmez silahlarn tek
tek saymnda Hint yaylar
(siyy Hindiyye) ad altnda
gstermektedir
13
. Bununla, am eliinden yapl-
m yaylarn kasdedilmi olmas muhtemeldir
14
.
Avrupada elik yaylarn bilinen en eski kullan-
m hakknda 1435 ylndan bir envanterden bigi
edinmekteyiz
15
.
13
Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Das Heerwesen der Mu-
hammedaner nach dem Arabischen, in: Abhandlungen
der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften (Gt-
tingen) 26/1880, Historisch-philologische Classe, Abh. 1
ve 2, zellikle Abh. 2, s. 2 (Tekrarbasm: Ferdinand W-
stenfeld, cilt 2, Frankfurt 1986, s. 1-109, zellikle s. 79).
14
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Ge-
schtzwesens, a.y., s. 120, 208.
15
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y.,
s. 181-182.
G R
97
ye ynelik, zellikle Memlkl turnuva ustas
asan er-Rammh (. 694/1285)n sava teknii
hakkndaki kitab, 1845 ylndan itibaren (bkz.
s. 99) bu silahlarn icat tarihini tespit asndan
yaklak bir zaman tahminini salyor.
6./12. yzyln ikinci yarsnda Sultan aladdne
ithaf edilen, Claude Cahenin 1948 ylnda baz
ksmlarn nerettii kitap, bize ta mancnk-
larnn deiik trlerinin, bir Arap, bir Fars
veya Trk ve bir Bizans veya Frenk, ok ksa
tariflerini vermektedir. En gvenilir olan Arap
trdr, kullanmas en basit olan Trk trdr.
Maalesef tarifler olduka ksadr ve ayrntlara
ilikin kesin bir tasavvura izin vermemektedir.
Verilen profil resimler arasnda sadece bir man-
cnn uzun kolunun formu kayda deerdir.
Buna karn kitap, byk ok atc ve ayn zaman-
da ta mancn olarak hizmet etmekte olan bir
Fars mancnnn tam resimsel sunumunu
vermektedir. Bu, ileri seviyede gelimi bir tiptir.
Bizans veya Frenk olarak nitelendirilen ta
mancnnn ksa tarifi ve ksm resmi, bunun
ksa kollar olan bir at mancn olduu izleni-
mini uyandrmaktadr
5
.
Denge arlkl mancnklarn daha ak ve net
resimlerini, bir yzyl sonra Memlkl turnu-
va ustas Necmeddn asan er-Ramm (.
694/1295, bkz. s. 99) vermektedir. Bu tipin daha
gelimi formlar bn Erenbu ez-Zerdk
(775/1374de yazmtr)n el-En f el-Mancn
isimli kitabnda ortaya kmaktadr. Bunlardan
birini arbu (Kara Boa) olarak adlan-
drmaktadr. Bu mancnk, ar ta glleleri fr-
latmaya yaramaktadr ve menzili ayarlamak ve
hedefi hesaplamak iin bir lekle, ve de palanga
ve etki gcn arttrmak iin bocurgat ile techiz
edilmitir.
Denge arlkl mancnklarn teekkl ve geli-
imi hakkndaki bu ksa aklamalarn ardndan,
bunlarn slam dnyas dnda da daha sonraki
yaygnlamalarna ilikin baz rivayetlere iaret
edilecektir.
5
Kr. Cl. Cahenim Tabirat Erbb el-Elbbn metnine
dt notlar, a.y., s. 158.
Denge arlkl mancnn olduka erken, 7./13.
yzyln balangcyla beraber, Avrupada kulla-
nldna ilikin birka haberi K. Huuri
6
bir araya
getirmitir. Ayrca o, birok Avrupal kaynaa
da iaret etmektedir. Bu kaynaklarda, bizim bn
Erenbu ez-Zerdkn kitab vastasyla hakkn-
da ayrntlar rendiimiz, 1291 ylndaki Accon
(Akk) kuatmasnda Mslmanlar tarafndan
heyecan uyandran byk makine olarak cara-
boga (carabouhas, carabaccani) adyla anlan,
olduka ileri seviyede gelitirilmi tipten sz edil-
mektedir
7
. Arapa kaynaklara gre, kuatmada
92 (veya daha fazla) mancnk toplanmtr
8
.
Bu balamda byk neme sahip olan kukusuz,
byk denge arlkl mancnn bu tipinin ne
zaman ve nasl in kltr evresine ulatna
ilikin ince ve Farsa kaynaklarn rivayetleridir.
Rivayete gre, Cengiz Hann torunu ve Dou
Mool mparatorluunun kurucusu olan Kubilay
Han, 1268 ylnda balayan Sng-Chinay fethet-
me giriimi srasnda amansz bir mukavemetle
karlamt. Bu mukavemeti, zellikle kuzeyde
bulunan stratejik nemi haiz Hsing-Yng ve
Fn-Chng kentlerinin kuatmas srasnda yaa-
mt. Bir kumandannn nerisi zerine Kubilay,
batdan, Arap-slam blgelerinden, iki mhen-
disi iki denge arlkl mancnk kurmak greviy-
le artmt. Bu iki mhendis, -Ss-M-Yn
(sml) ve -Lo-W-Tng (Aleddn), tara-
fndan kurulan makinelerin yardmyla 1272 ve
1273 yllarnda her iki ehrin fethi gereklemiti
ve bu fetihler, Moollarn indeki egemenliini
garantilemiti. ine bu yolla dardan getirilmi
olan mancnklar hu-hu (Mslman) phao
olarak isimlendirilmitir
9
.
6
Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens,
a.y., s. 62 ff.
7
a.e., s. 174-175.
8
el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk,
cilt 1, ksm 3, Kahire 1939, s. 764; Quatremre, E.: His-
toire des sultans mamlouks de lgypte, cilt 2, Paris 1842,
s. 125; kr. Huuri, K.: a.e., s. 173.
9
Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre
et des origines de la poudre canon chez les Arabes,
les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique, sr. 4,
14/1849/257-327, zellikle s. 292-304; Needham, Joseph:
Science and Civilisation in China, cilt 5, ksm 6, s. 219-
221.
98
S A V A T E K N
Dnemin bir kronikisi Chng-Ss-Hsao, buna
ilikin unlar kaydetmektedir: [Mool] haydut-
lar Hsing-Yng ehrine kar, burann kulelerini
ve duvarlarn korkun bir etkiyle tahrip etmi
olan Mslman mancnklar kullanmlardr,
bylelikle [vali ve kumandan] L Wn-Hun
olduka taciz edilmitir ... Mslman manc-
nk tipi aslen, Mslman lkelerden gelmitir.
Allageldik mancnklardan ok daha glyd.
Bunlarn en bynde ahap ereve, zeminde-
ki bir ukurun zerinde duruyordu. Gllelerin
ap birka ayak lsndeydi. Yere dtk-
lerinde ya da drt ayak derinlikte bir ukur
ayorlard. Eer [topular] byk mesafeye at
yapmak istiyorlarsa, [kar] arl arttryorlar
ve daha geriye [kola] takyorlard; daha yakn
bir hedefleri olduunda, onu [arl] daha ne
doru, [kaldra noktasna] daha yakna yerleti-
riyorlard.
10
Konuyu sonlandrrken, Leonardo da Vincinin
dikkate deer bir denge arlkl mancnk izi-
mi geriye brakt anlmaldr (bkz. s. 119daki
modelimiz)
11
. O, iziminde, kol ekseni evresine
bir ark yerletirmektedir, bu ark bir mesa-
fe ayarlaycs ilevini yerine getiriyor grn-
mektedir. D. Hill
12
, evvelce bu izime iaret
etmitir. J. Needham
13
, Leonardonun mancn
Mariano Taccola
14
(. yaklak 1458) vastasyla
tanm olduunu sylemektedir. Kanaatimce,
Leonardonun izimi byle olmakla birlikte,
Taccolann sunumundan olduka uzaktr. Onun
mesafe ayarlaycs ve birok ip demetleriyle g-
lendirilmi kollar, bir doulu numuneyi anmsat-
maktadr.
10
Needham, Joseph: a.e.,s., 221.
11
12
Trebuchets, in: Viator. Journal of the Center for Medi-
eval and Renaissance Studies (Los Angeles) 4/1973/99-
114 (Tekrarbasm: D.R. Hill: Studies in Islamic Technol-
ogy, Variorum Collected Studies Series 555, 1998, No.
XIX), s. 104.
13
cilt 5, ksm 6, s. 204-205.
14
Bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science,
Cilt 3, ksm 2, s.1552.
c) Ateli Silahlar
Mslmanlar yaylmalarnn ilk on yllarnda
ehir kuatmalar esnasnda, Sasanilerden ya da
Yemenlilerden miras aldklar
1
ta mancnk-
lar cepheye soktuklar gibi, Bizansllardan da
alp benimsedikleri rum ateini kullanmaktadan
geri kalmamlardr. 97/715 ylndaki stanbul
kuatmasnda, ateli maddeyi, yani nef (petrol)i,
kullandklar
2
bilinmektedir. Daha nce anld
gibi (bkz. s. 94), erken Abbasi dneminde, her
halkarda 4./10. yzyldan nce, rum atei hak-
knda Arapa bir kitap domutur.
Yzyllar boyunca, sadece Arap-slam kltr ev-
resinde deil, baka blgelerde de kullanlan bu
etkili sava maddesi iin, hi kukusuz zamanla
farkl bileim formlleri gelitirilmitir. 13. yz-
yldan olduka gelitirilmi bir bileim hakknda,
muhtemelen bu yzyln sonuna doru domu
olan Liber ignium ad comburendos hostes
3
isimli
kitap sayesinde bilgilenmekteyiz. Latince olarak
gnmze ulaan yaklak alt sayfadan oluan
bu kitapk, Marcus Graecus isimli bir kiiye
atfedilmektedir ve farkedilebilir bir dzenden
uzak bir forml koleksiyonundan ibarettir
4
. J.R.
Partingtona
5
gre, kitapn yazar, 12. veya 13.
yzyldan bir Yahudi veya spanyol idi
6
. Liber
1
schtzwesens, a.y., s. 134 ff.
2
Bkz. Anonim: el-Uyn ve-l-adi f Abr el-
ai, ed. J. de Goeje, Leiden 1869, s. 24; Canard,
Marius: Textes relatifs lemploi du feu grgeois chez
les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes (Cezair)
6/1946/3-7.
3
ou edisyonlar ve tercmeler iin bkz. Sarton, G.:
Introduction to the History of Science, Cilt 2, ksm 2, s.
1037-1038; ngilizce tercme ile birlikte en yeni edisyon
Partington tarafndan yaplmtr, a.e., s. 42-57.
4
Partington: a.e., s. 58.
5
a.e., s. s. 60.
6
Partington (s. 60) yle demektedir: [Henry V.L.]
Hime kitabn yazarnn veya mterciminin bir Yunan
veya Mslman (o hi <Yunan Atei > adn kullanm-
yor) deil, bir Yahudi veya spanyol olduunu dn-
yordu; zira o Arapa kelimelerin Latince karlklarn ya
bilmiyor ya da onlar o kadar alk olduklar iin terc-
meye ihtiya duymuyordu (alkitran ve zembac evrilme-
den alnmtr, bakr iin kullanlan Arapa nus amer,
aes rubicundus not cuprum diye ifade ediliyor...).
G R
99
igniumun ana forml, bildik yan yan sra saf
kkrt, arap tortusu, sarcocolla (ayn isimli bir
ran aacnn reinesi), karasakz, yemek tuzu ve
petrolden (neft) olumaktayd
7
.
Liber igniumdaki en gelimi forml, gherile
ve at barutu (kara barut) bilgisini ortaya koy-
maktadr. Fakat gherilenin rum atei ile ilikisi
yoktur, aksine kkrt ve kmr ile ilikili ola-
rak gerek at barutuna gtrmektedir ve bu
havai fieklerin ve topu patlangacnn imali
ile snrldr
8
.
Kitab yaklak olarak tarihlendirmeye ve bilim
tarihsel adan deerlendirmeye ynelik 1845
ve 1849 yllarnda yaynlanan almalarnda
9

Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildefonse Fav,
iin zn kavram grnyorlar. Onlar, Arap-
a, Farsa ve ince kaynaklardan birok tarihsel
rivayetlere, zellikle de asan er-Ramm (.
694/1295)n Kitb el-Fursiyye ve-l-Menib
el-arbiyye
10
adl deiik redaksiyonlar halin-
de gnmze ulaan sava teknii hakkndaki
kitabna dayanyorlard. Reinaud ve Fav, Liber
igniumun tarihlendirmesini veya domasn
1225 ve 1250 yllar arasnda gryorlard
11
.
Konuyla uzun yllar sren uralar sonrasn-
da, ateli silahlarn douuna ilikin soru hak-
knda iki bilgin u gre ulamlardr: Eski
ada Yunanlar ve Romallar savalarda
belirli yakc maddeleri kullanmlardr, fakat
bunlarn bileimleri olduka basit formller-
le snrl idi. Bizansllar tarafndan ge dnem
antikitede kullanlm ve kendilerine ilkin
byk yarar salam olan askeri ate sanat
kayda deer bir iyiletirme yaamtr, bunun-
la birlikte son mkemmelletirmeleri inliler
7
168.
8
a.e., s. 169.
9
re
partie:
Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la
poudre canon, Paris 1845 ve Du feu grgeois, des feux
de guerre, et des origines de la poudre canon chez les
Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 14/1849/257-327.
10
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, 1. Suppl.-Bd., s. 905; ne-
ir d ayf el-Abbd, Badd 1984 ve Amed Y. al-
asan, Halep 1998.
11
Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 282.
yapm grnmektedir. Hi olmazsa inlilerin,
ate kompozisyonlarnn imalini deitirecek
maddeyi, yani gherileyi farkeden ilk kimseler
olduklarna kuku yoktur. Araplar inlilerden
belirli sayda ate maddelerini alarak kendileri-
ne mal ettiklerinde, at barutunu oluturan
ana maddeyi kartrmay onlardan renmiler-
dir: Gherile, kkrt ve kmr.
12
Araplarn
kimya alannda kaydettikleri ilerlemeler veya
en azndan onlarn kullanmnda gerekletir-
dikleri gelime, gherileyi arndrmay nemli
lde iyiletirmelerini salamtr
13
. Reinaud
ve Favye gre, inliler gherileyi kefeden
ve havai fiek imalinde ilk kullananlardr. Onlar
ayrca, bu maddeyi kkrt ve kmr ile kartran
ve karmn yanmas sayesinde oluan itme gc-
n ilk farkedenlerdir. Bu, onlar havai fiek imal
etme fikrine gtrmtr. Araplara gelince, at
barutunun patlama gcn fark etmiler, kullan-
mlar ve onunla ateli silahlar icat etmilerdir
14
.
inlilerin daha 13. yzyldan nce gherileyi
ve onun patlama zelliini tanm olduklar
tespitine ramen, Araplarn bu bilgiyi inlilere
mi borlu olduklar, yoksa onlarda bamsz bir
gelimeyle kar karya m olduumuz sorusu
bugne kadar yantsz kalmaktadr. Konunun
bugne dek ele alnnda, at barutunun ana
unsuru olan gherilenin 13. yzyldan nce
Arap-slam kltr evresinde bilinmediinden
hareket edilmektedir. Bu tartma, zellikle in
dnda gherilenin imdiye kadarki bilinen
en eski anlna dayanmaktadr. Abdullh b.
Amed bn el-Bayr
15
(. 646/1248)n basit
ilalar kitabnda (el-Cmi li-Mfredt el-Edviye
ve-l-Aziye), Maribli bilginlerce bu maddenin
brd ad altnda bilindii anlmaktadr.
12
Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 260.
13
a.e., s. 261.
14
a.e., s. 327.
15
Ed. Kahire 1291 H., cilt 1 (Tekrarbasm: Islamic Me-
dicine serisi, cilt 69, Frankfurt 1996), s. 30; Franszca
tercme L. Leclerc, Trait des simples, cilt 1, Paris 1877
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 71, Frankfurt
1996), 71; bkz. Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie.
1
re
partie: Du feu grgeois, a.y., s. 14-15.
100
S A V A T E K N
bn Eb Uaybia (. 668/1270)nn tp tarihi ese-
rinde yapt bir alntdan, tabib Abdullh b. s
bn Bateveyh (. 420/1029 civar)in Kitb el-
Muaaddimt veya Kenz el-Eibb isimli kitabn-
da, gherilenin yapay buz imali iin kullanmn
ayrntl bir biimde tarif etmi olduunu ren-
mekteyiz
16
. Buna, daha E.O. von Lippmann 1906
ylnda dikkat ekmiti
17
.
Arap yaznnn gherilenin at barutu imali iin
kullanm hakkndaki bilinen en eski rivayetini
Reinaud ve Fav
18
(19. yzyln ortas) asan
el-Ramm (. 694/1295)n kitabnn Paris yaz-
masnda bulmulardr. Ayrca, sava konusuna
ilikin nemli bir anonim kitabn (el-Mazn f
Cmi el-Funn) Petersburgda korunan yaz-
masnda
19
, bir topun ve bir tfein tarifini gr-
mlerdi (bkz. s. 133). Bu, iki bilgini, at barutu
itme gc kefinin Arap-slam kltr evresinde
gerekletii kanaatine gtrm, at barutunun
ilk kullanm yerinin Dou Avrupada, Don nehri
boyunca uzanan blgede olmas gerektii eklin-
deki dncelerini revize etmek zorunda kalm-
lard
20
. Reinaud ve Fav tarafndan Petersburg
yazmas vastasyla elde edilen, at barutunun
itme gcnn Arap-slam kltr evresinde en
16
Uyn el-Enb f abat el-Eibb, ed. A. Mller,
cilt 1, Kahire 1299 H. (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi, cilt 1, Frankfurt 1995), s. 82-83.
17
in: Abhandlungen und Vortrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften, cilt 1, Leipzig 1906, s. 122-123; bkz.
Sezgin, F.: GAS, cilt 3, s. 335.
18
Bkz. zellikle Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 261 ve
De lart militaire, a.y., 200.
19
Hali hazrdaki signatr C 686, bkz. Chalidov, A.B.:
Arabskije rukopisi Instituta Vostokovedenija, cilt 1, Mos-
kova 1986, s. 493.
20
Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309. Yazmann ana-
lizi iin (burada Kitb el-Mazn ve-Cem el-Funn)
bkz. Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse
Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de St.-
Ptersbourg, in: Bernhard Dorn: Das Asiatische Mu-
seum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu
St. Petersburg, St. Petersburg 1846, s. 452-460; Reinaud,
J.: De l art militaire chez les Arabes au moyen ge, in:
Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/193-237, zellikle s.
203-205, 218-219, 221, 223, 226-227 ve Reinaud ve Fav:
Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309-314 (burada yazar-
lar at barutunun itme gcnn kefedilmesi hakkndaki
grlerini Araplarn lehine tashih etmektedirler).
ge 8./14. yzyln ikinci yarsnda bilinmi olma-
s gerektii sonucu, bn Erenbu ez-Zerdk
(774/1373de yazmtr)n Kitb el-En f el-
Mancn isimli kitabyla destekleniyor. Topkap
Saray Ktphanesinde (III. Ahmed, 3469) bulu-
nan bu resimli yazma
21
daha o zamanda hayli
gelimi top tiplerinin izimlerini iermektedir.
Kukusuz biz ne bn Erenbu ez-Zerdkn
yaad zaman, ne de anonim Kitb el-Mazn
(8./14. yzyl)un muhtemel yazm tarihini, ilk
ateli silahlarn douu iin st snr olarak kabul
edemeyiz. Her iki yazar da, ncelleri ve ardllar
gibi, kitaplarnda dnemlerinin ve corafi evre-
lerinin bilgilerini kaydetmilerdir. Onlar ilgilen-
diren, objelerin kkenine ve dou zamanlarna
ilikin soru deil, bilakis kendilerinin halihazrda
bildikleri durumun tarifidir. Bundan dolay bn
Erenbunn kitabnn 774/1372 tarihli yazmas
Arap-slam kltr evresinde ateli silahlarn
douu iin bize bir en yukar (Terminus a quo)
deil, bir en aa (Terminus ad quem) tarihleme
snr vermektedir.
Arap-slam dnyasnda bir ateli silahn kullan-
mna ynelik imdiye kadar bilinen en eski iaret,
Sicilmsa ehrinin 672/1273 ylndaki kuatma-
s mnasebetiyle mevcuttur. nl tarihi bn
aldn tarih eserinde, Merinid Sultan Eb
Ysuf Yab (dnemi: 656/1258-685/1286)un
Sicilmsaya kar mancn (mancnklar),
arrdt (byk at yaylar) ve hindm en-nef
(at barutunun atelenmesinden sonra demir
gllelerin yataktan (izne) frlatld bir silah)
cepheye srdn rivayet etmektedir
22
. lk ola-
rak bu rivayete dikkat ekmi olan Reinaud ve
Fav, bu haberin ieriinin gerekliinden kuku
duymaktadrlar, zellikle u nedenle, nk bu
21
Bkz. Ritter, H.: La Parure des Cavaliers und die
Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam
18/1929/116-154, zellikle s. 150-151. Yazmann balk
sayfasnda bulunan tarih yanltr, kitap Mngli Bu (.
782/1380)ya ithaf edilmitir; fol. 58b ve 126a, ayrca 21
ramazan 774 tarihli bir, fol. 181b, ve cum. II 775 tarihli
bir dier kolofon bulunmaktadr (Ritter).
22
Tar bn aldn, ed. all ade ve Sheyl Zekkr,
Beyrut 1981, cilt 7, s. 249.
lan ateli silahlara ilikin bilgi vermektedirler
29
.
Bu konu hakkndaki son sz G. Khlere
30
bra-
kyorum: 1325 ylndan itibaren gerekten ateli
silahlarn sz konusu olduu ve Araplarn bunlar
Batya sevketmi kimseler olduklar kanaatini
kazanmak iin, bu veriler Arap litelatr ile ba-
lantl olarak anlalmaldr.
29
re
par-
tie: Du feu grgeois, a.y., s. 70-72 Khler, G.: Die En-
twicklung des Kriegswesens, a.y., s. 223; Partington, J.R.:
A History of Greek Fire, a.y., s. 191, 193-195.
30
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y.,
s. 223.
G R
101
rivayet, onun ada kaynaklar tarafndan tasdik
edilmemektedir
23
.
Yaklak 60 yl sonra, 774/1334 ylnda, Nasriler
Sultan I. Eb el-Veld sml (dnemi: 713/1314-
725/1325), Lisneddn bn el-abin Granada
tarihi hakkndaki eserinde rivayet ettii zere,
Hristiyanlar tarafndan igal edilmi olan kar
kalesini (Huescar, Granadann yaklak 110 km
kuzey dousunda) topa tutmu ve neft ile ile-
yen bir aletten scak demir bir glle frlatmtr
... (ram bi-l-le el-um el-mtteaze bi-n-
nef kret add mumt ...)
24
. Mteakip bir
beyitte top grlts gk grlts ile karla-
trlmaktadr.
bn el-abin aktard rivayet, daha 18. yz-
ylda bilginlerin dikkatini ekmiti. spanyol
oryantalist M. Casiri
25
bunu Latinceye evir-
miti. Ondan, dierlerinin yan sra tarihi Jos
Antonio Conde
26
(1765-1820) de bunu almtr.
Pasajlarn Casiri evirisinde, muhtemelen onun
kulland yazmada demirden kelimesi bulun-
mamaktadr. Bu, bir dizi bilginin bn el-abin
gerekten bir topu mu
27
yoksa daha ziyade byk
bir mancn m
28
kastetmi olabilecei sorusunu
sormalarna neden olmutu.
spanyol kroniklerde bulunan baz rivayetler
Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda 1331, 1340
ve 1342 yllarnda vuku bulan savalarda kullan-
23
re
partie:
Du feu grgeois, a.y., s. 73-77; kr. Partington, J.R.: A
History of Greek Fire, a.y., s. 191.
24
el-a f Abr arna, ed. M. A. nn, cilt 1, Ka-
hire 1955, s. 398; Quatremre, E.: Observations sur le feu
grgeois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 15/1850/214-274,
zellikle s. 255-257; Allouche, I.-S.: Un texte relatif au
premiers canons, in: Hespris (Paris) 32/1945/81-84; Co-
lin, G.S.: in: Encyclopaedia of Islam. New Edition, cilt 1,
Leiden 1960, Sp. 1057.
25
Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, cilt 2, Ma-
drid 1770, s. 7.
26
Historia de la dominacion de los Arabes en Espana,
Paris 1840, s. 593 (grlmedi); bkz. Reinaud ve Fav:
Histoire de lartillerie. 1
re
partie: Du feu grgeois, a.y.,
s. 70.
27
rnein Quatremre, E.: Observations sur le feu gr-
geois, a.y., s. 258 ff.; Khler, G.: Die Entwicklung des
Kriegswesens, a.y., s. 222-223.
28
Bunun iin bkz. Partington, J.R.: A History of Greek
Fire, a.y., s. 191-193, 228.
Bombalar ve El Bombalar
Orta Asyada, randa ve Volga blgesinde yap-
lan arkeolojik kazlar sayesinde bilinen kresel-
konik kaplar, uzun bir sre, mimari sslemeler,
cva ve takdis edilmi su kaplar veya lambalar
olarak kabul edililiyordu. Bizim burada bomba-
larla ve el bombalaryla kar karya olduumuz
dncesi, ilkin geen yzyln yirmili yllarnn
sonuna doru kendini kabul ettirmeye balad. Bu
yeni yorumun ncs Wsewolod von Arendt idi
1
.
Byk lde korunarak gnmze ulam olan
bu kaplar, alk olunmayan bir salaml ortaya
koymaktadr ve gze arpar ince boyunlar var-
dr. Suriyede bulunan baz numuneler fet-fet
(zafer-zafer), bi-am (am [ehir]da)
veya dua ifadeleri gibi yaztlar tamaktadr.
Bu bombalarn dou ve yayl yerleri hakknda
Arendt, dncelerini yle dile getirmektedir:
Kresel-konik biimli kaplara Mslman dou-
nun hepsinde rastlamaktayz.
slam, gerekten bu nesnenin tpk bir yaylma
faktr gibi karmza kmaktadr. Ateli silah-
lar tarafndan hkmsz braklana kadar bu nes-
neden slam, zafer dolu ilerlemesinde bir sava
arac olarak faydalanm.
2
1
Die sphrisch-konischen Gefe aus gebranntem Ton,
in: Zeitschrift fr historische Waffen-und Kostmkunde
(Dresden) N.F. 3/1931/206-210.
2
a.e., s. 209.
102
S A V A T E K N
Arendtin tahminine gre, bu kaplar, rum atei
gibi hem ate maddelerini hem de patlama mad-
desini iermekteydi: Bombalarn ieriinin
patlayc tesiri, kesinlikle kuku gtrmez; bu
olaanst salamlktaki kaplarn eski kalelerin
mezarlarnda karlalan paralar buna tanklk
etmektedir. Bu nedenle biz eski kil bombalar srf
yangn karclar olarak gremeyiz. Yanabilir
ok az materyale sahip olan Asya ehirleri ve
kaleleri iin bunlarn etkileri ok az olurdu.
3
Bu durum, bombalarn bu tr frlatlna ilikin
u sonulara izin vermektedir: Hemen hemen
btn kaplar, daralma gsteren bir boyna sahip-
ti. Bu daralma, ince bir sicim ile sarlmak iin
belirlenmi grnmektedir. Bombalarn, sava-
larda, kabn boynunu saran ve dier ucu kemere
veya semere taklm, daha sonra frlatmak iin
kullanlm olan bir sicimle tanm olmalar
muhtemeldir.
Bomba, daire hamlesiyle frlatlm olabilir, bu
arada sicim bombalarn uu menzilini arttrmas
gereken bir sapan roln oynamtr.
4
Arendt, aratrmalarnda Moskova Tarih
Mzesinde kullanmna ak materyale daya-
nabilmitir. Bu sayede, amda bulunmu olan
ve kendisinin dolayl yoldan bilgi sahibi olduu
bomba tipi arasnda bir yaknlk bulunduunu
tahmin etmektedir
5
. Zengin sslemeli kaplar,
7./13. ila 8./14. yzyl olarak tarihlendirmektedir
6
.
Kaptan koparlm olabilecek minicik parack-
lar analize etme imkanna sahip olmamaktan
dolay hayflanmaktadr
7
.
Arendtin bu dilei, Maurice Mercierin
8
abalar
sayesinde yerine getirilmitir. Suriyede Fransz
deniz subay olarak bulunan Mercier, 1916dan
itibaren Kahire Mzesinin sanat eserlerini koru-
3
Die sphrisch-konischen Gefe, a.y., s. 209.
4
a.e., s. 210.
5
a.e., s. 209.
6
a.e., s. 209.
7
a.e., s. 209.
8
Ulat sonular Le feu grgeois. Les feux de guerre
depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952, isimli
eserinda kaydetmitir.
ma grevlileriyle defalarca temasa gemi ve eski
Kahiredeki arkeolojik kazlarda bulunmu olan
bu tr bir dizi malzemeyi mlkiyetine geirmi-
tir
9
. Aratrmalar sresince, Kahirede bulunan
numunelerin I. Amalrich tarafndan 1168 ylnda
ehrin kuatlmas
10
srasnda Msrllarn kul-
landklar sava aralarndan olduu kanaati-
ne ulamtr
11
. Bu tahmininde Mercier, tarihi
el-Marznin rivayetine dayanyor, buna gre,
yukar Msrn valisi olan vir b. Mucr es-Sad
(. 564/1169) bu kuatma iin 20.000 rrt
nefi ve 10.000 meal nr Kahireye gnder-
mitir
12
. Bombalarda, at barutlu ve sv yakc
maddeli olanlar ayrt etmektedir. O, yukarda
bahsedilen IX. Ludvigin ordusuna kar 1249
tarihli el-Manra savunmasnda da her iki tip
bulmaktadr (bkz. s. 94)
13
.
Gnmze ulaan Kahire, skenderiye, Kuds,
am ve Tripoli (bugnk Lbnanda) bomba-
larnn Mercier vesilesiyle elde edilen kimyasal
analizleri, onu, Arap-slam lkelerinin gherile
ile olan tanklklarnn genelde kabul edilenden
ok daha erken bir dneme dayand kanaatine
gtrmtr, kukusuz bu kanaati tarihi kantla-
rn desteine dayanyordu. skenderiye Feneri
kulesinin eski saraynda 1798 ylnda bulunan
bombalarn analiz sonucunu 1937 ylnda yayn-
lamtr
14
. Gerekli analizleri yapm olan kimya
enstitlerinin raporlarn Mercier, Arap-slam
dnyasndan gnmze ulaan bir dizi bomba
fotoraflaryla birlikte 1952 ylnda yaynlanan Le
feu grgeois isimli kitabnn sonunda uzmanlar
dnyasna sunmutur.
9
a.e., s. s. 94.
10
Bkz. Grousset, Ren: Histoire des croisades et du
Royaume Franc de Jrusalem, cilt 2, Paris 1935, s. 525-
534.
11
Mercier, M.: a.e., s. 98 ff., 104, 125 ff.
12
el-Mevi ve-l-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, a.y.,
cilt 1, s. 338; Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 73.
13
Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 77, 125.
14
Quelques points de lhistoire du ptrole. Vrifcations
par le laboratoire, in: II
me
Congrs Mondial du Ptrole,
Paris 1937, cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s.
87-95; bkz. ayn yazar: Le feu grgeois, a.y., s. 99.
G R
103
Merciernin edindii
15
kanlar arasnda u bizim
iin nemlidir: Msrllarn, I. Amalrich tarafn-
dan kuatlmalar srasnda, kuru patlayc madde
ile doldurulmu bombalar kullandklar 1168
yl, bu tip iin en gen tarihi snr (terminus
ad quem) olarak saylabilir. Bu tip, asan er-
Rammn kitabnda avrr (tek. rre, tes-
tiler) veya karrz m (Suriye testisi) olarak
geen bomba veya el bombas olmaldr
16
.
Daha sonra, 1959 ylnda Henri Seyrig
17
, arkeo-
log olarak Antiquits syriennes balkl makale-
sinde, frnlanm kilden olan ve o dneme kadar
olduka farkl olarak sv (cva, parfm veya ie-
cekler) vazolar, bombalar veya Eol-toplar (bkz.
aa) olarak anlalm olan bu kresel-konik
kaplarn mahiyetine ilikin soruyu sormutur. O,
ilk iki aklamann, kaplarn fiziksel karakterleri
nedeniyle kabul edilemeyeceine meyletmekte-
dir. una iaret etmekte: Bunlar ilk olarak, alt
tarafta sivrilmektedir ve bu nedenle dik konula-
mazlar, ikinci olarak, bunlar ime kaplar olarak
hizmet etmek iin ilerine ok az ey alabilirler ve
nc olarak, 3 ila 5 mm, ounlukla 4 ila 5 mm
apl olduka dar boyunlara sahiptir, bu nedenle
svlar rahatlkla doldurulamaz
18
.
El bombalar konusunda da Seyrig
19
, dar boyun-
da bir engel grmektedir. Bunlar byk miktar-
da barut ile doldurmak zordur ve byle bir dene-
yin yaplp yaplmad da kendisinin malumu
deildir. Ona gre bu hipotezi savunmu olan M.
Mercier, bu tr pratik bir denemeye iaret etme-
mektedir
20
. Ayrca, gnmze ulaan numune-
lerde sadece nadir durumlarda yanc maddelerin
bulunabilecei dncesini dile getirmektedir
21
.
Kimyasal bir analiz bu bakmdan hayal krklna
uratc sonular verebilirmi.
15
Le feu grgeois, a.y., s. 123-126.
16
a.e., s. 94, 126.
17
in: Syria. Revue dart oriental et darchologie (Paris)
36/1959/38-89, s. 81-89: 75. Flacons? Grenades? olipi-
les?
18
a.e., s. 83.
19
a.e., s. 85.
20
a.e., s. 85.
21
a.e., s. 85.
Seyrigin son itirazlarna ynelik olarak denile-
bilir ki, o, Merciernin
22
kitabn tam olarak oku-
mam, ayrca kendisinin bu konuya ilikin dip
notlarnn ieriiyle bir dereceye kadar eliiyor
grnmektedir.
Seyrig, ayrca u dncesini de dile getirmekte-
dir: Bombalarn ou dekore edilmitir
23
ve bunla-
rn bazlar dua ve baar dilekleri tamaktadr
24
.
Bombalar-teorisi taraftarlarnn, baz uluslarn
oklarn tezyinatla bezedikleri
25
cevaplar onu
ikna etmeye yetmemektedir
26
. Onun temellen-
dirmesini burada tekrarlamakszn, sava tek-
nii hakkndaki Arapa kitaplarda resmedilmi
olarak bulduumuz, asan er-Ramm (yazma
Paris)n veya bn Erenbu ez-Zerdkn
(yazma Topkap Saray) kitaplarnda olduu gibi,
ou ate toplarnn ok fazlaca dekore edildiini
sylemeliyiz. Seyrig, bildii hipotez arasnda
Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) hipotezini
favorize etmeye meyletmektedir. Bu top, buhar
fleci ince bir delik ile donatlm metal bir
kredir, bu kre suyla doldurulur ve bundan
sonra atee konulur, buharn <iddetli frmesi-
ni> gstermek iin.
27
Aeolipilei evvelce Heron
ve Vitruv biliyorlard. 1951 ylnda yaynlanan
makalesinde W.L. Hildburgh
28
, frnlanm kilden
kaplarmzn bir tr Eol-topu olup olamayacan
22
Le feu grgeois, a.y., s. 131-150; ayrca bkz. kitabn
ekinde bulunan Mercierin mlkiyetindeki materyalin
No. 1-8 ieriklerinin listesi.
23
Antiquits syriennes, a.y., s. 85.
24
a.e., s. 84.
25
a.e., s. 85. Burada Fr. Sarre (Das islamische Milet,
Karl Wulzinger, Paul Wittek, Friedrich Sarre, Berlin
ve Leipzig 1935, s. 76)ye atfta bulunmaktadr. Sarre
unu vurgulamaktayd: Bir nesneyi, ssnn gze ar-
pp arpmadna dikkat etmeksizin tezyin etmek ok
byk lde slam sanatnn karakterine uymaktadr.
Metal bir aletin grnmeyen alt taraf, sklkla tpk g-
rnen taraf gibi zengince donatlr. Ayrca Fr. Sarrenin
daha nceki aklamalarna da bkz., Keramik und andere
Kleinfunde der islamischen Zeit von Baalbek, in: Baalbek.
Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchunge in den
Jahren 1898 bis 1905, cilt 3, H. Kohl, D. Krencker, O.
Reuther, Fr. Sarre, M. Sobernheim, Berlin ve Leipzig
1925, s. 133-135.
26
a.e., s. 86.
27
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker,
Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970), Sp. 26.
28
Aelopiles as fre-blowers, in: Archaelogia (Oxford)
94/1951/27-55; bkz. Seyrig, H.: a.e., s. 89.
104
S A V A T E K N
kendisine sormaktadr. Daha sonra 1965 yln-
da Richard Ettinghausen
29
konuyla sanat tarihi
asndan ilgilenmitir. Henri Seyrigin temeli
salam itirazlarna dayanarak, onun syledii
gibi, kaplarn bombalar diye aklanmas imdi
ona kukulu gelmektedir. Dierlerinin yan sra
Seyrig tarafndan ortaya atlan itirazlardan biri-
sine, kaplarn zerinde besmele gibi dua ifadele-
rinin mevcudiyetine iaret etmektedir
30
. Bildii
yorumlar arasnda E. von Lenzin
31
, burada
muhtemelen cva kaplarnn sz konusu olduu
ynndeki yorumunu olguya en yakn olan ola-
rak saymaktadr, her ne kadar tam uygun olan
olmasa da
32
. Bununla birlikte Ettinghausen, ken-
dini bununla balamamakta ve yazmalarn ince-
lenmesinin, kimyasal tetkiklerin ve aerodinamik
deneylerin gelecekte aklk ve netlik salayabile-
cei midini dile getirmektedir
33
. O, maalesef M.
Mercier tarafndan kaydedilmi kimyasal analiz
sonularn tanmam grnmektedir.
Konu hakknda halihazrda bildiim en yeni ara-
trma A sphero-conical vessel as fua, or
a gourd for beer adn tamaktadr ve A.
Ghouchani ve C. Adle tarafndan yaplmtr
34
.
Bu almada, fua kelimesinin Arapa-Farsa
literatrde bir ime kab anlamnda yaygn olarak
kullanldna ilikin imdiye kadarkinden daha
ok ey renmekteyiz. Bununla birlikte iki yazar,
isabetli olarak, bir fuanin baka amalara da
hizmet etmi olabileceinin altn izmektedirler
35
.
Yazarlar, irab henen (afiyet olsun!) yazsn
tayan bir dizi kabn fotoraflarn vermektedir-
29
The uses of sphero-conical vessels in the Muslim
East, in: Journal of Near Eastern Studies (Chicago)
24/1965/218-228.
30
a.e., s. 225.
31
Handgranaten oder Quecksilbergefe?, in: Zeit-
schrift fr historische Waffenkunde (Dresden) 6/1912-
1914/367-376; bu grn rtmesi iin bkz. Gohlke,
W.: Handbrandgeschosse aus Ton, a.y., s. 378-387.
32
Ettinghausen, R.: The uses of sphero-conical vessels,
a.y., s. 224.
33
a.e., s. s. 226.
34
Muqarnasda yaynlanmtr. An annual on Islamic
art and architecture (Leiden) 9/1992/72-92; ayrca bkz.
Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans
Persian; one mans coconut is another mans grenade,
in: Muqarnas 10/1993/275-285.
35
A sphero-conical vessel, a.y., s. 73-76.
ler ve bunlar thick body, narrow opening, and
short neck [ince gvde, dar az ve ksa boyun]
ile karakterize edilen kresel-konik kaplar olarak
nitelendirmektedirler. Elbette bu kaplarn hepsi
kresel-konik bir forma ve ifade edilen nitelik-
lere sahip deildir. Yazarlar, benim kanmca, en
nemli belirtilerden birisini ihmal etmilerdir.
Bizim iin bomba olmalar muhtemel objeler,
dayanak olmakszn dik konulamayacak ekil-
de alt taraftan sivrilmektedir. Kukusuz fu
olarak nitelendirilen kaplar farkl amalar iin
kullanlmtr
36
. Kk el bombalar, mancnk-
lar tarafndan frlatlan byk numunelerden
farkl olarak, yaklak 3 ila 5 mm apnda ok
dar bir aza sahipti. Bu az demek ki barut dol-
durmaya deil, ateleme fitilinin getii boaz
tekil ediyordu. Hemen hemen btn el bom-
balarnda gzleyebildiimiz gibi, topuz benzeri
boynu, gbekli gvdeden bir kanal ayrmaktadr.
Bu zellik, o tr bombalarn yapm tarzna ili-
kin karsamalarda bulunmaya izin vermektedir.
Gbekli alt ksm, iki yarm halinde ayr ayr imal
edilmektedir ve daha sonra birletirilmitir. Ayn
ekilde, ateleme fitilli tek tek frnlanm st
ksm, ancak barutla doldurulduktan sonra alt
ksmnn zerine oturtulmutur. Kanal her iki
ksmn balant yerini iaretlemektedir. Friedrich
Sarre
37
, 20. yzyln otuzlu yllarnda bulunmu
ve tanmlanm olan tatan dkm kalplarna
iaret etmitir, onlardan ikisini fotoraf halinde
vermitir (bkz. resim). Bunlar, kurundan basz
ivilerle birbirlerine balanmtr. Berlinde yap-
lan kimyasal bir analiz, kullanlan tan dk
seviyedeki sertliinden dolay kolay ilenebilen
ve scaa kar nispeten dayankl olan kloritten
olutuu sonucunu vermitir.
36
Emilie Savage-Smith de bu tr kaplarn bir tipolojisi
ve Khalili koleksiyonundakilerin tariferini yapma dene-
mesinde bundan hareket etmektedir. Bombalar ihtima-
lini darda brakmaktadr, bkz. Sphero-conical vessel:
a typology of forms and functions, in: Science, Tools and
Magic. Part Two: Mundane Worlds, Oxford 1997 (The
Nasser D. Khalili Collection od Islamic Art, vol. 12, part
2), s. 324-337.
37
Das islamische Milet, a.y., s. 77-78.
G R
105
Sarresnin, el bombalar imali iin dkm kalp-
larnn sz konusu olduuna dair gr kesin-
likle kabul edilemez, nk gnmze ulaan ta
kalplar zengince dekore edilmi vazo benzeri
kaplar ekillendirme amal dnlmtr.
Ayrca, bu kalplar kurun basz iviler nedeniy-
le frnda piirmeye uygun deildir, daha ziyade
metal dkm modeli veya cam model sz konu-
sudur.
Ta kalplardan bir tanesi hkkedilmi <eyh
Paa> yazt tamaktadr.
38
Fu olarak adlandrlm olan bir bomba
tipini, Resuliler Sultan el-Muaffer Ysuf b.
mer (. 694/1294) el-Mutara f Funn e-
una isimli kitabnda tarif etmektedir. Bu tip,
38
Burada deerli aklamalar iin bayan Gisela
Helmeckeye (Museum fr islamische Kunst, Berlin) te-
ekkr ediyorum.
39
Ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989, s. 206-207.
at barutuyla doldurulmu ve bir ateleme fiti-
liyle donatlm, olduka sertletirilmi salam
mukavvadan olumaktadr
39
.
Son olarak, asan er-Rammn kitabnn
(yazma Paris, Bibl. Nat. 2825) evvelce 150 yldan
daha nce E. Quatremre
40
tarafndan belir-
tilmi olan dikkat ekilmi olan aydnlatc bir
yerine iaret edilmelidir. At barutunun (brd)
kullanm balamnda yazar, mzraklarn ucuna
sabitlenmi olan (mrekkebe al rus er-rim)
vazolardan (kzn fu ) bahsetmektedir.
Bylelikle, gerektiinde bombalarn (ateleme-
den sonra) mzraklara bal olarak da dmana
frlatldn renmekteyiz.
40
Observations sur feu grgeois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 15/1850/214-274, zellikle s. 246.
106
S A V A T E K N
ekme gl mancnk, ez-Zerdk (775/1374
civar) tarafndan sultan mancn (mancan
suln) olarak nitelendirilmektedir
1
. Burada,
gerekli kaldra gc insan gcnden temin edil-
mektedir
2
. Bizim izimimize gre, alet on asker
tarafndan kullanlabilecek ekilde hazrlanm-
tr. Askerler, sa ve sol tarafta halkalara balan-
m olan ipleri beraberce ve birdenbire aa ek-
mek suretiyle frlatma kolunu sratyorlard
3
.
1
el-An f el-Mancn, ed. . Hind, Halep 1985, s. 100-
102.
2
164 ff.; Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen
Geschtzwesens, a.y., s. 171.
3
el-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology,
a.y., s. 100.
ekme Gl
Mancnk
Modelimiz:
Tahta ve elik.
Frlatma kolunun uzunluu: 82 cm.
(Envanter No: G 1.01)
izim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma
Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
MANCI NI KLAR
107
Denge Arlkl Mancnk
ez-Zerdk (775/1374 civar), mancnn
Avrupal mancnk (mancn frenc) ola-
rak nitelendirdii bir formunu bilmektedir.
Grld kadaryla burada, Frenkler tara-
fndan kullanlm olan kar arlkl mancnkla
(trebuchium) kar karyayz. Mancnklarn bu
tipinin daha 13. yzyln ilk yarsnda Avrupada
bilindii tahmin edilmektedir
1
. Alametifarika ola-
rak ez-Zerdk bu mancnn kolaylkla her yne
doru dndrlebildiini anmaktadr
2
. Talarla
dolu iki ahap sandk, eit bir frlatma kuvvetiyle
eit vurma gc salar.
1
schtzwesens, a.y., s. 64-65.
2
el-An f Mancn, a.y., s. 97-99.
izim ez-Zerdkdan, el-En,
yazma Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469, fol. 37.
Modelimiz:
Ahap ve elik.
108
S A V A T E K N
arbu (kara boa) olarak adlandrlan
byk mancnk, grne gre daha sonrala-
r, 9./15. yzyldan itibaren toplara gitgide yer
amak zorunda olan mancnklarn en yksek
geliim basaman oluturmaktadr. Bunu, ayn
byklkteki ncellerinden ayrt eden karakte-
ristik zellikler unlardr: Pedal ark ve palan-
ga araclyla ykseltilen glerin kullanlmas,
hedef iin a lerden ve montajda bir tesviye
aracndan yararlanlmas. ez-Zerdk
1
bu manc-
nn fonksiyonunu ve kullanmn tasvir etmekte,
paralarnn olduka tam resimlerini aktarmak-
tadr. Ayrca, bu byk mancnn mancan
ez-ziyr olarak adlandrlan (bkz. s. 110) ve grl-
d kadaryla 7./13. yzylda slam dnyasnda
olduka yaygn olan bir dier tipinden de bahset-
mektedir.
Bu mancnk esas itibariyle, aralarna yatay bir
direin, yani dnme ekseninin sabitlendii iki
iskeleden olumaktadr. Bu eksenin evresin-
1
el-An, a.y., s. 66-68.
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
Denge Arlkl Byk
Mancnk
Modelimiz: Sert aa.
lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 80 cm.
M A N C I N I K L A R
109
de, dnme ekseniyle iki farkl uzunlukta par-
aya blnm olup sallanabilen bir frlatma
kolu takl bulunmaktadr. Frlatma kolunun ksa
ucunda talarla dolu bir sandk bulunmaktadr;
daha uzun olan kaldra kolunun ucu bir ipe bal
ta veya bir baka glleyi tamaya yarayan bir
kefe ile balantl bulunmaktadr. Uzun kaldra
kolu iplerle, bocurgatlarla ve pedal arklaryla
aa doru ekilirse, e zamanl olarak ksa kol
kar arlk ile yukar doru kalkar ve bir kanca
ile salamlatrlm uzun kolu gergi altnda tutar.
imdi, eer gllenin yerletirilmesinden sonra
mandal serbest braklrsa kar arlk ksa kolu
aaya doru iddetle eker, uzun kol e zamanl
olarak yukar doru yerinden frlar ve yksek yay-
daki yk, ounlukla talar veya yakc glleleri
hedefe frlatr.
izim asan er-Ramm (. 694/1295)dan, Kitb el-
Fursiyye f Resm el-Cihd, Paris, Bibliothque natio-
nale, ar. 2825.
Rededdn Falallhn dnya tarihinden (Cmi et-Tavr) kuatma sahnesi, yazma Edinburgh University Library, Or.
20, fol. 124 b. Nsha, yazarn hala hayatta olduu 707/1306 tarihinde yazlm ve resimlendirilmitir.
110
S A V A T E K N
Bu mancnk tipi, daha nce anlan arbunn
bir trdr ve Arapa ez-ziyr adn tamak-
tadr. kisi arasndaki ana fark, bunun ta veya
dier byk hacimli nesneler yerine ar oklar
frlatmasnda yatmaktadr. Bu amala, denge
arlna hizmet eden talarla dolu kaplar, masif
bir demir cisim ile deitirilmitir. Oklar af-
tn ucunda kanat benzeri stabilatrlere sahipti.
Bunlar, frlatma koluna sabitlenmi bir ipte bulu-
nan uygun bir kanca yardmyla mancnn teme-
lindeki bir raya ekilebilecek ekilde biimlendi-
rilmiti. Grne gre, rayn eimi hedefe gre
ayarlanabiliyordu. Kitb el-En f el-Mancn
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469, fol. 61.
Denge Arlkl Mancnk
Ok Atarl
Modelimiz:
Sert aa;
lek: 1:20. 59 x 85 cm.
111
yazar
1
ez-Zerdkn anmad eyi, okun dikey
izgiye doru ok ekilmemesi iin raya nden
uygun bir klavuzun, mesela kpr biiminde bir
klavuzun takldn tahmin edebiliriz.
Bu mancnn at yn dier byk mancnk
trndekine karn 180 ye yerletirilmitir.
1
el-An, a.y., s. 92-96.
slam dnyasnda oklarn ve baka projektille-
rin atmnda, kar arlkl mancnn artrlm
frlatma gcnden yararlanlmaya ne zamandan
itibaren balandn halihazrda bilmemekte-
yiz. Mur e-arss (6./12. yzyl)nin Tabirat
Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb
isimli eserindeki aklamalarndan, bu ortak etki-
nin daha Saleddn (Saladin) dneminde bilin-
dii (bkz. s. 121 ff.) anlalmaktadr.
Klavuzlu ok atma rampasnn bir rekons-
trksiyon denemesi (montaj)
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 65.
112
S A V A T E K N
Denge Arlkl Mancnk
Byk Ok Atar
Bu sava aleti, yukarda anlan (bkz. s. 94)
Mur b. Al e-arss (6./12. yzyl)nin
Sultan Saladdne ithaf edilen Tabirat
Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect
f el-urb
1
isimli kitabnda tarif ettii
sava aletlerindendir. Bunu denge ar-
lkl Fars mancn (mancan Fris )
olarak isimlendirmekte ve stad Eb el-
asan el-Abra el-skendernnin bu
aleti kendisine tasvir ettiini ve krokisini
izdiini sylemektedir.
Bu alette, bocurgat ift makara ile dei-
tirilmitir. Kar arl kaldrmak ve
yay germek iin gereksinim duyulan g,
makaralar ve mancnn yeterli uzunluk-
ta tutulan kolu yardmyla aktarlmak-
tadr. Tetiklemeyle birlikte e zamanl
olarak ta projektilin frlatm ve okun
atm harekete geirilir.
1
Yazma Oxford, Bodleian Library, Hunt. 264
(fol. 133b-136b), bzk. Cahen, Cl.: Un trait
darmurerie, a.y., s. 119-120 ve pano III, no. 14.
Modelimiz:
Ahap ve astarlama materyali, 100
x 45 x 54 cm.
izim Murdan, Tabira, yazma
Oxford, Hunt. 264, fol. 129b ve 130.
113
Arapas avs bi-l-levleb olan bir veya bir ok
bocurgat araclyla gerilen bu tr byk ok atar,
daha 5./11. yzylda Arap-slam kltr evresin-
de yaygnd (bkz. s. 94). 6./12. yzylda Mur b.
Al e-arss (6./12. yzyl) tarafndan Sultan
Saladdne ithaf edilen sava teknii kitabnda
(Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect
f el-urb) ayrntl bir biimde tarif edilmitir
(bkz. s. 94). Modelimizde, esas itibariyle 8./14.
yzyldan el-En f el-Mancnda bulunan
izime uyduk.
izim Murdan,
Hunt. 264, fol. 112b.
Yukardan grn, ze-
rine bu byk ok atarn
yerletirildii kulenin
duvarlarn da iine al-
yor grnmekte.
Modelimiz:
Ahap, metal. 110 x 80 cm.
Kiri, gsterim
amacyla elastik sicimden.
Bocurgatl
Byk Ok
Atar
izim el-En f el-
Mancn, yazma
Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
114
S A V A T E K N
Byk
Yayl Ok Atar
(Ballista)
Mur e-arssnin (6./12. yzyl, bkz. s. 94)
Tabirat Erbb el-Elbb
1
isimli kitabnda tarif
ettii deiik byk yayl ok atar tipleri arasnda,
st ste ina edilmi ve tek bir bocurgat ile geri-
len, yani tek bir kimse tarafndan yalnz bana
kullanlabilen byk istihkam siperli oklu
byk ok atma yaynn (avs ez-ziyr bi-l-levleb)
en gelimi bir biimi bulunmaktadr.
Modelimiz basitletirilmitir
1
Yazma, Oxford, fol. 80b; tercme Cahen, Cl: a.e., s.
131.
izim Murdan,
Bodl., Hunt. 264.
Modelimiz:
Ahap, kam, pirin,
sicim. 55 x 45 cm.
115
Arap Denge Arlkl
Mancnklarn
Avrupadaki Yaylm
Villard de Honnecourt (13. yzyln birinci yars,
bkz. s. 60)un verdii bilgilere dayanlarak yapl-
m bir mancnk modeli. Eugne Emmanuel
Viollet le Duc (1814/1879)un yaygn rekons-
trksiyon izimleri
1
gvenilmez grnmektedir.
Modelimiz, W. Freudemann tarafndan tashih
edilmi teknik verilere dayanarak yaplmtr.
1
Modelimizin resmi Liliane ve Fred Funckennn resmi
iin bkz. Rstungen und Kriegsgerte im Mittelalter, G-
tersloh 1985, s. 54.
Modelimiz:
Sert aa.
lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 50 cm.
Resim R.A.
Browndan,
Castles. A History
and Guide, Poole
1980, s. 81.
6./12. yzyldan itibaren tarifler, resimler ve kay-
nak tanklklar vastasyla varl ispatlanabilir
olan tipi, en ge 13. yzyln ilk yarsnda Batda
tannm grnyor (bkz. s. 108). Enstitmzn
mzesinde, Arap ncelleriyle karlatrlmas
amacyla, Avrupal mancnklarn drt modeli
bulunmaktadr. Bunlar Werner Freudemann
1990 larda yapmtr.
Mancnklarn Arap-slam kltr evresinde
Roma Kayzer dneminden bilinen ncellerinin
(onager) aksine, ileri seviyede gelitirilmi ve
1.
116
S A V A T E K N
Avrupal mancnk, yaklak 1405 tarihinden,
Eichstttli Konrad Kyeserin Bellifortis
1
isimli
kitabnda (1405 tarihinde bitirilmitir) bulunan
bir resme gre ina edilmitir. W. Freudemann,
modeli, ilevsel yapmak iin resme oranla biraz
iyiletirmitir
2
.
1
Neir Gtz Quarg, Dsseldorf 1967 ( bkz. Hermann
Heimpel, tantma yazs in: Gttingische Gelehrte An-
zeigen 223/1971/115-148); Schmidtchen, V.: Mittelalter-
liche Kriegsmaschienen, Soest 1983, s. 123, 192.
2
Freudemann tam tamna resme gre ina edilmi bir
modelin fonksiyonel olamayacan not etmektedir, n-
k 1.: Sol uta ray kirilerini kapatan oluk zerindeki
balant paras frlatma ilemini imkansz klar ve 2.
Frlatc ok ksadr. Frlatc ipleri bocurgat aft altnda
serbeste hareket etmemektedir. Ayrca Freudemann
gerekli detaylar tamamlamtr ve oranlar, zellikle pe-
dall arklar yerli yerine koymutur.
Resim Kyeserden, Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl.,
Cod. Ms. philos. 63, fol. 48a) W. Gohlkeye dayanarak,
Das Geschtzwesen des Altertums und des Mittelalters,
in: Zeitschrift fr Historische Waffenkunde V, 12
(Dresden 1909-1911) s. 385, resim 41.
2.
Modelimiz:
Sert aa.
lek: 1:20.
117
Resim Kyeserden, Bellifortis
(Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms.
philos. 63, fol. 30a)
Modelimiz:
Sert aa. lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 87 cm.
3.
Bir dier Avrupal mancnk, yaklak 1405den.
Bu da Eichstttli Konrad Kyeser tarafndan
Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms. phi-
los. 63, fol. 30)de resmedilmi, hem de lleriyle
verilmitir ve 1990 yl civarnda W. Freudemann
tarafndan yaplmtr. Bunda ayrca ok ilgin
olan, harekete geirme mekanizmasnn resimde
aka farkedilebilir olmas ve eksiksiz bir biimde
modelinin yaplmasnn mmkn olmasdr.
118
S A V A T E K N
4.
Avrupal mancnk, W. Freudemann tarafndan
u modeller temelinde ina edilmitir: Konrad
Kyeser, Bellifortis (yazma fol. 30 ve 77) ve Cod.
Germ. 600, Bayerische Staatsbibliothek, Mnih
(1390 civar) yazmasndan
1
ve Viyana Cpv 3069
yazmasndan
2
birer resim.
1
Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter, Ber-
lin 1928 (Tekrarbasm: Dsseldorf 1987), s. 626-627, 719,
resim 2.
2
Schmidtchen, V.: a.e., s. 189, resim 58.
Resim yazmadan, Viyana Cpv 3069, Schmidtchene
dayanarak, Mittelalterliche Kriegsmaschinen,
a.y., s. 189.
Modelimiz: Sert aa.
lek: 1:20. Frlatma
kolunun uzunluu: 100 cm.
Resim, Cod. Germ.
600, Bayerische
Staatsbibliothek,
Mnih (1390 civar).
119
Bu mancnn Leonardo da Vinci tarafndan
yaplm olan iziminden yukarda (s. 98) bah-
sedilmiti. Bu izim, modelimize temel tekil
etmektedir. Bu mancnkta bir mesafe ayarlay-
csnn kullanld hatrlatlmaldr, Arap model-
Resim Leonardo da Vinci den s. 294.
Mancnk
Mesafe Ayarlaycl
Modelimiz: Ahap, metal, sicim.
Ykseklik dikey frlatma
koluyla birlikte: 1,17 m.
lerden en ge 8./14. yzyldan itibaren tand-
mz gibi (bkz. s. 134). Mesafe ayarlaycs bir ark
formunda mancna yerletirildii iin belirli bir
ilerleme kendini gstermektedir.
120
S A V A T E K N
Gherile ieren bir karmla doldurulmu per-
vazl bir yangn tenceresi (dr) zellikle patlama
tesiri amacna ynelik olarak imal edilmitir. Bu
ara yakc madde ile doldurulmu borucua
(ikr) sahiptir ve atelemeden sonra bir manc-
nktan veya bir mzrak yardmyla frlatlr
1
.
1
Reinaud ve Fav: Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 44;
resim ksm pl. II, fg. 23; von Romocki, S.J.: Geschichte
Yangn Tenceresi ve
<Biyolojik> Bomba
Modellerimiz: Seramik, kil boyama.
a) 19 cm (Envanter No: G 2.18).
b) 18,5 cm. (Envanter No: G 2.19).
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
Model (b) <B-Silah>nn bir erken formunu
temsil etmektedir, akrepler veya ylanlar gibi
tehlikeli hayvanlarla doldurulmu bir bombadr,
ok sayda kk hava delikleriyle karakterize
edilmitir.
der Explosivstoffe. I. Geschichte der Sprengstoffchemie,
der Sprengtechnik und des Torpedowesens bis zum Be-
ginn der neuesten Zeit, Berlin 1895, s. 71-72.
B O M B A L A R
121
avrr (tek. rre, testi) resmi, asan er-Ramm,
K. El-Fursiyye, yazma Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol.
88.
Resim ez-Zerdkdan, el-
En, yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469.
Resim el-Mazn f Cmi el-Fnn, yazma
Leningrad C 686, fol. 146.
122
S A V A T E K N
Bombalar
Btn resimler Khalili Collectiondan,
a.y. Cilt 12,2 s. 324, 334f.
Modellerimiz:
Seramik, kahverengi mlek sr,
fitil. Ykseklik 17-19,5 cm (Envanter No: G 2.03-06).
B O M B A L A R
123
Modellerimiz: Seramik,
kahverengi mlek sr, funya.
Ykseklik 10-16 cm (Envanter No: G 2.11-17).
Yakc ve/veya patlayc maddeler tayan sava gemile-
rinin resmi, asan er-Ramm, K. el-Fursiyye, yazma
Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol. 100.
124
S A V A T E K N
bn Erenbu ez-Zerdk
1

(774/1373)n Kitb el-En f
el-Mancn isimli kitabnda,
yakn arpmada kullanlan
ve mzrak uzunluunda alev
retebilen bir alev fkrtcs
(and [el-] musafa) tarif
edilmektedir. Bu silah, iki boru
zerinde silindir bir fle ile
bal olan metal uzunca bir pet-
rol resevuarndan olumakta-
dr. Yanc madde kk bir
aleleme dzenei tarafndan
atelenirken, bir pompayla
yanc madde bu fleten ps-
krtlr.
1
Yazma, a.y., s. 98-99; al-asan,
Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic
Technology, a.y., s. 108.
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 99.
Modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 30 cm.
Alev Fkrtc
(and musafa)
R O K E T L E R
125
Memlkller dneminin nl turnuva ustas
Necmeddn asan er-Ramm
1
(. 694/1295)
gherile, kkrt ve kmrden oluan bir itici
karm ile ileyen roketler ve projektiller hak-
kndaki aklamalar arasnda <kendi kendisine
hareket eden ve yanan yumurta> olarak isim-
lendirdii bir dzenek tarif etmektedir. Resimli
nshada bu da verilmektedir. Metin ve resim
(bkz. 2. resim), zellikle daha sonralar ortaya
konacak Avrupal bilgilerle birlikte bir araya
getirildiinde, geri ilkel, ama znde olduka
1
Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye, yazma
Paris, Bibl. Nat., ar. 2825, fol. 101b; Reinaud ve Fav: Du
feu grgeois , a.y., s. 45, resim ksm pl. II, fg. 32.
e-ayyr el-mecnn
(Torpido veya Roket)
gelimi kendinden hareketli bir torpidonun sz
konusu olduu hususunda hibir kuku brakma-
maktadr.
ki i bkey demir sac ... birletirilmektedir ve
kee ile contalanmtr, bylelikle yassltlm
armut eklinde ii bo bir cisim (...) olutur-
maktadr. Bu cisim <petrol, metal yonga ve iyi
karmlarla> asan, iyi karm sznden
daima fazla gherile ieren karm anlamak-
tadr doldurulmu ve iki ubuk (...) destei ile
byk bir roket (...) donatlmtr. asan, hangi
elemanla <kendi kendine hareket eden ve yanan
Modelimiz: Bakr,
lehimlenmi. Uzunluk: 36 cm.
Resim asan er-Rammdan, Kitb el-Fursiyye,
yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825, fol.
101b.
126
S A V A T E K N
yumurta>nn hareket edeceini metinde syle-
memektedir; bununla birlikte, izime bir bakld-
nda, dzenein ne Reinaud ve Favnin arzu
ettii gibi umak iin, ne de mesela uygun bir
alanda ileri doru kaymak iin belirlenebilmi
olmasn ... yeterince aklar.
2
2
von Romocki, S.J.: Geschichte der Sprengstoffchemie,
a.y., s. 70-71; al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Isla-
mic Technology, a.y., s. 118; Partington, J.R.: A History
of Greek Fire and Gunpowder, a.y., s. 203.
Bu balamda, bir roket-torpidonun
gerekten basit bir tarifinin Konrad
Kyeser (1405)in Bellifortisinde
bulunmasna kulak kabartlabilir
3
.
Torpidolarn roketlerle birlikte,
Giovanni Fontana (15. yzyln ilk
yars)nn Bellicorum instrumen-
torum liber isimli kitabnda ortaya
kmas daha dikkate deer grn-
mektedir
4
.
S.J. von Romocki
5
19. yzyln sonu-
na doru, Fontanann bu alette
asan er-Ramm izledii gr-
ndeydi. Bizim kanaatimize gre,
asan er-Rammn kitabnn mut-
laka Fontanann kayna olmas
gerekmez. Onun kitab, yalnzca bu
konu hakkndaki akla en yatkn, hali-
hazrda bildiimiz eserdir ve bu eseri
karlatrma yaparken dikkate ala-
biliriz. Arap-slam kltr evresinde
sava sistemi ve silahlar hakknda
ok sayda risalenin yazld ve bun-
lardan bazlarnn, zellikle Hal
seferleri srasnda, Avrupaya ula-
t hususunda hi bir kuku duyula-
maz. Sava aletleri ve baka teknik
kazanmlar sz konusu olduunda,
Arap-slam kltrnn Fontanaya
ve dier Avrupal biliginlere olan
etkisi de phesiz kitaplardan fay-
dalanmayla snrl kalmamtr. Bu balamda
Hallar kukusuz byk bir rol oynamlardr.
3
Kr. von Romocki, S.J.: a.e., s. 153. Burada yazar,
Arap-slam kltr evresine olan bir ball dnmek
yerine, u karsamada bulunmaktadr: Burada, asan
er-Rammda, evvelce daha ileri seviyede gelimi ro-
ket-torpidonun en eski biimine sahibiz. Fakat burada
da tarif aka grld zere, sadece bir plana deil,
bir denemeye dayanmaktadr; zira yazar sadece teorik
olarak bir roketi su zerinde ayn ynde tutabilmenin,
havada olduundan daha iyi, ksa bir ubukla salanabi-
leceini bilemezdi.
4
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Mailand 1984, s.
126.
5
von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.
Geschichte der Sprengstoffchemie, a.y., s. 230, 236, 240.
Resim: Fontanann Le macchine cifrate, s. 126
R O K E T L E R
127
Kitb el-En f el-Mancn (8.14. yzyl)da
1

bir tencerenin (dr) bir bomba anlamnda
deiik tamamlayc unsurlardan, bunlar arasnda
afyon ve arsenik bulunmakta, hazrlanan ierii
tarif edilmektedir. Bununla, dmanda boucu
bir etki yaratmak amalanmtr. Bu bomba,
el-dr el-mntin li-l-musafa olarak isimlen-
dirilmitir
2
. Muhtemelen mancnklardan frla-
tlm, byk ok atarlarla veya icabnda elle de
atlmtr
3
.
Modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 55 cm.
2 Resim ez-
Zerdkdan,
el-En,
yazma
Topkap
Saray, III.
Ahmed, 3469.
Bomba
Kimyasal Sava Maddeli
1
Ed. Halep, a.y., s. 174.
2
Yazmada dr muntin el-Musefe.
3
asan er-Rammn kitab da etkili tamamlayc un-
surlar arsenik ve afyon olan zehirli ve uyutan buharlar
imal etmek iin talimat iermektedir (bkz. asan er-
Ramm: Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye,
a.y., s. 141- 156- 161- 163; von Romocki, S.J.: Geschichte
der Sprengstoffchemie, a.y., s. 74).
128
S A V A T E K N
Osmanl
Roketleri
Hi phesiz Arap-slam geleneini takip ederek
Osmanl mhendisi Lgar asan eleb, Sultan
IV. Murad (dnemi: 1032/1623-1049/1640) dne-
minde sekiz kk kenar kanatl bir roket imal
etmitir. Roketin yakt, yaklak 50 okka (yak-
lak 60 kg) at barutundan olumu olmal. O
dnemden Trk tarihi Evliya elebinin
1
rivayet
ettii zere, asan eleb, roketiyle stanbul
Boaz zerinden uabileceini ve ek kanatlar
yardmyla yere konabileceini sultana gster-
mitir. Bu balamda ilgin olan, John Wilkins
2

(1638)in bildirdii zere, 1555 ve 1562 ylla-
r arasnda stanbulda Habsburg elisi olarak
bulunan Ogier Ghislain de Busbecqin, evvelce
Sultan Sleyman (dnemi: 926/1520-974/1566)
dnemindeki uma denemelerinden haber ver-
mesidir.
Osmanl roketleri hakknda ilgin resimlerle bir-
likte ayrntl bilgileri, Sultan III. Ahmed (dne-
mi: 1115/1703-1143/1730) dneminde faliyette
bulunmu olan mhendis Ali Aa Umm el-az
isimli kitabnda vermektedir
3
. Onun tarafndan
imal edilen roketlerin uzunluu 7-8 metre imi.
evrelerinin ls hakknda ise, bir insann
kesinlikle kucaklayamayacan sylemektedir.
Bu kitap imdiye kadar hemen hi bilinmedii
iin, ondan askerlik ve teknik tarihi bakmndan
ilgin olan birka resim daha burada sunmak
yerinde olsa gerektir.
1
Seyhatnme, stanbul 1969, cilt 2, s. 335-336; Terziolu,
Arslan: Trk-slm kltr evresinde IX. yy.dan XVIII. yy.
Sonuna kadar uma denemeleri ve tekniine ait elyazma
eserler, in: lim ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63, zellik-
le s. 61-63; ayn yazar: Handschriften aus dem Gebiet der
Technik und Aerodynamik sowie der ersten Flugversuche
im IX.-XVII. Jhd. im islamisch-trkischen Kulturbereich,
in: Istorija aviacionnnoj, raketnoj i kosmieskoj nauki i
Her iki modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 67 cm.
techniki, Moskova 1974, s. 246-256, zellikle s. 253-255;
Kaar, Mustafa: in: slm Ansiklopedisi (stanbul: Trki-
ye Diyanet Vakf), cilt 16, 1997, s. 315-316.
2
Wilkins, John: Discovery of a New World, Londra 1638
(grlmedi, bkz. Cook, H.K.: The Birth of Flight, Londra
1941, s. 29, bkz. Terziolu, A.: a.e.).
3
Yazma stanbul, Topkap Saray, Badad Kk, no.
368.
R O K E T L E R
129
Resimler Ali Aadan, Umm el-az, yazma Topkap Saray, Badad Kk no. 368.
130
S A V A T E K N
Resimler Ali Aadan,
Umm el-az, yazma
Topkap Saray, Badad
Kk no. 368.
A T E L S L A H L A R
131
Top
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yz-
yl) tamamlayc aksamyla birlikte bir top res-
medilmektedir. Bu top, Arap-slam kltr ev-
resinde 7./13. yzyln ikinci yarsna kadar izle-
yebileceimiz bir geliim basamandan (bkz. s.
100) kmaktadr. Top, midfa veya mikale adn
tamaktadr. el-En kitab, mesafe skalalarnn
derecelendirilmesiyle farkllk gsteren tip
sunmaktadr. Birinci tipin skalas onbirli blmle-
meye (bkz. resim a) sahiptir, ikincisininki ondrt-
l blmlemeye (bkz., resim b), ncsnnki
tekrar alt blmlere ayrlm onlu blmlemeye
(bkz. resim c) sahiptir. Derecelendirilmi hedef
mekanizmas Trke bir kelime olan und
adn tamaktadr ve bugne kadar ateli silah-
larn ateleme mekanizmas anlamnda kullanl-
maktadr. ok ksa bir tarifle, hedef ayarlamada
mesafelerin aadan yukar doru kademe kade-
me ykseldiine iaret edilmektedir.
Modelimiz:
Paslanmaz elik,
ykseklik: 30 cm. Namlu yk-
seklii ayarlanabilir.
Projektil, uzunluk 17 cm.
Modelimizin doldurulmu durumda bir dier grn,
el-Endan taslak ile birlikte.
132
S A V A T E K N
Ok benzeri projektilli erken dnem
Avrupal bir topun resmi: Walter
of Milimeteden, De nobilitatibus
sapientiis et prudenciis regum, 1326
civar; yazma Oxford, Christ-Church
Library Nr. 92, fol. 70b.
Yukardaki resimler ez-
Zerdkdan el-En,
yazma Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
Resim b Resim a
el-Enden bir dier sunum,
mesafenin aka grnen snrlandrlmas.
Resim c
Geri Baarmann, yazmada bir topla ilikili olan
resmi yanllkla ve muhtemelen pek de uygun
olmayan izimden etkilenerek, havan benzeri
ateli el silah olarak kabul etmitir. Orada tarif
edilen ate mzann ayrntlarn esasl bir
ekilde tetkik etmemektedir. Ate mzranda
sz konusu olan, bir kombine ateli el silahdr.
Bir mzran arka ksmnda, oraya bir at barutu
dolumu yerletirebilmek iin yeterli bir yer oyul-
mutur. Projektil bir ok veya tyl ok biimine
sahiptir. Mzrak, yaklak 10 cm arka ucunun
nnden sivri uca kadar uygun bir biimde oyu-
lur. Metnin bu ve dier ayrntlar, bize yukarda-
ki modeli ina etmeyi olanakl klmtr.
Almanyada bir nceki yzyln banda Robert
Forrerin mlkiyetinde bulunan 15. yzyldan
gnmze ulam bir ate borusunun resmi
Arap-slam kltr evresinde olan bu en eski
ateli el silahn anmsatmaktadr
2
.
2
Meine gotischen Handfeuerrohre, in: Beitrge zur Ge-
schichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzig-
sten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s.
23-31. Ayrca bkz. Reinaud ve Fav: Du feu grgeois ,
a.y., s. 311-313.
Ateli el silahnn halihazrda bildiimiz en
eski tarifi, yukarda anlan (s. 100) Petersburg
yazmasnda bulunmaktadr. Reinaud ve Fav
tarafndan yaplm olan 1849 tarihli Franszca
eviriden, silah teknii historiografyasnda maa-
lesef layk olan itina ile gznne alnmamtr.
Grebildiim kadaryla O. Baarmann
1
bu konu-
da takdire ayan bir istisna tekil etmektedir:
En eski, Dou kkenli, Avrupada 14. yzyln
ikinci eyreinde gittike yaygnlaan ateli silah-
larn ncelleri olarak nitelendirilecek, donanma
fiekleri araclyla tesirde bulunan silahlar, ate
mzra ve madfaa, en basit trde mekanizmalar-
d ve kullanmlar iin kabzalarla donatlmlard.
Ateli silahlarn kullanl yapmnn bu tr,
onlarca yl boyunca yegane olarak kalm ve yeni
yeni ortaya kan dierlerinin yannda varln
olduka uzun sre devam ettirmitir. Birinci figr
(Petersburg Asya
Mzesinin 14.
yzyln bandan
gelen Arapa yaz-
masna gre) son
olarak anlan ksa,
tahtadan, havan
benzeri silahlarn
kullanmn gster-
mektedir.
1
Die Entwicklung der Geschtzlafette bis zum Beginn
des 16. Jahrhunderts und ihre Beziehungen zu der des
Gewehrschaftes, in: Beitrge zur Geschichte der Hand-
feuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von
Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 54-86, zellikle s.
55.
133
Ateli El Silah
Resim Forrerden, s. 26.
el-Mazndan, yazma
Leningrad C686, fol. 156
Modelimiz:
elik, uzunluk: 81 cm.
134
S A V A T E K N
Balistik Skala
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yz-
yl)
1
bir balistik skalann imdiye kadar bilinen
en eski resmini bulmaktayz. Mzn el-arb ve-
l-bad olarak isimlendirilen bu tr bir ara kar
arlkl mancnklarn hedef mekanizmasnda
kullanlmtr.
1
Ed. Halep, a.y., s. 48-49.
Resim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma Topkap
Saray, III. Ahmed, 3469.
Modelimiz:
Ahap, andrma, hkke-
dilmi pirin.
Uzunluk: 40 cm.
135
Balistik
Tesviye Arac
Kar arlkl byk boyutlu mancnklarn Arap-
slam dnyasnda yksek bir geliim basama-
na erimelerinden sonra, mancnklar dikmede
zemini tesviye etmek iin zel bir aletten faydala-
nlmtr. Aletin ismi mzn el-ar dr
1
.
1
ez-Zerdk: el-An f Mancn, ed. Halep, a.y., s. 48-
49.
Resim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma Topkap
Saray, III. Ahmed, 3469.
Modelimiz: Pirin, parla-
tlm. Ykseklik: 32 cm.
136
S A V A T E K N
el-Enq f el-Mancn isimli kitapta
(8./14. yzyl)
1
istihkam ve kale kule-
lerinin birka resmi bulunmaktadr,
onlardan bir tanesi modelde temsil
edilmektedir.
1
Ed. Halep, a.y., s. 107-118.
stihkam Kuleleri
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
75 x 75 x 75 cm.
Aadaki (sol) iki resim
asan er-Rammdan,
Kitb el-Fursiyye, yazma
Paris, Bibliothque
nationale, ar. 2825.
S A V A M A K N E L E R
137
zafa
(ahmerdan
Kobal Zrhl Araba)
4./10. yzyln balarndan bir rivayet, sava tek-
nii bakmndan manidardr. Buna gre, Abbasi
ordusu Amorium
1
kentinin 213/837 ylndaki
fethinde, tekerlekli krsler (kers tateh
acel) ad altnda, hareketli kuleler kurmutur
2
.
Bunlar debbbe adn tamaktayd
3
.
1
Bugn Asar Kale, Ankarann gney batsnda bir ha-
rabe, bkz. Canard, M.: Encyclopaedia of Islam, New
Edition, Cilt 1, 1960, s. 499.
2
e-aber: Tar, ed. de Goeje, 3. series, cilt 2, s. 1248;
schtzwesens, a.y., s. 152.
3
schtzwesens, a.y., s. 152.
Modelimiz:
Ahap, elik kaplamal.
Ykseklik: 45 cm.
Resim ez-
Zerdkdan, el-En,
yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469.
138
S A V A T E K N
Bu balamda, evvelce m.. 880/865 ylnda olu-
mu olan, Nemrutlu bir kabartma zerinde,
srlebilir bir ahmerdan ko bann tasvir edil-
dii sylenmelidir
4
.
slam dnyasnda bu sava aracnn geliim aama-
lar sorusu henz tetkik edilmemitir. ahmerdan
ko bann zafa olarak isimlendirilen olduka
ileri seviyede gelitirilmi bir ekli, 8./14. yzyl-
dan el-En f el-Mancn isimli kitapta karm-
za kmaktadr
5
. Bu dzenek, kalelerin kaplarn
ve duvarlarn krarak amaya hizmet ediyordu.
ounlukla kaplamal ve projektillere ve yakc
maddelere kar korunmu olan dzenein iinde
bir mrettebat bulunmaktayd. Bunlar, demirden
muazzam bir dipii kesintisiz bir ritimde kapya
veya duvara, yklana kadar arpyorlard. Bize
ulaan resim, ahmerdan ko bann tamamen
zrhlandrldn aka gstermektedir. Bu ah-
merdan ko ba, n tarafta zemin plakasna
menteelerle sabitlenmi olan ve su hendekleri
zerinde kpr kurabilmek iin demir zincir-
lerle aa salnabilen alr kapanr bir kprye
sahipti.
Bayerische Staatsbibliothek ktphanesinin yaz-
masndan, Mnih cod. germ. 734, aadaki iki
resim bu ahmerdan ko ba tipi ile byk bir
benzerlik gstermektedir
6
:
4
Bkz. Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon
der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvl-
ker, a.y., s. 1318; Wrschmidt, J.: Kriegsinstrumente im
Altertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den na-
turwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen
(Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265, zellikle s. 260.
5
Ed. Halep, a.y., s. 122.
6
Schmidtchen, V.: Mittelalterliche Kriegsmaschienen,
a.y., s. 152, resim 21.
Giovanni Fontana (15. yzyln ilk yars)nn
Bellicorum instrumentorum liber isimli kitab-
nn
7
banda srlebilir bir ahmerdan ko ban
resmetmesi dikkate deerdir. Bunu Arapa alp-
hasat olarak adlandrlan sava arac yaztyla
donatmaktadr.
alphasat kelimesinin Arapa ez-zafe terimi-
nin bozulmu eklinden domu olduunu tah-
min etmekteyim.
7
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, a.y., s. 101.
Resim J. Wrschmidtten, Kriegsinstrumente ..., s. 260.
Resim Fontanadan, Le macchine cifrate, s. 101.
Resim V. Schmidtchenden, Mittelalterliche
Kriegsmaschinen, a.y. s. 152, resim 21.
Blm 13
Ant i k Obj el er
Metal, Cam,
Seramik, Ahap ve Ta
ANT K OBJ ELER
141
Kozmetik Alet-Edevat
Ge antikite/Bizans?
Buluntu yeri: Anadolu.
Bronz, kemik.
(Envanter No: J 239-58)
142
ANT K OBJ ELER
Tbbi Aletler Seti
Emevi/Erken Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)
Sekiz pirin obje:
1. Eik cmbz
Uzunluk: 7,4 cm
2. Cmbz
Uzunluk: 8 cm
3. Cmbz
Uzunluk: 7,7 cm
4. Cmbz
Uzunluk: 8 cm
5. Cmbz, engelli?
Uzunluk: 6 cm
6. Makas
Uzunluk: 12,4 cm
7. V-ekilli alet, iki delikli
Uzunluk: 10,6 cm
8. ne
Uzunluk: 10 cm
ANT K OBJ ELER
143
6 Cmbz/Kska
5.-6./11.- 12. yzyl
Npr
Bronz
Uzunluk: 12,5-21,4 cm
kr. Khalili Collection, cilt 12,
nr. 364, s. 398.
Dilbasan
Erken slam
Kuzey Anadolu
Bronz, uzunluk: 27, 6 cm.
(Envanter No: J 64)
atal
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl)
Kuzey ran (aberistn)
Bronz, uzunluk: 28 cm.
(Envanter No: J 61)
Kepe ve engel
Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)
Suriye
Bronz, uzunluk: 53 cm, eklem menteesi ile
birlikte. (Envanter No: J 63)
144
ANT K OBJ ELER
1.
Gm,
Uzunluk: 20,3 cm
(Envanter
No: J 37)
5 Yass Kak
orsn (5.-9./11.-15. yzyl)
Kr. James W. Allan, Nishapur, Metalwork of the Early
Islamic Period, New York 1982, s. 90.
2.
Bakr,
Uzunluk: 17,6 cm
(Envanter
No: J 32)
3. (Dilbasan)
Bakr,
Uzunluk: 16,7 cm
(Envanter
No: J 36)
4.
Bronz,
Uzunluk: 18,2 cm
(Envanter
No: J 35)
5.
Bronz?,
Uzunluk: 14,3 cm
(Envanter
No: J 34)
ANT K OBJ ELER
145
4 ukur Kak
orsn (5.-9./11.-15. yzyl)
slam dneminde randa bronz sorunu iin bkz.: J.W. Allan: Persian Metal Technology 700-1300
AD, London 1979, s. 45-55.
1. l ka?
Gm,
Uzunluk: 26 cm
(Envanter No: J 38)
2.
Bakr,
Uzunluk: 18,3 cm
(Envanter No: J 33)
3.
Bakr,
Uzunluk: 15,5 cm
Hacim: 25 ml
(Envanter No: J 31)
4. l ka?
Bakr alam,
Yazt
Uzunluk: 14,5 cm
Hacim: 25 ml
(Envanter No: J 30)
146
ANT K OBJ ELER
Yass Kak
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl)
Kuzey ran (aberistn)
Gm,
Uzunluk: 19 cm
(Envanter No: J 62)
ANT K OBJ ELER
147
Havan
Seluklu (6.-7./12.-13. yzyl)
Npr?
Bakr alam (batruy ?), krmz pas. ki yaz
kua (el-fiye salk tekrarlanmakta) iekli
fonun nnde, figrl madalyon tarafndan
kesintiye uram.
Yaynlanm: Sothebys, Islamic Works of Art,
London April 1990.
Kr.: Khalili Collection, cilt 12, nr. 197, s. 314;
Bu formun kar paras anlmamakta. Kurun,
inko ve kalay -sk sk yanllkla bronz olarak
nitelendirilmitir- ile birlikte olan bakr alam
iin kr. J.W. Allan: Persian Metal Technology
700-1300 AD, a.y., s. 53 f.
Havan
(Osmanl, 12./18. yzyl?)
Havann yaygn geleneksel formu.
Kr. lombre dAvicenne. La mdecine au temps
des califes, s. 136 f.
A.U. Pope: A Survey of Persian Art, cilt 13, s.
1280 (Berlin, Staatl. Mus.);
. Kkerman: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994, s. 27.
Pirin
: n cm
(Envanter No: J 365)
: 13 cm
(Envanter No: J 29)
148
ANT K OBJ ELER
Mrekkep Hokkalar (mibara)
Seluklu 6./12. yzyl
Npr
ift kulplu, kapanabilir bir orsn mrek-
kep hokkasnn yaygn tipi; gnmze ulam bir
ok numunenin formu dikkat eker bir biimde
deimezken, dekorlar dnem tekniinin genel
yaygnln gstermektedir (elbette yarlmalar
bir yana): Dkm rlyef, gravr, farkl renkli
metal dolgular (yani savat ve reine ktleleri);
geometrik, iekli ve figrl, kukusuz edebi
bakmdan tercih edilmi.
Tty (inko oksidi) ilavesiyle birlikte bakrdan
pirin alam ve de sonuncunun masrafl sunu-
munu el-Brn (362/973-440/1048) K. el-Cemhir
f Marifet el-Cevhirde tarif etmektedir. Bronz
(az miktarda kalay ve dier metallerin eklenme-
siyle oluan bir bakr alam) slam geleneinde
nadiren, buna karn ok fazla kurun ieren
bakr balantlar daha sk kullanlmtr, kr. R.
Ward, Islamic Metalwork, London 1993, s. 29f.,
ayrca J.W. Allan, Persian Metal Technology.
Kr. A.U. Pope: A Survey of Persian Art, a.y., cilt 13,
s. 1311f. ve 1335; Christies London, catalogue Islamic
Art ..., October 1997, no. 237 ve October 1999, no. 306.
Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum,
Kuweyt 1990, no. 29; K. v. Folsach: Islamic Art: the
David Collection, Copenhagen 1990, no. 320-32.
Bakr alam,
dekoratif yaztl iki kuak.
: 7,5 cm,
mrekkep izleri.
(Envanter No: J 40)
ANT K OBJ ELER
149
2 Havan
Msr, erken 15./ge 20. yzyl.
Pirin,
: 13 cm, ykseklik: 19 cm;
havan tokma: 23,5 cm.
Pirin, renkli metal dolgular.
: 12 cm, ykseklik: 14,5 cm;
havan tokma: 22 cm.
150
ANT K OBJ ELER
3 Kse
Osmanl
Kalayl bakr,
: 7,5 cm,
ANT K OBJ ELER
151
3 Ateleme elii
Kvlcm kartmak iin
Safevi (11./17. yzyl)
elik, ekile dvlm
Uzunluk: 12,2-15 cm,
Cam Keser
Elmas, eliin iine yerletirilmi,
Kabza akik.
Uzunluk: 9,3 cm
(Envanter No: J 60)
Mhr
Seluklu (6./12. yzyl)
Npr
Bronz?, Davut Yldz-Damgas
: 1,6 cm,
(Envanter No: J 55)
kr. James W. Allan, Nishapur, a.y., s. 72 (Metropolitan
Mus. 39.40.135)
152
ANT K OBJ ELER
Hacamat ekmenleri
Marib, daha eski.
Pirin, lehimlenmi,
Ykseklik: 9,6 cm,
(Envanter No: J 90-1 ve 2)
Kr. lombre d Avicenne.
La mdecine au temps
des califes, a.y., s. 293.
Ayarl Gnye
Marib (?), daha eski
Pirin, hkkedilmi, 50-Skala
Ykseklik: 11,2 cm.
(Envanter No: J 91)
Makaral akl
Seluklu (6./12. yzyl)
Dou Anadolu
Bronz?,
akln uzunluu: 16,7 cm, makarann eni: 8,3 cm.
(Envanter No: J 65)
kr. . Kkerman, Maden Dkm Sanat, a.y., s. 40.
ANT K OBJ ELER
153
2 Pense
Dentolojik?
Ya ve kkeni bilinmiyor.
elik, uzunluk: 16 ve 17 cm.
Fitil Pensesi
ran
elik, uzunluk: 16,5 cm
(Envanter No: J 28)
3 Olta nesi
ddia edildiine gre erken slam
Gney ran
Bronz?
Uzunluk: 33-43 mm
(Envanter No: J 84-1, 2 ve 3)
154
ANT K OBJ ELER
ki kk terazi, pirinten:
1. Terazi kolunun genilii: 11 cm, kselerin : 7,5 cm.
2. Terazi kolunun genilii: 17 cm, kselerin : 6,5 cm.
9 dairesel arlk:
1, 3, 5, 7, 12, 21, 45, 92 g.
6 drt keli arlk: 0,3-1,6 g.
Cmbz, elik, uzunluk: 10,5 cm.
Altn Terazisi Seti
cr (13./19. yzyl)
fahn
Hkkedilmi mahfaza, oyulmu,
23,5 x 14,5 x 4,5 cm
(Envanter No: J 88)
kr. Khalili Collection, cilt 12, nr. 380, s.
404.
ANT K OBJ ELER
155
Altn Terazisi Seti
Osmanl?
Hkkedilmi mahfaza,
12,5 x 7,3 x 2,2 cm
156
ANT K OBJ ELER
9 Arlk
Anadolu?
Pirin,
: 56-160 mm.
(Envanter No: J 237 1-9)
ANT K OBJ ELER
157
6 Arlk
Ya ve kkeni bilinmiyor.
Bakr alamlar,
: 16-64 mm.
(Envanter No: J 238 1-6
9 Arlk
Abbasi?
Bakr alamlar.
: 15-25 mm,
14, 26, 26, 28, 28, 29, 29, 30, 57 g.
kr. James W. Allan,
Nishapur, a.y., s. 90 f.
158
ANT K OBJ ELER
Ayakl Kadeh
3./9.-5./11. yzyl.
Npr
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog,
Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 136;
J. Krger: Nishapur, a.y., no. 152 (4./11. yzyl), benzer
aplikasyonlar no. 160.
Lamba
Emevi?
Suriye
Serbest fleme, yeilimsi cam; kirelenmeler, bunun
dnda zarar grmemi; iddia edildiine gre alt kollu
bir polychandn paras.
Ykseklik: 8 cm
(Envanter No: J 20)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt
1, Glas, No. 13. Serbest yzen fitilli bu lamba tipi bir ge
antikite gelenei olabilir, ayrca bkz. Chr. Clairmont,
Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic
Glass, Atina 1977, No. 91-93.
Yeilimsi cam, eritilerek
yaptrlm ssleme ipleri,
tamir edilmi;
Ykseklik: 12,5 cm
(Envanter No: J 21)
ANT K OBJ ELER
159
ki Hacamat
ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil cam, taklm emme boru-
su ile, flenmi, zarar grm;
: 4,5 ve 3,5 cm
Huni?
Erken Abbasi
Suriye
Yeilimsi, kabarckl cam; zarar grmemi, grld
kadaryla kar parasz.
Uzunluk: 27 cm.
(Envanter No: J 01)
Kr. Science Museum, London: No. A79640, A79571,
A638600, A6073.
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt
1, Glas, No. 14-15. Qaddoumi, La variet dans lunit,
Kuveyt 1987, s. 108; Khalili Collection, a.y., Cilt 12-1, s.
42f: lombre d Avicenne. La mdecine au temps des
califes, a.y., s. 186; Chr. Clairmont, Benaki Museum.
Catalogue of Ancient and Islamic Glass, Atina 1977,
No. 387; Sothebys Catalogue Islamic Works of Art,
London 10./11. October 1990, No. 45; A. v. Saldern:
Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, Dseldorf
1974, No. 236 (Syrien 2.-3. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y.,
No. 239-243 (3./9.-5./11. Jh.).
el-arr, Mamt,
yazma Leningrad, fol.
165a.
160
ANT K OBJ ELER
Huni
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Bir kar para malumumuz deildir.
Yeilimsi cam, ok hafif zarar grm
emzik,
Ykseklik: 10 cm.
(Envanter No: J 04)
ANT K OBJ ELER
161
Hacamat ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Mavi cam, koparlm emzik,
Uzunluk: 9 cm
(Envanter No: J 02)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog,
Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 15, gnmze ulam
ok geni memeli.
Renksiz cam, ar gkkua renkli, sa dta ieri doru kertilmi dekor ile birlikte.
Ykseklik: 5, 3, 4,5 ve 3,5 cm.
(Envanter No: J 09, 10, 11, 12)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 25, 92-94, 164-165; lombre d
Avicenne. La mdecine au temps des califes, no. 150; Chr. Clairmont: Benaki Mus., Ancient and Islamic Glass, a.y., no.
274, 311; hepsi levanten olarak grlmtr; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 42 ve 100 (3./9.-4./10 yzyl).
3 Hokkack ve 1 Kk ie
3./9.-4./10. yzyl Nsbr
162
ANT K OBJ ELER
Mrekkeb Hokkas
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil, formlu fleme cam,
Ykseklik: 8 cm.
(Envanter No: J 15)
Olduka benzer: A. v. Saldern: Glassammlung
Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 397 (Naher
Osten, 6.-8. Jh.?);
ran Bastan Mzesi, Tahran no. 6849: Persia, 9
th
-
10
th
c. (bkz. The Arts of Islam, Hayward Gallery:
The Arts Council of Great Britain, 1976, no. 118);
Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog,
Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 90 daha baka
literatr ile birlikte.
Lamba

Kaln duvarl, yeilimsi cam, 2 kulp, nc-
snn krlma yeri.
Ykseklik: 11 cm.
(Envanter No: J 17)
ANT K OBJ ELER
163
Asma Lamba
Emevi?
Suriye (Halep?)
Yeilimsi cam, yaptrlm. 3 kulp, ieride yerletirilmi
silindir fitil tutturac. Ask tertibat muhtemelen orijinal
deil.
: 8 cm
(Envanter No: J 18)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog,
Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 12, 135; K. v.
Folsach: Islamic Art: the David Collection, a.y., no.
226 ve 227; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 235 (10.-11.
yzyl).
Mrekkep Hokkas?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil cam, ar ykanm; iki kvrma kulpuk.
: 11 cm.
(Envanter No: J 16)
Kr. The Arts of Islam, Hayward Gallery, a.y., no. 118
(Derek Hill Coll., Inkwell of blue glass, Persia 9
th
-10
th

c.; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 229.
164
ANT K OBJ ELER
Kupa
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr?
Jaspe cam, takma kulp; fevkalade iyi durumda.
Ykseklik: 15 cm.
(Envanter No: J 06)
Cam kabn bilinen en eski formlarndan birisi, allageldik olduu zere
alabastron veya merhem kab olarak saylmtr; ounlukla, burda oldu-
u gibi, ayaklksz. Kr. Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of
Ancient and Islamic Glass, a.y., no. 388; A. v. Saldern: Glassammlung
Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 399 (Krug, N.-O. Iran?, 7.-8. Jh.);
Europisches und auereuropisches Glas, Museum fr Kunsthandwerk,
Frankfurt am Main, 2. bask 1980, no. 1 (antik) dier literatr ile birlikte.
Kk ie
Emevi?
Suriye?
Sarms cam, koyu kahverengi eriyiklerle birlikte (inek derisi-
dekor, burada gen). Ykseklik: 12 cm.
(Envanter No: J 14)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam,
Dseldorf 1974, no. 332 (Irak/Suriye? 7.-9. yzyl); Berlin,
Museum fr Islamische Kunst, katalog, Islamische Kunst, cilt 1,
Glas, no. 128 dier literatr ile birlikte.
Bunda ve gelecek paralarda erken slam dneminde kesintisiz
devam eden antik tekniklerin rnekleri sz konusu olduundan
bir tarihlendirme gtr.
ANT K OBJ ELER
165
ie
5./11.-6./12. yzyl
orsn?
Sarms, (optik) fleme cam formlu krk dikey oluklu
(hurma ie), ykseklik: 22,5 cm. (Envanter No: J 08)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und
Islam, a.y., no. 45 ve 46 (Suriye 1. yzyl); Chr. Clairmont,
Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass,
a.y., no. 211; Berlin, Museum fr Islamische Kunst, a.y.,
cilt 1, Glas, a.y., no. 40-46.
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike
und Islam, a.y., no. 41 ve 286 (Naher Osten, 8.-10.
Jh.); C.-P. Haase et al. (ed.): Morgenlndlische Pracht,
Islamische Kunst aus deutschem Privatbesitz, Hamburg
1993, no. 87; Europisches und auereuropisches Glas,
Museum fr Kunsthandwerk, Frankfurt am Main, a.y.,
no. 79 (Persien? 8.-10. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y.,
no. 120 ve 121 (4./10.-5./11. yzyl).
Kk ie
9.-11. yzyl
orsn?
Yeil, fleme cam formlu, apraz oluklu (kambur
desen). Mkemmel durumda. Ykseklik: 8,5 cm.
(Envanter No: J 07)
166
ANT K OBJ ELER
Kk ie
Emevi?
Suriye?
Cam (ar ykanm) eritilmi kahverengi girlantlarla
birlikte. Ykseklik: 9 cm.
(Envanter No: J 13)
Drtl
Pigman Ksesi
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Ta
6,5 x 7 x 3 cm.
(Envanter No: J 42)
Baharat, sos, tatl vs. iin olan oklu-kseler pek ok
kez belgelenmitir (rnein: Art islamique dans les col-
lections prives libanaises, Beyrut 1974, no. 36), fakat
ounlukla seramik veya metalden. A. Schopene gre
(ifahi bildirim), burada sz konusu olan bir sulu boya
kutusudur.
ANT K OBJ ELER
167
Mrekkep Hokkas?
6./12.-7./13. yzyl
Nsbr?
Kuars mine mayas seramii (krklar doal kilden deil,
aksine beyaz kil ve potasyum karbonat ile tlm
mineral ve cam katklardan oluan bir karmdan);
monokrom, ivit mavisi feldispat sr.
: 11 cm.
(Envanter No: J 41)
kr. Khalili Collection, a.y., cilt 9, no. 179-182.
Bu formun kar paras yoktur.
zellikle tlm cam ilavesiyle Sngun fazla frn-
lanm ta malzemesine benzeyen bir etkinin salanmak
istendii nemli bir seramik tekniinin rnei.
168
ANT K OBJ ELER
4 Yzk Ta
Zend/cr
(12./18.-13./19. yzyl)
ran
Akik, din yaztlar beyaz laka halinde.
Genilik: 23-28 mm.
(Envanter No: J 75, 77, 78, 79)
2 Yzk Ta
sol: Zend/cr
(12./18.-13./19. yzyl)
ran
Nefrit, hkkedilmi, genilik: 33 mm.
(Envanter No: J 76)
sa:
Timur dnemi
(9./15. yzyl)?
ran
Yede, hkkedilmi, grnd kadary-
la bir kk crcr delgi ile. Ar anm
(yeniden perdahlanm?); belirsiz geo-
metrik kufi yazt negatif grnmekte.
Genilik: 28 mm.
(Envanter No: J 74)
2 Mhr Yzk Ta
Zend/cr (12./18.-13./19. yzyl)
ran
Akik, hkkedilmi. Genilik: 17 ve 20 mm.
kr. Khalili Collection, a.y., cilt 16, no.
587 (orada yzk ierisinde).
ANT K OBJ ELER
169
: 9-33 mm.
84 Cam Mhr
Emevi ve daha sonraki dnem,
Msr ve dier kkenler.
Cam, nakedilmi yaztlar ve desenler. Emevi dneminden
baz Msr paralar yazt vastasyla tarihlendirilebilir
1
; mavim-
si, gk kua renkli camdan basit desenlerle (J 55 envanter
numaramzn trnn mhr damgasn oluturduklar gibi)
birlikte olan dierleri ran kkenli olabilir.
1
Dudzus, W.: Umaiyadische glserne Gewichte und Eichs-
tempel aus gypten in: Aus der Welt der islamischen Kunst,
Festschrift fr Ernst Khnel, Berlin 1957, s. 274-282.
Bu tr plaketler erken Emevi dneminden itibaren zel-
likle standartlatrlm ve tartlm ilalarn ve/veya gda
maddelerinin resmi mhrlenmelerinde kullanlmtr
2
.
Tarihlendirilebilir en erken rneimiz Kahire defterdar
Ubeydullh b. el-abb (102-116/720-734)dan gel-
mektedir.
2
Hamerneh, S.K. ve Awad, H.A.: Arabic Glass Seals
on Early-Century Containers For Materia Medica, in:
diyt aleb, cilt III, Halep 1977, s. 32-41.
170
ANT K OBJ ELER
Amulet?
3./9.-6./12. yzyl?
Nsbr?
Kalker, hkkedilmi kuf yazt li-ibih bereketn min
Allh (Allahn bereketi sahibine olsun) ve hayvan
figr. slam ncesi mhrleri anmsatmakta. 6,4 x 6,4 x
1,5 cm. (Envanter No: J 52)
kr. Khalili Collection, a.y., nilt 12, no. 79 (metalden),
olduka benzer: Bibl. nat. de France, Cabinett de mde-
ailles, Chab. 2262, in: lombre d Avicenne. La mdeci-
ne au temps des califes, a.y., s. 185.
Mhr
6./12. yzyl?
Nsbr?
Bakr alam, yazt.
3,2 x 3,2 x 0,4 cm
(Envanter No: J 54)
ANT K OBJ ELER
171
Saf kuvars, hkkedilmi, yer yer delikli.
slami saf kuvars iin genel olarak kr. R.
Pinder-Wilson, Studies in Islamic Art, Londra
1985, s. 145-150.
4 Mhr
13./19. yzyl
orsn
10 x 10 x 16 mm
(Envanter No: J 82)
Genilik: 34 mm
(Envanter No: J 80)
20 x 20 x 16 mm
(Envanter No: J 81)
Genilik: 16 mm
(Envanter No: J 83)
Hematit arlklar,
<Old Babylonian, 2000-1600 BC, provenance unk-
nown>, British Museum, WA 117891-900.
4 Arlk
ddia edildiine gre neo-Babil
(m.. 7. yzyl)
Mezapotamya/Elam
Hematit,
Genilik: 18-25 mm; arlk: 4, 5, 7 ve 16 g.
Perdahlanm yar-deerli talardan arlklar slam dne-
minde de yaygn idi; kr. mesela Khalili Collection, cilt 12,
nr. 381 (Mool-Hindistan 13./19. yzyl).
172
ANT K OBJ ELER
Deri Basks
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Kalker, hkkedilmi, para;
7,5 x 10 cm.
(Envanter No: J 51)
kr. R. Pinder-Wilson, Stone press-moulds and leatherworking
in Khurasan, in: Khalili Collection, cilt 12, s. 338-355.
Kuyumcu Avadanl?
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Kalker, uzunlamasna 4 tarafn hepsinin zerinde
deiik figrlerle hkkedilmi;
2,8 x 5,4 x 2,1 cm.
(Envanter No: J 47)
ANT K OBJ ELER
173
Dkm Kalb ?
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Ta,
7 x 5 x 2,5 cm.
(Envanter No: J 50)
Ta, 9 x 5,5 x 1,5 cm.
(Envanter No: J 43)
Ta, 6,5 x 5 x 1,5 cm.
(Envanter No: J 44)
Ta, 4,5 x 7,2 x 1,2 cm.
(Envanter No: J 45)
3 Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl
Nsbr
Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl
Nsbr
Ta, iki taraftan hkkedilmi, 9 x
8,5 x 1,1 cm. (Envanter No: J 46)
174
ANT K OBJ ELER
Pirin, 3,4 x 1,5 x 0,8 cm.
(Envanter No: J 56)
Bakr alam, 7,1 x 2,4 x 0,4 cm.
(Envanter No: J 53) kr. .
Kkerman, Maden Dkm Sanat,
a.y., s. 10
(Anadolu 13./19. yzyl).
Form/Model ?
Ge 12./18. yzyl (Zend)
rz
Ta, hkkedilmi, balmumu bask,
: 9,5 cm, kalnlk: 3 cm.
(Envanter No: J 69)
Dvme Paras
ve projektiller iin 3
Dkm Kalb
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Ta, 6 x 6 x 2,5 cm.
(Envanter No: J 48)
Ta, 4,2 x 2,4 x 1,3 cm.
(Envanter No: J 49)
ANT K OBJ ELER
175
Eya Bask Damgas
Erken 13./19. yzyl (cr)
fahn
Ahap, oymal: Rstemin ejderha ile sava.
18 x 20 x 5,5 cm.
(Envanter No: J 66)
Eya Bask Damgas
Erken 13./19. yzyl (cr)
fahn
Ahap, oymal.
15,5 x 19 x 5,5 cm.
(Envanter No: J 67)

176
ANT K OBJ ELER
Mal veya Gmrk Damgas
<No.64> Vekleddevle adyla
Tarih: [1] 137 (=1725)
Kirmnh?
Ahap, oymal.
13 x 8 x 6 cm.
(Envanter No: J 68)
19. yzylda Avrupal sanat erbab, o zamana
dein retilen tezyin sanatn artk zamana uyma-
dnn bilincine vardlar. Fransz devrimiyle, yeni
alc snflar, tezyin sanatn balca mterileri
olmulard. Bylece, daha byk mteri saysn
memnun edebilmek iin endstriyel olarak imal
edilmi dk fiyatl mallarn retimi balad.
Hem zel reticiler, hem de resmi kurullar, tez-
yin sanat ierisinde geni kapsaml bir reform
hareketine girime gerekliliini duydular. Ortaya
kmakta olan ulusal devletlerin bir dneminde
ulusal sitiller de ancak byle tevik edilebildi.
Bu geliim srecinde resmi tezyin sanat okullar
kuruldu.
Ulusal stillerin ve uluslararas ticaretin teviki
iin, 1851den itibaren sadece Avrupa devletleri-
nin deil, Yakn ve Uzak Dou ve dnyann dier
blgelerinden lkelerin de katld uluslararas
fuarlar dzenlendi. Bu arada slam lkelerinin
sanat son derece karakteristik bulundu. ok
saydaki tezyin sanat okullar ve yeni oluan tez-
yin sanat mzeleri, bu lkelerin sanat objelerini
satn ald. Bununla birlikte, zel ve firma kolek-
siyonlar da dodu. Sanatlar ve teorisyenler
btn sanat trlerini gz nnde bulundurdular
ve materyal tekniini, dekorasyon sistemlerini ve
renk ekillendirmelerini incelediler.
Her kuramsal hareket, karakteristik saylan
paralar seili rnekler halinde sunmak ve
aklamak iin yaynlara gereksinim duyar. Bu
yolla, olgunlamaya hizmet eden rnek eser-
ler iin bir pazar dodu. En mehur eserler,
Christopher Dresser
1
, Adalbert de Beaumont
ve Eugne Collinot
2
, Albert Racinet
3
ve Achille
Prisse dAvennesin
4
eserleriydi ve bunlar Owen
Giri ve objelerin tariferi Annette Hagedorn tarafn-

dan yaplmtr, Berlin; redaksiyon Institut fr Geschich-
te der Arabisch-Islamischen Wissenschaften.
1
The Art of Decorative Design, Londra 1862.
2
Recueil de dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859
ve Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt,
Paris 1883.
3
Lornement polchrome. Recueil historique et pratique,
2 cilt, Paris 1869.
4
L art arabe daprs les monuments du Kaire depuis le
Jonesin Grammar of Ornament
5
isimli eserine
dayanarak ortaya kt. Seramik ve cam, Avrupa
pazarna byk etkide bulunmu olan trler-
di. Evlerin ve konutlarn dekoru iin seramik
fayanslar rabet gryordu (Minton Hollins &
Co., Fliesen, Inv. Nr. J 360, bkz. s. 200). Fakat
Avrupal firmalarn rnleri sadece Avrupa paza-
rna srlmyordu, ayrca Dou lkelerinde de
sipariciler buluyordu. Mesela Msr Hidivinin
nl seramik sanatlarna, Ulisse Cantagalli
(Florenz), William de Morgan (Londra), Vilmos
Zsolnay (Pcs) ve New Yorklu cam sanatc-
s Louis Comfort Tiffanyye verdii sipariler
bilinmektedir. Osmanl sultanlar, saraylarnn ve
trbelerinin dekorasyonu iin, hatta camiler iin
Thodore Deck gibi seramikileri grevlendir-
milerdir. 1865 ylnda Eugne Collinot (Paris),
Nareddnin Fars seramiini yeniden diriltmek
iin gsterdii abalarndan dolay ran ahndan
bir onur madalyas almt. Hippolyte Boulenger
(Choisy-le-Roi) stanbuldaki Yeni Caminin bir
ksmnn dekorasyonuna davet edilmiti.
Bugn Avrupa seramik ve cam objeleri slam
dnyasyla ilikisi ierisinde yakndan incelene-
cek olursa u durum gze arpar: Avrupal fir-
malar tarafndan retilmi paralarn byk bir
ksm, Osmanl sitilinde veya o sitilden tretil-
mi dekor biiminde yaplmtr. Bu durum, her
eyden nce u sebepten ileri geliyor: Osmanl
sanatnn iek dekorlar, mkemmel bir biim-
de yaplan iki boyutlu resmetme tarzyla gzle-
ri kamatryordu. Ayrca, Avrupal alclar iin
bunlar, yeniden tannabilen ieklerden (gller,
smbller, karanfiller, laleler) dolay ekici idi.
Bu tr dekor motifleri ya dorudan doruya
alnarak benimsenmi ya da dekorlarn detaylar
kendine zg yaratmlara eklemlenmitir.
VII
e
sicle jusqu la fn du XVIII
e
sicle, Paris 1869-
1877.
5
The Grammar of Ornament, Londra 1856.
Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii
Giri
178
ENDSTR
Wissenschaften koleksiyonunda, slam dnyas
sanatnn Avrupadaki balca uyarlama rnekleri
bulunmaktadr. Bunlar burada anlmaldr: Bir
tabak (envanter no. J 358, bkz. s. 198), 10./16.
ve 11./17. yzyl Osmanl seramiine olan direkt
yaknlk ierisinde Thodore Deckden doduu
haliyle. Ph.J. Brocard bir Memlk cam iinin
kopyasn retmiti (Vaso J 340, bkz. s. 180).
Dier paralar, rneklerin dorudan kopyalarn-
da sadece detaylar kullandlar ve yalnzca bu ele-
manlarn bir araya getirilmesi bile kendine zg
baarl bir alma idi. Bu tr objeler ou kez,
dekorasyonlarnn prensiplerini anlamaya ve bu
temelde yeni olanlarn yaratabilmek iin rnek-
lerden renmeye hizmet etmilerdir. Lobmeyr
firmas, dikkate deer bir biimde, rettii cam-
larn alt tarafnda Arapa metinlerin Almanca
tercmesini sunmu ve bylelikle paralara aka-
demik bir karakter vermitir.
Bu dnemde gelitirilmi olan yeni teknikler, ki
bunlar yalnzca o tr youn tartmalar srasn-
da gelitirilebilmitir, inovatif ve Avrupa tezyin
sanatnn gelecei iin belirleyiciydi (kr. Th.
Deck, Tabak J 361, bkz. s. 201; Lobmeyr, deiik
formlar: J 343-345, 347 ve 349 bkz. s. 184-186,
188, 190).
Uyarlamann nc variyant, dekorlar iin,
slam sanatnda allageldii zere genel taslan
paras olan, ama burada bamsz tek motif haline
getirilmi motiflerin kullanld paralarla belge-
lenmitir. Bylelikle, adeta antsallatrlmtr.
Bu tr dekorasyonlar, historizm dnem zihni-
yetine uymutur. Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften koleksiyo-
nunda bu, Pfulb & Pottier firmasnn kupasdr
(Env. No. J 342, s. 183)
Uyarlamann drdnc tarznda gze arpar bir
biimde slami rneklere bavurulmu, fakat
yine de kendine zg eyler yaratlmtr, Fritz
Heckert firmasnn vazosu (Env. No. J 348, s. 189)
ve Delfli De Porceleyne Fles firmasnn vazosu
(Env. No. J 363, s. 202) bunlardandr. zellikle
de bu paralar, tasarmclarn slam sanatnnn
derin bilgisine sahip olduklarn gstermektedir.
Bunun iin Avrupay dolamlar, hem genel ve
zel koleksiyonlardaki, hem de slam dnyas
lkelerindeki objeleri uzmanlk bilgilerini ilerlet-
mek iin incelemilerdir. Koleksiyonda modern
sanata doru bir geliimi gz nne seren nemli
paralar, her ne kadar Dou sanatyla aka ili-
kili olsalar da, kendilerine zg bir stile sahiptir.
Ayrca, fikir verici olarak sadece slam dnyas
sanat deil, Dou Asya sanatnn da etkide
bulunduu dikkat ekmektedir. Clment Massier
firmasnn prodksiyonu olan parada, anlamn-
dan koparlm soyut desen repertuvar olarak
hizmet etse de, Arap hattnn modern seramie
hangi etkide bulunabildii akca grnmektedir
(Env. No. J 364, s. 203). Buna karn, Lobmeyr
firmasnn uzun boyunlu vazolar (Env. No. J 357-
1 ve 357-2, s. 197), Dou Asya kltr evresinden
gelen etkileri gstermekte ve dekorasyonlarnda
Arnuvo diye adlandrlan yeni sluba olduka
yaklamaktadr.
Koleksiyonun objelerinin tm, historizm dne-
minde, rnein dorudan kopyasnn daha o
zamanlar Arnuvonun balang dnemine teka-
bl eden yeni dekor biimlerine gidi yolunu gs-
termektedir. Bunlar, slam ve Dou Asya dnyas
sanatnn, Avrupa tezyin sanatnda modern bir
dekor stilinin geliimindeki nemini gstermek-
tedir.
CAM & SERAM K
179
Cami asma
lambas biiminde
Vazo
Anonim, muhtemelen Fransa, 19. yzyln
ikinci yars, formlu fleme, renksiz cam,
sr boyama mavi, krmz ve altn renklerde.
Krmz kontur izgileri. Zeminde kaznm
imza veya firma markas. Ykseklik: 23,5 cm;
ap: 19,5 cm. (Envanter No: J 339)
Bu vazo, 8./14. ve erken 9./15. yzy-
ln Msr cami asma lambalarnn ok
yaygn formunu ve dekorasyonunu
izlemektedir. Bu dnemde, Memlkl
Msrnda hkmdarlarn ve saray
mensuplarnn camiler iin yzlerce
asma lamba sipari edilmitir
1
. Srl
cam ve altn boyama tekniinin kalitesi
nedeniyle, Avrupada Rnesanstan iti-
baren cami asma lambalarna hayranlk
duyulmutur. 19. yzylda lambalarn
ou Msrdan Avrupaya getirilmi ve
zellikle Paris sanat pazarnda satlm-
tr. Bylece, zel koleksiyonlara girmi
ve ayn zamanda yeni yeni oluan tez-
yin sanat mzelerinin koleksiyonlar
iin btn Avrupada aranan incele-
me objeleri olmulard. Bu lambalar,
Avrupal birok cam imalathanesi
tarafndan ya kopyaland ya da az ok zgr bir
biimde Memlkl stilini izleyerek taklit edildi.
Nihayet, ge 19. yzylda cami asma lambalar
biiminde tamamen yeni, Avrupal dekorlara
sahip vazolar olutu.
Bu vazonun dekoru, Paris Spitzer koleksiyonu-
nun Pfulb & Pottierin Paris koleksiyonunda
bizzat grebildikleri
2
orijinal bir cami asma
lambasyla ilikilendirilebilir. Bu asma lamba,
760/1360 yl civarnda Kahirede domutur.
1
Wiet, Gaston: Lampes et bouteilles en verre maill,
Kahire 1912 (=Catalogue gnrale du Muse Arabe du
Caire).
2
Kr. La collection Friedrich Spitzer, 3 cilt, Paris 1893.
Burada biim, iki yaz kua ve iekli motifler
tayan madalyonlar alnarak benimsenmitir.
Dekor deitirilmitir. Vazo, altnla olduka ar
dekore edilmi ve boyun eklenti yerine, altndan
yaplm birok iek geitinden oluan bir kuak
eklenmitir. Bu motif de, altn fonsuz olsa da
Memlk cami asma lambasnn yzey ekillendir-
mesinde sklkla kullanlmtr.
Karlatrlabilir cami asma lambalarnn ou 19.
yzylda ska kopya edilmitir. Brocard (Paris)
3
,
3
Kr. Hartford, Wadsworth Atheneum (resim in: Mc-
Clinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic
Revival, in: The Connoisseur 205/1980/278-281, buras
s. 280).
180
ENDSTR
Lobmeyr (Viyana)
4
, Heckert (Petersdorf)
5
, Gall
(Nancy)
6
ve Inberton (Paris)
7
gibi, nl ve dier-
lerine gre daha byk cam reticileri, kopya-
larn markalamlardr. Ayrca dier firmalarn
imzasz paralar da domutur ve bunlarn sah-
teleri daha sonra sk sk sanat pazarlarna ula-
mtr. Burada tarif edilen obje, aslen zeminde
evreyi dolaan kuakl bir daire biimindeki
marka iareti ile donatlmt. Bununla birlikte,
paray orijinal diye satabilmek iin imza bilin-
meyen bir zamanda tralanmtr.
Dier koleksiyonlarda bulunan karlatrlabilir
birok objeden bazlar:
4
Kr. yukarda karlatrma rnei olarak yaplan ta-
nmlamann ierisinde.
5
Kr. Hirschberg: Kreismuseum, Inv. Nr. MJG 203/s
Viyana sterreichisches Museum fr angewandte
Kunst, Inv. Nr. Gl 553 (resim in: Neuwirth, Waltraud:
Orientalisierende Glser, cilt 1: J & L. Lobmeyr,
Viyana 1981, s. 54). Nrnberg, Gewerbemuseum der
Landesgewerbeanstalt Bayern, Inv. Nr. 1623/1 (resim in:
Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nachahmungen,
in: Weltkulturen und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 80-
93, buras s. 83).
(foto ayn yazar; resim in: Schlesisches Glas aus der 2.
Hlfte des 19. Jahrhunderts: zur Sammlung schlesischen
Glases im Kreismuseum Hirschberg (Riesengebirge) und
zur Ausstellung in Haus Schlesien, Knigswinter 1992,
Kat. Nr. 50.
6
Kr. Nancy, Muse de lEcole de Nancy, Inv. Nr. 171
(resim in: Doris Moellers, Der islamische Einfu auf
Glas und Keramik im franzsischen Historismus, Frank-
furt/Main vd. 1992, Kat. Nr. 56).
7
Kr. K000unstmarkt 1988 (resim in: Auktionskatalog
Sothebys 13.7. 1987 tarihli, Lot 272).
Vazo
Philippe-Joseph Brocard, Paris
Serbest fleme
1
, yeilimsi, transparan cam.
Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde.
Sr dekoru ierisinde altn izgiler.
Zeminde imza krmz yaz halinde:
Brocard Paris 1869.
Ykseklik: 31,8 cm.
Boysuz, keskin hatl bir ayak emberinden vazo
karn, yumurta biiminde ykselmekte ve dz
olarak ykselen vazo boynuna geisiz bir biim-
de ulamaktadr. Vazonun boynu, st bitiminde
vurarak ksaltlp geniletilmi halka ile keskin
hatl hale getirilmitir ve kse benzeri bir boalt-
ma az ile son bulmaktadr.
Vazo, atal yaprak tutunma filiziyle sslenmi iki
yatay kuak ile dekore edilmitir, krmz, mavi ve
yeil sr ile yaplm.
Vazonun karnndaki daha geni olan alt kuak,
beyaz fonlu madalyon ile kesilmektedir, madal-
yonlarn dekoru da ayn ekilde atal yaprak
tutunma filizinden olumaktadr. Bu motifler,
ge antikiteden beri devam eden bir dizi geliim
basama ierisinde olumu ve slam sanatna
girmitir. Bunlar, mimari dekorasyonda, hem
minyatrclkte hem de uygulamal sanatn bir-
ok trnn dekorasyonlarnda slam dnyasnn
btn blgelerinde kullanlmtr.
CAM & SERAM K
181
Karndaki madalyonlardan, sitilize edilmi hay-
van balarnda son bulan bitki motifleri kmak-
tadr. Bu tr motifler, 5./11. yzyldan itibaren
Seluklu sanatnda gelitirilmi ve bu dnemden
itibaren slam sanatnn btn trlerinde dekor
repertuvarna girmitir.
Bu vazo, 8./14. yzyldan, uzun boyunlu bir
Memlk iesinin kopyasdr
2
. Brocardn vazo-
sunu rettii dnemde bu Memlk vazosu
Baron Edmond de Rothschild (1827-1905)in,
Paris, byk slam sanat koleksiyonuna ait-
tir
3
. Koleksiyonu bir ziyareti esnasnda vazo
Brocardn dikkatini ekmitir.
Brocardn vazosu, Memlkl rnein tamamiyle
bir kopyasdr. Dekorlar da yapca orijinali izle-
mektedir. Fakat Brocard, bitki motiflerinin dekor
izgilerini ve madalyonlar ierisindeki izgi yata-
n basitletirerek dekor unsurlarn deitirmi-
1
McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Is-
lamic Revival, a.y., s. 280.
2
Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und Stein-
schnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt, Berlin 1929,
Tafel 115, Nr. 14; Migeon, Gaston: Arts plastiques et in-
dustriels, Paris 1927 (=Manuel dart musulman, cilt 2);
Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines
Ornaments, Wiesbaden 1949, s. 223-227.
tir. dentik bir para (fakat imzasz) 1873 ylnda
stereichische Museum fr angewandte Kunst
iin Viyana uluslararas sergisinde satn alnm-
t
4
. Vazo burada incelenen koleksiyonda daha
1869 ylnda retildii iin, Brocardn, bulunmu
olan rnekleri yllar sonra bir kere kopya etti-
i anlalmaktadr. mzasz paralarn retimin-
den, Brocard camlarnn mterilerinden bazlar
tarafndan ya gerek Dou camlar olarak hediye
edildii veya satld sonucunun karlp ka-
rlamayaca belirlenemez, fakat dnlebilir.
Mzelerde veya zel mlkiyetlerde bulunan baz
nemli cam koleksiyonlarndaki cam ileri, bura-
da bahsedilenler gibi, otantik Orta a camlar
olarak deerlendirilmitir. Bu tr camlar Baron
Edmond de Rothschildin koleksiyonunda da
bulunuyorlard.
3
Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der
Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in: Mergl,
Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der mitteleu-
ropischen Kultur des 19. und frhen 20. Jahrhunderts,
Passau 1995 (=Schriften des Passauer Glasmuseum, cilt
1), s. 84-89, buras s. 86 f.; Auktionskatalog Christes,
London 14. 10. 2000, s. 46.
4
Inv. Nr. Gl 1052; Neuwirth, W.: Orientalisierenden
Glser, a.y., resim 36.
182
ENDSTR
Kse
Bu kse ile Brocard, iyice kopya etmeksizin
8./14. yzyln Suriye metal ilerine dayanmtr
3
.
Yapt kapta, Suriye ve Msrn genel olarak
yaygn ukur kap biimine dayanmsa da, slami
dekoru szm ona daha iyiletirilmi doulu
bir stilde deitirmitir (bu tabir 19. yzylda
cmerte kullanlan bir nitelemedir). Daha nce-
ki yzyllarn slam sanatnda, dekor unsurlarn
birbirleriyle balamak iin yan yana yerleti-
rilmi ve dolaan kenarlar yoluyla birbirlerine
geirilmi madalyonlar ve kartular gibi dekor
motiflerinin st ste oturtulmalar allageldik
deildi. ok katllk sadece baz yzey paralar-
nn dekorasyonunda bulunmaktayd. Brocardn
bu parada setii gibi, i ie geiiklik, ilkin
spanyol-Arap sanatnda aranm ve kullanl-
kiyetine gemitir. Signatr J. Brocardn da Meudonda
altn anlatmak istemektedir.
3
Bu form iin karlatrma rnei bir su kabdr, Suri-
ye/Msr kkenli ve 8./14. yzyldan gelmektedir (Berlin,
Museum fr Islamische Kunst, Inv. Nr. I.921, bkz. Bris-
ch, Klaus (ed.): Islamische Kunst, Mainz 1985).
Serbest fleme
1
, renksiz cam.
Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde.
Sr dekoru ierisinde altn izgiler ierisinde tezyinat
unsurlar.
Zeminde imza krmz yaz halinde:
J. Brocard, Meudon
2
(1867 ve daha sonra).
ap: 20,5 cm; ykseklik: 11,5 cm.
Ayak emberi olmakszn ykselen kse, hafif
karnl, bunun zerinde araya ekilen duvar ile
birlikte dikey eride kadar sarp yokulu. st biti-
minde, ince, dikey bir erid, ince, keskin hatl az
kenarn oluturmaktadr.
1
McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Is-
lamic Revival, a.y., s. 280.
2
Parisin gneydousunda. Burada 1756 ylndan itibaren
Madame Pompadourun atosunun bir yan binasnda cam
tasfye iletmesi Cristalleries de Svres kurulmutu, bu
iletme onun lmnden sonra erkek kardei tarafndan
Royales de Svres ad altnda devam ettirilmitir. 1870
ylnda frma, Alfred Landier ve Charles Haudaillein ml-
CAM & SERAM K
183
mtr. Bunun iin iyi bir rnek Elhamrann
yalanc mermer dekorasyonlardr. Bu dekorlar
Owen Jones 1856 ylnda Grammar of Ornaments
isimli almasnda, yzey blmlemesi ve renk
bakmndan mkemmel diye tasvir etmektedir.
Brocard tarafndan, tezyin sanat reformu hak-
kndaki tartma, grld kadaryla dikkatle
takip edilmitir. Bylece o da, Owen Jones tara-
fndan hayranlk duyulan spanyol-Arap sitilinde
paralar retmitir
4
.
Kupa Bardak
Pfulb & Portier, Paris ve Nizza
Formlu fleme, renksiz cam.
Renkli sr boyama altn renkli fon zerinde.
Zeminde imza krmz sr renginde:
A. Pfulb 1877 170 [model numaras].
Ykseklik: 25,0 cm. (Envanter No: J 342)
Pfulb & Portierin bu kupa barda iin dorudan
rneklerden tretilemeyecek bir biim geliti-
rilmitir. Olduka geni knt tekil eden ayak
zerine, hemen hemen dikey olarak yerletirilen
ayak emberinden ykselen bir kupa bardak
oturtulmutur. me kabnn st ksmnn biimi,
7./13. yzyln ikinci yarsnn Suriye ince uzun
bardaklarn anmsatsa da, oranlarn deitirildii
gzlenebilir, nk kupa bardak burada daha dar
ve daha yksek biimlendirilmitir. Dekorasyon,
ayak ve kupa bardak zerinde olduka belirgin
parlayan srl dekor motifleri olan be altn yzey-
den olumaktadr. Bardan ana motifi, yukar-
dan yuvarlaklatrlm bitimleri bulunan rgl
bir yldz madalyondur.
4
Kr. Frankfurt, Museum fr Angewandte Kunst.
5
Resim Moellers, D.: Der islamische Einfu, a.y., resim
no. 15.
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka obje-
leri: Karlatrlabilir paralar: Ayn formda, fakat farkl
dekorda ve daha byk: Stuttgart, Wrttembergisches
Landesmuseum, Inv. Nr. 1981-3.
5
Biraz farkl formda:
Paris, zel koleksiyon.
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka
objeleri: Varova, Nationalmuseum, Inv. Nr. 157.478
(Resim in: Wesenberg, A. ve Hennig, W.: Historismus
und die Historismen um 1900, Berlin 1977, s. 99);
Limoges, Muse National Adrien Dubouch, Inv. Nr. V
330- 331 (resim in: Moellers, D.: Der islamische Einflu,
a.y., no.77).
184
ENDSTR
Tabak
J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nr. 3873)
1
(Tasarm, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878)
Renksiz, Kristal cam2.
Altn boyama, mavi sr boyama.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
ap: 38,0 cm.
Taban dekoru, kenarlar alt yarda ksmen kesi-
en 12 sivri-oval alandan olumakta. Sivri ovaller
nbetlee mavi sr dekor veya altn dekor ile
sslenmi. Her iki sivri utan ieri doru yaz
uzantlarndan kan ve hemen geometrik olarak
dmlenmi olan mavi alanlar soyut yaz ile
donatlm. Mavi motiflerle birlikte olan altn
renkli alanlar, kenarlarnda altn ve mavi renkli
dier fantazi iekleri bulunan, st ste duran
1
Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte
Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV, sayfa P.
2
Bir dizayn tasla zerindeki bilgi, Viyana, sterreic-
hisches Museum fr angewandte Kunst.
3
Yazar, yaztlarn okunmas ve kelimesi kelimesine ter-
cmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke (Berlin, Mu-
seum fr Islamische Kunst)ye ve bay Prof. Dr. A. Ka-
rouni (Berlin)ye kranlarn sunmaktadr. Hazrlanan
nak taslanda, Viyana sterreichisches Museum fr
angewandte Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV,
sayfa P, u (yanl) tercme verilmektedir: Zekilik en iyi
temeldir ve takva insanlarn en iyi eyidir. Taban arka
yznde beyaz sr renginde u (ayn ekilde yanl)
iki palmet ieinden ibaret iekli bir dekor
ile doldurulmutur. Sivri ovallerin arasndaki
bingilerde bunlara benzer iek dekorlar bulun-
maktadr. Sivri ovaller her defasnda altn renkli
boyama ierisindeki yaz dekorlar tarafndan
evrelenmitir.
Taban merkezi, Davud yldzl bir dekor tarafn-
dan oluturulan dairev bir alan ile kaplanmtr.
Yldzn ularndaki bingiler her defasnda daire
formasyonlaryla kesilmektedir. Alann evre-
sinde bir yaz kua dolanmaktadr, ierisindeki
metin: Akl en iyi dayanaktr ve takva en iyi
elbisedir.
3
Oniki sivri oval alan u yaztla ev-
relenmitir: Kim kendisini ilgilendirmeyen bir
konuya ilikin bir ey sylerse, houna gitmeyen
eyler duyar.
4
tercme verilmektedir: Zekilik insann en gl daya-
nadr ve drstlk onun en iyi niteliidir. 19. yzylda
kimin bu tercmeleri nerdii bilinmemektedir. Her iki
durumda libs (elbise, giysi) yerine en-ns (insan) okun-
mutur.
4
Ayn nak tasla zerinde bu yazt u ekilde tercme
edilmektedir: Kim yabanc eylere burnunu sokarsa on-
dan zarar grr.
CAM & SERAM K
185
Disk
Arap Stilinde (Nr. 5524)
J. & L. Lobmeyr, Viyana
(Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878)
Renksiz cam.
Altn boyama, mavi sr boyama.
ap: 29,0 cm.
Bu disk, yaz kuaklarn kesen drt daire ile
birbirlerine bal iki yaz kuandan (kenarda ve
ayna evresinde dnen) oluan bir sistem tara-
fndan dekore edilmektedir. Taban merkezi
dekore edilmemi cam zerinde bir yldz motifi
ile kaplanmtr. Dairelerin arasndaki yzeyler
atal yaprak motiflerinden oluan sr dekorla
rtldr.
Dekor ekillendirmeleri, Memlkl metal veya
cam ilerine dayanmaktadr
1
. Evvelce Prisse
dAvennes, Kahirenin Orta a sanat hakkn-
daki eserinde byle bir disk resmetmiti
2
. Burada
ele alnan byk taban, somut bir rnekle ili-
kili olup olmad veya Manchytka ve Schmoranz
tarafndan incelenmi ok sayda Memlkl oriji-
nallerden olan bir Pasticcioyu temsil edip etme-
dii bilinmemektedir. Yaz kuaklarnn ve atal
yapraklarn dekor motifleri bu taban doduu
dnemde birok rnek eserde bulunmaktayd
ve ayrca, Viyana sterreichisches Museum fr
1
Cam: Tabla, 14. yzyln ortas, ap 21,6 cm (New York,
Metropolitan Museum, Bequest of Edward C. Moore,
Inv. Nr. 1891 91.1.1533), resim in: Carboni, Stefano und
Whitehouse, David: Glass of the Sultans, New York vd.
2001, s. 273. Metal: Prisse dAvennes, Lart arabe daprs
les monuments du Kaire, bkz. resim in: The Decorative
Art of Arabia. Prisse dAvennes. Foreword by Charles
Newton, London 1989, Plate 84.
2
Prisse dAvennes, Lart arabe daprs les monuments
du Kaire, bkz. resim in: The Decorative Art of Arabia.
Prisse dAvennes, a.y., Plate 84.
angewandte Kunst Mzesinde bulunan orijinal-
ler yoluyla tasarmclarn bir motifler derlemesini
setikleri ve bunlar dekorlara ynelik olarak
biraraya getirebildikleri bilinmekteydi. Altnn
ve mavinin renkli bir tarzda biraraya getirilmesi,
15. ve 16. yzyl spanyol seramik sanatndan
bilinmektedir ve burada bahsedilen disk benzeri
objelerin renkli ekillendirmelerine hizmet etmi
olabilir. 15. ve 16. yzyl spanyol seramiklerinin
Alman dili blgesinde olduka rabet edilen
rnekleri btn tezyin sanat mzelerinde bulun-
maktayd
3
. Manchytka ve Schmoranz, muhteme-
len modellerini amak iin, tasarmlarnda slam
dnyasnn deiik stil eilimlerini birletirme-
yi denemilerdir. Taban merkezindeki yazt:
Mlk tek ve kahhr olan Allahndr.
4
Drt
daire madalyonun kenarlarnda iki kez u ifade
bulunmaktadr: Bizi riyadan koru!
5
3
Paris Muse de Cluny Mzesinin 19. yzylda uygula-
mal sanatn btn Avrupal reticileri tarafndan ince-
lenmi olan geni kapsaml koleksiyonu nihayet yayn-
lanmtr, in: Robert Montagur: El refejo de Manises:
cermica hispano-moresca del Museo de Cluny de Paris,
Madrid 1996.
4
Objenin arka yznde Almanca serbest bir eviri veril-
mektedir: Allah hayrhahdr. Allah iyidir kurtar bizi
riyakarlktan.
5
Yazar, bu objenin yaztlarnn okunmas ve kelimesi
kelimesine tercmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke
(Berlin, Museum fr Islamische Kunst)ye kranlarn
sunmaktadr.
186
ENDSTR
Tabak
(Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1178/79)
Serbest fleme, renksiz cam.
Altn boyama, sr boyama mavi renkte.
ap: 18,0 cm.
1
Kunst, Nak taslaklar in: Lobmeyr Werkverzeich-
nis, cilt XV. Walter Spieglde, Glas des Historismus,
Braunschweig 1980, s. 264, zde bir tabak olarak
Taban nak, Boteh (Farsa, yazl btah,
okunuu bte) olarak isimlendirilen drt desen-
den bir araya getirilen dekor unsurlar araclyla
oluturulmutur. Boteh-desen, ran hal ve kuma
sanatnda nemli bir motiftir. Bu formunda, yana
meyleden bir ucu veya bir damlay anmsatmakta-
dr; kelimenin anlam: allk.
Tabak, tasarm taslaklar zerinde Arab. deco-
rirt [!] olarak nitelendirilen bir nak motifleri
grubundan kmaktadr
1
.
ran stili altnda tasnif edilmektedir. Manchytka &
Schmoranzn nak izimlerinin bazlar ran olarak
nitelendirilmekteyse de, tasarmlar iek dekorlarnn
stilinde farkllk gstermektedir.
CAM & SERAM K
187
Kk vazo, enli ayak zerinde, silindir, yukar
doru hafife geniletilmi, geni knt olutu-
ran aza intikal eden gvde.
Vazonun dekoru, Manchytka & Schmoranz tara-
fndan, kullandklar modelin bilgisi olmakszn
ran olarak nitelendirilen tasarmlar izlemi-
tir
1
. Ayrca ayak, sitilize edilmi yaprak motifleri
arasna yerletirilmi olan bir atal yaprak tutun-
ma filizi tarafndan dekore edilmitir. Gvdenin
dekorasyonu stilize edilmi iek motiflerinden
oluan bir tutunma filizi ile balamaktadr. Bu
tutunma filizi, gvdenin bitiminde daha youn
dolgu ile tekrarlanmaktadr. Altn boyama ieri-
sindeki yaprak ve ieklerden bir kompozisyona
1
Kunst, dizaynlar in: Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV.,
rnein sayfa FF.
sahip madalyonlar, gvde zerinde deimekte-
dir. Madalyonlar, arabesklerle doldurulmutur.
Bunlar, altn dairelerden bir erit tarafndan
erevelendirilmektedir. Yaprak ve iek boya-
ma ierisine, iine inci yerletirilmi birka soyut
dairev halka eklenmitir. Vazo azn, gl yap-
raklaryla doldurulmu bir ondle tutunma filizi
sslemektedir.
Dekorun kendine zg olan yan, farkl doulu
ve Avrupal motiflerin yanyana bulunmalardr.
Ayrca, tasarm iin karakteristik olan spanyol-
Arap stilinden esinlenmi arabesklerin
2
de sanat-
tarafndan bamsz olarak yaplm olmasdr,
nk sanat, yzeyi simetrik ve geni ara alan-
larla doldurmutur.
2
Arap sanat iin kr. Montagut: El refejo de Manises,
a.y.
Vazo
Renksiz cam,
Altn boyama, sr boyama ak ve koyu mavi renklerde.
Dizayn 1878 civar.
Ykseklik: 13,5 cm; ap: 14,5 cm.
188
ENDSTR
ift Kulplu Vazo
(Nak muhtemelen 1878, Johann Machytka ve Franz
Schmoranz tarafndan)1
Serbest fleme, renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama koyu ve ak mavi, yumuak
yeil, krmz ve sar renklerde.
Ykseklik: 22,5 cm.
Bu vazo, Lobmeyr tarafndan srlm orientle-
tirilen camlardandr. Arap sitilindeki seri ile akra-
badr
2
, fakat bu vazonun hibir model numaras
bilinmemektedir. Lobmeyr, birok kez armaan
olarak Avrupa ve Dou mzelerine gitmi olan
paralar ve numunelik paralar retmitir. Bu tr
numuneler, sat iin dnlmemitir; firmann
potansiyelinin gsterilmesine yaram ve snrl
saydaki mzelerde inceleme rnekleri olarak hiz-
met etmitir.
Alak bir ayak zerine, knt tekil eden vazo
karn oturtulmutur. Vazo karn bir profil hal-
kas ile sonlandrlmakta ve bundan sonra dz
olarak ykselen silindir bir boyna gemektedir.
Vazo, bir profil halkas ve dar doru geni-
leyen bir boyun az ile sonlandrlmaktadr.
Naklanmam iki kulp, karn ve boynu birbirine
balamaktadr
3
. Kulplar altn renkli bitimleriy-
le, sanki metal destekler tarafndan tutuluyormu
gibi grnmektedir. Boyun ve karn, altn ere-
1
Tasarm ekibi 1878-1880 yllar arasnda (belki daha
uzun) bu frma iin almtr. Lobmeyr frmasnn Viyana,
sterreichisches Museum fr angewandte Kunst mze-
sinde bulunan ariv belgeleri arasnda, burada bahsedilen
kaba ait hibir tasarm izimi bulunmad iin, Machytka
ve Schmoranzn sitilistik bakmdan benzer objelerinden
hareketle, tasarmclarn onlar olduu sonucu karlabilir.
Karlatrma iin ayn formun, fakat baka dekorlar halin-
de Osmanl sanatna dayanan, camlarnn nak rnekleri
yine yukarda ad geen mzede korunmaktadr.
2
Kr. Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resim-
ler s. 33, 36, 37, 44. Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner
als Bergkristall, Viyana 1999, resimler s. 239, 358 ff.
3
Vazo formu en az drt deiik dekorla gerekletirilmi-
tir. Kr. resimler in: Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner
als Bergkristall, a.y., s. 239, 358. Neuwirth, W.: Orientali-
sierenden Glser, a.y., resim 14, Berlin, Kunstgewerbemu-
seum.
veler tarafndan kuatlan alanlarla sslenmitir.
Mavi kprcklerden, ieri yerletirilen yumuak
yeil, kare eklinde ssleme alanlaryla olutu-
rulan iskelet, karn ve boyun yzeylerini tekil
etmektedir. Alanlar dnml olarak, zerle-
rinde sar glbezek iekleri oturan stilize edilmi
yumuak yeil renkli yapraklara sahip salnarak
ykselen kklerden oluan bycek bitkilerle ve
kendilerinden koyu mavi yapraklarn byd
saplarn zerinde bulunan stilize edilmi bir tr
karanfil iekleri olan bycek bitkilerle dekore
edilmitir. Her iki dekor tipi de, 10./16. ila 12./18.
yzyl Osmanl dekor sanatna dayanmaktadr
4
.
Ayak ve profil halkas geometrik dekor motifle-
riyle sslenmitir.
Btnyle dekor, birbirine eklenerek yan yana
oturtulmu resimlerden olumaktadr.
4
Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of
Ottoman Turkey, Londra 1989.
CAM & SERAM K
189
Vazo
Fritz Heckert, Petersdorf/Piechowice,
Kreis Hirschberg/Jelenia Gra
(sabk Schlesien, bugn Polonya)
1879/80den 1900 civarna kadar.
Formlu fleme, renksiz cam.
Sr boyama mavi, yeil, leylakkrmz, altn
renklerde, kesilmi kontur izgileri ieri-
sinde.
Zemindeki imza altn renginde:
FH Co 67 [seri no].
Ykseklik 24,0 cm;
vazo karnnn ap: 17 cm.
Dairev karnl ve iki ssleme kulplu
vazo. Bu vazo, kullanma hazr btn
yzeylerde krmz, mavi, sar, yaprak
yeili ve altn renkli kontur halinde sr
renkleriyle donatlmtr.
Bitki motiflerinin btn unsurla-
r, olduka geni bir yzey oluturan
iki boyutlu tarzda realize edilmitir.
Heckert, bu objenin tezyinatnda,
bamsz olarak iyice dzenlenmi bir
dekor sistemine, unsurlarn kompoze
ettii ran-Hint sanatndan esinlenmi-
tir.
Bu vazoda kullanlan renklerde
Heckert, aka grld zere Owen
Jonesn Grammatik der Ornamenteinde geli-
tirdii teorilere dayanmaktadr. Orada Jones,
sadece istisna durumlarnda ikincil renklerle
zenginletirilebilecek fon renginin, krmz,
mavi ve sar, kullanmn ne kadar nemli oldu-
unu vurgulamtr
1
. Heckert burada, zarif dolgu
rengi olarak az saydaki nemli motifte ak
yaprak yeilini kullanmtr. Jonesi izleyerek tez-
yinat detaylarnn kontur izgilerini altn rengin-
de uygulamtr, onun verdii aklamaya gre:
Renkli fon zerinde deiik renklerin kullanl-
d yerde, tezyinat altn renkli kontur [...]aracl-
yla fondan izole edilmitir.
2
Bu renklendirme,
zellikle yzey ekillendirmesinin merkezi ala-
nyla ilgilidir.
1
Jones, O.: Grammatik der Ornamente, Londra 1856, s.
6-8, Prposition [Regel] 14-28.
2
a.e., s. 81. Kr. Hagedorn, Annette: Die orientalisie-
renden Glser der Firma Fritz Heckert im europischen
Kontext, a.y., s. 84 f.
3
Olduka byk bir koleksiyon Hirschberg Kreis-
museumda bulunmaktadr. Haus Schlesien (Knigs-
winter)da 1992 ylnda dzenlenen bir sergide mzeden
19. ve erken 20. yzyln Schlesien cam sanatnn 101 ob-
jesi (onlardan 26 Heckert cam) sergilenmitir ve bir ta-
ntm brornde kataloglatrlmtr, kr. Schlesisches
Glas ..., Knigswinter 1992. slami stildeki nemli par-
alara Berlin tezyin sanat mzesi sahiptir, bkz. Barbara
Mundt, Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der
Weltasustellungen, Berlin, cilt 6), kat. Nr. 70, 71, 72.
Firmann daha baka objeleri dier koleksiyonlarda
bulunmaktadr: Heckert firmasnn nemli karlatrma
rnekleri, tamamen baka formlarda olsa da, bugn dei-
ik tezyin sanat mzelerinde korunmaktadr
3
.
190
ENDSTR
ift Kulplu Vazo
menin nnde sr renklerinde uygulanm lale
ve karanfil motiflerinden oluan iekli bycek
bir bitkiye sahiptir. Madalyonlar arasndaki bo
yzeylere karanfil motifleri farkl renk pozis-
yonlarnda yerletirilmitir. Saplar, realist olarak
yeil renklendirilmilerdir, iekler ise beyaz ve
ak mavidir. Vazo boynunun zerine, karla-
trlabilir motiflerden bir tutunma filizi konul-
mutur.
Bir hayret nlemi olan maallah ifadesinin
drt kere yer ald geni bir yaz kua omuzlar
sarmaktadr
1
. Omuz kua zerine iki yuvarlak
kulp yerletirilmitir.
1
Zeminde beyaz sr halinde Almanca tercme olarak
Der Wille Gottes geschehe / Tanrnn istei olsun g-
rnmektedir.
(Nak Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878/79)
Renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama ak mavi, siyah ve yeil
renklerde.
Ykseklik: 17,5 cm.
Altn kaplama zemin halkas zerine, zengin
dekorla kapl bask-kresel bir kap gvdesi
oturtulmutur: Her iki n yzde, merkezde her
biri ok geitli birer madalyon bulunmaktadr.
Madalyon altn renginde boyanan bir rg beze-
CAM & SERAM K
191
12 geit tarznda kavislendirilmi iki plakann her
biri, dnml olarak iki farkl desenden oluan
sekiz dairesel biimin meydana getirdii madal-
yon halkasndan ibaret bir dekor ile donatlm-
tr. Her plakann ortasnda, plakann kenarna
paralel olarak arabesk ii dekor dolgulu kavislen-
dirilmi bir 12-geit-kart bulunmaktadr.
Arap tarzn andran soyutlayc bitki motifle-
rinden oluan bu unsurlar, 9./15.-10./16. yzyln
Osmanl-znik seramiinin motiflerinden seilmi
bir dekorasyonun ierisinde bulunmaktadr. Bu
dekorasyon kompozisyonunun en gze arpan
tamamlayc paras, salnan saplarda zengin yap-
rak iiyle byyen fantazi iekleridir. Btnn
tamamlayc paras olan yapraklar, Osmanl sz
motifine tekabl eden yapraklardr.
imdiye kadar hibir karlatrma rnei bilin-
meyen bu srad masa, Brocardn alclarna
temin edebildii biim eitliliinin ne kadar
byk olduunu kantlamaktadr.
Sehpa
Pirin ayaklkla tutulan iki
cam plakadan
Opak cam,
sr boyama, ak mavi, beyaz, krmz ve
yeil renklerde.
Alt plakann kenarnda krmz yazyla
imza: Brocard 1876 achat.
Toplam ykseklik: 78,0 cm.
12 geit biiminde kavis
192
ENDSTR
Kulplu Silindir Kupa
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1875 civar
Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde.
Ykseklik: 15,0 cm.
Bu kupa, 16. yzyldan itibaren Alman dil bl-
gesinde gelimi olan ve o zamandan beri geni
bardak (Humpen) olarak nitelendirilen bir bii-
mi izlemektedir
1
.
Bardan alt ksmndaki dekor, floral unsurlarla
doldurulmu ok-geitli kavislerden olumakta-
dr.
Kupa, historizm dneminde doduunu ak-
a gstermesine ramen, normal ly aan
dekordan ayrlmaya ve olduka sade bir biimde
dekore etmeye ynelik hangi olanaklarn mevcut
olduu kendini belli etmektedir
2
.
1
Kr. Tait, Hugh: European: Middle Ages to 1862, in:
masterpieces of Glass, Londra: British Museum 1968, s.
127-192, buras s. 160, 167.
2
Kr. Mundt, B.: Kunsthandwerk und Industrie im Zeit-
alter der Weltaustellung, a.y., o. Pag., Neurenaissance.
CAM & SERAM K
193
eri ekik ayakl, knt tekil eden karnl ve
huni boyunlu bu vazo, deiik kkenli motiflerin
bir araya getirilmesiyle dekore edilmitir. Vazo
karn ve boyun, ilerine aa doru ak drt
geit yerletirilmi ok geitli madalyonlarn bir
yaps ile kaplanmtr. Vazo zerinde drt dekor
kua dolanmaktadr. Vazo ayandaki ve karn-
dan boyna gei pervazlar geometrik, antik motif-
lerdir: Ayan zerinde birbiriyle kesien, yukar-
s ak, ierisine iki fronton formu yerletirilmi
altgenler bulunmaktadr. Boyunda bir meander-
motifi oluturulmutur. Vazo karnndaki pervaz,
bir atal yaprak tutunma filizini gstermektedir,
boyunda bir atal yapraktan pervaz yaplmtr.
Bu vazonun motifleri, model eserlerden alna-
bilmi motiflerdendir. Her motif kendine ait bir
yaam srmektedir, farkl desen kataloglarnn
herhangi bir balantsna ulalmaz. Bylelikle,
vazo iin bir btn saylabilecek taslan olutuu
sylenemez.
Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana, taslak 1880
renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama ak mavi,
deniz mavisi ve beyaz renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr
renginde.
Ykseklik: 23, 0 cm.
194
ENDSTR
Bu biim, geni knt oluturan bir ayaktan
balamaktadr, bu ayaktan, enli ve alak bir
boru ykselmektedir. Ksenin hemen altnda
bir profil halkas boruyu blmektedir. Bu boru
yukarda bir yayvan ime ksesine kavumak-
tadr. Camn dekoru kahverengi, seramik eya
zerindeki sr anmsatan bir tutunma filizinden
oluturulmaktadr. me ksesi, mavi, ivi biimli
desen dilimlerinde oluan bir elenk tarafndan
gya tutulmaktadr.
Bu bardakta en gze arpan, kaligrafik olarak
hoa ekillendirilmi beyittir. Bu beyit iki dik-
drtgen, dar yaz pervaz ierisinde bulunmak-
tadr (bkz. alttaki resim, ikinci msra). Bu, ranl
air fi e-rz (. 792/1390 veya 791)nin
bir gazelinin ok alntlanan balang beytidir.
Tercmesi: Saki! kadehimizi arabn nuruyla
parlat. arkc sen de syle: Dnyann ileri arzu-
muza gre gidiyor.
Kse
Muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1880 civar,
imzasz
Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde.
Ykseklik: 10,0 cm; ime ksesinin ap: 10,5 cm.
CAM & SERAM K
195
ki Bardakl Srahi
lardan kan bycek bir bitkiden iek dallar
bymektedir. Dekor, bardaklarda yukarda ve
aada dolaan ssleme eritleri ile sonland-
rlmaktadr. Srahide bu ssleme eritleri, ayak
ksmnda, karnn zerindeki bitki dekorunun st
tarafnda ve de kabn boynunda dolanmaktadr.
Bu gibi camlar farkl Dou lkelerinde srl-
m veya diplomatik hediyeler olarak sunul-
mutur. rnein, firmann Osmanl Sultan II.
Abdlhamid (dnemi: 1293/1876-1327/1909)e
verdii bir hediye bilinmektedir
1
.
1
Kr. Sonat, Gksen: Bohemian Glassware, in: Antika
(stanbul) 2/1985/8-10, buras s. 10.
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1885 civar
Serbest fleme, orta mavi cam.
Kesme, altn ve gm dekor.
Zeminde kesilmi Lobmeyr monogram.
Ykseklik: Srahi: 26,0 cm; bardak: 10,5 cm.
(Envanter No: J 354-1, 354-2, 354-3)
Burada tarif edilen camlar, deiik renklendiril-
mi cam eitleri halinde retilmilerdir. Orta
mavi, sarms ve yeil renklerde olan camlar
bilinmektedir.
Dekor, kalkk iek dallarn geitlerle ayrlm
alanlarda gstermektedir. Srahi zerinde, bant-
196
ENDSTR
Vazo ve Kulplu Srahi
Altn A Dekorlu
J. & L. Lobmeyr, Viyana, naklama 1875 civar
Hafif gk kua renklerinde parldayan, renksiz cam,
iine fleme altn a ile.
Zeminde Lobmeyr monogram altn renginde.
Srahi: Ykseklik: 29,4 cm.
Vazo: Ykseklik: 14,5 cm.
Vazonun ie ekik olarak ykselen ayan
karnl, kse biiminde bir gvde izlemekte-
dir. Ksa boyun genice evrilmi bir kenara
kavumaktadr.
Vazo st ksmda, vazo gvdesi zerine atlm
izlenimi brakan, stilize edilmi pskl eritli
bir altn a ile dekore edilmektedir. Vurarak
ksaltlp geniletilmi dairelerden bir araya
getirilen bir sra, st uta bir ssleme kua
oluturmaktadr. Ayak, oval, birbirleriyle kesi-
en ekillerden bir erit ile dekore edilmitir.
Literatrde benzer ekilde dekore edilmi
camlar, neo-Rnesans sitilinden saylmakta-
dr. Lobmeyr firmasnn benzer ekilde deko-
re edilmi camlarna nispetle bu cam, dekoru-
nun son derece sadelii ve stilize eden dekor
unsurlar ile gz kamatrmaktadr
1
.
Srahi ayn seridendir.
1
W. Neuwirth, Lobmeyr, a.y., s. 377 braun, grn
gestreift eingeblasen mit Emailnetz serisinden r-
nekler resmetmektedir. Burada saaklarn psklleri
daha canldr.
CAM & SERAM K
197
Benzer Vazolar ifti
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 19. yzyln sonu.
Mat cam, altn boyama ve renkli sr boyama. Zeminde
Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Ykseklik: 42,0 cm.
(Envanter No: J 357-1, 357-2)
Bu vazolar temel formlarnda uzun boyunlu
vazolara tekabl etmektedir, 18. ve 19. yzyldan
inden bilindikleri zere
1
. Burada ele alnan
rnekler, hafif oval vazo karnnn yerletiril-
dii bir zemin emberi zerinde durmaktadr.
Vazolarn karnndan dairesel bir vazo boynu
dikey olarak ykselmektedir. Vazo aya, salnan
motiflerden bir kuak ile dekore edilmektedir. Bu
kuak ierisinde Dou Asya signatrlerini and-
ran bir motif bulunmaktadr. Karn zerindeki
olduka hareketli iek dekoru, karmakark
uuan, saplardaki dairesel yaprak biimli kk
atal yapraklardan oluan ieklerden ibarettir.
Bunlar hafifce eik olarak vazonun zerine otur-
tulmulardr. Boyun, stun biiminde ykselen,
geometrik olarak birbirlerine geirilen motiflerle
sslenmitir. Bu motifler 1854den sonra, baz
Japon limanlarnn almasndan itibaren Avrupa
ve Kuzey Amerika pazarlarna gelen Dou Asya
sanatndan esinlenmi grnmektedir.
Bu yzden daha 1867 ylnda Owen Jones 1856
tarihli Grammar of Ornament isimli almasna
bir tamamlama cildi
2
yaynlam ve bylece Dou
Asya sanatna ynelik nceki yadsmasn revize
etmitir.
st boyun bitimini diyagonal olarak dikilmi
atal yaprak motiflerinden oluan dar bir halka
dolanmaktadr. Vazonun mstakil ksmlar be
altn erit tarafndan birbirlerinden ayrlmakta-
dr. Bu altn eritlerle vazonun tektoniki tama-
men darda braklmaktadr. Sr renkleri, dier
Lobmeyr camlarnda olduu gibi tek renkli ola-
rak kalnca vurulmam, bilakis ksmen pitoresk
olarak glgelendirilmitir.
1
Kr. Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass, Londra
1968, nr. 169.
2
Jones, Owen: Examples of Chinese Ornament selected
from Objects in the South Kensington Museum and other
Collections, Londra 1867.
Vazolarda dekor, slam (boyun halkasnda) ve
Dou Asya motiflerinin detaylarndan art arda
bir araya getirilmitir. Bu gibi camlar, rnekle-
rinin yaamaya devam etmesine ramen, deko-
rasyonlaryla Arnovaya olduka yakn durmak-
tadrlar. Bunlar, tasarmclarn eskiden olduu
gibi, grlen rneklerden kendi dekorasyonla-
rn gelitirdiklerine, fakat bununla birlikte yeni
dekor tiplerine bir rnektir. Karn zerindeki
dekor, izgisel salnan iekli dekora, vazo boy-
nunun geometrik soyut motifleri ise Arnova ak-
mnn prist dekor eitlerine yaklamaktadr.
u halde vazolar, Lobmeyr firmasnn modern
zamana giden yolunu sezdirmektedir.
198
ENDSTR
Bu tabak Deck tarafndan Osmanl-znik serami-
i stilinde yaplmtr; 970/1560 civarndaki re-
tim rneklerini izlemektedir
1
. Bu seramik rnek-
leri, dengeli dekorlar ve mkemmel srlama tek-
nikleri nedeniyle 19. yzylda aranan koleksiyon
objeleriydi. Taban ortasndaki tezyinat alan,
taban kenarnda bulunan bir ss kuayla er-
evelenmitir. Sslemeler, Osmanl tabaklarnn
veya kselerinin byk ounluunda da olduu
1
Kr. Rackhamdaki Ex-Adda koleksiyonunda bulunan
tabaklar. Resim in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iz-
nik. The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., resim 404.
Tabak
Thodore Deck, Paris, 1860/65 civar
Kuvars mine mayas seramik.
Polikrom sr alt boyama.
Arka yzde hkkedilmi signatr TH Deck
ap: 30,5 cm.
Resim N. Atasoy ve J. Raby,
znik, a.y., no. 404 ve 255.
gibi, ssn zenginletirilmesi iin kenar evre-
sinde uzanmaktadr. Ar stilizasyonuyla Deck-
tabann bu ksmnn tezyin sanat, Osmanl
numunelere artk uymamaktadr
2
. Burada Deck,
innovatif unsurlar sunmay denemektedir.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objele-
ri: Thodore Deckin Osmanl stilindeki sera-
mikleri Avrupada birok koleksiyonda bulun-
maktadr. Almanyada nemli paralar Berlin
(Kunstgewerdemuseum) ve Kln (Museum fr
Angewandte Kunst)de korunmaktadr.
2
Kr. rnekler in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik.
The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., passim.
CAM & SERAM K
199
Kompozisyon, belirli bir rnei kopyalamaks-
zn, 10./16. yzyl Trk znik seramik dekoras-
yonunun unsurlarndan bir araya getirilmitir.
Deck, burada daha ziyade znik seramiinin
sevilen motiflerinden oluan, kendine zg bir
kombinasyon tertip etmitir. Ksesi iin laleler-
den, karanfillerden, erik ieklerinden ve daha
yakndan belirlenemeyen alt paral bir iek
tipinden oluan bir kompozisyon semitir. Bu
motifin nne merkezi olarak yerletirilmi dai-
resel glbezek iei donuklatrlmtr. iekli
bycek bitki, Osmanl tipolojisini izlemektedir.
Orada da, tek tek dekor unsurlarnn keyfi olarak
grnen kesimeleri mevcuttur
2
.
Ksenin biimi, slam sanatnda allageldik
deildir ve Dou Asya sanatndan bir esinlen-
meyi tahmin ettirmektedir. Kare biimi nede-
Thodore Deck, Paris, 1870 civar
Kuvars mine mayas seramik.
Polikrom sr alt boyama mavi, kr-
mz, mavi-yeil, yeil, mor ve siyah
renklerde.
Zeminde krmz marka damgas TH
Deck , Fr. Levillainin1 bir tasarm-
na gre reticinin portresiyle birlikte
bir rlyef marka, hafife kalkk kontur
izgileri ile, ayrca bir noktadan ve
daha kk noktann formasyonun-
dan oluan bir motif.
ller: 21,5 x 21,5 cm.
Kare eklinde Yayvan
Kse
eri ekik Keli
1
Ferdinand Levillain bilinmeyen bir zamanda Th. Deck
atlyesi alanlarndand (bkz. Sandor Kuthy, Albert
Anker. Fayencen in Zusammenarbeit mit Thodore Deck,
Zrh 1985, s. 23).
niyle bu kse, karofayanslarla karlatrlabilir.
Bununla birlikte, Osmanl karofayans serami-
inde sonlandrlm dekorlar alldk deildir,
nk mstakil karofayanslar ounlukla daha
byk bir dekor sisteminin parasyd.
Btn bakmndan farkl stillerden oluan bir
kompozisyon olarak bu kse, 19. yzylda Avrupa
historizminin tipik rnei olarak deerlendiri-
lebilir. Ksede Deck, deiik trde Avrupa d
stillere olan ainaln kantlamaktadr.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objeleri:
Thodore Deckin Osmanl sanatndan tretilmi dekor-
lu seramikleri Avrupada bir ok koleksiyonda bulun-
maktadr.
Biim bakmndan benzetilebilir bir para bugne kadar
bilinmemektedir. Fakat Deckin ok farkl stillerde ve
biimlerde duvar tabaklar ve dier dekor seramikleri
rettii bilinmektedir
3
.
2
Kr. Paris, Louvre, Env. Nr. 6643 (Resim 363 in: N.
Atasoy ve J. Raby, The Pottery of Ottoman Turkey, a.y.)
3
Kr. Dou Asya sitilinde duvar tabaklar, Heuser kolek-
siyonu. Hamburg, Mnih 1974, Kat. Nr. 30.
200
ENDSTR
Pano, drt kare karofayanstan olumaktadr.
Dekor aka grld zere, slam dnyasn-
dan rnekleri izlemektedir. Fakat yapraklarn
ve ieklerin canll ve gl renkleri nedeniyle
karofayanslar, ak seik Avrupa kkenini gs-
termektedir.
Yzey blmlemesi, palmett ve lotus iekleriyle,
glbezeklerle ve kvrk dal yapaklaryla bezenmi
iki sivri ulu oval desen sisteminden olumak-
tadr. Dekor detaylar 10./16. ve 11./17. yzyl
Osmanl ve Mool-Hint tiplerini anmsatsa da,
burada esin kaynaklarnn zgrce ilenmesiyle
yeni bir yaratm ve zellikle bsbtn bamsz
bir renk paleti baarlmtr
1
.
Karofayans tasarm, Minton in Stoke on Trent
firmasnn geni ariv materyali ierisinde, ne
model izimleri arasnda ne de mevcut sat
kataloglarnda belgelenebilmitir. Dekorun
baarlan yeni konsepsiyonundan dolay tasar-
m, Minton firmas iin tasarmc olarak alt
srada Christopher Dresserin erken dnem eseri
olarak snflandrmak mmkn olabilir. Dresser,
tasarmlarnda doulu rnekleri olduka stilize
edilmi biimde yeniden dzenlemitir. Burada
Karofayans Pano
Drt Karofayanstan
Yeni dnemden ereve
ierisinde
Minton, Hollins and Co.,
Stoke on Trent
Preslenmi kil ktlesi.
Srlama renkleri krmz, mavi,
sar, kula, pembe, limon kf,
yaprak yeili renklerde, beyaz
zemin zerinde.
Arka yzde derin bask damga:
Minton, Hollins & Co. Patent
Tile Works, Stoke on Trent.
Karofayanslar, her biri: 20,0 x
20,0 cm.
bahsedilen rnek, Osmanl ve Hint sanatndan
modelleri standardize bir yzey ekillendirmesi-
ne balamtr. Karofayanslarn renk ekil verimi,
Mool-Hint rneklere olduka yakn durmakta-
dr, ki bu, ngiliz sanatlarnn ve sanat kuram-
clarnn slam dnyasnn bu blgesinin sanatna
ne kadar gl bir biimde vakf olduklarn
kantlar. Mintonun rnei slam dnyasnn
deiik sanatsal stillerinin bir Pasticciosudur.
Karlatrlabilir rnekler dier koleksiyonlarda: Stoke
on Trent, City Museum, Inv. Nr. 54 P 1954 ve Stoke on
Trent, Minton firmasnn ariv mzesi, yukardaki Env.
Nr. Karofayans, farkl renk kombinasyonunda olsa da
ayn dekorasyona sahiptir.
1
Trk ve Hint sanatnn rneklerini 19. yzyln
tasarmclar, Jones, Racinet, Collinot/Beaumont, Prisse
dAvennes ve Parvillenin yukarda (s. 177) bahsedilen
model eserlerinden tanyorlard. Dier taraftan onlarn
ou slam dnyasnda seyahat da etmilerdi.
CAM & SERAM K
201
ki Yayvan Kse
Enli, yass kenarl
Thodore Deck, Paris, 1865 civar
Kuvars mine mayas seramik. Polikrom sr alt boyama.
Yass rlyef dekor merkezi dairesel alanda, evreyi dolaan
ssleme kua.
1. Koyu ve ak mavi, koyu meneke rengi, krmz ve bal rengi,
iki beyaz ayrma eridi. Arka taraf, st yzn renklerinde strk-
trize edilmemi izgi desenleri ile birlikte. ap: 22,0 cm
2. Koyu ve ak mavi, iki beyaz ayrma eridi. Tek renkli arka
taraf. ap: 21,5 cm.
Her iki parann zemininde koyu meneke renginde birbirleriy-
le bal harflerden oluan THD marka damgas
Kselerin dekorunda, Msr Memlkl sanatnn
665/1265 yl civarndan deiik unsurlar birbir-
leriyle balanmtr. Fakat d kenarn zerinde-
ki bamsz duran bir dekor motifinden oluan
kuak, muhtemelen Thodore Deck atlyesinin
bir buluudur: Bir yaprak, yaprak filizi zerin-
de bamszca durur biimde tasvir edilebilecek
ekilde iple sklmtr.
Taban ana motifi, nesih slubundaki bir yaz
kuadr. Bunun ierisinde Memlk Sultan
es-Sultn el-Melik e-hir (Baybars, dn.
658/1260-676/1277)in ad her birinde iki kez, el-
dil el-Mchid ilavesiyle anlmaktadr, yazt
bir harf salatasna dnmeden nce. Deck
atlyesi, somut modellere veya model eserlerin
resimlerine gre alm grnmektedir. 1865
ylna kadar Beaumont ve Collinotun eserininin
sadece ilk basksnn yaynland
1
ve Deckin
paras iin olan model, bu almadaki rnek-
lerle uyumad iin, Deck herhalkarda bu
model esere dayanarak deil, muhtemelen, oriji-
nallerin nnde almtr
2
. Taban merkezin-
de, dairesel bir alanda asma yapraklarndan ve
zmlerden bir atal yaprak tutunma filizi fark
edilebilir. Bu tutunma filizinin merkezine, ser-
best duran anaforik bir glbezek yerletirilmitir.
Yaz kua ve asma tutunma filizi arasna tek tek
yapraklardan kuaklar eklenmitir. Bu yapraklar
ayn ekilde Memlkl dekor repertuvarndan
tannmaktadr, ama burada stilize edilmitir.
1
Beaumont, A. ve Collinot, E.V.: Recueil de dessins
pour lart et lindustrie, Paris 1859.
Deck atlyesi dekor ve renk ekil verimi iin
numunelikler de retmi olmas nedeniyle, dei-
ik renk verimlerinden dolay bu rneklerde
retme paralar sz konusu olduundan hare-
ket edilebilir.
Karlatrlabilir para dier mzelerde: dentik bir
para koyu mavi ve beyaz renklerde Guebwillerde,
Muse Florial, bulunmaktadr.
2
Yazar, yazt deerlendirmesinden dolay Stefan
Heidemanna en iten kranlarn sunmak istemekte-
dir, Lehrstuhl fr Semitische Philologie und Islamwis-
senschaften, Universitt Jena.
202
ENDSTR
Bu vazo, form ve renk yaps bakmndan 6./12.-
7./13. yzyln ran seramiklerini izlemektedir.
Dkme emzii, Kn (ran)dan 6./12. yzyl-
dan bir testi ile rtmektedir
1
. Bu dnemde
De Porceleyne Fles, Delft (Hollanda), 1910dan sonra
Seramik, dekor lster halinde (Nieuw Delfts Luster), sr
alt boyama beyaz ve trkuaz renklerde.
Zeminde imza mavi renkte ve firma markas dkme
emzii olmayan bir ie formunda, bir izgi altnda:
Delft.
Ykseklik: 15,0 cm.
Vazo
ran ya da Suriye
dkme kab biiminde
Knda ve rann dier ehirlerinde birok yeni
seramik teknolojileri ve kap biimleri gelitiril-
miti, fakat bu dnemin ran kaplarnn eitlili-
ine ramen tam bir kar para bulunamamtr.
De Porceleyne Fles firmasnn tasarmclarnn
birok inceleme objelerinde kendilerine zg bir
dekorasyon gelitirdikleri kabul edilebilir.
Firmann baka paralar dier mzelerde: Den Haag,
Gemeentemuseum (deiik paralar). De Porceleyne
Fles firmasnn kendi mzesinde, Delft (deiik para-
lar).
Resimler in: Herboren Orint. Islamitischen Nieuw
Delfts Aardewerk, Den Haag 1984, passim.
1
Kr. Krug, Washington, D.C., Freer Gallery of Art,
Inv. Nr. 09.370 (resim in: Ettinghausen, Richard: Medi-
eval Near Eastern Ceramics in the Freer Gallery of Art,
Washington 1960, Fig. 21 ve Atil, E.: Ceramics of the
World of Islam, a.y., Nr. 32.
CAM & SERAM K
203
Vazo
Su ana formunda
ressamlarnca da yabanclatrma efektleri iin
kullanlmtr
2
.
Srlama teknii, ift katl meydana getirilmi
lster ile olan balantsyla Massier tarafndan
1889 tarihli uluslararas fuardan itibaren sunul-
mutur
3
.
Firmann dier koleksiyonlardaki paralar:
Parlaklatrma teknii: Berlin, Brhanmuseum, Kat.
Nr. 469 (Karl H. Brhan, Kunst der Jahrhundertwende
und der zwanziger Jahre. Sammlung Karl H. Brhan,
Berlin. Cilt 2, Teil 1, Berlin 1976); Koleksiyon Heuser,
Kat. Nr. 101 (Sammlung Heuser 1976); Oriental dekor:
Sammlung Giorgio Silzer, Kln 1976, resim 273.
1
rnekler: Msr, 1290-1310; Paris, Muse du Louvre,
Inv. Nr. 331. 19. yzylda Vasselot koleksiyonunda, Paris,
resim in: Atil, E.: Renaissance of Islam, a.y., s. 74 f.; ran,
erken 15. yzyl: Londra, Victoria ve Albert Museum,
Inv. Nr. 1872-1874, 1874 ylnda Londral bir bayan ko-
leksiyoner tarafndan satn alnmtr, resim in: Assadul-
lah Melikian-Chirvani: Islamic Metalwork from the Ira-
nian World 8th-18th Century, Londra 1982, s. 334.
2
Arapa yazy soyut resim kavramna dntren yazar-
lar, rnein Paul Klee ve Wassily Kandinskydir. Bunun
iin kr. Ludwig, Horst: Aspekte zur orientalischen Orna-
mentik und zur Kunst des 20. Jahrhunders, in: Weltkultu-
ren und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 122-138, buras
s. 125-129. Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise.
Klee Macke Moilliet, Stuttgart 1982.
3
Brhan, K.H.: Kunst der Jahrhundertwende, a.y., s.
334.
Clment Massier, Golfe-Juan (Cannes yaknnda)
Kuvars mine mayas seramik,
parlak srlama bir toprak boyas renginde, ayn ekilde
perdahlanm bir mlek sr zerinde.
Zeminde parlak imza halinde:
C.M. Golfe Juan A.M. [=Al maritimes] France 1892.
Ykseklik: 23,0 cm; ap: 38,0 cm.
Bu vazonun formu, ran ve Msrda 7./13. yz-
yldan erken 9./15. yzyla kadar domu metal
kakmal su anaklarndan tretilmektedir
1
.
Massier, btnyle daha k bir etki brakt ve
kendisi daha standart bir biim ahengine ulat
iin, biimi deitirmektedir.
Dekorasyon, Arap harflerine yakn olmakla
birlikte okunabilir bir metin vermeyen unsur-
lardan olumaktadr; harfler daha ziyade vazo
zerine serpilmi kelime ve harf paralar etkisi
brakmaktadr. Arapa yaz kullanlmas nede-
niyle orientletiren bir dekor domaktaysa da, bu
dekor, modeli tamamen bamsz kullanmyla
modern bir dekor stilinin geliimine ynelik ola-
naklar aka gstermektedir. Arapa yaz artk,
soyut dekor ahenkleri iin temel haline gelmiti.
Arapa yaz ile olan uzlama, erken 20. yzyl
204
205
Bibliyografya
ve
Dizinler
206
207
B BL YOGRAFYA
lombre dAvicenne. La mdecine au temps des cali-
fes [sergi katalou], Paris: Institut du Monde Arabe
1996.
Agricola, Georgius: De re metallica, translated by
Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New
York 1950.
Allan, James W.: Nishapur, Metalwork of the Early
Islamic Period, New York 1982.
Allan, James W.: Persian Metal Technology 700-1300
AD, Oxford 1979 (Oxford Oriental Monographs, 2).
Anon., el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai, ed.
J. de Goeje, Leiden 1869.
von Arendt, Wsewolod: Die sphrisch-konischen
Gefe aus gebranntem Ton, in: Zeitschrift fr histo-
rische Waffen-und Kostmkunde (Dresden) N.F.
Islam serisi, cilt 80, s. 166-170).
Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of
Ottoman Turkey, Londra 1989 (Yenibask 1994).
Baarmann, O.: Die Entwicklung der Geschtzlafette
bis zum Beginn des 16. Jahrhunderts und ihre
Beziehungen zu der des Gewehrschaftes, in: Beitrge
zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift
zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach,
Dresden 1905, s. 54-86.
Baer, Eva: Metalwork in Medieval Islamic Art, Albany,
N.Y. 1983.
el-Beyha, Al b. Zeyd: Tar ukem el-slm, ed.
Muammed Kurd Al, Dmek 1946.
Ben Ms: el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L.
Cheikho in: el-Meri (Beyrut) 9/1906/444-458, zel-
likle s. 454 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 42, s. 19-33).
Ben Ms: Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan,
Halep 1981.
[Ben Ms, Kitb el-iyel ] The Book of Ingenious
Devices (Kitb el-iyel) by the Ban (sons of) Ms
bin Shkir, translated and annotated by Donald R.
Hill, Dordrecht v.d. 1979.
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Diss. Erlangen
cilt 45, s. 193-324).
de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne:
Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt,
Paris 1883.
de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne: Recueil de
dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859.
Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte des Maschi-
nenbaues, Berlin 1899.
Berlin, Museum fr Islamische Kunst, bkz. Islamische
Kunst, Loseblattkatalog ...
Brisch, Klaus (ed.): Bkz. Islamische Kunst, Lose-
blattkatalog ...
Brhan, Karl H.: Kunst der Jahrhundertwende und
der zwanziger Jahre. Sammlung Stiftung [Karl H.]
Brhan, Berlin, 3 cilt, Berlin 1973-1985.
Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von
Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/1920-
21/141-188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, cilt 21, s. 111-158).
Cahen, Claude: Un trait darmurerie compos pour
Saladin [e-arssnin Tabirat Erbb el-Elbbnn
ksmi edisyonu ve Franszca tercmesi], in: Bulletin
dtudes Orientales (Beyrut) 12/1947-48/103-163
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
84, s. 11-75).
Canard, Marius: Textex relatifs lemploi du feu gr-
geois chez les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes
(Cezair) 6/1946/3-7.
Carboni, Stefano und Whitehouse, David: Glass of the
Sultans, [exhibition held at the Corning Museum of
Glass, Corning], New York vd. 2001.
Carra de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneu-
matiques et des machines hydrauliques, par Philon de
Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford
et de Constantinople et traduit en franais, in:
Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque
Nationale et autres biblioth-ques (Paris) 38/1903/27-
cilt 37, s. 101-309).
Casals, R.: Consideraciones sobre algunos mecanismos
rabes, in: Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345.
Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb al-asrr
f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of
Prof. Juan Vernet, eds. Joseph Casulleras ve Julio
Sams, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
Clairmont, Christoph W.: Benaki Museum. Catalogue
of Ancient and Islamic Glass, based on the notes of
C[arl] J[ohann] Lamm, Atina 1977.
Coste, Pascal: Architecture arabe ou monuments du
Kaire, mesurs et dessins de 1818 1825, Paris 1839
(Tekrarbasm: Bblingen 1975).
Delpeche, A., F. Girard, G. Robine, M. Roumi: Les
norias de lOronte. Analyse technologique dun
lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997.
Dijksterhuis, Eduard Jan: Archimedes, Kopenhagen
1956 (Acta historica scientiarum naturalium et medi-
cinalium, 12); (Tekrarbasm: Princeton 1987).
208
[ed-Dme, emseddn, Nubet ed-Dehr f Acib
el-Barr ve-l-Bar] Cosmographie de Chems-ed-Din
... ad-Dimichqui, ed. Agust F. Mehren, St. Petersburg
203); Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cos-
mographie du Moyen-ge traduit de larabe Nokhbet
ed-dahr fi adjaib-il-barr wal-bahr de Shems ed-Dn
Abou-Abdallah Mohammed de Damas ... par A.F.
Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, Cilt 204).
Drachmann, Aage Gerhardt: The Screw of Archimedes,
in: Actes du VIII
e
Congrs international dhistoire
des sciences Florence-Milan 3-9 septembre 1956, cilt
3, Florenz 1958, s. 940-943.
Dresser, Christopher: The Art of Decorative Design,
Londra 1862 (Tekrarbasm: New York 1977).
Dudzus, Wolfgang: Umaiyadische glserne Gewichte
und Eichstempel aus gypten in: Aus der Welt
der islamischen Kunst, Festschrift fr Ernst Khnel,
Berlin 1957, s. 274-282.
Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethnograp-
hisches und biographisches Wrterbuch der muham-
medanischen Vlker. 4 cilt ve ek cilt, Leiden ve
Leipzig 1913-1938.
Ettinghausen, Richard: The uses of sphero-conical
vessels in the Muslim East, in: Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 24/1965/218-228 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 240-257).
Europisches und aussereuropisches Glas. Museum
fr Kunsthandwerk am Main, 2., geniletilmi bask,
Margrit Bauer ve Gunhild Gabbert, Frankfurt a. M.
1980.
Feldhaus, Franz Maria: Ruhmensbltter der Technik.
Von den Urerfindungen bis zur Gegenwart, Leipzig
1910.
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Natur-
vlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970).
von Folsach, Kjeld: Islamic Art. The David Collection,
Copenhagen 1990.
[Fontana, Giovanni] Battisti, Eugenio ve Battisti,
Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni
Fontana, Milano 1984.
Forbes, Robert James: Studies in Ancient Technology, 9
cilt, Leiden 1955-1964.
Forrer, Robert: Meine gotischen Handfeuerrohre,
in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen.
Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz
Thierbach, Dresden 1905, s. 23-31.
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul. Ein
Fhrer, Almanca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih
1975.
Funcken, Liliane ve Fred Funcken: Rstungen und
Kriegsgerte im Mittelalter, Gtersloh 1985.
Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente, ed. Anna
Mudry. talyanca, Franszca ve Latinceden tercme,
2 cilt, Mnih 1987.
[el-Cezer, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi
f nat el-iyel] Bedi z-Zaman Ebl-z smail
b. ar-Razzaz el Cezer, Olaanst mekanik arala-
rn bilgisi hakknda kitap / The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices [tpkbasm ed.,
yazma stanbul, Topkap saray, no. 3472], Ankara:
Kltr Bakanl 1990.
[el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedezzamn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200),
Al-Jmi bain al-ilm wal-amal an-nfi f inat
al-iyal/Compendium on the Theory and Practice
of the Mechanical Arts. Introduction in Arabic and
English by Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Gerland, Ernst ve Traumller, Friedrich: Geschichte
der physikalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1965).
Ghouchani, A. [Abdullh cn] ve C[hahryar] Adle:
A sphero-conical vessel as fua, or a gourd for
beer, in: Muqarnas (Leiden) 9/1992/72-92.
Gohlke, Wilhelm: Handbrandgeschosse aus Ton, in:
Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden)
6/1912-1914/378-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 80, s. 147-157).
Grousset, Ren: Histoire des croisades et du Royaume
Franc de Jrusalem, cilt 2: Monarchie franque et
monarchie musulmane, lquilibre, Paris 1935.
Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise. Klee
Macke Moilliet, Stuttgart 1982.
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels,
Textband ve 2 Tafelbnde, Berlin 1907-1912.
Haase, Claus-Peter, Jens Krger ve Ursula Lienert
(eds.): Morgenlndische Pracht, Islamische Kunst
aus deutschem Privatbesitz. Ausstellung im Museum
fr Kunst und Gewerbe, Hamburg ... 1993, Bremen
1993.
Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der
Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in:
Mergl, Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der
mitteleuropischen Kultur des 19. und frhen 20.
Jahrhunderts, Tittling bei Passau 1995 (=Schriften
des Passauer Glasmuseums, cilt 1), s. 84-89.
Hamerneh, Sami K. ve Henry A. Award: Arabic Glass
Seals on Early-Century Containers or Materia
Medica, in: diyt aleb. An Annual Devoted to
the Study of Arabic Science and Civilization (Halep)
3/1977/32-41.
209
Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass. A selection,
Londra 1968.
el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn we-l-Hendese
el-Mknkiyye el-Arabiyye, Halep 1976
(Tekrarbasm: 1987).
el-Hassan, Ahmad Y. ve Donald R. Hill: Islamic
Technology. An illustrated history, Cambridge 1986.
Hauptmann, Almut: Metall, Stein, Stuck, Holz,
Elfenbein, Stoffe bkz. Islamische Kunst, Lose-
blattkatalog ...
el-zin, Abdurramn: Kitb Mzn el-ikme,
ed. Haydarabad 1359/1940 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 47, s. 219-510).
Hedin, Sven: Eine Routenaufnahme durch Ostpersien,
Stockholm 1918-1926.
Herboren Orint. Islamitischen Nieuw Delfts Aardewerk
[sergi Den Haag], ed. Bernadette van Rijckvorsle-
DeBrujin, Delft 1984.
Herzfeld, Ernst: Damascus: Studies in Architecture, in:
Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53.
Hildburgh, Walter Leo: Aelopiles as fire-blowers, in:
Archaelogia (Oxford) 94/1951/27-55 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 183-217).
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, Halep 1981.
Hill, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hill, Donald R.: Islamic Science and Engineering,
Edinburgh 1993 (Islamic surveys).
Hill, Donald R.: Mechanik im Orient des Mittelalters,
in: Spektrum der Wissenschaft (Weinheim) 1997,7,
s. 80-85.
Hill, Donald R.: On the Construction of Water-Clocks.
An Annotated Translation from Arabic Manuscripts
of the Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976
(Occasional Paper Turner&Devereux. No. 4).
Hill, Donald R.: A Treatise on Machines by Ibn Mudh
Ab Abd Allh al-Jayyn, in: Journal for the History
of Arabic Science (Halep) 1/1977/33-46.
Hill, Donald R.: Trebuchets, in: Viator. Journal of the
Center for Medieval and Renaissance Studies (Los
Angeles) 4/1973/99-114 (Tekrarbasm: D.R. Hill:
Studies in Islamic Technology, Londra: Variorum
1998, No. XIX).
Horwitz, Hugo Th.: ber das Aufkommen, die erste
Entwicklung und die Verbreitung von Windrdern, in:
Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie
22/1933/93-102.
Huuri, Kalervo: Zur Geschichte des mittelalterli-
chen Geschtzwesens aus orientalischen Quellen,
Helsinki ve Leipzig 1941 (Studia Orientalia, 9,3);
81, s. 1-272).
bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat
el-Eibb, ed. August Mller, 2 cilt, Kahire-
Kningsberg 1299/1882 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi, cilt 1-2).
bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f
Memlik el-Emr / Routes toward Insight into
the Capital Empires. Tpkbasm ed. Fuat Sezgin,
cilt 1-27, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1988-1989
(Series C 46, 1-27) Indices, 3 cilt, a.y. 2001 (Series
C 46,28-30).
[bn Cbeyr] The Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright,
2
nd
ed. rev. By M[ichael] J[an] de Goeje, Leiden-
London 1907 (E.J.W. Gibb Memorial Series, 5)
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 172).
[bn aldn] Tar bn aldn, ed. all ade ve
Sheyl Zekkr, Beyrut 1981.
bn el-ab: el-a f Abr arna, ed. Muammed
Abdudllh nn, cilt 1, Kahire 1955.
[bn aval, Kitb ret el-Ar] Opus geographicum
auctore Ibn aual ... cui titulus est Liber imagi-
nis terrae, ed. Johannes Hendrik Kramers, Leiden
1939 (Bibliotheca geographorum arabicorum, 2);
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 35).
bn Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig
1872.
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt a.M.: Institut fr
1995-1998.
Islamische Kunst, Loseblattkatalog unpublizierter
Werke aus Deutschen Museen, ed. Klaus Brisch,
Mainz 1984-1985, 1.: Berlin, Staatliche Museen
Preussischer Kulturbesitz, Museum fr Islamische
Kunst, [1.] Glas, bearb. v. Jens Krger. [2.] Metall,
Stein, Stuck, Holz, Elfenbein, Stoffe, bearb. von
Almut Hauptmann.
Issa Bey, Ahmed: Histoire des bimaristans (hpitaux)
lpoque islamique, Kahire 1928.
Jacob, Georg: Quellenbeitrge zur Geschichte isla-
mischer Bauwerke, in: Der Islam (Strassburg)
3/1912/358-368.
Jaouiche, Khalil: Le livre du qarasn de bit ibn
Qurra. tude sur lorigine de la notion de travail
210
et du calcul du moment statique dune barre homo-
gne, Leiden 1976 (International Academy for the
History of Science, 25).
de Joinville Jean: Histoire du roy saint Loys, Paris
1668.
Jones, Owen: Examples of Chinese Ornament select-
ed from Objects in the South Kensington Museum
and other Collections, Londra 1867 (Tekrarbasm:
Londra 1987); Almanca bask: Grammatik der chine-
sischen Ornament, Kln 1997.
Jones, Owen: The Grammar of Ornament, Londra 1856;
Almanca bask: Grammatik der Ornamente, illustri-
ert mit Mustern von den verschiedenen Stylarten in
112 Tafeln, Londra 1856 (Tekrarbasm: Nrdlingen
1987).
Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans
Persian; one mans coconut is another mans gre-
nade, in: Muqarnas (Leiden) 10/1993/275-285.
Khalili Collection, bkz. Savage-Smith, Emilie: Science,
Tools & Magic.
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb
Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the
Balance of Wisdom, an Arabic work on the water-
balance, written by el-Khzin, in the twelfth century,
in: Journal of the American Oriental Society (New
Haven) 6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128).
Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the medieval
tradition of mechanics. Greek, Arabic and Latin stu-
dies of the balance, Florenz 1982 (Istituto e Museo di
Storia della Scienza, Monografia, 6).
Khler, Gustav: Die Entwicklung des Kriegswesens
und der Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte
des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen,
3 cilt, Breslau 1886-1889; burada cilt 3, ksm 1:
Die Entwicklung der materiellen Streitkrfte in der
Ritterzeit.
Krger, Jens: Glas, bkz. Islamische Kunst,
Loseblattkatalog ...
Krger, Jens: Nishapur. Glass of the early Islamic
period. New York 1995.
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul
1997.
Kkerman, nder: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994.
Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines
Ornaments, Wiesbaden 1949, 2. bask Graz 1977.
Kmmel, Werner Friedrich: Musik und Medizin: ihre
Wechselbeziehungen in Theorie und Praxis von 800-
1800, Freiburg ve Mnih 1977 (Freiburger Beitrge
zur Wissenschafts- und Universittsgeschichte, 2).
Kyeser, Conrad: Bellifortis, ed. Gtz Quarg, Dsseldorf
1967.
Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und
Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt,
Berlin 1929-1930 (Forschungen zur islamischen
Kunst, 5).
Leclerc, Lucien: Trait des simples par Ibn el-Bethar
(m. 646/1248), 3 cilt, Paris 1877-1883 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi, cilt 71-73).
El Legado Cientfico Andalus [catlogo de la exposi-
cin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams,
Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992.
von Lenz, Eduard: Handgranaten oder Queck-
silbergefe?, in: Zeitschrift fr historische
Waffenkunde (Dresden) 6/1912-1914/367-376
80, s. 367-376).
Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nach-
ahmungen, in: Weltkulturen und moderne Kunst,
Ausstellung ... fr die Spiele der XX. Olympiade,
Leitung: Siegfried Wichmann, Mnih 1972, s. 80-93.
el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk,
ed. Muammed Muaf Ziyde, cilt 1, ksm 3,
Kahire 1939.
Marf, Nc: Tr Ulem el-Mustanriyye, 3. bask
Kahire, trz.
Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum,
Kuweyt 1990.
[el-Mesd: Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher]
Maoudi, Les Prairies dor, texte et traduction par A.
Barbier de Meynard, 10 cilt, Paris 1861-1877.
Mercier, Maurice: Le feu grgeois. Les feux de guerre
depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952.
Mercier, Maurice: Quelques points de lhistoire du
ptrole. Vrifications par le laboratoire, in: Actes du
Deuxime Congrs Mondial du Ptrole, Paris 1937,
cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s. 87-95.
Migeon, Gaston: Arts plastiques et industriels, Paris
1927 (Manuel dart musulman, 2).
Moellers, Doris: Der islamische Einflu auf Glas und
Keramik im franzsischen Historismus, Frankfurt am
Main vd. 1992 (Europischen Hochschulschriften,
Reihe 20: Kunstgeschichte, 134).
Morrison McClinton, Katharina: Brocard and the
Islamic Revival, in: The Connoisseur (Londra)
205/1980/278-281.
Mundt, Barbara: Historismus, Kunsthandwerk und
Industrie im Zeitalter der Weltausstellungen, Berlin
1973 (Kataloge des Kunstgewerbemuseums Berlin,
6).
el-Muaffer Ysuf b. mer: el-Mutara f Funn
e-una, ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989.
211
Mller, Paul Johannes: Arabische Miniaturen, Cenevre
1979.
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt a.M.:
10 cilt, Cambridge vd. 1954-1985.
Neuburger, Albert: Die Technik des Altertums, Leipzig
1919 (Tekrarbasm: Leipzig 1980).
Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner als Bergkristall,
Viyana 1999 (Neuwirth-Dokumentation, 1).
Neuwirth, Waltraud: Orientalisierenden Glser, J. & L.
Lobmeyr, Viyana 1981 (Handbuch Kunstgewerbe des
Historismus).
Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse
Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de
St.-Ptersbourg, intitul : Kitb el-Mazn ve-Cmi
el-Funn [Arapa olarak] in: Bernhard Dorn: Das
Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der
Wissenschaften zu St. Petersburg, St. Petersburg
1846, s. 452-460 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Partington, James Riddick: A History of Greek Fire
and Gunpowder, Cambridge 1960 (Tekrarbasm:
Baltimore 1990).
Pinder-Wilson, Ralph: Stone press-moulds and leath-
erworking in Khurasan, in: E. Savage-Smith (ed.),
Science, Tools & Magic, Part 2. Mundane Worlds,
Oxford 1997, s. 338-355.
Pope, Arthur Upham: A Survey of Persian Art. From
prehistoric times to the present, cilt 13: Metalwork,
Minor Arts, Ashiye vd. 1981.
Prisse dAvennes (Achille-Constant-Thodor-)mile:
Lart arabe daprs les monuments du Kaire depuis
le VII
e
sicle jusqu la fin du XVIII
e
sicle, Paris
1869-1877 (Tekrarbasm: Paris 2002).
[Prisse dAvennes mile] The Decorative Art of Arabia.
Prisse dAvennes. Text by Jules Bourgoin, foreword
by Charles Newton, London 1989.
Qaddoumi: La variet dans lunit, Kuveyt 1987.
Quatremre, tienne: Histoire des sultans mamlouks
de lgypte, cilt 1,1-2; 2,1-2, Paris 1837-45.
Quatremre, tienne: Observations sur le feu grgeois,
in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4, 15/1850/214-274
85, s. 294-354).
Racinet, Albert: Lornement polychrome. Cent planches
en couleurs , Paris 1960 (Tekrarbasm: Paris 1996);
Almancas: Das polychrome Ornament, Stuttgart
1874.
[Ramelli, Agostino:] The Various and Ingenious
Machines of Agostino Ramelli. A Classic Sixteenth-
Century Illustrated Treatise on Technology. Translated
from the Italian and French with a biographical study
of the author by Martha Teach Gnudi. Technical
annotations and a pictorial glossary by Eugene S.
Ferguson, Baltimore, 1976.
Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter,
Berlin 1928 (Volker Schmidtchen tarafndan yeniden
yaynlanm ve bir giri yazlmtr, Dsseldorf 1987).
Reinaud, Joseph-Toussaint: De l art militaire chez les
Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du
feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la
poudre canon (Histoire de lartillerie 1
re
partie),
Paris 1845 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 87).
Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du
feu grgeois, des feux de guerre, et des origines de
la poudre canon chez les Arabes, les Persans et
les Chinois, in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4,
Ritter, Hellmut: La Parure des Cavaliers und die
Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam
von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.:
Geschichte der Sprengstoffchemie, der Sprengtechnik
und des Torpedowesens bis zum Beginn der neu-
esten Zeit, Berlin 1895 (Birinci ksm Die ersten
Explosivstoffenin tekrarbasm: Natural Sciences in
Sabra, Abdelhamid I.: A Note on Codex Biblioteca
Medicea-Laurenziana Or. 152, in: Journal for the
History of Arabic Science (Halep) 1/1977/276-283.
von Saldern, Axel: Glassammlung Hentrich: Antike und
Islam, Dseldorf 1974 (Dsseldorf Kunstmuseum
mzesinin katalou).
Sams, Julio: Las ciencias de los antiguos en al-Andalus,
Madrid 1992 (Collectiones MAPFRE 1492/18);
(Colleccin Al-Andalus, 7).
Sarre, Friedrich: [Keramik.] V. Kriegsgert, in:
Theodor Wiegand (ed.), Baalbek. Ergebnisse der
Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren
1898 bis 1905, cilt 3, Berlin ve Leipzig 1925, s. 133-
cilt 80, s. 174-176).
Sarre, Friedrich: [Die Keramik der islamischen Zeit von
Milet] IV. Tongranaten oder Handbrandgeschosse,
in: F. Sarre, Karl Wulzinger ve Paul Wittek, Das isla-
mische Milet, Berlin ve Leipzig 1935, s. 76-78 (Milet,
3,4); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
212
cilt 80, s. 174-176).
Sauvaget, Jean: Les monuments historiques de Damas,
Beirut 1932.
Savage-Smith, Emilie (ed.): Science, Tools & Magic,
Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997 (The Nasser
D. Khalili Collection of Islamic Art, 12,2).
Savage-Smith, Emilie: Sphero-conical vessel: a typolo-
gy of forms and functions, in: Science, Tools & Magic,
Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997, s. 324-337.
Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lifting
Wheels, Odense 1973 (Acta historica scientiarum
naturalium et medicinalium, 28).
Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern,
Erlangen 1922 (Abhandlungen zur Geschichte
der Naturwissenschaften und der Medizine, 6);
39, s. 197-247).
Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen
el-Mustansir in Baghdad. Eine baugeschicht-
liche Untersuchung der ersten universalen Rechts-
hochschule des Islam. Mit einer Abhandlung ber
den sogenannten Palast in der Zitadelle in Baghdad,
Mainz 1980 (Baghdader Forschungen, 3).
Schmidtchen, Volker: Kriegswesen im spten Mittelalter.
Technik, Taktik, Theorie, Weinheim 1990.
Schmidtchen, Volker: Mittelalterliche Kriegs-
maschienen, Soest 1983.
Seyrig, Henri: Antiquits syriennes 75. Flacons?
Grenades? olipiles? in: Syria. Revue dart oriental
et darchologie (Paris) 36/1959/38-89 (burada zel-
likle s. 81-89); (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Silzer, Giorgio: Sammlung Giorgio Silzer. Kunst-
handwerk vom Jugendstil bis zum Art Deco, Kln
1976.
Singer, Charles Joseph et al. (eds.): A History of
Technology, cilt 2: The Mediterranean civilization and
the middle ages, c. 700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford
1956, cilt 3: From the Renaissance to the industrial
revolution c. 1500 c. 1750, Oxford 1957.
[Strabo: Strabonos Geografikon] The Geography
of Strabo, with an English translation by Horace
Leonard Jones, 8 cilt, Cambridge 1917 (Loeb Classical
Library).
e-aber, Muammed b. Cerr: Tar er-Rusul ve-l-
Mulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 cilt, Leiden 1879
ff. (Tekrarbasm: Leiden 1964).
Taccola, Mariano: De ingeneis. Ed. with notes on
technology in renaissance by Gustina Scaglia, 2 cilt,
Wiesbaden 1984.
Taiyyeddn: Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye, tpkbasm ed. in: Amed Y.
el-asan, Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye
el-Arabiyye, Halep 1979.
Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna dair
en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Terziolu, Arslan: Handschriften aus dem Gebiet
der Technik und Aerodynamik sowie der ersten
Flugversuche im IX.-XVII. Jhd. im islamisch-
trkischen Kulturbereich, in: Istorija aviacionnnoj,
raketnoj i kosmieskoj nauki i techniki, Moskova
1974, s. 246-256.
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage
nach den ltesten psychiatrischen Anstalten, Diss.
Berlin 1968.
Terziolu, Arslan: Terziolu, Arslan: Trk-slm kltr
evresinde IX. yy.dan XVIII. yy. sonuna kadar uma
denemeleri ve tekniine ait elyazma eserler, in: lim
ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63.
Usher, Abbott Payson: A History of Mechanical
Inventions, revised edition, New York 1954.
Veranzio, Fausto: Machinae novae [yaklak 1615 tarih-
li Venedig basksnn tekrarbasm], Mnih 1965.
Vernet, Juan, R. Casal ve Mara Victoria Villuendas:
El captulo primero del Kitb al-asrr f nati
al-afkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18.
Vernet, Juan: Un texto rabe de la corte de Alfonso X
el Sabio. Un tratado de autmatas, in: Al-Andalus
(Madrid, Granada) 43/1978/405-421.
Villuendas, Mara Victoria: A Further Note on a
Mechanical Treatise Contained in Codex Medicea
Laurenziana Or. 152, in: Journal for the History of
Arabic Science (Halep) 2/1978/395-396.
[da Vinci, Leonardo] Leonardo da Vinci. Das Lebensbild
eines Genies. Mit Beitrgen von Giorgio Nicodemi et
al. Wiesbaden ve Berlin 1955, 8., geniletilmi bask
1977.
[Vitruv, De architectura] Des Marcus Vitruvius Pollio
Baukunst. Aus der rmischen Urschrift bersetzt
von August Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm:
Zrich ve Mnih 1987).
Ward, Racher: Islamic Metalwork, London 1993.
Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer
et al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford
1956, s. 623-628.
Wegner, Armin: Die Moschee Sultan Selims II.
zu Adrianopel und ihre Stellung in der osmani-
schen Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung (Berlin)
25/1891/329-331, 341-345, 353-355.
Welch, Anthony: Calligraphy in the arts of the Muslim
world, Folkestone 1979.
213
Wesenberg, Angelika ve Wolfgang Hennig: Histo-
rismus und die Historismen um 1900, Berlin 1977.
Wiedemann, Eilhard: Apparate aus dem Werk fil-ijal
der Ben Ms (Zur Technik bei den Arabern, 7 ),
Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348 (Tekrarbasm:
1, s. 306-313).
Wiedemann, Eilhard: Arabische specifische Gewichts-
bestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig)
Cilt 1, s. 30-32).
cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Wiedemann, Eilhard:
Gesammelte Schriften zur arabisch-islami-
schen Wissenschaftsgeschichte, ed. Dorothea Girke
und Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr
1984 (Series B 1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Die Konstruktion von
Springbrunnen durch muslimische Gelehrte. II.
Anordnungen von al Gazar fr Springbrunnen, die ihre
Gestalt wechseln, in: Festschrift der Wetterauischen
Gesellschaft fr die gesamte Naturkunde, Hanau
1908, s. 29-43 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 241-255).
Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus
ernster Zeit, 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 853-862).
Wiedemann, Eilhard: ber das Experiment im
Altertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr
Mathematik und Naturwissenschaften (Frankfurt
a.M.) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 147-168).
Wiedemann, Eilhard: ber eine Palasttre und
Schlsser nach a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-
251 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s.
1670-1708).
Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225 (Tekrarbasm:
1, s. 351-376).
Wiedemann, Eilhard: ber Schiffsmhlen in der
muslimischen Welt, in: Geschichtsbltter fr
Technik, Industrie une Gewerbe (Berlin-Tempelhof)
Cilt 2, s. 863-864).
Wiedemann, Eilhard: ber Trinkgefe und Tafel-
aufstze nach al-azar und den Ben Ms, in:
Der Islam 8/1918/55-93, 268-291 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579).
Wiedemann, Eilhard: ber Vorrichtungen zum Heben
von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge
zur Geschichte der Technik und Industrie (Berlin)
Cilt 3, Frankfurt 1984, s. 1483-1516).
Wiedemann, Eilhard: Zur Mechanik und Technik bei
den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissen-
schaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228).
Wrschmidt, Joseph: Kriegsinstrumente im Al-
tertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den
naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schul-
gattungen (Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265
80, s. 86-95).
Wstenfeld, Ferdinand: Das Heerwesen der
Muhammedaner nach dem Arabischen, in: Ab-
handlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften (Gttingen) 1880, (Abhandlungen
der Historisch-Philologischen Classe der Knig-
lichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttin-gen,
26); (Tekrarbasm: Ferdinand Wstenfeld, Schriften
zur arabisch-islamischen Geschichte cilt 2, Frankfurt
a.M. 1986, s. 1-109).
Wstenfeld, Ferdinand: Macrizis Beschreibung der
Hospitler in el-Chira, in: Janus (Breslau) 1/1846/28-
39 (Tekrarbasm in: Islamic Medicine serisi Cilt 93, s.
126-145).
Wulff, Hans E.: The Traditional Crafts of Persia,
Cambridge, Mass. 1966.
Yerasimos, Stefanos: stanbul mparatorluklar Bakenti,
stanbul 2000.
ez-Zardk: Kitb el-An f el-Mancn, ed. sn
Hind, Halep 1985.
214
D Z N
Awad, Henry A. 169 n.
B
Baarmann, O. 133
Bach, Wolf-Dieter 78 n.
Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir 32 n.
Battisti, Eugenio 55, 126 n., 138 n.
Bauerrei, Heinrich 10 n., 11 n., 12 n., 13, 13 n., 14 n.
de Beaumont, Adalbert 177, 200 n., 201, 201 n.
Beck, Theodor 39 n.
Ben Ms (Ms b. kirin olu: Muammed,
Amed ve el-asan) 30, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53
Beyazt, Osmanl ehzadesi 89
Beyazt II., Osmanl sultan 74, 75
Blmner, Hugo 16
Boulenger, Hippolyte 177
Branca, Giovanni 38
Brisch, Klaus 182 n.
Brocard, Philippe-Joseph 178, 180, 181, 182, 183, 191
Brockelmann, Carl 4 n., 5 n., 99 n.
Brhan, Karl H. 203, 203 n.
Buchner, Ferdinand 3 n.
Buck, August 17 n.
Byk skender 35
C
Cafer b. Al ed-Dme, Eb el-Fal 9
Cahen, Claude 94, 95 n., 97, 97 n., 112 n., 114 n.
el-Ci bkz. Amr b. Bar
Canard, Marius 98 n., 137 n.
Canestrini, Giovanni 38
Cantagalli, Ulisse 177
Carboni, Stefano 185 n.
Cardano, Geronimo (Hieronymus Cardanus) 17
Casals, R. 31, 51, 52
Casiri, Michael 101
Cassulleras, Josep 52
Cv, all yani Khalil Jaouiche 3 n
Cengiz Han 97
Chalidov, Anas B. 100 n.
Cheikho, Louis 30 n.
I. ahs Adlar
A- A
el-Abbd, d ayf 99 n.
Abdullh b. Amed bn el-Bayr el-Mla, Eb
Muammed 99
Abdullh b. s bn Bateveyh 100
Abdurramn el-zin 3, 4, 4 n., 5, 6, 10 n., 12, 12 n.,
13, 13 n., 14 n.
Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn
aldn, Eb Zeyd 100
Abdlhamid II., Osmanl sultan 195
Abdsselm b. el-asan bn e-uveyr 94, 94 n.
Adle, Chahryar 104
Agricola, Georgius 22
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn 71
n., 94 n., 97 n., 102
Amed b. Cafer b. Yab el-Fris el-star, Eb
s 32
Amed b. el-Fal el-Bur 10
Amed b. alef el-Murd bkz. Muammed b. alef
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 100
Amed h (Mengcek Beyliinden) 70
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 73 n.
Ahmed I, Osmanl sultan 88, 89
Ahmed II, Osmanl sultan 82
Ahmed III, Osmanl sultan 128
Alemeddn Sencer e-uc 71 n.
-Lo-W-Tng (Aleddn) 97
Ali Aa 128, 129
Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn
Eb el-asan 73
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 32 n.
Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn
Eb el-asan 5 n.
Allan, James W. 13 n., 144, 145, 148, 151, 157
Allouche, Ichoua-Sylvain 101 n.
Amalrich I. 102, 103
Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 3
von Arendt, Wsewolod 100, 101, 102
Arimed 3, 4, 16, 17, 19, 35
Atasoy, Nurhan 188 n., 198, 198 n., 199 n.
Atl, Esin 202 n., 203 n.
D Z N
215
A H I S A D L A R I
Chng-Ss-Hsao 98
Clairmont, Chr. 158, 159, 160, 161, 164, 165
Colin, Georges S. 101 n.
Collinot, Eugne 177, 200 n., 201, 201 n.
Conde, Jos Antonio 101
Cook, Hartley Kemball 128 n.
Coste, Pascal 73
D
Deck, Thodore 177, 178, 198, 199, 200, 201 n.
Delpeche, Anette 23 n.
ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
Dijksterhuis, Eduard Jan 17
Diodorus Siculus 16, 16 n.
Dorn, Bernhard 100 n.
Drachmann, Aage Gerhardt 17
Dresser, Christopher 177, 200
Dudzus, Wolfgang 169 n.
E
Eb Abdullh bkz. Muammed b. Abdulmunim
Eb el-Fal Allm 11
Eb el-Fal ed-Dme bkz. Cafer b. Al
Eb el-asan (b.?) el-Ebra el-skendern 94, 112
Eb Lle 32
Eb el-Veld sml I., Nasiriler sultan 101
Eb Ysuf Yab, Meriniler sultan 100
Erenbu bkz. bn Erenbu
Ettinghausen, Richard 104, 104 n., 202 n.
Evliya elebi 75, 128
F
Fareddn Behrm h 70
Farr(-Oliv), Eduard 51
Fav, Ildephonse 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99 n., 100, 100
n., 101 n., 120 n., 125 n., 133 n., 126
Feldhaus, Franz Maria 16, 17 n., 19, 35, 38 n., 42, 60 n.,
103 n., 138 n.
Ferguson, Eugene S. 29 n.
Flgel, Gustav 93 n.
von Folsach, Kjeld 148, 153
Fontana, Giovanni 55, 126, 138
Forbes, Robert James 17, 17 n., 34 n.
Forrer, Robert 133
Franke, K.O. 82, 89
Freely, John 78 n., 89, 89 n.
Freudemann, Werner 115, 116, 116 n., 117, 118
Friedrich II., Roma Kayzeri, Sicilya ve Kuds Kral 94
Funcken, Liliane u. Fred 115 n.
G
Galilei, Galileo 11
Geiler, Johann Heinrich 11
Gerland, Ernst 11 n., 12 n.
Ghislain de Busbecq, Ogier 128
Ghouchani, A. 104
Girard, Franois 23 n.
Gnudi, Martha Teach 29 n.
de Goeje, Michael Jan 32 n., 68 n.
Gohlke, Wilhelm 104 n., 116, 132 n.
Grcus, Marcus 98
Grant, Edward 60 n.
Grinaldi, Philippe-Marie 38
Grousset, Ren 102n.
Gurlitt, Cornelius 78 n., 80
Gse, Ernst-Gerhard 203 n.
H
Haase, Claus-Peter 165
f (ranl air) 194
Hagedorn, Annette 177, 181 n., 189 n.
Hamarneh, Sami Kh. 169 n.
Harden, Donald B. 197 n.
el-arr bkz. el-sm b. Al
Hrn, Abdsselm 3 n.
el-Hassan, Ahmed Ysuf veya Ahmed Y. el-Hassan
18 n., 20, 20 n., 26, 27 n., 28 n., 34 n., 41 n., 42 n., 43
n., 45 n., 49 n., 99 n., 106 n., 124 n., 125 n.
asan eleb 128
asan er-Ramm el-Adeb Necmeddn 97, 99, 103,
107, 109, 121, 123, 125, 126, 126 n., 127 n., 136
el-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
Haudaille, Charles 182 n.
Hayreddin (Osmanl mimar) 74
Heckert, Fritz 178, 180, 189
Hedin, Sven 34
Heidemann, Stefan 201 n.
Heimpel, Hermann 116 n.
Helmecke, Gisela 104 n., 184 n., 185 n.
216
D Z N
Hennig, Wolfgang 183 n.
Heron (Arap. rn) 19, 35, 103
Herzfeld, Ernst 68, 68 n., 69
Hiero II., Sicilya kral 9
Hildburgh, Walter Leo 103
Hill, Donald Routledge 18 n., 20 n., 23 n., 25 n., 27
n., 28 n., 34 n., 43 n., 44, 45, 45 n., 46 n., 47, 48, 48
n., 49 n., 51 n., 52, 53, 54, 56, 59 n., 98, 98 n., 106 n.,
124 n., 125 n.
Hime, Henry V. L. 98 n.
el-imyer bkz. Muammed b. Abdulmunim
Hind, sn 106 n.
Homberg, Wilhelm 11
Hoover, Herbert Clark 22 n.
Hoover, Lou Henry 22 n.
Horwitz, Hugo Th. 34 n.
Huuri, Kalervo 93 n., 94, 94 n., 95 n., 96 n., 97, 97 n.,
98 n., 106 n., 107 n., 137 n.
rrem Sultan 82
I
Ibel, Thomas 4, 4 n., 6 n., 11
Inberton 180
Issa Bey, Ahmed 73
bn Bateveyh bkz. Abdullh b. s
bn Cbeyr bkz. Muammed b. Amed
bn Erenbu ez-Zerdk 97, 100, 103, 106, 107, 108,
110, 111, 120, 121, 124, 127, 132, 134, 136, 137
bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed
s
bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm
bn e-uveyr bkz. Abdsselm b. el-asan
lgrel, Mcteba 88 n., 101 n.
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir
Beduzzamn 20, 25, 26, 27, 27 n., 28, 53, 54, 56, 57,
58, 59, 59 n.
-Ss-M-Yn (sml) 97
el-ar bkz. Amed b. Cafer
J
Jacob, Georg 75
Jaouiche, Khalil bkz. Cv, all
de Joinville, Jean 94, 94 n.
Jones, Owen 177, 183, 189, 189 n., 197, 197 n., 200 n.
K
Kaar, Mustafa 128 n.
Kandinsky, Wassily 203 n.
Karoumi, Awni 184 n.
el-sm b. Al b. Muammed el-arr 23, 24, 65,
159
Keal, Edward J. 104 n.
Khanikoff, Nicolas 4 n., 6 n.
Klee, Paul 203 n.
Kluckert, E. 24, 24 n.
Knorr, Wilbur Richard 7, 7 n., 8
Kohl, Heinrich 89
Khler, Gustav 94, 94 n., 96, 96 n., 101, 101 n., 106
Ksem Sultan 89
Kramers, Johannes Hendrik 30 n.
Krencker, Daniel 103 n.
Krger, Jens 158, 159, 160, 163, 165
Kuban, Doan 76 n., 77, 78 n., 80 n., 85, 85 n., 86 n.
Kubilay Han 97
us er-Rm (Pappos) 12
Kunitzsch, Paul 75 n.
Kuthy, Sandor 299 n.
Kkermen, nder 147, 152, 174
Khnel, Ernst 169 n., 181 n.
Kmmel, Werner Friedrich 75 n.
Kyeser, Konrad 17, 17 n., 116, 117, 118, 126
L
Lgar, asan eleb 128
Lamm, Carl Johan 181 n.
Landier, Alfred 182 n.
Leclerc, Lucien 99 n.
von Lenz, Eduard 104
Lvi-Provenal, Evariste 33 n.
Levillain, Ferdinand 199, 199 n.
von Lippmann, Edmund Oskar 100
Lobmeyr, J.&L. 178, 180, 184, 184 n., 186, 186 n., 187,
187 n., 188, 188 n., 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197
Ludwig IX. 94, 102
Ludwig, Horst 180, 203 n.
L Wn-Hun 98
217
A H I S A D L A R I
M
Machytka, Johann 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188
n., 190
Mngli Bu 100 n.
Marf, Nc 65 n.
Massier, Clment 178, 203
McClinton, Katharina Morrison 179 n., 181 n., 182
n.,
Memed (ehzade, Kanuni Sleymann 2. olu) 76, 78
Mehmed Aa, Osmanl mimar 88
Mehren, August Ferdinand 33 n.
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl
Sultan 71, 71 n., 72 n.
el-Melik e-hir Baybars 71 n., 204
Melikian-Chirvani, Assadullah 203 n.
Menelaos (Menelaus) 9
Mercier, Maurice 102, 102 n., 103, 103 n., 104
Mergl, Jan 181 n.
Migeon, Gaston 181 n.
Minton Hollins & Co. 177, 200, 201
Moellers, Doris 180 n., 183 n.
Montagut, Robert 185 n., 187 n.
de Morgan, William 177
Mudry, Anna 11 n.
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn
101
Muammed b. Abdulmunim el-imyer, Eb Abdull
33
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm el-Varr
el-Badd, Eb el-Ferec 93, 93 n.
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 9, 10,
11, 14, 148
Muammed b. Amed bn Cbeyr el-Kinn, Eb
el-seyn 68
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm
30, 31, 32
Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 32,
93, 137 n.
Muammed (veya Amed) b. alef el-Murd 51, 52
Muammed b. mid el-fehn 58
Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr e-f
ey er-Rebve ed-Dme, emseddn Eb Abdullh
33, 34
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn
18, 28, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 61
Rhazes veya Albuchasir 4, 4 n.
Mundt, Barbara 189 n., 192 n.
el-Murd bkz. Muammed b. alef
Murat IV., Osmanl sultan 18, 89
Mur b. Al b. Mur e-arss 94, 95, 111, 112, 113,
114
Ms b. kir bkz. Ben Ms
el-Mustanr billh, Abbasi Halifesi 65
el-Mutam, Abbasi Halifesi 93
el-Muaffer b. sml el-sfizr, Eb tim 5
el-Muaffer Ysuf b. mer, Resuli 105
Mller, August 100 n.
Mller, Paul Johannes 23 n., 24
N
Nareddn (cr), ran ah 177
Needham, Joseph 34 n.,, 38 n., 98, 98 n.,
Neuburger, Albert 17, 17 n.
Neuwirth, Waltraud 180, 181 n., 188 n., 196 n.
Newton, Charles 185 n.
Nreddn Mamd b. Zeng, Suriyede Zengiler hkm-
dar 68
O
Olnine, Alexis 100 n.
Osmn II., Osmanl sultan 89
mer, Halife 32
P
Pappos 12
Partington, James Riddick 93, 98, 98 n., 101 n., 125 n.
Parville 200 n.
Peter Peregrinus 60
Pfulb & Pottier 178, 179, 183
Philon 19, 35
Pinder-Wilson, Ralph 171, 172
Pompadour, Jeanne-Antoinette Poisson 182 n.
Pope, Arthur Upham 147, 148
De Porceleyne Fles 178, 202
Prisse dAvennes, (Achille-Constant-Thodore-) mile
177, 185 n., 200 n.
218
D Z N
Q
Qaddoumi 159
Quarg, Gtz 116 n.
Quatremre, tienne 97 n., 101 n., 105
R
Raby, Julian 188 n., 198, 198 n., 199 n.
Racinet, Albert 177, 200 n.
Ramelli, Agostino 29
Rathgen, Bernhard 95 n., 118 n.
Reinaud, Joseph-Toussaint 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99
n., 100, 100 n., 101 n., 120 n., 125 n., 126, 133 n.
Rededdn el-Falallh 109
Reuther, Oskar 103 n.
Ritter, Hellmut 100 n.
Robine, Grard 23 n.
Rode, August 16 n., 17 n.
von Romocki, S. J. 120 n., 125 n., 126, 126 n., 127 n.
de Rothschild, Edmond 181
Roumi, Muhammad 23 n.
de Rubeis, Galeaz 17
Rstem Paa 78
S S
Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 3
Sabra, Abdalhamid I. 52
Saccaro Battisti, Giuseppa 55, 126 n., 138 n.
Saiyid, Aiman Fud 94 n.
von Saldern, Axel 159, 162, 164, 165
liiyye, Muammed s 105 n.
Sams, Julio 51 n., 52
da San Gallo, Giuliano 81
Sarre, Friedrich 103 n., 104
Sarton, George 6 n., 60 n., 98 n.
Sauvaget, Jean 69 n.
Savage-Smith, Emilie 104 n.
Schickard, Heinrich 24
Schiler, Thorkild 23 n.
Schmeller, Hans 19 n., 35, 36, 36 n., 60 n.
Schmid, Hansjrg 66, 67
Schmidtchen, Volker 95 n., 116 n., 118, 118 n., 138 n.
Schmoranz, Franz 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188
n., 190
Seladdn Ysuf b. Eyyb el-Malik en-Nir (Saladin),
Eyybi sultani 68, 94, 95 n., 111, 112, 113
Selim II., Osmanl sultan 84
Seyrig, Henri 103, 104
Sezgin, Fuat 8, 49 n., 100 n., 150
Sinan, Mimar (Osmanl mimar) 76, 77, 78, 80, 84, 89
Singer, Charles 17 n., 22 n., 34 n.
Soberheim, Moritz 103 n.
Sonat, Gksen 195 n.
Spiegl, Walter 186 n.
Strabon 16, 16 n., 17, 17 n.
Sumner-Boyd, Hilary 78 n., 89, 89 n.
Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76, 80, 82,
128
ade, all 100 n.
vir b. Mucr es-Sad 102
emseddn ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
T
Taccola, Mariano 31, 31 n., 61, 98
Tait, Hugh 192 n.
Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b.
Abduldir
Tekeli, Sevim 61 n.
Terziolu, Arslan 69 n., 70, 70 n., 72, 73 n., 74, 74 n., 75
n., 128 n.
Thierbach, Moritz 133 n.
Tiffany, Louis Comfort 177
Traumller, Friedrich 11 n., 12 n.
Trn, prenses (Fareddn Behrm hn kz) 70
U U
Ubeydullh b. el-abb 169
Usher, Abbott Payson 20 n., 22 n.
lgen, Ali Saim 81, 82
V
el-Vsi bkz. Yay b. Mamd
Vekleddevle 176
Veranzio, Fausto 31, 31 n., 34
Vernet, Juan 51, 51 n., 52
Villard de Honnecourt 60, 115
Villuendas, Mara Victoria 51, 52
Viollet le Duc, Eugne Emmanuel 115
da Vinci, Leonardo 17, 18, 22, 42, 95, 95 n., 98, 119
Vitruv (Marcus Vitruvius Pollio) 16, 16 n., 17 n., 19, 103
Voorhoeve, Petrus 36 n.
219
W
Wailes, Rex 34 n.
Walter of Milimete 132
Ward, Rachel 148
Wegner, Armin 86 n.
Welch, Rachel 148
Wesenberg, Angelika 183 n.
Whitehouse, David 185 n.
Wiedemann, Eilhard 3 n., 6 n., 11, 11 n., 19, 20 n., 26, 26
n., 27 n., 30, 30 n., 32 n., 33 n., 42 n., 43 n., 44, 45, 45 n.,
46 n., 48 n., 53 n., 54 n., 56 n., 59 n.
Wiet, Gaston 179 n.
Wilkins, John 128, 128 n.
Wittek, Paul 103 n.
Wright, William 68 n.
Wulff, Hans E. 34 n.
Wulzinger, Karl 103 n.
Wrschmidt, Joseph 138 n.
Wstenfeld, Ferdinand 71 n., 73, 96 n.
Y
Yay b. Mamd el-Vsi 24, 65
Yerasimos, Stefanos 79, 83, 87, 90
Z
Zekkr, Sheyl 100 n.
Zerdk bkz. bn Erenbu ez-Zerdk
Zsolnay, Vilmos 177
A - A
Accon (Akk) 94, 97
A ler (denge arlkl byk mancnkta) 108
Arlklar (Antik) 156-157, 171
Amed h Camii (Divrii) 70
Akademi bkz. Medrese
Akcier kan dolam 73
Akl hastalar 69, 75
el-le ellet tuzammiru bi-nefsih (kendiliinden alan
nefesli alet, Ben Msnn) 30
Alev fkrtcs (and el-musafa, ez-Zerdkta)
124
Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben Msya
gre) 46-47
alphasat (=muhtemelen ez-zafa) 138
Altn 9
Altn boyama 179, 184
Amorium (Ankara yaknnda) 93, 137
amd (dndrlebilen terazi kolu, kaldral teraziler-
de) 3
Amulet (3.-9/6.-12. yzyl?, Npr?) 170
Anadolu, antik objeler 141, 143, 152, 156, 162
Antik objeler (metal, cam, seramik, ahap ve ta) 141-
176
araba (gemi deirmen) 30
Arabeskler (bir vazonun motifi) 187
Arap hattnn Avrupa seramiinde dekor olarak kulla-
nlmas 178
Areometre (svlarn zgl arln belirlemek iin)
12-14
ara (Abdurramn el-zinnin terazisinde apraz
para) 6
Arnova 197
arrde bkz. Byk at yay
Arimet Helezonu (cochlea, helezonlu pompa) 16
Asar Kale (Ankara yaknnda harabe) 137 n.
At Meydan (stanbulda) 89
Ate borusu (silah) 133
Ate mzra (silah) 133
Ate, su pompasnn yardmc arac 36
Ateleme elii (kvlcm kartmak iin, Safevi 11./17.
yzyl) 151
Ateli el silah 133
Ateli silah 94, 98-101
Avrupa 17, 22, 34, 61, 179, 199
Avrupa cam ve seramii, orientletirici stilde 177-203
Aya Sofya 76
Ayarl gnye (Maribden) 152
220
D Z N
B
Badat 65, 66, 67
Bakr 9
balista de torno (avs bi-l-levleb) 94
Balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ), denge arlkl
mancnklarda 134
Balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk denge ar-
lkl mancnkta 108, 135
Ballista ( byk yayl ok atar) 114
Bardaklar, ince uzun bardaklar (Suriye, 7./13. yzyl)
183
brd (barut) 99, 105
Barut / at barutu (brd) 94, 99, 100, 102, 105
Basn dengelemesi, hassas 51
bekre (makara/bobin, palanga) 42 n.
Berlin 188, 198, 203
Beyazt Camii (stanbul) 80
Bibliothque nationale, Paris 23
bilancetta (piknometre, Galilei tarafndan kullanlan)
11
el-Bmristn en-Nr bkz. Nreddn Hastanesi
Biyolojik bomba 120
Bizans 76
Bocurgatl byk ok yay (avs bi-l-levleb) 94-96, 113
Bomba 101-105, 120-123
Bomba, kimyasal sava maddeli 127
Boteh deseni ((Farsa btah, dekor motifi) 186
Breta (Kuzey talyada) 24
Bronz (ufr) 9
Brhanmuseum, Berlin 203
Buhar gc 37-38
bselik (makam) 75
Byk at yay, ok atar (arrde) 94-96, 100, 112, 114,
127
Byk at yay, bomba atan 127
Byk at yay (avs ez-ziyr) 94, 95
Byk at yay, Leonardo da Vinci 95
C
Cam, Avrupal, orientletirici stilde 177-203
Cam ii, Memlk 178
Cam keser (Safevi, 11./17. yzyl) 151
Cam reticileri, Avrupal 179
Cami 76-90
Cami, Ahmed ah Camii (Divrii) 70
Cami, Beyazt Camii (stanbul) 80
Cami, Selimiye Camii (Edirne) 84-87
Cami, Sultan Ahmed Camii (stanbul) 88-90
Cami, Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83
Cami, ehzade Camii (stanbul) 76-79
Cami asma lambas, Msr 179
Canterbury 33
caraboga (carabouhas, carabaccani, mancnk) 97
cerr el-esl (arlklar ekmek, palanga) 42 n.
Cmbz (Emevi-erken Abbasi) 142
Cmbz (Npr, 5./11.-6./12. yzyl) 142
Cva 9, 51, 61, 103, 104
Cvayla alan saat, spanyol-Arap 51
cochlea (helezonlu pompa) 16
Cristalleries de Svres 182
rgh (makam) 75
atal (Sasani veya Emevi, Kuzey ran) 143
atal yaprak tutunma filizi (dekor motifi) 180, 185, 187,
193, 197, 201
ekme gl mancnk bkz. Mancnk
eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldrmak iin)
43-44
engi 75
evirme kolu (kuyu kovas zincirinde) 22
iek dekorlar, Osmanl sanatnda 177, 191
ift kulplu vazo (Lobmeyr, Viyana 1878) 188, 190
in, gherile 99
in, denge arlkl mancnk 97-98
in, yel deirmeni 34
D
Damga, kuma bask damgas (19. yzyl, fahn) 175
Damga, mal veya gmrk damgas (1725, Kirmnh?)
176
Dr e-if bkz. Hastane
David-Kollection, Kopenhag 58
debbbe (ahmerdan koba, hareketli top kuleleri) 93,
137, 138
Deerli talar / mcevherat 9, 11
Dekor motifi, Osmanl 177
Dekor sanat, Osmanl 188
Dekor stili, Avrupa tezyin sanatnda 178
Delft 202
Demir 9, 10
Den Haag 202
Denge arlkl mancnk bkz. Mancnk
Denge ekvatoru (areometrede) 13
Deri basks (9.-12. yzyl, Npr) 172
ed-devlb el-mtedilet el-esnn (dili ark sistemi)
221
40, 41
devra (su testisi) 14
Dicle 30
Dilbasan (erken slam, Kuzey Anadolu) 143
Dnr 6
Dirhem 6
Disk Arap stilinde (Lobmeyr, Viyana 1878) 185
Dili ark sistemi (ed-devlb el-mtedilet el-esnn)
40, 41
Divrii 70
Don Nehri 100
Dkm kalplar (9.-12. yzyl, Npr) 173, 174
dvlb (yel deirmeninde ark) 33
dgh (makam) 75
Dzenek, s etkisiyle su kaldrmak iin 36
Dzenek, eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldr-
mak iin) 43-44
Dzenek, nesneleri sulardan kaldrmak iin (eneli eks-
kavatr) 43-44
E
Edirne 74, 76, 85
Elence otomat, el-Murdnin 51-52
Eksantrik mili 29
El bombalar 101-105
Elhamra 183
El oku (avs el-yedd ) 94
Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) 103
F
Fn-Chng (inde bir kent) 97
Fskiye, el-Cezernin 53-55
Fitil pensesi (Safevi, 11./17. yzyl, ran) 153
Fizik 3-61
Fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr er-Rzde) 4
fua (kap) 104
fura (bomba tipi) 105
G
Gazel, balang beyti, bir kse zerinde 194
Geciktirici sistem 51
Gemeentemuseum, Den Haag 202
Gemi deirmeni (araba) 30-31
Geni bardak (Humpen) 192
Gewerbemuseum der Landesgewerbeanstalt Bayern,
Nrnberg 182
Golfe-Juan (Cannes yaknnda) 203
Granada 101
Guebwiller 201
urb (karga, Abdurramn el-zinnin terazisin-
de halka) 6
Gherile 99, 100, 102, 125
Gm 9
H
abbe (arlk ls)
Hacamat ekmeni (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 160
Hacamat ekmeni (erken Abbasi, Suriye) 159
Hacamat ekmeni (Maribden) 152
Hacamat ekmeni (Npr, 3./9.-4.-10 yzyl) 159, 161
Hal seferleri 126
el-kim (hakim, Abdurramn el-zinnin tera-
zisinde) 6
am (Suriyede) 101
Hastane (Dr e-if), Sultan II. Beyaztn (Edirne)
74-75
Hastane, alvn Hastanesi (Kahire) 71-73
Hastane, Nreddn Hastanesi (am) 68-69
Hastane, Prenses Trnn (Divrii) 70
Hastaneler 68-75
Havai fiek 99
Havai fiek, Osmanl 128-130
Havai fiekler 99
Havan (Msr, ge 20. yzyl) 149
Havan (Osmanl, 18. yzyl?) 147
Havan (Seluklu, Npr) 147
Helezonlu pompa 16-18
Hieronun elengi (Sicilya Kral Hieronun tac) 9
Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Abdurramn
el-zin) 3-4, 5-6
Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Eb tim el-sfizr)
5
hindm en-nef (silah) 100
Historizm 178, 192, 199
izne (yatak, silahta) 100
Hokkack (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161
orsn, antik objeler 144-145, 165, 171
orsn, mrekkep hokkas 148
Hsing-Yng (inde bir kent) 97
Huescar (kar, Granada yaknnda) 101
breli terazi (abbn) 3, 4 n.

ne (tbbi alet, Emevi-erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl)
142
222
D Z N
ikr (bombada borucuk) 120
maret (Cami kompleksinin paras) 74, 89
nfinitesimal dn biimi 3
ran, yel deirmeni 32
ran-Hint sanat 189
fahn, Antik objeler 154, 175
skenderiye 12, 102
skenderiye Feneri 102
spanyol-Moresk sanat 182, 183
stanbul 18, 40, 76, 80, 88
stanbul Boaz 128
stihkam kuleleri 136
kar (Huescar, Granada yaknnda) 101
talya 11, 96
vn (tamkemer holler) 69, 74
znik seramii 191, 198, 199
K
abbn (ibreli terazi) 4 n.; ayrca bkz. breli terazi
Kadeh, ayakl kadeh (3./9.-5./11. yzyl., Npr) 158
Kahire 71, 102, 179, 185
alavn Hastanesi (el-Mristn el-kebr el-Manr),
Kahirede 71-73
Kalay 9
Kaldra, makas biimli 35
Kaldral teraziler 3
Kap kilidi, drt srgl (el-Cezernin) 59
Kara boa bkz. arbu
arbu, caraboga (kara boa, mancnk) 97
Karasakz 99
(arasn) 3
el-arasn (Roma terazisi) 3
Karofayans pano, drt karofayanstan oluan, yeni
dnemden ereve ierisinde (Minton, Hollins and
Co., Stoke on Trent) 200
karrz m (Suriye testisi), bomba 103
arrt nef 102
rre (testi) = Bomba (asan er-Rammda) 103,
121
aaba (kaldral terazilerde dndrlebilen bir terazi
kolu) 3
Kse (muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana 1880 civar)
194
Kse (Philippe-Joseph Brocard, Meudon 1867) 182
Kse (Thodore Deck, Paris 1870 civar), kare eklinde
yayvan kse, ieri ekik keli 199
Kseler (yayvan), enli, yass kenarl (Thodore Deck,
Paris 1865 civar) 201
Kseler, Osmanl 150
Kseli ark 20
Kn (randa) 205
Kak, ukur (orsn 11.-15. yzyl) 145
Kak, yass (orsn 11.-15. yzyl) 144
Kak, yass (Sasani veya Emevi 7.-8. yzyl, aberistn)
146
avs el-ar 94
avs bi-l-levleb 94, 113
avs el-yedd 94
avs ez-ziyr 94, 95
avs ez-ziyr bi-l-levleb 114
Kemanc 75
Kepe ve engel (Abbasi, Suriye 8.-9. yzyl) 143
kers tateh acel (tekerlekli kuleler) 137
Khalili Koleksiyonu, Londra 58
dr (tencere), bomba 120
el-dr el-mntin li-l-musafa 127
siyy hindiyye (Hint yaylar) 96
Kska, tbbi alet (Npr, 5./11.-6./12 yzyl) 143
Kzartma dndrc, buharla alan (Taiyyeddne
gre) 37-38
Kzartma dndrc, krankl ve dili ark mekanizmal
(Taiyyeddne gre) 40
Kzartma dndrc, scak havayla alan (Taiyyeddne
gre) 39
kzn fu (testiler) 105
Klorit 104
Kopenhag 58
Koval ark bkz. Tympanum
Koval su dolab 19-22
Kozmetik alet-edevat (Anadolu, ge antikite, Bizans?)
141
Kln 198
Kmr 99, 125
Kuds 102
ufl yufelu al and bi-urf isn aer min urf
el-mucem (ifreli kilit, el-Cezernin) 56-58
und (topta hedef mekanizmas) 131
Kunstgewerbemuseum, Berlin 188 n., 198
Kupa (3./9.-4./10. yzyl.?, Npr?) 164
Kupa bardak (Pfulb & Portier 1877) 178, 183
Kupa, kulplu silindir (Lobmeyr, Viyana, 1875) 192
Kurun 9
ubiyye binas, Kahire 71 n.
Kuyumcu avadanl (9.-12. yzyl, Npr) 172
Kk masa, pirin ayaklkla tutulan iki cam plakadan
(Philippe-Joseph Brocard, Paris 1876) 191
223
Kkrt 98, 99, 125
L
Lamba (Emevi, Suriye) 158
Lamba (erken slam, Bat Anadolu) 162
Lamba, Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben
Msya gre) 46-47
Lamba, asma lamba (Emevi?, Suriye) 163
Lamba, iddetli rzgarda da snmeyen lamba (Ben
Msya gre) 45
levleb (bocurgat) 94
Limoges 183
Londra 7, 58, 203
M
Maastricht 58
Mailand 24, 38
Makamlar (mzikal) 75
Makas (tbbi alet, Emevi-erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl)
142
mancan ez-ziyr 108, 110
mancan fris (denge arlkl Fars mancn) 112
mancan suln (sultan mancn) 106
mancan, o. mancnt, mancn (mancnk) 93,
97, 98, 100, 137
Mancnk (bn el-ab) 101
Mancnk, Avrupal mancnklar (K. Kyeser) 116-118
Mancnk, balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ),
denge arlkl mancnklarda 134
Mancnk, balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk
denge arlkl mancnkta 108, 135
Mancnk, bomba atan 127
Mancnk, ekme gl mancnk 106
Mancnk, arbu (kara boa, byk denge arlkl
mancnk) 97, 108-109
Mancnk, denge arlkl Arap mancnklar, Avrupa
geleneinde 115
Mancnk, denge arlkl mancnk 94, 96-98
Mancnk, denge arlkl mancnk, ez-Zerdkta 107
Mancnk, denge arlkl mancnk, mesafe ayarlaycl,
Leonardo da Vincide 98, 119
Mancnk, denge arlkl mancnk, ok atarl 110-111
Mancnk, denge arlkl mancnk, ok atarl 112
Mancnk, Yunanlarn ve Sasanilerin 96
mancn ifrenc (Avrupal mancnk) 107
Manivela yasas 61
el-Manra (Msrda) 94, 102
el-Mristn el-kebr el-Manr bkz. alavn Hastanesi
Mavi Cami bkz. Sultan Ahmed Camii
Meander-motifi (bir vazo zerinde, dizayn 1880) 193
Medrese (Akademi), alvn Hastanesinde (Kahire)
71, 72, 73
Medrese (Akademi), Sultan II. Beyazt Hastanesinde
(Edirne) 74
Medrese / niversite, Mutaniriyye Medresesi, Badat
65-67
Medrese bkz. Mutaniriyye Medresesi
Medrese, Sultan Ahmed Camiinde (stanbul) 89
Medrese, ehzade Camiinde (stanbul) 78
Memlk cami asma lambas 179
Memlk metal veya cam ileri 185
Memlk sanat 201
Memlk uzun boyunlu vazolar 181
Meneet ey Muyiddn (e-liiyyedeki su dolab)
20-21
Mentee (nermzec) 43
merm (yel deirmeninde at mazgallar delikler) 33
Mesafe ayarlaycs 119, 134
meal nr 102
Metal iler, Suriye 184
Metaller 6, 9, 11
Metropolitan Museum, New York 185 n.
Meudon (Pariste) 182, 182 n.
Mezar kitabesi, ehzade Mehmed trbesinin 78
Msr 7, 16, 94, 179, 182, 201
Msr vidas (Helezonlu pompa) 16-18
midfa bkz. Top
miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe (svlarn zgl
arlklarn belirlemeye yarayan areometre) 12-14
Mimari 64-90
misl (arlk ls) 6, 10, 14
mzn Arimdis 4
mzn el-ar (Balistik tesviye arac, byk denge arlk-
l mancnkta) 108, 135
mzn el-ikme (hikmet terazisi, Abdurramn
el-zin) 3-4, 5-6
mzn el-ikme (hikmet terazisi, Eb tim el-sfizr)
5
mzn el-arb ve-l-bad (Balistik skala, denge arlkl
mancnklarda) 134
mzn ab (fiziksel terazi, Eb Bekr er-Rzde) 4
Model (18. yzyl, rz) 174
Moollar, Badatta (1258) 65, 67
Moment hesaplamas 61
Moskova 102
Moskova Tarih Mzesi 102
224
D Z N
Muarnas (mimaride) 69
munaal (hareket ettirilebilir, Abdurramn
el-zinnin terazisinde kefe) 6
Muse de lArme (Htel National des Invalides), Paris
95, 96
Muse de Cluny, Paris 185 n.
Muse du Louvre, Paris 203
Muse Florial, Guebwiller 201
Muse National Adrien Dubouch, Limoges 183
Museo Nazionale della Scienza e della Technica,
Mailand 38
Museum fr Angewandte Kunst, Kln 198
Musikr 75
Mutaniriyye niversitesi, Badat 65
Musul 30
mcenna (kanatl, Abdurramn el-zinnin tera-
zisinde kefe) 6
Mhr (13./19. yzyl, orsn) 171
Mhr (6./12. yzyl?, Npr?) 170
Mhr (Seluklu, 6./12. yzyl, Npr) 151
Mhr yzk ta (Zend/cr, ran) 168
Mhr, cam mhr (Emevi vs.) 169
Mhr, dalama mhr, Msr Nizam Dairesinin 15
Mrekkep hokkas (mibara), Seluklu (6./12. yzyl)
148
Mrekkep hokkas (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 162
Mze, slam Kltr ve Sanat Mzesi, Badat 67
Mzik terapisi, akl hastalarnda 75
N
Nancy 180
National Museum, Varova 183
nra (koval ark) 23
Neft (nef), petrol 98, 99, 101, 125
Neft lambalar, su kaldrmak iin olan dzenekte 36
Neh (Sstnda) 34
Nemrut (Ninovada) 138
Neo-Rnesans 196
nermzec (mentee) 43
nev (makam) 75
New York 185 n.
Neyzen 75
Nsbr, antik objeler 143, 147, 148, 158, 159, 160, 161,
163, 164, 166, 170, 172, 173, 174
Nizza 183
Nreddn Hastanesi (el-Bmristn en-Nr), amda
68-69
Nrnberg 180
Nrnberg Makas 35
O
Olta inesi (erken slam, Gney ran) 153
onager (Roma dneminden mancnk) 115
Orant teoremi (Arimed) 3
Osmanl dekor sanat 188, 189
Osmanl karofayans seramii 199
Osmanl sultanlar 177
Otomat, scak ve souk suyu nbetlee veren (Ben
Msya gre) 49-50
Oylum lekleri, Msr (yaklak 19./20. yzyl) 15
lm aralar 3-14
rgl yldz madalyon, kupa bardak zerinde (Pfulb &
Portier, Paris ve Nizza 1877) 183
sterreichisches Museum fr angewandte Kunst, Viyana
180, 181, 184, 184 n., 185, 186 n., 188 n., 197
zgl arlk, zgl arlk belirleme 6, 9-14
zgl arlk, svlarn 10, 12
P
Palanga (byk denge arlkl mancnkta) 97, 108
Palanga (denge arlkl ok atarl mancnkta) 112
Palanga, Taiyyeddne gre 42
Palmet iei (tabak dekoru) 184
Parfm 103
Paris, 95, 96, 179, 182 n., 183, 185 n., 201, 203 n.
Pavia 17
Pedal ark (byk denge arlkl mancnkta) 108
Pedal ark (helezon pompada) 17
Pedal ark (kuyu kovas zincirinde) 20
Pense, dentolojik 153
Perpetuum mobile 60-61
Petersdorf (Schlesien) 180, 189
Petraria 96
Petrol bkz. Neft
phao (Arap-slam kltr evresinden ine gtrlm
olan mancnk) 97
Pigman ksesi (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 166
Piknometre, el-Brnde 10, 11
Piknometre, J.H. Geilerde 11
Piknometre, W. Hornbergde 11
Piramit inaas 17
Pirin (ebeh) 9
225
Pompa tesisat, su arkyla hareket eden (A. Ramellide)
29
Pompa tesisat, su arkyla hareket eden (el-Cezerye
gre) 27
Pompa, alt pistonlu (Taiyyeddnin, 1553) 28-29
Pompei 17
Projektiller, dkm kalplar (3./9.-6./12. yzyl,
Npr?) 174
R
ra (yel deirmeni) 32-34
rast (makam) 75
ral (arlk ls) 41
Reaksiyon kontrolleri 51
Roket (e-ayyr el-mecnn, asan er-Rammda)
125-126
Roma terazisi (arasn) 3
Royales de Svres 182
Rum atei 94, 98, 102
rummne (kaldral terazilerde kantar srgs) 3
rummne seyyre, rummne tadl (Abdurramn
el-zinnin terazisinde kantar srgs) 6
S
siye (koval ark) 23
e-liiyye (amn mahallesi)
and el-musafa (alev fkrtcs, ez-Zerdkta) 124
Santurcu 75
Sarcocolla (aa reinesi) 99
Sasaniler, Sasani ran 93, 94, 96
sar el-aded el-mstev (areometrede) 13
Sava gemileri, patlayc maddeler tayan 123
Sava hileleri (iyel) 93
Sava teknii 93-138
sz motifi (Osmanl) 191
Science Museum, Londra 7
segh (makam) 75
Selimiye Camii (Edirne) 84-87
Seramik fayanslar, Avrupal firmalarn 177
Seramik, Avrupa, orientletirici stilde 177-203
Seramik, ran 177, 202
Seramik, spanya 185
Seramik, znik 191, 198, 199
Seramik, Osmanl 199
Scak hava trbini 39
Sicilmsa 100
Sicistn (Sstn, Kuzeydou ran) 32, 33, 34
Silah 100
Silindir palanga (Taiyyeddne gre) 42
sirc Allh (Allah lambas, sonsuz k, Ben Msya
gre) 46-47
Sstn bkz. Sicistn
Sivas 70
Sonsuz k bkz. Allah lambas
Sonsuz kk kavram 3
St. Servaas, Maastricht 58
Stoke on Trent 200
Stuttgart 183
Su ana (ran, Msr) 203
Su ark 16, 20, 23, 24, 27, 28, 29, 30
Su, nitelii ve derecesi 10
ufr (bronz) 9
Sultan Ahmet Camii (stanbul) 88-90
Sng Hanedan 97
Supap, konik 51
Suriye 143, 182
Suriye ince uzun bardaklar 183
szink (makam) 75
Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83
Srahi, iki bardakl (Lobmeyr, Viyana, 1885) 195
ahmerdan koba, hareket ettirilebilir (debbbe) 93,
137, 138
akl, makaral (Seluklu 12. yzyl, Dou Anadolu)
152
am 20, 21, 68, 71, 102
am elii 96
arap tortusu 99
ebeh (pirin) 9
ehzade Camii (stanbul) 76-79
ifreli kilit (ufl yufelu al and bi-urf isn aer
min urf el-mucem), el-Cezernin 56-58
rz 196
ie (orsn, 5./11.-6./12. yzyl) 165
ie, kk (orsn, 3./9.-5/11. yzyl) 165
ie, kk (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161
ie, kk (Suriye, Emevi?) 164
T
Tabak (Lobmeyr, Viyana 1878) 184
Tabak (Th. Deck, Paris 1860/65 civar) 178, 198
Tabak, Boteh desenli (Lobmeyr, Viyana 1878/79) 186
aberistn, antik objeler 143, 146
Tarragona 33
Ta mancn, mancnk 93, 97, 98
e-ayyr el-mecnn (roket, asan er-Rammda) 125-
126
226
D Z N
Teknik 3-61
Terazi, fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr
er-Rzde) 4
Terazi, altn terazisi seti (acr, fahn) 154
Terazi, altn terazisi seti (Osmanl?) 155
Terazi, Msr (yaklak 13./19.-14./20. yzyl) 7
Terazi, Osmanl (stanbul) 8
Terazi, zgl arl saysal olarak belirlenmesi 9-11
Terazi, teraziler 3-14
Tesis, durgun sulardan koum hayvanyla suyu yukar kal-
drmak iin (beygirle dndrlen dolap), el-Cezerye
gre 25-26
Tesis, koum hayvanyla ileyen (el-Cezerye gre)
25-26
Testudo (helezonlu pompa, K. Kyeserde) 17
Tesviye arac, balistik (mzn el-ar ), byk denge ar-
lkl mancnkta 108, 135
Tezyin sanat mzeleri, Avrupa 177, 179, 185
Tbbi aletler (antik Anadolu, ran, Suriye) 143
Tbbi aletler (Emevi, erken Abbasi, 2./8.-3./9. yzyl)
142
Top (midfa, mikale) 100, 101, 131-132
Top kuleleri, hareketli yani srlebilir ahmerdan ko-
ba (debbbe) 93, 137, 138
Topu patlangac 99
Torna 13
Torpido (e-ayyr el-mecnn, asan er-Rammda)
125-126
trebuchium (denge arlkl mancnk) 107
Tripoli (Lbnanda) 102
Tunca nehri 74
Tty (inko oksidi) 148
Trbe, Sultan Ahmet Camiinde (stanbul) 89
Trbe, Sultan Sleymann (stanbul) 82
Trbe, ehzade Memedin 78
Tympanum (davula benzer koval ark) 23-24
U
Udcu 75
Uluslararas sergiler 177, 181, 203
Uzun boyunlu vazolar (Lobmeyr, Viyana, 19. yzyl
sonu) 178, 197
Uzun boyunlu vazolar, in 197
Uzun boyunlu vazolar, Memlk (14. yzyl) 181
byk yayl ok atar (Ballista) 114
V
Vakf senedi, alvn Hastanesinin (Kahire) 73
Vakf senedi, Sultan II. Beyaztn hastanesinin (Edirne)
75
Varova 183
Vazo (Heckert, Petersdorf in Schlesien, 1879 ila 1900)
178, 189
Vazo (Lobmeyr, Viyana 1878 civar) 187
Vazo (Lobmeyr, Viyana 1880 civar) 193
Vazo (Ph.-J. Brocard, Paris 1869) 180
Vazo ayrca bkz. ift kulplu vazo, Uzun boyunlu vazo
Vazo ve Kulplu srahi, altn a dekorlu (Lobmeyr,
Viyana 19. yzyln sonu) 178, 197
Vazo, cami lambas formunda (muhtemelen Fransz, 19.
yzyln ikinci yars) 179
Vazo, ran ya da Suriye dkme kab biiminde (De
Porceleyne Fles, Delft) 178-202
Vazo, su ana formunda (Clment Massier, Golfe-
Juan 1892) 203
Victoria ve Albert Museum, Londra 203 n.
Vin, dili ark mekanizmal 41
Viyana 179, 180, 181, 184, 184 n., 185, 190, 192, 193, 194,
195, 196, 197
W
Wrttembergisches Landesmuseum, Stuttgart 183
Y
Yangn tenceresi, bomba 120
Yay, Hint yay (siyy hindiyye) 96
Yay, elik, Avrupada ilk anl, 96
Yay, slam (Muse de lArme, Paris) 95-96
Yel deirmeni (ra o. ar) 32-34
Yel deirmeni, resim, Canterbury Mezmurlarnda
(1270) 33
Yel deirmeni, resim, ed-Dmede 33
Yel deirmeni, resim, Veranzioda 34
Yemek tuzu 99
Yeni Cami, stanbul 177
Yezd (Suriyede rmak) 20
Ylan oynatcs, el-Murdnin elence otomatnda
51-52
Yldz motifi (dekor) 185
Yzk ta (18.-19. yzyl, ran) 168
Z
zafa (zrhl araba, ahmerdan kobal) 93, 137-138
zengle (makam) 75
Zrhl araba, ahmerdan kobal (zafa) 93, 137-138
ez-ziyr (mancnk) 110
227
K T A P A D L A R I
III. Kitap Adlar
A A
el-le ellet Tuzammiru bi-Nefsih (Ben Ms) 30
K. el-Amel bi-n-Nr ve-n-Nef ve-z-Zerrt f el-
urb (anon.) 93
B
Bellicorum instrumentorum liber (Giovanni Fontana)
55, 126, 138
Bellifortis (Konrad Kyeser) 17, 115, 116, 117, 118,
126
Bibliotheca historica (Diodorus Siculus) 16
La Bilancetta (Galileo Galilei) 11
C
K. el-Cmi Beyn el-lm ve-el-Amel en-Nfi f
nat el-iyel (bn er-Rezzz el-Cezer) 20, 25,
26, 27, 53, 54, 56, 57, 58
el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-Aiya (bn el-
Bayar) 99
Cmi et-Tevr (Rededdn Falallh) 109
Codex Atlanticus (Leonardo da Vinci) 39
D
K. ed-Debbbt ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-l-
Mekyid (anon.) 93
De architectura (Vitruvius) 16, 17, 19
De ingeneis (M. Taccola) 31, 61
De re metallica (Georgius Agricola) 22
De nobilitatibus sapientiis et prudenciis regum (Walter
of Milimete) 132
De subtilitate (Geronimo Cardano) 17
Le diverse ed artificios machine (Agostino Ramelli)
29
E
el-En f el-Mancn (bn Erenbu ez-Zerdk)
97, 100, 106, 107, 108, 110, 111, 113, 120, 124, 127,
131, 132, 134, 135, 136, 137, 138
K. el-Esrr f Netic el-Efkr (el-Murd) 51, 52
F
Fihrist (bn en-Nedm) 93
K. el-Fursiyye ve-l-Menib el-arbiyye veya K. el-
Fursiyye f Resm el-Cihd (asan er-Ramm)
97, 99, 103, 105, 109, 121, 123, 125, 127
G
Geographica (Strabo) 17, 17
H
Histoire du roy saint Loys (Jean de Joinville) 94 n.
K. el-iyel (Ben Ms) 43, 45, 46, 47, 48, 49

el-a f Abr arna (bn el-ab) 101
rd Zevi l-rfn il nat el-abbn (Eb tim
el-Muaffer b. sml el-sfizr) 5
K
K. el-arasn (Sbit b. urra) 3
Kenz el-Eibb bkz. K. el-Muaddimt
L
Liber ignium ad comburendos hostes (Marcus
Graecus?) 98, 99
M
Machinae novae (Fausto Veranzio) 31, 34
Le machine (Giovanni Branca) 38
el-Mazn f Cem el-Funn (anon., 8./14. yzyl?)
100, 121, 133
el-Mamt (el-arr) 23, 24, 65, 159
el-Mevi ve-l-tibr bi-Zikr el-ia ve-l-sr (el-
Mariz) 71 n., 72 n., 94 n., 102
Mezmurlar (Canterbury 1270) 33, 34
Mzn el-ikme (el-zin) 3, 4 n., 6, 10 n., 12, 12 n.,
13 n., 14 n.
el-Mutara f Funn e-una (el-Muaffer Ysuf b.
mer) 105
K. el-Muaddimt veya Kenz el-Eibb (bn
Bateveyh) 100
Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher (el-Mesd)
32 n.
N
Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar
(emseddn Muammed ed-Dme) 33
Nzhet el-Mulateyn f Abr ed-Devleteyn
(Abdusselm b. el-asan e-uveyr) 94 n.
R
er-Rav el-Mir f aber el-Ar (el-imyer) 33
er-Rile (bn Cubeyr) 68
S
Seyhatnme (Evliya elebi) 75, 128
K. es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk (el-Marz)
97 n.
228
D Z N
T
Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-
urb (Mur e-arss) 94, 95, 97 n., 111, 112,
113, 114
Tar (bn aldn) 100 n.
Tar ukem el-slm (el-Beyha) 5 n.
Tar er-Rusul ve-l-Mulk (e-aber) 32 n., 137 n.
(Taiyyeddn) 28, 37, 41, 42
U U
Umm el-az (Ali Aa) 129
Uyn el-Enb f abat el-Eibb (bn Eb
Uaybia) 100
el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai (anon.)
98 n.

Fuat Sezgin-Islam'Da Bilim Ve Teknik-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları (2007)

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Fuat Sezgin-Islam'Da Bilim Ve Teknik-İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları (2007)

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

slamda Bilim ve

dxi ilk olarak hesaplad. 17. yzyln

Sicilyadaki Arap egemenliinde orta-

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

ve-l-yt adl eserinin ilgili blm-

ankebt, ebeke) ile evrelenmitir.

ekliptik diskinin merkezinden

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

rifet Misat el-Ekl el-Basa ve-l-Kriyye)

Bayerisches Nationalmuseum, Mnih 102

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

Trke: Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.

Almanca: Institut fr Geschichte der Arabisch Islamischen Wissenschaften

Giri ve objelerin tariferi Annette Hagedorn tarafn-

breli terazi (abbn) 3, 4 n.

Вам также может понравиться