Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Teknik
Cilt I
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI
Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL
Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
Renk Ayrm, Bask ve Cilt
Entegre Matbaaclk A..
Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Prof. Dr. skender Pala
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy
Yayna Hazrlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
kinci Basm
Nisan 2008
1. Basm TUBA ve KLTR BAKANLII tarafndan gerekletirilmitir.
Sezgin, Fuat
slamda Bilim ve Teknik/ Fuat Sezgin; ev.: Abdurrahman
Aliy; Eckhard Neubauerin katklaryla; Yay. Haz.: Hayri
Kaplan, Abdurrahman Aliy.- Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl;
Trkiye Bilimler Akademisi, 2007.
c<1>.: mk res.; 30 cm.- (Trkiye Bilimler Akademisi yaynlar; no. 14)
(Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar; 3083-1. Ktphaneler ve Yaymlar
Genel Mdrl kltr eserleri dizisi; 401)
indekiler: Arap-slam bilimleri tarihine giri
ISBN 978-975-17-3252-1 (tk.)
ISBN 978-975-17-3253-8 (1. c.)
I. Aliy, Abdurrahman. II. Neubauer, Eckhard. III. Kaplan,
Hayri. IV. Eser ad. V. Seriler.
297.4796
SLAMDA BLM VE
TEKNK
ARAP - SLAM BLMLER
TARHNE GR
Fuat Sezgin
Cilt I
TRKYE BLMLER AKADEMS, STANBUL BYKEHR BELEDYES, T.C. KLTR VE TURZM BAKANLII
ORTAK ALIMASIDIR.
NSZ
Gnmz dnyasnn ulat uygarlk dzeyi, insanln asrlar boyu sren etkileimi
ve daha iyiye ynelik olan ortak araynn rn saylmaldr. zellikle bilim ve teknoloji
alannda baarlanlar, belli bir corafya ya da kltre mal edilemez; aksine insanln bugn
vard nokta farkl tarihsel dnemlerin, farkl uygarlklarn ufuk aan yenilikler katt,
akla ve bilgiye verilen neme paralel olarak gelien bir dnce yapsnn birikimidir. Bilim
ve teknoloji alanndaki gelimeler ancak byle bir anlayla evrensel birer kazanm olarak
grlebilirler.
slam uygarl da, bilim ve teknoloji alanlarnda byk atlmlar gerekletiren
ve bugn insanln ortak hafzasnda yer etmi nemli bilim adamlar yetitirmitir.
Astronomi, geometri, matematik, tp, mimarlk, kimya ve baka birok alanda kaydedilen
gelimelerle slam dnyas, tm insanlk iin byk bir bilimsel canlanmann ncln
yapmtr.
Deerli Trk bilim adam Prof. Dr. Fuat SEZGN; uzun yllar sren almalar
sonucu ortaya koyduu bu eserle, slam dnyasnn bilim ve teknoloji alanlarnda insanln
gelimesine yapt katklar incelemekte, bilim tarihi iin yeni bir bak asna kap arala-
maktadr. Dnya bilim tarihinde slam biliminin oynad rol eitli rneklerle ele alan bu
eser, Bat merkezli bilim anlayna bir alternatif nitelii tamakla birlikte, slam dnyas
iin de bilim alanndaki byk baarlarn hatrlatan bir kaynak oluturmaktadr.
Kurumlarmz ibirlii yapan ve ortak deer reten kurumlar haline geldike, dn-
sel birikimin ekonomik birikim kadar hayati neme sahip olduu genel kabule dntke
ve hepsinden nemlisi bu yaklam bir toplumsal irade biimini aldka, toplum olarak
hedeflerimize daha hzl ve daha kolay ulaacaz.
Kltr ve Turizm Bakanlmz ile Trkiye Bilimler Akademisinin ibirliinde
Almancadan Trkeye evrilerek 2007 ylnda yayn hayatmza kazandrlan bu nadide
eserin, grd youn ilgi dolaysyla stanbul Bykehir Belediyesi Kltr A.. tarafn-
dan yeniden baslmas bu alandaki byk ihtiyacn kantdr.
Hedefimiz, okuyan, dnen ve reten bireylerin oluturduu; kendi deerleriyle
tank ve bark bir topluma kavumak ve kltrel birikimimizi lkemiz dndaki geni
kitlelerle tantrarak evrensel kltr ierisindeki mutena yerimizi almaktr.
Bylesine nemli bir eserin yeniden baslarak kltr hayatmza kazandrlmasna
katk salayan herkesi yrekten kutluyorum.
Erturul GNAY
Kltr ve Turizm Bakan
Erturul GNAY
Kltr ve Turizm Bakan
6
7
TAKDM
Araplar ve Batl oryantalistler bilimsel yaynlarda Farislerin ve Trklerin slam
bilim tarihine yaptklar katky grmezden gelir. Ancak Trkler zellikle 15. yzyldan
sonra bu konuda bayra devralmlardr. Bu dnemde iki Trk ehri olan Semerkant
ve stanbul, slam dnyasnn bilim ve felsefe merkezleri haline gelmilerdir.
Birbirinin ada olan iki Trk hkmdar, Ulu Bey ve Fatih Sultan Mehmed,
evrelerinde bilim adamlarn ve filozoflar himaye etmilerdir. Osmanl toprakla-
rndan Trkistana giden Kadzade Rumi, Semerkanttaki rasathanede grev alm;
Semerkanttan stanbula gelen Ali Kuu da medreselerde ders vermitir.
Ulu Bey bugn bile yazdklarna bavurulan bir astronomdu. Arapa, Farsa,
Latince ve Yunanca bilen Fatih Sultan Mehmed, dneminin nemli airlerindendi
ve ok zengin bir ktphaneye sahipti. Fatih Sultan Mehmed zamannda Osmanl
Saraynda byk bir fikir zgrlnn olduunu, ok ilgin felsefi tartmalarn yapl-
dn biliyoruz.
stanbul Bykehir Belediye Bakan olarak, Mslmanlarn insanln evren-
sel bilim tarihine yapt katky gn na kararak allagelmi nyarglar ortadan
kaldran slamda Bilim ve Teknik adl eseri hazrlayan ve yaymlanmasn salayan
herkese teekkr bor bilirim.
8
9
NSZ
Gnmzn dnya bilim tarihi anlaynda, Batnn, karanlk bir Orta a
dneminden sonra eski Yunan uygarlnda yatan kkenlerinin ayrmna vararak,
Rnesans, Aydnlanma ve Bilim Devrimi gibi almlar kapsayan bir sre zerinden
amzn kendisiyle zdeleen uygarln ve bilimini gelitirdii gr genel bir
kabul grmektedir. Eski a ile Yakn alar arasndaki yaklak 1000 yllk boluk bu
balamda yeterince irdelenmemekte, Bat biliminin bir yerde eski Yunan uygarlnn
kllerinden yeniden doarak gelime srecine girmi olduu dncesi bir ak gerek
olarak yalnzca Bat dnyasnda deil onun dnda kalan corafyada da yaygn biimde
benimsenmektedir.
Bilim tarihinin bu yazm biimi, 19. yzyl ortalarndan balayarak, gene Bat
kltr evresindeki bir avu bilim insannn Orta a slam dnyasnn doa bilimleri
alanndaki eserleri zerinde yrttkleri almalarn sonularnn nda sorgu-
lanmaya balanmtr. Bu nc bilim tarihilerinin balatt gelenein gnmzdeki
sekin temsilcisi Prof. Dr. Fuat Sezgin bu konuda yaam boyu srdrd kkl ara-
trmalarla Orta an, Batnn gznden kam olan ve byk lde slam bilimiyle
zdeleen, bilimsel baarlarn ve bu dnem aratrmalarnn zgnln ortaya
koymaya almaktadr.
Fuat Sezgin, bunun tesinde, Frankfurt niversitesindeki Enstits bnyesinde
eski yazma eserlerde betimlenen alet ve cihazlarn yeni yapm rneklerini reterek, 9.
16. yzyllar arasndaki dnemde slam corafyasndan kaynaklanan bilimsel katklarn
yer ald bir mze yaratmtr. slam bilimine ilikin bilgi eksikliklerinin ve bu eksiklik-
lerden kaynaklanan nyarglarn dzeltilmesi balamnda bilim tarihi asndan byk
nem tayan bu mzede sergilenen nesnelerin tantlmas amacyla F. Sezgin tarafn-
dan ayrca be ciltlik Wissenschaft und Technik im Islam balkl bir katalog kaleme
alnmtr. Bu eser, ierii ve irdeledii dncelerle Bat odakl bilim tarihi yazmnn
eletirel bir zmlemesini yapmakta, slam ve Orta a bilimine yeni bir bak as
sunarak slam biliminin eski Yunan, ayrca Hint, Bizans ve ran dnemlerinden dev-
rald bilimsel miras korumak ve yaymakla yetinmeyip, onu, ekledii zgn eserlerle
ileri gtrm olduu deerlendirmesini yapmaktadr. Sezgin, bu deerlendirmelerden
hareketle, bilimsel gelimeleri ara duraan dnemleri izleyen sramalarla gerekleen
bir sre yerine, sregelen btnleik bir evrilme sreci olarak yorumlamaktadr. Buna
gre, slam biliminin kendisinin snmlenme srecine girdii dnemde devrettii
miras onu izleyen Bat bilimine feyz ve mesnet oluturmutur.
10
Fuat Sezginin bilim tarihine yeni bir boyut getiren eser ve grleri gnmz
slam dnyas iin ayr bir nem tamakta, bu kltr evresine unutmu olduu bilimsel
gemiini anmsatmak, yitirmi olduu gzlenen belleini yeniden kazandrarak, bilim-
sel aratrma evkini uyandrmak ve ona zgven alamak gibi tarihi bir grevi yerine
getirmektedir. Bu dorultuda, Fuat Sezginin katalounun Trke evirisinin, Orta
a slam dnyasnda gelitirilmi olduunu ortaya koyduu bilimsel alet ve cihazlarn
kendisi tarafndan gerekletirilen yeni yapmlarnn yer alaca stanbul slam Bilim
ve Teknoloji Tarihi Mzesinin yakn gelecekteki alyla birlikte, lkemiz insanlarna
kendi kltrel gemilerini tanmalar ynnde ok deerli katklar salayacana ina-
nlmaktadr.
Bu nemli eserin Trkiyede yaynlanmasna Akademimize verdii izinle ola-
nak salayan deerli eref yemiz Prof. Dr. Fuat Sezgine ve eserin yaymlanmasn
stlenen Kltr ve Turizm Bakanlna teekkr bor bilmekteyiz. Eseri Trkeye
eviren ve editrln yapan Dr. Abdurrahman Aliy ve Dr. Hayri Kaplan ile eserin
deiik blmlerinin bilimsel anlatmn gzden geiren Prof. Dr. Metin Balc, Prof. Dr.
Kurtulu Diner, Prof. Dr. Melek Dosay, Prof. Dr. Sezai Krkolu, Prof. Dr. Bedriye
Tolon, Prof. Dr. Vural lk ve Ar. Gr. Ali Rza Tosunun isimlerini anmaktan mut-
luluk duymaktayz.
Prof. Dr. Engin BERMEK
Trkiye Bilimler Akademisi Bakan
11
indekiler
(Katalog Geneli)
Cilt I:
nsz ...................................................................................................................xi
Giri .......................................................................................................................1
Cilt II:
1. Blm: Astronomi .............................................................................................1
Cilt III:
2. Blm: Corafya ...............................................................................................1
3. Blm: Denizcilik ...........................................................................................33
4. Blm: Saatler ................................................................................................83
5. Blm: Geometri ..........................................................................................123
6. Blm: Optik ................................................................................................163
Cilt IV:
7. Blm: Tp ........................................................................................................1
8. Blm: Kimya .................................................................................................95
9. Blm: Mineraller ve Fosil Oluumlar .........................................................155
Cilt V:
10. Blm: Fizik ve Teknik ...................................................................................1
11. Blm: Mimari .............................................................................................63
12. Blm: Sava Teknii ....................................................................................91
13. Blm: Antik Objeler .................................................................................139
14. Blm: Orientletirici Stilde Avrupa Cam ve Seramii ............................177
12
=
=
=
=
=
=
S=s
=
=
=
=
=
NOT:
Umar (mer) Usmn (Osmn) gibi isimlerin yazmnda her ne kadar
transkripsiyon iaretleri kullanldysa da dilimize yerlemi ekilleri tercih
edilmitir.
Transkripsiyon aretleri
13
NS Z
omantik dnemde, tarihsel olgulara kar adil olmayan periyotlatrmann
etkisi altnda henz yeni domu olan tek ynl Rnesans kavramnn
ve ortaan baarlarn yadsmann hakim olduu dnemde, Jacques Sdillot
ve olu Louis-Amlie, Eb el-asan el-Marrknin (7./13. yy.) uygulamal
astronomi ve astronomik aletlere ilikin muhteem eserinin Pariste bulunan
Arapa el yazmasndan Franszca tercmesini 1834 ylnda yaynladlar
1
. Bunu
on yl sonra oul Sdillotnun el-Marrknin kitab zerine yapt hayranlk
uyandran almas takip etti
2
. Geri nceki dnemlerde Johann Gottfried
Herder (1744-1803), Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832), Kurt Sprengel
(1766-1833) ve Alexander von Humboldt (1769-1859) gibi ahsiyetler hma-
nist bir anlayla Mslmanlara veya Araplara bilim tarihinde layk olduklar
takdiri yneltmilerdi. Bununla birlikte baba ve oul Sdillot bilim dnyasnn,
Arap-slam kltr evresinin ortaya koyduu baarlara kar adil bir davran
iin onlarca yl sren bir mcadele verdiler, her ne kadar bu, meslektalar ve
Fransz Akademisi tarafndan pek ho karlanmam olsa da.
Sdillotlar tarafndan srdrlen mcadelenin, yorulmak bilmez bilim adam
Joseph-Toussaint Reinaudun (1795-1867) daha aa kalmayan bir yarat-
clk ve inanla corafya
3
, slam arkeoloji
4
, sava teknii
5
alanlarnda baar-
d ve yaamn adad eserlerle desteklenmesi bir ans olmutu. Reinaud
almalarnn birisinde, bilimler tarihinin btnln veciz bir ekilde ifade
eden u dnceye ulamt
6
: Rastlant, tekniklerin ve sanatlarn ilerleme-
sinde ok byk bir rol oynamaz. nsanlk btn keiflerinde istikrarl bir
ekilde ileriye doru, birdenbire bir srayla deil, adm adm hareket eder.
Her zaman ayn hzla ilerlemez, fakat hareket sreendir. nsan icat etmez,
sonular karr. Mesela insan bilgisinin bir alann ele alalm: Bu alann
tarihi, yani ilerleme tarihi, aralksz bir zincir oluturur. Olgular tarihi bize bu
zincirin paralarn verir ve bizim grevimiz, kaybolan halkalar her bir paray
bir dierine eklemek iin yeniden bulmaktr.
1853 ylnda yaynlanan Averros et lAverrosme adl eserinde Ernest Renan
(1823-1892) Arap Felsefesinin Avrupadaki resepsiyonunun bilim tarihileri iin
1
Trait des instruments astronomiques des Arabes, 2 Bde., Paris 1834-1835 (Tpkbasm Frankfurt
1998, Islamic Mathematics and Astronomy Bd. 41).
2
Mmoire sur les instruments astronomiques des Arabes, Paris 1844 (Tpkbasm Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 42, 45-312).
3
Bu alandaki birok almas arasnda Introduction gnrale la gographie des Orientaux isimli,
Ab el-Fidnn corafya kitabnn tercmesine bir giri cildi olarak yaynlanan almasyla Rei-
naud, corafya historiyografyaclna mstesna bir etkide bulunmay baarmtr (Gographie
dAboulfda, 2 Cilt., Paris 1848, 1883, Tpkbasm Frankfurt 1998 Islamic Geography serisinde Cilt
277-278).
4
Monumens arabes, persans et turcs du cabinet de M. le Duc de Blacas, 2 Cilt, Paris 1928.
5
Bu alanda Ildephonse Fav ile ortak almasndan doan u eserden sz edilebilir: Du feu grgeo-
is. Des feux de guerre et des origines de la poudre canon, Paris 1845 (Tpkbasm Frankfurt 2002,
Natural Sciences in Islam Cilt 87).
6
J.-T. Reinnaud ve I. Fav, Du feu grgeois, a.e. s. 2.
14
N S Z
hayli yeni ve artc bir tablosunu izerken, Alexander von Humboldtun des-
teiyle Pariste okumu olaanst yetenekli gen bir Alman bilim adam 1851-
1864 yllar arasnda Arap matematiine ilikin yaklak 40 kadar alma yapt.
Bu, maalesef ok gen, 38 yanda lm olan Franz Woepcke (1826-1864)dir.
Onun gnmze kadar ksmen alamam Franszca yazd almalar, bugn-
k Arap-slam matematik historiyografyas iin salam bir temel oluturmutu.
zellikle 1851 ylnda yaynlanm olan doktora almas Lalgbre dOmar
Alkhayym beklenmedik bir etki yaratmt. Bu eserinde Franz Woepcke,
5./11. yzyln ikinci yarsnda yaam olan filozof, astronom ve matematiki
mer el-ayymn cebir alanndaki eserinin, nc dereceden denklemlerin
sistematik bir tantmasn ortaya koymaktayd. Ulalan bu sonu, dnemin
matematikilerini zellikle u sebepten dolay aknla drmt: Otorite
olarak kabul edilen matematik tarihisi Jean-tienne Montuclann
7
Araplarn
cebirde ikinci dereceden denklemleri aamadna ilikin kesin yargsn zihin-
lerinde tutuyorlard. Bylelikle J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve F.
Woepcke gibi byk oryantalistlerin youn ve geni kapsaml almalar gele-
cekteki aratrmalara Arap-slam bilim adamlarnn evrensel bilimler tarihinde-
ki yerlerine ilikin umulmadk ve hayret verici perspektifler am oluyordu.
Bu drt bilim adamnn gl etkilerinden bamsz olmakszn Eilhard
Wiedemann (1852-1928) 1876 ylnda, yarm yzyl srecek olan almalarna
balad. Wiedemann bir fizikiydi ve almalarnn byk bir ounluu fizik
ve teknik alanlaryla ilgiliydi. Bununla birlikte, ilgisini zamanla Arap-slam
doa bilimlerinin btn alanlarna yneltti. Bu yorulmak bilmez bilim adam-
nn verdii yazl rnler, ikiyz kadar makale ve monografi olarak yaymland.
Sonradan be byk cilt iinde toplanp baslan almalar
8
yazarn hayatta
olduu dnemde ve sonrasnda, doa bilimleri historiyografyasn kkl bir
ekilde etkilemitir ve gelecekte de bu alann vazgeilmez eserleri olarak kala-
caktr.
Wiedemann buna ilaveten byk bir renci kitlesini evresinde toplad ve
onlar bu alanla ilgili konular ilemekle grevlendirdi. Bu almalardan doan
rnler hocalarnnkiler kadar nemlidir. Bu rnler imdiye kadar olduu gibi,
gelecekte de Arap-slam kltr evresi ierisinde yrtlen tabii bilimler histo-
riyografyas iin yap talarn tekil edecektir.
Arap-slam kltr evresinde kullanlm, gelitirilmi veya icat edilmi aletler,
cihaz ve avadanlarn prototiplerini ina etmede Eilhard Wiedemann bizlerin
7
Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359f.
8
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte ad altnda Wolfdietrich Fischer tarafndan
yaynlanm olan ilk iki cilt (Hildesheim ve New York 1970) Wiedemannn Erlangen Physikalisch-
medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde yaynlanm olan 81 makalesini iermektedir. Sayca
daha fazla olan dier yazlar, cilt halinde Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wis-
senschaftsgeschichte ad altnda Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafndan bir araya getirilmitir
(Frankfurt: Institut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissenschaften 1984).
15
N S Z
ncs olarak kabul ettiimizi belirtmek benim iin ho bir grevdir. Wiedemann
yardmclaryla birlikte u ya da bu aletin prototipini ina ettiini yazlarnda sk
sk belirtmektedir. Mnihteki Alman Mzesinin 1911 ylnda Wiedemann ve
onunla birlikte alan usta F. Kelberden satn ald be tanesinin dnda, onun
tarafndan yaplm modellerin kaderi hakknda daha fazla bir bilgiye maalesef
ulaamadm. Mzenin satn ald aletlerden birisi olan usturlap hakkndaki
yazmalar, o zamanlar harflerin (usturlap zerine) yazlmasnda karlalan
zorluklar gstermektedir. Mzenin harflerin Arapa yazlmas talebi karsnda
Wiedemann yle cevap vermektedir: Ben, rakamlarn usturlap zerine ilen-
mesinde bizim yazmzn kullanlmas aresini neriyorum. Arapa rakamlar
kaznacak olursa, ok pahalya mal olmaktan baka, benim iin de ok zahmetli
olacaktr. Bugn kesinlikle bilinmektedir ki, Wiedemannn yapt modelin
asl Muammed bn e-affrn (420/1029, bkz. Cilt II, s. 95) Berlin Devlet
Ktphanesinde bulunan usturlabdr. Bu alet sergilenmitir. Derece blm
emberinde (limbus) ve arka yzde kesinlii tartmal yerler bo olarak kalm,
plaka ve rmcek denen a (rete) zerine harflerin kaznmas yerine basl kt
yaptrlmtr
9
.
Sunulan bu katalogda anlatlan ve resimlerle gsterilen aletler, cihazlar ve
avadanlar, 1982 ylnda Johann Wolfgang Goethe niversitesine bal olarak
kurulan Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
yaynlaryla birlikle, 800 yl boyunca Arap-slam kltr evresinde gerekle-
tirilmi olan baarlara ynelik kmseyici yaygn kanaati mmkn olduun-
ca deitirebilmeye katkda bulunmak amacyla yaplmtr. Fakat ne temel
dncemizde ne de stlendiimiz bu devi yerine getirme gayretimizde biz
bulduk heyecanyla hareket etmiyoruz, bilakis biz bilimler tarihinin btnl-
ne ve yukarda Reinaud ve Fav tarafndan formle edilmi prensibe inan-
yoruz: nsanln ortak bilimsel miras, sreen admlarla, her zaman dz bir
izgi halinde olmasa da, deiken bir hzla bymektedir. Tarihte belirli bir
zaman dilimindeki bir kltr evresi, bilimsel miras, kk olsun byk olsun
bir adm daha ileri tamak iin ncl stlenmi, daha dorusu iinde bulu-
nulan koullar dorultusunda ncle getirilmise, tarih koullar ve o nc
tarafndan ulalan seviye, ardln kaydedecei olas ilerlemeleri ve bu iler-
lemelerin hzn etkileyen faktrleri belirler. Yunanlarn olaanst yeri,
bilimler historiyografyas tarafndan genel olarak kabul ve takdir edilir. Fakat
Yunanlarn daha nceki ve komu kltr evrelerinden dorudan ya da dolayl
bir ekilde miras alp zerine bina ettikleri sonularla ilgili Yunan bilim tarihi-
lerinin pek holanmadklar soru hususunda hl bir belirsizlik hakimdir. Daha
1932 ylnda Otto Neugebauer buna ilikin olarak yle demektedir: Yunan
9
Burkhard Stautz, Die Astrolabiensammlungen des Deuschen Museums und des Bayerischen Natio-
nalmuseums, Mnchen 1999, s. 385-386.
16
olan Yunan-ncesine her balama giriimi ok youn bir kar koymayla kar-
layor. Allageldik Yunan imajn deitirme gereklilii ihtimali dncesi,
Winkelmannn dneminden beri mevcut imajn geirdii btn deimelere
ramen her defasnda arzu edilmez grnmtr. Hlbuki o zamandan bu gne
geen 2500 yllk tarihe bir 2500 yln daha eklenmesi gerektii gibi ok basit
bir olgu vardr, ve buna gre Yunanlarn artk bata deil, ortada bulunmalar
gerekiyor.
10
Bana gre burada, bilim tarihinde gereince dikkate alnmam olan u olguya
iaret edilmelidir: Biz, Arap-slam bilim adamlarnn kaynaklarn ve ncle-
rini, bildiimiz kltrlerdeki durumun aksine, daha kolay ve ak bir ekilde
tanyabiliyoruz. Arap bilim adamlar, kaynaklarnn isimlerini tam olarak belirt-
meyi ve nclerini, zellikle Yunanlar byk bir sayg ve kranla anmay adet
edinmilerdi. Mesela, aksi takdirde Yunanlarn tannmam kalacak olan alet ve
edevatnn izine ulamamz ve orijinali kaybolmu Yunanca eserlerin fragman-
larn yaplan alntlardan hareketle yeniden kazanmamz bylece olanakl
hale getirdiler.
Kendilerine borlu olduumuz J.-J. Sdillot, L.-A. Sdillot, J.-T. Reinaud ve
F. Woepcke gibi nclerin gl etkilerinden itibaren, bilim tarihi arlkl
alan oryantalistlerin, Arap-slam kltr evresinde insanln dnce tari-
hine katk olarak ortaya konulmu baarl almalara ilikin yaygn ama yanl
kanaatin deitirilmesinde kesinlikle birok katklar olmutur. Buna ramen E.
Wiedemannn 1917 ylnda dile getirdii u ikayet maalesef hl geerliliini
korumaktadr: Araplarn Antik adan kazandklar bilgileri sadece tercmeler
yoluyla bize ulatrdklar ve buna nemli saylabilecek bir yenilik eklemedikleri
gryle her defasnda yeniden karlalmaktadr.
11
Bunun sebebi her eyden
nce bilimler historiyografyasnda inat bir ekilde tutunan, Arap-slam kltr
evresinin bilimler tarihindeki yaklak 800 yllk yaratc dnemini grmezden
gelen ve bylelikle de modern insann temel bilim tarihi bak asn daha okul
kitaplarndan balayarak perinleyen ele al tarznda grlebilir. Bu yarg sade-
ce Bat dnyas iin deil, ayn zamanda en geni anlamda, okul kitaplarnn
10
Zur geometrischen Algebra, Quellen und Studien zur Geschichte der Mathematik, Astronomie und
Physik ierisinde (Berlin) 3/1936/245-259, zellile s. 259. Neugebauer pek ok almasnda, astrono-
mi ve matematik alannda Yunanlara nclk edenleri ortaya karma gayreti iinde olmutur. A Hi-
story of Ancient Mathematical Astronomy (3 Cilt, Berlin, Heidelberg, New York 1975) isimli antsal
eserinin dnda u yazlarna bkz.: ber griechische Mathematik und ihr Verhltnis zur vorgriechi-
schen, in: Comptes rendus du Congrs internationale des mathmaticiens ierisinde (Oslo 1936),
Oslo 1937, s. 157-170; ber babylonische Mathematik und ihre Stellung zur gyptischen und grie-
chischen, Atti des XIX Congresso Internazionale degli Orientalisti ierisinde (Roma 1935), Roma
1938, s. 64-69; The Survival of Babylonian Methods in the Exact Sciences of Antiquity and Middle
Ages, Proceedings of the American Philosophical Society ierisinde 107/1963/528-535; Babylonische
Mathematik und Astronomie und griechische Wissenschaft, 400 Jahre Akademisches Gymnasium
Graz ierisinde. Festschrift, Graz 1973, s. 108-114.
11
Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Vlkern, Erlanger Aufstze aus ernster Zeit ie-
risinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 50 (Tpkbasm E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
ierisinde, Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 854).
17
Amerikan ya da Avrupal rneklerine gre ekillendirildii, gnmz Arap-
slam kltr blgesi iin de geerlidir.
mit ederiz ki bu katalogta tantlan mzemiz ara ve gereleriyle, mzede ya
da dardaki sergilerde (ilki 2004 ylnn ilk yarsnda Palais de la dcouvertede
yaplmas planlanmtr) oluacak tanklk yoluyla ziyaretiler, bilimler tarihi-
nin btnl dncesine ularlar. Bu dncenin ifadesi udur: Arap-slam
dnyas, ge antik dnem ile Avrupa yakn a arasndaki devirde, geliime en
msait ve etkisi en gl kltr sahasdr ve de eski dnya ile olumaya namzet
Avrupa arasndaki yegne gerek badr.
Bu hususta arzulanan tashihe, kataloumuzun birinci cildi olarak sunulan bu
Giriin hizmet edecei midini tayoruz. Bu giriin balangta, kataloun
kullancsna tarihsel ve konusal bilgi yardm salama amacyla basit bir n
taslak olmas dnlmt. Yazm esnasnda u andaki eklini ald, nk
okuyucuya aktarlmak istenen malzeme, balangta dnldnden ok
daha fazla olarak ortaya kt. Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri cretkr
bal altnda sunulanlar bir deneme niteliindedir ve belki de kendi kate-
gorisinde bir ilkdir. Bu sunuda, bilimsel aratrmalarn imdiye kadar ulat
nemli sonular kronolojik ekilde zetlerken bu bilimsel gelimeyi ortaya
koyabilmek iin, bunu gerekletiren byk ahsiyetleri biyografik adan
tantmak iinden kanlmtr. Bu, geerliliini ancak belirli bir sre koruya-
bilecek bir deneme amacyla en ksa srede sunulann snrlarnn geniletil-
mesi iin bir srama tahtas olmas ve u aralar sevindirici tarzda ilerleyen
Arap-slam doa bilimleri aratrmalarna hizmet edebilecei midi ile ele
alnmtr. Astronomi ve tpla ilgili [rekonstrksiyon] modellerimizin kk bir
blmnde mzelerde gnmze kadar ulaabilen aletleri rnek aldk, elbette
orijinallerin mkemmelliine ulama konumunda olmakszn. Modellerin byk
bir blmnde ise Arapa, Farsa, Trke ve Latince kaynaklarda veya bu kay-
naklar zerine yaplan almalardaki resimlere ve aklamalara dayandk. Bu
modellerin belirli bir ksmn kendi atlyemizde imal ettik. Byk bir ksmn
yeniden inasnda enstitmz dndan baz kimselerin yardmna ihtiya duyduk.
Bunun iin sayn Gnter Hausen (Frankfurt, Institut fr Angewandte Physik),
Herbert Hassenpflug (Frankfurt, Physikalisches Institut), Matthias Heidel
(Frankfurt), Werner Freudemann (Frankfurt), Gunnar Gade (Marburg), Prof.
Andr Wegener Sleeswyk (Groningen), Dr. Gnther Oestmann (Bremen), Dr.
Felix Lhning (Bremen), Mahmut nci (Dsseldorf), Martin Brunold (Abtwil,
svire) Eduard Farr (Barcelona), Eymen Muammed Al (Kahire) ve
Kurultay Selvi (stanbul)ye en iten teekkrlerimi sunarm.
Kataloun ekillenmesinde alma meslektam Eckhard Neubauerin yan
sra, resim, fotoraf ve iaretlerin tasarmn gerekletiren, Antik Objeler
Blmn (13. Blm) tek bana ilemi ve bilgisiyle, eletirel katlmyla bu
18
blmn byk lde baarya ulamasn salam olan Danil Frankeye,
modellerimizin birounu gereine benzer ekilde atlyemizde imal eden,
eserlerin envanterini karan ve teknik iaretler ile aletlerin aklamalarn yap-
m olan yardmcm Lutz Kotthoffa teekkr borluyum. Yine dizinleri ve bib-
liyografyay hazrlayan yardmclarm Dr. Gesine Yldz, Dr. Carl Ehrig-Eggert
ve Norbert Lchtere teekkrlerimi sunarm. Bayan Dr. Annette Hagedorn
(Berlin) Oryantal Camlar ve Seramikler Blmnn (14. Blm) ilenmesini
stlendi. Kataloun Franszca redaksiyonunun basmn finansiyel olarak des-
teklemi olan UNESCOya da teekkrlerimi sunarm.
Sadece kataloun msveddesini oluma evrelerinde takip ettii ve birok kere
dzeltme amal olarak okuduu iin deil, ayn zamanda zellikle mzenin
kurulmas esnasndaki btn zorluklar karsnda yanmda bulunmu ve beni
cesaretlendirmi olan eime layk olduu ekilde teekkr etmem ok gtr.
Frankfurt, Austos 2003 Fuat Sezgin
19
indekiler
Kataloun eriine Genel Bir Bak .....................................................................ix
nsz ......................................................................................................................xi
Arap-slam Bilimleri Tarihine Giri
I. slamda Bilimlerin 1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar Geliimi ........ 1
1./7. Yzyl .......................................................................................................... 2
2./8. Yzyl .......................................................................................................... 8
3./9. Yzyl ........................................................................................................ 10
4./10. Yzyl ...................................................................................................... 20
5./11. Yzyl ...................................................................................................... 24
6./12. Yzyl ...................................................................................................... 34
7./13. Yzyl ...................................................................................................... 41
8./14. Yzyl ...................................................................................................... 53
9./15 Yzyl ....................................................................................................... 64
10./16. Yzyl .................................................................................................... 74
II. Arap-slam Bilimlerinin Avrupada Resepsiyonu ve zmsenmesi .... 85
Arap-slam Bilimlerinin Avrupaya Gidi Yollar ...................................... 134
I. Mslman spanya zerinden Giden Yol ............................................... 134
II. Sicilya ve Gney talya zerinden Giden Resepsiyon Yolu ................ 144
III. Resepsiyonun Bizans zerinden Giden Yolu .................................... 154
Son Sz ........................................................................................................... 160
III. Duraklamann Balangc ve Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri ..168
Bibliyografya ............................................................................................................. 183
Dizinler ...................................................................................................................... 193
I. ahs Adlar ................................................................................................ 193
II. Kavramlar ve Yer Adlar ......................................................................... 204
III. Kitap Adlar ............................................................................................. 214
20
B
i
l
i
m
l
e
r
i
y
a
b
a
n
c
l
t
r
m
e
r
k
e
z
l
e
r
i
n
d
e
n
s
l
a
m
d
n
y
a
s
n
a
u
l
a
r
a
n
a
n
a
y
o
l
l
a
r
1
I. BLM
slamda Bilimlerin Geliimi
1./7. Yzyldan 10./16. Yzyla Kadar
Ben her kiinin kendi almasnda yapmas gerekeni yaptm:
ncellerinin baarlarn minnettarlkla karlamak,
Onlarn yanllarn rkmeden dorultmak,
Kendisine gerek olarak grneni gelecek kuaa
ve sonrakilere emanet etmek. el-Brn (. 440 / 1048)
nmzde bulunan bu katalog iin hazr-
lanm bir Girite, okuyucuya Arap-slam
kltrnn genel bilimler tarihi erevesin-
deki nemine dair uygun bir tasavvur kazan-
drabilme gayreti zor bir grevdir. Bunun tek
sebebi, Arap, Fars ve Trk dillerinde bize
ulaan yazma haldeki kaynak materyallerin az
bir blmnn yaynlanm ve ok kk bir
blmnn incelenmi olmas deildir. Byle
bir giriimi engelleyen birok sebep vardr.
Arap-slam bilimlerinin Bat dnyasnda
resepsiyonu ve zmsenmesi daha 13. yzy-
ln ikinci yarsnda, yani bu faaliyetin en aktif
olduu devrede, dmanlkla ve iddetli bir
yadsmayla karlamt. Ksm bir direnie
ramen 19. yzyla kadar srarla ayakta kalan
byk lde din motifli bu kar koyucu
akm, 16. yzyldan bu yana Avrupada bilim-
ler historiyografyasnn dncesini ve ortaya
koyulu tarzn derinden etkilemi, ekillen-
dirmitir. Bu akm balamnda bilim tarihi-
leri bariz bir ekilde ilk kez 18. yzylda adeta
kelimenin tam anlamyla, insanlk dnce
tarihinde Arap-slam bilimlerinin her trl
yaratc konumunu inkar eden Rnesans kav-
ramnda bir evrensel-tarih grne srk-
lenmilerdir. Bilim tarihinin ok kaba doku-
nan ve gereklikten uzak devrelendirilme-
sinde, Rnesans olarak adlandrlan feno-
men Yunan dneminin dorudan doruya
bir devam olarak grlmtr.
1
Bu zamansal
srayta Arap-slam kltrne olsa olsa en
ok bir baz Yunanca eserleri muhafaza ve
tercme etmek yoluyla aktarc rol kalyor.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonuna ve
zmsenmesine kar 13. yzylda balayan
mcadele daha hayli uzun bir zaman btn
gcyle devam etmekteyken baz Avrupa
lkelerinde 18. yzylda slam ve ona bal
olan kltr ve bilgi birikimini kaynaklara
dayanarak aratran arabistik almalar ba-
lad. Doal olarak her zaman ideal biimde
almayan ve aratrma konusu hakknda
1
Fransz flozof tienne Gilson Hlose et Ablard (Paris
1938, Almanca tercmesi Heloise und Ablard, Freiburg
1955) isimli kitabnda bir profesrler rnesansndan
bahsetmekte (s. 99) ve yle demektedir: Bizim burada
tasarladmz Rnesans ve Ortaa yorumlamas hibir
ekilde, sanlabilecei gibi, olgular temelinde hakknda
karar verilebilecek bir tarihi hipotez deildir. Bu daha ok
G. Saillesin memnuniyetle Grundstze des zeitgenssis-
chen Empfndens (ada Duygularn Esaslar)sine ald
esasl dncelerden birisidir. Bylesi bir ilke tartlabilir
deildir. Ona bu dnceyi dikte ettiren olgular deildir.
Bu prensip duygu derinliinden kaynaklanmaktadr ve ol-
gular oradan dikte ettirilirler.
2
G R
verdii hkmlerde ve de bu konular deer-
lendirmede her zaman iin objektif kala-
mayan bu arabistik, buna ramen 200 yllk
tarihi boyunca kaynak almalar, edisyonlar
ve tercmeleriyle bavuru kaynaklar olu-
turmak, Arapa, Farsa, Trke el yazma-
larn Avrupa ktphanelerinde toplamak
ve bunlar kataloglamak suretiyle muazzam
bir baar ortaya koymutur. Eer bugne
kadar bu arabistik, tarih kitaplarndaki szde
Rnesans tasvirini sarsmay baaramamsa
da, Jean-Jacques Sdillot (1777-1832) ve olu
Louis-Amlie (1808-1875), Joseph-Toussaint
Reinaud (1795-1867), Franz Woepcke (1826-
1864) ya da Eilhard Wiedemann (1852-1928)
gibi bilim adamlarnn gayretleri sayesinde
ulalan tashih izleri gze arpyor. George
Sarton (1884-1956) bugne kadar oryan-
talistiin aratrma sonularn eksiksiz bir
biimde ilemek iin byk aba sarf eden
yegne bilim tarihisidir. O Introduction to
the History of Science
2
isimli eserinde bu
ii kusursuz bir biimde gerekletirmitir.
Sartonun bize ulatrd sonularn, daha
sonralar tabi bilimlerin ayrntl dallarn ele
alan historyografik eserlerde maalesef ok az
dikkate alnmtr. Okul kitaplarnn gelenek-
sel bilimler historiyografyasndan miras kalan
bak asnda kayda deer dzeltmeler yap-
mam olmas da teessfle grlyor. Benim
kuam, bu bak asnn okul kitaplarnda
sarslmaz bir biimde iddia edildii ve savu-
... Kiinin elimine ettii her gerek olgu iin, ilkin yara-
tlan, daha sonra yorumlanan ve dahas nihayette kendi-
sine dayanlan, kendileriyle hayalin uyumad btn di-
er olgular tarihten elimine etmeye yarayan bir uydurma
olgu ortaya kar. bkz. a.e., s. 102; kr. H. Schipperges,
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Sudhoffs
Archiv ierisinde, Beihefte, Heft 1, Wiesbaden 1961, s.
14.
2
Be cilt halinde yaynlanmtr, Baltimore 1927-1948.
nulduu bir dnemde yetimitir. Belirli bir
dzeltme ise ancak gelecekte geni bir temel
zerinde yrtlecek aratrmalardan mit
edilebilir. Bunda nemli olan bu tr aratr-
ma sonularnn olabildiince geni ilgililer
kitlesine ulatrlabilmesidir. Arap-slam fen
bilimleri ve teknii erevesinde kullanlm,
gelitirilmi ve icat edilmi ara-gereleri,
avadanlar tantmak, bize ulam deillerse
yeniden imal etmek bu aratrma sonular-
n etkili ekilde aktarabilmenin bir yoludur.
Kurduumuz mze ve bu mzede sergilenen
paralar tantan katalog bu tarz bir aktarm
hedeflemektedir.
Bu yol deme niteliindeki cmlelerin ardn-
dan imdi, Arap-slam kltrnn evrensel
bilimler tarihi ierisindeki konumu hakknda
bir panorama sunmaya geiyorum.
1./7. Yzyl
slamn douunun nc on ylnda onunla
birlikte ortaya kan devlet, fetihler yoluyla
snrlarn kuzeyde Anadoluya ve bat rana,
gneybatda ise Msra kadar geniletti.
amn 15/636, Emessann (bugn: m),
Halepin 16/ 637, Antakyann 17/638 ve
skenderiyenin 21/642 yllarnda alnmasyla
Mslmanlar, bu ehirlerin nceleri Roma
mparatorluuna sonrasnda ise Bizans
mparatorluuna ait olan sakinleriyle devam-
l olacak bir temasa getiler. Malumdur ki
bu fatihler, ele geirdikleri geleneksel bilim
merkezi olan o ehirlerin sakinlerine kar iyi
davrandlar, onlarn bilimlerinden ve teknik
bilgilerinden yararlanmasn bildiler. Bu poli-
tika olmakszn, Mslmanlarn daha 28/649
ylnda gl bir donanmayla Kbrs adasn
almalar, 31/652 ylnda Sicilya kylarn vur-
G R
3
malar ve ksa bir sre sonra Rodosu fethet-
meleri dnlemezdi
3
.
Kukusuz, zellikle Emevi saltanatnn 41/661
ylndaki balangcndan itibaren bu fatih-
lerin, Mslmanla gemi veya geme-
mi vatandalarnn kltr mirasn tedrici
bir ekilde alarak zmsemeleri iin uygun
koullar gerekleti. Gnmze kadar ulaan
Arapa simyaya dair elyazmas, Yunan simya-
c Zosimosun (350-420) bir risalesinin 38/658
ylnda gerekletirilmi bir Arapa tercmesi
olarak karmza kmaktadr
4
. Eer biz kay-
dedilen bu tarihe inanacak olursak, bu u
anlama gelir: Gelecekte Emevilerin ilk hali-
fesi olacak Muaviyenin henz valilik dne-
minde Yunanca eserlerin Arapa evirisine
ynelik ilgi uyanmt.
Araplarn bylesine erken bir dnemde
yabanc kltr mirasn alarak zmsemeye
hazr ve yetenekli olmalarn 1917 ylnda
Julius Ruska matematik tarihi erevesinde
son derece doru olarak u ifadelerle dile
getirmekteydi: nemle ve srarla ifade edil-
melidir ki ran ve Romann tara vilayetlerine
taan Araplar ne hukuk bilimini ne de devlet
ynetimi sanatn hazr ve olumu bir ekilde
beraberlerinde getirmilerdi, bilakis fethedi-
len lkelerin ynetim metotlarn ve hukuk
formlarn byk lde deitirmeden aynen
almak zorunda kalmlard. Onlarn artc
bir hzla daha kapsaml ilikilere uyum sa-
layabilmeleri ve sadece devlet idaresiyle ilgili
kurumlar deil, ayn zamanda eski ve olgun
bir kltrn dier btn meyvelerini alarak
zmsemeleri anlamnda bilinen bir olgudur.
Ama bu, eer ok yakn dnemlere kadar
kabul edilegeldii gibi, fatih konumundaki
halk ile o dnemin ranllar, Yunanlar ve
3
Bkz. Sezgin, F.: Fuat, Geschichte des arabischen Schrift-
tums, Cilt 11, s. 6.
4
Bkz., a.e., Cilt 4, s. 75.
Msrllar arasndaki dnsel uzaklk ok
byk olsayd, kesinlikle gerekleemezdi.
Bilhassa dnsel ve politik hareketin tayc-
lar olan ehirli Araplar, Muhammedin orta-
ya kmasndan nce komu halklarn kltrel
etkilerine tamamen kapal veya matematik
tarihi asndan nem kazandklar ada bile
neredeyse okuma yazma bilmeyen yar vahi-
ler olarak tasavvur edilemez ...
5
Eski kltr merkezlerindeki sakinlerin yeni
topluma uyum salayabilmede ok byk zor-
luklar yaamadklar grlmektedir. Mesela
ilk dnem Emevi hkmdarlarnn saraynda
Hristiyan hekimler almaktayd. I. Mu viye
(dnemi: 41/661-60/680) zamannda hizmet
eden bn Asln ad bunlar arasnda gemek-
tedir. Eb el-akem adl bir baka Hristiyan
hekim daha Muviyenin hizmetinde al-
mtr. Hkmdar ilalarn hazrlanmasnda
ona gvenmekteydi.
6
Emeviler devletin bir-
ok alannda, fethedilmi lke sakinlerinin
hizmetlerine ve desteklerine gereksinim duy-
mulardr. Bu alanda ibirliinin iyi bir ekilde
iledii grlmektedir, hatta belirli bir sre
vergi ve idare uygulamasnda geleneksel yay-
gn diller kullanlmtr. Bunlar Msrda Kopt
dili, Suriyede Yunanca, Irak ve randa eski
Farsa idi. Devlet sicillerinde Arapann kul-
lanm daha sonralar gerekleti. Arapann
kullanm Suriyede 81/700 ylnda Abdlmelik
b. Mervnn sayesinde, Irakta 78/697 ylnda
Vali el-accc b. Ysufun emriyle, Msrda
87/705 ylnda vali Abdullh b. Abdlmelik
b. Mervnn ve kuzey dou randa (orsn)
124/742 ylnda Halife Him b. Abdlmelik
dnemlerinde gereklemitir.
7
5
Ruska, J., Zur ltesten arabischen Algebra und Rechen-
kunst, Heidelberg 1917, s. 36-37; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 8.
6
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5.
7
Bkz. bn Nedm, Fihrist, s. 242; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 21.
4
G R
Fethedilen lkelerin kltr merkezlerinde-
ki bilgileri alp zmsemeye ynelik zaten
var olan ilgiyle, I. Mervn (dnemi: 64-
65/683-685) zamannda ilk kez bir tp kitab
Arapaya tercme edilmitir. skenderiyeli
Ahron (muhtemelen 6. yzylda yaam ve
eser vermitir) tarafndan ders kitab (kunn)
olarak Yunanca yazlm bu eser, ilkin Gsis
adl birisi tarafndan Sryancaya evrilmi ve
yukarda belirtilen dnemde bu eviri Yahudi
tabip Mserceveyh el-Bar tarafndan iki
blm daha eklenerek Arapaya aktarlm-
tr. Bu evirinin Halife mer b. Abdlazz
(dnemi: 99-101/717-720)in ktphanesinde
bulunduu ve onun tarafndan kamunun isti-
fadesine sunulduu rivayet edilmitir.
8
slamn ilk yzylnda ve ikinci yzyln gei
dneminde Arapaya evrilmi baz eserle-
rin isimleri bize ulamtr. Bunlarn byk
bir ksm, bu eserlerde verilen bilgilere gre
Emevi Prensi lid b. Yezdin (. 102/720
civarnda) direktifiyle evrilmi olup, bir bl-
m kimya ve astrolojiyle ilgilidir.
9
Bize kadar
ulaan bir dizi risalesi ile ve literatrde verilen
birok bilginin tanklyla bu prensin, bilim
tarihinde kimyayla uraan ve bu alanda eser
veren ilk Arap olduu grlmektedir. Hi
phe yok ki bizzat kendisi tarafndan tevik
edilen tercmeler yoluyla tand kitaplarn
ve fethedilen lkelerin kltr temsilcileri olan
hocalarnn dorudan etkisiyle ortaya kan
bu urann bir uyarlama ve taklitten teye
gitmesi beklenemezdi. Bu esnada etki alan-
lar olarak am ve skenderiyenin isimleri
gemektedir.
lid b. Yezdin tevikiyle evirilen astrolojik
eserlerden birisi de, el-Brnnin 5./11. yz-
yln ilk yarsnda kullanma olana bulduu
pseudo [sahte, uydurma, szde] Ptolemenin
8
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 5-6, 166-168, 206.
9
Bkz. a.e., Cilt 4, s. 56, 82-83, 89; Cilt 7, s. 9.
Meyveler Kitab (; Kitb es-Semere)
isimli eserin tercmesidir.
10
Bundan lid b.
Yezdin astrolojiyle de urat anlalmak-
tadr. Mehur astrolog Eb Ma er
11
(171-
272/787-886) lid b. Yezdin bir eserini
tannm astrolojik eserlerden birisi olarak
kabul etmekte ve bildirmektedir.
12
Ahronun
ders kitab niteliindeki tp eserinin eviril-
mesini, lid b. Yezdin giriimiyle yaplm
olan dier evirileriyle birlikte bizzat kendisi-
nin yazar olarak faaliyet gstermesini dikkate
alarak yabanc bilimin Arap-slam kltr ev-
resinde resepsiyonunun balang periyodu
olarak Hicr birinci yzyln nc eyreini
kabul edebiliriz. Elbette Araplar tarafndan
o dnemde alnan ve benimsenen yabanc
bilim miras sadece Yunan kaynakl deildi.
Mesela, uteybe b. Muslim (. 96/715) tara-
fndan orsnn fethedilmesi esnasnda esir
den Sasani Prensesi hfirin mlkiye-
tinde bulunan Farsa bir corafya kitabnn
fatihlerin eline getiini renmekteyiz.
13
Benzer bir haberi byk slam dnr el-
Brn (. 440/1048)de grzoruz. Tadd
Nihyt el- Emkin
14
adl matematiksel co-
rafya alanndaki temel eserinde el-Brn,
bugnk Afganistanda bulunan aznede
eski bir parmen zerinde, Diocletianus
(285-305 arasnda Roma imparatoru) takvi-
mine gre tarihlenen ve bir bilim adam tara-
fndan hicretin 90-100 yllar arasnda gz-
lemlenen gne tutulmalaryla ilgili notlar ve
tarihler ieren bir zeyl eklenmi astronomik
bir izelge eser (zc) grdn haber ver-
mektedir. Ayrca bu eserde el-Brn, Bst
10
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 42.
11
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 139-151.
12
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 15.
13
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 64.
14
Edisyon Kahire 1963, s. 268.
G R
5
ehrinin enlem derecesi ve ekliptik eim ile
ilgili bilgilere de rastladn sylemektedir.
15
Emevi hkmdar Him b. Abdlmelik
(dnemi: 105-125/724-743) zamannda, vak-
tiyle Aristotelesin Byk skendere yazd
iddia edilen sahte mektuplarn ve bu arada
adl kitabn tercmelerinin, resep-
siyonun balang dnemi bakmndan kuku-
suz ok byk bir nemi vardr. Muhtemelen
2. yzyln ikinci yarsnda yazlm bu pseudo
kitabn tercmesiyle, Arap-slam kltr ev-
resi ksm ama bununla birlikte slam blgele-
rinin snrlarn aan corafya bilgisine, atmos-
ferik olaylara ilikin yerel kanaatten farkllk
gsteren meteoroloji bilgisine, dnyann ekli
ve yapsyla alakal u temel Yunan dn-
cesine ulamlardr: Dnya evrenin ortasn-
da bulunmaktadr. Evren btn gkyzyle
birlikte srekli dnmektedir. Sabit yldzlar
gkyzyle birlikte dnmektedir. Yldzlarn
says insan tarafndan bilinemez. Gezegenler
yedi tanedir, hem doalar ve hzlar hem de
yeryzne olan uzaklklar itibariyle birbir-
lerinden farkldrlar. Bunlar i ie bulunan
ve sabit yldzlar kresi tarafndan kuatlm
olan kendi yrngelerinde hareket ederler.
16
Bize kk bir blm ufak paralar halinde
ulam olan rneklerin saysn oaltmadan,
Arap- slam kltr evresinde, ayn zaman-
da btn bilimlerin resepsiyon ve zmsen-
me dnemi iin de karakteristik olan bu ilk
resepsiyon evresinin birka nemli zelliine
iaret etmek istiyorum. Yabanc bilimi alp
benimseme sreci balangtan itibaren btn
bir aklkla, yabanc olanla temas korkusu ve
15
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, 122.
16
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 72; Rislet Arisls ile l-skan-
dar f l- lem, Tahran, Dnigh no: 5469 nshas (varak
36b-41b); Strohm, H.: Aristoteles. Meteorologie. ber die
Welt, Berlin 1970, s. 240-241.
art niyet olmakszn ileride greceimiz zere
Arap-slam bilimlerinin daha sonraki dnem-
de Avrupadaki hi de ho olmayan resepsiyo-
nu ve zmsenmesinden tamamen farkl bir
ekilde devam edegelmitir.
Yabanc bilgiyi alp benimsemenin altn-
daki tevik faktrn 1965 ylnda Franz
Rosenthal
17
u ifadelerle aklamaktadr:
Belki de, kapsam hzla genileyen eviri faa-
liyetlerini temellendirmek iin, Mslmanlara
tp, simya ve pozitif bilimlerle tanmay cazip
gsteren ne pratik faydaclk, ne de felse-
fi-teolojik sorunlarla uramalarna sebep
olan teorik faydaclk yeterli olabilirdi, eer
Muhammedin dini ta balangtan itibaren
bilimin ( ilm) roln dinin ve bylece btn
bir insan hayatnn asl itici gc olarak ne
srmemi olsayd... 'Bilim' slamda bylesi-
ne merkez bir konuma yerletirilmi, hatta
neredeyse din bir sayg grm olmasayd,
muhtemelen eviri faaliyeti, olduundan daha
az bilimsel, daha az srkleyici ve daha ok
yaamak iin pek zaruri olan almaya gerek-
te bilinenden farkl bir ekilde snrlanm
olarak kalrd.
phesiz ki gen slam toplumunun ilk yz-
ylda nispeten abuk ulat bilim alanndaki
baars, sadece kitap evirileri yoluyla yaban-
c kkenli bilim mirasnn aktarm eklinde
snrl kalmamtr. Yeni din ile birlikte ortaya
kan ve srekli iddia edilenin aksine hi de
ilkel olmayan durum ve ortamda Araplar, ken-
dileri iin ok yeni olan dnsel problemlerle
uramaya hzla itildiler, zellikle yaz sanat-
n renmeye ynelik artc bir ilgi dodu.
Bununla ilgili Arapa kaynaklar incelendi-
inde, 1./7. yzyl slam blgelerinde yaayan
insanlarn okuryazarlk orannn Bat ortaa-
ndaki adalar ile karlatrlamayacak
17
Das Fortleben der Antike im Islam, Zrich ve Stuttgart
1965, s. 18.
6
G R
derecede yksek bir seviyeye ulat izlenimi
oluur. Peygamberin lmnden sonra teda-
vlde olan Kurn nshalar arasndaki farkl-
lklar, Mslmanlarn geneli tarafndan kabul
edilmesi amalanan kritik edilmi bir metin
oluturmay zorunlu kld. Kurnda geen
fakat yaygn olmad iin anlam az bilinen
kelimelerin aklanmas sadece ilk Kurn
tefsirlerinin domasna deil, ayn zamanda
leksikografinin domasna neden oldu. Bu
balamda henz ok erken dnemde nemli
bir filolojik yntemle karlamaktayz: Eski
iirin dil belgesi [ahit] olarak kullanlmas.
Ulalan bu filolojik bilgi, slam ncesi ve
slama gei dnemlerine ait iirlere hak
ettii byk takdiri ve bunun sonucu olarak
kitap formunda ve paralar halinde ulaan iir
malzemelerinin toplanmasn ve muhafazasn
beraberinde getirdi. Kurn metnindeki keli-
melerin basit aklamalaryla balayan filolo-
jik abalar, yzlerce yl devam eden srete,
hem isel prensipler hem de dsal boyut
bakmndan sadece inlilerinki ile karlat-
rlabilecek
18
ekilde bir geliim gsterdi.
Ayn zamanda Arapa gramerin balang-
c, Arapa kaynaklar tarafndan 1./7. yzy-
la karlmaktadr. 2./8. yzylda gerekleen
olaanst byklkteki gelime ancak bu
ekilde erken bir balangla kavranabilir.
Peygamberin szlerini (hadisleri) youn bir
ekilde toplama ve yazl olarak muhafaza
etme faaliyeti, kendine zg kurallar olan
ve modern dnem aratrmaclar tarafndan
sklkla yanl anlalan bir rivayet biliminin
domasn salad.
Peygamberin biyografisini, savalarn ve ilk
halifelerin hayatlarn yazmaya ynelik gay-
ret, ok deiik ekiller alm ve olaanst
gelimi olan historiyografyann domasna
18
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 15.
zemin hazrlad. Bu historiyografya faaliyeti-
ne olduka erken dnemde domu ve herbir
bilimi ayr ayr ele alan bilim tarihi de eklene-
bilir. Bu tamamen slam fikir corafyasnda
doan tarih yazmclnn ve onun bamsz
bir ekilde gelien metodolojisinin nemine
ilikin soru, bildiim kadaryla evrensel tarih
dal ierisinde imdiye kadar ya hi sorulmu
ya da yeteri derecede ele alnm deildir.
Hatta bizzat arabistler bile, slamn zellikle
ilk yzyl (7.-9.) ierisinde ortaya kan
tarih eserlerinin ieriini, kendi kaynaklar-
n alntlama yntemlerinden dolay yeteri
kadar nemsemediler. O eserlerdeki, genel-
likle otantikliklerine delil olmas iin bata
sunulan rivayet zincirleri ile yazarn yer yer
kendi gr ve yorumlarn vermesi msta-
kil tarihsel haberlerin (aber, oulu:abr)
ne yazk ki u ekilde anlalmasna neden
olmutur: Bu haberler ya yzlerce yl boyun-
ca szl olarak aktarlm rivayetlerdir ya da
elimizdeki o eserden bir iki kuak nce belirli
eilimlere gre kaleme alnm, ravilerden
birisinin kiisel grlerinden ibaret olan ve
yaylan rivayetlerdir.
Bu giri erevesinde ayrntlara girmeden
unu syleyebiliriz: Sz konusu rivayet zincir-
leri hem yazl kaynaklarn yazarlarnn isim-
lerini hem de o kaynaklarn, ok kat kural-
lar dorultusunda kendilerine belirli eserleri
rivayet etme izni verilen ravilerinin isimlerini
ierisinde saklamaktadr.
19
Bizim anlaymza
gre Arapa tarihsel eserlerde karlalan
rivayet zincirleri pekl gnmz kitaplarn-
daki dipnotlar gibi kaynaklara iaret olarak
kabul edilebilirler.
Hukukla ilgili en erken yazl kaynaklar da
1./7. yzylda hatta bu yzyln ilk yarsnda
aranabilir. Tabi ki mtevaz hacimli bu vesi-
19
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 53-84, 237-256.
G R
7
kalarda yalnzca belirli konular ilenmitir.
Daha hacimli ve belirli bir sistematikle yaz-
lan slam hukuku klliyatlar 2./8. yzyln ilk
yarsnda grlmeye baladlar.
20
Yabanc bilim ve kltr mirasnn resepsiyon
sreci 2. yzyln ilk yarsnda hem niteliksel
hem de niceliksel olarak hzla geliti ve an
hemen hemen btn bilim dallarn kapsaya-
cak boyuta ulat. Kaynaklar sadece, doru-
dan doruya Yunancadan ya da dolayl ola-
rak Sryanca zerinden evrilen eserlerden
deil, ayn zamanda orta dnem Farsadan
evrilen eserlerden de olumutur.
Yunancadan yaplan erken dnem evirilerin
nemli bir zellii, pseudo epigraflardan olu-
mas yani antik dnemin otorite kabul edilen
Aristoteles, Sokrates, Ptoleme gibi mehur
isimlerin bu eserlerin szde yazarlar gibi
verilmesidir. Bu eserler, en azndan milat-
tan nce 2. yzyla kadar geriye giden pseu-
do-epigrafik Yunanca kaynaklar geleneinde
domulardr. Bize Arapa eviriler halinde
ulam bu uydurma epigraflarn ierii, bir-
ounun ge antik ada yani slamn orta-
ya kndan ksa bir sre nce doduklar
izlenimi vermekte, kazanlm olan bilgilerin,
tecrbelerin ve ulalan geliimin seviyesini
bize aktarmaktadr. Muhtemelen bu eserlerin
ounluu Dou Akdeniz lkeleri kkenli-
dir. Arapaya aktarlm bu pseudo-epigrafik
eserlerin ok aznn Yunanca orijinalinde tam
veya paralar halinde kalabilmi olmasnn
sebebi, benim dnceme gre, bu eserlerin
ounun slamn tarih sahnesine kmasndan
ok ksa bir sre nce, 1./7. yzyln ilk yarsn-
dan itibaren slam hkimiyetine girecek olan
[nceki] kltr merkezlerinde kaleme aln-
malardr. Bu tr eserlerin tercme edildik-
ten sonra Yunanca orijinallerinin muhafaza
20
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 393 vd.
edilmeleri tamamen tesadfe bal kalmtr.
Ne evirmenler ne de okuyucular bu eserlerin
uydurma yazar isimleri tadn bildiler ne de
bilme olanana sahip idiler. Arap-slam bilim
adamlar bu eser adlarn, bu eserlere sonraki
dnemlerde Yunanca orijinalleri veya Arapa
evirileri halinde ulatktan sonra bile, sahte
yazarlarnn gerek eserleri gibi alntladlar.
Mesela Aristotelesin, Platonun, Ptolemenin
adn tayan pseudo eserlerini hakikilerinden
nce tandlar ve gerektiinde hem pseudo
olan hem de hakiki olan yan yana kullan-
dlar. Bu eserlerin birou sonraki dnem-
lerde, pseudo yazarlarnn eserleriymi gibi
Arapadan brancaya ve Latinceye evrildi,
daha sonralar Batda da yzlerce yl hakiki
sanlarak kullanld.
Yunan, Babil, Fars ya da baka kkenli yazar
isimleri altnda tam veya paralar halinde
korunarak bize ulam pseudo-epigrafik
eserlerin, Arap yaznnda ne zaman dodukla-
rna ve nemlerine ilikin sorular Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmda
birok vesileyle ele aldm. Orada
21
syledik-
lerime atfta bulunarak unu belirtmekle yeti-
niyorum: ou arabist bu pseudo-epigrafik
eserleri eviri eserler deil, bilakis Arap-slam
bilim adamlarnn yapt dzmece eserler
olarak grmektedirler. Bu yle bir anlama
gelir: Bu bilim adamlar sz geen pseu-
do-epigraflar, daha eski Arapa kitaplarda
olduu gibi, hakiki eserlermi gibi alntlamak
iin bizzat yazmlardr. Ama burada u soru
yantlanmam kalmaktadr: Araplar ya da
ilk Mslmanlar corafi veya kltr-tarih-
sel durumlarnda, ksmen ok hacimli dene-
bilecek bu eserleri uydurabilecek durumda
mydlar? Arap yaznnda muhafaza edile-
rek aktarlm bu pseudo-epigrafik eserlerin
21
Sezgin, F.: a.e., Cilt 4, s. 15 vd., 31 vd.
8
G R
ge dneme tarihlendirilmeleri ve deerden
drlmeleriyle ge antik dnem bilim tarihi
asndan nemli vesikalar kaybolmaktadr.
2./8. Yzyl
Komu kltrlerden resepsiyonun boyutu
2. yzyln ikinci yarsnda nemli derecede
byd. Ayrca, alp benimseme yetenei,
ok eitli uygun koullar sayesinde srekli
ve hzla geliti. ntikal sreci deyince elbette
sadece kitap evirileri ve bunun etkileri d-
nlemez. Dou Akdenizin fethedilen lkele-
rindeki kltr merkezleri temsilcilerinin bir
sre Mslmanlarn hocalar olarak oyna-
dklar rolde, Farsa konuulan blgelerden
kan bilim ve kltr tayclarnn nemi ak
seik grlmektedir.
Yabanc bilimin Sasaniler dnemindeki
zellikle I. pr (dnemi: 242-272)resep-
siyonu hakknda iyi bir ekilde bilgilendiril-
mi durumdayz.
22
zellikle Yunanlardan ve
Hintlilerden, muhtemelen dolayl ekilde ge
dnem Babillilerden de alnarak benimsenen
bilimsel bilgiler, Sasaniler rannda snrl bir
gelime yaad. Sasanilerden daha ziyade har-
manlanmaya urayan bilim alanlarnn etkisiy-
le, slamda astronomi, astroloji, matematik,
corafya, felsefe ve tp gibi dallarda hzlanm
bir resepsiyon sreci gze arpyor.
23
imdi
bu geliimi zihinlerde canlandrmak gayesiyle
astronomi, felsefe ve tpla ilgili rnek ileri
srlebilir.
Ptolemenin Kanon adl astronomik cetveller
kitabnn, Hint kkenli cetveller yardmyla
gzden geirilerek ilenmesi baz dzeltmele-
rin yaplmasn salamt. Bu gzden geirme-
nin en yeni redaksiyonuna, III.Yezdecirdin
(dnemi: 632-651) direktifiyle giriildi ve Zc
e-ehriyr ad altnda muhtemelen 2./8. yz-
22
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 106 vd.
23
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-186; Cilt 4, s. 59-60; Cilt 5, s. 205
vd.; Cilt 6, s. 106-111; Cilt 7, s. 69-71, 80-88.
yln ilk yarsnda Arapaya evrildi. Bu evi-
rinin Arap-slam bilim adamlarn ok erken
dnemde bilimsel astronomiyle urama nok-
tasnda harekete geirici etkisinin hayli byk
olduu grlmektedir
24
.
Felsefe alannda Aristotelesin Organon ad
altnda toplanan mantk kitaplarnn baz-
lar Abdullh bn Muaffa
25
(. 139/756)
tarafndan orta dnem Farsa evirilerden
Arapaya tercme edildi. bn Muaffa Fars
asllyd ve kendi yzylnn en nemli edebi-
yatlarndan birisiydi. Bizzat kaleme ald
eserlerden baka, Farsadan yapt fark-
l bilim dallarna ait kitaplarn evirileriyle
resepsiyon srecinin seyrini etkiledi. Yapt
nemli evirilerden birisi de, hayvan fabllar
formunda bir siyasetname olan Kelle ve-
Dimne evirisidir. Bu eser ilk olarak I. usrev
Enirvn (dnemi: 531-579) zamannda Fars
Burzyeh tarafndan Sanskriteden eviril-
miti. Yine Burzyeh tarafndan eklenen giri,
tp ahlakna ilikin ve ayn zamanda bir heki-
min otobiyografisini sunan, bize kadar ulaan
en eski risalelerden birini iermektedir.
26
Dar anlamyla tbbn 2./8. yzyln ilk yarsn-
daki resepsiyonuyla ilikili olarak u olaydan
bahsedilebilir: Sasanilerin nl bilim merkezi
Cundipr en azndan Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) zamanna kadar
hl yayordu ve hekimleri Badatta faa-
liyette bulunuyorlard. Bildirildii kadary-
la Crcis b. Cibrl b. But, Cundipr
Hastanesinin bahekimiydi ve baz tp kitap-
larnn mellifiydi. Bu hekim ilerlemi ya-
24
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 203-204; Cilt 6, s. 107-
110,115.
25
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 322; Geschichte des arabischen
Schrifttumsun yaklak yirmi yl nce hazrlanm Elen-
ce Edebiyat blmnde ayrntl bir ekilde ilenmitir.
26
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 182-183.
G R
9
na ramen, Halife el-Manr tarafndan, bir
mide rahatszln tedavi iin 148/765 ylnda
Badata arlmt. Yine bildirildiine gre
o, Yunancadan Arapaya birok tp kita-
b evirmitir. Kendi telif ettii kitaplar ise
Sryanca olarak kaleme almtr.
27
2./8. yzyln ilk yarsnda Arap-slam kl-
trnde sosyal bilimler alannda gerekle-
en gelime olaanst byklkteydi. Hadis
bilimleri ve nceleri tek tek konularla snrl
yazlan hukuka dair eserler konulara gre
dzenlenen hacimli klliyatlar halini ald.
Ayrca hadis biliminde metodoloji gelimeye
balad. Historiyografya da hacim ve ierik
bakmndan geliti. Fetihler tarihine dair yaz-
lan kitaplar o lkelerin corafi adan tant-
mna da yer veriyorlard.
Yukarda anlan filoloji dallarnn geliimi
2./8. yzyln ilk yarsnda dikkat ekici canl-
lkta ilerledi. Ayn durum, hem slam ncesi
Arap iirlerinin toplanmas ve yazlmasnda
hem de gramatik alannda kullanlan mater-
yal erevesinin geniletilmesi ve leksikog-
rafinin ekillendirilmesinde de geerlidir.
Mesela el-all b. Amedin almalarn
ele aldmzda, onun leksikografi ile grame-
rin ekillenmesinde ve aruz llerinin olu-
masnda oynad roln nemi ortaya kar.
Muhtemelen o, kendinden ncekilerin birok
monografik eserleri temel alp bunlar derle-
yerek kapsaml bir eser oluturma giriiminde
bulunan ilk kiidir. Kitb el- Ayn isimli eseri
ok erken dnemden itibaren leksikografi iin
temel eser haline gelmitir.
28
2./8. yzyln ilk yarsnda ve takip eden yzyl-
da bilimlerin resepsiyon sreci btn younlu-
uyla devam ederken bununla e zamanl ola-
rak bilimlerin zmsenme periyodu balad.
27
Bkz. bn Eb Uaybi a, Uyn el-Enb , Cilt 1, s. 123-
125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 209.
28
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 8, s. 51-56.
Burada, Halife el-Manrun (dnemi: 136-
158/754-775) astronomiyle ilgili ok hacim-
li bir eser olan Siddhntay Sanskriteden
Arapaya tercme ettirmesi byk nem
tar. Onun verdii direktif, Sasani astrono-
misinin slamdaki en gen temsilcilerinden
birisi, el-Fezr, tarafndan 154/770 ylnda
yerine getirildi.
29
Sadece, astronomik ve matematiksel bir konu-
da eviri iin zorunlu olan Arapa terminoloji
gibi gerekli koullarn o dnemde gerekle-
mi olmas deil, ayn zamanda el-Fezr ve
onun ada Ya b b. rn kendi eserle-
rinin birounda teorik ve pratik astronominin
konularn ele alabilmeleri de dikkate deer.
Bu ikisi, dier konularn yan sra usturlaba
ve gkyz koordinatlarn len halkal-kre
(t el-ala)ye dair eser vermilerdir.
30
Ben,
astronomi alanndaki zmseme dneminin
balangcn burada grmekteyim.
Devlet ve bilim adam olan Yay b. lid el-
Bermeknin (120-190/738-805) Ptolemenin
Almagest isimli eserini Arapaya tercme
ettirme amac bu balamda anlalabilir. Onun
bu arzusu Hinte Siddhntann evirisinden
tahminen 25 yl sonra gerekleebilmiti.
Arap-slam kltr evresinde astronominin,
hatta genel olarak btn bilimlerin ulam
olduu seviye hakknda hkm verebilmek
iin u rnek yeterlidir: Bilgin ve sanatlar
hamisi el-Bermek bu ilk eviriden memnun
olmad iin, farkl bilim adamlarn ayn
eseri yeniden evirmekle grevlendirmiti.
31
zmseme srecinin balangcna ynelik
daha ak bir iaret kimya alannda grlebilir.
Arapa yazan birok bilim adam 2./8. yzyln
ikinci yarsnda bu alanda, genellikle kitaplar
29
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 122.
30
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 122-127.
31
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 85.
10
G R
henz evrilmi yazarlarn dmen suyunda yol
alyorlard. phesiz bu mtevaz apta bir
zmseme olarak alglanabilir. Fakat burada
kastedilen bu mtevaz zmseme deil, geli-
erek kimyaclktan doa filozofluuna yk-
selmi, bahsedilen zaman dilimindeki hemen
hemen btn bilim dallaryla uram bir
bilim adamnn, Cbir b. ayynn, ortaya
kmas olgusudur. Bununla ilgili blmde
ayrntlaryla deineceimiz zere, onun bize
ulaan yzlerce risalesi, almalarn ncelik-
le uydurma eserler yoluyla kendisine ulaan
bilgiler zerine ina ettiini gstermektedir.
Cbirin eserlerinin, kendi verdii atflardan
hareketle ortaya kan kronolojik sralamas
artc derecede bir bilimsel geliimi aa
vurur. O, kimya alannda, doada var olan
maddeleri niceliksel ilikilerini belirleme
yoluyla niteliksel analizlerine ulamay hedef-
leyen bir disiplini kurmaya alan bir bilim
adam olarak karmza kmaktadr. Ona
gre insan bilgisinin btn gereklikleri, ken-
disinin ller retisi (ilm el-mzn) ad
verdii denge ilikileri prensibine gtren bir
nicelik ve l sistemine balanabilir. Cbir,
bilimsel geliiminin balangcnda zmseme
srecinin bir figr olarak belirdi ve hemen
sonrasnda ise cesur ve olabildiince yaratc
bir doa filozofu oldu (Bkz. katalog Cilt IV,
99 vd.).
Sosyal bilimler alanndaki e zamanl devam
eden geliim de ok byk atlmlar gster-
di. Her bir bilim adam kendi nclerinin
eserleri zerine yeni eyler ina ederek bun-
lar olabildiince geniletiyor ve vazgeilmez
eserler haline getiriyordu. Amr b. Osmn
Sbeveyhin (. tahminen 180/796)
32
, Kitap
(el-Kitb) diye tannan gramer kitab buna
rnek olarak gsterilebilir. Daha sonraki
32
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 9, s. 51-63.
nesillerce gramerin bayapt olarak kabul
edilen bu antsal eser, hacmiyle ve sistematik
yapsyla Arap-slam kltr ierisinde bilim-
lerin ksa bir zaman zarfnda ne kadar hzl ve
kkl geliim bulduuna tanklk etmektedir.
3./9. Yzyl
3./9. yzyln ilk bete birinde bilimlerin geli-
im sreci, yaratclk periyodunun balang-
c saylabilecek derecede tamamen yeni bir
karakter kazand.
Geri slam dnyasnda uralan bilimler,
3./9. yzylda da rahatsz edilmeden yollarn-
da ilerleyebilmek iin, niteliksel ve nicelik-
sel geliimlerinde bir nceki yzylda oluan
uygun koullardan yararlanabildiler ve dahas
bu yeni yzyln ilk on yllarnda Halife el-
Memnun (dnemi: 198-218/813-833) saye-
sinde doan yepyeni bir kuvvet kazandlar.
Yunan bilimlerinin hayran olan bu hkm-
dar, Yunanca eserleri Bizanstan ve fethedilen
dier kltr merkezlerinden Badata getirtti.
Henz evirilmemi eserleri Arapaya evirt-
mekle kalmayp, ayn zamanda birok eski
eviriyi de yeniletti.
Bizim imdiye kadar ok kesinlemeyen bilgi-
mize gre, el-Memn kurduu Bilgelik Evi
(Beyt el-ikme) adndaki bir kurum aracl-
yla bilim adamlarnn almalarn kolayla-
trd ve organize etti. Halifenin bizzat kendisi
birok bilim alanna vakft. Onun inisiyatifi
sayesinde birok eser dodu. Yine o, projele-
rin yrtlmesine sk sk katld. Ulalan bir
sonutan memnun olmamas, ya da o sonucu
amak istemesi balamnda yaratc bir karak-
ter gsterdii iin onun baarl ilerinden
bazlar burada dile getirilmelidir.
O, Ptolemenin Almagestinin Arapaya
ilk tercmesinin yapld zamanda evril-
G R
11
mi bulunan, yine Ptolemeye ait
isimli dier bir eserini astronomla-
rna kontrol ettirip dzeltmeler yaptrd. Bu
giriimin sonular ez-Zc el-Mumtaan ad
altnda yaynland.
33
Halifenin astronomlaryla yrtt alma-
lardan birisi de kblenin olabildiince kesin
belirlenmesi iin Badatla Mekke arasndaki
boylam farknn tespit edilmesidir. Burada
nemli olan, halifenin bu iki ehrin yrrlkte
bulunan astronomik cetvellerin koordinatla-
rna gvenmek yerine, ay tutulmasn ahsen
gzlemleyerek salam olmasdr. Elde edi-
len 3 lik boylam fark (dorusu 437) hayli
baarldr.
34
leriki dnemlerde yeryzn matematiksel
kavrama giriimleri asndan, el-Memnun
meridyendeki bir derecelik boylam uzunluu-
nun tam olarak tespiti amacyla astronomlar
grevlendirmesinin ok byk nemi vardr.
Halifenin astronomlarndan bir grup, hem
gnein konumunu hem de len izgisinin
tam ynn belirlemek amacyla baz aletler,
ip ve ubuklar yardmyla Suriye ve Irak ova-
larnda bir ok lm yaptlar, bir derecelik
boylam uzunluunun 56 ve 57 mil arasnda
olduunu belirlediler, ortalama deer olarak
56 mil kabul edildi. Bu, modern lm
deerlerine ok yakn bir sonutu. Carlo A.
Nallinonun ifadesine gre bu lm, kesin
olmayan birok hipoteze dayal Eratosthenes
lm karsnda bilimsel, uzun ve yorucu
bir almann sonucunda elde edilen ilk ciddi
yeryz lmdr.
35
Ayrca halife, Bizansa
yapt sefer esnasnda bir derecelik boy-
lam uzunluunu trigonometrik olarak yeni-
33
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 136-137.
34
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 94.
35
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 95.
den tespit ettirme frsatndan da yararland.
Dnyann yarapn trigonometrik olarak
belirleyebilmek iin, deniz seviyesinden hayli
yksek konumda bulunan bir kyda, bat
esnasnda gnein alalmasn kendisine elik
eden astronom Sind b. Alye ltrd. Bu,
daha sonralar Francesco Maurolico (1558),
Sylvius Belli (1565) ve Francesco Giuntiniye
(1580) atfedilen bir yntemdir.
36
Halife el-Memnnun astronomiye ve bu
daln ilerlemesine ynelik youn ilgisi, onu
ilk olarak Badatn emmsiyye semtinde
ve daha sonra amn yaknnda bulunan
siyn tepesinde birer gzlemevi kurma-
ya sevketti. O, byk aralar ve aralksz
gzlemler yoluyla, ncekilerin lmlerin-
den daha kesin lmlere ulamay hedefledi.
Grld kadaryla el-Memn astronomi
tarihinde gerek anlamda gzlemevi kuran ilk
kiidir.
Son olarak, el-Memn tarafndan hayata
geirilmi, phesiz ok nemli ve gelecek
kuaklar iin de mhim sonular dourduu
gzlemlenebilen bir projeden bahsedilmeli-
dir. Bu proje corafya ve kartografi alanna
aittir.
Arap-slam kltr dairesinde, enlem-boylam
dereceleri ile haritalar ve lkeler corafyas
alannda henz yeni elde edilmi ve hi de
nemsiz saylamayacak tankln kazanl-
masndan sonra
37
, Ptolemenin
isimli eseri Arapaya evrildi. Buna
ek olarak Arap-slam bilginleri, Marinosun
(2. yzyln ilk yars) corafya ve haritalar-
n 3./9. yzyln balangcnda tandlar.
38
Bu
balamda el-Memn, bir dnya haritas ve
36
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 96.
37
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 73 vd.
38
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 30-31, 80, 82.
12
G R
blgesel haritalar ieren coraya eseri meyda-
na getirilmesine karar verdi ve bir grup bilgini
bu i iin grevlendirdi. Anlalaca zere,
bu bilginler ilk olarak, bir corafya kitab
olmaktan ziyade kartografik bir giri niteli-
indeki Ptoleme Corafyasn temel aldlar.
Bu Ptoleme Corafyas yaklak 8000 yerin
koordinatlarn iermekteydi ve bunlar, ok
az mstesna, astronomik lmler yoluy-
la ulalm veriler deildi. Bu koordinatlar
Marinosun corafya ve haritalarndan elde
edilmi ve biraz daha gelitirilmiti.
el-Memnun corafyaclar tarafndan izil-
mi olan ve gnmzden yaklak yirmi yl
nce kefedilen dnya haritas, blgesel hari-
talar ve de bunlarn koordinatlarn toplayan
kitap, kartografya tarihi iin ok yeni bir
ufuk amaktadr. Yine de tarihinin bunun-
la n yargsz bir ekilde deerlendirmeye
hazr olup olma- d sorulmaldr. Ben kendi
deerlendirmemi iki yl nce yaynlanm olan
Mathematische Geographie und Kartographie
im Islam und ihr Fortleben im Abendland
(Geschichte des arabischen Schrifttumsun
10. ve 11. cildi) isimli aratrmamda ortaya
koydum ve aratrmann nemli baz nokta-
larn bu katalogun haritayla ilgili blmnde
sunacam. Arap-slam kltrnn evren-
sel bilimler tarihindeki konumuna ilikin bu
genel girite ben, temel dncemi ve konuya
ilikin yllar boyu sren uram sonucunda
elde ettiim kanaatimi dile getirmek istiyo-
rum. Halife el-Memn tarafndan grevlen-
dirilen astronom ve corafyaclarn gayret-
leri ne kadar byk olursa olsun, baarlar
snrsz olmamtr. Bu durum onlarn Yunan
ncleri iin geerli olduu gibi, Avrupadaki
ardllar iin de geerliydi. Naif ve zorlamayla
ortaya kan harita tarihilii bak asna
artk kendimizi teslim edemeyiz. Bu bak
asna gre, 14. yzyln banda Giovanni
Carignano
39
gibi bir rahibin, ikamet ettii yer
Cenovada sadece kendisine ulaan haberlere
dayanarak, Akdeniz, Karadeniz, Hazar Denizi
ve Anadoluyu, oralarda bulunmakszn ve
nesillerboyunca aktarlarak kazanlan hari-
talar ve kaytlar kullanmakszn, gereine
ok yakn tasvir eden bir dnya haritas yapa-
bilecek durumdaym. Bu bak asna bir
baka rnek de udur: 1724 ylnda Guillaume
Delisle Paristeki atlyesinde oturarak, yz-
lerce yeri koordinatlaryla, denizleri ve glleri
sahilleriyle, devletleri snrlaryla ve rmaklar
yataklaryla birlikte hemen hemen mkem-
mellie ular derecede, Dou Anadolu ve
Kafkasyay da ieren bir ran haritasn o
blgede nesiller boyunca gelitirilen haritalar
ve kendi diline yaplan eviriler olmadan ize-
bilmitir.
40
Sunduumuz bu realite temeline ve tarihsel
verilere dayanarak gryoruz ki el-Memnun
corafyaclar kendi nclerinden aldklar kar-
tografik tasvirleri nemli lde tashih etmi-
lerdir. Elde ettikleri bu ilerleme, Bizansl bilgin
Maximos Planudesin Ptoleme corafyasnn
aktarlan bilgilerine dayanarak, 1300 ylnda
yeniden oluturduu dnya haritas sayesinde
llebilir. el-Memn tarafndan grevlendi-
rilmi olan bilginler, o zamann meskn dn-
yasnda hemen hemen merkez konumda olan
Badattan hareketle, mmkn olabildiince
kendi gzlemlerine ve lmlerine dayanarak
gney ve orta Asya, dou ve kuzey Afrikay
kavrama gibi bir avantaja sahiptiler. Bizim iin
el-Memnun haritas birok farkl sebepten
tr r ac bir neme sahiptir. Koordinat
kitabna dayanarak yeniden oluturulmu
haritayla birlikte bu harita, ana nshann
artk aktarlamayacak olan baz zellikleri
39
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332 vd.
40
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 413 vd.
G R
13
bir yana insanln 3./9. yzyln ilk eyrein-
de yeryznn kartografik tasvirinde ulatk-
lar kazanmlar yanstmaktadr. Bylelikle
hem Arap-slam kltr evresinde hem de
Avrupada ok byk etkilerde bulunan bu
harita, sz konusu gelime hakknda hkm
verebilmek iin bize salam bir temel sala-
maktadr. Bu harita, yer yzn tasvir etme-
deki hayli gelimi formu bir yana, kresel
projeksiyon, kartografik lekleri ve dalarn
perspektif tasviri gibi kartografik yardmc
aralaryla, bizim bu yardmc aralarn dou
zamann olabildiince geriye doru tarihleye-
rek dzeltmemize yardm etmektedir.
Henz 2./8. yzyln ikinci yarsnda, zellikle
Hinte Siddhntann Arapaya tercmesin-
den sonra sfr rakam bilgisine (kavramna)
ulalmasn salayan ve bylece kayda deer
bir ilerleme gsteren matematik, 3./9. yzy-
ln ilk eyreinde hemen hemen e zamanl
doan cebir kitab sayesinde yeni bir zen-
ginleme yaamtr. Bu eserlerin yazarlar
Muammed b. Ms el-rizm
41
, Sind b.
Al
42
ve Abdulamd b. Vsi bn Trkdr
43
.
Kitaplarnn bal ise yeniden kurmak ve
karlatrmak anlamnda Kitb el- Cebr ve-
l-Mubeledir. Bunlar cebirin aritmetikten
bamszlatrlan birinci ve ikinci dereceden
ilk denklemleridir. Kendi verdii bilgiye gre
el-rizm, kitabn Halife el-Memnun
istei zerine yazmtr. Her eserin de,
helenistik douda ekillenen, Yunan, Hint
ve ge dnem Babil elementlerini dorudan
ya da dolayl olarak iine alan harmanlama
karakterli bir gelenee bal olduklar grl-
mektedir. el-rizmnin cebir ve aritmetii,
Latinceye evrildikten sonra 12. yzyldan iti
41
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 228-241.
42
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 242-243.
43
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 241-242.
baren Baty ok derin ekilde etkilemitir
44
.
3./9. yzyln ortalarnda slamda matematik,
sahip olduu yaratclk periyodunun eiine
ulam grnmektedir. Bu olgunun tipik bir
rneiyle Ben Msnn (Ms b. kirin
oullar: Muammed, Amed ve el-asan)
eserlerinde karlamaktayz. Daha onlarn
matematikle uratklar dnemde bu ala-
nn en nemli eserleri olan klid, Arimed,
Apollonios, Menelaos ve dier yazarlarn
kitaplar Arapaya tercme edilmi olarak
bulunuyordu. Terminolojik zorluklar byk
lde almt. klidin Elementler isim-
li geometri eserinin ierii, 70-80 yl nce
kaleme alnm erhler yoluyla tam anlamyla
zmsenmiti. Ms oullarnn daha yal
adalar canl ilgileriyle Yunanlarn tm-
dengelimsel geometrilerine ilikin monogra-
fik risaleler kaleme almlar; bu karde de
balayan bu faaliyeti bizzat kendi monografile-
riyle ileriye tamlar ve gelitirmilerdi. Bize
kadar ulaan eserleri onlarn, ncleri olan
Yunanlarn almalarn bir yaratclk gay-
reti ile korkusuzca tartabildiklerine tanklk
etmektedir. Onlarn bu abalar ile gerekten
ne kadar yenilik getirebildikleri belirleyici bir
lt deildir. Geometri eserlerinde bir ann
eit paraya blnmesinde yeni bir zme
ulatklarn sylemektedirler. Bu zmde,
daha sonra devam eden geliim srecinde
Paskal helezonu diye isimlendirilecek olan
bir eriden hareket etmektedirler. Bizim bir
kanaate ulamamzda kardelerin bu baar
dereceleri, takndklar tavrdan daha az nem-
lidir. Bu karde ayrca Arimed tarafndan
gelitirilen metoda gre daire hesaplamasna
kalkmlar ve bunu baarmlardr. Onlar
farkl delil sunular ve ekillerin tariflerin-
de baka harfler kullanmalaryla kendilerini
Yunan statlarndan mmkn olabildiince
uzaklatrmaya abaladlar
45
. Bu kardeler,
44
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 28.
45
Suter, H.: ber die Geometrie der Shne des Ms ben
14
G R
genin yzeyine ilikin Heron Teoremini
biliyorlard ve yine de bunun iin muhtemelen
ge dnem antik geometrisinden etkilenen
baka bir kant kullandlar. Ayrca onlar kp
kkn, kbik olmayan bir saydan karma
iini seksagesimal [60l say sistemine daya-
nan] kesirlerde olduka kesin hesaplayabil-
milerdir
46
.
Ms oullarnn ada doa filozofu Yab
b. s el-Kind (. 256/870), meteoroloji
alanndaki yaratclk periyodunun balang-
cna ynelik ilgi ekici ipular vermektedir.
el-Kind, Aristoteles meteorolojisinin btn
konularn, Aristotelese ve onun rencisi
Theophrasta da dayanarak ilemitir
47
. O,
yan sra birok probleme ilikin bamsz
ve orijinal aklamalar yapmtr, rzgrlarn
oluumuna ilikin aklamalar gibi
48
. O, bu
hususla fiziki olarak genleme kanununa
dayanmt: Btn cisimlerin hacimleri souk-
luk derecesine gre klr ya da scaklk
derecesine gre geniler. Bu genleme pren-
sibinde Kind rzgr oluumunun aklama-
sn bulmakta ve yle demekte: Hava scak-
lk nedeniyle geniledii blgeden soukluk
nedeniyle kld blge ynne doru
akar.
49
Gnein kuzey yarmkre zerinde
olduu srada, orada bulunan hava, scaklk
nedeniyle genleir ve gneye doru akarak
orada bulunan soukluk nedeniyle klr.
Bu yzden, topografik nitelikler ve yan etkiler
nedeniyle yn deiimi olmadka rzgrlar
genellikle yazn kuzeyden eser, kn ise tam
tersi olarak gneyden.
Schkir, Bibliotheca Mathematica iinde (Stockholm) 3.
Seri 3/1902/259-272, zellikle 272 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 76, s. 137-150 zellikle
s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34, 249.
46
Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte
der Mathematik, Cilt 1, 3. Bask Leipzig 1907, s. 733; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 34-35, 251.
47
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 241-261.
48
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
49
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 242.
el-Kindnin rzgarn oluumu ve ynne
ilikin aklamas, bu aklamann ncleri
kabul edilen George Hadley (1685-1744) ve
Immanuel Kantn (1724-1804) modern ak-
lamalaryla tamamen rtmektedir
50
.
Gelgit olaynn nasl meydana geldiine ili-
kin modern bilimsel aklamalarn balangc
da 3./9. yzyln ilk yarsnda aranabilir. Bir
doa filozofu olan Amr b. Bar el-Ci
(. 255/888) gelgitin, Ayn ekme ve itme
gcnn suya etkisiyle orantl olduu gr-
n dile getirmektedir
51
. Bu gr el-Cin
takipilerinden birisi tarafndan daha kesin
ve zenli bir ekilde formle edilmitir: Ay
ile denizin ilikisi mknats ile demirin ilikisi
gibidir. Ay hareket ettike ve dndke suyu
kendisine doru eker
52
.
Sosyal bilimlerdeki gelimeler, burada birka
rnekle ana hatlar betimlenen doa bilim-
lerindeki gelimelerin hi de gerisinde kal-
mamtr. Fakat maalesef bu bilimlerin tarihi
deerlendirilmesinde ykc ve tkezleyici bir
bak as olumutur. Bu bak asn temsil
eden baz arabistler, slam ncesi dnem-
den itibaren en erken nesillerin yaznsal, iir-
sel, hukuksal, tarihsel, teolojik ve filolojik
metinlerin snflandrlmasnn bu dnemde
yani 3./9. yzyln ilk yarsnda oluturuldu-
u eilimindedirler. Bu eilimin temsilcile-
ri, bu dnemde, 3./9. yzylda, ortaya kan
eserlerin yazarlarn, o dneme kadar sadece
szl olarak ulaan malzemeyi ilk kez toplayp
yazl hale getiren kimseler olarak grmekte
ve bu gre kendilerini inandrm grn-
mektedirler. Bu eilime kar u gr ileri
srlebilir: Bu periyodun yazl rnleri, yeni
edebi trler ortaya koyma yoksulu olmakszn,
esas itibariyle geniletme, daha sistemli ina,
50
Bkz. Schneider-Carius, K.: Wetterkunde, Wetterfor-
schung, Mnih 1955, s. 82-87; Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s.
242-243.
51
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 241.
52
Bkz. a.e., Cilt 7, s. 304.
G R
15
seme-ayklama ve yorumlamaya, ksacas en
geni anlamda gemite oluturulmu edeb
faaliyetleri tamamlama ve ileriye tamaya
yneliktir. Bu anlamda teolojik-diyalektik
eserlerde atomistlerin 2./8. ve bir sonraki
yzylda rakiplerine kar tam bir ustalkla
yrttkleri matematiksel tartmalar karak-
teristiktir
53
.
3./9. yzyln ikinci yarsnda yaratc ege-
menliin iaretleri artt. Astronomi alannda,
glge uzunluklarnn hesabnda ve bylece
bu yzyln banda ortaya kan gne saat-
leri imaline ynelik pratik uralarda nem-
li gelimeler elde edildi. el-Kind, ncs
Ptolemeden daha farkl bir biimde azimut
as elde etti [yani, yldzlarn ve Gnein
dou ve bat alarn hesaplama iini geli-
tirdi]. Daha gen ada el-Mhn, 3./9. yz-
yln ikinci yarsnda ayn problemle urat ve
geometrik sunumdan el-Kindnin uzaklat-
ndan ok daha fazla uzaklaarak kapsaml
srf bir grafik yntemi kulland. Dier taraftan
gne saatinin nokta nokta konstrksiyonun-
da kanlmaz olan azimutu ve glge uzunlu-
unu hesap yoluyla verme metodu, 3./9. yzy-
ln son eyreinden itibaren, grafiksel olarak
verme metoduna kar gittike artan bir nem
kazand. Bu hesap yoluyla zmleme akm-
nn temsilcileri olan Sbit b. urra ve torunu
brhm b. Sinn, yass gne saatlerinde nok-
tasal olarak ina edilmi olan saat izgilerinde
yamuk izgisellii kefettiler. Bunun brhm
tarafndan ortaya konan kant, daha sonra-
lar Christoph Clavius
54
(1537-1612) ve Jean-
Babtiste Delambre (1749-1822)
55
tarafndan
ileri srlenin ayndr.
Sbit b. urra (. 288/901) gece ve gndz
eitliinin gezegenler yrngesinde ilerleyen
noktasnn (presesyon) kesin olarak lle
bilmesi iin iyiletirilmi bir deerin belir-
53
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 29-30.
54
Bkz. Canto, Moritz: Vorlesungen ber die Geschichte
der Mathematik, Cilt 2, s. 556.
55
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 23-24.
lenmesine katkda bulunmutur. Bu ilerleme
deeri, Ptoleme ve Hipparchosta 100 ylda 1
veya bir ylda 36'' iken, Sbite gre 66 ylda 1
dir, yani bir ylda 55''dir. Sonraki dnemlerde
astronomlar bu yndeki dzeltmeyi daha da
ileriye gtrmlerdir.
Mesela Nareddn e-s (. 672/1274) iler-
lemenin her 70 ylda 1 ya da her bir ylda
51'' olduunu hesaplayarak bulabilmitir ki,
bunun Yeni ada geerli olarak kabul edi-
len 72 ylda 1lik deere daha o dnemde ok
yaklam olduu grlr
56
.
Uzun sren gzlemleri sonucunda Sbit b.
urra Gne evcinin, burlar balamnda
hareket ettiini fark eden ilk kiidir
57
. Bu
hareketin en yksek hzlanma ve yavalama
derecesinin daha kesin bir tanmna 4./10.
yzyln sonuna doru el-Brn ulamtr
58
.
Endlsl astronom brhm b. Yay ez-
Zerl 5./11. yzyln sonlarna doru, evcin
ileriye doru hareket deerinin 279 ylda 1
olduunu bulmutu. Bu da bir ylda 12,09'' ye
karlk gelir ki gnmzn 11,46'' deerine
ok yakndr
59
.
3./9. yzyln sonuna doru Eb el-Abbs
el-rnehr Ptolemenin aksine Gne tutul-
masnn dairesel olabileceini savundu ve tam
Gne tutulmasnn, Gnein dnyadan en
uzakta deil orta uzaklkta bulunduu srada
olabilecei grn ileri srd.
60
Dairesel
bir gne tutulmas Avrupada Chr. Clavius
tarafndan 1567 ylnda gzlemlenmitir
61
.
56
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 26.
57
el-Mesd, et-Tenbh ve-l-rf, Leiden 1893, s. 222;
Wiedemann, E.: ber bit ben Qurra, sein Leben und
Wirken, Erlangen Physikalisch-medizinischen Soziettin
oturum bltenleri ierisinde (Erlangen) 52-52/1920-
21/189-219 (Tkbasm: Aufstze zur arabischen Wissens-
chaftsgeschichte ierisinde, Cilt 2, s. 548-578, zellikle s.
565); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 163.
58
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
59
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 27.
60
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 173.
61
Bkz. Schramm, Matthias: Ibn el-Haythams Weg zur
Physik, Wiesbaden 1963, s. 27.
16
G R
3./9. yzyln ikinci yarsnda eser vermi olan
corafyac Amed b. mer bn Rusteh
62
anda yaygn kozmolojik ve astronomik teo-
riler arasnda unlar anlatyor: Dnya evre-
nin herhangi bir yerinde bulunmaktadr, orta
noktasnda deil; Dnya dnmektedir, fakat
Gne ve gk kreleri deil. Bu gne mer-
kezli sistem vizyonunun nereden kaynaklan-
dn gerekten bilmek isterdik. bn Rusteh
devamla u gr dile getirmektedir: Evren
sonsuzdur ve evren ierisinde dnya sonsuza
doru hareket etmektedir.
Arap-slam kltr evresinde astronomik ara
ve gerelerin icad da bu yzyln son eyrein-
de balamtr. Bunlardan bir tanesi, mucidi
olarak Cbir b. Sinn el-arrnnin
63
kabul
edildii kresel usturlaptr (bkz. Katalog Cilt
II, s. 120). ada olan el-Fal b. tim en-
Neyrz, atmosferde bulunan ya da yer yze-
yinden ykselen cisimlerin uzakln lmeye
yarayan aletlerin ilk mucidi olarak kendisini
grmekte ve bununla vnmektedir
64
.
Matematik tarihinde ileriye doru atlm ok
nemli bir adm, matematiki ve astronom
Muammed b. s el-Mhn (muhtemelen
275/888e kadar yaad) tarafndan atld. O,
Arimedin pergel ve cetvelle zlemeyen
bir problemini nc dereceden bir denk-
leme dntrd. Ama o, bu denklemi z-
meyi baaramad.
65
el-Mhn ayn zamanda
azimutun [yldzlarn ve Gnein dou ve
bat alarnn] hesaplanmasnda, kresel
bir genin kenarlarndan adan birisini
hesaplayp, kresel kosins teoreminin pratik
kullanmna ulam olan ilk matematikidir.
Tpk Paul Luckeyin
66
1948 ylnda kant-
62
Kitb el-Al en-Nefse, Leiden 1891, s. 23-24.
63
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 162.
64
Bkz. a.e., Cilt 7, s.268-269.
65
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 260.
66
Bkz. Beitrge zur Forschung der islamischen Mathema-
tik. I. Die ltere Gnomonik, Orientalia ierisinde (Roma)
N.S. 17/1948/490-510, zellikle s. 502-503 (Tpkbasm:
lad gibi, el- Mhn bu konuda Johannes
Regiomontanusun (1436-1476) ncsdr.
3./9. yzyln ikinci yarsnda Sbit b. urra
sadece astronomide deil ayn zaman-
da matematikte de mkemmel iler baar-
d. Pythagoras teoremini her tr gen iin
genelletirdi. Ancak, Sbit b. urrann bu
teoremi, Avrupada mucit olarak John Wallis
(1616-1703)in adn tamaktadr
67
. Sbit b.
urra, parabollerin kare ve kplerini almaya
dair yazd her iki kitabnda Arimedin bu
alanda ortaya koyduu almay bilmeksizin
sonsuz kkler hesabn kullanmtr. Onun
paraboln karesini almas integralin
o
a
px
dx hesaplamasyla rtmektedir. O, byle-
ce unutulmaya yz tutmu integral toplam
hesaplama yntemini ustalkla tekrar canlan-
drd; bu yntemin yardmyla fiilen ilk kez
x
n
gcnn bir integralini kesirli bir s iin
hesaplad ve hatta yine, integrasyon aral-
n eit olamayan paralara blmek suretiyle
o
a
x
ve-l-ukem
) eseridir.
Bu eser de sadece slami dnemle snrl kal-
mamtr. Eer bu eseri, s b. uneynin
(. 298/910), hemen hemen ancak bir yzyl
nce skenderiyeli Johannes Grammatikosun
(6. yzyln birinci yars) ufak hacimli ese-
rini temel alarak hekimler tarihi hakkn-
da yazd risale ile (Ta
r el-Ebb
)
133
128
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 383-388.
129
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 332-336; Cilt 6, s. 198-203; Cilt 7, s.
276-277.
130
Bu konudaki fkrimi, henz msvedde halinde bu-
lunan Geschichte des arabischen Schrifttumsun beeri
corafya ile ilgili blmnde dile getirdim.
131
bn Nedm, Fihrist, s. 345-351, zellikle s. 345.
132
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 309-310.
133
Bkz. a.e., Cilt 3, s. 268.
24
G R
karlatracak olursak, bilim historiyograf-
yasnn bu ksa zaman zafnda ne denli ileri
bir geliim gsterdiini ve hangi evrensellik
boyutuna ulatn anlayabiliriz.
Sosyal bilimlerin filoloji ve tarih alannda,
felsefe ve edebiyat biliminde gsterdii iler-
lemeyi bu ilerlemenin nitelii ve nemine
Adam Mez 1922 ylnda yaynlanm olan
Renaissance des Islm
134
isimli eserini ada-
mtr dile getirmeyerek sadece 4./10. yzy-
ln kltr tarihi bakmndan esiz bir baar-
sn hatrlatmakla yetiniyorum. Kasdettiim,
Eb el-Ferec Amed b. el-Hseyn el-
fehnnin
135
(. 356/967) arklar Kitab
(Kitb el-En) adl 24 ciltlik eseridir. Bu
eser, Halife Hrn er-Redin direktifiyle,
mehur mzisyen tarafndan bir araya getiril-
mi, daha sonra byk mzisyen ve edebiyat
s b. brhm el-Mevl
136
(150-235/767-
850) tarafndan revize edilerek geniletilmi
olan
137
seili 100 ark bestesi koleksiyonu-
nun geniletilme ve tamamlanma almas-
dr. Eb el-Ferec el-fehnnin, nclerinin
zamanla unutulmaya yz tutmu gelenei-
ne sadk kalan bu antsal eseri, bize sadece
saray mzisyenlerinin
138
besteleri
139
, onlarn
hayatlar ve mziklerinin pratik ve teorik
orjinalitelerinden baka, bestelenmi iirler
ve airleri hakknda bilgi vermekle kalmyor,
ayrca Emevi ve Abbasi sarayndaki yaam ve
de bu yaama katlan entellektel evreleri de
yanstyor. Okuyucu kendisini, zihinsel ilgi-
134
Mez 1917 ylnda ld. Kitabnn bizzat gzden
geiremedii el yazma msveddesi Hermann Reckendorf
tarafndan yayna hazrland ve 1922 ylnda Heidelbergte
basld.
135
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 378-382.
136
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 371.
137
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 378.
138
Bkz. Neubauer, E.: Musiker am Hof der frhen Abba-
siden, Doktora, Frankfurt 1965.
139
Bkz. Farmer, Henry George: The Song Captions in the
Kitb al-Aghn al-Kabr, Transactions of the Glasgow
Universty Oriental Society 15/1953-54/1-10 (Tekrarbasm:
The Science of Musik in Islam serisi ierisinde Cilt 1, s.
433-442).
lerde mziin, iirin ve edebiyatn ilk mevkiyi
ald uygar bir ehir hayatnn karsnda bul-
maktadr. Baka kltrlerde benzeri buluna-
mayacak bir eserdir bu kitap.
4./10. yzyln kazanmlarndan birisi de, in
mrekkebinden ilham alnarak, isten balayp
demir slfat, mee palamutu ekstresi, arap
zamk ve demir palamutu mrekkebine kadar
eitli ilavelerle oluturulan karma mrekke-
bin gelitirilmesidir
140
.
5./11. Yzyl
Dnyann, gezegen yrngelerinin merkezin-
de bulunup bulunmadna ilikin 4./10. yz-
ylda balam olan kukular ynnde 5./11.
yzylda Ptoleme modelinin ne derece doru
olduu konusunda bir tartma belirmeye ba-
lamt. Bu yndeki ilk gayret Eb Cafer
Muammed b. el-seyn el-zinin bir
kitabnda karmza kyor. O, Ptolemenin
gezegenlerin yrnge merkezinin Dnya
d bir daire olduu ve ayrca gezegenlerin,
merkezleri bu daire muhitinde bulunan ek
yrngeler izerek dndkleri gr yerine,
merkezleri Dnyadan ibaret olan yrngeler
tezini savunuyor, gezegenlerle Dnya arasn-
da gzlemlenen uzaklk deimelerini yrn-
ge sathna oranla ortaya kan eim deiik-
likleri olarak dnyordu
141
. 4./10. yzyln
sonuna doru Eb Nar b. Ir
142
adalar
arasnda ortaya kan, her iki eksen uzunlu-
u arasndaki ok kk mesafeli oval geze-
gen yrngeleri bulunduu ve yrngelerdeki
gezegen hzlarnn her zaman eit olmad
ihtimalini tartt. Bununla birlikte o, geze-
genlerin hzlarnn deimez olduu kanaatin-
deydi. Ona gre, grnrdeki deiik hzlar
ve gzlem esnasnda meydana kan geze-
gen yrngelerinin nominal aplarndaki
140
Bu bilgiyi, yllardr bu konuda alan Sayn Dr.
Armin Schopene borluyum. Umarm henz bitmi olan
almas ksa srede yaynlanr.
141
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189.
142
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 243
G R
25
deiimler, Dnyann onlarn yrngelerinin
merkezinde bulunmamas ile aklanabilir.
Anlald kadaryla, Eb Nar ek yrnge
(episikl, Arapas tedvr el-eflk) diye varlk-
lar Ptolemece farzolunan ek yrngeleri gz
nnde bulundurmay zorunlu grmyordu.
Bu tartma Eb Al bn el-Heysemle
143
(.
432/1041) birlikte bir dnm noktasna ulat.
Ptolemeye Kar pheler adl kitabnda
u dnceleri ortaya koymaktadr: Ptoleme
gezegenlerin hareketi modelinde aequ-
ans diye adlandrd bir daire tasavvuru ile
gezegenlerin eit zamanda eit hareket edi
prensibini zedelemitir, nk bu durumda
ek daire merkezlerinin deferentteki (tayan
byk daire) hareketi eit olamaz. bn el-
Heysem Ptolemenin bylesine akl d bir
sistemi, kendi gezegen yrngeleri sistemini
terk etmek zorunda kalmamak iin ortaya
koyduuna kesinlikle inanm bulunuyordu
144
.
Ona gre Ptoleme bylece, gerekte var olma-
yan deersiz bir gezegenler modeli ortaya
koymutu.
145
bn el- Heysemin Ptoleme ele-
tirisi sonraki nesiller zerinde, Kopernike
kadar takip edilebilecek uzun sreli bir etkide
bulundu. Ama dier yandan bn el-Heysem
Ptolemenin isimli eserindeki geze-
genlerin effaf camdan gk halkalar ieri-
sinde hareket ettiklerine dair tasavvurunu
kabullendi ve bu tasavvuru Kitb f Heyet el-
lem adl eserinde iledi. Kukusuz bu, astro-
nominin geliim tarihinde ak bir gerilemey-
di. Yaklak yz yl sonra Muammed b.
Amed el-ara (. 533/1139) tarafndan
eletirilen
146
cisman kreler Newton ana
kadar yzyllarca geerliliini korudu
147
.
143
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 251 vd.
144
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 34.
145
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 87.
146
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 253
147
Bkz. Kohl, Karl: ber das Licht des Mondes.
Eine Untersuchung von Ibn al Haitham, Physikalisch-
medizinischen Soziettin oturum bltenlerinde (Er-
langen) 56-57/1924-25 (1926)/305-398, zellikle s. 306.
(Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
ierisinde Cilt 58, s. 135-228, zellikle s. 136).
Ama buna bal olarak bn el-Heysemin
ortaya koyduu gezegenler kinematiki
(Katalog II, 9 vd.) ise ok nemlidir. bn el-
Heysemin ada, evrensel bilgin Eb er-
Reyn Muammed b. Amed el-Brn (362-
440/973-1048) yapt birok mstakil alma-
nn yansra astronomi iin, kendi zamanna
kadar bu bilim dalnn geliimini sistematik
bir biimde ele alan ve kapsayan temel bir
eser yaratmay kendine dev edindi. Bu eseri,
ithaf edildii kiiye yani azne Hkmdar
Mesd b. Mamd b. Sebktigine nispet-
le el-nn el-Mesd olarak isimlendirdi.
el-Brn esas itibariyle Ptoleme sistemini
takip etmitir. Elbette o, bilimin zamanla bir
ilerleme kaydettiini ve kendisinin de buna
yeni bireyler eklemesi gerektiini biliyordu.
Baarl ilerine rnek olmak zere evcin,
yani Dnya ile Gne arasnda yrngede her
yl ilerleyen en uzak noktann, bahar nokta-
sndan uzakln hesaplamas anlabilir. O,
bunu, en ok ykselen hz art ve en ksa
mesafe noktasndaki azalmasnda izelgeler-
de ortaya kan farklara dayanarak hesapl-
yordu. Bylelikle sonsuz kkler hesabnn-
r aclarndan biri oldu
148
.
Ayn yzyln en nemli baarlarndan bir
dieri matematiksel corafyann bamsz
bir disiplin haline gelecek ekilde geliti-
rilmi olmasdr. Bu byk hizmet yine el-
Brnye nasip olmutur. Onun bu konu-
ya zel Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin isimli eserinden rendi-
imiz kadaryla, 4./10. yzylda slam dnya-
snn dousunda, adeta hummal bir ekilde
corafi mekn hesaplamas ile uralmtr.
Yine, el-Brnnin de genlik yllarnda bu tr
148
Bkz. Hartner, Willy Schramm, Mathias: al-Brn
and the Theory of the Solar Apogee: an example of the
originality in Arabic Science, Scientifc Change. Sympo-
sium on the History of Science ierisinde. University of
Oxford, 9-15 Temmuz 1961, ed. A.C. Crombie, London
1963, s. 206-218; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 263.
26
G R
almalara byk bir eilim duyduunu re-
niyoruz. Kendi hocalarnn baard, kresel
bir genin kenarlarnn, alardan hareketle
hesaplanmas onu daha sonra kresel trigono-
metrinin problemlerini sadece bu konuya has-
redilmi bir monografide ele alp ilemesine
iletmitir. Bu alma bize kadar ulaan Kitb
Mald lm el-Heye
149
isimli eserdir ve
eserde bu disiplin hl astronominin hizme-
tindedir. el-Brn el-nn el-Mesdnin 8.
blmde tanjant ve kotanjant fonksiyonlaryla
urat ve kitaba bir tanjant izelgesi ekledi
150
.
Bunun hemen ardndan, meknlar arasndaki
boylam farkllklar ve mesafelerin aratrma-
snda da o yeni metodu kullanmasn bildi.
Buna gre, azne ile Badat arasndaki bir-
ok meknn boylam farkllklarna ilikin
elde edilen deerler 6' dan 45' ya kadarlk bir
yanllkla bu gnk deerlere uymaktadr.
Onun metodunu ve bunun azne ile Badat
arasndaki almasn yrtt uzun mesa-
felere pratik olarak uygulann, onun verdii
bilgiler ve canl anlatmlar yoluyla renmek-
teyiz. Bu konuyla ilgili almalarn, biri hari
dierleri kaybomu bulunan birok kitabn-
da belirtmitir. O eserlerin ilgin balklar
ve bize ulam olan Tadd Nihyt el-Emkin
adl eseri, el-Brnnin gerekte matema-
tiksel corafyay bamsz bir disiplin haline
getiren bir bilgin olduu dncesini dour-
maktadr
151
. Ve bize ulaan bu kitab, disip-
linin temel eseri olarak nitelendirilmeyi hak
etmektedir.
149
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267. M.-Th. De-
barnot tarafndan yaynlanp Franszcaya evrilmitir.
Dmek 1985.
150
Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des
persischen Astronomen Abul-Rain Mu. ibn Amad al-
Brn dargestellt nach al-Qnn al-Masd, Hannover
1927, s. 46-57 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and As-
tronomy serisi ierisinde Cilt 35, s. 161-278, zellikle s.
216-227); Juschkewitsch, A.P.: a.e. s. 302.
151
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 154-161.
5./11. yzyln balarnda el-Brn ve bn
el- Heysem birbirlerinden bamsz olarak,
len izgisinin Hint dairesiyle geleneksel
tespit yntemini Gnein deklinasyonunun
gnlk deimesinin neden olduu yanllar-
dan tr pheli bulmaya gtrldler. el-
Brn tarafndan nerilen yntemden haber-
dar olmakszn bn el- Heysem, len izgisini,
bir sabit yldzn ynde al yksekliklerini
gzlemeye dayanan metotla tesbit etti ve bu
ilem iin zel bir alet icat etti (Katalog II,
146). bn el-Heysemin metoduna Avrupada
ilk olarak 15. yzyln ilk eyreinde Alman
bilgin Regiomontanusta rastlanyor.
Matematik alannda da 5./11. yzylda kar-
mza byk baarlar kmaktadr. el-Brn
ve bn el-Heysemin btn almalar gs-
termektedir ki, daha bu yzyln ilk 30 ila 40
ylnda geen yzyla nispetle dikkate deer
ilerlemeler kaydedilmitir.
Sonsuz kkler hesabnda anlan baar
bir yana, el-Brn astronominin temel eseri
el-nnunda ann eit paraya bln-
mesi konusunda kendi nclerinden ve a-
dalarndan gelen 12 yntemi anlatmaktadr.
152
zmlerine ancak kbik denklemlerle ula-
lan bu problemler, denklemleri saysal ola-
rak zmleme giriimine sevk etmitir. Bu
tr giriimin ilgin bir rnei el-Brnnin
dokuzgenin kenarlarn belirleme problemi-
dir
153
. Son olarak onun matematik alannda
imdiye kadar bilinen ok saydaki baarl
ilerinden birisini, bir i ve d dokuzgenin
152
Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des..., s.
23-30 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 35, s. 193-200); Juschkewitsch, A.P.:
a.e. s. 301-302; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 376.
153
Bkz. Schoy, Carl: Die trigonometrische Lehren des...,
s. 18-22 (Tpkbasm: s. 188-192); Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathemmatik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve
Leipzig 1937, s. 129-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 258.
G R
27
kenarlar yardmyla daire hesaplamasn ana-
biliriz. Bu, aslnda trigonometrik bir prob-
lemdir ve el-Brn bu problemi kbik bir
denkleme evirmitir ya da zel bir iterasyon
yntemiyle (istir) zmtr
154
.
Gnmz aratrmalar bn el-Heysemin
de matematik alannda nemli baarlarn
ortaya koymutur. Burada bunlardan baz-
lar dile getirilecektir. Matematik tarihinde
onun adyla anlan mehur matematiksel-
optiksel problem Problema Alhazeni ok
nemli bir yer tutar. Burada sz konusu
olan, onun tarafndan ortaya konulan ve dr-
dnc dereceden bir denklem ile zlen
problemdir, belirli bir yerde bulunan bir
nesnenin resminin, belirli bir yerde bulunan
bir gze ulaaca yanstma noktasn dai-
resel bir konkav aynada hesaplamak
155
.
bn el-Heysem tarafndan sorulan ve z-
len bu problemin geliimi, Saragossa
hkmdar olan el-Mtemen b. Ysuf b.
Amed b. Sleymn el-Hdnin
156
(.
478/1085) Kitb el-stikml isimli eserinde
grlmektedir. el- Mtemen henz yirmi
yl kadar nce kefedilen bu ilgin eserinde
bn el-Heysem probleminin basitletirilmi
ve genelletirilmi bir halini sunmaktadr
157
.
154
Bkz. Luckey, Paul: Der Lehrbrief ber den Kreisum-
fang (ar-Risla al-Muya) von amd b. Masd el-
K bersetzt und erlutert, ed. A. Siggel, Berlin 1953, s.
46-47 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 56, s. 227-329, zellikle s. 280-281);
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 377.
155
Cantor, M.: a.e. Cilt 1, s. 789; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 359.
156
Bkz. Hogendijk, Jan P.: The geometrical parts of the
Istikml of Ysuf al-Mutaman ibn Hd (11th century),
Archives internationals dhistoire des sciences serisi ie-
risinde (Paris-Roma) 41/1991/207-281. Dikkat ekilmesi
gereken nokta el-Mtemenin kitabnn Maimonides
(Ms b. Meymn) tarafndan Tehzb el-stikml ad al-
tnda yeniden ilenmi olmasdr. (Bkz. bn el-f, Tar
el-ukem, Leipzig 1903, s. 319).
157
Bkz. Hogendijk, Jan P.: Al-Mutamans simplifed lem-
mas for solving <Alhazens Problem>, From Baghdad to
Kataloun gelecek blmlerinden birinde
(Katalog III, 187), bu problemin ve zm-
nn, bn el-Heysemin 12. yzylda Latinceye
evrilen byk optik eseri (Kitb el-Menr)
erevesinde, Avrupann byk matematik-
ilerini 19. yzyla kadar megul ettiini gre-
ceiz.
bn el-Heysem sonsuz kkler hesabnn
da r aclarndan birisidir. ncleri olan
Arimed, Sbit b. urra, brhm b. Sinn b.
Sbit ve Eb Sehl el-Khyi aarak, para-
bollerin kendi eksenlerinin herhangi birisi
etrafnda dnmesiyle ve daha sonra zellik-
le bir parabol parasnn dnmesiyle ortaya
kan
158
paraboloitleri de hesaplad. Onun
drdnc kuvvetin toplamn ortaya ka-
ran zm belirli
a
t
4
dt integralinin
hesaplanmasna tamamen uymaktadr
159
.
bn el-Heysemin geometri alannda imdiye
kadar daha az tannan baarl ilerinden biri-
si, ona klidin paraleller retisi tartmalar
tarihi ierisinde ok nemli bir yer kazandr-
maktadr (Katalog II, 126 vd.). bn el-Heysem,
Elementlerin 5. postlatn hareket prensibi
yardmyla ispatlama giriiminde bulundu. Bu
prensip u sonuca gtryor: Konstant mesa-
felerin bir doruya giden izgileri yine dier
taraftan dorular olutururlar. Bylece bn
el-Heysem 18. yzyln geometricileri de
dahil, sonralar kendisinin dorudan ya da
dolayl ardllarnn takip ettikleri yola imdi-
den adm atmtr
160
.
Barcelona. Studies in the Islamic exact sciences in honour
of Prof. Juan Vernet ierisinde, Cilt 1, Barcelona 1996, s.
59-101.
158
Bkz. Suter, H., Die Abhandlung ber die Ausmessung
des Paraboloides von el-asan b. el-asan b. el-Haitham,
bersetzt und mit Kommentar versehen, Bibliotheca Ma-
thematica ierisinde (Leipzig), 3. Seri 12/1912/289-332,
zellikle s. 320 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi ierisinde Cilt 57, s. 141-184, zellikle s.
172); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 359.
159
Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 292-294; Juschkewitsch,
A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des
Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 155-156.
160
Juschkewitsch, A. P.: a.e., s. 281; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 49, 361.
o
28
G R
Trigonometri alannda onun kresel kotan-
jant teoremine iaret edilmelidir. Bu teoremi
ilgi ekici bir biimde tam anlamyla geomet-
rik olarak kazanm ve kble ynnn tespi-
tine ilikin yazd makalede uygulamtr
161
.
Kresel trigonometrinin bu nc temel
teoremi ile bn el-Heysem, Franois Vitein
(1593) ncs olarak grlmektedir
162
.
bn el-Heysem ve el-Brnnin Muammed
b. el-Leys Eb el-Cd isimli bir adan da
unutmamak gerek
163
. Onun, daire ierisinde
bir yedigen konstrksiyonu bize ulamtr
ve bu konstrksiyonu nc dereceden bir
denkleme dntrmtr
164
. Bu konstrk-
siyonu daha nceleri Eb Sehl el-Kh
165
ve
Amed b. Muammed es-Sicz
166
yaklak
yarm yzyl nce tatbik etmilerdi, fakat Eb
el-Cd, nclerine nasip olmayan baka bir
yol takip ederek
167
x
3
+13
x+5=10x
2
denkle-
minin konstrksiyonunu bulmutu
168
. Yedigen
konstrksiyonda Arap-slam matematikileri-
nin Avrupal matematikilere olan sonraki
etkileri 17. yzyla kadar kendini hissettir-
mektedir
169
.
161
Bkz. Schoy, Carl: Abhandlung des al-asan ibn al-
asan ibn al-aysam (Alhazen) ber die Bestimmung der
Richtung der Qibla, Zeitschrift der Deutschen Morgen-
lndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig) 75/1921/242-
253 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 58, s. 28-39); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 362.
162
Bkz. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathema-
tik, Cilt 5, 2. Bask, Berlin ve Leipzig 1923, s. 143.
163
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 353-355.
164
Bkz. a.e., Cilt 5, s. 353.
165
Bkz. [Dold-]Samplonius, Yvonne: Die Konstruktion
des regelmigen Siebenecks nach Ab Sahl al-Qh Way-
can ibn Rustam, Janus ierisinde 50/1963/227-249; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 316.
166
Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., Isis
ierisinde (Brksel) 8/1926/21-40 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 62, s.
29-48); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 330.
167
Bkz. Schoy, Carl: Graeco-arabischen Studien..., ayn
yer, 38-39 (Tpkbasm: s. 46-47); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 353-354.
168
Bkz. Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, ayn yer, s. 259.
169
Kr. Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathema-
tik, Cilt 3, s. 132.
Aka grld kadaryla Eb el-Cd,
nc dereceden denklem formlarn ve
zm yntemlerini, bu konuya hasredilmi
bir risalede ele alan ilk matematikidir. Bu
bilgiyi, ardl mer el-ayymdan (5./11.
yzyln ikinci yars) renmekteyiz. Geri
el-ayym bu eseri bizzat grmemiti ama
bir ada vastasyla o eser hakknda bilgi
sahibi olmutu
170
. mer el-ayymn bize
kadar ulaan, Franz Woepcke tarafndan 150
yl nce yaynlanan, incelenen ve Franszcaya
evirilen cebir konulu eseri (el-Berhn al
Mesil el-Cebr ve-el-Mubele) Arap-slam
matematiinde cebirin geirdii geliimin bir
yansmas olarak kabul edilebilir. el-ayym
25 tip denklem tantmaktadr. Bunlardan 12
tanesi birinci ya da ikinci derecedendir. Geri
kalanlar ise konik kesitler yoluyla zlebi-
len ve el-ayymn sistematik bir ekilde
ele ald nc dereceden denklemlerden
olumaktadr. el-ayym bu denklemlerin
henz saysal zmlerinin bulunamadn-
dan yaknmakla birlikte yine de bunun gelecek
nesillere nasip olacana ilikin midini dile
getirmektedir
171
. el-ayymn dikkat ektii
hususlardan birisi de, ikinci dereceden denk-
lemlere indirgenemeyen kbik denklemlerin
genel olarak dairenin zellikleri yardmyla
yani pergel ve cetvel yardmyla zlemeye-
ceidir. Bu dnce sonralar Ren Descartes
(1637) tarafndan dile getirilmi fakat doru-
luu ilk olarak Pierre Laurent Wantzel (1837)
tarafndan ispat edilmitir
172
.
170
el-ayym, Umar: Risle f el-Berhn al
Mesil el-Cebr ve-el-Mubele, Woepcke, F.: Lalgbre
dOmar Alkhayym ierisinde yaynland, Paris 1851, s.
(Arapa) 1 vd., zellikle s. 47, eviri s. 81-82 (Tpkbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt
45, s. 105-106, 158).
171
el-ayym, Umar: a.e., s. (Arapa) 6, eviri s. 9
(Tpkbasm: 33, 199); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
172
Bkz. Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 125; Juschkewitsch, A.
P.: a.e., s. 261.
G R
29
mer el-ayymn bu mkemmel eserinin
yakn zamana kadar bilinmemesi ve Fermat
(1637 civarnda), Descartes (1637), van
Schooten (1659), E. Halley (1687) vb. mate-
matikilerin benzer konstrksiyonlar yeni-
den kefetme zorunda kalmalarn 1937
ylnda matematik tarihisi Johannes Tropfke
esefle karlamaktadr
173
.
Ayn zamanda Fars dilinin byk airlerin-
den birisi olan ve astronomi, fizik gibi ok
farkl bilimsel disiplinlerde, yksek bir otori-
te olarak kabul edilen el-ayym paraleller
retisi iin kendine mahsus bir zm bul-
mutur. O, bn el-Heysemin taraftar oldu-
u hareketin geometride ispatlama arac
olarak kullanlmasn reddetmektedir. Onun
bu zm, 18. yzylda talyan matematiki
Girolamo Saccheri ile (Katalog III, 127) yeni-
den ortaya kmtr.
5./11. yzylda fizik alannda, optik ve meteo-
rolojiyi de ieren yn verici nemli baarlarla
karlamaktayz
174
. Eilhard Wiedemannn,
rencilerinin takdire ayan makaleleri ve
Matthias Schrammn Ibn Haythams Weg zur
Physik (1963) balkl muhteem almasna
ramen, mtevaz da olsa, ulalan sonular
toplayan tarihsel bir sunumu bekleyen Arap-
slam bilimlerinden birisi de fiziktir. Schramm
almasnda, bn el-Heysemin optik ala-
nndaki bayaptna (Kitb el Menr) ve
astro-fizik alanndaki risalelerine dayana-
rak u kanya varmaktadr: Bu almalar-
da Aristoteles fizii uygulamal matematik,
geleneksel astronomi ve optik ile birletiril-
mitir. Bu da bn el-Heysemin doa bilim-
leri almalar asndan karakteristik ola-
rak kabul edilebilir
175
. Dier taraftan o
Aristotelesin tabiat metafiziini ki bunlarn
incelenmesiyle bilimsel uralarna balam-
173
Tropfke, J.: a.e., Cilt 3, s. 133.
174
Konuya ilikin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 7, s. 203-305.
175
Schramm, M.: Ibn Haythams Weg zur Physik, Wies-
baden 1963, s. 7.
t Ptoleme tarafndan tasarlanan kinema-
tik modelin dinamik aklamasna yol veren
fiziksel bir teoriye dntrmeyi baar-
mtr
176
. bn el-Heysem bu yoldaki aba-
laryla insan dncesinin gerekten ar-
tc baarl ilerinden birisine gtren ilk
adm atmtr: Doa metafiziinden ve bunun
matematiksel tarifinden fizie, matematiksel
metotla alan kesin bir doa bilimine ula-
mas
177
.
bn el-Heysemin srekli genileyen fiziksel-
astronomik bilgisi ok sayda monografik eser-
lerde ifadesini buldu
178
. ledii konulardan
bazlar unlardr: Dnyann ekli, Arimed
aynas (gne nlaryla yakan ayna), gkku-
a ve hle, ay , yldzlarn , grme
organnn yaps ve grmenin onunla nasl
gerekletii, ay ve gne tutulmalarnn ekil-
leri ve ay yzndeki lekeler. Optik hakkndaki
bilgisini ise daha nce anlan olduka hacimli
eseri Kitb el-Menrda yazya dkm-
tr. Tpk Eb Bekr er-Rz (. 313/925),
el-Frb (. 339/950), ada bn Sn (.
428/1037) vb. nclleri gibi o da klid ve
Ptolemeye aykr derek Aristotelesin,
grmenin gzden kan nlar yoluyla deil,
bilakis nesneden kan nlar yoluyla ger-
ekletiini savunan gr takip etmitir.
Sadece grme probleminde deil, ayn zaman-
da ele ald btn problemlerde matema-
tik ve deneysel yntem onun alma temel-
lerindendir. Schrammn
179
verdii hkme
gre, onun optik eseri, yazarn matematiksel
dehasna tanklk etmektedir. Deney yapmak
iin birok alet ve mekanizma imal etmiti,
bunlardan birisi de camera obscura [karanlk
oda]dr
180
.
176
a.e., s. 143.
177
a.e., s. 145.
178
Bkz. a.e., s. 274-284.
179
a.e., s. 14.
180
a.e., s. a.e., s.210.
30
G R
Leopold Schnaase
181
1890 ylnda bn el-
Heysem optiinin ve neminin mkemmel
bir deerlendirmesine bu eserin Latince evi-
risine dayanarak ulamt. Bu deerlendir-
menin, Schrammn almasnda ustalkla
desteklendiini gryoruz. Schnaase bn el-
Heysemi Latinceletirilmi ismiyle anmakta
ve yle yazmaktadr: Alhazenin baarl
ilerini Ptolemeninkilerle yaplacak bir kar-
latrma, optikin birinciye ne denli nemli
ilerlemeleri borlu olduunu gstermektedir.
Alhazen gzn yapsn inceleyerek ayrntl
bir grme teorisi ortaya atm ve gelitirmi
ilk fizikidir. Bu teori, kristal merceklerin
fonksiyonlarna ilikin yanl anlayna ra-
men bugnk retilerimizle hemen hemen
tam olarak rten sonulara gtrmtr.
Tek ve ift grmenin koullarn belirledi-
i dnce ve deneyler onun bizzat kendi
bulular olarak tanmlanabilir. Buna ilaveten
o, grmenin gzden objeye giden nlarn
sonucu olarak olutuu retisinin geersiz-
liini belirli bir yntemle ilk kez ispatlam
ve bu retiyi nihai olarak fizikten dlaya-
rak bunun tam karsnda bulunan retiyi
yerine geirmitir ki bu, optiin temellerin-
de gerekletirilen ok geni etkili bir ham-
ledir. Ayrca n hznn zamanla snrl
olduu savn da onda bulmaktayz. Burada
Ptoleme ile bn el-Heysemi; Yunan okulu ile
Arap okulunu birbirinden ayran uurum ok
derindir!
Refleksiyon (yansma) retisinde bn el-
Heysem, kendisinin btn nclerini gr
ak-seikliiyle amaktadr. Ayrca o, ilk kez
konuyla ilgili btn yasalar aparat araclyla
181
Alhazen. Ein Beitrag zur Geschichte der Physik,
Schriften der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig
ierisinde N.F. 7, Heft 3, 1890, s. 140-164, zellikle 163-
164 (Tpkbasm: Natural Science in Islam Cilt 33, s. 26-
52, zellikle s. 51-52).
btn ayna eitleri iin kantlamakta ve ayna-
daki yansmalar hakknda ilk doru aklama-
y sunmaktadr. Objelerin gzde ekillenme
yeri ve ekillerin bozukluuna ilikin yapt
btn aratrmalar ve onun adyla adlandr-
lan problemin zm orijinaldir.
[In] krlma bilgisiyle de bn el-Heysem
Ptolemeyi amaktadr. O, krlma as ile
geli as arasndaki orann sabit olmadn,
n takip ettii yolun iki merkez vastasy-
la ileriye ve geriye doru ayn kaldn ve
bir nesnenin eklinin ve bulunduu meknn
kesif bir merkezde olduundan daha yuka-
rdaym ve bytlm gibi grndn
biliyordu. Bu, bugn bile geerli bir bilgi-
dir. Aratrmalarnn ok ilgi ekici sonu-
larndan biri olarak, camdan mamul kresel
dilimin bytc gcnn kefi belirmek-
tedir ki bunun elbette ilk gzlk cam yap-
mna etkide bulunmam olmas dnle-
mez. Yldzlarn ufukta byk grnmelerine
ynelik olarak bn el-Heysemin dile getirdi-
i aklama, imdiye kadar bizim bildiimiz
ve Ptolemeninkinden ok daha doru tek
aklamadr. Ptoleme, yldzlarn gkte baucu
ynnde daha ufak grlmesini gzn grme
esnasndaki allmadk konumlanmasyla
aklamaya almtr. Geri onun, astrono-
mik n krlmasna ilikin baz konulardaki
grleri bn el-Heyseminkinde daha do-
rudur, fakat atmosfer yksekliinin hesap-
lanmas, hem de yakc kristal kreye dair
aratrmalarn bn el-Heysemden nce hibir
fiziki tarafndan dile getirilmemi, hatta ima
bile edilmemi olduunu [yazar bu bilgisinde
yanlyor] zellikle hatrlatmamza gerek yok-
tur.
...Geri yer yer onun grlerine benzer
grler ondan nce dile getirilmi olabilir,
fakat bunlar akla kavuturmak ve kar
grler arasnda nihai olarak bir karara var-
mak bn el-Heysemin tartlmaz hizmetidir.
Bzlece o, optik biliminin temel retilerinde
olaanst devrimler gerekletirmitir. Bu
devrimler sayesinde yeni bin yln balangcn-
G R
31
da bilimsel aratrmalara yeni yollar gsteril-
mi ve Yeni an parlak bulular iin zemin
hazrlanmtr.
Hmanist anlayl bir fizikinin 19. yzyl son-
larndaki bu son derece bilgilendirici hkm-
ne adamz tp tarihisi H. Schippergesin
182
grn eklemek istiyorum. Yazar bu gr-
, Schrammn bn el-Heysemin fizik tarihin-
deki yeri ve konumuna ilikin yapm olduu
almadan kazanmtr. Yazar, Schrammla
u konuda ayn gr paylamaktadr:
Gerekten bn el-Heysem doa bilimine
yeni bir ele al ve onu Yunanlarn doa
aratrmalarndan aka ayran Galilei dne-
mini aarak modern deneysel fizie balayan
metodu ilk defa getiren kimsedir. Bu dne-
min fizikle ilgili dier orijinal fikirlerini ve
baarl ilerini Eb er-Reyn el-Brnnin
bize kadar ulaabilen eserlerinden ve onun
kaybolmu eserlerinin adlarndan renmek-
teyiz. O dnemin, doa bilimi problemleri ile
urama olgunluu, el-Brn ile daha 11 ya
kk olan, o sralar 17 yandaki Eb Al bn
Sn arasnda geen yazmalarda yansyor.
Bu yazmalarn bize ulaan metni bir yana
183
,
el-Brnnin, n hzna ve dnyann nasl
sndna ilikin bn Sn ile yapt yazma-
lara atflarda bulunduu ve bn Sny ok
meziyetli gen bir bilim adam olarak vd-
Geen Devirlerin Kronolojisinde (el-
sr el-Biye an el-urn el-liye)
184
182
Schrammn kitabnn tantm ve deerlendirilmesi:
Archives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Paris) 17/1964/183-184, zellikle s. 184.
183
Muhammed Tanc tarafndan Trkeye evrilerek
yaynlanmtr: Beyrunye armaan, (doumunun 1000.
yl mnasebetiyle) ierisinde, yaynlayan Aydn Sayl,
Ankara 1974, s. 231-301.
184
Eduard Sachau tarafndan yaynlanmtr, Leipzig
1878 (Tpkbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 30), s. 256-257; ngilizce evirisi yine
ayn kii tarafndan, Londra 1879 (Tpkbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 31), s.
247.
185
Wiedemann, E.: ber das al Brnsche Gef zur
spezifschen Gewichtsbestimmung, Verhandlungen der
Deutschen Physikalischen Gesellschaft im Jahre 1908
ierisinde, Braunschweig 1908, s. 339-343 (Tpkbasm:
yapt aklamalar, dnemin yksek bilimsel
karakteri hususunda bizde gelien tasavvuru
destekleyen canl bir rnektir. el-Brnnin
fizik tarihindeki gerek veya geree yakn
deerlendirilmesi hl gerekli aratrma-
y beklemektedir. imdiye kadar onun daha
ziyade zgl arlklarn bulunmas konu-
sundaki baarl almas incelenmi ve
bilim tarihi asndan deerlendirilmitir
185
.
Birok kere giritii ve baarszlkla sonu-
lanm deneyleri sonrasnda o, bu ama
iin, modern eczac piknometresine benze-
yen bir avadanlk imal etmeyi baarmtr
(Katalog Cilt V, s. 9 vd.). Onun ve ardllar-
nn, bir dizi metal ve deerli tan zgl ar-
lklarna ilikin verdikleri deerler modern
rakamsal deerlerle hemen hemen ayndr.
5./11. yzyln ilgin denemelerinden birisi
de burada dile getirilmelidir: Atmosferin yk-
sekliini belirleme. Bu problem trigonomet-
rik-astronomik yolla zld ve bu zm
yanllkla bn el-Heyseme atfedilen De
crepusculis et nubium ascensionibus ismiyle
Latinceye evrilmi eserin ierisinde bulun-
maktadr. Bu eserin gerek yazar
186
Endlsl
bilgin Eb Abdullh Muammed bn Mu
el-Ceyyndir
187
. 1542 ylnda Portekizde
baslm olan bu Latince risale Avrupay uzun
sreli etkilemitir
188
.
Natural Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 113-
117); ayn yazar, ber die Verbreitung der Bestimmun-
gen des spezifschen Gewichtes nach Brn, Erlangen
Physikalisch-medizinischen Soziettin oturum bltenleri
ierisinde (Erlangen) 45/1913/31-34 (Tpkbasm: Natu-
ral Sciences in Islam serisi ierisinde Cilt 46, s. 119-122);
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifschen Ge-
wichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s. 28
vd. (Tpkbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 45, s. 193-324, zellikle 224 vd.).
186
Bkz. Sabra, A.I.: The authorship of the Liber de crep-
usculis, an eleventh-century work on atmospheric refrac-
tion, Isis ierisinde (Berkeley) 58/1967/77-85.
187
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 109.
188
Bkz. Schramm, Mathias: Ibn al-Haythams Stellung in
der Geschichte der Wissenschaften, Fikrun wa Fann ie-
risinde (Hamburg) 6/1966/65-85, zellikle s. 73-74; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 364.
32
G R
Eb Al bn Snnn (. 428/1037) iki ba-
yapt, Tp Kanonu (el-nn f e-bb)
ile, felsefe ve pozitif bilimler konusun-
da yazd if balkl ansiklopedik
eseri (Kitb e-if), Arap-slam kl-
tr evresinin en nemli bilimsel baarlar
arasnda hi phe yok ki yer almaktadr.
Olaanst yetenekli ve alkan bu d-
nrn Kanonunu Julius Hirschberg
189
u
ekilde nitelemektedir: [Bu eser] dzeni,
doruluu nedeniyle fevkalade, olduka
hacimli ve cerrahlk dahil btn tp alanlarn
kapsayan eksiksiz bir retiler toplamdr ve
dnya literatrnde hemen hemen bir ben-
zeri yoktur. Yunanlardan bize miras kalanlar
derleme tr almalar, belirli konulara ait
zetler ve kompilasyonlardr. Kanon ise tam
bir btnle sahip bir yapttr. Gnmzde
buna benzer bir el kitab oluturmak iin
birok hekimin katlaca ortak bir alma
gerekmektedir. Kanon 500 yl boyunca geer-
liliini korurken, bn Sn da Aristoteles ve
Galen gibi hkim bir pozisyonda bulundu.
Bu kitap 12. yzylda Latinceye evrildi ve 17.
yzyla kadar Avrupa tp bilimini etkiledi.
bn Snnn yine ayn ekilde hacimli ve
kapsaml ansiklopedik eseri, doal cisimler
prensibi retisini, dnyann yapsn, varolu
ve yok oluu [el-kevn ve-el-fesd], doadaki
etkinlik ve edilgenlii, meteoroloji ve coraf-
yay, psikoloji, botanik, zooloji, matematik,
astronomi, mzik, felsefe ve mantk gibi disip-
linleri kapsamaktadr
190
. Bu eser 12. yzylda
Johannes Hispaniensis tarafndan Latinceye
evrilmi ve bylelikle yzlerce yl Avrupada
bilimlerin geliimini etkilemitir.
189
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2, Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=Graefe-
Smisch, Handbuch der gesammten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 16.
190
bn Sn metafzii Max Horten tarafndan [Alman-
caya] evrilmi ve yorumlanmtr. Die Metaphysik Avi-
cennas, Halle ve New York 1907 (Tpkbasm: Islamic
Philosophy Cilt 40-41), s. VIII.
bn Snnn bu iki eserinden sonra Hristiyan
gz hekimi Al b. s el-Keln (5./11.
yzyln ilk yars) byk baarsn da dile
getirmeliyiz. J. Hirschberg onun kitabn,
takip eden 800 yl boyunca oftalmoloji ala-
nnda yazlm eserlerin ncs ve en ile-
risi olarak grmektedir. Bu eserin Latince
evirisine dair ise yle demekte: ayet
zamannda bu eserin Latince evirisi kolay-
ca ulalabilir ve buna paralel olarak daha
yaygnlam olsayd, o dnem Avrupasnda
oftalmoloji daha yksek bir konuma ulalr
ve insanln yararna daha iyi iler baar-
lrd.
191
Hirschberg, operasyonlarn narkoz
yoluyla yaplmasnn o dnemde bilinen tbb
yntemlerden birisi olduuna iaret etmek-
te ve Araplar tarafndan uygulanm olan
cerrah uyutma (tenvm) ynteminin tp
tarihilerinin tamamen mehul olarak kal-
masn esefle karlamaktadr
192
.
Bu yzyln corafya alanndaki almalar
arasnda, bizim bildiimiz ilk ve ok hacim-
li corafya szlne iaret edilmelidir. Bu
eser Cordobal Eb Ubeyd Abdullh b.
Abdulazz er-Bekr
193
tarafndan ortaya kon-
mutur. Bu corafyac, tarihi ve leksikog-
raf, elinin ulaabildii birok monografiden
ve dier kaynaklardan yararlanarak kervan-
saraylar, dalar, rmaklar, su kaynaklar vs.
hakknda alfabetik dzenlenmi bir bavuru
eseri meydana getirdi. Yine ayn yazar, beeri
corafya dou ekolne mensup corafyac-
larndan bamsz olarak bize ok deerli bir
lkeler corafyas eseri brakmtr (Kitb
el-Meslik ve-el-Memlik). Bu eserin yksek
deeri, onun spanya ile ilgili ok baarl
betimlemelerinde ve ok nadir ve bize kadar
191
J. Hirschberg ve J. Lippert tarafndan aklamalarla
evrilmitir. Ali ibn Isa. Erinnerungsbuch fr Augenrz-
te, Leipzig 1904 (Tpkbasm: Islamic Medicine serisi
ierisind Cilt 44), s. XXXVII.
192
a.e., s. XXXVI; Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 338.
193
Mucem ma-stacem min Esm el-Bild ve-el-Mevi,
ed. Muaf es-Se, 4 cilt, Kahire 1945-1951.
G R
33
ulaamam kaynaklardan alnan orta ve dou
Avrupa ile kuzey Afrikaya dair bilgilerde yat-
maktadr
194
.
Tarih bilimi alannda ise el-Brnnin
Hindistana dair yazd eserden bahse-
dilmelidir. Bu eser, rnek alnabilecek bir
hakikat sevgisine, eletirici bir dnceye,
keskin bir gzleme, dnya kltrlerine kar
artc bir akla ve yazarn nesnelliine
tanklk etmektedir. el-Brn Hint kltrn,
Hindistandaki dinleri ve bilimleri bizzat ken-
disi uzun yllar orada yaad sralarda yap-
t aratrmalar ve gzlemler temelinde ele
almakta ve ilemektedir. Eserin giriinde yle
demektedir
195
: Bu kitap polemik deildir,
sadece gereklerin kaydedilmesidir. Burada
ben, Hintlilerin teorilerini olduu gibi akta-
racam ve bunlarla ilikili olarak Yunanlarn
benzer teorilerini aralarndaki yaknl gs-
termek iin anacam. el-Brnnin kitab,
erken Abbasi dneminden beri tandmz,
yabanc kltrleri ve dinleri tanmaya yne-
lik bir anlay geleneinden beslenmektedir.
Bu gelenek, birok seyahat kitaplarnda, el-
Mesdnin aheser olarak nitelendirilebi-
lecek eserlerinde ve el-Brnnin Geen
Devirler Kronoloji sinde ifadesini bulma-
ya balamt. el-Brnnin Hindistan kitab
yabanc uygarlklar tantlmasnda alama-
m bir zirvedir, hatta sadece Arap-slam kl-
trnde deil.
Bu 5./11. yzyln seilmi olarak bura-
194
Mac Guckin de Slane tarafndan yaynlanm olan bu
eserin bu blmnn ad Kitb el-Murib f ikr Bild
friyye ve-el-Maribdir, Cezair 1857 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 134), Franszca
evirisi ayn yazar, Cezair 1913 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi ierisinde Cilt 135).
195
Kitb Ta m li-l-Hind min Male Mable
f el-Al ev Merzle. Edward Sachau tarafndan
yaynlanmtr, Londra 1887 (Tpkbasm: Islamic Geog-
raphy serisi ierisinde Cilt 105); Burada yaplan alntlar
Max Krauseden alnmtr, al-Biruni. Ein islamischer
Forscher des Mittelalters, Der Islam ierisinde (Berlin)
26/1942/1-15, zellikle s. 13.
da sralanan byk baarlar arasnda son
olarak, Abdulhir b. Abdurramn el-
Curcnnin (. 471/1078) dil bilimleri ala-
nndaki ok yksek nem tayan iki eseri
anlmaldr. Bunlar Kitb Delil el-cz
ve Kitb Esrr el-Bela isimli eserlerdir.
lk esere dair yapt ok nemli alma-
snda Max Weisweiler
196
u tespitte bulun-
maktadr: Yazar, dil vastas ile duyulan
ifadeleri sebep, ama ve tesir esasna gre
psikolojik adan kavramaya almakta-
dr. Grnen o ki el-Curcn, kendisinin
bu nc dncelerle ve verdii rneklerle
stilistik gramerin temellerini attnn farknda
deildi. Bu disiplin bir sonraki nesilde ilm el-
men ad altnda sistematik olarak kurgulan-
m bir ders kitab formunda dil bilimlerinin
yeni bir dal haline gelmitir
197
. el-Curcnnin
insanda hayranlk yaratan dncelerinin
bugnden yarna oluamayaca, daha ziyade
evvelce uzunca sren bir geliimin neticesi
olarak ulalabilen yksek bir seviyeyi gs-
terdiini ispata kalkmaya gerek yoktur. Bu
alanda daha nceden olumu ve sregelmi
almalar ve baarlar bugn daha iyi bilin-
mektedir
198
.
Hellmut Ritter
199
yayn ve Almancaya eviri-
sini yapt Abdulhir el-Curcnnin Esrr
el-Bela (Belagatn Srlar) eserinde iirin
estetik deerlendirilmesinin psikolojik temel-
lendirilmesini kefetmitir. Kitabn tahkiki
ve Almanca evirisiyle yaklak 25 yl ura-
an, Arap dilini ve yaznn en iyi bilenler-
den birisi olan aratrmac, bildii kadary-
la buna benzer bir almann slam kltr
196
Abdalqhir al-Curcns Werk ber die Unnachahm-
lichkeit des Korans und seine syntaktisch-stilistischen
Lehren, Oriens ierisinde 11/1958/77-121, zellikle s. 79.
197
Kr. Simon, Udo Gerald: Mittelalterliche arabische
Sprachbetrachtung zwischen Grammatik und Rhetorik:
ilm al-man bei as-Sakkk, Heidelberg 1993, s. 3-4.
198
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 9, s. 11.
199
Die Geheimnisse der Wortkunst (Asrr al-bala) des
Abdulqhir el-Curcn. Wiesbaden, 1959, s. 1.
34
G R
evresinde daha nce asla denenmemi
200
olduuna iaret etmektedir. Her halkarda
el-Curcn bugn, kendisinden 3 ila 4 nesil
sonra dil bilimlerinin mstakil bir disiplini
haline gelmi olan ilm el-beynn ncs
olarak belirmektedir.
6./12. Yzyl
Astronomiye yeniden dnecek olursak, u
panoramayla karlarz: 5./11. yzyldan
6./12. yzyla gei dneminde Mslman
spanyada yaayan ve eserler veren brhm
b. Yay ez-Zerl gne evcinin, yani
Gne ile Dnyann en uzak mesafe nokta-
snn ekliptikte yllk deien yerinin, kendi
hareketinin nclerinden ok daha kesin bir
lmne ulamtr. lsnde, o hareke-
tin deeri 299 ylda 1 ye ulamt, yani bir
ylda 12,09" ki bu gnmzde kabul edilen
11,46" deeriyle hemen hemen rtmekte-
dir
201
. Bu deer ve buna ynelik gelitirilmi
modelin bilgisi, Kopernike iki kompilasyon,
Georg Peurbachn Theoric planetarumu
ve Johannes Regiomontanusun Epitomesi
zerinden ulamt
202
. Yakn zamanlarda
yaplm olan bir karlatrma sonucunda,
ez-Zerlnin gne teorisini kurmakta kul-
land izelgelerin, Kopernikin De revolu-
tionibus eserindeki izelgelerle, ok kk
farkllklar bir yana, formda ve kurgulamada
byk bir uyum gsterdii ispatlanmtr
203
.
Johannes Kepler de ez-Zerlnin gne
evcinin tespitine ynelik gzlemleri hakknda
bilgi sahibiydi
204
. Buna dayanarak, Keplerin
Mars yrngesinin oval olduuna ilikin ak-
lamasnn, ez-Zerlnin Merkr yrngesi-
nin ovalliine ynelik aklamasyla irtibatl
olabilecei tahmin ediliyor
205
.
200
Ritter, H.: a.e., s. 1.
201
Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of al-Zarql. A
history of errors, Centaurus ierisinde 14/1969/306-336;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 27, 43.
202
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 43.
203
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43.
204
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 43-44.
205
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 44.
Usturlap tarihinde gelecekteki ilerleme-
leri etkileyecek olan bululardan birisi de
ez-Zerlnin adn tamaktadr. O, stereog-
rafik polar izdm yerine ufuksal (horizon-
tal) izdmn kullanmtr. Bunu yaparken
de, aletin ana paras, her bir coraf enlem
iin mstakil bir disk kullanmak yerine, tek
bir diske indirgenebilmitir. Astronomi lite-
ratrnde evrensel disk olarak tannan bu
alet sonralar Avrupada ok byk bir yayl-
ma ans bulmutur (Katalog II, s. 116 vd.).
6./12. yzylda ortaya km astronomik ara-
lardan birisi de Avrupada torquetum adyla
ok geni yaygnlk kazanan alettir. Bu alet
Endlsl astronom Cbir b. Efla (Katalog
II, s. 154) tarafndan gelitirilmitir. Cbir b.
Efla, Almagesti dzeltme amacyla kaleme
ald ve Ptolemeyi sert dille eletirdii ese-
rinde bu aleti tanmlamtr. Yazarn ada-
Cremonal Gerhard tarafndan Latinceye
evrilmi bu Almagest
206
kritii Avrupada
hem bu disipline hem de matematik alannda
(Katalog II, s. 12) ok byk bir etkide bulun-
mutur.
Yine hemen hemen ayn dnemde icat edilmi
olan bir baka astronomik ara, erefeddn
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-
s (. 606/1209dan sonra) tarafndan yapl-
m izgisel usturlaptr. Mucidine nispetle
A e-s (e-s ubuu) olarak adlan-
drlan bu alette, dzlem-kresel usturlaptaki
projeksiyon, bir ubuk zerindeki dz bir
izgiye tanmaktadr (Katalog II, s. 134 vd.).
Astronominin teorik alannda 6./12. yzylda
Arap-slam dnyasnn Endls blgesinde
Ptolemenin gkyz hareketler sistemine
kar bir sava kendini gstermektedir. Bu
eletirinin temsilcileri umumiyetle filozoflard;
Muammed b. Yay bn Bcce (. 533/1139),
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl (.
581/1185), Muammed b. Amed bn Rd (.
206
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 45, 93.
G R
35
595/1198) ve bn ufeylin talebesi Nreddn
el-Birc (. 600 civarnda) gibi. Onlar, geze-
genlerin yrngedeki hareketlerinin tekd-
ze oluu prensibinin ayrk merkezli ve ek
yrngelik (eksantriklik ve episikller) var-
saym vastasyla bozulduuna inanp, bunu
kendilerinin dndkleri modellerle dzelt-
meye altlar. Bu ynde Bat astronomi-
sine byk ve srekli etkiyi bu ekoln son
temsilcisi Nreddn el-Bircnin kitab yap-
mtr. Yaynlanmasndan ok ksa bir sre
sonra Michael Scotus (. yaklak 235) tara-
fndan yaplan eviri, bu eserin spanya d
Avrupaya da ulamasn salad. bn ufeyl
ve bn Rd gibi el-Birc de gezegen kre-
lerinin yeryz orta noktas evresinde ortak
merkezli bir tarzda dnmeleri gerektiini ve
yine tpk bn Rd gibi gezegenlerin helezoni
olarak deiik eksenlerle hareket ettiklerini
dnyordu (Katalog II, 12f.)
207
.
Bu dnem matematiinde, slam dnyasnn
dousunda daha nce bahsi geen erefeddn
e-s (. 606/1209den sonra) nemi ok
belirgin bir rol oynamtr. el-Mudelt
208
isimli kitabyla nc dereceden denklemle-
rin sistematik bir tarzda ele alnmas srecinde
ok nemli bir yer elde etmitir. O, mer el-
ayymn yolunu takip ederek aradan gemi
yzyl boyunca slam dnyasnda matematiin
ulat ilerlemeler hakknda fikir veriyor. Bu
ilerlemeler kendilerini zellikle numerik ve
geometrik gelenekler balamnda ve btn-
cl bir numerik ilemler dizisinin formle
edilmesinde ve temellendirilmesinde kendini
gsterir
209
.
207
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 36-37.
208
Sharaf al-Dn al-s, Oeuvres mathmatiques: Alg-
bre et gomtrie au XIIe sicle. Texte tabli et traduit par
Roshdi Rashed, 2 Cilt, Paris 1986.
209
Berggren, J.L.: Innovation and tradition in Sharaf al-
Dn al-ss al-Mudalt, Journal of the American Ori-
ental Society ierisinde 110/1990/304-309, zellikle 309.
slam dnyasnn batsndan Endlsl mate-
matiki ve astronom Cbir bin Efla adn
tekrar dile getirmek istiyorum. Birok mate-
matik tarihisi, onun Almagest kritii alma-
snn trigonometri blmnn Avrupada bu
disipline ok byk bir etkide bulunmu oldu-
u grndedirler. Mesela, Regiomontanus
(1436-1476) De triangulis omnimodis adl
eserinde Cbir bin Eflan kitabndan ok
ey almtr. Johannes Tropfkeye gre
210
o,
Regiomontanus, eserinin ilk blmlerin-
de nclerinin ulat sonular bamsz
bir ekilde ilerken, drdnc blmnde
Cbirin karmlarna kelimesi kelimesine
bal kalmaktadr. Kresel trigonometri tari-
hinde
211
temel bir forml onun adyla adlan-
drlmaktadr: Geber [Cbir] Teoremi. Bu
teorem, dik al kresel bir gen, verilen bir
dik kenar ve verilen bir komu a den
hesaplanabilir, bu da cos = cos sin for-
mlne gtrr.
Son olarak 6./12. yzyl matematiinin
birinci snf bir matematikisine, Amed
b. Muammed bn es-Ser b. e-ala (.
548/1153) iaret etmek gerekir. bn e-al,
Yunan ve nceki dnem Arap otoritelerinin
ulatklar sonular yeniden gzden geir-
meye ve eletirmeye adad bir dizi eser
kaleme almtr. Byle bir eletiriye gerek-
ten ehil olduunu, kendi Arap nclerinin
Yunanlara ynelttikleri eletirileri yeniden
gzden geirmede ve ksmen rtmede
tarihsel olarak adil olmay n plana aldn,
Matthias Schrammn
212
onun bir kitab hak-
210
Geschichte der Elementar-Mathematik, 2. Bask, Cilt
5, s. 137; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 53.
211
von Braunmhl, A.: Vorlesungen ber Geschichte der
Trigonometrie, Cilt 1, Leipzig 1900, s. 81-82; Tropfke, J.:
a.e., Cilt 5, s. 131-132; Juschkewitsch, A.P.: a.e, s. 304;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 53.
212
Ibn al-Haythams Stellung in der Geschichte der
Wissenschaften, Fikrun wa Fann ierisinde (Hamburg)
6/1965, s. 65-85, zellikle 81.
36
G R
kndaki aratrmasndan renmekteyiz.
Fizik ve teknoloji alannn bu dallarnn 6./12.
yzylda Arap-slam kltr dnyasnda ula-
t yksek seviyeyi gsteren en azndan iki
kitap tanyoruz. Bu eserler Abdurramn
el-zinnin
213
(515/1121 ylnda yazd)
Mzn el-ikme ile, Eb el-zz sml bn
er-Rezzz el-Cezernin
214
(yaklak 600/1203
ylnda kaleme ald) el-Cmi beyn el-lm
ve-el-Amel en-Nfi f nat el-iyel isimli
eserleridir.
Mzn el-ikme ad bir Bilgelik Terazisi
konusunda bir eser vaat ediyorsa da, kitabn
ierii bunun ok tesine gitmektedir. Yazar,
her eyden nce, zgl arlklar belirle-
me konusunda el-Brnnin ulam olduu
sonular gelitirmekte ve tamamlamakta-
dr. Kitabn adnda geen terazi, hata oran-
n 1/60000 lik bir hassasiyete hedefleyecek
tarzda yaplmtr (Katalog V, s. 5 vd.). el-
zin suyun zgl arlnn scaklk dere-
cesine bal olduuna ilikin ak-seik bir
bilgiye sahiptir ve bu anlamda ulat gzlem
sonucunu, kendi terazisinde tartt suyun
yazn ka gre daha dk bir arla sahip
olduunu belirtmektedir. Ayrca o, dakikala-
r lmek maksadyla terazi prensibine gre
213
Bkz. Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of
Kitb Mzn al-ikma [Arapa Orijinal olarak verilmitir]
Book of the Balance of Wisdom, an Arabic work on the
water-balance, written by Khzin, in the twelfth century,
Jourmal of the American Oriental Society ierisinde
(New Haven) 6/1860/1-128 (Tpkbasm: Natural Sci-
ences in Islam serisi ierisinde Cilt 47, s. 1-128); Ibel,
Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1908, s. 73-162 (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam seri
ierisinde Cilt 45- s. 77-166); Brockelmann, C.: GAL, 1.
Suppl. Cilt, s. 902. Metin Bombayda bulunan bir camide-
ki bir el yazmasndan tahkik edilmi ve Haydarabadda
baslmtr, 1940. (Tpkbasm: Naturalsciences in Islam
seri ierisinde Cilt47, s. 219-510).
214
Birok el yazmas halinde bize ulam olan eser Amed
Y. el-asan tarafndan yaynlanmtr, Halep 1979;
ngilizce evirisi Hill, Donald R.: The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices, Dordrecht ve Boston
1974; 3606 nolu Ayasofya nshasnn tpkbasm Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan yaplmtr 2002.
imal edilmi zel bir su saati (Katalog III,
s. 117), ve ge dnem antiketeden bilinen
farkl svlarn zgl arlklarn belirlemeye
yarayan bir areometre (Katalog V, 12 vd.)
tantmaktadr.
el-zinnin, bir cismin daha ince havada
arlk kazandn ve daha youn havada
veya suda ise arlnn azaldn bilmesi
hayli ilgintir
215
. Onun u dncesi de olduk-
a dikkate deerdir: Svlar bir kapta, eer
bu kap yerin merkezine daha yakn ise daha
byk bir hacim, eer daha uzak ise daha
kk bir hacim kaplarlar.
216
E. Wiedemann
1890 ylnda Roger Baconn (13.yzyl) Opus
majus
217
isimli kitabnda ayn dnceyi bul-
mu ve her iki yazarn delillerinin birbirlerine
yakn olduunu ve Baconn argmantasyonu-
nun Arabnkine oranla biraz daha aprak
bulunduunu tespit etmitir. el-zinnin
Mzn el-ikmesi kelimenin tam anlamyla
bir fizik kitabdr ve bize 6./12. yzylda Arap-
slam bilginlerinin bildii birok fiziksel yasa-
lar retmektedir. Onun, deneylerin bn el-
Heysem ve el-Brnden de alk olduumuz
yksek deerli anlatmlar ve deneyi alma
srasnda sistematik olarak kullanlacak bir
elaman diye tanmas gze arpyor.
215
Bkz. Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 68 (Tekrarbasm:
s. 68); ed. Haydarabad s. 69 (Tekrarbasm: s. 414); Ger-
land, E.: Geschichte der Physik. lk blm: Von den ltesten
Zeiten bis zum Ausgange des achtzehnten Jahrhunderts,
Mnih ve Berlin 1913 (=Geschichte der Wissenschaften
in Deutschland. Neuere Zeit. Cilt 24), s. 175.
216
Mzn el-ikma, ed. Khanikoff s. 38 (Tekrarbasm:
s. 38); ed. Haydarabad s. 25 (Tekrarbasm: s. 484); Wi-
edemann, E.: Inhalt eines Gefes in verschiedenen Ab-
stnden vom Erdmittelpunkte nach Al Khzin und Roger
Baco, Annalen der Physik ierisinde (Leipzig) 39/1890/319
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften ierisinde Cilt 1,
s. 41); ayn yazar: Inhalt eines Gefes in verschiede-
nen Abstnden vom Erdmittelpunkt, Zeitschrift fr Phy-
sik ierisinde (Braunschweig ve Berlin) 13/1923/59-60
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi ierisinde
Cilt 47, s. 217-218.
217
The <Opus majus> of Roger Bacon, ed. Bridges, John
H., London 1900 (Tekrarbasm: Frankfurt 1964) Cilt 1, s.
157-159; ngilizce evirisi Burke, Robert B., Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 179-180.
G R
37
Sz edilen kitaplardan ikincisi, daha nce
tannmayan bn er-Rezzz el-Cezer tara-
fndan mid [Diyarbakr] prensi Nireddn
Mamd b. Muammed b. ararslann
istei zerine yazlmaya balanan ve onun sul-
tan oluundan iki yl sonra tamamlanan kitap-
tr. Birok nshalarla ve renkli resimlerle
donatlm olarak gnmze ulaan bu eser,
mekanik alannda yazmalarna kavutuumuz
kitaplarn kukusuz en gzelidir. Ekinoksal
ve temporal [gece ve gndz eitlii ve gn
uzunluklar esaslarna gre yaplan] saatler
ve cisimleri doal konumlarndan baka
cisimler araclyla hareket ettiren makine-
ler yazarn kitabnda ele ald konulardan
bazlardr. O, en ince ayrntlarna varnca-
ya kadar toplam 50 makine ve nesneyi bir
mhendis bak asyla tantmakta ve 50sini
tam ve yaklak 100n detay resimlerle yle-
sine anlalr bir ekilde donatmaktadr ki,
bunlar ok ciddi zorluklarla karlamadan
imal edilebilir.
Hal savalarnn halk arasndaki iletiimi ve
slam lkeleri arasnda kitap ve bilgi dolam-
n zorlatrmas gibi o dnemin hi de uygun
olmayan politik koullar altnda Anadolunun
dousunda ortaya km olan bu eserin, muh-
temelen Arap-slam teknolojisinin o zaman-
lar veya genel olarak ulam olduu en son
geliim basaman yanstm olmas beklene-
mez. Burada sz konusu olan kitap, maharetli
bir mhendisin yetenek ve anlay lsnde,
sahip olduu bilgi kaynaklar temelinde ve
iinde bulunduu yaam koullarnn gerek-
sinimleri erevesinde oluturabilecei bir
almann rndr. Mesela hidrolik cihaz-
lardaki su durumunu dzenlemeye yarayan
konik valf ilk olarak el-Cezernin kitabnda
rastlanyorsa, bu tek bana onu bu gerecin
mucidi olarak grmemiz iin yeterli sebep
olamaz
218
. Ayrca belirtilmelidir ki, bu tarz
valf Avrupada 18. yzyla kadar bilinmiyordu.
Bunun bilgisinin Arap-slam dnyasndan m
Bat dnyasna getiini, ya da Batda bunun
218
Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIII.
bamsz olarak olutuunu bilmemekteyiz
219
.
el-Cezernin kitabndaki kendi yaratclk
payna gelince: Arap-slam kltrnn tek-
noloji tarihi aratrmalar kesin ve salam
bir zemine oturmadka ve genel bilim tarihi
erevesindeki yeri tatmin edici bir ekilde
aklanmadka biz, eserinde tantt bulu-
larn bazlarnn onun bulular olduuna dair
sadece tahmide bulunabiliniriz
220
. Tek bir ey
kesin olarak sylenebilir ki, bu eser kltrel
ve bilimsel adan ulalan yksek seviyenin
tarihsel bir tandr. Aralar ve cihazlar ile
bunlarn imali ve kullanlan malzemeler hak-
knda bu eserden yeni bilgiler renmekteyiz.
Bu adan bakldnda kitap, her ne kadar
btn slam dnyasnda ulalan teknoloji
seviyesini ortaya koymakta muhtemelen tem-
sil nitelii tamyorsa da, genel bilim tarihini
anlamada ok nemli katklar salamaktadr.
Bu kitapta tantlan baz aralar, daha son-
ralar Avrupada ara ve gereler hakknda
yazlm kitaplarda tantlan aralarla yaknlk
gstermektedir; bununla birlikte dorudan
bir balant yokmu gibi grnyor.
6./12. yzyln corafya alannda en kayda
deer baars, Malagada 1042-47 ve 1054-55
yllar arasnda hkm srm olan II. drsin
soyundan gelen Eb Abdullh Muammed
b. Muammed b. Abdullh el-drs tarafn-
dan meydana getirilmi corafya eseridir. Bat
slam dnyasnn bu asilzadesi ya Normanlarn
Kral II. Rogern (dnemi: 1130-1154) misa-
firi olarak ya da sadece bir seyyah olarak
Palermoya gelmitir. Uzun yllar sren ikame-
ti esnasnda, ev sahibinin isteiyle gm bir
disk zerinde yuvarlak bir dnya haritas, buna
bal olarak 70 paraharita ve bir de Nzhet el-
Mt f tir el-f ad altnda bir dnya
corafyas kitab ortaya koymutur. Ayrca
o, bir sonraki Kral I. Guillaume (dnemi:
219
Bkz. Mayr, Otto: The Origins of Feedback Con-
trol, in: The Scientifc American ierisinde (New York)
223/1970/111-118, zellikle s. 114; Hill, D.R.: The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 279.
220
Bkz. Enstitmzn yapt tpkbasmn girii s. VIII-
IX.
38
G R
1154-1161) iin kitabnn ksaltlm bir versi-
yonunu ns el-Mhec ve-Rav el-Furec ad
altnda 72 paraharita ekleyerek salamtr.
Gmten yaplm yuvarlak dnya haritas
(Tabula Rogeriana) 1160 ylnda isyanclar
tarafndan paralanm ve aralarnda payla-
lmtr.
Dnya haritasnn ve paraharitalarn kop-
yalar, birok kez yaplm kopyalamann son
rn olarak corafya eserinin birka yazma
nshas ierisinde bize ulamtr. el-drsnin
bu haritalar nasl yaptna ve btn al-
malarnn corafya tarihi asndan nemine
ilikin sorulan soru oktandr tartlmakta ve
hayli farkl ekillerde yantlandrlmaktadr.
Haritalarn nasl oluturulduuna ilikin soru-
lan sorunun tartlmasnda, hemen hemen
srekli olarak u varsaymdan hareket edil-
mitir: el-drs, Ptolemenin dnya haritasn
model olarak nnde bulundurmu olmal-
dr. Elbette daha 20 yl nce bulunmu olan,
Halife el-Memn (dnemi: 198-218/813-833)
corafyaclar tarafndan yaplm dnya hari-
tas ve paraharitalar bu tartmalar srasn-
da gz nne alnamazd. Sorunun ayrntl
bir tartmasnn Geschichte des arabischen
Schrifttums isimli kitabmn 10 ve 11. ciltlerin-
de ve ayrca msvedde halde bulunan beeri
corafya hakkndaki ciltte yer aldna iaret
ederek grm ok ksa bir ekilde aada
ifade ediyorum: Aslnda harita izimine bir
giriten ibaret olan Ptoleme Corafyas, ok
byk bir ihtimalle hibir harita iermemek-
teydi. Ptolemeye atfedilen haritalar 13. yz-
yldan 14. yzyla gei dneminde Bizansl
Maximos Planudes tarafndan, Ptolemenin
kitabndaki koordinatlar temel alnarak ve
muhtemelen el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasndan istifade edilerek kaza-
nld
221
. Bugn biz, el-drsnin, el-Memn
haritalarn model olarak gz nnde bulun-
durduunu ispat edebiliriz. Enlem-boylam
ann ortadan kaldrlmas ve yerine sehven
yedi iklimi gsteren eit aralkl paralelle-
rin konulmas gibi gze arpan baz hatalar
221
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 50-57.
ve sapmalar bir yana braklrsa, el-drsnin
haritas ncs olan dnya haritasn birok
adan amaktadr. Mesela, Avrupa, zellikle
Akdeniz blgesi nispeten daha iyi gsterilmi,
kuzey dou Asya tamamen yeniden ekillen-
dirilmi ve orta Asya da glleri ve rmaklaryla
daha gelimi dzeyde ortaya konulmutur.
Bunun ardndan yle bir soru belirir: Aslnda
yerinde yrtlmesi ve nesiller boyu devam
etmesi gereken bir almay kanlmaz klan
bir haritay nasl olur da bir corafyac otur-
duu Sicilyada gerekletirebilmitir? Ben,
byle bir almann sonucunun (haritalar
da ieren) kitap olarak el-drsye gerek-
ten ulam bulunduuna inanyorum. Bu
kitap n (n veya Cn) b. n
el-Kmk isimli birisi tarafndan kaleme
alnmtr ve el-drs bu eseri kendi kay-
naklarndan birisi olarak zikretmektedir
222
.
Grnd kadaryla Kimak Trklerinden
bir hkmdarn corafi-kartografik eseri olan
bu kitap, Arap-slam kartografi gelenei ie-
risinde olumu bulunan haritas yaplacak
yerde uzun sreli veri toplama yntemini asl
almtr. el-drsdeki kuzey ve kuzey dou
Asya sunumu, el-Memn corafyaclarnn-
kine nispetle olduka yenidir tab ki szde
Ptoleme haritalarn burada dile getirmeye
bile gerek yok ve 18. yzyla kadar Avrupada
izilmi dnya haritalarnn ounda bu ekil
grlmektedir. Bildiim kadaryla imdiye
kadar hibir corafya tarihisi, Avrupa harita-
larndaki bu Asya formunun nereden geldii
sorusunu sormamtr.
Kanaatimce el-drsnin dnya haritas, yeter-
sizliklerine ramen, el-Memn haritasnn,
Arap-slam kltr evresinde ortaya kn-
dan beri kartografinin geirmi olduu geli-
imi takip etmemize olanak tanmaktadr.
Ayrca bu harita, uzun sreden beri tartlan,
portolan diye adlandrlan haritalarn kke-
ninin ne olduu ve 13. - 14. yzylda Avrupal
denizciler ve kartograflar arasnda nasl bir-
denbire ortaya kabildii sorusunu cevap-
222
Nzhet el-Mtq, Opus geographicum ierisinde ed.
Bombaci, A. ve dierleri: Neapel ve Roma 1970-1984, Cilt
1, s. 5; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 349.
G R
39
landrmamza yardmc olmaktadr.
el-drs dnya haritasnn kartografya tari-
hi asndan deerlendirilmesi bir olgunun
aa kavuturulmasn gerektirmektedir:
Onun Corafyasnn baz el yazmalarnda
bize kadar ulaan ve birok kez kopyalanmak-
tan dolay ypranan dairesel dnya haritas,
Konrad Millerin takdire ayan Mapp arabi-
c
223
(1926-1931) adl almasndan nce ok
az sayda oryantalist tarafndan biliniyordu.
Miller kitabnda dairesel dnya haritasnn ve
paraharitalarn bize kadar ulam kopyala-
rn ve ayn zamanda paraharitalar birletir-
mek suretiyle bir dnya haritas yaynlad. el-
drsnin dairesel bir dnya haritas izdiini
bizzat kaydetmesine ve bu haritann birok
el yazmasnda bize kadar ulaan kopyalar-
nn dairesel olmalarna ramen, Miller bu
dnya haritasnn dikdrtgen eklinde olmas
gerektiine kanaat getirmiti (Katalog III,
s. 28). Orijinali yeniden elde etmek iin 70
adet dikdrtgen paraharitay bir araya geti-
rerek birletirme yoluyla el-drsnin orijinali
kaybolan dnya haritasn bu ekilde orta-
ya koymann doruluuna kendisini inandr-
mt. Miller tarafndan yaynlan bu drtgen
eklindeki dnya haritas geni apta yaygn-
lk kazanmtr. Bu haritada dnyann kuzey
ksm, ekvatoral blgeler geniiliini alyor,
bunun sonucu olarak kartografik resim
deforme edilmi bulunuyor, ayn zamanda
kuzey Asya ve Afrikann ekilleri kayboluyor.
Burada sz konusu olan haritay Millerin el-
drsnin paraharitalarna dayanarak elde
ettiini, kitabn ierisinde bize kadar ula-
an dnya haritasnn ise dairesel olduu-
nu ve ikisi arasnda olduka byk farkla-
rn bulunduunu bilenlerin says ok azdr.
Elektronik bilgi ileme yardmyla parahari-
talar dikey olarak derecelendirme ve bir ste-
223
Mapp arabic. Arabische Welt- und Lnderkarten
des 9.-13. Jahrhunderts in arabischer Urschrift, latein-
ischer Transkription und bertragung in neuzeitliche
Kartenskizzen. Konrad Miller tarafndan giri mahiyetin-
deki metinlerle yaynlanmtr, 6 Cilt, Stuttgart 1926-1931
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt
240-241).
reografik projeksiyona aktarma giriiminde
bulunduk, bize ulaan kresel dnya haritas
bu ilem srasnda gerektiinde tamamlayc
olarak kullanld. nanyoruz ki bizim olu-
turduumuz harita el-drsnin tasavvurlarn
daha iyi yanstmaktadr ve bu nedenle bir pos-
ter halinde yaynladk.
el-drsnin kitabnn metinsel ieriine ili-
kin unlar sylenebilir: Biz, onun Arapa
kaynaklar yoluyla, Avrupa lkeleri corafyas
konusunda ok geni bilgiler elde etmekte-
yiz. Keza el-drsnin Sicilya, talya, Fransa,
Almanya, skandinav, Slav ve Balkan lkeleri
Avrupal arabistler tarafndan ok ciddi bir
ekilde incelenmitir
224
.
Bu zaman diliminde felsefe alannda yeni bir
akm dodu: rak felsefesi (felsefe el-ir).
Bu ekoln kurucusu ihbeddn Yay b.
abe es-Shreverd (. 578/1191)dir. Felsefi
sisteminin temeli bir k metafiziidir. O,
varlk ve yokluu, cevher ve araz, sebep ve
sonucu, dnce ve duyguyu, ruh ve bedeni,
ksaca hereyi ir retisiyle aklamak-
tadr. O yaayan, hareket eden ve var olan
hereyi k olarak grmekte, hatta onun
Tanr kant bile bu sembol zerine kurgulan-
maktadr.
225
Bu yzyl filolojide bilimsel alanlarn ter-
minolojisine, yabanc dillere ve Arapadaki
yabanc dil unsurlarnn aratrmasna ynelik
srekli artan bir ilgi kendini gstermekte-
dir. Bu ilginin bir nceki yzylda ncleri-
nin bulunmad dnlemez. rnek olarak
yukarda ad geen el-drsnin bitkiler kitab,
el-Cmi li-ft Ett en-Nebt ve-urb
Env el-Mfredt
226
, anlabilir. 1200den
224
Bu konudaki almalarn byk bir ounluu In-
stitut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissen-
schaften tarafndan, Frankfurt, bir araya getirilmi ve
tekrar basmlar yaplmtr: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 2-8.
225
van den Berg, S.: as-Suhraward, Enzyklopdie des
Islm ierisinde Cilt 4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 547-
548.
226
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften tarafndan tpkbasm yaplmtr,
Frankfurt 3 Cilt 1995.
40
G R
fazla bitkisel ilaca yaklak bir dzine dilden
binlerce sinonim
227
toplamtr
228
. Badatl
filolog Eb Manr Mevhb b. Amed el-
Cevl
229
(. 539/1144) kitaplarndan biri-
sini, Arapaya alnm yabanc kelimeler
ve Arapalam kelimelere hasretmitir
(Kitb el-Muarreb). imdiye kadar tama-
men bilinmez olarak kalm, nispeten hacimli
bir Arapa-Farsa szlk olan e-afa el-
Arda
230
yazar Muammed b. mer en-
Nesef
231
tarafndan kendisinin iki ncl, el-
useyn b. Al ez-Zevzennin
232
(. 486/1093)
Kitb el-Madir ve Amed b. Muammed
b. Amed el-Meydnnin
233
Kitb es-Sm ve
227
Meyerhof, Max: ber die Pharmakologie und Botanik
des arabischen Geographen Edrisi, Archiv fr Geschich-
te der Mathematik, der Naturwissenschaft und der Tech-
nik ierisinde (Leipzig) 12/1930/45-53, 236, zellikle s.
51 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 59-68, zellikle s. 65); ayn yazar: Die allgemeine
Botanik und Pharmakologie des Edrisi, Archiv fr Ge-
schichte der Mathematik, der Naturwissenschaft und der
Technik ierisinde (Leipzig) 12/1930/225-236, zellikle
226 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 69-80, zellikle s. 70).
228
el-drs eserini olutururken muhtemelen el-Brnyi
rnek almtr. el-Brn bitki ilalar kitabnda, Kitb
e-aydanada, birok bitkisel ila iin onlarca dilden
deiik isimler ilave etmitir hemen her zaman Yunanca,
Sryanca, Farsa, Hinte ve sklkla da branca, merkez
ve gney Asya dilleri (Hwarizm, Belh, Tohar, Zabul, Si-
cistan, Sind az ve dillerince vb.), bkz. Meyerhof, M.:
Das Vorwort zur Drogenkunde des Brn, Quellen und
Studien zur Geschichte der Naturwissenschaften und der
Medizin ierisinde (Berlin) 3/1933/157-208, zellikle 170
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 96,
s. 171-240, zellikle 184).
229
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 280, Suppl. Cilt
1, s. 492.
230
Benim bildiim tek nsha stanbulda Topkap Saray
Mzesi Ktphanesinde bulunmaktadr, III. Ahmet, no.
2707 (649 H.), bkz. F. E. Karatayn hazlad katalog Cilt
4, s. 29.
231
Eserdeki baz iaretlerden en-Nesefnin el-
Meydnnin bir ada olduu sonucuna varlabilir.
232
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 288, Suppl. Cilt
1, s. 505.
el-Hd li-e-d isimli bu konuda kaleme
alnm eserlerindeki malzemeleri bir araya
getirilmitir
234
.
Burada bir de 6./12. yzylda sava teknii
alannda kaydedilen ilerlemelerden bahse-
dilecektir. 1948 ylnda Claude Cahen tara-
fndan ilgili uzmanlarn bilgisine sunulan bir
kitap, bu konu hakknda ok faydal bilgiler
tamaktadr. Bu bilgiler konunun uzman
tarihilerin baz tez ve hipotezlerinin savunu-
lamaz olduunu gstermektedir. Sz konusu
olan eser, Eyyubi Sultan eladdn (dne-
mi: 569-589/1174-1193) zamannda Mur
b. Al b. Mur e-arss (Katalog Cilt
V, s. 94) tarafndan yazlm olan Tabra
Arbb el-Elbb isimli eserdir. Bu eserde
birok eyin yan sra byk bir tatar oku
(arbalet) (avs ez-ziyr) tantlmaktadr. Bu
aletin o dneme kadar yaplm olanlarn
en by, en uzun menzillisi ve en etkilisi
olduu rivayet edilmektedir. Onun, birbiri-
ne yaptrlm ok saydaki ahap ve boy-
nuz plaka katlarndan oluan devasa yay, bir
ark kullanlarak (yaklak yirmi kii yerine)
bir ya da iki kii tarafndan gerilebiliyordu. Bu
tr tatar oku (arbalet) Avrupada 13. yzylda
ortaya kmaya balad. Leonardo da Vincinin
bu tarz bir frlatma aletinin dev bir modelini
resmetme fantazisini muhtemelen bu canlan-
drmtr (Katalog Cilt V, s. 119). Grld
kadaryla hal seferleri, Mslmanlar Suriye
ve Msrda kendilerini olabildiince etkili
silahlarla savunmaya itmitir. Bu tr silahla-
rn gelitirilmesi 7./13. ve 8./14. yzyla kadar
devam etmitir.
233
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 289, Suppl. Cilt
1, s. 506-507.
234
Mamd b. mer ez-Zemaernin Muaddime el-
Edeb isimli eserini 6./12. yzyln Arapa-Farsa szl
olarak gz nnden bulundurmuyorum. Bu kitabn bir-
ok el yazmasnda rastlanan Farsa, Trke ve Moolca
kelimeler daha sonraki dnemlerin ilaveleri gibi grn-
yorlar, bkz. Grotzfeld, Heinz: Zamaars muqaddimat
al-adab, ein arabisch-persisches Lexikon? Der Islam ie-
risinde (Berlin) 44/1968/250-253.
G R
41
7./13. Yzyl
7./13. yzyl btn bilim dallarnda, bir nceki
yzylda uralan disiplinlerin geliimindeki
devam eden yaratcl ortaya koymaktadr.
Ayrca bu yzyln karakterisik yan udur;
nceki nesillerden devralnan disiplinlerin
mmkn olabildiince sistemletirilmesi, ilk
defa ok kesin tanmlanan disiplinler for-
munda ina edilmesi veya zaman ierisinde
kazanlan ilerlemeler gz nnde bulundu-
rularak yeniden ele alnp ilenmesi. Geri
yeri gelince ileride bahsedilecekse de burada
u nokta dile getirilmelidir: Bilimleri srekli
gelitirme srecinin sz edilen son karakte-
ristik yntemi en iyi rneklerini, Nareddn
a-snin Yunan ve Arap bilginlerin mehur
eserlerini yeniden ele alarak ilemelerinde
bulmutur ki o bu almalarn tarr olarak
adlandryordu.
Bu yzyln duraklama balangcn da ierdi-
ine ilikin gr, talihsiz olduu kadar tarihi
olgularla elien ve Arap-slam bilimleri tari-
hi konusunda bir zamanlar tam bir bilgisizlik
ierisinde ortaya atlan bir grtr. Halbuki
durum bunun tam tersidir.
Astronomi alannn teorik yndeki ilerlemesi,
bn el-Heysem ve Eb Ubeyd el-Czecn
tarafndan balatlan Ptoleme gezegenler
modelinin tashihi denemelerinde kendini gs-
termektedir (bkz. 5./11. yzyl). Ptolemenin
kendi gezegenler modeline aequans (geze-
genlerin yrngelerini snrlayp merkezle-
ri Dnyannkinden ayr ve yrngelere eit
varsaylan daireler) sokmasyla zedeledii eit
dairesel hareketler prensibini yeniden olu-
turmak iin Nareddn a-s r aacak
bir teebbste bulunmutur. Kendi modelin-
de o, aequans modelinin merkez noktasn
muhafaza ederek, ortas deferentin (geze-
genlerin yrngesinin) orta noktasn veren
eksantrik (Dnyann merkezi ile gezegen-
lerin yrngelerinin merkezleri arasnda
bulunduu dnlen fark uzunluu) boylam
ek yrnge (episikl) apna eit brakr. (Ek
yrngelerin) orta noktalar deferent zerin-
de doudan batya doru hareket eden geze-
gen episikllerinin e zamanl olarak (douya
doru) ayn mesafeleri kateden orta noktalar
bulunmaktadr. Bu Ptoleme modeliyle orta-
ya kan, hareketlerin tekdzeliinin neden
olduu aksakl Nareddn ifte episikller
yoluyla bertaraf etmektedir. Bu modelde bir
kk bir daire (ki bunun yarap byk
dairenin yarapnn yarsyla ve bylelikle
eksantrik uzunluunun yarsyla rtr)
byk daire ierisinde (yani byk dairenin
orta noktasyla daire izgisi arasnda) ters
ynde batdan douya doru hareket eder
235
.
Nareddn, bu modelini kendisinin tasarlad-
ve u ekilde dile getirdii yardmc teorem
zerine ina etmektedir
236
: Bir daire ieri-
sinde daha kk bir daire yuvarlandnda,
onun [byk olann] yarap dierinin [kk
olann] yarapnn iki kat kadarsa, akabinde
kk dairenin her bir noktas, yuvarlanma
esnasnda byk dairenin apn tanmlar.
237
Bu nerme daha sonra Kopernikde (. 1543),
Ludovico Ferraride (. 1565) ve Philippe de
la Hirede (. 1718) yeniden ortaya kmak-
dr
238
.
Nareddn a-sden ok ksa bir sre sonra
Meyyededdn el-Ur (670/1272den nce)
ve muhtemelen onun ardndan ubeddn
e-rz (. 710/1311) birbirlerine byk
lde benzeyen iki yeni model gelitirdiler.
Bylelikle olduka ilgin bir Merkr modeli
ortaya km bulunuyordu
239
.
235
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 35.
236
Bkz. et-Tekire f lm el-Heye, el yazmas Paris, Bib-
liothque nationale, ar. 2509, varak 37b-38a; Franszca
evirisi de Vaux, Bernard Carra: Les sphres clestes sur
lhistoire de lastronomie ancienne, Paris 1893, appendice
VI, pp. 337-361, zellikle s. 348 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy Cilt 50, s. 161-185, zellikle
s. 172).
237
Curtze, M.: Noch einmal ber den de la Hire zuge-
schriebenen Lehrsatz, Bibliotheca Mathematica (Berlin)
9/1895/33-34; Cantor, M.: Geschichte der Mathematik
Cilt 1, s. 780; Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Ma-
thematik Cilt4, 2. Bask Berlin ve Leipzig 1923, s. 126.
238
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik
Cilt4, s. 126.
239
Bkz. The astronomical work of Muayyad al-Dn al-
Ur. A thirteenth century reform of Ptolemaic astron-
omy. Kitb al-Hayah, yaynlayan George Saliba Beyrut
1990.
42
G R
7./13. yzyln astronomi alanndaki en nemli
baarlarndan birisi de, Urmiye glnn gney
dousunda bulunan Merada bir rasatha-
ne kurulmasdr. Bu proje yaklak 657/1259
ve 668/1270 yllar arasnda Bat Mool
mparatorluunun kurucusu Hulgunun
emriyle, Nareddn a-snin ynetiminde,
Badat ve Suriyede faaliyette bulunurken
buraya getirilen bir grup astronom tarafndan
gerekletirilmitir. Astronomik gzlem ama-
cyla ina edilmi byk ana bina ve burada ilk
kez ina edilmi devasa aletlerle gerekletiri-
len bu giriim, Arap-slam kltr ierisinde
rasthaneler tarihi bakmndan r ac bir
neme sahiptir. Biz bu giriimin etkilerini 16.
yzyla kadar slam dnyasnda takip edebil-
diimiz gibi, Avrupada 16. yzyln ortalarn-
da balayan geliimde de grebiliriz.
Bu yzyl iin karakteristik olan, ncler
tarafndan kazanlm baarlarn gelitiril-
mesi ve mantksal olarak sistemletirilme-
si gayretinin en veciz rneklerinden birisini
Nareddn e-s, trigonometriyi ilk defa
bamsz bir disiplin halinde sunan Kitb e-
ekl el-a isimli eseriyle vermektedir. Bu
byk hizmet, 19. yzyln sonlarna doru
gerek durumun A. von Braunmhl tara-
fndan ortaya konulmasna dek, uzun yllar
boyunca J. Regiomontusa atfedilmitir (bkz.
Katalog III, 135 vd.). Kresel trigonometri-
nin temel unsuru olan ve Avrupada ilk kez
Franois Vitede (1540-1603) ortaya kan
polar gen veya supplementer gen de
Nareddne dayanmaktadr. Geri bu, daha
nceleri Eb Nar b. Ir tarafndan bulun-
mutu ama ilk kez Nareddn a-s tarafn-
dan ak bir ekilde tasvir edilmitir
240
.
Nareddn a-sninkiyle ayn olmayan
fakat ok byk bir ihtimalle onun yzylnda
ortaya km olan klid Elementlerinin bir
yeniden ele alnp ekillendirilmesi alma-
s 1594 ylnda a-snin kitab olarak yayn-
land. Bu eser de 7./13. yzyl Arap-slam
240
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 57 ve Katalog III, 133
vd.
bilimlerinin tipik gelimesine ahitlik etmekte
olup gelecein matematiki nesillerini ok
derinden etkilemitir. a-snin geometri
alannda (bkz. Katalog III, s. 127) ileride bah-
sedilecek olan, paraleller retisinin gelitiril-
mesinde oynad roln yan sra onun bileik
oranlar teorisine yapt katk da anlmaldr.
Onun paraleller retisi 18. yzylda klidci
olmayan geometrinin domasna yol amtr.
Onun Oranlar lme teorisi de Gregorius a
Sancto Vincentionun (1584-1667) Oranlarn
simlendirilmeleriinde kendini gsteriyor
241
.
Bu yzylda matematiksel corafya alannda
gerekletirilen baarlar hem niteliksel hem
de niceliksel olarak olaanst byklkte ve
gelecei belirleyecek nemdedir. slam dn-
yasnn batsnda Eb el-asan el-Marrku
(yaklak 600-680/1203-1280), dou veya bat
ufkunun zerinde bulunan sabit yldzlarn,
bir usturlap araclyla tespit edilen yksek-
likleri sayesinde mekanlar arasndaki zaman
farklarn ve dolaysyla boylam farkllkla-
rn belirlemeye ilikin bir metot tantmak-
tadr
242
. el-Marrku ayrca bu problemi
usturlap kullanmadan zebilecek bir yntem
de nermektedir. Geschichte des arabisc-
hen Schrifttumsun 10. cildinde aklanan bu
problem ve zm en geni anlamyla, bir
sabit yldzn ykseklik ve azimutundan [hare-
ketle] onun saat asnn, dier bir deyimle, bir
sabit yldzn meridyen izgisinden geiinden
itibaren belirlenen gkkubbesinin dn ve
yldzn merkezinden hesaplanmasdr
243
.
241
Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 255; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 58.
242
Eb el-asan el-Marrku, Cmi el-Mebdi ve-
el-yt, tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, s. 153-154,
160; Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentralmeridian
bei den lteren Vlkern, Mitteilungen der K.K. Geogra-
phischen Gesellschaft ierisinde Viyana 58/1915/25-62,
zellikle s. 39-43 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
ierisinde Cilt 18, s. 36-71, zellikle s. 48-52); Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 170.
243
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 168-171.
43
Elbette saat asnn belirlenmesi yntemi-
ne ve boylam farklarnn tespitinde kresel
trigonometrinin kullanmna ilk olarak el-
Marrkude rastlyor deiliz. Evvelce el-
Brn kendi hocalar tarafndan kresel gen
iin varlan sonular matematiksel corafya-
nn hizmetine sunmutu. Sonraki nesillerde
el-Marrkunin almasn iyice tanyoruz
daha ileri gtren bir geliim bulmaktayz. Bu
geliimde yerel saatin belirlenmesi iin trigo-
nometrik-astronomik btn yardmc arala-
rn sabit yldzlar gzlemi yoluyla sistematik
bir ekilde hizmete sokulmasdr. Bu, sabit yl-
dzlarn ykselmeleri ve eimlerinden hareket
prensibini gittike daha ok ilk aamada tutan
astronomik gzlem tekniiyle Avrupada 16.
yzyln ikinci yarsnda Tycho Brahede kar-
lamaktayz
244
.
Bahsi geen corafi boylam belirlemeye yne-
lik zgn yntemi Eb el-asan el-Marrku
gerekten kullanm grnmektedir. O geriye
130 yerin koordinatlarn ieren bir izelge
brakmtr. Bu izelgenin corafya tarihin-
deki nemi, Akdeniz ky ehirlerinin ve ber
yarmadas ile kuzey Afrikadaki birok yerin
nemli lde dzeltilmi enlem ve boylam
derecelerini iermesinde bulunmaktadr. Bu
sayede, Ptoleme Corafyas karsnda 19
lik ve el-Memn corafyaclarnn ulat
sonularla karlatrldnda ise 8 lik bir
dzeltme ile el-Marrku Akdeniz boylam-
nn lmnde modern deere 2 - 3 kadar
yaklam ve Toledo ile Badat arasndaki
boylam farkn 51 30' lk bir deerle benzer
ekilde dzeltmitir.
spanyadan Badata kadar uzanan ok byk
corafi bir blgenin koordinatlarnn bylesi-
ne derinden ve hassas ekilde dzeltilmesi-
nin tek bir insan tarafndan baarlamayaca
ve bir insan mr ierisinde yaplamayaca
bir gerektir. Eb el-asan el-Marrku de
244
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 171.
zaten bunu iddia etmemektedir. Tam tersine
o, bizzat kendisi tarafndan belirlenen koor-
dinatlar, daha nceden beri varolanlardan
ayrmak iin, krmz mrekkeple belirgin ve
tannr hale getirdiine iaret etmektedir
245
.
Bu koordinatlarn nemini, 19. yzyln orta-
larnda corafya tarihisi Joachim Lelewel
246
gerei ile takdir etmi, bunu bir corafya
reformu diye deerlendirmitir: spanya
ok faydal bir dorultmayla daha nceki kar-
tografyada ok byk olarak abartlan boyut-
larndan kurtuluyor; bu abartmann sonucu
olarak Afrikann kuzey bat taraf aaya
doru itilmi ve spanyann byk bir ksm
kuzeye km ve de batya doru uzatlm-
t. el-Marrkunin tashihleri sonucunda
Maripteki btn yerler enlemsel olarak
yukar doru karlm ve bylelikle de ger-
ekte olmalar gereken pozisyona kavumu-
lardr.
Badatn batsnda ve dousunda bulunan
blgeleri, mmkn olabildiince tam ve doru
bir ekilde astronomik-corafik kapsama aba-
larnn 5./11. yzyln ilk yarsnda birbirlerin-
den bamsz balad, bugn tatmin edici bir
tarzda belgelenmi grnmektedir
247
. slam
dnyasnn batsnda yaplan lm sonula-
rndan birisi de udur: Marinos- Ptolemeden
alnan, Kanarya adalarndan geen sfr
meridyeni, Atlas Okyanusuna doru 1730'
daha batya, yani Toledonun 2830' daha
batsna kaydrlmtr. Bat yarmkresinde-
ki bu boylam derecesi tashihinden sonra,
bize kadar ulaan en eski corafi-koordinat
tablolarndan birisinde Romann 4525' ve
stanbulun (Constantinople) 5950' lik tashih
edilen deerleri grlmektedir. Her defasn-
da 2830' lk deerin karlmasndan sonra
(Roma 1650'; stanbul 3120') bu deerler
bugnk deerler (Roma 1630'; stanbul
245
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 171.
246
Gographie du moyen ge, Cilt 1, Brksel 1852, s.
138; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 154-167.
247
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 154-167.
44
G R
3257') karsnda Roma iin sadece 20' daha
byk, stanbul iin ise 137' daha kktr.
Toledoya 5130' lk boylam fark ve douda
bulunan merkez meridyene 10 lik bir uzaklk-
la Badatn boylam derecesi 80 olarak tespit
edilmitir
248
:
Alexander von Humboldt 1843 ylnda Asie
centrale isimli eserinde, Libros del saber de
astronomann (1262-1272 yllar arasnda
Kastilya kral Alfonsun emriyle tamamlan-
mtr) izelgelerinde de ifte sfr meridye-
ninden bahsedildiine dikkat ekmektedir
249
.
Bugn biz, her iki sfr meridyenine gre
yaplm enlem-boylam izelgelerinin 12.
yzyln ilk yarsndan itibaren spanya d
Avrupaya da gei yolu bulduunu ispatla-
yabilecek durumdayz. lkin ar ar ortaya
kan, sonralar yaklak 14. yzyln balarn-
dan 18. yzyla kadar, mantar misali topraktan
fkrrcasna Avrupada ortaya kan yzler-
ce izelge aratrldnda u sonuca varlr:
Onlar ya Arapa rneklerin yanllklarla dolu
kopyalar veya farkl balang meridyenine
gre kazanlm boylam derecelerini ieren
ve ksmen de Ptolemenin Corafyasndan
ulaan karman orman izelgelerdir
250
.
Ayn zamanda Geschichte des arabischen
Schrifttumsta
251
da ayrntl bir ekilde ilen-
mi olan bir olguya iaret edilmelidir: 16. yz-
yln ikinci onluundan 18. hatta 19. yzyla
kadar Avrupada izilmi olup enlem-boylam
a tayan dnya haritalar ya karma koordi-
248
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 162.
249
Bkz. Schoy, C.: Lngenbestimmung und Zentral-
meridian bei den lteren Vlkern, ad geen yer, s. 54
(Tekrarbasm: ad geen seri, s. 63); Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 162-213.
250
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 205-267.
251
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 85-154.
natlar izelgeleri ile ya da Arap izelgelerin bir
veya her iki tryle ballklarn gsteriyorlar.
Ayrca vurgulanmaldr ki bu tespit, bu hari-
talarn Avrupallar tarafndan Arap izelge-
lerinin koordinatlarna gre izilmi haritalar
olduu gibi yanl bir sonuca gtrmemelidir.
Bu haritalar daha ziyade, zaman zaman Arap-
slam dnyasndan Avrupaya ulaan farkl
kalitedeki haritalarn ya kopyalardr ya da
onlara dayanarak kazanlan yeni rnlerdir.
5./11. yzyldan itibaren slam dnyasnn bat
ekol corafyaclar ve astronomlar tarafn-
dan ulalan, meskn dnyann bat snr ile
Badat arasndaki boylam dereceleri zerinde
ulalan radikal tashihler bu alanla uraan
bilginlerin ounluu tarafndan hemen far-
kedilmemiti. Geri bat ekolnden olmayan
baz izelgelere bu tr dzeltmeler daha 5./11.
yzyldan itibaren girmitir
252
fakat yine de
bunlar, genelde Badatn batsnda bulunan
yerlerle snrl kalmlard. 5./11. yzyln orta-
larndan itibaren Badatn hem dousu hem
de bats iin elde edilmi boylam derecele-
ri tashihlerini standartlatrma yolunda ciddi
bir inisiyatif yani Badattan itibaren douya
doru saylan boylam derecelerini Toledonun
batsndan geen 2830' lik sfr meridyenine
tama inisiyatifi iin 300 yl kadar bir zaman
gemesi gerekiyordu.
Kartografya tarihi asndan bakldn-
da bu devrimsel r a, doulu astronom
Nareddn a-s (. 672/1274) ile batl
astronom Muyiddn Yay b. Muammmed
b. Eb e-kr el-Marbnin (. 680/1281)
tarafndan 670/1272 ylndan ok ksa bir sre
nce, Merada kurulmu olan rasathane-
deki ortak almalar sonucunda gerekle-
tirilmitir. Yani Badatn bat ve dousunda
zamanla kazanlan boylam derecelerini ba-
datrma bu iki bilginin astronomik izelge
eserlerinde yani ez-Zc el-ln ve Edvr el-
252
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 164.
G R
45
Envr med ed-Duhr ve-el-Ekvrda tutarl
bir ekilde gerekletirilmitir
253
Eer, Eb el-Fid sml b. Alnin (.
732/1331) byk boyutlu mukayeseli coraf
koordinatlar izelgelerinin, Badatn bat-
sndaki yerlerin ok incelikli tashihlerini
henz iermediini gznne alacak olursak,
Merada gerekletirilmi badatrma iini
hakl olarak kartografya tarihinde devrimsel
bir r a olarak deerlendirebiliriz. Bu
giriimin nemi iki rnekte okunabilir: Toledo
(2830') ile azne (10420') arasndaki boy-
lam fark, bugnk deer 7222' ya gre 328'
lk ok kk bir hatayla 7550' olarak tespit
edilmitir. Roma (4527') ile Hindistandaki
Daybul (10230') arasndaki fark, bugnk
deer 5515' ya gre 148' gibi daha da kk
bir hatayla 5703' olarak hesaplanmtr. Bir
btn olarak bakldnda bu boylam derece-
leri Avrupal haritaclar tarafndan ilk olarak
19. ve 20. yzylda peyder pey biraz daha
dzeltilme imkanna kavumutur.
Bizim tahminimize gre, ilk kez kkl bir ekil-
de tashih edilen koordinatlara dayanarak izil-
mi haritalar daha 7./13. yzyln ikinci yarsn-
da ortaya kmtr. Byle bir tahmine gtren
baz olgular bulunmaktadr. Bunlardan birisi,
Nareddn e-snin et-Tekire f el-Heye
isimli eserinin gnmzde kayp olan bir el
yazmas, muhtemelen mellif nshas, bu
tarz bir dnya haritas iermekteydi. Joseph
Needham
254
tarafndan orijinaline dayanla-
rak yaplan ve 1959 ylnda yaynlanan kopya
255
ok kaba taslak tarzda olmasna ramen bize
el-Memn corafyaclarnn ve el-drsnin
253
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177 vd. Tutarsz integ-
rasyonlarn izlerini mesela Kyr b. Lebbnn (5./11.
yzyln ilk yars) tablolarnda ve yazar bilinmeyen
Destr el-Mneccimnde (5./11. yzyln ikinci yars) ve
Eb el-asan el-Marrkde bulmaktayz.
254
Science and Civiliation in China, Cilt 3, Londra - New
York Melbourne 1959, s. 563.
255
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 36, Harita no. 15.
dnya haritalarndan ok daha fazla, okya-
nus tarafndan evrelenmi meskn dnya-
nn ileri dzeyde temel tasvirini vermektedir.
Yukarda bahsedilen faktrlerden birisi de,
meskn dnyann bat ve dou aras genilii
nemli lde daraltlmtr
256
.
Kartografya tarihinde imdiye kadar dikkate
alnmayan, 7./13. yzyldan 8./14. yzyla gei
dneminde doan bir tarih kitabnda
257
veri-
len bir habere gre, 664/1265 ylnda Badat
Rasathanesinde Nareddn e-s yneti-
minde zel bir kt hamurundan mamul bir
kre zerine dnya haritas yaplmtr. Buna,
Sung Lien (1310-1381) tarafndan oluturul-
mu Yn Hanedannn salnamelerindeki
bir haber tam olarak uymaktadr. Bu haberde
batdan (yani orta Asyadan) ine getiril-
mi bir aletten bahsedilmektedir. Bu haberde
1267 ylnda (yani Nareddn a-snin l-
mnden 7 yl nce) Cemleddn adnda birisi
tarafndan Mool hkmdar Kubilay Hana
verilen 6 astronomik ara ve bir yeryz
kresi tantlmaktadr. Bu yeryz kresinin
ahaptan olduu, yedi denizin yeil, kara
parasnn ise rmaklar, glleri vs. ak renk-
li (beyaz) olarak resmedildii bildirilmekte-
dir. Blge byklklerinin ve btn yollarn
uzunluklarnn hesaplanabilmesi iin kk
kareler izilmitir
258
. Kk kareler ifade-
sinden birbirlerini kesen enlem ve boylam
dairelerinin kastedildii kukusuzdur. Ayrca,
eli Cemleddn ile Mool mparatorluunda
Kubilay tarafndan kurulan rasathanenin ilk
mdrnn ayn kii olduu ispatlanm bulu-
nuyor. Cemleddn ayrca btn imparator-
luun corafyasn yazmt. Bu hacimli ve
gelecek dnemlerin kompilasyonlarna kay-
nak olmu eserden bize ok kk paralar
kalmtr
259
.
256
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 310.
257
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 310-311.
258
Kaynakalar hakknda bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
311-312.
259
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 312.
46
G R
Bizim, 5./11. yzylda gerekletirilen ok
nemli ve kkl koordinat tashihlerine gre
yaplan ilk dnya haritalarnn henz 7./13.
yzyln ikinci yarsnda doduklar ynn-
deki tahminimiz lehinde baka bulgular da
bulunmaktadr. Bunlar 8./14. yzyln co-
rafya abalar erevesinde dile getirilecek-
tir. Burada son olarak, 13. yzyln dikkate
deer baarlarna rnek olarak, mkem-
mel ya da mkemmele yakn Akdeniz ve
Karadeniz haritalarnn douu dile getiril-
melidir. Bunlar Yeni a kartografya tarihin-
de portolan haritalar olarak adlandrlan
haritalardr. Bu tip haritalarn Avrupa kl-
tr evresinde tannan en eskilerinin dou
tarihi olarak 13. yzyldan 14. yzyla gei
araln kabul edebiliriz. Kkeni hakkndaki
soru ise yaklak 150 yldr tartlmaktadr.
Bu tartma bugne kadar bu haritalarn el-
drsnin haritalaryla yaknlklar olduunu
tesbit eden baz oryantalistler bir yana brak-
lrsa matematik ve corafya alannda Arap-
slam kltr dairesinde elde edilen baarlar
hakknda hibir bilgi sahibi olunmadan yapl-
mtr. Kendiliinden anlalr ki, bu tartma-
da, mesela Tanca ile Roma, Toledo ile Roma,
Roma ile skenderiye ve Roma ile stanbul
arasndaki dou-bat boyutlar ve mesafelerin
daha nceleri bugnk deerlere olduka
yaklaan bir kesinlikle ve dorulukla ll-
d bilinmiyordu. Bu doru veriler, el-drs
haritasndaki Akdenizin geree olduka
yakn formu ile izgi alaryla kapl mkem-
mel portolan haritalarndaki form arasndaki
ilerlemeyi aklayabilen kesin unsurlar olu-
turmaktadr. Farkl kltrlerin katklaryla ki
bu katklarn en genci portolan haritalarnda
Arap-slam kltr dairesine aittir oluan
Akdenizin kartografik tasvirinin uzun sren
geliim tarihine ilikin dncemi, Geschichte
des arabischen Schrifttums isimli kitabmn
10. ve 11. ciltlerinde temellendirmeye al-
tm. Brunetto Latini (1260-1266 civarnda)nin
Livres dou trsor adl eserine ald dairesel
dnya haritas, el-drsnin (578/1154) dnya
haritas ile, muhtemelen 7./13. yzyln ikinci
yarsnda yaplan ve Akdeniz ve Karadenizi
evreleri ile birlikte hemen hemen kusursuz
biimde gsteren haritalar arasndaki geliim
dnemini belgeleyen ok nemli bir dokman
konumundadr. Latini, Toledo ve Sevillada
bulunmu Florentinal bir eliydi ve oralarda,
Arap-slam bilimlerinin byk bir ivmeyle
devam eden resepsiyonuyla tanma imkan
buldu. Bilindii gibi yine o, Dante Alighieri-
nin slam hakkndaki bilgilerini derinletir-
di
260
. talyada birdenbire gn yzne k-
m olan ve 13. yzyl Avrupasnda elden
ele dolaan eski Imago mundi denen dnya
haritalarndan ok byk farkllklar gsteren
bu dnya haritas, Arap-slam kltrnden
gelen, geriye doru gidildiinde el-Memn
haritasyla balants olan, ama bununla bir-
likte Akdeniz, Anadolu ve Afrika formlar
asndan belirli bir ilerlemeyi gsteren bir
numune haritann kopyas olduu izlenimi
vermektedir. Buna ramen bu haritada, bizim
el-drs haritasndan bildiimiz kuzey Asya,
kuzeydou Asya ve orta Asya tasvirinde ula-
lan ilerlemeler mevcut deildir. Ayrca dik-
kate deer olan, Brunetto Latini haritasnn
Arap haritalar tarznda gneye dnk izil-
mi olmasdr. Dalarn ve sra dalarn dikey
kesit olarak tasvir edilmesi el-Memn harita-
sndaki tasvire uymaktadr
261
.
Tahminimizce bat slam dnyas orijinli
bir haritadan kopya edilmi olan Brunetto
Latini haritasnn yan sra, 7./13. yzyln
ikinci yarsnda Asya ile ilgili ilerlemeleri
ortaya koyan kabataslak formda baz haritalar
260
Bkz. Palacios, Asn M.: La escatologia musulmana en
la Divina Commedia, Madrid 1961, s. 381-386; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 223.
261
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 327-386.
G R
47
vardr. Bunlar, Marco Polonun beraberin-
de getirmi olduu iddia edilen be harita-
dr
262
. Marco Polonun Asya yolculuu sra-
snda ine kadar varp varmad tartma-
sna
263
hi girmeden, onun giderken (1272)
lhanllarn ynetiminde bulunan bat ran
ve dnerken (1294/1295) de Tebrzi ziya-
ret ettiine iaret etmek istiyoruz. Bu blge
matematiksel corafyann ve buna dayal ola-
rak yeni kartografyann en youn ekliyle
ilevsel olduu blgedir. lhanllarn bakent-
leri olan Mera ve daha sonra Tebrzde
yeni bilim merkezleri domutu. Buralardan
kitaplar, aralar, haritalar ve dier gereler
genellikle stanbul yoluyla Batya ulamtr.
Otantiklikleri sorusunu Geschichte des ara-
bischen Schrifttumsta
264
ele aldm Marco
Polonun beraberinde getirdii ileri srlen
haritalar, gerekten ok acemice yaplm kop-
yalardr, fakat yine de bunlar bir yandan bize
kadar ulaan en eski gney Asyann kartog-
rafik tasvirini dier yandan da Asyann dou
kysn 140 olarak gsteren ortogonal (dik
a kesimli) bir enlem-boylaman iermekte-
dir. Ptolemeye gre meskn blgelerin dou
izgisi 180 iken bu ilk olarak 7./13. yzylda
Arap-slam astronomlar tarafndan gerek
deerine byk lde indirgenmitir
265
.
7./13. yzyln ikinci yarsnda Arap-slam
kltr dairesinde gelitirilen dnya haritas
modeli sadece Avrupaya deil ayn zaman-
da ine de ulamtr. inde 14. yzyln
banda, geleneksel yeryz tasavvurlaryla
ve kartografik gelenekleriyle badamayan
haritalar ortaya kmaya balamtr. Geen
yzyln ortalarna doru bu haritalar aratr-
maclarn ilgisini kendine ekmeye balad
266
.
Bu haritalarn zamanmza daha yakn tarihli
redaksiyonlar incelendiinde, aknlk uyan-
262
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-320
263
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 318, dip not 2.
264
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 315-319.
265
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 317-318.
266
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 321-326.
dran u gerekler tespit edildi: Bu haritalarda
Afrikann gen biimi bilinmekte, Akdenizin
tm ekli neredeyse tam olarak tasvir edil-
mekte ve dahas, Avrupada bulunan 100
civarnda ehir ve lkenin Arapalatrlm
adlar ve de u ana kadar tespit edildii
kadaryla, Afrikadan 35 ismi tamaktadr.
imdiye kadar yaplan aratrmalarda, szbir-
lii iinde inde kkleri 1300 yl dolaylar-
na kadar giden bu harita modelinin ortaya
k, bu model iin rnek tekil eden bir
Arap haritasnn varl ile aklanmaktadr.
Bu model, 1267 ylnda, yukarda ad geen
corafyac ve astronom Cemleddn tarafn-
dan Meradan Da Duya (Pekin) gtrl-
m ve 6 astronomik arala birlikte Sultan
Kubilay Hana sunulmu, zerinde boylam ve
enlem daireleri izili yeryz kresi olmaldr.
Bu tahmin doru olabilir, fakat ben daha ok
u kanaatteyim: Arap-slam dnyasnn dou-
sundan kan dzlem-kresel dnya haritalar
da ortaya klarndan ksa bir sre sonra
ine ulamtr. nk bu haritalar ze-
rinde yeryz kresine gre ok daha fazla
yer ad yazlabilir. Ben burada, Geschichte
des arabischen Schrifttumsun
267
iki yl kadar
nce yaynlanan konuyla ilgili cildinden o
haritalara ynelik kartografya tarihi asndan
deerlendirmemi daha geni okuyucu kitle-
sine sunmay faydal gryorum. Avrupada
yeni bir dnya ve portolan haritalar modeli-
nin grlmeye balad hemen hemen ayn
zaman diliminde, o zamana dek inlilerin in
ve dou Asyadan ibaret olan kartografyasnn
eski gelenekten ayrlmas, dnya yzn yan-
stma snrlarnn Atlantik kylarna ve Gney
Afrikadan merkez Rusyaya kadar genile-
mesi, bununla e zamanl olarak Akdenizin
tam ve kesin ekli ile Afrikann gen for-
267
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 326.
48
G R
munun belirgin hale gelmesi gibi corafya
tarihi bakmndan son derece nemli olgu,
portalan haritalarnn douuna ilikin benim
bildiim tartmalarda bugne kadar dikkate
alnmamtr. Yani hemen hemen ayn dnya
yz tasavvurlarn Avrupada ve inde ayn
zamanda ortaya k fenomeni, kanaatim-
ce, corafya tarihilerini her iki kltrn de
ortak bir rnee sahip olduklar varsaymna
ynlendirmeliydi. Aranan bu ilk modellerin,
slam kltrnn bilimler tarihinde nder
durumda olduu dnem ierisinde buluna-
bileceini kantlayan yeterli kartografik ve
matematik-corafya dokmanlar bize sadece
slam kltr veriyor deil.
Bu en yeni geliim basamann bize kadar
ulaan en eski Arapa dokman bir Marip
haritasdr
268
. Bu harita ber Yarmadasnn
tam ekli ile Akdenizin batsn, ngiltere
ve rlandann baz ky eritleri ile birlik-
te Avrupann bat kysn gstermektedir.
Muhtemelen bu Marip haritas imdiye kadar
bilinen ve dou tarihi 1300ler civar olarak
kabul edilen portolan haritalarnn en eski-
sinden daha eskidir. Bu en eski portolan hari-
tasnn ilk aratrmacs, Gustavo Uzielli
269
,
onu her halkarda 13. yzyln bir eseri olarak
tantmt. Birka yl sonra Theobald Fischer
270
Orta a dnya ve deniz haritalar almalar
erevesinde bu haritann dou zaman ola-
rak 14. yzyln sonunu ileri srmektedir; by-
lelikle daha sonraki portolan haritalarnn
douuna ilikin bilimsel almalar iin ok
nemli bir k noktas gzden karlm
oluyordu. Maalesef sadece portolan harita-
268
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 27-31.
269
Studi biografci e bibliografci sulla storia della geo-
grafa in Italia, kinci bask 2. Cilt, Roma 1882, s. 229;
Fischer, Theobald: Sammlung mittelalterlicher Welt- und
Seekarten italienischen Ursprungs und aus italienischen
Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885 (Tekrarbasm:
Haritasz olarak Amsterdam 1961), s. 220; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 27-28.
270
Fischer, Theobald: a.e., s. 220.
lar meselesinde deil, Orta a aratrmalar
anlaynn akntsnda, 12. yzyldan itiba-
ren spanya d Avrupada kendini gsteren
teknolojik yenilikler, yeni doa bilimleri ve
felsefi dncelerin tarihlendirme ve kken
sorununu Arap-slam bilimlerinin resepsiyon
ve zmsenmesi btnselliinde zme frsat
da ou kez karlmtr.
slam dnyasnn 7./13. yzyldaki kartografik
yetisinin karakter ve kalitesine ilikin olan
kanaatimi desteklemek zere, bu kartografik
geliime katkda bulunan en nemli ahsiyet-
lerden birisine borlu olduumuz bir baka
kant daha ileri sryorum. Kastettiim ah-
siyet, biraz nce ad anlan evrensel bilgin
ubeddn e-rz (710/1311)dir. Corafya
problemlerini ele alrken, o, astronomi konu-
sundaki et-Tufe e-hiyye f el-Heye isimli
eserinde meskn blgelerin kartografik tasvi-
rinden ve zorunlu detaylarn kk boylarda
gsterilmesindeki zorluklardan sz etmekte-
dir. Bu amaca ynelik olarak o, daha basit-
letirilmi ve ematize edilmi bir Akdeniz
haritas oluturmak iin pratik bir metot ner-
mektedir. Akdeniz ve Karadeniz, 1200 kare-
ye blnm bir dikdrtgene yerletirilmi-
tir. Boylamlar ve enlemler dereceler yerine
kareler yoluyla ifade edilmitir. Denizler ve
kara paralar aka deiik renklerle tas-
vir edilmitir. 20. yzyln ilk yarsnda bir-
ka oryantalist bu tarz bir harita emasn
ubeddnden aktarlan verilere dayanarak
yeniden oluturmulardr (aadaki harita).
Haritadaki Kuzey Afrika, Akdeniz, Karadeniz
ve Avrupann tasvir edilen blgelerinin ekil-
leri u konuda hibir kukuya yer brakma-
maktadr: Ad geen blgelerin kartografik
ekilleri, tpk portolan haritalarnda kar-
mza kt gibi, ubeddnin malumuydu.
Yine phesiz olan bir baka konu udur:
ubeddn, verilerini elinin altnda bulu-
nan bir haritadan almtr
271
. Bunu destekler
271
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 313-314.
G R
49
mahiyette, ok ynl bilgin Rededdnden
(. 718/1318) aktarlan bir haber ileri sr-
lebilir. Bu habere gre, ubeddn e-rz
Mool hkmdar Arna 13 aban 688
(01.09.1289) tarihinde detayl bir Akdeniz
haritas sunmutur. Bu haritada, batda ve
douda bulunan kylar, krfezler ve ehirler
ve hatta Bizans topraklarnn btn ayrntlar
gsterilmitir
272
. unu da kaydetmek gerekir
ki, ubeddnin bize karelerle ortaya konma-
sn tavsiye ettii harita konusunu ieren kita-
b 681/1282 tarihini tayor. Bunun portolan
haritalarnn ortaya k tarihi bakmndan
nemi gzden karlmamaldr.
7./13. yzyl slam dnyasnda kartografi ala-
nnda elde edilen ilerlemelere, corafi leksi-
kografinin ulam olduu bir zirve noktasn,
Yt b. Abdullh er-Rm el-amevnin
273
272
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 312-313.
273
Bkz. Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, s. 479-481, Suppl. Cilt 1, s. 880.
(574-626/1178-1229) lkeler Szl
(Mucam el-Bldn) isimli eserini ekliyorum.
Yt hereyden nce edebiyat ve filolog
idi. Edebiyat alannda bir dizi ok nemli eser
kaleme ald. Bunlardan birisi, rd el-Erb
veya Mucem el-Udeb olarak isimlendiri-
len ve kendi tarznn bize kadar ulam olan
en nemli eserlerinden birisi olan biyografik
bilginler szldr. Corafya alanndaki lek-
sikografik ilgisi iki kitap haline dnmtr.
Bunlardan birisi 623/1226 tarihinde kaleme
alnan ve corafi homonmleri (sesdeleri)
ele alan el-Mterik Vaan ve-el-Muftari
akan isimli eseridir. Bir dieri de, 4./10.
yzyldan itibaren slam dnyasnda kesintisiz
olarak devam eden corafi terimler szl
literatrnn zirve noktas olan Mucem el-
Buldn isimli eseridir. Leksikografik kaynak-
lar arasnda Yt, blgesel beeri corafya-
ya ve matematiksel corafyaya ilikin bir dizi
eseri ve de seyahatnameleri deerlendirmitir.
50
G R
Bylelikle onun eseri, Arap-slam kltr ie-
risinde bilimler ve kltr historiyografyasnn
paha biilmez bir kayna haline gelmitir.
Ferdinand Wstenfeldin takdire ayan edis-
yonunda (1866-1870) bu eser 3500 sayfalk
bir hacime sahiptir. Ytun eseri nitelik ve
nicelik ynnden, Yeni ada Avrupada
bu konunun ilk eseri olarak ortaya km
olan Abraham Orteliusun (1578) Latince
Synonymia geographica
274
isimli corafya
leksikonuyla karlatrlrsa Arap dilindeki
bilimsel edebiyatn bu kolundaki nemli geli-
imi daha iyi anlalr.
Tp alanna geecek olursak, tp tarihi-
si L. Leclercin
275
, Suriye merkezli olarak
bilimlerin, zellikle de tp biliminin en par-
lak zaman olarak tantt 7./13. yzyla ait
ilk nemli gelime olarak sunduu Al b.
Eb el-azm bn en-Nefs el-uranin (.
687/1288) kk kan dolamn kefetmesi
dile getirilmelidir. Msrl doktora rencisi
Muyiddn e-aav 1924 ylnda, bn en-
Nefs
276
tarafndan bn Snnn el-nn f
e-bb eserindeki cerrah blmne yaz-
lan erh hakkndaki doktora almas esna-
snda bununla karlamt. Max Meyerhof
ve Joseph Schachtn
277
yapm oldukla-
274
Bkz. Reinaud, J.-T.: Notice sur les dictionnaires go-
graphiques arabes, Journal asiatique ierisinde (Paris),
5e srie 16/1860/65-106, zellikle 67 (Tekrarbasm: Isla-
mic Geography serisi ierisinde Cilt, 223, s. 1-42, zellikle
s. 3).
275
Histoire de la mdecine arabe, 2 Cilt Paris 1876
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 49), s. 157;
Meyerhof, M.: Ibn an-Nafs und seine Theorie des Lun-
genkreislauf, Quellen und Studien zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin ierisinde (Berlin)
4/1935/37-88, zellikle s. 40 (Tekrarbasm: Islamic Medi-
cine serisi cilt 79, s. 61-134, zellikle s. 64).
276
Der Lungenkreislauf nach el Koraschi. Wrtlich ber-
setzt nach <Kommentar zum Teschrih Avicenna> von
Mohyi el Tatawi, Freiburg 1924 (daktilo nshas doktora,
Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi iinde Cilt 79, s. 1-
25).
277
Bu konuda 1957 ylna kadar yaynlanm olan
aratrmalar bir araya getirilmi ve Islamic Medicine se-
risi ierisinde baslmtr, Cilt 79.
r birok alma sayesinde bugn biz, bn
en-Nefsin bu kefinin Michael Servetus
(Miguel Servet) tarafndan Christianismi resti-
tutio (Viyana 1553) isimli eserine alndn ve
bu yzden de bu kiinin yzlerce yl bu kefin
asl sahibi olarak kabul edildiini bilmekteyiz.
Ayrca Realdus Columbus (Realdo Colombo)
da De re anatomica libri XV (Venedik 1559)
isimli eserinde bu kefi dorudan ya da dolayl
olarak bn en-Nefsden alm grnyor. bn
en-Nefsin, bn Snnn el-nnuna yazd
erhte dile getirdii akcier dolam betimle-
mesinin Avrupaya Andreas Alpagus (Andrea
Alpago . 1520 civarnda) tarafndan yaplm
bir eviri yoluyla ulat tahmin ediliyor
278
.
Bu kii Suriyedeki 30 yllk ikameti srasn-
da Arapay ve Arap tbbn yakndan tan-
m ve renmitir. Paduaya geri dnnde
yanna birok Arapa kitap alm ve evvelce
Cremonal Gerhard tarafdan evrilmi olan
bn Snnn el-nnu da dahil olmak zere
birok kitab Latinceye evirmitir.
Bilimsel aratrmalar, 7./13. yzyln bir baka
hekiminde de byk bir kefin izine rastla-
mtr. ok ynl bir tabip ve ok dirayetli
bir doa tarihisi olan Abdullaf b. Ysuf b.
Muammed el-Badd (557-629/1162-1232)
Kahiredeki ikameti esnasnda, 598/1202 yln-
da veba salgnndan ve ktlktan len insan-
larn iskeletlerini inceleme frsat bulmu ve
bunu deerlendirmiti. Gzlemlerine ve ince-
leme sonularna dair, Msr hakknda yazd
Kitb el-fde ve-el-tibr f el-Umr el-
Mhede ve-el-avdis el-Muyene bi-Ar
278
Coppola, Edward D.: The discovery of the pulmo-
nary circulation: A new approach, Bulletin of the His-
tory of Medicine ierisinde (Baltimore) 31/1957/44-77
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 79,
s. 304-337); OMalley, Charles D.: A Latin translation of
Ibn Nafs (1547) related to the problem of the circulation
of the blood, Journal of the History of Medicine and Al-
lied Sciences ierisinde (Minneapolis) 12/1957/248-253
(Tpkbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 79, s.
338-343).
G R
51
Mr isimli eserinde bilgiler vermektedir. Bu
eser sadece gzlemlerden oluan bir kitap
deildir, ayrca o blgenin talar, bitkileri ve
hayvanlar, eski eserleri, binalar ve blgeye
zg yemek trleri hakknda bilgiler aktard-
, lke bilgisi alannda bir eserdir. Binlerce
iskelet zerinde yapt anatomik incelemele-
rinde nclerinin ve zellikle Galenin hata-
larn ve belirsizliklerini ele alm ve bunlarn
zerine gitmitir. Birok eyin yan sra el-
Badd, insan alt-kafatasnn Galenin sy-
ledii gibi, ene blgesinde birbirine bal
iki kemikten deil tek kemikten olutuunu
tespit etmitir
279
. Bu arada o, her ne kadar
Galen ok byk bir dereceye sahip olsa da,
insann kendi gzlemlerine dayanan kantla-
rnn, Galenin retisinden ok daha fazla
gvenilir olduunu sylemektedir
280
.
Dnemin hem geni bak al olgunluu
hem de kltr dairesi ierisindeki baarl
ilerin okluu ve bykl, bn en-Nefs
ve Abdullaf el-Baddnin ada olan
Amed b. el-sm bn Eb Uaybiay (.
668/1270) imknlar dahilinde evrensel bir tp
tarihi yazmaya sevketmitir. Tptarihisi Edith
Heischkel
281
her ne kadar bn Eb Uaybiann
dnemini hatal bir ekilde Arap bilimleri-
nin, yaratc olmaktan ok, artk sadece varo-
lanlarn yeniden ele alnd ge dnemi ola-
279
Leclerc, L.: Histoire de la mdecine arabe, Cilt 2, s.
182-187, zellikle s. 184-185; The Eastern Key. Kitb al-
Ifdah wal-itibr of Abd al-Laf al-Baghdd. Kamal
Hafuth Zand, John A. ve Ivy E. Videan tarafndan
ngilizceye evrilmitir, Londra 1965, s. 272-277.
280
Serbest tercmesini verdiimiz bu ifadenin arapas:
Fe-inne Clns ve-in kne f ed-derece el-uly f et-
taarr ve et-taaffu f-m yubiruh we yakh, fe-inne
el-ss ada minhu. Arapadan eviren ve aklayan
Wahl, Gnter S.F., Halle 1790, s. 342-343.
281
Die Geschichte der Medizingeschichtschreibung, Wal-
ter Arteltin Einfhrung in die Medizinhistorik. Ihr We-
sen, ihre Arbeitsweise und ihre Hilfsmittel, isimli eserinin
sonunda, Stuttgart 1949, s. 201-237, zellikle s. 205.
rak tanmlam olsa da, onunUyn el-Anb f
abat el-Eibb isimli eserinin kalitesini ve
karakterini ok yerinde olarak yle tanmla-
maktadr: bn Eb Uaybia kendisini Antik
ve brani dnyas efsanelerinin tek yanlln-
dan koparmtr. O, tbbn douuna ilikin
her milletin kendine zg bir tarihi olduunu
bilmektedir. Yine ona gre, her millet ken-
dine zg bir tbba sahiptir. Bylece bir tp,
yzlerce yl ierisinde dierinin yerini alr.
bn Eb Uaybia, bir milletin tbb hakknda
Bu en eski tptr. denilebilecei konusun-
da kukuludur. Anavatan Msrda Bat ve
Dounun farkl milletlerinin kltrlerinin
bir potada eridii bu Arap tabip, ondan nce
hibir hekimin sahip olamad dnya apnda
tarihsel bir bak as elde etmitir. lk defa
onda, yani bn Eb Uaybiada tbbn gemii
evrensel tarih bak asyla ele alnmtr.
...Avrupal tp tarihilerinin, bu bilgiye ula-
mak iin takip etmek zorunda kaldklar uzun
bir yol. Bu Arap hekimin evrensel bak as-
na, Avrupann tp tarihileri ilk olarak Antik
dnemin ve ncilin otoritelerini atktan sonra
ulamlardr.
282
7./13. yzyl tp alannda son olarak Memlk
sultan el-Melik el-Manr Seyfeddn
alvn
283
tarafndan 683/1284 ylnda
Kahirede kurulan hastane anlmaldr. Bu has-
tane Badattaki Aud Hastanesi (372/981)
ve amdaki Nreddn Hastanesinden
(549/1153) sonra en yenisi ve bu hastaneler
arasnda, slam dnyasnda o dneme kadar
doan hastanelerin en gelimiidir. Baz
alardan modern bir hastane hissi veriyor.
Bunlardan birisi ayrlkl tedavi esasna daya-
nan bir hastane bnyesidir. Mesela ruh has-
talarnn zel bir metotla terapileri ve uyku-
282
a.e., s. 210.
283
Bkz. Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage nach
den ltesten psychiatrischen Anstalten, Doktora Berlin
1968, s. 88 vd.
52
G R
suzluk sorunu ekenlerin zenli bir ekil-
de mzik yoluyla rehabilitasyonu, hastanede
[pratik] tp eitimi, ok ayrntl organizas-
yonu, vakf senedinde yer alan ve ok ilgin
koullarla vakftan kaynaklanan yeterli finans
garantisi ve son olarak binann kendisi ve tef-
riat rnek olarak gsterilebilir. Tahmin edil-
mektedir ki kubbesiyle (muhtemelen 11./17.
yzylda kmtr) ve ha formundaki yatay
kesimi ile bu hastane, Avrupadaki benzer
hastanelere bir model tekil etmitir
284
.
Doa bilimlerinin bir paras olarak mzik
biliminde de 7./13. yzyl zirve noktasdr.
ounlukla ge dnem antik kaynaklarn 3./9.
yzylda Yab b. s el-Kind tarafndan
yeniden ilenmesinden ve kendilerine zg
Arap mzik retilerini oluturmak iin Eb
Nar el-Frb (4./10. yzyl) ve Eb Al bn
Sn (5./11. yzyln balar) tarafndan klasik
Yunan kaynaklarnn hakimane bir ekilde
deerlendirilmeleri ve istifade edilmelerinden
sonra, afiyyeddn Abdulmumin b. Ysf
el-Urmev (. 693/1294), mzik retisi iin
Kitb el- Edvr
285
adl sistematik yapl kita-
bnda alanndaki son gelimeleri zetliyor ve
son halkay kendisi ekliyor. H.G. Farmer
286
onu, 900/1500lere kadar varln devam
ettiren mziin matematik-fiziksel ynnn
sistematik okulunun kurucusu olarak nite-
lendirmektedir. Oktavlarn 17 eit olmayan
basamaa ayrlmasnn tam sistemli haline
ilk olarak el-Urmevnin Kitb el-Edvrnda
rastlamaktayz
287
.
284
Bkz. Terziolu, Arslan: a.e., s. 97; Jetter, Dieter: Das
Mailnder Ospedale Maggiore und der kreuzfrmige
Krankenhausgrundri, Sudhoffs Archiv ierisinde (Wies-
baden) 44/1960/64-75, zellikle s. 66.
285
Tpkbasm .A. Maf tarafndan Badatta, In-
stitut fr Geschichte der Arabisch-slamischen Wissen-
schaften tarafndan Frankfurtta, 1984; Edisyonlar: H.M.
er-Receb, Badat 1980 ve .A. aebe - M.A. el-fn,
Kahire 1986.
286
The Sources of Arabian Music, Leiden 1965, s. XXIII;
Manik, Liberty: Das arabische Tonsystem im Mittelalter,
Leiden 1969, s. 52 vd.
287 Bkz. Neubauer, E.: Tpk basma yazd nsz,
Frankfurt 1984.
Tinsel bilimlerden de Ysuf b. Eb Bekr
es-Sekkknin (555-626/1160-1229) filoloji-
nin disiplinleraras iki alannda yani ilm el-
men ve ilm el-beynda elde ettii baar-
sn dile getiriyorum. Birinci bilim daln stil
grameri olarak evirirken, ikincisi iin ise
Wolfhart Heinrichsin
288
kulland resimsel
dil tanmlamasn alyorum. Daha nce ad
geen Abdulhir el-Curcn (. 471/1038)
tarafndan Delil el-cz ve Kitb Esrr el-
Bela isimli eserlerinde ortaya konan temel
prensipleri es-Sekkk Mift el-Ulmda
289
mantkl bir sistem ierisinde ok kesin belir-
lenen disiplinlerden birisi haline getirdi. Adil
kalmak prensibiyle unu da anmak gerekir
ki, bu disiplinler, biraz daha evvel, ok ynl
bir bilgin olan Fareddn er-Rznin
290
(543-
606/1149-1209) Nihyet el-cz f Diryet
el-cz isimli eserinde bir ara evreye ulam
grnyorlar
291
.
Arap-slam historiyografyasnn hemen
hemen btn akmlarnn ilerlemeler kay-
dettii bu 7./13. yzylda dnya tarihilii
zel bir ilgiyle srdrld. Yzyln ilk ey-
reinde, zzeddn Al b. Muammed bn
el-Esrin (555-630/1160-1233)
292
el-Kmil f
et-Tar isimli, yaratltan 628/1231 ylna
kadar dnya tarihini ieren kronik tarzda-
ki antsal eseri dodu. Bildiimiz kadaryla
bu eser, Muammed b. Cerr e-aber (.
310/923) tarafndan yazlm dnya tarihin-
den beri kendi trnn en kapsamls ve
288
Poetik, Rhetorik, Literaturkritik, Metrik und Reimleh-
re, Grundriss der arabischen Philologie, ierisinde Cilt 2,
Wiesbaden 1987, s. 184.
289
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 294, Suppl. Cilt
1, s. 515.
290
a.e., 1, s. 506, Suppl. Cilt 1, s. 920.
291
Heinrichs, W.: a.e., s. 184.
292
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt1, s. 345, Suppl. Cilt
1, s. 587
G R
53
en nemlisidir. Yazar son derece objektiflik
ve gvenilirlik izlenimi uyandryor. Bununla
birlikte onu belki de slamn erken dnem
Orta an yegne gerek tarihisi olarak
tanmlamak hataldr ve adalete aykrdr
293
.
Yine ayn bilim ruhuyla Badatl tarihi Al
b. Enceb bn es-S
294
(593-674/1197-1276)
el-Cmi el-Mutaar f Unvn et-Tevri
ve-Uyn es-Siyer adnda, bize 25 cildinden
yalnz 9. cildi ulaan bir baka dnya tarihi
kronii kaleme almtr. Bize ulaan cildin
deerlendirilmesi sonucunda bn es-Snin,
ncsnn eserinin yksek dzeyinin hi de
gerisinde kalmadna hkmedilebilir.
Sava tekniindeki durum udur: Hallarn
saldrlarna kar kendini savunma kaygs
bu yzylda da, bir nceki yzylda olduu
gibi, silah tekniinin srekli geliimine sebep
olmutur. Bu alandaki en nemli yenilik,
barut kullanmyla ateli silahlarn domas-
dr. Barut bilgisinin Arap-slam kltr dairesi-
ne inden mi geldii yoksa slam dnyasnda
bamsz bir ekilde mi bulunduuna ilikin
soru henz yeterince cevaplandrlmamtr.
Her ne kadar hava fieklerin daha nceleri
inde bilindii kabul edilse bile, barutun
harekete geirici gcnn (muharrik gc)
slam dnyasnda tannm ve askeri alanda
kullanlm olmas muhtemeldir. Bildiimiz
kadaryla Araplar 7./13. yzyln ikinci yarsn-
dan itibaren top kullanmlardr (Katalog V,
s. 99); muhtemeldir ki el bombalarnn ilk kul-
lanmlar bu yzyla uzanmaktadr (Katalog
V, 101 vd.).
293
Gabrieli, Francesco: The Arabic historiography of the
Crusades, Historians of the Middle East ierisinde, ed.
Bernard Lewis ve P.M. Holt, Londra 1962, s. 98-107, zel-
likle 104.
294
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Suppl. Cilt 1, s. 590.
8./14. Yzyl
8./14. yzyla bakacak olursak, bu evrede de
btn politik frtnalara ramen bilimin slam
dnyasnda atlmlarn kaybetmediini gr-
rz. Endlsn nemli bir blmnn kay-
bedilmesi nedeniyle, orada yzlerce yllk ge-
mii bulunan bilimsel faaliyete katlm byk
lde darald, fakat sona ermedi.
Gezegen hareketlerinin tekdzelii prensi-
bi Ptolemenin teorisi nedeniyle bozulmu
ve bu problemle bn el-Heysem 5./11. yz-
ylda uramt. Astronomi alannda 7./13.
yzylda yeniden gncelleen bu problem,
8./14. yzylda Nareddn e-snin renci
evresini harekete geirdi. Ve tekdze hare-
ket prensibini yeniden canlandrmaya ynelik
hakknda bilgi sahibi olduumuz en nemli
model Suriyede ortaya kt. Bu yeni mode-
lin sunucusu Al b. brhm bn e-ir (.
777/1375)dir. Modellerinde eksantriklii (d
merkezlilii) bertaraf etti ve vektr [yrnge
ile merkez arasnda bulunduu dnlen
teorik balant] (gezegen bana bir vektr)
evrenin orta noktasndan balatt, bunu yapar-
ken de Nareddn e-snin ift daire pren-
sibini kulland. Onun Merkr modeli zellikle
nemlidir; bu modelde Ptolemeninkinden
daha kk bir episikli [ek daireyi] temel
almtr. Onun, Ay hareketi iin nclerin-
den daha iyi bir model ortaya koyma giriimi
mkemmel bir ekilde baarya ulamtr.
Ayn tek tip dairesel hareketini yeniden kur-
gulamak iin, Ay-Dnya uzaklnn varyas-
yonunu ar derecede abartan Ptolemenin
yapt fahi hatay dzeltti
295
.
Gnmz aratrmalar
296
ispatlamtr ki
Kopernik, bn e-irin ve onun Fars nc-
lerinin ve adalarnn modelleri hakknda
295
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.
296
Mesela Kennedy, E.S.: Late medieval planetary the-
ory, Isis ierisinde (Baltimore) 57/1966/365-378, zellikle
54
G R
bilgi sahibiydi ve dolaysyla onlardan byk
lde etkilenmi olmas gerekiyor. Kopernik
ile onun Arap-slam ncleri arasnda imdi-
ye kadar tespit edilen ortak noktalar u ekil-
de zetlenebilir:
1) Hem Kopernik hem de Nareddn e-s
ve ubeddn e-rz kaytsz artsz u pren-
sibi kabul ettiler: Her gezegen modeli temel
olarak, ayn mesafelerin ayn vektrler tara-
fndan ayn asal hzla katedildii bir hareket
mekanizmasna sahip olmalar gereklidir.
2) Kopernik ve onun Arap ncleri aequans
diye kabul edilen yrnge d bir dairenin
varlyla uzlaabilecek gezegen modellerini,
tm ve yarm eksantrik uzunluunu da ift
vektr mekanizmasyla kurtarmaya alm-
lardr.
3) Kopernikin Ay modeli bn e-trn Ay
modeliyle ayndr. Her ikisi de boyutlar bak-
mndan Ptoleme modelinin boyutlarndan ok
byk farkllk gsterirler.
4) Kopernikin Merkr modeli, vektrlerin
uzunluklarndaki ok kk deiiklikler bir
yana braklrsa, bn e-tirinkiyle ayndr.
5) Kopernik, e-snin Epikr modelinde
kulland ift episikller mekanizmasn kul-
lanmaktadr ki bunu bn e-tir de kullan-
mtr
297
.
Yaplan en son aratrmalara gre, gezegen
hareketleri hakknda dnemin en yeni Arap-
Fars teorileri Kopernike Latince eviriler
yoluyla deil, Bizans araclyla Tebrz ve
Meradan Trabzon ve stanbul yoluyla ula-
mtr. unu da hatrlatmak yerinde olur:
ki Polonyal bilgin Czechelli Sandivogius
(1430) ve Brudzevolu Adalbertus (1482),
Gerhardusun Theorica planetarum ve
s. 377; ayn yazar: Planetary theory in the medieval Near
East and its transmission to Europe, Oriente e Occidente
nel medioevo. Convegno internazionale ierisinde 9-15
Nisan 1969, Roma 1971 (Accademia Nazionale dei Lin-
cei), s. 595-604, zellikle s. 600-602 Sezgin, F.: a.e., Cilt
6, s. 56.
297
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 55-56.
Peurbachn Theoric nov planetarum isimli
eserlerine yazdklar erhlerde Arap-slam
kltr evresinin anlan gezegen teorilerini
ok iyi bildikleri anlalmaktadr
298
, buna gre
ad geen teorilerin 15. yzylda (Kopernikin
yaad) Krakauda biliniyor olmalar gerek-
mektedir.
Dnemin en nemli baarlarndan birisi de,
Suriyede Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc
(. 730/1330 civarnda) tarafndan imal edil-
mi bir usturlap modelidir. Bu alet (Katalog
Cilt II, s. 119) normal bir usturlap ile slam
dnyasnn batsnda gelitirilmi olan evren-
sel diskin zelliklerini kendisinde birletir-
mektedir. Bylelikle, usturlap yapmnda ile-
ride ne slam lkelerinde ne de Avrupada
alabilmi bir geliim seviyesine ulalmtr
(Katalog Cilt II, s. 84).
Matematikte, 7./13. ve 8./14. yzylda kuzey-
bat Afrikada dikkate deer bir geliim ken-
dini gstermitir. Bugnk bilgilerimize gre
bu geliim, slam dnyasnn dousunda hi
bilinmeyen cebirsel sembolik bilgisini ve
kullanmn iermektedir. Bu geliim zel-
likle Amed b. Muammed bn el-Benn
el-Marrkude
299
(. 654-721/1256-1321) ve
onun ikinci kuak rencisi olan Eb el-
Abbs Amed b. asan bn unfuda
300
(731-809/1331-1406 veya 741-810/1340-1407)
kendini gsterir. nl tarihi Abdurramn
bn aldn (. 808/1406) bize, bn el-
Benn nn, Raf el-icb
301
isimli kitabnda-
298
Bkz. Rosiska, G.: Nar al-Dn al-s and Ibn al-
Shir in Cracow?, Isis ierisinde 65/1974/239-243; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56.
299
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 255, Suppl. Cilt 2, s.
363-364; Vernet, Juan: Dictionary of Scientifc Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437-438.
300
Bkz. Renaud, H.P.J.: Sur un passage dbn Khaldn
relatif lhistoire des mathmatiques, Hespris ierisinde
(Paris) 31/1944/35-47 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 191-203); Sezgin,
F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
301
Aballagh, M. tarafndan yaynlanmtr, Paris 1988;
bkz. ayn yazar, Les fondements des mathmatiques
travers le Raf al-Hijb dIbn al-Bann (1256-1321), His-
toire des mathmatiques arabes. Actes du premier col-
G R
55
ki ifadesine dayanarak onun, cebirsel sem-
bolik bilgisinde matemeatiki bn Munim
(Amed b. Muammed el-Abder)yi
302
ve
el-Adebi nc edindiini bildirmektedir
303
.
20. yzyln son on yl iinde kefedilmi
olan bn Munimin Fh el-isb ve bn el-
Bennnin Ref el-icb isimli eserleri bunu
teyit etmektedir.
bn el-Benn nemli katklar ieren dier
almalaryla da ne kmaktadr. Bunlardan
bir tanesi karekkn elde edilmesinde kullan-
d yaklak [deer] formldr
304
. Bu konu-
da o, iki durum arasnda ayrm yapmakta
yani a
2
+r a bulunduktan sonra kalann
daha kk olarak m yoksa ayn olarak m
ve nceden bulunan kk parasndan daha
byk olarak m ortaya kt arasnda ayrm
yapmaktadr. Eer r a ise, a
2
+r=a+r/2a
forml, buna karn r >a ise ncelikli ola-
rak a
2
+r= forml kullanlmal-
dr
305
. phesiz bn el-Benn bu konuda
loque international sur lhistoire mathmatiques arabes
ierisinde, Cezair 1-3 Aralk 1986, Cezair 1988, s. 133-156,
zellikle 140-142.
302
Bkz. Djebbar, A.: Lanalyse combinatoire au
Maghreb: lexample dIbn Munim (XIIe-XIIIe s.), Orsay
1985 (Publications mathmatiques dOrsay no. 85-01). H.
Suter ve H.P.J. Renaud tarafndan savunulmu olan ve
benim de Geschichte des arabischen Schrifttumsa Cilt 5,
s. 62 aldm bu matematikinin, Sicilyada Roger II.nin
saraynda faaliyette bulunmu olan Abdulmunim ile
identifkasyonu doru deildir.
303
Bkz. Bkz. Ibn Khaldn, The Muqaddimah. An intro-
duction to history, Arapadan Franz Rosenthal tarafndan
evrildi, Cilt 3, New York 1958, s. 123; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 62.
304
bn el-Bann el-Marrku, Tal aml el-isb, ed.
M. Suvs, Tunus 1969, s. 63-66; Franszca evirisi Marre,
Aristide: Le Talkhys dIbn Albann, traduit pour la pre-
mire fois..., Atti dellAccademia Pontifcia deNuovi Lin-
cei ierisinde (Roma) 17/1864/289-319, zellikle s. 311-
313 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
seri ierisinde Cilt 44, s. 1-31, zellikle s. 23-25).
305
Cantor, M.: Vorlesungen ber Geschichte der Mathe-
matik, ayn yer, Cilt 1, s. 808.
ncs Muammed b. Abdullh el-ar
(7./13. yzyl)a bamldr
306
. spanyol mate-
matiki Juan de Ortegann (. 1568 civarnda)
karekkn bulunmasnda kulland metot da
muhtemelen bununla balantldr
307
.
Fizik ve teknik alanndan da olduka byk ilgi
uyandran bir saate iaret edilmelidir. Tarihi
all b. Aybek e-afednin (. 764/1363) hak-
knda bilgi verdii bu saat yukarda ad geen
bn e-tirn eseridir. Onun tarafndan icat
edilen bu mekanizmay grmek amacyla bn
e-tr amda ziyaret eden e-afed saati
u ifadelerle tantmaktadr
308
: Bu saat duvar-
da dikey olarak asl bulunmaktadr, ... bir
kemer (veya kpr, anara) eklinde ve
3
/
4
arn boyundadr, ... gece ve gndz susuz ve
kumsuz olarak dnmektedir, zel bir biimde
kurallandrlm olarak gk kresi hareketle-
rini takip etmektedir, ... ve hem gnn 2 x 12
eit, hem de gndzlerin 12 eit saate bln-
mesi esasna gre zaman gstermektedir.
Bu ksa ama zl tanmlama, bizi u tahmine
gtrmekte: Burada sz konusu olan muhte-
melen bir mekanik arlk saatidir.
306
Bkz. Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Za-
karj el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde
(Leipzig) 3. seri, 2/190112-40, zellikle 37-39 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde
Cilt 77, s. 322-360, zellikle 357-359).
307
Bkz. Vernet, J.: Dictionary of Scientifc Biography
Cilt 1, New York 1970, s. 437.
308
Bu alnt e-afednin Kitb el-Vf bi-el-Vefeyt
adl eserinin henz yaynlanmam olan 20. cildindendir
ve Description de Damas isimli Franszca versiyon-
dan E. Wiedemannn serbest evirisidir. Bkz. Eilhard
Wiedemannn Fritz Hausern katklaryla yaynlad
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-
Carolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher
ierisinde Cilt 100, 5, Halle, 1905, s. 19, Tekrarbasm: E.
Wiedemann, Gesammelte Schriften ierisinde Cilt, 3, s.
1211-1482, zellikle s. 1229, ve Natural Sciences in Islam
ierisinde Cilt 41, s. 21-292, zellikle s. 39).
a+
2a
r
a+
2a+1
r
56
G R
Optik alannda, 8./14. yzylda da eskiden
olduu gibi yaratcln gsteren Arap-slam
kltrnn en nemli ahsiyetlerinden birisiy-
le karlamaktayz. Bu kii, bizim olaanst
bir fiziki ve matematiki olarak da tandmz
Kemleddn Muammed b. el-asan el-Fris
(665-718/1267-1318)dir. bn el-Heysemin
Optikine yazd ve henz gerektii l-
de ve kapsamda deerlendirilmeyen antsal
erhinde, Ten el-Menir isimli eserinde,
gkkua fenomeninin r ac bir akla-
masn bulmaktayz. Bu aklamay, ncleri
olan bn el-Heysem ve bn Sn 5./11. yzylda
btn uramalarna ramen yapamamlard
(Katalog Cilt III, s. 166 vd.). Gkkuann
optik olarak alglanmas ki ona gre bu alg-
lama saydam, kresel ve birbirlerinin yak-
nnda bulunan damlalarn zel mahiyetine
dayanmaktadr gne nn bir damlaya
girme ve kmas esnasnda iki kat krlmasyla
ve bir veya iki kat yansmasyla gereklemek-
tedir. Bu sonuca Kemleddn el-Fris, cam
ya da kaya kristalinden (kuvars-Necef ta)
mamul bir kre zerinde gerekletirdii bir
dizi sistematik deney sonucunda ulamtr
(Katalog III, s. 166).
imdiye kadar tespit edildiine gre,
Kemleddnin optik alannda ulat nemli
aratrma sonularndan birisi de gzbebei-
nin yapsna ilikin retisidir. Kemleddnin
Galenin aklamasn optik prensipleriy-
le badatrlamaz gerekesiyle reddettii-
ni ve deneylerle destekli kontrol yoluyla
iin hakikatini aram olduunu [bundan bir
buuk yl nce aramzdan ayrlan aziz dos-
tum, byk bilgin]
Matthias Schramm
309
tes-
pit etmitir. Kemleddn el-Fris, kesilen
bir koyundan ald gz zerinde deneylerini
yapmtr. Bu esnada o ilk olarak itiraz edile-
309
Zur Entwicklung der physiologischen Optik in der
arabischen Literatur, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Wies-
baden) 43/1959/289-316, zellikle s. 311-316.
mez bir ekilde mercein n yzeyinden gelen
yansmay tespit etmi ve bu yansmay kendi
teorisi erevesinde mkemmel bir ekilde
temellendirmitir. Schramm, Kemleddnin
ulam ulduu sonucun ta 1823 ylnda ilk
olarak Johannes Evangelista Purkynje tara-
fndan tekrar ulalan sonula ayn olduuna
iaret etmektedir.
Kemleddnin gkkua fenomenine getir-
dii aklamann, 14. yzyln ilk on yln-
da pek tannmayan Dominik kei Freibergli
Dietrichin (Theodoricus Teotonicus) De
iride et radialibus impressionibus isimli ese-
rinde ok nemsiz farkllklarla grlmesi
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resep-
siyonu tarihine ilikin bak asndan ok
byk bir nem tayor. 1902 ylnda fiziki G.
Hellmann, sadece bilgisizlikten ya da Arap-
slam bilimlerinin Avrupada resepsiyonu ve
zmsenmesi srecini gz nnde bulundur-
madndan, Freibergli Dietrichin kitabn-
daki gkkua teorisine ilikin aklamasn
Orta a Avrupasnn fizik alanndaki en
byk baars
310
olarak tanmlamt.
Freibergli Dietrichin kitabna ynelik bu m-
balaal vgden hemen sonra Kemleddnin
eseri E. Wiedemannn rencileri arasnda
tannd ve Kemleddn ile Freibergli Dietrich
arasnda bir balant olup olamayacana ili-
kin sorulara cesaret edildi. Bu elbette, resep-
siyon ve zmsenme srecinin, bu srecin
neminin, boyutunun ve ne tarzda olduu-
nun gnmzdeki akla kavuturulmad
bir dnemde gereklemiti. Aklamalardan
bir tanesi, Otto Wernerin
311
1910 ylnda
Leonardo da Vincinin fizii zerinde yapt
almada yer almaktadr ve nemi sadece
bizi burada ilgilendiren soru asndan iba-
ret deildir. Werner, Kemleddnin kitabnn
Avrupada tannd ve Leonardo da Vinci
tarafndan kullanlm olmas gerektii tahmi-
ninde bulunmaktadr. Ayrca Kemleddn ile
Dietrichin tanmlamalar arasnda ok yakn
310
Meteorologische Optik 1000-1836, Berlin 1902
(=Neudrucke von Schriften und Karten ber Meteorolo-
gie und Erdmagnetismus serisi ierisinde Cilt 14), s. 8.
311
Zur Physik Leonardo da Vincis, Doktora 1910, s. 111.
Matthias Schramm 19.01.2005 tarihinde aramzdan
ayrld. Bu not yazar F. Sezgin tarafndan eviriyi kontrol
ettii srada eklenmitir.
G R
57
bir iliki olduu grndedir (Katalog III,
169 vd.). Bizce u konuda hibir kuku yoktur:
Freibergli Dietrich, Kemleddnin alma-
lar hakknda, ya kitabyla dolayl tankl
ile ya da dorudan doruya slam dnyasn-
daki ikameti esnasnda bilgi sahibi olmu-
tur. Hem ekirdek soruda hem de ayrnt-
larda ortaklklar o kadar byktr ki, bura-
da birbirinden tamamen bamsz yaplm
ilerden bahsedilemez. 14. yzyln ilk yars,
Arap-slam kltr evresi bilimlerinin kuzey
Afrikadan Fransaya ve talyaya, Suriyeden,
Anadoludan ve randan dorudan doruya
ya da stanbul zerinden ksa bir zaman ieri-
sinde talyaya ve Orta Avrupaya ulama yol-
larn bulduklar bir periyot olarak belirir. Din
adam kimlikli araclar, zellikle Dominiken
tarikat mensuplar, bu resepsiyon srecinde
kendilerine zg yeteneklerini ispat etmiler
ve ok byk hizmette bulunmulardr.
Tpta, birok konunun yan sra, enfeksiyonun
mahiyeti hakknda net bir bilgi sahibi olun-
duu izlenimi vardr. Mslman spanyada,
749/1348 ylnda bat Akdeniz lkelerinin
maruz kald ok ykc veba salgn dolay-
syla baz eserler ortaya kmtr. Bunlardan
bazlar unlardr: Muammed Abdullh bn
el-abin (713-776/1313-1374)
312
Munit.
es-Sil an el-Mara el-Hil, Amed b. Al
bn timenin (. 770/1369)
313
Tal el-
ara el-id f Tafl el-Mara el-Vfid,
312
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 262, Suppl. Cilt
2, s. 372; Mller, M.J.: Ibnulkhatbs Bericht ber die Pest,
Sitzungsberichte der Kniglich Bayerischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde (Mnchen). Philosophis-
ch-philologische Klasse 2/1863/1-34 (Tekrarbasm: Isla-
mic Medicine serisi ierisinde Cilt 93, s. 37-70).
313
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 259, Suppl. Cilt
2, s. 369; Bkz. Ayrca M. el-Arab el-ab tarafndan
e-bb ve-el-Eibb f el-Endls el-slmye adyla tah-
kik edilmi ve yaynlanm olan seki, Beyrut 1988, Cilt
2, s. 161-186; Almanca eviri, Dinnah, Taha: Die Schrift
von Ab afar Amed ibn Al ibn Moammed ibn Al
ibn timah aus Almeriah ber die Pest, Archiv fr Ge-
schichte der Medizin ierisinde (Leipzig) 19/1927/27-81
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt 92,
s. 239-293); Antua, Melchor M.: Abenjtima de Almera
y su tratado de la peste, Religion y Cultura ierisinde (El
Escorial/Madrid) 1,4/1928/68-90 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi ierisinde Cilt 92, s. 294-316.
Muammed b. Al e-ernin (doumu
727/1327)
314
Ta en-Nebe an Emr el-
Vebe isimli eserleridir. Gnmze tam olarak
ulam ilk iki eser, bulac etki hakknda
yazarlarnn tecrbelerini aktarmaktadr. bn
el-abin nemini Marcus Joseph Mller,
daha 1863 ylnda Arapa metni Almanca
evirisiyle birlikte yaynlayarak tp dnyasna
ulatrlmt. Max Meyerhofa
315
gre veba
hakkndaki Arapa risaleler, 14. ve 16. yz-
yllar arasnda Avrupada bu konuda yazlm
olan eserlerden ok ok ileri bir seviyededir.
bn el-abin birka cmlesi bunu belgeler:
[Hastaln] bulacl tecrbe, aratrma,
duyular yoluyla alglama, otopsi ve gveni-
lir haberler yoluyla sabittir, bunlarn hepsi
de ispat materyalleridir. Bu meseleye bizzat
ahit olan veya hakknda bilgisi bulunan her-
kes bilir ki, bu hastala dar olan kiilerle
temasta bulunanlar lyorlar; temasta bulun-
mayanlar ise salkl olarak kalyorlar. Ayrca
bu hastaln bir evde ya da bir mahallede bir
elbise veya kap yoluyla ortaya kt, hatta
bir kpenin bile ayn kpeyi takan baka
bir ahsn lmne sebep olaca, bir kimse
yznden btn bir ev halknn yok olaca,
hatta bu hastaln bir ehirde tek bir evde
ortaya kmas ve buradaki hastalarla temasta
bulunanlarda hemen ba gstermesi, sonra
komularda ve zellikle bu hastann evini ziya-
ret eden akrabalarda bu hastaln grlmesi
ve bu emberin gittike geniledii herkesin
malumudur. Ve veba salgnnn hakim olduu
bilinen bir lkeden bu hastal tayan birinin
314
Bkz. Renaud, Henri-Paul-Joseph: Un mdecin du
royaume de Grenade. Muammad a-aqr, Hespris
(Paris) 33/1946/31-64 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy seri ierisinde Cilt 92, s. 181-214).
315
Science and medicine, The Legacy of Islam ierisinde,
ed. Arnold, Th.: Londra 1931, s. 311-355, zellikle 340-
341 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi ierisinde Cilt
96, s. 99-147, zellikle s. 132-133); Bkz. Ayrca von Gru-
nebaum, Gustave E.: Medieval Islam. A study in cultural
orientation, 2. bask Chicago 1961, s. 335-336.
58
G R
gelmesine dein tamamen salkl sahil ehir-
lerinde bu hastaln ortaya k tarihi ile has-
tal tayan kiinin geli tarihinin rtt
bilinmektedir
316
.
Arap-slam kltrnde tp biliminin bu
dnemde kaydettii ilerlemenin bir baka
belirtisiyle adaa b. brhm el-Mr e-
ailnin (8./14. yzyln ikinci yars) oftal-
moloji alannda kaleme ald olduka hacimli
ders kitab el-Umde el-Kuliyye f el-Emr
el-Baariyye
317
adl eserinde karlamaktayz.
J. Hirschberg bu eserin Hayvan gzlerinin
insan gznden farkllklar ve insan gz-
nn kendine has zellikleri
318
konulu birin-
ci blmn 6. ksmnda grme organnn
karlatrmal anatomisinin ve fizyolojisinin
nve halini bulmaktadr; bu karlatrmal
anatomi ve fizyoloji, bilimsel biimde ilk ola-
rak 19. yzyln ikinci yarsnda oftalmoloji el
kitaplarndaki yerini almtr (Katalog Cilt IV,
s. 17).
Tp konusunda son olarak 8./14. yzyln ba-
langcnda doan Tenksnme-i ln der
Funn-i Ulm-i it isimli Farsa eser anl-
maldr. Bu eser in Bilimlerini ele almakta
ve yazar olarak lhanllarn vezir-i azam
Rededdn Falallh b. mduddevle (645-
718/1247-1318) adn tamaktadr
319
. Bu kitap
316
M.J. Mller tarafndan evrilmitir, a.e., s. 18-19
(Tekrarbasm: 54-55), burada ok kk deiiklikler ya-
plmtr..
317
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 137, Suppl. Cilt
2, s. 170.
318
Geschichte der Augenheilkunde, Cilt 2: Geschichte der
Augenheilkunde im Mittelalter, Leipzig 1908 (=Graefe-
Saemisch, Handbuch der gesamten Augenheilkunde, Cilt
13), s. 156-159.
319
Bize kadar ulam, Rededdnin kendi dnemin-
de yazlm tek el yazma stanbulda, Ayasofya 3596
(264 vd., 713 hicri) bulunmaktadr. Tpkbasm Mcteb
Mnuv tarafndan yaplmtr, Tahran 1972; Jahn, Karl:
sadece bize ulamayan eserlerin yeteri
lde karakteristiklerini iermekle kalma-
makta, ayrca bu vezir-i azamn olaans-
t byleyicilikteki ufuk ve ilgi genilii-
nin apn bize aktarmaktadr... Gnmze
ulaan bu kitap, girite Tenksnmede
zetlenen, arlkl olarak mediko-farma-
kolojik 4 eserin karakterizasyonu sonra-
snda kendisini, ksmen iir formundaki
bir anatomi kitabnn Farsa evirisi olarak
ortaya koymaktadr ve balk olarak kitabn
szde inli yazarna nispetle <Wang Shuho>
ismi verilmektedir. Burada sz konusu olan
mehur hekim Wang Shu-honun (265-317)
Mo-ching adl klasik eseri deil, aslnda nabz
izleme modaliteleriyle ve hayati insan organ-
larnn anatomisini ele alan ve Kin Hanedan
(1122-1234) dneminde inin kuzeyinde
yazlm Mo-cheh adl eserdir. Kukusuz
ince orijinalinden alnan birok illustras-
yonuyla bu szde <Wang Shu-ho>, Yakn
Douda ve hatta Bat dnyasnda <resim-
li in anatomisinin> ispatlanabilir en eski
rneini tekil etmektedir. Ksmen eski in
ilalarn ksmen de dier ilalar ele alan far-
makoloji kitab formundaki nc esere, asl
meslei hekimlik olan Rededdn Falallh
bir ek blm eklemitir. Bu ekte Falallh,
Yunanlar tarafndan bilinmeyen in ilala-
r listesini, kullanmlar ve etkilerinin kesin
tanmlamalaryla birlikte bir kitap formunda
bir araya getirmitir
320
.
The still missing works of Rashd al-Dn, Central Asiatic
Journal (Wiesbaden) 9/1964/113-122; ayn yazar Wissens-
chaftliche Kontakte zwischen Iran und China in der Mon-
golenzeit, Anzeiger der Philologisch-historischen Klasse
der sterreichischen Akademie der Wissenschaften ie-
risinde (Viyana), 106/1969/200-211.
320
Jahn, Karl: Wissenschaftliche Kontakte zwischen Iran
und China in der Mongolenzeit, ayn yer, s. 201-203.
G R
59
Corafya alannda da, Arap-slam kltr
evresinde nceki yzyllarda yrtlen, yer-
yznn matematiksel olarak kavranmas-
nn ve buna bal olarak yeryznn kartog-
rafik tasvirinin yeni bir kaliteye eritiine
ilikin ilgin kantlar elde bulunuyor. slam
dnyasnn batsndan astronom ve mate-
matiki Murcial (Mrsiyeli) Muammed
b. brhm bn er-Ramn (. 715/1315)
97 yeri kapsayan nemli bir, koordinatlar
izelgesini tanyoruz. Bu izelge gstermek-
tedir ki, boylam derecelerinde yaplan radi-
kal Endls-Marip tashihlerinin o dnemin
meskn blgelerinin daha byk bir ksmna
uzandn ve Akdenizin byk ekseninin
boylamnn 44 ye indirildiini gsteriyor ki,
bu gnmz deerinden sadece 2 daha uzun-
dur. Elbette tashih sadece Akdenizin byk
ekseni boylamyla snrl kalmamt. Bu tashih
meskn blgelerin bat snryla Badatn dou
sunda bulunan yerler arasndaki deerlerde
de kendini gsteriyor. Boylam derecelerin-
de yaplm radikal dzeltmeler ieren dier
izelgelerden, bunlarn bize kadar ulaan-
larnn ok geni bir yaylma alan bulduu
tahminine iletmektedir. 20. yzyln ortala-
rnda spanyol oryantalist J. Mills Vallicrosa
tarafndan bulunan bu tarz bir izelge bizim
sorumuz asndan ok nemlidir. ok byk
bir ihtimalle, Endlsn dousunda bulu-
nan Tortosa (ara) ehrinde ortaya km
olan bu izelgede Badatn sfr meridyen
noktas olarak kabul edilmesi ve orann bat-
snda bulunan yerler iin kaydedilen boylam
derecelerinde kazanlan tashihlerin buna gre
ayarlanm olmas bizi hayrete drmektedir.
Latinceye evirilen bu izelge bize ayrca bir
Portekiz redaksiyonuyla ulamtr, spanya,
Bat Avrupa, Bat Akdeniz blgesinde bulu-
nan 31 yerin koordinatlarn iermektedir.
Her ne kadar bu izelge yazma ve okuma
hatalarndan uzak deilse de, Bat Avrupada
Arap-spanyol kartografyasnn tesinde ula-
lan byk gelimenin bir belgesidir. rnek
olarak Londra verilebilir. Londrann koor-
dinatlar bu izelgeye gre Badattan hare-
ketle L4200', B4800' dr (bugnk veriler
L4426', B5130'). Londra ile Badat (Babil)
arasndaki boylam fark Ptolemede 18 lik,
el-Memn corafyaclarnda hl 9 lik bir
hata gsterirken, bu izelgede sadece 226'
lk bir sapma grlmektedir. Daha fazla
rnekler iin Geschichte des arabischen
Schrifttumsa
321
iaret ederek unu vurgula-
mak istiyorum: Matematiksel corafya tarihi
iin esas tekil eden bu tashihler imdiye
kadar tamamen bilinmez olarak kaldlar ve bu
yzden de, Avrupada 13. yzyldan 14. yzy-
la gei dneminde ortaya kan yeni haritala-
rn kkenine ilikin sorunun tartmasnda hi
gz nne alnmadlar.
Badatn batsnda bulunan blgelerin mate-
matiksel olarak kavranmas srecinde Arap-
slam corafyaclar ve astronomlar iin,
Bizans hakimiyetinde bulunan Anadolu ve
Ege civar uzun bir sre alma alanlarnn
dnda kalmtr. Bugn ulalan bilgilere gre
bu durum 6./12. yzyln sonundan itibaren
deimeye balam grnmektedir. Bizi do-
ruluklar ile hayrete dren, 13. yzyldan 14.
yzyla gei dneminde Avrupada birdenbi-
re ortaya kveren sz konusu blgelerin ve
Karadenizin haritalar, mesela Giovanni da
Carignanonun eseri olarak bilinen harita
322
,
sadece yerinde, gerekli bir zaman sresince ve
devlet destei ile yaplan astronomik gzlem-
lerin ve yeryz lmlerinin sonucu kabul
edilebilirler. Biz, en ge 7./13. yzylda slam
hakimiyetinde ortaya kmas muhtemel sade-
ce birka Anadolu koordinat bilmekteyiz. lk
321
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332-337.
322
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 332-337.
60
G R
olarak muhtemelen 8./14. yzyln ilk yar-
sndan gelen ve Abdulalm b. Sleymn a-
t
323
isimli birinin usturlaba dair yazd
bir kitapta bulunan erken dnem Osmanl
izelgesi bize 151 yerin koordinatlarn ver-
mektedir; bu yerlerin sekizde biri Anadoluda
bulunmaktadr. Bu izelge, Osmanl bilgin-
lerinin, en azndan Anadolu enlem-boylam
dereceleri ann ekillendirilmesine ok
erken katlmlarnn bir belgesidir. Bu izel-
ge ayrca, Anadolunun matematiksel ola-
rak kavranmasnda daha o dnemde geree
ok yakn bir kesinlik elde edilmi olduunu
gsterir. izelgenin Akdenize ilikin vermi
olduu koordinatlar da bu tarz bir kesinli-
e tanklk eder. Mesela biz bu izelgede,
Roma ile stanbul ve Roma ile skenderiye
arasndaki boylam farklarnn bugnk deer-
lerden ok az ayrlk gsterdiini grmekte-
yiz. Anadolunun bat-dou ve kuzey-gney
boyutlar asndan e-tnin stanbul ve
Ahlata (Anadolunun dousunda) ilikin ver-
dii deerleri burada ele alalm. Boylam fark
bugnk deerden sadece 129' farkllk gs-
termektedir, hatta enlem fark sadece 2 dr.
Okuyucuda, 8./14. yzylda ulalan sonula-
rn nemine ilikin uygun bir tasavvur olu-
turabilmak iin u durum vurgulanmaldr:
Ad geen yerler arasndaki enlem ve boylam
farkllklarnn hatasz lmne ilk olarak 20.
yzylda ulalmtr.
8./14. yzyln ilk yarsnn Arapa ve Farsa
kaynaklar bu konuya ilikin o kadar ok dok-
man ve veri sunmaktadr ki buna dayanarak o
dnemin birok haritac ve corafyacsnda u
fikrin mevcut olduunu varsaymaktayz: Kesin
ve doru enlem-boylam bilgileri geree en
yakn haritalarn oluturulmasnda vazgeil-
mez bir temeldir. u anki bilgime gre bunun
en nemli kantlarndan biririni ok ynl bir
bilgin olan ve yukarda in tbb hakkndaki
eserinden sz ettiimiz Rededdn brakm-
323
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 180-181.
tr. Onun kitaplarn uygun biime sokmakla
grevli asistan, hocasnn corafya kitabnda
yedi iklimin tasvirinin, meskn blgelerin baz
ksmlarnn, denizlerinin, dalarnn, vadile-
rinin vs. bu konuyla ilgili kitaplarda verilen
enlem-boylam dereceleriyle birlikte verildii-
ni, dier eserlerdeki bilgilerle doruluklarnn
kontrol edildiini ve verilen bilgilerin yanl
olmamas iin bahsi geen lkeleri tanyan-
lardan bilgiler toplandn sylemektedir.
Ayrca, haritalarn bykl sebebiyle ve
iin uzmanlarnn metotlarna gre izilmi
haritalarn mmkn olabildiince anlalabi-
lir ve grlebilir olmas ve yerleim yerleri-
nin en doru ekilde iaretlenmesi iin kitaba
allmadk byk bir formatn seildiini de
renmekteyiz
324
.
Bu dnemden Arapa ve Farsa olarak, yani
orijinal dilleriyle bize ulaan harita mater-
yalinin, Anadoludan Orta Asyaya uzanan
blgelerin kabaca izilmi bir taslaktan ibaret
olmas hayflanacak bir durumdur. Bu hari-
ta, Fars corafyac ve tarihi amdullh el-
Mstevfnin (. 740/1340) Nzhet el-ulb
isimli eserinde bulunmaktadr. Harita
325
ekva-
torun kuzeyinde boylamda 63 den 112 ye,
enlemde de 16 den 45 ye kadar uzanmak-
tadr. Bir dik alarla kesien (ortogonal)
derece anda 120 blgenin isimleri kaydedil-
mitir. Kullanc, haritay evreleyen izelge-
lerde koordinatlar okuyabilir. Bu haritann
kendine has nemi, ierdii derece ann,
yukarda bahsi geen Meral astronomlar
tarafndan entegre edilmi ve Toledonun
2830' batsndaki sfr derece meridyeninden
balayarak saylan bat-dou boylam dere-
celeriyle belirlenmesinde yatmaktadr. Buna
ek olarak, aka grlen baz hatalar bir
324
Bkz. Quatremre, tienne: Raschid-eldin. Histoire
des Mongols de la Perse, Paris 1836 (Tekrarbasm: Ams-
terdam 1968), giri s. CXLVIII, CLX; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 314.
325
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 200-210; Cilt 12, No.
16a.
G R
61
yana braklrsa, boylam derecesinin bugnk
deerlere 3 ya da 4 kadar yaklat dile geti-
rilebilir.
Arap-slam kltr evresinin corafya ala-
nndaki nemli katklarndan birisi de, Fasn
Tanger kentinden Muammed b. Abdullh
bn Batann (703-770/1304-1369) byk
seyahatnamesidir. bn Bata 22 yanda
vatanndan ayrlp, Mekkeye doru yola k-
m, skenderiye ve Kahireyi ziyaret etmi,
Nil boyunca giderek Syeneye (bugn Assuan)
ulam, oradan Suriye ve Filistine gemi,
Arabistan Mekkeye kadar dolam, daha
sonra dou Afrikaya ynelmi ve Mozambike
kadar uzanmtr. Ayrca Anadoluyu,
Bizans ve 55 enlem derececesine kadar
Gney Rusyay, Orta Asyay, Hindistan,
Malezya Yarmadas ve ini ziyaret etmitir.
Konaklad duraklarda ok uzun sre ikamet
etmi ve baz yerleri defalarca ziyaret etmi-
tir. Ayrlndan 24 yl sonra tekrar Tancaya
dnmtr. kinci seyahati onu Endlse,
ncs ise Kuzey Afrikaya gtrmtr.
Toplam 27 yl sren seyahatleriyle bn Bata,
Richard Hennigin
326
ifadesiyle, eski an ve
ortaan ortaya kard en byk dnya
seyyahdr. bn Batann olduka hacimli
seyahatnamesi, ok keskin gzlem yetenei
yannda tarihi-corafi, etnik ve kltr tarihini
ilgilendiren nesneleri alglayabilmesi sebebiy-
le paha biilemez bir corafya ve tarih dok-
mandr (Katalog Cilt III, s. 8).
8./14. yzylda birok dnya, ehir ve yerel
tarihi, hem btn slam periyodunu ie-
ren hem de sadece bu yzylla snrl kalan
biografik ve baka trden eserler orta-
ya karan historiyografya alanndan sade-
ce bir dnya tarihi ve ansiklopediyi ele
almakla yetineceim. Dnya tarihiinden
kastm, yukarda ad geen ok ynl bilgin
Rededdn Falallh (. 718/1318)n antsal
326
Terr incognit, Cilt 3, Leiden 1953, s. 213.
eseri Cmi et-Tevrdir. Bu eser 700/1301
ylnda lhanl znn direktifiyle, ilkin
Moollarn ve Trklerin tarihi olarak bala-
m ama birka yl sonra znn kardei ve
ardl Olcaytunun arzusu zerine evrensel
tarih eseri haline getirilmi ve 710/1311 yln-
da tamamlanmtr. lk cilt Cengiz Hann ve
onun Dou ve Bat Asyadaki ardllarnn tari-
hini, ayrca Trk ve Mool boylarn ilemek-
tedir. kinci ciltte, Moollarla mnasebetleri
olan milletlerin tarihi ayrntl bir ekilde ele
alnmaktadr. Bu cilt, slam ncesi Pers impa-
ratorluklaryla balamakta, peygamberler ve
halifeler tarihiyle devam etmekte, randaki
slam hanedanlar, Ouzlar, Trkler, inliler,
Yahudiler, Frenkler ve en sonda Budizm
arlkl olarak Hindistan ele almaktadr.
Corafyaya ayrlm olan nc cilt kaybol-
mutur.
Rededdnin kitab kukusuz Arap-slam
kltr evresinde, yabanc milletlerin tarih
ve kltrlerinin ayn evrede yaayan mil-
letlerin tarih ve kltrleriyle birlikte ele
alnd ilk evrensel tarih deildir. Bu ese-
rin birok ncs vardr, Al b. el-useyn
el-Mesdnin (345/956 baz kaynaklarda
346)
327
Murc e-eheb, Abr ez-Zemn
ve Kitb el-Acib isimli eserleri, Mabb
b. usann el-Menbicnin (350/961)
328
el-Unvn el-Kmil i, amza b. el-asan
el-fehnnin (. 360/970)
329
Tevr Sin
Mulk el-Ar ve-el-Enbiy s, Eb er-Reyn
Muammed b. Amed el-Brnnin (362-
440/973-1048)
330
el-sr el-Biye an el-
urn el-liyesi (Yunanlarn, Romallarn,
ranllarn, Sod, rizm ve arrn sakin-
lerinin, Kptilerin, dier Hristiyanlarla
Yahudilerin dnemleri ve kutsal gnler tak-
327
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 1, s. 332-336.
328
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 338.
329
Bkz. a.e., Cilt 1, s. 336.
330
Bkz. a.e., Cilt 6, s. 270-271.
62
G R
vimleri hakknda) ve Ta m li-el-Hindi
ve daha birok benzer eser Rededdnden
331
nce ve sonra yazlmtr. Ama Rededdn
bu eserinde Moollara ve onlarla irtibatl
olan milletlere dair yeni bir yol takip etmek
istemitir. Bu yol, ilgili milletlerin orijinal
tarih kaynaklarna bizzat bavurmaktr
332
.
Bu hedefe Rededdn, en azndan Mool
tarihinde ulam grnyor. Eserin btn-
ne hakim olan tarafszlk ve objektiflik anla-
y el-Brnnin yukarda bahsedilen el-sr
el-Biye an el-urn el-liye ve Ta
m li-el-Hind isimli eserlerini hatrlatmak-
tadr. Ancak bu son eser, yresel ve yerel
kaynaklarn yardmc olarak kullanlmas bir
yana, yazarn Hindistandaki uzun sren ika-
meti srasnda bizzat yapt gzlemler ve
halkla dorudan temasa gemek suretiyle
oluturduu bilgilerin sonucu ortaya kmtr
ve bylece dnce tarihinde tarihinde esiz
bir yere sahiptir.
Yine 8./14. yzyln ilk yarsnda byk
hacimli ilk ansiklopediler ortaya kmtr.
Bunlardan ilki Cemleddn Muammed b.
brhm el-Ktb el-Vav
333
(632-718/1235-
1318) tarafndan yazlm olan Menhic
el-Fiker ve-Mebhic el-ber
334
isimli eser-
dir. Gkyz, yeryz, hayvan ve bitki dn-
yas gibi konular da ieren bu eser, genel
karakteri ierisinde yazarnn belirgin edebi
eilimine tanklk etmektedir. Msrl tarih-
i ihbeddn Amed b. Abdulvehhb en-
331
Bkz. Rosenthal, Franz: A history of Muslim historio-
graphy, Leiden 1952, s. 114-130.
332
Jahn, Karl: Die Erweiterung unseres Geschichtbildes
durch Rad al-Dn, Anzeiger der sterreichischen Aka-
demie der Wissenschaften, Philologisch-historische Klas-
se ierisinde (Viyana), 107/1970(1971)/139-149, zellikle
s. 143.
333
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 54-55, Suppl. Cilt 2, s.
53-54; Sezgin, F.: tpkmasma yazd nsz.
334
Tpkbasm 2 cilt halinde Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 1990.
Nuveyr (677-732/1279-1332) bu eserden
esinlenerek 30 ciltlik ansiklopedik eserini,
Nihyet el-Ereb f Funn el-Edeb
335
ortaya
koymutur. Bunun hedefi, eitimli bir [dev-
let] ktibi veya idarecisi iin gerekli bilgileri
bir araya getirmektir. en-Nuveyr, ncsnn
aksine, eserinde sadece disiplinlerin (funn)
saysn artrmakla kalmamakta mesela tarih
bilgisini de bu alanlardan birisi olarak kabul
ederek, insanla ilgili btn olaylar ve ileri ve
kurumlar kitabna alabilmitir ayn zaman-
da muhtevay yeniden gruplandrmaktadr: 1)
Gkyz ve Yer, 2) nsan, 3) Hayvanlar alemi,
4) Bitkiler alemi ve 5) Tarih. Bu ansiklopedi
bizi, gnmze ulamayan kaynaklarn izine
gtrmektedir ve o dnemin tarihi hakknda
en iyi bavuru kaynaklarndan birisidir.
Bu yzylda ortaya kan ansiklopedilerden
ncs Meslik el-Ebr f Memlik el-
Emr isimli, ihbeddn Amed b. Yay
bn Falallh el-mer (700-749/1301-1349)
tarafndan yazlan eserdir
336
. Bu eser 741/1341
ve 749/1349 yllar arasnda, yazar amda
[devlet] ktiplii yapt srada domutur.
bn Falallhn, Kahiredeki 740/1339 ylna
kadar devam eden ikameti esnasnda kendine
ait ansiklopedik bir eser kaleme alma fikri-
ne ulam olmas muhtemeldir. Orada en-
Nuveyrnin ok byk rabet gren eserini
tanm olabilir. Yine de bn Falallhn kita-
b, hedefi ve sistematii itibariyle ncsnn
eserinden farkldr. Meslik el-Ebr bir bee-
ri-corafik ansiklopedi olarak nitelendirilirse
bu yanl bir deerlendirme olmaz. Eserin
335
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 139-140, Suppl.
Cilt 2, s. 173-174; Kratschkowsky, I.: Encyclopdie des
Islm ierisinde, Cilt 3, Leiden 1936, s. 1045-1047; Cha-
pout-Remadi, Mounira: Encyclopaedia of Islam ierisin-
de. New edition, Cilt 8, Leidn 1995, s. 156-160.
336
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 141, Suppl. Cilt 2, s.
175-176; Daha fazla bibliografk bilgiler iin tpkbasmn
n szne bkz.
G R
63
ad da bu tr bir nitelemeye uygun dmek-
tedir. 27 ciltlik bu eserin ilk 4 cildi corafyaya
adanmtr. Dier ciltler insanlarn dnsel
alandaki baarlarn onlarn iinde bulunduk-
lar evreleri ele alarak ilemektedir. Eserin
tamam, henz tam olarak gelimemi bir
ansiklopedi kavram izlenimi uyandryorsa
da, gnmze ulamayan kaynaklardan der-
lenen zengin ierii ve kendi dneminde bili-
min ulat seviyeyi gstermesi bakmndan,
o yzyln en nemli yaznsal baarlarndan
birisidir. Benim kanaatime gre, bu eser ie-
risinde el-Memn corafyasndan bize ulaan
dnya haritas, adet iklim haritas ve zen-
gin metin paralar, corafya ve kartografya
tarihinin en nemli dokmanlar arasnda
bulunuyorlar
337
.
8./14. yzyln ansiklopedilerinden, dnemin
olgunluunu yanstan, Arap-slam bilim-
lerinin tinsel bilimler alannda ulat en
byk baarlarndan olan bir esere dnyo-
ruz. Bu eser, Abdurramn b. Muammed
bn aldnun (732-808/1332-1406)
338
tarih
eserine yazd Muaddime yani Giritir.
bn aldnun Merinid sultan Eb Fris
Abdulazze (dnemi: 768-774/1366-1372)
ithaf ettii ve 779/1377de tamamlad dnya
337
Tpkbasm 27 cilt halinde Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften tarafndan 1988-
1989 yllarnda yaplmtr, indeksler ise yine ayn kurum
ve yerde 3 cilt halinde 2001 ylnda baslmtr.
338
Tunusta domu ve Fas, Granada, Tlemsan, Tunus
ve ld yer olan Kahirede ok nemli yksek devlet
grevleri stlenmitir, bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2,
s. 242-245, Suppl. Cilt 2, s. 342-344; Bel, Alfred: Encyc-
lopdie des Islm ierisinde, Cilt 27, Leiden ve Leipzig
1927, s. 419-421; Sarton, G.: Introduction to the history of
science, Cilt 3, Ksm 2, s. 1767-1779; Talbi, M.: Encyclo-
paedia of Islam ierisinde. New edition, Cilt 3, Leiden ve
London 1971, s. 825-831; Rosenthal, Franz: Dictionary of
Scientifc Biography ierisinde Cilt 7, New York 1973, s.
320-323.
tarihi el-ber ve-Dvn el-Mbtede ve-el-
aber isimli eserine ek olarak tamamlanan
Muaddime, 19. yzyln balarnda Antoine-
Isaac Silvestre de Sacy
339
ve Joseph von
Hammer-Purgstall
340
isimli bilim adamlar-
nn bu eserin ieriine dikkat ekmelerinden
sonra, oryantalistlerin ve oryantalist olmayan
bilim adamlarnn ilgisini kendisine ekmitir.
Bilim adamlar dnyasnda daha zel ilgiyi,
Joseph von Hammer-Purgstalln bn aldnu
Arap Montesquieus
341
olarak nitelen-
dirmesi uyandrmtr. Bu Prolegomenada
nemli sosyolojik, ekonomik, psikolojik
temel dnceler, bilim tarihi ve tarih felse-
fesi grleri kefedilmi ve byk bir hay-
ranlkla yorumlanmtr. bn aldn pek ok
kii tarafndan sosyoloji ve tarih felsefesinin
kurucusu grlmtr. Baz aratrmaclar da
bn aldnda, btn bilim dallarnn temel
problemlerinin ilendii gryle yetinmi-
lerdir. Devlet teorisi bakmndan Muaddime,
Niccol Machiavellinin (. 1527)
342
Il princi-
pe adl eseriyle karlatrlmtr.
Sava teknii alannda, ateli silahlar konu-
sunda bir nceki yzylda balayan geli-
im 8./14. yzylda da devam etmitir. St.
Petersburg Asya Mzesinin
343
Narodov Azii
Enstits (Asya Halklar Enstits)nde bulu-
nan ve muhtemelen 14. yzyln ilk yarsn-
339
Ibn-Khaldoun makalesi Biographie universelle ier-
isinde (Michaud), Cilt 21, Paris, 1811 ylndan ok ksa bir
sre sonra, s. 268-270.
340
Sur lintroduction la connaissance de lhistoire. C-
lbre ouvrage arabe dIbn Khaldoun, Journal Asiatique
ierisinde (Paris) 1/1822/267-278.
341
ber den Verfall des Islams nach den ersten drei Jahr-
hunderten der Hidschrat, Viyana 1812 (gremedim), bkz.
Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1776.
342
Bkz. Gilbert, Allan H.: Machiavellis Prince and
its forerunners, Durham, N.C. 1938, s. 280 (gremedim),
bkz. Sarton, G.: ayn yer, Cilt 3, 2. Ksm, s. 1769-1775.
343
Bugnk signatr C 686da bulunan yazma el-Mazn
f Cm el-Funn adn tamaktadr.
64
G R
da yazlan sava teknii konulu anonim bir
eserde, barutun muharrik gc yoluyla bir
mermiyi frlatmaya yarayan ii oyuk mzrak-
tan ibaret bir ateli el silah tantlmakta-
dr. Grnen o ki bu tr ateli el silahlar
Avrupaya ilk olarak 8./14. yzyldan 9./15.
yzyla gei dneminde ulamtr (Katalog
Cilt V, s. 133). Bunun yansra, yine ayn el
yazmasnda, havan benzeri bir ateli silahn
resmi bulunmaktadr. Ama bu silah metindeki
tarife uymamaktadr. Muhtemelen burada sz
konusu olan silah, tarif edilenden farkl havan
benzeri bir silahtr (Katalog Cilt V, s. 133).
Bugne kadar bilinen elik yay hakknda-
ki en eski rivayet 8./14. yzyln ilk yarsna
uzanmaktadr (Katalog Cilt V, s. 96). ok
byk bir olaslkla Avrupa, 8./14. yzyldan
9./15. yzyla geiin hemen ncesinde bunun
bilgisine sahip olmutur. Avrupada elik yay
kullanmna dair en eski rivayet 1435 ylndan
gelmektedir
344
.
9./15. Yzyl
u anki bilgimize gre, 9./15. yzylda bilimsel
faaliyetler btn alanlarda slam dnyasnn
tamamnda hl aktif haldeydi. 6./12. yzyl-
dan itibaren Anadoluda kurulan Seluklu
devletlerinde ve 8./14. yzyln bandan iti-
baren genilemeye balayan Osmanl top-
raklarnda kurulan yeni kltr merkezlerinin
bilimsel faaliyetlere nemli katklar olmu-
tur. 9./15. yzyldan bize kalan ve el yazmas
halinde muhafaza edilen birok eserden yal-
nzca ok kk bir ksm yaynlanmtr ve
yaynlananlarn da hemen hemen hibiri ince-
lenmemitir. Bu gerek gzden karlmadan,
bu yzyln ilk yarsnda Maverannehirde
astronomi ve matematik alanlarnda ne
kan ve devlet adam Ulu Bey Muammed
Turay (796-853/1394-1449) adyla balan-
tl bulunan almalar ele alalm. O, dede-
si Timurun hayalinde yaatt eyi, yani
Semerkant slam uygarlnn merkezi haline
344
Bkz. Khler, G.: Die Entwickelung des Kriegswesens
und der Kriegfhrung in der Ritterzeit von der Mitte des
11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen, Cilt 3, Bres-
lau 1887, s. 181-182.
getirmeyi gerekletirdi
345
. Genliinde teolo-
ji, tarih, edebiyat, iir ve dier bilim dallarnda
mkemmel, salam bir eitim alan bu bilim
a ehzade, daha iktidara gelmeden nce
yseddn Cemd b. Mesd el-K (.
832/1429), zde Rm (. 840/1436) gibi
birok bilgini yanna, Semerkanta getirtmiti.
Onun Semerkantta baard ilerin en nem-
lisi kukusuz, nclerinin Merada kurduk-
larndan esinlenerek ve yukarda ad geen
bilginlerle birlikte alarak ina ettii antsal
rasathanedir. Bu Semerkant Rasathanesinin
kuruluuna ve gelitirilmesine kendisinden
daha gen bir bilgin olan Aladdn Al b.
Muammed el-c (. 879/1474) de katk-
da bulunmutur. Rasathaneden geriye kalan
izlere gre u yargda bulunabiliriz: Rey (eski
Tahran)de kurulmu olan rasathanenin seks-
tantn (4./10. yzyl, bkz. Katalog Cilt II, s.
25) rnek alarak bu yeni rasathanede yars
yeraltnda kurulan gzlem skalasnn yarap
30 m. byklndeydi. Burada yrtlen
gzlem sonularnn birou
346
bizzat Ulu
Bey tarafndan salanm olan izelge-esere,
Zc-i Suln ye alnmtr. Avrupada daha
17. yzyln ortalarnda John Graves
347
buna
dikkat ekmitir.
Bu yzyln anlmaya deer baarl astrono-
mik almalarndan biri de yseddn el-
Knin Zc-i n isimli hayli kapsaml
izelge-eseridir. Bu eseri o, daha Semerkant
Rasathanesinin kuruluundan nce, 816/1413
ylnda Heratta bir araya getirmiti. Eserin ie-
risindeki corafik izelge Maverannehirden
itibaren koordinatlardaki gzle grlr arta
tanklk etmektedir.
345
Grousset, Ren: Histoire de lAsie, Cilt 3, Paris 1922,
s. 127 (gremedim); Bouvat, L.: Encyclopdie des Islm,
Cilt 4, Leiden und Leipzig 1934, s. 1077).
346
Bkz. Kennedy, Edward S.: The heritage of Ulugh Beg,
Science in Islamic civilisation ierisinde, stanbul 2000, s.
97-109.
347
Gravius, Johannes: Bin tabul geographic, una
Nassir Eddini Pers, altera Ulug Beigi Tatari, London
1652 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi ierisinde Cilt 50, s. 1-79).
G R
65
el-K, astronomik ara-gerelerin geliim
tarihinde de azmsanamaz bir neme sahiptir.
Bu konuya ilikin kaleme ald ve bilhas-
sa Mera Rasathanesinde bulunan ara-
gereleri tasvir ettii (Katalog Cilt, II, s. 38
vd.) risaleden baka, Nzhet el-adi
348
isimli mstakil risalesinde tantlm olan
aba el-Meni ve Lev-i ttilt diye
isimlendirdii iki astronomik alet anlmaldr.
Birisi, 4./10. yzylda Eb Cafer el-zin
tarafndan icat edilmi olan Zc-i afih adl
aletin bizim bildiimiz en son geliim aama-
sn oluturmaktadr. Zc-i afih, bir geze-
genin gerek posizyonunu ekliptik zerinde
herhangi bir zamanda mekanik yolla ve genel-
likle astronomik izelgeleri kullanmakszn
bulmaya yarayan bir aletti. Konuya ilikin
yerde belirttiimiz zere, bu aletin en eski
versiyonu gerekten ok eski bir dnemde
Mslman spanyaya yollarn bulmulard.
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn
(. 426/1035)nin ve Eb e-alt meyye b.
Abdulzz el-Endlsnin (. 528/1134) ve
brhm b. Yay ez-Zerlnin (5./11. yz-
yln ikinci yars) bu aletin olduka geli-
mi bir eklini belirten risaleleri, spanya d
Avrupaya en ge 13. yzyln ikinci yar-
snda Libros del saber de astronoma adl
Kastilce ansiklopedik eserde mahfuz kalan
evirileriyle ulat. el-Knin aletindeki
en modern zellik, derecelendirilmi para-
lel bir cetvelle alan merkezi bir gsterge
(Alhidade) idi. Bu paralel cetvel ile kazanla-
bilen basit iaretlemeli projeksiyonlar yoluyla
ok esasl sonular alnabilmektedir, mesela
paralel cetvelin, gezegenlerin, tasavvur olu-
nan ek daireli yrngelerinin deferentler
(yani tayc byk yrngeler) zerindeki
348
El yazmas Princeton University, Garrett collec-
tion no. 75, Kennedy, Edward S. tarafndan ngilizceye
evrilmi ve yaynlanmtr, The planetary equatorium of
Jamsshd Ghyth al-Dn al-Ksh (d. 1429), Princeton
NJ 1960.
merkezini bulmak iin her bir deferentin orta
noktasna yerletirilmesi gibi
349
.
el-Knin aletinin G. Marchionise
350
(1310
ylnda yazmtr) ve Geoffrey Chaucere
351
(. 1400e doru) nispet edilen ekvatoryumlar
arasnda bir yaknlk gstermesi olgusundan
hareketle, bu iki kiiye, ayn zamanda el-
Knin aletine de modellik yapan doulu
daha eski bir modelin bilgisinin ulam olma-
s gerektii kanaatindeyim. Lev-i ttilt,
Bala Levhas
352
, isimli ikinci alete gelince,
bu, iki gezegenin boylam dereceleri arasnda-
ki nceden bilinen farklarla bu her iki geze-
genin gnlk olarak kat ettikleri mesafeler
arasndaki aktel farklara dayanarak ekliptik-
te beklenen ittisal (arka arkaya gelme) gnle-
rini aletsel olarak hesaplamaya yaramaktadr.
Bunun dnda (ahaptan veya pirinten imal
edilmi) bu tr bir hesaplama arac bilinme-
mektedir.
Teorik astronomi alannda da, daha birka yl
nce tantlan ve yukarda ad geen Aladdn
Al el-c (. 879/1474) tarafndan Merkr
gezegeni iin gelitirilmi olan model kayda
deerdir
353
.
349
Price, Derek J.: The equatorie of the planetis, Cam-
bridge 1955, s. 131.
350
Bkz. Poulle, Emmanuel: Les instruments de la tho-
rie des plantes selon Ptolme: quatoires et horlogerie
plantaire du XIII
e
au XVI
e
sicle, Cilt 1, Cenevre ve Pa-
ris 1980, s. 192, 260ff.
351
Price, Derek J. de Solla: Isis ierisinde 54/1963/153
(el-Knin kitabnn edisyonu hakknda E.S. Kennedy
tarafndan yazlm olan resensiyon); ayn yazar, Chau-
cer, Dictionary of Scientifc Biography ierisinde Cilt, 3,
s. 217-218.
352
Bkz. Kennedy, Edward S.: The planetary equatorium,
ayn yer, s. 78-161, 238-243.
353
Bkz. Saliba, George: Al-Qushjis reform of the Ptole-
maic model for Mercury, Arabic Science and Philosophy
3/1993/161-162; ayn yazar, Arabic planetary theories af-
ter the eleventh century AD, Encyclopedia of the History
of Arabic Science iersinde, Cilt 1, London ve New York
1996, s. 58-127, zellikle s. 123-125.
66
G R
Matematik alannda yaplan aratrmalar,
yseddn Cemd b. Mesd el-Knin
imdiye kadar incelenen eserlerinde nemli
birok baar tespit etmitir. Bu baarlardan
birou Arap-slam kltrnn o konularda
ulat son bilimsel seviyeyi ortaya koymakta-
dr ve bunlar Avrupada ya birka yzyl sonra
ortaya km ya da yeniden kefedilmilerdir.
Burada sadece birka tanesi dile getirilecek-
tir.
el-K, drdnc dereceden denklemlerle
esasl bir ekilde urat iin Cebir tarihinde
zel bir konuma sahiptir. Mift el-isb
354
,
Hesap Anahtar, isimli eserinde konunun
ksaca ilenii sayesinde renmekteyiz ki
el-K drdc kuvvetten 70 tip (gerekte
65)
355
denklem bilmektedir ve bunlar zel
olarak yazaca bir kitapta toplamay ve sun-
may planlamtr. u anda onun bu plann
gerekletirip gerekletirmediini bilme-
mekteyiz, eer byle bir eser oluturmu ise
bu kitabn bize kadar ulap ulamad henz
tespit edilmemitir.
Bu balamda, el-Knin Mift el-isbda
yksek dereceli aritmetik ve geometrik dizi-
lerin toplanmasna ynelik kurallar nasl kul-
landna ilikin ok ilgin rnekler verdii
dile getirilmelidir. Bu ilem srasnda, dr-
dnc dereceden dizilerin ortaya kan top-
lam, 400 yl nceki ncs bn el-Heysemin
baarsn hatrlatmaktadr. Bununla birlikte
el-K zme kendine zg bamsz bir
yolla ulamtr
356
.
Franz Woepcke
357
1865 ylnda, yseddn
354
Ed. Amed Sad ed-Demird, Muammed amd
el-fn, Abdulamd Luf, Kahire tarihsiz, s. 199; ed.
Ndir en-Nbulus, Dmek 1977, s. 413-414.
355
Bkz. Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 268; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 68.
356
Bkz. Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die Ma-
thematik der Lnder des Ostens im Mittelaltter, ayn yer,
s. 90; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 68.
357
Passage relatifs des sommations de sries de cu-
bes extraits de deux manuscrits arabes indits du British
Museum de Londres, Journal de mathmatiques pures et
Cemd b. Mesd el-Knin sin 1 nin
hesap-lanmasnda tam ve kesin bir yakla-
ma (approksimasyon) metodu kulland ve
bunun ilk olarakAvrupada Franois Vite
(1540-1603)le yeniden ortaya kt ynn-
deki aratrma sonularn yaynladnda, 19.
yzyl sonlarnn matematik tarihilerinde
aknlk dourmutu
358
.
el-K, gezegenlerin gnlk hareketlerinin
hesaplanmasnda bir dier yaklama (iteras-
yon) ynteminden yararlanmtr. Geri ite-
rasyon ynteminin daha nceki bilginler tara-
fndan, Ay paralaksnn [yarapnn bykl-
nn] aratrlmasnda ve tespit edilmesinde
kullanldn bilmekteyiz, ama bunun srf
matematik ierisinde yaplmas ilk olarak el-
Kde ortaya kmaktadr
359
.
el-Knin daire hesaplamadaki mkem-
mel sonucu, matematik tarihinde 50 yldr
bilinmektedir. O, Arimed, Eb el-Vef ve
el-Brn gibi nclerinin ulat sonular
eletirmekte ve metotlarn yetersiz olarak
nitelemektedir. el-K daire evresiyle apnn
ilikisini bir i ve d okgen yardmyla her bir
32
28
= 800335168 kenar olarak belirlemi ve
bununla da 3, 14159265358979325 sonu-
cuna ulamtr. el-Knin bu baarl alma-
s Paul Luckey tarafndan
360
ortaya konulma-
dan nce Johannes Tropfke
361
, daire hesap-
lamasnda gittike daha kesin hesaplamalar
appliques ierisinde (Paris), 2
e
srie, 10/1865/83-116,
zellikle s. 112-116 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy seri ierisinde Cilt 44, s. 105-138, zellikle
s. 134-138); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 63.
358
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 65.
359
Bkz. Kennedy, Edward S.: A medieval interpolation
scheme using second order differences, A Locusts Leg.
Studies in honour of S.H. Taqizadeh ierisinde, London
1962, s. 117-120; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 65.
360
Der Lehrbrief ber den Kreisumfang (ar-Risla al-
Muya) von amd b. Masd al-K, Berlin 1953
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy seri
ierisinde Cilt 56, s. 227-329).
361
Geschichte der Elementar-Mathematik, ayn yer, Cilt
4, s. 215-216; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 66.
G R
67
yoluyla gerek deere yaklamann beklen-
medik bir tarzda keskinletii yeni parlak bir
zamann ilk olarak F. Vite ve Adrian van
Roomen (1561-1615)le baladn sylemek-
tedir. Vite, ileminde poligon hesaplamalar
yardmyla saysn 9 ondalk kesire kadar
ilerletmi, van Roomen ise 15 ondalk kesire
kadar gtrmt. el-K kendi zamannda
oktan 17 kesire kadar gelmiti.
Kiri hesaplamas balamnda el-K,
Avrupada Johann Heinrich Lamberts (1728-
1777) adyla bilinen u trigonometrik form-
le
362
ulamtr: sin (45+
/
2
) .
Ondalk kesir tarihinde de el-K sekin
bir konuma sahiptir. Bu alanda onun nc-
s olarak karmza Arap matematiki el-
Ulds (4./10. yzyl) kyor. Bununla
birlikte konunun ilk sistematik ileniini
el-Kde
363
grmekteyiz. Bizim bildiimiz
kadaryla slam dnyasnda ondalk kesirlerle
yaygn bir uram el-Kden sonra kendi-
ni gstermektedir. Avrupada ondalk kesir-
ler Yahudi matematiki Immanuel Bonfils
(14. yzyln ortalar) tarafndan kullanlm-
tr
364
. Bu kiinin bu bilgiye ve kullanma nasl
ulat, hl aklanmay gereksemektedir.
Juschkewitsche
365
gre onun kaleme ald
ksa taslak el-Knin ondalk retisiyle-
karlatrldnda hibir neme sahip deil-
362
Bkz. Luckey, P.: Der Lehrbrief ber den Kreisumfang,
ayn yer, s. 49 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy seri ierisinde Cilt 56, s. 283); Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 5, s. 66.
363
Bkz. Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b.
Masd al-K mit Rckblicken auf die ltere Geschichte
des Rechnens, Wiesbaden 1951, s. 102-114 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt
56, s. 75-225, zellikle s. 184-196).
364
Bkz. Gandz, S.: The invention of the decimal fractions
and the application of the exponential calculus by Im-
manuel Bonfls of Tarascon (c. 1350), Isis 25/1936/16-45;
Luckey, P.: Die Rechenkunst bei amd b. Masd al-
K, ayn yer, 120-125 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 56, s. 202-207);
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 67-68.
365
Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 241.
dir. el-Knin ondalk kesirler ynteminin,
onun rencileri ve onun izinden yryen-
ler araclyla veya Bizansl ran seyyahlar
yoluyla ok ksa bir sre sonra Anadoluya
oradan da stanbula ulam olmas gerekti-
i hususunda hibir kukuya yer yoktur. Bu
balamda bize ulaan 15. yzyldan bir Bizans
hesaplama kitab
366
anlmaldr. Bu kitabn
yazar ondalk kesirlerin kullanmn bilmekte
ve Bizans lkesinde hkimiyet kurmu olan
Trklerin bu tr hesaplama ilemlerini kul-
lanmakta olduklarn sylemektedir. Ondalk
kesirlerin Avrupada sistematik olarak ilk
ele aln, Hollandal tccar, matematiki ve
mhendis Simon Stevin (1548-1620) tarafn-
dan Flemenke kaleme alnan De Thiende
(Onda Bir) isimli eserde gn yzne km-
tr
367
.
Son olarak el-Knin matematik alannda-
ki nemli baarlarndan birisi Mift el-
isb (Hesap Anahtar) isimli eserinde yer
alan dzenli ve yar dzenli cisimler konulu
blm anlmaldr. el-Knin bu konuda hi
bir ncs yoktu denemezse de onun, eik
izgisel snrl cisimlerin, eik silindirlerin ve
konilerin, ayrca dzensiz ii bo cisimlerin,
sivri kemerlerin (ojivler), tonoslarn, kub-
belerin, sarktlarn (stalaktitler) hacimlerini
komplike hesaplamalarla ve konstrksiyon-
larla ok hkimane bir ekilde ortaya koyabil-
mesi Arap-slam matematiinin 9./15. yzyl-
da el-K ile ulam olduu dzeye tanklk
etmektedir
368
.
366
Bkz. Hunger, H. ve Vogel, K.: Ein byzantinische Re-
chenbuch des 15. Jahrhunderts. Text, bersetzung und
Kommentar, Viyana 1963, s. 33; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 245.
367
Bkz. Minnaert, M.G.J.: Stevin, Dictionary of Scientifc
Biography ierisinde Cilt 13, New York 1976, s. 47-51.
368
Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 277; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5,
s. 69; Dold-Samplonius, Yvonne: Practical Arabic mat-
hematics: Measuring the muqarnas by al-Ksh, Centau-
rus ierisinde (Kopenhagen) 35/1992/193-242; ayn yazar,
The volumes of domes in Arabic mathematics, Vestigia
Mathematica. Studies in medieval and early modern mat-
hematics in honour of H.L.L. Busard ierisinde, ed. M.
Folkerts ve J.P. Hogendijk, Amsterdam ve Atlanta 1993,
s. 93-106.
1+sin
2
68
G R
Bu yzyln matematik alanyla ilgili olarak u
da dile getirilmelidir: slam dnyasnn batsn-
da 13. yzyldan beri gelimekte olan cebirsel
sembolik, Eb el-asan Al b. Muammed
el-alednin (. 891/1486) Kef el-Macb
min lm el-ubr isimli eserinde zirve nok-
tasna ulamtr
369
. Denklemlerde birinci
kuvvet, kare ve bilinmeyenin nc kuvveti
ey, ml ve kab kelimelerinin ilk harfleriy-
le sembolize edilmilerdir. Bu iaretler ayn
ekilde katsayl bilinmeyenler zerinde de
belirmektedir
370
.
9./15. yzyl Arap-slam kltr ierisinde kar-
tografya alannda kaydedilen ilerlemenin ok
byk olduu grlmektedir. Dnya tarihi a-
sndan r ac sonular douran en nemli
gelime, gney Afrikann geree olduka
yaklaan formu balamndadr. Hint okyanu-
sunun, Marinos ve Ptolemede grld gibi,
kapal bir i deniz olduu tasavvuruna karn,
el-Memn corafyaclar haritalarnn 3./9.
yzyln ilk eyreinden balayarak ortaya k-
masndan itibaren Afrika ktasnn gneyden
dolalabileceine ilikin kanaatin Arap-slam
kltr evresinde hakim olduu ispatlanabilir.
3./9. yzyl tarihi ve corafyacs Amed b.
Eb Yab b. Cafer el-Yabnin aktar-
d ilgin bir rivayet yoluyla, Dicle zerinde
bulunan Ubullada ina edilen ve ine ve
inden ticaret mallar tamada kullanlan
gemilerin Maripte bulunan Atlantik liman
Mssede (Agadirin gneyi) Behll camii-
nin yannda demir attklarn renmekte-
yiz
371
. el-Memn corafyaclarnn Afrikay
gsteren haritalar, gneyden dolalabilir ve
160 douya doru uzanan bir kara ktlesine
369
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 62.
370
Juschkewitsch, A.P.: a.e., s. 270.
371
el-Yab, Kitb el-Bldn, Leiden 1892 (Tekrarbasm:
Islamic Geography Cilt 40), s. 360; Picard, Christophe:
Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
lpoque almohade, Paris 1997, s. 31, 233-234, 248, 511;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 383-384.
ilikin kaba bir tasavvur zerine kuruluydu.
Bu byk ktann matamatiksel olarak kap-
sanmas iin daha birka yzyl beklemek
gerekliydi. el-Memn haritasndan sonra bize
ulaan en eski Afrika tasviri, el-Kind ve es-
Serasnin
372
(her ikisi de 3./9. yzyl), 4./10.
ve 5./11. yzyldan anonim
373
bir yazarn ve
el-drsnin
374
(1154 civarnda) haritalardr
ve bunlar el-Memn iin yaplan haritann ya
sakat veya kaba reprodksiyonlardr. Buna
karn dikkate deer bir gelime, Nareddn
e-s (. 672/1274)den taslak halde bize
ulaan dnya haritasndaki Afrika tasviridir.
Bu dnya haritas dier taraftan in dnya
haritasndaki Afrika tasviriyle ilikilidir. 1267
ylnda Meradan ine yollanan yeryz
kresinden esinlenen bu in dnya haritas
14. yzyln balarnda meydana kmtr. in
dnya haritasnn, orjinal boyutlar kopyac-
larn yetersiz hassasiyetlerinin kurban olan
Afrika tasvirindeki en nemli ayrdedici yan,
ktann gney blmnn bir gen eklin-
de olmasdr. Avrupada Brunetto Latiniden
(1265 civarnda) Fra Mauroya (1459) kadar
yaplm dnya haritalarndaki
375
Afrikann
yarmada eklinin reprodksiyonlar bize,
matematik-astronomik olarak elde edilmi
bir almann izlerine dair herhangi bir ip ucu
verebilmekten uzaktr. Elbette bu, o zama-
na kadar slam dnyasnda zaman zaman
Afrikada bulunan baz yer koordinatlarnn,
9. yzyln balangcnda balayan ve devam-
l genileyerek younlaan alma gelenei
ierisinde matematiksel corafya kurallarna
gre tespitlerinin denenmedii anlamna gel-
mez. Bununla birlikte, Afrika koordinatlar-
nn haritalarda yer almalar yeterli bir zamana
balyd. Bundan da te, geree tam uygun
ekilde btn bir ktann sahillerinin ve dier
372
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 136-137; Cilt 12, s. 11.
373
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134; Cilt 12, s. 12
374
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 134-135; Cilt 12, s. 13, 18-19.
375
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 549-550.
G R
69
ksmlarnn tasviri iin nesiller boyu, srekli
ve bir hedefe ynelik almalarn yaplm
olmas gerekliydi.
Vasco da Gamann Hindistana yapt ilk
keif seyahatinden hemen sonra, Afrikann
ve Hindistan da ierecek ekilde gney
Asyann konfigrasyonlarnn mkemmel ya
da mkemmele yakn kartografik tasvirleri-
nin Avrupada tedavle kmas, corafya ve
kartografya tarihi asndan ok byk bir
olaydr. Arap-slam kltr evresinde baa-
rlan matematiksel corafya, kartografya ve
bilimsel denizcilik seviyesinin ykseklii hak-
kndaki bilgisizlik, Avrupada ortaya kan
o haritalarn gerek yaratclarnn kimler
olduunu bilme iini gletirmektedir. Bu
haritalarn, Portekizli haritaclar tarafndan
Vasco da Gamann toplad ve beraberinde
getirdii verilere dayanlarak yapldn dile
getiren ve kabul gren gr
376
, bir yandan
ok byk bir yeryz parasnn mkemmel
haritasnn yaplabilmesi iin gerekli koulla-
rn kelimenin tam anlamyla grmemezlikten
gelindiini, dier yandan ise bu grn yan-
lln gsteren birok tarihi kantn tann-
madn ifade eder. Kartografik realitenin
yanl anlaynn bir rnei olarak, Vasco
da Gamann ilk Hindistan seyahati dn
sonrasnda tahminen 1502 dolaynda yapld
sanlan szde Cantino haritas anlabilir.
Bu haritann gnmz haritalaryla karla-
trlmas gsterir ki ekvator izgisi ve her iki
dnence daireleri tamamen doru bir ekilde
Afrika, Arap Yarmadas ve Hindistan ze-
rinden geirilmitir. Afrikann ekvator ze-
rindeki dou-bat uzakl ve ekvator ile mit
Burnu arasndaki mesafe Cantino haritasn-
da ve gnmz haritasnda hemen hemen
ayndr (modern deerler unlardr: 3330'
ve 3430'). Afrikann dou kys ile ekva-
tor izgisi zerinde bulunan Kap Comorin
(Hindistan'n gney ucu) arasndaki mesafe
376
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 354 vd.
Cantino haritas zerinde modern deerden
(35) yarm derece byk olarak grnmekte-
dir
377
. Buna gre, bu harita Afrikann gney
yars boyutlarnda, Afrikann dou kysnn
Hind Yarmadasnn gney noktasndan uzak-
lnda, enlem ve boylamda tam bir doruluk
gsterir ki buna Avrupa ve Asya szkonusu
olduunda 19. yzyldan, hatta ksmen 20.
yzyldan nce Avrupada yaplan haritalar-
da ulalabilmi deildir. Cantino haritasnn
doruluu gereinden u inanca varyoruz:
Bu harita bizi, dayand bir rnein izle-
rine gtryor. Ve o rnek, gerekli enlem
ve boylam dereceleri ile dier uzaklklarn
tespiti iin yerinde, yeteri kadar uzunca bir
sre yrtlm n almalar temeline daya-
nan bir harita olmaldr. Daha nce belirlen-
mi ve bilinen bir rota zerinden gney bat
Hindistana ulam ve yine mmkn olabil-
diince ksa bir sre sonra ayn rotay takip
ederek Portekize geri dnm olan Vasco
da Gamann harita izimi iin gerekli verileri
bylesine ksa bir zaman zarfnda kendisinin
oluturamayaca kesindir. Bu tr seyahat-
lerin amac, doas itibariyle ticari ve siyasi
idi. Adaletli olmak gerekirse, Portekizlilerin
o dnemde, o haritalar iin gerekli koullar
bizzat saladklar iddiasnda bulunmadklar
da belirtilmelidir. Onlarn bu bakmdan gre-
vi ve baarlar, olabildiince yerinde yapl-
m haritalar Portekize getirmek olmutur.
Burada haritaclar kendilerine ulaan harita-
lar Portekizceye aktarmlar, oaltmlar
ve kendi anlaylar ve zevkleri dorultusunda
kamuoyuna sunmulardr. Hint Okyanusuna
ilk seferleri yapan Portekizli denizcilerin ou,
Arap ve dier Mslman denizcilerin ellerin-
de sk sk haritalar grdklerini veya onlardan
haritalar aldklarn gizleme ihtiyac da hisset-
memilerdir. Bildiimiz rivayetlerden
378
birisi
377
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 399.
378
Bkz. a.e., Cilt 11, s.
70
G R
de, bizzat Vasco da Gamann
379
Afrikann
dou kysnda Mslman bir denizciyle ilk
karlamas hakknda yapm olduu ayrntl
anlatmdr. Bundan rendiimiz kadaryla o,
Arap meslektann elinde, deniz yolculukla-
rnda kulland enlem ve boylam daireli hari-
talar grmt. Bu ahs, Vasco da Gamaya
Hindistann gney bat kysna deniz yoluyla
giden direkt rota zerindeki Calicuta kadar
klavuzluk etmi olan denizcilerden birisiydi.
Daha 15. yzyln ilk yarsndan itibaren,
Hint Okyanusunu ve gneyden dolalabi-
lir Afrikay gsteren haritalarn Portekize
ulatna ilikin haberler de gnmze kadar
ulamtr. Bylelikle Portekizliler Hindistana
giden deniz yolunu renmi olup
380
, ancak
bu haritalar yardmyla, sonralar yanl olarak
Keif Seferleri diye adlandrlan seyahatlere
cesaret edebilmilerdi.
Bu ksa aklamalarla, Geschichte des ara-
bischen Schrifttumsun
381
11. cildinde ortaya
koyduum aratrma sonularm, Portekiz
seferleri ncesinde, en son ve geree olduka
uygun Afrikann ve Hint Okyanusunun kar-
tografik tasvirinin Arap-slam kltr evre-
sinde 9./15. yzylda ulalan en nemli baa-
rlarndan birisi olduunu okuyucuya ula-
trma maksadyla yapyorum. Portekizlilerin
bu konudaki en byk hizmeti, bu haritala-
rn nemini kavramalar, onlar toplayarak
Portekize ulatrmalar ve bylelikle Avrupa
dillerinde ok yaygn hale gelmesine yol ama-
lar ve bylece son olarak Avrupada kartogra-
fik hareketlere ok byk bir ivme kazandr-
malardr. Bu haritalarn, eer Protekizlilerin
aracl olmasayd, ne zamandan itibaren ve
kimlerin araclyla sadece tek tk deil de
ok byk lde Avrupaya ulamaya ba-
379
Bkz. de Barros, Joo: sia. Das feitos que os portugu-
eses fzeram no descobrimento..., Dcada I, Liv. IV, Ed.
Lissabon 1945, s. 151-152; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 227-
229.
380
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 358-362.
381
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 323-444.
lam olabilecei konusunda bir tahminde
bulunulamaz.
Bu konuyu bitirirken, benim kanaatimce ke-
fini ve muhafazasn Portekizlilere borlu
olduumuz Arap-slam kltr dairesinin en
nemli kartografik baars anlmaldr. Bu,
1511 ylnda Malakkann igalinden ok ksa
bir sre sonra igalci Portekizlilerin eline
geen ve buray alan Alfonso de Alburquerque
tarafndan Kral I. Emanuele (. 1521) gn-
derilen Cava atlasdr
382
. Bu atlasa iliti-
tilerek Krala gnderilen mektupta Alfonso
yle demektedir: Majestenize, Caval bir
gemi pilotu tarafndan yaplm ok byk bir
atlasn kopyasndan bir ksmn yolluyorum.
Bu, mit Burnunu, Portekizi, Brezilyay,
Kzldenizi, ran Denizini, Baharat Adalarn
[Moluk Adalarn], gemilerin izledii inden
ve Formosadan giden direk yolu gsteren
yelken rotalarn, bunlarn yan sra birbirleri-
ne snr olan [bu lkelerin] i taraflarn tasvir
etmekte. Bana yle geliyor ki, bu grdkle-
rimin en gzeli. Majesteleri bunu grmekle
ok mutlu olacaklardr. Yer adlar Cava yaz
karakterindedir. Yanmda okuryazar Caval
birisi vard. Siz Majestelerine, Francisco
Rodriguesin, orijinalinden kopyalad bu
ksm yolluyorum. Bununla Majesteniz biz-
zat inlilerin ve Formosa sakinlerinin nere-
den geldiklerini, gemilerinizin altn ocakla-
rnn bulunduu Karanfil Adalarna, Cava,
Banda ve Hindistancevizi ve Hindistancevizi
iei Adalarna gelmek iin hangi rotay
takip etmeleri gerektiini, Siyam Kralln,
inlilerin gemileriyle dolatklar ve oradan
itibaren daha ileri gitmeyerek dndkleri
382
Santarem, Atlas compos de mappemondes, de portu-
lans et de cartes hydrographiques et historiques depuis
le VI
e
jusquau XVII
e
sicle, Paris 1849 (Tekrarbasm:
Amsterdam 1985); A. Corteso, Cartografa e cartgra-
fos portugueses dos sculos XV e XVI, Cilt 2, Lissabon
1935, 126-130; ayn yazar, The Suma Oriental of Tom Pi-
res and the Book of Francisco Rodrigues, Cilt 1, London
1944, giri s. 78-79; Corteso, A. ve de Mota, A. Teixeira:
Portugaliae monumenta cartographica, Cilt 1, Lissabon
1960, s. 80.
G R
71
in Burnunu grecektir. Orijinali Frol de la
Marla birlikte [deniz kazasnda] kayboldu.
Siz Majestelerine ak ve seik bir ekilde
tasvirlerde bulunabilmek iin, o gemi pilotu
ve Pero Dalpoem ile birlikte bu haritann ie-
rii hakknda gr alveriinde bulundum.
Bu harita son derece doru ve mehurdur,
nk deniz yolculuunda kullanlmaktadr.
Bu haritada eksik olan, Selat diye adlan-
drlan takm adalardr [Malakka ve Cava
arasndaki].
383
Bu haritalarn deerlendirilmesi, nereden,
nasl ortaya ktklarna ilikin soru hususun-
da gnmzde geerli kartografya historiyog-
rafyas kendisini bir kmaz sokaa sokmu
bulunuyor, nk bu historiyografyann daha
nce gelien Hint Okyanusu haritalarnn
ortaya kndan ok nemli yap malzemesi
salayan ok yksek seviyeye ulam bulu-
nan denizcilik bilgisinin varlndan haberi
yoktur
384
. Boylam lekleri ve enlem skalalar
ve neredeyse mkemmel denilebilecek kon-
figrasyonlaryla atlasn geriye kalan 26 par-
as, matematikselastronomik temel zerine
ina edilmi uzun bir kartografya geleneine
tanklk etmektedir. Bu atlas imdiye kadar
bilinen en eski ve tam doru Bengal krfezi,
Malakka boaz ve Cavadan Moluk zerin-
den Kantona kadar in Denizi tasvirlerini
vermektedir. lk olarak bu haritada ve ayn
zamanda ok iyi bir formda ortaya kan
Madagaskar Adas, ilk olarak 19. yzyl ve
20. yzyln ilk yars kartografyas tarafn-
dan belirli tashihler geirdi. Eer bu atlasn
daha o zaman Gney Amerikann kuzeydou
sahil eridini gsterdiine
385
rastlyorsak, bu
bilgiye Alfonso de Alburquerque de iaret
etmekte ve bylece, haritann aktard bilgi-
nin daha sonraki bir Portekiz ilavesi olma ihti-
malini ortadan kaldrmaktadr bunun anlam
383
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 327-328.
384
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 426-433.
385
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 441.
udur: Miras alnan kartografik dnya resmi-
nin en yeni bilgilere gre daha ileri tanarak
gelitirilmesi ynnde Arap-slam kltr ev-
resinin abalar 10./16. yzyln ilk on ylnda
hl canl idi.
Eer kartografya bilimsel denizcilii refaka-
tinden ve desteklemesinden devaml bir suret-
le faydalanmam olsayd, Hint Okyanusunun
ve Afrika Yarmadasnn haritalarnda by-
lesine yksek bir geliim basamana ulala-
mazd. Bugn biz, bu denizcilik biliminin ori-
jinalliini ksmen iyi bir ekilde tanyabilme
ansna sahibiz. ok uzun bir geliim sreci
sonrasnda bu bilim 9./15. yzyln ikinci yar-
snda ve 10./16. yzyln ilk eyreinde Hint
Okyanusu evresinde zirve noktasna ula-
mtr.
Arabistan ile in arasndaki birka bin yl-
lk deniz yollar biliminin dorudan doruya
bize kadar ulaan en eski dkmanlar 9./15.
yzyln ikinci yarsna uzanmaktadr. Geri,
ok daha nceleri denizcilik kurallar, rotalar,
limanlar ve Hint Okyanusundaki mesafe-
lerin bilgileri hakknda yazl bir edebiyatn
bulunduu bilinmekte ise de, bu belgeler,
alann daha yksek bir geliimini yanstan,
9./15. yzyln ikinci yars ve 10./16. yzyln
ilk eyreinde yaayan denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin eserleri ile alm ve
maalesef kaybolup gitmilerdir.
Bu temsilcilerin ilki Ummn yresinde bulu-
nan Culfrl ihbeddn Amed bn Mcid b.
Muammeddir. Ondan bize bir dizi eser kal-
mtr. Bu eserlerden, yazarnn bilgi ve yete-
neklerinin yaam boyunca sreen bir geliim
gsterdii anlalmaktadr. bn Mcide gre,
lm el-Bar yani deniz bilimi olarak nitelen-
dirdii denizcilik bilimi, teorik ve empirik,
ama sadece kt geleneine bal olmayan
bir bilimdir (lm Al Tecrb l nal)
386
.
386
bn Mcid, Kitb el-Fevid f Ul lm el-Bar ve-el-
avid, ed. I. r, Dmek 1980, s. 171; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 11, s. 177.
72
G R
O, denizcileri gruba ayrmakta. lk grup,
basit deniz klavuzlardr. Bunlarn yolculuk-
lar bazen iyi gider bazen de kt; verdikle-
ri cevaplar bazen dorudur bazen de yanl.
Bu denizciler muallim (stad) nitelemesini
hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli
melime (stadlar) olan mensuplar, bilgile-
rinin bykl ve kapasiteleriyle tannrlar.
Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna
hkimdirler, fakat ldkten sonra unutulmaya
mahkumdurlar. Denizcilerin nc grubu en
yksek mertebelerini oluturur. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operas-
yonlarna hkimdir ve hem kendi zamannda
hem de daha sonralar yararlanlan kitaplar
yazm olan bir bilgindir
387
.
bn Mcid ayrca bir kaptann sefer esnasn-
da gznnde bulundurmas gereken kural-
lar ve ondan beklenen ahlaki prensipleri dile
getirmektedir. Ve yine o, kendisinin deniz-
cilik bilimi tarihinde ok nemli bir konuma
sahip olduunun ve baard ilerin gelecek
nesillerde etkisiz kalmayacann bilincinde-
dir. (Bizden sonra, bizlerin kendi alanmz-
da hangi konumda bulunduumuz hakknda
hkm verilebilecek bir zaman gelecektir.)
388
bn Mcid
389
, kendisinin, bu alan ileriye ta-
dndan ve erken dnem eserlerinde dzeltil-
meye muhta eyleri de bulunduundan emin-
dir. inde bulunduu andaki bilgi seviyesinin
stnl karsnda, daha nceki eserlerinde
yazdklarnn arasnda artk geersiz eylerin
bulunduunu dile getirmek iin, ok ilgin bir
ekilde, Kurn vahyi balamnda kullanlan
terminolojiyi kullanmakta: mens (iptal edil-
mi) nsi (iptal eden).
bn Mcidin bize ulaan eserlerinden ok
ak bir ekilde, onun sadece bir teorisyen
387
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 171; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 11, s. 11, 177.
388
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 18; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 11, s. 177-178.
389
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 151-152; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178-179.
olmadn ayn zamanda yllar boyunca
Arabistan ile Hindistan ve Gneydou Asya
arasnda denizci olarak aktif grev aldn
renmekteyiz. Kitaplar belki arzulanlan
sistematik ierisinde deilse de u izlenimi
vermektedirler: O, Kutup Yldznn ve ufuk
dairesinde enlemde 1115' lk belirli mesafeler-
le doan ve batan bir dizi sabit yldzn oryan-
tasyonu ve ayn zamanda pusula kullanm
temeline dayanan bir denizcilik bilimini temsil
etmektedir.
Kitaplarnda bn Mcid, Hint Okyanusunda
bulunan yzlerce yerin enlem derecelerini yn
eiklikleri ile birlikte kaydetmektedir, ama
bununla birlikte mesafe lmne ilikin
somut ok az bilgi renmekteyiz. Yazlar,
onun dier baz durumlarda olduu gibi, oku-
yucunun n bilgilere sahip olduunu varsayd
izlenimi vermektedir. Hacimli eseri el-Fevid
in
390
bir yerinde, denizcilik bilimindeki baz
bulularn kendi baarl almalarna ait oldu-
unu sylemektedir. Bunlardan biri pusulann
geliimindeki baarsdr. Bu gelitirilen tipin
mknats inesi dorudan doruya pusulann
stne yerletirilmitir yani yn belirleme iin
gerekli olan 32 ksma blnm karton diskin
alt tarafna tayc olarak deil st taraf-
na yerletirilmi olup kartona bal olmadan
hareket etmektedir (bkz. Katalog 3, s. 65).
Mevcut eserlerinde bn Mcid, konusuna
hkim, kendine gvenen ve astronominin
temel bilgilerine sahip ve de dneminin bir-
ok bilim dalnda gezinen bir bilgin denizci
olarak belirmektedir. Kulland malzeme-
ler, matematiksel olarak kapsanan bir Hint
Okyanusunun ve olduka gelimi bir deniz-
cilik biliminin sz konusu olduunu gster-
mektedir. Btn bunlara nasl ulalabildiini
ve hangi bileenlerin bu biliminin zn olu-
turmada nemli rol oynadn, yaca kk
meslekta Sleymn el-Mehrden renmek-
teyiz. Biz burada takip ettiimiz kronolojik
390
bn Mcid, Kitb el-Fevid, ayn yer, s. 192; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 11, s. 261.
G R
73
prensibe sadk kalarak, el-Mehrnin bu alana
ynelik net tasvirini 10./16. yzyln seilmi
konular erevesinde dile getireceiz.
9./15. yzyldan, dnemin seviyesini karakteri-
ze eden iki ansiklopedi rnek verilecektir. Bu
ansiklopedilerden birisi, yaz sanat ve ktipler
iin gerekli bilgiler ieren, Msrl devlet ktibi
ihbeddn Amed b. Al el-alaend (756-
821/1355-1418) tarafndan yazlan ve ub
el-A f nat el-n adyla bilinen, 10
ana blm 14 ciltte ieren mehur ansiklope-
didir
391
. 814/1412 ylnda tamamlanan, ierike
zengin ve sistematik olarak ina edilen bu
ansiklopedi ok net olarak alntlanan ve isim-
leri belirtilen kaynaklaryla, 800 yllk yaamn
btn alanlarnda ok yksek bir kltrel par-
lakla doru gelien Arap-slam toplumunun
en belirgin kantlarndan biri olarak deerlen-
dirilebilir.
Bu yzyln ikinci nemli ansiklopedisi, imdi-
ye kadar byk lde fark edilmeden kalan,
ok ynl skenderiyeli bilgin Muammed b.
Muammed b. Al el-Avf
392
(818-916/1415-
1501) tarafndan kaleme alnm Kef el-
Beyn an ft el-ayavn isimli eserdir.
Mellif hatt halinde 62 cilt ierisinde bize
ulaan eser
393
muhtemelen alfabetik olarak
391
Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Calcaschandis Geo-
graphie und Verwaltung von gypten. Aus dem Arabi-
schen, Abhandlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften zu Gttingen, historisch-philologische
Classe ierisinde, Cilt 25, Gttingen 1879 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52, s. 1-223); Mi-
chel, Bernard: Lorganisation fnancire de lgypte sous
les sultans mamelouks daprs Qalqachandi, Bulletin de
lInstitut dgypte ierisinde (Kahire) 7/1924-25/127-147
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 52,
s. 225-245); Bjrkman, Walther: Beitrge zur Geschichte
der Staatskanzlei im islamischen gypten, Hamburg 1928
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt
53); Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 134, Suppl. Cilt 2,
s. 164-165.
392
Necmeddn Muammed b. Muammed el-azz, el-
Kevkib es-Sire bi-Ayn el-Mie el-ire, Cilt 1, Bey-
rut 1945, s. 14-17; Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 57,
Suppl. Cilt 2, s. 58.
393
Cilt 2-62 Feyzullah koleksiyonunda (No. 1687-1745,
l Halk Ktphanesi) stanbul. 1. cilt Sleymaniye ko-
dzenlenmi en eski ansiklopedik bavuru kay-
na trndedir ve yaamn btn alanlarna
dair bilgiler vermektedir. 62. cilt f harfin-
de son bulmaktadr. Yazar, kulland fakat
gnmzde byk bir ksm kaybolmu olan
kaynaklarn isimlerini vermektedir. Saylarn
bin olarak veriyor.
Bu devasa ansiklopediye ilaveten bir eser daha
dile getirilmelidir. Bu eser, yazarnn o dne-
min kltr tarihine ynelik belirgin ilgisini
ve tarih grn yanstmaktadr. ok fazla
tannmayan bu Suriyeli bilgin Abdulhir b.
Muammed en-Nuaym
394
(927/1521), kendi
memleketindeki okul ve yksek okullarn
5./11. yzyldan 10./16. yzyla kadarki tari-
hini yazmay stlenmitir. Dris f Tar el-
Medris
395
adl iki cilt halinde bize ulaan ve
medreselerle ilgileri nedeniyle ayn zamanda
camileri, manastrlar, trbeleri de ele alan
bu eserin, yazarn daha hacimli Tenbh e-
lib ve-rd ed-Dris f m f Dme min
el-Cevmi ve-l-Medris isimli eserin bir zeti
olduu anlalyor. Birok konunun yan sra
bilginlerin hayat ve eserleri hakknda, onla-
rn zellikleri ve giysileri ve sultann son sz
sylemesiyle biten aralarndaki tartmalar,
Msrdan gnderilen ve muallim atamalarn,
hangi kitaplarn hangilerinin yerine okutula-
caklarn dzenleyen emirnameler hakknda
bilgiler vermektedir. Baz muallimler sadece
yarm retim hakkna (nf et-tedrs) sahip-
tiler.
396
Bu kitabn nemi, benzeri ayn dne-
min Avrupasnda beyhude aramaya kalkln-
ca daha iyi anlalr.
394
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 2, s. 133; Suppl. Cilt
2, s. 164.
395
Ed. Cafer el-asan, 2 Cilt, Dmek 1948-1951.
396
Walther Bjrkmann edisyon hakknda yazd tant-
ma, Oriens ierisinde 5/1952/178.
leksiyonunda (No. 873 Sleymaniye). Bu ilk cild-
din ge dnem bir kopyas Pariste bulunmaktadr
Bibliothque nationale, ar. 4825.
74
G R
10./16. Yzyl
Bu toplu bakta anlacak olan 10./16. yz-
yl baarlarndan birisi 1575-1580 yllar ara-
snda Osmanl Sultan III. Murat tarafndan
stanbulda kurulan byk rasathanedir. Byle
bir rasathane kurma fikrini sunan kii ok
ynl bir bilgin olan Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Raddr. Bu bilgin, ok byk
boyutlarda imal edilmi yeni aletlerle, yeni bir
gzlem tarz (raad cedd) yardmyla kkl
bir ekilde tashih edilmi sonular elde etmeyi
hedeflemekteydi. Suriye ve Kahiredeki ika-
metinden sonra stanbula gen Taiyyeddn
tarafndan muhtemelen ilkin Arapa dikte
ettirilen ve bize Trkesiyle ulaan kitap, bu
rasathane ve aletleri hakknda bilgi vermekte,
o zamana dein bilinmeyen boyutlardaki 8
gzlem aracnn tantmn ve resimli tasvirleri-
ni iermektedir. Bunlardan iki tanesinin bizzat
Taiyyeddn tarafndan icat edildii anla-
lyor. Dierlerine, 300 yl nce Merada
ina edilen rasathanenin aletler kitabnda
rastlanmaktadr. stanbul Rasathanesi hak-
kndaki haberlerin ok ksa bir sre ierisinde
Avrupaya ulam ve byk astronom Tycho
Brahe (1546-1601) tarafndan renilmi oldu-
u muhtemeldir. Her halkarda Taiyyeddn
ile Tycho Brahenin iki arac arasndaki benzer-
lik bu izlenimi uyandrmaktadr. Bunlar, yldz-
lar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet
ile ahap Quadranttr (Katalog Cilt II, s. 64-
68). Avusturya-Macaristan mparatorluunun
stanbul sefirinin papaz olan Stephan Gerlach
da Trkisches Tagebuch isimli ruznamesi-
nin 13 Kasm 1577 olaylar arasnda stanbul
Rasathanesi hakknda olduka ayrntl bilgiler
vermektedir
397
. Belirgin bir eilimle [de olsa],
1 Ocak 1578 ylndan 3 Mart 1581 ylna kadar
bir baka sefirin papaz olarak stanbulda
397
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq
ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin ve Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle s. 85-86 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy seri ierisinde Cilt 88, s.
281-295, zellikle 284-285.
ikamet eden Salomon Schweigger de bu vaka
hakknda bilim ve kltr tarihi asndan ok
nemli ve faydal bilgiler aktarmaktadr. Bu
kii seyahatnamesinde Taiyyedni u ekilde
nitelemektedir: ...melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir matematikinin
yannda tutsak ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi ve bylelikle
bir gkyz ustas ve yldz bilgini haline gel-
mitir; Ptoleme, klid, Proklos vd. gibi bil-
ginlerin astronomiye ilikin eserlerini Arapa
evirilerinden bir Yahudinin yannda gizli-
ce okumu ve renmitir.
398
Bu ifadelerin
doru olmad ve Taiyyednin Romada
bulunduunun sadece bir uydurma olduu
ispatlanmaya demez. Yalnz bu keskin ifade-
ler u konuya kulak kabarttrmaldr: Daha 13.
yzylda etkisini gstermeye balayan, Arap-
slam kltr evresine kar dmanlk ruhuna
16. yzyln ikinci yarsnda bilimlerde stn-
lk duygusunun eklendii bir rekabet anlay-
yla karlayoruz. O sralarda bu stnlk
duygusu geree pek uymuyordu, fakat ksa
sre iinde gerek olacakt.
stanbulda kurulmu olan rasathanenin mahi-
yetine gelince: Bu rasathane, Semerkant ve
Merada kurulan ve nleri slam dnyasn
da aan iki ncsnn halefi olarak domu-
tur. Kurucusu olan Taiyyeddn astronom ve
fiziki olarak Suriye ve Kahirede uzun yllar
sren faaliyetleri sonrasnda, bilgisi ve maha-
retini Sultan III. Muratn hizmetine sunmak
iin 1550 yl civarnda stanbula gmt. Bu
sultan, kendisine yneltilen istei kabul edecek
ve bu pahal rastahaneyi yaptracak kadar zeki
olmakla beraber bu kurumun deerini gerek
anlamda takdir edecek kadar basiretli deildi.
Sultan, fanatik danmanlar ve Taiyyeddnin
rakipleri tarafndan, rasathanenin astrolojinin
bir arac olduu ve devletin bekasn tehdit
398
Ein newe Reyssbeschreibung au Teutschland Nach
Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrar-
basm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts,
Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
G R
75
edici sonular douraca gerekesiyle kan-
drld ve yaplmasndan birka yl sonra onu
yktrd.
Taiyyeddn muhtemelen, zaman lme aleti-
ni yani saati astronomik gzlem aralar ara-
sna sokan ilk astronomdur. Bu amala o,
rasathanenin aletlerini tamamlayc ok byk
bir astronomik saat (bingm raad) ina etti
(Katalog Cilt III, s. 117). Sadece rd (gz-
lemci/astronom) olarak deil, ayn zamanda
mhendis olarak da Taiyyeddn Osmanl
mparatorluunda ok byk n kazand.
Aslnda su ile alan konstrksiyonlar ve
saatlere ilikin bize ulaan her iki kitabnda
Taiyyeddn karmza nemli bir fiziki ve
mekaniki olarak kmaktadr. Su-hava basn-
c ile alan aletlere dair 953/1546 ylnda
kaleme ald e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye
399
kitabnda Taiyyeddn ger-
ekten daha o zamanlar hayli ileri dzeydeki
teknolojiyi gsteren bir dizi makine ve aracn
tantmn yapmaktadr. Bugn biz bu maki-
nelerin olduka anlalr tasvirleri sayesinde
rekonstrksiyonlarn ok byk zorluklarla
karlamadan yapabilmekteyiz. Bu makineler-
den ilkin 6 pistonlu bir su karma ve datm
mekanizmas dile getirilmelidir. Bu tesisatta
nehir aknts bir su ark araclyla bir eksan-
trik mili zerine tanmtr. Bu eksantrik,
pistonlar altracak olan 6 kaldrac hare-
kete geirmektedir. 6 pistonlu sistemiyle bu
su tesisat ilk olarak Taiyyeddnin kitabnda
ortaya kmaktadr. Yaklak 350 yl kadar
nce bn er-Rezzz el-Cezer kendi dnemin-
de 2 pistonlu su tesisat biliyordu. Dolaysyla,
bu iki bilgin arasnda gerekleen bir geliim
dneminin bulunduu ihtimal d deildir. Bu
bakmdan, Taiyyeddnin Al el-cye (.
879/1474) ait olan ayn konulu eseri vmesi ve
kaynaklarndan birisi olarak anmas olduka
399
Amed Y. el-asan tarafndan Taqiyyeddn ve-el-
Hendese el-Mknkyye el-Arabiyye ad altnda yaynlan-
mtr, Halep 1987.
manidardr
400
. Ksa bir sre sonra Avrupada
Georgius Agricolada
401
(1494/1555) ve
Agostino Ramellide
402
(1531-1600?) tanm-
lanan ok pistonlu su cihazlarnn Arap-slam
kltr evresindekilerle ilikili olup olmadn
veya ondan bamsz m gelitiini u anda bil-
memekteyiz.
Taiyyeddn ayrca kendi zamannda yaygn
olan bir mekanik kzartma iine ait iki kons-
trksiyonun tantmn yapmaktadr. Bunlardan
birisi su buharyla, dieri ise scak hava ile dn-
drlmektedir.
kinci alet, Leonardo da Vinci tarafndan tas-
la yaplan mekanik kzartma iine benze-
mektedir. Bu cihaz da stlan hava araclyla
hareket etmektedir (Katalog V, 39). Bundan
baka Taiyyeddn, dili ark araclyla gcn
bir yerden dier bir yere tanmasyla alan
ok sayda cihaz tantm yapmaktadr. Onun
ifadelerinden, bu tr aletlerin o dnemde hayli
yaygn olduu anlalyor. Bunlardan birini
kendi buluu olarak nitelemektedir.
Matematiksel corafya alannda 10./16. yz-
ylda, meskn blgelerin matematiksel olarak
kapsanan paralarndaki genilemeyi ve kar-
tografik tasvirin yksek kalitesini ortaya koyan
koordinat izelgeleri ve haritalarla karla-
maktayz. Ama bu durumda yine de, kaydedi-
len bu ilerlemelerin hangilerinin 16. yzylda
gerekletirildiini ve hangilerinin bir nce-
ki yzyln miras olduu konusunda yargda
400
u eserinde el-Kevkib ed-Durriyye f Va el-Bingmt
ed-Devriyye, ed. Sevim Tekeli, 16. asrda Osmanllarda
saat ve Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna
dair en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966, s. 46,
144, 221.
401
De re metallica. Translated from the frst Latin edition
of 1556 by Herbert C. Hoover ve Lou H. Hoover, Lon-
don 1912 (Tekrarbasm: New York 1950), s. 185-189.
402
The various and ingenious machines of Agostino Ram-
elli. A classic sixteenth-century illustrated treatise on
technology. Translation and biographical study by Mar-
tha Teach Gnudi, annotations by Eugene S. Ferguson,
Toronto 1976 (Tekrarbasm: New York 1994), s. 258-259,
Tafel 97.
76
G R
bulunabilmemiz mmkn deildir. Kartografi
ve Akdeniz denizcilik biliminde varlan seviye
konusunda bize ulaan en nemli kantlardan
birisi, Osmanl denizcisi Piri Reisin (. 1465-
1554) Kitb- Bariyye isimli eserdir. Piri
Reis Bariyye kavramndan denizler bilimi
ve deniz yolcularnn tekniini anlamaktadr.
Bu antsal eser, onun byk yazarlk yetkinli-
ine tanklk etmektedir. Yazarn kararllkla
ulamak istedii hedef udur: Tek tek elde
edilmi fizyo-jeolojik, arkeolojik ve meteo-
rolojik verileri temel alarak Akdenizde en
uygun ve baarl yolculuu mmkn klmak.
Piri Reis bize, bu hedef dorultusunda toplan-
m devasa veri materyalinin yan sra, kitab-
nn ierisinde Akdenizdeki 200den fazla ada,
liman ve baz kylarn haritasn brakmtr.
Haritalarn kalitesi artc derecede yksek-
tir ve bu kalite ancak, o zamana kadar elde
edilen ilerlemenin sonucu olarak grlebilir.
Maalesef kitabn ierii ve detay haritala-
r, onun sadece bir ksm bize ulaan dnya
haritasndan daha az ilgi ekmektedir. Bizzat
kendisinin, kendi dneminde tedavlde bulu-
nan dnya haritalarnn en kapsamls olarak
niteledii bu dnya haritas, bilebildiimiz
kadaryla Arap-slam kltr dnyasnda, ele
geirilebilen btn haritalara dayanarak akt-
el bir dnya haritas yaratlmasna ynelik en
yeni giriim olarak deerlendirilebilir
403
.
Piri Reisin eserinin ikinci redaksiyonun
yapld dnemden kalan bir baka Osmanl
dokman, dolayl olarak ok ileri seviyede
gelimi ve yine ayn ekilde geniletilmi
bir haritann varlna tanklk etmektedir.
Gen yata stanbul Selimiye camii Zaman
lcs (muvat)
olan
404
Muaf b.
Al el-usann el-Muvat (. 979/1572)
403
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 42-48.
404
Daha sonralar Taqiyyeddnin ncs olarak ba as-
tronomlua (Mneccimba) ykseltilmitir, s. E. hsa-
nolu, R. een, C. zgi, C. Akpnar, . Fazlolu, Osmanl
astronomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 161-
179.
931/1525 ylnda Sultan Sleymana (dnemi
926-974/1520-1566) lm el-bd f Alm el-
Bild
405
isimli kitapn ithaf etti. Bu kitap-
ta 100 yerin enlem-boylam derecelerini ve
stanbuldan ku uuu uzaklklarn mil ola-
rak sunmaktadr. Bu yerler kuzey yarm kre-
de, Afrikann bat kys ile inin dou kys
arasnda bulunan az ok tannan ehirler-
dir. Bu heterojen kompilasyonu nemli klan
hususlardan biri, boylam derecelerinin tutarl
bir ekilde Atlantikteki Kanarya adalarnn
yaklak 1730' batsna konumlandrlan sfr
meridyenini vermesidir ki dnya haritas ze-
rinde radikal ekilde dzeltilen boylam dere-
celerinin, erken dnem Osmanl Devletinde
ok yaygn olarak bilindiine tanklk eder.
Bir dieri ise, Arap-slam kltr dairesinde
matematiksel olarak kapsanan dnyann, bu
dnemde daha da geniletilmi olmasdr. Bu
kitapta kaydedilen koordinatlar gstermekte-
dir ki Akdeniz, Karadeniz ve Andolu evre ve
sahil izgilerinin ana deerleri, modern veri-
lerle hemen hemen rtmektedir. Ayrca bu
deerler, baka kaynaklar araclyla bildii-
miz ada deerleri tasdik etmektedirler
406
.
Kanaatimce bu eserin en byk kartografik
nemi, sonralar Tobolsk olarak bilinen kuzey
Sibirya kalesinin imdiye kadar bilinen en
eski koordinatlarn Armayat er-Rs olarak
kaydetmesinde yatmaktadr. Verilen boylam
derecesi gerek deerden ok fazla sapma gs-
termezken, enlem derecesi 15' kadar bugnk
deere yaklamaktadr
407
. Kukusuz bu, kuzey
Asyann matematiksel olarak kapsanmasnn
Arap-slam kltr evresinde ok eski bir
tarihten itibaren, mesela 7./13. yzyldan itiba-
ren balam olabilecei
408
ynndeki sadece
bir kanttan ibaret kalmyor, ayrca, Osmanl
405
El yazmalar iin bkz. a.e., Cilt 1, s. 162-163.
406
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 181-191, 452-454.
407
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 188, 191.
408
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 383-396.
G R
77
corafyaclar ve haritaclarnn daha 10./16.
yzyln ilk eyreinde bu blgelerin gerek-
ten ok iyi bir kartografik tasvirini tandklar
asndan imdiye kadar tanmadmz en eski
tutanak noktasdr. Ayrca, grld kada-
ryla kartografya tarihinde asla sorulmam
olan, 16. yzylda Avrupal haritac Gerard
Mercatorun nasl olup da Tobolsk (58) eh-
rinin enlem derecesi bilgisine ulatna ilikin
soruyu ancak bu yolla cevaplayabiliriz
409
.
slam dnyasnda bilimin 16. yzylda hl
yksek seviyede bulunduunu gsteren ok
ilgin bir rnei deskriptif corafya ekolnden
verebiliriz. Bize bu rnei, Avrupada Afrikal
Leo (Leo Africanus) olarak tannan el-asan
b. Muammed el-Vezzn (doumu yaklak
888/1483)dr. Fs (Fez) ehrinde bym
ve eitimini alm olan Granada doumlu bu
bilgin, diplomatik hizmetler yoluyla, zellikle
kuzey Afrikada olmak zere birok slam lke-
sini tanyp bir yazar olarak corafya ve kartog-
rafya ile ilgileniyordu. stanbuldan dn yol-
culuunda Sicilyal korsanlarn eline esir d-
m, ilk olarak Napoliye daha sonra Romaya
satlp Papa X. Leo tarafndan 6.1.1520 ylnda
bizzat Papann adyla Giovanni Leo olarak
vaftiz edilmiti. talyadaki ikameti srasnda
talyanca rendi ve Arapa retti. Yazar
olarak faaliyetlerini Roma ve Bolognada
devam ettirdi. Afrika corafyas dnda kuzey
Afrikal 30 bilginin biyografilerini ieren dier
bir eser derledi. Afrika kitabn esaretinin
6. yl olan 1526da talyan dilinde tamamla-
d. 935/1529 ylnda Tunusa dnd ve orada
Mslman olarak ld.
Sz konusu kitap 9 blmden olumaktadr.
Birinci blm Afrikann ve Afrika halknn
genel fiziksel ve iklimsel zelliklerini ilemek-
tedir. kinci blm Marrku (Marrakesch)
blgesini ehirleriyle ve dalaryla ele almak-
tadr. nc blm Fs, drdnc blm
409
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 388.
Tilimsn (Tlemcen), beinci blm Tunusu,
altnc blm Libyay, yedinci blm Sudan
sekizinci blm Msr ve dokuzuncu blm
Afrikann rmaklarn, yeralt zenginliklerini,
bitki rtsn ve hayvanlarn ele almaktadr.
Bu kitapta toplam 400 yer tantlmaktadr.
Yazar, ounlukla kendi gzlemlerine dayan-
dn ve bizzat bildiremeyecei durumlarda
ise en doru ve kesin bilgileri gvenilir kiiler-
den almaya aba sarfettiini not etmektedir.
Leo Africanusun Afrika tasviri el-drsnin
Nuzhet el-Mt yannda, 16. yzyln ikinci
yarsndan itibaren Avrupada Afrikann beeri
corafyasnn gelitirilmesi ve geniletilmesin-
de kullanlan en nemli kaynaklardandr. G.B.
Ramusio tarafndan 1550
410
ylndaki basmn-
dan ok ksa bir sre sonra bu kitap birok dile
evrilmi ve yeniden ele alnmtr
411
. Avrupal
yazarlarn 16. yzyldan 18. yzyla kadar Leo
Africanusun kitabna hangi tarz ve surette
bal olduklarn Ch. Schefer Franszca eviri-
sinin
412
n szne ustalkla gstermitir. ok
byk bir ihtimalle talyada Leo Africanus
tarafndan ortaya konulan Afrika ve Gney
Asya haritas Avrupada kartografyann gelii-
mini ok derinden etkilemitir. Ramusio tara-
fndan kopyalanm ve her ikisinin adyla teda-
vlde olan haritalar Arap stiline gre gneye
dnktr ve enlem-boylam skalalaryla ok
belirgin bir ekilde Arap kkenli olduklarn
gstermeye yetmektedir
413
. Bunlar, 16. yz-
yl bandan itibaren Ptoleme Corafyasnn
410
Ramusio, Gian Battista: Navigationi et viaggi, Cilt 1,
3. Bask Venedig 1563 (Tekrarnasm: Amsterdam 1970),
Varak 1-95.
411
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 103, dipnot 1.
412
Description de lAfrique tierce partie du monde, crite
par Jean Lon African, mise en Franois. Novelle di-
tion annote par Charles Schefer, 3 Cilt, Paris 1896-1898
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt
136-138, Frankfurt 1993), nsz Cilt 1, s. 30-36.
413
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 102-103, Cilt 12, s. 306-
310.
78
G R
baslmasndan az sonra ortaya kmaya bala-
yan haritalarla olan balarn kopmasna sebep
olmulardr. Bu dnm noktas, kendisini
1539 ylndan itibaren Ptoleme haritalarnn
yaynlanmasna adam olan talyan kartograf
Giacomo Gastaldinin (. 1567) 1560 ylnda
yaynlado Asya haritas tayin etmektedir
414
.
Burada, matematiksel corafyann ve haritac-
ln Hint Yarmadas balamnda yaad ve
kapsaml bakla ayrntl ekilde kavranlmas
zor olan bir geliime iaret edilmelidir. Daha
nce dile getirildii gibi, el-Brn daha 5./11.
yzyln ilk yarsnda kapsaml bir faaliyet
erevesinde Hindistann nemli baz nokta-
larnn koordinatlarn kendi aratrmalaryla
belirtebilmiti. Bu, olaanst derecede al-
kan bir bilginin, yllarca sren almas saye-
sinde ulaabilecei en byk sonutu. Geriye
kalan almay gelecek kuaklar tamamla-
yacakt ve bu birok yzyl iinde gerek-
leebilecekti. Bugnk bilgilerimiz nda
grld kadaryla, nemli ky noktalarnn
enlem dereceleri ve bu noktalar arasndaki
ynler 7./13. ve 8./14. yzylda o derece ayrn-
tl bir ekilde gerekletirilmiti ki, artk Hint
Yarmadasnn d izgilerinin bir taslan
ortaya koymann olana salanmt
415
.
lkenin daha baarlmay bekleyen i kesim-
lerinin matematiksel olarak kavranlma-
s iinin balamasnda Timur ve ardllarnn
idaresi altnda Semerkant okulunda hkim
olan bilimsel faaliyetlerin, Bbr tarafndan
932/1526 ylnda Mool mparatorluunun
kurulmas sonucunda politik gle birlikte
Hindistana tanmas harekete geirici rol
414
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 92-93, 97, 99 vd., Cilt 12,
s. 177-181, 252, 311.
415
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 565-567.
oynad. Grld kadaryla, yaklak 200
yl devam eden devrenin arlk merkezi-
ni, lkenin i kesimlerinin kartografyas iin
gerekli verilerin tespiti oluturmaktadr.
Bu trden bilinen en eski dokman, Hint
Mool mparatorluunun ilk yzylnn ikinci
yarsna uzanmaktadr. Bu dokman, gayet
hacimli ve bizzat Hindistanda domu olan
bir izelge-eserdir. Bu eserin yazar Eb el-
Fal Allm (958-1001/1551-1593) Mool
mparatorluunda grev yapan bir devlet ada-
myd. Mool tarihi mahiyetindeki Ekbernme
isimli eserinin, ayn zamanda n-nme ms-
takil balkl, beeri corafyay muhteem bir
ekilde sosyal, idari ve mali kurumlarn tas-
viriyle bantlandran nc blmnde,
656 yerin koordinatlarn veren byk bir
izelge sunmaktadr. Bu yerlerin 45 tanesi
Hindistanda bulunan ehirlerdir. 3050 kk
yeri de ksmen mesafe lleriyle birlikte
vermektedir. Hindistanda bulunan yerlerin
verilen koordinatlarnn hepsinin kalitesi yk-
sektir. Enlem dereceleri bugnk deerlerle
hemen hemen ayndr ve boylam dereceleri
ise ok nemsiz sapmalar gstermektedir
416
.
n-nmede muhtemelen bu konuya zg
ada kaynaklardan seilerek kayda geiril-
mi olan ve ayrca 11./17. yzyln ilk yarsn-
dan
417
gelen zengin veriler bizde, Hindistann
slamn idaresi altnda bulunduu srede
matematiksel olarak kapsanmasnn yksek
bir seviyeye ulat kanaatini uyandrmak-
tadr. 10/16. yzyln Hindistan tasvirininin
dikkate deer seviyesine ynelik en eski kant
orann haritasn beraberinde getirip 1596
ylnda Amsterdamda yaynlayan Hollandal
Jan Huygen van Linschotene borluyuz
418
.
416
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 193-194.
417
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 194-202.
418
Bkz. a.e., Cilt 12, s. 252; Slot, B.J.: The origins of
Kuwait, Leiden vb. 1991, s. 13-15.
G R
79
Burada Hindistan haritalarndan Hint
Okyanusu denizciliine geiyoruz. Mevcut
kantlara gre, zirve noktasna daha 9./15.
yzylda erimi olan bu bilimin trigono-
metrik-astronomik temele dayanan kendine
mahsus zellikleri ancak 10./16. yzyln ilk
eyreinde ilk olarak Sleymn el-Mehrnin
eserinden renilmektedir. Bizim ok ksa
bir sre nce adn andmz bu bilgin deniz-
ciye gre de, Hint Okyanusunda gelitirilen
denizcilik bilimi, teori ve gzlemden oluan ve
her bir konuya ilikin sorular alannda dei-
kenlik gsteren yani geliim yasasnn kural-
larna boyun een bir disiplindir. Yzlerce yl
devam eden bir sre ierisinde mstakil bir
bilim dal haline gelen bu alann esas ta-
yc direi unlardr:
1) Kutup Yldznn veya kutup yakn dier
sabit yldzlarn 24 saat ierisinde deien
en yksek ve en dk noktalarnn ortasn-
da bulunan kutbun yksekliinin denizden
llmesi ile enlem derecelerini elde etme
metodu.
2) Sleymn el-Mehrnin empirik olarak
(tecrb) kazanlan lmden ayrd isb
kapsam ierisinde ulalan ak denizde uzak-
lklarn astronomik-matematiksel lm
419
.
3) Ak denizde pozisyon belirleme. Bu ilem-
de, llecek mesafeler ve lm metotlar
e ayrlmaktadr:
a) lk ve en basit lme ii meridyene paralel
giden mesafelere ilikindir. Bunlarn ll-
mesi iin geminin harekete balamas annda
ve belirli bir sre yol aldktan sonra kutup
yksekliklerini ya derece ile veya parmak
lsne yani ibe ye (1 ibe = 136' 26'' ya
da 142' 51") gre lmek, her iki l arasn-
daki fark mesafelere dntrmektir (1 =
56
2
/
3
mil).
419
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 199.
b) kinci mesafe herhangi bir ayla merid-
yene eik olarak alnmaktadr. Bu mesafe-
nin hesaplanmas, geminin harekete balad
esnada, Kutup Yldznn ykseklii, merid-
yene eik olarak giden rotann a bykl
ve ayrca kutup yksekliinin belirli sefer
mesafesine gre dereceler halinde tespit edil-
mesiyle salanr. Bylece dik al bir ge-
nin hesaplanmas gerekletirilir. Bu gende
hipotens, yani dik ann karsnda bulunan
kenar, her defasnda llecek olan mesafe-
dir.
c) nc mesafe, boylam derecelerinin
bulunmasna gtren lmdr. Burada sz
konusu olan, okyanus sularnda bulunan ky-
lardaki ayn corafi enleme sahip olan yerler
arasndaki mesafelerin, baka bir ifadeyle,
ekvatora paralel olan mesafelerin lm-
dr.
Bu metot sahillerde veya ak denizde bulu-
nan iki nokta arasndaki boylam dereceleri
farkn elde etme iine denk bir deer tar.
Bu ii amalayan denizci bundan nce (b)
ileminde anlatld ekilde hareket eder,
yani o meridyene eik bir mesafeyi kateder,
bu ilk mesafenin (b)ye gre llmesinden
sonra herhangi bir ayla bundan nceki isti-
kametinin tam tersine doru harekete bala-
masndan evvel katettii kutup yksekliine
(ayn enlem derecesine) ulancaya kadar yol
alr. Takip edilen rota alar ve elde edilen
kutup ykseklii fark ile gemici, sz geen
kutup ykseklii farkndan ibaret olan ortak
bir kenarl iki dik al gen kurmu olur.
Birbirine kar bulunan (ayn enlem dere-
cesindeki) iki sahil noktas arasndaki boy-
lam farkn bulmak iin denizci, kaydettii
iki kutup ykseklii ile saptanan enlem dere-
celeri arasndaki zikzak seyrini kar sahile
ulancaya kadar tekrarlar. genlerin taban
uzunluklarnn toplam ile aranlan mesafeyi
80
G R
uzunluk ls ile elde eder ve isterse onu
dereceye evirir (1 = 56
2
/
3
mil = 1972,3 km.)
(Bkz. Katalog III, s. 38).
Sz geen (c) yntemi, kelimenin tam anla-
myla, yaklak 500 yl nce el-Brn tara-
fndan, kara zerinde Badat ile azne ara-
sndaki yerlerin boylam farklarn tespit iin
kullanlan genler zinciri (triangulation)
metodunun ak denizde uygulanmasdr. Bu
metodu uygulayabilmek iin belirli astrono-
mik bilgilerin dnda, trigonometrik kurallara
hakim olmak zorunluydu. Arap-slam kltr
evresinde ok ileri seviyeye gelmi ve ok
byk bir alana yaylm olan bu hesaplama
yntemiyle elbette her denizci ilem yapamaz-
d. Eer gerekli bilgiler yoksa meridyene eik
giden mesafeler lmnde mevcut izelge-
lerden yararlanabilirdi.
Ak denizde yn bulma ve belirlenen bir
rotaya geceleyin tam sadk kalabilme konu-
sunda -pusulann kulanlmasna kadar- kuzey
ve gney kutup yldzlarnn yan sra, dou
ve bat noktalar yaklak 1115' kadar bir-
birlerinden aralkl bulunan ve bylece ufuk
dairesinin 32 paraya blmlenmesine ilet-
meye gtren 15 sabit yldza bal kalnm-
tr. Tam olarak belirlenememekle beraber
3./9. veya 4./10. yzyl olmas muhtemel bir
zaman diliminde pusula bilgisi Arap-slam
kltr dairesine ulamt. ok byk bir ihti-
malle magnetik ine en eski formunda inde
ortaya km, ama ilk olarak Hint Okyanusu
deniz bilimcileri tarafndan sistematik tarzda
deniz seyrseferlerinde kullanlmtr
420
. Arap
kaynaklarndaki ok eitli rivayetler bir yana,
sklkla Portekiz kaynaklar tarafndan da
420
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 232-265.
Hint Okyanusunda kullanlan farkl pusu-
la trleri hakknda bilgilendirilmekteyiz.
zellikle Portekizli tarihi Hieronimus
Osorius (1506-1580)un Arap deniz bilim-
cilerinin kullandklar pusulann geliim
srecini anlat gerekten ok nemlidir
421
.
nc tipte, mknatsl ine ile birlikte
dnen (32 ksma blnm) diski tayan kap,
daha sonralar (talyan bilgini Cardanusun
buluu sanlp) kardan sistemi diye tan-
nan silindirik bir mekanizmaya aslmaktayd.
Bu tip, grld kadaryla daha 15. yzyl-
da Akdenizdeki talyan denizcilere ulam,
hatta Christoph Kolombus da bu tip bir busu-
lay yannda bulundurmutu
422
. Bu tip pusula
genel olarak Avrupada 20. yzyln balarna
kadar, magnetik ine karton diskten ayrlp
diskin stnde bulunan bir ivi zerine yer-
letirilinceye kadar kullanlmaktayd. Eer
bn Mcidin aklamalarn doru anlyorsak
(Yukar s. 72, Katalog III, 67) o, pek yayl-
mam [ve Avrupallarn bilgisine ulamam]
bulunan bu yeni tipin mucididir.
Her iki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve
Sleymn el-Mehr tarafndan kaydedilmi
Hint Okyanusu limanlar, adalar, burunla-
r ve krfezleri arasndaki mesafe lmleri
bugnk deerlere artc derecede yakn-
dr. zellikle el-Mehr tarafndan bildirilen
Dou Afrika kysyla Sumatra veya Cava ara-
sndaki okyanus tesi 7 uzaklk ok nemlidir,
nk ekvatorun yaklak 1 kuzeyinde bulu-
nan bu iki yer arsndaki mesafe bugn aktel
olan deerden sadece yarm derece farkllk
gstemektredir
423
. Yine artc bir ey, bu
kesin ekvator uzunluunun 1519 yl civarnda
Portekizde Jorge Reinel tarafndan izilmi
olan haritada ortaya kmasdr bunu ancak
bir Arap haritasnn rnek alnmasyla anlaya
421
Osrio, Jernimo: De rebus Emmanuelis libri XII,
Kln 1574, Liber I, Varak 27a vd.; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 253-256.
422
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 253.
423
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 214-219.
G R
81
biliriz ve bylesine bir ekvator uzunluunun
haritalarda yeniden ortaya kmas iin 19.
yzyln ikinci yarsna hatta 20. yzyln ilk
yarsna kadar beklenmesi gerekiyordu
424
.
Matematiksel-astronomik temelli bu tarz
bir denizcilik bilimi erevesinde yzlerce
yl boyunca toplanan verilerin, kartograflarn
elinde ok yksek kaliteli haritalarda rnle-
rini vermi olduklar kolaylkla dnlebilir.
Portekizli denizcilerin ve dier Avrupal sey-
yahlarn Hint Okyanusundaki yerel denizcile-
rin elinde bulunan deniz haritalar ve zellikle
bu haritalarn enlem ve boylam daireli olula-
r
425
hakknda defalarca verdikleri bilgilerin
yan sra, bu haritalarn bazlar Portekizce
redaksiyonunlarnda gnmze ulaabilmi-
lerdir. Hint Okyanusu denizcilik biliminin en
byk iki temsilcisinin haritalardan hemen
hemen hi bahsetmiyor olmalar, baz kar-
tografya tarihilerine, bu deniz bilimcileri
haritadan ibaret olan yardmc vastay ya
bilmiyorlar veya bilseler bile buna sahip deil-
lerdi tarzndaki iddialar iin kant olarak kul-
lanlmtr. Bu a Osmanl Amirali Sd Al
(. 970/1562)nin Kitb el-Mu (Okyanus
Kitab) isimli eseri kapatmaktadr. Bu kitap
tpkbasm olarak
426
bilimsel aratrmalarn
sadece birka yldr hizmetinde bulunmak-
tadr. Aslnda Akdenizde alan bu deniz-
ci, 15 Osmanl donanma gemisini Basradan
Sveye gtrme misyonu (960/1553) sra-
snda Portekiz saldrlar yznden ok byk
bir kayba uram, filosunun geriye kalan
gemileriyle bat Hindistann Sret limanna
demir atmt. Buradaki ikametini takip eden
Amedbd ikameti (961/1554) esnasnda
yukarda ad geen kitabn yazd. Bu eser-
de genel olarak bn Mcid ve Sleymn el-
424
Kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 93-99.
425
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 323-336.
426
Institut fr Geschichte der arabisch-islamischen Wis-
senschaften tarafndan yaynlanmtr, Frankfurt 1984.
Mehrnin birok kitabn zetledi
427
. zellikle
haritalara ayrlm olan yedinci blmn drt
faslnda yapt aklamalar, katedilecek yolun
hesaplanmasna ve yn belirlemesine dayanan
bir deniz seferinin ne Akdenizde ne de Hint
Okyanusunda, bunun iin uygun haritalar
kullanlmakszn mmkn olamayaca konu-
sunda hi kuku brakmamaktadr. Sd Al
tr haritadan bahsetmektedir: Hint Okyanusu
haritalar, Akdeniz haritalar ve dnya hari-
talar. Bu konuda yapt aklamalar genel
olarak gstermektedir ki o, harita denilince
matematiksel olarak kapsanan yeryz res-
mini anlamaktadr ve onun iin bir deniz
seferi ancak harita, pusula, pergel, usturlap ve
quadrant (rubu tahtas) gibi aletler yardmyla
gerekletirilebilir
428
.
Denizcilik biliminin destei ile ortaya km
olan Hint Okyanusu haritalar ve her denizci-
liin iki esas aleti, pusula ve Avrupada Yakup
Sopas
429
veya balhestilha olarak tannan gz-
lem arac (Arapas aabt veya aabt)
dnda, meridyene eik mesafe lm kural
da Avrupaya ulamtr. Bu toleta de martelo-
io olarak isimlendirilen ve talyaya 15. yzyl-
da ulam olan, denizde mesafe lme meto-
dudur
430
. Hint Okyanusu balamnda domu
ve zamanla mkemmelletirilmi olan deniz-
cilik bilimi asndan Portekizlilerin hizmeti
onun kendi kavraylarna gre Avrupada
daha fazla yaylmasna hizmet etmi bulunma-
lardr. Ayn enlem derecesi zerinde kar-
lkl kylardaki iki nokta arasndaki uzakln
lm ve bylece okyanuslarn bat-dou
sahilleri arasndaki uzaklklar sonulandran
boylam derecelerinin tespiti gibi denizcilik
bilimin belki de en nemli baars saylabi-
427
Bkz. Die topographischen Capitel des indischen Sees-
piegels Mo, Wilhelm Tomaschekin nszyle Maximi-
lian Bittner tarafndan yaynlanmtr, Viyana 1897, s. 2.3
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi ierisinde Cilt 16,
s. 129-254, zellikle 136-137).
428
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 265-268.
429
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 302-306.
430
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 289-294.
82
G R
lecek metot onlar iin bir kapal kutu olarak
kalmtr. Onlar problemi renmilerdi ama
bunun
431
zmnde kullanlan metodu anla-
yabilmede zorunlu olan trigonometri bilgileri-
ne sahip deillerdi
432
.
11./17. yzyl bsbtn dikkate almayarak bu
periyodun olaanst bir filozofuna haksz-
lk edeceim duygusunun basksn kendimde
duymam olsaydm, denizcilik bilimi alannn
bu genel panoramasyla, Arap-slam kltr
evresinin benim bildiim en nemli baar-
lar hakkndaki toplu bakm sonlandrr ve
bu baarlarn Avrupadaki etkileri sorununa
geerdim. Bu filozof, Moll adr olarak tan-
nan adreddn Muammed b. brhm irz
(980 civar-1050/1572-1640)dir. Bu filozofun
felsefe tarihindeki nemli konumu 1912 yln-
dan itibaren Max Hortenin abasyla gn
na kmtr. Max Horten, Moll adry
insanlk fikir tarihinin byk mehullerinden
birisi olarak nitelemektedir. retmenlik
konumunun kk ve fakir ilikileri ierisinde
o, kendi dnya grn kurmaya zaman ve
g bulmutur
433
. Moll adr, ihbeddn
es-Shreverdnin k retisini temel alarak
varln geliim aamalar retisini orta-
ya koymutur. Bu retide varlk kavram
k tasavvurunun yerine gemitir. Bu yer
deiiklii ile Moll adr kendi dneminde
geerli bulunan felsefeyi tamamen deitire-
bilecek bir gr noktas kazanmtr
434
. ok
byk bir zgvenle, dnemindeki hakim fel-
sefeye kar km ve kendi sisteminde, tm
431
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 287.
432
Bkz. a.e., Cilt 11, s. 319.
433
Horten, Max: al-Shrz, Enzyklopdia des Islm Cilt
4, Leiden ve Leipzig 1934, s. 407.
434
Das philosophische System von Schirzi (gest. 1640).
M. Hortan tarafndan aklamalarla evrilmitir, Stra-
burg 1913 (Tekrarbasm: Islamic Philosophy Cilt 92), n-
sz s. V.
Yunan felsefesini mistisizmle birletirmitir.
Aristoteles ve bn Sn onun grne gre
en byk filozoflardr. Onlarn arkasndan
Platon ve es-Shreverd (. 587/1191)yi izler.
Fareddn er-Rz (606/1209) ise Aristoteles
felsefesinin en byk eletirmenidir. Bununla
birlikte Moll adrnn dnce dnyas ad
geen stadlarn retilerinin yalnzca kuru
bir iktibas deildir; bilakis o, bilinli bir ekil-
de bn Sn retisini gelitirmeyi stlenmi-
tir
435
.
Mull adrnn felsefe alanndaki nemine
ilikin bu ksa iaretle, Arap-slam kltr dn-
yasnda gerekletirilen baarlarn bilimler
tarihine olan katklarna ilikin rneklere son
veriyorum. Bu son veri, bunlara ilaveten son-
raki dnemlerde arasra daha baka nemli
baarlarn bulunmad anlamna alnmama-
ldr. Biz 10./16. yzyln sonuna kadar gelmek-
le sadece, Bat dnyasnn bilimler alannda
ncl ele almaya balad ve bu rolyle
slam kltr evresinin yerini alaca periyo-
dun eiine ulam oluyoruz. Bu bakmdan,
Arap-slam bilimlerinin Batdaki resepsiyo-
nu ve zmsenmesinin devasa kompleksi,
incelemenin dnda braklacak olursa bu
toplu bak hedefine ulamam olacaktr.
Onun burada cesaret edilecek deneme mahi-
yetindeki ele alnnda okuyucuya sunulan bu
Giriin karakterine uygun olarak ok temel
sorunlara iaret etmekle yetinilecektir, zira
bu problematikin tarihi realiteler yanstacak
tam ve adil bir sunumu iin daha ok uzun bir
zamann gemesi gerekiyor.
435
a.e., nsz s. VIII-IX.
G R
83
84
G R
B
i
l
i
m
l
e
r
i
s
l
a
m
d
n
y
a
s
n
d
a
n
A
v
r
u
p
a
y
a
u
l
a
r
a
n
a
n
a
y
o
l
l
a
r
G R
85
19. yzyln ortalarnda tarihilerin ilgilerinin
gitgide fen bilimlerindeki geliime evrilmi
bulunduu ve Arap-slam bilimlerinin nemi-
nin takdir edilmesi yerine kmsendii bir
srada, Batya eviriler halinde ulaan Dou
Aleminden kitaplar hakknda ilk ve tabidir
ki mtevaz bibliyografik tantmlar yaymlan-
maya baland. Bunlar Johann G. Wenrichin
De auctorum grcorum versionibus et
commentariis syriacis arabicis armeniacis
persicisque commentatio (Leipzig 1842) ve
Ferdinand Wstenfeldin Die bersetzungen
der arabischen Werke in das Lateinische seit
dem 11. Jahrhundert (Gttingen 1877) isim-
li almalardr. Aslnda bugne kadar da
diyebileceimiz uzunca bir sre, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu soru-
nuna ilgi, birka alan ayr tutulursa, esas ola-
rak eviri yapan ahsiyetler, evirilen eserler
ve bize ulaan el yazmalarnn bibliyografyas
ile snrl kalmtr. Arap-slam bilimlerinin
Avrupay ya eviriler yoluyla ya da insani
temaslarla etkilemesi problemi ve bu Arap-
slam bilimlerinin neminin deerlendiril-
mesi, her eyden nce Arapa (ya da Farsa)
kitaplarn bilimsel ieriinin incelenmesine
ve buna bal olarak Arap-slam yazarlar-
nn, ncleri olan Yunanlara kyasla erimi
olduklar ilerlemelerin tespitine baldr.
Bundan nceki blmde geen aklamalar-
lardan anlalaca zere, bize ulaan birok
eserin ierik deerlendirmesinde arabistik
aratrmalar bugne kadar ok nemli sonu-
lara ulam, bylece bu sonular evrensel
bilimler tarihi erevesinde ilk deerlendir-
melerinin yaplabilmesi ve etki sorunu ba-
lang aamas eklinde olsa da ele alnm
bulunuyor. kincisi yani etki sorunu, genel-
likle baz konularla veya problemlerle snrl
olarak ele alnm, ancak ok az alanda daha
byk erevede cevaplanabilmitir.
alt alanda dneminin hi bir deste-
ine sahip olmad ve ok az sayda kay-
naa ulat bir zamanda, Fransz arabist
Ernest Renan (1823-1892)n felsefe alannda
Arap-slam bilimlerinin Avrupadaki resep-
siyonu fenomeninin, hayranlk uyandran ve
hl geerliliini koruyabilen Averros et
lAverrosme
1
isimli eserinde izdii tablo
bilim tarihiliinin nadir klarndan biri-
sidir. Arapann 4./10. yzylda spanya
Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudilerinin
ortak dili olmas dncesinden hareket-
le Renan, Yahudilerin, Arap-slam felse-
fesinin Avrupada yaylmasnda nemli bir
1
nc bask Paris 1867. Tekrarbasm Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
tarafndan Frankfurt 1985.
II. BLM
Arap-slam Bilimlerinin Avrupada
Resepsiyonu ve zmsenmesi
86
G R
rol oynadklar grne ulamt
2
. Ona
gre, Yahudilerin Orta adaki yazl kl-
tr, slam kltrnn yansmasndan baka
bir ey deildir
3
, rnein Maimonides (bn
Meymn)ten beri Yahudi felsefesinin Arap
felsefesinin bir yansmasndan ibaret oldu-
u gibi
4
, Maimonides ekolnn tamam
Averroes (bn Rd)un peripatetik (me-
aiyye) retisine sadk kalmtr
5
. Geneli
itibariyle Yahudi felsefesi onlarn Barselona,
Saragossa, Narbonne, Montpellier, Lunel,
Bziers, lArgentire ve Marsilya gibi
Hristiyan ehirlere ekilmelerinden sonra
bile
6
Araplarnkinin karakterini tamakta-
dr. Arapa eserlerin braniceye evirileri
balamnda Renanda ilgin bir bulguya rast-
lamaktayz: Arapa kelimeler ya muhafaza
edilmiler ya da baka bir anlama sahip olsa-
lar bile ayn kkten gelen brani kelimelerle
ifade edilmilerdir. Bir dier deyimle metin,
evirilmekten ziyade taklit edilmitir
7
.
Arap felsefesinin hem brani araclyla
hem de dorudan doruya Latinceye evi-
rilmesi sonucunda resepsiyon ve zmseme
srecinin Bat Avrupada nasl yayldn ve
Dominik tarikat mensuplarnda uyandrd
kin, bu arada Raymundus Lullusta hcum ve
direnme gayretleri uyandrdn ustaca res-
mettikten sonra Renan, bn Rd felsefesinin
13. yzyln bandan itibaren talyada gr-
d kabul konusunu ele almaktadr. Burada
da Renan, yaratc ve ok bilgili kimlii eli-
inde, Arap peripatetik retisiyle 300 yllk
uralar sonrasnda 16. yzylda kendini
gstermeye balayan Averroism kart reak-
siyonlarn canl bir tablosunu izmektedir.
2
Renan, E.: Averros et lAverrosme, a.e., s. 174.
3
a.e., s. 173.
4
a.e., s. 175.
5
a.e., s. 182.
6
a.e., s. 184.
7
a.e., s. 185.
Arap dilindeki astronomi ve astrolojinin
Avrupay ne kadar derinden etkilediini en
iyi ekilde, arabist olmayan bir bilim tarihisi
Pierre-Maurice-Marie Duhem
8
(1861-1916)
Le systme du monde. Histoire des doctri-
nes cosmologiques de Platon Copernic
9
isimli antsal eserinin 2. , 3. ve 4. ciltlerinde
gstermektedir. Geri daha nce, byk ara-
bist Carlo Alfonso Nallino Al-Battn sive
Albatenii opus astronomicum
10
adl alma-
snda gelecekteki aratrmalara paha biilmez
iaretlerle rehberlik etmiti. Fakat Duhemin
ulaabildii astronomik-astrolojik ierikli
Arapa eserlerin Latince evirilerini, bu eser-
lerin etkisi altnda doan Avrupal eserlerle
yapt karlatrma suretiyle ulat bilim-
sel sonular, Arapadan evirilen eserlerin
sadece o zel alanla ilgili evrelerde deil,
bunun da tesinde Avrupa dnce tarihinde
ne denli byk etkide bulunduunu kavrama-
mza yardm etmektedirler.
Mzik ve mzik teorisi alannda Arap etki-
si problemi, sevindirici lde ve nispe-
ten erken saylabilecek bir dnemde ok
geni apl eserlerle ele alnmtr. R.G.
Kiesewetter
11
ve J.G.L. Kosegartenn
12
Arap mziine ilikin panaroma niteliin-
deki ilk almalar zerinden henz yz-
yl gememiti ki, spanyol arabist Julian
Ribera y Tarrag La msica de las Cantigas
13
8
Biyografk bilgiler iin bkz. Miller, Donald G.: Diction-
ary of Scientifc Biography ierisinde, 4. cilt New York
1971, s. 225-233.
9
1916 ylndan nce tamamlanm ve 10 cilt olarak Pariste
yaynlanmtr, 1913-1959.
10
3 cilt, Mailand 1899-1907, Tekrarbasm Hildesheim
1977.
11
Die Musik der Araber, nach Originalquellen dargestellt,
mit einem Vorworte von J. v. Hammer-Purgstall, Leipzig
1842, Tekrarbasm: Schaan (Lichtenstein) 1983.
12
Die moslemische Schriftsteller ber die Theorie der
Musik, Zeitschrift fr die Kunde des Morgenlandes ie-
risinde (Bonn) 5/1844/137-163.
13
Madridte 1922 ylnda yaynlanmtr. Ksaltlm ngi-
lizce evirisi Eleanor Hague ve Marion Leffngwell tara-
fndan Music in ancient Arabia and Spain adyla, Stanford
1929, Tekrarbasm: New York 1970.
G R
87
adl, Arap etkilerine ilikin nc bir alma
ortaya koydu. blmlk almann birin-
cisinde slam dnyasnda 12. yzyla kadar
Arap mzii tarihini, ikinci blmde bu
mziin spanyadaki tarihini ilemektedir.
nc blm, yazarn asl hedefine adan-
mtr: Arap mziinin spanyol mziine
ve Batdaki troubadour mziine olan etki-
si
14
. Riberann fikirleri ve ulat sonula-
rn zellikle Ortaada Bat mziine olan
etkiler problemi bakmndan zayf noktalar
iermesi, birok noktada geerliliinin bulun-
mamas ve kar klmakszn kabul edilebilir
olmamas anlayla karlanabilir.
Riberann kaleme ald kitabn yaynlan-
masndan 3 yl sonra Henry George Farmer,
Clues for the Arabian influence on European
musical theory
15
isimli byk sansasyon yara-
tan almasn yaynlad
16
. Hemen peinden,
mzik tarihisi Kathleen Schlesingerin The
question of an Arabian influence on musi-
cal theory
17
adl eletirisi izledi. 1929 yln-
da Londrada Farmern Arap mzik tari-
hini detayl ekilde ele ald A history of
Arabian music to the XIII th century isimli
almas yaynland. 1930 ylnda zellikle
K. Schlessingerin eletirileriyle hesaplat
Historical facts for the Arabian musical inf-
luence (Londra) isimli almas yaynland.
Farmern bu sorunu yeni ve ok nemli
tarzda ele alndan habersiz bulunan Otto
14
Faydal bir ierik tasviri iin bkz. Ursprung, Otto: Um
die Frage dem arabischen bzw. Maurischen Einfu auf
die abendlndische Musik des Mittelalters, Zeitschrift fr
Musikwissenschaft (Leipzig) 16/1934/129-141, 355-357,
zellikle s. 132-133.
15
Journal of the Royal Asiatic Society ierisinde 1925, s.
61-80 (Tekrarbasm: The Science of Music in Islam serisi
ierisind, Cilt 1, Frankfurt 1997, s. 271-290).
16
Farmern teebbs Eugen Beichert tarafndan olumlu
karlanmtr, Orientalistische Literaturzeitung ierisinde
(Leipzig) 29/1926/273-277.
17
The Musical Standard ierisinde (London) N.S.
25/1925/148-150, 160-162.
Ursprung 1934 ylnda onun eski almasna
ok sert bir reddiye yaynlad
18
.
Farmern Arap etkisini ele alan ve ok iddet-
li eletirilerle karlaan ana konular ve hipo-
tezleri, notalamaya ve erken dnem oksesli-
lie, solmisationa [do, re, mi... gibi hecelerin
kullanmyla oluturulmu ton sistemi], mzik
aletlerine, notalara ve takt tarzna ilikin
sorulardr. Bu sorular etrafndaki tartma-
larn birounda asl konu, 9. yzyldan beri
Avrupada mzik alannda ortaya kan yeni
unsurlarn Yunan-Bizans etkilerine mi yoksa
Arap etkilerine mi balanaca meselesidir.
Farmer doal olarak Arap mzik teorisinin
Yunan temellerini yadsmyordu, Araplarn
alnan retileri iledikleri ve srekli bir ekil-
de gelitirdikleri inancndayd. 1976 ylnda
bu konuya ilikin iki alma yaynland. Bu
almalarda Farmern sonular esasl bir
ekilde tartld ve ksmen de ilendi. Bunlar
Eva Ruth Perkuhnun
19
Die Theorien zum
arabischen Einflu auf die europische Musik
des Mittelalters ve Eckhard Neubauerin
20
Zur Rolle der Araber in der Musikgeschichte
des europischen Mittelalters isimli alma-
lardr. lk almann sahibi, etki teorisine
kar prensipte kar kmyor, fakat yine
de etno-mzikoloji tarafndan Arap etkisi
problemine ilikin ortaya konulan alma-
larda metodik ve teorik sorularn yzeysel
ele alnd fikrinde direniyor
21
. Ona gre
Arap [etkisi] teorisinin ba temsilcileri
Ribera ve Farmer etno-mzikolog olmak-
tan ok arabisttirler ve hem Arap mzis-
yenlerin uygulamalarna hem de etno-
18
Um die Frage dem nach arabischen bzw. maurischen
Einfu auf die abendlndische Musik des Mittelalters,
ayn yer.
19
Waldorfta (Hessen) yaynland.
20
Islam und Abendland. Geschichte und Gegenwart ie-
risinde, ed. Andr Mercier, Bern ve Frankfurt 1976, s.
111-129.
21
Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
88
G R
mzikolojinin kltr-antropolojik problemle-
rine ok fazla vakf deildirler
22
. Onlar yn-
temleri nedeniyle objektif olmaktan daha
ok duygusal sebeplerden hareketle Arap
mzii etkisi teorisine kar kan ve ok
bariz teorik tereddt noktasnda bir ok a-
dan saldr alan bulabilen mzik bilim tarihi
tarafndan ok iddetli eletirileri zerlerine
ekmilermi
23
. Hem Ribera hem de Farmer
gelenek srecine ok az dikkat etmilermi.
Farmer alan daraltmasnda, ifahi aktar-
m ele almada kanlmaz olan etnomziko-
lojik ynleri bir yana brakarak ve kendisini
sadece mzik enstrmalaryla snrlayarak
bir adm daha ileri gitmi bulunuyormu
24
.
Perkuhn bylelikle u sonuca ulamaktadr:
Orta a Avrupas mzik yapmnn eitli
alanlar iin savunulan Arap mzii etkisi
teorisinin nihai anlamda temellendirilmesi
kelimenin tam anlamyla ancak u koulla
gerekleebilir: Eer Arap mzik kltr
aratrmalar bir yeniden ele al ve kontro-
le tabi tutulur, genel standart, lexikografik
bilgi, etnomzikolojik ve kltr antropolojik
dncelerle kar karya getirilirse
25
.
Bir arabist ve mzik tarihisinin kalemin-
den kan ikinci alma
26
bize sadece H.G.
Farmern eserleri ve baarlar hakkn-
da uygun hkmler vermemizi salamakla
kalmyor bunun tesinde, yaplan en yeni
aratrmalarn sonularn da ortaya koyu-
yor: 1930 ylnda ngiliz mzik aratrmac-
s Henry George Farmer, Araplarn mzik
alanndaki etkilerine ilikin teorileri zet-
lemi ve bu teorileri zenle belirleyerek
kendisinin ulat birok aratrma sonu-
larn eklemitir. Onun Historical facts for
the Arabien musical influence isimli al-
22
Perkuhn, E.R.: a.e., s. 232.
23
a.e., s. 233.
24
a.e., s. 233.
25
a.e., s. 236.
26
Neubauer, E.: Zur Rolle der Araber, a.y. s. 118 vd.
mas ok tepki ile karlam ise de, imdiye
dek rtlememitir. Farmern ele ald
ve bu kitabnda daha derinletirdii konulara
hem Araplarda hem de Avrupa Ortaanda
rastlanan enstrmental mzik notasyon
denemeleri
27
dahildir. Burada esas olan,
tpk Eski Yunanda bilindii zere, tonlarn
adlandrlmasnda harfler, derecelendirilme-
sinde ise kkeni muhtemelen Yakn Dou
antikitesine uzanan izgiler kullanlmas-
dr
28
. Arap melodileri yazyla, tonun sresi ve
ritimi belirti heceleriyle veya rakamlarla tespit
ediyor, gerekte bunu bize ulaan ok kstl
saydaki dokmandan karsayabileceimizin
ok daha ncesinde ve sklkla yapmakta idi-
ler. Tonlar harflerle gsteren bir nota tabela-
s bize 10. yzyldan ulam bulunmaktadr
29
.
Ayrca, Eb el-Ferec el-fehnnin Byk
arklar Kitab [Kitb el-En el-Kebr],
s el-Mavl ile ilgili 9. yzyl olarak tarih-
lendirilebilen bir haber muhafaza etmektedir.
Bu habere gre s, bir meslektana btn
tizlikler, ses ton sreleri ve duraklar hakkn-
daki bilgileri de ieren yeni bir besteyi yazl
formda yollamtr. Meslekta bu sayede, bir
kere bile duymakszn paray doru olarak
sylemitir
30
. bn Sn 11. yzyln banda,
hi bir arknn daha nceden zenli ve tam
ekilde, hem tonun tizliine, hem de sre-
sine gre kt zerinde tespit edilmedike
renilmemesini art kouyordu
31
. Bizlere
ulat kadaryla Arap notasyonunun ou
27
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 83 vd., 304 vd.; Neu-
bauer, E.: a.e., s. 119, 127.
28
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 302 vd., 325 vd.; Neu-
bauer, E.: a.e., s. 119, 127.
29
Risle Yay b. el-Mneccim f el-Ms, ed. Zekeriyy
Ysuf, Kahire 1964, s. 45; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
30
Eb el-Ferec el-fehn: Kitb el-En el-Kebr, Cilt
10, Kahire 1938, s. 105-106; Neubauer, E.: a.e., s. 119,
127.
31
Eb Al bn Sn: e-if. er-Riyiyt. 3. Cevmi
lm el-Ms, ed. Zekeriyy Ysuf, Kahire 1956, s. 142;
Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
G R
89
ud ile ilikilidir. Avrupann alfabetik notas-
yonu da dier enstrmentalistlerden sonra
Notker Labeo (. 1022)dan ortaya km
ve ilkin (vurma ve yayg alglar) lira ve rota
iin kullanlmtr
32
. Yani balangta her iki
tarafta da ortak bir gelenek var grnyor.
Fakat bn Snnn hayatta olduu dnemde
tizlii yazya dkmedeki yenilikler hemen
hemen ayn zamanda ve ayn prensip do-
rultusunda Hermannus Contractus (. 1054)
tarafndan (Avrupaya) sokulmu ve ayn
zamanda Bizansta ortaya kyorsa, bunun
iin Arap bir rnek dnda baka bir ey sz
konusu bile olamaz
33
. Ayrca Hermannus
Contractus Arap doa bilimlerini yakndan
tanyordu
34
.
Geliimin bir baka basama bizi Arezzolu
Guido (. 1050)nun izgisel notalamasna
gtrmektedir. Guido, ten bee kadar
stste izerek oluturduu izgileri Kiri/
tel taklidi
35
olarak nitelemektedir. Bu iz-
gilerin iki tanesi renklendirilmitir: Parlak
safran, nc ton yerini alnca ldar, altnc
ise kzlboya olarak parlar
36
Guidonun im-
diye kadar bizzat kendi almas ve baars
olarak grlen bu sunum tarz iin kulland
kaynaklar gizli kalsa da
37
, Arapa kaynaklar
en azndan kiri/tel, izgiler ve renkler arasn-
da bir balant olduuna ilikin ikna edici bir
aklama sunmaktadr .
Neubauer, Farmer kartlarnn tepkisini
eken dier noktalar hakknda aklamala-
32
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 317; Neubauer, E.:
a.e., s. 119, 127.
33
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 36, 83 vd.; Jammers,
E.: Gedanken und Beobachtungen zur Geschichte der No-
tenschriften, Festschrift Walter Wiora ierisinde, Kassel
1967, s. 199; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
34
Farmer, H.G.: Historical facts, s. 35; Neubauer, E.:
a.e., s. 119, 127.
35
Oesch, H.: Guido von Arezzo, Bern 1954, s. 5; Neubau-
er, E.: a.e., s. 119, 127.
36
Oesch, H.: a.e., s. 6; Neubauer, E.: a.e., s. 119, 127.
37
Ursprung, O.: Um die Frage nach dem arabischen bzw.
maurischen Einfu, a.y., s. 137-138, 356; Neubauer, E.:
a.e., s. 119-120, 127.
rn yaptktan sonra yle devam etmekte
38
:
Arapa metinlerin evirileri yoluyla balayan
etki konusunda salam bir zeminde bulun-
maktayz. Mzik teorisi alannda, filozof Eb
Nar el-Frb (. 950)nin limlerin Saym
[ el-Ulm] isimli eserinin Latinceye
evirilmesinin sebep olduu tevikler etkili
olmutur
39
. Bu kitap vastasyla Bat dnyas
12. yzyln ortalarnda, musica mundana,
humana ve instrumentalis (evren, insan ve
enstrman mzii) blmlemeye ek olarak
musica speculativa ve activada (teorik ve
pratik mzik) bir baka blmlemeyle tant.
Bu snflama aktif mzisyenin eyleminden
tremektedir, ya gzlemleyen ve aratran
(speklatif) ya da eylemsel (aktif) olabilir
40
.
Bu snflama daha nceleri Yunan mzii
tarafndan da biliniyordu, gelimi formda
Orta a yaznnda yerini ald ve orada hi de
azmsanmayacak derecede teorik bak as-
nn konu dairesinin zenginletirilmesine
41
sebep oldu.
Doa-bilimsel ve felsefi Arapa eserlerin
evirisi zirve noktasna 12. ve 13. yzylda
spanyada ulat. eviri faaliyetlerinin yay-
gnlamas manidar bir tarzda ilk Avrupa
niversitelerinin kuruluuyla ayn zamana
rastlamtr ve bu yeni niversitelerin re-
tim programlarn belirlemitir
42
. Bu sre-
te bn Snnn eserleri, bunlar arasnda
38
Zur Rolle der Araber in der Musikgeschichte des euro-
pischen Mittelalters, a.y., 122-123.
39
Farmer, H.G.: al-Frbs Arabic-Latin writings on mu-
sic, Londra 1934 (Tekrarbasm: New York 1965 ve The
Science of Music in Islam serisi ierisinde, Cilt 1, Frank-
furt 1997, s. 463-533); Beichert, E.A.: Die Wissenschaft
der Musik bei al-Frb, Regensburg 1931, s. 24 vd.; Neu-
bauer, E.: Zur Rolle der Araber, s. 123, 128.
40
Bkz. Pietzsch, G.: Die Klassifkation der Musik von Boe-
tius bis Vgolino von Orvieto, Halle 1929 (Tekrarbasm:
Darmstadt 1968), s. 79; Neubauer, E.: Zur Rolle der Ara-
ber, s. 123, 128.
41
Pietzsch, G.: a.e., s. 78; Neubauer, E.: Zur Rolle der
Araber, s. 123, 128.
42
Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissenschaften
auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta Leopoldi-
na ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; Neubauer, E.: Zur
Rolle der Araber, s. 123, 128.
90
G R
Latince Liber sufficienti adyla tannan
Kitb e-if isimli eserinin baz blmleri
n planda bulunmutur.
Avrupa, Araplar tarafndan gelitirilen
mzik terapisinin teorisi ve pratiine yine
ayn eviriler ve ilkin spanya, talya ve Fransa
niversitelerindeki retim yoluyla ulamtr.
Ruhi rahatszlklarn alg ve melodiler yoluy-
la dizginlenmesi Arap tedavisinde nemli
bir yer igal etmitir. Araplar, retilerini
eski Yunan teorisinden ve ge dnem anti-
kite pratik tecrbelerinden gelitirmilerdir.
Araplar, Sasani dnemi Farslarn melanko-
liyi mzik yoluyla iyiletirmeye altklarn
biliyorlard, Platon sonras ahlak retisi,
(Yunanlardan beri kabul edilegelen) bedenin
drt temel svs ile ud telleri arasnda balan-
t kurmaya kadar etkili oluyordu
43
.
ok sayda makale ve monografik al-
mayla 20. yzyln ikinci yarsnda Heinrich
Schipperges Arap-slam tbbnn resepsiyo-
nu ve zmsenmesi konusunda byk bir
hizmet gerekletirdi. Kaleme ald ok
sayda makaleyi takdirle anarak, ele ald-
mz konuyu geni bir zeminde ileyen iki
almas ncelikle dile getirilecektir. Bu iki
almadan Ideologie und Historiographie
des Arabismus
44
adn tayan ilkinde
Schipperges, bildiim kadaryla, Arap-slam
bilimlerinin Avrupada resepsiyon ve zm-
senme fenomenini tarihi geliim asyla
deerlendirmek gibi zor bir devi stlenen
ilk kiidir. Bu fenomenin bilincine varld
tarihi balang kabul etmekte ve 20. yzy-
ln ortalarna kadarki geliimi izlemektedir.
Zengin ierikli almalarnda Schipperges,
13. yzyldan beri Arap-slam kltr ev-
resinden alnan bilgi mirasna kar oluan
dmanca ve bu mirastan alnan bilim ser-
vetine kar adil olmaya ynelik btn aba-
43
Neubauer, E.: a.e., s. 123.
44
Wiesbadenda 1961 ylanda yaynland.
lara ramen, gnmz insannda bu mirasn
byk nemini hemen hemen tamamen inka-
ra gtren tutumun net bir tablosunu izmek-
tedir. Schipperges iin Arabizm, yzlerce
yl ok gl etkilerde bulunan ve hl da
etkilerine devam eden, onsuz, modern dn-
yann kuruluunu kavrayamayacamz bir
fenomendir
45
.
Arap-slam bilimlerinin Avrupada alnma-
sna ve bunun etkisine ilikin bilim-tarih-
sel fenomenin geree yakn bir tablosunu
elde etme giriimimizde bize olduka yar-
dmc olan Die Assimilation der arabischen
Medizin durch das lateinische Mittelalter
46
isimli ikinci almasnda, Schipperges ilgisini
hereyden nce u konuya eviriyor: Arap
tbbnn resepsiyonu Latin Ortaanda nasl
gerekleti?
47
Schipperges resepsiyonu ger-
ekleen bu tp iin Yunan-Arap nitele-
mesini kullanmaktadr ve bu ifadeden Arap-
slam kltr evresinde bu bilimde Yunan
nclerin almalar zerine kurulan tedavi
sanatn anlamaktadr. Konuyu snrladk-
tan sonra, hereyden nce Arabizmin ok
temel rol oynad bilinen 11. yzyldan 13.
yzyln sonuna kadar uzanan bir zaman dili-
mini konu olarak almaktadr, bu hedefini
ylece izmektedir: Burada Yunan-Arap
tbbnn alnmas sadece Latince eviriler
bak asyla deerlendirilecek; aratrmamz
eviri yapan kiilerle ve onlarn kitaplaryla
snrl kalacak, bunlarn Arapa ierikleri ele
alnmayacak, daha ziyade onlarn Latince
el yazmalaryla yetinilecektir
48
. Schipperges
kendisine den devin, resepsiyon dne-
minin zaman artlarna bal anlaylar a-
sndan btn Orta a tbbna sistematik bir
45
Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie des
Arabismus, a.y., s. 5.
46
Wiesbadenda 1964 ylnda yaynland.
47
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 2.
48
a.e., s. 2.
G R
91
ekilde bakmak
49
olduunu grmektedir.
Bunu yaparken tbb materyali ve teoriyi
bir yana brakmaktadr. Schipperges, Arap-
Latin evirilerin Avrupa tbbndaki nemine
ilikin soruda yzlerce yln hkmne dair
50
historiyografik bir genel bak temelinde
hedefine ulamaktadr.
Schipperges bu resepsiyonun gerekleme
srecini 11. yzylda Salernoda balatmakta
ve Karl Sudhoffun
51
1930 ylnda Ortaa
Bat Avrupa tbb iin kaderin bir ltfu
olarak niteledii, din deitirmi bir Arap
ve daha sonra Monte Cassinoda rahip olan
Constantinus Africanus (yaklak 1015/1087)
ile ilikilendirmektedir. Anlalan o ki
Constantinus ki Kartacaldr ve lmnden
yaklak elli yl sonraki Batl bir kaynan
bildirdiine gre Irak ve dier lkelerde
yrtt ok ynl bilimsel almalar son-
rasnda Salernoya
52
gitmitir. Constantinus
dzinelerce Arapa tp kitabn beraberinde
getirmitir veya arkasndan gelmesini temin
etmitir. alacak bir alkanlkla ve din
kardelerinin desteiyle, 25ten fazla kitab
Latince olarak yayma imkanna sahip olmu-
tur. Bunlarn ounu Constantinus kendi
telifiymi gibi, ok azn ise Yunan otorite-
lerin eserleriymi gibi ortaya koymutur. Hi
kukusuz, bu kitaplarn en nemlisi Al b.
el-Abbs el-Mecs (. 4./10. yzyln son
49
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 9.
50
a.e., s. 9.
51
Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, Sudhoffs Archiv fr Geschichte der Medizin
ierisinde (Leipzig) 23/1930/293-298, zellikle s. 293
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 179-184,
zellikle 179).
52
Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africa-
nus von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine
Bedeutung fr die mittelalterliche medizinische Wissen-
schaft, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Be-
nediktiner-Ordens und seiner Zweige ierisinde (Mnih)
47 (N.F. 16), 1929, s. 1-44, zellikle s. 2-3 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 197-240, zellikle s. 198-
199).
eyrei)nin Bveyhi Prensi Audeddevle
(dnemi: 338/949-372/983)ye ithaf ettii,
Kmil e-na e-bbiyye veya el-Kunn
el-Melek ismini tayan hayli byk hacim-
li tp ders kitabdr
53
. Latince versiyonunda
Yunanca balkla Liber pantegni olarak isim-
lendirilen bu eser, K. Sudhoff
54
tarafndan
u ekilde tantlmaktadr: Yunan tbbnn
hi tanmad, sanki bir kalptan km, tam
dzen ve mantksal kavrayla bir btnlk
arzeden bir eser.
1127 ylnda yani Constantinusun lmn-
den tam 40 yl sonra, Antakyal Stephanus
bu kitab, gerek yazar Al b. el-Abbs ad
altnda bir kere daha Latinceye evirmitir
(Liber completus artis medicin, qui dicitur
regalis dispositio hali filii abbas)
55
. Bu
ifade, kendisini bu eserin yazar gibi gs-
teren Constantinusun u iddiasnn tam
tersidir: Constantinus, bu bilimin fayda-
sn kavrayarak, ilkin birok Latince eseri
incelemi ve bu eserlerin ders iin uygun
olmad sonucuna varmtr. Daha sonra
eski Yunan yazarlardan Hipokrat ve
Galene, birka yzyl sonra yaayan yazar-
lardan da Oribasius (Bizansl)a, Alexander
(Trallesli)e ve Paulus (Eginal)a dnm-
53
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 320-322; Kitabn tpk
basm 3 cilt olarak Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften tarafndan Frankfurtta 1985
ylnda yaynlanmtr.
54
Konstantin der Afrikaner, a.y., s. 295 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 181).
55
Bkz. Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus
von Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Be-
deutung fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft,
ayn yer, s. 24 (Tekrarbasm: a.y., s. 220). Stephanus isimli
bu ahs Pisaldr ve daha sonra Suriyeye gitmi, bir md-
det Antakyada ikamet etmi ve Pisaya tp kitaplaryla
birlikte geri dnmtr. Beraberinde getirdii kitaplar-
dan birisi de grnd kadaryla Al b. el-Abbsn
kitabnn tam nshasdr, kr. Burnett, Charles: Antioch as
a link between Arabic and Latin culture in the twelfth and
thirteenth centuries, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifques au temps des Croisades. Actes du colloques
de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I.
Draelants, A. Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:]
Brepols 2000, s. 1-19, zellikle s. 4-10.
92
G R
tr. Fakat yalnzca Hipokrat yani bu sanatn
mkemmel ustasn taklit etmek istememi-
tir, nk onun eserleri ok ak ve seik
olmad gibi ayn zamanda ksadr. Galenos
ok sayda byk eser kaleme almtr fakat
bu eserlerin hacmi gz korkutucu ekilde
byk olduundan ounlukla onun 16 eseri
kullanlmaktadr
56
. Ad geen eserin ikinci
evirmeni Antakyal Stephanus tarafndan
Constantinusa kar ileri srlen arma-
clk sulamasndan sonra, Constantinusun
yazar olarak rol gnmze kadar ok farkl
ekillerde deerlendirilmitir. Constantinus
armac olarak ayplanm, magister
orientis et occidentis novusque effulgens
Hippocrates (dounun ve batnn yeni orta-
ya kan Hipokrat) olarak vlm ve deli
rahip! diye aalanmtr. 19. yzyln orta-
larnda bir Fransz tp tarihisi u neride
bulunmaktayd: Oluturulacak bir Avrupal
bilim adamlar kongresi Constantinus
iin ya Salerno krfezinde ya da Monte-
Cassino tepesinde bir ant dikmelidir. Julius
Hirschberge gre dnsel miras anlay-
ndan nasibini alamam olan Arap mrtet
ve daha sonra Monte-Cassinolu rahip
57
,
dier yandan Karl Sudhoff
58
tarafndan yle
vlmektedir: Constantinus, Salernonun
dilini zd. Onun etkisi altnda, yetenekle-
riyle canlandrlan Orta a tbbnn ilk yaz-
n yaratld. Rahip kardelerinden Petrus
Diaconusun onun hakkndaki vg dolu
ifadelerinden bazlar ar olsa da, u tar-
56
Creutz, Rudolf: Der Arzt Constantinus Africanus von
Montekassino. Sein Leben, sein Werk und seine Bedeutung
fr die mittelalterliche medizinische Wissenschaft, a.y., s.
17-18 (Tekrarbasm: a.y., s. 213-214).
57
a.e., s. 1 (Tekrarbasm: a.y., s. 197); Hirschberg, J.: ber
das lteste Lehrbuch der Augenheilkunde, Sitzungsberi-
chte der Kniglichen Preuischen Akademie der Wissen-
schaften (Berlin), Jahrgang 1903, s. 1080-1094, zellikle
s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 23, s.
30-44, zellikle 38).
58
Konstantin der Afrikaner und die Medizinschule von
Salerno, a.y., s. 297-298 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 43, s. 183-184).
tlmazdr: Constantinus, Avrupa tbbnn
stad (Magister Occidentis) olmutur!.
Sudhoff
59
, Constantinusun birok Arapa tp
kitabn Latince versiyonda kendi adyla orta-
ya karttn biliyor, bu davran u ekilde
aklyordu: Tam anlamyla doulu yazarlar
szkonusu olduunda hibir isim kaydetmi-
yor. Bir dizi kk eser bu yazarlara ait
olabilir, mesela cinsel iliki, melankoli, unut-
kanlk, czam hakkndaki kitaplar gibi. Bu
eserlerde yalnzca kendi adn zikretmitir,
tpk Viaticus ve Pantegni isimli, sade-
ce Arapadan eviri eserleri haksz olarak
yalnzca kendi adyla ortaya karmas gibi.
Byle yapmakla Constantinus, Mslman bir
yazarn ismini tamad takdirde, bu eserle-
rin Salerno bilginleri tarafndan daha kolay
kabul edileceini mit etmitir.
Sudhoffun bu aklamasna kar u itirazda
bulunulabilir: Constantinus, bir Hristiyan
olan uneyn b. sn
60
(194-260/809-873)
oftalmoloji kitabnn (Kitb Ar Malt)
Latince versiyonunu biliyordu, onun adn
ve dinini vnle aklayabilirdi. Fakat o,
okuyucuya bu eseri de kendi eseriymi gibi
sunmutur. Onun bu esere yazd nszn
evirisi u ekildedir: Bizim Pantegni
[Kmil e-na] ve Viaticus [Zd el-
Musfirn] kitaplarnda gz hakknda yete-
ri lde aklam olduumuz szler Latin
dilinde olan szlerin toplamdr. nk biz
o zamanlar gz inceleyen o kitap bilmi-
yorduk. Bu nedenle ben Monte Cassinolu
rahip Constantinus, sen Johannes iin bu
kitap derledim. Bylelikle, dier kitap-
larn oftalmolojinin temelleri hakkndaki
59
Constantin, der erste Vermittler muslimischer Wissen-
schaft ins Abendland und die beiden Salernitaner Frh-
scholastiker Maurus und Urso, als Exponenten dieser
Vermittlung, Archeion (Roma ve Paris) 14/1932/359-369,
zellikle s. 362 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt
43, s. 185-195, zellikle s. 188).
60
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 247-256.
G R
93
retileri sana yetersiz grnrse, gzn
doas ve yaps hakknda renmek istedik-
lerini bulabilesin diye
61
.
Constantinusun bir yandan elinde bulunan
kitapktan bahsetmesi ve bylelikle ipucu
vermesi, dier yandan da kendisini bu kitabn
yazar olarak ok ak bir ekilde ileri sr-
mesi alacak bir durumdur. Her halkarda
bu kitap 800 yl boyunca Constantinusun
kendi eseriymi gibi tannd. lk olarak 1903
ylnda Johannes Hirschberg, bunun uneyn
b. s tarafndan yazlan kitabn evirisi
olduunu ispatlayabildi. Bundan daha art-
c olan, yine Hirschbergin tesbit ettii zere,
uneyn b. sn ayn kitabnn baka
bir Latince evirisinin, bu sefer Galenin
Demetrio tarafndan evirilmi bir eseriymi
gibi ortaya kmas ve Avrupada yzlerce yl
Galenin ad altnda yrrlkte kalm olma-
sdr. Constantinusun kitab bu dier eviri
ile yani Galeni de oculis liber a Demetrio
translatus ile birebir rtmektedir. Ne bir
cmle fazla ne de bir cmle eksiktir ve incele-
nen konular da ayn dizide ele alnmaktadr,
sadece blmlerin taksiminde bir fazlalk
vardr, ayrca Constantinusunki daha erken
sona eriyor; zira onda kitabn son, yani gz
merhemlerinden bahseden onuncu blm
bulunmamaktadr
62
.
Constantinusun Arapa kaynaklary-
la nasl bir iliki iinde olduu sorununu
aklamaya ynelik bir baka rnek, De
melancholia isimli kitab dile getirilebilir.
Avrupada Ephesoslu Rufusun ad altn-
da 1536 ylnda baslan bu kitap, el yaz-
masnda Constantinusa nispet edilmitir.
Kitabn zahriye sayfasnda tam olarak u
61
Constantinus Afrikanusun eserinin Almanca eviri-
si: Haefeli-Till, Dominique: Der <Liber de oculis> des
Constantinus Africanus. bersetzung und Kommentar,
Zrih 1977, s. 22.
62
Hirschberg, J.: ber das lteste Lehrbuch der Augen-
heilkunde, a.y., s. 1088 (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi Cilt 23, s. 38); Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 252.
ifadeler bulunmaktadr: Ben Constantinus,
bu kitap, alannda tecrbeli hekimleri-
mizin ok sayda eserinden derledim. Bu
derlemeyi, benim iin nemli ve ncelikli
grnen hereyi zet eklinde ekleyerek yap-
tm. Gryoruz ki ok mehur bir doktor olan
Rufus melankoli hakknda bir kitap yazm-
tr ve ilk blmnde melankoli hastalarnda
bulunan belirtilere ilikin birok ey syle-
mitir. Bahsedilen kitab Rufus, melankoli-
nin hipokondri (znt ve vesvese) formu
hakknda yazm olmakla beraber dier iki
formuna da deinmitir
63
.
Kitabn bu balang ifadesi Constantinusun
Arapa kaynaklarn nasl fena kulland
hususunda olduka ilgin bir rnek tekil
etmektedir. Bunun Arapa aslnn balang
sayfasyla yaplan bir karlatrmas gster-
mektedir ki o, gerek yazarn ad yerine
kendi adn geirmektedir
64
. Constantinus
klliyatndan benzeri rnekleri oaltacak
olsak da, kazandmz bu tablo aynen kala-
caktr. Constantinusun adn tayan eserler
ok serbest evirilerdir, baz yerler atlanm,
63
Creutz, R. ve Creutz, W.: Die Melancholia bei Kon-
stantinus Africanus und seinen Quellen. Eine historisch-
psychiatrische Studie, Archiv fr Psychiatrie und Nerven-
krankheiten ierisinde (Berlin) 97/1932/244-269, zellikle
s. 261 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi Cilt 43, s.
312-337, zellikle s. 329).
64
Bu kitap hekim s b. mrn melankoli olarak
bilinen hastalk, yani kara sevda hakknda kaleme ald.
Geri bu eseri, zellikle ar derecede yaland zaman
ortaya kmas muhtemel hafza kayb bakmndan, kendi-
sine bir zihin destei olsun diye yazd. Bu hastal Platon
unutmann anas olarak isimlendiriyordu. Ayrca tp dostu
ve felsefe yandalar arasnda ilgililer iin de bu kitab yaz-
mtr. s b. mrn yle demekte: Bizden ncekilerin
hibirisinde melankoliye dair tatmin edici bir esere veya
bu hastalk hakknda kesin ifadelere rastlamadm, Efesli
Rufus isimli bir adam hari, eviri ok kk deiiklik-
lerle Karl Garbersden alntlanmtr: Isq ibn Imrn,
Maqla f l-mlliy (Abhandlung ber die Melancho-
lie) und Constantini Africani Libri duo de melancholia,
Hamburg [1977], s. 1; kr. A. Bumm tarafndan yaplan
eviri ile, Die Identitt der Abhandlung des Isk Ibn
Amrn und des Constantinus Africanus ber die Melanc-
holie, Mnchen 1903, s. 9-10.
94
G R
Arap hekimlerin, zellikle de bu eserle-
rin yazarlarnn isimleri bertaraf edilmitir.
11. yzylda Salernoda ortaya kan bu tip
Latince eserler, Schippergesin ifadesiyle, tp
alanndaki ilk resepsiyon dalgasnn
65
sonu-
cudur. Schippergese gre [tercme edilen
kitaplarn] aralarndaki konu sras sistema-
tik bir btnlk yapsn tantmaktadr
66
.
Ben bu noktada baka bir gre ulamak-
taym: Klliyatn [Constantinusun] orijinal
kitaplar, Kuzeybat Afrikada yaygn olan tp
eserlerinden olumaktadr. Constantinusun
sekisi nceden tasarlanm deildir, daha
ok rastlantsaldr. O, ok byk emek sar-
fetmeden toplayabilecei eserleri alm, bu
Arapa eserleri Salernoya getirmi ve rahip
kardelerinin yardmyla Latincede olabildi-
ince eriilebilir klmtr. Kendisinden planl
sistematik bir alma beklenemez.
Constantinusun yapt etkiye gelince,
Schipperges u grtedir: Avrupa tbb-
na bir stratejik etkide bulunamamtr.
Constantinusun klliyat Solerno iin ok
nemli olsa da, Avrupadaki dier okulla-
ra sadece hazrlayc etkide bulunmutur
67
.
Bu yarglamasnda Schipperges, tp kitaplar
resepsiyonunun ilk dalgasn, ber Yarmadas
zerinden gerekleen ikinci dalga ile kar-
latrd asndan hakl olabilir, u kadar var
ki, hazrlayc etkinin nemi kmsenemez.
stelik yalnzca bir tanesi mstesna olmak
zere, onun yaklak yirmi eserin evirisi
daha iyi evirilerle yerlerini kaybetmi deil,
bilakis onlar yzlerce yl Constantinusun
kendi eserleriymi gibi elden ele dolamtr.
Constantinusun Latinceye aktard eserler-
le ilikisi szkonusu olduunda Schipperges
onu armac olarak nitelemekten kanmak-
65
Die Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 50.
66
a.e., s. 53.
67
a.e., s. 53-54.
tadr. Ona gre, Constantinusun almalar
alldk terim resepsiyon ile nitelendiri-
lemez, onun yapt daha ok balangtan
beri, belirli bir organik ama iin yabanc bilgi
malzemesinin bilinli bir koadunasyonu (bir
retinin geni bir kitle iin yorumlanmas/
erhi) ve adaptasyon formunda ilenmesi ola-
rak nitelendirilebilir. Bu faaliyet iin asimi-
lasyon/zmseme daha doru bir ifadedir
68
.
Ama ben ahsen, Schippergesin Constan-
tinusun Latinceye aktard eserlerle olan
ilikisinin tarzna ve ekline ynelik yapt
bu nitelemelerde isabetli davrandna inan-
myorum. Bence Constantinusun evirile-
rinde sz konusu olan husus, kendine has bir
resepsiyon tarzdr. Constantinusun, evir-
dii eserlerin gerek yazarlarnn isimlerini
saklamaya asla hakk yoktu. Bu durum kar-
snda onun neden byle davrand sorusunu
cevaplandrmak gerekir. 1930 ylnda buna
ilikin olarak Hermann Lehmann
69
yle
demektedir: Constantinusun bu davran-
yla Salernodaki yksek okulun gzndeki
stnln yceltmek istemi olacandan
baka bir ey dnemiyorum. Ben daha
farkl bir aklamaya varyorum. Buna gre,
Constantinusun kendisine esas ald eser-
lerle olan bu armac ilikisi birden ok fak-
trle izah edilebilir:
1) Constantinusun Arapa tp kitaplarn
Salernoya getirme karar hakkndaki 13. yz-
yldan gelen bir rivayet son derece aydnlat-
cdr. Buna gre Constantinus, Salernodaki
bir hekime, orada Latin dilinde yeterli
derecede tp literatrnn olup olmadn
-ki bu henz iddia edilemezdi- sormutu.
68
a.e., s. 52.
69
Die Arbeitsweise des Constantinus und des Johannes
Affacius im Verhltnis zueinander, Archeion ierisinde
(Roma) 12/1930/272-281, zellikle s. 280 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi Cilt 43, s. 338-347, zellikle s.
346).
G R
95
Orada pratik almalar sonucunda Studio
et exercitio tp bilgisi elde edilmi ve kulla-
nlmtr [diye cevaplamt].
Constantinus bu cevaptan kendisinin kltr
devini kavrad ve Kartacaya dnd ve
3 yl boyunca yeniden tp bilimiyle urad,
ok sayda Arapa tp ders kitab toplad
gemiye bindi bir frtnaya yakalandbu
frtnadan yazma hazinesi ok byk zarar
grdGeriye kalan eserlerle mutlu bir
ekilde Salernoya ulat
70
.
Bizim dile getirdiimiz soru asndan bu
rivayetteki kesin sonucu temin eden olgu,
Salernonun yukar tarafnda bulunan ve
Constantinusun da daha sonra yesi oldu-
u Monte Cassino manastr rahiplerinin
tpla ilgili almalarnn sadece pratik ynde
olmas ve en azndan tp alannda kitap
yazma tecrbelerinin ya hi olmamas, yada
ok az olmasdr. Bundan dolaydr ki onlar-
dan, Arapadan evirilen kitaplarn yazarlar
konusunda Constantinusun uygunsuz hare-
keti karsnda bir hayrete dme beklene-
mezdi.
2) Constantinus, oradaki rahiplere kyasla,
sahip olduu dilbilgisi, konulara vukufiyeti ve
yazarlk ynyle ok stn bir konumdayd.
Tahminen dier rahipler tarafndan kendisi-
ne ar sayg duyulmu ve bylece eserlerin
yazarln belirtme konusunda zgrce karar
verebilmitir.
3) evirilen eserlerin Arap yazarlarnn isim-
lerini ve bu eserlerde alntlanan Arapa kay-
naklar Yunan yazarlar ve kaynaklar lehine
olacak tarzda dile getirmesi, dini bir sebebe
bal grnmektedir
71
.
Schipperges, Arap tbbnn ikinci resepsi-
70
Sudhoff, Karl: Constantin, der erste Vermittler musli-
mischer Wissenschaften ins Abendland..., a.y., s. 360-361
(Tekrarbasm: a.y., s. 186-187).
71
Constantinus Africanus hakknda bir dizi modern a-
lma Charles Burnett ve Danielle Jacquart tarafndan
yaynlanmtr: Constantine the African and Al ibn al-
Abbs al-Macs. The Pantegni and related texts, Leiden
vd. 1994.
yon evresinin balangcn zaman olarak 12.
yzyln ilk yarsnda, yer olarak 711 ylndan
1085 ylna kadar Arap hkimiyetinde kalan
Toledoda grmektedir. Daha 10. yzylda
ber Yarmadasnda tektk grlmeye ba-
layan Arapa kitaplarn
72
Latinceye terc-
melerinin etkisiyle de, Toledoda Arapa
Aristotelesin youn bir resepsiyonu gerek-
leti
73
. Bu ehir, Hristiyanlarn eline getiin-
de, galiplere Arap-slam bilginliinin yazl
birok belgelerini sunmakla kalmam, ayrca
dilsel ve kltrel bileimi bakmndan kap-
saml bir kltr al-verii iin uygun atmosfe-
ri temin etmitir
74
. Bu resepsiyon dalgasyla
Avrupaya ulaan peripatetik ansiklopedi-
yi Schipperges yeni Aristoteles
75
olarak
nitelemektedir. Bu eser Eb Al bn Sn
(Avicenna, 980-1037)nn Aristoteles klli-
yatn yeniden iledii Kitb e-if isimli
eseridir
76
.
Arap tbbnn Avrupada resepsiyonunun
nc dalgasn Schipperges Toledodaki
eviri srecinin daha da gelimi evresinde
grmektedir. Bu dalga 12. yzyln ikinci yar-
sna rastlar. Bu evrenin en nemli evirmeni
Cremonal Gerhard (yaklak 1114-1187)dr.
Eb Bekir er-Rz
77
(Rhazes, 865-925)nin
eserlerinden u kitaplar evirmitir: Kitb
el-Manr f e-bb (Liber medicinalis ad
Almansorem), Kitb et-Tesm (Liber divi-
sionis) ve Kitb el-Ceder ve-el-abe (De
variolis et morbillis). Bu eserler dizisiyle
patoloji ve terapinin temeli yeteri lde
atlm oldu. er-Rznin muhteem en son
eseri el-v veya Continens ilk olarak 100 yl
sonra Ferec ben Slim tarafndan evirildi,
78
ve tamamlanmam halde kald.
72
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 87.
73
a.e., s. 55 vd.
74
a.e., s. 56.
75
a.e., s. 56.
76
a.e., s. 58.
77
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 274-294.
78
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 93.
96
G R
Toledodaki Arap tbbnn resepsiyonu sre-
cinde Eb Al bn Snnn Kitb el-nn
f e-bb (Liber canonis de medicina) isimli
eseri ok nemlidir. Yine Cremonal Gerhard
tarafndan evrilen bu eser kaytsz artsz
Avrupa iin bilimsel tbbn temel kurallar-
nn yasas
79
olmutur.
Yine Cremonal Gerhard tarafndan evirilen
Eb el-sm alef b. Abbs ez-Zehrv
80
(.
400/1010 civarnda)nin tbbn btn alanlar-
na ynelik eitim kitabnn (et-Tarf li-men
Acize an et-Tanf) cerrahiye ayrlm 30.
blm bu balamda anlmaldr. Avrupada
Cirurgia Albucasis veya Tractatus de opera-
tione manus
81
adyla tannan bu metin cerrahi
daln yzlerce yl etkilemitir.
Ayrca uneyn b. s
82
(809-873)n Tbba
Giri eseri de (el-Mudal il e-bb veya
Mesil f e-bb li-l-Mteallimn) burada
anlmaldr. Daha Constantinus Africanusun
Ysagoge Iohannicii ad tegni Galieni
83
adyla
yapt eviri araclyla Avrupaya ulaan bu
eser, Toledo tp kitaplar eviri dalgas aknt-
snda Toledolu Marcus isimli bir ahs tarafn-
dan Liber introduction in medicinam ismiyle
tedavle sokulmutur. Bu kitap Avrupadaki
tp elkitaplarnn en yaygnlarndan biridir
ve 17. yzyla kadar btn niversitelerde
okunmutur
84
.
Kitabnn zmsemenin ahsiyetleri ve
Merkezleri konusuna ayrlm ikinci bl-
mnde Schipperges, en azndan 13. yzyla
79
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 93.
80
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 323-
235.
81
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 95.
82
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 247-256.
83
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 33, 89.
84
Schipperges, H.: Eine griechisch-arabische Einfhrung
in die Medizin, Deutsche medizinische Wochenschrift
(Stuttgart) 87/1962/1675-1680, zellikle s. 1675.
ilikin olarak u soruyu akla kavuturma-
ya almaktadr: Dile getirilen eviri dal-
gasnda tercme edilen Arapa kitaplardan
ne ortaya kt? Alp zmsenen metinler
Avrupa tbbnda hangi rol oynad? Orta
an bu yeni [Arap-slam] tp eitim mater-
yali hangi formlarda ve hangi yolla bnye-
ye dahil edildi? Bu eviriler, tartmalar ve
zmseme kitaplar kimler tarafndan gerek-
letirildi? En geni anlamyla Arabizm olarak
ge dnem Orta a boyunca ortaya .kan
bu elemanlarn kaderi ne olmutur?
85
Schipperges bu sorular yantlamak iin dik-
katini Fransa, ngiltere ve Gney talyadaki
zmseme merkezlerine evirmektedir.
Daha 10. yzyln sonuna doru Arap doa
bilimleriyle irtibata geilmi olan Chartresda
12. yzyl, Aristoteles (Arabus) ve Arap
astronomisi ve tbbyla tanmaya ahit oldu
86
.
spanya eyaletlerinin Hristiyanlarca tekrar
ele geirilmesinden sonra Fransz eitim
kurumlarnda Arap etkileri altndaki kl-
tr merkezlerinden gelen Arap kltr biri-
kiminin resepsiyonu gereklemeye balad.
12. yzyln banda gney Fransada, Arap
bilimleriyle olan ilk temasn meyvesi sonu-
cunda ortaya kan yeni bir bilimsel filizlen-
menin ilk belgelerini bulmaktayz
87
.
12. yzyln ortalarna doru Toulouseda
yeni bir eviri merkezi gr alanna kt.
Bu merkez Fransz geleneine dayanmak-
tadr ve ksa bir sre sonra spanyol eitim
merkezlerine kpr olacaktr
88
. Toulouse
okulunun 12. yzyldaki en nemli evir-
menleri Hermannus Dalmata ve Robertus
Ketenensistir. Onlarn evirdii kitaplar
arlkl olarak astronomi, astroloji ve fizik
alanna aittir.
85
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 107.
86
a.e., s. 111-118.
87
a.e., s. 123-124.
88
a.e., s. 124.
G R
97
Toulouse okulu 13. yzyln banda
baka bir nem daha kazand: 1215 ylnda
Aristotelesin Pariste [okunma] yasandan
sonra bu merkez, etkisi sren Aristoteles
geleneinin devamn garanti eden bir konu-
ma geldi. Felsefe ve doa bilimleri orada ok
zel bir nem kazandlar. Geri bu yasak
1245 ylnda Papa IV. Innozenz tarafndan
Toulouse niversitesinde de yaygnlatrl-
m ve 1263 ylnda IV. Urban tarafndan
yinelenmitir fakat bu fermanlar pratik bir
etkide bulunamadlar
89
.
Fransz arac merkezlerinde Yahudi bilgin-
ler Arapa eserleri braniceye ve Latinceye
aktarmakla byk bir rol stlenmilerdir.
Bu bilginlerle balantl olarak Schipperges,
kltr ve bilim-tarihsel iki nemli olguya
dikkat ekmektedir. Birincisi, mtercimle-
rin etkin olduklar yerler sinagoglarla ok
yakndan ilikilidir, tpk slam kltrnde
medrese ile cami arasndaki yakn iliki gibi.
Bu, Avrupann katedral ve manastr okul-
larna uygunluu gze arpan bir olgudur
ve bu bakmdan zmseme srelerinde hi
de kmsenmeyecek bir nemi haizdir
90
.
kinci olarak, 1241 ylnda Yahudi doktor-
lar tarafndan tedavi gren Hristiyanlarn
afaroz edildii dnlecek olursa Fransz
kltr blgesinin okullarna ve oralarda faa-
liyette bulunan Yahudi evirmenlere kar
gsterilen tolerans artcdr
91
.
1215 ylnda Aristoteles eitimi ve retimi-
nin yasakland Pariste, 13. yzyln ortala-
rndan itibaren Latinletirilmi bn Sn ile
yakn irtibat ierisindeki yeni Aristoteles
(Aristoteles Arabus) muzaffer bir yeniden
dou yaad
92
. Burada dikkat eken, [bn
89
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medi-
zin, a.y., s. 126-127.
90
a.e., s. 128.
91
a.e., s. 128.
92
a.e., s. 129 vd.
Rd] felsefesinin rasyonalist aydnlanmacl-
na 13. yzyln ortalarndan itibaren resmen
sava alm ve bu felsefe mahkum edilmi-
tir
93
.
Orta an her trl tanrszlk grnn
sembol [tantlan] Averroes, tarihi bir ah-
siyet olarak alnma yerine, 13. yzyln kart
grlerinin sava arac olarak kullanld.
Yazl bir ekilde ifadesine cesaret edile-
meyen her trl gr bn Rdn diliyle
aktarld, yine onun ahsnda btn ar sis-
temlere ayrm yapmakszn sava ald. lk
olarak 14. yzyln teoloji temsilcileri gerek
Averroizmi [bn Rdlk] tashih etme giri-
iminde bulundular. Averroes yoluyla Paris,
Arapada yorulmu antik bilimlerle yaplan
en ar atmalarn merkezi oldu
94
.
13. yzyl asndan Averroes, Paris okulun-
da daha ok, tp ve tabiat felsefesi ereve-
sinde kuramsal abalarn tecessmdr. Bu
srete pratik tp alannda bn Sn merkezi
konumunu burada da muhafaza edebilmi-
tir
95
.
Fransz okullarna toplu bir baktan sonra
Schipperges, ngilizlerin Arabizm ile kar-
lamalar konusuna gemektedir
96
: Daha
Constantinus Africanusdan bir nesil sonra
[yani 12. yzylda] Anglo-Sakson kltr blge-
sinden araplam gney talya ve spanyaya
doru yeni ve kendiliinden gelen zmseme
dalgasna gtrecek olan bir g hareketi ba
gstermitir. Konu balangta tp deildir,
yeni bir matematik ve astronomidir. Bunlar
ayn zamanda yeni doa grnn ve dola-
ysyla da tbbn bilimsel olarak temellendiril-
mesinde ok byk bir neme sahip olacak-
lardr.
Anglo-Sakson ncler spanyol-Fransz
kltr havzasnda veya talyann gneyinde
93
a.e., s. 136.
94
a.e., s. 137-138.
95
a.e., s. 138.
96
a.e., s. 142 vd.
98
G R
yeni bilimle hayli canl bir ekimeye girdiler
ve yeni bilimsel materyalin geni kapsaml
ve orijinal bir zmseniine eritiler. Zira
onlar, eski okullarna dnmelerinden sonra
bu okullarn tozlanmln anlayarak ba-
lanan kabuklarn krmak istediler. Bylece
[getirilmi olan yeni materyal] ngilterede
13. yzyln bilim merkezlerinin yap malze-
mesi olmutur
97
.
Bu akmn en nemli temsilcisi Bathl Ade-
lard
98
(ki, faaliyeti 1116 ve 1142 yllarn
kapsar)dr. Fransa, spanya, talyada
bulunan zmseme merkezlerindeki ve
Suriyedeki uzun sreli ikametlerinden
sonra ngiltereye geri dnd. Arapadan
Latinceye yapt eviriler yoluyla Bathl
Adelard, nemli astronomik-astrolojik ve
matematiksel baz eserleri Avrupada eri-
ilebilir kld
99
. Muhtemelen o, Arap-slam
bilimlerinin yksek seviyesinin kendi kl-
tr evresininkine kar stnln dile
getiren sadece ilk ngiliz deil, belki de
97
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 143.
98
Bathl Adelard hakknda bkz. Clagett, Marshall: Ad-
elard von Bath, Dictionary of Scientifc Biography Cilt 1
ierisinde, New York 1970, s. 61-64.
99
Bkz. Adelard of Bath. An English scientist and Arabist
of the early twelfth century, ed. Charles Burnett, Londra
1987, bu alma u makalelerden olumaktadr: Gibson,
Margaret: Adelard of Bath; Drew, Alison: The De eodem
et diverso; Evans, Dafydd: Adelard on Falconry; Burnett,
Charles ve Cochrane, Louise: Adelard and the Mappae
clavicula; Evans, Gillain: A note on the Regule abaci; Al-
lard, Andr: Lpoque dAdelard et les chiffres arabes
dans les manuscrits latins darithmtique; Lorch, Rich-
ard: Some remarks on the Arabic-Latin Euclid; Folkerts,
Menso: Adelards version of Euclids Elements; Burnett,
Charles: Adelard, music and the quadrivium; Mercier,
Raymond: Astronomical tables in the twelfth century;
Poulle, Emmanuel: Le trait de lastrolabe dAdlard de
Bath; Burnett, Charles: Adelard, Ergaphalau and the sci-
ence of the stars; North, John: Some Norman horoscopes;
Burnett, Charles: The writings of Adelard of Bath and
closely associated works, together with the manuscripts
in which they occur.
100
Adelardn Qustiones naturales isimli eserinin (Lat-
ince metin M. Mller tarafndan yaynlanmtr, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
31/1934/ zellikle s. 4 ve 12) iki pasajnn Margaret Gip-
son tarafndan (Adelard of Bath, a.y., s. 9 ve 16) evirisini
ilk Avrupaldr
100
. Yeni doa bilim bilgileri
ngilterede dier arac ahsiyetlerden birisi,
1079 ylndan 1095 ylna kadar Hereford ba-
piskoposu olan Robertus de Losinga
101
, bir
dieri de Malvernli Walcher (. 1135)dir. Bu
Lothringen doumlu bilgin talyay ziyaret
etmi ve 1091 ylnda ngiltereye dnmt.
O, zmseme srecini Bathl Adelard anla-
ynda devam ettirdi
102
. Bundan baka ayrca
Malvernde (Hereford civarnda) Herefordlu
Roger 12. yzyln ikinci yarsnda arabist
aratrmalar merkezi kurdu
103
.
Arabizm ve ngiltere konusu balamnda
Robertus Ketenensis ad unutulmamaldr.
Geri o bir ngiliz deildi fakat Schippergese
gre, dorudan doruya Bathl Adelardn
geleneini izlemitir. Eitimini ve donan-
mn Arap spanyaya borludur. Chartres
Okulunda faaliette bulunmutur ve 1147
ylndan itibaren Londrada olduu sapta-
nabiliyor. Arap cebirini ve kimyasn ngiliz
okullarna getiren odur
104
.
Anglo-Sakson resepsiyon ve zmseme
hareketinin nemli bir temsilcisi olarak 12.
yzyln ikinci yarsnda karmza Morleyli
Daniel kmakta. Cremonal Gerhardn
renci halkasna dahil olduu
105
Toledodaki
alyorum, burada hitap yeeninedir: We agreed that I
would investigate the learning of the Arabs to the best
of my abilty; you on your part would master the unsta-
ble doctrines of the French, ve of course God rules the
universe, but we may and should enquire into the natu-
ral world. The Arabs teach us that [unda anlatk ki,
ben Araplarn bilimini, gcm yettii kadar aratrmak is-
tiyorum; sen ise Franszlarn zayf doktrinlerine sahip ol-
mak istiyorsun, ve kukusuz, Allah kainatn hakimidir,
ama biz tabiat alemini aratryoruz. Araplar bize bunu
retiyor]; kr. Burnett, Charles: Adelard of Bath, Con-
versations with his nephew, Cambridge 1998, s. 91, 97-99,
s. 103; Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 144.
101
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 149-150.
102
a.e., s. 150.
103
a.e., s. 150.
104
a.e., s. 151-152.
105
Bkz. Rose, Valenti: Ptolemus und die Schule von To-
ledo, Hermes (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s.
330.
G R
99
ikametinden sonra 1177 ylnda ok sayda
Arapa kitapla memleketine dnd. Bizzat
kendisinin bu eserlerden eviri yapp yap-
madn bilmiyoruz. Arabizm anlamndaki
etkisi Liber de naturis inferiorum et supe-
riorum
106
isimli eserinden daha ok kiisel
araclyla
107
olmutu.
Schipperges, Arap tbbnn Avrupa ortaan-
da alnp benimsenmesi konusundaki genel
panoramay, talya gneyindeki zmseme
akmlar hakkndaki blmle sonlandrmak-
tadr. ok deerli aklamalar, Arap fet-
hinden sonra 9. yzyldan 11. yzyla kadar
dou ile bat kltrleri arasnda doal bir
balant noktas olan
108
Sicilyadaki durum
hakknda canl bir tablo sunmaktadr.
Orada zmseme sreci zellikle Kayser II.
Friedrich (dnemi: 1212-1250) ahsyla yeni
bir nitelik kazand. Kayser kiisel eilimi
ve zel temaslar nedeniyle Arap kltr-
ne ynelmiti
109
. Bunun hangi tarzda ve
bu temaslardan doan rnlerin ne kadar
nemli olduuna ilikin soruya baka bir
balamda deineceiz. Burada sadece, zm-
seme srecine dahil olan ve Schipperges tara-
fndan bildirilen bilginlerin isimleri anla-
caktr. II. Friedrichin bilginler halkasnda-
ki en nemli ahsiyet Michael Scotusdur.
Bu filozof, kimyac, astrolog ve evirmen
110
,
Toledo ve Bolognadaki faaliyetlerinden
sonra Kayser tarafndan Palermoya arld.
Michael Scotus, Sicilyadaki eviri periyo-
duna spanyann bilimsel geleneinin ruh
106
Ed. Sudhoff, Karl: Daniels von Morley liber de natu-
ralis inferiorum et superiorumArchiv fr die Geschich-
te der Naturwissenschaften und der Technik ierisinde
(Leipzig) 8/1917-18/1-40.
107
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 153.
108
a.e., a.y., s. 164
109
a.e., s. 166.
110
Sarton, G.: Introduction to the history of science, Cilt
2, Ksm 2, s. 579-582.
ve tekniini beraberinde getirdi, bilhassa
yeni Aristoteles [Aristoteles Arabus], mete-
oroloji ve kimya alanndaki bilgisini
111
.
Onun tarafndan Palermoda evirilen eser-
ler burada dile getirilmeyecektir, ama yine
de Schippergese dayanarak Michael Scotus
adna deforme olan eviri yazn eilimine
iaret etmek istiyorum. Bu eilim, bilimler
tarihi asndan, kaynaklarla ne kadar ber-
bat bir iliki iinde bulunulduunu gster-
mektedir ve 14. ve 15. yzylda fevkalade
bilimsel olmayan ve karmakark risaleler
dourmutur. Paristeki bir el yazmasna
gre Michael Scotus Averroesu [bn Rd]
Yunancadan evirmitir!
112
ok daha vahim
bir rnekte, 16. yzyldan kalma bir el yazma-
s, uydurma bir Arapa metin zerinde yeil,
krmz ve siyah renklerde yazlm Latince
erhler iermektedir. Szde Arapa olan
yaz, ki yazarnn Pragl Michael Scotus oldu-
u anlalmaktadr, secreta natur bal
altnda birok batl inanc tbba sokmaktadr.
Schippergesin de iaret ettii gibi, bilim tari-
hi asndan nemli olan, tbba astrolojinin ve
bynn kartrlmas eilimi ve bu reti-
nin Arap otoritelere dayandrlarak tedavle
karlmas 16. yzyln balarna kadar takip
edilebilir
113
.
Arap tbbnn resepsiyonu ve zmsenme-
si srecine ilikin Heinrich Schippergesin
ok deerli sunumuna ynelik iaretimiz,
onun zetinden yaplacak u alntlamayla
sonlandrlacaktr
114
: Resepsiyon evresinin
tamamn younluu asndan ele alacak
olursak, resepsiyon akmlar grnts altn-
da ilk nce Constantinus Africanus, Bathl
Adelard ve Dominicus Gundissalinus gibi
bir initiator (nc) grubuyla karlarz.
Daha sonra Salerno ve Chartes gibi ehir-
111
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 173.
112
a.e., s. 175.
113
a.e., s. 176.
114
a.e., s. 187-188.
100
G R
lerde ve ayn zamanda gney talyada ger-
ekleen, sreen fakat ok hzl ilerlemeyen
kuluka periyodu gelir. Bir dier grup pro-
pagatorist (propagandac, tantmc arac-
lar) grubudur, Petrus Venerablis, Toledolu
Raymundus ve Sicilyal II. Friedrich gibi.
Son olarak Cremonal Gerhard, Michael
Scotus, Hermannus Dalamata [Dalmayal]
gibi kiilerin evresinde beklenmi olan
veya Conchesli Wilhelm ve Petrus Hispanus
gibi ahsiyetlerle anlam kazanan realisatr
(gerekletiriciler) grubu.
zmseme grnts bakmndan u ayrm
yapabiliriz: Materyali tam anlamyla kayde-
den ve ona hakim olan saf resepsiyon evresi
ki, bu evre sadece 10. ve 11. yzylda matema-
tik ve astronomi iin dnlebilir. Takliti
resepsiyon evresinde ise kompendyum ve
kompilasyonlar yoluyla Arap bilimine ilikin
bir bilgi vermeye alld. Chartes ve Toledo
gibi merkezlerde yeni materyali yaratc bir
tarzda yorumlayan retici evre. Ve son olarak
13. ve 14 yzyl denemelerinde yarm kalan
kritik-sentezci bir zmseme evresi.
Bu blmde son olarak, resepsiyon ve zm-
senme sorununun daha nce ksmen kapsam-
l ekilde ortaya konulduu Arap-slam bilim-
leri alanlarndan olan kartografya ile beraber
corafya ele alnacaktr. Burada ncelikle
artc nokta, Arap-slam kltr evresinin
ok nemli seviyeye ulat bir bilimsel dal
olan yresel beeri corafyann klasik eser-
lerinden hibirisinin Avrupal kosmografla-
rn malumu olmamasdr. Hangi sebeplerden
dolay bu alana zg eserlerden hibirisinin
Latinceye evirilmedii sorusu uzun zaman-
dan beri beni megul etmektedir. Yoksa asl
neden, bu konuya ilginin eksiklii miydi? 4./10.
yzyln klasik corafya eserlerini bir kenara
brakacak olsak bile, el-drsnin Sicilyada
yazd corafyasnn etkisinin Avrupada
neden sadece onun haritalaryla snrl kald-
sorusu yantlanmam halde durmaktadr.
Corafya biliminin Avrupada Ortaadan
16. yzyla kadar kayda deer bir ilerleme
kaydetmemesini ve beeri corafyann Arap-
slam kltr evresinde tandmz dzeyine
Avrupada ancak 19. yzylda ulalabilmesi-
ni, belki de bu disipline ait temel eserlerden
hibirinin resepsiyon dalgalarnn birisi dahi-
linde Latinceye veya baka bir Avrupa diline
evrilmemesiyle ilikilendirmek doru olmaz
m?
Grnen o ki ber Yarmadasnda eviriler
yoluyla belirli lde tannan Arapa co-
rafya eserleri bile, spanyann komularnda
hibir ilgi grmemitir. Bu gzlemi bir rnek-
le daha belirgin klalm. Eb Bekir Amed b.
Muammed b. Ms er-Rz
115
(273-344/887-
955)nin Endls corafyas Portekiz Kral
Denis (1279-1325)in direktifiyle Arapa bil-
meyen Gil Peres isimli bir kei tarafndan
Mslman Maese Mohamed (el-Muallim
Muammed)in ifahi evirisine dayanlarak
Portekizceye evirilmitir. Bu eviriden bir
Kastilyanca versiyon ve birok Kastilce uyar-
lama ortaya kmtr
116
. Portekizceye evril-
meden nce bu kitabn spanyada hayli nl
olduu anlalyor. Orta a uzman Fransz
115
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 150, Suppl. Cilt
1, s. 231.
116
Bkz. Lvi-Provenal, E.: La Description de lEspagne
dAmad al-Rz: Essai de reconstitution de loriginal
arabe et traduction franaise, Al-Andalus ierisinde
(Madrid, Granada) 18/1953/51-108, s. 52.
G R
101
P. Gautier Dalch
117
tarafndan yaplan bir
aratrma sonucunda biliyoruz ki Historia
veya Chronica Pseudo-Isidoriana isimli ese-
rin muhtemelen 12. yzylda yaam olan
anonim yazar, ber Yarmadas tasviri ve
haritasn er-Rznin kitabndan almtr.
Geri, Gautier Dalch burada Arap kl-
trnn Latin kltrne olan etkisinin has-
sas bir olgusunu
118
grme eilimindedir,
fakat bu durumda etkilemenin sadece ber
Yarmadas ile snrl kald grnmektedir.
Avrupaya ulaan tasvir karakterli Arap co-
rafyasnn imdiye dek bilinen en eski eseri
1550 ylnda Della descrittione dellAfrica et
delle cose notabili che ivi sono adyla Gian
Battista Ramusio tarafndan Navigationi
et viaggi koleksiyonu ierisinde yaynlanan
Afrika tasviridir. Bu tasvir, nceden talyan
esaretine dp Leo Africanus adyla vaftiz
edilen kuzey Afrikal el-asan b. Muammed
el-Vezzn tarafndan yazlmtr. Bu kitabn
hem haritalaryla hem de mkemmel tasvir-
leriyle 16. ve 17. yzyl talyan bilginlerini
derinden etkiledii hususu yukarda (s. 77)
anld.
Yine hayrete dren bir dier husus harita-
larn aksine yukarda bahsedilen el-drsye
ait eser metninin ge dnemde ve ar ksaltl-
m, hatta neredeyse tahrif edilmi bir redak-
siyonla Avrupada tannm olmasdr. Bu
metin ilkin 1592 ylnda Romada basld ve
1600 ylnda B. Baldi tarafndan talyancaya
ve 1619 ylnda iki Maronit Gabriel Sionita
ve Johannes Hesronita tarafndan Latinceye
evirildi
119
. Fakat Latince eviri, yazar el-
drs ad anlmakszn, Geographie Nubiensis
(Sudanlnn Corafyas) diye yaynland ve
uzunca bir sre bu ekilde alntland.
117
Notes sur la Chronica Pseudo-Isidoriana, Anuario
de estudios medievales ierisinde (Barcelona) 14/1984/13-
32.
118
a.e., s. 14.
119
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82; Oman, G.: Encyclo-
paedia of Islam ierisinde ilgili madde. New edition Cilt 3,
Leiden 1971, s. 1033.
Arap-slam beeri corafyas geni lde ve
uzun zaman spanya d Avrupada bilinme-
mi olarak kaldysa da, bugn biz kukusuz,
Arap-slam kltr evresine ait matematiksel
corafya ve kartografyann 11. yzyldan 18.
yzyla kadar Avrupal ardllarn ok derin-
den etkilediini tespit edebiliyoruz.
Matematik corafya asndan ncelikle u
belirtilmelidir: nemli bir blm kartogra-
fik n bilgilendirmeden ve yaklak 8000 yerin
koordinat izelgelerinden oluan Ptoleme
Corafyas 15. yzyla kadar Latin dili bl-
gesinde bilinmiyordu. Kaybolduu varsay-
lan Yunanca orijinalini ilk olarak Bizansl
Maximos Planudes 13. yzyldan 14. yzyla
gei srasnda yeniden bulduunu bildiriyor.
Bu eserin Latince evirisi Jacopo Angeli
(Jacobus Angelus) tarafndan 15. yzyln
balarnda yapld
120
.
Matematiksel corafyann Eb er-Reyn el-
Brn (. 440/1048) tarafndan yazlan temel
eseri Tadd Nihyt el-Emkin li-Ta
Mesft el-Meskin ne yazk ki Avrupaya
ulamad. Enlem-boylam derecelerine ve
bunlarn el-Brnden nceki zamanlarda
nasl ve hangi tarzda belirlendiine ilikin bir
tasavvuru Avrupa, daha 10. yzylda Arap
spanyayla temas sayesinde tektk halde ve
daha sonra 11. yzylda bu kavramlarn ve
hesaplama ileminin nemli bir yer tuttuu
ilk Arapa astronomik eserlerin youn bir
ekilde evirilmesiyle elde etmiti.
Henz 10. yzylda, daha sonra Papa II.
Silvester olacak Aurillacl Gerbert (.
1003)e atfedilen usturlabn tad i diskte
baz enlem bilgileri grlyor. Kaydedilen
deerlerin ve izgilerin slam dnyasnda
bulunan blgelerle ilgilidir, 4. enlem derecesi
(42) Romayla ilgilidir. Bu deer de (4140
olarak) 9. yzyldan beri Arap koordinat
izelgelerinde kaydedilmi olan enlem dere-
120
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 272.
102
G R
celerine aittir. Oysaki Gerbertin yazlar,
onun matematiksel corafya bilgisine sahip
olduuna dair herhangi bir unsur iermemek-
tedir
121
.
Yedi iklim izelgesini taklit halde alntlayan
bildiimiz en eski Latince eser, Benedikt
rahipler grubu mensubu Hermannus
Contractus (Reichenaulu Hermann, 1034-
1054)un yazar olarak gsterildii De compo-
sitione astrolabii isimli eserdir
122
.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyonu sreci-
nin hayli ilerledii 12. yzyln ilk yarsnda
belirli kavramlar, definisyonlar, yntemler ve
matematiksel corafyann verileri Arap astro-
nomisinin baz elkitaplarnn tercmesiyle
Avrupaya ulamtr. 1120 ve 1130 yllar ara-
snda Bathl Adelard, Muammed b. Ms
el-rizm (el-Memn dneminde faaliyette
bulundu, 198-218/813-833)nin Eb el-sm
Mesleme b. Amed el-Mecrt (. 398/1007)
tarafndan yeniden gzden geirilen astro-
nomik izelgelerini evirdi. Latin dnyasna
sinsn fonksiyonu ve kullanl sadece bu
yolla ulam deildir. Matematiksel coraf-
yayla gelecekteki uralarda yardmc ara
olarak ok daha nemlisi, bu izelgede bildi-
rilen ve herhangi bir yerin enlemini bulmaya
yarayan drt kuraldr. Bylelikle ilk olarak el-
rizmde karlalan u metot bilinir hale
geldi: Bir dolay kutupsal yldznn bulunduu
en st ve en alt noktalardan kutup yksekli-
ini ve bununla ilikili olarak bir yerin corafi
enlemini belirleme
123
. Ayrca anlmaldr ki
algorithmus terimi ve bu terimle ilintili
olan trevler, bu matematiki ve astronom el-
rizm adnn bozulmu ekline bal bulu-
nuyor.
121
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 205.
122
a.e., Cilt 10, s. 206.
123
a.e., Cilt 10, s. 209.
Muammed b. Cbir el-Battn (.317/
929)nin astronomi elkitab hemen hemen
ayn zamanda, ilk kez Tivolili Platonun
evirisi olarak, ikinci kez ise ok ksa sre
sonra Robertus Ketenensisin evirisi halinde
Avrupaya ulamtr. Matematiksel corafya
bak asndan bu kitap, sadece kresel tri-
gonometri iin nemli balanglar ve enlem
derecelerini bulmaya yarayan kurallar ier-
memekte, ayrca kapsaml bir corafik koor-
dinatlar izelgesini de tamaktadr
124
.
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern
(218-247/833-861 yllar arasnda faaliyette
bulunmutur) tarafndan yazlan Arap astro-
nomisinin bize ulaan en eski elkitab, yak-
lak 1130 ylndan itibaren yaplan birok
evirisiyle Latin dnyasna ulamtr. Bu
eviriler yoluyla Avrupaya, biraz nce bahse-
dilen iki eserden ok daha ak seik formda,
Halife el-Memnun direktifiyle gerekleen
bir derecelik meridyen uzunluu lmnn
sonucuna gre (562/3 mil) yeryz byk-
l tasavvurunu ve yedi iklimdeki meskn
blgelerin blmlenme bilgisi ulamtr.
Yine bu kitap, iklimlere gre lkelerin ve
ehirlerin bir listesini koordinatsz bile olsa
iermektedir. Bu kitabn 13. ve 14 yzyl-
da Robert Grosseteste, Albertus Magnus,
Ristoro dArezzo ve Dante Alighieri gibi
ahsiyetleri ok derinden etkiledii bilinmek-
tedir. Hatta Johannes Regiomontanus, 1464
ylnda Padua niversitesinde el-Fernnin
kitab hakknda dersler vermekteydi
125
.
Avrupada bu gelimeyle uyumlu bir ekil-
de, Arap astronomisinin ad geen el kitap-
124
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 209.
125
a.e., Cilt 10, s. 210.
G R
103
larnn ilk evirilerinden hemen birka yl
sonra, corafik yerlerin derleme tr ilk
izelgeleri dodu. Bunlardan biri 1139-1140
yllarnda Raymundo adnda bir Marsilyal
tarafndan derlenen Liber cursuum plane-
tarum isimli eserdeki izelgedir. Derleyen,
kulland eserlerin evirmenlerinin isimle-
rini grmezden gelmekte ve kendisini Arap
bilimlerinin ilk evirmeni olarak tantmak-
tadr
126
. Geri, bir dizi Arap ve Avrupal
otoritenin ismini anmaktadr, fakat onlarn
eserlerini ok byk bir ihtimalle almasn-
da kullanmamtr. Dier yandan kendisini
ez-Zerlnin
127
taklitisi olarak grmekte,
hatta 1139 ylnda izelgeleri yanl olan iki
bilginle tarttn bildirmektedir. Bizim zel
konumuz asndan, bu kitapta bulunan izel-
gelerden birisinin sadece Arapa kaynaklar-
dan alnan 60 ehrin koordinatlarn iermesi
nemlidir. Burada kaydedilen veriler birok
Arapa eserden alnan koordinat izelge-
lerinin, olduka erken (spanya zerinden)
Avrupaya gitmi olduunu gstermektedir.
Kompilatr bu koordinatlarn ayn cinsten
yapsn ve boylam derecelerinin ksmen fark-
llk gsteren sfr meridyenlerine gre sra-
lanmasn anlayamamtr. Geneli itibariyle
sylecek olursak en eski Latince kompilas-
yonun Arap astronomisinden armac bir
tarzda olmas zcdr.
Latin dnyasnda baz Avrupa ehirlerinin
koordinat izelgesini geniletmeye ynelik
en eski deneme 12 yzyln sonuna doru
yaplm grnyor. Bu abay, Arapa eser-
lerin mehur evirmeni Cremonal Gerhard
(. 1187)a atfedilen Theorica planetarum
isimli eserde grmekteyiz. Yazar bu eser-
de Fransa, talya, spanya ve baz Avrupa
126
Bkz. Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval
science, New York 1924, s. 96-98; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 210.
127
Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, Cilt 3, Paris
1915, s. 208; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 210.
ehirlerinin, istisnasz Arapa kaynaklara
dayanan koordinatlarn veriyor. Ne var ki
karmak yollarla ulalan bu koordinatlarn
gerekle hi bir ilgisi yoktur. Buna gre Paris
Romann yaklak 4 dousunda (gerekte
950 bat), Toulousen ise 16' gneyinde
(gerekte 515' kuzey) bulunmaktadr
128
.
Arap yer izelgelerinin evirileri veya uyarla-
malar ve bunun zerine ina edilen kompi-
lasyonlar veya koordinatlar bulma yntem-
lerini tantmalar 13. yzylda o kadar yayl-
mt ki bundan byle adm adm spanya d
Avrupada da, enlem ve boylam derecelerini
tespite ynelik gayretler kendisini gstermeye
balad. Bildiimiz kadaryla Ristoro dArezzo
(. 1282 sonras), kendisini bu geliim mecra-
snda, bir yerin enlem derecesini astronomik
olarak belirleyebilecek durumda hisseden ilk
talyandr. Doduu ehir Arezzonun enle-
mini 4215' olarak, yani sadece 113' lk bir
yanllkla tespit etmiti
129
.
Avrupann o dnemde Arap-slam mate-
matiksel corafyas asndan ulam olduu
en yksek zmseme basama kendisini bir
Fransisken olan Roger Bacon (1214-1292)da
gstermektedir. Onda, kendi kltr evresi-
nin bilinen tek erken dnem, enlem-boylam
derecelerini gz nnde bulundurarak bir
harita izimi denemesini bulmaktayz. Bu
arada onun, Latin dnyasnda enlem-boylam
derecesi bilgisinin hl bulunmadna ve
bunun da Papaln, Kayserliin ve Kralln
destekleri olmakszn baarlamayacana
dair ikayetini duymak bizim iin aydnlat-
cdr
130
. Okuyucuya gerekli boylam ve enlem
derecelerini kendisi bulmu gibi gsterme-
yip kaynak olarak astronominin nn unu
(tabi ki ez-Zerlnin kitabnn Latince
evirisi) ve Boylam ve Enlem Dereceleri
128
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 212.
129
a.e., Cilt 10, s. 225.
130
a.e., Cilt 10, s. 216.
104
G R
izelgelerini (muhtemelen Toledo izelge-
leri ve bundan yaplan taklitler) anmaktadr.
Eli altndaki kaynaklarn koordinatlarnn
hibir ekilde bir dnya haritas veya sadece
bir para-harita izmek iin bile yeterli ola-
mayaca bir tarafa, bu koordinatlar farkl
sfr meridyenlerine gre kaydedilmi olduk-
lar iin birbirlerinden hayli byk farkllklar
gstermekteydi.
Toledonun 11 batsnda bulunan sfr merid-
yeni dnda Roger Bacon, yeri bu ehir-
den 2830' batya kaydrlm deeri, kendi-
sinin verum occidens - gerek bat olarak
isimlendirdii meridyeni de bilmektedir. Bu
deeri, alternatifi olan ve Endlsl dier
astronomlarn yaymaya altklar 29 ye
tercih etmektedir
131
. Bunu temellendirme-
si kesinlikle gsrtermektedir ki Bacon, sfr
meridyeninin (yerinin) Kanarya Adalarnn
1730' batsna kaydrlmasnn Arap astro-
nom ve corafyaclarn 5./11. yzyln bala-
rnda Toledo ile Badat arasndaki boylam
derecelerini radikal bir tashihe tabi tutma-
larnn sonucu olduunu bilmemektedir. Bu
tashih sonucunda Akdeniz hemen hemen
gerek boylamna kavumutu.
Gerekli boylam ve enlem derecelerinin
eksikliine ramen Roger Bacon, bir iddi-
aya gre bir harita izmi ve bir kopyas-
n dnemin papasna hediye etmiti. Baz
aratrmaclar, (bize ulamayan) bu haritada
globular projeksiyon olarak yeryuvarlann
kuzey yarmkresiyle snrl bir tasviri dn-
me eilimindedirler. Bu durumda tabi ki u
soru sorulur: Bizzat kendisinin de yaknd-
gibi, Latin dnyasnda enlem ve boylam
131
Bacon, Roger: Opus maius, ed. John H. Bridges, Ox-
ford 1897, Tekrarbasm: Frankfurt 1964, Cilt 1, s. 299; n-
gilizce evirisi Robert B. Burke tarafndan, Philadelphia
1928, Cilt 1, s. 319; Duhem, P.: Le systme du monde, a.y.,
Cilt 3, s. 503-504; Wright, J.K.: Notes on the knowledge of
latitude and longitude in the Middle Ages, Isis 5/1923/75-
98 (Tekrarbasm: Islamic Geography ierisinde Cilt 23, s.
113-136); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, 217.
dereceleri bulunmamakta idiyse, Bacon ne
izebilirdi? Bildii snrl saydaki deerleri
birbirini tutmayan koordinatlar, ky izgileri
olmakszn Latin dnyas dndaki dnya-
y da kartografik olarak tasvir edebilmek
iin yeterli miydi? Yoksa onun daha ziyade
Arap-slam kltr evresi kaynakl bir model
harita, belki de byk bir ihtimalle, globu-
lar projeksiyon ieren el-Memn corafya-
clarnn dnya haritas m eline gemiti?
Bu soruyu cevaplandrmaya alrken onun
ada olan Albertus Magnusun, sadece bir-
ka yeri ematik olarak kabaca basitletiren
ve gereklie aykr bir formda tasvir eden
ilkel haritasn da gzden rak tutmamalyz.
Burada ayrca, yeryznn dairesel tasvirinin
Roger Baconn yeryznn ekline ilikin
tasavvuruyla apak eliki iinde olaca-
n da dikkate almalyz. bn Rdn gney
yarmkrenin yaanabilirliine ilikin re-
tisinin yanl anlalmas sonucunda o, bir
yandan kutuplarda yeryuvarlann ortasnda
bulunduundan ok daha byk su ktleleri
bulunduuna ve yeryuvarlann ortasnda
bulunan sularn ise douda Hindistan ile
batda spanya arasnda uzanmakta olduu-
na inanrken, dier yandan da birinin kuzey
dnm dairesinde dierinin ise ekvatorda
bulunduu Syene isimli iki yerin varl tasav-
vuruna dayanmaktayd. Bylece o, Opus mai-
us
132
isimli eserinde izdii u iki kubbeli
dnya tasavvuruna varmt:
132
Bacon, Roger: Opus maius, a.y., Cilt 1, s. 294, 304; n-
gilizce evirisi, a.y., Cilt 1, s. 315, 329; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 218-219.
Principium Indiae
P
o
l
u
s
M
e
r
i
d
i
o
n
a
l
i
s
P
o
l
u
s
B
o
r
e
a
l
i
s
Principium Hispaniae
G R
105
Matematiksel corafyann basit yntemleri
ve Arvupann el-Fernnin astronomi elki-
tabnn defalarca evirisi yoluyla rendii
saysal deerleri Albertus Magnus (yakla-
k 1200-1280)da aka grlmektedir. De
clo et mundo isimli eserinde onun, Halife
el-Memn tarafndan yaptrlan yeryz
lmlerini bildii grlmektedir. Albertus
bu lmlerde elde edilen bir meridyen dere-
cesinin uzunluunun 56
2
/
3
mil olduunu ve
ayrca Arap ve Latin milleri arasndaki fark
bilmektedir
133
. Yine onda, yedi iklimin el-
Memn corafyasndan tandmz kuzey
ve gney snrlarnn derece bilgilerine rastla-
maktayz. Albertus Magnusun burada sade-
ce tam derece rakamlarn alm ve dakikalar
brakm olduu aka grlmektedir
134
.
Yine aydnlatc bir baka nokta Albertusa
(veya ayn zamanda Roger Bacona) nispet
edilen Speculum astronomi isimli kitapta
skenderiyenin corafik boylamnn Ptoleme
Corafyasndaki (6030') olarak grnen
deerine kyasla (5120') olarak ksaltlma-
sdr, ayrca bu ksaltma Ptolemenin Kanon
una dayandrlmaktadr. Bu tashihin ilk
olarak el-Memn corafyaclar tarafndan
yapld kesinlikle ispat edilebilir
135
.
Arlkl olarak Arapa astrolojik ve astro-
nomik kaynaklarn kompilasyonundan ibaret
olan bu kitaptaki aklamalardan rahatlkla
anlalr ki yazar Toledodan geen daireyi
sfr meridyeni ve Arini merkez meridyenin
balangc olarak tanmtr. Baka bir yerde
yazar, ok sayda astronomik izelge tan-
dn ve bu izelgelerde Marsilya, Londra,
Toulouse veya Parisin sfr meridyenin yeri
olarak kabul edildiini bildirmekte ve ayr-
ca, bu son iki ehrin 4047' lk boylama ve
4910' lk bir enleme sahip olduunu belirt-
133
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 222.
134
a.e., Cilt 10, s. 223.
135
a.e., Cilt 10, s. 221.
mektedir. Avrupada 13. yzyln ikinci yar-
snda bile nemli ehirlerin boylamlarna ve
birbirleri arasndaki boylam farklarna ilikin
berrak bir tasavvurun olmad izlenimi sade-
ce bu yanl deerlerden renmiyoruz
136
.
Arap-slam kltr dnyasnn matematik-
sel corafya alannda ulat kazanmlarn
Avrupa tarafndan adm adm alndnn
ve benimsendiinin daha belirgin izlerine
Dante Alighieri (1265-1321)de rastlanmak-
tadr. Onun astronomisi gibi kosmografisi de
el-Fernnin elkitabna baldr. Dante bu
kitaptan sadece iki Latince evirisinden deil,
ayn zamanda Franszca eviriye gre hazrla-
nan talyanca versiyonundan yararlanmtr.
el-Fernnin yedi iklim tasviri Dantede en
ince ayrntsna kadar ortaya kmaktadr.
lahi Komedyadaki Arap matematiksel co-
rafyasndan alnm baz boylam ve enlem
dereceleri, onun bu balamda da Arap kay-
naklara bal olduunun ve muhtemelen eli-
nin altnda bir Arap haritas bulunduunun
iaretleridir
137
.
Bize kadar ulaan Avrupal koordinat izel-
geleri, 14. yzyln bandan itibaren bu
konuya ilginin artt ve ilgi duyanlar evre-
sinin zamanla geniledii izlenimi uyandr-
maktadr. Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland [slamda matematiksel corafya
ve kartografya; bunlarn Avrupada devam]
isimli almam esnasnda yz kadar izel-
geyi incelemem sonrasnda onlarn dou
ve karakterlerine dair elde ettiim tasav-
vur burada tekrar edilecektir
138
. Bahsedilen
izelgelerin bir ksm Arapa orijinallerin
evirileridir, bir ksm da Toledo izelgele-
rinin taklididir ve bir ksm da bu taklitlerin
gelitirilmiidir, eer ortaya k tarihleri
yaklak 1250 ylndan nceye rastlyorsa. 13.
136
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 221-222.
137
a.e., Cilt 10, s. 224.
138
a.e., Cilt 10, s. 230.
106
G R
yzyln son eyreinden itibaren Arap ve
Arap-spanyol ncler tarafndan baarl-
m olan izelgelerin geliimleri Avrupada,
bulunan yerler bakmndan hereyden nce
spanyada hz kazanmtr. Gelitirilen ver-
siyonlar Alfons izelgeleri adyla yaynlan-
mtr. 14. yzyln bandan itibaren slam
dnyasnn dousunda yaplan baz izelgeler
Bizansl bilginler tarafndan Yunancaya ev-
riliyordu. Bu izelgeler 15. yzyln bandan
itibaren Avrupaya ulamaya balam gr-
nyorlar. Avrupada 15. yzylda derleme
tr almalar, bir yandan mevcut kaynak-
larn koordinatlaryla birlikte yer adlarnn
seilmesinden ibaret iken, dier yandan da
Avrupadaki yerlerin, hangi prensibe daya-
narak elde edildikleri sorusu bir yana, koor-
dinatlarnn eklenmesinden ibaretti. Grl-
d kadaryla baz derlemeciler, mevcut
haritalar kaynak olarak ilaveten kullanma-
y ihmal etmemilerdir. Deiik tarihlerden
gelen ve farkl sfr meridyenlerine gre elde
edilmi deiik kaliteli koordinatlarn ora-
dan buradan ylesine toplanmas yeterin-
ce karkla yol aarken, 15. yzyln ilk
eyreinden itibaren Ptoleme Corafyasnn
evirilmesiyle yeni bir karmaa ortaya kt.
Bu durumda talyadan baka bilhassa
Almanyada, Regiomontanus ve Nrnberg
ekolnn dier mensuplar gibi bir bilginler
grubu, yarm yzyl veya biraz daha uzun bir
sre sistemlerini Ptoleme koordinatlar ze-
rine kuruyorlard
139
.
Ptoleme Corafyasnn Yunancadan Latin-
ceye evirilmesiyle (1406) ve zellikle ilk
basksndan (1477) sonra Avrupada onun
zengin malzemesine sahip olunmakla bera-
ber, yeni zorluklarla da yz yze gelindi. Zira
daha nce Arapa izelgelerden koordinat-
lar alnmt ki, bunlar ksmen Ptolemenin
139
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 230-231.
tashih edilmi verileriydi. Bunlardan bazlar
Akdenizin dou-bat ekseninin tashih edilmi
53 olan boylam, dier taraftan Atlantikte
1730' batya kaydrlm sfr meridyeni ve
Ptolemeden farkl yeryz evresi uzunluu
ve buna bal olarak Arap corafyaclarda
geerli olan meridyen derecesi uzunluunun
56
2
/
3
mil olmasdr (Ptoleme tarafndan al-
nan Poseidoniosun beyz Stadionu [Eski
Yunanda 179-213 m. arasnda bir uzunluk
ls] karsnda). Btn bunlar ii daha da
zorlatrc ve karmak hale getiriyordu
140
.
Ptoleme Corafyasna yeniden dnn
sonularndan birisi de, Avrupadaki bilgin-
lerin bir blmnn, nce Poseidonios tara-
fndan tahmin edilmi olup sonra da Ptoleme
tarafndan kabullenilen bir derecenin 500
stadyonluk uzunluunu yeniden kullanma-
lardr ki, buna gre bir meridyen derecesi
el-Memn corafyaclar tarafndan belir-
lenen ve uzun zamandr Avrupada bilinen
56
2
/
3
mil yerine 62
1
/
2
Roma mili olarak deer-
lendiriliyordu
141
.
Yaklak 100 yl boyunca geerli boylam l-
snden kaynaklanan kargaa sonrasnda bir
meridyen derecesini yeniden belirlemeye
ynelik birok deneme yaplmt. lk dene-
meyi Fransz Jean Fernel gerekletirmiti.
Asl meslei hekimlik olan bu ahs 1525
ylnda Paris ile Amiens arasndaki mesa-
feyi posta arabas tekerleklerinin dnn-
den tespit ekmekle nerek bir derece-
nin uzunluunun 110,602 metre olduu ve
yeryz evresinin 39.817 kilometre olduu
sonucuna ulayordu. Onun, birok belir-
sizliklere ramen bylesine artc derece-
de iyi bir sonuca ulamas ardl Willebrord
Snelliusu kukulandrmt. Snellius diyor
ki: Fernel, Arap derece lmlerini keyfi
140
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
141
a.e., Cilt 10, s. 280.
G R
107
bir tarzda geometrik admlara dntrd,
adalar da gz kamatrc bir sonula
yanltlm oldular. Aslnda o, ulat bu
sonuca ramen boylam lm balamnda
kendisine model tekil eden Araplardan ok
geride kalmtr
142
.
Bir meridyen derecesinin uzunluunu
lme denemelerinde biraz nce ad geen
Hollandal bilgin Willebrord Snelllius (1580-
1626) yksek bir bilimsel kaliteyi gsteriyor.
Bunu yaparken bir triangulasyon [gen-
ler zinciri] formundan yararland. Bununla
birlikte, iki k yerinin enlem derecelerini
verecek olan kutup yksekliklerinin hatal
yaplm lleri yznden yeryz evresi
lmnde ok kk bir deere ulat
143
.
Dorusu bugn ben, modern corafyann
ne zamandan beri yeryz evresi iin el-
Memn corafyaclarnn ulat deerden
daha kesin bir deere sahip olduunu bilme-
mekteyim.
Ptoleme Corafyasnn Latince evirisi ilk
basksnn (1477) etkisiyle enlem-boylam
derecelerinin belirlenmesindeki geliimin
Almanlarda byk lde, talyanlarda ise
tamamen kesintiye urad
144
periyotta
Eb el-Fid (. 732-1331)nn corafi eseri
(Tavm el-Bldn), karlatrmal koordi-
nat izelgeleriyle Avrupaya ulat
145
. 1534
ylndan itibaren slam dnyasnda eli ve
misyoner olarak birka yl geiren Fransz
oryantalist Guillaume Postel, bu kitabn
bir nshasn stanbuldan Parise getirmi-
ti. Cosmographiae compendium adl eseri
(Basel 1561) iin faydal grd ksmlar
evirdi ve Avrupa haritalarnda, zellikle
Venedik haritalarnda bulunan yer pozis-
142
Peshel, O.: Geschichte der Erdkunde bis auf Alexander
von Humboldt und Carl Ritter, gzden geirilmi ikinci
bask S. Ruge tarafndan, Mnih 1877, s. 394; Wolf, R.:
Geschichte der Astronomie, Mnih 1877, s. 169; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, 280-281.
143
Peshel, O.: a.e., s. 396; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
144
Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, Cilt 5, pilo-
gue, Paris 1857, s. 192; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 270.
145
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 75 vd.
yonlarn tashih etmek iin, evirdii blm-
lerden izelgeler oluturdu. 1554 ylnda
Postel, yukarda ad geen, Navigationi et via-
ggi isimli eseri toparlayp yaynlayan talyan
bilgin Gian Battista Ramusioyu bu izelge-
lerden haberdar etti. Bu ahs da bunlar hari-
tac Giacomo Gastaldiye tantt. Belki de her
iki bilgin Eb el-Fidnn kitabn bir Latince
evirisinde kullanma olanana sahip olmu-
lardr. Ramusio bu eserden kk bir koordi-
natlar sekisi almtr ve bu kitabn bulunuu-
na dair sevincini u kelimelerle ifade etmek-
tedir: Bu eser bugn ilahi bir ltuf olarak
gn na kmtr. Ksa bir sre ierisinde
kitabn btn Avrupaya yaylan bu hreti
ngiliz bilgin Richard Hakluyt (. 1616)da
bu eseri edisyon yoluyla daha geni ilgililer
kitlesine ulatrma arzusunu dourmutu. Bu
amaca ynelik olarak 1583 ylnda bu kitabn
Suriyede yani Eb el-Fidnn memleketin-
de bulunan bir yazmasn aratrmt
146
.
Eb el-Fidnn kitabnn yaygn hretine
John Deenin bugne kadar yaynlanmam
Volume of Great and Rich Discoveries isimli
eseri de ahitlik etmektedir. Bu eserde, bir-
ok eyin yan sra 1570li yllarda, Asyann
Arktik kys boyunca ilerlenerek Tabin
burnuna gemi ile ulalabilecei ynndeki
dncelerin yeni ortaya ktklar da rivayet
edilmektedir. Bu, Dou Asyaya kuzeyden
deniz yoluyla ulalp ulalamayaca soru-
nudur. Bunu, dnemin ok nemli iki harita-
cs Gerhard Mercator ve Abraham Ortelius
yadsrken, John Dee bu yolun katedilebilece-
ini savunuyordu. Bu noktada John Dee, Eb
el-Fidnn Kuzey inin ve kuzeyde Rusya
ile birlikte Asya kysnn birbirleriyle balan-
tl olduuna ynelik bilgilerine dayanmak-
tadr ve bu bilgiyi u ekilde nitelemektedir
a record worthy to be printed in gold [altn
harflerle yazlmay hak eden bir kayt]
147
.
Eb el-Fidnn kitab en byk takdiri
Alman bilgin Wilhelm Schickard (1592-
146
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 79-80.
147
a.e., Cilt 11, s. 80.
108
G R
1635)da buldu. Wrtemberg Dukalnn
arazi lmleriyle grevlendirilmi olan bu
ok ynl bilgin, bilinen eski meskn dn-
yann byk bir blmnn matematiksel
kapsanabilmesini salamak amacyla corafi
olarak yer belirlemeye ynelik verileri ok
daha byk bir erevede toplamak arzusu
iindeydi. Corafi boylamlar bulma metot-
larnn o dnemde yetersiz durumda oldu-
unun farkndayd. Gvenilir corafi verileri
bulmaya ynelik aratrmasnda Schickard,
el-drsnin daha nce sz edilen kitab-
nn ksaltlm versiyonundan yaplan Latince
eviriye rastlad, fakat kendi hedefi asndan
bunun ok faydal olmadn grd
148
.
Yllar sren abalar ve yazmalardan sonra
Schickard, 1631 ylnda Eb el-Fidnn
Tavm el-Bldn isimli eserinin, Viyanal
oryantalist Sebastian Tengnagelin mlkiye-
tinde bulunan bir el yazmasn dn alabildi.
lk i olarak bu kitab Latinceye evirmeye ve
erh etmeye balad, fakat zamansz lm
sebebiyle bu alma sonlanmad. Bu el yaz-
masyla youn olarak urat yaamnn son
drt ylnda elde ettii rn, yer yer eksik
olmakla birlikte, kelime kelimesine yaplm
Latince eviridir. Bu eviriye, ift sayfann
sa yarsnda bizzat kendisi tarafndan kopya
edilen Arapa metin ve aklayc kenar not-
lar yer almaktadr.
Schickardn abalar gstermektedir ki o,
matematiksel corafyaya ilikin ok saydaki
nemli Arapa kayna ve eski meskn dn-
yann Arap-slam corafyaclar ve astronom-
lar tarafndan 7./13. yzyldan 10./16. yzy-
ln sonuna kadar yaplan son derece gelimi
enlem-boylam an bilmiyordu
149
.
Avrupada haritalarn ve koordinat izelge-
lerinin birbirleriyle irtibatsz halde yan yana
bulunduklar gerei 17. yzylda da gzle-
nebilir. Dneminin nl corafyaclarndan
birisi olan Giambattista Riccioli (1598-1671)
148
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 82-83.
149
a.e., Cilt 11, s. 84.
yaklak 2200 koordinat toplayan izelgesine
dair unlar sylemektedir: Hemen hemen
saysz olan sadece corafi dnya haritalar ve
lke haritalar deildir, ayn zamanda nemli
yerlerin enlem ve boylam cetvelleri de say-
szdr. Fakat bunlar, sadece saniyelerde deil
sklkla tam derecelerde de birbirlerinden o
kadar ok farkllk arz etmektedir ki insann
buna kar olan inanc sarslyor ve yeryz
seyahati ve tasvirinde en iyi klavuz olarak
kimin takip edilecei bilinmiyor
150
.
17. yzyln son eyreinde corafi boylam
farkllklarn bulmada yeni bir evre balad.
Daha nce 1610 ylnda Galilei, teleskobu ile
Jupiter uydularn kefetmiti fakat ilk ola-
rak imdi onlarn immersion [gk cisminin
dierinin glgesine girmesi] ve emersiyonu
[uydunun gezegenin glgesinden kmas]
genel kullanlabilirlikleri iin belirlenebildi.
Bylelikle Jpiter uydularnn corafi boy-
lamlarn belirlenmesi amacyla gzlemlenme-
si ay tutulmalar gzlemlerinin yerine gee-
bildi. Bu gelimeyi tamamlayan baar, XIV.
Louis tarafndan Pariste kurulan Bilimler
Akademisi, aktiviteler ve gzlemler ere-
vesinde astronom Dominique Cassini (1625-
1712)ye aittir. lk olarak sz konusu olan ey,
Fransa haritasnn dzeltilmesi, daha sonra
ise ok daha iddial olan u grevdir: Daha
byk kta paralar ktlelerinin oranl ola-
rak ksaltlmalar veya deitirilmeleri yoluyla
tm dnya haritasnn tashih edilmesi
151
.
Bu grevi gerekletirmenin yeryznn
kk bir blgesi iin bile ne denli zor, ne
kadar masrafl ve ok zaman isteyen bir ey
olduu ok kolay anlalabilir. Cassininin bir
rencisi ve meslekta olan Jean Matthieu
de Chazelles (1657-1710) tarafndan 1693
150
Riccioli, G.: Geographia et hydrographia reformata,
Venedig 1672, s. 388-409; Sandler, Chr.: Die Reformation
der Kartographie um 1700, Mnih ve Berlin 1905, s. 3a;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 138.
151
Sandler, Chr.: Die Reformation der Kartographie um
1700, a.y., s. 66; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140.
G R
109
ve 1696 yllar arasnda Akdenizin boyla-
mn tashih iin yaplan bir bilimsel aratr-
ma gezisinin neticesi, Kahire, skenderiye ve
stanbulun enlem ve boylamlaryla, Larnaka,
Dimyat ve anakkale Boaznn enlemlerini
bulmakla snrl kalmt
152
. Elbette bu kadar
glkler elde edilebilen boylam ve enlem
bilgilerine dayanarak mevcut haritalarda ok
geni apl tashihlerin yaplmas beklenemez-
di.
Chazelles tarafndan Parise iletilen koordi-
natlar Arap-slam izelgelerinin deerleriyle
karlatracak olursak, Larnaka, Damiette
ve Dardenelle iin boylam bilgilerinin mevcut
olmamas bir tarafa, birincilerin ikincilerle
ya hemen hemen ayn ya da onlara ok yakn
olduunu grrz
153
. Bu yzden kayda deer-
dir ki Paris Akademisinin yeleri bu ilem-
den sonra, Akdenizin gerek boylamna ili-
kin tahminlerinin nihai olarak Chazellesin
lmleriyle tasdik edildii grn kabul
etmilerdi
154
. Elbette onlar -ayn kartografya
tarih yazmclnn bu konuda bugn bile
ok net bir bilgi sahibi olmay gibi- Akdeniz
blgesi koordinatlarnn ve bunun da ok te-
sinde sadece yzyllar boyunca Arap-slam
kltr dairesindeki ortak almalar sonucun-
da elde edilebilmi olduunu ve sadece bu
verilerin kesin haritalarn yapmn mmkn
kldn bilmiyorlard.
Kendi almalarm sonucunda, Avrupal
astronomlarn 1690 ve 1725 yllar arasnda
geleneksel yeryz lsnn matematiksel
152
Bkz. Regi Scientiarum Academi historia, Paris
1698, s. 394, 395, 396; Kr. Delisle, G.: Dtermination
gographique de la situation et de ltendue des diffren-
tes parties de la terre, Histoire de lAcadmie Royale des
Sciences ierisinde, Cilt 1, Paris 1722, s. 365-384, zellikle
s. 366, 367; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 143.
153
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 144.
154
Histoire de lAcadmie Royale des Sciences, Cilt 2, Pa-
ris 1733, s. 142; Sandler, Chr.: Die Reformation der Karto-
graphie, a.y., s. 9a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 144.
temellerini tashihe ynelik katklarn zetle-
yecek olursam yle derim: Bu katk yalnzca
dnya haritasnn bir dizi karakteristik nokta-
larna ait boylam derecelerinin Jupiter uydu-
larnn gzlemlenmesiyle dorulanmasndan
ibaretti ve o ilk evresinde sadece bundan iba-
ret olabilirdi. Bu husus ilk planda, dnya hari-
tasndaki bat-dou ynnde uzanan nemli
blmlerin mesafelerinin kesinliklerini yar-
glamay ve kartografya iin gerekli sonular
karmay ngrmekteydi. Bugn bizim tespit
edebildiimiz kadaryla, Toledonun 2830'
batsndan geen sfr meridyeninden itibaren
hesaplanacak olursa, Arap-slam haritalar-
nn boylam dereceleri birka derece byk-
tr. Yani Akdenizin dou kys yaklak 2,
Badat 3-330', Derbent (Hazar Denizinin
bat sahilinde) yaklak 4, Delhi yaklak
4 ve inin dou kys yaklak 5-7 daha
douya kaym bulunuyordu. Buna karn
nemli bir dorulua Badat ile Hindistan
arasnda ulalmtr. O mesafe iin Arap-
slam haritalar bugnk deerlerden 1 nin
altnda bir sapma gstermektedir
155
.
17. yzyln sonlarna doru Fransz astronom
ve corafyaclar tarafndan balatlan, gele-
neksel haritalar yeni elde edilmi boylam ve
enlem derecelerini esas alarak tashih etmeye,
bir baka ifadeyle oranl olarak kltmeye
ynelik giriimler erevesinde, Fransz co-
rafyaclarn belki de en nemlisi olan Jean-
Baptiste Bourguignon dAnville (1697-1782)
baka bir yol izledi. Hindistan kartografyasna
hasredilmi olan claircissemens gographi-
eques sur la carte de lInde (1753) isimli al-
masnda bu konu hakknda bizzat kendisin-
den baz bilgiler renmekteyiz
156
. Hindistan
haritasn dzeltmek ve dereceler ayla mesa-
155
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 160 vd.; Cilt 11, s. 155.
156
Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 255, Frank-
furt 1997; Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 592.
110
G R
feleri kontrol etmek iin dAnville alma-
snda o zamanlar bildii corafi, tarihi ve
astronomik ierikli Arapa, Farsa ve Trke
eserleri kullanmtr. Bildiimiz kadaryla o,
18. yzyln ilk kez Arap-slam kltr daire-
sinden o denli ok kayna kullanp deer-
lendiren corafyacsdr. Hatta Johannes
Gravius
157
tarafndan 1652 ylnda ilk edis-
yonlar ve Latince evirileriyle birlikte nle-
ri Avrupada yaylan Nareddn e-s ve
Ul Beyin izelgelerini de gzden karma-
mtr. Fakat maalesef dAnville, bu Arap-
slam izelgelerinin boylam derecelerini deil
de sadece enlem derecelerini gz nnde
bulundurmutur. Hi phe yok ki, bunun
sebebi baz izelgelerde sfr meridyeninin
Toledonun 2830' veya Kanarya Adalarnn
1730' batsnda bulunduunu ve dolaysyla
Paristen itibaren hesaplandnda sadece 20
batda (17. yzyln son eyreinden itiba-
ren Fransz corafyaclarda alldk olduu
zere) olmayp bilakis yaklak 3450' daha
batdan getiini bilmemesiydi. Bunu mte-
akiben, Kanarya Adalarndan geen sfr
meridyeninden itibaren hesaplanan boylam
dereceleriyle Toledonun 2830' batsnda
bulunan yeni sfr meridyenine gre hesapla-
nan boylam dereceleri arasndaki ok byk
miktardaki sapmalar onun iin bir ey ifade
etmemi olmaldr. lk boylam derecelerini,
Eb el-Fidnn karlatrmal izelgelerinin
evirileri sayesinde tanyordu. Ul Beyin
Zc eseri meselesinde de, bu corafi koor-
dinatlar izelgesinin bal yanl anlamaya
sebep olmutur. nk bu balk yanllkla,
boylam derecesinin Kanarya Adalarndan
itibaren hesaplandn ifade etmektedir
158
.
u anda sahip olduumuz bilgi seviyesine
157
Bin tabul geographic, una Nassir Eddini Pers,
altera Ulug Beigi Tatari, Londra 1652 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 1-79).
158
Bunu dikkatsizlikten doan bir yanl olarak saymalyz.
Daha ncelerden Roger Bacon yanllkla ok fazla batya
kaydrlm olan sfr meridyenini biliyordu. Osmanl d-
neminden de, 930/1524 ylnda tamamlanm izelgesine
yazd nszde batya kaydrlm olan sfr meridyenin-
gre James Rennel (1742-1830), yeni dnem
Arap-slam bilginlerinin ulam olduklar
boylam derecelerinin, en azndan Halep ile
Delhi arasndaki blge iin bile olsa, nemini
kabul eden ilk Avrupal corafyacdr
159
.
dAnville kendisinin malumu olan boylam
derecelerinden faydalanma yolunu bulama-
ynca Arapa, Farsa ve Trke corafya
ve tarih eserlerinde bulunan mesafeleri kul-
land, bu bakmdan Eb el-Fidnn kitab
onun en ok bavurduu Arapa kaynak-
t
160
. evirisini kulland bu kitap seyesinde
dAnville, kendisine eviriler yoluyla ulama-
m veya kaybolmu olan eserlerdeki bilgileri
elde etmitir. Ayrca o, matematiksel co-
rafya alanna ait olmayan fakat itinerer [yol
haritas niteliinde] veya topografik deeri
olan literatrden Eb el-Fidnn alntlar
yoluyla faydalanmtr. Bundan baka, in
haritas almasnda neredeyse sadece Eb
el-Fidnn ve el-drsnin eserlerini kulla-
nabilmitir.
dAnvillenin Tables des Orientaux
(Doulularn izelgeleri) diye adlandrd
kaynaklarn enlem deerlerinin doruluu
ve bu izelgelerin yeryznn, Hindistann
tesi de dahil olmak zere daha geni bl-
geleri iin geerlilii bakmndan beklenti-
lerinin olduka yksek olduu grnyor.
Hindistann bat kysnda bulunan mehur
Kambaya noktasnn pozisyonunu belirleme-
ye ynelik u beyanda bulunmaktadr: Eb
el-Fidnn kitabnn sahip olduum bir evi-
risi Kambayann enleminin el-Brnye gre
2220' olduunu kaydetmektedir ki bu deer
ok kk bir sapma ile haritayla rt-
mektedir
161
. DAnville, bildiim kadary-
la, el-Brnnin adn ve astronomik eseri
el-nn el-Mesdyi anan ilk Avrupal
bilgindir.
den bahseden Muaf Al er-Rm (. 979-1571)ye ia-
ret ediyorum (Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 186).
159
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 596.
160
a.e., Cilt 10, s. 596-597.
161
a.e., Cilt 10, s. 597-598.
G R
111
dAnvilleden sonra, byk belki de en byk
ngiliz corafyacs olan James Rennell 1780li
yllarda yaplan Hindistann kartografik tas-
virini yeniden kontrol etmek ve kendi al-
malar ile mmkn olabildiince dzeltme
grevini stlenmitir. Bu almaya Dou
Hindistandaki 1763-1777 yllar arasnda
ngiliz Dou Hindistan irketinin mesaha
mhendislii devini srdrd yllarda
ulamtr. Bu maksadn gerekletirme sre-
since, zellikle yapt Hindistan haritasna ek
olan Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire (1793 Londra)
162
isimli kitabn
ikinci edisyonunun 1783-1792 yllar arasnda
sren n almalar esnasnda yresel kay-
naklarn nemini kavramt. Sahip olduu
ok sayda Arapa, Farsa ve Trke kay-
naklardan Mool mparatorluunun byk
tarihi ve corafyacs Eb el-Fal el-Allm
(. 1011/1602)nin n-i Ekber isimli eseri
merkezi bir konum kazanmaktadr.
300 yldan beri retilmi haritalara dayanarak
Hindistan, gereklie mmkn olabildiin-
ce yakn bir biimde tasvir etmeyi, lkenin
i kesimlerini mevcut para-haritalar ve reh-
nmalar (yol haritalar) yardmyla olabildi-
ince doru izmeyi hedefleyen Rennell iin
n-i Ekber, hi phesiz birinci derece bir
kaynakt. Bu eser ona yalnzca Dekkann
kuzeyinde bulunan 11 eyalet hakknda ayrn-
tl corafi tanmlamalar ve mesafe bilgileri
sunmakla kalmamt, ayn zamanda enlem
ve boylam dereceleriyle en gvenilir kontrol
dayanan tekil ediyordu
163
.
Bundan baka Rennell, tpk ncs
dAnville gibi, Hindistann mehur nokta-
larnn, Jupiter uydularnn gzlemlenmesi
sonucunda yeni bulunmu birka boylam
dereceleri deerlerine sahip bulunmaktayd.
Hindistan haritas almasnda (Greenwich
yerine) bakent Delhiyi mesafe hesaplamala-
162
Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 260-261,
Frankfurt 1997.
163
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 604-605.
r iin hareket noktas yapt. n-i Ekber nin
yansra Nareddn e-s ve Ul Beyin
izelgelerine dayanyordu, fakat o da, bir hata
eseri olarak o izelgelerde bulunan boylam
derecelerinin Kanarya Adalarndan geen
sfr meridyenine gre verildiini sanyordu.
Bu nedenle (izelgelerin boylamlarnda) 20
den daha byk hatal deerlerle karlal-
yordu. Fakat boylam derecelerini Delhiden
itibaren batya doru hesapladnda, bu
derecelerin kendi hedefi iin yeterli oldu-
u kanaatine ulamt. izelgelerin boylam
derecelerini batdan douya doru deerlen-
dirmek iin onlar, sfr meridyenlerine gre
deil de, Delhinin daha batsnda bulunan
ehirlerle olan derece farklarna gre hesap-
lyordu
164
.
Rennellin, yapt haritalarda derece a
izelgelerini ekillendirirken nasl Arap-slam
izelgelerine dayandn bir rnekle gstere-
biliriz: Semerkant, Ul Beyin izelgelerine
gre Kanarya Adalarnn 9916' dousunda
bulunmaktadr [daha nce sylendii gibi o,
sfr meridyeninin Toledonun 2830' bats-
na kaydrldn bilmiyordu]; Halep yine bu
izelgelere gre 7210' lk bir deere sahip-
tir. Yani Semerkant, Halepin 2706' dou-
sunda bulunmaktadr. Halep, [yeni llere
gre] Greenwichin 3709' dousunda bulu-
nan bir boylam derecesine sahiptir (Fransz
Akademisinin en son bulduu deere gre
Parisin 3449' dousunda bulunmaktadr).
Buna gre Semerkant, Greenwichin 6415'
dousunda olmaldr. azvnden hareket edi-
lirse, bu ehrin boylam derecesi Beauchampn
[astronom Joseph Beauchamps, 1752-1801]
gzlemine gre Greenwichin 4933' dousun-
da, Ul Beye gre ise Semerkantn 1416'
batsnda bulunmaktadr. Bu hesaplamaya
gre Semerkant 6349' da, yani Halepten
itibaren hesaplanacak olursa 26' daha bat-
da bulunmaktadr. azvn ve Semerkant
164
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 608.
112
G R
arasndaki mesafenin detaylarn ok byk
bir zahmetle aratrdktan ve orient kaynakl
izelgelerde kaydedilmi olan bu iki ehir
arasndaki enlem ve boylam derecelerini kar-
latrdktan sonra Semerkantn boylamn
6415' olarak kabul ediyorum. Ul Beyin
mehur kadran ile bulunmu olan enlem
derecesi ise 3937' ve birka saniyedir
165
.
Grlyor ki, Rennell ilk olarak Semerkantn,
Ul Beyin izelgesinde 9916' olan boy-
lam derecesini Greenwichden hareket-
le elde etmeye alyor. Ul Beyin sfr
meridyenini bilmedii iin, onun izelgesinde
7210' olan ve en yeni metoda gre Jupiter
uydularn gzlemleyerek ulalan 3709'
olan Halepin boylam derecesinden hareket
etmektedir. Rennell, Ul Beye gre her iki
ehrin boylam farkllklarn Halepin modern
lmlerde belirtilen boylam derecesiyle top-
layarak (9916' 7210' + 3709' = 6415')
Semerkantn boylam derecesini elde ediyor.
kinci yaklatrma denemesinde de ayn yolu
takip etmekte, azvn ile Semerkant arasn-
daki boylam farkn kullanmaktadr. Rennell,
eer sfr derecenin Arap-Fars izelgelerinde
Toledonun 2830' batsnda (Grennwichin
3230' batsnda) bulunduunu bilseydi, ok
fazla zahmet ekmeden Semerkantn boylam
derecesini u karma ilemiyle hesaplayabi-
lirdi: 9916' 3230' = 6646'.
Rennellin Hindistan ve Hindistann kuzey
snr blgelerini ieren harita almasnda
mmkn olabildiince doru koordinatla-
r bulmak iin esas olarak Arap-slam ast-
ronomlarn ve corafyaclarn izelgelerini
nasl kullandna ve Avrupal adalar-
nn elde ettii verilerden ve kaynaklarda
bulduu parasange [fersah] veya qoss (1
qoss = yaklak 3 km.) olarak ifade edilen
mesafe bilgilerinden de nasl yararlandna
dair birok rnek daha verilebilir. almas
165
Rennell, J.: Memoir of a map of Hindoostan or the
Mogul Empire, London 1793 (Tekrarbasm: Islamic Ge-
ography serisi Cilt, 260), s. 191-192; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 609.
iin balca kaynak olan eserlerin, orijinalleri
ounlukla Arap-slam kltr dnyasnda
izilmi haritalardan ibaret oluuna ileride
tekrar deinilecektir.
Arap-slam kltrnde domu olan ve 18.
yzylda Avrupal corafyaclarn eline ge-
mi bulunan derece al haritalarn kesinli-
ini kontrol etmede kullanlan yer izelgele-
rinin nemi hakknda son olarak Rennellin
kendi szlerini aktaralm: Eer Ptoleme
Eb el-Fidnn, Nareddnin, Ul Beyin
izelgelerine ve erfeddnin Timur tarihi-
ne Avrupa dillerinde uzun sredir eriebilir
durumda olduumuz zamanmzda yaasayd,
sahip olduumuz btn avantajlara ramen
Asya haritalarmzn bylesine eksik olmas-
na hayret ederdi.
166
.
Bu arada, Arap-slam corafyaclarnn hari-
talar yoluyla bat corafyasna yaptklar etki
problemine deineceim. Ayn zamanda
arabistikte olduka iyi bir bilgi sahibi olan
corafya tarihisi Joachim Lelewel, benim
bildiim kadaryla, 13. yzyldan 14. yz-
yla gei dneminden itibaren Akdenizi
(ou kez Karadenizle birlikte) geree ok
yakn ekillendiren haritalarn kkenine ili-
kin soruyla uraan ilk kimsedir. Genellikle
deniz haritalar, zamanla portolan haritalar
olarak da nitelendirilen haritalarn teme-
linde, Lelewele gre, ayn zamanda gele-
cekteki gelimeler iin temel tekil edecek
olup corafi koordinatlar araclyla kaza-
nlan bir derece a yatmaktadr. Bu dere-
ce ann, Arap corafyaclardan ve onlarn
Yunan nclerinden miras aldklar materya-
li el-drsnin corafya ve haritalar biiminde
gelitiren Sicilyal corafyaclar tarafndan
(1139-1154 aras) baarlm olmas gerektii
inancndadr
167
.
Bunun ardndan, portolan haritalarnn
douuna ilikin ba gsteren tartma bug-
166
Rennell, J.: a.e., Cilt 1, s. 199; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 610.
167
Lelewel, J.: Gographie du moyen ge, a.y., Cilt 1, Gi-
ri s. LXXXIX-LXXX, Cilt 2, s. 17; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 289.
G R
113
ne kadar srdrlmtr ve bu konuya ilikin
grler ounlukla birbirine taban tabana
zttr
168
. Leleweldan bamsz olarak baz
arabistler bu haritalarn el-drs (1154) hari-
talarna baml olduu tezini zaman zaman
savundular
169
. Bununla birlikte, bu grler
arabist olmayan kahir ekseriyet tarafndan
hemen hemen hi dikkate alnmamtr. Bu
ounluun sz geen portalan haritalarnn
Arap modellere baml olduunu benim-
seyememelerinin veya kabul edememeleri-
nin sebepleri ok ynldr. Tarihsel doa
bilimleri aratrmalarnn btn dzeltme
giriimlerine ramen, insanln miras ald
bilimsel seviyeyi Avrupa merkezli bak a-
sndan gren inat bir gr varln hl
srdrmektedir. Bu tutumdan tr, bilimle-
rin Arap-slam dnyasnda muazzam bir geli-
im gsterdiine, o dnemde hemen hemen
mkemmel denilebilecek haritalarn gn -
na ktna ve bu geliim srecinin ok yk-
sek bir seviyesinde bulunmasna ilikin bilim
tarihi aratrmalarnda elde edilen aydnlk,
ne yazk ki dikkate alnmamtr. Bu devir,
bilim tarihsel adan Arap-slam bilimlerinin
Avrupadaki resepsiyonu ve zmsenmesi
periyoduna tekabl eden, Avrupallarn yeni
bilgileri alp kendilerine mal ettikleri dnem-
dir.
Portolan diye isimlendirilen haritalarn
Arapa modellere dayandn savunan gr-
destekleme balamnda arabistik, nce-
likle kayda deer yardmc bir ara ortaya
koyamad. Dahas var, arabistik aratrmalar
tarafndan, matematiksel-astronomik temel
zerine kurulan Arap-slam kartografyas-
n gstermeye ve Arap-slam bilimlerinin
Avrupada resepsiyonu ve zmsenmesi
sreci erevesinde bu kartografyacln
etkisine dair bir tartmaya yolamaya yne
lik hemen hibir giriimde bulunulmad.
Arabist almalarn bu pasif tutumundaki
168
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 285-300.
169
a.e., Cilt 10, s. 300-310.
temel motif, sadece delil niteliindeki hari-
ta materyallerinin eksiklii deildi. Bundan
daha ok, 19. ve 20. yzylda dikkati ekmek-
sizin temel ilke haline gelen u batl tasavvur
etkili oldu: Eski dnyann somut kartogra-
fik tasviri ve bunun 13. yzyldan itibaren
gelitirilmesi Avrupa kltr dairesinin bir
rndr ve baka trl dnlemez. Bu
satrlarn yazar da bir zamanlar, ou ada-
gibi, okuldaki eitim ve genel kabul bulan
bu gr ile yetimiti. Eer bugn ben bu
gr tutunulamaz, tarihsel olarak temel-
lendirilemez ve hatta sama buluyorsam, bu
grme tedricen ve konuya ilikin uzun
sren aratrmalarmn son yllarnda ulat-
m belirtmeliyim. Bunda, Halife el-Memn
(dnemi: 198-218/813-833) corafyaclarnn
yapt dnya haritasna rastlamam benim
iin byk bir ans oldu. almalarmn
sonular yl nce (2000) Geschichte des
arabischen Schrifttumsun 10., 11. ve 12. cildi
halinde u balkla yaynland: Mathematische
Geographie und Kartographie im Islam und
ihr Fortleben im Abendland. Beni, berabe-
rimde yarm yzyl boyunca tadm bu
yerleik tasavvuru revizyona tabi tutmaya
gtren nedenlerin bir ksmn, Arap-slam
haritalarnn Avrupadaki resepsiyonu soru-
nu balamnda dile getireceim.
u anki bilgilerimize gre, Avrupada orta-
ya km olup Arap etkilerinin bariz izle-
rini tayan en eski harita, Yahudilikten
Hristiyanla geen Petrus Alphonsusun
yapt haritadr. Bu ok basit dnya hari-
tas yine Alphonsus tarafndan 1110 yln-
dan sonra yazlan astronomi ierikli kk
bir kitaba eklenmitir. Bu harita, Arap tar-
znda gneyi yukardadr ve Araplar tara-
fndan benimsenen yedi iklim blmle-
mesi ile Arin ehir adn tamaktadr
170
.
Wallingfordlu Johann (1258)n mehur hari-
170
Bkz. Beazley, C.R.: The dawn of modern geography,
114
G R
tasnda da Arap izlerine ynelik iaretler bul-
maktayz
171
.
Kartografya tarihinde ok az ilgi gren bir
dnya haritas da talyan bilgin Burunetto
Latininin
172
Livres dou Tresor (1265 civarn-
da) isimli kitabnda ortaya kmaktadr, ve
ok ilgintir ki, bunun, kitabn muhtevasyla
hi ba bulunmamaktadr
173
. Bunun genel
ekli, deniz, da ve rmak tasvirleri ve de kta
formlar, el-Memn corafyaclarnn ve el-
drsnin dnya haritalar geleneinden gelen
bir ncln bu haritaya modellik ettii sonu-
cuna gtrmektedir. Ama harita, Akdeniz,
Karadeniz ve Anadolu formlar bakmndan
dierlerine oranla belirli bir geliimin gerek-
letii kansn kazandrmaktadr. Burunetto
Latininin kitabnn tad haritadaki dnya
tasvirinin, spanya dndaki Avrupada hem
btnde hem de detayda tamamiyle yeni ve
yabanc tepkisi yaratm olmas gerektiini,
13. yzyln dier dnya haritalaryla yaplacak
bir mukayese aka gsterebilir. Onun ada-
olan Albertus Magnus
174
(. 1280)un veya
14. yzylda Petrus de Alliaco
175
(1410)nun
dnya haritasyla bunun arasnda yapla-
cak bir karlatrma, Albertus Magnus ve
Petrus de Alliaconun haritalarnn, astrono-
Cilt 2, Londra 1897, s. 575-576; Haskins, C.H.: Studies in
the history of mediaeval science, New York 1924, s. 113-
119; Mercier, R.: Astronomical tables in the twelfth centu-
ry, Adelard of Bath. An English scientist and Arabist of the
early twelfth century ierisinde, ed. Ch. Burnett, Londra
1987, s. 95-96; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 207-208.
171
von den Brincken, A.-D.: Mappa mundi und Chrono-
graphia. Studien zur imago mundi des abendlndischen
Mittelalters, Deutsches Archiv zur Erforschung des Mit-
telalters ierisinde (Kln-Graz) 24/1968/118-186, zellik-
le s. 148-149; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 208-326
172
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 114.
173
von den Brincken, A.-D.: Die kartographische Dar-
stellung Nordeuropas durch italienische und mallorquini-
sche Portolanzeichner im 14. und in der ersten Hlfte des
15. Jahrhunderts, Hansische Geschichtsbltter ierisinde
(Kln ve Graz) 92/1974/45-58; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
223, 327-331.
174
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 220-223; Cilt 12, s. 111.
175
a.e., Cilt 10, s. 216; Cilt 12, s.111.
mik-kosmografik tarzda Arap kaynaklarn
izlerini tad da bir yana, byle bir kartog-
rafik gsterimin o dnem Avrupas iin ne
denli allmadk olduunu belirgin bir ekil-
de ortaya koymak iin yeterlidir.
Bildiimiz kadaryla el-Memn corafyac-
larnn ve el-drsnin dnya haritalaryla
grmezden gelinemeyecek bir benzerlik gs-
teren en eski ikinci harita yaklak 1320 yln-
dan gelmekte ve Marino Sanuto ve Petrus
Vesconte isimlerini tamaktadr. Modern
aratrmalarda bu dnya haritas, el-Memn
haritas bilinmedii iin sadece ve dorudan
doruya el-drs arasnda bir balant kurma-
ya allmtr
176
.
Sanuto ve Vescontenin dnya haritas btn
redaksiyonlaryla, kkenleri 1850 ylndan
beri tartlan ve ok farkl ekillerde cevap-
lanan portolan haritalarnn arasnda ele aln-
maktadr. Bizim dncemize gre, bu hari-
talar insanln bir btn olarak kartografya
tarihinde gsterdii geliimin o zamana kadar
en yeni basaman ortaya koymaktadr. Bir
gelime ki, yaklak 500 yldr devam eden ve
300 yl daha devam edecek olan yani yaklak
800den 1600e kadar 800 yl boyunca Arap-
slam kltr evresinde gereklemitir.
Portolan haritalarnn byk ounluunda
ky izgilerinin ve boylam uzunluk oranla-
rnn dikkat eker dorulua, kartografya
tarihinin Arap-slam periyodunda ulald-
na dair kanaatimi burada belirtmekten vaz-
geerek sadece bu Giriin ilk blmnde
ileri srdmz dolayl argmanlara iaret
176
Bkz. Miller, K.: Mappae arabicae, Cilt 1, Stuttgart
1926 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 240),
s. 51; Lewicki, T.: Marino Sanudos Mappa mundi (1321)
und die runde Weltkarte von Idrs (1154), Rocznik Orien-
talistyczny ierisinde (Varova) 38/1976/169-195; Wawrik,
Fr.: Die islamische Kartographie des Mittelalters, Kultur
des Islam. Referate einer Vortragsreihe an der sterrei-
chischen Nationalbibliothek, 16.-18. Juni 1980 ierisinde,
ed. O. Mazal, Wien 1981, s. 135-156, zellikle s. 152-153;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 291, 293-294.
G R
115
ederek (s. 50 vd.) gnmze ulaan ve her
biri 1300lerden nceki nemli bir geliim
aamasn ifade eden harita ksaca tant-
lacaktr.
Birinci harita Halife el-Memn corafyac-
larnn 3./9. yzyln ilk eyreinde yaptkla-
r dnya haritasdr. Bu haritann 740/1340
ylnda yaplm ve -muhtemelen muhteem
olmas gereken- orijinalini tam olarak yan-
stmayan kopyas (bkz. Katalog III, s. 24) ve
orijinalin bize ulaan koordinat izelgelerine
dayanlarak [enstitmzde] yaplm olan bir
harita (bkz. Katalog III, s. 25) gstermekte-
dir ki bu nemli dokman, genel kartografya
tarihinde en nemli geliim basamaklarndan
birini oluturmaktadr. Bu harita Marinos
(2. yzyln ilk yars)un haritasna, Ptoleme
(2. yzyln ikinci yars)un Corafyasna ve
Halife tarafndan grevlendirilen byk bir
bilginler grubunun ulat lm ve cora-
fi bilgi toplama sonularna dayanmaktadr.
Elbette bu bilginlerin, miras alnan dnya
resmini dzeltmede ve tamamlama ynn-
deki ilk denemelerinde, imkansz gerekle-
tirmi olamadklar kendiliinden anlalr.
Dnya haritas resmetmedeki en dikkat eki-
ci bilimsel katklar arasnda, sonraki geliim
evreleri iin ok nemli olan u yenilikler var-
dr: Marinos ve Ptolemenin birbirine bal
tek ktalar tezine karn -ki bu teze gre Hint
Okyanusu bir i denizdir el-Memn coraf-
yasnda meskn blgeler su ile evrelenmitir
ve Afrika gneyden dolalabilir haldedir.
Ayrca el-Memn corafyaclar Ptoleme
tarafndan verilen Akdenizin ar boylamn
63 den 52 ye indirmiler ve kartografik tas-
virinde belirli dzeltmeler yapmlardr.
Bir dier geliim basaman temsil eden ikin-
ci harita 548/1154 tarihli el-drs haritasdr.
Bugn ispat edilebilmektedir ki el-drs, sk
sk iddia edildiinin aksine
177
, Ptolemenin
177
Bkz. rnein dAvezac, M.A.P.: Coup dil sur la pro-
(ok byk bir ihtimalle hi mevcut olamam)
haritasn deil, el-Memn corafyaclarnn
dnya haritasn model olarak elinin altnda
bulundurmutur. el-Memn haritasna nis-
petle baz dezavantajlar bulunan el-drs
haritas daha iyi bir Akdeniz, Avrupa ve zel-
likle Orta, Kuzey ve Kuzeydou Asya tasviri
ortaya koymaktadr. el-Memn haritasnn
douundan itibaren yaklak 325 yllk bir
sre ierisinde kaydedilen, zellikle Asya
sz konusu olduunda byk nem arz eden
bu gelimeler gstermektedir ki yeryznn
kartografik tasvirinde ok canl bir geliim
cereyan etmitir.
Portolan haritalarnn oluumu ynndeki
nc geliim aamasnn bize ulaan kar-
tografik kantlardan birisi de, Akdenizin
batda drtte birinin kylarn btn adalarla
birlikte, Avrupann bat kylarn Cebelitark
Boazndan kuzey Fransaya kadar, ngiltere
ve rlanda kylarnn baz paalarn geree
olduka uygun olarak resmeden bir Arap-
Marip haritasdr
178
.
Yukarda bahisleri geen in dnya haritas-
na, Nareddn e-snin dnya haritasna,
Akdeniz, Karadenizin ubeddn e-rz
tarafndan yaplan didaktik taslana (bkz. s.
49) ilaveten ki bunlar ana hatlar ile belirti-
len, Avrupada 1300 yl civarnda grnme-
ye balayan portolan haritalarn ncleyen
slam kltr dnyasndaki kartografik geliim
aamalarna dair tasavvurumuzu destekleme-
ye elverilidir bu gelimenin ayn devirde
baarlan matematik-astronomik temellerini
birka rnekle gsterelim.
lk olarak Akdenizin byk ekseninin boy-
lam ve Akdenizin nemli ky ehirleri
arasndaki boylam farklarn gz nne ala-
jection des cartes de gographie, Bulletin de la Socit de
Gographie (Paris) 5e srie, 5/1863/257-485, zellikle s.
293-294; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 286.
178
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 27-31; Cilt 12, s. 74.
116
G R
el-Marrkde hl 4523' olan Akdenizin
Tanger ile Antakya arasndaki uzunluu
gen meslekta Muammed b. brm bn
er-Ram
180
(. 715/1315)da tekrar ksal-
tlm ve dzeltilmi olarak ortaya kmakta-
dr ki bu deer 4400' dr
181
. Buna gre yuka-
rda ad geen ehirler arasndaki boylam
farklar yledir:
lm. Deerler, 5./11. yzyln ilk yarsndan
itibaren Toledo ile Badat arasndaki yerle-
rin boylam derecelerinde kapsaml lde
gerekletirilmi olan tashihlerin gz nn-
de tutulduu izelgelerden alnmtr. Eb
el-asan el-Marrk
179
(. 660/1260 veya
680/1280)nin izelgesine gre aadaki alt
ehir arasndaki boylam farkllklar yledir:
179
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 168-173.
180
a.e., Cilt 10, s. 165.
181
a.e., Cilt 10, s. 166, 231.
182
El yazmas Viyana, Nationalbibliothek 2452; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, s. 231.
Arap-slam kltr dnyasnda yaplan co-
rafi boylam zerindeki radikal ksaltmalar
Avrupaya ok erken tarihte ulamtr, en
azndan bn er-Ramn izelgeleri yoluy-
la. Bu izelge Latince Latitudo et longitudo
regionum sicut continetur in Libro algalien
182
isimli anonim eserde ortaya kmaktadr.
El yazmas muhtemelen 14. yzyldandr.
Yzlerce yl boyunca ne bu ne de baka
bir koordinatlar izelgesi Avrupa kartograf-
yasnda kullanlmtr. Avrupada ilk olarak
1630 ylnda Wilhelm Schickard ve Willem
Janszoon Blaeu, Akdenizin kartografik tas-
virindeki arpkla iaret etmilerdir
183
ve
Avrupada geree uygun bir Akdeniz boy-
lam uzunluuna ulalmas 1700e kadar sr-
mtr
184
. Fakat Avrupada daha 17. yzyln
ikinci yarsnda bile Akdenizin bir mate-
matiksel corafya asndan kazanm kap-
samndan ne kadar uzak olunduu, bir zet
tablo yardmyla kolayca grlebilir. Roma
ile Toledo arasndaki boylam farkllklar
183
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 129, 132.
184
a.e., Cilt 11, s. 132 vd.
Boylam Fark Bugnk Deer
Tanger L 2410' Antakya 6934' 4523' 4200'
Tanger L 2410' Roma L 4300' 1850' 1820'
Toledo L 2800' skenderiye L 6300' 3500' 3600'
Toledo L 2800' stanbul L 6000' 3200' 3300'
skenderiye L 6300' Antakya 6934' 0645' 0605'
Tanger 2500' Antakya 6904' 4404' 4200'
Tanger 2500' Roma 4500' 2000' 1820'
Toledo 2800' Roma 4500' 1700' 1632'
Toledo 2800' skenderiye 6120' 3320' 3355'
skenderiye 6120' Antakya 6904' 0744' 0605'
Boylam Fark Bugnk Deer
G R
117
na ilikin bu alma Michael Florentius
van Langeren tarafndan spanya Kral IV.
Philipp (. 1665)e takdim edilmiti. Buna
gre farkllklar eitli haritaclarda yledir:
Blaeuda 1720', G. Mercatorda 20, Ph. van
Lansbergede 21, Tycho Brahede 2140',
Cl. Ptolemede 2230' (aslnda 2640') ve A.
Maginusda 2940'
185
.
Eer gerekten uzak kartografik-tarihsel
tasavvur, Akdeniz portolan haritalarnn
douuyla snrl kalm olsayd, burada Arap
Akdeniz kartografik tasvirinin resepsiyonu
konusuna son verebilirdik. Ayn yanl tasav-
vur, Avrupal denizciler tarafndan ulal-
mam olan ve aslnda Akdeniz portolan
haritalar kategorisine girmeyen daha byk
bir corafi blgenin haritalar iin de geerli
olmutur. Bununla st kapal olarak, ok
uzaklarda bulunan lkelerin, Asya, Afrika
gibi kta haritalar kkeninin artk sorgulan-
mamas veya eer sorgulanacak olursa, bu
haritalar herhangi bir ekilde elde ettikleri
bilgiler temelinde Avrupal haritaclarn yap-
tklar orijinal eserler olarak kabul etme ek-
lindeki yaygn uygulama desteklenmektedir.
Cenovadaki Marcus Kilisesinin ba olan ve
1344 ylnda len Giovanni da Caignano adn
tayan harita, bu konuda ok ilgin bir rnek
olarak verilebilir. Bu harita 1311 ylnda do-
mu sanlr
186
ve Akdeniz dnda Karadenizi,
Avrupa ve Kuzey Afrikay, Anadoluyu,
Irak, Hazar Denizi ve Urmiye Glyle
birlikte ran iermektedir. kinci Dnya
Davanda kaybolan bu haritay Theobald
Fischer 1885 ylnda ayrntl bir ekilde
yorumlamtr
187
. Ona gre, bu byk yery-
185
Baudet, P.J.H: Leven en Werken van Willem Jansz.
Blaeu, Utrecht 1871, s. 77; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 132.
186
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 129.
187
u koleksiyonda bulunmakta: Sammlung mittelalterli-
cher Welt- und Seekarten italienischen Ursprungs und aus
italienischen Bibliotheken und Archiven, Marburg 1885
(Tekrarbasm: Amsterdam 1961, haritalar olmakszn), s.
118 vd.
z paras, Cenovadaki Carignano tarafn-
dan seyyahlarla grlerek veya baka
yolla edinilen bilgilenmelerle gereklie
yakn bir ekilde izilebilmitir. Fischerin
hkmsz olduunu gstermeye altm
gereke ve delillerini
188
burada tekrarla-
madan, sadece u kesin tespiti belirtmekle
yetiniyorum: Fischerin ilgili aklamalar-
nn ou, bu haritaya, Arap-slam kartog-
rafyaclnn 7./13. yzylda ulat en son
seviyeyi aa yukar yanstan en azndan bir
haritann modellik yapt sonucuna gtre-
bilir. Bu modeldeki Hazar Denizi ve Urmiye
Glnn ekilleri, mesela 548/1154 tarihli
el-drs haritas yoluyla bildiimiz kartogra-
fik tasvir seviyesinden daha yksek ilerleme
seviyesini yanstmakta olduklar beklenebilir.
Carignano, el-drsnin haritasn da kullan-
m olabilir. Fakat kulland asl model hari-
ta, ilk olarak 12. yzyldan itibaren Anadolu
Seluklular tarafndan isimlendirilen ehir-
lerin bile gznnde bulundurulduu Arap-
slam kltr dnyasnn daha yeni bir haritas
olmaldr
189
.
Bana gre alann tarihileri tarafndan lay-
kyla gz nnde bulundurulmayan kartog-
rafik-tarihsel bir olgu olarak u gsterilebilir:
Portolan haritalarnn birinde, en ge 1320
tarihli ve Sanuto ile Vesconte (Katalog III,
s. 14) tarafndan yaplm olannda Afrika
gneyden dolalabilir bir formda gsteril-
mektedir ve yaklak 1351 tarihli bir baka
haritada da Afrikann formunda nemli bir
tashihin yapldn ortaya koymaktadr
190
.
Giriilen bu tashih ii, modern literatrde
Medicei Atlas
191
diye adlandrlan hari-
talar grubunun bununla bir btn tekil
188
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 332-335.
189
a.e., Cilt 10, s. 335.
190
a.e., Cilt 10, s. 549; Cilt 12, s. 137.
191
a.e., Cilt 12, s. 136-140.
118
G R
eden dier ksmlar gz nne alnrsa,
ok belirgin nemde bir karakter kazanr.
Bu atlas bize, Akdenizin mkemmel detay
haritalar bir yana, ok belirgin bir ekilde
gereklie yakn Hazar Denizinin
192
ve Hint
Yarmadasnn gen formunu vermekte-
dir
193
.
Bildiim kadaryla sinolog Walter Fuchs im-
diye kadar, bir Avrupa haritasnda kala-
lan Afrikann o formunun Avrupal bir
harita yapmcsnn kendi abalarnn sonu-
cu olabilecei grne kar kan yegane
bilgindir. Bu grne, 14. yzyln bala-
rnda doan in dnya haritas zerindeki
incelemeleri sonucunda ulamt. Bu harita,
onun aratrmalarna gre, 13. yzyln sonla-
rna doru slam dnyasndan kan ve Dou
Mool mparatorluuna ulaan dnya hari-
tasn temel alarak domutur ve de gere-
ine olduka yakn Akdeniz tasviri ve Afrika
gneyinin gen formuyla hayrete dr-
mektedir. Fuchs
194
, byle bir tasviri tesadf
eseri saymaya inanmann ok g olduu
dncesindedir. O, Araplarn kartografik
mirasnn bize tam olarak aktarlmad ve o
kartograflarn denizcilerin seferlerinde elde
ettikleri en yeni tecrbeleri yanstmadklar
tezine meyletmektedir.
14. yzyl haritalarnda yeni verilerin ortaya
kmas, harita hangi ismi tarsa tasn, maa-
lesef ok sk olarak Marco Polonun seya-
hatnamesindeki ifadelerle ilikilendirilmitir,
hatta bunlar yetersiz veya anlamsz olsalar
bile
195
.
Elbette, Marco Polonun vermi olduu
tek tk, yzeysel ve ounlukla da doru
olmayan corafi bilgi krntlar veya sey-
yahlar yoluyla gelen bilgilerle, yeryznn
192
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 475.
193
a.e., Cilt 10, s. 568.
194
Was South Africa already known in the 13th century?,
Imago Mundi (London) 10/1953/50-51; Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 10, s. 323, 563.
195
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 318, 320, 337, 469, 484,
533, 556, 558, 563, 569, 570; Cilt 11, s. 102, 409, 414.
bir parasnn ksmen geree yaklaan bir
haritasnn izilebilecei gibi naif bir bak
asna kar deliller sunmakla uramaya
kendimi kaptrmayacam. Marco Polonun
veya herhangi bir Avrupal dou seyyahnn
kartografya tarihinde oynad rol, sadece
uzak lkelerden kendi lkelerine haritalar
getirmekten ibaret olabilir. Bu yzdendir ki
Venedikli bir tccar olan Marco Polonun,
gidi yolculuunda (1272) lhanllar lkesini,
dn yolculuunda ise (1294-1295) Tebriz
gibi 13. yzylda matematiksel corafya-
nn gelitirildii dou slam dnyasnn ok
nemli kltr merkezlerini ziyaret etmesi, bu
merkezlerde dnya ve deniz haritalarn tan-
mas ve bunlardan kopyalar ya da en azndan
taslaklar alm olmas artc deildir
196
.
1930lu yllarda, Marco Polonun Asya seya-
hati esnasnda sahip olduu haritalardan biri,
sonraki yllarda ise drt baka harita tann-
d
197
. Bu haritalar ok kaba hatlarla izilmi
gney ve dou Asya kylarn gstermekte,
fakat Hindistann ve Malayann ve takma-
dalarnn geree artc derecede yakn
bir tasvirini vermektedir. Burada ok nemli
olan, iki haritada da acemice yazlm Arapa
bilgilerin ve bunlarn talyanca tercmelerinin
bulunmasdr. Bu bilgilerden birisi udur: 30
yl boyunca Suriye (Arabistan) ile Uzak Dou
arasnda seyahat emi olan Suriyeli kaptan
Sirdumab (?) bu haritay 1287 ylnda (hari-
tada el yazsyla, yazm hatas nedeniyle 1267
yazmakta) Marco Poloya hediye etmitir
198
.
Bence bu taslaklar, Marco Polonun malumu
olan gelitirilmi formda ve daha da ayrnt-
landrlm halde yzlerce yl boyunca devaml
olarak Avrupal haritaclara ulam bulunan
196
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 315-316.
197
a.e., Cilt 10, s. 316.
198
a.e., Cilt 10, s. 317.
G R
119
baz Arap-Fars dnya ve deniz haritalarnn
basit temel izgilerini yanstmaktadr
199
.
Arap-slam dnyasndan gelen rneklerin
resepsiyonu ve zmsenmesi erevesinde
Avrupada 14. ve 15. yzylda yetkin olma-
yan saysz dnya haritas dodu. Elbette bu
haritalarn hepsi orijinallerin deil, gerekte
birbirlerinin kopyalaryd ve harita yapmcla-
rnn fantazilerinden bamsz deillerdi. Bu
haritalarn sadece en mehurlarndan birini
ele alalm. Harita, Venedik yaknlarndaki
Muranoda bulunan Kamadulensa Manastr
rahiplerinden Fra Mauro [Arap Rahip] tara-
fndan yaplmtr. Fra Mauro bu haritay
Portekiz kral V. Alfons (1433-1481)un tale-
bi zerine 1457-1459 yllar arasnda izmi-
tir
200
. Yaplacak bir karlatrma, bu haritann
genel grnnn, Akdeniz ve Karadeniz ile
birlikte kta tasvirinin, yukarda ad geen
Brunetto Latini ve Sanuto-Vescontenin
haritalarn andrdn gsterecektir. Bu
haritalar da, yukarda bahsedildii zere,
Arap haritalar rnek alnarak yaplmlard.
Fra Mauronun haritasnda yeni olan unsur,
nceki iki haritayla kyaslandnda, Hazar
Denizinin olduka kesin formudur. Burada
dikkat edilmesi gereken husus, kuzey-gney
ekseninin yaklak 70 batya dnk olma-
sdr. ok byk bir ihtimalle bu eviri, bir
Hazar Denizi ksmi haritasnn temel alnan
bir dnya haritasna eklenmesinin bir sonu-
cudur. una da iaret edilmelidir ki, bu hari-
tann Arap tarznda gneyin yukarya dnk
izilmi olmasdr. Ayrca yaplan son aratr-
malar Atlantik isminin Arapa kkenli oldu-
una dikkat ekmektedir (el-Bahr el-Mulim
Karanlk Deniz)
201
. Ayrca bir lejantta, bir
Arap gemisinin doudan Afrikann gney
burnu zerinden Karanlk Denize getii
199
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 318.
200
Bkz. Hennig, R.: Terrae incognitae. Eine Zusammen-
stellung und kritische Bewertung der wichtigsten vorco-
lumbischen Entdeckungsreisen an Hand der darber vor-
liegenden Originalberichte, Cilt 4, s. 48.
201
a.e., Cilt 4, s. 48.
ve ok da uygun olmayan koullar altnda-
ki yolculukla 40 gnde yaklak 2000 mil
katettii belirtilmektedir
202
. Bu rivayette R.
Hennig
203
kltr tarihi bakmndan ok
nemli bir olgu bulmaktadr: Fra Mauro
Araplarn rivayetlerine dayanarak 1420li yl-
larda hi kuku duymakszn Afrikay gney-
den dolalabilir olarak resmetmitir. 16.
yzyldan bize ulaan bir gre gre ise Fra
Mauro, dnya haritasn Marco Polonun ve
babasnn inden beraberlerinde getirdikle-
ri ok eski ve ok gzel bir dnya ve deniz
haritasndan almtr
204
. Ben bu ifadeden,
Marco Polonun (szde) inden dn seya-
hatinde bir slam lkesinde elde ettii Arap-
ran haritasn anlamaktaym, bununla bera-
ber Fra Mauronun gerekten model olarak
kulland haritann, Marco Polonun berabe-
rinde getirdiinden ibaret olmas gerekmez.
Arap-slam corafyaclarnn oluturduu
yeni yeryz resmiyle bir dereceye kadar
kazandklar tankla paralel olarak
Avrupada matematiksel corafya alannda
bir bilgi genilemesi devam etti. Bununla
birlikte, 1406 ylnda Latinceye evirilen
Ptoleme Corafyasnn 1477 ylnda ger-
ekleen basmyla bir arma ve kargaa
kendini gsterdi. Akdenizin el-Memn
corafyaclarnn dnya haritasnda yakla-
k 52-53 olan boylam yerine, Ptolemenin
evrilen bu eserindeki izelgeler ve daha
sonra Bizansl Maximos Planudes tarafn-
dan yaklak 1300lerde bunlara dayanarak
canlandrd haritalar, boylam 62-63 (ger-
ekte 42) olarak veriyordu. Bu haritalar-
da Hindistann Kanarya Adalarna uzakl
125 olarak (el-Memn corafyasna gre
115), Asya gney douda Afrikaya bal ola-
202
a.e., Cilt 4, s. 45, 49.
203
a.e., Cilt 4, s. 54.
204
Bkz. The celebrations of the 700th anniversary of Mar-
co Polos birth at Venice, Imago Mundi ierisinde (Lond-
ra) 12/1955/139-140, zellikle s. 139b; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 318-319
120
G R
rak verilmitir. Bylece Hint Okyanusu bir
i deniz olmakta, Asya anakaras douda ve
kuzey douda 180 yi amakta, Hazar Denizi
kavun formunda doudan batya doru yakla-
k 23 genilemekte vs.. Kartograflar ve koz-
mograflar, hl el-Memn corafyaclarnn
tasvirlerine mi yoksa Ptolemenin tasvirlerine
mi bal kalacaklar konusunda bir seim yap-
mak durumunda bulunuyorlard. Arap-slam
dnya tasvirinin temel unsurlarndan birisi,
yani Afrikann gneyden dolalabilir ve Hint
Okyanusunun karalar evreleyen okyanu-
sun bir paras halinde olduu, Ptolemenin
tasvirine ramen, ne olursa olsun varln
koruyabildi. Ptoleme Corafyasnn Latince
evirisinin ilk edisyonundan ok ksa bir sre
sonra yaynlanan bir dnya haritas
205
ok
nadir karlalan bir durum olarak okyanus
tarafndan evrelenmi kara kitlesine ilikin
Arap-slam tasavvuru ile Hint Okyanusunu
bir i deniz olarak gsteren Ptoleme formu-
nu birletirmektedir. Bu harita bir yandan
Avrupann biimi hakknda gerekten iyi bir
bilgi yanstmakta ve Hazar Denizini byk
lde doru gstermekte, dier yandan da,
Cennetin yeryznn drt ana nehrinin k-
t meskn blgelerin dousunda olduuna
ilikin Hristiyanlk grn yanstmakta-
dr
206
.
Bununla beraber, Ptoleme Corafyasyla
olan tanklk sonras Avrupadaki dnya
haritalarnda ba gsteren bu iki farkl deer-
lendirme, 13. yzylda Avrupada balayan
yeni geliimin kaderini belirler pozisyon-
da kalamad. Gerekte Ptolemenin dnya
tasviri, zellikle Portekiz Hindistan seya-
hatleri yoluyla slam kltr evresinden
Avrupaya gelen haritalarda bulunan tas-
virler karsnda, ok uzun sre, daha kesin
syleyecek olursak, yarm yzyldan daha
205
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 86; Cilt 12, s. 124.
206
a.e., Cilt 11, s. 86.
uzun bir sre tutunamad. Daha Vasco da
Gamann ilk seyahatiyle, Afrikann ve Hint
Yarmadasyla birlikte Hint Okyanusunun
bat yakasnn hemen hemen mkemmel
bir haritas ber Yarmadasna ve talyaya
ulamt. Bu haritay dierleri izlemitir.
Mesela, Cava dilinde yazlm 26 parahari-
ta ieren atlas gibi. Bu atlasn sadece Hint
Okyanusu tasviri deil, ayn zamanda dier
zellikleri de, yeryzn kartografik olarak
tasvir etme iinin yaklak 905/1500den nce
Arap-slam kltr evresinde dikkat ekici
bir seviyeye ulam olduunu gsterir. Hint
Okyanusundaki Portekizli denizciler, o bl-
gelerden Portekize haritalar getirdiklerini ve
Arap denizciler elinde bulunan ok gelimi
pusulalar ve st seviyede bir denizcilik bili-
miyle karlatklarn gizleme ihtiyacn duy-
mamlardr. Ayrca Portekizce kaynaklar,
gneyden dolalabilir Afrika eklini gsteren
Hint Okyanusu haritalarnn 15. yzyln ilk
yarsndan itibaren Portekizlilerin ellerine
getiine ilikin ok ak bilgiler vermektedir.
Bunun sonucu olarak Portekizde oktan
beri bilinen deniz yoluyla Hindistana ula-
ma arzusu uyand
207
.
Avrupada Ptoleme Corafyasnn evi-
risiyle ortaya km olan dnya haritas
izimciliindeki geriliin hl etkili olduu
1550li yllarda, Portekizliler tarafndan geti-
rilen haritalar olumlu etkilerini gsterme-
ye balad. Corafyaya ve seyahatnamelere
byk ilgi duyan Venedikli Gian Battista
Ramusio (1485-1557)nun u szleri kartog-
rafya tarihi asndan ne kadar vurgulan-
sa azdr
208
: Ptoleme Corafyasnn Afrika
ve Hindistan haritalar, o blgeler hakkn-
da bugn ulalan byk bilgi karsnda
bana olduka yetersiz grndkten sonra
207
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 358-362.
208
Navigationi et viaggi, Ciltt 1, Venedig 1563 (Tekrar-
basm: Amsterdam 1970), Widmungstext s. 2; Sezgin, F.:
a.e., Cilt 11, s. 99-100.
G R
121
ben, ad geen blgelerde bulunmu olan ve
oralar ayrntl biimde anlatan yazarlarn
anlattklarn bir araya getirmeyi ve buna
Portekizlilerin deniz haritalarndaki tasvirleri
eklemeyi maksada uygun ve ok da faydal
bulmaktaym. Bylece herkesi memnun ede-
cek bu tarz baka haritalar izilmesi mmkn
olabilecektir.
Ramusio tarafndan kopyalar verilen harita-
lar u drt paradan olumaktadr: (1) Africa,
(2) Arabica-Persia-India, (3) Isole Moluche
(Gneydou Asya) ve (4) bir Afrika para-
haritas. Btn haritalarn Arap tarzna gre
gneyin yukarda oluu bir yana, bunlarn
toponomik zellikleri ve enlem-boylam ska-
lalar, Arap kkenli olduunda hi bir kuku-
ya yer brakmamaktadr
209
. Elbette adala-
rn hayrete dren ve gnmz kartograf-
ya tarihilerinin bugn bile kafalarn yoran
haritalar Ramusiosunkiler deil de, onlarn
etkisiyle 1559-1561 yllar arasnda ortaya
kan ve Ramusiosun bir arkada, Giacomo
Gastaldi, tarafndan izilen Asya haritasy-
d
210
. 1539 ylndan itibaren kendini Ptoleme
haritalarnn yaynlanmasna adayan bu
Venedikli mhendisin, birdenbire tamamen
farkl bir Asya izimini tercih etmi olma-
s, kartografya tarihinde gnmze kadar
aklanamam bir fenomen olarak kalyor.
Gastaldinin ada olan, onun haritasndan
baz kk deiikliklerle kendi redaksiyonu-
nu yapan mehur haritac Abraham Ortelius,
Asya haritasnn sa alt kesine u aklama-
y eklemiti
211
: [Bylece] deerli okuyucuya
yeni bir Asya haritas sunuyoruz. Bu harita-
y, corafya konusunda ok byk hizmeti
olan Jacobus Gastaldus, Arap kosmograf
Eb el-Fid geleneine gre [izmitir]. Bu
yazar [Eb el-Fid] mehur matematiki
ve Arapa da dahil olmak zere birok dil
bilen Guillaume Postel Ortadoudan bizim
Avrupaya getirmitir...
209
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 100-103.
210
a.e., Cilt 12, s. 177-179.
211
a.e., Cilt 12, s. 182.
Bu notun bana gre corafya tarihi asndan
nemi, Ortelius meslekta Gastaldininki
gibi bir Asya haritasnn ancak Arap gele-
nei temelinde yaplabilecei dncesinde
olmasdr. Bir haritann genel eklini verme
iinde Eb el-Fidnn kitabndan alnan
koordinatlarn yeterli olup olmad ve de bu
koordinatlarn Gastaldinin haritas ile uzla-
trlabilir olup olmad sorusunu o elbette
kendi kendisine sormad. Yine hem ondan
nce gelenlerden, hem onun adalarndan
veya ardllarndan hi birisi, Eb el-Fid
tarafndan karlatrmal bir izelgede kay-
dedilmi olan corafi koordinatlarn 13. yz-
yln sonlarndan nceki bir zaman dilimin-
den ktn ve sfr meridyeninin Toledodan
2830' batya kaydrlmasyla boylam derece-
sinin ksaltlmlnn gz nnde bulundu-
rulmadn bilemezlerdi. Kukusuz Ortelius
da, Gastaldinin sfr meridyeni Toledodan
2830' batya kaydrlm bir ya da birden ok
Arap haritasn rnek aldn bilmiyordu
212
.
Gastaldinin Asya haritasyla aktard kar-
tografik verilerin adalarnda uyandrd
yanknn ne denli artc olmas gerektii,
zellikle onun haritasnn Venedik Senatosu
salonuna aslmakla byk bir onur ve hret
kazanmasndan 3 yl sonra, onda tannabilen
yerlerin, koordinatlaryla birlikte ok kap-
saml izelgelerinin yaplm olduu gerei
ile anlalabilir
213
.
Yeryznn eski (Ptoleme) ve Gastaldi saye-
sinde ortaya kan yeni (Arap) haritalar
arasndaki gze arpan en nemli fark bana
gre udur: Arapa haritasnda Asya artk
birbirine bal bir btn tekil eden anaka-
rann bir paras olarak, kuzey ve douda
en son noktaya kadar uzanmamakta, bilakis
oval ve evresi dolalabilir bir ekil almakta-
dr. Bu, erken dnem Avrupa haritalarnda
tektk ortaya kan ve Asyann kuzeydou
212
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 99-116.
213
a.e., Cilt 11, s. 108.
122
G R
kenarnn Arap tarzndaki kartografik ekil,
bu tarihlerden itibaren ada ve sonraki
dnem haritalarnda genel bir geerlilik
kazanmtr. Buna sadece Asyann kuzeydo-
udan dolalabilirlii deil, ayn zamanda
kltlm ve eyere benzer ekli de dahildir.
Bu izim el-Memn haritasndan kaynaklan-
mamaktadr. Bu izim iin bize ulaan en eski
model olarak el-drsnin haritas belirmek-
tedir. Daha nce saym olduum gereke-
leri
214
tekrarlamakszn sadece unu vurgulu-
yorum: Bu nemli yenilik el-drs dnemin-
den (548/1154) nceye uzanmaktadr ve Asya
kartografyas geliiminin bir paras olarak
izleyen yzyllarda etkin bir ekilde devam
etmitir
215
. Bu balamda 1570li yllarda alev-
lenen, G. Mercatorun ve A. Orteliusun o
zamanlar Asyann kuzeyden geilebilecei
fikrini kabullenememesi de anlmaldr
216
.
Orteliusun Asya haritasnn sa alt kesinde
yapt aklama ve Gastaldinin Asya harita-
snn Arap kkenine ilikin soru 20. yzylda
defalarca tartld
217
. Portolan ve dnya hari-
talarnn douuna ilikin Avrupada hakim
olan grler nedeniyle bu soruya, kartograf-
ya tarih yazclnn durumu, Arap-slam kl-
tr dnyas haritalarnn yapt etkiyi dikkate
almaya imkan vermedii srece, ikna edici bir
yant beklenemezdi. Durumu daha da zorla-
tran husus ise, slam dnyasnda matema-
tiksel corafyann ne kadar byk bir ilerle-
me gsterdii hakknda hemen hemen hibir
eyin bilinmemesiydi. Halbuki bu, Avrupa
haritalarnn temelini oluturan veya o hari-
talar kaplayan derece alar ile ilgili btn
sorularn anahtar demekti
218
.
214
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 119.
215
a.e., Cilt 11, s. 108-109.
216
a.e., Cilt 11, s. 80.
217
a.e., Cilt 11, s. 104-107.
218
a.e., Cilt 11, s. 108.
Gastaldi tarafndan Avrupallarn eski dnya
kartografyasna sokulan yeniliin nemi, ne
kadar vurgulansa azdr. Bu yeniliin en byk
etkisi Abraham Ortelius ve Gerhard Mercator
tarafndan yaplan Asya haritalaryla gerek-
lemi grnyor. Orteliusda Asya haritas,
topografik hatalar bir dereceye kadar azal-
tlm ve bir globular projeksiyon kazanm-
tr. Gastaldi haritasnda grlen, Asyann
Akdenizin dou taraflaryla Hindistann
gney ucu arasnda yaklak 47 veya 48 lik
uzanm, Ortelius hemen hemen hi deiti-
rilmeden globular projeksiyonuna almtr.
Daha sonra ayn mesafe, Mercatorda stereo-
corafik projeksiyonla 44 ye inmektedir
219
.
Corafya tarihileri, Gastaldinin Asya hari-
tasna dayanarak ortaya kan dnya harita-
larndaki derece alarnda yaplan tashihleri
arasra ve deiik tarzlarda yorumlamlar-
dr. Bu aklamalar tekrarlamakszn, benim
slamda matematiksel corafya ve kartog-
rafi ve bu bilimlerin Avrupadaki devam
konusundaki almalarm esnasnda edin-
diim izlenimi anmak istiyorum
220
: 16. yzyl
Avrupal kartograflarn, Ptoleme ad altn-
da tedavlde bulunan dnya haritalarnn
temel boyutlarnda yaptklar dzeltmeler
ne izelgelerden alnan ve daha iyi grnen
koordinatlar zerine yaplm, ne de bizzat
gerekletirmi olduklar lmlerle elde
ettikleri koordinatlara dayanmaktadr. Sz
geen dzeltmeler, Arap-slam kltr dn-
yasndan yeniden gelen ve daha iyi olduklar
grnen haritalarn alnp benimsenmesinin
bir sonucudur. Benim u ana kadar edin-
diim bilgiye gre J. Kepler, yaygn harita-
lardaki Akdeniz izimiyle kendi eli altnda
bulunan izelgelerdeki yerlerin koordinatlar
arasnda belirli bir uyum salamaya alan
ilk kiidir. Bildiimiz kadaryla bu abalarn
219
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 111.
220
a.e., Cilt 11, s. 116.
G R
123
meyveleri bir dnya haritas ve aklayc
giri eliindeki corafi yerler izelgesidir.
Keplerin izeceini bildirdii, fakat gerek-
letiremedii harita, Nrnbergli arkada
Ph. Eckebrecht tarafndan tamamlanm ve
1630 ylnda yaynlanmtr. Onun haritasn-
da, Hindistann gney ucunun Akdenizin
bat kysndan mesafesi, Akdenizin byk
ekseninin boyutu, Afrikann dou kys
ile Sumatrann ekvatordaki bat kys ara-
sndaki mesafe gibi, Eski Dnyann temel
boyutlar, ncleri olan Gastaldi, Ortelius ve
Mercatorun haritalarndaki boyutlarla ben-
zerlik gstermektedir. Kartografyadaki yeni-
lii sadece bat Akdeniz havzas ile alakal-
dr
221
.
Kepler bize olduka heterojen corafi yer
izelgesi brakt. Bu izelgede o, Ptoleme
deerleriyle Arap corafyaclarn Akdenizin
boylamnda gerekletirdikleri 10 lik bir
ksaltmann sonucu olan deerler arasnda
bir uyum salamaya almtr. Sonu olarak
unu grmekteyiz: Dou Akdeniz havzas
onun izelgesinde ve haritasnda Ptoleme
de olduu gibi 10 daha byktr, bat hav-
zasnn boylam ise 10 lik bir kltmey-
le Arap-slam kltr evresinin en gelimi
haritalaryla birebir rtmekte ve hemen
hemen gerek deerlere ulamaktadr. Byk
bir ans eseri olarak bu sakat Akdeniz izimi
dikkate deer bir yaylma bulmad
222
.
1559-1561 tarihli Gastaldi haritalarnn ardn-
dan, Avrupann kuzey blgeleri hari, eski
dnyann karakteristik paralarnn temel
boyutlarnda ve kartografik formunda 17.
yzyln ortalarna kadar nemli saylabilecek
gelimeler kaydedilmemitir. Ufak deiiklik-
ler dekoratif tarzdadr veya haritalarn derece
anda Afrikann bat kysnn mekanik ola-
rak oraya buraya itilip ekilmesinden ibaret
kalmtr
223
.
221
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 121-122.
222
a.e., Cilt 11, s. 124.
223
a.e., Cilt 11, s. 117.
Ancak Avrupal bilginlerin slam dnyasyla
gittike artan temaslar sonucunda, 17. yz-
yln ortalarndan hemen ksa bir sre nce,
Avrupada ortaya kan Asya haritalar yksek
bir kalite kazanmaya balamtr. Buna, dou
lkelerinden getirilen veya retildikleri yerde
deerlendirilen haritalarn doduu yerlerin
adlarnn gittike artan bir lde zikredilme-
si de ek olarak anlabilir. Bu balamda bence,
Adam Olearius (1599-1671) tarafndan getiri-
len ran haritas bir tr kilometre ta nemi-
ne sahiptir. Arapa bilen Gottroplu bu bilgin,
Otto Brgmannn ynettii bir delegasyonun
Rusya zerinden rana yapt ticari bir seya-
hate katlmt.
22 Ekim 1636dan 1 Austos 1639 ylna
kadar sren seyahatin notlar, 1647 yln-
da harita ile birlikte yaynland
224
. Leipzig
niversitesindeki meslektalarnn bu hari-
ta hakkndaki tepkileri yleydi: O bununla
btn corafyaclarn imdiye kadar sahip
olduklar tasavvurun
225
aksine hareket edi-
yor. Bu meslektalar, onun neden ran
topraklarnn ve zellikle Hazar Denizinin
iziminde, Ptoleme, Strabone ve Dionysio
Alexandrino gibi dnyaca nl corafyaclar-
dan ayrldn anlamak istemiyorlard
226
.
Oleariusun irvnn bakenti amadaki
ikametine dair anlarnda aktard bilgiler
sadece bu haritann kkenine
227
ilikin olmas
bakmndan deil, ayn zamanda genel kar-
tografya tarihi asndan da ok reticidir.
Olearius orada, bir Arap astronom ve teolog
ile dostluk kurma frsat bulmutu. Kendisini
Hicazl el-all el-Mneccim olarak tantan
bu astronom, hemen hemen btn Asyay
224
Olearius: Vermehrte newe Beschreibung der Muscovi-
tischen und Persischen Reyse, Leipzig 1656 (Tekrarbasm:
The Islamic World in Foreign Travel Accounts serisi, Cilt
3-4, Frankfurt 1994).
225
a.e., s. 204; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
226
Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., Vorrede
s. 8a; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 398.
227
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 211.
124
G R
ve bir de birok paraharita kapsayan bir
enlem-boylam izelgesini Oleariusun kulla-
nmna sunmutu. Olearius, haritalarn bir
blmn kendi kitabna eklediine iaret
ediyor
228
. O, ayrca bize, seyahat yneticisi O.
Brgmannn, onu megul etmek iin, ran ve
Trkiye haritalarn tek bir harita haline getir-
mekle grevlendirdiini sylemektedir
229
.
Oleariusun ran ve dou Trkiye para-hari-
talarn birletirmek suretiyle kazand ve
yer adlarn Latin harfleriyle verdii harita
(kuzey kenarda) boylam 62 den 108 ye
ve enlemi 23 den 48 ye kadar olan corafi
alan enlemleri kapsamaktadr. Derece ann
sfr meridyeni Toledonun 2830' batsnda
bulunmaktadr. Haritada belirtilen ehirle-
rin posizyonlar, 7./13. yzyln 60l yllarn-
da Mera Rasathanesinin kurulmasndan
sonra ortaya kan, mesela Nareddn e-
sninki gibi corafi izelgelerdeki koor-
dinatlaryla karlatrldnda, enlem ve
boylam derecelerinin biribirlerine uyduu
grlr
230
. Bu bizde Mera Rasthanesinin
kurulmasndan sonraki dnemden bir Arap-
slam haritasnn karakteri hakknda net bir
tasavvur oluturmaktadr: Bunlar derece a
tayorlard ve ok doru haritalard. Buna
ramen, Oleariusun Bat dnyasnda eriile-
bilir kld o harita, benim tahminime gre,
bu blgenin Arap-slam kltr dnyasndaki
kartografik izimi bakmndan olduka baa-
rl bulunmakla birlikte ulalan en yksek
aamay temsil etmemektedir. Bu ok nemli
dokmann kartografya tarihinde imdiye dek
hak ettii dikkati ekmemi olmas gerekten
ok zcdr.
228
Olearius: Vermehrte newe Beschreibung, a.y., s. 434.
229
a.e., s. 434; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 400.
230
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 402, 423-424.
Avrupada, Asya bakmndan allm Eski
Dnyann kartografik izimi, ilk Fransz
dnya atlasn hazrlayan Fransz saray hari-
tacs Nicolas Sanson dAbbville (1600-1667)
sayesinde yeni unsurlar kazanmtr. Eer
Olearius tarafndan Avrupada tantlan ran
ve dou Trkiye haritasn bir yana brakacak
olursak, benim bildiim kadaryla Sanson,
Asya haritasn el-drsden ve dier Arap
yazarlardan oluturduunu ve Tatar lke-
sinin tasvirini (Sibirya), seyahatnamelere
ve o dnemde hayatta bulunan farkl Arap
yazarlara dayanarak yaplan haritalardan ks-
men aldn en ak ekliyle dile getiren ilk
Avrupal kartograf olarak kalmaktadr
231
.
Sansonun Asya ve dnya haritalarnn deiik
redaksiyonlar bize, ksm haritalarndan daha
kesin bir lde ve aklkta, onun zaman ie-
risinde kendisine ulaan yeni rnekleri temel
alarak yeni izimlere nasl ulat hususunda
bizi aydnla kavuturmaktadr. Bu izlenime
hereyden nce, onun 1650, 1651, 1654, 1659
ve 1669
232
tarihli haritalar birbirleriyle kar-
latrldnda ulalr. 1659 tarihli haritann
nemi bana gre, bu haritann, sfr meridyeni
Toledonun 2830 batsnda bulunan derece
ana gre ve Arap-slam kltr dairesinde
ulalan radikal boylam dereceleri tashih-
lerini gz nnde bulundurarak yaplan ilk
Avrupal harita olmasnda yatmaktadr
233
.
Bu Asya haritasnda, kendisinden be yl nce
tamamlanm olan ncsnn aksine orta-
ya kan yeniliklerden bir tanesi de, Kzl
Denizin Avrupa haritalarnda oktan kaybol-
mu olan Aabe krfeziyle birlikte izilmesi-
dir. Yaklak bir asrdr bir kartografn die-
rinden kopyalad Hazar Denizinin dou-
bat ynnde genileyen kavun eklindeki
formu, burada bu denizin gereklie hemen
231
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 117.
232
a.e., Cilt 12, s. 167, 186, 187, 188, 189.
233
a.e., Cilt 11, s. 120-121.
G R
125
hemen uygun tasvirine yer vermektedir.
Sibirya ve Orta Asya gl, muhtemelen
Baykal, Bala ve Isk-Kul glleri, bir arada
ilk defa bir Avrupa haritasnda grlmekte-
dir. Ayrca dalarn ve rmaklarn ok yeni bir
tablosu da ortaya kmaktadr
234
.
Bu haritalarn sadece corafya tarihi asn-
dan deil, ayn zamanda toponomik ve topog-
rafik bir incelemeye tabi tutulmas, Sansonun
kesinlikle Arap-slam kkenli eski bir harita-
y model alm olmas gerektii tahmininde
bulundurmaktadr. Topografik-toponomik
izler bizi, Sanson tarafndan kullanlan rnein
kuzey Asya asndan muhtemelen 5./11. yz-
yln ilk yarsna kadar uzanan bir kartografik
geliimi yanstt sonucuna gtrr. Burada
ok byk bir ihtimalle, 6./12. yzyldan nce
Sibiryada ikamet eden Kimak Trkleri hari-
taclar sz konusudur. Yaptklar almalara
ynelik iaretleri el-drsnin corafyasnda
ve haritalarnda bulmaktayz
235
.
Sansonun nemli kartografik tasvirleriy-
le Avrupa corafyasna tad yenilikle-
re kar byk bir sayg duymakla beraber,
onun bir saray corafyacs olarak eli altnda
bulunan enlem ve boylam derecelerini yar-
glayacak kesin bir kritere sahip olduuna
inanmyorum. Muhtemelen o sekisini bir
haritann iyi nne gre veya doduu yere
gre yapyordu, bu esnada da tecrbeli bir
haritacnn hassas sezisi yardmc oluyordu.
Sansondan sonra, Avrupa kartografya tari-
hinde, haritalar ile boylam lmleri ara-
snda dorudan bir balant kurularak ger-
ek bir baar salanmasna kadar yirmi yl
geti. Bunu da, matematiksel corafyann
nceki nemli geliim basamaklarnda oldu-
u gibi, hedefe ynelik bir devlet destei
salad. Bu destein salaycs XIV. Louis
idi ve bir rasathane ilavesiyle onun tarafndan
234
Bkz. Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 118.
235
a.e., Cilt 11, s. 118.
kurulan Akademinin almalar erevesin-
de gerekleti. Rasathanenin direktr Jean
Dominique Cassini (. 1712)nin inisiyatifiyle
burada, matematiksel corafyada boylamlar
bulmaya ynelik yeni bir unsur etkin oldu.
lk aamada ok daha byk kara ktlele-
rinin proporsiyonal ksaltlmas veya deiti-
rilmesiyle tm dnya haritasn tashih etme-
ye giriildi. Bylelikle astronomlar, Paris
Rasathanesinin bat kulesi zemininde antsal
bir dnya haritas Planispre terrestrei yapt-
lar. Bu harita Cassininin olu Jacques tara-
fndan 1694 veya 1696 ylnda daha da dzel-
tilmi olarak Planispre terrestre suivant les
nouvelles observations des astronomes adyla
yaynland
236
.
Bu haritadaki eski dnyada bulunan nem-
li yerlerin koordinatlar tashih edilmi boy-
lam derecelerini ieren Arapa yer koordi-
nat izelgelerindeki buralara ait deerlerle
karlatrldnda, baz ufak tefek kaypak-
lklar bir tarafa, Arap boylam derecelerinin
Cassini haritasnn boylam derecelerinden
ou zaman daha doru olduu grlr
237
.
17. yzyln sonlarna doru Pariste, Jpiter
uydularnn teleskopla gzlemlenmesiyle
kazanlm olan boylam derecelerinin yard-
myla dnya haritasn tashih etme abalar
balamt. Bu projenin yrtlmesi uzunca
bir zamana gereksinim duydu ve belki de
bugne dein tam sonlandrlabilmi deil-
dir. Bu giriimin daha balang aamasnda,
hatta 19. yzyl ilerine kadar, baz durum-
larda daha ileri tarihlerde bile, yeryznn
kartografik tasvirini tashih etmeye ynelik,
miras alnan haritalarn boylam dereceleri-
ni proporsiyonal olarak ksaltma hedefi, en
azndan Arap-slam kltr evresinde yapl-
m en yeni model haritalar balamnda, tat-
min edici bir sonuca gtrmedi. Elde bulunan
236
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 140; Cilt 12, s. 168.
237
a.e., Cilt 11, s. 141-143.
126
G R
rnekler gstermektedir ki, bu haritalarn
boylam dereceleri, ilgili sfr meridyeninden
hareketle gz nne alndna, 2 veya 3
daha byktrler. Fakat eer boylam farkla-
r, Haleple Semerkant veya Badatla Delhi
arasnda olduu gibi, modern haritalardaki-
lerle karlatrlacak olursa, ya hemen hemen
kesin doru olduklar ya da dakikalarla ifade
edilebilecek ufak baz sapmalarn ortaya k-
t grlr. Ayrca bu tashih abalar uzunca
bir sre lkelerdeki veya kylardaki nemli
baz yerlerin pozisyonlaryla snrl kald. Yine,
nesiller boyu yerinde yaplan almalar sonu-
cunda elde edilen ky izgilerinin ve lkeler
evrelerinin, ou durumda 20. yzyla kadar
geerliliini koruduu grlmektedir. Bu
balamda Sicilyal arabist M. Amarinin
238
19.
yzyln ortalarnda kendi vatannn kartogra-
fik olarak kavranmas almalarnn durumu-
na ilikin sylediklerine kulak vermek hayli
bilgi vericidir. O kendi zamannda genel bir
genler zincirlemesine gre izilmi hibir
Sicilya haritasnn olmad sonucuna varp
byle bir almann zaman ve para gerek-
tirdiini, defalarca balatldn fakat vazge-
ildiini sylemiti.
Amari kabul edilebilir bir Sicilya haritas
izme abasnda, adann el-drsnin kitabn-
da bulunan imdiye kadarki tek kk boylu
kopya olarak gnmze ulaan paraharitaya
ve kendi zamannn en az yanl haritasnn
evre ekline dayanm ve bu haritaya el-
drsnin kitabndaki topografik niteliklerini
ve uzaklk verilerini tamt
239
. el-drsnin
sunduu verilerin doruluk derecesini ve
onun verdii ky noktalar arasndaki uzun-
luk farklar toplamyla 1814-1824 yllarnda
238
Dufour, A.H. ve Amari, M.: Carte compare de la Si-
cile moderne avec la Sicile au XIIe sicle daprs drisi
et dautres gographes arabes. Notice par M. Amari, Paris
1859, s. 20 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt, 5,
s. 63-111, zellikle s. 80) ; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35
239
Harita iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 26.
ngiliz kaptan W.H. Smyth tarafndan llen
ky izgilerinin mesafelerinin toplam arasn-
da yaplan bir karlatrma ile elde etmiti.
Yaplan hesaplamada, el-drsnin ulat
1050 km. sonucu, Smythin ulat 1041 km.
sonucuyla byk lde rtmekteydi
240
.
Buna u aklama eklenmelidir: Amari, Pr
Resin
241
, el-drsye nispetle daha gelimi
bir tasvir ortaya koyan Sicilya haritasn henz
tanyamamt.
Paris Rasathanesi astronomlarnn, baz
noktalarda yeniden gzden geirilen dnya
haritasn, eski dnyann baz paralarnn
boylamda birka derece ksaltlmas veya
batya doru mmkn olabildiince kaydrl-
mas yoluyla dzeltme teebbsnden sonra,
Paris Akademisinin gen yesi Guillaume
Delisle (1675-1726), sonular corafya tari-
hinde kartografya reformu olarak nitelene-
cek faaliyeti devam ettirme devini stlendi.
ukadar var ki onun ulat baar da, tpk
nclerinin ve adalarnn almalarnda
olduu gibi, Arap-slam kltr evresindeki
muazzam n almalarn tam bir bilgisiz-
lii ierisinde deerlendirilmitir. Bildiim
Arap-slam haritalar ve koordinat izelgeleri
nda, bir yan alanda, Delislein bu hari-
talara ne derece baml kalmak zorunda
olduu sorusunun ardna dtm. ncelenen
harita malzemesi ran, Hazar Denizini,
Kafkasyay ve Aral Denizini kapsamakta-
dr. Delislein bu blge haritalarnn bazlar
artc bir doruluk gstermektedir. Mesela
onun 1724 tarihli ran haritas, bu mkemmel
izime katksnn ne byklkte olabileceini
aklamak iin iyi bir rnekdir. Kim bu harita-
lar daha yakndan inceleyecek, Gastaldinin
ve ardllarnn ya da Delislein daha erken
dnem haritalaryla karlatracak olursa,
kendi kendine u soruyu soracaktr: Nasl
240
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 35.
241
a.e., Cilt 12, s. 88.
G R
127
oldu da o birka yl ierisinde bu ran harita-
sn meydana getirebildi? 10 ila 20 kat geni-
letilmi topografisiyle, gelimi hidrograf-
yasyla, ok daha iyi hale getirilmi Hazar
Denizi izimiyle ve de Hint Yarmadasnn
kuzeydeki snrlarna dek ran Krfezi ile
Arap Denizi kylar tasviriyle bu harita gz
kamatrmaktadr. Ayrca, bu ran harita-
sndaki yaklak 600 yerin -bunlar arasnda
hi de nemli olmayan kyler, termal sular,
kervansaraylar, kprler, geitler, kaleler vb.
bulunmaktadr- pozisyonunun derece an-
da, enlem ve boylam derecelerinin eer bu
yerler hl mevcut ise yani modern atlaslarda
yer bulmularsa minimal sapmalaryla ger-
eklikle bu denli kesin rtmesi sebebiyle
hayret daha da bymektedir. Bu durumda u
soru kendiliinden sorulur: Delisle, Parisde
bulunan atlyesinde nasl oldu da ran hari-
tasndaki bu yzlerce yerin ve ky izgileri-
nin hemen hemen tam doru corafi pozis-
yonlarn elde edebildi? Dnlebilecek tek
ey udur: 1724 ylnda yaynlanan bu harita,
matematiksel corafya temelinde o blgenin
yzlerce yldr yrtlen bir kartografyas-
nn en yksek noktasn yanstan bir rnee
dayanlarak salanmtr. slam dnyasndan
kan, Giacomo Gastaldi (1559-61), Nicolas
Sanson (1655) ve Adam Olearius (1637) tara-
fndan Avrupa dillerinde ulalabilir kldklar
ran haritalar Delislein haritasna model
tekil etmekte yeterli olamazlar. Bu harita
eski haritalarla olan apaikar ortak noktalara
ramen onlarla kyas edilemeyecek zenginlik-
te bir ierii, ok gl apta geniletilmi bir
derece an ortaya koymaktadr
242
.
Bu soruyu yantlamak iin en uygun yar-
dmc arac, haritann derece ann, Arap-
Fars izelgelerinde bulunan ve sfr merid-
yenleri Toledonun 2830' batsndan geen
242
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 149-150.
yaklak 50 adet yer ile karlatrlmasnda
gryorum. Bu karlatrmann, yl nce
yaynlanan kitabmda
243
detayl ekilde ortaya
koyduum sonucu beni u kanaate gtrd:
Delisle yerel bir ran haritasnn derece an
ayrca ieriini enlem dereceleri yle dursun,
boylam derecelerini de, hi bir proporsiyonal
ksaltmaya gitmeden olduu gibi Franszca
radaksiyona aktarm olmaldr. Bylece
onun haritas, kendisine modellik eden, anla-
ld kadaryla o zamana kadar rann ve
Hazar Denizinin kartografik tasvirinde en
yksek geliim basaman ortaya koyan bir
Arap-Fars haritasnn Franszca evirisi ola-
rak grlebilir. ok byk bir ihtimalle oriji-
nal harita 16. yzyldandr.
Bu sonu yine onun adn tayan Karadeniz
244
,
Hazar Denizi
245
, ve Kafkasya
246
haritalar iin
de geerlidir. Bu haritalar iin daha nce
ad geen kitabma iaret etmekle yetiniyo-
rum. Yalnz Karadeniz haritas konusunda
u belirtilmelidir: Delisle yer yer, bu harita-
y, Jean-Baptiste Fabre tarafndan Parise
getirilen ve stanbulda son derece deer
verilen el yazmas bir haritay rnek alarak
yaptna bizzat iaret etmektedir
247
. Parise
gelen ve Delisle tarafndan rnek alnan
Karadeniz haritasnn bir Osmanl-Trk kop-
yas, bir talih eseri olarak gnmze ula-
mtr
248
. Bu haritann boylam ve enlem ska-
lalar, Osmanllar zamannda Karadenizin
iziminde byk bir dorulua ulaldn
ispatlamaktadr ve yine Delislein haritasn-
243
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 413-423.
244
a.e., Cilt 10, s. 433-468.
245
a.e., Cilt 10, s. 468-508.
246
a.e., Cilt 10, s. 424-433.
247
Delisle, G.: Dtermination gographique de la situation
et de ltendue des diffrentes parties de la terre, Histoire
de lAcadmie Royale des Sciences anne 1720 ierisinde.
Paris 1722, s. 365-384, zellikle s. 381; Sezgin, F.: a.e., Cilt
10, s. 448.
248
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 234.
128
G R
da vurgulad denizin derecelere gre tam
lmleri, eldeki Osmanl kopyasndakiyle
tamamen rtmektedir
249
.
17. yzyldan 18. yzyla gei aralnda,
kadim dnyann eskimi kartografik tasvirleri-
ni daha doru haritalarla deitirmeye ynelik
abalardan birisi olarak, kendisinden daha
gen ada Chr. Gottlieb Jcher
250
(1694-
1758)in ifadeleriyle, farkl ran, Filistin vb.
haritalarn tantm olan Hollandal oryan-
talist Adrian Reland (1676-1718)n ran hari-
tas anlmaldr. Onun gn yzne kan ran
haritasnn
251
bal yledir
252
: ran devle-
tinin en byk Arap ve Fars corafyaclarn
eserlerinden alnm izimidir yapan Adrian
Reland. Kendi ifadeleri gz nnde tutula-
rak denilebilir ki, Relandn katks, eli altnda
bulunan orijinal dilindeki bir haritay belki
baz deiikliklerle Latinceye evirmi veya
Latince harflere aktarm olmasndan ibaret-
tir. Onun ran haritas, 13. yzyldan 16. yz-
yla kadar devam eden Arap-Fars kartografi
okulunun, sfr meridyeni Toledonun 2830'
batsndan geen gelimi bir ran haritasnn
kendisine temel tekil ettiini kantlamakta-
dr. Relandn bu haritasnn, Delislein ran
haritasna oranla, bu blgenin kartografik
tasvirinin daha erken bir geliim dneminde
ortaya kt anlalyor
253
.
Asya blgelerinin Arap-slam kltr dnya-
snda doan kartografik tasvirler grubu ieri-
sinde yer alan ve Avrupada eriilebilir duru-
ma gelen J. Baptist Homann (1163-1724)n
ran haritas
254
, u durum iin olduka ilgin
bir rnektir: O dnemin derece a altnda
249
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 448-449.
250
Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Dritter Theil, Leipzig
1751 (Tekrarbasm: Hildesheim 1961), Sp. 2002-2004.
251
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 214.
252
Orijinal haliyle: Imperii persici delineatio ex scriptis
potissimum geographicis arabum et persarum tentata ab
Adriano Relando, kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
253
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 407.
grnen haritalar, yeni astronomik yntem-
lerle ve yardmc aralarla elde edilmi koor-
dinatlar esasna gre ekillendirilmi deil-
lerdir, daha ziyade haritaclar ya kendilerine
model tekil eden haritalar kopya etmilerdir
ya da deiik zamanlardan gelen, birbirle-
rinden farkllk gsteren haritalar bir araya
getirmilerdir. Olaanst retici bir hari-
tac olan Homann, bizzat verdii bilgilere
gre ran haritasn Olearius, Tavernier ve
Relandn eserlerini ve daha gen yazarlar
gz nnde bulundurarak izmitir.
Bu haritann
255
toponomik, topografik ve kon-
figratif tarzdaki kendine zg nitelikleri bir
yana braklarak burada, tuhaf karakterli dere-
ce ana iaret etmek istiyorum. Grnen o ki
bu a, Homannn deiik derece al rnek-
leri kullanmasyla domutur. Onun iki rne-
i, Olearius ve Reland haritalar, Toledonun
2830' batsndan geen sfr meridyenine
sahiplerdi ki buna gre Akdenizin dou
kys 70, Badat 80 ve Hazar Denizinin
bat kys 85 dir. Daha nce defalarca dile
getirildii zere, bu derece a, el-Memn
corafyaclarnn 3./9. yzyln ilk yarsnda
yaptklar dnya haritasnn derece a kar-
snda, boylamda yaklak 10 lik bir tashi-
hin yapldn gstermektedir. el-Memn
haritasndaki derece anda Akdenizin dou
kys 60, Badat 70 ve Hazar Denizinin bat
kys 75 dir. Buradan anlalr ki el-Memn
haritasnda ve Homann haritasnda ad geen
nemli noktalar arasndaki boylam farklar
ayndr. Akdenizin dou-bat ekseninin yak-
lak 54 olduu Homann haritasn
256
biraz
daha yakndan inceleyecek olursak bu durum
daha da belirginleir. Bylece el-Memn
corafyaclarnn haritasndaki yaklak 53
254
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 216.
255
a.e., Cilt 10, s. 407 ff.
256
a.e., Cilt 12, s. 205.
G R
129
ile rtmektedir
257
. Bundan kan sonu,
Homannn ne Akdenizin Arap-slam kltr
evresinde 44 ye indirgenen boylamndan ne
de 1700den itibaren Fransz astronomlarn
ulatklar 42 lik tashihten haberi vardr.
Homannn haritasnda grld zere
randaki ehirler aras boylam farklar da
el-Memn corafyaclarnn dnya harita-
laryla olan bir balanty gstermektedir.
Homannn Oleariusun haritasn kendi ran
haritas iin model olarak kullandna ilikin
daha nceki tahminimden ayrlarak, bugn
u izlenime sahip bulunuyorum: Yaklak 40
yl boyunca Trkiyeyi, ran ve Hindistan
gezen Fransz bilgini Jean-Baptiste Tavernier
(1605-1689) tarafndan Avrupada eriilebilir
klnan ran haritas Homannn temel modeli
olmutur. Tavernier tarafndan Les six voya-
ges en Turqui, en Perse et aux Indes
258
isimli
eserinde kaydedilen 130 yerin koordinatlar,
onun sadece el-Memn ve el-Memn son-
ras Kanarya Adalarndan itibaren srala-
nan koordinatlar bildiini ve sonraki dnem
Arap-slam bilginleri tarafndan tashih edilen
boylam derecelerinden ise haberdar olmad-
n gstermektedir
259
.
Homannn ran haritas, bana gre, genel
olarak Olearius ve Relandn haritalaryla
karlatrldnda bir gerilemedir ve sadece
Hazar Denizini muhtemelen Taverniernin
araclyla dikkat ekici, daha iyi bir form-
da bize iletmektedir, fakat ok ksa bir sre
sonra, hatta birka yl gibi ksa bir sre ie-
risinde Trkeye evirilecek ve 1141/1729
ylnda stanbulda bu versiyonuyla baslacak
kadar byk bir hrete kavumutur
260
.
Benim izlenimime gre bu, Hac Halife
(1732)nin Cihnnumsna eklenen Trans-
oksanya blge haritasnn da rnei
257
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 410-411.
258
Paris 1679, Cilt 1, s. 390.
259
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 409.
260
a.e., Cilt 12, s. 217.
olmutur
261
. Emmanuel Bowen (1738den
sonra)
262
ve James Rennel (1793)
263
gibi Batl
baz corafyaclar ve kartograflar ise bu hari-
tay yerli bir Hint-Osmanl-Trk haritas diye
tanyarak kullanmlardr.
Osmanllarn kartografik tasvirde ve kendi
hakimiyetlerinde bulunan blgelerin matema-
tiksel olarak kapsanmasnda 15. yzyldan iti-
baren ok byk gelimeler kaydetmesinden
sonra, 1732 ylnda bir Osmanl haritacsnn
Transoksanya ile birlikte Hazar Denizinin
dou kys ve buralara bal blgelerin harita-
sn, hi ekinmeden Avrupal bir haritacnn
atlasndan almas, bunu yaparken o kartog-
rafik izimin geip giden yzyllar boyun-
ca slam dnyasnda yaplm ve ilenmi
modellere dayand konusunda hibir bilgi-
nin olmamas, kartografya tarihinin en dikka-
te deer olaylarndan birisidir. Grnen o ki,
Avrupallarn kartografya dalnda kaydettikle-
ri ilerlemelerden, yeryznn yeni kefedilen
yerlerinin tasvirlerinden ve kartografik miras-
la olan youn uralarndan Osmanllarn
gzleri kamamt. Osmanllar, Avrupallar
tarafndan son yzyllarda yaplan haritalarn
hangi zayf noktalarnn olduuna hkmede-
cek durumda deillerdi ve Avrupallarn Orta,
Kuzey ve Kuzeydou Asya konusunda sahip
olduklar bilgilerin hl byk eksikler ierdi-
ini ve bu almalarnda nceden olduu gibi
261
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 411-412; Cilt 12, s. 104.
262
Map of Turky, Little Tartary, and the Countries between
the Euxine and Caspian Seas isimli haritasnn sol kenarn-
da bulunan lejanttan rendiimiz kadaryla (Bkz. Sezgin,
F.: a.e., Cilt 12, s. 225) tasvir edilen blgelerin redaksiyo-
nunda birok haritann yan sra 1729 ylnda stanbulda
baslm olan ran haritasn kullanmtr (Bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 10, s. 455-456).
263
Memoir of a map of Hindoostan or the Mogul Empi-
re isimli almasna, Second part, Londra 1793 (Tek-
rarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 261), Gucert
(Gujerat)ta bulunan bir rmak balamnda yle yazmak-
tadr: I found the same name in a map of Persia, drawn
and engraved at Constantinople, in the year 1729 (Bkz.
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 618).
130
G R
hl Arap-slam kltr evresinin baarl
almalarna dayanmak zorunda olduklarn
bilmiyorlard
264
.
ki Kuzey Asya haritas Homannn ran hari-
tasnn ortaya kt srada Arap-slam kltr
dairesinden Avrupaya ulat ve Franszcaya
evirilerek yayld. Bunlar, Sibirya dnda
gneyde 25 ye kadar uzanp Asyay da iine
almam, Karadenizin, Hazar Denizinin,
Aral Glnn ve Transoksanyann rmaklar
sistemini bizim bildiimiz, geree hemen
hemen tam yakn en eski haritalarn ierme-
mi olsayd, en eski Sibirya haritalar olarak
adlandrlabilirdi. Bu iki harita da Eb el-
z Bahdur n (1012-1074/1603-1663)n
Trk soyuna ve boylarna dair kaleme ald
kitabnn
265
bir paras olarak Trkistandan
Tobolska yollarn bulmulard. Kitap, orada
1710 ylnda Rus esaretine derek 1711
ylnda Sibiryaya srgn edilen sveli subay
Philipp Johann Strahlenberg (d. 1676)in dik-
katini ekmiti. Bu kitab Sibirya Tatarlarnn,
Agun Asbackewitz (Aund zbekolu?)
isimli imamlarnn yannda grmt. Bu kii,
eseri zbek delegelerden alm ve onlara ait
dokmanlar ierisinde muhafaza etmiti
266
.
Strahlenberg yanndaki dier tutsak Peter
Schnstrm ile birlikte bu kitab Rusa ze-
rinden Almancaya evirmiti. Kitabn n
Avrupal corafyaclar evresinde o kadar
hzl ve genileyerek yaylmt ki, Almanca
eviri, Strahlenbergin 1715-1718 yllar ara-
sndan Almanca redaksiyonda ilettii harita-
larla birlikte anonim bir Franszca eviride
264
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 412.
265
Franszca eviri Histoire gnalogique des Tatares, 2
Cilt, Leiden 1726; Franszca eviriyle birlikte metin Baron
Desmaisons tarafndan yaynlanmtr, Histoire des Mo-
gols et des Tatares, 2 Cilt, Petersburg 1871, 1874 (Tekrar-
basm: Islamic Geography serisi Cilt 225-226).
266
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 379.
1726da yaynland
267
. zgrle kavuma-
sndan sonra Strahlenberg, memleketinde
1726da Eb el-znin bu kitabnn eviri-
sine bir nhaber (Vorbericht) ve ayrca Das
Nord- und Oestliche Theil von Europa und
Asia (1730) adyla bir kitap ve kendisinin adn
tayan bir Asya haritas (1730) yaynlad.
Bu haritann Almanca redaksiyonuna ilikin
aklamalar, ksmen mulak ksmen de yanl-
tcdr, bunun sonucu olarak okuyucu olayn
gerek bilgisine sahip olamamaktadr. Bunun
yerine okuyucuda, sanki Strahlenbergin, o iki
Asya haritasn esaretinin ilk drt veya yedi
ylnda (1711-1715 veya 1718 yllar arasnda)
Tobolskda bizzat kendisinin yapt izlenimi
domaktadr
268
.
ki haritann daha eski olan Mool istilas
dneminde yaplan Kuzey Asya tasviri ola-
rak nitelendirilmektedir ve Franszca evi-
ride u bal tamaktadr: Carte de lAsie
Septentrionale Dans lEstat o Elle sest
trouve du temps de la grande Invasion
des Tartares dans lAsie Meridionale sous
la Conduite de Zingis-Chan pour servir
lHistoire Genalogique des Tatares
269
.
Daha yeni olann bal yledir: Carte
Nouvelle de lAsie Septentrionale dresse
Sur des Observations Authentiques et Toutes
Nouvelles
270
. Her iki harita da derece a ta-
maktadr ve bylelikle Arap-slam kkenli
olduklar konusunda bize ve de derece ala-
rnn corafi yer izelgeleriyle karlatrl-
mas suretiyle tarihlendirme konusunda ok
salam bir dayanak kazanmamza yardmc
olmaktadr. Koordinatlarn karlatrma-
s ise, burada Arap-slam kltr dnyasnn
267
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 378.
268
a.e., Cilt 10, s. 380.
269
a.e., Cilt 12, s. 173.
270
a.e., Cilt 12, s. 201.
G R
131
en nemli iki kartografik dokmanyla kar
karya olduumuza ilikin asla rtle-
mez deliller vermektedir. Aratrmalar bizi
o haritalardan eski olann 7./13. veya 8./14.
yzyl, yeni olann ise 10./16. yzyl olarak
tarihlendirmeye gtrmektedir. Ky izgi-
leriyle, nehir sistemleriyle, dier topografik
ve toponomik unsurlaryla ve ayn zamanda
derece a ile bu haritalar bizim imdiye
kadar ifade ettiimiz u dnceyi destekle-
mektedir: Kuzey ve Orta Asyann kartogra-
fik tasvirinin erken dnem geliimi, tpk el-
Memn corafyasna nispetle el-drs (548-
1154)nin dnya haritasnda ve para-harita-
larnda grld zere, bunu daha da aarak
ilerlemeye devam etmitir. Bu ge dnem
geliim evresinde, el-drs haritasnda ok
kabaca ortaya konulan gllerin ve rmaklarn
Kuzey Okyanusa ulat noktalarn enlem ve
boylamlar bu iki haritamzda geree yakn
deerlere yaklamtr. Asyann iki i deni-
zinin yani Hazar Denizinin ve Karadenizin
tasvirleri, el-drsnin dnya haritasndaki
evre izgileriyle karlatrldnda dikkate
deer bir kesinlie ulat grlr. Bu iki
nemli su havzas, enlemleri, boylamlar ve
birbirlerine olan mesafeleriyle derece an-
da hemen hemen gereklie uygun boyutlar
kazanmtr. Yine bu haritalar bize, Ortelius
ve Mercatordan beri Avrupada yaplan hari-
talarn Arap-slam temellerinin izlerine ula-
abilmede baka dayanak noktalar vermek-
tedir
271
. Asya kartografyas balamnda ayrn-
tl bir ekilde ele aldm
272
bu iki haritadan
daha eski olan 13.-14. yzyln eseri olarak
Akdenizin, Afrikann yarmada yapsnn,
Gney Asyann ve Hint Okyanusunun kar-
271
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 396.
272
a.e., Cilt 10, s. 376-396.
tografik tasvirindeki bildiimiz geliimle tam
bir uyum iinde bulunmakta ve ok nemli
bir boluu doldurmaktadr. kinci haritaya
gelince, btn yeni unsurlaryla 16. yzyl
Arap-slam kartografyasnn olaanst bir
dokman olarak ortaya kmaktadr.
Bu iki Kuzey ve Orta Asya haritalarna dair
mlahazalarm, Arap-slam corafya tarihi
alannda kendisine nemli almalar borlu
olduumuz byk Rus arabist W. Barthold
273
(1869-1930)un Hazar blgesinin 18. yzyln
ilk yarsndaki kartografik tasvirine ilikin
bir gryle bitiriyorum. Barthold byk
bir sayg ve takdirle, Arap-slam kltr ev-
resinin corafya tarihindeki roln dile
getirmekte ve u ekilde devam etmekte-
dir: Baz Arap haritalar daha Orta ada
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Arap
corafyaclarnn baz eserleri XVII. yzyl-
da bile Latinceye evirilmi halde yayn-
lanmtr. Buna ramen Araplarn Hazar
Denizine, Aral Glne, Seyhun ve Ceyhun'a
dair aktardklar detayl ve kesin haberler
Avrupa bilimine hi bir etkide bulunmamtr.
Bat Avrupa 800 yl nce Araplardan re-
nebileceklerini, XVIII. Yzylda Ruslardan
rendi. 1697 ylnda Remezof tarafndan
yaplan haritada Aral Gl (More Aralsko)
ilk defa Hazar Denizinden tamamen bam-
sz, Amun-Darja (Amu-Derya, Oxus)nn,
Syrt (Sir-Derya, Jaxartes)n ve dier bir-
ok kk nehrin dkld bir i deniz
olarak resmedilmitir. Bahsi geen blgenin
273
von Voth, H.: Nachrichten ber den Aral-See und den
unteren Lauf des Amu-darja von den ltesten Zeiten bis
zum XVII. Jahrhundert. Deutsche Ausgabe mit Berichti-
gungen und Ergnzungen vom Verfasser. Nach dem rus-
sischen Original bersetzt, Leipzig 1910, Bkz. Vorwort s.
VI-VII (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 100,
s. 245-336, zellikle 248-249); Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s.
344-345.
132
G R
corafi ve fiziki artlarna ilikin daha ayrntl
haberler Rusyada XVIII. yzyln banda
toplanm ve Byk Peter tarafndan ksmen
ahsen (1717 ylndaki Paris ikameti esna-
snda) ksmen de mektup yoluyla Fransz
saray corafyacs Delislee bildirilmitir.
Delislein 1723 tarihli haritasnda Aral Gl
ilk defa bu adyla anld, her ne kadar Yunan
Basilios Batatzes bu gl hakkndaki ilk haberi
Avrupaya kendisinin getirdiini ve bu yolla
1732 ylnda Londrada byk bir sansasyon
uyandrdn iddia etmi olsa bile. Her hal-
karda XVIII. yzyln haritalar ispatlamak-
tadr ki, bu blgenin corafi ve fiziki artlar
hakknda hl ok ak olmayan bir tasavvur
bulunmaktadr ve Yunan corafyaclarn iddi-
alarnn kurtarlabilecek kadarn kurtarmaya
giriilmitir. Hatta Delisle Aral Glnden
bir rma Hazar Denizinin kuzey blgesine
doru ancien cours de la rivire Sirolarak
gtrr.
Bu bilgilerin ve zengin aklamalarn iki nok-
tasnda, bugnk daha uygun koullar saye-
sinde, Bartholddan daha farkl grlere ula-
yorum. Birinci nokta: Ben, Arap corafyas-
nn tasvir aklamalarndan ziyade, haritalar
yoluyla ve sadece Hazar Denizi ve Aral Gl
bakmndan deil, bilakis daha geni apl
olarak Avrupa haritaclarn etkilediinden
ve bylelikle yeni bir an nn atndan
eminim. kinci nokta: Hazar Denizi veya Aral
Gl balamnda imdiye kadar Rus bilginle-
rin 18. yzyln ilk yarsndaki aratrmalarnn
meyvesi olarak grnen eyin aslnda, 17. yz-
yl Avrupal ve bu arada Rus kartograflarnca,
Arap-slam corafyaclarnn almalarnn
yeniden tannmalar olduu gerei ortaya
kyor. Birinci noktada dikkat edilmesi gere-
ken, zellikle Hazar Denizi bakmndan, dou-
bat etkilemesinin devamsz ve tesadflere
bal kalm olmasdr. slam kartografyasnn
rnleri Avrupal kartograflara, deiik geli-
im basamaklarn temsil eden zaman dilim-
lerinden ulamtr. Ellerinin altnda bulunan
haritalar model olarak kullanan Avrupal
haritaclar bunlarn kesinliklerine ilikin hi
bir kritere sahip deillerdi. Hazar Denizinin
daha eski ve daha doru tasvirleri 16. yz-
yldan itibaren, yani Ptoleme Corafyasnn
basl Latince evirisinin yaygnlamasndan
sonra, bu eserdeki gerek d tasvirlerin lehi-
ne, gittike unutulmaya yz tutmu olduklar
grnyor
274
.
17. ve 18. yzylda Jean Chardin, Melchisdec
Thvenot, Jean-Baptiste Tavernier, Franois
Ptis de la Croix ve ayn ad tayan olu,
Franois Bernier, Jean-Baptiste Fabre,
William Kirkpatrick veya James Rennel gibi
seyyah bilginler tarafndan Avrupaya getiri-
len haritalar ayrntl olarak incelemek yeri-
ne, Avrupal haritaclarn ellerine geen hari-
ta materyalini ve koordinat izelgelerini ola-
bildiince iyi bir ekilde kullanma abalarn
gsteren ok yatkn iki rnekle yetiniyorum.
lk rnek daha nce dile getirilen ngiliz
haritac Emmanuel Bowen (1738den
sonra)n Map of Turky, Little Tartary, and the
Countries between the Euxine and Caspian
Seas
275
(1738den sonra) isimli haritasnn
sol kenarnda bulunan lejanttr. Buradan
anlaldna gre o, deiik modellerden
biraraya getirdii haritas iin 1729 ylnda
stanbulda baslan Dou Anadolu ve ran
haritasnn ve dier haritalarn yan sra u
haritalar kullanmtr: Karadeniz kylar-
nn Asow Boazndan Tunann kuzeydeki
dklme noktasna kadar izimini bir Trk
haritasndan almtr, ....Dicle nehrini ve
274
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 345.
275
a.e., Cilt 10, s. 455; Cilt 12, s. 225.
G R
133
Basra civarndaki baz paralar Thvenotun
seyahatnamesine
276
ekli bir Arap haritasn-
dan
277
almtr. Hemen hemen birbiriyle bir-
leik gsterilen Van ve Urmiye (Lake Shahi)
gllerini G. Delisle'den (ki onun Grcistan
haritasn kullanyordu) almaktan kanmay
tercih ediyor, zira Delisle bu glleri birbirine
yaslanm gstermesine ilikin herhangi bir
otorite zikretmiyor. Bowen faydaland baz
ada haritalar da sayyor. kinci bir lejantta
o koordinatlar kaydetmitir. Bunlar bir dizi
yerin, kendisinin daha yal ve gen adala-
rnn gzlem sonular olarak verdii veya bn
Ynus, el-Ban, Nareddn e-s gibi
corafyaclarn Arap izelgelerinden aln-
m enlem dereceleridir. Arap izelgelerin
boylam derecelerini, el-Bannin verdii
bir bilgi hari, almamtr. Byle yapmasnn
sebebi muhtemelen, Arap izelgelerin deiik
sfr meridyenlerini nasl kullanacan bilme-
mesidir
278
.
kinci rnek, mehur Fransz corafyac
Jean-Baptiste Bourguignon dAnville (1697-
1782)in tahminen 945-948/1538-1541 ylla-
r arasnda izilen bir Osmanl-Trk rn
Kzldeniz haritasn kullanmasdr. Bu
harita
279
dAnvillein sunumuna gre Kzl
Denizi kuzeyden Jeddah (Cidde)a kadar
tasvir etmektedir. dAnville bu haritay,
Mmoires sur lEgypte ancienne et moder-
ne
280
isimli eserine ekledii Golfe Arabique
276
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 226. Sz konusu olan eser
udur: Relation de divers voyages curieux, qui nont point
est publis et quon a traduits ou tirs des originaux des
voyageurs franais, espagnols, allemands, portugais, an-
glais, hollandais, persans, arabes et dautres Orientaux,
le tout enrichi de fgures et de cartes gographiques, Paris
1663-1667.
277
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 236.
278
Bkz. a.e., Cilt 10, s. 455-457.
279
a.e., Cilt 12, s. 317, kuzey taraf.
280
Paris 1766 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt
256), s. 276.
ou Mer Rouge adl haritann kuzey blm-
n izmekte kullanmtr. Burada anlmaya
deer nokta, dAnvillein, Svey ve Aabe
krfezlerinin tasvirini bu Trk haritasn-
dan aldna iaret etmesidir. Dier birok
eyin yannda, kuzeyden Aabe krfezine
bir knt yapan (gerekte mevcut olmayan)
ve bunun kuzey sonunu iki krfez halinde
blen bir burunu da yine bu haritadan alm-
tr. Yani dAnville 18. yzyln ikinci yarsn-
da bile hl, Suvey ve Aabe krfezleri-
nin ve Sina Yarmadasnn izimlerinin bu
Osmanl haritasnda ne derece doru oldu-
u konusunda Paristen hkm verebile-
cek durumda deildi
281
. Dolaysyla, Avrupa
kartografyasnda bu hatay tashih etmek
iin asgari yarm yzyllk bir zamana ihtiya
duyulmu olmas bizi artmamaldr
282
.
18. yzyln corafyaclarnn en nemli iki
ahs DAnville ve ngiliz James Rennel
(1742-1830), Arap-slam nclerinin baa-
rlarna kar byk bir sayg duymular ve
onlar laykyla vmlerdir. Bu iki coraf-
yac sadece dzeltilmeleri gereken Asya ve
Afrika haritalarna dair yaptklar betimle-
yici aklamalarnda Arap-slam kaynakla-
rnn tantmna, corafi koordinatlarna
ve dier mesafe bilgilerine tam bir gven
duygusuyla dayanmakla kalmamlar, ayn
zamanda Arap-slam kltr evresinde
doan ve almalar esnasnda fark ettikleri
haritalar da kullanmlardr. Kaynaklar ve
model alnan haritalar dile getirmek kar-
tografya tarihi ierisinde det deildir. Bu
nedenle, daha 1755 ylnda haritac Robert
de Vaugondynin
283
meslekta dAnvillein
281
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 417-419.
282
a.e., Cilt 11, s. 419.
283
Essais sur lhistoire de la gographie ou sur son ori-
gine, ses progrs et son tat actuel, Paris 1755, s. 385 ; Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 10, s. 457.
134
G R
eski bir kusurunu ayplamas aydnlat-
cdr: Trkiyenin Asyadaki blgesine ve
ran devletine gelince, gerekten dAnville
tarafndan bu lkeler hakknda Asya harita-
snn ilk blmnde sunulan yeni bilgile-
ri salayan asl orijinalleri grmek isterdik.
Onlar bir seyahatnameden beklenebilecek
olanlardan ok farkl detaylar ierir. Bu ori-
jinallerin sunduu topografi ancak, yerin-
de izilmi olup, aktardklar bilgiler bizim
iin ok fayda salayacak paraharitalardan
salanabilir.
ARAP-SLAM BLMLERNN
AVRUPAYA GD YOLLARI
Bu Giriin ilk blmnde felsefe, astrono-
mi, mzik, tp ve corafya gibi Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki resepsiyonu ve
zmsenmesi sreci ele alnd. Bu gerekle-
tirilirken de, daha ok n alma karakteri
tayan veya olaylar sjeye gre deil, yaz-
l rnleri temel alarak aklamaya alan
bugne kadarki aratrmalardan hareket edil-
di. imdi burada, Avrupadaki resepsiyon ve
zmseme srecine gtren yollar ksaca dile
getirilecektir.
1) Mslman spanya zerinden Giden Yol
Kukusuz en eski ve en bilinen yol, 711 yl
fethi sonras 20 yl ierisinde byk bir bl-
m Arap egemenliine giren ber Yarmadas
yoludur. Orada fatihler tarafndan sonraki 150
yl boyunca srdrlen bilimler, slam dnya-
snn merkezinde srdrlenlerin byk l-
de aynsyd.
Bu konuyla urann erken bir evresinde
u gre ulalmt: Hristiyan Avrupann
Arap-slam bilimleriyle olan ilk tankl, 10.
yzyln son te birinde, Barselona etrafnda-
ki Pazar yerlerinde her iki kltr mensuplar-
nn kiisel temaslar yoluyla gereklemitir.
Bu konuda, 999 ylnda II. Silvester lakabyla
papa seilecek olan Aurillacl Gerbert (d.
yaklak 950, . 1003)e nc rol tannmak-
tadr.
Onun adyla ilikilendirilen
284
Arap rakam-
larnn Avrupaya getirilmesi olaynda, bu
olayn ondan bamsz olduunu gsteren
yeni dokmanlar ve iaretler bilinmektedir.
Arap rakamlar, biri 976 dieri 992 tarihinde
spanya eyaletinde kopyalanan iki el yazma-
snda ortaya kmaktadr. Escorial ktpha-
nesinde muhafaza edilen bu nemli dok-
manlar matematik tarihileri tarafndan hl
gz nne alnmam grnyor
285
. Ayrca
Gerbertin bize ulaan bir mektubundan, onun
manastr bapapaz Aurillacl Geralddan
Joseph Sapien (veya Hispanus) adl ahsn De
multiplicatione et divisione numerorum isimli
risalesini temin etmesini
286
rica ettii ortaya
kmaktadr. Bu durum, Arap rakamlarnn
bu zaman diliminden nce gney Fransaya
ulatna iaret etmektedir
287
.
Bir baka rnek olarak: 10. yzyldan kalan
bir usturlap, Latince yazlar kken itibariyle
Arapa harflerin transkripsiyonunu ortaya
koymaktadr (Katalog II, 91). Bu ustur-
labn kifi ve daha nceki sahibi Marcel
284
Bkz. Weissenborn, H.: Gerbert. Beitrge zur Kenntnis
der Mathematik des Mittelalters, Berlin 1888; ayn yazar:
Geschichte der Einfhrung der jetzigen Ziffern in Europa
durch Gerbert, Berlin 1892.
285
Bkz. van de Vyver, A.: Les premires traductions latines
(Xe-XIe s.) de traits arabes sur lastrolabe, 1er Congrs
International de Gographie Historique ierisinde. Tome
II. Mmoires, Paris ve Brksel 1931, s. 266-290, zellikle
s. 286 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 90, s. 377-405, zellikle s. 400).
286
Bubnov, N.: Gerberti opera mathematica, Berlin 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1963), s. 101.
287
van de Vyver, A.: Les premires traductions latines,
a.y., s. 286-288 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 90, s. 400-403).
G R
135
Destombes yaz karakterine dayanarak onu
karolingien olarak nitelemitir ve usturla-
bn n tarafnda ve i diskinde
288
Latin alfabe-
sine gre verilen rakamlarda Arap spanyas
dnda Arap rakamlaryla erken dnem tan-
kln bulmaktadr. Verilen bir nota gre,
980 tarihli bu usturlabn mkemmel yaps
bu aletle nasl ilem yaplacana ve onun
en azndan Avrupada snrl bir corafi alan
ierisinde imal edilebildii bilgisinin ulam
olduunu dnmeye zorluyor. Gerberte de
bir usturlap izafe edilmitir (Katalog II, s.
94), fakat bu usturlap ok byk bir ihtimalle
onun deildir.
Gnmze ulaan De mensura astrolabii veya
De utilitatibus astrolabii ve Geometria isim-
li eserler Gerbertin adn tamaktadr. Bu
eserlerin otantiklikleri ve Arap kaynaklarla
olan ilikisi henz ayrntl ve itiraz gtrmez
akla kavuturulamamtr. Arabistik bak
al kapsaml bir alma ise hl eksiktir. H.
Weissenborn 1888 ylnda u kanaate ulam-
t: lm metotlar ve lm aralar, szde
Gerbert geometrisinin ikinci blmnde ser-
gilendii zere, Araplardan gelmektedir
289
. J.
288
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et
lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationales
dhistoire des sciences (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 42-
43 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 96, s. 401-447, zellikle s. 444-445); Kunitzsch,
Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of the so-called
Carolingian Astrolabe, From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet ierisinde, Barcelona 1996, Cilt 2, s. 655-672.
289
Gerbert. Beitrge zur Kenntnis der Mathematik des
Mittelalters, a.y., s. 168; Wrschmidt, J.: Geodtische
Meinstrumente und Memethoden bei Gerbert und bei
den Arabern, Archiv fr Mathematik und Physik ierisin-
de (Greifswald) 3. Reihe 20/1912/315-320, zellikle s. 316
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 87, s. 357-362, zellikle 358).
Wrschmidt
290
geodetik aralara ynelik
aratrmasnda (1912) ayrca u sonuca ula-
mtr: Gerbert geometrisinde ele alnan
problemlerin ou genellikle ayn formda ve
ayn yardmc aralarla ayn dnemde yaam
Arap bilginler tarafndan zlmtr; hatta
Arap bilginler daha karmak bir dizi prob-
lem tartmlardr, Gerbert geometrisinde
ise sadece basit yardmc aralarla ve en ksa
bir zamanda yrtlebilecek problemler bir
araya getirilmitir.
Bu eserin Arap kkenini, usturlap yazs
btn aklyla ele vermektedir. Elbette
bu eser, Arapa bir orijinalin dorudan bir
Latince evirisi deildir, daha ziyade, belki de
kendi dneminde Arapa bir usturlap eseri-
nin Latince evirisi temelinde domu gr-
nyor. Bu eserin yer adlaryla birlikte yedi
iklim izelgesi geri bir Arapa usturlap yazs
iin yabanc bir unsur oluturmaktadr fakat
bu izelgenin ierii -ki bu bir Arapa kay-
nan bilgisi olmakszn aklanamaz
291
- el-
Memn dnya haritasyla kesin bir balant-
nn olduunu gstermektedir. Latince ustur-
lap eserinin yazarnn izelgeyi kendisinin mi
iine yerletirdii yoksa evirmenin Arapa
olan aslnda m bu izelgeyi bulduuna dair
kesin hkm veremesek de el-Memn co-
rafyasnn ve koordinat izelgesinin olduka
erken bir dnemde ber Yarmadasna ula-
m olmas gerektiine ilikin tek iaret bu
deildir.
Gerberte nispet edilen usturlap hakkn-
daki bir yaznn bylesine erken dnemde
290
Wrschmidt, J.: Geodtische Messinstrumente, a.y., s.
320 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 87, s. 362)
291
Bkz. Lindgren, Uta: Ptolme chez Gerbert dAurillac,
Gerberto. Scienza, storia e mito. Atti del Gerberti Sym-
posium (25-27 luglio 1983) ierisinde, Bobbio (Piacenza)
1985, s. 619-638.
136
G R
ortaya kmas yine Barselonada Gerbertin
Lupitus isimli bir rahip ada tarafndan
yazlan usturlap kitap ile daha kolay ak-
lanabilir. Lupitusa ait risalenin bir kopyas
Gerbert veya onun adn tayan risalenin
yazar tarafndan kullanld sanlmakta-
dr
292
.
Alt el yazmasna dayanarak Lupitusun
Sententie astrolabii adl risalesini tahkik
eden
293
J.M. Mills Vallicrosa, bunu Arapa
bir eserin dorudan doruya evirisi kabul
etmektedir. Bu usturlap eserinin ger-
ek karakteri hakkndaki bilgileri Paul
Kunitzschin al-Khwrizm as a Source for
the Sentetie astrolabii
294
adl on be yl nce
yaynlanan bir makalesi sayesinde ren-
mekteyiz. Kunitzsch, Latince kitapk ile
Muammed b. Ms el-rizm
295
(Halife el-
Memn, dn. 198-218/813-833, dneminde
faaliyette bulundu)nin usturlap hakkndaki
Arapa risalesiyle karlatrmtr. Bundan
kan sonu udur: Sententie blmdr;
ksa bir giri, usturlabn tarifi ve usturla-
bn kullanmna dair birer blm. Grld
kadaryla birinci blm Latince uyarlaycs
tarafndan kendine gre serbeste form-
le edilmitir. Terminolojisinden anlald-
kadaryla ikinci blm ok belirgin Arap
etkileri tamaktadr. nc blmn yedi-
de biri el-rizmnin metninden kelimesi
kelimesine yaplm bir eviridir ve Latin
evirmenin uzun aklamalaryla yapt ekle-
292
Bkz. Lattin, Harriet Pratt: Lupitus Barchinonensis,
Speculum. Journal of Mediaeval Studies ierisinde (Cam-
bridge, Mass.) 7/1932/58-64, zellikle s. 62.
293
Assaig dhistria de les idees fsiques i mathemtiques
a la Catalunya medieval, Cilt 1, Barcelona 1931 (=Estudis
Universitaris Catalans. Srie monogrfca Cilt 1), s. 275-
293.
294
From Deferent to Equant: A volume of studies in the
history of science in the ancient and medieval Near East
in honor of E.S. Kennedy ierisinde, New York 1987, s.
227-236.
295
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 228-241; Cilt 6, s. 140-143,
zellikle 143.
ri iermektedir
296
. Lupitusun, kulland
Arapa metniyle yukarda resmedildii gibi
bir ilikide olup olmad konusunda hkm
vermek gerekten zor. Zira ona kelimesi keli-
mesine eviri zor gelmitir veya kendisini
risalenin mstakil yazar olarak gstermek
istemitir. Her halkarda sahip olduu bil-
ginin Arap kkenini gizlememitir, nk
birok kavram ve yldz isimlerini tercme
etmeksizin olduu gibi almtr. Ayrca ebced
saylarn Latin harfleriyle deil, olduu gibi
yani Arap harfleriyle ara yerletirme diskine
ve ana diskin arka yzne tamaktadr. Fakat
o, kulland model eserin yazarn yani el-
rizmyi anmamtr.
el-rizmye ait risalenin ieriini hi de
drst olmayan bir tarzda aktaran bu eser
her ne kadar, Latin yaznnda bu konuya
ilikin Arapa eserlerin ieriini ulalabilir
klan trn tek eseri deilse de, 11. yzyln
balangcndan 16. yzyla kadar
297
Avrupa
usturlap literatrn derinden etkilemitir.
Grnen u ki, Gerbertin risalesi Arapa bir
modele dayanarak ortaya kan en eski metin-
dir. Gerbertin kendisinin mi yoksa recile-
rinden veya taraftarlarndan birsinin mi bu
metni yazd sorusu hl yantlanmamtr.
Sentetie astrolabiinin ne kadar byk etki-
de bulunduu, bu esere bal olarak zengin
bir anonim Latince usturlap literatrnn
domasndan ve gnmze kadar da ulam
olmasndan anlalabilir
298
.
Uyarlamalarn ve taklitlerin spanya dnda
kuzeye doru gidi yolu daha 11. yzyln ilk
yarsnda olumutu.
Taklit tarznn bilinen en eski numune-
si De mensura astrolabii isimli eserdir ve
Reichenaulu Hermann olarak da bilinen
296
Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 231-232.
297
a.e., s. 233.
298
Vallicrosa, J. Mills: Assaig dhistria, a.y., s. 288
vd.; Kunitzsch, P.: al-Khwrizm, a.y., s. 233.
G R
137
Hermannus Contractus (1013-1054)'un adn
tamaktadr
299
. Dier zelliklerin dnda bu
eserde ilgin olan husus, yedi iklim izelge-
si ve ehirlerin doudan batya sralanyla
el-Fernnin elkitabnn henz Latinceye
evirilmeden nce de bilindiinin ipular-
n vermesidir
300
. Hermannn ayn zaman-
da tanabilir silindir saati ve kadran Arap
spanyadan Avrupaya ulatran kii olduu
da ileri srlmektedir.
Lupitus ve Gerbert yukarda ad geen eser-
lerin gerek yazarlar olmasalar da veya bu
ok sorunlu bir konu bile olsa, bu eserlerin
slam bilimlerinin, Arap spanya ile buraya
snr lkeler arasndaki 8. yzyln balarn-
da balayan sosyal ve ekonomik temaslar-
dan sonra Latin dnyasnda ber Yarmadas
yoluyla ulaan erken dnem resepsiyon tarihi
iin ok nemli dokmanlardr. Bu sreci
A. van de Vyver
301
1931 ylnda yaynlad
bir makalesinde ok gzel bir ekilde ifade
etmektedir: 10. yzyln sonu ve 11. yzyln
banda yaplm olan bu Latince yazar ad
olmadan, ksa ve fena terkipli adaptasyon-
lar, toplanm notlar ve balang risaleleri
etkisini gsterdi, ve 11. yzylda cilalama
ve daha uygun bir formla sunuldu. [Arap-
slam dnyasndan yaplan] dn alnm
bu ilk verilerin, pratik alanda gerekletiril-
diini, sadece usturlabn, quadrantn, halkal
krenin kullanlarna, Arap saylarna, ila
listeleri ve astrolojik formllere dair idiler,
299
Manitius, Max: Geschichte der lateinischen Literatur
des Mittelalters, Cilt 2, Mnih 1923, s. 756-777; Kren, Cla-
udia: Hermann the Lame, Dictionary of Scientifc Biog-
raphy ierisinde, Cilt 6, New York 1972, s. 301-303; Borst,
Arno: Wie kam die arabische Sternkunde ins Kloster Reic-
henau?, Konstanz 1988; ayn yazar: Astrolab und Kloster-
reform an der Jahrtausendwende, Heidelberg 1989.
300
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 206-207.
301
Les premires traductions, a.y., 289 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 404).
Abaks denilen hesap tahtasnn bu devirde
bilindii ihtimali ok zayftr. Orta an bu
devresinin canll Araplarn byk bilim
kitaplarn ve felsefi sistemlerini zmseyebil-
mek iin daha pek yetersizdi
302
.
Arap-slam bilimlerinin Ortaa Hristiyan
Avrupasnda bu acemice ve hi de drst
olmayan aln tarznn bilim tarihi asndan
nemi ve Arap spanyadan gelen bilimsel
mirasa kar artan ilgi konusundaki nemli
bir iareti u rnekte grebiliriz: Piskopos
Chartresli Fulbert
303
(yaklak 975-1029) daha
nceden oluturulan usturlap metinlerinden
28 Arapa terim iin bir lgate
304
olutur-
mutur.
Arapa eserlerin evirileri ve taklitlerinin
spanyann Hristiyanlarca yeniden fethe-
dilen blgelerinden doan ilk dalgas, ilk
zamanlar civar blgelerle snrl kalm
grnmektedir. Byk eviri dalgas ilk ola-
rak 12. yzyln balarnda ortaya km-
tr. 11. yzyldan Hermannus Contractus (.
1054)un faaliyet ve etkilerinden sonra, yz-
yln sonuna doru Malvernli Walcher adn
tekrar duymaktayz. Bu ahs, daha 11. yz-
ylda Arap astronomisinin ve matematii-
nin ulat Lothring blgesindendir. Belki
de ay tutulmasnn zaman zelliklerini tespit
etme giriiminde bulunan ilk Avrupaldr ve
302
van de Vyver, A.: Les tapes du dveloppement philo-
sophique du Haut Moyen-Age, Revue Belge de Philologie
et dHistoire ierisinde (Brksel) 8/1929/425-452.
303
Bkz. Manitius, M.: Geschichte der lateinischen Litera-
tur des Mittelalters, a.y., Cilt 2, s. 682-694.
304
McVaugh, M. ve Behrends, F. tarafndan yaynlan-
mtr: Fulbert of Chartes notes on Arabic astronomy,
Manuscripta ierisinde (St. Louis, Mo.) 15/1971/172-177;
Kr. Kunitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrk-
ke in der mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur,
Gttingen 1983, s. 481-482; ayn yazar: Das Arabische als
Vermittler und Anreger europischer Wissenschaftsspra-
che, Berichte zur Wissenschaftsgeschichte (Weinheim)
17/1994/145-152, zellikle s. 151.
138
G R
de bunu 1092 ylnda bir usturlap yardmyla
yapt gzlem sayesinde baarmtr
305
.
Resepsiyon srecinin Bat Avrupa akm-
n ele alrken 11. yzyln ikinci yarsnda
Constantinus Africanus tarafndan gerek-
letirilen ve ok byk nemi haiz Arap tb-
bnn -daha nce bahsettiimiz zere- giri
mahiyetindeki eserlerini burada bir kenara
brakyoruz. Bu konu, Arap-slam bilimleri-
nin Avrupadaki resepsiyonunun ve zmsen-
melerinin ikinci yolu erevesinde tekrar dile
getirilecektir.
Muhtemelen daha 9. yzyln erken dnemle-
rinde vuku bulan slam dnyasnda uralan
bilimlerle tanma iinden ve bu bilimlerin 10.
yzyln ikinci yarsnda balayan resepsiyo-
nundan sonra ki bu resepsiyon srecinin 11.
yzyldaki dier geliimlerini ayrntl olarak
takip edememekteyiz 12. yzyl, Arapadan
Latinceye ve braniceye byk bir eviri
dalgasn beraberinde getirdi. Bu hareketin
nclerinden birisi Bathl Adelard (1116-
1142 yllar arasnda faaliyette bulundu)dr.
Robert Grosseteste (. 1253) ve Roger Bacon
(. 1292) ile birlikte o, resepsiyon ve zmse-
me srecinin en nemli ngiliz bilgininden
biridir. Laon, Tours, Salerno, belki de Syrakus,
Tarsus ve Antakyada uzun sren ikameti son-
rasnda 1120 ylnda ngiltereye geri dnd.
Birok evirisi ve kendi eserleri yoluyla
Bathl Adelard Avrupaya hereyden nce
305
Bkz. Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval
science, New York 1924, s. 114-117; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 149-150; Ku-
nitzsch, P.: Glossar der arabischen Fachausdrcke in der
mittelalterlichen europischen Astrolabliteratur, a.y., s.
483; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 214-215; daha fazla ayrn-
t iin bkz. Mercier, Raymond: Astronomical tables in the
twelfth century, Adelard of Bath. An English scientist and
Arabist of the early twelfth century ierisinde, ed. Charles
Burnett, Londra 1987, s. 87-118, zellikle s. 102-103.
yeni bir astronomi ve matematik tad. Eb
el-sm Mesleme b. Amed el-Mecrit (.
398/1007) tarafndan yeniden ele alnm ek-
liyle yukarda ad geen Muammed b. Ms
el-rizmnin Zc
306
adl eserinin evirisiy-
le o, adalarna Arap astronomisinin, bu
alann asimile edilmi hem teorik hem de
pratik Hint ve Yunan eserlerinin temelin-
de artk kendine zg izgiler tayan bir
elkitabndan faydalanma imkann salam-
t. Bu almada aktarlan trigonometri ile
trigonometrik izelgeler Avrupada ileriki
dnemlerde gerekleecek olan matematik-
sel, astronomik ve geodetik bilgi geliimine
hizmet etmitir. Raymond Mercier
307
, Latin
dnyasnn byle bir eser iin hayli hazrlksz
olduunu, bu yzden de zmseme sre-
cinin olduka yava ilerlediini sylemekte
hakl olabilir, ama Avrupallar, Arapadan
eviriler yoluyla kazandklar matematik ve
astronomi bilgilerini bizzat kendi gleriyle
yaratmak zorunda kalm olsalard bunun ne
kadar uzun sreceini dnmemiz gerekir.
Bathl Adelardn, kurulacak matematik ve
astronomi binas asndan temel neme
sahip dier iki almas el-rizmnin arit-
metik eserinin ve klidin Elementlerinin
Arapadan evirisidir.
Bilimler tarihinin 12. yzyldan tand byk
eviri akm bilhassa Toledodan beslenmi-
tir. 92/711 ylnda Araplar tarafndan alnan
bu ehir zaman ierisinde yksek seviyeli
bir bilim merkezi haline geldi. Mslmalar,
Hristiyanlar ve Yahudiler arasnda ortak
bilimsel alma geleneine ve byk ktp-
hanelere sahip bu merkez 478/1085 tarihinde
306
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 142.
307
Mercier, Raymond: Astronomical tables in the twelfth
century, a.y., s. 87.
G R
139
Kastillerin egemenliine girdi. ehrin d-
mesinden sonra gelien bilimsel faaliyetleri
Valentin Rose
308
1874 ylnda btn Avrupa
iin doctrina Arabumun (Arap dncesi-
nin) tarlas olarak nitelemektedir.
Toledodaki resepsiyon faaliyetlerinin ilk ve
en nemli aamas olan 12. yzyln ilk yarsn-
da hayrete drc byklkte eviri al-
malar gereklemitir. Bu almalar, slam
egemenliinde kazanlm n alma niteli-
indeki din mensuplarnn ortak alma
gelenei olmakszn dnlemezdi. Bu ba-
lamda, 12. yzylda, Toledonun geri alnma-
snn zerinden nesiller getii halde, orada
arlkl olarak kullanlan dilin, edeb Arapa
olmasa da, gnlk konuma dili Arapas
olduu hatrlatlmaldr
309
. Bunun tam tersi-
ne Mozarablar (yani araplam Hristiyan
spanyollar) Mslman fatihlerin idaresinde
12. yzyln ortalarna kadar Roman iveleri-
ni, bat gotik geleneklerini, hereyden nce
de siyasi haklarn kilise zgrlk sistemini
muhafaza edebilmiler. Bylelikle onlar, her
ne kadar baz alardan, zellikle de dilsel
uyum yoluyla asimile olmasn bilmi olmala-
rna ramen kendi balarna bir halk olarak
kalmlardr
310
.
308
Ptolemaeus und die Schule von Toledo, Hermes ieri-
sinde (Wiesbaden) 8/1874/327-349, zellikle s. 327 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
63, s. 171-193, zellikle s. 171).
309
Steiger, Arnald: Zur Sprache der Mozaraber, Sache,
Ort und Wort. Festschrift fr Jakob Jud ierisinde, Cenev-
re 1942 (Romanica Helvetica Cilt 20), s. 624-723, zellikle
s. 627; Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, Centaurus ierisinde
(Kopenhagen) 4/1955-56/325-350, zellikle s. 336.
310
Schipperges, H.: Assimilations-Zentren arabischer
Wissenschaften im 12. Jahrhundert, a.y., s. 336; Palencia,
Angel Gonzles: Los Mozrabes de Toledo en los siglos
XII y XIII. Volumen preliminar, Madrid 1930, s. 117 vd.
Johannes Hispalensis tarafndan evirilen
eserlerin listesi bize o dnemdeki abalarn
bykl hakknda bir tasavvur verebilir.
Hristiyanlka geen bu Yahudi evirmen,
aritmetik, astronomi, astroloji, tp ve felse-
fe alanndan yaklak 20 eseri Arapadan
Latinceye tercme etmitir
311
. Bunlardan
birisi de el-Fernnin (3./9. yzyln ilk
yars) astronomi elkitabdr. Bylelikle el-
rizmnin kitab yannda, 17. yzyla kadar
defalarca yaplan evirileri sayesinde Avrupa
astronomlar arasnda byk poplarite
kazanan bir dier astronomik eser hizme-
te sunulmu bulunuyordu. Yine Johannes
Hispalensis ilk olarak en az yedi adet felsefi
eseri Latincede ulalabilir kld ki el-Kind,
el-Frb ve el-azzlninkiler de buna dahil-
dir.
1141-1147 yllar arasnda, spanyada yaa-
yan bir ngiliz Chesterli Robert (Robertus
Castrensis, Retinensis vd.)
312
hemehrisi
Hermannus Dalmata ile birlikte Kurann
ilk kez Latinceye evirisini stlendi. Yapt
nemli ilerden birisi olarak Muammed b.
Ms el-rizmnin
313
cebir kitabn evir-
mesi de anlmaldr. Bylelikle algebra
(cebir) kavramn ve bununla ilgili matema-
tiksel ilemleri Hristiyan Avrupaya sokan
ilk kiidir
314
. Sinus (cep) kelimesinin, yanl
okunmu Arapa ceyb szcnn (aslnda
Sanskrite jiva szcnn yerine kullan-
lan cb) kelimesi kelimesine eviri halinde
311
Steinschneider, M. Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen bis Mitte des 17. Jahrhunderts, Vi-
yana 1904 (Tekrarbasm: Graz 1956), s. 40-50; Sarton, G.:
Introduction to the history of science, vol. 2, part 1, s. 169-
172.
312
Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 120-123; Sarton,
G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 175-177.
313
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 240.
314
Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 122.
140
G R
kullanm da ona aittir
315
. Chesterli Robert,
ayn zamanda kimyaya dair baz kitaplar
Arapadan ngilizceye eviren ilk kiidir
316
.
Bu dnemde Hristiyan spanyada Latinceye
evirilen nemli eserlerden birisi de
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn
317
(. 317/929)nin astronomi elkitabdr. Tivolili
Plato (1134-1145 yllar arasnda Barselonada
yaad) ve bir kez de Chesterli Robert tarafn-
dan evirilen bu eser son eviri bize ulama-
mtr yoluyla Latin dnyas el-rizm ve
el-Fernnin biraz nce bahsi geen eser-
lerine ilaveten, slam dnyasnda daha erken
bir devirde astronomi alannda gelitirilmi
bir dizi ilem ve fikir rendi.
12. yzyln ilk yarsnda Arapadan
Latinceye evirilen eserlere dair bu ksa
genel baktan sonra, sadece eviriler yoluyla
deil, ayrca oluturduklar kendi derleme-
leriyle Arap-slam bilimlerinin zmsenme-
sine ynelik katkda bulunan dnemin baz
bilginleri de dile getirilmelidir. Bu grubun
ilgin bir temsilcisi, 1138 -1142 yllar arasnda
spanyada, 1143 ylnda Toulousede yaayan
ve Chesterli Robert ile birlikte Kuran terc-
me eden Hermannus Dalmata veya bilinen
dier adyla Carinthial Hermanndr. Onun,
astrolojik konulu baz kitaplar ve yukarda
ad geen Eb el-sm Mesleme b. Amed
el-Mecrt (. 398/1007)nin Ptolemenin pla-
nisfer [bir krenin zerinde bulunan verilerin
izdrm] zerindeki erhinin
318
evirileri
yannda kendisinin yazd ileri srlen baz
kitaplar
319
ve De essentiis balkl, Chesterli
315
Bkz. Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s.
176.
316
a.e., s. 176.
317
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 182-187.
318
a.e., Cilt 5, s. 170; Kunitzsch, P. ve Lorch, Richard:
Maslamas notes on Ptolemys Planisphaerium and related
texts, Mnich 1994.
319
Bkz. Haskins, C.H.: Studies, a.y., s. 43-66; Sarton, G.:
Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 173-174.
Roberte ithaf ettii kendine ait bir eseri
bilinmektedir. 1143 ylnda yazlan bu felsefi
kitap Arapa ve Latince kaynaklardan baz
metinlerin bir ymndan ibarettir
320
.
Liber cursuum planetarum adl 1139-1140 yl-
lar arasnda tamamlad eseriyle bu tarz bir
baka derlemeci olan Marsilyal Raymondla
karlamaktayz. Bu astronomik kitapla ve
iindeki Arapa kaynaklardan alnan corafi
izelgesiyle o, vatandalarna bir hizmette
bulunmak istemitir. el-Battnnin yan sra
Toledo izelgelerine ve kendisini taklitisi gr-
d ez-Zerlnin Kanon (el-nn)una
dayanmtr. Onun corafi izelgesi 60 ehrin
koordinatlarn iermektedir. Bylece o, bir
Arap izelgesine Avrupada yaylma imkan
salayan ilk kiilerden biri, belki de ilk kii-
dir
321
. Kitab, Roger Baconn kaynaklarndan
birisidir ve muhtemelen Albertus Magnus
tarafndan da kullanlmtr
322
.
Burada bir de Abraham bar iyya veya
Savasorda (Arapa ib e-ura, yani emni-
yet amiri) diye bilinen, 11. yzyln ilk yar-
snda Barselonada yaayan Yahudi bilgin
de anlmaldr. O dorudan doruya kendi
Latince evirileriyle deil, daha ok, birok
Arapa kaynan kendi sunumuyla ierik-
lerini aktard branice kitaplaryla etki-
de bulunmutur. George Sartona gre o,
Provence, spanya ve talya Yahudilerinin
slam bilimlerini Hristiyan Avrupaya ta-
ma hareketinin ilk kamlayclarndan biri
320
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 124-125; Ch. S.F. Burnett, A group of
Arabic-Latin translators working in Northern Spain in
the mid-12th century, Journal of the Royal Asiatic Society
ierisinde (Londra) 1977-1978, s. 62-108; Hermann of
Carinthia, De essentiis. A critical edition with translation
and commentary by Ch. Burnett, Leiden 1982.
321
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 210-211.
322
Bkz. Duhem, P.: Le systme du monde, a.y., Cilt 3, s.
216.
G R
141
dir
323
. Abraham bar iyyann Arap-slam
bilimlerinin Provencede yeterince bilinme-
mesinden yakndn bilmekteyiz
324
. ibbur
ha-Meia ve-ha-Tiboret isimli eserinde
Arap cebri, geometrisi ve trigonometrisinin
nemli bir blmn yksek bir seviyede
ortaya koymaktadr. Bu kitabn, Tivolili Plato
(1141) tarafndan Liber embadorum ady-
la yaplan Latince evirisi yoluyla Abraham
bar iyya, Arap matematiinin onun tara-
fndan ilenen elementleri daha nce baka
kanallar yoluyla Avrupaya ulam olmasna
ramen
325
Avrupa matematik bilgisinin geli-
mesinde olduka nemli bir etkide bulun-
mutur Muhtemelen o, Arap mzik teorisinin
Avrupaya ulamasnda da belirli bir rol oyna-
mtr
326
.
eviri etkinlikleri ounlukla 1150-1200 ylla-
r arasnda gerekleen sonraki dnem evir-
menlerinden Dominicus Gundissalinusu
zmsemenin ilk temsilcisi olarak grebiliriz.
evirdii eserlerden daha ok, evirilerinden
derledii kitaplar yoluyla dikkati ekmek-
tedir. Johannes Hispalensis ile birlikte bn
Snnn eseri olarak tedavle srd ve
yzlerce yl bu ekilde kabul edilen De celo
et mundo isimli risale balamnda Manuel
Alonso Alonso
327
, bu eserin gerek yazarnn
323
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 206.
324
Bkz. Vernet, Juan: Die spanisch-arabische Kultur in
Orient und Okzident, Zrich ve Mnih 1984, s. 197.
325
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 207; Le-
vey, Martin: Abraham bar iyya ha-Nasi, Dictionary of
Scientifc Biography ierisinde, Cilt 1, New York 1970, s.
22-23.
326
Bkz. Farmer, H.G.: Clues for the Arabian infuence
on European musical theory, Journal of the Royal Asia-
tic Society ierisinde (Londra) 1925, s. 61-80, zellikle s.
71 (Tekrarbasm: H.G. Farmer, Studies in Oriental mu-
sic ierisinde, Cilt 1, Frankfurt 1986, s. 271-290, zellikle
281); ayn yazar: The Jewish dept to Arabic writers on mu-
sic, Islamic Culture ierisinde (Haydarabad) 15/1941/59-
63), zellikle s. 60 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 1, s. 535-539,
zellikle s. 536).
327
unain traducido al latn por Ibn Dwd y Domingo
uneyn b. s
328
(. 260/873) olduunu
ispatlamtr. Gundissalinusun en mehur ve
nemli eseri De divisione philosophiae nin
ok byk bir blm Eb Nar el-Frb
329
(. 339/950)nin el-Ulmundan kopya
edilmitir. Boethius gibi yazarlarn Latince
eserlerini, bn Sn ve el-zzlnin kitap-
larn da kulland anlalmakla beraber, o
bu eserleri kaynak olarak zikretmemektedir.
ok deerli bir almasnda Ludwig Baur
330
Gundissalinusun De divisione philosophiae
adl kitabnn kaynaklarn aratrarak u tes-
pitte bulunmutur: Daha ok erken dnem-
lerde bunun el-Frbnin bir eseri olabilecei
tahmininde bulunulmutur. Esasnda byle
Bir tahminin domu olabilmesi, el-Frbnin
kitabnn (de scientiis / el-Ulm)
Gundissalinus tarafndan ok ayrntl bir
ekilde kullanlm olduunu hesaba katan hi
kimseyi hayrete drmez
331
. Baur bu kitab
[Gundissalinusun] bir serbest derleme ola-
rak nitelemektedir
332
. Gundissalinusun bu
derleme tarzndaki alma metodu, bize ne
kadar yabanc ve yanl gelse de, bizi artma-
maldr: Bu, genel olarak ge dnem Eski a
ve Ortaan metodudur... Ben bu tarz yazn-
sal faaliyet ile Eski ve Orta a Yeni adan
ayran bilginin ve reti devinin felsefi anla-
y arasnda ok sk bir balant dnl-
mesi gerektiine inanyorum. Orta an
dn tarzna ilikin yle diyor: Orada,
Gundisalvo, Al-Andulus ierisinde (Madrid-Granada)
16/1951/37-47; Schipperges, H.: Die Assimilation der ara-
bischen Medizin, a.y., s. 65.
328
Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 247-256.
329
a.e., Cilt 3, s. 298-300.
330
Baur, L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione phi-
losophi, Mnster 1903 (Beitrge zur Geschichte der Phi-
losophie des Mittelalters, Cilt 4, Heft 2-3).
331
a.e., s. 160.
332
a.e., s. 161.
142
G R
salam, objektif olarak gerek, deitirilemez
bir hakikat bilgisinin olabileceine inanan
felsefeyle karlamaktayz. Tm bilimsel ilgi,
hedefi olarak grd hakikat zerine youn-
lamaktr, mutlak kesinlie sahip hakikatin
bulunmasna allmaktadr. Bunlar [hakikat
bilgileri] herkesin ortak mal olarak gr-
lyor, kimin tarafndan bulunduu sorusu
nemli bulunmuyordu
333
.
Bu aklama genel olarak Latin yazarlar iin,
bir dereceye kadar da eski Yunanlar iin
geerli olabilir; fakat bu yargdan Arap-slam
kltr dairesini mstesna tutmak gerekir.
imdiye kadarki bilimler historiyografyasnda
maalesef ok az nemsenen bir olgu, kaynak
belirtmenin Arap-slam eserlerinin karakte-
ristik bir zellii olduudur. Geri bu, Arap-
slam kltrnde de armacln olmad
veya btn yazarlarn bu genel kurala uyduk-
lar anlamna gelmez.
Gundissalinusun kaynaklaryla, zellikle
eviriler yoluyla, belki de orijinallerinden
beslendii Arap nclerinin eserleriyle iliki
tarz, onlar nasl kulland, onun adn ta-
yan btn almalar iin karakteristiktir
334
.
Baur
335
ayrca, Gundissalinusun birok
Arap yazar zerine ina edilen De divi-
sione philosophiae isimli eserinin peine,
muhtemelen XIII. yzyln banda doan
ve tam olarak ayn Arap karakterini tayor
333
Baur, L.: Dominicus Gundissalinus, De divisione phi-
losophi, a.y., s. 315 vd.
334
Ayrca bkz. Blow, Georg: Des Dominicus Gundissa-
linus Schrift von der Unsterblichkeit der Seele, Beitrge
zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters ierisinde
(Mnster) Cilt 2, Heft 3, 1897, s. 1-38; ayn yazar: Des Do-
minicus Gundissalinus Schrift von dem Hervorgange der
Welt (De processione mundi), a.y., Cilt 24, Heft 3, 1925, s.
1-54; The treatise De anima of Dominicus Gundissalinus,
ed. J.T. Muckle with an introduction of Etienne Gilson,
Mediaeval Studies ierisinde (Londra) 2/1940/23-103;
Sarton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 172-173;
Kren, Claudia: Gundissalinus, Dictionary of Scientifc Bi-
ography ierisinde, Cilt 5, New York 1972, s. 591-593.
335
Dominicus Gundissalinus, De divisione philosophi,
a.y., s. 364, 365.
olmas gereken bir ikinci eserin katldn
tespit etmekte: Bu eser Michal Scotusun
Divisio philosophi isimli eseridir demekte-
dir. Bu kitaptan geriye kalan paralar gster-
mektedir ki bu, Gundissalinusun kitabndan
ve Arapa kaynaklardan oluturulmu bir
derlemedir.
Arapa kaynaklarla ve ierikleriyle olan bu
iliki tarz, Arap-slam bilimlerinin Avrupada
resepsiyonu ve zmsenmesi tarihinde sade-
ce Gundissalinusda karlatmz bir bilim-
tarihsel fenomen deildir. Bugn bizler, kay-
naklarla olan bu tr bir mnasebeti o dnem
kltr dnyasnn zel yaklam ve ele al
tarz olarak grmeli ve buna gre deerlen-
dirmeliyiz. Historiyografyaya den, arabistik
aratrmalarn katksyla Avrupa bilim tari-
hinin geleneksel tasavvurunu, zellikle 11.
ve 13. yzyllar arasndaki dnemde, verilere
dayanarak yeniden gzden geirmektir.
Arap-slam kltrnde bilimlerin hemen
hemen btn alanlarda yaratc ilerlemeler
gsterdii 12. yzylda, daha 10. yzylda ba-
layan Arap eserlerinin ve Arapaya uyarlan-
m Yunanca eserlerin Arapadan Latinceye
ve braniceye evirilme sreci zirve noktasna
ulamt. Cremonal Gerhard adyla balant-
l nemli geliim belki de uzunca bir sre, sa-
lam temellendirilmi bir aklamay bekleyen
bilim tarihsel bir fenomen olarak kalacaktr.
1114 ylnda talyann Cremona ehrinde
doan bu bilgin, daha sonra Toledoya git-
miti ve lene kadar (1187) orada almt.
Arap-slam kltrne ait eserlerin kukusuz
bu en byk Latince evirmeninin hayat hak-
knda hemen hemen hibir ey bilmemekte-
yiz. Dnemin btn evirmenleri gibi muhte-
melen o da ruhban snfndand. lmnden
ksa bir sre sonra konulara gre dzenlenen
eviri eserleri listesi
336
71 balk iermekte-
336
Ed. Boncompagni, Baldassarre: Della vita e delle ope-
re di Gherardo Cremonese, traduttore del secolo duode-
G R
143
dir. Bunlardan 20 tanesi dialetica (mantk ve
geometri) 12 tanesi astrologia (astronomi,
astroloji), 11 tanesi phylosophyia ve 28 tanesi
fisica (tp ve dier doa bilimleri) konuludur.
Galenin
337
isimli eserine Al
b. Rvn (. 453/1061) tarafndan yazlan
erhin Latince tercmesinin baz el yazma-
larna eklenen bu anonim listenin gereklie
ne derece uyduu phesiz kesin deildir.
Ayrca, daha nce G. Sartonun da iaret ettii
gibi, Cremonal Gerharda ileriki dnemlerde
de yanllkla veya sahip olduu n uruna
eviriler nispet edilmitir. Sarton, Cremonal
Gerhardn yapt ileri srlen bir ok evi-
rinin ilk basksnn onun adn tamadna
dikkat ekmektedir. Bu yzden onun adna
yaplan balamalar ihtiyatla karlamaldr.
Yetikin iken Toledoya gitmi ve ilk ola-
rak orada Arapa renmi olan bir talyan
iin, ok deiik alanlardaki bilimsel eserleri
Arapadan Latinceye evirme grevi kolay
bir ey olmasa gerek. Dnlmesi gereken bir
baka husus da, 1085 ylnda Hristiyanlarca
geri alnmasndan itibaren Mslman bilgin-
lerin Toledoyu terk ettii ve Arapa ile tema-
sn ancak Hristiyan Araplar (Mozarablar)
yoluyla gerekleebildiidir. Onlarn filolojik
ve terminolojik zorluklarda ne dereceye kadar
yardmc olabildikleri ise olduka kukulu-
dur. Hristiyanlarca geri alnm Toledodaki
dilsel durumun ok gzel ve yerinde bir
cimo, Atti dell Accademia Pontifca de Nuovi Lincei
ierisinde (Roma) 4/1850-51 (1852)/387-493, zellikle
s. 388-391 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and As-
tronomy serisi Cilt 79, s. 9-115, zellikle s. 10-13); Rose,
V.:Ptolemaeus und die Schule von Toledo, a.y., s. 334
(Tekrarbasm: a.y., s. 178); Sudhoff, K.: Die kurze Vita
und das Verzeichnis der Arbeiten Gerhards von Cremona,
Archiv fr Geschichte der Medizin ierisinde (Leipzig)
8/1914-15/73-82.
337
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 81.
betimlemesini Paul Kunitzsch
338
Cremonal
Gerhardn evirilerine hasredilmi maka-
lesinde vermektedir: evirmenlerin sahip
olmalar gereken Arapa dil bilgisinin stan-
dard ne idi? zellikle Gerard gz nne
alrsak, onun spanyaya talyadan geldiini
biliyoruz; bu demektir ki, o daha nce hi
Arapa bilmiyordu. Bu dili Toledoda rene-
cekti. Ama nasl bir Arapa renebilecekti?
O mntkalarda tannan Arapa, sakinleri-
nin diglossia diye adlandrdklar, orada o
zaman kullanlan ve bugne kadar yan yana
yaayabilen iki dildi: Genelde konuulan
Arapa halk dili ve klasik Arap yaznnn,
fu, gramer kurallarnn ok iddetle hakim
olduu yaz dili.
Dil bilen Toledolu yardmclar sorunu bala-
mnda, bir mddet Toledoda ikamet etmi
olan Morleyli Daniel (12. yzyln son eyre-
i) sk sk zikredilir. Philosophia isimli eserin-
de, Toledolu Gerardusun Almagest evirisin-
de Galippus (lib) isimli bir Mozarabdan
yararlandn yazmaktadr
339
.
Stilistik ve terminolojik aratrma ile liste-
de verilen 71 baln Cremonal Gerhardn
tercmesi olduunu tespit etme gibi zor bir
grev hl stesinden gelinmeyi beklemek-
tedir. Bu listenin, lmnden sonra yaplm
olmas bir yana, onun yapt ileri srlen
evirilerin el yazmalar genelde onun adn
vermemekte, birka istisna hari, evirmen
olarak anmamaktadr. Her halkarda, listede
yer alan evirilerin hepsinin onun olmad
338
Gerards translations of astronomical texts, especially
the Almagest, Gerardo da Cremona ierisinde, ed. P. Piz-
zamiglio, Cremona 1992 (Annali della Biblioteca Statale e
Libreria Civica di Cremona Cilt 41, 1990), s. 71-84, zel-
likle s. 73-74.
339
Bkz. Rose, V.:Ptolemus und die Schule von Toledo,
a.y., s. 335-336, 348 (Tekrarbasm: a.y., 179-180, 192);
Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval scien-
ce, New York 1924, s. 15, 126-127; Kunitzsch, Paul: Der
Almagest. Die Syntaxis Mathematica des Claudius Ptole-
mus in arabisch-lateinischer berlieferung, Wiesbaden
1974, s. 85-86.
144
G R
ihtimali yksektir
340
. Orada kaydedilen eser-
lerin says tek bir evirmen iin ok byk
grnmekte ve ele alnan alanlarn genilii, ilk
olarak 30 yalarnda Cremonadan Toledoya
gelip yerleen bir kimsenin, dhi bir bilgin
bile olsa bu kadar ok eseri Latinceye evir-
mi olabileceine inanmay gletirmektedir.
Bu listede dikkati eken bir baka husus da,
klidin Elementleri, Muammed b. Ms
el-rizmnin Cebiri, el-Fernnin astro-
nomi elkitab gibi daha nce birok kez terc-
me edilen eserlerin isimlerinin de burada kay-
dedilmi olmasdr. Ancak yle bir tahminde
bulunabiliriz: Listede bulunan eserlerin belir-
li bir ksm gerekten Cremonal Gerhardn
yapt orijinal evirilerdir. Bunlara hacimli
ve gerekten ok nemli baz eserler dahil-
dir; Hippokrates ve Galenin eserlerinin yan
sra Ptolemenin Almagesti, bn Snnn el-
nn f e-bb ve ez-Zehrvnin et-Tarf
li-men Acize an et-Tanf isimli eserinin
cerrahi blm gibi. Cremonal Gerhardn
Arapadan yapt evirinin tamamlanma-
sndan yaklak 25 yl nce, 1150lere doru
Almagest anonim bir evirmen tarafndan
Sicilyada dorudan doruya Yunancadan
Latinceye evirilmiti. Bir aratrmacnn
tahminine
341
gre bu evirmen Carinthial
Hermann (Hermannus Dalmata) olabilir.
evirmeni kim olursa olsun Yunancadan
yaplan bu tercme Avrupada nem kazan-
340
Bkz. Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomi-
cal texts, a.y., s. 71.
341
Bkz. Lemay, R.: Hermann de Carinthie, auteur de la
traduction sicilienne de lAlmageste partir du grec
(ca. 1150 A.D.), La diffusione delle scienze islamiche nel
medio evo europeo. Convegno internazionale ierisinde
(Roma, 2-4 ottobre 1984), Roma 1987, s. 428-484.
mamt. P. Kunitzsch
342
genel olarak u izle-
nimi edinmi bulunuyor: Arapadan kan
eserler Avrupa Ortaanda, anti-arabizm-
in balangcna kadar dier eserlerden ok
daha yksek bir otoriteye nail olmutur.
Gerek evirmenin kim olduu sorusunu bir
kenara braksak da, u bulgu yine de varl-
n korumakta: Cremonal Gerhardn yapt
ileri srlen eviriler listesinde, Toledoda
Arapadan evirilmi olan 71 kadar eserin ad
bulunmaktadr. Ayrca bu listede bulunmayan
baka evirmenler tarafndan Latinceye akta-
rlm eserler de vardr. Bunlar bir btn ola-
rak deerlendirildiinde Arap-slam bilimle-
rinin imdiye kadar 12. yzyldaki resepsiyon
srecinin ksmi bir tablosunu ortaya kar-
maktadr. Avrupada bilimlerin geliiminde
bu srecin nemi imdiye dek tinsel bilimler
historiyografyasnda gereklie uygun olarak
ortaya konulmamtr.
2) Sicilya ve Gney talya zerinden
Giden Resepsiyon Yolu
Heinrich Schippergesin
343
, tp alanndaki
geliimi anlatrken, resepsiyon hareketinin
Gney talyadaki kltr merkezlerinden
balayp spanya, Fransa ve ngiltere ze-
rinden maceral bir yolculuun ardndan yine
eski kltr evresine dndn, orada ilk
resepsiyon dalgasnn Salerno okulundan
ktn, orada da Constantinus Africanusun
(yaklak 1015-1087) nc rol oynadn
belirtir. Bu anlatm dikkate alndnda, 9.
yzyldan itibaren Kuzey Afrikada youn
342
Kunitzsch, P.: Gerards translation of astronomical tex-
ts, a.y., s. 73.
343
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 185.
G R
145
bir ekilde gelitirilen tp biliminin, hemen
sonraki slam idaresi dneminde Sicilyaya,
Sicilyadan da Kta Avrupasna srayp s-
ramam olabilecei sorusu cevaplanma-
y beklemektedir. Unutmamak gerekir ki,
Akdenizin bu byk ve merkezi adasnn, 9.
yzyldan 1086 ylna kadar Arap idaresinde
yksek bir kltrel ve sosyal seviyeye ulam
olduu phesizdir
344
.
Sicilya zerindeki Arap egemenliinin sona
ermesiyle geen iki buuk asrn oluturdu-
u yeni dnce ve kltr, nemini hemen
yitirmemiti. Normanlarn nc kral II.
Roger (ynetimi 1130-1154)in idaresinde
Araplar hl nfusun byk bir blmn
oluturuyorlard
345
. Roger birok Arap al-
tryor ve bylelikle Arap kurumlarn yeniden
organizasyonuna imkn tanyordu. Sicilyann
Mslman idaresi tarafndan tutulan kadas-
tro kaytlar yeni dnemde de Arapa olarak
tutuluyordu
346
.
Mali idare organizasyonu gibi kraliyete bal
ipek imalat da, irz denilen daha nceki
Arap sistemine balanyordu. II. Rogern
Alman krallar iin talanma sembol olarak
hizmet gren paltosu da saraydaki Norman
atlyesinin bir rndr
347
.
Rogern Palermo ve evresinde sahip oldu-
u saraylar ve parklar, Arap zevkinden etki-
lenmitir ve ksmen Arap mimari eserlerinin
ve tesislerinin kalntlarndan yaplmtr. Bu
eserler Sicilyal Arap airlere konu olmu,
onlarn beyitlerinde Roger, parklar ve saray-
laryla birlikte vlmtr
348
.
344
Literatr iin bkz. ikilliya, Encyclopedia of Islam ier-
isinde. New Edition, Cilt 9, Leiden 1997, s. 582-591, ayrca
konuyla ilgili olarak bkz. Schack, Dietlind: Die Araber im
Reich Rogers II., Doktora Berlin 1969.
345
Schack, Dietlind: Die Araber im Reich Rogers II., a.y.,
s. 195.
346
a.e., s. 195.
347
a.e., s. 195.
348
a.e., s. 196.
Bugn biz sadece ara sra duymu ve yeterince
bilgi sahibi bulunmuyorsak da, II. Roger slam
dnyasnn teknolojisinden ve orada yrt-
len bilimlerden ok byk lde ilhamlar
almtr. rnek olarak, onun 1142 ylnda
Palermoda ina ettirdii su saati anlabilir.
Bu saatten gnmze 87 cm. boyunda 49
cm. eninde beyaz mermer tabakas kalmtr.
Bu tabaka imdi asl yerinde bulunmamakta,
Palermodaki Palatina Cappellasnn giriin-
de duvara yerletirilmitir. Arapa, Yunanca
ve Latince yazlm yaztta
349
II. Rogern
eserinin kant vardr. E. Wiedemannn
350
Almancaya evirdii Arapa yaztta yle
deniyor: Majesteleri Yce Kral Roger, Allah
gnlerini uzatsn ve sancan desteklesin,
zaman gzlemek iin Sicilyann, Allahn
koruduu bakentinde 536 h. ylnda bir alet
imal ettirdi. Roger tarafndan yaptrlan saa-
tin ne tr bir saat olduuna ilikin soru hakkn-
da Arap Sicilyay ok iyi bilen Michele Amari
una iaret etmektedir: Arapa bir kaynakta
bulunan bir habere gre ayn dnemde Malta
adasnda Arap bir mhendis, hkmran iin
bir su saati yapmtr. Bunda bir kz figr
saat balarn gstermek iin bir bilyeyi metal
bir anan iine atmaktadr
351
.
349
Birok kez yaynland, Arapa metin iin bkz. Ama-
ri, M.: Le epigraf arabiche di Sicilia, Blm 1, Palermo
1875, s. 39.
350
Auszge aus arabischen Enzyklopdien und Ande-
res (Beitrge zur Geschichte der Naturwissenschaften.
V), Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen So-
ziett (Erlangen) 37/1905/392-455, zellikle s. 412-413
(Tekrarbasm: Wiedemann, Aufstze ierisinde Cilt 1,
Hildesheim 1970, s. 109-172, zellikle s. 129, 130).
351
Bkz. Zekeriyy b. Muammed el-azvn: sr el-
Bild ve-Abr el-bd, Gttingen 1848 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 198, Frankfurt 1994) s. 374;
Amari, M.: Bibliotheca arabo-sicula, Leipzig 1857 (Tek-
rarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 153, Frankfurt
1994), Arapa metin s. 142-143; Wiedemann, E.: Auszge
aus arabischen Enzyklopdien und Anderes, a.y., s. 413-
414 (Tekrarbasm: a.y., s. 130-131).
146
G R
Arapa bir kitabn Sicilyada yaplan bizim
bildiimiz en eski Latince evirisi tahminen
II. Rogern direktifiyle gereklemitir. Bu,
Eugenios adl bir amiral (veya Emir, amira-
tus regis Siciliae) tarafndan evirilmi olan
Ptolemenin optik kitabdr
352
. Sicilyadaki
daha eski evirilerin bilinmemesinin sebebi,
muhakkak ki ada halknn byk bir blm-
nn burann Hristiyanlarca geri alnmasna
dek Arapa biliyor olmalarnda yatmaktadr.
Arap bilimlerinin resepsiyonu ve teviki bak-
mndan II. Roger byk hizmette bulunmu-
tur. nk onun direktifi sayesinde, destekle-
riyle ve bir dereceye kadar almalara bizzat
katlmasyla bir corafya eseri ve bir dnya
haritas ortaya kmtr. Bunlar, e-erf el-
drsnin Nuzhet el-Mt f tir el-f
adl corafya kitab ve byk bir gm dis-
kin zerine kaznan dnya haritasdr. Bilim
tarihinin ilgin fenomenlerinden birisi de, bu
kitabn 17. yzyla kadar Avrupada kayda
deer bir ilgi grmemi olmasdr. Buna kar-
n dnya haritas Avrupa kartografyasn
douundan hemen ksa bir sre sonrasndan
itibaren 18. yzyla kadar ok derinden etkile-
mi grnyor.
Sicilyada bu orijinal ya da Latince eviri-
lerinde Arapa eserlerden gelen ilk tek tk
tevikler, eskiden beri tannan fakat 11. yz-
yln bitiminden itibaren tamamen yeni bir
iliki iinde olunan komu kltr dairesinin
kltr ve bilim miraslarnn resepsiyon ve
zmsenmesinde bir kuluka devrinin ema-
releri olarak grlebilirler. Bugnk bak
asyla yarglayabileceimiz kadaryla, Arap-
slam dnyasnn nemli bilim ve kl-
tr merkezinin hemen hemen e zamanl
352
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen, a.y., s. 13; Haskins, C.H.: Studies in the
history of mediaeval science, New York 1924, s. 171; Sar-
ton, G.: Introduction..., a.y., vol. 2, part 1, s. 346; Loptique
de Claude Ptolme dans la version latine daprs larabe
de lmir Eugne de Sicile, ed. A. Lejeune, Leiden 1989.
olarak 11. yzyln sonlarna doru btn
kltr mirasyla, tarihi ve bilimsel eserleri ve
baarlaryla Hristiyan-Latin kltrnn ege-
menliine gemesi, bilim tarihinin en nemli
tesadflerindendir. 1085 ylnda Kastilyal VI.
Alfons Toledoyu ald, 1091 ylnda I. Roger
Araplardan Sicilyay kopard. Dier yandan
1099 dan 1291 ylna kadar, Suriyenin byk
bir blm ki bunlarn arasnda Antakya
ile Kuds arasndaki kltr merkezleri de
bulunmaktadr, faslalarla birlikte yaklak
200 yllna, literatrde Dou Latinleri ola-
rak da isimlendirilen Latin Hallarn eline
geti. Yeni ele geirilmi, veya tekrar kazanl-
m blgelerde ilenen bilimlerin resepsiyonu
ve zmsenmesi srecinde, Gney talya ve
Suriye kltr merkezlerinin temsilcileri, Bat
Avrupa kltr merkezlerindekilere nispetle
nemli bir avantaja sahiptiler. 10. yzylda
spanyada balayan ve sreen bir ekilde
genileyen hem eviri faaliyeti hem de yeni
elde edilen malzemenin zmsenmesi orada
uzun zamandan beri hayli ilerlemiti. Dou
Latinleri kendi alarndan, hem Avrupa kl-
tr merkezlerinde edinilen bilgileri kendileri-
ne mal etme, hem de, Arap-slam kltr mer-
kezleriyle 200 yl sren temaslar esnasnda
orada bulunan fakat ok yeni katklar olma-
lar nedeniyle spanya zerinden Avrupaya
ulaamam kaynaklara ve yaplan baarl
ileri tanma imkn buldular.
Bat ve Kuzeybat Avrupa merkezlerinde 10.
yzyldan beri srdrlen ulalabilir, genel-
likle klasik eserlerin evirilme sreci -bu
sre 150 ila 200 yl boyunca hayli genile-
miti- talyaya varma yolu buldu. Gney
talya blgesinde gerekletirilen eviriler,
M. Steinschneider
353
, Ch. H. Haskins
354
ve H.
353
Steinschneider, M.: Die europischen bersetzungen
aus dem Arabischen, a.y.
354
Haskins, C.H.: Studies in the history of mediaeval sci-
ence, New York 1924, s. 155-193.
G R
147
Schippergesin
355
almalar sayesinde bilin-
mektedir. Dou Latinleri zerinden geen
yeni yolda, geri bu yol bir yol olmaktan ziya-
de bir balant hatt idi, resepsiyon sreci yep-
yeni bir karakter kazand. Arap-slam bilimle-
rinin teori ve pratikte zirve noktasna ulat
12. ve 13. yzylda Dou Latinleri sayesinde
Akdeniz zerinden geen Gney talya ile
slam dnyas merkezleri arasnda bir kpr
olutu. Artk resepsiyon sadece her zaman
planl olarak yrtlmeyip, aksine daha ok
tesadfi olarak yryen kitap evirileriyle
snrl kalmad. Savalar yoluyla sk sk aksa-
m olsa da yeni ilikiler altnda eskisiyle yeni-
siyle fakat hl bilinmeyen, bilimsel ve teknik
ara-gereleri, silahlar veya belirli kurumlar
hakknda dorudan doruya ve baarlm
kitap evirileri yerine, ieriklerini Arapa
bilen Hristiyan hocalardan renme imkan
dodu. Antakya, Urfa, Lazkiye (Laodicaea /
el-Lziiyye) ve Kuds gibi kltr merkezleri
bu esnada Dou Latinleri idaresi altnda nc
bir rol oynadlar.
Bu olgunun ksa sunumuyla, Arap bilim-
leri resepsiyonunun byk lde Hal
Seferleri yoluyla gerekleen temaslarn bir
sonucu olarak meydana geldii ynndeki
18. ve 19. yzylda birok kii tarafndan
kabul gren felaket teorisini bilmediim
izlenimi uyanmamaldr
356
. Buna kar sahip
olduum farkl grmdeki vurgu u nokta-
dadr: Arap-slam bilimlerinin stnln
renen Hallar, resepsiyonun hayli ilerle-
mi evresinde 200 yl boyunca slam dnya-
s merkezlerinde Arap-slam bilimlerinin en
yeni almalarn, baarlarn ve ulam
355
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Me-
dizin, a.y., s. 164-188.
356
Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a.y., s. 29, 37, 41, 43.
olduklar bilgileri dorudan doruya tanma
ve Avrupaya aktarma imknna sahip oldu-
lar. Bu olay u birka rnekle daha belirgin
klnabilir:
Kosmograf Zekeriyy b. Muammed el-
azvn (d. yaklak 600/1203, . 682/1283)
bize unu rivayet ediyor: el-Melik el-Kmil
zamannda Frenkler Suriyeye zmn
istedikleri baz sorular yolladlar. Bunlardan
bazlar tp, felsefe ve matematikle ilgiliy-
di. Suriyeli bilginler tp ve felsefeyle ilgili
sorular kendileri zdler, matematikle ilgili
olanlar ise zemediler. Fakat el-Melik el-
Kmil btn sorularn zlmesini istedi ve
bu sorular Musulda bulunan stadmz el-
Mufaal b. mer el-Ebherye yollad. O
geometri bilimlerinde esizdi, fakat ona da
zm zor geldi. el-Ebher problemi stad
bn Ynusa [Kemleddn, . 639/1242] gs-
terdi, bn Ynis problemi kafasndan geirdi
ve zd. Problem uydu: Verilen bir yayn
kiriini dar ekelim ve uzatalm, uzants
zerine yayn yzeyiyle eit olan bir kare izi-
lebilsin. Aadaki ekilde:
el-Mufaal [el-Ebher] bu zmn ispa-
tn bir risale halinde Suriyeye el-Melik el-
Kmile yollamt
357
.
357
el-azvn: sr el-Bild ve-Abr el-bd, a.y., s. 310;
eviri ok az deiikliklerle H. Suterden alnmtr: Beit-
rge zu den Beziehungen Kaiser Friedrichs II. zu zeitge-
nssischen Gelehrten des Ostens und Westens, insbeson-
dere zu dem arabischen Enzyklopdisten Keml ed-din ibn
148
G R
Frenklerle kastedilen onlarn Kral
Staufer hanedanndan Alman Kayseri II.
Friedrich (dnemi 1212-1250)dir, muhatab
ise 626/1292 ylnda bir uzlama sonrasnda
Kuds Friedriche terkeden Eyyubi sultan
Nireddn Muammed el-Melik el-Kmil
(d. 615-635/1218-1238)dir. Friedrichin byle
zor matematiksel bir probleme nasl ulat
sorusunu bir tarafa brakarak baka bir rnek
veriyorum:
II. Friedrich, el-Melik el-Kmile doa bilim-
lerine ilikin yedi soru sordu ve bunlarn,
bilginleri tarafndan cevaplandrlmasn
istedi. Sorularn bir ksmn bir fkh olan
Msrl ihbeddn Amed b. drs el-arf
(. 684/1285) doa bilimsel baka sorularla
birlikte Kitb el-stibr f-m Tudrikuhu el-
Ebr isimli bu konuya ayrlm bir risalede
muhafaza etmitir
358
. II. Friedrich tarafndan
sorulmu sorulardan bazlar unlardr:
1) Krek, mzrak vb. dz cisimlerin bir bl-
m berrak bir suya sokulduunda neden su
yzeyine doru krlm gibi grlr?
2) Sheyl Yldz (Konopus) doarken,
neden en yksek durumunda bulunduun-
dan daha byk grnr? Halbuki bu olayn
Ynis, H. Suter: Beitrge zur Geschichte der Mathematik
bei den Griechen un den Arabern ierisinde, ed. J. Frank,
Erlangen 1922, s. 1-8, zellikle s. 3 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 77, s. 307-314,
zellikle s. 309).
358
Bkz. Wiedemann, E.: Optische Studien in Laienkrei-
sen im 13. Jahrhundert in gypten, Eder. Jahrbuch der
Photographie ierisinde (Leipzig) 27/1913/65-72 (Tek-
rarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften, Cilt 2,
s. 710-717 ierisinde ve Natural Sciences in Islam serisi
ierisinde, Cilt 34, s. 153-160); ayn yazar: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,
dem Hohenstaufen, Archiv fr Kulturgeschichte (Leipzig
ve Berlin) 11/1914/483-485 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 789-791 ierisinde ve Na-
tural Sciences in Islam serisi ierisinde, Cilt 34, s. 173-175);
Sayl, Aydn M.: Al Qarf and his explanation of the rain-
bow, Isis ierisinde (Brgge) 32/1940-47/16-26 (Tekrarba-
sm: Natural Sciences in Islam serisi, Cilt 34, s. 176-186).
aklamas olarak ileri srlen nem gneyde
yoktur, nk gney blgeleri kurak lller-
dir
359
.
nc rnek olarak II. Friedrichin Sicilya
sorular olarak bilinen felsefi nitelik-
li olanlar verilebilir. II. Friedrich bu soru-
lar Muvahhidi hkmdar Abdulvid
er-Rid (d. 630-640/1232-1242)e yneltmi-
tir. O dnemde Septede bulunan filozof-
sufi Abdula b. brhm bn Sebn
360
(613,614?-668,669?/1216-1270) bu sorular
yantlamakla grevlendirildi. Kayserin ilk
sorusu uydu: Bilge Aristoteles btn eser-
lerinde dnyann ezelden beri var olduu-
nu sylemektedir. Kimse bunun onun gr-
olduu konusunda kuku duymad. Eer
Aristoteles bunu ispatlad ise, ileri srd
deliller nelerdir?
kinci soru udur: Metafiziin amac nedir?
Eer varsa, onu nceleyen bilimler neler-
dir?
nc soru: Kategoriler nedir? Ne tarzda
deiik bilim dallarnn anahtar olarak hiz-
met ederler? Saylar katr? Artrlabilir veya
azaltlabilirler mi? Burada hangi ispatlama
ve dnme metotlar gz nnde bulundu-
rulur?
Drdnc soru: Ruhun lmszl-
nn, eer lmsz ise, delili nedir? Bilge
Aristoteles Afrodisiasl Alexander karsnda
nerede durmaktadr?
Beinci soru Peygamber Muhammedin bir
hadisiyle ilgilidir
361
.
359
E. Wiedemann tarafndan evrilmitir: Fragen aus dem
Gebiet der Naturwissenschaften, gestellt von Friedrich II.,
dem Hohenstaufen, a.y., s. 484 (Tekrarbasm: Gesammel-
te Schriften, a.y., s. 790 ve Natural Sciences serisi, a.y., s.
174).
360
Brockelmann, C.: GAL, Cilt 1, s. 465, Suppl. Cilt 1, s.
844.
361
Bkz. Grabmann, Martin: Kaiser Friedrich II. und sein
Verhltnis zur aristotelischen und arabischen Philosophie,
M. Grabmann: Mittelalterliches Geistesleben. Abhand-
G R
149
Bir Arap prense yneltilmi doa bilimsel,
felsefi hatta teolojik sorular, Hallarn slam
dnyasnn nemli bir blgesinde bulunma-
lar yoluyla yerel kltr mirasyla tanma
srecine ve bu miras almalaryla yepyeni bir
resepsiyon ortamnn doduuna ilikin tek
iaret deildir. Tinsel bakmdan zengin bu
atmosfere II. Friedrichin ahsi temayl,
prenslerle ve bilim adamlaryla zel olarak
bulumas hususi bir kalite kazandrmtr.
Geen son on ylda Dou Latinlerin
Filistindeki varlklarnn bilimsel yann
inceleyen birok liyakatl denemenin zel
bilimsel toplantlarda yaplm olmas
362
ger-
lungen zur Geschichte der Scholastik und Mystik ierisin-
de, Cilt 2, Mnchen 1936, s. 103-137, zellikle s. 130-131
(Tekrarbasm: Islamic Philosophy serisi, Cilt 80, s. 275-
309, zellikle s. 302-303). II. Friedrichin felsef sorularna
ilikin, Islamic Philosophy serisi, Cilt 80de (Ibn Sabn and
his philosophical correspondence with the Emperor Frede-
rick II, Frankfurt 1999) bulunan dier almalar unlardr:
Amari, Michele: Questions philosophiques adresses aux
savants musulmans par lempereur Frdric II, Journal
asiatique (Paris), 5me srie 1/1853/240-274; Mehren,
August Ferdinand: Correspondance du philosophe souf
Ibn Sabn Abd oul-Haqq avec lempereur Frdric II de
Hohenstaufen, publie daprs le manuscrit de la Biblio-
thque Bodlienne, contentant lanalyse gnrale de cette
correspondance et la traduction du quatrime trait sur
limmortalit de lme, Journal asiatique (Paris), 7 me
srie 14/1879/341-454; Ibn Sabn: Correspondance phi-
losophique avec lempereur Frdric II de Hohenstaufen,
Cilt 1: Texte arabe publi par erafettin Yaltkaya. Avant
propos par Henry Corbin, Paris 1941 (tudes Orientales
Cilt 8); Massignon, Louis: Ibn Sabn et la critique psycho-
logique dans lhistoire de la philosophie musulmane, M-
morial Henri Basset. Nouvelles tudes nord-africaines et
orientales ierisinde, Cilt 2, Paris 1928, s. 123-130; Lator,
Esteban: Ibn Sabn de Murcia y su Budd al-rif, Al-
Andalus ierisinde (Madrid ve Granada) 9/1944/371-417;
Gabrieli, Francesco: Federico II de Sicilia e Ibn Sabn de
Murcia. Las <Cuestiones sicilianas>, Miscelanea de estu-
dios rabes y hebraicos (Granada) 4/1954/31-64.
362
rnein Crusader and Muslims in twelfth-century Sy-
ria, ed. Maya Shatzmiller, Leiden 1993; Occident et Pro-
che-Orient: Contacts scientifques au temps des Croisa-
des. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 24 et 25 mars
1997, ed. Isabella Draelants, Anne Tihon, Baudouin von
den Abeele, Louvain 2000.
ekten alklanmaya deer. Daha nceleri
tercih edilen, Hallarn Arap-slam kltr
blgesi bilimlerinin ve tekniinin resepsiyonu
srecinde kayda deer bir rol olmadn
savunan gre karn ok nemli ilerleme-
ler kaydedildi. Son yllarda ulalan sonu-
lar, yakn gelecekte bilimler historiyograf-
yasnda geree uygun bir tashihe ulalabi-
lecei ynnde mit verici grnyor. Eer
Raymond Mercier
363
zengin ierikli alma-
snda, Hallarn, matematiksel astronomi
bilgilerinin alnmasnn araclar olarak gr-
lemeyecei kanaatine ulam ise, bu bulgu
astronomik kitaplarn evirileri anlamnda
anlalmaldr. Baz Hallarn slam dnya-
sndaki ikameti esnasnda orada bulunan alet-
lerden herhangi birisiyle karlap onu bera-
berinde Avrupaya gtrm olduu kesinlik-
le farz olunabilir. Bylece Dou Latinlerini
birok ynden aletlerin, el ara ve gereleri-
nin, silahlarn veya ilalarn imalinde ve kul-
lanmnda araclar olarak nitelendirebiliriz.
Onlar bu ara ve avadanlar kitaplar okumak-
la deil de, Suriyedeki ikametleri esnasnda
kiisel olarak ilikilerle tanmlardr. Hal
seferlerinin astronomi alanndaki olumlu yan-
larndan birisi olarak mesela, II. Friedrichin
629/1232 ylnda el-Melik el-Kmilden (veya
Ms b. Muammed el-Melik el-Erefden,
d. 629-635/1228-1237) hediye ald altn pla-
netaryum [gezegen, gne ve dnya dizgesini
gsteren bir alet] verilebilir. II. Friedrich
daha sonralar nemli ziyaretilerine esiz bir
deere sahip, gne, ay ve yldzlarn gizemli
bir ekilde hareket ettii planetaryumunu
gsterdiinde, bunun Arap dostu Sultann
hediyesi ve bunun kendisi iin olu ve varisi
olan Kral Konraddan sonra dnyadaki en
deerli ey olduunu sylemekten byk bir
363
East and West contrasted in scientifc astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle
s. 340.
150
G R
zevk duyuyordu
364
. Bu planetaryumu II.
Friedrich Venosada muhafaza ediyordu.
Benim tahminime gre alt tarafnda ekvator
kprs tayan ve Fransz tarz diye nitelenen
usturlab tipi (Katalog II, 101) ve frenk-gotik
ay takvimi (Katalog II, 170) Dou Latinleri
araclyla Bat Avrupaya gelmitir.
Bence gelecekteki bilimler historiografya-
snn en ivedi devlerinden birisi, burada
bahsi geen balant yoluyla Arap kltrn-
den Avrupaya ulaan ara-gereler ve tek-
noloji konusunu aratrmaktr. Benim konuy-
la youn uram sonucu kazandm fikire
gre, zellikle slam dnyasnda bulunmu
veya gelitirilmi olan silahlar, olabildiince
hzl bir ekilde Hallar tarafndan alnm,
benimsenmi, kullanlm ve ayn balan-
t yolu zerinden kayda deer bir gecikme
yaanmadan Avrupaya ulamtr.
Bunlardan birisi, Yunanlarn ve Romallarn
da ok basit halini bildikleri arbaletin (tata-
roku) arkl tipidir. Bu trn ayrt edici yeni
unsuru, ok bytlm olan yayn bir ark
yardmyla ok daha kolay gerilebilmesidir.
Bu tr tatar okunun 647/1249 ylnda Msrn
Manra kentinde Hallara kar kullanlm
olduu belgelenmitir (Katalog V, 94). ok
byk bir ihtimalle, Kayser II. Friedrichin
636/1239 ylnda Accon (Akk) ehrine yel-
ken aan bir kaptan, satn almakla grev-
lendirdii tres bonas balistas de torno et de
duobus pedibus bu tip bir tatar okudur.
Burada dengeli mancnkda anlmaldr. Bu
Arap-slam kltr evresinde 13. yzyln ba-
larnda ortaya km ve ksa bir sre sonra
Avrupallar tarafndan kullanlmtr. Bu
364
Bkz. Kantorowicz, Ernst: Kaiser Friedrich der Zweite,
3. Bask Berlin 1931, Cilt 1, s. 179, Cilt 2, s. 69.
mancnk, Yunanlarn ve Sasani ranllarn
bildii ta atan basit mancnn hayli geliti-
rilmi trdr (Katalog V, 96).
Yine ok byk bir ihtimalle ateli silah-
lar bilgisi Arap-slam kltr dnyasndan
Avrupaya 13. yzyln sonuna doru veya
14. yzyl banda geldi. Bu bilgi Avrupaya
dorudan Hallarn araclyla ulamam-
sa, Gney talya zerinden yolunu bulmutur
(Katalog V, 101).
Muhtemelen pusulann belirli bir tipi de
Avrupaya bu yoldan getirilmitir. Bu pusula,
Hal seferlerinden birisinin katlmcs ola-
rak nlenen Fransz bilgin Petrus Peregrinus
tarafndan 1270 ylnda yazlan bir risale-
de tantlyor. Petrus Peregrinus 1269 yl
Lucera kuatmasnda ok byk bir ihtimal-
le hazr bulunmutu. Apuli Yarmadasnda
[Gneydou talyada] bulunan bugnk
Luceraya II. Friedrich 1223 ylnda Sicilyal
Arap yakn koruyucularn yerletirmiti
365
.
Daha Arap bilimlerinin resepsiyonu sreci-
ne dair bugne nazaran ok daha az eyin
bilindii bir dnemde Petrus Peregrinusun
risalesinde ortaya kan bilgilerle Arapa
kaynaklar arasnda olas bir iliki hesaba
katld
366
. Onun tarafndan dile getirilen,
fizikal magnetizm, atalet kanunu vb. optik,
astronomi ve kimya konular bugn kolay-
lkla Arapa kaynaklarda tespit edilebilir.
Bu, Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen
pusula trleri iin de geerlidir (Katalog III,
59 vd.). Hint Okyanusunun Arap denizcilik
365
Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus von Ma-
ricourt, sein Leben und seine Schriften (ein Beitrag zur
Roger Baco-Forschung), Archivum Franciscanum Histo-
ricum (Florenz) 4/1911/436-455, 633-643, 5/1912/22-40,
zellikle s. 450, 453, 455.
366
Bkz. Schlund, Erhard: Petrus Peregrinus, a.y., s. 643;
G R
151
biliminin ileri seviyede gelitirilmi pusula-
s da 15. yzylda Gney talya zerinden
Avrupaya ulam grnyor
367
. Cenevizli
Christoph Kolombusun ilk corafi keif seya-
hatinde bu tr bir pusulay yannda tad
bilinmektedir
368
.
Otomatlar, usturlaplar, saatler, silahlar ve
dier ara-gerelere dair bize ulaan minya-
trl Arapa el yazmalar ve bunlarn Latince-
branice evirileri, Hal seferleri dneminde
-ki bu dnem slam dnyasnda okuma arzu-
sunun ok yksek olduu bir dnemdi- bu tr
kitaplar Dou Latinlerinin ilgilerini ekmi
ve bylelikle de Avrupaya gidebilme yolu
bulmu olmaldr. llustrasyonlu eserlerden
etkilenmek iin bunlarn metinlerinin anlal-
mas her zaman zorunlu deildi. Arap-slam
bilimlerinin Hristiyan Avrupa kltrnde-
ki resepsiyonuna ynelik gelecekteki ara-
trmalar erevesinde bana, her iki kltr
evresinden geriye kalan eserlerin bu bak
asyla karlatrlmalar pek mit verici geli-
yor. Conrad Kyeser (1405), Mariano Taccola
(1433), Leonardo da Vinci (1519), Georgius
Agricola (1556), Agostino Ramelli (1588)
ve Fausto Veranzio (1615) gibi yazarlarn
illustrasyonlu Latince ve talyanca eserlerinin
yer yer yaptm konsltasyonunda, Arapa
kaynaklardan geni apta etkilenmi olmalar
gerektii kanaatine ulatm.
Arap-slam bilimlerinin resepsiyon ve zm-
senmesinin talya zerinden geen ikinci
yoluna dair belirli bir tasavvuru oluturmak
iin sunulan misallere, son olarak, etkileri ve
Horst, Eberhard: Der Sultan von Lucera. Friedrich II. und
der Islam, Freiburg vd. 1997, s. 46-49.
367
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 252, 325.
368
a.e., Cilt 11, s. 253; Balmer, Heinz: Beitrge zur Ge-
schichte der Erkenntnis der Erdmagnetismus Zrich 1956,
s. 79 vd.
almalarna yakn tarihli almalarda iaret
edilmi bilginden bahsedilecektir. Bunlar
Antakyal Stephanus (12. yzyln birinci yar-
s), Fibonacci olarak tannan Pisal Leonardo
(yaklak 1170-yaklak 1240) ve Antakyal
Theodorus (. 1250)dur.
Antakyal Stephanus aslen Pisaldr ve muh-
temelen Hal Seferleri erevesinde amcas-
nn patrik olarak grev yapt Antakyaya git-
mi, orada Arapa renmi ve Constantinus
Africanus tarafndan tam olarak evirilme-
yen Al b. el-Abbs el-Mecs (. 4./10.
yzyln son eyrei)nin evirmenin kendi
eseriymi gibi tedavlde bulunan elkitabn
yeniden evirme iini stlenmitir. ok byk
bir olaslkla Stephanus ilk olarak Antakyada
orijinalini grdnde Liber pantegninin
Constantinus Africanusun telifi olmadn
fark etmiti
369
. Liber Mamonis
370
isimli bir
baka kitapta Stephanus Arap bilimlerinin
zmseyicisi olarak belirmektedir. Bu ast-
ronomi kitabnda, bir Arap ncsn, ismi-
ni zikretmese de, takip ettiini sylemek-
ten ekinmemektedir. lgin olan rakamlarn
Arapa tarznda verilmeleridir
371
.
369
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 34-37; Bkz. Talbot, Ch.H.: Dictionary of
Scientifc Biography ierisinde, Cilt 13, New York 1976,
s. 38-39; Burnett, Charles: Antioch as a link between Ara-
bic and Latin culture in the twelfth and thirteenth centu-
ries, Occident et Proche-Orient: Contacts scientifques au
temps des Croisades. Actes du colloques de Louvain-la-
Neuve, 24 et 25 mars 1997 ierisinde, ed. I. Draelants, A.
Tihon und B. van den Abeele, [Turnhout:] Brepols 2000,
s. 1-78, zellikle s. 6.
370
Haskins, C.H.: Studies in the history of medieval sci-
ence, New York 1924, s. 98-103; Burnett, Charles: Antioch
as a link between Arabic and Latin culture in the twelfth
and thirteenth centuries, a.y., s. 13.
371
Bkz. Lemay, R.: De la scolastique lhistoire par le
truchement de la philologie: itinraire dun mdiviste en-
152
G R
12. yzyl Hristiyan bilginleri arasnda ncil
aratrmalar iin Yunanca ve branice tevik
edilirken Stephanus, kiinin hem beden hem
de ruhu iin gda bulabilecei arabica veritas
(Arap bilimleri gerei)dan bahsetmekte-
dir
372
.
Pisal Leonardo Fibonacci
373
, Antakyal
Theodorus ile birlikte Kayser II. Friedrichin
bilginler halkasndadr ve Hristiyan batnn
ilk byk matematikisi olarak kabul edilir.
1192 ylndan beri Bugia (Bicye, bugnk
Cezairde)da bulunan Pisa ticaret koloni-
si bakannn olu olarak Arap bilginlerle
temasa gemek iin ya babasnn eliin-
de ya da yalnz bana Msra, Suriyeye,
Yunanistana, Sicilyaya Gney Fransaya
seyahat imkan bulmutu. Pisaya geri dn-
dkten sonra aritmetik, cebir ve geometri-
ye dair be kitap yazd. Bunlar konularn-
da Latince yazlan ilk eserler olmasalar da
canllklar ve ok ynllkleriyle kendileri-
ni gstermektedir. Bu eserlerin zel nemi,
yazarnn birinci ve ikinci dereceden denk-
lemleri kendi dnemine kadar bilinmeyen
bir mkemmellikte ve aklkta ele almasdr.
Hi kuku yok ki onun kulland kaynaklar
Arapa eserlerin evirileridir. Ayrca Pisal
Leonardonun Cezairdeki ikameti esnasnda
ve dier Arap lkeleri ziyaretinde matematik
eserlerini orijinallerinden tanm ve sonra
Pisaya beraberinde getirmi olmas ihtimal
d deildir. Arap matematiinin resepsiyo-
nu ve zmsenmesi tarihindeki yeri, Arapa
tre Europe et Islam, La diffusone delle scienze islamiche
nel medio evo europeo. Convegno internazionale dellAc-
cademia Nazionale dei Lincei ierisinde, Ror 1987, s. 399-
535, zellikle 471-472; Burnett, Ch.: a.y., s. 13
372
Burnett, Ch.: a.y., s. 18-19.
373
Bkz. Vogel, Kurt: Dictionary of Scientifc Biography
ierisinde, Cilt 4, New York 1971, s. 604-613.
kaynaklarnn konu ve malzemelerini, ken-
dinden problemler ekledii ihtimali inkar
edilememekle beraber hayrete drc
bir ahenkte kompoze ederek Latin okuyucu-
ya tamasnda grlebilir. Bu almada o
elbette Arap-slam matematiinin kendisinin
malumu olan nemli btn sonu ve prob-
lemlerini ele alm deildir. Sunumunun yk-
sek kalitesi aritmetik ve onluk deer sistemi
temelindeki cebirle alakaldr.
Fibonacci grld kadaryla sfr kavramn
cephirum eklinde Arapa fr kelimesinden
alm ilk matematikidir (bundan da italyanca
zero olmutur)
374
.
1202 ylnda saylarla paydalar ayran kesir
izgisi ilk olarak onda grlyor. Bundan
onun kesir izgisini Bat Arap matematikile-
rinden rendii sonucuna varlabilir, mese-
la kesir izgisi Eb Zekeriyy Muammed
b. Abdullh b Ayy el-r
375
(6./12.
yzyl)da kendini gsteriyor
376
.
Leonardonun Avrupal adalarna gre
ok daha yksek bir matematik seviyesine
ulamasnn aklamas, onun bir yandan
Arap-slam lkelerinde nispeten uzun say-
labilecek ikameti srasnda Avrupaya henz
ulamayan kaynaklarla tanabilmesinde,
dier yandan da Arap-slam matematikile-
riyle temasnda dersler ve tartmalarla ok
zel bir tarzda konuyu kavrayn keskin-
letirme ansna sahip olmasnda aranabi-
lir. Leonardonun zel durumunu Raymond
374
Bkz. Juschkewitsch, A. P.: Geschichte der Mathematik
im Mittelalter, Basel 1964, s. 351.
375
Bkz. Suter, H.: Die Mathematiker und Astronomen der
Araber und ihre Werke, Leipzig 1900, s. 197-198.
376
Suter, Heinrich: Das Rechenbuch des Eb Zakarj
el-ar, Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig)
3. seri, 2/1901/12-40, zellikle 19 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi ierisinde Cilt 77, s.
322-360, zellikle 339); Juschkewitsch, A. P.: Geschichte
der Mathematik im Mittelalter, Basel 1964, s. 366.
G R
153
Mercier
377
kendi bak asndan u ifadelerle
betimlemektedir: 12. yzyln Latin dnyas
o kadar ok avantajl durumda bulunmu-
yordu. Bilginin intikali orada,hemen hemen
tamamen kitaplar yoluyla, hatta Latince terc-
melerin Toledoda yahut Endlsn herhan-
gi bir yerinde yapld hallerde bile. Onlarn
oralarda Arapa veya branice konuulan
dnyada yaayan matematikilerle ok az
temasta olmalar gerekiyor. 13. yzylda Pisa'l
Leonardo (Fibonacci) bir istisna gibi gr-
nyor; o bizim anlaymza gre Mslman
Kuzey Afrikada Bicaye (Cezair)de mate-
matikle uraan toplulukla temas halindeydi.
Onun ortaya koyduu parlak yaratc eser
Latin dnyasnda ayet yaayan bilginlerle
temas kurulabilse, neler yaplabileceini gs-
teriyor. 12. yzyldan 16. yzyla kadar Latin
bilimler tarihi, geni apta bir kitaptan ren-
me mcadelesidir. Ancak bu uzun devrenin
sonuna doru Avrupallar bilim konularnn
gerek stadlar olarak mahade edebiliyo-
ruz.
Arap-slam bilimlerinin Sicilya ve talya
yoluyla resepsiyonuna katkda bulunmu
bilginlerden ncs olarak Antakyal
Theodorus anlacaktr. Daha nce ad geen
iki bilginin aksine o Pisal deildir, Sicilyada
bilim adam ve danman olarak bir sre
Kayser II. Friedrichin hizmetinde bulu-
nan bir Hristiyan Araptr. Hayat hakkn-
da Suriyeli Hristiyan bilgin Eb el-Ferec
bn el-br (Barhebreus, . 1286) farkl din
mensubu bilginlerin bir arada yaama ve
almalarnn canl bir tablosunu aktaran
ve slam dnyasndaki bu temel bilgin-
lik zelliinin Hallarn hakimiyetinde de
devam ettiini gsteren ilgin bir sunum-
377
East and West contrasted in scientifc astronomy, a.y.,
s. 326.
da bulunmaktadr. Barhebreusun
378
tasviri
yledir
379
: Jakobist bir Hristiyan olan
Sur el-Ank [Antakyal Theodorus],
Antakyada Sryanicede, Latincede ve eski-
lerin bilimlerinde kendini mkemmelletirdi.
Daha sonra Musula gitti ve Kemleddn
b. Ynusun yannda el-Frbnin, bn
Snnn, klidin eserlerini ve Almagesti
okudu. Sonra Antakyaya dnd, fakat daha
fazla bilgiye burada ulaamayacan anla-
d. Bylece Musula Kemleddn b. Ynusa
tekrar gitti ve orada bilgisini derinletirdi.
Daha sonra Badata gitti ve orada tp bili-
minde mkemmelleti. Sultan Alaaddin
Keykubat (d. 618-634/1120-1237)n hizmetin-
de bulunmak istedi, fakat Sultan oral olmad.
Bylece Ermenistana gitti ve Kral tim
380
(I. Heum)in olu Konstantinin hizmetinde
bulunmaya alt. Fakat buradaki ortam ho
bulmad ve bu yzden, Frank imparatorunun
orada bulunan elisiyle birlikte onun yanna
gitti. mparator onu byk bir tevecchle kar-
lad, ona byk sayg gsterdi, hatta btn
bir ehri ve evresini tmar olarak balar.
Arap bilimlerindeki salam temelli bilgi-
siyle bu ok ynl bilginin II. Friedrichin
sarayna alnmasndan ksa bir sre sonra
orada hakim bilimsel hayatta ok ileri bir
konuma ulat anlalyor. Hakl olarak
onun, Kayserin el-Melik el-Kmile veya
378
Tar Mutaar ed-Duvel, Ed. ln, Beirut 1890, s.
477-478.
379
Suter, H.:Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Fried-
richs II. zu zeitgenssischen Gelehrten des Ostens und
Westens, insbesondere zu dem arabischen Enzyklopdisten
Keml ed-din ibn Ynis, a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314)
ok az deiiklikler yaplmtr. ngilizce evisirisi, Burnett,
Ch.: Master Theodore, Frederick IIs philosopher, Frede-
rico II e le nuove cultur. Atti del XXXI Convegno storico
internazionale, Todi, 9-12 ottobre 1994, Spoleto 1995, s.
225-285, zellikle s. 228-229.
380
Bkz. Burnett, Ch.: Master Theodore, a.y., s. 232.
154
G R
bn Sebne matematiksel, doa bilimsel ve
felsefi sorular yollamasnda nemli lde
etkili olduu sylenebilir. Bu balamda Pisal
Leonardonun Theodorusla matematik-
sel problemler hakknda yazm olmalar
manidardr. Leonardo ona, birinci derece-
den belirsiz denklemlerle ilgili problemler
ieren bir mektup yollamtr: Theodorus
da Leonardoya ikinci dereceden belirsiz ana-
litikten bir problem yollad. Bu problemi
Leonardo Liber quadratorum isimli eserinde
zd
381
.
Kukusuz Theodorus Arapa eserler hak-
kndaki bilgilerin Sicilya ve Gney talyada
yaylmasnda nemli bir rol oynamtr. Onun
Kayser iin bir ahincilik kitabn Latinceye
evirdiini bilmekteyiz. Bu eser Moamin
382
adyla gnmze ulamtr ve byk lde
veterinerlik karakteri tamaktadr. Arapa
orijinalinin (ki bugne kadar bulunamam-
tr), eyrek yzyl sonra X. Alfonsun direk-
tifiyle spanyolcaya evrilmi olan Arapa
ahincilik kitabnn orijinalle
383
ok sk
bir yaknlkta bulunduu tahmin olunabi-
lir. Kayserin bu ve dier kaynaklar yannda
kendi tecrbelerine dayanarak ve kendi ifa-
desiyle byk bir masrafla sarayna getirt-
tii Arap ahincilerin de etkisiyle De arte
venandi cum avibus
384
(Kularla Avlanma
381
Suter, H.:Beitrge zu den Beziehungen Kaiser Friedri-
chs II., a.y., s. 8 (Tekrarbasm: a.y., s. 314).
382
Die Falkenheilkunde des Moamin im Spiegel ihrer
volgarizzamenti. Cilt 1: Glessgen, Martin-Dietrich: Editi-
on der neapolitanischen und der toskanischen Version mit
philologischem Kommentar, Tbingen 1996 (Zeitschrift
fr romanische Philologie, Beiheft 269); Kr. Burnett,
Ch.: a.e., s. 239.
383
Muammed b. Abdullh b. mer bn el-Bzyr (3./9.
yzyl, Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 193, Cilt 7, s. 154,
329); spanyolca eviri: Libro de los animales que cazan,
ed. J.M. Fradejas Rueda, Madrid 1987; Burnett, Ch.: a.e.,
s. 240.
384
Birok edisyonu ve tpkbasm vardr, en eski edisyonu,
Willemsen, Carl Arnold: Friderici Romanorum Imperato-
ris Secundi De arte venandi cum avibus, 2 Cilt, Leipzig
1942; Tpkbasm Graz 1969, esere yaplm yorumlardan
oluan cilt, Willemsen, C.A.: Kaiser Friedrich der Zweite,
ber die Kunst mit Vgeln zu jagen, Frankfurt 1970.
Sanatna Dair) adl zarif bir eseri kaleme
alm olmas artc deildir.
3) Resepsiyonun Bizans zerinden
Giden Yolu
Arap-slam bilimlerinin bu resepsiyon yolu
slam dnyasnn merkezinden ve dousun-
dan Bizansa oradan da Avrupaya uzan-
maktadr. Yaklak 130 yl nce Herman
Usener
385
Arapa ve Farsa eserlerin Avrupa
ktphanelerindeki Bizans tercmelerine
dikkat ekmiti
386
. Bunun ardndan bilimsel
aratrmalar zaman zaman Arapa kitaplarn
Bizans Yunancas evirileri sorusuna ilgi gs-
terdi. Mesela bir fabl koleksiyonu olan Kelle
ve Dimnenin Symeon Seth
387
(11. yzyln
sonu) tarafndan, Abdullh b. Muaffa (.
369/979)nn orta Farsadan derledii Arapa
versiyonuna gre yaplm evirisi ve Amed
b. brhm bn el-Cezzr
388
(. 369/979)n tp
eseri Zd el-Musfirin evirisi -ki bu eserin
evirmeninin dier Arapa kaynaklar bildii
anlalmakta
389
- rnek gsterilebilir.
Uzun bir fasladan sonra Arap-slam bilim-
lerinin Bizansta bilinmesine ilikin soru,
zellikle Otto Neugebauerin bir Vatikan el
yazmasnda bir astronomi kitabnn Yunanca
evirisinde gezegenlerin ifte ek yrngele-
385
Ad historiam astronomi symbola, Bonn 1876.
386
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 57.
387
Bkz. Krumbacher, Karl: Geschichte der byzantinischen
Litteratur von Justinian bis zum Ende des Ostrmischen
Reiches /527-1453), 2. Bask, Mnih 1897 (Tekrarbasm:
Newe York 1970) s. 896; Sarton, G.: Introduction, a.y.,
Cilt 1, s. 771.
388
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 3, s. 304-307.
389
Bkz. Daremberg, Charles: Recherches sur un ouvrage
qui a pour titre Zad el-Mouafr, en arabe, phodes, en
grec, Viatique, en latin, et qui est attribu, dans les textes
arabes et grecs, Abou Djafar, et, dans le texte latin,
Constantin, Archives des missions scientifques et littrai-
res, choix de rapports et instructions (Paris) 2/1851/490-
527, zellikle 505 (Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi
ierisinde Cilt, 39, s. 1-38, zellikle s. 16).
G R
155
rinin modelini bulmasndan sonra
390
, bilim
tarihilerinin dikkatini ekti. Bu, o zaman
birka yldr ispatlanan ve Kopernikin,
Ptolemenin Almagesti yoluyla gezegenlerin
zedelenmi olan ayn zaman ierisinde daima
ayn uzaklklar geride braktklar prensibini
yeniden salama denemesindeki Arap-slam
astronomlarnn etkilerine ilikin soruyu
cevaplandrma yolunu at
391
.
Otto Neugebauerin
392
ve E.S. Kennedynin
393
n almalarnn ardndan, sonraki dnem
aratrmaclar, slam astronomisinin en yeni
gezegen teorileri hakknda, ilgili Arapa ve
zellikle Farsa kitaplarn Bizans versiyon-
lar zerinden Avrupaya ulatklar kanaa-
tine varmlardr. O zamandan beri David
Pingree (Brown University), Joseph Mogenet
(Louvain) ve ardl Anne Tihon ( Louvain)
tarafndan yaplan birok aratrma-inceleme
ve metin edisyonlar Arap astronomisinin ve
astrolojisinin Bizansllardaki resepsiyonuna
dair bilgimizi kayda deer lde genilet-
mitir.
1976 ylna kadar kazanlm sonula-
r ortaya koymaya ynelik bir denemesin-
de Mogenet
394
kendine u soruyu sormakta-
dr: 9. ve 14. yzyllar arasnda Bizansllarn
Arap astronomisine kar tutumunda ne
390
Bkz. Kennedy, Edward S.: Planetary theory in the me-
dieval Near East and its transmission to Europe, Oriente
e Occidente in medioevo: flosofa e scienze. Convegno
internazionale ierisinde, [Roma] 9-15 aprile 1969, Rom
1971, s. 595-604, zellikle s. 602.
391
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 55.
392
Studies in Byzantine astronomical terminology, Phila-
delphia 1960 (Transaction of the American Philosophical
Society, Cilt 50, Ksm 2).
393
Late medieval planetary theory, Isis ierisinde (Balti-
more) 57/1966/365-378.
394
Linfuence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de tra-
vaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/45-55, zel-
likle s. 45.
lde genel kabulden ve ne lde kar
koymaktan bahsedilebilir? Kendisiyle birlikte
Louvaindeki aratrmaclar, Bizanslarn bu
yoldaki davrann iki evreye ayrmaya mey-
letmilerdir: lk evrenin 9. yzyldan 13. yz-
yla kadar, ikinci evrenin ise 13. yzyldan 14.
yzyla kadar devam ettiini dnyorlar.
kinci evre bilimsel alanda, Arap-slam bilim-
leriyle temasn kesin bir rol oynad bir tr
Rnesansn meydana geldiini dnyor-
lar
395
. Mogenetye gre geleneksel olarak
niteledii ve astronominin astrolojiden daha
az ilgi grd ilk evrede de slam bilimleri
etkilerini gstermitir
396
. Mogenetnin ard-
l Anne Tihon ilk evredeki astronomik ve
astrolojik uralarn karakterletirmesinde,
iki akmdan bahsederek belirli tarzda bir
ayrmsayc bak asna ulamtr. lk akm
gerekten baz bilgi unsurlarn almakla kal-
mtr. kinci akmn belirleyici zellii ise,
slam astronomisinde oluturulan izelgele-
rin alnmasdr
397
.
u anki bilgimize gre, Bizansllarn Arap
astronomisiyle tanklklarna ynelik en
eski kant 1032 ylndan Almageste yapl-
m erh-haiye karm yorumlardr
398
. Bu
almann anonim yazar, Ptoleme astro-
nomisiyle yenilerin () astronomi-
si arasnda -ki bundan Arap astronomlar-
n kasdetmektedir- bir karlatrma girii-
minde bulunmaktadr
399
. Yazar adnda
395
a.e., 46.
396
a.e., 48 vd.
397
Les textes astronomiques arabes imports Byzance
aux XIe sicles, Occident et Proche-Orient: Contacts
scientifques au temps des Croisades, a.y., s. 313-324, zel-
likle s. 316.
398
Mogenet, J.: Une scolie indite du Vat. Gr. 1594 sur
les rapports entre lastronomie arabe et Byzance, Osiris
ierisinde (Brgge) 14/1962/198-221.
399
Tihon, Anne: Lastronomie byzantine (du Ve au XVe
sicle), Byzantion ierisinde (Brksel) 51/1981/603-624,
zellikle s. 611.
156
G R
ki bir kimsenin izelgelerini kullanmakta-
dr. Bugn bu ahsn Eb el-sm Al b.
el-Alem el-Badd
400
(. 375/985) olduu
bilinmektedir
401
.
En eski ikinci kant 1072 ylndandr. Bu,
abe el-sib
402
(. 3./9. yzyln sonu)in
Zc adl eserinden, Amed b. el-Musenn
403
(5./11. yzyl)nn Muammed b. Ms el-
rizm
404
(3./9. yzyln ilk yars)nin Zcine
yazd erhden ve Arapa astrolojik bir kitap-
tan
405
derlenmi olan Yunanca anonim bir
kompilasyondur. Bu el yazmasnn en nemli
yan udur: Burada Yunanca bir metinde
ilk defa (abein Zcine dayanarak) sins
ve ters sins fonksiyonlar ortaya kmakta-
dr
406
.
Konumuz iin hayli aydnlatc olan 12. yz-
yln sonundan daha gen bir kompilasyon
Codex Vat. Gr. 1056da bulunmaktadr
407
.
Geneli itibariyle astrolojik ierikli bu kom-
pilasyonda yaklak 20 Arap, Hint ve sahte-
Hint yazarn ad gemektedir
408
. zellikle el-
rizm, abe el-sib, Kyr b. Lebbn
ve Al b. Abdurramn bn Ynusun
400
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 215-216; Mercier, Ray-
mond: The parameters of the Zj of Ibn al-Alam, Archives
internationales dhistoire des sciences ierisinde (Roma)
39/1989/22-50.
401
Tihon, Anne: Sur lidenti de lastronome Alim, Ar-
chives internationales dhistoire des sciences ierisinde
(Roma) 39/1989/3-21.
402
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.
403
a.e., Cilt 6, s. 142.
404
a.e., Cilt 6, s. 140-143.
405
Bkz. Neugebauer, Otto: Commentary on the astrono-
mical treatise Par.gr. 2425, Brksel 1969; Jones, Alexan-
der: An eleventh-century manual of Arabo-Byzantine as-
tronomy, Amsterdam 1987; Mogenet, J.: Linfuence de
lastronomie arabe Byzance, a.y., s. 49-50; Tihon, Anne:
Les textes astronomique arabes imports Byzance, a.y.,
s. 316, 318.
406
Tihon, Anne: a.e., s. 318.
407
Catalogus codicum astrologorum graecorum, Cilt 5,
Ksm 3, Brksel 1904, s. 7-64.
408
Bkz. Tihon, Anne: L astronomie byzantine, a.y., s. 612;
ayn yazar: Tables islamiques Byzance, Byzantion ieri-
sinde (Brksel) 60/1990/401-425, zellikle s. 405-413.
kim izelgeleri vurgulanarak bahsedil-
mektedir. Bu kompilasyonun yldz tablosu-
na ynelik incelemesinde Paul Kunitzsch
409
Arap-slam kkenine dair tartlmaz bir
iaret bulmutur. Yldz adlarna ynelik
de u tespitte bulunmaktadr: Geri yldz
isimleri Yunanca ifade edilmilerse de, sk sk
Yunanca veya Ptolemenin kulland tanm-
lamalar yerine Arapa isimlerin motomot
evirisinden ibarettir
410
.
Bu kompilasyon ayrca, birok Arapa terimin
Yunan alfabesiyle (=ub gibi) aynen
alnd bir usturlap risalesinin evirisini ier-
mektedir
411
.
Bu balamda bilinen tek Bizans ustur-
labndan da bahsedilmelidir
412
. Bresciadaki
Museo dellEt Cristiana mzesinde bulunan
alet, arka tarafna kaznm bir nota gre
1062 ylnda Sergio adl Fars kkenli bir
konsl iin imal edilmi olduu belirtiliyor.
Bizansllarn 11. yzylda gkyz gzlem-
lerinde usturlap kullandklar kesin olarak
kabul edilebilmesine ramen, baz olgular,
bu aletin kuku duyulmakszn Bizansl
olarak nitelendirilmesini engellemektedir.
lkin, (Vega) sabit yldz Arap tarzyla
409
Die arabische Herkunft von zwei Sternverzeichnissen in
cod. Vat. gr. 1056, Zeitschrift der Deutschen Morgenlndi-
schen Gesellschaft ierisinde (Wiesbaden) 120/1970/281-
287, zellikle s. 282.
410
a.e., s. 282.
411
Bkz. Tihon, Anne: Tables islamiques Byzance, a.y.,
s. 406.
412
Bkz. Dalton, O.M.: The Byzantine astrolabe at Bres-
cia, Proceedings of the British Academy ierisinde, Cilt
12, Londra 1926, s. 133-146, 3 Resim; Gunther, R.: The
Astrolabes of the World, a.y., s. 104-108; Stautz, Burkhard:
Die frheste bekannte Formgebung der Astrolabien, Ad
radices. Festband zum fnfzigjhrigen Bestehen des Ins-
tituts fr Geschichte der Naturwissenschaften der Johann
Wolfgang Goethe-Universitt Frankfurt am Main ierisin-
de, ed. Anton von Gotstedter, Stuttgart 1994, s. 315-328,
zellikle 319-320; ayn yazar: Die Astrolabiensammlung
des Deutschen Museums und des Bayerischen National-
museums, Mnih 1999, s. 11; Tihon, Anne: Les textes as-
tronomique arabes imports Byzance, a.y., s. 323.
G R
157
Avrupada 10. yzyldan beri rastland gibi
bir ku formunda (en-Nasr el-Vi = den
kartal) tasvir edilmitir
413
. kincisi, Bizans
(=Konstantinopel)n enlemi olarak verilen
41 deeri, usturlabn i diskinde bulunan
tarihi pheli klmaktadr. Bizansn Ptoleme
Corafyasndaki enlemi 43 dir ve erken
dnem Arap corafyaclarnda ise 45 dir ve
ilk kez 13. yzyln sonuna doru 41 olarak
(bugnk deeri 41 02 dr) dzeltilmitir.
nc olarak, usturlabn (ana para diye
adlandrlan ksmnn) arka yznde drtl
bir tanjant quadrant vardr ve kenardaki
cetvelle birlikte st ste bindirilii ile, daha
sonra mdahale eden bir el tarafndan ilen-
dii izlenimi uyandrmaktadr. Bu esnada,
abe (3./9. yzyl)den beri bilinen tanjant
fonksiyonu ilk kez 11. yzyln ilk yarsndan
itibaren tanjant quadrant olarak usturlabn
arka yznde karlalmaya balamtr. Sabit
yldz isimlerinin Almagesttekilerle rtmesi
ve Arapa olmamas bu usturlabn ya iin
bir dayanak tekil etmez. Bizansllar uzun
zamandan beri Almageste ve verdii bilgilere
yabanc deillerdi. rmcek (ankebt) diye
adlandrlan n diskle 14 yldzn pozisyonla-
rnda esas olarak alnan burlar dairesindeki
kesime noktasnn kesime deeri olarak 66
yl iin 1 lik deer, Yunan deil Arap-slam
kkenlidir. Ksacas bu usturlap, stilinde ve
ayrntl unsurlarnda tamamen Arap-slam
dnyasnn maldr. Burada Bizansl olan
sadece kaznan isimlerin ve dier ifadelerin
dilidir. Bu durum, o dnemdeki Bizans astro-
nomi yaznnn kark kkenli ve tarihe aykr
karakterini gstermektedir.
11. ve 12. yzylda Arap dilindeki astrono-
mik almalarn Bizansa girme srecinin
gerekten baarl bir ekilde yrmesinden
sonra Konstantinopelde kurulan Latin Hal
Devleti (1204-1261) yznden sadece dier
413
Kunitzsch, Paul ve Smart, Tim: Short guide to modern
star names and their derivations, Wiesbaden 1986, s. 43-
44.
geliim hareketi sekteye uramakla kalmam
ayn zamanda o dneme dein oluturulan
literatr ortadan kaybolmutur
414
. Fakat 13.
yzyldan 14. yzyla gei dnemecinde Arap-
Fars bilimine ynelik yeni bir ilginin kendini
belirgin klmas iin ok uzun zaman gemesi
gerekmedi. Bu sefer Konstantinopele gt-
ren yol doudan gelmekteydi.
Badatn 656/1258 ylndaki ele geirilme-
sinden hemen sonra, Cengiz Hann torunu
Hlagu, Urmiye Glnn yaklak 30 km.
gneydousunda bulunan Mera kentine
yerleti ve orada evrensel bilgin Nareddn
e-snin idaresinde zel olarak ina edil-
mi yapsyla byk bir gzlem evi kur-
durdu (Katalog II, 28). Mool dneminde
Mera nemli bir Hristiyan nfusa sahip-
ti ve Bizans idaresinde bulunan Karadeniz
kysndaki Trapezuntla (Trabzon) ve bu
ehir zerinden Konstantinopel ile canl bir
iliki ierisinde bulunuyordu. Bu ehirlerle
olan mnasebet, Hlagunun ardl Abaa
Han 663/1265 ylnda Tebrizi bakent ilan
ettiinde daha da byd. Evrensel bilgin
Rededdn Falallh e-abb (. 718/1318)
burada lhanl zn (694-703/1295-1304)
ve Olcaytu (703-716/1304-1306) idaresi altn-
da vezir-i azam olarak alt dnemde
Tebriz nemli bir bilim merkezine dnt.
Dnce tarihinin en nemli ahslarndan
olan Rededdn, dneminin sadece efsanevi
bir ahsiyeti olmakla kalmad, ayn zamanda
Tebrizi, doudan ve batdan gelen bilginle-
rin bir vatan ve farkl kltr tamsilcilerinin
buluma noktas grdkleri bir dnya kenti ve
bilim-sanat merkezi yapt. Bize ulaan eserle-
ri kentin kltrel ve bilimsel hayatna ilikin
canl bir tablo sunmaktadr.
ehrin bizzat Rededdn tarafndan ina etti-
rilen Reb-i Red veya ehristn-i Red
ksm hakknda yine onun tarafndan yaplan
414
Bkz. Tihon, Anne: Les textes astronomique arabes
imports Byzance, a.y., s. 324.
158
G R
ve gnmz aratrmalarnn tantt vakf
defterinde ayrntl bilgiler edinmekteyiz.
1940l yllardan itibaren Rededdnin haya-
tn ve eserlerini aratrmay kendisine dev
edinen Avusturyal oryantalist Karl Jahn
415
bu belge hakknda u bilgileri aktarmaktadr:
Ad geen vakf defterinden unlar re-
niyoruz: Reb-i Red, Rededdnin hem
randa hem de Anadoluda kurduu farkl
din vakflarn gelirleriyle varln srdr-
mtr. lgin olan ise zellikle Reb-i Red
semtinin organizasyon yapsdr. Buna gre,
farkl milletlere mensup ok sayda sanat
ve zenaatkar, vakf ynetiminin gzetiminde
belirli bir karlkla burada yayor ve al-
yordu. ok saydaki Trkler bir yana burada
alanlar Yunanlar, Grcler, Ermeniler,
Hintliler, Ruslar, Zenciler ve dier millet
mensuplarndan olumaktayd...
Rededdnin verdii bilgiye gre, eitim-
retim ve aratrma kurumlarnda lhanllar
Devletinin deiik blgelerinden gelen 6000-
7000 renci eitim-retim grmekteydi ve
masraflar devlet tarafndan karlanyordu.
400den fazla bilim adam kendi meskenle-
rinde ikamet ediyorlard ve gnlk yaamn
skntlarndan uzak bir ekilde kendilerini
sadece aratrmaya ve ders vermeye adayabi-
liyorlard
416
.
Tebriz ehrinin Rededdn tarafndan ilerle-
tilen ticari ve bilimsel faaliyetlerdeki nemli
rolne ilikin daha fazla bilgiyi slam dn-
yasndan ve slam dnyas dndan ahsi-
415
Tbris, ein mittelalterliches Kulturzentrum zwischen
Ost und West, Anzeiger der sterreichischen Akademie
der Wissenschaften ierisinde, Philologisch-historische
Klasse 105, Nr. 16, Wien 1968, s. 201-211, zellikle 208-
209.
416
a.e., s. 211.
yetlerle yapt yazmalar
417
iermektedir.
Bu yazmalardan, Reb-i Red semtinin
farkl milletlere mensup gruplar iin ikamet
yeri olarak kurulduunu ve Anadoluda bir
blgenin valiliini yapan olu Celleddnin
aa yukar 40 Yunan aileyi Bizansllara
ayrlm blgeye yerlemeye ikna etmek iin
grevlendirildiini renmekteyiz. Ayrca,
Konstantinopel ve Venedikin lhanllara
vergi dediklerini ve Rededdnin de bunu
rencilerin masraflar iin kullandn da
renmekteyiz
418
.
Tebrizin o dnemdeki nemine ilikin bir
baka kant Z.V. Togan nceki yzyln orta-
larnda Rededdnin yazmalarndan bir
blm olan el-Esile ve-el-Ecvibe (Sorular ve
Cevaplar)de bulmutur. Bu sorular ve cevap-
lar, lhanllar ile Bizans arasndaki bilimsel
ilikinin imdiye kadar bilinmeyen derece-
de sk olduunu aka ortaya koymaktadr.
Mesela, Rededdnin hizmetinde bulunan
bir Bizansl filozof-doktor, Rededdnin
Basileus (muhtemelen Andronikos II.
Palaiologos, d. 1282-1328)un sorularna
verdii cevaplar Farsadan Yunancaya
evirmitir. Rededdnin bilimlerdeki ola-
anstln Kaysere izah etmek ve vur-
gulamak iin yle demektedir: ayet bugn
Aristoteles, Platon ve dier byk Yunan
filozoflar yaasalard, onun rencisi sayl-
maktan byk bir gurur duyarlard
419
.
417
Muktebt-i Raid, ed. M. ef, Lahor 1947, s. 63, vgl.
Togan Z.V.: lhanllarla Bizans arasndaki kltr mna-
sebetlerine dair bir vesika (A document concerning cul-
tural relations between the Ilkhanide and Byzantiens), s-
lam Tetkikleri Enstits Derisi ierisinde (stanbul) Cilt 3
(1966), s. 1-39, zellikle s. 2.
418
Muktebt-i Raid, a.y., s. 319; Togan Z.V.: a.y., s. 2.
419
Rededdn: el-Esile ve-el-Ecvibe, yazma stanbul,
Ayasofya 2180, 264b-265a; Togan Z.V.: lhanllarla Bi-
zans arasndaki kltr mnasebetlerine dair bir vesika,
a.y., s. 5.
G R
159
Arapa ve Farsa redaksiyonunda bize ula-
an Sorular ve Cevaplar, arlkl olarak
felsefi, teolojik ve tbbi ieriklidir. Farsa
redaksiyonu 1966 ylnda Z.V. Togan tarafn-
dan kk bir inceleme eklenerek tpkbasm
olarak yaynlanmtr. Srf bu yazmalara
ynelik bir modern almann olup olmad-
n bilmiyorum.
H. Usenerin denemesinden beri Bizans bilim
tarihine ilikin yrtlen yeni aratrmalar
genellikle astronomi ve astroloji zerinde
toplanmaktadr. Bu konu zerindeki 20. yz-
yln ikinci yarsndaki incelemeler bizi 14.
yzyln ilk yarsnda gerekleen zellikle
astronomik eserlerin Farsadan evirilme
dalgas hakknda aydnlatyor. Tercme edi-
len eserlerin ou bu arada yaynlanm veya
incelenmitir
420
.
Farsadan Yunancaya eviri hareketini
George Sarton 1947 ylnda Fars Rnesans
olarak nitelemekteydi, bu ona gre ayn
zamanda Arap Rnesans olarak da nite-
lendirilebilirdi
421
. Karl Krumbacher
422
bu
harekette bilimsel eserlerin geri hicretinin
en ilgin rneklerinden birisini grmektey-
di, ve yine ona gre ilk olarak Yunanlar,
ancak Arap-Fars araclyla atalarnn hik-
metiyle yeniden tanabilmilerdi. Joseph
Mogenet
423
13. ve 14. yzyllarda bilimsel
alanda Arap-Fars bilimleriyle temaslarn
ok nemli yer tuttuu bir tr Rnesansn
420
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56-57; Tihon, Anne: Les
tables astronomiques persanes Constantinople dans
la premire moiti du XIV sicle, Byzantion (Brksel)
57/1987/471-487, 4 resim; ayn yazar: Tables islamiques
Byzance, Byzantion (Brksel) 60/1990/401-425; ayn
yazar: Traits byzantins sur lastrolabe, Physis ierisinde
(Florenz) 32/1995/323-357.
421
Sarton, G.: Introduction to the history of science, vol.
3, part 1, s. 63.
422
Geschichte der byzantinischen Litteratur, a.y., Cilt 1,
s. 622.
423
Linfuence de lastronomie arabe Byzance de XIVe
sicle, Colloques dhistoires des sciences I (1972) et II
(1973) ierisinde. Universit de Louvain, Recueil de tra-
vaux dhistoire et de philologie, srie 6, 9/1976/54.
gereklemi olduundan bahsetmektedir.
Bizansllarn, izelgeleriyle ve usturlap tasvir-
leriyle vs. birlikte Farsadan evrilen eser-
lere dayanarak ortaya kan, imdiye kadar
bilinen kitaplar, Krumbacherin dedii gibi
bilimsel eserler anlamnda gerekte sadece
bir geriye hicret deildir. Ayrca dikkati eken
bir baka husus, bahsi geen eserlerin hi
birisi, Neugebauerin Vatikanda kefettii
anonim eser hari, 13. yzyln ikinci yarsnda
Fars ve Arap astronomlarn uram olduk-
lar Ptoleme kart yeni gezegen modelleriy-
le bantl deildir. Bu gezegen teorilerinin
bazlarnn en ge 15. yzyln ilk yarsn-
da Dou Avrupaya ulat ve Kopernikin
malumu olduu
424
oktan beri ispatland.
Bizansta kritik eksiklii ve Arap-slam ast-
ronomisinin anlalmasnda derin bir anlay
yetersizlii ynndeki yarg
425
doru olabilir.
Bu eksiklik ve yetersizlik, Arap astronomisi-
nin Bizansta tutunamamasnn gerek sebebi
olabilir. Buna ek olarak, hi de az saylama-
yacak sayda Bizansl Ptoleme astronomisinin
yeniden inasna sk skya sarlmalar da bu
sebeplerden birisi olarak grlebilir
426
.
Arap-slam bilimlerinin nc yolunun
nemi, kesinlikle Farsa eserlerin Yunancaya
evirilmesiyle snrl deildi. talya, Orta
ve Dou Avrupa ve ran arasndaki kii-
sel temaslar, resepsiyonun etkisini artrm
ve Dou slam dnyasnn en yeni bilimsel
kazanmlarnn Avrupaya gecikmeden ula-
abilmesini salamtr. Mesela, Kemleddn
el-Frisnin ok gelimi gk kua teorisi
14. yzyln ilk on yl iinde ok byk bir
ihtimalle bu yoldan Freibergli Dietrichin
malumu olmutu (Katalog III, 169 vd.).
424
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 56.
425
Tihon, Anne: Un trait astronomique chypriote du
VIVe sicle, Janus ierisinde (Leiden) 64/1977/279-308,
66/ 1979/49-81, 68/1981/65-127, zellikle s. 109.
426
a.e., s. 109.
160
G R
Nareddn e-snin (. 672/1274) trigono-
metriyi mstakil bir bilim olarak temellen-
dirdii Kitb e-ekl el-a isimli eserinin
yine bu yolla Avrupaya ulatn ve Johannes
Regiomontanus (1436-1476)un De triangulis
omnimodis adl eserinin domasna sebep
olduunu tasavvur edebiliriz (Katalog III, s.
135 vd.). Nareddn e-s mrnn son
16 yln Merada geirmitir ve orada yeni
kurulan rasathanenin idareciliini yrtm-
tr. Unutulmamaldr ki Mera ve Tebriz
14. yzylda Bizansllar ve dier Hristiyan
Asya seyyahlar tarafndan sklkla ziyaret
edilmi yerlerdir. Bu balamda, Mera
Rasathanesinin gkyz kresinin aslnn ok
erken bir dnemde Avrupaya ulam olmas
ve 1562 ylndan beri Dresdende bulunuu
(Katalog II, 52) bu konuda olduka aydnla-
tcdr. Nareddn e-snin trigonometri
kitabnn Bizans yoluyla Batya ulatna
dair tahminimizle, mutlak anlamda, orada
daha nce tercme edildii kastedilmemekte-
dir. Osmanllarn tehdit tekil etmesinden iti-
baren ve stanbulun fethinden sonra, alt kol-
laryla Romaya, Kuzey talyaya ve Dou ve
Orta Avrupaya ulaan yeni bir yol olumutu.
Bu yollarda kitaplar ya orijinalle veya eviri-
ler halinde, ayrca aletler ve haritalar ve bil-
hassa slama kar ve eski Yunan bilimlerinin
stnlk durumunu yeniden kazanma yolun-
daki mcadele dncesi Avrupaya tand.
Bu hummal savalarn en nemli ahsiyeti,
daha nceleri Konstantinopel Patriki olan
Kardinal Bessariondu. Avrupadaki seyahat-
leri esnasnda Viyanada G. Peurbach ve J.
Regiomontus ile bir araya geldi ve sonuncu
ahsn Ptolemenin Almagestini yeniden ele
almasna yol at. Bu yeniden ele aln oun-
lukla Arap astronomlarn almalarn akta-
ryor olmas, bize Bessarionun bilim tarihi-
nin tekerleini bou bouna geriye evirmeye
altn gstermektedir
427
.
427
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 58.
SON SZ
Balangta, gnmz bilimsel aratrmalar-
nn ulam bulunduu sonulara dayanarak
Arap-slam kltr dnyasnn evrensel bilim-
ler tarihindeki konumuna ilikin bu kataloun
okuyucusuna genel bir tasavvur sunmak ama-
cyla ksa bir giri dnlmt. Bu arada
byle bir giriimin birok tehlikelerle i ie
olduunu da biliyordum. Bir yandan, konuyla
ilgili aratrmalar nispeten uzun saylabilecek
bir ilerlemeye ramen daha o kadar gen bir
evrede bulunmaktadr ki, insan kendini imdi-
ye kadar ulalm ve kapsam mmkn gr-
nen sonulara dayanarak olduka uygun bir
panoramann verilebilecei verilebileceine
inandrabiliyor. Dier yandan, yaplan ara-
trmalarn ulat sonu o kadar hacimlidir ki
ilk denemede sadece bir ksmn kapsanmas
ve ortaya konulmas tehlikesinin kucana
dlebilir. Buna ek olarak, alnmas gere-
ken malzemelerin, konularn ve problemlerin
seimi iinin de kard zorluklar vardr. Bu
denemede balangtan itibaren bana bir-
biriyle atan iki duygu da elik etti. Birisi,
imdiye kadar elde edilen bilgiler ksa bir giri
erevesinde kapsaml bir ekilde ele alna-
mayacan duyururken, dier duygu bu konu-
nun ok ayrntl bir ekilde ele alnmasyla
yaklak 15 yl nce hazrlanm ve msvedde
halinde bulunan Geschichte des arabischen
Schrifttumsun corafya ve edebiyat ile ilgili
ciltlerinin yeniden ele alnp ileniinin yeni
bir gecikme tehlikesiyle kar karya kalaca-
endiesiydi. Bu sebeple ben, Arap-slam
bilimlerinin Avrupadaki zmsenme sreci-
nin 13. yzyl da aacak ayrntl bir tartma-
sndan vazgetim. Geri bu tarzda ayrntl bir
tartma bana her iki kltr arasndaki temel
yntemleri veya bilimsel almann temel
deerleri bakmndan bir mukayese yapma
imkan verebilirdi, mesela; bilimsel deney,
G R
161
astronomide sreen ve uzun yllar sren
gzlem uygulamas, eletirinin nemi, kaynak
kullanrken alnt yaplan kayna tam olarak
vermek, ncllerin baarl ilerini takdirle
anmak, gelime-ilerleme kanunu vb. gibi. Bu
ynlere, slamda yaratcln son bulmasna
ilikin sorunun ele alnd bir sonraki nc
blmde sadec ksaca dokunulacaktr.
Akdeniz blgesinin nemli bir blmnn
ve rann Hicri 1. yzyln (m. 7. yzyl)
ilk yarsnda fethedilmesiyle Mslmanlar,
hemen hemen btn nemli kltr merkez-
lerini kendi egemenlikleri altna alma imka-
nna sahip oldular. O dnemin kltr tay-
clarnn, ister Hristiyan, Yahudi, Sabii veya
Zerdt olsunlar ve slam kabullenmi olsun
ve ister olmasnlar, fatihlerle birlikte yaaya-
bilmi ve bilimsel almalarn srdrebilmi,
hatta yeni efendileri tarafndan tevik grm
olmalar ile bilimler tarihi iin domu olan
byk ansn nemi tam anlam ile deerlen-
dirilemez. slam dnyasnda farkl kltr ve
din mensuplarnn geni lde uyumlu birlik-
te yaaylar temelinde, Avrupa Ortaann
bu biimiyle tanmad bir retmen-renci
ilikisi dodu. Bu durum, hzl ve salam bir
renime sebep oldu, bilimsel armacl
nledi ve bylece yzyllar boyunca sren
slam bilim anlaynn en nemli zellikle-
rinden birisini oluturdu. Arap-slam kl-
tr evresinin bu gl yannn, 16. yzyln
balangcna kadar resepsiyon ve zmseme
srecinde Latin dnyasnda eksik olmasn
belki de ilk olarak Raymond Mercier
428
dile
getirmitir.
Daha 2./8. yzylda mkemmel bir geliim
seviyesine ulaan, dier disiplinlerin kurul-
masnda ve gelitirilmesinde gerekli dona-
428
East and West contrasted in scientifc astronomy, Occi-
dent et Proche-Orient ierisinde, a.y., s. 325-342, zellikle
s. 340.
nm temin edebilen bir Arap filolojisiyle
kar karyayz. ok erken dnemde gelien
bir filoloji ile yakn ibirlii olmakszn, 3./9.
yzyln ilk yarsndan Yunanca eserlerin
Arapaya evirilerinde tandmz mke-
mellik ve egemen tavr dnlemezdi.
Bilim tarihinin en hayrete drc olgula-
rndan birisi de, kimya ve simyada hemen bir
yzyl sonrasnda resepsiyon ve zmseme
evresinin sonlanmas ve yaratcla dne-
bilmi olmasdr.
Doa bilimsel dier disiplinlerin birounun
resepsiyon ve zmseme sreci 2./8. yzyln
sonuna doru o kadar ilerlemiti ki, hemen
hemen onlar da yaratcln eiinde bulun-
maktaydlar. Bu srele birlikte yksek nite-
likte geni nicelikte bir tinsel bilimler geliimi
yaand. Franz Rosenthalin bir baka ba-
lamda vurgulad gibi, slam eer ta balan-
gtan itibaren bilimin ( ilm) roln dinle ba-
lantl ve btn bir insan hayatnn itici gc
olarak n plana kartmam olsayd elbette
bu tr bir ykseli dnlemezdi. Yabanc
bilim mirasnn hzl bir ekilde alnp benim-
senmesi ve sreen olarak ekillendirilmesi
byk lde, eski kltr mensuplarnn ken-
dilerini balangtan itibaren Mslmanlar
tarafndan kabul edilmi ve deer verilmi
olarak hissedebilmeleriyle balantldr.
imdiye kadar elde edilen bilimsel aratrma
sonularna gre u hkmde bulunabiliriz:
Doa ve matematiksel bilimler alannda yara-
tclk 3./9. yzyln ortalarnda baz durum-
larda daha da erken balam, resepsiyon ve
zmseme sreci ise bu yzyln sonuna doru
tamamlanm grnyor. Yaratclk btn
bilim dallarnda, geri her zaman tekdzelikle
izgisel olmasa da izlenebilir bir younlukta
ve hatta yeni bilim dallarnn temellerini ata-
rak 15. yzyla, baz dallarda ise 16. yzyln
sonuna kadar devam etmitir.
162
G R
Arap-slam bilimleri tarihine dair aratrma-
larn erken bir evresinde, bu bilimlerin daha
5./11. yzyln ilk yarsnda sona erdii ileri
srlen bir altn andan bahsetme al-
kanl bulunuyor. Bu tasavvurla bir baka
tasavvur ilikilendirilir: Abbasi Devletinin
Moollar tarafndan 656/1258 ylnda ykl-
masyla Arap-slam bilimlerinin duraklama
evresinin balam olduu farzedilir. Her iki
tasavvur da bilimsel aratrmalarn bugnk
ulalan sonucuyla badaamamasna ramen
yine de kendilerinden bahsettirmektedir.
Gerekte 13., 14. ve 15. yzyllar da Arap-
slam bilimlerinde birok kefin, icadn ve
yeni bilim dallarnn kurulmasnn zaman dili-
mi olarak belirmektedir.
Arap-slam kltr evresinde bilimler henz
ilerlemelerinin ilk evresinde bulunurken,
4./10. yzyln ikinci yarsnda spanyadan
spanya d Avrupaya gei yolunu bulmaya
balamlard. Yzlerce yl srm olan bu
akmn Arap bilimlerinin Avrupadaki resepsi-
yonu ve zmsenmesi olarak nitelendirilmesi,
20. yzyln ikinci yarsnda yaygnlamaya ve
yerlemeye balad. Bu tanmlamann babas
saylabilecek olan Heinrich Schipperges, bunu
hemen hemen ayn anlama gelen Arabism
ile birlikte kulland
429
. Arap-slam bilimleri-
nin Avrupa iin yzyllar boyu btn elikile-
riyle takip edilebilir kararsz deerlendirilme-
si hl devam etmektedir. Bilimsel aratrma-
nn, olaylara kar adil bir bak as iin bilim
tarihisine yeteri derecede nemli ipular
verecek dereceye henz ulaamamasndan
ziyade, 13. yzyln sonlarna doru yerleen
antiarabizm hl etkilerini srdrmekte ve
son yz yln Avrupa merkezli dny-
le tekrar glendirilmektedir. Antiarabizm
konusunda retici bir sunumu Heinrich
429
Schipperges, H.: Arabische Medizin im lateinischen
Mittelalter, Heidelberg 1976, s. 149.
Schippergese borluyuz. O, 1961 ylnda
yaynlanan almasn
430
n alma olarak
nitelemektedir; fakat ne var ki daha iyi bir
alma bugne kadar yaplmad. O, arabistik
kavram karsnda snrlandrlm anlamda-
ki Arabizmi yzlerce yl gl bir ekilde
etkilemi ve hl etkilemekte olan ve onsuz
modern dnyann yapsn anlayamayaca-
mz bir fenomen olarak tanmlamaktadr
431
.
Schipperges birok aratrmasnda, sonunu
1700lerden sonras olarak grd
432
, tp
alannda 19. yzyla kadar devam eden etkiyi
darda brakmakszn
433
, arabizmin deiik
evreleri arasna tahmin tarzda snr ekmeye
abalamtr. Burada u durum da anlmal-
dr: Schipperges 1967 ylnda spanya ktp-
hanelerinde 200 el yazmas kitap arasnda
spanyol hekimlere ait en az 60 adet hi bilin-
meyen spanyolca el yazma kitap kefetmi
ve bu eserlerden, 13-17. yzyln spanyol
arabistlerinin sadece ber Yarmadasnn
okullarnda deil, ayn zamanda buralarn
da tesinde Avrupa niversitelerinde etki-
de bulunduklar kanaatine ulamtr
434
.
spanyol ktphanelerindeki bir baka ara-
trma seyahatinde Schipperges spanya top-
raklarnda 17. ve 18. yzyla kadar bn Snya
ynelik bir Galenizmin yrrlkte olduunu
tesbit etmitir
435
.
Eer biz Schippergesin Avrupa arabizmi-
430
Ideologie und Historiographie des Arabismus, Wies-
baden 1961.
431
a.e., s. 5.
432
Bkz. mesela, Handschriftenstudien in spanischen Bi-
bliotheken zum Arabismus des lateinischen Mittelalters,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 52/1968/3-29,
zellikle s. 27-28; ayn yazar: Arabische Medizin im Mit-
telalter, a.y., s. 150.
433
Handschriftenstudien, a.y., s. 22.
434
a.e., s. 27.
435
Zur Wirkungsgeschichte des Arabismus in Spanien,
Sudhoffs Archiv ierisinde (Wiesbaden) 56/1972/225-254,
zellikle s. 248.
G R
163
ne ilikin ok ince basamaklarla gsterilmi
evrelerinden saparak daha kaba bir devirlere
ayrma abas ierisinde, Avrupada Arap-
slam bilimlerinin yeteri derecede uzun sre-
li almlama ve zmseme srecinin sonu-
cunda bir yaratcln belirgin hale geldii
dnemin balangcn araynca, 16. yzyln
balarna ulayoruz. Elbette byle bir ifa-
denin bile tek bana baz kafalar rahatsz
edeceinin bilincindeyim. Bununla birlikte
19. yzyldan ve 20. yzyln ilk otuz ylndan
Jean-Jacques Sdillot, Louis-Amlie Sdillot,
Joseph-Toussaint Reinaud, Franz Woepcke,
Michael Jan de Goeje, Eilhard Wiedemann,
Carl Schoy, Heinrich Suter gibi yorulmak bil-
mez bilginlerin ok deerli ve liyakatli nc
almalar Arap-slam bilimlerinin aratrl-
mas tarihini o kadar geniletmitir ve bize
o kadar ok kant malzemesi vermitir ki,
biz, sorumluluumuzun bilincinde olarak, bu
alann bilimler tarihindeki yerleik hkmn
geree doru deitirmek iin her tr giri-
imde bulunmakla sorumluyuz.
Avrupada yaratcln balangcn 16. yzy-
ln balarna yerletiren grle elbette bilim-
ler historiyografyasnn allagelen yolundan
sapm oluyoruz. Ayrldmz gr taraftar-
larnca, ulalan bir dizi baar szde Erken
Rnesans nclerinin baarlar gibi tann-
makta ve temeline Avrupa niversiteleri yer-
letirilmekte, matematiin doa bilimlerinde
kullanm Roger Bacon (yaklak 1219-yak-
lak 1292)a, gkkuana ilikin ilk doru
aklama Freibergli Dietrich (yaklak 1250-
yaklak 1310)e, camera obscurann (karan-
lk oda), kresel sins teoreminin ve para-
leller postulat kantnn bulunuu Levi ben
Gerson (1288-1344)a veya trigonometrinin
mstakil bir bilim haline getirilii Johannes
Regiomontus (1436-1476)a balanmaktadr.
niversitelerin kuruluuna gelince: Avrupa
niversitelerinin en eskisinin 13. yzyln ilk
te birinde, Napoli (1224), Padua (1222),
Paris (1219), Toulouse (1229), Montpellier
(1239) ve Palencia (1212) gibi Arap-slam
bilimlerinin zmsenme merkezlerinde kurul-
mu olmas artc deildir
436
. Arabist olma-
yan bir bak asyla kaleme ald almasn-
da Herbert Grundmann
437
u sonuca ulamak-
tayd: niversiteler bilgi drtsnden, rnek
alaca bir model olmakszn, kendiliinden
domutur. Buna iaret ettikten sonra o,
unu sylemektedir: niversiteler bize artk
o kadar alldk olmutur ki bu kurumla-
rn kklerini Avrupa Ortaanda arama-
nn ne kadar allmadk, hayrete drc
ve aklama gerektiren bir durum olduunu
ok az dnmekteyiz
438
. Schipperges
439
bu
konuya ilikin grn yle aklamaktadr:
Grundmannn, niversitelerin bilgi drt-
snden, rnek alaca bir model olmakszn,
kendiliinden doduu ynndeki grne,
sadece ksmen hak verebiliriz. Eer evvelce
bir Yunan, Roma veya Bizans modeli yoksa,
bir Arap modelin olup olmayaca, yani antik
dnyann mirasn niversite iin kendine
has bir katalizrle gncelletirmi bir Orta
a arac kltrn bulunup bulunmad
neden sorulmuyor? Arap modeller arasn-
da Schipperges
440
457/1065 ylnda Badatta
kurulmu Nizamiye Medresesini anmakta-
dr: Benzer okul binalarnn ayrntl plan-
larna sahibiz. Bu yaplar, ortasnda bahesi
436
Bkz. Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissen-
schaften auf die Entstehung der Universitt, Nova Acta
Leopoldina ierisinde (Halle) 27/1963/201-212; zellikle
s. 210.
437
Vom Ursprung der Universitt im Mittelalter, Berlin
1957 (Berichte ber die Verhandlungen der Schischen
Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philol.-histor.
Klasse Cilt 103, Heft 2), s. 63; Schipperges, H.: Einfsse
arabischer Wissenschaften auf die Entstehung der Univer-
sitt, a.y., s. 201.
438
Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,
s. 17.
439
Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissenschaften,
a.y., s. 211.
440
a.e., s. 108-109 burada Asad Talasn u eserine iaret
edilmektedir; Lenseignement chez les Arabes. La madra-
sa Nizamiyya et son histoire, Paris 1939.
164
G R
olan kare eklindeydi, anfileri, konferans
salonlar, btn teknik blmlemeleriyle bir
merkez ktphanesi, depolar ve ambarla-
r vard... Profesrlerin atanmas bakanlk
kararyla oluyordu. Profesrle balang
dersi, st seviyedeki idarecilerin ve asillerin
katlmyla ve ders sonunda yeni atanann
onuruna, genellikle de Halifenin huzurunda
gerekleen bir tartmayla birlikte oluyordu.
Ders sonunda yeni hoca bir kutlama yemei
veriyordu. Derste, tipik skolastik tartmalar
organize etmekle grevli profesrler de bulu-
nuyorlar ve mzakereci asistanlar grev yap-
yorlard. Badattaki Nizamiye Medresesi,
slamdaki yksek okul kurumlarna genel
ders plann getirmi olan ilk eitim kurumu-
dur.
Bu nemli okul kuruluunun daha son-
raki yansmas bir Badat akademisi olan
Mustanriyye Medresesinde ok daha doru
bir ekilde grlebilir. Bu medrese 1227 yln-
da Halife el-Mutanr tarafndan kurulmu-
tur. Diclenin sol kysna konulandrlan
bina 1232 ylnda tamamlanmtr ve 4 byk
kompleksi iermektedir. Bunlardan zel bir
bina tp, farmakoloji ve doa bilimleri eiti-
mine ayrlmt. Bu komplekslere bir hastane,
merkezi bir yemekhane, hamamlar ve mah-
zenler eklenmiti (Kr. Katalog V, 65 vd.).
Dersler arasnda pozitif bilimlerin gl bir
ekilde vurgulanmas dikkati ekmektedir:
Din ve dil bilimlerinin yannda matematik ve
tp zellikle anlmtr, geometri, farmako-
loji ve hijyen tek tek dile getirilmitir. Byle
bir okulun nemini u olgu gstermektedir:
Bu okul 1258 ylnda, Moollarn istilasnda
ksmen zarar grmse de daha sonra bizzat
istilaclar tarafndan ksa bir srede tekrar
ina ve yeniden organize edilmiti.
Schipperges ayrca unu eklemektedir
441
: Hi
kimse kuku duymamaldr ki bu tarz nl
441
Schipperges, H.: Einfsse arabischer Wissenschaften
auf die Entstehung der Universitt, a.y., s. 209.
akademiler, Avrupada 12. yzyln ortala-
rndan itibaren eitim konularnn ok hzl
resepsiyonunda ve gen bilim adamlarnn
canl dou bat yolculuklarnda hem de d
grnleriyle tannr olmulardr.
Avrupada Arap-slam kltr evresindeki
niversiteler hakknda bilgi sahibi olmak iin
birok imkan ve yol mevcuttu. Bu kurumun
alnmas ve benimsenmesi iin gerekli hazrlk
ve olgunluk elbette artt ve bu artlara Arap-
slam bilimlerinin Hristiyan Avrupa klt-
rnde resepsiyonu ve zmsenmesi yoluyla
ulalmt. Bunun iin inandrc dayanak
noktasn bize Kayser II. Friedrich tarafndan
1224 ylnda Napolide kurulan niversite ver-
mektedir. Bu okul Avrupada kurulan ilk dev-
let niversitesidir
442
ve bu yanyla Badattaki
ncs Nizamiye Medresesine ve slam kl-
trndeki dier okullara karlk oluturmak-
tadr. II. Friedrichin Arap-slam dnyasyla
ok yakn bir iliki ierisinde bulunduu, o
dnyann kltr ve biliminin hayran ve taraf-
tar olduu geni lde bilinmektedir.
Yukarda dile getirilen noktalardan ikincisi
de Roger Bacon ile ilgilidir. Bilimler histori-
yografyasnn bugne kadar srtnda tad,
Avrupa merkezci bak alarnn etkisi altn-
da domu ve oktan eskimi tasavvurlardan
gelien yk sadece Baconla snrlanmyor.
Roger Baconn matematii doa bilimsel
problemlere uygulayan ilk kii olarak nitelen-
dirilmesi ile, aslnda onun Arap nclerinin,
bu arada bn el-Heysemin
443
hakk yenmek-
tedir. Roger Bacon, doa bilimsel aratr-
malarn temelinin deney olduu ynnde-
ki genel grlerini ortaya attnda, Arap
442
Grundmann, H.: Vom Ursprung der Universitt, a.y.,
s. 13-14.
443
Bkz. Wiedemann, E.: Roger Bacon und seine Verdiens-
te um die Optik, Roger Bacon Essays, contributed by vari-
ous authors ierisinde, Oxford 1914, s. 185-203, zellikle s.
186-187 (Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Sch-
riften Cilt 2, s. 770-788, zellikle 771-772).
G R
165
nclerini -onlara ulaamakszn- rnek
almtr. Bu metotlar o kendisi kurmam,
sadece sistematik olarak sunmutur, tab
ki Araplarn yaptndan biraz daha farkl
ekilde. Nasl Verulaml Bacon (1561-1626)
indktif metodun kurucusu olamazsa, o da
deneysel metodun yaratcs deildir. Her ne
kadar ngilizler, yurttalar olan bu iki ahsa
bu zellikleri vermek istemi olsalar da
444
.
19. yzyln sonuna doru P. Mandonnet
445
,
Roger Baconn btn bilimsel fikirlerini
Araplardan aldn tespit etmitir.
1961 ylnda Schipperges
446
Btn eletirel
dnceleri yannda, Roger Bacon nem-
li lde Arap dnrlerden, zellikle
Averroes ve Avencebroldan etkilenmitir.
Haksz olarak o, modern bilim metotlarnn
ncs yaplmak istenmitir. Rogern ger-
ekten bamsz bir dnsel tutuma sahip
olmasndan ok onun kararszlnn bu hk-
mn verilmesinde etkisi daha byk olmu-
tur diye yazmakta.
Avrupada 14. yzyln ilk on ylnda Freibergli
Dietrich yoluyla tannan, fakat aslnda Arap-
slam kltr evresinden gelen mkemmel
gkkua teorisi sorununa ilikin bu giriteki
(s. 56 vd.) ve kataloumuzun optik blmn-
deki (Katalog III, 169 vd.) aklamalara ia-
retle yetiniyorum.
Levi ben Gerson (1288-1344)a nispet edilen
bululara gelince: Camera obscura
447
mesele-
sinde, onun bn el-Heysemi izledii sylen-
444
Wiedemann, E.: Die Naturwissenschaften bei den ori-
entalischen Vlkern, Erlangener Aufstze aus ernster Zeit
ierisinde, Erlangen 1917, s. 49-58, zellikle s. 58 (Tek-
rarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
853-862, zellikle s. 862.
445
Les ides cosmographiques dAlbert le Grand et de S.
Thomas dAquin et la dcouverte de lAmrique, Revue
Thomiste ierisinde (Paris) 1/1893/46-64, 200-221; Sezgin,
F.: a.e., Cilt 10, s. 217.
446
Ideologie und Historiographie des Arabismus, a.y., s.
11.
447
Bkz. Sarton, G.: Introduction Cilt 3, s. 602.
melidir (Katalog III, 184 vd.). Kresel sins
teoreminde
448
, kendisini Arap ncleriyle
temasa geiren kaynaklar kullanm olmal-
dr ve Avrupada ilk defa giriilen paraleller
postulatn kantlanmasnda (Katalog III, 126
vd.) da bir kere daha bn el-Heyseme bal-
dr
449
.
Trigonometrinin mstakil bir bilim dal ola-
rak szde Johannes Regiomontanus (1436-
1476) tarafndan kurulmas meselesine gelin-
ce: Johannes Regiomontanus da Nareddn
e-syi nc olarak almtr (bkz. yukar,
s. 160).
Gutenbergin 1450 ylnda kitap basmn
gelitirmesi yoluyla ulalan ilerlemeyi bir
yana brakacak olursak, Kopernikin heli-
osentrik [gne merkezli] sistemi kabul
ynndeki karar Avrupa yaratclnn bir
baka iaretidir. Heliosentrik sistem evvelce
Aristerch (3. yzyl) ve Seleukos (2. yzyl)
tarafndan dnlm ve Arap astronom-
lar ve filozoflar tarafndan dikkate alnmt.
Onlarn da kimisi bu sistemi kabul edeme-
mi kimisi de dnyann dnmesini kabul-
le yetinmiti. Unutmamak gerekir ki -Carlo
Alfonso Nallinonun ifadesiyle
450
Kopernik
sistemi yz yldan da fazla sre iin, gzleme
dayanan bir astronomiye hibir ilgi gster-
meyen ve desteklenmesi iin tek bir kesin
veya nemli ispat delili ileri srmeyecek olan
bir felsefi dnceden ibaret bulunuyordu.
Avrupann en nemli astronomu Tycho
Brahe (1546-1601) de bu sistem lehine karar
verememitir. O, yukar gezegenlerin gne-
448
van Braunmhl, A.: Vorlessungen ber Geschichte der
Trigonometrie, a.y., Cilt 1, s. 126; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
56.
449
Juschkewitsch, A. P.-Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik
der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s. 151;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 60.
450
Astronomie, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
und Leipzig 1913, Sp. 519b.
166
G R
in uydular olduu ve gnein ay ile birlikte
dnyann evresinde dnd tasavvuruyla
yetinmitir
451
. Biraz nce bahsedildii gibi,
Kopernik (1473-1543) Arap astronomlara
bamllk gsteren bir gelenekte bulunmak-
tadr ve onlarn gezegen modellerini alm-
tr. Gzleme dayal astronomide bir ilerleme
ancak 16. yzyln ikinci yarsnda, Arap-slam
kltr evresinde alt yz yldr yaygn olduu
biimde, rasathanelerin astronominin hizme-
tine sunulmaya balanmasyla mmkn oldu.
Ay yrngesindeki nc eitsizlik veya
deimeyi (variyasyonu) tespit ederek bili-
nen ilk gelimeyi gerekletirmi olan Tycho
Brahe idi. Fakat belirtilmelidir ki, bu dei-
menin yars daha nce Arap astronomlarn
ayn anomali denkleminde bulunmaktayd
452
.
Kopernikin teorik astronomide, Tycho
Brahenin ise gzlemci astronomide kaydet-
tikleri ilerlemeler elbette Arap-slam bil-
ginlerine bamllk evresinin bylece son
bulduu anlamna gelmemektedir. Hatta
Johannes Kepler (1571-1630) Arap-slam
nclerine bamlyd. Astronomi alannda
u anlmaldr: Endlsl Arap bilgin ez-
Zerlnin (5./11. yzyln sonu) aklad
gibi, Merkr yrngesinin oval olduunun
dedktif aklamas Keplerin Mars yrn-
gesi aklamasna benzemektedir
453
. Kepler
ez-Zerl tarafndan ulalan gne apo-
geumu (evci) yani gnein dnyadan en uzak
olduu nokta deerine (bkz. s. 34) byk ilgi
gstermiti. Kopernik de ez-Zerl tarafn-
dan gelitirilmi olan gne modelini bili-
451
Bkz. Hellman, C. Doris: Brahe, Dictionary of Scientifc
Biography ierisinde, Cilt 2, New York 1970, s. 409-410;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 38.
452
Nallino, C.A.: a.y., Sp. 520a; Wolf, R.: Geschichte der
Astronomie, Mnih 1877, s. 54-55.
453
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 44.
yordu. Bu sistemi o ho bir bulu olarak
nitelemi ve kendi teorisinde kullanmt
454
.
Avrupal bilginlerin Arap-slam kltr evre-
sinin almalarna 16. yzyln ikinci yarsn-
da bile kendini gsteren bamllklar sadece
astronomi ile snrl kalmam, ayn zamanda
btn bilim alanlar iin de geerli olmutur.
Avrupallarn, Arap-slam kltr evresinde
yrtlen ve daha 4./10. yzylda parlak bir
seviyeye ulaan beeri corafya ile tank-
lklar ok ge gereklemitir. Bu bilimle
tanklk 16. yzyln ilk yarsnda, yukar-
da ad geen (bkz. s. 77), Leo Africanusun
ad altnda mehur Afrika tasviri sayesinde
gereklemitir. Daha 13. yzylda renilen
haritalarnn sonraki etkinlii bir yana brak-
lrsa, el-drsnin Corafyas, beeri corafya
ieriiyle Avrupallara hayli ge ulamtr.
Bu eser 1619 ylnda bir zetininLatince evi-
risiyle tannd. Ne var ki Leo Africanus ve
el-drsnin etkilerini ta 19. yzyla kadar
izleyebiliriz. Ayn ekilde matematiksel co-
rafyada ve kartografyada da Avrupallarn
Arap-slam nclere 18. yzyln sonuna,
hatta daha ileri tarihlere kadar ok gl
bir ekilde baml olduklar ispatlanabilir.
Birok bilimsel alanda Avrupada yaratcl-
n kendini gsterdii 16. yzylda, 13. yz-
yldan beri arabizme elik eden anti-arabizm
de kendini gstermeye devam etti. Fakat bu
yzylda anti-arabizm gemiin yadsnmas ve
Araplara ve hatta Yunanlara lszce svme
haline dnt. Mesela Paracelsus (yakla-
k 1493-1541) yle yazmaktadr: Araplarn
veya Yunanlarn dnceleri ve adetlerini
taklit etmek vatanmz iin zorunluluk deil-
dir, bilakis bir yanlg ve yabanc bir kstahlk-
454
Bkz. Toomer, G.J.: The solar theory of az-Zarql. A
history of errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-336, zellikle s. 310; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s.
43-44
G R
167
tr
455
. Nettesheiml Agrippa (1486-1535)
panaromay ok daha ak ve seik bir ekilde
ar ifadeler kullanarak ortaya koymaktay-
d
456
.
Arabizmin savunucularna kar da ar sald-
rlar eksik olmad. Bu savunuculardan o dne-
min en nemlisi Andreas Alpagus (. yaklak
1520)tu. Arap lkelerindeki yaklak 30 yllk
ikameti sonrasnda Paduaya geri dnd ve
burada arabist olarak faaliyette bulundu, eski
Latince evirileri tashih etti ve yeni eserler
evirdi. Bunlarn en nemlisi bn en-Nefs (.
687/1288)in bn Snnn anatomisine yapt
yorumun evirisidir. Bu eserde belgelenen
kk kan dolamnn bn Nefs tarafndan
kefi bu eviri yoluyla spanyol hekim Miguel
Servet (1553)in eserine girdi ve bu sayede
455
Bkz. Schipperges, H.: Ideologie und Historiographie
des Arabismus, a.y., s. 23.
456
a.e., s. 24.
bu hekim Avrupal hekimlerce uzun sre bu
kefin sahibi nne ulat.
Arap-slam bilimlerinin ne yadsnmas ne
de savunulmas 16. yzyln bitimiyle sona
erdi, her iki tavr da bugne kadar devam
etmektedir. slam kltr, bununla birlikte,
ona hayranln u ifadelerle ok ak dile
getiren Johann Wolfgang von Goethenin
ahsnda bir savunucuya sahiptir: Bu hakiku-
lade dncelerin meyvelerinden nasibimizi
almak istiyorsak, kendimizi douya kavutu-
ralm, onun kendisi bize gelemeyeceine gre.
Tercmeler bizi srklemek, bize klavuzluk
etmek asndan paha biilmez deerde ola-
bilir ama... bu kitaplardaki dil, dil olarak, ilk
rol oynuyor. Bu hazinelerin kaynaklarn
aracsz tanmay kim istemez ki!
457
.
457
West-stlicher Divan. Noten und Abhandlungen zu
besserem Verstndnis des West-stlichen Divans, Goethes
Werke ierisinde. Im Auftrag des Goethe- und Schiller-
Archivs herausgegeben von A. Kippenberg, J. Petersen
und H. Wahl, Mainz 1932, s. 234-235; Schipperges, H.: Die
Assimilation der arabischen Medizin, a.y., s. 165.
168
G R
Geen iki blmde slam kltr dnyasnn
7. yzyln balarnda dnya tarihi sahnesi-
ne nasl birden bire ktna, gemi veya
komu kltrlerin bilim miraslarnn kararl,
youn, devlet tarafndan desteklenen ve din
tarafndan rahatsz edilmemi olmas yle
dursun, aksine tevik edilmi resepsiyonu
temelinde ok hzl bir ekilde kendi yaratc-
lk eiine ulam olduuna ilikin geici bir
tablo izmeye altm. Dier kltrlerden
miras alnan bilgiler, tecrbeler, teoriler ve
aletler yeni kltr dairesinde sadece kulla-
nlmaya veya gelitirilmeye devam edilmedi;
ayrca bulular ve yeni bilgi alanlarnn yara-
tlmasyla ok byk bir ekilde geniletildi
ve nemli bir ykseklie eritirildi. Ancak u
tarihi gerek de elbette dikkate alnmaldr:
16. yzyln ortasnda yaratclk gevemeye
balad ve 16. yzyldan 17. yzyla gei
dneminde, az saydaki istisnalar bir yana,
duraklamaya dnme kendini gsterdi.
Bilimler alannda bir geliim kanunu ile ilgili
net bir anlay, kaynaklar gizlemek bir yana,
deta ar hassasiyetle tam olarak alntla-
ma alkanl, adil bir eletiri etii, deneyin
bilimsel almalarda sistematik olarak kul-
lanlan bir yardmc ara olarak kullanlma-
s, bilimsel terminolojiler yaratma ve olan
geniletme abas, teori ile pratik arasnda
denge prensibine riayet ve slam dneminde
doan rasathaneler yardmyla uzun yllar
sren astronomik gzlem btn bunlar,
Arap-slam kltr dnyasndaki bilginliin
karakteristik zellikleriydi. niversitelerin
kurulmasyla bu karakterisitik zellikler ve
prensipler kendileri iin besleyici en asil yer-
leri buldu.
nceki ikinci blmde, Arap-slam bilimle-
rinin, Yunanca kitaplarn Arapa tercme
ve almalarnn spanya d Avrupadaki
resepsiyon ve zmsenme akmnn ana hat-
lar gsterildi. Bu sre bizim bildiimiz
kadaryla 10. yzyln ikinci yarsnda balad
ve yaklak 500 yl srd. Avrupann yaratc
evresinin balangc 16. yzyln balarnda
grnyor ve burada bilimler tarihindeki
nderlik rol de yaklak bir yzyl sonra
gerekleti.
Okuma yoluyla veya Arap-slam kltr ev-
resinin baarl ilerine dair kulaktan dolma
bilgi sahibi ilgili birisinin, bir arabiste veya
bilim tarihisine, bu kltrn duraklama
sebepleri hakknda soru sormasna sk sk
rastlanr. Soru eitli ekillerde ifedesini
bulur ve u ekilde de dile getirilebilir: Eer
Mslmanlar bilim tarihinde o denli ileri
gitmi idilerse, niin bugn bu derece geri
kalm bulunuyorlar?
Bu soruyu yantlamak iin 1956 ylnda
Bordeauxda
1
bir sempozyum ve yine ayn
1
Classicisme et dclin culturel dans lhistoire de lIslam.
Actes du symposium international dhistoire de la civilisa-
tion musulmane (Bordeaux 25-29 Juin 1956), organis par
R.Brunschvig et G.E. von Grunebaum, Paris 1957.
III. BLM
Duraklamann Balangc ve
Yaratcln Son Bulmasnn Nedenleri
G R
169
yl Frankfurtta
2
konuya ilikin, yine ar-
lkl olarak bu konuyu merkeze alan bir
seminer dzenlendi. Bizi burada ilgilendiren
fenomen, her iki toplantda da ok say-
da arabist ve bir bilim tarihisi tarafndan
dclin culturel, dcadence, ankylose,
Kulturverfall ve Kulturzerfall [kltrel
k, zl] kavramlar altnda ilendi.
Kendi alma alanlarnda dekadansn
[gerilemenin] veya kn sebebini bul-
maya alan, ok dikkatli ve temkinli bir
tutumla bunlar aklamay amalayan farkl
disiplin temsilcilerinin orijinal fikirlerle dolu
katklaryla burada karlayoruz. Ancak bu
kadar ok ve birbirinden bu kadar farkl
aklamalarn yaplm olmas, bir okuyucu-
yu, zellikle konunun yabancs olan bir oku-
yucuyu ok derin bir aknla drebilir.
Yaklak 50 yl nce bu konunun tartl-
ma koullarnn bugne gre ok daha az
elverili olduunu dnmeliyiz. Arap-slam
bilimlerinin neminin ve tesirinin ayrntl
almalarla yaklak olarak yeterli seviyede
aklanamam olmas bir yana, yukardaki
toplantlara katlan bilginler, bugn bizim
sahip olduumuz baz geni apl aratr-
malar ve el kitaplarndan mahrumdular.
Konunun bu ele alnnn dar erevesinde
yukarda bahsi geen katklarda dile getiri-
len aklamalar ve aklama denemeleri tar-
tlmayacak, sadece, katlmclar arasndaki
tek bilim tarihisi olan Willy Hartner
3
tara-
fndan yaplan bir mlahaza ele alnacaktr.
lerleme ve gerilemenin nemli aama-
larn ana hatlaryla tasvir ettikten sonra
Hartner yle demektedir: George Sarton
sk sk Arap kltr mucizesinden bah-
setmi ve bu ifadeyle, bu kltrn ilerleme
2
Klassizismus und Kulturverfall. Vortrge, ed. G.E. von
Grunebaum und Willy Hartner, Franfurt 1960.
3
Quand et comment sest arrt lessor de la culture
scientifque dans lIslam?, Classicisme et dclin culturel
dans lhistoire de lIslam ierisinde, a.y., 319-337, zellikle
s. 328.
sebeplerini gstermedeki zorlua veya hatta
imknszla iaret etmitir. Gerekten ben
de bu soruya aydnlatc hibir yant vereme-
mekteyim.
Hartnerin bu anlalabilir ihtiyatna karn
ben, Arap-slam bilimlerinin tarihiyle ura-
m srasnda rendiim faktrleri bura-
da sralamak cretkarln gstermekten
kanmyorum:
1) slamn erken dneminde Araplar manev
uyan havasna ve zaferlerden doan gven-
lerine paralel olarak gl bir bilgi susa-
mlyla doluydular; bylelikle renmeye
tutkun ve yabanc unsurlar almaya hazr
haldeydiler.
2) Bu uuru yanstan yeni din, bilimleri
engellemedii gibi stelik tevik etti.
3) Emevi, Abbasi hanedanlar ve dier dev-
let adamlar bilimleri birok ynden destek-
lediler.
4) Dier dinlerin kltr tayclarna kar,
memleketlerinin fethedilmesi sonrasnda
Mslmanlar tarafndan iyi davranld, deer
verildi ve onlarn yeni topluma katlmasn
saladlar.
5) Daha birinci yzyldan itibaren slam
toplumunda, Avrupann Ortaada ve son-
rasnda malumu olmayan, ei grlmedik,
verimli bir retmen-renci ilikisi geliti.
renciler sadece kitaplardan deil, bunun
yansra dorudan doruya hocalar tarafn-
dan verilen dersler yoluyla bilgiler edindiler.
Bu, renme eylemini kolaylatryor, byle-
ce gvenilir bir bilginin garantisi oluyordu.
6) Doa bilimleri ve felsefe, filoloji ve edebi-
yat balangtan beri, teolojik deil, dnyevi
bir anlayla yapld ve srdrld. Bilimlerle
uramak, sadece din adamlar snfnn imti-
yaz deildi, btn meslek gruplarna akt.
Bu yzdendir ki biyografik ve bibliyografik
eserlerde Arap-slam kltr dairesinin ou
bilim adamnn ba adlar meslek niteleme-
leridir, terzi, ekmeki, marangoz, demirci,
deve srcs ve saati gibi.
7) Daha 1./7. yzylda camilerde umuma
170
G R
ak ders faaliyeti balad. 2./8. yzylda
nemli filologlar, edebiyatlar ve tarihiler
byk camilerde kendi eitim krslerine
(usuvne) [stun] sahiptiler. Bu eitim-
retimde derslerin ve tartmalarn nasl
olduuna ilikin bize ulaan haberler yksek
bir akademik stile tanklk etmektedirler. Bu
byk camiler, 5./11. yzylda devlet niver-
siteleri kurulana kadar kendiliklerinden ilk
niversitelere dntler.
8) Arap yazsnn karakteri, Arapann kolay
ve hzl yazlmasna imkan tanyordu ve by-
lelikle kitaplar ok geni bir yaylma alan
bulabildi.
9) Hzl ve kkl bir ekilde gelien filoloji,
bilginlere eserlerinin redaksiyonu ve yabanc
dillerle olan ilikileri iin salam bir temel
salad.
10) Yabanc terminolojilerin alnmas ve
benimsenmesi, tam tanmlama ve bilimsel
kesinlik iin bak asn keskinletirdi, ken-
dine zg Arapa terminolojinin ve bilimsel
dillerin oluturulmasna gtrd.
11) Yazl aktarm, nce Hicretin ilk yz-
ylndan beri ilerletilen geleneksel papirus
endstrisi ile, daha sonra ise inden alnan
ve slam dnyasnda yaz malzemesi olarak
geni bir yaygnlk kazanan kdn reti-
mi iin imalthaneler kurulmasyla da cidd
biimde desteklendi (bkz. s. 175 vd.)
4
.
12) 4./10. yzylda daha iyi ve daha uzun
sre kalc mrekkebin, bir tr karm olan
isden mamul demir palamutu mrekkebinin
(karmda bulunan geler: demir slfat,
mee palamutu ekstresi, gummi arabicum/
4
Bu gre kar, son yllarda asl alan arabistik olma-
yan, Arap-islam kltr evresine belirli bir kmsemeyle
yaklaan baz kimselerde bir eilim grnmektedir: Buna
gre, Araplar kd talyadan ithal etmek zorundaym-
lar. Bu grn arkasnda, Araplarn bilimler tarihindeki
yaratclklarna ve Avrupadaki bilimsel ilerlemeye etkile-
rinin olduuna inanmamak yatmaktadr.
arap zamk ve su) gelitirilmesi siyah koyu
bir yazy mmkn kld, bylece yazlarn
zaman ierisinde solmadan veya kahveren-
gilemeden daha uzun sreli kalcl sa-
land
5
.
Tam hakkyla iddia edebiliriz ki Arap-slam
kltrnde bilimlerin hzl, geni ve kkl
geliimi zerinde btn bu faktrler hep
birlikte rol oynamtr ve bu faktrler sade-
ce ksa bir zaman dilimi iin deil, aksine
yzlerce yl etkili olarak kalmlardr. Sk
sk, genelde dinin, zelde ise ortodoksinin,
teolojinin veya tasavvufun bilime zarar verici
etkisinden bahsetmek haksz bir davrantr.
Bu tr dncelerde, Arap-slam bilimleri-
nin bilinen geliiminin yzlerce yl boyunca
srekli ilerledii ve yaratcln 16. yzyla
kadar gevemediini gz ard edilmektedir.
Bunun tam aksine, Aristoteles yzlerce yl
ilk stad (el-muallim el-evvel) olarak isim-
lendirilirken ve Arimed, Galen, Apollonios
gibi byk Yunan bilginlerin isimleri sayg
ifade eden sfatlarla donatldnda (el-fl
gibi) teoloji ynnden hi bir reaksiyon gs-
terilmediinin hatrlatlmas gerekir. Elbette
bu durum, bu saygnn herhangi bir kimseyi
Yunan stadlarn eletirmekten alkoyduu
anlamnda alnmamaldr. Eletiri her hal-
karda olmutur, fakat belirli bir eletiri etii
iinde. Eletiri adaletsiz, lsz veya keyfi
olamazd. Burada u rnek durumu daha
belirginletirir:
lk rnek Ms kardele (Ben Ms, 3./9.
yzyln ilk yars) ilgilidir. Bunlar Pergeli
Apolloniosun konik kesitlere ilikin kitab-
nn baz blmlerini tashih etmiler, kant-
lar, nermeler ve teoremlerle donatmlar-
dr. Yaklak 150 yl sonra byk matema-
5
Bu bilgiyi sayn Dr. Armin Schopene borluyum. Onun,
Arap mrekkebine dair yrtt uzun yllar sren ara-
trmas bitmek zere bulunuyor.
G R
171
tiki ve astronom Eb Nar b. Ir, Ben
Msnn baz durumlarda hata yaptklarna
iaret ederek Apolloniosu savunmutur
6
.
kinci rnek bn el-Heysemin Ptoleme
kritiidir. Bu eletirisinde bn el-Heysem,
Ptolemeyi yanll belli olan gezegenler
sistemi modelini kurtarmak iin bile bile hata
yapmay gze almakla sulamaktadr: leri
srdmz bu yerler, bizim Almagestte
rastladmz, onun aktan aa eliki-
ye dt noktalardr. Bunlarn bir ksm
mazur grlebilir, ama bir ksm da var ki
zr kabul edemez cinstendir. Bir ksm her
beerin bana gelebilecek yanlmalardandr,
mazur grlebilirler, ama bundan baka yle
yerler vardr ki, oralarda Ptoleme bile bile
hata yapyor, mesela be gezegen iin sun-
duu modellerde olduu gibi bunlar mazur
grlemezler
7
.
nc rnek olarak yukarda (s. 35) ad
geen matematiki bn aln tutumu dile
getirilmelidir. O, Arap nclerinin Yunan
bilginlere ynelttikleri eletirileri sistematik
bir ekilde izlemi, hakl olup olmadklarn
tekrar kontrol etmi ve ou kere Yunan
bilginleri, kendi nclerinin eletirileri kar-
snda savunmutur.
Elbette, Arap yaznn iyi bilen bir okuyucu-
nun Eb mid el-azzl (. 505/1111)nin
Yunan ve el-Frb, bn Sn da dahil olmak
zere Arap filozoflarn baz grlerini
rtmeye ynelik Tehfut el-Felsife isimli
eserini hatrlamas dnlebilir. Bu rt-
melerde, kkl bir felsefe eitimi sonrasnda
ortodoks bir teologda doan phe ifadesini
bulmaktadr. Her ne kadar el-azzl bu
konuda ok ar bir tepki gstermise de
kendini svglerden uzak tutmutur, ayrca
bu her eyden nce bireysel bir reaksiyon-
du, kurumsal deil. Paris niversitesinin
yaptna benzer bn Rde kar resmi bir
6
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 137.
7
bn el-Heysem, e-ukk al Balamiys, Kahire 1971;
bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 86.
sava ama ve mahkm etme veya
8
Papa
III. Innozenzin 1209 ylndaki Aristotelesi
yasaklamas
9
gibi tutumlar slam dnyasnda
dnlemezdi.
Hristiyan ve Yahudi bilginlerin Emeviler ve
erken Abbasiler dneminde mazhar olduk-
lar zgrln, kadirinasln ve bilimsel
geliime katklarnn, sonraki yzyllarda da
bozulmadan devam etmi olduuna iaret
etmemiz belki de faydasz deildir. Buna
ilaveten onlar, Cordobada hkm sren
Muvahhidiler dneminde ksa bir sre devam
eden hogrszlk bir kenara braklacak
olursa, devlet kademelerinde nemli grev-
ler stlenmiler, randan Endlse rahat
hareket edebilmiler ve mesleklerini istedik-
leri yerde icra edebilmilerdir. (Avrupallarn
Saladin dedikleri) Sultan el-Melik en-Nr
aladdnin ve olu el-Melik el-Efalin
zel doktoru, mehur Yahudi hekim ve filo-
zof bn Meymn (Maimonides, . 601/1204)
idi
10
. 6./12. yzyln ortalarndan aktarlan
bir rivayete gre
11
, o dnemde Badatta
Hibetallh adnda byk hekim bulun-
maktayd: Hristiyan Hibetallh b. id bn
et-Tilmiz, Yahudi Eb el-Berekt Hibetallh
b. Malk ve Mslman Hibetallh b. el-
Hseyn el-fehn. Bunlar arasnda, el-
Aud hastanesinin direktr ve Hristiyan
cemaatin bakan olan Hristiyan Hibetallh,
Halife el-Musta (dnemi: 566-575/1170-
1180) tarafndan batabiplie getirilmi
ve Badat civarndaki hekimlerin mesleki
yeterlilik snavlarn yapmakla grevlendiril-
miti
12
. Arap-slam kltr iin, Mslman
8
Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen Medi-
zin, a.y., s. 136.
9
a.e., s. 66, 136, 160.
10
Bkz. bn Eb Uaybia: Uyn al-Anb, Cilt 2, s. 117.
11
bn el-br: Tar Mutaar ed-Duvel, a.y., s. 363-364.
12
Bkz. Meyerhof, Max: Ibn al-Tilmdh, Encyclopaedia of
Islam, New Edition Bd. 3, Leiden ve Londra 1979, s. 956-
957.
172
G R
bir tp tarihisi olan bn Eb Uaybia gibi,
Hristiyan bir tarihi olan bn el-brnin
de, 7./13. yzylda farkl dinlere mensup
bu hekim hakknda ayrm yapmakszn
byk bir kabul ve hrmetle yazm olmala-
r, allmadk bir durum deildir. slam dn-
yasnda hkim olan tolerans atmosferinin
kltr tarihi bakmndan nemi, 1241 yln-
da Avrupada bir Hristiyann Yahudi bir
hekim tarafndan tedavi edildiinde, aforoz
edilebilmi olmas gz nnde bulunduru-
lursa daha belirgin bir ekilde ortaya kar
13
.
Yukardaki aklamalar ve rnekler, slamn,
gerilemenin veya Arap-slam kltrnde
yaratc bilimsel faaliyetlerin duraksamas-
nn ve sona ermesinin ana sebebi olamaya-
ca ynndeki kanaatimi destekleme gaye-
sini gdyor. Kanaatimce, gelime sreci bir
kere kendi dinamiini gelitirmi ve uygun
koullar altnda yolunu bulmu ise din, bir
kltr dairesinde bilimlerin ilerlemesini
ciddi anlamda ok zor tehdit edebilir.
Hereyden nce, Arap-slam bilimlerinin
tercmeler sayesinde ve 10. yzyln ikinci
yarsndan itibaren bilimsel, teknik aletler
ve aralar yoluyla Arap spanya zerinden
Avrupaya ulamaya balamtr. Yaklak
bir yzyl sonra Avrupaya Sicilya ve Gney
talya zerinden geen ikinci bir yol alm-
tr. Avrupallarn 11. yzyln sonundan ksa
bir sre nce slam dnyas ile savamaya
karar vermeleri ok byk bir nem tayor.
Hal seferleri ad altnda bilinen sekiz sava,
1095 ylndan 1291 ylna kadar srmtr.
Bazen zafer bazen de yenilgi ile sonulanan
bu savalarda Avrupallar gerek anlamda
hep kazanan ve krl kan gruptu. Savalar
13
Bkz. Schipperges, H.: Die Assimilation der arabischen
Medizin, a.y., s. 128.
slam dnyasn sadece ekonomik adan
zayflatmakla kalmyor, ayn zamanda bilim-
sel ilerlemenin akn da zedeliyordu ve
Filistinde baz blgelerin igaliyle -ki bu,
slam dnyasnn merkezine kama saplamak
gibi bir eydi- ulalan yeni baarlarn ve
kitaplarn yaylma iini zorlatryordu.
Bugnk bilgi seviyemize dayanarak diyebi-
liriz ki o dnemde Mslmanlar hem teknik-
te hem de bilimlerde igalcilerden ok ok
ileri bir seviyede bulunuyorlard. galciler
burada karlatklar seviyede, edeer
herhangi yeni bir ey verebilecek durumda
deillerdi. Mslmanlar zellikle, savunma
gayesinde kanatlanm olarak, silah gelitir-
mede nemli baarlar salam grnyor-
lar; mesel arkl byk tatar oku, dengeli
mancnk, ateli el silahlar, el bombalar ve
ayrca elik yay kullanlmas vb. gibi. Yalnz
uzun vadeli bir bak asyla yaklatmz-
da, silah tekniindeki bu gelimeler, mucit-
lerinden ok Hallarn memleketlerinde
onlarn daha ok iine yaryor ve onlardan
faydalanlyordu. Sava tekniindeki btn
bu yenilikler yaklak 50 yllk bir zaman dili-
minde Avrupada yeniden ortaya kyordu.
Bu silahlara ve onlarn kullanm ve imal bil-
gilerine Avrupada ilk nce Hallar yoluyla
ulaldndan hibir kukuya yer olmasa
gerek.
slam dnyas merkezinin bir blgesinin
sava ve igal altnda ac ektii sralarda,
613/1216 ylnda dou blgeleri Moollar
tarafndan igal edilmeye baland. rana
yaklak yedi yl boyunca sren Mool sal-
drlar srasnda -ki bu, 628/1231 ylnda
lkenin ok byk bir blmnn istilasyla
son bulmutu yerel bir ok kltr ve bilim
merkezi tahrip edilmiti. slam dnyasnn
merkez blgeleri 656/1258 ylnda Badatn
Cengiz Hann olu Hlagu tarafndan aln-
G R
173
masnda ve Suriyenin dier blgelerinin
fethiyle baka tahripler yaamt.
Konstantinopelin fethiyle (857/1453)
Osmanllar slam dnyasnn byk bir bl-
mnde nderlii ele geirdiler. Btn geni-
leme giriimlerinde Osmanllar, devletleri
ierisinde eitim ve bilime zen gstermeyi
ihmal etmediler ve burada 16. yzyln biti-
mine kadar bilimsel yaratclk eksik olmad.
Bununla beraber Osmanllar, Portekizler ve
spanyollarn baarlaryla ortaya kan yeni
durum karsnda nihai bakmdan rahatsz
edilecek ve kaybedecek taraf tekil edi-
yordu. Dnya politikasnda ve bilimlerde
Mslmanlarn nclk rol bakmndan
en ykc sonu, 11. yzyln ikinci yarsn-
da Portekizin ve Toledo dahil spanyann
ok nemli bir blmnn kaybedilmesiydi.
Mslmanlarn slam dnyasnn batsnda-
ki politik varlklar Granadann 897/1492
ylnda dmesine kadar gittike azalyordu.
Bu en son kayptan sonra, ber Yarmadas,
Mslmanlarn yzyllar boyunca, ilerin-
de byk baarlar gerekletirdii bilim
merkezleriyle birlikte artk slam dnya-
sna deil, Bat dnyasna ait bulunacakt.
Bununla ilgili bir geree dikkat ekmek
gerekir ki, Arap-slam dnyasna uzun sren
aidiyeti sonrasnda spanya ve Portekizin
hem politik hem de bilimsel bakmdan dnya
sahnesinde ele aldklar nderlii, Arap-
slam dnyasnda da bir g kaymasnn
gerekletii ayn 17. yzyln balangcnda
bat ve orta Avrupa lkelerine devretmek
zorunda kalm olmalardr.
spanyollar tarafndan, yzlerce yl boyunca
Mslmanlardan alnan denizcilik, astrono-
mi ve teknik bilgileri sayesinde gerekleti-
rilebilmi olan Amerikann kefinin dnya
apndaki politik ve ekonomik sonular da
dnlmelidir. spanyollarn 15. yzyln
sonlarna doru beinci ktay kefedebilme
durumuna gelmelerini Arap-slam bilimle-
rinin Avrupadaki sreenlilii balamnda
anlamalyz. Bylelikle bu sreenlik oluan
yeni koullar altnda ilk meyvelerini verme-
ye balad. Yeryznn yuvarlak formuna
ve byklne ilikin ak bir tasavvurla
Araplar daha 1050 ylndan nce, Portekizde
egemenlik ellerinde iken, ok iyi bildikleri
Asyaya Avrupann bat kysndan hareket-
le Byk Okyanus zerinden geerek ula-
mak iin cesurca seferlere kalkmlard. Bu
giriimler o kadar ok tekrarlanm olmal-
dr ki, Lisbon limanndaki bir cadde Darb
el-Marrn (Yanl yola gidenler soka
veya maceraclar soka) olarak isimlendi-
rilmiti
14
. Herhangi bir kimsenin daha hi-
bir ya da yeterli bir pusulann henz deniz
seferlerinin hizmetine girmemi bulunduu
bu erken dnemde hedefine ulap ulama-
dn bilmiyoruz. Arap nclerinden politik
olarak bamszlaan spanyollar ise kendi-
lerini bunu yapabilecek durumda hissettiler.
Geri el-Brnnin (. 440/1048) okyanusun
meskn yeryz ktlesini kuattna ve bu
ktleyi ok uzakta bulunan bir kta veya mes-
kn adadan ayrdna ynelik dncesini
bilmiyorlard
15
; fakat Christoph Kolumbus,
Arap nautik bilimcilerin Hint Okyanusunda
gelitirdikleri pusulalara sahip bulunuyor-
du
16
. Bundan baka, Christoph Kolumbusa
g veren ve Hindistana Gney Afrika rotas
zerinden deil de bat zerinden ulaabilme
kararn kolaylatran iki unsur daha bulun-
maktadr. Birincisi, Araplarn bir derece iin
56 millik yeryz lm deerini bilmi
olmasyd. Fakat buradaki hatas Arap mili
14
Bkz. el-drs: Nzhet el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 548.
15
Bkz. el-Brn: Ta m li-l-Hind, ed. E. Sachau, Lond-
ra 1887, s. 155-156, ngilizce erviri E. Sachau, Alberunis
India, London 1910, Cilt 1, s. 196; Sezgin, F.: a.e., Cilt 10,
s. 253.
16
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 253.
174
G R
ile talyan milinin ayn ve her ikisinin de
1525 km.den iberet olduunu zannetmesidir.
Sonucunda yeryznn evresinin bykl-
n gerekten bir eyrek daha kk tasav-
vur ediyordu
17
. kinci cesaretlendirici unsur,
onun yeryzn armut eklinde tasavvur
etmesidir, bunun sonucu olarak da batdan
Hindistana giden yol ok ksalyordu. Bu
yanl tasavvura 19. yzyln ilk yarsnda
mehur doa bilimleri aratrcs Alexander
von Humboldt iaret etmitir. Amerikann
kefi, corafya ve denizcilik bilimi asn-
dan r ac olan ve Joseph-Toussaint
Reinaudun
18
150 yl nce dile getirdii gibi,
Mslmanlarn ber Yarmadasndaki uzun
sren varlklar olmadan, onlarn gelitirdik-
leri denizcilik ve corafi bilgiler olmakszn
dnlemeyecek bir baaryd.
1492 ylnda Araplar Granada ile birlik-
te sadece ber Yarmadasndaki 800 yllk
hakimiyetlerinin son kalesini kaybetmemi,
bu kayp ayn zamanda Arap-slam dnya
gcnn nihai anlamda sonunun balangc-
n duyuran bir an sesisdir. Geri Osmanllar
politik olarak egemenliklerini Akdeniz blge-
sinin geni alanlarna, Balkanlara, Ukrayna
ve Kafkasya ile birlikte Karadeniz blgesine
ve Arap Yarmadasna kadar Arap lke-
lerine ve Kuzey Afrikaya geniletebilme
durumunda idiler. Safeviler de 16. yzylda
randa saygdeer bir politik gc temsil edi-
yorlard. Ve 1526 ylnda Hindistanda kuru-
lan Mool-slam mparatorluu ok daha
nemli bir politik ve ekonomik gce sahipti.
Bu byk slam Devletinde bilimler de
hl yksek bir seviye gstermekteydiler.
17
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 280.
18
Gographie dAboulfda. Traduite de larabe en franais.
Tome I: Introduction gnrale la gographie des Orien-
taux, Paris 1848, s. 444-445; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 161.
Fakat Amerikann kefi ve Portekizlerin
Hint Okyanusunda belirmeleri yznden,
slam dnyasnn yeryznn eski meskn
blgesindeki merkezi corafik konumunu
yitirmesiyle, mevcut g ilikileri daha uzun
sre devam edemezdi.
Bu tarihi dnmn sebeplerini tam olarak
anlayabilmek iin, yine 15. yzyln sonlarna
doru gerekleen Portekizlerin Afrikay
dolanarak Hint Okyanusuna yaptklar
seferlerin nemini de gz nne almalyz.
Btn Avrupallar arasnda, zellikle lke-
leri hemen hemen 400 yl Arap egemenlii
altnda bulunan Portekizlerin tam da bu
rota zerinde nc konumu ele geirme-
leri bu balamda ok nemlidir. Eer bu
takdire deer ve baarl deniz seferleri giri-
imleri Hindistana giden deniz yolunun ve
mit Burnunun descobrimento anlamnda
saf bir Portekiz kefi olarak deerlendiri-
lir ve nitelendirilirse bu bilgi yetersizliine
ve tarihi gerein grmemezlikten gelindi-
ine tanklk eder. Herodot bile, Firavun
Necho (yaklak 596-594 i..)nun emriyle
Finikelilerin Afrikay gemi ile dolatkla-
rn rivayet etmektedir
19
. slam dneminde
sadece Afrikann gneyden deniz yoluy-
la dolalmas deil, ayn zamanda gney
Fas ile in arasnda da bir ticaret yolunun
var olduu da ok iyi bilinen gereklik-
tir
20
. Portekizleri, Afrikay dolaabilmeye
ve Hint Okyanusunda hakimane bir ekilde
seyrsefer yapmaya muktedir klan yeni bir
denizcilik biliminin kurucusu olarak grmek
bilim tarihi bakmndan gereklie aykrdr.
Bugn biz, ber Yarmadasnn bat kyla-
19
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 349.
20
a.e., Cilt 11, s. 384, 389 vd.
G R
175
ryla Afrikann kuzey bat kylar arasndaki
Arap egemenlii esnasnda, Muvahhidilerin
egemenliine kadar (1130-1269) devam
etmi dzenli, tam ve canl bir denizciliin
bulunduunu gerekten ok iyi bilmekteyiz
21
.
Bu denizcilik bilimi geleneinde, daha nce
kullanlm deniz rotalarnn bilgisiyle ve
Arapa haritalara dayanarak Portekizliler ilk
Avrupallar olarak Hindistana deniz yoluyla
ulamlar ve orada ele geen Arap deniz
klavuzlar, yerinde yaplm mevcut para
ve genel bak salayan ve mesafe bilgileri
de ieren haritalar ve orada geliiminde ok
yksek bir seviyeye ulam denizcilik bili-
mi sayesinde yaklak bir yzyl iin liderlik
pozisyonunu stlenmilerdi.
Geri Portekizler ilkin yaklak 100 yl,
btn bilim dallarnda Arap-slam kltr
dnyas karsnda daha geri bir seviyede
bulunuyorlard, fakat kesintisiz devam eden,
siyasi, iktisadi ve dini sebeplerle balam,
ayn zamanda askeri olarak iyi hazrlan-
m seferleri onlara eitli zaferler kazan-
drmt. Onlarn yarm yzyl sren istila-
lar esnasnda, her zaman zafer elde etmi
olmasalar da, zayf Arap ve daha sonra onla-
ra yardma gelen Osmanl donanmalarn
bozguna uratmlar, Kzl Denizin, Gney
Arabistann, Basra Krfezinin, Hindistann
ve Malezya Takmadalarnn ky blge-
lerini yakp ykmlar veya ele geirmiler
ve de ulaabildikleri doa zenginliklerini
Portekize getirmilerdi. 16. yzyln orta-
larndan itibaren Portekizler, yzlerce yl
slam dnyasnn sanki bir i denizi olan
Hint Okyanusunda egemen konuma gel-
milerdi. Hem Portekizlilerin hem de dier
Avrupallarn bu blgedeki egemenliiyle
ve Amerikann kefiyle dnyann politik,
ekonomik ve stratejik manzaras Arap-slam
kltr evresi aleyhine deimi, bylece
21
Bkz. Picard, Christophe: Locan Atlantique musulman.
De la conqute arabe lpoque almohade, Paris 1997;
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 11-12.
ortaya kan yeni ekonomik ve askeri g
spanya ve Portekizle snrl kalmayarak,
dier Avrupa lkelerine de yaram ve
zamanla arlk merkezleri Avrupa ierisin-
de konumlanm oluyordu.
spanyollar ve Portekizliler yoluyla dnya
sahnesinde etkili olan devrimler hakkndaki
bu aklamalarla, Arap-slam kltr evre-
sindeki yaratcln duraksama sebepleri-
ne ilikin dncemi baz somut rneklerle
gstermeyi hedefliyorum. Bylece kendimi-
zi, uygarlk tarihinde sk sk tekerrr eden
bir tarihi bulguyla kar karya buluyoruz:
Kendi dneminde bilimde nder olan bir
kltr dnyas yerini, bizzat tevik ettii ve
eline kendisini vuracak silahlar verdii ard-
lna vermek zorunda kalmtr.
Bu tarihi sreci biraz daha somutlatracak
nemli ve retici bir rnei kdn tarihin-
de grmekteyim: Mslmanlar, kd dier
kltr evrelerinden almlar ve devaml
surette gelitirmiler, Avrupallara aktarm-
lar ve daha sonra onlardan ithal etmek duru-
muna dmlerdi. imdiye kadar yaplan
aratrmalar
22
bu geliimi kapsaml bir ekil-
de ortaya koyabilmitir. lk olarak, Alfred
von Kremerin 1877 tarihli
23
Culturgeschichte
des Orients unter den Chalifen isimli al-
masnda eski olmasna ramen ustaca ifade
edilmi, ana hatlarnda hl alamam tas-
virini aynen almak istiyorum.
slam topluluunun ilk evresinde, diyor,
yaz, posteki, parmen veya Gney
Arabistanda yaplan, parlakl veya incelii
ile nl olan deriler zerine yazlyordu
24
.
22
Genel bir bak iin bkz. Bibliographie der deutsch-
sprachigen Arabistik und Islamkunde von den Anfngen
bis 1986 nebst Literatur ber die arabischen Lnder der
Gegenwart, ed. Fuat Sezgin, Gesine Degener, Carl Ehrig-
Eggert, Norbert Lchter, Eckhard Neubauer, Cilt 1-21,
Frankfurt 1990-1995, zellikle Cilt 1, s. 287-294, Cilt 6, s.
387-389, ayrca bkz. u eserin bibliografyas, Bloom, Jo-
nathan M.: Paper before print. The history and impact of
paper in the Islamic world, New Haven ve Londra 2001,
s. 249-261.
23
Cilt 2, Wien 1877, s. 304 vd.
24
bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40.
176
G R
ok ksa bir sre sonra papirus kullanmaya
balanld. Zira Araplar, Msrn fethinde,
orada daha eski adan kalma ve yazma mal-
zemesi olarak kullanlacak papirus bitkisinin
ilenmesine zg ok gelimi bir endstri ile
karlatlar. Bu endstri Arap fethi ile sade-
ce bir yksek kalknmaya kavutu, nk
yukarda da belirtildii gibi, slam devleti ve
idaresi zenaat ve imalat vergisi tanmyordu.
Bu endstrinin esas yeri Dimyat blgesinin
sahilinde ve Nil deltasnda bulunan Bra
kasabasyd
25
. Burada, tahminen Menzale
Gl yaknnda bol bol yetien papirus bit-
kisi ileniyor ve sata karlyordu. Araplar
bu bitkinin eski adn Ffr eklinde muha-
faza ederek, ondan imal edilen rn yeni
Yunancada (slamdan nce) kullanlan
Crta anlamnda irs diye adlandr-
yorlard
26
.
Bizans brokrasisinin fazla yazma sevda-
sna drd Dou ve hatta Bat Roma
mparatorluu [Msrn Mslmanlar tara-
fndan alnmasndan sonra] zerine yaz yaz-
lacak malzeme olarak tek kaynaa, Araplarn
Msrdaki fabrikalarna muhta bulunu-
yordu, bylece Msrda yksek bir papirus
ihracat olumutu ve satn demesi pein
parayla gerekleiyordu
27
. Bununla beraber
yle grnyor ki, Msrda olduka erken,
baka maddelerle yeni bir kt hamuru ei-
di elde etme ii bulunmutu. Byle bir tah-
minde bulunmadan, bu hayli eski bir yazarn
bize ilettii, Abbasi halifesi Mutamn yeni
hkmet merkezi Semerraya, devletin her
tarafndan zanaatlar ve Msrn kt fab-
rikasndan da (usta) ii getirdii hususun-
25
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, Leiden 1892, s. 338;
Franszca evirisi Gaston Wiet, Yakb. Les pays, Kahire
1037, s. 57, 195.
26
Bkz. bn el-Bayar: el-Cmi li-Mfredt el-Edviye ve-l-
Aiya, Kahire 1291, Cilt 1, s. 86-87 (berd maddesi), Cilt
3, s. 155 (ffr maddesi), Cilt 4, s. 17 (irs maddesi).
27
Bkz. el-Belr: Fut el-Bldn, Leiden 1866, s. 240.
daki haberi
28
baka ekilde izah edilemez;
zira orada papirus bitkisi hi yetimiyordu.
Kt sadece baka maddelerden, pamuktan
ve ketenden elde edilebiliyordu. Bununla
birlikte ketenden kt elde etmeyi Araplar
daha ge rendiler. Bu sebepten unu
kabulden baka bir are kalmyor: Araplar
araclyla yaylan pamuk ekimi ile, Msrn
kt fabrikalarnda papirusu pamukla kar-
trmak adeti ortaya kt, bununla zamanla
srf pamuktan kt kazanma ii kefolun-
du.
Yalnz 3. yzyln bandan 4. yzyln orta-
larna kadar geen zaman zarfnda bu alan-
da byk bir deime kendisini gsterdi.
Sadece ok pahal olan in kd ithali
ile yetinilmedi, bilakis Arap Yarmadasnn
kuzeyinde (Tihmede) bir yerli kt imali
ii balad
29
.
Bir igzar inli evvela Abbasi Devletinin
en uzak kuzey dou vilayetine ketenden
kt imali tekniini sokmutu. Daha hicre-
tin 4. yzylnn ikinci yarsndaki bir kitapta
(bn en-Nedmin Fihristi) ketenden yaplan
birok kt eidinin sayldn gryoruz.
Semerkandda bu yeni endstri en yksek
rnlerini verecek hale geldi ve bu ehir bir-
den bire ticaret yolu ile bir zenginlik ve geli-
im kazand, bu arada kt ihracatnda ok
stn bir konuma ulat. Milli bir edebiyatn
ok hzl gelimesi ile bilimsel aratrmaya
kar grlen gayretli ilgi gittike ykse-
len bir kt harcamas ile bu branta rn
ve ticaret ba dndrc bir gelime ger-
ekleti. Kt fabrikalar her yerde ortaya
kt; una da iaret edilmelidir ki, Dounun
keten kd ile Batnn pamuk kd ara-
snda ortaya kan rekabette kazanan taraf
sonuncusu oldu. nk bunun maddesi ok
28
Bkz. el-Yab: Kitb el-Buldn, a.y., s. 264; Gaston
Wiet, Yakb. Les pays, a.y., s. 57.
29
bn Nedm: Fihrist, a.y., s. 40, von Kremer u szn
ekliyor: Burada anlald gibi, sadece pamuk kd sz
konusu olabilirdi.
G R
177
ucuz elde edilebiliyordu, bylece brnn
rekabeti imkansz oluyordu.
Araplar Msrdan hareket ederek adm
adm btn Kuzey Afrika sahillerini, daha
sonra spanyay ve en sonunda Sicilyay
fethettikten sonra papirus ekimi bilgisi, ki
bunu Sicilyaya soktular, pamuk bitkisi,
ki bunu hem spanyaya hem de Sicilyaya
ulatrdlar ile birlikte kt fabrikacl-
n beraberlerinde tadlar, bu hem Sicilya
hem de spanyada ok geni bir yaylma
imkan buldu
30
. Xativa [ibe]nn fabri-
kalar 12. yzylda pamuktan yaplan kt
eitleri ile byk bir hrete ulamt, bun-
lar bat Hristiyan memleketlerine gnde-
riliyor, dier taraftan dou Avrupa kendi
kdn, kukusuz pamuk kd da, Charta
Damascena ad altnda tannan doudan,
muhtemelen amdan salyordu.
11. ve 12. yzyllarda bu Arap imalat
Avrupada kullanlan eski parmeni byk
lde saf d etmiti, yle ki mparator II.
Friedrich kendini 1224 ylnda, pamuk k-
dn daha ksa mrl oluundan tr, baz
devlet vesikalarnda kullanmay yasaklama-
nn zarureti karsnda bulmutu; sadece
fiyat konusu bu gibi yasa etkisiz klyor-
du. lk defa 13. yzyln ikinci yarsnda
Avrupada keten kd kendini gstermiti,
bu herhalde ucuz eitlerin maddesini yeti-
tirmek gayreti ile pamua keten maddesini
kartrmak sureti ile kazanlyordu; belki bu
da yine Araplarn icad idi, zira ketencilik
onlarda ok yaygn bir ekilde uralan bir
iti
31
.
30
el-drs: Nzhet el-Mt, a.y., Cilt 1, s. 556; Franszca
evirisi, Jaubert, P.A.: Gographie ddrisi, Cilt 2, Paris
1840, s. 37.
31
Bilhassa spanyada Bce blgesinde, bkz. Amed b.
Muammed el-Maar, Nef a-b min un el-Anda-
lus er-Rab, Cilt 1, Leiden 1855-1860, s. 100; A. von Kre-
mer, Culturgeschichte des Orients unter dem Chalifen, cilt
2, s. 308.
... Parmen veya papirus zerine yazlm
kitaplar her yerde o kadar ok pahalyd
ki, ancak ok kk bir ereve iinde kal-
yordu. Araplar, zerine yazlacak bir ucuz
madde imal edip bylece sadece Dou paza-
r iin deil, ayn zamanda Hristiyan Baty
da beslemeleriyle, bilim herkese ulalabilir
hale gelmiti...
32
s
l
a
m
D
n
y
a
s
n
d
a
R
a
s
a
t
h
a
n
e
l
e
r
G R
25
Ptolemenin ve Hint kaynak-
larnn verdii bilgilerden
kendi zamanna kadar geen
srede ekliptik eim deer-
lerinin klmesi, dneminin
en nemli matematikisi ve
astronomu Ab mid b. el-
dr el-ucend (10./4. yz-
yln 2. yars)nin dikkatini
ekmiti. Bu bilgileri mmkn
olabildiince kesin bir biim-
de belirlemek amacyla, Rey
kentinde (Tahrann gne-
yindeki eski Ragh) Buveyhi
prensi Fareddevle (dnemi:
366-387/976-997)nin finan-
se ettii zel bir rasathane
kurdu. Gndnmlerinde
Gnein yksekliini gzle-
mek iin burada imal edilen
sekstant (sds, dairenin alt-
da birinden ibaret olan yay),
hamisine nisbetle Fareddn
Sekstant olarak adlandrl-
mtr.
Bizim sekstantmz meridyen eparalel ve birbirle-
rinden boyunca 7 zira (3,5 m.) aralkla kurulan iki
dikey duvardan olumaktadr. Yerden 20 zira (10
m.) ykseklikteki tavanda bir kubbe ve bu kubbenin
ortasnda, ierisinde
1
/
6
ziralk (
1
/
12
m.) apnda
bir delik bulunmaktadr. Bu delik zerine duvarla-
ra paralel demir bir ubuk sabitlenmi ve bu ubuk
zerine, bir ucunda iki halka olan taban kare ek-
linde yirmi metre kadar uzunlukta bir demir ubuk
aslr. Bu ubuun ucuna bir demir halka sabitlenir.
Bununla [duvara paralel aa yukar hareket ettir-
mek suretiyle], bir dairenin altdabirinden ibaret
bir yay tanmlanr. Bu yay, akln altnda dikey
olarak 10 metre derinlikte balamakta ve yer sevi-
yesine kadar ulamaldr. Bu yay zenle przsz
hale getirilir ve tahtalarla kaplanr. Derecelere ve
her derece 360 blme, yani dakikalara ve her biri-
si de onar saniyeye blmlenir.
Gnein eklini sekstant yay zerinde tam ayar-
layabilmek iin, iki apnn birbirini 90 derece ile
kestiini gsteren izgileri tayan (madeni) bir
disk salanr. Bunun ap [ki sekstant yaynn
geniliine eittir] kubbenin deliinden 20 metre
aaya gelen Gnein grn ap byklnde
olacak kadar hesaplanr.
1
el-ucend, sekstantn yardmyla ekliptik eimin
srekli kldne kanaat getirebilmitir.
1
el-Brn, ikyt el-le el-Musammt es-Suds el-Far,
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 269; evirisi E. Wiede-
mann, ber den Sextant des el-Chohend, Archiv fr Ge-
schichte der Naturwissenschaften und Technik ierisin-
de 2/1910/149-151; Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57.
Daha fazla bilgi iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 220-221,
269: Repsold, J.A.: Zur Geschichte der astronomischen
Mewerkzeuge. Nachtrge, Astronomische Nachrichten
ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138, zellikle 134-135
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 16-22, zellikle s. 20-21).
REY ( ESK TAHRAN) RASATHANES
Modelimiz: lek yaklak 1: 30. Kaide 100 x 70
cm. Ahap, astarlanm. (Envanter No: A 5.03)
26
A S T R O N O M
Modern aratrmalar, daha sonralar Yakup
Sopasnda tannan tarzdaki
1
, a lm pren-
sibinin erken kullanmn, Eb Al el-seyn b.
Abdullh bn Sn (. 428/1037)nn Aluddevle
1
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instru-
mente und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Er-
langen 1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998), s. 341; Sezgin,
F.: Qaiyyet ktif el-la er-Raadiyye A Yaqb,
Zeitschrift fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil
7-30.
Rasathanesi iin gelitirmi olduu gzlem aletinde
(le Raadiyye)
2
tespit etti. Bu aletle her eyden
nce astronomik ykseklikler mmkn olabildiin
2
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avi-
cenna) hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeit-
schrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)
45/1925/269-275; ayn yazar Th.W. Juynbollun ortak a-
lmasyla, Avicennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes
Beobachtungsinstrument, Acta orientalia ierisinde (Lei-
den) 5/1926/81-167 (Bu her iki almann Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1203
ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92,
Frankfurt 1998, s. 129-223); Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 276-
278.
Aluddevlenin (414/1023 civarnda)
Hemedndaki Rasathanesinin
Ana Aleti
Ahap, astarlanm. ap: 36 cm.
Skalalar ve diopter altn kaplama
pirin. (Envanter No: A 5.06)
R A S A T H A N E L E R 27
ce kesin olarak belirlenebilecekti. Uzun bacaklar,
sadece derecelere gre deil, ayn zamanda daki-
kalara ve saniyelere gre de okunabilen bir gzlem
sonucunu mmkn klmaktadr. bn Sn, bu amaca
ynelik olarak yaklak 7 metrelik bir bacak uzunlu-
u semitir.
st bacakta iki balk sabitlenmitir, wz ve f, her
ikisi de ayn byklkte ve ekildedir. Metindeki
ekil onlar yanl olarak farkl resmetmektedir. Her
iki balk da yanlarndan ikier parann eklendii
dikey birer paradan olumaktadr. stte bulunan
balk ata binmiesine bacan zerine oturmu
gibi kesilmi olmal ve hibir surette sallanmayacak
ekilde onun zerinde salam bir biimde hareket
etmelidir. stte bulunan baln devaml olarak
dikey durmas, yani devrilmemesi iin zellikle aba
gsterilmitir. ve eklerinin ular, sivri ulardr.
Eklerin yzeylerine, bilinen gzleme (Absehe) delik-
leri almtr. Her iki sivri u, yani her baln her
iki delii tam st ste ve her iki balk da tam olarak
bacan yzeyinde ayn ykseklikte bulunmaldr.
Zayf kl nesneler genel olarak, gl kl nesne-
ler ise sadece oryantasyon iin her iki sivri u ze-
rinden aranacaktr; bu her iki sivri u, bizim byk
teleskoplarmza takl aratrc drbn andrmak-
tadr. Delikler ise daha hassas lmlere hizmet
etmektedir. st bacak zerine dik olarak balanm
hedefleyiciler (Absehe) eklenen yan kollar, benim
bildiim aletlerin hibirisinde bulunmamaktadr.
Bu dzenein bir yarar, gzleyiciyi gzlem esna-
snda ba ok rahatszlk verici bir ekilde aletin
zerine doru eilmek zorunda brakmamasdr.
Nesneye, daha ziyade st bacak boyunca yan taraftan
paralel olarak baklr ... Daha sonra her iki bacak
arasnda mn dzenei ileri geri hareket ettirilir
3
Gzlemlenen gk cisminin yksekliinden ibaret
belirleyici a, cetvel tayan her iki bacan trigo-
nometrik ilikisi sayesinde bulunur. Bu alet basite
zemine yerletirilmi deildir, yatay silindir eklinde-
ki duvarn orta noktasnda bulunan yuvarlak bir stu-
nun zerindeki tepe nokta ucunda hareket edebilir
biimde yerletirilmitir. Bu dzenek bylelikle ayn
zamanda azimutun belirlenmesine hizmette kullan-
lr, bn Sn aracn bu ilevini de tarif ediyor
4
.
O, son olarak, aletin oturtulduu yerin kesinlikle
yatay olmas gerektiine iaret etmekte, tesviye iin
renkli su ile doldurulmu bir kabn kullanmn ner-
mektedir (bkz. Katalog cilt III, s. 141).
3
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicen-
na) hergestelltes Beobachtungsinstrument, ad geen yer
ve tarih, s. 272-273 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1151-
1152).
4
Wiedemann, Eilhard: Avicennas Schrift ber ein von
ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument, ad geen yer
ve tarih, s. 115-116 (Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1151-
1152).
Wiedemannn izimi bn Snnn izimi
28
A S T R O N O M
1. Mera:
Yaklak 450 ylndan beri eski Abbasi
Rasathanesinin bulunduu Badatn, m.
1258 ylndaki fethinden sonra Hkmdar
Hlagu, bilgin Nareddn e-s (.672/
1274)ye Bat Mool mparatorluunun ba-
kenti Merada yeni bir rasathane kurma
grevi vermiti. Bir rivayete gre, Merada
rasathane kurma fikri Hlagunun karde-
i byk Kaan Mngkeye dayanmaktadr.
Bu nerinin bizzat Nareddnden km
olmas ihtimali ise daha kuvvetli grn-
mektedir
1
. Rasathanenin inasna 1259
ylna balanm olup, ne zaman bitirildii
ise bilinmemektedir. Rasathanenin 1270
yl civarnda, yani Hlagunun lmnden
(1265) birka yl sonra almaya balad
tahmin olunmaktadr.
Bu rasathane, Tebrizin yaklak 80 km.
gneyinde ve Urmiye Glnn 29 km.
dousunda bulunuyordu. Rasathane, bir
meridyene tam olarak paralel uzanan bir
tepe zerine ina edilmiti. Harabelerin
plann o zamanki bilgilere dayanarak
izmi olan (yandaki resim) A. Houtum-
Schindlerin
2
bildirdiine gre, 1880lerde
bu rasathanenin sadece 4
1
/
2
5 ayak (yak-
lak 1,5 m.) kalnlndaki duvar temelleri
ve bir ka dairesel moloz yn grlebilir
durumdayd.
1
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen
yer ve tarih, s. 190.
2
Reisen im nordwestlichen Persien 1880-82,
Zeitschrift der Gesellschaft fr Erdkunde (Ber-
lin) 18/1833/320-344, zellikle s. 338 ve Levha
No. 6; Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der
Sternwarte zu Margha nach den Mitteilungen
von al-Ur, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/15-
126, zellikle s. 116 (Tekrarbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi Cilt 51, Frankfurt
1998, s. 81-192, zellikle s. 182).
RASATHANE:
MERA, STANBUL VE HVEN
Houtum-Schindlere gre Mera Rasathanesinin
yatay izdm (1270 civar).
R A S A T H A N E L E R 29
Bugn biz, 1972, 1973 ve 1976 yllarnda Parviz
Vardjavandn idaresinde yrtlen kazlar saye-
sinde rasathanenin yaps ve ayrntl plan hakkn
da olduka zengin bilgiye sahip bulunuyoruz
3
.
Rasathanenin zerine ina edildii tepe gnmzde
Raad D (Gzlem Da) olarak adlandrlmakta-
dr. Bu tepe, Mera kentinin son evlerinin yaklak
500 m. kuzeyinde bulunmakta ve 512 m. uzunluun-
da, 220 m. eninde ve 110 m. yksekliindedir.
Kazlar yoluyla grlebilir hale gelen btn komp-
leksin blmleri Vardjavand tarafndan 16 muhtelif
blm olarak nitelendirilmi, ve u ekilde adland-
rlmtr:
A) Dou-bat ve kuzey-gney duvarlar.
B) Rasathanenin merkez kulesi.
C) Be dairesel blm.
D) Drtgen salon.
E) Ktphane (?).
F) Konferans salonu.
G) Atlye.
H) Eyvanl merkezi yap.
I) Ta kaldrm.
J) Rasathanenin harap olmasndan sonraki
dnemden kalan tara yerleim yeri.
Ayrca, aadaki ayrntlar da bilinmektedir Rasat-
hane tepesi 139 m. uzunluunda ve 1.10 m. genili-
inde bir duvar ile iki blme ayrlmtr.
1) Btn binalar ve gzlem aletleri iin ngrlen
mekanlar ieren gney blm 280 x 220 metrelik
bir yzeye sahiptir.
2) Kuzey blm yaklak 220 metre uzunluunda-
dr, eni kuzeye doru azalmakta ve 220 metre ile 50
metre arasnda deimektedir.
Merkezi kule 28 metre apndadr. Kule ierisinde
kurulmu sekstanttan ve karlkl ina edilmi mer-
divenlerden sadece 5,55 metrelik bir blm geriye
kalmtr. Bu kalnt ksm elbette, bu sekstantn,
Rey ve Semerkant rasathanelerinin aksine, ksmen
yer altna yerletirilmediini belirgin klmaktadr.
Yarap muhtemelen 10 ila 12 metre arasnda bir
bykle sahipti.
Daire biimindeki dier be temel, astronomik gz-
lemlerin halkal kre, duvar kadran, gndnm
halkas veya ekinoksal halka gibi zel byk aletlerle
3
Vardjavand, P.: Rapport prliminaire sur les fouilles de
lobservatoire de Marqe, Le monde iranien et lislam. So-
cits et cultures ierisinde, Cilt 3, Paris: Socit dhistoire
de lOrient 1975, s. 119-124 ve 5 Levha; ayn yazar: La
dcouverte archologique du complexe scientifque de
lobservatoire de Maraq, International Symposium on
the Observatories in Islam ierisinde, 19-23 Eyll 1977,
ed. Dizer, M.: stanbul 1980, s. 143-163.
yapld silindir kulelerin kalntlarna iaret ediyor
grnmektedir. Geriye kalan izler ayrca, tarihsel
kaynaklarn bildirdii bir ktphanenin temeline
iaret etmektedir.
Merkezi kulede sekstantn her iki yannda bulunan
yerler muhtemelen alma odalar ve astronomla-
rn barndklar meskenlerdir.
Merkezi kuleden geriye kalanlar
Mera Rasathanesinin bulunduu tepenin
havadan ekilmi fotoraf
P. Vardjavandn Rapport prliminaire sur les fouilles
de lobservatoire de Marqe adl eserinden fotoraflar:
30
A S T R O N O M
Rasathane tepesinin ovadan grn.
Rasathane kompleksinin yatay
izdm, dzenlenmi.
Merkezi kulenin sekstantla
birlikte yatay izdm.
R A S A T H A N E L E R 31
Muhtemelen zel byk aletlerle yap-
lacak gzlemler iin n grlm daha
kk be kulenin temelleri.
Kulenin ortasnda bulunan sekstantn kalntlar,
kuzey yn.
Sekstanttan geriye kalanlar, gney yn.
Tahmin edilen ktphanenin yatay izdm. Tahmin edilen ktphane binasnn temel duvarlar.
32
A S T R O N O M
Modelimiz:
Ahap, astarlanm. ap: 50 cm.
lek: 1:56. Kaide 80 x 80 cm.
(Envanter No: A 5.05)
Mera Rasathanesi Merkez Kulesindeki
Byk Sekstant'n
Rekonstruksiyonu
Orijinal binann kalntlarna dayanarak:
Kule ap: 28 m.,
yarap yaklak 10-12 m.
R A S A T H A N E L E R 33
Nareddn e-snin yan sra rasathanede alm
dier astronomlar unlardr: Muyiddn b. Eb e-
kr el-Marb, Meyyededn el-Ur, Esreddn
el-Ebher, Necmeddn Debrn ve Fareddn el-
l
4
.
Bu ekoln astronomi alanndaki faaliyetlerinden
birisi de Zc-i ln adl yeni bir astronomik izelge-
dir. Bu almada sadece o zamann bilinen gzlem
sonular deil, ayn zamanda Mera civarndaki
yerlerin dzeltilmi enlem ve boylam dereceleri de
kaydedilmitir. Matematiksel corafya tarihi bak-
mndan ok nemli olan bu rasathanede, grnen o
ki, iki byk astronom; slam dnyasnn dousun-
dan Nareddn e-s ve batsndan Muyiddn b.
Eb e-kr el-Marb, sk bir ibirlii iinde ala-
rak, Badattan geen sfr meridyeninden hareketle
hesaplanan dou boylam dereceleri ile Toledonun
2830 batsna kaydrlm sfr meridyeninden itiba-
ren hesaplanan bat boylam derecelerini bir btn
oluturacak ekilde birletirmeyi baarmlardr
5
.
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler, astro-
nominin ilerleyen dnemlerdeki geliimini derin
ve srekli biimde etkilemitir. Daha amdayken
astronomi aletlerinin inasnda adn duyurmu olan
Meyyededn el-Urnin buraya kazandrlabilme-
si ok byk bir ans olmutur.
Mera Rasathanesinin aletlerinin, Meyyededn
el-Urnin olu Muammed tarafndan imal
edilmi gk kresi hari, maalesef hibir kalnt-
s bilinmemektedir. Fakat u bakmdan anslyz
ki, Meyyedednin yazd ve bize ok saydaki
nshasyla ulaan eserindeki ayrntl betimlemeleri
sayesinde orada bulunan aletleri zihnimizde yeniden
canlandrmamz ve rekonstrksiyonlarn yapmamz
mmkn oluyor.
Meyyededn el-Ur on tane alet tanmlam ve
bunlardan nn kendi buluu olduunu vurgula-
mtr. Bunlar: ift Kadranl Alet (No. VI), ift
4
Meyyeddn el-Ur hari Rkneddn b. erefeddn el-
mulnin adlar Zc-i Cmi-i Sadde verilmitir, bkz.
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve ta-
rih, s. 212.
5
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 177ff.
Bacakl Alet (No: VII) ve Mkemmel Alet (No:
X). Bu aletlerden bazlar, Tycho Brahenin yzyl
sonra Hven adasndaki rasathanesi iin ina ettii
aletlere model olarak karmza kyorlarsa buna
amamalyz.
Mera Rasathanesini Avrupann ok erken
bir dnemde tanm olmas gerektii hi kuku
duymadan kabul edilebilir (bkz. s. 35). Mera
Rasathanesinin gk kresi orijinalinin 1562 yln-
dan nce Avrupaya ulam ve o zamandan beri
Dresdende muhafaza edilmi olmas bu balamda
nemlidir.
Nareddn e-s (. 672/1274)nin alma ekibi,
Tansnmme-i lnde bulunan bir minyatrde,
yazma British Library, Or. 3222, fol. 105a.
34
A S T R O N O M
Mera Rasathanesinin kuruluundan yaklak
300 yl sonra, Avrupada astronomi biliminin be-
yzyllk bir resepsiyon ve zmseme evresinin
ardndan yaratclk aamasna eritii bir zaman-
da, stanbulda 983/1575-1576 yllar civarnda bir
rasathane kurulmasna karar verilmiti. Bu rasat-
hanenin inas ok byk bir ihtimalle 988/1580
ylndan nce tamamlanmt. Osmanl Sultan III.
Murada bir rasathane kurma fikrini, Kahireden
stanbula gen bilgin Taiyyeddn Muammed
b. Marf er-Rad vermiti. Birok deiik bilim
alanyla da uram olan bu astronom, eskimi
astronomik izelgelerin verilerini yeni gzlemler
yardmyla gncellemeyi amalam ve byk ebatl
yeni aletlerden daha iyi gzlem sonular almay
umuyordu. Bu yksek hedefi o, er-Raad el-Cedd
(yeni astronomik gzlem) olarak tanmlamt.
Taiyyeddn bu hedefi, Arap-slam bilimlerinin
duraklama balangc olarak grlen bir dnemde
muhaliflerinin kskanlklar ve cahillikleri sebe-
biyle maalesef gerekletirememitir. Bu byk
deneme, bilmeden ya da bilinli olarak astroloji
fal bakma giriimi eklinde arptlarak deerlen-
dirilmitir. Bu, sultann, almalarna daha yeni
balayan rasathanenin yklma emrini vermesine
gtrmtr. Rasathanenin kurucusu Taiyyeddn
yaklak be yl daha yaadktan sonra 993/1585
ylnda lmtr.
Osmanl tarihilerinin ve o dnemin gezginlerinin
verdikleri, birbiriyle tam rtmeyen bilgilere gre
u tahminde bulunulabilir: Taiyyeddn tarafndan
kurulan rasathane, bugnk Taksim Meydanna
ya da yaknna konumlandrlmtr. Gnmzde
kaybolmu olan aletlerinin zelliini ve nemini,
Taiyyeddnin dikte ettirdii bir Trk tarafndan
yazlan betimlemeye
1
gre deerlendirebiliriz; bu
1
u ad tayor: lt Raadiyye li-Zc e-ahinhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak Trke
ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli, Aratrma
ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Felsefe Ara-
trmalar Enstits Dergisi (Ankara) 1/1963/71-122.
betimleme sayesinde aletlerin modellerini yapma-
mz mmkn olmutur.
Taiyyeddn, bize sekiz astronomi aleti, bir astro-
nomik saat ve byk yarapl daireleri izmeye
yarayan zel bir pergel tarif ediyor. lk alt alet
aslnda ya Yunan ya da Arap ncelleri tarafndan
bilinmekteydi ve daha sonra, zellikle Mera
Rasathanesinde belirli bir geliim aamasndan
gemilerdi. Taiyyeddnin tarifinde, bu aletler,
genellikle byk boyutlarda ve hibir ilave zel-
likleri olmakszn yaplm grnmektedirler. VII.
ve VIII. alet, Kirili Alet (let Zt el-Evtr) ve
Yldzlar Arasndaki Mesafeleri lmeye Yarayan
Alet (le Mebbehe bi-el-Manik) kendi buluu
olarak gsteriliyor. En azndan VIII. ve ahap bir
kadran olan V. alet Tycho Brahenin de bilgisine
ulam olabilir.
stanbul Rasathanesinin kuruluuna, yklna ve
aletlerinin trlerine ilikin haberlerin Avrupadaki
astronomlara ok erken ulam bulunmas olasl-
byktr. rnein, Kayzerin stanbuldaki eli-
sinin papaz olan Stephan Gerlachn, Trckisches
Tagebuch adl eserinde 13 Kasm 1577 tarihi altnda
bu rasathanenin kuruluuna ilikin olduka ayrnt-
l bilgiler verdiini bilmekteyiz. Ayrca, Gerlachn
daha 29.9.1577 tarihinde bunlar hakknda birka
variyantla M. Crusiusa stanbuldan yazdn da
bilmekteyiz. Daha sonra Crusius, Turcograecia
(Basel 1584, s. 501) adl kitabyla bu haberin daha
geni evrelere yaylmasn salamtr
2
.
2
Bkz. Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq
ed-dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
13/1923/82-96, zellikle 86 (Tekrarbasm: Islamic Ma-
thematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998,
s. 281-295, zellikle s. 286).
2.
stanbul Rasathanesi
(984-88/1576-80):
R A S A T H A N E L E R 35
bir hokkabaz olarak nite-
leyerek yle demektedir: ...
melun ve zavall bir adam...
ok nceleri Romada bir
matematikinin yannda tutsak
ve uak olarak bulunmu ve o
matematikinin sanatn emmi
ve bylelikle bir gkyz usta-
s ve yldz bilgini haline gel-
mitir; Ptoleme, klid, Proklus
vd. gibi bilginlerin astronomiye
ilikin eserlerini Arapa eviri-
lerinden bir Yahudinin yann-
da gizlice okumu ve ren-
mitir. Schweigger, stanbul
Rasathanesinin bir ok aletin-
den bahsetmektedir. Bu alet-
ler arasnda bir yeryz ve bir
gk kresi de bulunmaktadr.
Taiyyeddn bu aletleri imal
etmek iin yaklak yedi yla
ihtiya duymu olmalym
4
.
Schweiggerin, Taiyyeddnin
Romada tutsak olarak mate-
matik rendii ve Yunanca
kitaplarn Arapa evirileri-
ni de bir Yahudiden okudu-
u iddialarnn ne denli ger-
ek d olduklarn aklama-
ya girimek bizi konumuzdan
uzaklatran (Taiyyeddnin
Avrupada, nerede ve ne
zaman, ikamet ettii hikayesi
her halkarda bir uydurmadr).
Ben, yalnzca una iaret etmek
istiyorum: Taiyyeddnin bize
ulaan eserleri incelediimizde,
kendi ncllerinin faaliyetleri-
ni olduka iyi bilen ve onlar
bir adm daha ileri gtrmek
isteyen yaratc bir kiilik ve byk bir astronomla
kar karya bulunduumuzu duyuruyor.
4
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland Nach
Constantinopel und Jerusalem, Nrnberg 1608 (Tekrar-
basm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts
serisi Cilt 28, Frankfurt 1995), s. 90-91.
1 Ocak 1578den 3 Mart 1581e kadar stanbulda
ikamet etmi olan ardl Salomon Schweigger de, bu
rasathane hakknda Gerlachdan daha ayrntl bil-
giler vermitir
3
. Schweigger maalesef Taiyyeddni
3
Mordtmann, J.H.: a.e., s. 86 (Tekrarbasm: 285).
Taiyyeddnin alma ekibi, emilnme adl eserin yazmasndan, stanbul
niversitesi Ktphanesi, T.Y. 1404, fol. 57a.
36
A S T R O N O M
Danimarka Kral II. Friedrichin himayesinde
Tycho Brahe (1546-1602), Hven (bugn svete
bulunan Ven) adasnda, Orta Avrupann ilk
rasathanesini Kasselda kurdurmu olan Hessen
Kontunun tavsiyesiyle, rasathane kurma iine ba-
lamt. Tycho Brahe, daha Avrupann deiik
kentlerindeki renimi srasnda, astronomik ara-
lar yapmndaki olaanst yeteneiyle nlenmiti.
Rasathanenin ilk temel ta 1576 ylnn Austos
aynda konulmutur. Tycho Brahe tarafndan
1577-1587 yllar arasnda imal edilen aletlerin
says 18 civarndadr. Geri bu aletlerin ou,
mevcut aletlerin ok da nemli deiiklikler ta-
mayan ya da kk iyiletirmeler ieren reprodk-
siyonlaryd. Bu nedenle saylar dokuza ya da ona
indirgenebilir. Bu balamda Johann Repsoldun
1
ifadesiyle: Aletlerin yalnzca bir i imkan yarat-
mak iin yapldklar izlenimi edinilmektedir, tpk
Weistritze gre, Tychonun yakn dostlarna ithaf
ettii iirleri, kathaneye i imkan salamak iin
bastrd gibi. ok da ekonomik olmayan bu al-
ma tarz, Tychonun kraln fkesine uramasna
neden olmu, birka on yl sonra Hvenin btn
ihtiam sona ermitir.
Tycho Brahenin faaliyetlerini deerlendirirken
onun zellikle drt aleti zerinde durulur: Her iki
yne dndrlebilir azimut kadran, duvar kadra-
n, yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
astronomik sekstant ve ekvatoral-halkal kre. Bu
aletlerin deerlendirilmesinde, Yunan astronomi-
sinde ne derece bilindiklerinden hareket edilmekte
ve bu esnada da Arap-slam kltr evresindeki
muhtemel ncler gz nnde bulundurulmamak-
tadr.
1
Zur Geschichte der astronomischen Mewerkzeuge
von Purbach bis nach Reichenbach 1450-1830, Leipzig
1908, s. 29.
Bu ynde unlar sylenebilir: Her iki yne dnd-
rlebilir Azimut Kadrannn ncleri Mera ve
stanbul rasathanelerindeki aletler arasnda mev-
cuttu. Duvar Kadran ise, el-Banden rendi-
imize gre, daha 4./10. yzylda Arap-slam kl-
tr evresinde bilinmekteydi. Ayrca, sz konusu
kadran Mera ve stanbul rasathanelerinin byk
boyutlu aletleri arasnda da yer almtr.
Yldzlarn aralarndaki mesafeleri lmek iin
kullanlan astronomik sekstant ise stanbul
Rasthanesinin le Mebbehe bi-l-Mani
adl aletiyle byk bir benzerlik gstermektedir.
Yapmndaki ve ilevindeki benzerlik bir yana,
dndrlebilir sekstantn, lm sonucunun
gerekli bir zaman bozulmadan kalabilmesini sa-
lamak iin destek grevi gren iki aa sopann
kullanmndaki benzer zellikler dikkat ekicidir.
stanbul Rasathanesinin yalnzca bu aletine ait
bilginin Tycho Braheye ok ksa bir zaman iinde
ulam olma olasl hayli byktr. Sekstantn
astronomik gzlemler iin Arap-slam kltr ev-
resinde 4./10. yzyldan beri kullanldn biliyo-
ruz. Astronom el-ucend, Fareddn Sekstantn
ekliptik eimi tam olarak lmek iin kullanm-
t (bkz. s. 25). yseddn Cemd el-K (.
840/1436)nin gzlem aralarn tarif etmek iin
yazd risalesinde ortaya koyduu astronomi alet-
lerinden birisi de sekstanttr (bkz. s. 71).
Tycho Brahenin, armill quatori adl kitabn-
da
2
bahsettii byk ekvatoriyal-halkal kre, asln-
da tamamiyle emberler-aletinin kendine zg
basitletirilmi bir tipidir. Geriye, bir deklinasyon
dairesi ile bir de yarm saat dairesi kalmtr
3
.
2
Tycho Brahes Description of his Instruments and Sci-
entifc Work as given in Astronomiae instauratae me-
chanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 64-67.
3
Repsold, J.A.: Astronomische Mewerkzeuge, ayn yer
ve tarih, s. 27.
3.
Hven Adasndaki
Uranienburg Rasathanesi:
R A S A T H A N E L E R 37
karakteristiktir. Karlatrma yapldnda zellik-
le bir farkllk dikkati ekecektir: Tycho Brahenin
aralarnda, Mera ve stanbul rasathanelerin-
deki modellerdeki yalnln aksine
4
, kullanm
iin kesinlikle yararl olmayan ar sslemeler ve
oymalar vardr.
Tycho Brahe ve Taiyyeddnin zaman, tanabilir
bir saat yardmyla mstakil bir unsur olarak gz-
lemlerine dahil etmeleri ortak zellikleridir.
4
Bkz. ayrca Tekeli, Sevim, Nasirddin, Takiyddin ve
Tycho Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
16/1958/301-393.
Tycho Brahenin 1577-1597 yllar arasnda Hven
Rasathanesi iin imal ettii aletlerle, Mera
(1260-1270) ve stanbul (1576-1580) Rasathanesi
aletleri karlatrldnda kan sonu yle zet-
lenebilir:
Hven Rasathanesinin aletleri aslnda Mera ve
stanbul rasathanelerinden tandmz modellerin
baka rnekleridir. Daha byk lm kesinlii-
ne ulaabilmek amacyla byk boyutlu aralar
ina etme abas her rasathane aletleri iin
38
A S T R O N O M
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
MERA RASATHANES N N
ALETLER
I. Duvar Kadran
Meyyededn el-Ur, Risle f Keyfiyet el-Raad ve-
m Yutcu il lmih (Yazma, stanbul, III. Ahmet,
3329) adl eserinde, yukarda bahsedilen ve 1260 yln-
da Mera Rasathanesi iin imal edilen astronomik
aletler arasnda duvara sabitlenmi kadran (Lebine
veya Rub) ilk srada tantmtr. Kadran belirleyen
dairenin merkezine bir a cetveli (Alhidade) takl-
mtr. Bu cetvelin uzunluu sz konusu dairenin yar-
apna eittir. Tik aacndan yaplm kadrann gerek
yarap uzunluu yaklak 2,5 metreyi bulmaktadr. Bu
duvar kadran gnein yksekliini, ekliptik eimi ve
gzlem yerinin enlemini belirlemeye yaramaktayd
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instru-
mente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur,
Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett zu Erlan-
gen 60/1928/15-126, buras iin s.
28-33 (Tekrarbasm: Islamic Mat-
hematics and Astronomy serisi Cilt
51, Frankfurt 1998, s. 81-192, bura-
s iin s. 94-99); Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma
ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 103-108.
Modelimiz: Ahap, astarlanm,
mermer kaide. Ykseklik: 35
cm. Kadran pirin, dalanarak
ilenmi, tik aacndan ereveye
yerletirilmi; dndrlebilir a
cetveli. Envanter No: A 4.27
39
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabnda-
ki izim, yazma, stanbul, III.
Ahmet, 3329.
II. emberli Kre
emberli (armillar) kre (zt el-ala), Meyyededn
el-Urnin Mera Rasathanesinde bulunan astro-
nomi aletlerine ilikin eserinde ikinci srada sunul-
mutur. Bu kre, genel olarak yldz koordinatlarn
belirlemeye yaramaktayd, ama dier astronomi prob-
lemlerinin zm iin de kullanlmtr. emberli
krenin genel yaps, kendi ierisinde ilikiler
sistemini, ufuk (ykseklik ve azimut), ekvator (gk
cisimlerinin ykseli ve alallar, dou ve bat,
rektassensiyon ve deklinasyon) ve ekliptik (gk cisim-
lerinin enlem ve boylamlarn lme) sistemlerini, bir-
letirmektedir. Meyyededn el-Ur tarafndan tarif
edilen model be halkadan olumaktayd.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi.
ap 50 cm. lek yaklak 1:7.
(Envanter No: A 4.18)
40 A S T R O N O M
H. Seemann izimi, Die Instrumente der Sternwarte zu Mergha, a.y., s. 33-53,
zellikle ss. 35 (Tekrarbasm, a.y., s. 99-119, zellikle s. 101); Arapa metin iin
bkz. S. Tekeli, Al-Urdnin Risalet ..., a.y., s. 108-124.
el-Ur, Ptolemede 6 ya da Theonda 9 a ykselen
halka saysnn arttrlmasn gereksiz grmtr.
Onun aleti, ekliptik sistemde gzlem yapmak iin
ekliptik emberi olarak yaplmtr.
En dta bulunan ve ayn zamanda en byk em-
ber olan F (bkz. alttaki resim), meridyen dairesini
temsil etmektedir. Bunu, byk enlem halkas B
izlemektedir. Bu halka 360 = 4 x 90ye blnerek
iaretlenmitir ve atal pim 1 ve 2 yardmyla aa
ve yukar doru hareket ettirilebilmektedir. C ve D
halkalar 90 ile birbirine [bir ipin araclyla] ba-
lantldr. A emberi ekliptik daireyi temsil ederken,
el-ala el-mile (tayc ember) olarak adlan-
drlan B emberi kolur (tayc) embere karlk
gelmektedir. Ekliptik emberi her defasnda 30
olmak zere 12 bur sembolyle gruplandrlmtr
ve tayc ember araclyla her iki eksen bir pim
evresinde hareket ettirilebilir. D daha kk bir
enlem emberidir. Bu da, B emberi gibi, ekliptik-
ten balayarak 4 x 90 ye blnmtr. Bu derece
blmlerini yanstan izgiler zerinde D emberinin
iinde, emberin yznde dokunarak ddrlebilen
gstergenin (alhidadenin) ucu saa sola kaydrlabi-
lir. ibreler D halkasnn ierisinde, bu D halkasnn
dzlemine doru dndrlebilir olarak yerletiril-
mi a cetvelinin ularnda kaymaktadr.
41
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
Pirin, hkkedilmi. Ayak sert aa-
tan. ap: 45 cm. lek yaklak 1:6.
zerinde niangh olan, merkez
etrafnda dnebilir bir gsterge.
(Envanter No: A 4.17)
Meyyededn el-Urnin Ptolemeye dayandrd-
bu alet
1
, ekliptik eimini belirlemeye yaramak-
tayd (le li-marifet meyl felek el-burc). ap
2,5 metre olan bir emberden ibarettir, meridyen
dzlemine paralel olarak bir stun zerine yer-
letirilir. Bu aleti salamlatrmak iin, ierisinde
dikey olarak duran bir payanda bulunmaktadr.
Bu payandann merkezine, dnebilen, her iki ucu
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, Sitzungs-
berichte der Physikalisch-medizinischen Soziett zu Er-
langen 60/1928/15-126, s. 53 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 119); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Se-
vim: Al-Urdnin Risalet -n Fi Keyfyet-il Ersad Adl
Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara) 8/1970/1-169,
buras iin s. 124-127.
(90 ye blnen) daire zerinde aa yukar kay-
drlabilecek ve Gnein gnlk en byk yk-
sekliini lmeye hizmet eden bir gsterge taklr.
Ptolemeden tannan aletin aslnda gsterge yerine
meridyen emberi iinde dnebilen [payandann
ortasna takl ve zerine dikey olarak delikli made-
ni bir drtgen levhadan ibaret] bir niangha otur-
tulmu bir daire bulunuyormu. Meyyedednin
belirttiine gre, bu aletle kutup yldz dolayn-
daki yldzlarn grnrdeki yrngelerinin en alt
ve en st tepe noktas konumlarnn gzlemlen-
mesi yoluyla kutup ykseklii bulunabiliyordu. Bu
tarzda sonradan Avrupada Yakup Sopas olarak
tannan zel bir aletle kutup yksekliini tespit
etmek, Hint Okyanusunda denizcilik biliminin
temel yntemi idi.
III. Gndnm Halkas
42 A S T R O N O M
Pirin, asitleme yoluyla derecelen-
dirilmi, merkez etrafnda dnen
gsterge, ap: 43 cm. Ahap stun,
kumta astarlama, mermer kaide,
toplam ykseklik: 165 cm. (Envanter
No: A 4.28)
IV.
Ekinoksal ember
Daha nce Ptolemenin sz konusu ettii bu
alet, gnein burlar dairesinde gndnm
noktalarna giriini belirlemeye yaryordu.
Meyyededn el-Urnin bildii gelitirilmi
versiyonuyla (alat el-istiv) sunduu bu alet,
taksimatl dikey bir meridyen halkasndan ve
ekvator halkas olarak adlandrlan ve buna
dikey ayla oturtulan sabit bir emberden olu-
maktayd. yle ki, ekvator emberi, meridyen
emberine, gzleyicinin zenit noktasyla bulun-
duu yerin llm olan enlem derecesine eit
bir aralkta saptanr
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 57-61; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 123-127); Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n
Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi, ad geen yer ve ta-
rih, s. 127-129.
43
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin Aletler kitabn-
daki izim, yazma, stanbul,
III. Ahmet, 3329.
V.
Hareket Edebilir Nianghl Alet
Meyyedednin kitabnda tantt beinci alet,
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn) Gne ve
Ayn grnrdeki aplarn belirlemeye ve onlar
gzlemlemeye yaramaktayd. Bunun iin alete iki
disk eklenmitir. Disklerin hareketli nianghn
nne getirilmesiyle Gne veya Ay diskinin aydn-
lk ksm maskelenir ve bu esnada karanlk ksmn
bykl llr.
Bu hareketli nianghl aletin orijinalinin uzunluu
230 cm. idi
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 63; (Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s.
129); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin
Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi, ad ge-
en yer ve tarih, s. 129-135.
Modelimiz: Ceviz aac, masa
ap 110 cm, yatay dndrlebilir,
dikey olarak orta eksen evresinde
ayarlanabilir. Milimetre lei
hkkedilmi. Niangh bakr.
(Envanter No: A 4.16)
44 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yakla-
k 1:10. ap 50 cm. Bir
eksen evresinde dnd-
rlebilir iki kadran pirin-
ten. lekli ve nianghl
hareketli ibreler.
(Envanter No: A 4.15)
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
ift Kadranl Alet (el-le zt er-rubayn),
Mera Rasathanesinin temel aletlerinden biri-
sidir. Kendisinin gelitirdiklerinden biri olduunu
vurgulayan Meyyededn el-Ur, bu aleti ayrntl
bir biimde tantmtr. Bu alet yldzlarn ykseklik-
lerini ve azimutlarn bulmaya yaryordu. Bu aletin
kendine zg avantaj, iki gzlemcinin e zamanl
olarak gzlemler yrtebilmelerini salamasdr.
Aracn ilk rekonstrksiyonu Hugo Seemann tara-
fndan yaplmtr
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 72-81; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 138-147); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim:
Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Ma-
kalesi, ad geen yer ve tarih, s. 135-145.
VI.
ift Kadranl Alet
45
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
Modelimiz: Ahap, astarlanm;
mermer kaide. Kadran pirinten,
asitle derecelendirilmi; yarap:
40 cm. Cetveller tik aacndan
iki direk arasnda dikey olarak
hareket edebilir. Ykseklik 64
cm. Kiri cetveli zerinde metrik
lek bulunmaktadr. (Envanter
No: A 4.26)
ift Bacakl
Alet (el-le zt
e - u b e t e y n ) ,
M e y y e d e d n
el-Urnin biz-
zat gelitirmi
olduu aletlerden
birisidir. Bu ara
gk cisimlerinin
meridyen dairesin-
deki ykseklikle-
rini (evc) bulmaya
hizmet eder ve bir
duvar kadranna
balyd (bkz. 1.
resim). Meridyen
ynne doru yerletirilen bu alet yaklak 3 metre-
lik bir ykseklie sahipti. Dikey bir cetvel, kendisine
bal apraz bir lata ile birlikte hareket eder. Cetvel
zerinde bir niangh vardr, apraz lata ise nian-
gh araclyla cetvel zerinde nian alnan yldzn
asal bykln bulmaya yarayan taksimatl bir
cetvel tar. Aletin sabit yksekliinin apraz lata
zerinde okunan uzunlua olan iliki ierisinde zel
bir tablo (trigonometri cetveli) yardmyla asal
byklk bulunuyordu.
llecek yksekliin asal bykl, duvar kad-
ran araclyla da bulunur. Kadran tayan duvara
sabitlenmi iki makara vardr, bu makaralar zerin-
de her iki cetveli kaldrmaya ve indirmeye yarayan
iki ip ilemektedir
1
.
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 81-87; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 147-153); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 145-149.
el-Urnin Aletler kitabnda-
ki izim, yazma, stanbul, III.
Ahmet, 3329.
VII.
ift Bacakl Alet
46 A S T R O N O M
el-Urnin Aletler kitabndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet, 3329.
Modelimiz: lek 1:10. ap 50
cm. Balk eskitme sert aa,
iki taraftan ayarlanabilir bacak-
l, metal bir eksen evresinde
dndrlebilir. Pirin lek.
(Envanter No: A 4.07)
Mera Rasathanesi iin imal edilmi aletler
arasnda Meyyededn el-Ur Sinsl ve
Azimutlu Ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt)
adl bir aleti de sunmaktadr. Bu aleti kendisinin
icat edip etmediini akca sylemiyor. Bu alet,
Avrupada Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud sive regul tam altitudines quam azimutha
expedientes adyla yaplm ve tantlmtr (bkz.
s. 62).
Gzlem yeri, daire biiminde bir duvardan olu-
maktadr. Bu duvarn zerine dairesel bir lek
yerletirilmitir. Bu lein derece taksimat ve
dier alt taksimatlar vardr.
Asl lm dzenei, lm cetvelleri olarak
adlandrlan ve tpk bir pergelin kollar gibi men-
tee tarznda birbirine bal olan iki cetvelden
olumaktadr. Bu pergelin tepe noktas bir klavuz
raynda dikey olarak yukar ve aa doru hareket
ettirilebilir. Buna bal olarak, pergelin her birisi-
ne bir kayar kolun mentee tarznda bal olduu
bamsz ular birbirlerine doru simetrik olarak
ufk olarak krlang kuyruu biiminde ve ap ola-
VIII.
Ykseklik ve Azimut
lme Aleti
47
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
rak adlandrlan yatay bir kiriin st yzeyine entik
atlm bir diili yiv ierisinde hareket ederler.
inde cetvel pergeli bann aa yukar hare-
ket edebilecek klavuz ray pergel bacaklarnn
uzunluuna uygun bir boyda hazrlanm iki dikey
stundan meydana gelir. Pergelin ayaklar tabanda
ufk olarak bulunan geni l tahtas (ki ortasnda
taksimatl bir cetvel yerletirilmitir) iine saa sola
hareket edecek ekilde yerletirilir... l tahtas
ile apraz tahtalar bir ha eklinde birbirlerine
balanmlar. Hepsi btnyle silindirik bir duva-
rn ortasnda yerletirilmi olan dikey, demirden
bir eksen zerine dnebilecek halde oturtulur.
Eksen tatan, tahta bir sandk ile kapl bir temele
oturtulur. Eksenin st ucuna l tahtasn ta-
yan ha eklindeki btnn ortas oturtulur. Bu,
madeni eksenin etrafnda ha eklinde dnebilecek
durumdadr. l tahtas, gsterge olarak hazr-
lanan ular silindirik duvar zerine yerletirilmi
bulunan taksimatl ember zerinde kayabilecek
durumda bulunur.
Cetvel pergel bacaklarnn st taraflarna ikier
niangh yerletirilir, ki bunlar yldzlarn gzlemini
ve bacaklarn sins lerinin bulunmasn salar.
Ann bulunmas yle olur: l tahtasnn her iki
klavuz yivine ve her iki yan tarafna merkez nokta-
sndan itibaren uygun lekli cetveller taklmtr.
Bu cetvel blmnde lme tahtalarnn her birinin
son ucunun hareketiyle katettii uzunluun l
tahtasnn boyuna olan oran ykseklik as ()nn
tamamlayannn sinsn verir. Ayn zamanda, ufk
ember zerindeki taksimat, bize l tahtasn-
dan ibaret olan yarapn gstergesiyle azimutlarn
deerlerini elde etmemizi salar.
Hugo J. Seemannn Die Instrumente
der Sternwarte zu Margha nach den
Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer
ve tarih, s. 87-88; (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 153-154); Arapa metin iin
bkz. Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-
n Fi Keyfiyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 150-155.
48 A S T R O N O M
IX.
Dikey lek zerinden
Sins Belirleme Aleti
Meyyededn el-Urnin Mera Rasathanesi
iin imal ettii bir nceki aletin ikinci bir versiyonu,
Sins lm in Dikey lekli Alet (el-le zt
el-cuyb ve-s-sehm) adn tayan. Bu alet, lm
dzenei hari bir nceki aletle tamamen ayndr.
Deitirilen lm dzeneinin amac, hedefle-
nen yldzn asal yksekliinin burada dorudan
doruya sins olarak tespit edilmesidir. Bir nceki
versiyonda ykseklik asnn tamamlayan ile ilgili
gzlem sonucu hesaplanmak zorundayd. Bu alet de
dndrlebilir konumlanmasyla azimutun tespitini
salyabiliyor.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap 40 cm.
Balk eskitme sert aatan, rayda hareket eden
pergelli metal bir eksen evresinde dndrlebi-
lir. Pirin lekler. (Envanter No: A 4.30)
49
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
el-Urnin tarifine gre aletin fonk-
siyonunu gsteren ema.
el-Urnin Aletler kita-
bndaki izim, yazma,
stanbul, III. Ahmet,
3329.
FF apnn M orta noktasndan iki dikey klavuz
yatak, DD ve EE, kmaktadr. Kollar yarapa
tekabl eden bir pergel FF hattndaki bir raya ve
her iki klavuz yatak arasnda bulunan kanala, B ve C
ular bir menteeyle A birleme noktasnda hareket
edebilecek ekilde yerletirilmitir. AC baca, yani
hipotens, her iki niangh tamaktadr. Ykseklik
sins, ayn bir lee sahip olan klavuz yataklarda
tespit edilen mesafenin AC bacana olan oranyla
elde edilir. lekli bacaklar yarapa tekabl ederler
ve 60 lek blmne ve bu blmlerin kesirlerine
ayrlmlardr.
kinci bacak (AB) da, gzlemlenen yldzn asal
yksekliini verecek olan ters sins (sins versus)
lmne yarayan yatay skalaya sahiptir
1
:
sin = MC/AC
sin vers = AM/AC = 1 sin .
1
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 92-96; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 158-162); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 156-158.
50 A S T R O N O M
Bu Mkemmel Alet (el-le el-kmile),
Meyyededn el-Urnin kendi buluu olarak nite-
lendirdiklerindendir. el-Ur, bu aleti 650/1252 yln-
da m (Suriye) Hkmdar el-Melik el-Manr
1
iin imal ettiini sylemektedir. Asl lm dze-
nei, 5. olarak bahsedilen aletin (Hareket Edebilir
Nianghl Alet)inkine benzeyen bir sehpa zerinde
bulunmaktadr, u kadar var ki altlk olarak i gren
ha, bir halka tarafndan evrelenmitir. Ayaklara
oturtulan delinmi diske, yukardaki u tarafnda
1
Eer el-Melik el-Manr (dnemi 637-644/1239-1246)
ismi doruysa, verilen tarihte bir yanllk olmal. Verilen
tarih doruysa sultan diye kasdedilen onun olu el-Me-
lik el-Eref b. Ms b. el-Melik el-Manr brhm b. el-
Melik el-Mchid rkye (dnemi 644-661/1246-1263)
olmaldr.
drtgen pirizma biiminde bir baln takld
dikey olarak dnebilen bir payanda geirilmitir.
Bu bala asl lm dzenei yerletirilmitir. 7.
srada bahsedilen alette olduu gibi (ift Bacakl
Alet), bu lm dzenei 2,25 m. uzunluunda yk-
seklik cetveli olarak adlandrlan bir cetvelden olu-
maktadr. Bu cetvel, ayn uzunlukta ve bala dikey
olarak sabitlenmi iki payandann st ular zerine
dndrlebilir bir biimde aslm ve iki nianghla
donatlmtr. Kiri cetveli olarak adlandrlan, yk-
X.
Mkemmel Alet
el-Urnin Aletler kitabndaki izim,
yazma, stanbul, III. Ahmet, 3329.
51
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
seklik cetvelinden 1
1
/
2
kere daha uzun olan ikinci
bir cetvel, dikey olarak dndrlebilen payandann
alt ucuna balanmtr. Bu cetvel, her iki cetvelin
birbirine doru evrilmi, yzeyleri uzunlamasna
birbirlerine temas edecek ekilde kesilmitir.
Kiri cetveli 7 nolu alette olduu gibi uygun bir
taksimatlandrmayla donatlmtr; ayn ekilde o
alette olduu gibi bir yldz hedeflemede ykseklik
asnn tamamlayannn kirii bu taksimatlandrma
zerinde okunur.
Bu alet drt gk istikametine uygun olarak dikilmi
ve yere sabitlenmitir. 7. srada bahsedilen alet gibi
bu alet de geniletilmi bir paralaks cetvelidir: Dikey
Modelimiz: lek: Yaklak 1:2.
Sert aa, srlanm. Toplam
ykseklik: 220 cm. Metrik skala
ile birlikte kiri cetveli pirinten,
uzunluk: 167 cm. ki nianghl
ykseklik cetveli pirin. Her iki
cetvelin hareket eder bir ekilde
zerine yerletirildii kundak
dndrlebilir bir tarzda, pirin
bir ibrenin 360 lik yine pirinten
bir lekte pozisyon gsteren
kaide zerine monte edilmi.
(Envanter No: A 4.29)
olarak dndrlebilen payanda, herhangi bir azimut
iin ayarlanabilir. Buna uygun olarak bu aletin kul-
lanm alan daha byktr. Bu ara, bir yldzn yk-
sekliini ve azimutunu belirleme iine bal bir dizi
astronomi probleminin zmne yarayabilir.
2
2
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen
yer ve tarih, s. 96-104; (Tekrarbasm: ad geen yer ve ta-
rih, s. 162-170); Arapa metin iin bkz. Tekeli, Sevim: Al-
Urdnin Risalet-n Fi Keyfyet-il Ersad Adl Makalesi,
ad geen yer ve tarih, s. 159-165.
52 A S T R O N O M
XI.
Gk Kresi
Mera Rasathanesi gk kresi orijinalinin bize
ulam olmas byk bir anstr. 1279 ylnda
Meyyededn el-Urnin olu Muammed tara-
fndan yaplan grkemli kre 1562 ylnda Dresdene
ulam olup 250 yldr oradaki matematik-fizik
salonunda bulunmaktadr. Bu krenin nemine,
daha 18. yzylda Carsten Niebuhr dikkat ekmiti.
Dresdende bulunan bu eser, 144 mm. apndaki
kreden ve de bronz halkalarndan olumaktadr.
Kreye unlar hkkedilmitir: Derece taksimat-
l ekliptik ve ekvator, gk sembollerinin yerlerini
snrlandran oniki enlem dairesi, yldz kmelerinin
ereve izgileri ve glgelemeleri, yldz kmeleri-
nin, gk sembollerinin ve baz mstakil yldzlarn
adlar, deiik byklkte yldz diskcikleri, eklip-
tik ve ekvator kutuplarnn sembolleri ve yapm-
cnn ad. Kutuplara, eksen pimlerini sokmak iin
kk yuvarlak delikler almtr. Kakma blgeler:
Ekliptik altnla; ekvator, yldz diskleri, yldz kme-
lerinin adlar ve yapmcnn ad gmle; gk sem-
bollerinin adlar dnml olarak altn ve gmle.
Tpk hkketme gibi bu madeni kakma da, olduka
usta bir sanatnn elinden ktn gstermektedir.
Ufuk dairesi, meridyenin st yars ve ykseklik
kadran derece taksimat iermektedir. Ufuk altnda
bulunan ve ufka sabitlenmi olan meridyen yars,
eksen pimlerini sokarak deiik kutup ykseklikleri
iin dnme salayabilecek kk, yuvarlak ve birbi-
rinden 5 derece uzak deliklerle donatlmtr.
1
1
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des
Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2. bask,
Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
50, Frankfurt 1998, s. 261-289, zellikle s. 271). Konuyla
ilgili dier literatr: Beigel, Wilhelm Sigismund: Nach-
richt von einer Arabischen Himmelskugel mit Kufscher
Schrift, welche im Curfrstl. mathematischen Salon zu
Dresden aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr
das Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 81-94; Jour-
dain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens employs
lObservatoire de Mragah, Magasin encyclopdique
(Paris) 6/1809/43-101 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 95-153); Schier, Karl
Heinz: Bericht ber den arabischen Himmelsglobus
im Knigl. Schs. mathematischen Salon zu Dresden,
Schier, Globus coelestis arabicus... ierisinde, Leipzig
1865, Additamentum s. 65-71 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 50, s. 154-160);
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematis-
ch-Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus
den Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 50, s. 252-259).
Rekonstrksiyonumuz orijinaliyle ayn boyutlara sahiptir.
Kre: Pirin, gm kakma. 17. yzylda Avrupada imal
edilmi orijinal ahap bir sehpa zerindedir, modelimizin
sehpas pirinten. (Envanter No: A 1.03).
53
M E R A R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
stanbul Rasathanesinin aletleri hakkndaki kitapta
Halkal Kre (zt el-ala), ilk srada bulunmaktadr.
Tayc vazifesi gren ufuk halkasnn bykl iin
en az 4 metrelik bir ap nerilmitir. Ufuk halkas bir
yana, bu alet, ncelikle sabit yldzlarn koordinatlarn
belirlemeye yarayan 6 halkaya sahipti. Byklklerine
gre bu halkalar: 1. Hareketsiz olarak kuzey-gney
ynnde bulunan meridyen halkas, 2. Hareketli byk
meridyen halkas, 3. Ekliptik halkas, 4. Kolur halkas
(Arapa mile, tayan), 5. Ekliptik kutuplar boyun-
ca devam eden son ikisi sada kesimektedir ve birbir-
lerine salamca baldr kk meridyen halkas ve 6.
ki nianghla donatlm enlem halkas. Btn halkalar
kompleksini tayan ufuk halkas, alt ubuk yoluyla ayn
byklkteki bir temel halkaya baldr. Aletler kitabnn
verdii bilgilere gre bu gzlem aracyla almak iin be
kii gerekmekteydi.
I. Halkal Kre
Modelimiz: Pirin, asitle
derecelendirilmi. ap: 50 cm.
(Envanter No: A 4.09)
stanbul
yazmasndan,
Topkap
Saray,
Hazine 452.
STANBUL
RASATHANESNN
ALETLER
(984-88/1576-80)
54 A S T R O N O M
stanbul yazmasndan,
Saray, Hazine 452.
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Ahap, astarlanm; 50 x 50 x 80 cm.
2 Kadran ve nianghl ibre pirin,
asitle ilenmi.
(Envanter No: A 4. 13)
II. Duvar Kadran
stanbul Rasathanesi erevesinde Gnein ve
gezegenlerin enlem izgisine var yksekliklerini
bulmak iin meridyen ynne doru bir duvar
kadran (labina) ina edilmitir. Bykl aa
yukar 7 x 7 metre
1
.
1
Tekeli, S.: lt-i raadiye, a.y., s. 80, 108-109.
55
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
III.
Yldzlarn Yksekliklerini ve
Azimutlarn Belirlemeye Yarayan
Dzenek
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap
50 cm. Her iki tarafna kaznm dere-
ce taksimatl balk pirinten, eksensel
dndrlebilir. Nianghl ibre yarm
dairenin evresinde ayarlanabilir.
(Envanter No: A 4. 11)
Bu dzenek, 1575-1580 yllar arasnda stanbul
Rasathanesi iin Taiyyeddn el-Mr ynetiminde
imal edilmi aletlerin ncsdr. Rasathanenin
aletler kitab, Taiyyeddnin bunu gerekletirirken
aml bir astronomun, evvelce Mera Rasathanesi
iin yeniden yaplm ve mehur astronom bn
e-ir tarafndan (8./14. yzyl) kullanlm olan
aletine dayand bilgisini vermektedir. Hi ku-
kusuz aml Astronom ifadesinde kasdedilen
Meyyededn el-Urdir (bkz. s. 38ff). stanbullu
astronomlar sahip olduklar modelin ifte kadrann
bir yarm daire ile deitirmilerdir. lm dze-
neini tayan silindir biimindeki yap, yaklak 6
metre yksekliindeydi. ap bildirilmemitir, fakat
yapnn yksekliine dayanlarak yaklak 5 metreyi
bulabilecei tahmin edilebilir.
Azimut ve Ykseklik Aleti (le zt es-semt ve-
l-irtif), adnn da iaret ettii gibi, ykseklik ve
azimutlar bulmaya yaramaktayd. Aletler kita-
bnda zellikle Merkr ve Vensn problemli
konumlarnn gzlemleri vurgulanmtr
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih,
s. 80-81, 109-110.
56 A S T R O N O M
IV.
ift Bacakl Alet
Modelimiz: ap 60 cm.
Alt levha: 76 x 76 cm.
(Envanter No: A 4.31)
stanbul Rasathanesinin aletler kitabnda dr-
dnc srada sunulan gzlem arac prensipte,
Ptolemenin paralaks cetveliyle ilikili grnyor.
Ama Taiyyeddnin ve beraberinde alanlarn
Mera Rasathanesinin daha ileri dzeyde geli-
tirilmi bir aletine, ift Bacakl Alete (el-le zt
e-u beteyn), dayanm olduklar konusunda hibir
kuku duyulamaz (bkz. Mera Rasathanesi aletleri
no VII). Elbette alma alan ve yapnn boyutla-
r ile ekli Mera Rasathanesinin aralarndan
olduka farkldr.
Mera Rasathanesinin kiri cetveli, yaps bak-
mndan meridyen ynnde hareket eden bir lm
dzenei iken ve bunu mteakiben Gne ve Ayn
meridyene girdikleri srada tepe noktas ykseklik-
lerini bulmaya hizmet etme hedefini kar, stanbul
Rasathanesinin dzenei Gne ve Ayn yksek-
liklerini belirleme ve paralakslarnn lmleri bir
yana, gece-gndz yldzlarn konumlarn gkyz-
nn btn ynlerinde gzlemlemeyi olanakl klmak-
tayd. Ayrca, stanbul Rasathanesinin dier btn
57
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
aralar gibi bu ara da Mera Rasathanesindeki
nclerinin iki kat byklndeydi.
Metindeki aklama ve resimlerden, her iki kiri
cetvelinin, her iki apraz cetvelle ve her iki dikey cet-
velle birlikte, yldzl gkyz gzlemlerini ufuk dz-
lemi zerinde btn ynlere doru dndrlebilir
ekilde konumlandrd grlmektedir. Daha alak
ykseklikteki yldzlarn gzlemini salayabilmek
iin bir merdivenden yararlanlyordur. Dnen basa-
makl odann amfi tiyatro gibi ekillendirilmi olma-
s gerektii anlalmaktadr. Ayrca, gzlemlerin iki
kii tarafndan yapldna ve lm sonularnn alt
tarafta duran dier bir kii tarafndan kaydedildiine
iaret edilmelidir
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
81-82, 111-113.
stanbul
yazmasndan,
Saray, Hazine
452.
58 A S T R O N O M
Modelimiz: Yarap 50 cm.
Merkez noktasna kadar ayak
ykseklii: 150 cm. Eskitme
sert aa, mermer ayak.
Hkkedilmi derece taksimatl
pirin lek.
(Envanter No: A 4.03)
stanbul Rasathanesinin beinci lm arac olarak,
ap yaklak 4,5 metre olan bir ahap kadran gs-
terilmektedir. Aka grld zere, skala ahap
zerine kaznmtr. Ara, silindir biiminde, her
iki taraftan klen bir balk yoluyla bu balk
maalesef metinde tarif edilmemi, fakat resimde
grlmektedir bir stuna bir eksen yardm ile
oturtulmutur. Bylece aygtn dikey ve yatay izgide
dndrlebilirlii grlyor. Bu sayede alet, merid-
yen ynnde bulunmayan yldzlarn da ykseklikle-
rini belirlemeye elverili hale gelmekteydi
1
.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
82-83- 113-114.
stanbul yazma-
sndan, Saray,
Hazine 452.
V.
Ahap Kadran
59
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda
1
altnc srada sunu-
lan alet, daha nce Ptoleme tarafndan betimlenen para-
laks cetvelidir (Arapas ki Delikli (zt es-subeteyn)).
Meyyededn el-Ur, Ptolemenin tarifine gre yaplan
bu cetveli ynden olduka yetersiz saymtr (bkz.
H. Seemann Die Instrumente der Sternwarte zu Margha
nach den Mitteilungen von al-Ur, ad geen yer ve tarih,
s. 104-107, zellikle s. 106; Tekrarbasm: ad geen yer ve
tarih, s. 170-173, zellikle s. 172). stanbul astronomlar,
Meyyededn el-Urnin bu ekincelerini dile getirme-
milerdir. Aletler kitabndaki tarifi maalesef ok ksadr.
Sz edilmeyen pek ok ayrnty okurun bildii varsayl-
mtr. Birbirine bal her iki cetvele 12 arnlk, yaklak
6 metre, uzunluk verilerek, el-Urnin ekincesinden
birisi kolaylkla bertaraf edilmitir.
stanbul Rasathanesinde bat ve douya dndrlebilir
cetvel, sadece meridyendeki Ay paralaksnn lmne
deil, ayn zamanda bunun da tesinde uzun bacaklaryla
gk cisimleri yksekliinin olabildiince doru lmne
yaramaktayd.
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s. 83,
115.
Modelimiz: Sert aa, eskitilmi.
Niangh uzunluu 80 cm. Metrik
boylam derece taksimatl pirin
skala. (Envanter No: A 4.05)
VI.
Paralaks Cetveli
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
60 A S T R O N O M
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda yedinci srada
verilen Kirili Aletle Taiyyeddn, ncellerinin
ekinoksal halkasn (bkz. Mera aletleri no IV)
gelitirmek istemitir. Gnein ekinokslarda gz-
lemlenmesi artk ekvator halkas yoluyla olmaya-
caktr. Taiyyeddn, ekvator halkas ve ufuk dzlemi
yerine, drt bacak zerine yatay olarak yerletirilmi,
gney kenarnda duran ayn ykseklikteki iki stunlu
dikdrtgen bir ereve ile i grmektedir. Stunlar
birbirlerine ve erevenin kuzey kelerine, kiri
ilevi gren ipler yardmyla balantya getiriliyorlar.
Stunlar, bir genin ykseklii ve komu kenarlar
olarak, sins asnn ekinokslarda evvelce llm
olan yerin ykseklik asna tekabl edecek ekilde
dorultulmutur.
Olduka ksa tutulmu bu tarifte ller verilme-
mitir. Taiyyeddnin olabildiince detayl, derece
taksimatl en byk lm cihazlaryla ncellerin-
den daha dakik sonulara ulama temel prensibi ve
yazma eserin resimlerinde bulunan kiilerin beden
byklkleri gz nnde bulundurulacak olursa,
aletinin yaklak 3 metrelik bir uzunlua, 2,5 metrelik
bir genilie ve yaklak 3,5 metrelik de bir yksekli-
e sahip olduu tahmin edilebilir
1
.
1
Bkz. Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve ta-
rih, s. 83, 115-116.
VII.
Kirili Alet
Modelimiz:
En 50 cm, ykseklik
61 cm. Sert aa, sr-
lanm. plerde pirin
akller.
stanbul yazmasndan, Saray, Hazine 452.
61
S T A N B U L R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
Modelimiz: Yarap 80 cm. Eskitme
sert aa. Mermer ayak. Merkez
noktasna kadar ayak ykseklii
150 cm. Derece ve dakika taksi-
matl pirin skala.
(Envanter No: A 4.01)
stanbul yazma-
sndan, Saray,
Hazine 452.
VIII.
Yldzlar Arasndaki
Mesefayi lmeye Yarayan Alet
stanbul Rasathanesi aletler kitabnda
1
sekizinci
srada, mucidinin Taiyyeddn olabilecei el-le el-
mebbehe bi-l-meni ad altnda bir lm dze-
nei verilmitir. Bu dzenek, ncelikle Vensn
yarapn bulmak iin dnlmt. Daha yakn-
dan incelendiinde, bu aletin hem ilevi bakmndan
hem de yaps bakmndan ift Bacakl Aletin
gelitirilmi bir versiyonu olduu grlr (bkz. No
IV). Hareketli yaps sayesinde, bu ara boyutta
lme yeteneine sahipti. Yay biimindeki lei
(grld kararyla 60 ye blmlenmi), yukar
ucunda ve merkezde dar ayla alan iki ahap
bacaa balyd. Dikey ynde hareketli, tayc baca-
n tepe noktasna bir pim ile balanm ve d ucu
klavuzdaki bir lekte aa ve yukar hareket ede-
1
Tekeli, Sevim: lt-i raadiyye, ad geen yer ve tarih, s.
83, 116-118; ayn yazar; . Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, ad geen yer ta-
rih, 360-363.
bilen dier bir bacak, dikey mesafelerin lmne
yaramaktayd. Ayrca, yatay bir lek her iki bacan
tepe noktasnda bulunan bir menteeyle balantya
geirilmiti ve alt taraftaki bacak zerinde bulunan
bir yatak sayesinde ileri geri hareket ettirilebiliyor-
du. Bu lek, ufuk izgisindeki mesafeleri lmeye
hizmet etmekteydi. Alete, dayandrlmak maksady-
la hazrlanm bulunan (bizim resmimizde grn-
myorlar) iki ubuk, lm sonularnn hemen
kaybolmamas iin l bacaklaryla, yani arasna
yerletirilmek suretiyle destek devini tayorlar.
62 A S T R O N O M
TYCHO BRAHE N N ALETLER
I.
Ykseklikleri ve Azimutlar
lmeye Yarayan Alet
Bu alet, Tycho Brahe tarafndan Parallaticum
aliud, sive regulae tam altitudines quam azi-
mutha expedientes olarak adlandrlmtr. Hem
yaps hem de grd ilev bakmndan bu alet,
Mera Rasathanesinin le zt el-ceyb ve-s-semt
olarak adlandrlan aletine (bkz. Mera aletleri
no VIII) tekabl etmektedir. Tycho Brahenin
yapt tek deiiklik undan ibarettir: Mera
Rasathanesi aletinde olduu gibi, dikey bacaklar
artk iki tarafyla deil, sadece bir tarafyla yatay
temel rayda kaymaktadr. Dairesel duvarn ap
Tycho Brahede 5 metre, bacaklarn ve temel rayn
uzunluklarnn toplam 3,5 metredir. Alet 1602
ylndan nce ina edilmitir.
lek 1:10. ap 50 cm. Balk ahap, eksensel dn-
drlebilir. Bacak bir kar arlkla kolayca dnd-
rlmekte. Derece taksimatl pirin skala.
(Envanter No: A 4.08)
Tycho Brahes Description of his Instruments and
Scientific Work as given in Astronomiae instauratae
mechanica (Wandesburgi 1598). Translated and Edited
by Hans Roeder, Elis Strmgren and Bengt Strmgen,
Kopenhagen 1946, s. 26.
63
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
lek 1:4. ap 50 cm. Pirin, hkke-
dilmi. Btn halkalar her iki taraf
hkkedilmi derece taksimatna sahip.
(Envanter No: A 4.10)
II.
Zodyak Halkal Kre
Tycho Brahenin halkal kresi, J.A. Repsoldun tah-
minine gre, 1570 ylndan nce imal edilmi olmal,
Ptolemenin aletine ve Mera ve stanbul rasatha-
nelerindekilere kyasla kendi trnn en basiti ve
ayn zamanda en gelimi rneidir. Meridyen hal-
kasnn ap 1,95 metredir. Dier halka, tayc
halka, ekliptik halkas ve enlem halkas pirintendir.
Enlem ve ekliptik halkalarnn her biri nianghl-
dr.
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 52-55; J.A. Repsold, Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih,
s. 26-27.
64 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak
1:2. Yarap 80 cm. Merkez
noktasna kadar ayak yk-
seklii 150 cm. Eskitme
sert aa. Derece taksimatl
pirin skala.
(Envanter No: A 4.02)
III.
Yldzlarn Birbirlerinden
Uzaklklarn lme Sekstant
Tycho Brahenin sextans astronomicus trigonicus pro
distantiis rimandis olarak adlandrd bu sekstant,
kendisinin zaman iinde hemen hemen zde olan
versiyon halinde imal ettii bir modele aittir. nk
kendi ifadesine gre, bu modelin kesin gzlem iin
olduka uygun olduu ortaya kmtr. Sekstant, bir
kasede bulunan nispeten byk bir kreye, bamsz
hareket edebilir biimde bir pimle tutturulmutur.
Bu, gzlemciye sekstant dikey ve yatay olarak dou-
bat ve tam tersi ynde hareket ettirme olana
salamakta ve sadece meridyenlerdeki ykseklii
deil, ayn zamanda yldzlarn birbirlerinden uzak-
lklarn ve bylece konumlarn da belirleme olana
vermektedir, tpk stanbul Rasathanesinin aletiyle
mmkn olduu gibi (bkz. stanbul Aletleri no VIII).
Her iki alette de, tespit edilen konumu bozmadan
kaydedebilmek iin, aletin iki aa sopayla zeminden
desteklenmesi zellikle dikkat ekmektedir.
Sekstantn bacak uzunluu yaklak 1,7 metreyi bul-
maktadr. Kitaptaki resimlerin oransal byklne
baklarak, aletinin 2,5 metre ykseklie sahip olduu
tahmin edilebilir
1
.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 72-75; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der as-
tronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s. 28.
65
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
IV.
Paralaks Cetveli
Tycho Brahe tarafndan instrumentum paralla-
ticum sive regularum olarak nitelendirilen alet,
Ptolemenin rganon parallaktin adl aletinin
gelitirilmi bir versiyonudur. Bu ara ahaptan
imal edilmitir. Niangh baca 1.7 metrelik bir
uzunlua sahiptir ve iki niangh tamaktadr.
Ptoleme modelinden farkl olarak alt bacak ufka
kadar lm yaplabilecek uzunluktadr. Bu bacak
gereksinim duyulmadka bir yay tarafndan yuka-
rda tutulur. Tm bir sehpa direine tutturul-
mutur. Bu alet zenit yaknndaki mesafeler l-
m iin kullanlmtr. Ptolemenin rganonunun
kullanszl Meyyededn el-Ur tarafndan
farkedilmi ve Taiyyeddn el-Mr ise bunu ken-
disinin gelitirdii bir modelle deitirmiti (bkz.
stanbul Aletleri no VI)
1
.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad geen
yer ve tarih, s. 44-47; Repsold, J.A.: Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve tarih, s.
25-26.
Modelimiz: lek yaklak
1:2. Niangh uzunluu
1 m. Eskitilmi sert aa.
Uzunluk derece taksimatl
pirin skala.
(Envanter No: A 4.06)
66 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak 1:10. ap
50 cm. Bir yz derece taksimatl
oksitlenmi pirin balk. Cetvel,
yarm daire yayna alttan dndr-
lebilecek ekilde yerletirilmitir.
(Envanter No: A 4.12)
V.
Azimut len
Byk Yarm Daire
Tycho Brahenin kitabnda semicirculus magnus
azimuthalis olarak adlandrd bu alet, tahminen
1587 civarnda imal edilmitir. Yksek yarm daire-
nin gstergesi, daha kk taksimat deerlerini elde
edebilmek iin merkez evresinde deil, yatay apn
ularndan birine taklm olarak dnmektedir; mer-
kezi, gstergenin dnme noktasnda yani silindirin
merkezi dnda bulunan taksimatlandrmann nasl
yapld ve okunduu maalesef verilmemitir...
Demir azimut dairesinin ap 2,5 metredir. Dikey
olarak yerletirilmi bir ha, ortadaki sabit bir mili
tutmakta ve bu mil evresinde yarm daire dnmek-
tedir; ayrca yarm daire yatay daireye dayanmakta
ve zerinde kaymaktadr. Yarm dairenin ii bo
merkezi direinde bir akul asldr (J.A. Repsold,
Astronomische Mewerkyeuge, a.y., s. 25). Tycho
Brahenin bu aletinin, Taiyyeddn el-Mrnin yk-
sekliklerin ve azimutlarn belirlenmesi iin ayn
ekilde imal ettii let zt es-semt adl aletiyle (bkz.
stanbul Aletleri no III) ve onun aml ncsyle
(bkz. s.44) olan benzerlii dikkat ekicidir. Fakat
ncekilerde a cetvelinin dnme noktas, Tycho
Brahenin aletinde olduu gibi eksantirik olarak
deil, han merkezinde bulunmaktayd.
67
T Y C H O B R A H E ' N N A L E T L E R
VI.
Duvar Kadran
Tycho Brahe, quadrans muralisi ana alet say-
yordu. Bu kadran 1587 ylnda yaplm olmaldr.
Meridyen ynnde bir duvara yerletirilen bu
pirin ara, Gne, Ay ve dier gezegenlerin le
izgisinden geileri srasnda ulatklar yksek-
liklerinin (evc) bulunmasna hizmet iindi. 4 met-
relik yarapyla ve hassas blmlenmi skalasyla
bu ara, byk lde dakik lm sonularn
mmkn olabiliyordu. Kadran, hareketli iki gz
nianghyla donatlmtr. ki nianghn birisin-
den duvar boluuna (aa ve yukar hareket etti-
rilebilecek ekilde) yerletirilmi olan altn kapla-
mal silindir yoluyla gzlem yaplrd.
Tycho Brahenin alma sahnesinin kadranla ve
hepsi astronomi alanna ait olmayan dier aletler-
le birlikte tablosu, stanbul Rasathanesi sahnesi-
nin resmini anmsatmaktadr (bkz. s. 54)
1
.
Duvar kadrannn slam dnyasnda el-Ban
(4./10. yzyln ilk yars)den itibaren labina adyla
bilindiine iaret edilmelidir. Byk boyutlarda
ina edilen duvar kadran Mera (No. I) ve
stanbul rasathanelerinin (No. II) aletler grubuna
aittir.
1
Tycho Brahes Description of his Instruments, ad ge-
en yer ve tarih, s. 28-31; Repsold, J.A.: Zur Geschichte
der astronomischen Mewerkzeuge, ad geen yer ve ta-
rih, s. 24-25.
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Astarlanm ahap. 50 x 30 x 80 cm.
Kadran pirinten, derece skalas; 2
niangh ve ayarlanabilir niangh.
(Envanter No: A 4.14)
Joan Blu, Atlas major,
Amsterdam vd. 1662, cilt I.
68 A S T R O N O M
Modelimiz: lek yaklak 1:10.
Yarap 50 cm. Ykseklik 110 cm.
Eskitme kayn aac. Pirin skala
(Envanter No: A 4.04)
VII.
Ahap Byk Kadran
Tycho Brahe, Quadrans maximus adl kadran ken-
disinin verdii bilgiye gre, aletler kitabn (1602)
yazmasndan 26 yl nce, yani 1576da Augsburgda
yapmtr. Bu aletin yarap yaklak 6 metre idi.
Kadran, alt taraf dzgn kesilmi olup ar bir
iskele zerinde yatay olarak saa sola dndrle-
bilecek ekilde mee bir stuna okuma dzenei
olmakszn oturtulmutur. Kadran ak havada kal-
m ve birka yl sonra kullanlamaz hale gelmiti.
Gzlem iin iki delik niangh kullanlmtr (Tycho
Brahes Description of his Instruments, a.y., s. 88-91;
Johann A. Repsold: Zur Geschichte der astronomis-
chen Mewerkzeuge, a.y., s. 21-22).
Tycho Brahenin bu ale ti Taiyyeddn el-Mrnin
hemen hemen ayn zamanda ina ettii ahap kad-
ranla (stanbul Rasathanesi Aletleri no V) byk
lde benzerlik gstermektedir. Tycho Brahenin
stanbuldaki alet hakknda bilgi sahibi olmu bulun-
mas mmkndr. Bu aletin daha erken bir modeli-
nin, mesela Mera Rasathanesindekinin (bkz. s.
44), slam dnyasnda yaygn olmas ve sz konusu
iki alete de rnek tekil etmesi mmkndr ve hatta
bana gre daha muhtemeldir.
69
SEMERKANT RASATHANES
Modelimiz: lek yaklak 1:30. Astarlanm
ahap; temel yzey: 80 x 60 cm.
(Envanter No: A 5.04)
Semerkant Rasathanesi, Timurun torunlarndan
Muammed araay b. hru Ulu Bey (796-
853/1394-1449) tarafndan kurulmutur. Ulu Bey
bizzat astronom idi ve giriiminde kukusuz Mera
Rasathanesinden esinlenmiti. Binann tam olarak
ne zaman yapld ve bitirildii bilinmemektedir.
Abdurrezzk [es-Semerqand Mala-i Sadeyn
ve-Mecma-i Bareyn adl eserinde] 823/1420 yl
olaylarn anlatrken, bu ylda kurulan medrese,
tekke balamnda bir rasathanenin inas hakknda
bilgi vermektedir, ancak bundan, rasathanenin ger-
ekten bu binalarla ayn zamanda doduu sonucu-
nu karmak gtr.
1
Bu, Arap-slam kltr evresinin en nl rasatha-
nelerinden birisi olmu, fakat kalntlar 20. yzyln
ilk on ylna kadar mehul kalmtr. Rasathanenin
bir blm, ilk olarak eski bir belgedeki iaretlere
dayanarak rasathanenin yerini kesin olarak tespit
etmi olan devlet memuru Wjatkinin bakanlnda
1
Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almanca
eviri ve dzenleme Walter Hinz, Leipzig 1935 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54,
70 A S T R O N O M
Rasathane, yaklak 21 metre yksekliinde, dou-
bat ynnde 85 metre eninde ve kuzey-gney
ynnde de 170 metre eninde dz bir tepede bulun-
maktayd
3
.
Ulu Bey Rasathanesinin bulunduu tepeden kesit
4
.
3
Sayl, A.: The Observatory in Islam, ad geen yer ve
tarih, s. 274-275.
4
Graff, K.: ad geen yer ve tarih, s. 170 (Tekrarbasm: Is-
lamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 54, s. 364).
Frankfurt 1998) s. 163.
ortaya karlm ve Takent Rasathanesinin tann-
m astronomu Ossipoff, ilk fakat olduka kaba
lmleri yerinde yrtebilmitir.
2
2
Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-Bek-
Sternwarte in Samarkand, Sirus ierisinde (Leipzig)
53/1920/169-173, zellikle s. 170 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 55, Frankfurt
1998, s. 363-367, zellikle s. 364).
Kazlar sonrasnda Semerkant
Rasathanesinin ksmen restore edil-
mi sekstant.
(Sa stte: Modelimiz. Kesit).
71
S E M E R K A N T R A S A T H A N E S N N A L E T L E R
Geriye kalan izler, yaklak 46 metre apnda dai-
resel bir temelin szkonusu olduu dncesine
gtrmektedir. Silindir biimindeki binann yer-
den yksekliinin yaklak 30 metre olduu tah-
min edilmektedir. Hesaplama, meridyen ynnde,
basamaklarla donatlm iki daire yay arasnda
bulunan ok fazla tahrip edilmemi skalann yar-
apna dayanmaktadr. Bu alet, yaklak 60 metre
apndaki Rey Rasathanesinin sekstantnn ileri
seviyede gelimi biimidir. Kompleksin tahmini
olarak tannan yatay izdm, ok byk boyut-
ta bir rasathane izlenimi vermektedir. Semerkant
Rasathanesinde kullanlan aletler byk lde,
nemli bilginlerinden yseddn el-Knin Risle
der er-i lt-i Raad
5
adl eserinde iledii alet
5
Elyazma Leiden, niversite Ktphanesi, Or. 945 (foll.
12-13, 818 H., bkz. de Goeje, M.J. Catalogus codicum
orientalium Bibliothec Lugduno-Batav, Cilt 5, Lei-
den 1873, s. 245); ed. Barthold, W.: Ulubek i ego vremja
adl kitabnda, Mmoires de lAcadmie des Sciences de
Russie ierisinde, 8
e
srie, vol. 13, no. 5, Petersburg 1918
(app. I); Kennedy, E.S.: Al-Kshs Treatise on Astronomi-
cal Observational Instruments, Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 20/1961/98-108; ayrca bkz. Sayl, A.:
The Observatory in Islam, ad geen yer ve tarih, s. 283.
lerden olumaktayd
6
1. ki Bacakl Alet,
2. emberli Alet,
3. Ekvatoriyal ember,
4. ki ember,
5. el-Far Sektant,
6. Azimut ve Ykseklik Belirleme Aleti,
7. Sins ve ters sins belirleyen alet,
8. Kk emberli Alet.
7
6
Daha fazla bilgi iin bkz. Smolik, Julius: Die Timuri-
dischen Baudenkmler in Samarkand aus der Zeit Tamer-
lans, Wien 1929, resim no. 89; Pugaenkova, G.A.: Archi-
tektura komposicia observatorii Ulugbeka, Obestvennye
nauki v Uzbekistane ierisinde (Takent) 13/1969/30-42;
Golombek, Lisa ve Wilber, Donald: The Timurid Archi-
tecture of Iran and Turan, Princeton 1988, Cilt 1, s. 265-
267, Cilt2, no. 96.
7
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte zu
Margha, ad geen yer ve tarih, s. 17 (Tekrarbasm: ad
geen yer ve tarih, s. 83).
Semerkant Rasathanesinin sekstantyla yaplan gzle-
min temsili, G.A. Pugaenkovaya gre.
Semerkant Rasathanesi kulesinin
temelinin izdm.
72 A S T R O N O M
Timur Semerkantnda Sultan Ulu Bey ve astro-
nomlar tarafndan byk bir titizlikle yrtlen
astronomi ve matematiksel corafya almalar,
Babrn 932/526 ylnda Mool mparatorluunu
kurmas sonucu siyasi gle birlikte Hindistana
kaymt. Orada 18. yzyln balarna kadar ortaya
kan astronomik gzlem aralar ve yer izelgeleri,
Semerkant astronomlarnn almalarnn ileriye
tanmas olarak anlalabilir
1
.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 193ff.
16. yzyln ortalarndan itibaren Hindistanda sr-
drlen almalar, Hindu bilgin ve devlet adam Jai
Sing Sav (1686-1743)nin youn ve heyecan verici
gayretleriyle son noktasna ulamtr. Byk komp-
leksten oluan Semerkant Rasathanesinin nnden
etkilenerek Delhi, Jaipur, Benares, Ujain (Ujjain)
ve Madura kentlerinde olaanst boyutlu aletlerle
donatlm byk rasathaneler ina ettirmitir. Bu
rasathaneler 1722-1739 yllar arasnda kurulmu-
tur. lk rasathane, Delhide kurulan Jantar Mantar
(Yantra Mantradan bozulmu) adl rasathanedir.
HNDSTAN MOOL MPARATORLUUNDA
RASATHANELER
Genel Bilgiler ve
Jaipur Rasathanesi
Modelimiz: lek 1:100. Temel taban bykl-
130 x 110 cm. Ahap ve plastik malzemeler
(Envanter No: A 5.02)
73
J A P U R R A S A T H A N E S
G.R. Kayein
2
ve W.A. Blanpiedin
3
mkemmel
almalar, bundan ksa bir zaman nce bizim iin
ekilen fotoraflar, her iki rasathanenin model-
lerini enstitmz atlyesinde ina edebilmemize
imkan salamtr.
2
The Astronomical Observatories of Jai Singh, Calcutta
1918; ayn yazar: A Guide to the Old Observatories at
Delhi; Jaipur; Ujjain; Benares, Calcutta 1920.
3
The Astronomical Program of Raja Sawai Jai Singh II
and its Historical Context, Japanese Studies in the Hi-
sory of Science ierisinde (Tokyo) 13/1974/87-126.
Jaipur Rasathanesinin
krokisi, G.R. Kaye
tarafndan izilmitir.
74 A S T R O N O M
Samr Yantra, Hindistan rasathanelerinde bulunan
aletlerin en by olan bu alet, yaklak 27,50 metre
(90 ayak) yksekliinde ve 44,80 metre (147 ayak)
uzunluundadr. Bu bir ekinoksal gne saatidir ve
meridyen ynnde dzenlenmi dik al bir gno-
mondan (glge dren) olumaktadr, herbiri 17,50
metre (49 ayak ve 10 in) yarapndaki iki kadrana
baldr. Genel yap itibariyle Delhi Rasathanesinin
aletine benzemektedir, ama iyiletirilmi bir yaps
ve daha byk bir skalas vardr. Her iki duvarn alt-
na, yer yzeyinden alak bir sekstant ina edilmitir.
Bu sekstantlarn gerekten ilevsel olup olmadklar
kukuludur. Delhi Rasathanesinde sadece bu yerde
bir sekstant vardr.
Jai Prak dilimli iki i bkey yarm kreden olu-
maktadr. Bu krelerin i yzeylerinde ykseklik ve
azimut daireleri bulunmaktadr. Ykselme (ul) ve
alalmalar (zevl) iaretlenmitir. Kreler zerine,
glgeleri Gnein yksekliini belirlemeye yarayan
apraz teller gerilmitir. Delhi Rasathanesinde bu
amaca ynelik sadece bir yarm kre vardr.
Kapla, ap 3,45 metre (11
1
/
3
ayak) olan iki yarm
kreden olumaktadr. Bir krenin kenar ufuk
dairesini, dier krenin kenar ise en uzun gn
gstermeye mahsus daireyi temsil etmektedir. lk
krenin i yzeyi meridyen izgilerini, dierinin
yzeyi ise ykselileri (ul) bulundurmaktadr. Bu
ara Delhi Rasathanesinde bulunmamaktadr.
Rvalaya Yantra, Ekliptik Aleti, 12 gne
saatinden olumaktadr, bunlardan her biri
bir bur iin belirlenmitir.
En nemli Aletler:
75
J A P U R R A S A T H A N E S
Rm Yantra, dik izdml silindir biimindeki
usturlaba tekabl etmektedir. st ak olan bu
aletin ortasnda bir direk bulunmaktadr. yzey-
ler ykseklik ve azimut gzlemi yapmaya ynelik
tanjant skalalar tamaktadr. Bu tarz iki byk alet
Delhi Rasathanesinde, daha kk drt tanesi ise
Jaipurda bulunmaktadr. G.R. Kaye, drt aletin
nn daha sonradan tamamlayc olarak ina edil-
dii grndedir. O, bu yzden, onlardan sadece
bir tanesini kubak krokisine almtr.
Dakshiovitti Yantra,
stanbul Rasathanesinden
(stanbul Rasathanesi
Aletleri no II) bildiimiz,
bir duvar zerinde bulu-
nan ifte kadrandr. Jaipur
kadranlarnn her birisi
yaklak 6 metre (20 ayak)
yarapndadr.
Digama Yantra, azimutlar bulmaya yarayan bir alet-
tir. Benzer aletler Ujjain ve Benares rasathanelerinde
bulunmaktadr. Delhide ise yoktur.
Narivalaya Yantra,
yaklak 3 metre (10
ayak) yarapnda
silindir bir duvar,
gne saati ilevine
sahiptir.
Unnata Yantra, yaklak 5,35 metre (17
1
/
2
ayak)
apnda dereceli bir pirin halka. Dikey bir eksen ev-
resinde dnebilecek ekilde tesis edilmitir. (st sada
daha kk bir Samr Yantra grlmektedir).
(Arka taraf)
76 A S T R O N O M
2. Jai Prak, Jaipurdaki ayn adl aletin benzeri. 1. Samr Yantra, Jaipur Rasathanesinin ayn adl
aletine tekabl etmektedir. Temel yzey doudan
batya yaklak 38 metre (125 ayak), kuzeyden
gneye yaklak 36,50 metre (120 ayak). Ykseklik
yaklak 20,75 metre (68 ayak), kadranlarn yar-
ap yaklak 15 metre (49
1
/
2
ayak).
Modelimiz: lek 1:100. Temel tabla 130 x 80
cm. Ahap ve plastik malzemeler.
(Envanter No: A 5.01)
Delhi
Jantar Mantar
Rasathanesi
Bu rasathane, Hindistandaki Mool Hkmdarl
esnasnda kurulmu olan rasathanelerin (1134/1722)
ilkidir ve aadaki aletleri ierir:
77
D E L H R A S A T H A N E S
3. Rm Yantra, Jaipurun ayn ad tayan aletiyle
kr. Duvarlarn ve direin ykseklii binann i
yarapna tekabl etmektedir. Direkten duvara
kadar yaklak 7,50 metre (24 ayak ve 6
1
/
2
in).
Direin ap yaklak 1,60 metre (5 ayak ve 3
1
/
2
in).
4. Mira Yantrann kuzey batsnda bulunmakta
ve bir binada drt deiik aleti birletirdii iin
Karma Alet olarak adlandrlmaktadr. Bu alet-
ler arasnda, bir yanda bulunan dereceli iki yarm
dairesi olan bir gnomon, meridyen yksekliklerini
bulmaya yarayan dier bir dereceli yarm daire
(Dakshiovitti Yantra, bkz. Jaipur blmndeki
ayn ad tayan alet) ve kuzey dnencesinin enlem
dairesini temsil eden ve Delhinin ufuk dzlemi
(2837) ynnde 5 lik bir eim gsteren dereceli
geni daire vardr.
78
R A S A T H A N E L E R
ASTRONOM ALETLER
Kiinin tasarlad kesinlie lm aralar imalinde ulalamamas
nedeniyle, ister yzeylerin doruluunda ve ister ksmlarn veya deliklerin
doru yere yerletirilmesinde, dolaysyla bu eylerde veya ayarlarnda da
hatalarn ortaya kmas kanlmazdr. Hemen hemen btn imalatlar-
da, grnrgrnmez hatalar mevcuttur. Eer alet ahap ise erilmeye
urar, bilhassa, bu alet gnee ve neme maruz kalan bir yerde duruyor ise.
Teorik bilgiye, elbecerisi tecrbesine ve itinaya gre, hatalar daha byk
veya daha kktr. Gzlemcinin ayarlama ve lmedeki pratii, ayarlama
aracnn gvenilirlii ve benzeri dier eyler de buna ilave edilebilir. Kim,
herkesin n pratii olmakszn emir zerine lmler yapabileceine ve her
lm aletinin doru sonular verdiine inanrsa, yanlg ierisindedir. Bu
tr sonular hedefleyen kii, evvela, yapt lme, aletinin gvenilirlii
hakkndaki bilgiye ve lmdeki tecrbesine inanana kadar aletlerin etd
ve lmede hakimiyet kazanabilmek iin gerekli uzun zaman harcamal-
dr
1
.
bn Ynis
2
(. 399/1009)
Eilhard Wiedemannn evirisi.
lm Aletlerindeki Hatalara Dair
2
Kitb ez-Zc el-Kebr el-kim, baz blmleri yayn-
layan ve Franszcaya eviren A.-P. Caussin de Perceval,
Notices et extraits des manuscripts de la Bibliothque
nationale et autres bibliothques ierisinde (Paris) 7,
12/1803-04/16-240, bu metin s. 80/81-82/83 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24,
Frankfurt 1997, s. 54-278, bu metin s. 118/119-120/121).
1
Bkz. E. Wiedemann: Zur islamischen Astronomie, ad ge-
en yer ve tarih, s. 122 (Tekrarbasm: Gesammelte Schrif-
ten, Cilt 2, s. 906 ve
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, s. 78).
79 U S T U R L A P L A R
Usturlaplar
Astronomi tarihinde en yaygn ve en popler
alet olan usturlap, Arap-slam kltr evresi-
ne slamdan nce ve slamn ilk dnemlerinde
Yunan bilimlerinin yrtld dou Akdeniz
havzasnda bulunan Pers, Suriye ve dier mer-
kezlerden gelmitir. En basit biimiyle usturlap,
tahminen milattan nce 2., belki de hatta 4. yz-
ylda, Yunanlarca bilinmekteydi. Usturlabn icad,
Hipparkos (m.. 2. yzyl), Apollonios (m.. 2. yz-
yl) ve Eudoksos (m.. 4. yzyl) adlarna balan-
maktadr. Her halkarda Ptoleme, kresel yzeyin
dzleme projeksiyonu hakkndaki eserinde ustur-
laptan sz etmitir
1
. Usturlap, Antikan sonla-
rna doru belirli bir geliim aamasndan gemi
grnmektedir. Bilim tarihisi bn Nedm (4./10.
yzyl), skenderiyeli Theonun (M.S. 4 yzyl)
usturlap kullanm hakkndaki bir eserinden (Kitb
el-Amal bi-l-Asurlb) haberdard
2
. Bu kitabn,
2./8. yzylda Kitb f Zt e-afi ve-hiye el-
Asurlb adyla, Ptoleme ad altnda Arapaya
tercme edilen eserden ibaret olduu anlalyor.
Byle bir kitab, tarihi el-Yakb (3./9. yzyl)
ayrntl bir biimde tantmaktadr
3
.
Usturlap, 1./7. yzylda deilse de, 2./8. yzylda
Arap-slam kltr evresine ulam olmaldr.
Bildiimiz Arapa kitap adlar, bize ulaan frag-
mentler ve kitaplar, 2./8. ve 3./9. yzylda slam
dnyasnda usturlaplar hakknda ortaya kan
kitaplarn pratik astronomiye ilikin olduka zen-
gin bir literatr oluturduklar izlenimini vermek-
tedir. Bu literatrn gnmze ulaan teorik ksm,
Arap-slam kltr evresindeki usturlap tarihinin
yaratc evresinin 9./3. yzyln ilk yarsnda kendini
gsterdii inancn kazandrmaktadr.
Usturlap, bir tr kardan ask sistemi ile gzlem-
1
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen
1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33), s. 6.
2
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 102.
3
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 173-180.
de dik olarak kullanlan tanabilir bir alettir. Onun
byk bir paras sabit disktir. Bu diskin zerine,
paralel ve dikey daireleriyle (Muanara ve Azimut
Dairesi) ufkun bir noktadan, genellikle dnya
kutbundan hareketle projeksiyonu yaplr. Ufuk
izgisi, diski Muanara ve Azimut Dairelerinin
projeksiyonuyla yeryz stnde bulunan yarm
gkkreye tekabl eden st ve yeryz altnda
bulunan yarm gkkreye takabl eden alt iki
paraya ayrr. Bu alt paraya, diskin merkez nok-
tasndan dar doru uzanan bir dizi daire yay
izilmitir, bunlar saat izgileri olarak nitelendi-
rilir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, saatle-
rin saylmasna eskilerin adetlerine uygun olarak,
gnein douundan itibaren balanmasdr. Aletin
bir dier ana paras, masif olmayan, aksine oymal
hareket ettirilebilen bir disktir. Bu diskin zerinde,
burlarn saysna uygun olarak 12 blme ve tek-
rar 30 ar alt blmlere (btnn 360 eit ksma)
ayrlan (burcun) ekliptik izdm grlr; ayrca
en byk ve en ok bilinen baz sabit yldzlarn
izdm de grlr.
Bu, rmcek veya a [ankebt veya ebeke] ola-
rak adlandrlan hareketli disk, sabit diskin merkez
noktasnda bulunan bir eksen evresinde dndr-
lebilir. rmcein dndrlmesiyle sabit yldzla-
rn gnlk dnleri, sabit uygun bir ufukta temsil
edilebilir. rmcee zel bir pozisyon verildiin-
de, zerinde bulunan yldzlarn, burlarn, gnein
ve bir anlamda gezegenler de dahil olmak zere
herbirinin ufuk zerindeki ykseklik ve azimutlar,
dorudan doruya rmcein altnda bulunan disk
zerinde okunabilir. Gnein biraz nce bulundu-
u bur yerinin dmdeliinden, yahut saat izgi-
li burtaki Gnein tam karsnda duran noktann
dmdeliinden, gnein douundan ve batn-
dan itibaren geen saatler bilinebilir ... .
Usturlapla, bu ana konumlarda bulunan yldzlar
dorudan doruya belirlenebilir. Yalnzca hangi
yldzn, ufkun dou ve bat ksmnda, diskin dikey
ap olan meridyen izgisinin st ve alt ksmndaki
80 A S T R O N O M
rmcein ilgili konumunda bulunduunu kontrol
etmek gerekmektedir. rmcee, gkkresinin o
andaki pozisyonuna tekabl eden konumu vere-
bilmek iin, yukarda sunulan astronomik veri-
lerden birisi, rnein bir yldzn veya Gnein
ufuk zerindeki ykseklii, Gnein douundan
itibaren geen saat vb., bilinmelidir. rmcein
dndrlmesiyle yldz, ykseklie tekabl eden
Muanaraya yatrlr, veya saat verisinde, daha
dorusu gece saati verisinde, Gnein burtaki
konumu ve gndz saati verisinde bu konumun
tam karsnda duran nokta ilgili saat izgisine
yatrlr. Bylece rmcek istenilen konumu gs-
terir. Bahsedilen bu birka problem dnda, bir
dizi astronomi ve astroloji problemi usturlapla
mekanik olarak, hemen hemen hi hesaplama yap-
makszn zlebilir.
4
Modern araratrmaclar, Arap-slam astronomisi-
nin bu ana aletinin teknik, sanatsal ve yazn bak-
mndan, yzyllar boyunca geirmi olduu devasa
geliimi, slam bilim tarihinin dier pek ok alann-
dan daha youn olarak ele almlardr.
Yaygn ekliyle usturlap veya dzlem kre (pla-
nispherium, dier bir deyile gkkresinin dzle-
me aktarlm ekli), Arapas asurlb musaa
veya asurlb sa, yerlerin enlem dereceleri
iin geerli ve yatay koordinatlar hkkedilmi
olan birden dokuza kadar i disklere (afa, o.
afi) sahiptir. Usturlabn dier paralar un-
lardr: Urve veya abs = kulp; ala veya ila
= halka; ucre, kuffe veya av = Dbkey daire
biiminde kenar veya dereceli kemer (Limbus);
umm = ana, aletin, iinde i disklerin ve rmce-
in bulunduu asl paras; ankebt veya ebeke
= rmcek veya a; vech = anann i yz; ahr
= anann arka yz; ide = a cetveli (gs-
terge), diopter; abetn veya ayetn = a
cetvelinin iki sivri ucu; libne, daffe veya hedef =
niangh; sukbetn = nianghn iki nian alma
delii; miver, ub = eksen, anann, i disklerin
ve rmcein ortasnda bulunan bir delie sokulan
ve bunlar bir arada tutan pim; feres = at, eksenin
ucundaki delie sokulan, diskleri ve rmcei
4
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen
yer ve tarih, s. 4-5 (Tekrarbasm: ayn yer ve tarih, s. 4-
5.
anada sabitleyen srg
5
.
Usturlabn pek ok eidinin olmas, Arap-slam
dneminde kaydettii geliimin seviyesini gster-
mektedir. 4./10. yzyldan 5./11. yzyla gei
dnemine kadar bilinen tiplerini Eb Reyn el-
Brn, byk lde hocas Eb Sad Amed b.
Muammed es-Sicz (4./10. yzyln 2. yars)nin
6
kitabna dayanarak stb el-Vuch el-Mmkine
7
adl eserinde tarif etmitir. Usturlaplarn dei-
ik trleri hakknda imdiye kadar yaplan ara-
trmalardan, bunlarn ortaya kmalarnn karma
usturlap (mzc el-asurlb) kavramyla balantl
olduu grlmektedir. Bunlarda yaplan ey, kuzey
ve gney usturlaplarnn zelliklerini tek bir ustur-
lapta birletirmektir. Daha 3./9. yzyln ilk yarsn-
da Araplar, J. Frankn
8
ifadesiyle, ncellerinden
alnan biimiyle yetinmediler. Bu biimde, gk-
kresinin Olak dnencesinin kuzeyinde bulunan
blmnn, gksel ekvatora paralel bir dzleme
veya bunun kendisinin zerine izmilerdir ve bu
ekilde oluan usturlab gney, dierini de kuzey
usturlab olarak adlandrmlardr. Gney ustur-
lapbnn ne zaman ortaya kt belgelenemiyor,
ama her halkarda bu usturlap iin de bir kuram
ileri sren el-Fernden nce olduu sylenebi-
lir.
el-Brn
9
, gney ve kuzey usturlaplarnn eitleri-
ni kitabnn u blmnde tanmlamtr: Keyfiyyet
Cem Nevey el-Asurlb e-iml ve-l-Cenb ve-
Mzc Eklih Baih bi-Ba.
Bunlar rmcek eklinin, zellikle de bur ek-
linin hatrlatt nesnelere gre adlandrlmtr.
Burada, usturlabn dnn biimi yaygn usturlap-
5
Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Biblio-
thek zu Berlin befndliches arabisches Astrolabium, Ber-
lin 1858, s. 1-3 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 86, s. 3-5).
6
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 225-226.
7
a.e., Cilt 6, s. 268.
8
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad geen
yer ve tarih, s. 8 (Tekrarbasm: s. 8).
9
stb el-Vuch el-Mmkine, Elyazma stanbul, Ah-
met III, 3505 (sayfalar numaralandrlmam).
81 U S T U R L A P L A R
lardan farkllk gstermemektedir
10
.
el-Brn tarafndan tarif edilen eitleri unlardr:
el-asurlb el-muabbel (trampet biiminde ustur-
lap, aadaki resmin sanda), el-asurlb el-s
(mersin aac formunda usturlap, aadaki resmin
solunda), eitli biimdeki bu usturlaplarn rm-
ceklerinin veya alarnn izimleri:
el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.
el- Asurlb el-Musaran
(yenge biiminde ustur-
lap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma,
Carullah 1451, v. 23a.
10
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad ge-
en yer ve tarih, s. 9 (Tekrarbasm: s. 9).
82 A S T R O N O M
el-Brn, stb, yazma III. Ahmet, 3505.
Yenge biimindeki usturlabn ykseklik daireleri:
el- asurlb el-misar
(cetvel biiminde
usturlap) u alara
sahiptir:
el-Brn, stb,
yazma, Carullah
1451, fol. 23a.
el- asurlb ez-zevra (gemi biiminde
usturlap) u alara sahiptir:
el- asurlb e-alb (ha biiminde ustur-
lap) u alara sahiptir:
el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 29b. el-Brn, stb, yazma, Carullah 1451, v. 30b.
83 U S T U R L A P L A R
el-Brn (. 440/1048)nin lmnden eyrek yz-
yldan daha az bir sre sonra evrensel usturlap-
lar ortaya kmtr. Bunlar artk, sadece belirli
enlem dereceleri gereksinimine gre imal edilen i
disklerle donatlm deillerdi. Bilindii kadaryla
bu yndeki ilk adm Eb el-asan Al b. alef
atmtr. Onun adn tayan usturlap, daha sonraki
yzyllarda ekkziyye olarak adlandrlmtr. Bu
aletin
11
an Libros del saber de astronoma adl
eserde bulunan bir izim sayesinde tanmaktayz.
An st yars, muanaralar ve azimut daireleri-
11
Astronomical Instruments in Medieval Spain, Santa
Cruz de la Palma 1985, s. 90; El legado cientfco An-
dalus. Museo Arqueolgico Nacional, Madrid 1992, s.
235; Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf
(s. XI) en la versin Alfons y su evolucin en instrumen-
tos posteriores, Ochava esperay astrofsica. Textos
y estudios sobre las fuentes rabes de la astronoma de
Alfonso X., ed. Merc Comes, Honorino Mielgo y Julio
Sams, Barcelona 1990, s. 221-231.
nin an oluturur; alt yars ise yldz pozisyonla-
rn tar. Al b. alefin bu aleti hakkndaki ayrn-
tlar, onun risalesinin Libros del blme gney
kutuptan projeksiyonu yaplrd. Araplar Yenge
dnencesinin gneyinde bulunan gkkre blm-
nn Kuzey Kutbundan ayn dzleme sterografik
izdmn de saber de astronoma adl eserde
bulunan Kastilce evirisinden renmekteyiz
12
.
Astronomi tarihinde, ayn projeksiyonlu dier bir
alet daha tannmaktadr. Bu alet, yaklak ayn
zamanda Endlste ortaya km ve byk astro-
nom brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll,
5./11. yzyln 2. yars)nin adyla tannmtr.
Onun Arap-slam dnyasnda afa zerliyye
ve modern aratrmalarda ise evrensel disk ola-
rak bilinen usturlab da yine Libros del saber de
astronomada ayrntl bir ekilde tarif edilmitir.
12
Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s. 1-
132; Emmanuel Polle, Un instrument astronomique dans
loccident latin, la saphea, Studi Medievali ierisinde
(Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.
el-Brn, stb, yazma, Oxford, Bodl.,
Marsh 701, v. 274b.
Libros del saber de astronomadan
el-asurlb el-levlab (spiral biiminde
usturlap) u alara sahiptir:
84 A S T R O N O M
Bu eserde, ez-Zerlnin hkmdar el-Mutemid
b. Abbd (dnemi: 461-484/1068-1091)a ithaf
edilen risalesinin orijinalinden yaplm Kastilce
evirisi verilmitir
13
(bkz. s. 118).
ez-Zerlnin usturlab sadece bir tek diskten
olumaktadr. Bu diske, gksel ekvatorun ve para-
lel ve dikey daireleriyle ekliptiin, Ko veya Terazi
balang noktasndan itibaren gndnm ta-
yc dzlemi zerine izdm salanr. Ko veya
Terazi noktas ayn zamanda her bir ufkun dou
ve bat noktas olduundan, bu disk btn enlem-
ler iin geerlidir. Ufuk, projeksiyon merkezin-
den geen dz bir izgi olarak temsil edilir. Bu
izgi, merkez noktasnda dndrlebilen ve tak-
simatlarla donatlm bir cetvel yoluyla gsterilir.
Diskin kenarndaki derece taksimat yardmyla
cetvele, ufkun gkkresinde ekvator karsnda
ald pozisyona karlk gelecek ekilde bir konum
verilir. Arka taraf genel olarak olaan usturlabn
arkasyla ayndr, yalnzca zerinde fazladan, Ayn
seyrinin temsil edildii kk bir daire bulunmak-
tadr.
14
Al b. alefin eseri ve usturlabndan olmasa da,
ez-Zerlnin risalesinden ve aletinden, usturla-
bn daha sonraki geliimine byk bir etki geldi-
i anlalmaktadr. Astronomi yaznna ve ustur-
lap yapm sanatna gelen bu etkinin nemini,
Emmanuel Poulle
15
, Un instrument astronomique
dans loccident latin, la saphea zerine yap-
t aratrmada olaanst bir biimde ortaya
koymutur. Bu etki, 13. yzyln balarndan 16.
yzyla kadar devam etmitir, yani Avrupa ez-
13
Ed. Manuel Rico y Sinobas, Cilt 3, Madrid 1864, s.
135-237; kr. Jos M. Mills Vallicrosa: Un ejemplar de
azalea rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Mad-
rid ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 40, Frankfurt
1998, s. 233-243).
14
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, ad ge-
en yer ve tarih, s. 32 (Tekrarbasm: s. 32); bkz. Nallino,
C.A.: Asurlb, Enzyklopdie des Islm, Cilt 1, Leiden
1913, s. 521-522 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 87, Frankfurt 1998, s. 363-365,
zellikle s. 364-365); King, D.: On the Early of the Uni-
versal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin
of the Term Shakkzya in Medieval Scientifc Ara-
bic, Journal for the History of Arabic Science ierisinde
(Aleppo) 3/1979/244-257.
15
Studi Medievali ierisinde (1969), ad geen yer ve
tarih.
Zerlnin evrensel diskini ve buna dair yazd
eserini, X. Alfons tarafndan hazrlatlan Libros
del saber de astronoma adl astronomik eser-
de yer almasndan yarm yzyl nce tanmtr.
Walter Arsenius (1570 civarnda)un, Erasmus
Habermel (1585 civarnda)in ve John Blagrave
(1585 civarnda)nin
16
usturlaplar Avrupada imal
edilmi bu tr usturlaplarn en genleri ve sanatsal
bakmdan en zarifleridir. Bu usturlaplarn ilk ikisi
mzemizde model olarak bulunmaktadr (bkz.
s. 113f.). Bu balamda Emmanuel Poullenin bir
ka tespiti
17
zerinde durulmaldr: Avrupada bu
usturlaplara, uygulamada duyulan ilgi, kesinlikle
astronomik gzlemlere veya hassas hesaplamalara
katkda bulunmaya ynelik deildi.
Arap-slam kltr evresinde de evrensel disk
gerekten byk bir etki yapmtr. Bu etkinin hem
yazndaki hem de uygulamadaki nemini, Emilia
Calvo Labarta, el-useyn b. Buh (. 716/1316)un
aletin ayrntl bir tarifini verdii Rislet e-afa
el-Cmia adl eseri ile ilgili almasnda ve bu
eserin edisyonunda anlatmaktadr
18
.
Burada ksaca anlatlan bu geliim sreci bizi,
Suriyede faaliyette bulunmu olan Amed b. Eb
Bekr bn es-Serrc (. 730/1330)n usturlabnn
ortaya kna gtryor. Onun aleti, gelenek-
sel dzlem krenin avantajlaryla evrensel diskin
avantajlarn birletirmi ve bunun da tesinde
usturlabn douda ve batda ulat en yksek
matematiksel-astronomik kaliteyi somutlatrm-
tr (bkz. s. 119).
Son olarak, usturlabn Arap-slam kltr evre-
sinde gelitirilmi olan dier iki trnden de sz
edilmelidir. Birisi kresel usturlap, dieri izgi-
sel usturlaptr. Kresel usturlabn ortaya kn,
3./9. yzyln ikinci yarsna kadar takip edebiliriz.
Bunun Cbir b. Sinn el-arrn
19
tarafndan icat
16
Bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Ox-
ford 1932, s. 492ff.
17
Un instrument astronomique, ad geen yer ve tarih,
s. 150.
18
Ab Al el-seyn ibn Bo (m. 716/1316), Rislat
al-afa al-mia li- am al-ur (Tratado sobre la
lmina general para todas las latitudes), ed., trad. Y es-
tudio Emilia Calvo Labarta, Madrid 1993, s. 27-32.
19
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 162.
85 U S T U R L A P L A R
edildii kabul edilmektedir. Ksa bir sre sonra
onu birok astronom izlemitir: abe el-sib
(300/912 civarnda hayatta)
20
, us b. L (.
3./9. yzyldan 4./10. yzyla gei dneminde)
21
ve el-Fal b. tim en-Neyrz (4./10. yzyln
balar)
22
, ve daha sonraki bilginlerden Eb er-
Reyn el-Brn (. 440/1048)
23
ve Eb el-asan
el-Marrku (7./13. yzyln 2. yars). Bu tr
usturlap da Arap-slam kltr evresinde yzlerce
yl sren bir geliim gstermitir. Bu alet spanya
d Avrupada ya bilinmemi ya da dikkate aln-
mam grnmektedir. Kresel usturlabn yapm
ve bu arala ilem yapma, saladmz modeller
balamnda ele alnacaktr (bkz. s. 120-133).
Bir model yardmyla bahsedeceimiz (bkz. s. 134)
izgisel usturlaba gelince: Bu usturlap, prensip
olarak dzlemsel usturlap ile yaplan gzlemlere
bir hesap cetveli yardmyla ulama denemesinden
baka bir ey deildir. Bu denemeyi gerekletiren
bilgin, matematik tarihinde de nemli bir yeri olan
erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-sdir
(. 610/1213)
24
.
Konuya son verirken, burada Arap-slam kl-
tr evresinden gelen usturlaplar ve Avrupada
yaplm usturlaplar hakknda, gen ve n yarg-
sz bir aratrmacnn Die Astrolabiensammlungen
20
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 173-175.
21
a.e., Cilt 6, s. 180-182.
22
a.e., Cilt 6, s. 191-192.
23
a.e., Cilt 6, s. 261-276.
24
a.e., Cilt 5, s. 399.
des Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums
25
balkl almasnda ulam
olduu karlatrmal yargy vermek yararl ola-
caktr: slam kltrnden gelen paralarn ince-
lenmesi, slam alet yapmclnn beni etkileyen
ilerlemeleri ve alet yapmclarnn teknolojik yeni-
lik glerini ispatlamaktadr. slam kltr evresin-
de yaplan aletler, daima ok yksek astronomik
kullanlrl ve ayn zamanda ince sanatsal gzel-
lii bnyelerinde birletiren paralar olarak grn-
mektedir.Aratrma bugne kadar kalan usturlap-
lar arasnda bu genel deerlendirmeye pek aznn
aykr deceini gsteriyor.
Buna karn, Avrupa usturlaplarnda yzyllar
boyu sreklilik gsteren yksek kalite eksiklii
vardr. Bunlarn birka, usturlap imalinde yksek
bir seviyeye ulalm olduuna tanklk etmek-
tedir. Buna karn, el sanat asndan yksek
seviyeli grnen astronomi rneklerinden hi de
geri kalmayan dier paralar ise, yaratclarnn
elementer astronomi bilgisi eksikliklerine tanklk
etmektedir. Bu, , Avrupada astronomik bilginin
gelimesindeki ahenksiz durumu ve bu bilimin
Ortaa slam dnyasndan alnma iinin eksiklik
halini yanstmaktadr.
25
Burkhard Stautz, Mnih: Deutsches Museum 1999,
s. 5.
86 A S T R O N O M
Naslusun
Usturlab
Muammed b. Muammed (veya Abdullh)
Naslus, 3./9. yzyln son ve 4./10. yzyln ilk
eyreinde yaam grnyor
1
. O, dneminin en
nl usturlap yapmclarndan birisiydi ve tutulma
diski (e-afa el-kusfiyye) olarak adlandrlan
aletin de mucidi olmaldr. Onun nl usturlab
geen yzylda Pariste Alain Brieuxun mlkiye-
tindeydi
2
. Bu arada, ana paras Naslus tarafn-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.
2
Maddison, Fr., Brieux, A.: Baslus or Naslus? A Note
on the Name of an Early Islamic Astrolabist, Archives
internationals dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
24/1974/157-160; King, D.A.: A Note on the Astrolabist
Naslus/Baslus, Archives internationales dhistoire
des sciences ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.
dan yaplm grnen 4./10. yzyldan kalma baka
bir usturlap bulunmutur. Bu usturlabn yapm-
cs Kahire slam Sanatlar Mzesi katalounda
Naslus el-Vs olarak gsterilmitir.
Burada betimlenen usturlap, bugn Kuveytte
slam Arkeoloji Mzesinin mlkiyetinde bulun-
maktadr
3
. Usturlap 315/927 ylnda yaplmtr,
ap 173 mm ve kalnl 4 mmdir. Bu aletin, bir
yz Badat iin 33 ile, dier yz 36 enlemli
bir yer iin donatlm tek bir i diski vardr. A 17
sabit yldz gstermektedir.
3
King, D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments
in Kuwaiti Collections , Kuwait Art and Architecture. A
Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s. 77-96,
zellikle s. 79-83.
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.
Kulplu ve asma halkal ana 170 mm.
apnda. Bir i diski. (Envanter No:
A 2.25)
87 U S T U R L A P L A R
Yine, Naslus (Muammed b. Muammed veya
Abdullh)un bir baka usturlabna ait bir para,
Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulunmakta-
dr. Bu alet, kenar (ucre) ve taht (krs) ile bir-
likte ana (umm)dan olumaktadr. Krsnin i
yanna Naslusun ad kaznmtr. Bu usturlapta
hayret verici olan, enlem dereceleriyle 64 kentin
adlarnn ana parann i yzeyine kaydedilmi
olmasdr. ap 13 cm. dir.
1
1
Daha fazla bilgi iin bkz. King, D.A., Kunitzsch, Paul:
Naslus the Astrolabist once again, Archives inter-
nationales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
33/1983/342-343; King, D.A.: Bringing Astronomical
Instruments back to Earth The Geographical Data. On
Medieval Astrolabs (to ca. 110), Between Demonstra-
tion and Imagination ierisinde. Essays in the History
of Science and Philosophy Presented to John D. North,
Leiden 1999, s. 1-53, zellikle 10, 29-30.
Naslusun 2.
Usturlab
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.
Matris 130 mm apnda. A, a cet-
veli ve i disk yok.
(Envanter No: A 2.26)
88 A S T R O N O M
mid b. Al el-Vsinin
Usturlab
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.
Kulplu ve asma halkal ana 111 mm.
apnda. Bir i disk.
(Envanter No: A 2.27)
Astronom Eb er-Reb mid b. Al el-Vsi,
4./10. yzyln ilk yarsnda yaam grnmektedir.
nl arstronom Al b. Abdurramn bn Ynis
1
(. 390/1009), onu ve Al b. s el-Asurlbyi en
nemli iki usturlap yapmcs olarak nitelendir-
mitir. Bize ulaan kresel usturlabn kullanmna
ilikin risalesinde mid el-Vsi, bu tr usturla-
bn dzlemsel usturlap karsndaki avantajlarn
vurgulamaktadr
2
.
1
Bkz. Caussin, A.P.: Le livre de la grande table Hak-
mite, observe par ebn Younis, Notices et extraits des
manuscrits de la Bibliothque nationale et autres bib-
liothques ierisinde (Paris) 7
e
sr. 12/1803-04/16-240,
zellikle s. 55 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 24, Frankfurt 1997, s. 54-278, zel-
likle s. 93); kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 207.
Usturlaplarndan bir ana ksm, Kahire slam
Sanatlar Mzesinde (Envanter No: 15354) korun-
maktadr. Ayrlmaz bir biimde anaya sonradan
eklenmi bir a yznden anann i yz maalesef
tam olarak incelenemiyor. A 8./14. yzyla ait
grnmektedir. Anann arka yznn eyre-
inde burlarn adlar Arapa olarak bulunmak-
tadr, ayrca onlarn udd el-mriyyn olarak
nitelendirdikleri sembolleri barndrmaktadr. Son
eyrek ise, bir sins kadrann gstermektedir.
Anann ap 11 cm. dir.
2
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 207.
89 U S T U R L A P L A R
Usturlap
340/950 ylnda Amed b. alef tarafndan imal
edilen orijinaline dayanlarak yaplmtr. zerinde
bulunan yazya gre bu usturlap, Abbasi Halifesi
el-Mktefnin (. 295/908) olu olan Cafer b.
(Al) el-Mktef (294-377/906-987) iin imal edil-
mitir.
Bu usturlap, Papa II. Sylvester (380/990, bkz. s.
94) iin yaplm olan veya ona atfedilen usturlapla
belirli bir benzerlie sahiptir
1
.
(Bu usturlabn orijinali: Bibliothque Nationale,
Paris, Ge.A.324)
1
Gunther: The Astrolabes of the World, s. 230, Nr. 99;
Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve
asma halkal ana 130 mm. apnda. 21/24;
30/31; 34/36; 37/39 enlem dereceleri iin
drt i disk. A 17 yldz gsterme ucuyla
birlikte. Nianghl ifte ibre arka tarafta
(Envanter No: A 2.14).
90 A S T R O N O M
el-ucendnin
Usturlab
Byk astronom ve matematiki Eb Mamd
mid b. el-r el-ucend
1
(4./10. yzyln 2.
yars) tarafndan 374/984 ylnda imal edilmi olan
bu usturlap, bize ulaan eski usturlaplarn en gzeli
ve ilginci saylabilir. Bunun yan sra, onun icat etti-
i kapsaml aleti (el-le e-mile, bkz. s. 151)
bilmekteyiz ve yine onun Rey kentinde (bugnk
Tahrann gneyinde) yer ekseni eiminin dei-
ken mi yoksa sabit mi olduunu tespit etmek iin
ina ettii yaklak 20 metre yarapnda olan
byk sekstant da bilmekteyiz (bkz. s. 7).
Ana para ve adan baka usturlabn, 21 (Mekke),
27 (el-ulzum veya Hrmz?), 30 (Kahire), 33
(Badat), 36 (Rey?) ve 39 (Buhara?) enlemleri
iin 5 i diski vardr. 24 saatlik en uzun gnl bir
yerin 6617 olan enlemi iin bir dier disk yapl-
mtr. Baka bir ilave disk ise, astrolojik amaldr
(mara e-u) ve Badat enlemi iin (33)
ngrlmtr.
1
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 307-308; Cilt 6, s. 220-
222.
Usturlap, 1929 ylnda Moradoff ailesinin mlkiye-
tindeydi. R.T. Gunterin
2
1932 ylnda, yanlg sonu-
cu 778/1376 ylnda Amed b. el-r en-Necd adl
birisi tarafndan imal edilmi bir usturlap olarak
betimlemesinden sonra, bilinmeyen bir mlkiyette
kaybolmutur. 1956 ylnda L. A. Mayer
3
, bu ustur-
labn akbeti hakknda hibir ey tesbit edememiti.
Belirli bir sre sonra alet Parise gelmi ve Marcel
Destombes
4
tarafndan doru bir biimde tehis
edilmiti. Usturlap, Alain Brieuxnn mlkiyetinde
bulunmu ve daha sonra Csim el-umeyznin,
Kuveyt, mlkiyetine gemiti. Halen Katar Milli
Mzesinde korunuyor olmaldr
5
.
2
Gunther: The Astrolabes of the World, ad geen yer ve
tarih, s.245.
3
Mayer: Islamic Astrolabist, ad geen yer ve tarih, s. 45
(Tekrarbasm: ad geen yer ve tarih, s. 179).
4
Un astrolabe carolingien et lorigine de nos chiffres
arabes, Archives internationales dhistoire des sciences
ierisinde (Paris) 15/1962/3-45, zellikle s. 16 (Tekrar-
basm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
96, 1998, s. 401-447, zellikle s. 418) bkz. ayrca King,
D.A.: Early Islamic Astronomical Instruments in Kuwa-
iti Collections, ad geen yer ve tarih, s. 83-89.
5
Usturlabn fotorafarn meslektam David Kinge
borluyum.
Modelimiz: ap 151 mm.
Kalnlk 6 mm.
(Envanter No: 2.28)
91 U S T U R L A P L A R
Usturlap
M.S. 10. yzyldan Katalan bir rnee dayanarak.
Burada szkonusu olan alet, Arap rneinin
rekonstrksiyonu olarak ortaya km en eski
Latin usturlabdr. Latince yaznn aslen Arapa
harf rakamlarnn transkripsiyonunu temsil etmesi
dikkate deerdir. disklerde enlem derecelerinin
rakamlar, anada ise 12 saat blmlemesi bulun-
maktadr
1
.
1
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et
lorigine de nos chiffres arabes, Archives internationa-
les dhistoire des sciences ierisinde (Paris)15/1962/3-
45 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 96- Frankfurt 1998, s. 401-447); King, David:
Medieval Astronomical Instruments: A Catalogue in
(Orijinal: Institut du Monde Arabe, Paris)
Preparation, Bulletin of the Scientifc Instrument So-
ciety ierisinde (Pershore, England) 31/1991/3-7; Ku-
nitzsch, Paul ve Dekker, Elly: The Stars on the Rete of
the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad
to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact Sci-
ences in Honour of Prof. Juan Vernet, Barcelona 1996,
Cilt 2, s. 655-672.
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi. Kulplu ve
asma halkal matris 152 mm. apnda (36.
enlem derecesi gravryle birlikte). ki i disk
39/4130; 45/4730 enlemleri iin. A 20 yl-
dz gsterme ucuyla birlikte. Nianghl ifte
ibre arka tarafta. Takvimler ve glge kadran.
Latince yazl. (Envanter No: A 2.18)
92 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, Barselonal Lupitusun Sententi ast-
rolabii adl risalesindeki izimlere dayanlarak imal
edilmitir (Yazma: Bongarsiana Burgerbibliothek
Bern, Cod. 196). Bu risale, Muammed b. Ms
el-rizm (Halife el-Memn, dneminde, 198-
218/813-833, faliyette bulunmutur)nin usturlap
hakknda yazd kk eserinden ksmen uyar-
lama ksmen de Arap rnein serbest ilenmesi
olarak domutur. A zerinde grnen 27 yldz
ad ikisi hari Latin harfleriyle yazlm Arapadr,
yine eit olmayan saat izgilerinin adlar da bu
ekildedir. 360 derece skalasnn, limbus zerinde
u ekilde gsterilmi olmas ilgintir: Arapa
harf rakamlar, bu rakamlarn Latince transkrip-
siyonlar ve Latince rakamlar. Buna karn, arka
tarafta bulunan takvim dairesi (365 gn), (tart-
mal olmakla beraber) sadece Arapa harf rakam-
laryla verilmektedir.
Elyazmasnda iki i disk (hem n hem de arka
tarafta, 3, 4, 5 ve 6. iklimler iin) tarif edilmekte-
dir.
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.
ap 135 mm, kalnlk 5 mm.
(Envanter No: A 2.29).
M.Brunold tarafndan imal edilmitir
( Abtwil, svire).
93 U S T U R L A P L A R
Bern Burgerbibliothek
yazmasndan izimler,
Cod. 196
(Fleury? Otto dnemi, 390/1000 civarnda)
V. 1a 2b
7a 3b
94 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, iddia edildiine gre 380/990 ylnda
Fransada imal edilmi olup Papa II. Sylvestere
atfedilmi bulunan orijinale dayanlarak.
Orijinali, 4./10. yzyla ait bir Arap usturlabnn
karakterini ele vermektedir. Papann, bu eserin
yapmcs olarak dnlmesi, sadece daha son-
ralar ileri srlen bir tahmindir. rmcekteki,
anann kenarndaki ve i disklerdeki btn rakam-
lar ve sabit yldz adlar Arapa harflerle yazlm-
tr. Sadece 30 ve 42 enlem dereceleri ek olarak
Avrupa rakamlaryla da yazlmtr. Arka taraf-
ta bulunan burlarn adlar, ay adlar ve derece
rakamlar iin Latince, yani Avrupa rakamlar
kullanlmtr
1
.
(Modelimizin asl Florenzde Museo di Storia della
Scienzada bulunmaktadr.)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford
1932, s. 230, Nr. 101.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve
asma halkal ana, d ap 130 mm. A 25 yl-
dz gsterme ucuyla birlikte. 2 i disk 30/42
ve 3638 enlemleri iin. Arka tarafta takvim-
ler ve glge kadran. Nianghl ifte ibre.
(Envanter No: A 2.11)
95 U S T U R L A P L A R
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve
asma halkal ana 135 mm. apnda. Yaklak
6/10;30; 14;30/17;30; 21;40/25; 28/30;
32/34;20; 36;30/38;30; 40/42; 45/66
enlemleri iin 9 i disk ve 72 enlemi iin bir
projeksiyon. A 29 yldz gsterme ucuyla
birlikte. Arka tarafta nianghl ifte ibre.
Takvim dairesi ve glge kadran.
(Envanter No: A 2.12)
diskler aadaki ehirler iin yaplmtr: Gana
(na), Sana (an), Mekke, Medine, el-ulzum,
Kahire, Kayrevan (el-ayravn), Samarra (Surre-
men-re), Semerkant, Kordoba, Toledo, Saragossa
ve Konstantinopel, Serendb (Sri Lanka) adas ve
dnyann meskun blgesinin kuzey snr.
1
1
Woepcke, Fr.: ber ein in der Kniglichen Bibliothek
zu Berlin befndliches arabisches Astrolabium, Berlin
1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 1-36); Gunther,
R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford 1932, s. 251-
252, Nr. 116.
(Orijinal: Staatsbibliothek zu Berlin)
Muammed b. e-affr (420/1029) tarafndan
Toledoda yaplan orjinale dayanarak.
96 A S T R O N O M
472/1079 ylnda Saragossada (spanya) Amed b.
Muammed en-Na tarafndan imal edilmi bir
rnee dayanarak
1
.
(Orijinal: Germanisches Nationalmuseum,
Nrnberg, WI 353)
1
Mayer: Islamic Astrolabist, s. 37; Schtze der Astrono-
mie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem Ger-
manischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 29-31.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve
asma halkal ana 124 mm. apnda. 21/25;
34/37; 35/38; 36/39; 38/41 enlemleri
iin 5 i disk. A 23 yldz gsterme ucuy-
la birlikte. Nianghl ifte ibre. Takvim
dairesi, glge kadran ve Arapa yazt arka
tarafta. (Envanter No: A 2.13)
97 U S T U R L A P L A R
478/1086 ylnda Valenciada (spanya) brhm b.
Sad es-Sehl tarafndan imal edilmi olan orijina-
le dayanarak.
12 deiik enlem iin yaplm olan 6 i disk,
Arapa derece rakamlarnn altna kaznm Latin
rakamlar tamaktadr. Ana bir 13. gravr (72)
tamaktadr
1
.
(Bronz Orijinal: Die naturwissenschaftliche
Sammlung, Kassel)
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu
ve asma halkal ana 176 mm. apnda.
13/19; 25/32; 30/38; 32/35; 37/39;
3040; 38/41; 6642 enlemleri iin 8 i
disk. A 28 yldz gsterme ucuyla birlikte.
Nianghl ifte ibre, uzunluk 166 mm.
Arapa yazt arka tarafta: Sad olu
brhmin yapm, Valencia.
(Envanter No: A 2.05)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 263, Nr.
121; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 51-52; von Macken-
sen: Die naturwissenschaftlich-technische Sammlung in
Kassel, Kassel 1991, s. 60-61.
98 A S T R O N O M
Bu usturlap, 613/1216 ylnda Sevillada Muam-
med b. Fut el-amir tarafndan imal edil-
mitir (Bkz. s. 100). Tarafmzdan modeli yaplan
usturlabn zel nemi urada yatmaktadr: 5 i
diskten bir tanesi 4822 iin, yani Parisin enlem
dairesi iin dnlmtr ve ayrca rmcek ve
ana parann ykseltilmi kenar (limbus, cre),
Usturlap
bir Avrupalnn kullanrken tercih ettii Arapa
sabit yldz adlarnn Latince iaretleriyle ve harf
rakamlar (ebced) yerine Arap rakamlaryla dona-
tlmtr. Bu amala rmcek ve usturlabn kenar,
ancak ge dnemde, belki de 16. yzyldan sonra
tralanarak dzeltilmi ve yzeyi yeniden yazl-
mtr. Nispeten ge dnem bir tarih tahmini una
Modelimiz: Pirin, asitle
ilenmi. ap: 73 mm.
(Envanter No: A 2.30)
99 U S T U R L A P L A R
dayanmaktadr: En dtaki daireye 24 (2 x 1-12) alt
blmleme yaplmas Avrupada saat as bilgisini
gerektirmektedir. 4822 iin kurulmu olan Latince
disk de daha sonralar eklenmi grnmektedir.
Dier drt disk zerine okumaya yardmc olmas
iin sonradan Arap rakaml (Avrupa yazm eklinde)
enlem dereceleri kaydedilmitir, fakat bunlar hata-
ldr. Aadaki tabloda bu rakamlar, orijinalindeki
doru rakamlarn karsna yerletiriyoruz:
Orijinaldeki Enlemler Avrupa rakamlaryla Enlemler
Daha sonra bu usturlap Avrupadan stanbula ula-
mtr. Burada, Osmanl devlet adam (sadrazam)
z Amed Mutr Paa (1839-1919) tarafndan
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa
Mecmat el-Ekl (Kahire 1303, s. 222-228) adl
eserlerinde en ince ayrntsna kadar betimlenmi ve
be izim halinde resmedilmitir. Usturlap, Padiah
III. Selim (dnemi: 1203-1222/1789-1807) tarafn-
dan mhendislik yksek okulu ve bugnk stanbul
Teknik niversitesinin ncs olan o zamanki
Mhendishaneye dier aletlerle ve kitaplarla birlik-
te hediye edilmitir
1
.
1
een, Kazm: Astrolab, Lle ierisinde (stanbul)
2/1984/7-11.
Modelimizin ana i yz.
100 A S T R O N O M
Bu usturlap 626/1228 ylnda, yine en retken ve
ilgin usturlap yapmclarndan birisi olan Sevillal
Muammed b. Fut el-amir tarafndan imal
edilmitir. Ondan bize, gnmzde mevcut olan 14
usturlap kalmtr
1
.
Bur sembolleri, ay adlar ve tanjant kenarlar
yaklak 100-200 yl sonra Latince olarak kazn-
mtr. Usturlabn en nemli nitelii, bir ncekinde
olduu gibi, anann zemininde bulunan gravr-
de yatmaktadr. Bu gravr, H. Sauvaire ve J. de
Rey-Pailhadenin ayrntl bir biimde ele aldklar
zere, bir dizin ile birlikte hem bir slam hem de
bir Hristiyan takvimi iermektedir
2
.
Orijinali Kahire slam Sanatlar Mzesinde bulun-
maktadr.
1
King, D.: A Catalogue of Medieval Astronomical Ins-
truments (nternet) No. 6/2.
2
Sur une mre dastrolabe arabe du XIII
e
sicle (609
de lHgire) portant un calendre perptuel avec corres-
pondance musulmane et chrtienne. Traduction et inter-
prtation, Journal asiatique ierisinde (Paris), sr. 9, 1,
1863, s. 5-76, 185-231 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 87). Daha fazla literatr
iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s.
269f.; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 64-66.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, asitle ilenmi.
ap: 165 mm. 3030', 3230', 3330', 3430',
3530', 3630', 3730', 3830', 3930', 40
enlemleri iin 5 i disk. (Envanter No: A 2.31)
Orijinalin fotoraf, ana ksmn i taraf.
101 U S T U R L A P L A R
Bu, 1000/1600 ylndan nceki dnemden bize ulaan
en byk usturlaptr. stanbul Deniz Mzesinde 264
envanter numarasyla kaytl bulunmaktadr. 56 cm
apnda ve 1.1 cm kalnlndadr. Usturlap, 619/1222
ylnda amda Eyybi Sultan el-Muaam s b.
Eb Bekr b. Eyyb iin yaplmtr. Yapmcsnn ad
Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccrdr.
Matematiksel-astronomik deerler, Abdurramn
b. Eb Bekr et-Tibrz tarafndan yaplarak eklenmi-
tir. Gm kakma ileri, es-Sirc ed-Dmeden
kmadr. Bu alet, birisi 30 ve 35 enlemleri iin,
dieri 40 ve 41 enlemleri iin olan iki i diske sahip-
tir. Ekliptik eimi olarak 2351 lk bir deer tamak-
tadr. A ksmen az saylabilecek yldz konumlar
tamaktadr, bunlar toplam yirmi adettir.
David King
1
, usturlabn nemli niteliini, an gney
ekliptik ierisinde ok daha uzun ve kuzey ekliptiin
altnda bulunan bir kprck karsnda ksa bir
1
The Monumental Syrian Astrolabe in the Maritime Mu-
seum, Istanbul, Erdem ierisinde (Ankara) 9 (=Aydn
Sayl zel says II)/1996/729-735, zellikle s. 731. Fransz
usturlaplarnda ortaya kan benzeri Reteler (alar) ba-
lamnda King, Emmanuel Poullenin u almasna iaret
etmektedir: Un constructeur dinstruments astronomiques
au 15
e
sicle: Jean Fusoris, Paris 1963, zellikle s. 19-26
ve Tabela I ve III.
ekvator kprc tamas olarak gstermitir. Bu
zellik, ilk olarak bir Arap usturlabn anda ortaya
kmakta ve Orta a Fransz aletlerinden bazlarn
anmsatmaktadr. Bylece, temelde bulunan a
modelinin belki de Hal Seferleri srasnda Eyybi
Devletine getirilmi olan bir aletden kopya edi-
lip edilmedii sorusu ortaya kmtr. D. Kingin
bugn bu ilikiyi o zamanki gibi aklamayacan,
tam tersine bu modelin daha ok Suriyeli Arap
usturlaplar yoluyla ve Hallar araclyla Fransaya
ulam olduunu kabul etmeye raz olacan mit
ederim. Burkhard Stautzun
2
konuya ilikin tesbiti
aydnlatcdr: Yldz gstergelerinin ekli ve de alt
tarafta bulunan ekvator kprc ve CMa yldz
iin olan ibrenin yannda a dndrmeye yarayan
topuz, erken dnem slam usturlaplarn anmsat-
maktadr.
2
Die Astrolabiensammlungen des Deutschen Museums
und des Bayerischen Nationalmuseums, ayn yer ve tarih,
s. 43. Bu satrlar yazdktan bir sre sonra Kinge, hala bu
grte olup olmadn sorma imkann buldum. O, g-
rn anlan makalesinin yazmndan ksa bir sre sonra
revize ettiini ve bunu The Ciphers of the Monks (Stuttgart
2001, s. 395) kitabnda dile getirdiini syledi. Bu eserin-
de (10. dipnot) nceki tahmine teessf etmekte ve yeni bir
gre ulamaktadr: Possibly it was inspired by a Syrian
astrolabe seen by a French Crusader. Bylelikle bizim
grmze yaklasa da, ben, usturlabn bir Fransz Hal-
s tarafndan gtrldn ve Fransada imite edildiini
daha muhtemel gryorum.
stanbul Deniz Mzesinde Bulunan
Usturlap
102 A S T R O N O M
1. ve 2. Resim (s. 102)
Modelimiz: Pirin, hk-
kedilmi; = 560 mm.
(Envanter No: A 2.24)
103 U S T U R L A P L A R
Modelimiz, 650/1252
1
ylnda Msrda Abdulke-
rm el-Mr tarafndan Eyybi el-Eref Muaffe-
reddn Ms iin imal edilmi olan orijinale daya-
narak yaplmtr
2
.
1
630 h. deil.
2
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 233-
254, No. 103; Mayer, L.A.: Islamic Astrolabist, s. 29-30
ve Plaka XII.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma hal-
kal ana 280 mm. apnda. 30/44; 34/40; 36/66;30
enlemleri iin 3 i disk. A zeri yazl 25 yldz gster-
me ucuyla. Arka tarafta nianghl ifte ibre. Takvimler
ve kadranlar. (Envanter No: A 2.15)
(Orijinal: Museum of the History of Science,
Oxford)
104 A S T R O N O M
Modelimiz, 698/1299 ylnda Hamada (amh,
Suriye) es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr tarafndan
imal edilmi olan orijinale dayanarak yaplmtr.
Yazta gre bu usturlap, Eyybi el-Melik el-
Muaffer Mamd Taiyyeddn iin yaplmtr.
Alman astronom Regiomontanus, bu usturlab
1460 ylndan nce talyadaki ikameti srasnda,
muhtemelen Paduada, edinmi, Nrnberge getir-
mi ve 42 (tamamlanmam), 45, 48 ve 51 enlem
dereceleri iin olan bir ek i diskle donatmtr.
Byk bir ihtimalle Regiomontanus orijinalinde
30 nin gneyindeki yerler iin ngrlen iki diski,
Avrupa kentinin ek disklerine yer aabilmek
iin karmtr
1
.
(Orijinal: Germanisches Nationalmuseum,
Nrnberg, WI 20)
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal
ana 161 mm. apnda. 4 i disk (30/33 ve 36/39 Arap
orijinli; 45/48 ve 51 Avrupa enlemleri iin Latince
eklerle; 42 Roma iin ngrlm grnyor, fakat
sonlandrlmam). A gmten (rmcek, figrlerle
donatlm). Arka yzde a cetveli, nianghl ve dik
al ibre. (Envanter No: A 2.17)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 280, No.
137; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 82-83; Schtze der As-
tronomie. Arabische und deutsche Instrumente aus dem
Germanischen Nationalmuseum. Nrnberg 1983, s. 33-
35. Focus Behaim Globus Ausstellungskatalog Germa-
nisches Nationalmuseum), Nrnberg 1992, s. 570-574.
105 U S T U R L A P L A R
Modelimiz, 690/1291 ylnda el-Melik el-Eref tara-
fndan Yemende imal edilmi orijinale dayanlarak
yaplmtr. Yemendeki Resuliler Hanedanndan
Hkmdar el-Eref mer b. Ysuf (dnemi: 694-
696/1295-1297) usturlaba dair kitaplar yazm, kendi
eliyle aletler imal etmitir.
Ana ksmn arka yznde semboller gurubu kay-
dedilmitir. D taraftaki halka bur sembollerini gs-
termektedir. Bunlar ek olarak Arapa yazyla veril-
mektedir. kinci halka, astrolojik erbb el-vuchun
sembollerini tamaktadr ve burlarn 10 derecelik
36 blmleriyle ilikilidir. nc halkann iaretleri
gezegenlerin lklerini (Musellest) temsil etmek-
tedir
1
.
(Orijinal: Metropolitan Museum of Art, New York)
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma hal-
kal ana 155 mm. apnda. 13/15; 13/37/1430; 21
enlemleri ve 7. iklim derecesi/24 ve 6. iklim derecesi
iin 4 i disk. A 20 yldz gsterme ucuyla birlikte, ap
130 mm. 22 yldz konumu. Arka yzde nianghl a
cetveli, uzunluk 140 mm. Arapa yazt arka tarafta.
(Envanter No: A 2.07)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 243,
No. 109; Mayer: Islamic Astrolabist, s. 83-84; King,
David: The Medieval Yemeni Astrolabe in the Metro-
politan Museum of Art in New York City, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften
ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.
106 A S T R O N O M
Tahminen 7. /13. yzyldan bir Arap modele daya-
nlarak
1
.
(Orijinal: British Museum, Londra)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 238,
Nr. 105.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma
halkal ana 150 mm. apnda. 21/24; 27/33;
30/31 enlemleri iin 3 i disk. A 29 yldz gster-
me ucuyla birlikte, ap 120 mm. Arka yz nian-
ghl ifte ibre tamaktadr, uzunluk 140 mm.
(Envanter No: A 2.06)
107 U S T U R L A P L A R
15./9. yzyln sonlarna doru emseddn
Muammed affr tarafndan imal edilmi, bize
ulam olan be usturlaptan birisinin modeli.
Modelimizin dayand rnek, Kahire slam
Sanatlar Mzesinde bulunmaktadr
1
; 884/1477
olarak tarihlendirilmitir. Muammed affrn
dier drt aleti Cambridge, Oxford (2 adet) ve
Brkselde bulunmaktadr
2
.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma
halkal ana, d ap 120 mm. 33/36 ve 72
enlemleri iin 2 i disk.
(Envanter No: A 3.33)
1
Bkz. Wiet, G.: Epigraphie arabe de lexposition
dart persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut
dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/s. 19.
2
Mayer: Islamic Astrolabist, s. 75-76.
108 A S T R O N O M
ran ah II. Abbs iin 1057/1647
ylnda Muammed Mum el-Yezd
tarafndan yaplm rnee dayanla-
rak
1
.
(Orijinal: Evans Collection, Museum
of the History of Science, Oxford)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu
ve asma halkal ana 30 cm. apnda (ikinci
rnek 45 cm apnda). Ananni tarafna
Badat ile Bel arasnda bulunan 46 ehrin
koordinatlar hkkedilmitir. Bu ehirle-
rin boylam dereceleri, Toledonun 2830
batsndan, yani Kanarya Adalarnn
1730 batsndan geen sfr meridye-
ninden itibaren saylmaktadr. 23/43;
29/30; 33/37; 3637 enlemleri iin 4
i disk (orijinalde 5). A, yldz adlarn
Farsa olarak tayan 46 yldz gsterme
ucuyla birlikte. Bylelikle usturlap geni
apl zaman belirlemelerini mmkn kl-
maktadr. Arka tarafta nianghll ifte
ibre. Sins kadran, zodyak kadran ve iki
glge kadran. (Envanter No: A 2.16)
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the
World, Oxford 1932, s. 132-135, No. 18;
Mayer: Islamic Astrolabists, s. 208.
Usturlap
109 U S T U R L A P L A R
Bir Osmanl
Usturlab
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap 183 mm. 4 i disk.
Nianghl a cetveli.
(Envanter No: A 2.32)
Bu alet, 1091/1680 ylnda muhtemelen Osmanl
Padiah II. Beyazt (. 918/1512)n soyundan Suln
b. Aam b. Byazd adl birisi iin, imal edilmitir. Bu
usturlap, 21 (Mekke), 30 (Kahire), 34 (am), 36
(Halep), 41 (stanbul) ve 42 (Edirne) iin 4 i diske
sahiptir. Ana parann i yz botur. Arka yz bir sins
ve bir tanjant kadran tamaktadr. Orijinali Kahire
slam Sanatlar Mzesindedir.
110 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 90 mm. 4
i disk. A, 21 yldz adyla birlikte. Nianghl
ifte ibre. Arka yz, yldz semboll takvim ve
glge kadranlar tamaktadr.
(Envanter No: A 2.20)
randa (sfehan?) 1118/1706 ylnda imal edilmi
olan bu usturlap, enstitmzn mlkiyetindedir.
2110, 2110 (ikinci defa), 2240 ve 3915 enlemleri
iin 4 adet i disk ngrlmtr.
Anann i yznde 36 ran kentinin enlem dereceleri
kaznmtr. Bu rakamlarn ou yanltr. Modelimiz,
Arap-slam kltr evresinde usturlap kullanmnn
k dnemi iin ilgin bir rnektir. Bu dnemde
yaayan bir kimse usturlab artk astronomik gzlem
arac olarak kullanabilecek durumda deildi.
111 U S T U R L A P L A R
Modelimiz m.s. 14. yzyldan kalma spanyol-Gotik
tarz bir rnee dayanlarak yaplmtr.
Bu, Avrupada yaplm usturlap aka grld
zere, Arap kltr evresine ok yakn durmaktadr.
Yldz adlar, ok az istisna dnda Arap kkenlidir.
Bizzat Latince Caden = konan (Kartal) sembol
bir Arap takm yldzyla ilikilidir. (M. Brunold)
1
.
Orijinal: Society of Antiquaries, Londra.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 306-309,
Nr. 162.
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Gotik rakam-
lar. Kulplu ve asma halkal ana 120 mm. apn-
da. Her iki 36/40 ve 44/48 enlemleri iin 2 i
disk. A, arabeskler ve drt-yaprak tezyinatla
birlikte 17 yldzn konumunu gstermekte.
Cetvel 60 mm. yarapnda. Arka yzde glge
kadran ve yl bandaki hafta gnn belirleme
emasyla birlikte ekliptik ve takvim dairesi.
Nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold
(Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.
(Envanter No: A 2.08)
112 A S T R O N O M
Usturlap
Modelimiz, yaklak 1500lerden bir Avrupa usturla-
b sitilinde, Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafn-
dan yaplmtr
1
.
1
Kr. Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 324-
325, Nr. 173.
Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve asma halkal ana
ksm 100 mm. apnda, 48. enlem derecesi iin
olan yer koordinatlaryla birlikte. disksiz. 14 yl-
dz konumlu ve aletin dar kenarndaki esas yerine
yerletirilemeyen saat blmlemeli a.
Cetvel 50 mm. yarapnda, arka yzde ekliptik
ve takvim dairesi, glge kadran, eit olmayan
saatlerin diyagram ve nianghl ifte gsterge.
(Envanter No: A 2.09)
113 U S T U R L A P L A R
Usturlap
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu
ve asma halkal ana 156 mm. apnda.
39/42, 45/48 ve 51/54 enlemleri iin
3 i disk. A 37 yldz konumlu, i ie
gemi kordonlu ve merkezde melek
formlu. Nianghl ifte ibre. Arka
tarafta ez-Zerlnin 2,5 lik aa sahip
projeksiyonu ve 25 yldzn konumu.
Bunlarn zerinde yatay bir kiri, tan-
jant kenarlar, zenit ve bknt ibresi
ile birlikte dnmektedir. Latince yazl.
(Envanter No: A 2.10)
Modelimiz, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun
atlyesinde imal edilmi bir modele dayanyor. Bu
usturlap Grppin koleksiyonunda bulunmaktadr
ve 1980 ylnda Pariste Linton koleksiyonu ere-
vesinde ak arttrmaya sunulmutur.
Modelimizin yapmcs Martin Brunoldun (Abtwil;
svire) bir brorndeki ayrntl betimlemesi.
114 A S T R O N O M
Usturlap
M.S. 1600 civarnda Erasmus Habermel tarafn-
dan imal edilmi alete dayanlarak yaplmtr. Arka
yzde ez-Zerl Diski grlmektedir
1
.
rnek bugn Oxford, Museum of the History of
Scienceta bulunmaktadr.
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, s. 453-456,
Nr. 278.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. 14
keli, kulplu ve asma halkal ana 210
mm. apnda. 39/42, 45/48 ve 51/54
enlemleri iin 3 i disk. A 30 yldz
konumuyla birlikte. Nianghl ifte ibre.
Arka yzde zenit ve bknt ibresi ile
birlikte yatay kiri.
(Envanter No: A 2.04)
Martin Brunold (Abtwil, svire) tara-
fndan yaplmtr.
115 U S T U R L A P L A R
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. Kulplu ve
asma halkal ana 118 mm. apnda. A 19
yldz gsterge ucuyla birlikte. 18, 28, 30,
36, 37 ve 39 enlemleri iin 4 i disk. Arka
yzde nianghl ifte ibre 110 mm. apn-
da. Arapa ve Latince yazl.
(Envanter No: A 2.19)
Martin Brunold (Abtwil, svire)
tarafndan retim amal imal edil-
mitir.
Usturlap
116 A S T R O N O M
EVRENSEL DSK
Avrupada sapa (e-afa ez-zerliyye) adyla
tannan bu alet, gk ekvatorunun ve Ko veya Terazi
balang noktasndan gndnm taycsnn dz-
lemine kadar paralel ve dikey daireleriyle ekliptiin
projeksiyon edildii sadece tek bir diskten olumak-
tadr. Ko veya Terazi noktasnn ayn zamanda her
bir ufkun dou-bat noktas olmasndan dolay, disk
btn alanlar iin kullanlabilirdir. Ufuk, projeksiyon
merkezinden geen dz bir izgi olarak yanstlmak-
tadr. Bu izgi, merkez noktada dndrlebilen ve
taksimatl bir cetvel ile temsil edilir. Diskin kenarn-
da bulunan derece taksimat yardmyla, ufkun ekva-
tor karsnda gk kresinde ald konuma gre her
durum verilebilir. Arka yz genel olarak allageldik
usturlabn arka yz gibidir, sadece zerinde kk
bir daire daha bulunmaktadr ve bu daire yoluyla
Ayn seyri gsterilebilir
1
.
1
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Auszug aus
der Habilitationsschrift, Erlangen 1920, s. 32 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 35, s.
1-33, zellikle s. 32); Vallicrosa, Jos Mills: Un ejemplar
de azafea rabi de Azarquiel, Al-Andalus 9/1944/111-119
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 40, s. 233-245).
Evrensel Disk
Modelimiz, 650/1252 ylnda Murcia (spanya)da
Muammed b. Muammed b. Huzeyl tarafndan
imal edilmi orijinale dayanlarak yaplmtr.
(Orijinal: Observatorio Fabra, Barcelona)
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm.
Gsterge cetvelinin uzunluu 185 mm. Derece
taksimatl cetvel, uzunluk 165 mm. Kalnlk 3
mm. Arapa rakam deerli harfler. (Envanter
No: A 2.03)
117 U S T U R L A P L A R
Evrensel Disk
Bu, Muammed b. Fut el-amirnin afa
zerliyye veya ekkziyye olarak adlandrlan
birok yaygn disklerinden birisidir. el-amir,
bu diski 613/1216 ylnda Sevillada imal etmi-
tir. Disk yaklak 216 mm. lik bir apa sahiptir.
zerine 33 sabit yldz ismi kaydedilmitir.
19. yzyln ilk yarsnda bu alet Almerico da
Schionun eline Vicenza (Veneto) yaknn-
daki Valdagnoda gemiti. Bugn Roma
Rasathanesinin (Osservatorio Astronomico)
mlkiyetindedir (No. 694 II)
1
.
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi.
ap 185 mm. A cetvelinin
uzunluu 185 mm. Derece tak-
simatl cetvel, uzunluk 165 mm.
Arapa rakam deerli harfler.
(Envanter No: A 2.34)
(afa)
Muammed b. Fut el-
amirnin Evrensel Diski
1
da Schio, A.: Sur deux astrolabes arabes, Atti del IV
Congresso Internazionale degli Orientalisti tenuto in
Firenze ierisinde 1878, Cilt 1, Florenz 1878, s. 367-
369 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astro-
nomy serisi iinde Cilt 86, Frankfurt 1998, s. 177-179);
ayn yazar: Di due astrolabi in caratter cufci occidentali
trovati in Valdagno (Veneto), Venedig 1880 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 86,
s. 194-272); Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World,
s. 270-273; Mayer: Islamic Astrolabist and Their Works,
Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 199).
118 A S T R O N O M
Evrensel Disk
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi. ap 185 mm. Kalnlk
3 mm. Takvimler ve sins izgileri. Roma rakamlar.
(Envanter No: A 2.02)
ez-Zerlnin
evrensel diskinin
Libros des saber de
astronomadaki izimi
7./13. yzylda Kastilya Kral X. Alfonsun emriy-
le bir ok bilgin tarafndan Endlste derlenen
eserlerin koleksiyonu olan Libros des saber de
astronoma adl eserde bulunan izimlere ve
betimlemelere gre yaplm rekonstrksiyon.
119 U S T U R L A P L A R
Modelimiz: Pirin, hkkedilmi, kulplu ve asma halkal ana
150 mm. apnda. A (trigonometrik 5 derece a 18 yldz
gsterme ucuyla birlikte) ap 134 mm. 3 i disk, ift kat-
lanm muantaralar iermektedir (6/12; 18/24; 24/30;
36/42; 48/54; 60/66). 67 mm. yarapnda bir ibre. Arka
yzde nianghl ifte ibre. Modelimiz, M. Brunold (Abtwil,
svire) tarafndan yaplmtr. (Envanter No: A 2.01)
Modelimiz, ez-Zerlnin evrensel diskinin ve sra-
dan bir usturlabn avantajlarn kendisinde birletiren,
Amed b. es-Serrc (. 729/1329) tarafndan imal edil-
mi usturlaba dayanyor. Bu alet, usturlap geliiminde
zirve noktas olarak kabul edilir.
(Orijinal: Benaki Mzesi, Atina)
1
.
1
bn es-Serrcdan bize, bir evrensel disk ile birletirilme-
mi usturlap daha ulamtr: 1. Haydarabad, Salar Jung
Museum (623/1226); 2. Rampur (626/1228); 3. London,
Greenwich, National Maritime Museum (628/1230). The
Planispheric Astrolabe, London 1976, s. 44-45; Sarma, Sre-
eramala R.: Astronomical Instruments in the Rampur Raza
Library, Rampur 2003, s. 25-33. Gunther, R.T.: The Astro-
labes of the World, Oxford 1932, s. 285-286, No. 140; Mayer:
Islamic Astrolabist, s. 34-35; King, D.: On the Early of the
Universal Astrolabe in Islamic Astronomy, and the Origin
of the Term Shakkzya in Medieval Scientifc Arabic,
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments ierisinde,
Variorum Reprints, London 1987, No. VII.
Evrensel Usturlap
120 A S T R O N O M
Bugnk astronomi tarihi bilgimize gre, kresel
usturlap ilk olarak Arap-slam dneminde ortaya
km grnmektedir. Arap-slam evresi astro-
nomlar, halkal kre, gk kresi ve dz ustur-
lap gibi gereleri dorudan veya dolayl olarak
Yunanlardan almlar ve bu aletlerin srekli olarak
geliimi ve iy iletirilmesi iin aba sarfetmilerdir.
Buna karn, kre biimli usturlap, Arap-slam
kltr evresinin buluu olarak grnmektedir.
Fakat Arapa kaynaklarda hi de az olmayan sk-
lkla kresel usturlap halkal kre ile kartrlm
ve bu yzden, tpk bn Nedm (. 380/990)in
Fihristinde
1
olduu gibi, bu tr usturlabn mucidi
olarak Ptoleme anlmtr. el-Brnnin verdii bir
bilgi, Cbir b. Sinn el-arrn (3./9. yzyln ikin-
ci yars)nin
2
de kresel usturlabn mucidi olabile-
cei varsaymn olanakl klmaktadr. Kitb st
b
el-Vuch el-Mmkine f an
at el-Asurlb
3
adl
eserinde el-Brn yle demektedir: Ben, Cbir
b. Sinn el-arrnnin yapm olduu bir usturlap
grdm. Bu usturlapta, rmcee gerek duyul-
mamaktadr. Yani ufuk ve ykseklik paralellerini
kre zerinde izmi ve sonuncusunda karlkl
duran iki kadran zerine enleme tekabl eden
delikler oymutur. Daha sonra kre zerine ayn
ykseklie ve en byk dairelere sahip olan
halka yerletirmitir: Bunlardan biri ekvatordur ve
kre zerindeki teki ekvatora balanmtr, die-
ri ise burlar kuadr ve ekvatorun karsnda ve
ona doru ayn miktarda eimlidir; ncs kre
zerinde bulunan 4 kutuptan geen dairedir, yani
ilk iki dairenin kutuplarndan geer. Bu nc
1
Ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 267; Bkz. Seemann,
Hugo Mittelberger, Th.nn katklaryla- Das kugel-
frmige Astrolab nach den Mitteilungen von Alfons X.
von Kastilien und den vorhandenen arabischen Quel-
len, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur Geschichte der
Naturwissenschaften und der Medizin. Heft VIII), s. 3
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy se-
risi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431, zellikle s. 365).
2
Sezgin, Fuat: GAS, Cilt 6, s. 162.
3
Elyazmas, stanbul, Sleymaniye Ktphanesi, Ca-
rullah Koleksiyonu 1451, v. 38a.
daireye ekvator kutuplarnda 2 delik oymutur, bu
deliklerin iine ve kre zerinde hesaba katlan
enlem deliklerinin iine mandalla sabitledii bir
eksen yerletirmitir.
4
Modern Arap-slam astronomi tarihi aratrma-
larnda, nadir ele alnan bu aleti, ilk olarak 1846
ylnda Lois-Amlie Sdillot, Eb el-asan el-
Marrku (7./13. yzyln ikinci yars)nin Cmi
el-Mebdi
el-mceyyeb), St. Petersburgda muhafaza edilen ori-
jinaline dayanlarak
1
.
1
Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen Bibli-
othek zu St. Petersburg befndliche astronomische Inst-
rumente mit arabischen Inschriften, St. Petersburg 1865
(=Mmoires de lAcadmie impriale des sciences de St.
Ptersbourg, VII
e
srie, tome IX, no. 1), s. 16-26, 151-152
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 362-372, 497-498)
Pirin, hkkedilmi. Yarap
150 mm. n yz nianghl.
(Envanter No: A 3.03)
137 K A D R A N L A R
1859dan ksa bir sre ncesinde, Arabist Alois
Sprenger tarafndan Londral ktphaneci William
Morley iin satn alnana kadar amda bulunan
orijinaline dayanlarak yaplmtr. Bu kadrann
orijinali, 735/1335 ylnda Al b. e-ihb tarafn-
dan yaplm ve Muammed b. el-uzl adl bir
hakkak tarafndan kaznmtr
1
.
1
Morley, W.: Description of an Arabic Quadrant, Jour-
nal of the Royal Asiatic Society of Great Britain and Ire-
land ierisinde 17/1860/322-330 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 85, Frankfurt
1998, s. 322-336); kr. Schmalzl, P.: Zur Geschichte des
Quadranten bei den Arabern, Mnih 1929, s. 37f. (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 90, s. 189-331, zellikle s. 225f.).
Sins Kadran
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 135 mm.
(Envanter No: A 3.04)
138 A S T R O N O M
Enstitmzn mlkiyetinde bulunan bu kadran,
Marip kkenlidir ve 10./16. veya 11./17. yzylda
imal edilmi olmas mmkndr. Arka yz bo-
tur. 60 eit blme ayrlmtr ve ad da buradan
gelmektedir ve ykseklik yay 90lk taksimata
sahiptir.
Marib Kkenli
Altmlk
Sins Kadran
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 125 mm.
(Envanter No: A 3.09)
Mebs ve menks izgilerine ait iki sistem dn-
da, yarm daire biiminde iki yay (bir tanesi sins
izgisi zerinde, dieri kosins izgisi zerinde)
bulunmaktadr; bunlar kiri mesafelerini sins
deerlerine evirmek iindir. kindi namaz vaktini
belirlemek iin de bir yay bulunmaktadr. ki nian-
ghtan birisi eksiktir.
139 K A D R A N L A R
ift kadranl ekkziyye (rub e-ekkziyye),
Cemleddn Abdullh b. all el-Mridn (.
809/1406) tarafndan ez-Zerlnin evrensel diski
(bkz. s. 116) esas alnarak imal edilmitir. Bu ara,
kresel astronomi hesaplamalarn bir alet yar-
dmyla yapabilmek iin icat edilmitir. Bu ale-
tin kendisi bize kadar ulamamtr, yalnz-
ca el-Mridnnin tarif ve kullanmna yne-
lik bilgileri ieren bir risalesi bize ulamtr.
Rekonstrksiyonumuzda, yeterince ayrntl olma-
yan ve bugn bizde eksik olan bilgileri koullayan
bu tariften baka, muhafaza edilmi bir Avrupa
imitasyonundan (bkz. bir sonraki sayfa) yarar-
landk. rmcek, 7 sabit yldz iaretli eyrek
daire biimindedir. Bunun altnda, ez-Zerl-
Projeksiyonu ile donatlm, masif ve a biiminde
bir disk bulunmaktadr
1
.
1
King, David: An Analog Computer for Solving Prob-
lems of Spherical Astronomy: The Shakkzya Quadrant
of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives internationales
dhistoire des sciences (Wiesbaden) 24/1974/219-241.
ift Kadranl
ekkziyye
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 167 mm.
(Envanter No: A 3.07)
140 A S T R O N O M
Modelimiz, grnd kadaryla 15./9. yzylda el-
Mridnnin (bkz. bir nceki sayfa) aletinin veya
baka bir Arap modelin imitasyonu olarak ortaya
kan, bize ulaan Avrupal bir orijinaline dayan-
larak yaplmtr.
ift Kadran
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 160 mm.
(Envanter No: A 3.01)
Aletin dier zellikleri, bir farkla bir nceki
ekkziyye kadrann zelliklerinden ibaretti: Fark
Latince olan yazdr. ekkziyye kadran, meteoros-
kop olarak da bilinmektedir.
(Orijinal: Adler Planetarium, Chicago)
141 K A D R A N L A R
Peter Apiana ait
Meteoroskop
Pirin, hkkedilmi.
Yarap 150 mm. Arka
yzde ok byk bir hassa-
siyetle yaplm sins kad-
ran bulunmaktr, zerinde
hareketli bir cetvel vardr.
Modelimiz, Martin Brunold
(Abtwil, Schweiz) tarafn-
dan yaplmtr.
(Envanter No: A 3.02)
Peter Apian (1501-1552)n Astronomicum Caesa-
reum adl eserinde yapt tarife gre yaplm-
tr. Apiann, ncs Johannes Wernerin aletini
intihal ettii bugn kantlanm grnmektedir.
Wernerin Arap modeli de ez-Zerlnin evrensel
diskine dayanmaktayd
1
.
1
North, J.D.: Werner, Apian, Blagrave and the
Meteoroscope, The British Journal for the History of
Science (London) 3/1966-67/57-65.
142 A S T R O N O M
Destr Kadran
Pirin, hkkedilmi.
ap: 18 cm.
(Envanter No: A 3.10)
Modelimiz, destr kadrannn (Arapas diret
ed-destr veya ed-dstr), Kahire slam Sanatlar
Mzesinde bulunan 182 mm. apndaki orijina-
line gre yaplmtr. Kadran arka yznde, enle-
mi 30-33 civarnda olabilecek bir yerin ufuk
dzlemi projeksiyonunu tamaktadr. Paralel ve
dikey daireler yerine, temel halkalar ve esas al-
nan sabit yldzlarn dairesel kirilerle donatlm
konumlar grlmektedir. Orijinal, Al b. brhm
el-Muaim tarafndan 734/1334 ylnda imal edil-
mitir. Orijinalde eksik olan her iki gsterge taraf-
mzdan eklenmitir.
143 K A D R A N L A R
Kadran Diski
Bu, imdiye kadar benim bilmediim,
byk bir ihtimalle Marip kkenli bir
kadran kombinasyonu biimindedir.
Alet, enstitmz mzesinin mlkiye-
tinde bulunmaktadr. Daire biimin-
deki pirin diski 250 mm. apnda ve
0,8 mm. kalnlndadr. Arka yzn
kuzey yarsnda, her biri doksanlk tak-
simata sahip iki kadran hkkedilmitir.
Ykseklik lmleri, bir gsterge ile
yaplabilir.
n yzde mebs ve menks izgili
altmlk blmlemeli bir sins kadran
ve kiri uzunluklarn sins deerlerine
evirebilmek iin iki yarm daire bii-
minde, biri sins dieri kosins izgisi
zerinde olan iki yarm daire izgisi
bulunmaktadr.
Btn bu niteliklerinden dolay, bura-
da belki de tamamlanmam bir aletle
kar karya olup olmadmz kendi-
me soruyorum.
Pirin, hkkedilmi.
ap: 25 cm.
(Envanter No: A 3.11)
144 A S T R O N O M
Kadran
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Yarap 120 mm.
(Envanter No: A 3.05)
18. yzyldan bir Avrupa kadrannn rekonstrk-
siyonu.
145 K A D R A N L A R
D ER GZLEM VE LM ALETLER
Hint Dairesi
(ed-Dire el-Hindiyye)
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap 250 mm. Gnomon ykseklii: 63 mm.
(Envanter No: A 4.25)
Dairenin merkezine bir gnomon sabitlenmitir.
Meridyen yn, glgenin daireye giri ve k
yerleri arasnda bulunan izginin ortasndan ve
dairenin merkezinden geen dz bir izgi ile gste-
rilmitir. Bu alet Yunanlar ve dier baka kltrler
tarafndan da bilinmekteydi
1
.
1
Sdillot, L.A.: Mmoire, s. 98ff.; Wiedemann, E.: ber
den indischen Kreis, Mitteilungen zur Geschichte der
Medizin und der Naturwissenschaften ierisinde (Leip-
zig-Hamburg) 11/1912/252-255 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 34, Frankfurt
1998, s. 56-59).
146 A S T R O N O M
Meridyen
Ynn Belirleme Aleti
5./11. yzyln ilk yarsnda, ilk defa her iki astro-
nomda, Eb er-Reyn Muammed b. Amed el-
Brn ve el-asan b. el-asan bn el-Heysemde,
meridyen ynn glge yardmyla ve Hint
Dairesi araclyla bulmak iin kullanlan gele-
neksel grafik ynteminin hatal olduuna ilikin
belirgin bir fikir olumutu. Bu iki astronomdan
ilkinin baz yeni yntemler bulduu srada, bn el-
Heysem, meridyen ynn sabit yldzlarn ynde
ykseklikleri yoluyla belirleme yntemini bulmu-
tur.
Kendi yntemi ve bununla ilikili olarak gelitirmi
olduu len (Meridyen) izgisini Belirleme
Aleti (le li-stirc a Nf en-Nehr) adl
risalesindeki aklamalardan, bu problemin onu
uzunca bir sre megul ettii ve onun gerekten
bu aletin mucidi olduu anlalmaktadr. Geri bir
sabit yldzn evcinden nceki ve sonraki a mesa-
felerinin kutup yksekliini bulmada kullanlmas,
bn el-Heysemden nce biliniyordu, fakat o, sabit
yldzlarn ynde ykseklikleriyle yaplan ilemi
ak seik tanmlayan, deneysel olarak salamla-
trlm astronomik bir yntem haline getiren ilk
kii olarak grnmektedir. Batda bu yntem ilk
olarak Regiomontanusda 15. yzyln ikinci yar-
snda ortaya
kmtr
(Bkz. R. Wolf,
Handbuch
der Astronomie
I, 390-391).
Bizim aletimizle
gerekletirilen
bu yntemde,
sabit yldzlarn
akam alacakaran-
lndan
evce kadar ve
evcden tan
vaktinin hemen
ncesine kadar
gzlemlenmesi
yoluyla her iki
ufuk asnn yar toplam bulunur. Burada belir-
leyici olan, alt gstergenin, balant stununun
dndrlmesiyle birbirleriyle denk bulunan a
byklklerini [st ve altta kazanlan] ortaya kar-
masdr. Bylece alttaki yatay yarm dairede bulu-
nan katedilmi ann toplamnn yars meridyen
ynn belirler
1
.
1
Sezgin, Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a
Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-
islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/arap.
Teil 7-43.
Pirin, altn yaldzl.
Sert aa.
Ykseklik: 1 m.
(Envanter No: A 4.21)
meridyen izgisi
gsterge
meridyen izgisi
gsterge
delikli
gzleme
ubuklar
hedefleme
borucuu
147
A L E T L E R
genli Alet
Astronom ve fiziki Abdurramn el-zin (6./12.
yzyln ilk yars), ttiz el-
lt en-Nefse...
1
adl risalesin-
de dier aletler yannda tara-
fmzdan yeniden imal edilen
genli Aleti de (el-le zt
el-mselles) tarif etmitir. Bu
ara u iki problemin zm
iin kullanlmtr:
1. Tpk sradan bir kadran gibi, yldzlarn yksek-
liklerini belirlemek.
2. Bir nesnenin bize grnd optik ay belir-
lemek.
el-zin, el-Brnnin Tadd Nihyt el-Emkin
adl eserinde bu aletten bahsettiini bildirmekte-
dir
2
. el-zin sunduu btn aletleri blm-
de ele almtr: 1. Aletin imali, 2. Kullanm ve
3. Sylenenin doruluunun kantlanmas. Josef
Frank, 1921 ylnda bir Berlin yazmasndaki (Spr.
1877, Ahlward 5857, 124a v.) astronomi aralar-
na dair anonim bir mecmuann birinci ve ksmen
ikinci blmne dayanarak bu aleti tantmtr
3
.
Yazarn tarifini ksmen tercme eden Frank, aletin
zellikleri hakknda unlar sylemitir:
Ahaptan veya baka bir materyalden yaplm
dik al bir gen iine, aortayn hipotens kes-
tii nokta merkez olmak zere, dikkenara temas
eden ve 180 dereceye blnm bir yarm daire
1
Benim kullandm yazma stanbul niversitesi K-
tphanesinde bulunmaktadr, A.Y. 314 (54b-82b, 9. yz-
yl, bkz. Sezgin, Fuat: a.e., Cilt 6, s. 92). Szkonusu metin
tpkbasm olarak Macmat Resil Arabiyye f lm el-
Felek adyla baslmtr, Institut fr Geschichte der Ara-
bisch-slamischen Wissenschaften 2002, s. 114-166.
2
el-zin muhtemelen elimizdeki edisyonun (Kahire
1962) 221. sayfasnda bulunan aklamaya iaret etmek-
tedir. el-Brnnin aklamas gerekten ok ksadr ve
aletimizin sadece ikinci devini iermektedir.
3
ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr
Instrumentenkunde ierisinde (Berlin), Cilt 41, s. 193-
200, zellikle 199-200, (Tekrarbasm: Islamic Mathe-
matics and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s.
69-70).
Pirin, hkkedilmi, sert
aa. akl. (Envanter
No: A 4.24)
izim, yazmadan, stanbul, niversite
Ktphanesi, A.Y. 314.
izilir. Hipotens zerinde ulara, nian almaya
yarayan iki adet dikey aa paras taklr. gen,
dik ann tepe noktasna oturtulan bir mentee ara-
clyla bir temele, drtgen bir levhayla balantya
getirilir. Bu temelin n yz taksimatlandrlm-
tr; her bir taksimat genin yksekliinin altm-
nc blmyle ayndr. Bu alet aslnda bir ifte
kadrandr ve zellikle a byklklerini lmeye
yarar. Elbette bir bakma bundan daha fazlasn da
gerekletirir. Bu kadranla sadece, objenin grme
izgisinin ufukla meydana getirdii a llebilir.
genli aletle ise ufk tahta, a alannda kald
mddete dikey ekilde bulunan bir a llebi-
lir. Ayrca, temelin taksimatnda, dairenin merkez
noktasna yerletirilmi akln yardmyla her bir
ann sins bulunabilir.
148 A S T R O N O M
Ykseklik lm Aleti
Evrensel bilgin Eb Nar es-Samuel b. Yay el-
Marb
1
(. 570/1175 civarnda), imdiye kadar
iki yazmas bilinen Kef Avr el-Mneccimn ve-
alaihim f Ekser el-Aml ve-l-Akm adl ese-
rinde ncelleri tarafndan kullanlan ykseklik
lm aletini tarif etmi ve bunlarn olas zayf
noktalarna iaret etmeye almtr.
1.
Aralarn birisinde, ayn uzunlukta iki bacak-
tan oluan bir a ler ile ilem yaplmaktadr.
Bacaklardan birisi, yatay duran bir cetvelin ba
tarafna balanm iken, dieri aleti tayan masa-
nn zerinde bulunan hareketli bir rayda cetvel
boyunca kayar. Birinci bacaktaki her iki nianghla
bildirilen ykseklik, her iki bacan ular arasnda
gzlem srasnda ortaya kan mesafenin yarsnn
bacak uzunluuna olan oranyla bulunur. Oran,
ykseklik asnn kosinsn verir.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 65.
Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.
Masa sert aatan, uzunluk: 66 cm. Yan
tarafa yerletirilmi skala, hkkedilmi
rakam deerli Arapa harfler
(Envanter No: A 4.33)
149
A L E T L E R
2.
kinci ykseklik lerde, iki bacakla ilem yaplr.
Bunlardan birincisi, bir sivri ula ve iki nianghla
donatlmtr ve ykseklii bklm noktas mente-
esinden ayarlanabilirdir. kinci bacak, zerinde
90lik a ile bulunan hareketli bir cetvelin yer ald-
bir rayla donatlmtr. Cetvelde, birinci bacan
ucuyla ve niangh araclyla ykseklik as belir-
lenir. Bacan cetvelle temas noktas ile alt ucu
arasndaki mesafenin, bacan bilinen uzunluuna
oran, nian alnan yksekliin sinsn verir.
Masa sert aatan, uzunluk: 46 cm.
Nianghl pirin ibre ve
mandallama kolu.
(Envanter No: A 4.34)
Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.
150 A S T R O N O M
3.
nc ykseklik lerde, ayn uzunluktaki iki
bacak, bir pergelin bacaklar gibi bir mentee
ile birbirlerine baldr. Bacaklarn birisi yatay
konumda (horizontal) sabit olarak durmakta ve bir
okuma skalas tamaktadr, nianghla donatlm
dierinin ise ykseklii ayarlanabilirdir ve ucunda
bir akl tamaktadr. Yatay cetvelin bandan
akl ile iaretlenmi noktaya kadar olan mesa-
fenin, hareketli bacan uzunluuna oran, nian
alnan yksekliin kosins deerini verir.
Masa sert aatan,
uzunluk: 63,5 cm. Yan
tarafa yerletirilmi
skala, hkkedilmi
rakam deerli Arapa
harflerle birlikte
(Envanter No: A 4.35)
Yazmadan, Oxford, Hunt. 539.
151
A L E T L E R
Kapsaml Alet
Bu aletin mucidi, nl matematiki ve astronom
mid b. el-r el-ucenddir
1
(4./10. yzy-
ln 2. yars). el-ucendnin bu aleti tarif ettii
yazma risalenin
2
bulunmasndan nce, sadece el-
Marrk (7./13. yzyln 2. yars)nn
3
zpt aln-
tlarla tannyordu. 1921 ylnda Josef Frank
4
, el-
ucendnin bir Berlin yazmasndaki
5
risalesinden
kalan paralara dayanarak bu aleti hemen hemen
geree uygun bir biimde tarif edebilmiti:
Alet esas itibariyle ii bo bir yarm kreden ve
byk dairelerinden birisinin byklnde bir
diskten olumaktadr. Yarmkresinin derecelere
ayrlm kenar dairesi, ufku temsil etmektedir.
Yarmkrenin i yzne ufka paralel ve ufka dikey
daireler izilmitir. Buna gre, yarmkre, gk
kresinin ufuk altnda bulunan yatay koordinat
sisteminin paras olarak anlalabilir. Disk 360
dereceye taksimatlandrlmtr ve yarm krenin
merkez noktasnda ekliptik dzlemi gibi dnmek-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 307-308; Cilt 6, 220-222.
2
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 221.
3
Cmi el-Mebdi ve-el-yt, Tpkbasm Ed. Frank-
furt 1984, s. 14-19; Sdillot, L.A.: Mmoire sur les ins-
truments astronomiques des Arabes, ad geen yer ve
tarih, s. 148-149 (Tekrarbasm: Ad geen yer ve tarih,
s. 194-195).
4
ber zwei astronomische Instrumente, Zeitschrift fr
Instrumentenkunde ierisinde (Berlin) 41/1921/193-200
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy se-
risi Cilt 88, S. 63-70).
5
Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-el-
Amal bih, Ms. Ahlwardt 5857 (Sprenger 1877).
tedir; bylelikle burlar kuann dn temsil
edilir. Diski her bir corafi enleme ayarlayabilmek
iin, ona bal olan eksen, yarm krenin herhan-
gi bir kertiine ayarlanabilir. Gk ekvatorunda
lmler yapmak iin diske, gk ekvatorunun bir
yarsn temsi eden yarmdaire uygun konumda
balanmtr. Diskin merkez noktasnda dnd-
rlebilir bir gsterge, ister ekliptik dzleminde
uzunluk belirlemeleri iin olsun isterse gk ekva-
toru dzleminde alalmalar bulmak iin olsun vd.
her tr a lmne olanak tanmaktadr. Bunun
iin eksen uygun konuma getirilir. Disk, ufka dikey
olarak yerletirilirse, ykseklik lmleri yapla-
bilir. Fakat genel olarak bu lmlerde krenin
iinde bulunan niangh bir yldz nian almay
gletirmektedir. Bu olumsuzluk, disk eksenden
zlr ve dikey olarak aslrsa nlenebilir. Diskin
kenarndaki taksimatn 90. derecesindeki delik,
sadece buna hizmet etmektedir. Ykseklik l-
mnde diskin kullanm usturlabn arka yznn
kullanmyla ayndr.
Yatay koordinat sisteminde Gnein karsnda
bulunan ekliptik noktasnn ykseklii ve azimutu
okunabilir, bundan da bu koordinatlar bizzat gne
iin elde edilir. Onun yardmyla gk kresindeki
burlar kua disk zerinde o andaki konumun-
da temsil edilir. Ekvator dairesi vakit belirlemeyi
mmkn klar....
Demek ki bu alet, kadrann veya usturlabn arka
yznn gkkre ile balants anlamna alnabilir.
O, kadran gibi biraz nce sz edilen ayn ilevi
grr, ama ona nisbetle, mekansal bak daha
(el-le e-mile)
Modelimiz: Pirin, hk-
kedilmi. = 42 cm,
yarap (i) = 17 cm.
(Envanter No: A 1.06)
152 A S T R O N O M
gl destekleme avantajna
sahiptir. Bu alet ile dorudan
doruya gnele ilikili tespit-
ler yaplabilirken, usturlapla ve
gkkresi aleti ile sabit yldz-
lara bal tespitler de yapla-
bilir; nk bunlarn veya en
azndan en nemlilerinin yerleri
bu aletler zerine kaydedilmi
olarak bulunur. Gkkresi aleti
sayesinde bundan baka btn
gkkresi hareketleri sergile-
nir, bu alette ise sadece burlar
kuann ve ekvatorun hareke-
ti saptanabilir. Fakat bu alette
kazanlan somut sonu gzden
karlmamaldr: Zira gkkre-
si aletinde, kendimizi gkkub-
besinin altnda bulunduumu-
zu dnmemiz gerekirken, bu
alette durumu gerekte oldukla-
r gibi grrz. Krenin merkez
noktasndan hareketle gzlem
yaparz, aletimizin yarmkre-
si merkezinden, mesala burlar
kuann, ufka dikey ve paralel
dairelerin ki gkkubbesinin
i tarafnda grebiliriz nasl hareket ettiklerini
gzlemleyebiliriz...
6
.
Modelimizin yapmnda J. Frankn almasna
dayandk ve el-ucendnin Bursa, Haraolu
Nr. 1217 yazmasndaki, Frankn henz bilmedii
eksiksiz tarifinden yararlandk. Ek olarak, bir ey-
rek daire yayndan oluan 90 dereceye taksimatlan-
drlm bir skala kullandk. Bu skalann yarap
yarmkrenin i yarapna eittir. Bu lek skala,
eksenin dnmesiyle hareket edecek ve bu srada
yarmkrenin i yznde bulunacak ekilde eksene
6
Frank, J.: ber zwei astronomische Instrumente, ad
geen yer ve tarih, s. 194-195 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 64-65).
yukardaki iki resimde grlebilecei zere yerle-
tirilmitir. Bu skala, lmleri krenin i tarafnda
tek tek derecelere gre okumay olanakl klmak-
tadr. Zira gk meridyenlerinin ve krenin i yze-
yindeki paralel dairelerini pirinten bir yarmkre-
nin i yzne izebilmek bugn bile teknik olarak
olduka g ve masrafldr.
Diskin ekseni,
yukar tarafta
yivi ve aa
tarafta rayda
hareket eden
pimi var; yaz-
madan, Bursa,
Haraolu
1217 fol. 12a.
153
A L E T L E R
Fol. 9a.
Fol. 10b.
Fol. 9b. Fol. 13a.
Fol. 11b.
Konstrksiyon izimleri, yazmadan, Bursa,
Haraolu 1217.
154 A S T R O N O M
Torquetum
Bu torquetum, 6./12. yzylda Endlsl astro-
nom Cbir b. Efla tarafndan gelitirilmi
ve 15. yzyldan itibaren Avrupada, zellikle
Alman uzmanlar arasnda ok yaygnlk
kazanmtr. Alet, Cbir b. Eflan
1
Il
el-Mecis adl eserinde tarif edilmitir.
Alet gk dzlemlerini, yani ufuk, ekvator
ve ekliptik dzlemlerini st ste dndrle-
bilir olarak temsil etmekte ve u problemlerin
zmne yaramaktayd:
1. ki dnence arasndaki meridyen yaynn byk-
ln belirleme (midr el- avs ellet beyn el-
munalebeyn).
2. Ay yksekliini belirleme (nihyet meyl el-
amer min felek el-burc).
3. Her iki ekinoksun zaman noktasn belirleme
(vat kll vaid min el-itidleyn).
4. Yldz konumlarn belirleme (mevi kevkeb min
el-kevkib min felek el-burc f e-l ve-l-ar).
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 93.
Modelimiz
Pirin, hkkedilmi.
ap 30 cm. Ykseklik 75 cm. Alet eksende
ayarlanabilir. Enlem derecesi ayarlanabilir.
(Envanter No: A 4.20)
Bu alet Avrupada daha 13. yzylda tannyordu.
Arapa yazl ve harfli modelimiz, Avrupada gn-
mze ulaan modellere dayanlarak yaplmtr
2
.
2
Konuyla ilgili olarak daha fazla bilgi iin bkz. Thorndi-
ke, L.: Franco de Polonia and the Turquet, Isis ierisin-
de (Cambridge, MA) 36/1945/6-7; Zinner, E.: Deutsche
und niederlndische astronomische Instrumente des 11.
bis 18. Jahrhunderts, Mnih 1956, s. 177-183; Poul-
le, E.: Bernard de Verdun et le Turquet, Isis ierisinde
55/1964/200-208; Lorch, Richard P.: The Astronomical
Instruments of Jbir ibn Afa and the Torquetum, Cen-
taurus ierisinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/1976-
77/11-34.
155
A L E T L E R
Torquetum
Ailesi
1.
and el-Yavt el-
Cmi li-Aml el-Mevt
(Her Trl Zaman
lm in Yakutlar
Kutusu)
Modelimizin d grn (usturlap).
Kaybolmu i levhann kopyas (?),
S. Reich ve G. Wiete gre.
Yakutlar kutusu, nl astronom Al b. brhm
bn e-ir (. 777/1375 civarnda) tarafndan
767/1366 ylnda amda bir Memlk Valisi iin
imal edilmitir. Biri kutupsal, dieri ekvatorsal
olan iki gne saati iermektedir. Sonuncusu,
ekvator blgesinin dnda gnein veya bir yldzn
konumuna gre saat asn bulmaya yaramaktadr.
Gnmzde bu alet Halep Evkaf Ktphanesinde
bulunmaktadr. Alet, 1939-40 yllarnda ilk ola-
rak Siegmund Reich ve Gaston Wiet tarafndan
tantlmt
1
. Bu alma, 1957 tarihli History of
Technology
2
yazarlarna ksa bir tanmlama yap-
may olanakl klmt. Daha sonra, 1976 ylnda
1
Un astrolabe syrien du XIV
e
sicle, Bulletin de lInstitut
Franais dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195-
202 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 95, s. 4-11).
2
Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Wil-
liams, Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 3,
Oxford 1957, s. 600 ve Fig. 353.
156 A S T R O N O M
Londradaki Science and Technology sergisinde
yer almt. Ardndan Louis Janin ve David A.
King tarafndan incelenmi ve tanmlanmtr. Bu
aratrmada
3
, alet sadece tarihsel olarak deer-
lendirilmemi, ayn zamanda anonim ve eksik bir
risaleyle birlikte yaynlanm ve ngilizceye evril-
mitir. Yazarlar bu risaleden, onun aleti aklamak
amacyla bn e-ir tarafndan yazldn tahmin
etmektedirler. Bununla birlikte, her iki aratr-
mac, bu anonim risalenin, aleti anlamaya ilikin
zorluklar bertaraf etmede umulan yardm, zel-
likle eksiklii nedeniyle, salayamayacan tespit
etmilerdir; ve onlara gre bu risale ne kadar
ok problem zyorsa o kadar da ok problem
ortaya karyor
4
. Bunun sebebinin, yazar tehisine
bal olup olmadn sormaktan kendimi alkoya-
myorum. Belki de yazar bizzat bn e-ir deil,
3
Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An Astronomical
Compendium, Journal for the History of Arabic Sci-
ence ierisinde (Halep) 1/1977/187-256 (Tekrarbasm:
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, London:
Variorum 1987, Text No. XII).
4
a.e., s. 188, 189.
aleti baz sapmalarla tarif etmi olan bir baka
bilgindir.
Sz edilen zorluklar, byk lde aletin baz
paralarnn eksik olmasndan kaynaklanmakta-
dr. Maalesef gstergenin iki niangh eksiktir,
Londradaki sergide ise birisi hala mevcut idi. Hi
kukusuz daha da nemlisi, bugn sadece Reich
ve Wietin ksmi kopyasna dayanarak hakknda
hkm verebildiimiz gne saati diyagramyla
birlikte hareket ettirilebilir levhann kaybedilmi
olmasdr (bkz. s. 155).
Modelimizde, koordinatlarn kesime noktasna,
uzunluu merkez noktas ile sekizinci saat izgisi
arasndaki mesafe kadar olan bir gnomon yerle-
tirdik. Kapak zerine, uzunluklar ve ykseklikleri
iin Londra sergisinden bir resme
5
dayandmz
iki niangh ekledik. Sandn i yanlarndan biri-
sine, zerlerinde alt ehrin adlarnn ve enlem
derecelerinin hkkedildii alt oyuk atk, bunu
5
Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere
(ngilizceden eviri), Tunus 1978, s. 89.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
12 x 12 x 2,5 cm.
Farkl enlem derecelerine ayarlanabilen
gnomonlu levha.
(Envanter No: A 4.36)
157
A L E T L E R
yaparken, kk bir ubuun istenilen enlem dere-
cesini ayarlamada destek olmasndan hareket ettik.
Ayarlama muhtemelen, hareketli levha ile sand-
n yan duvarnda uygun yerlere kazlm oyuklar
iine ubuun sokulmasyla yaplyordu. Bylece
bu ubuk, levhann ilgili enlem derecesine gre
eimini meydana getirmekteydi. Bu aletin sonraki,
daha gelitirilmi ardllarnda, cetvel biimli kad-
ran (bkz. s. 158) derece ayarlamaya yaramaktay-
d. Tanabilir kutunun meridyen dorultusunda
kuzey ve gneye ynlendirilmesi, metnin tarifine
gre bir pusula yoluyla yaplyordu. Uygun byk-
lkteki bu pusula, muhtemelen aracn zeminine
yerletirilmiti ve u ekilde kullanlmaktayd: st
kapan 180 almasndan ve kutunun meridyen
dorultusunda kuzey ve gneye ynlendirilmesin-
den sonra, oynatlabilen ve kaldrlabilen levhann
gney kenar gzlem yerinin enlem derecesine
ykseltilmekteydir.
Bununla da glge uzunluunun artmas veya azal-
mas gzlemlenir. Glgenin kuzey ve gney zaman
erisiyle kesime noktalar, lokal saatlerin seyrini
gstermektedir. D yarm daire evresinde corafi
yerler kaydedilmitir. Bu yerler, sandn ayarlan-
masna gre kble ynleri bulunabilen blgelerdir.
u eyaletler veya yerler verilmitir: ad (yukar
Msr), Msr (Kahire), azze, am, Halep, Badat,
Basra, Fris (ran), Kirman ve Hind (Merkez
Hindistan). Kapal kutudaki kapak, bir usturlabn
grevlerini gerekletirmekteydi.
Bu aletin astronomi tarihi bakmndan olaanst
nemi, Avrupada torquetum olarak bilinen (bkz.
s. 154) alete doru seyreden geliim srecinde yeni
bir adm olarak ortaya kmasnda yatmaktadr. Bu
tip, daha sonraki yzyllarda diret muaddil en-
nehr ad altnda, kendilerine zg baz gelime-
lere sahip birok ardlnn domasna yol amtr.
Bu durum, onun Avrupal ardllar iin de geer-
lidir. Yakutlar Kutusunun Arap-slam kltr
evresinde halihazrda bilinen ardllar unlardr:
Diret muaddil, yapmcs zzeddn Abdulazz
b. Muammed el-Vef (. 874/1469)
6
tarafndan
tarif edilmitir. Arapa tarif, Trke ve ngilizce
evirisiyle birlikte 1960 ylnda Sevim Tekeli tara-
fndan yaynlanmtr
7
. el-Amal bi-and el-
yavt
8
ad altnda evvelce Yakutlar Kutusunu
tarif etmi olan Muammed b. Eb el-Fet e-
f (943/1536 ylnda hayattayd), ayrca zzeddn
Abdulazz b. Muammed el-Vefninkiyle byk
benzerlik gsteren bir aletin tarifini brakmtr.
Risalesini el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret
el-Muaddil olarak adlandrmtr
9
.
6
Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Lit-
teratur, Suppl. Cilt 2, s. 160.
7
zzddin b. Muhammed al-Vefainin Ekvator halkas
adl makalesi ve torquetum (ngilizcesi: Equatorial Ar-
milla of Iz al-Din b. Muammed al-Wafai and Torque-
tum), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakl-
tesi Dergisi (Ankara) 18/1960/227-259.
8
David King tarafndan yaynlanmtr, Ibn al-Shirs
andq al-Yawqt, ad geen yer ve tarih, s. 248-250.
9
Bkz. Tekeli, Sevim: Izzddin b. Muhammed al-Vefainin
Ekvator halkas, ad geen yer ve tarih, s. 227-228.
158 A S T R O N O M
2.
Bu aletin daha gelimi bir tr-
nn tarifini William Brice, Colin
Imber ve Richard Lorch
10
, nl
Osmanl denizcisi Sd Al Res (.
970/1562)in
11
Mirt-i Kint min lt-i
rtif adl eserinde bulmulardr. Sd
Al tarafndan tarif edilen aracn
taslan u ekilde yapmlardr:
10
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Seminar on
Early Islamic Science olarak yaynland. Monograph No. 1
(Juli 1976).
11
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-168- 265-268.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap yaklak 12 cm.
(Envanter No: A 4.37)
izim, Brice/Imber/Lorch,
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res s. 5.
159
A L E T L E R
Resim, Diret Muaddil,
am Milli Mzesi,
No: 11741.
13
am Milli Mzesi,
11741 nolu aletin izimi.
14
Burada ok nemli olan, Sd Alnin gmme pusula-
nn kullanmnda, stanbuldan geen meridyen daire-
sinin 7 lik manyetik sapmasn gznnde bulundur-
ma zorunluluuna iaret etmesidir.
Sd Al tarafndan tarif edilen alete byk lde
benzeyen bir alet am Milli Mzesinde bulun-
maktadr (No: 11741). Bu alet, ekvator daire-
sinde bulunan bir yazta gre 1693 (=1104
h.) tarihli iken, yarm dairede 1640 (=1050
h.) tarihini tamaktadr. Buna gre, alet
muhtemelen farkl zamanlardan gelen
iki parann bir araya getirilmesiyle olu-
turulmutur
12
.
12
Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi Muaddel
of Seyd Al Res, ad geen yer ve tarih, s. 6.
13
Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere
adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 45.
14
Brice, W. Imber, C. Lorch, R.: The Dire-yi
Muaddel of Seyd Al Res adl eserden, ad geen yer
ve tarih, s. 7.
160 A S T R O N O M
Bu aletin daha sonraki geliim sre-
cine ait dier iki rnek burada sunu-
lacaktr:
Kandilli Rasathanesi, stanbul, rne-
i
15
.
Kandilliden
16
.
Ekvator saatinin (muaddil en-nehr) bir dier bii-
mi tpk Kandillideki alet gibi ayn alet yapmcs
tarafndan 1061/1651 ylnda
17
Sultan IV. Mehmet
iin imal edilmitir. Birka yl ncesine kadar
Christies, Londra, mlkiyetinde bulunan bu rnek,
ilave iki gne saatiyle donatlmtr, fakat burada
yark niangh bulunmamaktadr.
17
Alet zerinde bulunan tarih yanl kaznmtr. Tarih
olarak 1061 yerine 1161 verilmektedir. Yukarda ad
geen Kandilli rasthanesinde bulunan Alet 1066/1656
ylndandr. Her iki aletin de yapmcs olarak Al el-Mu-
vakkit Eb el-Fet ismi verilmektedir, bkz. Dizer, Mu-
ammer: The Dirat al-Muaddal in the Kandilli Obser-
vatory, ad geen yer ve tarih, s. 258 ve 2 nolu resim.
18
King, D.A.: Worl-Maps for Finding the Direction and
Distance to Mecca, Leiden 1999, s. 302.
Resim, Diret Muaddil,
15
Bkz. Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the
Kandilli Observatory, and Some Remarks on the Earli-
est Recorded Islamic Values of the Magnetic Declination,
Journal for the History of Arabic Science ierisinde (Ha-
lep) 1/1977/257-262; King, David A.: An Islamic Astrono-
mical Instrument, Journal for the History of Astronomy
(Cambridge) 10/1979/51-53 (Tekrarbasm: ayn yazar,
Islamic Astronomical Instruments, London: Variorum
Reprints 1987, No. XIII).
16
King, David A.: An Islamic Astronomical Instrument
adl eserden, ad geen yer ve tarih, s. 52.
Muaddil en-Nehr,
1651/1061 ylndan
18
.
161
A L E T L E R
Bu alet, ekvator dzlemi enleminin gzlem yaplan
yerin ufuk dzlemine ayarlanmas ilkesine gre
almaktadr. Bylelikle, bu Avrupa gne saati
Arap-slam evresinde diret muaddil en-nehr
olarak adlandrlan aralarn geleneindendir. Bu
tip, 17. ve 18. yzylda Avrupada yaylm grn-
mektedir. 1990 tarihli Amsterdam sergi katalou
Timeda
19
, bunlardan iki rnek bulunuyor. Bir tane-
si belirtilmeyen zel mlkiyette, dieri ise Utrecht
niversite Mzesinde (No: A 34) bulunmaktadr.
Modelimiz Martin Brunold (Abtwil, svire) tara-
fndan imal edilmitir.
Brunold, aletin kullanmna ilikin u bilgileri ver-
mektedir:
19
Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F.
Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J. Tur-
ner, Den Haag 1990, s. 129, No. 256 ve 139. sayfadaki
resim.
1) Oynatlabilir asma halkasndaki indeks, bulunu-
lan yerin enlemine yneltilir.
2) Tarih srgs ayarlanr.
3) Saat halkas, durdurucuya kadar kaldrlarak
alr. Bu durumda meridyen halkasna dik olarak
durur. Bu saat halkas, gk ekvatoruna tekabl
etmektedir.
4) Gne saati, tama halkasna serbest olarak as-
lr. Tarih srgsnn dnme ekseni dnya eksenini
temsil eder... Alet dik eksen evresinde, gne
tarih srgsndeki delikten saat halkasnn i kena-
rnn merkezine gelinceye kadar biraz ileri ve geri
dndrlmelidir. Orada gerek yerel zaman okuna-
bilir. Tarih srgs dndrlebilir durumdadr ve
gne na doru dikey olarak yerletirilmelidir.
Ekvatoral-Halkal
Gne Saati
Modelimiz:
Pirin. ap: 100 mm.
Arlk yaklak 0,25 kg.
(Envanter No: B 2.10)
M. Brunoldn izimi.
162 A S T R O N O M
Masa Gne Saati
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan 17.
yzyl orijinallerine dayanlarak imal edilmi bir
tehir modeli. Brunold, kullanm klavuzunda u
aklamay yapmtr: Kk masa gne saati
torquetum prensipine dayanmaktadr... En nemli
gk dzlemi ufuk, ekvator ve ekliptik (Gne
yrngesi) dzlemleri dndrlebilir olarak st
ste ina edilmitir ve ilgili gzlem yerinde cere-
yan eden gk hareketlerinin temsilini salar. Drt
bacakl temel levha ufuk-dzlemine tekabl eder.
Bu levha, ilkin yaklak olarak gk yzne gre
yatay bir yzeye yerletirilir, bu srada mentee
kuzey ynn gsterir. Temel levha zerinde, gk-
ekvatorunun dzlemini temsil eden yukar kaldr-
labilir levha vardr. Bu yzeyin eimi, gzlem yap-
lan yerin corafi enlemine gre yaplr... Ekvator
dzlemi, zerinde bir tarih diskinin dnd saat
dairesini tamaktadr. Eer alet Gnee dorultu-
lursa, buradan geerli olan tarihte gerek yerel saat
okunabilir.
Byklk: 10 x 10 cm. Pirin,
hkkedilmi. Eim ayarlana-
bilir, niangh ve takvim dai-
resi eksensel dndrlebilir.
(Envanter No: B 2. 11)
163
A L E T L E R
Dier Bir
Masa Gne Saati
Bir nceki saat gibi ayn sisteme gre ileyen bir
saat. Bu saat de M. Brunold (Abtwil, svire) tara-
fndan imal edilmitir.
M. Brunoldn izimi.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
Byklk: 10 x 10 cm.
Arlk: Yaklak 250 gr.
Eim ayarlanabilir, niangh ve takvim dairesi.
(Envanter No: B 2. 14)
164 A S T R O N O M
el-Brnnin Mekanik Astronomik
Takvimi
Evrensel bilgin Muammed b. Amed el-Brn
(. 440/1048), usturlap imaline ilikin stb
1
adl
eserinde u el-amer (Ay Kutusu) ad altn-
da mekanik-astronomik bir takvimi tarif etmitir.
Bununla o, Ayn bymesi ve klmesini, Ayn
geip giden ksmn ve her iki n (yani Gne ve
Ayn) yaklak konumunu tespit etmeyi istemitir.
Aletin nemini ilk kez fark etmi ve bu arac ayrntl
bir ekilde tantm olan Eilhard Wiedemanndr
2
.
el-Brn, sekiz dili ark kombinasyonuyla bu ii
baarmtr. Bu dili arklar 7 : 10 : 19: 24 : 40: 48 :
59 : 59 orannda g aktarm yapmaktadr.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 268.
Modelimiz:
ap: 22 cm. Pirin,
ksmen hkkedilmi.
n cephe levhas cam.
(Envanter No: B 3. 05)
izim, E. Wiedemanndan, op.cit.
2
Ein Instrument, das die Bewegung von Sonne und
Mond darstellt, nach al Brn, Der Islam ierisinde
(Strassburg) 4/1913/5-13 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften, Cilt 2, s. 718-726); Hill, Donald
R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of Science
ierisinde (London) 42/1985/139-163.
165
A L E T L E R
Bizim rekonstrksiyonumuz, el-Brn tarafndan
tarif edilen aletin yaklak bir temsilini yanstmak-
tadr. Bu aletin mkemmel ekli, Muammed b.
Eb Bekr el-fehnnin 618/1221 ylndan gn-
mze ulaan versiyonu (bkz. aa) sayesinde anla-
lr olmutur. el-Brn kendisini bu aletin mucidi
olarak sunmamtr. O yalnzca, dili arklarn ba-
lantlarnn iyiletirilmesindeki baarnn kendine
ait olduunu vurguluyor. el-Brn, ncellerinden
Naslus veya Baslus
3
(Muammed b. Muammed
el-Asurlb) ve el-useyn b. Muammed bn el-
demyi
4
anmtr.
3
3./9. yzyln ikinci yarsnda yaamtr, bkz. Sezgin, F.:
a.e., Cilt 6, s. 178-179, 288.
Brn, stb, Yazma III. Ahmet, 3505. Brn, stb, Yazma Leiden Or. 123 B.
Brn, stb, Yazma Carullah 1451.
4
Muhtemelen 3./9. yzyldan 4./10. a yzyla gei aral-
nda lmtr, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 179-180.
166 A S T R O N O M
Yldz Yksekliklerini
Dakikalarla lebilen
Alet
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi, dili arklar ve dili
emberi elik.
ap: 170 mm. Be dili arkl ve iki balans
dili arkl sistem g aktarm 1:60.
(Envanter No: 2. 21)
167
A L E T L E R
5./11. yzyln ilk yarsnda Nbrda
kad olarak grev yapm olan
1
Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv, bize
yldz yksekliklerini dakikalarla le-
bilen bir alet hakknda imdiye kadar
bilinmeyen bir risale brakmtr. Eser
ifat le Yal bih il Marifet rtif
el-Kevkib bi-Dai baln tamak-
tadr. Bu risale, ksa bir sre nce Institut
fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften, Frankfurt, tarafndan
yaplan bir tpkbasm sayesinde ula-
labilir klnan tek nsha olan stanbul
yazmasyla
2
gnmze ulamtr.
Aletin mucidi, n yzde bulunan ustur-
labn gstergesi ve derece leiyle dere-
celere gre bulunan bir lm sonucunu
gmme dili arklar araclyla arka yze
tamak suretiyle, arka yzdeki dier ibre
vastasyla dakikalara evirme imkan
salamaktadr.
G aktarm sistemi, aplar tam ola-
rak verilen be dili arka ve iki balans
dili arkna (muaddile) sahiptir
3
.
En
dta bulunan dili ark, usturlabn i
kenarndaki bir dili emberde hareket
etmekte ve her kadranda 90 katetmek-
tedir. Gsterge, merkezdeki dili arkn
ekseninde dnmektedir. Gsterge dere-
ce taksimatlandrma erevesinde yukar
veya aa doru hareket ettiinde, arka
yzde bulunan gsterge birlikte dner ve
orada (arka yzde) dakikalarla sonucun
bilinmesini salar.
1
el-Beyhaq, ahreddn Al b. Zeyd b. Eb el-Qsm:
Tetimmet ivn el-ikme, Lahore 1354/1935, s. 127-129;
Brockelmann, C.: GAL, Suppl.-Bd. 1, Leiden 1937, s.
830-831.
2
stanbul niversitesi Ktphanesi, A.Y. 314, Tpkba-
sm-Ed. Manuscript of Arabic Mathematical and Astro-
nomical Treatises, Frankfurt 2001, s. 196-212.
3
Tpkbasm edisyon s. 202-203.
izimler, yazma stanbul niversitesi Ktphanesi A.Y. 314.
168 A S T R O N O M
Muammed b. Eb Bekr
el-fehnnin
Mekanik-Astronomik Takvimi
el-Brnnin mekanik-astronomik takvimi,
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin 618/1221
tarihli bir versiyonunda, belirli bir geliim gste-
rerek yaamaya devam etmitir. Bu modelin ori-
jinali
1
, Oxforddaki Museum of the History of
the Scienceda bulunmaktadr, Oxford (No. 1221-
22, CCL 5). Enstitmzde orijinaline dayanlarak
yaplm ve ilki orijinale daha yakn duran iki
rekonstrksiyon vardr.
rmcek, 39 sabit yldz konumu tamaktadr. Tek
i diski, 30 ve 34 enlemleri iin tasarlanmtr.
Grnmeyen dili mekanizmas sekiz dili ark ile
ilemektedir. Arka yzn alt yarsnda bulunan
dairelerden en dta olan, bur kuana tahsis
edilmitir, ikincisi ayn 30 gnne, ncs 360 ye
blmlenmitir, hareketli drdncs ise Gnein
1
Gunther, R.T.: The Astrolabes of the World, Oxford
1932, s. 118; Vernet, J. Sams, J. (Eds.), El Legado Ci-
entfco Andalus, Madrid 1992, s. 209.
ve beincisi Ayn konumunu gstermektedir. Arka
yzn st yannda bulunan siyah-beyaz taksimatl
disk, Aydaki gnlk byme klmeleri gster-
mektedir. Yannda bulunan kk pencerede ise
tarih grnr.
Derek J. de Solla Pricen
2
, 1959 tarihli saat meka-
nizmalarnn kkenine ilikin aratrmasnda, Arap-
slam kltr evresinin mekanik-astronomi alet-
leriyle Wallingfordlu Richarddan
3
itibaren (14.
yzyln ilk yars) Latin dnyasnda grlen meka-
nik-astronomi cihazlar arasnda bulduu balant
dikkat ekicidir. Bu konuda o, zellikle Fransz-
Gotik dili ark usturlaplaryla Muammed b. Eb
Bekr el-fehnnin usturlab arasndaki byk
benzerlie dayanmaktayd.
2
On the Origin of Clockwork, Perpetual Motion Devi-
ces, and the Compass, Contributions from the Museum
of History and Technology ierisinde, Washington 1959,
s. 82-112, zellikle s. 96, No. 6.
3
Hakknda bkz. Richard of Wallingford. An Edition of
his Writings with Introduction, English Translation and
Commentary, by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.
169
A L E T L E R
Birinci Model
Eduard Farr (Barselona) tarafndan
imal edilmitir.
ap: 18,5 cm. Pirin, hkkedilmi.
(Envanter No: B 3. 07)
kinci Model
Martin Brunold (Abtwil, svire)
tarafnda imal edilmitir.
ap: 12 cm. Pirin, hkkedilmi.
(Envanter No: B 3. 06)
170 A S T R O N O M
Fransz-Gotik
Mekanik Takvimi
Bu takvim, ok byk bir olaslkla bizim
halihazrda el-Brnnin tarifi (bkz. s. 164) ve
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin meka-
nik-astronomi takvimi yoluyla tandmz
bir gelenek iinde ortaya kmtr. Fransz-
Gotik takviminin dili ark mekanizmas ile
Muammed b. Eb Bekr el-fehnninki ara-
sndaki byk benzerlie, Silvio A. Bedini ve
Francis R. Maddison
1
nceden dikkat ek-
milerdi.
1
Mechanical Universe. The Astrarium of Giovanni
deDondi, Transactions of the American Philosop-
hical Society (Philadelphia), N.S., vol. 56 (1966),
part 5, p. 10.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 133 mm.
(Envanter No: B 3. 15)
Muammed b. Eb Bekr el-fehnnin aletinin
dili ark mekanizmas
171
A L E T L E R
Fransz-Gotik alette zellikle u durum gze arp-
maktadr: Ay gnlerinin iki haneli rakamlar sola
doru yazlmtr, bu durum, imitatrn kendi
rakamlaryla, fakat bu rakamlarn Arapa yazmn
aksine saa doru yazldn bilmeksizin Arapa
rakam harflerini vermeye aba gsterdii izlenimini
uyandrmaktadr
1
.
1
Daha fazla bilgi iin bkz. Gunther, R.T.: The Astrolabes
of the World, Oxford 1932, s. 347; de Solla Price, Derek
J.: On the Origin of Clockwork, ad geen yer ve tarih, s.
104-105; arka taraf iin bkz. King, D.A.: The Ciphers of
the Monks. A Forgotten Number-Notation of the Middle
Ages, Stuttgart 2001, s. 402.
Fransz-Gotik
takvimin dili ark
mekanizmas
bugnk halinde
Takvimin
arka yz
172 A S T R O N O M
Kendi evresinde Eit
Hareketle Dnen
Kreli Alet
Astronom ve alet yapmcs Muammed b. Amed
el-zim (453/1061 civarnda fehnda gzlem-
ler yapmtr), bu aleti Gkkresinin Hareketine
Uygun Olarak Kendi evresinde Eit Hareketle
Dnen Bir Krenin mali (Makle f ttiz
Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket Mtesviye
li-areket el-Felek)
1
balkl bir risalede tarif etmi-
tir.
1
Bu risale iki yazma halinde bize ulamtr, bkz. Lor-
ch, R.: Al-Khzins Sphere that Rotates by Itself, Jour-
nal for the History of Arabic Science ierisinde (Halep)
4/1980/287-329; Sezgin, F. (Ed.), Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises (stanbul n.
Ktphanesi A.Y. 314den tpkbasm), Frankfurt 2001,
s. V-IV.
Yldz kmeleri, ekliptik ve gk ekvatoru ile bir-
likte bir gkkresi, u ekilde eit hareketli olarak
dndrlr: Kum, hesaplanan bir cam tpn boa-
zndan akar ve kuma dayanan arl aa doru
indirir. Dili takm zerinden arla sabitlenmi
bir ip, kum tam olarak aktnda krenin 24 saat
ierisinde (modelde hzlandrlmtr) kendi ekseni
evresinde bir defa dnmesini salar. Sehpann
zerini evreleyen bir skalada, zaman 4 dakikalk
aralklarla okunur.
Bizim fonksiyon
modelimiz: Kre
pirinten, ap: 25
cm. Cam tpn yk-
seklii: 80 cm. Pirin
sehba: 45 x 65 x 85 cm.
(Envanter No: B 3.02
izim, yazma am, hiriyye 4871
173 E K V A T O R Y U M L A R
Ekvatoryum (Latince quatio, denklem kelime-
sinden), 13. yzyln ikinci yarsnda spanya hari
Avrupada grlmeye balam bir astronomi ale-
tidir. Gnmze ulaan bir ok tarifine gre, bu
alet geni alana yaylm ve 17. yzyla kadar eitli
biimleriyle tedavlde kalmtr. Bununla birlikte,
20. yzyln ikinci yarsna kadar hemen hemen
hibir astronomi tarihisinin dikkatini bu alete
evirmemi olmas artcdr. Ekvatoryuma ve
tarihine duyulan ilgi ilk olarak, E.S. Kennedynin
1
yseddn Cemd b. Mamd el-Knin (.
838/1435) kefettii bir risalesi hakknda, 1947den
itibaren yazd makaleler dizisiyle balam-
tr. Bu eserde el-K iki alet, aba el-meni
(Ekliptik Diski) ve lev el-ittilt (Kavuum
Levhas) tarif etmitir. Bunlarn ilki, Avrupada
ekvatoryum olarak adlandrlan aletin en yksek
geliimini temsil etmektedir. Bu byk baar,
Avrupa ekvatoryumunu el-Knin
2
aletiyle, yani
Arap-slam modeliyle ilikilendiren ilk kii olan
Kennedyye aittir. Bylelikle doan ilgi, alete,
kkenine, geliimine ve nemine ilikin bilgimizin
20. yzyln ikinci yarsnda nemli lde genile-
mesini salamtr.
1
Kennedy, E.S.: Al-Kshs plate of conjunctions,
Isis 38/1947-48/56-59; ayn yazar; A ffteenth-century
planetary computer: al-Kshs abaq al-maneq. I.
Motion of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde
41/1950/180-183 ve II. Longitudes, distances, and equ-
ations of the planets, Isis ierisinde 43/1952/42-50; ayn
yazar; A ffteenth century lunar eclipse computer, Scrip-
ta Mathematica ierisinde (New York) 17/1951/91-97;
ayn yazar; An Islamic computer for planetary latitudes,
Journal of the American Oriental Society ierisinde
(Ann Arbor) 71/1951/13-21 (btn bu makalelerin tek-
rarbasm: Studies in the Islamic exact sciences by E.S.
Kennedy, colleagues and former students, Beyrut 1983,
s. 448-480).
2
Kennedy, E.S.: A ffteenth-century planetary compu-
ter, ad geen yer ve tarih, s. 50 (Tekrarbasm: ad geen
yer ve tarih, s. 480).
ok ksa bir sre sonra Derek J. Pricen
3
The equ-
atorie of the planetis isimli nemli bilimsel katks,
konunun Avrupadaki en nemli incelemelerin-
den birisi olan ekvatoryum hakkndaki eseri (1392
civarnda yazlmtr, Geoffrey Chaucera atfedil-
mektedir) tpkbasm edisyonuyla, yeni ngilizce
evirisi ve erhi eliinde yaynlamtr. Price,
bununla yetinmemi, aletin tarihesini vgye
deer bir tarzda baarmtr.
Ekvatoryum esas itibariyle, gezegenlerin,
Gnein ve Ayn ekliptikteki boylam derece-
lerinin Ptolemenin yer merkezli sistemine gre
bulunmasna yaramaktayd. Astronomlar hayli
erken dnemde, evrenin merkez noktas kabul
edilen dnyadan yaplan gzlemlere gre, geze-
genlerin asal hzlarnn sabit olamayacan fark
etmilerdi. Bu, gezegenlerin dnya evresinde,
ayn merkezli, tayc daire yrngelerinde bulu-
nan ek daire dnleriyle birlikte eksantrik daire-
sel yrngeleri olduu varsaymna gtrmt.
Bu anlayn fikir babas muhtemelen Pergli
Apolloniosdur.
E = Dnyann merkezi
C = Eksantrik dairenin veya deferentin merkezi
3
The equatorie of the planetis. Edited from Peterhouse
Ms. 75.I by Derek J. Price with a linguistic analysis by
R.M. Wilson, Cambridge 1955.
EKVATORYUMLAR
174 A S T R O N O M
Ptoleme her ne kadar imdiye
kadar eksantrik daireyi ekuant
olarak muhafaza etmi ve ayn
dairedeki bir noktay tekdzen-
li olarak hareket ettirmise de,
buna karn deferent veya ek
daireler taycs olarak, mer-
kezi, Dnya ile ekuantn mer-
kezi arasnda olan episikl yani
ek dairelerin merkezlerini ken-
dinde tayan deferent diye ayr
bir yrnge kabul ile belirli bir
zaman iinde ortaya kan mden
Mye konumunu deferente
tamtr
4
. Arap astronomla-
rn Ptolemenin 4./10. yzyldan beri asal hzlarn
eitlilikleri prensibinin bozulmas sebebiyle kusur-
lu bulduklar sistemin yerine getirmeyi denedikle-
ri modeller ilke ile karakterize edilir:
4
Wolf, R.: Handbuch der Astronomie, ihrer Geschichte
und Literatur, Zrih 1890-91 (Tekrarbasm: Hildeshe-
im 1973, Cilt 1, s. 530.
1. Episikl merkezi, deferent
zerinde batdan douya
doru hareket etmektedir.
2. Onun asal hz ekuanta
bal olarak sabit olup, defe-
rent zerinde deiik grn-
mesi gerekir.
3. Gezegen eit asal hzla
ters ynde episikl merkezi
evresinde dnmektedir
5
.
Ekvatoryumda yrngeler,
ounlukla pirinten kesil-
mi hareketli disk paralary-
la temsil edilmitir. Daha sonra bir gezegenin,
astronomik izelgelerde verilen temel deerleri
geometrik olarak (hesaplama yoluyla deil) kendi
episikli zerindeki aktel yeri bulunarak, ekliptie
izdm yaplmtr (bir cetvelle, yahut gsterge
veya iplerle). el-Kde bu para terkedilerek,
pek akllca kullanlan bu paraleller
aletiyle referans diski zerine ayn
ekilde hkkedilmi episikl deerlerin
projeksiyonuyla mkemmelletirilmi-
tir. Yani, geliimin nemli bir yn,
aslnda olduka kullansz olan bir
aletin rasyonalize edilmi olmasdr.
Hareketli deferent merkeziyle Merkr-
modeli, dikkate deer bir biimde,
daha ez-Zerlnin ve Eb e-altn
erken dnem Endls aletlerinde ken-
dini gsteren eliptik bir deferent ile
temsil edilmitir.
Bizim imdiye kadar haberdar olduu-
muz veya bize ulaan ekvatoryumlar ve
tarifleri artc bir eitlilie sahiptir
ve bu aletin hem Arap-slam kltr
evresinde hem de Avrupada belirli
bir geliim yaadn gstermektedir.
Bu aracn Avrupada, ortaya kt
blgede olduundan ok daha byk
bir rabet grm olmas zellikle dik-
kat ekicidir.
5
Kr. Campanus of Novara and medieval planetary
theory. Theorica planetarum, ed. with an introduction,
English translation and commentary by Francis S. Ben-
jamin and G.J. Toomer, London 1971, s. 39f.
burlar dairesi
ekuant dairesi
(derecelendirilmi)
ek daire
ekuant
merkez
deferentin
merkezi
175 E K V A T O R Y U M L A R
Ekvatoryumun tarihi geliimini anlatmaya alan
ilk kimse olarak D.J. Price, bu aletin kkeni-
ni Endlsl astronom Eb el-sm Eba b.
Muammed bn es-Sem (. 426/1035)a
6
kadar
karabilmiti
7
. Bugnk bilgimize gre, byk
matematiki ve astronom Eb Cafer Muammed
b. el-useyn el-zin (350/960 civarnda faaliyet
gstermitir)
8
, kendisinin zc e-afi (Diskler
Cetveli) olarak adlandrd bu aletin mucidi gibi
grnmektedir. Byle bir aletin bize ulaan par-
alar ve Eb Cafer Muammed b. el-useyn el-
zinin, Kitb Zc e-afi olarak adlandrd
kapsaml astronomi eserinin son yllarda kefe-
dilen yazmas, onun gerekten bu aletin mucidi
olduu tahminine yneltiyor (bkz. s. 177).
Gnmze ulaan izlere dayanarak bu aletin veya
tarifinin gerekten ok erken dnemde Endlse
ulam olduuna hkmedilebilir. 20. yzyln ba-
larnda yukarda anlan bn es-Sem ile brhm
b. Yay ez-Zerl (ge dnem 5./11. yzyl)nin
X. Alfonsun istei ile derlenen Libros des saber
de astronoma adl ansiklopedik kitapta
9
(1277
civar) bulunan risalelerinin Kastilce evirisini
bulan ve inceleyen
10
Alfred Wegener, nc olmay
haketmitir. Aletin Endlste ortaya km baka
bir tarifini E.S. Kennedy, Eb e-alt meyye b.
Abdulazz b. Eb e-alt (. 529/1135)n Arapa
orijinaline dayanarak 1970 ylnda tantmtr (bkz.
s. 185).
Kennedy, ekvatoryum tarihinin aydnlanmas-
na ynelik en nemli katksn yukarda anlan
6
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, s. 249.
7
Geri Price (bkz. s. 120) Proclus Diadochus (m.s. 450
civar)un
adl eserinde tarif ettii gnein merkez noktasn bul-
maya yarayan bir cihaza iaret etmektedir, fakat bunun
ekvatoryumla zdeletirilemeyecei phesini de dile
getirmektedir.
8
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298-299, 305-307; Cilt 6, s.
189-190.
9
Cilt 3, ed. Manuel Rico y Sinobas, Madrid 1864 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 111), s. 241-284.
10
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons
X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185, zellikle s. 152-161 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s.
57-113, zellikle s. 80-89).
yseddn Cemd b. Mesd el-Knin kitabn
kefedip, deerlendirerek eserin bir edisyonu-
nu baarmakla yapmtr. Alet, yukarda anlan
Endlsl bilginlerde basitce afa (Disk) adn
tamakta iken, el-K aleti aba el-meni
olarak adlandrmtr. el-Knin tarifini verdii
gezegenlerin boylam derecelerini ekliptikte belir-
lemeye ynelik alet, gerekte bu trn en gelimi
rnei olarak kendini gstermektedir. Ayrca, bu
aletle gezegenlerin enlemleri de bulunabiliyordu.
Bundan baka, el-K, kitabnda lev el-ittilt
olarak adlandrd ikinci bir aleti daha tarif etmi-
tir. Bu alet, gezegenlerin kavuumlar yani ayn
boylam dairelerinde bulunduklar anlarn sapta-
maya mahsustur (bkz. s. 196).
Ekvatoryumun bilinen en eski Avrupal tarifi,
spanyada veya Fransa ve ngiltere gibi Arap-
slam bilimlerinin dier ilk dnem resepsiyon ve
zmseme merkezlerinde deil, talyada orta-
ya kmtr. Bu tarif, Giovanni Campanus de
Novara (13. yzyln ikinci yars)nn Theorica
planetarumunda karlalmaktadr. Konunun
Theoricada ele aln, bildiimiz Arap-slam
tarifleriyle veya onlarn Kastilce versiyonlaryla
kronolojik sebeplerden dolay dorudan doruya
ilikilendirilemese de, elbette yazarn girite dile
getirdii orijinallik iddias bizi yanltmamaldr.
Eer byle bir alet bizzat slam dnyasndan
Hallar araclyla veya spanya zerinden gel-
mediyse, onun tarifini ieren bir risalenin, en azn-
dan Latince evirisinin veya ilgili baka bir kayna-
n Novaral Campanusun elinin altnda bulun-
duunu kesinlikle varsayabiliriz
11
. Campanusun
1261-1264 yllar arasnda ortaya km ve Papa
IV. Urbana ithaf etmi olduu Theoricasndaki
tarifini, nl Johannes de Lineriisin (Jean de
Linires veya Lignires) Abbreviatio instrumenti
Campani, sive aequatorium adl eseri (1320 yln-
da yazlmtr) en yakn ve en nemli ardl olarak
izlemitir
12
.
11
Francis S. Benjamin ile birlikte Theorica planeta-
rumu yaynlayan, eviren ve inceleyen G.J. Toomer
(Madison 1971) konuya ilikin yle demektedir Ben,
onun, bu fkrini bugne kadar bilinmeyen baz Arap-
Latin kaynaklarna borlu olduuna inanyorum.
(Dictionary of Scientifc Biography, Cilt 3, New York
1971, s. 27, s.v. Campanus).
12
Bkz. Sarton, G.: Introduction to the history of science,
Cilt 3, s. 649-652; Poulle, Emmanuel: Dictionary of Sci-
entifc Biography, Cilt 7, New York 1973, s. 122-128.
176 A S T R O N O M
Avrupada Novaral Campanus ile balayan ekva-
toryum ilgisi, Batl bilginleri 16. yzyla kadar
devaml olarak tevik etmitir. Emmanuel Poulle,
quatoires et horlogerie plantaire du XIII
e
sic-
le (2 cilt, Cenevre ve Paris 1980) adl eserinde,
bu ilginin yaznsal ve alet yapmclna ilikin
sonular hakknda etrafl bilgi vermektedir. Bahsi
geen etkinliklerin Arap kkenine ilikin soruya
bu almada ok ksa bir ekilde deinilmektedir.
Geri Avrupal aletin kkenini Arap-slam kltr
evresine dayandran Arabist G. J. Toomer, kendi
bak asyla bu sreci, Novaral Campanusun
bir defalk araclyla snrl grd ve mteakip
geliimi doduu blgeden gelen daha baka bir
etki olmakszn, sadece Orta Avrupa meselesi
olarak kabul ettii izlenimini bende uyandryor:
Bu aletin Campanustan sonraki tarihi ge Orta
an ve erken Rnesansn astronomi alanndaki
teknik dehasnn iyi bir tasvirini veriyor
13
. Buna
karn ben, bu aletin ve tarifini ieren eserlerin, bir
ok kez Arap-slam kltr evresinden Avrupaya
ulatndan ve oradaki geliimi srekli etkiledi-
inden eminim. rnein, Novaral Campanusun
gezegenlerin boylam derecelerini hesaplamak iin,
tpk bn es-Sem gibi, herbiri iin bir, yani toplam
yedi disk kullandn ve onun ardl Johannes de
Ligniresin Arap bilginlerden Eb e-alt ve ez-
13
Dictionary of Scientifc Biography, Cilt 3, s. 27.
Zerl gibi tek bir disk ile altn dnecek
olursak, u tahmin kendisini kabullenmeye zorlu-
yor: Campanusun Theoricasnn yansra, Arap-
slam dnyasndan dier kaynaklar veya modeller
de Johannes de Lignirese erimi olmaldr.
Bylelikle, ekvatoryum, Arap-slam bilimlerinin
Avrupada yaamaya devam etme sresinde, bir
aletin bir kez tanndktan sonra teknisyenleri yz-
yllarca nasl uratrdn ve astronomlar tevik
ettiini kavrayabilmemize yardm eden somut bir
rnek tekil ediyor. Ekvatoryumla yaplan tespit-
lerin (en azndan slam dnyasnda) hesaplama
yoluyla daha kesin bir biimde yrtlebilme-
sinden dolay ok byk nemi olmayan ekva-
toryumun geliiminde, el-Knin modelinden
bildiimiz seviyeye Avrupada eriilememise de,
bize ulaan aletler ve resimleri, slam dnyasnda-
ki ncellerini ama yolunda ok hzl, hatta teorik
alandakinden daha hzl gelien bir teknik ortaya
koymutur. Bunun iin karakteristik olan, Arap-
slam kltr evresinde 3./9. yzyldan beri bilinen
Gnein evc noktasnn yllk ilerleme noktas
bilgisinin, Avrupada ilk olarak 16. yzyln ilk
yarsnda ekvatoryum hakkndaki kitaplardan biri,
yani Johannes Schenerinki yoluyla, gn yzne
km olmasdr.
177 E K V A T O R Y U M L A R
nl matematiki Eb Cafer Muammed b. el-
useyn el-zin (4./10. yzyln ikinci yarsnda
faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175)in Avrupada
13. ve 16. yzyllar arasnda ok yaygnlaan
ekvatoryumun mucidi olduu bugn kukusuz
grnmektedir. el-zin, aletini zc e-afi
olarak adlandrm ve ayn ad tayan kitabnda
tarif etmitir. Bu tr bir aletin gnmze ula-
an tek rnei, 1920lerde Paul Klostermannn
Mnihteki koleksiyonunda bulunmaktayd.
Kaybolduuna inanlan aletin D.J. Pricen (Yale)
terekesindeki fotoraflarn, Francis Maddison ve
Antony Turner Catalogue of an Exhibitionda
1
Usturlap levhas zerinde A.H. 513-514 (A.D.
1119/20-21)den kalan bir z olarak vermi-
lerdir. Fotoraflardan, bu rnein, Eb Cafer
1
Science and Technology in Islam, held at the Science
Museum, London. April-August 1974 in association
with the Festival of Islam. Bu almadan 1976 ylnda
hazrlanm ama asla baslmam olan Katalogun bir
kopya nshasna sahip bulunmaktaym, s. 184f.
Muammed b. el-useyn el-zine dayand,
fakat aleti bir revizyondan geiren nl ustur-
lap yapmcs Hibetullh b. el-useyn el-Badd
tarafndan damgalanm olduu kesin olarak orta-
ya kyor.
David King, ulalabilir fotoraf inceleyerek
2
szkonusu aletin bir erken dnem ekvatoryumu
olduu sonucuna ulam, ama benzer bir aracn
Hibetullh b. el-useyn el-Baddye ait bulun-
duu inancna ulamt. Alet herhangi bir zaman-
da Berline ulam olup das Museum fr Indische
Kunst mlkiyetine gemitir
3
. Gnmze ula-
an paralar unlardr: Rey kenti iin n yze
kaznm usturlap diskli ana, daha sonradan ilave
edilmi olmas muhtemel bir a, anann arka
yzndeki bir bolua yerletirilmi bir disk ve de
bir gsterge.
2
King, D.A.: New Light on the Zj al-af of Ab
Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag)
23/1980/105-117.
3
Bu bigiyi meslektam David King beye borluyum.
Eb Cafer el-zinin
Ekvatoryumu
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 260 mm.
(Envanter No: A 6.01)
178 A S T R O N O M
Modelimiz, stteki:
Anann itarafndaki grnr zc-gravr
(gezegen boylamlar) ile birlikte.
Alttaki: Ana bu i disk ile birlikte,
zc gravr
(Gezegen enlemleri).
179 E K V A T O R Y U M L A R
Anann arka yzne bir zc-izelgesi hkkedil-
mitir. diskinin bir yz drt katl bir kadrandr
(gsterge ile birlikte trigonometrik hesaplamalar
iin kullanlr), dier yz hareketli yldzlarn
(Gne, Ay ve be gezegen) orta enlemlerinin
(sic!) cetveli ile birlikte asl zc-diskidir. Aletin n
yz bylece geleneksel bir usturlab yanstmak-
tadr, arka yz ise ekvatoryum olarak kullan-
labilir, ama burada maalesef gerekli ek paralar
(deferent diski, episikl) eksiktir. Disk etrafnda,
zc-yz zerinde ykseltilmi ince halka, bu par-
alar bir arada tutmak iin zellikle dnlm
gibi grnyor. Bunun iin de disk kadran yz ile
birlikte dar doru yerletirilirse, uygun bir bo-
luk oluturur. Zc-diskinde nokta biiminde birok
oyuk ortak merkezli halka vardr ve gezegenlerin
gzlerinde (gnberi-gnte dorusu) ikier ikier
bulunmaktadr. Aka grlmektedir ki bunlar
herbir parann birbirine gemesine olanak tan-
maktadr. Hibetullh el-Badd bir yaztnda, bu
aleti el-zinin metni karsnda tadil ettiini,
ama o sralar yeniden imal etmenin olanakl olma-
dn aklamtr. Buna karn, el-zinin Zc
e-afi kitabnn bir nshasnn ksa bir sre
nce Research Library, Srinagar, Kaschmir (No:
5881) ktphanesinde bulunmu olmas, sadece
Arap astronomi tarihi iin deil, btn astronomi
tarihi iin ok byk bir anstr. Ama maalesef bu
metin de eksiklerle doludur ve tarifin sadece bir
sayfas ve asl ekvatoryumun birka izimi muha-
faza edilmitir. Mamafih buna gre, tam olarak
olgunlam, hatta zellikle ok gelimi bir ekva-
toryumun burada sz konusu olduu aktr.
Metnin kalan ksmlarndan ve iki izimden (bkz.
sadaki resimler) imdilik u sonular kartlabi-
lir:
kat derecelendirilmi bir disk, gezegenlerin
ortak ekuantlarn ve deferentlerini tanmlamak-
tadr. Saa ynl skala Merkrn, sola ynl
olan ise dier gezegenlerin boylamn belirlemeye
yaramaktadr. Eksantrik bir daire Ayn dnen
deferentini temsil etmektedir. Merkezden yerberi
(Perigum) ynne uzanan, kazk iin alm bir
pencere, ilgili gezegene eksantriklii uyarlamaya
yaramaktadr (bu, daha sonraki ou ekvatoryum-
larn derecelendirilmi pek ok daireleriyle kar-
latrldnda hayli akllca grnmektedir); defe-
rentte projeksiyonun nasl ngrld imdiye
180 A S T R O N O M
kadar belirsiz kalmtr (muhtemelen bir paralel
cetveli yardmyla). Bu disk zerine episiklin, ivi
zerinde uzunlamasna alm bir pencerede ayn
ekilde hareket edebilecek ortak diski yerletiril-
mitir. Bu disk de saa ve sola doru taksimatlan-
drlmtr. Bu disk zerinde, episikl merkezinin
(ayn ekilde alm) ilk diskin llen asyla
hizaya getirilmesinden sonra, elde edilen orta
sonu okunur.
Daha sonra, gsterge araclyla aletin orta nok-
tasndan gezegenin episikl zerindeki yeri hakkn-
da limbus zerindeki gerek boylam okunabilir.
Hibetullh el-Badd tarafndan daha da geliti-
rilen aletin gnmze ulaan paralarn yeniden
yapmaya aba gsterdik ve bunun da tesinde el-
zinin metninden karlan, yukarda zetlenen
sonular temelinde eksantrik dairesini ve episikl
aletini, el-Baddnin daha sonraki modeli iin
deitirilmi bir tertip n grlm olsa bile, yeni-
den yapmay denedik.
el-Brnnin verdii ak ifadelerinden anlald-
na gre, Ptolemenin eksantrik ve episikl model-
lerini reddetmi ve bunlar ekliptik dzlemde
ilgili gezegenin yrngesinin variyasyonlar hipo-
teziyle deitirmi olan
4
Eb Cafer el-zinin,
Ptolemeci anlay sadk bir biimde yanstan bir
aleti niin icat etmi olduu sorusu da cevapland-
rlmaldr. Bu soruya halihazrda sadece bir yan-
tm var; Eb Cafer el-zin, Ptoleme sisteminin
doruluundan henz kuku duymad erken bir
dnemde Zc e-afih kitabn yazm olabilir.
4
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 189.
el-zinin ekvatoryumunun hareketli paralar,
Srinagar, Research Library, Kaschmir (No: 5881)
yazmasna dayanarak yaplmtr. Pirin, hkkedil-
mi. ap 96 ve 124 mm.
181 E K V A T O R Y U M L A R
Matematiki ve astronom Eb el-sm Eba b.
Muammed b. es-Sem el-arna
1
(. 426/1035),
Eb Cafer el-zin tarafndan icat edilmi olan
bu aletin bilinen en eski Endls tarifini aktarm-
tr. Bu tarif, maalesef sadece Kastilce tercme ola-
rak, daha dorusu X. Alfonsun (. 1284) emriyle
derlenmi olan Libros des saber de astronoma
adl ansiklopedik eserin
2
yedi gezegenin diskleri
diye tantlan iki ksmn birincisinde yer almtr.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 356; Cilt 6, 249.
2
M. Rico y Sinobas (ed.): Libro I de las lminas de
los vii. planetas, Libros del saber ierisinde, Cilt 3, s.
245-271.
Aletin Kastilce tercmedeki tantm itiraz gtr-
mez deildir, zellikle (Merkr hari) btn geze-
gen modellerinde deferent merkezinin ve ekuan-
tn srekli deimesi yanltcdr ve aleti pratikte
deersiz klabilir. Bu nedenle, burada bir yanl-
ln (muhtemelen evirinin) sz konusu olduu
esasndan hareket ederek modelimizin yapmnda
Ptolemenin (daha itiraza uramasndan evvelki)
planetler sistemini gznnde bulundurduk.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm.
(Envanter No: A 6.12)
bn es-Semin
Ekvatoryumu
182 A S T R O N O M
bn es-Sem, herbir gezegen iin (arka yzne
gne sistemi hkkedilmi olan) ortak anal kendi-
ne zg bir disk, hem de farkl yaraplarla hkke-
dilmi ortak bir episikl diski belirlemitir. Her alet,
derecelendirilmi bir deferentten ve bunun evre-
sinde zerine episikl diski kenarnn yerletirildii
ortak merkezli bir deferentten olumutur. Her
iki skala da, ilgili ekuantlardan izdmleri alnan
eit olmayan derecelere ayrlmtr. Ay ve Merkr
modeli, hareketli deferentleri hesaba katabilmek
iin dndrlebilir disklerle donatlmtr
3
. Eer
bu yap el-zine oranla bir gerileme gibi gr-
nyorsa, bunun sebebi, orijinal ana metnin bn
es-Semin eline gemi bulunmamas ve Endls
giriiminin muhtemelen ikincil bir metinden veya
slam dnyasnn dousundan gelen bir aletle te-
vik edilmi olmas yzndendir.
Biz modelimizde bn es-Semin aletinin muh-
temelen Arap orijinal halini verebilmeye aba
gsterdik.
3
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons
X., Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185, zellikle s. 152-155 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113,
zellikle s. 80-83); Mancha, J.L.: Sobre la versin Alfon-
si del equatorio de Ibn al-Sam, M. Comes, R. Puig &
J. Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde,
Barcelona 1987, s. 117-123; Sams, J.: Notas sobre el
ecuatorio de Ibn al-Sam, Nuevos estudios sobre as-
tronoma espaola en el siglo de Alfonso X ierisinde,
Ed. J. Vernt, Barcelona 1983; Comes, M.: Ecuatorios
andaluses, Barcelona 1991; ayn yazar: Los ecuatorios
andaluses, El legado cientfco Andalus, Madrid: Mu-
seo Arqueolgico Nacional ierisinde, Madrid 1992, s.
75-87.
183 E K V A T O R Y U M L A R
Toledolu astronom ve matematiki
Eb s brhim b. Yay ez-Zerl
(Kastilce Azarquiel, 5./11. yzyln ikinci
yarsnda faaliyette bulunmutur, bkz. s.
175), kendi adyla anlan evrensel diske (e-
afa ez-zerliyye), muhtemelen daha
sonra Avrupada ekvatoryum olarak tann-
m olan (onun tarafndan e-afa ez-
zciyye olarak adlandrlmtr) alete dair
risalesi dnda, birisi aletin kullanmyla
dieri yaplyla ilgili iki risale brakmtr.
Bunlardan sadece birincisi orijinal haliyle
bilinmektedir
1
ve Jos Mills Vallicrosa
tarafndan ksmen edisyonu yaplm ve
tam olarak spanyolcaya evrilmitir
2
.
Fakat bu metin, Libros des saber de
astronomadaki
3
Kastilce evirisinden ok
keskin bir farkllk gstermektedir. Mills
Vallicrosann kulland British Library
yazmas dnda, ayrca bilinen, hacimleri
ok daha byk grnen iki Leiden
4
yaz-
masnn Kastilce evirinin dayand nsha
ile ayn olup olmadklar hala aratrlmay
beklemektedir.
ez-Zerl tarafndan tarif edilen alet, bn
es-Seminkinden daha yksek bir geliim
aamasna iaret etmektedir. Buna ramen
o, bn es-Semin aletinden baz zellikler
alm grnmektedir.
1
Yazma Biritish Library, Add. 1473, edit. M. Comes,
Ecuatorios andaluses, Barcelona 1991, s. 203-221.
2
Estudios sobre Azarquiel adl almasnda, Madrid-
Granada 1943-50, s. 458-483.
3
y Sinobas, M. Rico (ed.): ad geen yer ve tarih, s. 272-
284.
4
Or. 993/1 (ff. 1-20), Or. 1876/3 (63a-82a), ayrca bkz.
Handlist of Arabic Manuscripts in the library of the Uni-
versity of Leiden and other collections in the Netherlands,
compiled by P. Voorhoeve, Leiden 1957, s. 12.
e-afa ez-Zciyye
ez-Zerlnin Ekvatoryumu
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm.
(Envanter No: A 6.02)
184 A S T R O N O M
ez-Zerl, bir diskin iki yzyle ve be gezegenin,
Gnein ve Ayn gerek boylamlarn belirleme-
ye ynelik mstakil bir episikl diskiyle yetinmitir.
Bu uca <Aux-daireleri> (yani ekuantlar) ile bir-
likte deferentler iie kaznmlardr, bu srada
yaraplar ieri doru klmtr (episikl yar-
aplar buna uygun olarak deitirilir) ve elbette
buna bal olarak elde edilebilir lm kesinlikleri
de klmtr. Derecelendirme bn es-Semde
olduu gibi, daha sonra kaldrlm bir ekuant dai-
resinden her iki daire zerine, deferent zerinde
grafiksel olarak farkl derecelerin ekuant ev-
resindeki eit a hzlarn temsil edecek ekilde
tanmtr. Aux-daireleri, bir gezegenin kresinin
her defasnda d snrlarn oluturmaktadr ve
episiklin orta Auxunun (Evc, Apogeum) ayarlan-
masna yaramaktadr. Daha sonraki modellerde
olduu gibi, btn a lmlerini paralellerin
yerlerini deitirme yoluyla ortak limbus zerinde
yrtmek yerine, yedi deferentin tamamn ve
Aux-dairelerini tek tek derecelendirme yntemi,
anlalmas gerekten g bir alete gtrmektedir.
Merkrn deferenti ilk defa burada deferent
merkezinin hareketinin sonucu olarak elipse ben-
zer bir ekil alr
5
.
5
Bkz. Comes, M.: Ecuatorios andaluses, Barcelona
1991, s. 79-138; Poulle, E.: quatoires et horlogerie
plantaire du XIII
e
au XVI
e
sicle, ad geen yer ve ta-
rih, s. 194-200 ve deiik yerler; Price, D.J.: The Equato-
rie of the Planetis, Cambridge 1955, s. 123f.
izim: Aletin arka yz Libros des saber de
astronomadaki uyarlamaya gre, Yazma. Cod. 156
Universidad Complutense.
Ez-Zerlnin ekvatoryumu, Satrn iin yaplm
gravrn emas, A: Hesaplanan gezegenin evci, E:
Ekuant merkezi, D: Deferent merkezi, M: Ekliptiin
orta noktas. M. Comese gre, Ecuatorios andaluses,
a.y. s. 98, Fig 26.
episikl
deferent
evc dairesi
ekuant dairesi
185 E K V A T O R Y U M L A R
Modelimiz (Limbus, deferent-
ler, Ekuant-daireleri ve episikl
ile birlikte n yz, burada
Marsn lm iin ayarlan-
m): Pirin, hkkedilmi.
ap: 275 mm. Bir episikl diski
ile birlikte. ki p.
(Envanter No: A 6.03)
Eb e-alt
el-Endelsnin
e-afas
(Ekvatoryum)
Endls Denial ok ynl bilgin Eb e-alt
meyye b. Abdulazz b. Ebu e-alt (460-
529/1068-1135)
1
, ez-Zerlye ok bal olarak,
ekliptik zerinde gezegenlerin gerek boylamla-
rn bulmaya yarayacak olan bir kapsaml diskin
(afa cmia) tarifi zerine bir risale yazmtr.
Bilinen tek yazmay
2
ilk olarak E.S. Kennedy
esasl bir biimde aratrm
3
ve aratrmasn,
alete ait kendisinin yapt taslaklaryla donat-
mtr. Arapa metnin edisyonuyla ve spanyolca
evirisiyle birlikte bir dier incelemesini Merc
Comese borluyuz
4
.
1
Bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Lit-
teratur, Suppl.-Cilt 1, s. 869.
2
Elyazma Beyrut, Bibliothque Orientale de lUniver-
sit St. Joseph, No. 223/17, s. 131-137; bkz. Cheikho, L.:
Mlanges de la Facult Orientale ierisinde (Beyrut)
7/1914-21/288.
3
Kennedy, E.S.: The Equatorium of Ab al-alt, Physis
ierisinde 12/1970/73-81.
4
Comes, M.: ad geen yer ve tarih, s. 139-157, 237-
251.
izim, maalesef ar zarar gr-
m yazmadan, Beyrut.
Episikl merkezindeki
kesim aka grlebilir.
186 A S T R O N O M
Eb e-altn ekvatoryumu belliki ez-
Zerlninkine dayanmaktayd, ama nemli bir
yenilik sunmutur: Deferentler artk derecelen-
dirilmek zorunda deildir, nk gezegenin
orta hareketi ekuant dairesinde llr ve
oradan, ekuant merkezine yerletirilen
birinci ip araclyla kk bir pim ev-
resinden deferent zerindeki episikl
merkezine uzatlr. E. Kennedynin
(sa taraftaki) izimi, d taraftaki
gezegenlerden birisinin lmn
gstermektedir. kinci ip, episikl (P)
zerindeki gezegenin gerek yerinin
ekliptie (dnyann merkez noktas
ile birlikte) izdmnn alnmasna
yaramaktadr
5
.
5
Ayrca bkz. Poulle, E.: ad geen yer ve tarih, s. 194-
200 ve deiik yerler; Price, D.J.: ad geen yer ve tarih,
s. 123f.
Modelimiz
(Arka yz, ay aletiyle birlikte):
Episikl diski ve hareket edebilir
ekilde perinlenmi bir disk ile
birlikte Ay deferentinin hareke-
tini temsil etmek iin.
187 E K V A T O R Y U M L A R
Novaral Campanus (13. yzyln ikinci yarsnda
faaliyette bulunmutur, bkz. s. 175), gezegen hare-
ketleri ve spanya dnda kalan Avrupada geze-
gen hareketlerini hesaplamada kullanlan aletler
hakknda en erken yazlan ve birok kopya halinde
yaylan risalenin, Theorica planetarumun
1
(1260
civarnda) yazardr. Her ne kadar Campanusun
eserleri yorucu, zor ve geree hayli uzak da olsa,
kendi dneminde nemli bir matematiki ve astro-
nom olarak kabul edilmekteydi. Onun eserlerinde
1
Edisyon, ngilizce eviri ve yorum iin bkz. Benjamin,
F.S. ve Toomer, G.J.: Campanus of Novara and Medi-
eval planetary Theory/Theorica planetarum. Madison,
Milwaukee ve London 1971.
esas itibariyle sz konusu olan, Arapa kaynakla-
rn ve o dnemde oktan alm gelimelerin der-
lenmesidir; onun adn tayan aletin modeli ola-
rak bn es-Semden tandmz yapm ekli sz
konusu olabilir, ancak Campanusun aleti, iie
yerletirilmi dndrlebilir diskleri ile nemli
lde bn es-Seminkinden daha kullanszdr.
Biraz gecikme ile birlikte Kastilce Libros des saber
de astronomada (1277 civarnda, bkz. s. 181) ifa-
desini bulmu olan gelime, Campanus tarafndan
henz bilinmemekteydi. Alet bn es-Seminkine
benzer ekilde her bir gezegen iin, tpk ustur-
lapta olduu gibi ortak bir anaya yerletirilmi
(gne modeli burada da ana ksmn arka yz-
ne hkkedilmitir) bir diskten ibarettir. Episikl
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
diskli matris, her iki taraftan
gezegenler modeli dndrlebilir
disklerle birlikte.
ap: 420 mm. Matrisin kalnl 20
mm.
(Envanter No: A 6.11)
Novaral Campanusun
Ekvatoryumu
188 A S T R O N O M
Modelimiz ana ksmnda bulunan
Ay/Merkr diski ile birlikte, bunun
zerinde Satrn/Jpiter ve Mars/
Vens diski.
Aletin Merkr modeli yoluyla kulla-
nmnn aklamas: Hareketsiz ta-
yc bir tabaka zerinde sabitlenen
krmz diskin iine, yeil disk dn-
drlebilir olarak sokulur. Bunun
ierisine de mavi (deferent) ve sar
(episikl) diskler hareketli olacak
ekilde yerletirilir. Yeil, mavi ve
sar disklerin birlikte dndrldk-
lerinde deferent merkezinin haliha-
zrdaki konumu kendi yrngesinde
(oradaki kk daire) ayarlanr (ilgili
deerler bir astronomik izelgeden
alnr), sonra mavi disk sar disk ile
birlikte, Evcin dtaki krmz halka
zerindeki (ekuant) skalada okunan
orta deerine tekabl edecek ekilde
dndrlr. Daha sonra orta deer,
episiklin dndrlmesiyle ayarlanr
ve Merkrn episikli zerinde elde
edilen gerek boylam, gerilmi bir ip
vastasyla anann ekliptie tekabl
eden ortak limbusuna (burada gr-
lemez) tanr.
diskleri, dndrlebilir olarak, daha byk diskle-
rin iine yerletirilmitir (bunlar deferent zerinde-
ki hareketleri temsil etmektedir), bunlar eksantrik
daireler olarak birer birer dier disklerin zerinde
ilenmitir, diskler ise ya dnebilir halde (Merkr
ve Ayda olduu gibi) ya da hareketsiz olarak bir
temel diske ilenmitir. lmler disklere sabitle-
nen ipler araclyla yaplr.
Bizim rekonstrksiyonumuz, aletin pratik teekk-
lnn, Campanusun tarifine baklnca, o zamanlar
Avrupada mmkn olann snrlarn atn gs-
teriyor; her halkarda alt aletin kenarlarnn alt
kesitleriyle birbirlerini sk skya tutan birok iie
dndrlebilir disklerle birlikte olmasnn mali-
yeti ok byktr; [ddrlrken ortaya kan]
en kk bir sapmann bile btn aletin tkanma-
sna sebep olabileceinden dolay ok byktr.
Campanusun devasa boyutlarda bir alet dnm
olduu muhtemeldir.
189 E K V A T O R Y U M L A R
Bir ekvatoryum yapmna ve kullanmna ilikin Orta
adan ngilizce bir risaleye (yazma Cambridge,
Peterhouse 75.I) (konu hakknda ngilizcedeki en
eski risale) dayanlarak yeniden imal edilmitir,
1392 ylndan olduu grnyor ve allageldii
zere air Geoffrey Chaucer (yaklak 1343-1400)a
atfedilmektedir
1
.
Chaucern usturlap hakkndaki didaktik ocuk
kitab (Bred & mylk for childeren, yaklak 1391),
20. yzyln yetmili yllarndan beri kabul edildii
zere, erken dnem Abbasi bilgini Mallhn
1
Price, D.J. de Solla: Dictionary of Scientifc Biograp-
hy, Cilt 3, s. 217; North, J.D.: Chaucers Universe, Oxford
1988, s. 42-45.
kitabnn Latince evirisine dayanmaktadr. Bu
arada, Chaucern bu metni 13. yzyldaki Latince
bir derlemede grm olduu
2
kesin olarak kabul
edilmektedir. Bu derlemenin ikinci blm, yaza-
rnn Endlsl astronom Amed b. Abdullh bn
a-affr (. 426/1035)n
3
olduu tehis edilebilen
4
bir metin iermektedir. Hem Arapa orijinaliyle
hem de iki Latince evirisiyle gnmze ulaan bn
a-affrn risalesinin Chaucern usturlap kitab
2
Bkz. Kunitzsch, P.: On the Authenticity of the Treatise
on the Composition and use of the Astrolabe as Ascribed
to Messahalla, Archives Internationales dHistoire des
Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62.
3
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 250.
4
Kunitzsch, P.: ad geen yer ve tarih, s. 46.
Modelimiz: Pirin,
hkkedilmi.
ap: 40 cm. Bir episikl diskli,
iki ipek iplik.
(Envanter No: A 6.04)
equatorie
190 A S T R O N O M
ile yaplacak bir karlatrmas, Chaucern alma
yntemine yeni bir k tutabilir. Bu balamda, ustur-
labn arka yz, Chaucern metninde resmedildii
gibi
5
, bir glge skalas (umbra recta ve umbra versa
ile) gstermektedir, bu Muammed b. e-affr
(420/1029, bkz. s. 181)n gnmze ulaan ustur-
labnn arka yzndeki glge skalasnn baarl bir
kopyas saylabilir. Ekvatoryum hakkndaki kitabn
yazarnn kim olduu sorusu hala aydnlanmamtr.
Metin, sadece bir yazma mecmuada, Chaucera
atfedilen bir msvedde olarak (metin balksz ba-
lamaktadr) gnmze ulamtr. Apogeumlarn
kaydedilen deeri 1392 yl iin belirlenmitir. Al
forml: In the name of god pitos & merciable
daha D.J. Price tarafndan besmelenin (bismillahir-
rahmanirrahim) tercmesi kabul edilmitir
6
. Price,
olduka ayrntl aratrmas erevesinde u sonuca
ulamt: that the text of the Equatorie leans hea-
vily on some text of ultimately Arabic origin, and is
almost certainly a free adaptation of a Latin version
5
Elyazma Cambridge, Rawlinson D913, bkz. North, J.D.:
Chaucers Universe, ad geen yer ve tarih, s. 48.
6
Price, D.J.: The Equatorie of the Planetis, Cambridge
1955, s. 62.
(Bu ekvatoryum metni, kesinlikle Arapa kken-
li bir metne dayanyor ve neredeyse bir Latince
versiyonun serbest bir uyarlamas grnyor)
7
.
Chaucerin adn tayan dier bilinen ekvatoryum-
lardan, yani Endls ekolnden ve Campanusdan
olduka bamsz grnen bu modelin Arapa kay-
na maalesef imdiye kadar bulunamamtr. Baz
ynleri el-Knin aba el-menin (bkz. s.
192) anmsatmaktadr.
Orta ngilizce metni o denli aktr ki, aletin rekons-
trksiyonu anlmaya deer bir zorluk olmakszn
gerekletirilebilir.
Yaps basit ve maksada uygundur ve el-zin ve
el-K ile belirli bir yaknlk gstermektedir: bn
es-Sem ve Campanusdaki yapnn yorucu ms-
takil levhalar veya ez-Zerlnin iie geirilen
dairelerinin karkla yol aan okluu yerine
burada, Gne ve Ay dnda btn deferentlerin
yaraplar diskin yarapna eit olacak ekilde yer-
7
a.e., s. 164.
izim, Cambridge, Peterhouse 75.I yazmasndan: Esas
taban, limbus, apogeumlar, Ay ve Merkr daireleri delikleri
ve Gne deferenti ile birlikte.
Yukarda, episikl dairesi lable (ifte gsterge) ile birlikte;
aada, episikl halkasnn deferent noktalarndan birisine
(
com
mune) ce
n
tr
um
deff
e
re
nt
yoluyla taklmas.
191 E K V A T O R Y U M L A R
Pricea gre, aletin emas: Aryn =
Ekliptik merkezi, D = Gezegenin
deferent merkezi; oraya episikl
diski yerletirilir. E= Equant. Siyah
ip
den sayarak,
bu ip episiklin Auxunu temsil eder).
Daha sonra bunun zerinde istenen
gezegenin episikl yarapnn iareti
aranr ve siyah ip
bu iaret ara-
sndan ekliptik levhasnn limbusuna
gerilir ve bylelikle gezegenin gerek
boylam elde edilir.
letirilmi ve episikl yaraplar buna uygun olarak
leklendirilmitir. Sonuncular, hareketli episikl
diskinin dndrlebilir gsterge zerine (in man
er
of a lable on an astrelabie, bir usturlabnkine ben-
zer bir tr gsterge) hep birlikte iaretlenmilerdir.
Deerler iki iple, ortak limbus zerinde gerek boy-
lamn okunabilecei ekilde tanr. Merkr eliptik
bir deferentle deil, bilakis (Ptoleme modeline geri
dnerek) ilave bir daire ile hesaplanr. Deferent
merkezi bu dairenin iinde equant evresinde
dner. Bu nemli bir dezavantajdr, nk nisbeten
kk bir daireye, episikl diskini sabitleyebilmek
iin deferent merkezinin her yerine mmkn oldu-
unca ok delik almas gerekir.
Aleti olabildiince byk, en azndan 6 ayak apn-
da imal etme talebi, el-ucendden (bkz. s. 25)
beri slam dnyasnda bu tarzla lm kesinliini
ykseltme uygulamasn hatrlatmaktadr. Bununla
birlikte, yazar (uyarlayc?) baka bir yerde, kendi
rneinin Merkr dairesinde sadece 24 delik (talep
edilen 360 delik yerine) sunacak kadar kk oldu-
unu itiraf etmitir
8
.
8
Price, D.J.: a.e., s. 56; ayrca kr. North, J.D.: Chaucers
Universe, Oxford 1988, s. 156-181.
192 A S T R O N O M
Byk matematiki ve astronom yseddn
Cemd b. Mamd el-K (. 832/1429), Arapa
Nuzhet el-adi (819/1416)
1
adl kitabnda, geze-
genlerin gerek yerlerini (boylam ve enlemlerini!)
belirlemeye yarayan aba el-meni adl bir alet
tarif etmitir, bunun yan sra, gezegenlerin burlar
kuandaki yaklamalarn hesaplamaya yarayan
lev el-ittilt adl baka bir alet ile, Ay tutulma-
sn nceden hesaplamaya, paralakslarn ve geze-
genlerin enlemlerini bulmaya yarayan alet daha
tarif etmitir. el-Knin bu tarifleri ile Sebastian
Mnsterin Ay ve Gnein konjuksiyonuna ve bun-
1
El yazma Londra, India Offce No. 210 (bkz. Brockel-
mann, C.: a.e., Suppl.-Cilt 2, s. 295); yeniden gzden gei-
rilmi 829/1426 tarihli metnin litografk edisyonu: Tahran
1889 (el-Knin Mift el-isb adl eserinin sonunda,
s. 250-313); yeniden ele alan anonim Farsa metin, s-
tanbul 900/1500 civarnda, Princeton, Garrett Coll. Ms.
75 [44B]; Tpkbasm-edisyon Kennedy, E.S.: The Pla-
netary Equatorium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh
ierisinde, New Jersey 1960.
Modelimiz: Pirin, hk-
kedilmi. ap: 280 mm.
Dndrlebilir bir disk ve
paralel aparatyla birlikte.
Martin Brunold (Abtwil,
svire) tarafndan imal edil-
mitir.
(Envanter No: A 6.05)
el-Knin ekvatoryumu, temel yap. E.S. Kenndye
gre, The Planetary Equatorium, a.y. s. 53, ek. 1.
el-Knin
aba
el-Meni
(Ekvatoryum)
193 E K V A T O R Y U M L A R
larn tutulmalarna
2
ynelik aleti arasnda bir ba-
lantnn olup olmadna ilikin soru henz aratrlma-
mtr. E.S. Kenndynin 1947 ylndan beri sren aratr-
malar, erhli tpkbasm edisyonu ve Farsa versiyonun
ngilizce evirisi sayesinde her iki alet hakknda ok iyi
bilgilendirilmi durumdayz
3
.
2
Bunlar ve S. Mnsterin benzer alet iin bkz. Poulle, E.:
Equatories, s. 85, 299; Knapp, M.: Zu Sebastian Mnsters
astronomischen Instrumenten, Dissertation, Basel 1920.
3
Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde 38/1947-
48/56-59; ayn yazar: A Fifteenth-Century Planetary Com-
puter: al-Kshs abaq al-Maneq 1. Motion of the Sun
el-Knin ekvatoryumu, Marsn gerek boylamnn tespitinin
emas. E.S. Kenndye gre, The Planetary Equatorium, a.y., s. 194,
ek. 9.
194 A S T R O N O M
aba el-meni, ekvatoryumlarn geliiminin
zirve noktas olarak grlebilir; sadece ilevlerinin
rasyonalizasyonu ve kolayca kavranlabilirlii yk-
sek bir seviyeye ulam deildi, ayn zamanda tek
bir disk zerinde ilave serbest paralar olmakszn,
gezegenlerin, Gne ve Ayn boylam ve enlemle-
rini uygun bir saatte tespit etmek ve Gne ve Ay
tutulmalarn hesaplamak iin gerekli olan btn
ilemleri de bir araya getirmitir. el-Knin bu
aleti, bu ilave ilevleri sunan slam dnyasnda
imdiye kadar bilinen yegane alettir. Arka yzde
kalan yer, hesaplamalar iin zorunlu parametre-
lerin izelgesini (zc) hkketmek iin kullanlyor.
Hzla hareket eden Ay ile birlikte apogeumlarn
yerlerinin ayarlanmas iin diskin tamam anaya
dndrlebilir olarak yerletirilmitir.
Aletin ilevleri iin, bir gstergeden ve buna bal
hareketli bir cetvelden oluan paralel cetvel esas
tekil etmektedir. Bu cetvel ekuantn nokta bii-
minde iaretlenmesiyle, diskin merkezinde (=gz-
lemcinin bulunduu yer) bulunan gstergeye
paralel olarak yatrlr. Cetvelin deferent dairesini
kestii yer, episiklin gerek merkezidir. Yarap
diskin merkezinde iaretlidir; orada gstergenin
kesit noktasndan (yani orta yer) itibaren deer
saylr ve paralel cetvel, episikl yarapn burada
kesene kadar kaydrlr. Oradan paralel cetvel ska-
las zerine deferentin yarap tanr ve bylelikle
gezegenin episikl zerindeki gerek yeri bulunur
(yani bunun bir paralelkenar araclyla deferente
izdm alnr). Gstergeyle bu nokta limbusa
tanr ve bylece gezegenin epliktik zerindeki
gerek yeri elde edilir.
el-K Merkr deferentini ez-Zerlnin yapt
gibi, oval olarak saptanan bir yrnge ile sunmakta-
dr; fakat burada olduka uygun seilmi iki pergel
asyla ilemi baaryor. Bir ekte, Ay yrngesini
buna uygun olarak resmetme olanan tarif etmi-
tir.
Ay enlemlerinin bulunmas balamnda D.J. Price,
4
el-Knin aba el-meni ile G. Chaucera
nispet edilen ekvatoryum (1392 civar, bkz. s.
189) arasnda belirli bir ban izine rastlamtr.
el-Knin aletinin G. Marchionisin (1310 civa-
r) planitorbiumuyla olan baka bir benzerliini
E. Poulle
5
ortaya karmtr. Bu benzerlikleri u
ekilde aklayabilirim: el-K slam dnyasn-
4
Bkz. E.S. Kennedynin The Planetary Equatorium of
Jamshdal-Ksh adl almasna D.J. Price tarafndan
yazlan kritik metin, Isis ierisinde 54/1963/153f.
5
Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIII
e
au XVI
e
sicle, ad geen yer ve tarih, s. 192.
and Moon in Longitude, Isis ierisinde, 41/1950/180-183;
ayn yazar: An Islamic Computer for Planetary Latitudes,
Journal of the American Oriental Society ierisinde (Ann
Arbor) 71/1951/13-21; ayn yazar: A Fifteenth-Century
Planetary Computer: al-Kshs abaq al-Maneq II.
Longitudes, Distances and Equations of Planets, Isis ier-
isinde, 43/1952/42-50; ayn yazar: The Planetary Equato-
rium of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer
ve tarih.
Dnen ay deferentinin Farsa tercmesinin Princeton
yazmasndaki (11a) tasla.
195 E K V A T O R Y U M L A R
da, Avrupann 710/1310dan nce ulat aletin
imdi belgelendiremediimiz bir geliim aamasna
dayanm olmaldr. Buna yneltilebilecek itiraz-
lara, ihtiyaten bu tr yazmalarn ve hatta aletlerin
gnmze ulamalarnn maalesef bir istisna tekil
ettiini ve bu yzden yokluklarndan aleyhte hibir
kant karlamayacan dile getirmek isterim.
Modelimizin arka yznde, gezegenlerin enlem-
lerini tespit etmeye ynelik iaretlemeler bulun-
maktadr ve bunlar modelimizin daha kk olan
boyutundan tr basitletirilmitir.
Gezegenler-izelgesi (Zc)
Modelimizin arka yznde:
Stunlar, sadan sola:
Yllar, Aylar, Gnler (1),
Medius motus Gne (2), aux Gnein evci (3),
medius motus Ay (4), argumentum Ay (5), dm
Ay (6), medius motus Satrn (7), Jpiter (8), Mars
(9), argumentum Vens (10), Merkr (11). (Alt
hanelik rakamlarn yerleri buna uygun olarak:
(Burlar Kua)-sembolleri (0-11 s), Dereceler (0-
29), Dakikalar (0-59).
Medius motus = Episikl merkezinin deferent daire-
si zerindeki hareketi (ekuant noktasndan homo-
jen olarak grldnde).
Argumentum = Gezegenin episikl dairesi zerinde-
ki homojen hareketi, dnyann balant izgisinden
itibaren llmtr (Aletin merkezinden deferent-
teki medius-motus noktasna (= centrum medium).
Satrlar, st yar:
Satrlar 1,2: Kolonlar-Balklar.
Satrlar 3-12: Yazdegird 851-960 yllar balangcnn
taban deerleri. 1 Yazdegird yl = 365.0 gn. 851
Yazdegird ylnn 1. gn m.s. 16 Kasm 1481.
Satrlar 13-22: Onlu yllar completo (tamamlanm),
10, 20, 30...100.
Satrlar, alt yar:
Satrlar 1-12: 30 gnlk 12 ay, completo.
Satr 13: <5 gn> = Yln kalan.
Deerler 1 yl (Yazdegird) completo vermektedir-
ler.
Satrlar 14-22: Gnler completo, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 10,
20 gn. 30 gn iin olan deerler 1. ay satrnda (Z
1) bulunmaktadr.
196 A S T R O N O M
yseddn el-K (. 832/1429), Nzhet el-adi
(819/1416)
1
adl eserinde yukarda anlatlan ekva-
toryumunun (aba el-meni) yan sra, gezegen-
lerin burlar kuandaki yaklamalarn hesapla-
maya yarayan lev el-ittilt adl baka bir aleti
tarif etmitir. lk olarak E.S. Kenndy 1947 ylnda
bu hesaplama aletine dikkat ekmiti
2
. Herhangi
iki gezegenin, Gne veya Ayn ekliptik zerinde
1
Kennedy, E.S.: The Planetary Equatorium of Jamshd
Ghiyth al-Dn al-Ksh, ad geen yer ve tarih, s. 68ff.,
240ff.
2
Al-Kshs Plate of Conjunctions, Isis ierisinde
38/1947-48/56-59
len vakti bilinen boylamlarndan hareket ederek
tahmin edilen bir yaklamasnn tam saati buluna-
caktr.
el-Knin bu amaca ynelik tasarlad alet ilevsel
iki paradan olumutur:
1) Hareketli gsterge tayan hkkedilmi bir levha,
bununla yaklamann bir nceki gnn leden
sonraki saatlere girii bulunur,
2) yatay srg, bunlarla yaklama saati Gnein
douu ve batyla ilikilendirilir.
el-Knin
Gezegenlerin Burlar Kuandaki
Yaklamalarn Hesaplayan Makinesi
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Kante uzunluu:
187 x 223 mm.
srg ve bir ibre ile birlikte. M.
Brunold (Abtwil, svire) tarafndan
imal edilmitir.
(Envanter No: A 6.13)
197 E K V A T O R Y U M L A R
ki gezegenin ekliptikteki birbirini takip eden
le vaktindeki boylam dereceleri biliniyorsa ve bu
arada gezegenlerin yer sras deimise o 24 saat
zarfnda bir yaklama (itirn) olmu demektir.
Ekliptik boylamlardan (homojen olarak kabul edi-
len) gezegen hareketleri (her 24 saat iin) tretile-
bilir. lk olarak, sadaki skala zerinde bulunan ibre
ile her iki gezegenin gnlk hareketleri ayarlanr.
rnek: Ay 13, Mars 1. Diferens 12.
Ayn ekilde sadaki lek zerinde her iki gezege-
nin ilk lendeki boylam fark aranr ve yatay olarak
sola doru gstergeye tanr. rnek: Ay (herhangi
bir burta) 5, Mars 14, fark 9. Bu kesime nokta-
sndan gsterge ile dikey olarak 24 saat-skalasna
gidilir (genin alt kenarnda yatay) ve aranan yak-
lama zaman bulunur, ilk leni takip eden saatler
halinde, bizim rneimizde 18 saatte.
srg (...) ile yaklamann zaman, Gnein
douu ve bat ile ilikilendirilir: Gnein douu
ile bat arasndaki zaman, mesela, bu gn 14 saat-
tir. Buna uygun olarak gece uzunluu 10 saattir.
Yukarda bulunan sol srg (ilk gnn srgs)
7. saatle birlikte 1. lene ayarlanr, gece srgs
(altta ortada) soldaki srgnn 14. saate getirilir.
Bu gece srgsn, 10. saatinde bir sonraki gnn
(yukarda sada) srgs izler. Bu bir sonraki gnn
srgs zerinde (bizim rneimizde) ilk saatte
yaklama zamann okuruz: Gnein batmasndan
sonra bir saat.
3
Bizim modelimiz orijinaline kyasla kltlm-
tr, el-K yaklak 75 cm. lik kenar uzunluu
nermitir.
3
Brunold, M.: Yapt modelin kullanma klavuzu.
el-Knin yaklamay
hesaplayan makinasnn
ilevlerinin emas,
metindeki rnee
dayanlarak yaplmtr.
Aparatn kullanmna bir rnek:
Gn kza
24 saatlik skala
1. len
Gece kza
Sonraki gnn kza
Gn batm
G
s
t
e
r
g
e
Gn doumu 2. len
12: Gn
hareketi fark
9: Birinci lende
boylam fark
Birinci lenden
sonra 18 saat, veya
gn doumundan
bir saat sonra
198 A S T R O N O M
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
ap: 32 cm. M. Brunold
(Abtwil, svire) tarafndan yaplmtr.
(Envanter No: A 6.06)
Johannes Schnerin
Organum uranicumu
(Ekvatoryum)
Alman astronom ve teolog Johannes Schner
(1477-1547)in ekvatoryum hakkndaki eseri, 1521
ylndan itibaren bask teknii sayesinde, konu
hakkndaki ilk kitap olarak geni yaylma alan
bulmutur. E. Poullee gre Schner modelinde,
Novaral Campanusun (bkz. s. 187) ve Gmundenli
Johannesin eserlerine bavurmutur.
1
Schnerin
modelinin orijinallii, eksantrik oluumun episikl
1
Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du XIII
e
au XVI
e
sicle, ad geen yer ve tarih, s. 83.
(ek daireler) modele kaydrlmas dnda, Gnein
yllk en yksek noktasnn burlar dairesindeki
yerinin deiebileceinde yatmaktadr
2
. Arap-slam
kltr evresinde daha 3./9. yzylda kefedilmi ve
5./11. yzylda hayret verici kesinlikle hesaplana-
bilmi (bkz. s. 6, 7) olan bu ilemin, ez-Zerlnin
Toledo izelgelerinin Latince evirisinde mevcut
olmasna ramen, spanya d Avrupada ilk olarak
Schnerin ilgisini ekmesi dikkate deerdir
3
.
2
a.e., s. 85-86.
3
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 43f.
199 E K V A T O R Y U M L A R
Modelimizin n yz, Schnerin Opera
mathematicasndaki (Nrnberg 1551) kat mode-
le, Brkselde (Muses dart et dhistoire) bulunan
gnmze ulam alet parasna ve E. Poullen
izimli tarifine dayanlarak yaplmtr.
Modeli kendisinden satn aldmz M. Brunold,
alete elik eden metinde aletin ilevlerini ana hatla-
ryla yle tasvir ediyor:
Modelimizde, deferent yarap yapm gereince
ortak merkezli olarak verilmektedir. Eksantriklik,
episikl yaraplarnn <maniplasyonu> yoluyla
salanmtr: Aletin episikl diski zerinde, sadece
basit noktalar olarak deil, bilakis her defasnda
12 nokta grubu olarak 6 gezegen (Ay, Merkr,
Vens, Mars, Jpiter, Satrn) bulunmaktadr. Bu
12 nokta, episikl yarapnn (grnte) deiken
uzunluu ve a dzeltmesi (equatio centri) gibi
deferentin eksantrikliinin her iki sonucunu yan-
stmaktadr. Episikl merkezinin konumuna gre,
halihazrda episikl merkezinin deferent zerinde
bulunan [gezegenin ulaabilecei] en yksek nokta-
ya olan oranna gre 12 noktadan biri veya bir ara
nokta seilir. Bu szde merkez, centrum
(verum), episikl-taycsnn altnda bulu-
nan dndrlebilir skala diskinden kar-
lr: lk olarak episikl-taycsnn indeksiy-
le, gezegenin darda duran burlar kua
zerindeki deferentte (medius motus) orta
hz hareketi ayarlanr ve vektoral <geze-
gen kprs> altnda bulunan centrum ve
ayn zamanda anlan dzeltme equatioda
okunur. Centrum ile birlikte o anda geerli
olan episikl diski zerindeki gezegen nok-
tas bulunmu olur. Bu episikl diski imdi
gezegenin argumentum-deerine (episikl
dairesindeki konum) ayarlanabilir, ek ola-
rak episikl-taycsnn ana indeksi equatio
deeri civarnda dzeltilebilir ve sonun-
da gezegenin ekliptik zerindeki gerek
yeri kenarda gsterge yardmyla okunur.
Episikl-yarapnn <deiken> uzunlu-
u Schnerin kat-quatoriumunda
(Opera mathematica, 1551) hi gzn-
ne alnmamtr. Brkselde gnmze
ulam bulunan pirin-episikl taycs bu
noktada belirsizdir, orada bulunan dier
skalalar ek bilgiler vermektedir: Mesela,
gezegenlerin ters yndeki dn alanla-
r dndrlebilir episikl taycsnn merkezinde
verilmektedir. Ayrca arada astrolojik zellikler de
sralanyor.
Modelimizin arka yznde mekanik bir gezegen-
hesaplaycs bulunmaktadr. Bu, bir dili ark
mekanii araclyla Gnein ekliptikteki yeri-
ni tarihe tekabl edecek ekilde ayarlandnda
planetlerin orta hz hareketlerini Alfons ansiklo-
pedisinin Schner tarafndan alnan deerlerine
gre gsterir, ayrca bununla birlikte (n taraftaki
otomatik) dnene disklerinin skalalarnda ortaya
kan deerler okunabilir. M. Brunold, bu dze-
nei kendi taslaklarna ekvatoryumu kullanmada
yardmc ara olarak eklemitir. Brunold, zellikle
gezegen saatleri halinde olan gezegen mekanizma-
larnn, Schnerden ok nce mesela Lorenzo della
Volpaia (1484) tarafndan, imal edilmi olmasna
dayanmtr. Orta hz hareketler homojen olduk-
lar iin (anomaliler n yzde, asl ekvatoryumda
hesaba katlmaktadr), birbirinden farkl paylar
problemsizce sradan bir dili ark mekanizmasyla
aktarabilir.
200 A S T R O N O M
Alman astronom ve kozmograf Sebastian Mnster
(1489-1552)
1
, Organum uranicum adl eserinin ikin-
ci blmn btnyle ekvatoryuma ayrmtr.
1
Bkz. Burmeister, K.H.: Sebastian Mnster: Versuch ei-
nes biographischen Gesamtbildes, Basel 1963; Kish, G.:
Dictionary of Scientifc Biography Cilt 9, 1974, s. 580f.
Sebastian Mnsterin Ekvatoryumu
Modelimiz (drt levha):
Ahap erevede karton
zerinde renkli mrekkeple.
Herbirinin ap: 52 x 57 cm.
Dndrlebilir paralar ve iplerle birlikte.
G. Oestmann & F. Lhring (Bremen)
tarafndan imal edilmitir.
(Envanter No: A 6.07-6.10)
201 E K V A T O R Y U M L A R
Kitabn farkl versiyonlara dayanan birok yaz-
mas ve 1536
2
tarihli bir basks bulunmaktadr.
Ekvatoryum blm 26 aletin, organa olarak nite-
lendirilen tariflerinden ibarettir: 10 tanesi i ve d
gezegenlerin boylamlarn, tanesi Ayn boy-
lamlarn, iki tanesi Gne ve Ayn yaklamalar-
n, yedi tanesi hareketli yldzlarn (gezegenlerin)
enlemlerini belirlemek ve drt tanesi tutulmalarn
hesaplanmas iindir
3
.
Bizim setiimiz drt organamz, Oestmann ve
Lhring tarafndan Organum uranicumun edisyo-
nu (Basel 1536) temel alnarak yaplmtr. Bunlar:
Organum I, Vens episikli:
Vensn episikl zerindeki hareketini temsil
etmektedir. Aletin yardmyla, hangi miktarlarn
orta harekete ilave edilmesi (sol yar) veya karl-
mas (sa yar) gerektii bulunur. Aux Epicyli ve
Oppositum augis Vens yrngesinin Dnyaya en
yakn ve en uzak noktasn iaretlemektedir.
Organum II: Merkrn orta hz hareketi.
Merkrn orta hz hareketinin tasviri. En dta
12 aylk alt blmlemeyle birlikte bir yl skala-
s bulunmaktadr, bunu Pazar gn harfleri ve
2
Mikrof basks Mnih, Saur-Verlag(yaynevi) 1993.
3
Kr. Poulle, E.: quatoires et horlogerie plantaire du
XIII
e
au XVI
e
sicle, ad geen yer ve tarih, s. 229ff.
(Hristiyanlarn) kutsal gnleri izlemektedir. Orta
alanda ilgili aylara koordine edilmi burlar kua
sembolleri, 360 ye taksimatlanm bir ekliptik ile
birlikte resmedilmektedir. En i daire, gezegenin
orta hareketinden karlmas (sol yar) veya bu
harekete eklenmesi (sa yar) gereken dakika mik-
tarlarn sunmaktadr. Aux Epicyli ve Oppositum
augis, Merkr yrngesinin Dnyaya en yakn
ve en uzak noktasn gstermektedir. Merkrn
ekliptik zerindeki yerini belirlemek iin eksantrik
olarak monte edilmi ip gerilir, ilgili tarih zerine
yatrlr ve ilgili burcun derecesi ve dzeltme mikta-
r dorudan doruya okunabilir.
Organum III (Merkr-Episikli).
Organum IV: Vensn enlemleri.
Ay ve yrngeleri ekliptiin kuzeyine ve gneyine
sarkan dier gezegenler deil, sadece Gne eklip-
tik dzleminde hareket eder. Ptoleme deferent
dzleminin ekliptik dzlemle dmdemediini
varsaymaktadr. Alet, Vensn enlem hareketleri-
ni kaydetmektedir
4
.
4
G. Oestmann & F. Lhringin tariferinden.
202 A S T R O N O M
Bu kadran, Muammed
b. Amed el-Mizznin
1326/726 tarihli imzasn
tamaktadr. Orijinali
Kahire slam Sanatlar
Mzesinde bulunmaktadr.
Bir Dier
Kadran
Modelimiz: Pirin, hkke-
dilmi. Yarap 135 mm.
n yzde iki niangh.
(Envanter No: A 3.03)
203
B B L Y O G R A F Y A
Bibliyografya
ve
Dizinler
204
B B L Y O G R A F Y A
205
B B L Y O G R A F Y A
B BL YOGRAFYA
Astronomical Instruments in Medieval Spain: their
Influence in Europa, [catlogo de la exposicin]
Santa Cruz la Palma, junio-julio 1985, ed. Santiago
Saavedra, Madrid 1985.
Barthold, Wilhelm: Ulu Beg und seine Zeit, Almancaya
uyarlayan ve yeniden gzden geiren Walter Hinz,
Leipzig 1935 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 54).
Bedini, Silvio A. ve Francis R. Maddison: Mechanical
Universe. The Astrarium of Giovanni de Dondi,
Philadelphia 1966 (Transactions of the American
Philosophical Society, N.S. 56,5).
Beer, Arthur: Astronomical Dating of Works of Art,
Vistas in Astronomy ierisinde (Oxford) 9/1967/177-
223.
Beer, Arthur: The Astronomical Significance of the
Zodiac of Quayr Amra, K.A.C. Cresswell: Early
Muslim Architecture ierisinde, Cilt 1, Oxford 1932,
s. 289-303.
Beigel, Wilhelm Sigismund: Nachricht von einer
Arabischen Himmelskugel mit Kufischer Schrift, wel-
che im Curfrstl. mathematischen Salon zu Dresden
aufbewahrt wird, Astronomisches Jahrbuch fr das
Jahr 1808 (Berlin), s. 97-110 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 50, s. 81-94).
el-Brn: K. Tadd Nihyt el-Emkin, ed. Pavel G.
Bulgakov ve mm brhm Amed, Kahire 1962
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt 25).
Blanpied, William A.: The Astronomical Program of
Raja Sawai Jai Singh II and its Historical Context,
Japanese Studies in the History of Science ierisinde
(Tokyo) 13/1974/87-126.
Brice, William Charles, Colin Imber ve Richard Lorch:
The Dire-yi Muaddel of Seyd Al Res, Manchester
1976 (Victoria University [Manchester] Seminar on
Early Islamic Science, Monograph No. 1).
Brockelmann, Carl: Geschichte der arabischen
Litteratur, Cilt 1, Weimar 1898; Cilt 2, Berlin 1902;
Supplementbnde 1-3, Leiden 1937-1942.
Calvo, Emilia: La lmina universal de Al b. Jalaf (s.
XI) en la versin Alfons y su evolucin en instru-
mentos posteriores, Ochava espera y astofsica
ierisinde. Textos y estudios sobre las fuentes rabes
de la astronoma de Alfonso X., ed. Merc Comes
v.d., Barcelona 1990, s. 221-231.
Campanus of Novara and medieval planetary the-
ory. Theorica planetarum, ed. with an introduction,
English translation and commentary by Francis S.
Benjamin and Gerald J. Toomer, London v.d. 1971.
Carra de Vaux, Bernard: Lastrolabe linaire ou bton
d et-Tousi, Journal Asiatique ierisinde (Paris), srie
9, 5/1895/464-516 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi, Cilt 87- s. 181-233).
Comes, Merc: Ecuatorios andaluses: Ibn al-Sam, el-
Zarqlluh y Abu-l-alt, Barcelona 1991.
Comes, Merc: Los ecuatorios andaluses, El lega-
do cientfico Andalus, Madrid: Museo Arquelgico
Nacional 1992, s. 75-87.
Destombes, Marcel: Un astrolabe carolingien et
lorigine de nos chiffres arabes, Archives interna-
tionales dhistoire des sciences ierisinde (Paris)
15/1962/3-45 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 96, s. 401-447).
Dizer, Muammer: The Dirat al-Muaddal in the
Kandilli Observatory, and Some Remarks on the
Earliest Recorded Islamic Values of the Magnetic
Declination, Journal for the History of Arabic Science
ierisinde (Halep) 1/1977/257-262.
Dorn, B.: Drei in der Kaiserlichen ffentlichen
Bibliothek zu St. Petersburg befindliche astronomisc-
he Instrumente mit arabischen Inschriften, Petersburg
1865 (Mmoires de lAcadmie impriale des scien-
ces de St. Ptersbourg, VII
e
srie, tome IX, no. 1)
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 85, Frankfurt 1998, s. 345-498).
Drechser, Adolph: Der Arabische Himmelsglobus des
Mohammed ben Muyd el-Ordhi vom Jahre 1279 im
Mathematisch-physikalischen Salon zu Dresden, 2.
bask, Dresden 1922, 19 sayfa ve 8 levha, zellikle s. 9
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 50, Frankfurt 1998, s. 261-289).
Duhem, Pierre: Le systme du monde. Histoire des
doctrines cosmologiques de Platon Copernic.
Nouveau tirage, Cilt 3-5, Paris 1954-1958.
Frank, Josef: ber zwei astronomische Instrumente,
Zeitschrift fr Instrumentenkunde ierisinde (Berlin),
41/1921/193-200 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 63-
70).
Frank, Josef: Zur Geschichte des Astrolabs, Erlangen
1920 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 35, Frankfurt 1998, s. 1-33 ve
Cilt 88, s. 31-62).
Gauthier, L.: Une rforme du systme astronomique de
Ptolme, tente par les philosophes arabes du XII
e
sicle, Journal Asiatique ierisinde (Paris), 10
e
srie,
14/1909/483-510 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 63, Frankfurt 1998, s. 205-
232).
Goldstein, Bernard R.: Al-Birj: On the Principles of
Astronomy, 2 Cilt New Haven-London 1971.
Golombek, Lisa ve Donald Wilber: The Timurid
Architecture of Iran and Turan, 2 Cilt, Princeton
1988.
Graff, K.: Die ersten Ausgrabungen der Ulugh-Bek-
Sternwarte in Samarkand, Sirius ierisinde (Leipzig)
206
B B L Y O G R A F Y A
53/1920/169-173 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 55, Frankfurt 1998, s. 363-
367).
Gunther, Robert T.: The Astrolabes of the World, 2 Cilt
bir Ciltte, Oxford 1932 (Birinci cilt Oriental astrola-
bes adl almasnn ksmen tekrar basm, Islamic
Mathematics and Astronomy serisi, Cilt 94, s. 1-261).
Hauber, A.: Zur Verbreitung des Astronomen f, Der
Islam ierisinde, (Straburg, Hamburg) 8/1918/48-54
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 26, Frankfurt 1997, s. 326-332).
el-zin, Muammed b. Amed: ttiz el-lt en-
Nefse ellet Tustarac bih el-Mesft al el-stiq-
me ve-el-rtif bi-el-Qyst e-aa ve-el-Berhn
el-Hendesiyye, Manuscript of Arabic Mathematical
and Astronomical Treatises ierisinde, Frankfurt
2001, s. 114-166.
Henninger, Joseph: ber Sternkunde und Sternkult in
Nord- und Zentralarabien, Zeitschrift fr Ethnologie
ierisinde (Braunschweig) 79/1954/82-117.
Donald R.: Al-Brns Mechanical Calendar, Annals of
Science ierisinde (London) 42/1985/139-163.
Hommel, Fritz.: ber den Ursprung und das Alter
der arabischen Sternnamen und insbesonde-
re der Mondstationen, Zeitschrift der Deutschen
Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde (Leipzig)
45/1891/592-619 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 72, Frankfurt 1998, s. 8-
35).
Houtum-Schindler, Albert: Reisen im nordwestlichen
Persien 1880-82, Zeitschrift der Gesellschaft fr
Erdkunde (Berlin) 18/1833/320-344, tabelalar.
[el-seyn b. Buh] Ab Al al-usayn ibn Bo (m.
716/1316), Rislat al-afa al-ymia li-yam al-
ur (Tratado sobre la lmina general para todas las
latitudes), ed., trad. y estudio Emilia Calvo labarta,
Madrid 1993.
bn en-Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel,
Leipzig 1872.
bn el-Qf: Tar el-ukem, A. Mllerin n al-
malarna binaen ed. Julius Lippert, Leipzig 1903.
[bn Rusteh: Kitb el-Alq en-Nefse; bir paras]
Kitb al-Alk an-Nafsa VII auctore Ibn Rosteh et
Kitb al-Boldn auctore al-Jakb, ed. M[ichael]
J[an] de Goeje. Leiden 1892 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi ierisinde Cilt 40).
[bn Ynus] Armand-Pierre Caussin de Perceval: Le
livre de la grande table Hakmite, observe par...
ebn Younis, Notices et extraits des manuscripts de la
Bibliothque nationale et autres bibliothques ieri-
sinde (Paris) 7
e
sr. 12/1803-04/16-240 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 24,
Frankfurt 1997, s. 54-278).
Islamic Geography, 1-278, Frankfurt am Main:
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1992-1998.
Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002.
The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt 1-
79, Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1994-1997.
Jourdain, Aimable: Mmoire sur les Instrumens
employs lObservatoire de Mragah, Magasin
encyclopdique ierisinde (Paris) 6/1809/43-101
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 50, s. 95-153).
Kaye, George Rusby: The Astronomical Observatories
of Jai Singh, Calcutta 1918.
Kaye, George Rusby: A Guide to the Old Observatories
at Delhi, Jaipur, Ujjain, Benares, Calcutta 1920.
Kennedy, Edward S.: The Equatorium of Ab al-alt,
Physis ierisinde (Florenz) 12/1970/73-81.
Kennedy, Edward S.: A fifteenth century lunar eclip-
se computer, Scripta Mathematica ierisinde (New
York) 17/1951/91-97 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy,
Studies in the Islamic exact sciences ierisinde,
Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: A fifteenth-century planetary
computer: al-Kshs abaq al-maneq. I. Motion
of the sun and moon in longitude, Isis ierisinde
(Cambridge, Mass) 41/1950/180-183 ve II. Longitudes,
distances, and equations of the planets, Isis ierisinde
43/1952/42-50 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in
the Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: An Islamic computer for pla-
netary latitudes, Journal of the American Oriental
Society (Ann Arbor) 71/1951/13-21 (Tekrarbasm:
E.S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences
ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: Al-Kshs plate of conjunc-
tions, Isis ierisinde (Cambridge, Mass) 38/1947-
48/56-59 (Tekrarbasm: E.S. Kennedy, Studies in the
Islamic exact sciences ierisinde, Beyrut 1983).
Kennedy, Edward S.: Al-Kshs Treatise on Astronomical
Observational Instruments, Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 20/1961/98-108
Kennedy, Edward S.: The Planetary Equatorium
of Jamshd Ghiyth al-Dn al-Ksh ierisinde,
Princeton, New Jersey 1960.
Kennedy, Edward S. ve Nazim Faris: The Solar Eclipse
Technique of Yay b. Ab Manr, Journal of the
History of Astronomy ierisinde (London) 1/1970/20-
37.
King, David A.: An Analog Computer for Solving
Problems of Spherical Astronomy: The Shakkzya
Quadrant of Jaml al-Dn al-Mridn, Archives inter-
nationales dhistoire des sciences (Paris) 24/1974/219-
241.
207
B B L Y O G R A F Y A
King, David A.: Early Islamic Astronomical Instruments
in Kuwaiti Collections, Kuwait Art and Architecture.
A Collection of Essays ierisinde, Kuwait 1995, s.
77-96.
King, David A.: Ibn al-Shirs andq al-Yawqt: An
Astronomical Compendium, Journal for the History
of Arabic Science ierisinde (Halep) 1/1977/187-
256 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic Astronomical
Instruments ierisinde, London: Variorum 1987, Text
No. XII).
King, David A.: Islamic Astronomical Instruments,
London: Variorum Reprints 1987 (Collected studies
series.
252).
King, David A.: The Medieval Yemeni Astrolabe in
the Metropolitan Museum of Art in New York City,
Zeitschrift fr Geschichte der arabisch-islamischen
Wissenschaften ierisinde (Frankfurt) 2/1985/99-122.
King, David A.: The Monumental Syrian Astrolabe in
the Maritime Museum, stanbul, Erdem ierisinde
(Ankara) 9/1996/729-735 (Aydn Sayl zel says II).
King, David A. ve Paul Kunitzsch: Naslus the
Astrolabist once again, Archives internationales
dhistoire des sciences ierisinde (Paris) 33/1983/342-
343.
King, David A.: New Light on the Zj al-af of Ab
Jafar al-Khzin, Centarus ierisinde (Kopenhag)
23/1980/105-117.
King, David A.: A Note on the Astrolabist Naslus/
Baslus, Archives internationals dhistoire des scien-
ces ierisinde (Paris) 28/1978/117-120.
King, David A.: On the Early of the Universal Astrolabe
in Islamic Astronomy, and the Origin of the Term
Shakkzya in Medieval Scientific Arabic, Journal
for the History of Arabic Science ierisinde (Aleppo)
3/1979/244-257 (Tekrarbasm: D.A. King, Islamic
Astronomical Instruments ierisinde, London:
Variorum 1987, Text No. VII).
Kohl, Karl: Kitb Heyet el-lem, ber den Aufbau der
Welt nach Ibn al Haiam balyla Karl Kohl tarafn-
dan evrilmitir, Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett ierisinde (Erlangen) 54-
55/1922-23(1925)/140-179 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 58, Frankfurt
1998, s. 94-133).
Khnel, Ernst: Der arabische Globus im Mathematisch-
Physikalischen Salon zu Dresden, Mitteilungen aus den
Schsischen Kunstsammlungen ierisinde (Leipzig)
2/1911/16-23 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 50, s. 252-259).
Kunitzsch, Paul: The Arabic Nomenclature on Coronellis
110 cm Celestial Globes, Zeitschrift fr Geschichte
der arabisch-islamischen Wissenschaften ierisinde
(Frankfurt) 9/1994/91-98.
Kunitzsch, Paul: Coronellis Great Celestial Globe
Made for Louis XIV: the Nomenclature, Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wissenschaften
ierisinde (Frankfurt) 14/2001/39-55.
Kunitzsch, Paul: Neuzeitliche europische Himmels-
globen mit arabischen Inschriften, Sitzungsberichte
der Bayerischen Akademie der Wissenschaften,
Philologisch-historische Klasse ierisinde (Mnih),
1997, Heft 4.
Kunitzsch, Paul: On the authenticity of the treatise on
the composition and use of the astrolabe as ascribed
to Messahalla, Archives Internationales dHistoire
des Sciences ierisinde (Wiesbaden) 31/1981/42-62.
Kunitzsch, Paul ve Elly Dekker: The Stars on the Rete of
the so-called Carolingian Astrolabe, From Baghdad
to Barcelona ierisinde. Studies in the Islamic Exact
Sciences in Honour of Prof. Juan Vernet, ed. Josep
Casulleras ve Julio Sams, Barcelona 1996, Cilt 2, s.
655-672.
Kunitzsch, Paul: f Latinus, Zeitschrift der
Deutschen Morgenlndischen Gesellschaft ierisinde
(Wiesbaden) 115/1965/65-74.
Kunitzsch, Paul: Untersuchungen zur Sternnomenklatur
der Araber, Wiesbaden 1961.
El legado cientfico Andalus [catlogo de la exposi-
cin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams,
Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992.
Libros des saber de astronoma del rey D. Alfonso X.
De Castilla, compilados, anatados y commentados
por Manuel Rico y Sinobas, Ciltler 1-5,1, Madrid
1863-1867 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, Cilt 109-112).
Lorch, Richard P.: The Astronomical Instruments of
Jbir ibn Afla and the Torquetum, Centaurus ieri-
sinde (Munksgaard, Kopenhag) 20/1976-77/11-34.
Lorch, Richard P.: Al-Khzins Sphere that Rotates
by Itself, Journal for the History of Arabic Science
ierisinde (Halep) 4/1980/287-329.
Maddison, Francis R.: A 15
th
Century Islamic Spherical
Astrolabe, Physis ierisinde (Florenz) 4/1962/101-
109.
Mancha, Jos Luis: Sobre la versin Alfonsi del equ-
atorio de Ibn al-Sam, Merc Comes, R. Puig & J.
Sams (Ed.) De astronomia Alfonsi Regis ierisinde.
Actas de Simposio sobre astronoma alfons celebra-
do en Berkeley (Agosto 1985) y otros trabajos sobre
el mismo tema, Barcelona 1987, s. 117-123.
Manuscript of Arabic Mathematical and Astronomical
Treatises, ed. Fuat Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
2001 (Series C-66).
el-Maqrz: Kitb el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-
ia ve-el-sr, Cilt 1, Kahire (Bulak) 1270/1854.
[el-Marrku, Cmi el-Mebdi ve-el-yt f lm
208
B B L Y O G R A F Y A
el-Mqt] el-asan ibn Al (Al ibn el-asan?)
el- el-Marrku (7./13. yy.), Jmi al-mabdi wa l-
ghyt f ilm al-mqt / Comprehensive Collection
of Principles and Objectives in the Science of
Timekeeping, Tpkbasm-Edisyon Fuat Sezgin, 2 Cilt,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften 1984 (Series C-1, 1-2).
Mayer, Leo A.: Islamic Astrolabist and Their Works,
Genf 1956, s. 65 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 141-
285).
Michel, Henri: Lastrolabe linaire d al-Tsi, Ciel
et Terre ierisinde (Brksel) 59/1943/101-107
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 94, s. 331-337).
Milanesi, Marica: Coronellis Large Celestial Printed
Globes: a Complicated History, Der Globusfreund
ierisinde (Wien) 47-48/1999-2000/143-160 (Almanca
evirisi R. Schmidt tarafndan ayn yerde s. 161-169).
Mills Vallicrosa, Jos M.: Un ejemplar de azafea
rabe de Azarquiel, Al-Andalus ierisinde (Madrid
ve Granada) 9/1944/111-119 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 40, Frankfurt
1998, s. 233-243).
Mills Vallicrosa, Jos M.: Estudios sobre Azarquiel,
Madrid, Granada 1943-1950.
Mogenet, Joseph: Linfluence de lastronomie arabe
Byzance du IX
e
au XIV
e
sicle, Colloques dhistoire
des sciences I (1972) ve II (1973) ierisinde. Universit
de Louvain, Recueil de travaux dhistoire et de philo-
logie, srie 6, 9/1976/45-55.
Mordtmann, J.H.: Das Observatorium des Taq ed-
dn zu Pera, Der Islam ierisinde (Berlin-Leipzig)
13/1923/82-96 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 281-
295).
Musil, Alois: uejr Amra. David Heinrich Mllerin
bir n szyle 2 Cilt, Viyana 1907.
Nallino, Carlo Alfonso: lm al-falak, Taruh nd el-
Arab f el-Qurn el-Vus, Roma 1911 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi, Cilt
100).
Nar, Hseyn: el-Ulm f el-slm. Dirsa Muavvere
(ngilizceden eviri), Tunis 1978.
North, John D.: Chaucers Universe, Oxford 1988.
North, John D.: Werner, Apian, Blagrave and the
Meteoroscope, The British Journal for the History of
Science ierisinde (London) 3/1966-67/57-65.
Poulle, Emmanuel: Bernard de Verdun et le Turquet,
Isis ierisinde (Baltimore, MA.) 55/1964/200-208.
Poulle, Emmanuel: quatoires et horlogerie plantaire
du XIII
e
au XVI
e
sicle. Les instruments de la thorie
des plantes selon Ptolme, Genf ve Paris 1980.
Poulle, Emmanuel: Un instrument astronomique dans
loccident latin, la saphea, Studi Medievali ieri-
sinde (Spoleto), serie terza 10/1969/491-510.
Price, Derek J. (ed.): The equatorie of the planetis.
Edited from Peterhouse Ms. 75.I with a linguistic
analysis by R.M. Wilson, Cambridge 1955.
[Ptoleme, Almagest] Des Claudius Ptolemus
Handbuch der Astronomie. Aus dem Griechischen
bersetzt mit erklrenden Anmerkungen versehen von
Karl Minitius, 2 Cilt, Lipzig 1912-13 (Neuausgabe
mit Berichtigungen von Otto Neugebauer, Leipzig
1963).
Pugaenkova, G.A.: Architektura komposicia observa-
torii Ulugbeka, Obestvennye nauki v Uzbekistane
ierisinde (Takent) 13/1969/30-42.
Rashed, Roshdi: Rsolution des quations numriqu-
es et algbre: araf-al-Din al-Ts, Vite, Archive
for History of Exact Sciences ierisinde (Berlin-
Heidelberg) 12/1974/244-290.
Rashed, Roshdi: Sharaf al-Dn al-s: Oeuvres mat-
hmatiques. Algbre et gomtrie au XII
e
sicle, 2
Cilt, Paris 1986.
Reich, Siegmund ve Gaston Wiet: Un astrolabe syri-
en du XIV
e
sicle, Bulletin de lInstitut Franais
dArchologie Orientale (Kahire) 38/1939/195-202
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 95, s. 4-11).
Repsold, Johann A.: Zur Geschichte der astronomischen
Mewerkzeuge von Purbach bis nach Reichenbach
1450-1830, Leipzig 1908. [2] Zur Geschichte der
astronomischen Mewerkzeuge. Nachtrge zu Band I
(1908). II. Alte arabische Instrumente, Astronomische
Nachrichten ierisinde (Kiel) 206/1918/col. 125-138,
zellikle 134-135 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 16-
22).
Richard of Wallingford. An Edition of his Writings with
Introduction, English Translation and Commentary,
by J.D. North, 3 Cilt, Oxford 1976.
Roeder, Hans: Tycho Brahes Description of
his Instruments and Scientific Work as given in
Astronomiae instauratae mechanica (Wandesburgi
1598). Translated and Edited by Hans Roeder, Elis
Strmgren and Bengt Strmgen, Kopenhagen 1946.
Rosen, Edward.: Copernicus and Al-Bitruji, Centaurus
ierisinde (Kopenhagen) 7/1961/152-156.
Rosiska, Grayna: Nar al-Dn al-s and Ibn
al-Shir in Cracow?, Isis ierisinde (Washinton)
65/1974/239-243.
Sams, Julio: Notas sobre el ecuatorio de Ibn al-
Sam, Nuevos estudios sobre astronoma espaola
en el siglo de Alfonso X ierisinde, Ed. J. Vernt,
Barcelona 1983, s. 105-118.
Sarma, Sreeramala R.: Astronomical Instruments in the
Rampur Raza Library, Rampur 2003.
209
B B L Y O G R A F Y A
Sauvaire, Henri ve Joseph Charles Franois de Rey-
Pailhade: Sur une mre dastrolabe arabe du
XIII
e
sicle (609 de lHgire) portant un calendre
perptuel avec correspondance musulmane et chrti-
enne. Traduction et interprtation, Journal Asiatique
ierisinde (Paris), sr. 9, 1, 1863, s. 5-76, 185-231
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 87, s. 1-119).
Saxl, Fritz: The Astronomical Significance of the Zodiac
of Quayr Amra by Arthur Beer, Early Muslim
Architecture ierisinde, K.A.C. Creswell, Cilt 1,
Oxford 1932, s. 289-303.
Sayl, Aydn: The Introductory Section of abashs
Astronomical Tables Known as the Damascene
Zj (English translation), Ankara niversitesi Dil ve
Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 13,4/1955/139-151.
Sayl, Aydn: The Observatory in Islam and its Place in
the General History of the Observatory. Ankara 1960
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi, Cilt 97).
Schmalzl, Peter: Zur Geschichte des Quadranten bei
den Arabern, Mnih 1929 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 90, s. 189-
331).
Schmidt, Fritz: Geschichte der geodtischen Instrumente
und Verfahren im Altertum und Mittelalter, Erlangen
1929 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 89, Frankfurt 1998).
Schner, Johannes: Opera mathematica, Nrnberg
1551, Mikrofi olarak tekrarbasm Mnih, Saur-
Verlag(yaynevi) 1993.
Schweigger, Salomon: Ein newe Reysbeschreibung au
Teutschland Nach Constantinopel und Jerusalem,
Nrnberg 1608 (Tekrarbasm: The Islamic World
in Foreign Travel Accounts serisi Cilt 28, Frankfurt
1995).
Sdillot, Louis-Amlie: Histoire gnrale des Arabes.
Leur empire, leur civilisation, leurs coles philosop-
hiques, scientifiques et littraires, Cilt 2, Paris 1877
(Tekrarbasm: Paris 1984).
Sdillot, Louis-Amlie: Mmoire sur les instruments
astronomiques des Arabes, Paris 1844 Sdillot, Louis-
Amlie: 42, s. 45-312).
Sdillot, Louis-Amlie ve Jean-Jacques Sdillot: Trait
des instruments astronomiques des Arabes com-
pos au treizime sicle par Abu l-asan Al al-
Marrkush (VII/XIII s.) intitul Jmi al-mabdi
wa-l-ghyt. Partiellement traduit par J.-J. Sdillot
et publi par L.-A. Sdillot, 2 Cilt, Paris 1834-35
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 41).
Seemann, Hugo J.: Die Instrumente der Sternwarte
zu Margha nach den Mitteilungen von al-Ur,
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett zu Erlangen 60/1928/15-126 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 51,
Frankfurt 1998, s. 81-192).
Seemann, Hugo , Theodor Mittelbergerin katklary-
la: Das kugelfrmige Astrolab nach den Mitteilungen
von Alfons X. von Kastilien und den vorhandenen ara-
bischen Quellen, Erlangen 1925 (Abhandlungen zur
Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin.
Heft VIII) (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 88, Frankfurt 1998, s. 359-431).
Sezgin, Fuat: Geschichte des arabischen Schrifttums,
Cilt 6: Astronomie bis ca. 430 H., Leiden 1978.
Sezgin, Fuat: arqat bn el-Heysem f Marifat a
Nf en-Nehr, Zeitschrift fr Geschichte der ara-
bisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt) 3/1986/
arab. Teil 7-43.
Singer, Charles Holmyard, E.J. Hall, A.R. Williams,
Trevor J. (Eds.), A History of Technology, Cilt 2: The
Mediterranean civilizations and the middle ages, c.
700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford 1956; Cilt 3: From
the Renaissance to the industrial revolution c. 1500
c. 1750, Oxford 1957.
Smolik, Julius: Die Timuridischen Baudenkmler in
Samarkand aus der Zeit Tamerlans, Wien 1929.
de Solla Price, Derek J.: On the Origin of Clockwork,
Perpetual Motion Devices, and the Compass,
Contributions from the Museum of the History and
Technology (Washington) 1-11/1959/82-112.
Stautz, Burkhard: Die Astrolabiensammlungen
des Deutschen Museums und des Bayerischen
Nationalmuseums, Mnchen: Deutsches Museum
1999.
Strohm, Hans: Aristoteles. Meteorologie. ber die Welt,
Berlin 1970.
[E-f, Abdurramn] Abdurramn e-f
(. 376/986): Kitb uver el-Kevkib / The Book
of Constellation, Faksimilie-Edition, ed. Fuat
Sezgin, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der
Arabischen-Islamischen Wissenschaften 1986 (Series
C 29).
Tekeli, Sevim: lt er-raadiyye li-zc e-ahinhiyye,
Saray Hazine 452 nolu el yazmasna dayanarak
Trke ve ngilizce evisiyle yaynlayan Sevim Tekeli,
Aratrma ierisinde. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi
Felsefe Aratrmalar Enstits Dergisi (Ankara)
1/1963/71-122.
Tekeli, Sevim: zzddin b. Muhammed al-Vefainin
Ekvator halkas adl makalesi ve torquetum
(ngilizcesi: Equatorial Armillar of Iz al-Din
b. Muammed al-Wafai and Torquetum), Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
(Ankara) 18/1960/227-259.
Tekeli, Sevim: Nasirddin, Takiyddin ve Tycho
Brahenin rasat aletlerinin mukayesesi, Ankara
210
B B L Y O G R A F Y A
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi
16/1958/301-393.
Tekeli, Sevim: Al-Urdnin Risalet-n Fi Keyfiyet-il
Ersad Adl Makalesi, Aratrma ierisinde (Ankara)
8/1970/1-169.
Time. Catalogue edited by A.J. Turner, Texts by H.F.
Bienfait, E. Dekker, W. Dijkhuis, V. Icke, and A.J.
Turner, Den Haag 1990.
Toomer, Gerald J.: The Solar Theory of az-Zarql: A
History of Errors, Centaurus ierisinde (Kopenhagen)
14/1969/306-366.
Umar b. Sehln es-Sv: fat le ara el-Qadr
Azmet en-Nef ve-el-Mana Yuaz bih rtif
el-Kevkib bi ed-Dai..., Manuscript of Arabic
Mathematical and Astronomical Treatises ierisinde,
Frankfurt 2001, s. 196-212.
Vardjavand, Parviz: La dcouverte archologique du
complexe scientifique de lobservatoire de Maraq,
International Symposium on the Observatories in
Islam 19-23 September, 1977, ed. Muammer Dizer,
stanbul 1980, s. 143-163.
Vardjavand, Parviz: Rapport prliminaire sur les fou-
illes de lobservatoire de Marqe, Le monde iranien
et lislam. Socits et cultures, Cilt 3, Paris 1975, s.
119-124, 5 izelge.
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
Bibliotheca mathematica ierisinde (Leipzig) 3.F.,
6/1905/129-185 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 98, s. 57-113).
Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer,
Cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard - Theodor W. Juynbollun ortak
almasyla: Avicennas Schrift ber ein von ihm
ersonnenes Beobachtungsinstrument, Acta orientalia
ierisinde (Leiden) 5/1926/81-167 (Bu her iki al-
mann Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 1110-1203 ve Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 129-
223).
Wiedemann, Eilhard: Gesammelte Schriften zur ara-
bisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte, ed.
Dorothea Girke ve Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt
a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1984 (Seri B-1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Ein Instrument, das die
Bewegung von Sonne und Mond darstellt, nach al
Brn, Der Islam ierisinde (Strassburg) 4/1913/5-13
(Tekrarbasm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
Cilt 2, s. 718-726).
Wiedemann, Eilhard: ber den Sextant des el-Chohend,
Archiv fr Geschichte der Naturwissenschaften
und Technik ierisinde (Leipzig) 2/1910/149-151
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 92, Frankfurt 1998, s 55-57).
Wiedemann, Eilhard: ber ein von Ibn Sn (Avicenna)
hergestelltes Beobachtungsinstrument, Zeitschrift
fr Instrumentenkunde ierisinde (Braunschweig)
45/1925/269-275 (Tekrarbasm: E. Wiedemann,
Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 1110-1116 ve Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 92, Frankfurt
1998, s. 129-135).
Wiedemann, Eilhard: Zu den Anschauungen der Araber
ber die Bewegung der Erde, Mitteilungen zur
Geschichte der Medizin und der Naturwissenschaft
ierisinde (Leipzig) 8/1909/1-3 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 1, Frankfurt 1984, s. 287-
289).
Wiedemann, Eilhard: Zur islamischen Astronomie, Sirius
ierisinde (Leipzig) 52/1919/122-127 (Tekrarbasm:
E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s. 905-
911 ve Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
92, Frankfurt 1998, s. 77-83).
Wiet, Gaston: Epigraphie arabe de lexposition dart
persan du Caire, Mmoires prsents lInstitut
dEgypte ierisinde (Kahire) 26/1935/19 sayfa, 10
izelge.
Woepcke, Franz: ber ein in der Kniglichen Bibliothek
zu Berlin befindliches arabisches Astrolabium,
Berlin 1858 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi Cilt 86, s. 1-36).
Wolf, Rudolf: Handbuch der Astronomie, ihrer
Geschichte und Literatur, Cilt 1, Zrih 1890
(Tekrarbasm: Hildesheim 1973).
Yay ibn Eb Manr (. 215/800 civarnda): ez-Zel-
Memn el-Mumtean / The Verified Astronomical
Tables for the Caliph al-Mamn, Tpkbasm-Edition,
Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte der Arabisch-
Islamischen Wissenschaften 1986 (Series C 28).
Zinner, Ernst: Deutsche und niederlndische astro-
nomische Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts,
Mnih 1956.
Zinner, Ernst: Die Geschichte der Sternkunde von den
ersten Anfngen bis zur Gegenwart, Berlin 1931.
211
AHI S ADL AR I
I . ah s Adl ar
A- A
Abbs II. bkz. ah Abbs
el-Abbs b. Sad el-Cevher 20
Abdulazz b. Muammed el-Vef, zzeddn 157, 157 n.
Abdulkerm el-Mr 103
Abdullh b. all el-Mridn, Cemleddn 139, 139 n.,
140
Abdulvid b. Muammed el-Czecn, Eb Ubeyd 21
Abdurramn b. Eb Bekir et-Tibrz 101
Abdurramn el-zin 101, 147, 147 n.
Abdurramn b. mer b. Muammed e-f, Latin.
Azophi Arabus 7, 8, 8 n., 17, 18
Abdurramn b. Sinn el-Balebekk en-Neccr 101
Abdurrezzk es-Semerqand 69
Adalbert, Brudzevolu 15
Adelard, Bathl 11
Audeddevle, Bveyhi hkmdar 17
Amed b. Abdullh bn e-affr 189
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn
21, 22 n.
Amed b. Eb Bekr bn es-Serrc 119, 119 n.
Amed b. Eb Yab s b. Cafer el-Yab el-
Ktib el-Abbs 79
Amed b. alef 89
Amed b. Muammed b. Kesr el-Fern, Eb el-
Abbs, Latin. Alfraganus 11, 13, 14
Amed b. Muammed en-Na 96
Amed b. Muammed es-Sicz, Eb Sad 9, 16, 80
Amed b. mer bn Rusteh 9
Amed b. es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekr bn es-
Serrc
Alddevle b. Kky 21, 26
Albert, Saksonyal 13
Albertus Magnus 13
Alfons X. (bilge), Kastilyal 7, 118, 120, 120 n., 123, 128,
129, 129 n., 130, 175, 175 n., 181, 182 n., 199
Alhacen veya Alhazen bkz. el-asan b. el-asan bn
el-Heysem
Al b. Abdurramn b. Amed bn Ynis e-adef,
Eb el-asan 78, 88, 88 n.
Al b. alef b. Abdulmelik el-urub, Eb el-asan
83, 83 n., 84
Al b. brhm b. Muammed bn e-ir 10, 15, 15 n.,
55, 155, 156
Al b. brhm el-Muaim 142
Al b. s el-Asurlb 88
Al b. Muammed b. Muammed bn el-Esr, zzeddn
Eb el-asan 21, 21 n.
Al b. e-ihb 137
Al b. Ysuf b. brhm bn el-f, Eb el-asan 17,
20 n., 21 n.
Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn
Eb el-asan 21 n., 167 n.
Al el-Muvakkit, Eb el-Fet 160 n.
Alpetragius bkz. el-Birc
el-mir bi-Akmillh, Eb Al el-Manr, Fatmi
hkmdar 21
Anglicus bkz. Wilhelm Anglicus
Apian, Peter 141, 141 n.
Apollonios, Pergaeli 79, 173
Aratus Cilix 8
Argelander, Friedrich Wilhelm August 7, 17
Aristarkos 8
Aristoteles 4, 4 n., 8
Arsenius, Gualterus (Walter) 84, 113
ryabhaa 9
Aba b. Muammed bn es-Sem el-arn, Eb el-
sm Eb el-sm 175, 176, 181, 182, 183, 184, 187
Avempace bkz. bn Bcce
Averroes bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
Avicenna bkz. el-seyn b. Abdullh bn Sn
Azarquiel (ez-Zerl) bkz. brhm b. Yay
Azophi Arabus bkz. Abdurramn b. mer e-f
B
Bbr, Mool hkmdar 72
Bacon bkz. Roger Bacon
Barthold, Wilhelm 69, 71 n.
Baslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb
el-Ban bkz. Muammed b. Cbir b. Sinn
Bedini, Silvio A. 170
Beer, Arthur 3, 3 n.
Beigel, Wilhelm Sigismund 52 n.
Belli, Sylvius 6
Ben Gerson bkz. Levi ben Gerson
Benjamin, Francis S. 174 n., 175 n., 187 n.
el-Bermek bkz. Yay b. lid
Bernardus de Virduno 13, 154 n.
Beyazt II., Osmanl sultan 109
el-Beyha bkz. Al b. Zeyd b. Eb el-sm
Bienfait, H. F. 161 n.
el-Brn bkz. Muammed b. Amed
el-Birc, Nreddn Eb s, Latin. Alpetragius 10,
12, 13, 13 n., 14
Blagrave, John 84, 141 n.
Blanpied, William A. 73
Brahe, Tycho 15, 33, 35, 36, 36 n., 37, 37 n., 46, 61 n., 62,
62 n., 63, 63 n., 64, 64 n., 65, 65 n., 66, 67, 67 n., 68
D Z N
212
D Z N
Brahmagupta 5
Bredon, Simon 12
Brice, William 158, 159 n.
Brieux, Alain 86, 86 n.
Brockelmann, Carl 134 n., 157 n., 167 n., 185 n.
Brunold, Martin 92, 111, 112, 113, 114, 115, 119, 141,
161, 162, 163, 169, 196, 197 n., 199
Burmeister, K. H. 200 n.
C
Cbir b. Efla 12, 13, 154, 154 n.
Cbir b. Sinn el-arrn 120, 121
Cafer b. (Al) el-Mktef 89
Cafer b. Muammed b. Cerr
(es-Sicznin ada) 9
Calvo (Labarta), Emilia 83 n., 84, 84 n.
Campanus, Novaral 13, 174, 174 n., 175, 175 n., 176, 187,
187 n., 188, 190, 198
Carra de Vaux, Bernard 134, 134 n.
Caussin de Perceval, Armand-Pierre 78 n., 88, 88 n.
Cemd b. Mesd el-K, yseddn 36, 71, 71 n., 173,
173 n., 174, 175, 176, 190, 192, 192 n., 193, 193 n., 194,
194 n., 196, 196 n., 197
Chaucer, Geoffrey 173, 189, 189 n., 190, 190 n., 191 n.,
194
Cheikho, Louis 185 n.
Comes, Merc 83 n., 182 n., 183, 184, 184 n., 185, 185 n.
Corneille, Jean-Baptiste 18
Coronelli, Vincenzo 18, 18 n.
Creswel, Keppel Archibald Cameron 3 n.
Crusius, M. 35
een, Kazm 99
D
Dekker, Elly 91 n., 161 n.
Destombes, Marcel 90, 91 n.
Dijkhuis, W. 161 n.
iyeddn Muammed b. el-md bkz. Muammed b.
el-md
Dizer, Muammer 29 n., 160 n.
Dorn, Bernhard 136 n.
Drechsler, Adolph 52 n.
Duhem, Pierre (Maurice-Marie) 11, 12, 12 n., 13, 13 n.
Drer, Albrecht 8, 8 n.
E
Eb Abdull el-Baih bkz. el-Memn el-Baih
Eb Abdullh el-rizm bkz. Muammed b. Ms
Eb Al bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
Eb Cafer el-zin bkz. Muammed b. el-Hseyn
Eb el-asan el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Eb el-Muaffer el-sfizr 21
Eb Nar bn Ir bkz. Manr b. Al
Eb Nar el-Marib bkz. es-Samuel b. Yay
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb Sad bn araa 22
Eb e-alt el-Endls bkz. meyye b. Abdulzz
Eb Sehl el-Kh bkz. Veycn b. Rustem
Eb Ubeyd el-Czecn bkz. Abdulvid b.
Muammed
el-Efal Eb el-Ksm hinh b. Emr el-Cuy Bedr
21, 22
Esreddn el-Ebher 33
el-Eref bkz. el-Melik el-Eref
Eudoxos 19, 79
F
el-Fal b. tim en-Neyrz, Eb el-Abbs 85, 120, 121,
123, 130
Fareddn el-l 33
Farddevle, Bveyhi hkmdar 7, 21, 25
Faris, Nazim 5 n.
Farr(-Oliv), Eduard 169
el-Fern bkz. Amed b. Muammed b. Kesr
el-Fezr bkz. brhm b. abb
Flgel, Gustav 120 n.
Frank, Josef 79 n., 80 n., 81 n., 84 n., 116 n.,147, 147 n.,
151, 152, 152 n.
Friedrich II., Danimarka kral 36
G
Gauthier, Lon 10 n.
z Amed Mutr Paa 99
Gerbert, Aurillacl = Papa II. Sylvester 11, 89, 94
Gerhard(us), Cremonal 12, 15
Gerlach, Stephan 35
yseddn el-K bkz. Cemd b. Mesd
Giuntini, Francesco 6
de Goeje, Michael Jan 9, 71 n.
Goldstein, Bernard R. 13
Golombek, Lisa 71 n.
Graff, Kasimir 70 n.
Grppin (koleksiyoner) 113
Grosseteste bkz. Robert Grosseteste
Guillaume dAuvergne, Paris piskoposu 12
Gunther, Robert T. 84 n., 89 n., 90, 94 n., 95 n., 97 n., 100
n., 103 n., 104 n., 105 n., 106 n., 108 n., 111 n., 112 n.,
114 n., 117 n., 119 n., 168 n., 171 n.
Gnter, Siegmund 6 n.
213
AHI S ADL AR I
H
Habermel, Erasmus 84, 114
abe el-sib 20, 20 n., 85
lid b. Abdulmelik el-Merverrz 20
lid b. Yezd 4
Hall, A. R. 155 n.
mid b. Al el-Vsi, Eb er-Reb 88
mid b. el-r el-ucend, Eb Mamd 7, 21, 25, 25
n., 36, 70, 151, 152
mid b. el-r en-Necd 90
el-rizm bkz. Muammed b. Ms Eb Cafer
el-asan b. Al el-Marrku, Eb el-asan 85, 120,
121, 127, 128, 134, 151
el-asan b. el-asan bn el-Heysem, Eb Al, Latin.
Alhacen veya Alhazen 8, 9, 10, 10 n., 13, 14, 146
Hauber, Anton 8 n.
el-zim bkz. Muammed b. Amed
el-zin bkz. Abdurramn el-zin
Henninger, Joseph 3 n.
Hibetallh b. el-seyn el-Badd 177, 179, 180
Hill, Donald Routledge 164 n.
Hinz, Walter 69 n.
Hipparchos 6, 7, 13, 19, 79
Him b. Abdulmelik, Emevi halifesi 4
Holmyard, Eric John 155 n.
Hommel, Fritz 3, 3 n.
Houtum-Schindler, Albert 28
el-ucend bkz. mid b. el-r
Hulgu 28
el-umeyz, Csim 90
el-seyn b. Abdullh bn Sn, Eb Al, Latin.
Avicenna 21, 21 n., 22, 26, 26 n., 27, 27 n.
seyn, Abdurramn e-fnin bir olu 17, 26, 26 n.,
27, 27 n.
el-Hseyn b. Buh, Eb Al 84, 84 n.
el-seyn b. Muammed bn el-dem 165
I
Icke, Vincent 161 n.
Imber, Colin 158, 159 n.
Isa(a)k bn Sid Rabiag 129, 129 n., 130
bn el-dem bkz. el-seyn b. Muammed
bn Bcce bkz. Muammed b. Yay
bn el-Esr bkz. Al b. Muammed b. Muammed
bn el-Heysem bkz. el-asan b. el-asan
bn araa bkz. Eb Sad bn araa
bn el-f bkz. Al b. Ysuf b. brhm
bn urra bkz. Sbit b. urra
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b. s
bn e-affr bkz. Amed b. Abdullh
bn es-Sem bkz. Aba b. Muammed bn es-Sem
bn es-Serrc bkz. Amed b. Eb Bekir
bn e-ir bkz. Al b. brhm b. Muammed
bn Rsteh bkz. Amed b. mer
bn Rd bkz. Muammed b. Amed b. Muammed
bn Sn bkz. el-seyn b. Abdullh
bn ufeyl bkz. Muammed b. Abdulmelik b.
Muammed
bn Ynis bkz. Al b. Abdurramn b. Amed
brhm b. Sad es-Sehl 97
brhm b. Sinn b. Sbit b. urra, Eb s 7
brhm b. Yay ez-Zerl (veya Zerll) en-Ne,
Eb s, Latin. Archazeli, Kastil. Azarquiel 7, 12, 14
n., 83, 84, 113, 114, 139, 141, 174, 175, 176, 183, 184,
186, 190, 194, 198
el-drs bkz. Muammed b. Muammed b. Abdullh
zzeddn el-Vef bkz. Abdulazz b. Muammed
J
Jai Sing Sav 72, 73
Janin, Louis 156
Johannes von Gmunden 198
Johannes Hispaniensis (Hispalensis) 11
Johannes de Lineriis (Jean de Linires veya Lignires)
175, 176
Jourdain, Aimable 52 n.
Juynboll, Theodor Willem 26 n.
K
Kaye, George Rusby 73, 75
Kennedy, Edward S. 5 n., 71 n., 173, 173 n., 175, 185, 185
n., 186, 192, 192 n., 193, 193 n., 194 n., 196, 196 n.
Kepler, Johannes 12
el-Kind bkz. Yab b. s b. e-abb
King, David Anthony 84 n., 86 n., 87 n., 90 n., 91 n., 100
n., 101, 101 n., 105 n., 119 n., 139 n., 156, 156 n., 157 n.,
160 n., 171 n., 177, 177 n.
Kish, G. 200 n.
Klostermann, Paul 177
Knapp, M. 193 n.
Kohl, Karl 10
Kopernikus/Kopernik, Nikolaus 9, 12, 12 n., 14, 15
Kunitzsch, Paul 3 n., 8 n., 18 n., 87 n., 91 n., 189 n.
us b. L 85, 121
ubeddn e-rz bkz. Mamd b. Mesd
Khnel, Ernst 52 n.
214
D Z N
L
von Langenstein, Heinrich 9
Levi ben Gerson 13
de Linires veya Lignires, Jean bkz. Johannes de
Lineriis
Linton (koleksiyoner) 113
Lippert, Julius 17
Lorch, Richard P. 154 n., 158, 159 n., 172 n.
Lorenzo della Volpaia bkz. Volpaia
Ludwig XIV. 18, 18 n.
Lupitus, Barcelonal 11, 92
Lhring, F. 200, 201, 201 n.
M
von Mackensen, Lodolf 97 n.
Maddison, Francis 86 n., 131, 132, 170, 177
Magnus bkz. Albertus Magnus
Mamd b. Mesd e-rz ubeddn 10, 15
el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir
Mancha, Jos Luis 182 n.
Manilius Romanus M. 8
el-Manr, Abbasi Halifesi 5
Manr b. Al bn Ir, Eb Nar 9
Marchionis, G. 194
el-Mridn bkz. Abdullh b. all
el-Marrku bkz. el-asan b. Al
Mallh 189, 189 n.
Maurolico, Francesco 6
Mayer, Leo Ary 89 n., 90, 96 n., 100 n., 103 n., 104 n., 107
n., 108 n., 117 n., 119 n.
Mehmet IV., Osmanl sultan 160
el-Melik el-Eref Ms b. el-Melik el-Manr brhm b.
el-Melik el-Mchid rkye 50 n.
el-Melik el-Eref Muaffereddn Ms, Eyyubi hkm-
dar 103
el-Melik el-Eref mer b. Ysuf, Resuliler sultan 105
el-Melik el-Manr, m (Suriye) hkmdar 50 n.
el-Melik el-Muaffer Mamd Taiyyeddn, Eyyubi
hkmdar 104
Melikh b. Alparslan, Seluklu hkmdar 21
el-Memn, Abbasi Halifesi 5, 6, 19, 20, 92
el-Memn el-Baih, Eb Abdull 21, 22
Meymn b. en-Necb el-Vsi 21
Michel, Henri 134, 135
Mielgo, Honorino 83 n.
Milanesi, M. 18 n.
Mills Vallicrosa, Jos M. 84 n., 116 n., 183
Mittelberger, Theodor 120, 120 n., 121, 121 n., 124 n.,
124 n., 125 n., 126 n., 128, 130
el-Mizz bkz. Muammed b. Amed
Mogenet, Joseph 14, 14 n.
Moradoff (koleksiyoner) 90
Mordtmann, Johannes Heinrich 35 n.
Morley, William 137, 137 n.
Mngke 28
el-Muaam s b. Eb Bekr b. Eyyb, Eyybi sultan
101
Muammed, Meyyededdn el-Urnin bir olu 33, 52
Muammed affr emseddn 107
Muammed b. Abdulmelik bn ufeyl 10
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 4, 6, 7,
9, 9 n., 16, 20, 25 n., 80, 81, 82, 83, 85, 120, 121, 122, 125,
126, 127, 146, 164, 164 n., 165, 170, 180
Muammed b. Amed el-zim 172, 172 n.
Muammed b. Amed el-Mizz 136, 202
Muammed b. Amed bn Rd el- urub Eb el-
Veld, Latin. Averroes 10, 12, 13
Muammed b. Cbir b. Sinn el-Battn, Eb Abdullh
6, 7, 11, 12, 13, 14, 36, 67
Muammed b. Eb Bekr el-fehn 165, 168, 170
Muammed b. Eb el-Fet e-f 157
Muammed b. Eb Yab b. s en-Nedm el-Varr
el-Badd, Eb el-Ferec 20 n., 79, 120
Muammed b. el-uzl 137
Muammed b. el-Hseyn el-zin, Eb Cafer 7, 9, 175,
177, 177 n., 179, 180, 181, 182, 190
Muammed b. el-md, iyeddn 133
Muammed b. Fut el-amir 98, 100, 117
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn
34, 35, 35 n., 37, 37 n., 55, 56, 60, 61, 61 n., 65, 66, 68
Muammed b. Muammed (veya Abdullh) el-Asurlb
Naslus veya Baslus 86, 86 n., 87, 87 n., 165
Muammed b. Muammed b. Huzeyl 116
Muammed b. Muammed e-s, Nareddn Eb
Cafer 6, 10, 15, 15 n., 28, 33, 61 n., 134
Muammed b. Ms el-rizm, Eb Cafer 5, 11, 20,
92
Muammed b. e-affr 95, 190
Muammed b. Yay bn Bcce, Latin. Avempace 10
Muammed Mum el-Yezd 108
Muyiddn b. Eb e-kr el-Marib bkz. Yay b.
Muammed b. Eb e-kr
Murat III., Osmanl sultan 34
Ms, usturlap yapmcs (885/1480 civarnda hayatta)
131
Musil, Alois 3, 3 n.
el-Mutemid b. Abbd, Endlste hkmdar 83
el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer e-s,
erefeddn 85, 134, 134 n.
Meyyededdn el-Ur 28 n., 33, 33 n., 38, 38 n., 39, 40
n., 41, 41 n., 42, 42 n., 43, 43 n., 44, 45, 45 n., 46, 47 n.,
48, 49 n., 50, 51 n., 52, 52 n., 55, 59, 65
el-Mktef, Abbasi halifesi 89
Mller, David Heinrich 3 n.
Mnster, Sebastian 192, 200, 201
215
AHI S ADL AR I
N
Nallino, Carlo Alfonso 3 n., 6, 8, 10, 84 n., 120
Nareddn e-s bkz. Muammed b. Muammed
Nar, Hseyn 157 n., 159 n.
Naslus bkz. Muammed b. Muammed el-Asurlb
Necmedn Debrn 33
en-Neyrz bkz. el-Fal b. tim
Nicolaus Damascenus 12
Niebuhr, Carsten 52
North, John D. 87 n., 168 n., 189 n., 190 n., 191 n.
Nreddn el-Birc bkz. el-Birc
O
Oestmann, Gnther 200, 201, 201 n.
Ossipoff (astronom) 70
klid 35
mer b. brhm el-ayym 21
mer b. Sehln es-Sv, Zeyneddn 167
mer el-ayym bkz. mer b. brhm
P
Papa Sylvester II. bkz. Gerbert, Aurillacl
Papa Urban IV. 175
Petri, Winfried 10
Peurbach, Georg 15
Pingree, David 14
Plato, Tivolili 11
Plutarkos 8
Poulle, Emmanuel 83 n., 84, 101 n., 154 n., 175 n., 176,
184 n., 186 n., 193 n., 194, 198, 198 n., 199, 201 n.
Price, Derek J. de Solla 168, 171 n., 173, 173 n., 175, 175
n., 177, 184 n., 186 n., 189 n., 190, 190 n., 191 n., 194 n.
Proklos 35, 175 n.
Ptoleme 4-15, 17, 19, 25, 35, 40-42, 56, 59, 79, 120, 174,
180, 201
Pugaenkova, G.A. 71, 71 n.
Puig, Roser 182 n.
R
Rabiag bkz. Isa(a)k bn Sid
Rashed, Roshdi 134 n.
Regiomontanus, Johannes 12, 104, 146
Reich, Siegmund 155, 156
Repsold, Johann A. 25 n., 36, 36 n., 62 n., 63, 63 n., 64 n.,
65 n., 66, 67 n., 68
de Rey-Pailhade, Joseph 100
Richard, Wallingfordlu 12, 168, 168 n.
Rico y Sinobas, Manuel 83 n., 84 n., 129 n., 175 n., 181
n., 183 n.
Robert Grosseteste 12
Roeder, Hans 36 n.
Roger Bacon 13
Rosen, Edward 14 n.
Rosiska, Grayna 15
Rkneddn b. erefeddn el-mul 33 n.
S S
Sbit b. urra b. Zehrn el-arrn, Eb el-asan 6, 7, 12,
13, 14
Sams, Julio 83 n., 168 n., 182 n.
es-Samuel b. Yay el-Marb, Eb Nar 148
Sandivogius, Czechelli 15
Sarma, Sreeramala R. 119 n.
Sarton, George 175 n.
Sauvaire, Henri 100
es-Sv bkz. mer b. Sehln
Saxl, Fritz 3, 3 n.
Sayl, Aydn 19, 19 n., 20 n., 21 n., 22, 28 n., 33 n., 70 n., 71
n., 101 n.
Schier, Karl Heinz 52 n.
da Schio, Almerico 117, 117 n.
Schmalzl, Peter 137 n.
Schmidt, Fritz 26 n.
Schmidt, R. 18 n.
Schner, Johannes 176, 198, 199
Schweigger, Solomon 35
Scotus, Michael 12
Sdillot, Louis-Amlie 20, 120, 127, 145 n., 151 n.
Seemann, Hugo J. 28 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44 n.,
45 n., 47 n., 49 n., 51 n., 59, 71 n., 120, 120 n., 121, 121 n.,
124, 124 n., 125 n., 126, 126 n., 127, 128, 128 n., 129, 130,
130 n.
es-Sehl el-Asurlb en-Nsbr 104
Selim III., Osmanl sultan 99
Sezgin, Fuat 3 n. ff. passim
es-Sicz bkz. Amed b. Muammed
Sd Al Reis 158, 159, 159 n.
Sind b. Al 5, 20
Singer, Charles 155 n.
es-Sirc ed-Dme 101
Smolik, Julius 71 n.
Sprenger, Alois 137
Stautz, Burkhard 85, 101
Steinschneider, Moritz 129, 129 n.
Strohm, Hans 4 n.
Strmgren, Bengt u. Elis 36 n.
e-f bkz. Abdurramn b. mer b. Muammed
Suln b. Aam b. Byazd 109
ah Abbs II. 108
216
D Z N
emseddn Muammed affr bkz. Muammed affr
erefeddn e-s bkz. el-Muaffer
erefddevle Eb el-Fevris rdl, Buveyhi hkmdar
20
T
Taiyyeddn bkz. Muammed b. Marf er-Rad
Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b.
Abduldir
Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf
Tllgren, Oiva J. 8 n.
Tekeli, Sevim 34, 37 n., 38 n., 40 n., 41 n., 42 n., 43 n., 44
n., 45 n.,47 n., 49 n., 51 n., 53 n., 54 n., 55 n., 57 n., 58 n.,
59 n., 60 n., 61 n., 157
Theon, skenderiyeli 40, 79
Thorndike, Lynn 154 n.
Timur Leng 69
Toomer, Gerald J. 14 n., 174 n., 175 n., 176, 187 n.
Turner, Anthony J. 161 n., 177
e-s bkz. Muammed b. Muammed e-s
e-s bkz. el-Muaffer b. Muammed b. el-Muaffer
Tycho Brahe bkz. Brahe
U U
Ulu Bey Muammed aray b. hru 7, 69, 69 n., 70
n., 71 n., 72
Urban IV. bkz. Papa
el-Ur bkz. Meyyededdn el-Ur
Usener, Hermann Carl 14
meyye b. Abdulzz el-Endls, Eb e-alt 174, 175,
176, 185, 186
V
Vardjavand, Parviz 29, 29 n.
el-Vsi bkz. mid b. Al
Vernet, Juan 91, 168 n.
Veycn b. Rustem el-Kh, Eb Sehl 20
della Volpaia,Lorenzo 199
Voorhove, P. 183 n.
Voss, W. 8 n.
W
Wegener, Alfred 129 n., 175 n., 182 n.
von der Weistritz, Philander 36
Werner, Johannes 141, 141 n.
Wiedemann, Eilhard 8 n., 9 n., 21 n., 22 n., 25 n., 26 n.,
27, 27 n., 78, 145 n., 164, 164 n.
Wiet, Gaston 107 n., 155, 156
Wilber, Donald 71 n.
Wilhelm Anglicus 12
Williams, Trevor J. 155 n.
Wilson, R. M. 173 n.
Wjatkin 69
Woepcke, Franz 80 n., 95 n.
Wolf, Rudolf 6, 6 n., 146, 174
Y
Yay b. Eb Manr 5, 20
Yay b. lid el-Bermek 5
Yay b. Muammed b. Eb e-kr el-Marib
Muyiddn 33
Yab b. s b. e-abb el-Kind, Eb Ysuf 13
el- Yab bkz. Amed b. Eb Yab s b. Cafer
Z
ez-Zerl bkz. brhm b. Yay
Zinner, Ernst 19, 154 n.
217
AHI S ADL AR I
II. Kavramlar ve Yer Adlar
A A
Adler Planetarium, Chicago 140
Ahap kadran bkz. Kadran
Akadca yldz isimleri 3
lt er-raad (gzlem aletleri) 20, 145-172
lt zt el-evtr (Nianghl Alet), Taiyyeddnin 35,
60
el-le el-kmile (Mkemmel Alet), Meyyededn el-
Urnin 33, 50, 51, 56
le li-marifet meyl felek el-burc (ekliptik eimi belirle-
meye yarayan alet), Mera Rasathanesinde 29, 41
el-le el-mebbehe bi-l-meni (Yldzlar Arasndaki
Mesafeleri lmeye Yarayan Alet), Taiyyeddnin 34,
36, 61, 64
le li-stirc a nf en-nehr (len izgisini
Belirleme Aleti), bn el-Heysemin 146
le raadiyye (gzlem aleti), bn Snnn 26, 27
el-le e-mile (kapsaml alet), el-ucendnin 90,
151-153
le yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai
(yldz yksekliklerini dakikalara gre bulmaya yarayan
alet), Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv 166, 167
el-le zt el-ceyb ve-s-semt (Sinsl ve Azimutlu Ara),
Mera Rasathanesinde 46, 47, 62
el-le zt el-cuyb ve-s-sehm (Sins lm in Dikey
lekli Alet), Mera Rasathanesinde 48, 49
el-le zt el-mselles (genli Alet),Abdurramn el-
zin tarafndan tarif edilen 147
el-le zt er-rubayn (ift Kadranl Alet), Meyyededn
el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68
le zt es-semt ve-l-irtif (Azimut ve Ykseklik Aleti),
stanbul Rasathanesinde 55, 66
el-le zt es-subeteyn (ki delikli alet), Mera
Rasathanesinde 43
el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), stanbul
Rasathanesinde 56, 57, 61
el-le zt e-ubeteyn (ift Bacakl Alet), Meyyededn
el-Urnin 33, 45
Aletler, Delhi (Jantar Mantar) Rasathanesinin 76, 77
Aletler, Hindistan Mool mparatorluu rasathanelerinin
74-77
Aletler, stanbul Rasathanesinin 15, 34, 35, 36, 37, 53-61
Aletler, Jaipur Rasathanesinin 74, 75
Aletler, Kahire Rasathanesinin 22
Aletler, Mera Rasathanesinin 15, 28-33, 36, 37, 38-52,
57
Aletler, Tycho Brahenin = Hven Rasathanesinin 15,
36, 37, 62-68
Alhidade bkz. ide
Altmlk Sins Kadran, Marip kkenli (16. veya 17
yzyl) 138
Amman 3
ankebt (rmcek usturlapta) 79, 80, 121, 131
Antakya 14
Anti-Arabist (14. yzyl) 14
Apogeum, Schnerde 199
armill quatori maximae (Tycho Brahe) 36
Aryn 191
a e-s (e-s Sopas), izgisel usturlap 134
Astroloji (ilm akm en-nucm veya nat akm en-
nucm) 3
Astromomi (ilm el-heye veya ilm el-felek) 3-201
Astronomik aletler 87-201
Astronomik sekstan bkz. sekstant
Astronomik tabelalar / izelgeler bkz. zc kitaplar
asurlb bkz. usturlap
el-asurlb el-s (mersin aac formunda usturlap) 81
el-asurlb el-a (izgisel usturlap) erefeddn e-
snin 84, 85, 134
el- asurlb el-levlab (spiral biiminde usturlap) 83
el- asurlb el-misar (cetvel biiminde usturlap) 82
el- asurlb el-musaran (yenge biiminde usturlap) 81
asurlb musaa veya asurlb sa (yaygn ekliyle)
80
el- asurlb e-alb (ha biiminde usturlap) 82
el-asurlb ez-zevra (kayk ve gemi formunda ustur-
lap) 9, 16, 82
Atina 119
Avrupa 11
Ay kutusu (u el-amer) bkz. mekanik-astronomik
takvim
Ay modeli 182
Ay modeli, bn e-ir ve Kopernikin 15
Ay tutulmas 192, 194
Azimut 49, 62, 66, 75
Azimut kadran, Tycho Brahenin 36
Azimut tarifi, bn Snnn 22
Azimut ve ykseklik aleti (le zt es-semt ve-l-irtif),
stanbul Rasathanesinde 55, 56
Azimut len byk yarm daire (semicirculus magnus
azimuthalis), Tycho Brahenin 66
Azimut, yldzlarn 44
Azimutu dakikalara gre belirleme 22
218
D Z N
B
Babil 19
Badat 6, 19, 20, 21, 22, 24, 28, 33, 86, 90, 108, 157
Barselona 116, 169
Basra 157
Bel 108
Benaki Mzesi, Atina 119
Benares 72, 75
Berlin 95, 177
Bern 93
Bibliothque Nationale, Paris 18, 89
Bizans 11
Bizans aracl, Arap bilimlerinin 14
Boluk mevcut deildir (bn el-Heysem) 10
British Museum, Londra 106
Brksel 107, 199
Bura 90
Burlar kua / bur sembolleri 3, 4, 74
Burgerbibliothek, Bern 93
Bursa 152
Bst (Gney Afganistan) 4
C
Cadens = konan (Kartal) 111
Cambridge 107
Camera obscura 13
Cmi el-Fla (Fil Camisi), Kahire 22
Chartres 11
Chicago 140
Christies, Londra 160
Cisimsel kresel katman, gezegenlerin (Ptolemede) 9,
13
emberli kre (zt el-ala) 120
emberli kre, stanbul Rasathanesinde 53, 63
emberli kre, Kahire Rasathanesinde 22
emberli kre, Mera Rasathanesinde 29, 39, 40, 63
emberli kre, Ptolemenin 63
emberli kre, Tycho Brahenin 63
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), stanbul
Rasathanesinde 56, 57, 61
ift bacakl alet (el-le zt e-ubeteyn), Meyyededn
el-Urnin 33, 45
ift kadranl alet (el-le zt er-rubayn), Meyyededn
el-Urnin (Mera Rasathanesi) 33, 44, 68
ifte kadran, Avrupa tarz (15. yzyl) 140
ubuk usturlab (asurlb a), erefeddn e-snin
84, 85, 134
D
daffe (usturlapta niangh)80
diret ed-destr (destr kadran) 142
diret muaddil en-nehr 157, 161
diret muaddil, (Torquetum), Sd Al Res 158
diret muaddil, am Milli Mzesi 159
diret muaddil, zzeddn el-Vefnin 157
diret muaddil, Kandilli Rasathanesi 160
Dakshiovitti Yantra (bir duvar zerinde bulunan ifte
kadran) Jaipur ve Delhi Rasathanesinde 75, 77
Delhi 24, 72-76 passim
Denia 185
Deniz Mzesi, stanbul 101
Denizcilik bilimi, Hint Okyanusu 41
Destr kadran (diret ed-destr) 142
Deyr el-Murrn (manastr) 20
Digama Yantra (azimutlar bulmaya yarayan alet) 75
Diokletian dnemi 4
Dili ark mekanii, Johannes Schnerin ekvatoryu-
munda 199
Dili ark usturlab bkz. mekanik takvim
Dolay kutupsal yldzlar 5, 41
Dnence
Dresden 23, 33, 52
Duvar kadran (labina), slam dnyasnda 67
Duvar kadran (quadrans muralis), Tycho Brahenin 36,
67
Duvar kadran, stanbul Rasathanesinde 54, 75
Duvar kadran, Mera Rasathanesinde 29, 38, 45
Dnya sistemi, el-Bircnin 12, 13
Dnya tasavvuru, Endlsl filozoflarn (6./12. yzyl)
10
Dnya yarap 5, 6
E
ed-dire el-Hindiyye (Hint Dairesi) 145, 146
Edirne 109
Ekinoksal gne saati, Jaipur Rasathanesinde 74
Ekinoksal ember, Mera Rasathanesinde 29, 42, 60
Ekliptik Aleti bkz.
Ekliptik dzlemi ynnde greceli gezegen yrngesi
variyasyonlar (Eb Cafer el-zin) 9
Ekliptik eimi 7, 25, 36
Ekliptik ember 40
Ekliptik, ekliptik eim 7, 21, 25, 36, 38, 41, 101
Eksantriklik/Merkezilik 7, 9, 10, 11, 13, 180
Ekuant 10
Ekvator halkas, skenderiye 19
219
K AVR AML AR VE Y E R ADL AR I
Ekvator kprs 101
Ekvator saat (muaddil en-nehr), 1061/1651 ylnda
Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160
Ekvatoriyal-Halkal Kre, Tycho Brahenin 36
Ekvator-Halkal Gne Saati 161
Ekvatoryum 173-201
Ekvatoryum ayrca bkz. e-afa, e-afa ez-zciyye,
aba el-menti
Ekvatoryum (Organum Uranicum), Johannes Schnerin
198, 199
Ekvatoryum (zc e-afi), Eb Cafer el-zinin 175,
177-180
Ekvatoryum, bn es-Semin 181, 182
Ekvatoryum, Novaral Campanusun 174, 187, 188
Ekvatoryum, S. Mnsterin 200, 201
Eliptik gezegen yrngeleri, iki eksenin uzunluklar ara-
sndaki olduka kk diferensde 9
Enlem belirleme 38
Episikl/ek yrnge 9, 10, 12, 13, 15, 174, 180
Episikl, Eb Cafer el-zin tarafndan eletirilen 9
Equatorie (ekvatoryum), Geoffrey Chaucera atfedilen
189-191
erbb el-vuch (astrolojik) 105
Erzurum 14
Esr 4
Evans Collection, Museum of the History of Science,
Oxford 108
evc e-ems bkz. gne evci
Evkaf Ktphanesi, Halep 155
Evrensel disk (afa, afa zerliyye Latin. sapha)
83, 84, 116-119
Evrensel disk, ez-Zerlnin (e-afa ez-zerliyye)
83, 84, 114, 139, 141, 183
Evrensel disk, Libros des saber de astronoma (13. yz-
yl) 83, 84, 118, 120, 129, 130
Evrensel disk, Muammed b. Fut el-amir 117
Evrensel disk, Muammed b. Muammed b. Hzeyl
116
Evrensel usturlap, Amed b. es-Serrcn 119
Eyybi Devleti 101
F
Fareddn Sekstant 25, 36, 71
Fris (ran) 157
Feres (usturlabn srgs) 80
Floransa 94
Fransz-Gotik mekanik takvim 168, 170
G
Gana (na) 95
azze 157
Geri hareketi (presesyon) 6, 7, 133
Germanisches Nationalmuseum, Nrnberg 96, 104
Gezegen saatleri 199
Gezegen teorileri 10, 15
Gezegen yrngeleri, gezegen hareketleri 9, 15, 173,
174, 180
Gezegenler izelgesi (zc), el-Knin ekvatoryumunda
195
Gezegenler modeli, Kopernikin 14
Gezegenler modeli, Ptolemenin 174, 181
Gezegenler modelleri, 7./13. ve 8./14. yzyllardan 10, 15
Gezegenlerin uniform hareketi (bn el-Heysem) 10
Gk atlas 17
Gk kresi, Abdurrahmn e-fnin 17
Gk kresi, Coronelli 18
Gk kresi, stanbul Rasathanesinde 35
Gk kresi, Mera Rasathanesinde 23, 33, 52
Gk kresi, Muammed b. Amed el-zinnin mode-
linin paras 172
Gkyz haritas, A. Drerin (1515) 8
Gkyz haritas, uayr Amra Roma hamamnda
(Caldarium) 3, 4
Gkyz koordinatlar 3
Glge kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka
yznde 108
Glge skalas, Chaucerin usturlabnn arka yznde
190
Gzlem aleti (le raadiyye), bn Snnn 26, 27
Gzlem aletleri (lt raadiyye) 20, 145-172
Gndnm halkas (le li-marifet meyl felek el-burc),
Mera Rasathanesinde 29, 41
Gne ap, deikenlik 7
Gne evci (evc e-ems) 6, 7
Gne konumunun belirlenmesi 6, 21, 25, 38
Gne modeli 182, 187
Gne saati ayrca bkz. masa gne saati
Gne saati, bn e-irin yakutlar kutusunda 155
Gne saati ubuu, am Rasathanesinde (siyn) 20
Gne tutulmas 4, 7, 194
Gnemerkezli sistem 8, 14, 15
H
abs (usturlapta kulp) 80
Hallar, Hal seferleri 11, 101, 175
Halep 14, 109, 155, 157
220
D Z N
ala (usturlapta halka) 80
el-ala el-mile (tayc halka) 40
alat el-istiv (ekinoksal halka) 42
Hama (Suriye) 104
mile (kolur halkas) 53
areke levlebiyye (gezegenlerin helezonik biimde
hareketi) 10
areket el-ikbl ve-l-idbr (sabit yldzlarn ileri ve geri
hareketi) 7
Hareketli yldzlar (gezegenler) 5
hedef ( usturlapta niangh) 80
Helezonik biimde hareket (areke levlebiyye), gezegen-
lerin, bn Rd ve el-Bircye gre 10
Hemedn 21, 26
Her trl zaman lm iin yakutlar kutusu (and
el-yavt el-cmi li-aml el-mevt), bn e-irin
155-157
m (Suriye) 50
Hilal, ilk grlebilirlik 7
Hindistan 72-77
Hindistan kitab, el-Brnnin 9
Hint astronomisi 5
Hint dairesi (ed-dire el-hindiyye) 145, 146
Hint Okyanusu 41
Horoskop 4, 34
ucre (limbus, usturlapta dbkey daire kenar) 80, 98
udd el-mriyyn (bur sembolleri) 88
u el-amer bkz. mekanik-astronomik takvim
Hrmz 90
Hven (ada, bugn svee Ven) 15, 28, 33, 36
I
Institut du Monde Arabe, Paris 91
il lt er-raad (gzlem aletlerinin iyiletirilmesi,
Halife el-Memnun emriyle) 20
bn Rdlk (Averroismus) 12
ide (usturlapta a cetveli) 80
ki delikli alet (el-le zt es-subeteyn), Meyyededn
el-Urnin 43
ki dnence arasndaki meridyen yay 154
ila (usturlapta kulp) 80, 123
ilm akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astroloji
ilm el-felek 3; ayrca bkz. astronomi
ilm el-heye 3; ayrca bkz. astronomi
sfehan 21, 24, 110
skenderiye 14, 19
slam Arkeoloji Mzesi, Kuveyt 86
slam Sanatlar Mzesi, Kahire 86, 87, 88, 107, 109, 142,
202
spanya 11, 23
stanbul / Konstantinopel 14, 15, 23, 24, 28, 34, 35, 53, 95,
99, 101, 109, 159
talya 11
J
Jai Prak, Delhi 76
Jai Prak, Jaipur 74
Jaipur 24, 72, 75, 76
Jantar Mantar (Yantra-Mantra) bkz. Delhi Rasathanesi
K
Kadran, Avrupa tarz (18. yzyl) 144
Kadran, ahap byk kadran (quadrans maximus), Tycho
Brahenin 68
Kadran, el-Mizznin 136, 202
Kadran (ahap), stanbul Rasathanesinde 35, 58, 68
Kadran diski, muhtemelen Marip kkenli 143
Kadranlar 136-144
Kahire 17, 21, 22, 24, 86, 87 88, 90, 95, 100, 107, 109,
142, 157, 202
Kanarya Adalar 108
Kandilli (stanbul) 160
Kapla (Jaipur Rasathanesinde) 74
Kapsaml alet (el-le e-mile), el-ucendnin 90,
151-153
siyn (am yaknnda tepe) 6, 19, 20
Kassel 36, 97
Katar 90
Katar Milli Mzesi 90
Kayk biiminde usturlap (el-asurlb ez-zevra) 9, 16
Kayrevan (el-ayravn) 95
Keldani astronomisi 3
Kendi evresinde eit hareketli dnen kre (kura tedru
bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket el-felek),
Muammed b. Amed el-zimnin 172
Kpti takvimi
Kinematik modeller, gezegenlerin 10
Kirili alet (le zt el-evtr), stanbul Rasathanensinde
35, 60
Kirman 157
Klostermann koleksiyonu, Mnih 177
Kolur halka (mile) 53
Konsentrik dnya gr 13
Konstantinopel bkz. stanbul
Kordoba 95
Kosins 48, 49
Krakov 15
221
K AVR AML AR VE Y E R ADL AR I
Kritik, Cbir b. Eflan Ptolemeye
Kuds 14
kuffe (usturlapta) 80
el-ulzum (eski Msr liman kenti, gnmzde Svey)
90, 95
kura tedru bi-ztih bi-areket mtesviye li-areket el-
felek (kendi evresinde simetrik hareketle dnen kre),
Muammed b. Amed el-zimnin 172
uayr Amra 3, 4
ub (usturlap ekseni) 80
Kutup yksekliini belirleme 5, 41
Kuveyt 86, 90
Kreler teorisi, Ptolemenin 9
Kresel sins teoremi 13
Kresel (planisferik) usturlap 80, 84, 85, 88, 134
Kresel usturlap 84, 120-133
Kresel usturlap, Arap-slam tarz (1070/1660) 133
Kresel usturlap, Arap-slam tarz (885/1480) 130, 131,
132
Kresel usturlap, el-Brnnin 120, 125, 126
Kresel usturlap, Libros des saber de astronoma (13.
yzyl) 120
Kresel usturlap, el-Marrkunin 120, 127, 128
Kresel usturlap, en-Neyrznin 120, 123, 124
krs (kresel usturlapta) 123, 124
L
labina bkz. duvar kadran
lev el-ittilt (kavuum levhas, gezegenlerin burlar
kuandaki yaklamalarn hesaplayan makine), el-
Knin 173, 175, 192, 196, 197
libne (usturlapta niangh) 80
Linton koleksiyonu 113
Londra 106, 111, 131, 156, 160
Louvain 14
M
Madura 72
Mars modeli 174
Marsilya 12
Masa gne saati, tehir modeli 162, 163
Matematik-fizik salonu, Dresdende 52
Mathura (Muttra) 24
mara e-u 90
mebs ve menks izgileri, kadranda 138, 143
mecr (kresel usturlapta bir tr ykseklik kadran) 123
Medine 95
Mekanik takvim (dili ark usturlab), Fransz-Gotik
168, 170
Mekanik-astronomik takvim (u el-amer, Ay kutu-
su), el-Brnnin 164, 165
Mekanik-astronomik takvim, Muammed b. Eb Bekr
el-fehnnin 168, 169
Mekke 90, 95, 109
Mera 14, 15, 23, 24, 28, 32
Meridyen derecesi 5, 6
Meridyen ykseklikleri 77
Merkez Hindistan 157
Merkr, Taiyyeddnde 55
Merkr boylam 179
Merkr modeli, Eb e-altn 174
Merkr modeli, bn e-irin 10, 15
Merkr modeli, Kopernikin 15
Merkr modeli, Novaral Campanusun 174
Merkr modeli, ez-Zerlnin 174, 182
el-Mescid el-Cuy (Kahire) 22
Meteoroskop 140; ayrca bkz. ekkziyye
Meteoroskop, Peter Apiann 141
Metropolitan Museum of Art, New York 105
Msr (Kahire) 157
miver (usturlabn ekseni) 80
Mira Yantra (karma alet), Delhi Rasathanesinde 77
mzc el-asurlb (karma usturlap) 80
Mool mparatorluu 72
muaddil en-nehr (ekvator saati) 1061/1651 ylnda
Sultan IV. Mehmet iin imal edilen 160
muaddile (usturlapta balans dili ark) 167
muanara 79, 152
Murcia 116
Muses dart et dhistoire, Brksel 199
musellest (astrolojik lkler anlamnda) 105
Museo di Storia della Scienza, Floransa 94
Museum fr Indische Kunst, Berlin 177
Museum of the History of Science, Oxford 103, 108, 114,
131, 168
Mhendishane, stanbul 99
Mkemmel Alet (el-le el-kmile), Meyyededn el-
Urnin 33, 50, 51, 56
Mnih 177
N
Narivalaya Yantra (silindir bir duvar, gne saati olarak),
Jaipurda 75
Naturwissenschaftlich-tecnische Sammlung, Kassel 97
Niabur 21, 24
Niangh cetveli, Meradan bkz. Mkemmel Alet
Nrnberg 96, 104
222
D Z N
O
Observatorio Fabra, Barselona 116
rganon parallaktin (Ptoleme) 65
Organum Uranicum (ekvatoryum), Johannes Schnerin
198, 199
Ortak-merkezli kreler 12, 13
Ortak-merkezli kreler 13
Osservatorio Astronomico, Roma 117
Oxford 13, 17, 103, 107, 108, 114, 131, 132, 168
Oxford okulu 13
len (meridyen) izgisini belirleme aleti (le li-stirc
a nf en-nehr), bn el-Heysemin 146
lm aletleri 145-172
lm aletleri, bn Ynisde 78
P
Padua 104
Palermo 14
Palmyra bkz. Tedmur
Paralaks cetveli (instrumentum parallaticum sive regu-
larum), 65
Paralaks cetveli = iki delikli alet (el-le zt es-subeteyn),
stanbul Rasathanesinde 56, 57, 59
Paralaks cetveli, Ptolemenin 56, 65
Paraleller postlas 13
Parallaticum aliud sive regul tam altitudines quam
azimutha expedientes (Tycho Brahe) 46, 62
Paris 11, 13, 18, 86, 90, 91, 98, 113
Petersburg bkz. St. Petersburg
Planetaryum, es-Sicznin 16
Planitorbium, G. Marchionisin 194
Pusula, bn e-irin Yakutlar kutusunda 157
Q
quadrans maximus (byk ahap kadran), Tycho
Brahenin 68
quadrans muralis (duvar kadran), Tycho Brahenin 36,
67
R
Raa 6
Rm Yantra (silindir usturlap), Delhi 77
Rm Yantra (silindir usturlap), Jaipur 75
raad (gzlem) 22
raad cedd (Taiyyeddn) 34
Raad D (gzlem da) 29
er-raad el-Memn el-muaa 22
er-raad el-Memn el-mmtean 22
Rasathane, Badat 6, 7 19, 20, 21
Rasathane, Benares 72, 75
Rasathane, Delhi (Jantar Mantar, Yantra-Mantra) 72,
74, 75, 76, 77
Rasathane, am 6, 7, 19, 20
Rasathane, Heliopolis 19
Rasathane, Hemedn 21, 26
Rasathane, Hven (Tycho Brahe) 15, 33, 36, 37
Rasathane, stanbul (Taiyyeddn) 15, 23, 34, 35, 36, 53-
61, 64, 67, 68, 75
Rasathane, Jaipur 72-74, 75, 76
Rasathane, Kahire 21, 22, 34
Rasathane, Kandilli (stanbul) 160
Rasathane, Kassel 36
Rasathane, Knidos 19
Rasathane, Madura 72
Rasathane, Mera 15, 23, 28-33, 34, 36, 38-52, 56, 57,
62, 67, 68, 69
Rasathane, Rey (el-ucend) 21, 25-27, 90
Rasathane, Roma 117
Rasathane, Semerkand (Ulu Bey) 7, 23, 69-71, 72
Rasathane, Ujain (Ujjain) 72, 75
Rasathane, Varanasi 72
Rasathaneler (genel) 19-24
Rasathaneler, Mool mparatorluunda 72-77
Rvalaya Yantra (Ekliptik Aleti) 74
Reims 11
Resuliler Hanedan 105
Rey (gnmzde Tahrann gneyinde) 21, 24, 25, 90,
177
Roma 35, 117
Roma hamam (Caldarium), uayr Amra Kasrnn 3,
4
rub bkz. duvar kadran
er-rub el-mceyyeb (sins kadran), Muammed b.
Amed el-Mizznin 136
rub e-ekkziyye (ift kadranl ekkziyye), Cemleddn
el-Mridnnin 139, 140
S
Somut kreler 13
Sabit yldz kresi 5
Sabit yldzlar 4, 7, 8
Sabit yldzlar astronomisi 7, 8, 17
Sabit yldzlar katalou 7
Sabit yldzlarn parlaklk lekleri 17
Sabit ylzlarn belirlenmesi 5
223
K AVR AML AR VE Y E R ADL AR I
afa (ekvatoryum) 175
afa (ekvatoryum), Eb e-alt el-Endelusnin 185,
186
afa o. afi (usturlapta i disk(ler)) 80, 127, 128
afa, afa zerliyye Latin. sapha (evrensel disk)
83, 84, 116-119
e-afa el-kusfiyye (tutulma diski), Naslusun 86
e-afa ez-zerliyye (ez-Zerlnin evrensel diski)
83, 84, 114, 139, 141, 183
e-afa ez-zciyye (ekvatoryum), ez-Zerlnin 183,
184
ad (Yukar Msr) 157
Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Delhide 74, 76,
77
Samr Yantra (ekinoksal gne saati), Jaipurda 75
Sana (an) 95
and el-yavt el-cmi li-aml el-mevt (her trl
zaman lm iin yakutlar kutusu), bn e-irin
155, 157
sapha 116
sapha bkz. evrensel disk
Saragossa 95, 96
Sasani okulu 5
Sasaniler 5
Sekstant (sextans astronomicus trigonicus pro distantiis
rimandis), Tycho Brahenin 36, 64
Sekstant ayrca bkz. Fareddn sekstant
Sekstant, Delhi Rasathanesinde 74
Sekstant, iyseddn Cemd el-Knin 36
Sekstant, Jaipur Rasathanesinde 73, 74
Sekstant, Mera Rasathanesinde 25, 29, 32
Sekstant, Rey Rasathanesinde (el-ucend) 21, 29, 90
Sekstant, Semerkand Rasathanesinde 29, 70, 71
Semerkand 7, 23, 24, 69, 72, 95
Semerkand astronomlar okulu 72
Semerra 95
semicirculus magnus azimuthalis (Tycho Brahe) 66
semt (azimut) 62, 66
Serendb bkz. Sri Lanka
Sevilla 98, 117
Sfr meridyeni 33, 108
nat akm en-nucm (astroloji) 3; ayrca bkz. astro-
loji
Sicilya 11
Sincr 6
Sinus versus 49
Sins kadran (er-rub el-mceyyeb), Muammed b.
Amed el-Mizznin 136
Sins kadran (usturlaplarda) 88, 108, 109
Sins kadran, Al b. e-ihbn 137
Sins lm iin dikey lekli alet (el-le zt el-cuyb
ve-s-sehm), Meyyededn el-Urnin 48, 49
Sinsl ve azimutlu ara (el-le zt el-ceyb ve-s-semt),
Mera Rasathanesinde 46, 47, 62
Society of Antiquaries, Londra 111
Sopa, e-snin bkz. a e-s
Sri Lanka (Serendb) 95
Srinagar (Kemir) 179
St. Petersburg 136
Staatsbibliothek, Berlin 95
sukbetn (usturlapta nianghn iki nian alma delii) 80
Suriye 84, 101
es-sds el-Far (Far Sekstant) 25, 36, 71
Smerce yldz isimleri 3
am 14, 19, 20, 24, 33, 101, 109, 137, 155, 157, 223
am Milli Mzesi 159, 223
abetn veya ayetn (usturlapta a cetvelinin iki sivri
ucu) 80
ebeke (usturlapta a) 79, 80, 131
ekkziyye (usturlap, evrensel disk) 83, 117
e-emmsiyye (Badatn semti) 19
iir, slam ncesi ve erken dnem Arap-slam 3
T
aba el-meni (ekvatoryum), el-Knin 173, 175,
192-195
Taksim meydan (stanbul) 34
Takvim bkz. mekanik-astronomik takvim
Tanjant quadrant 109
av (usturlabn kenar) 80
Tebriz 14, 24, 28
Tedmur (Palmyra) 6
Teknik niversite, stanbul 99
Tennr (Kahire) 22
Tepe noktas 45, 56
Toledo 11, 33, 95, 108
Torquetum, Cbir b. Eflan 154
Torquetum, Torquetum ailesi 155-160, 162
Toulouse 11
Tours 11
Trabzon 14
Trepidasyon 7, 12
Trigonometri 5, 8
Trigonometrik ilemler, Cbir b. Eflan 12
Tutulma diski (e-afa el-kusfiyye) Naslusun 86
224
D Z N
U
Ujain, Ujjain 24, 72, 75
umm (Ana, usturlabn ana paras) 80
Unnata Yantra (dereceli pirin halka), Jaipurda 75
Uranienburg (Hven Adasnda) 36
Urmiye Gl 28
urve (usturlapta kulp) 80
Usturlap / Usturlaplar 79-135
Usturlap, 1570 civarnda Gualterus Arseniusun atlye-
sinde imal edilen 113
Usturlap, Abdulkerm el-Mrnin 103
Usturlap, Amed b. alefin 89
Usturlap, Amed b. Muammed en-Nan 96
Usturlap, Arap tarz (7./13. yzyl, orijinali British
Museumda) 106
Usturlap, Avrupa tarz (1500 yl civar) 112
Usturlap, Barcelonal Lupitusun 92, 93
Usturlap, E. Habermelin (1600 yl civar) 114
Usturlap, el-ucendnin 90
Usturlap, el-Melik el-Erefin, Resuliler sultan 105
Usturlap, mid b. Al el-Vsinin 88
Usturlap, brhm b. Sad es-Sehlnin 97
Usturlap, ran ah II. Abbs iin 1057/1647 ylnda
yaplan 108
Usturlap, ran tarz (Ifahn ? 1118/1706) 110
Usturlap, spanyol-Gotik (14. yzyl) 111
Usturlap, stanbul Deniz Mzesinde (1000/1600 yln-
dan nce) 101, 102
Usturlap, Katalan (10. yzyl) 91
Usturlap, kayk ve gemi formunda (el-asurlb ez-
zevra) 9, 16, 82
Usturlap, Muammed b. e-affrn 95
Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1216
ylndan) 98, 99
Usturlap, Muammed b. Fut el-amirnin (1228
ylndan) 100
Usturlap, Muammed Mum el-Yezdnin 108
Usturlap, Naslusun (927 ylndan) 86
Usturlap, Naslusun 87
Usturlap, Osmanl (1680 ylndan) 109
Usturlap, retim amal 115
Usturlap, Papa II. Sylvester (Aurillacl Gerbert)a nispet
edilen 89, 94
Usturlap, emseddn Muammed e-affrn 107
Usturlap eserleri, Arapadan uyarlama 11
Utrecht 161
Utrecht niversite Mzesi 161
genli alet (el-le zt el-mselles), Abdurramn el-
zinnin 147
V
Valdagno, Vicenza (Veneto)da 117
Valencia 97
Varanesi 24, 72
vech (usturlapta anann i yz) 80
Vens, Taiyyeddnde 55, 61
Y
Yaklama (approximation) yntemi, Yay b. Eb
Manrun tutulmalar belirlemede kulland 5
Yaklamalar hesaplayan makine, el-Knin 196; ayrca
bkz. lev el-ittilt
Yakup Sopas 13, 26, 41
Yantra-Mantra bkz. Rasathane, Delhi
Yerberi (Perigum) 179
Yermerkezli sistem 14
Yeryz kresi, stanbul Rasathanesinde 35
Yeryz kresi, Memn corafyaclarna gre 16
Yeryznn dnmesi 8, 9, 16
Yeryznn kresellii 8
Yezd 24
Yldz atlas 18
Yldz yksekliklerini belirleme 39, 44, 66, 154, 166, 167
Yldz yksekliklerini dakikalarla lebilen alet (le
yal bih il marifet irtif el-kevkib bi-dai),
Zeyneddn mer b. Sehln es-Svnin 166, 167
Yldzlar arasndaki mesafeleri lmeye yarayan alet (le
mebbehe bi-el-manik), stanbul Rasathanesinde
35, 36, 61, 64
ymaginatio modernorum (bn Heysemde sabit kreler
sunumunun Bernardus de Virduno tarafndan nitele-
nii) 13
Ykseklikleri ve azimutlar lmeye yarayan alet, Tycho
Brahenin 62
Ykseklik lm aleti, Eb Nar el-Marb 148-150
Z Z Z
ahr (usturlapta anann/ana parann arka yz) 80
zt el-ala (halkal kre) 120
zt es-subeteyn bkz. paralaks cetveli
ez-Zerlnin Avrupal astronomlara etkisi 12
zc kitaplar (astronomik izelgeler) 4, 5, 12, 33
zc e-afi (ekvatoryum), Eb Cafer el-zinin 175,
177-180
Zodyak kadran, ah Abbs iin yaplan usturlabn arka
yznde 108
225
K T AP ADL AR I
III. Kitap Adlar
A A
Abbreviatio instrumenti Campani, sive aequatorium
(Johannes de Lineriis) 175
K. el-Al (bn Sn) 21
K. el-Al en-Nefse (bn Rusteh) 9
K. el-lem bkz.
lt Raadiyye li-Zc e-ehinhiyye (Taiyyeddn) 34,
53-61
Almagest (Proleme) 5, 7, 11, 12, 13, 14
K. el-Amal bi-l-Asurlb (Theon) 79
K. el-Amel bi-l-Asurlb el-Kurav (en-Neyrz) 123,
124
K. Amel er-Raad (anonim) 21
K. el-Amel bi--afa ez-Zciyye (ez-Zerl) 183
el-Amal bi-and el-Yavt (Muammed b. Eb el-
Fet e-f) 157
Astrologia (William Anglicus) 12
Astronomicum Caesareum (Peter Apian) 141
Astronomiae instauratae mechanica (Tycho Brahe) 36,
62, 63, 64, 65, 67, 68
Astronomik izelgeler bkz. Zc
B
Bred & mylk for childeren (Chaucer) 189
C
Cmi el-Mebdi ve-l-yt (el-Marrku) 120, 127,
134, 151
Compendium sphar (Robert Grosseteste) 12
D
R. Diret Muaddil (zzeddn Abdulazz b. Muammed
el-Vef) 157
De clo (Aristoteles) 12
De mensura astrolabii (10. yzyl) 11
De universo (Guillaume dAuvergne) 12
De utilitatibus astrolabii (Gerbert) 11
Demonstrationes Campani super theoricas (Novaral
Campanus) 13
E
The equatorie planetis (Chaucere nispet edilen) 173
F
K. el-Fihrist (bn en-Nedm) 120
G
Geometria (10. yzyl) 12
H
K. f Heye (el-Birc) 12
K. Heyet el-lem (bn el-Heysem) 9, 10
Astronomi El Kitab (Zc), el-Battnnin 11
Astronomi El Kitab, el-Fennin 11
ikyt el-le el-Msemmt es-Suds el-Far (el-Brn)
25
Hypotheseis (Ptoleme) 9
I
Il el-Mecis (Cbir b. Efla) 154
stb el-Vuch el-Mmkine f anat el-Asurlb (el-
Brn) 80, 81, 82, 83, 120, 121, 125, 164, 165
ttiz el-lt en-Nefse (el-zin) 147
Makle f ttiz Kuratin Tedru bi-Ztih bi-areket
Mtesviye li-areket el-Felek (el-zim) 172
K
el-nn el-Mesd (el-Brn) 20
R. f Keyfiyet el-Raad ve-m Yutcu il lmih (el-
Ur) 38, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 49, 50, 51
(Kitb es-Semera), pseudo-Ptoleme 4
Kef Avr el-Mneccimn ve-alaihim f Ekser el-Aml
ve-l-Akm (es-Samuel b. Yay el-Marb) 148
L
Liber de astrologia (Barselonal Lupitus) 11
Libros del saber de astronoma (X. Alfonsun emriyle) 7,
83, 84, 118, 122, 129, 130, 175, 181, 183, 184, 187
M
Mala-i Sadeyn ve-Mecma-i Bareyn (Abdurrezzk
es-Semerand) 69
Metaphysik (Aristoteles) 12
K. el-Mevi ve-el-tibr bi-Zikr el-ia ve-el-sr
(el-Marz) 21, 22
Mift el-isb (el-K) 192 n.
226
D Z N
Mirt-i Kint min lt-i rtif (Sd Al Res) 158,
159
el-Mufaal f el-Amel bi-Nf Diret el-Muaddil
(zzeddn el-Vef) 157
Mutaar f anat Ba el-lt er-Raadiyye ve-el-
Amal bih (el-ucend) 151, 152, 153
N
Ein newe Reysbeschreibung au Teuschland nach
Constantinopel und Jerusalem (Salomon Schweigger)
35
Nzhet el-adi (yseddn el-K) 173, 192, 196
O
Opera mathematica (Schner) 198, 199
Opuscula (Robert Grosseteste) 12
Organum uranicum (Sebastian Mnster) 200, 201
P
(Kitb el-lem), pseudo-Aristoteles 4, 8
Placita philosophorum (Plutarkos) 8
(Ptoleme) 5
Q
Qustiones, Michael Scotusun Nicolaus Damascenus
ad altndan tedavle srd eser 12
R
Riy el-Mutr, Mirt el-Miys ve-l-Edvr maa
Mecmat el-Ekl (z Amed Mutr Paa) 99
S S
R. e-afa el-Cmia (el-Hseyn b. Bsh) 84
R. der er-i lt-i Raad (yseddn el-K) 71
Scripta Marsiliensis super Canones Archazelis (William
Anglicus) 12
K. es-Semera bkz.
Sententi astrolabii (Barselona Lupitus) 92
Siddhanta (Brahmagupta) 5
R. f ifat le Yal bih il Marifet rtif el-Kevkib
bi-Dai (Zeyneddn mer b. Sehln es-Sv) 167
ifat Amel afa Cmiaa Temu bih Cem el-
Kevkib (Eb e-alt meyye) 185
Subtilissim qustiones in Libros de clo et mundo
(Sachsenli Albert) 13
K. f Skn el-Ar ev areketih (el-Brn) 9
K. uver el-Kevkib es-Sbite (Abdurramn e-f) 7
T
Tefsr Kitb es-Sem ve-l-lem (bn Rd) 12
Tefsr m bad e-aba (bn Rd) 12
Tadd Nihyt el-Emkin (el-Brn) 4, 20, 147
Tansnme-i ln der Funn-i Ulm-i it
(Rededdn Falallh) 33
Tar el-ukem (bn el-Qf) 17 n., 20 n., 21 n.
Tetimmet ivn el-ikme (el-Beyha) 21 n., 167 n.
et-Tarq ila stiml Funn el-Asurlbt (el-Brn) 9
Theorica planetarum (Novaral Campanus) 174, 175,
187
Theorica planetarum (Cremonal Gerhard) 15
Theoric nov planetarum (Peurbachl Georg) 15
Toledo izelgeleri (ez-Zerl) 12
Tractatus de inchoatione formarum (Robert Grosseteste)
12
Trkisches Tagebuch (Stephan Gerlach) 35
Turcogrcia (Martin Crusius)
W
Writings (Wallingfordlu Richard) 168
Y
(Proclus
Diadochus) 175 n.
Z
Zc (yaklak 100/719) 4
Zc, Astronomi El Kitab (el-Battn) 11
Zc, Astronomi El Kitab (el-Fern) 11
Zc (abe) 20
Zc (el-rizm) 11
ez-Zc el-ln (Nareddn a-s) 33
K. ez-Zc el-Kebr el-akm (bn Ynus) 78, 88 n.
ez-Zc el-Memn el-Mumtaan (Yay b. Eb Manr)
5
Zc-i Cmi-i Sad (el-mul) 33 n.
Zc-i afi (Eb Cafer el-zin) 175, 177, 179, 180
slamda Bilim ve
Teknik
Cilt III
STANBUL BYKEHR BELEDYES KLTR A.. YAYINLARI
Fulya Mahallesi, Mevlt Pehlivan Sokak, No: 23, 80280 Gayrettepe / STANBUL
Tel: 0212 317 77 00, Faks: 0212 274 58 40, kultursan@kultursanat.org - www.kultursanat.org
Renk Ayrm, Bask ve Cilt
Entegre Matbaaclk A..
Sanayi Cad. No: 17 obaneme-Yenibosna/STANBUL
Tel: 0212 451 70 70 (pbx) Faks: 0212 451 70 55
slam'da Bilim ve
Teknik
Fuat Sezgin
kinci Basm
Nisan 2008
Genel Yayn Ynetmeni
Nevzat Bayhan
Yayn Danman
Prof. Dr. skender Pala
Yayn Koordinatr
Hasan Ik
eviri
Abdurrahman Aliy, Eckhard Neubauer
Yayna Hazrlayan
Hayri Kaplan, Abdurrahman Aliy
Boylam
= 3154' 2 h 8'
Eklipslerin temsili, el-azvnnin Acib el-Maltndan, Memlkl dnemi,
7./13. yzyl; yazma, Viyana, National Bibliothek Cod. Mixt. 311, fol 3b.
Ay
Dnya
Zaman fark
Gne
R
o
m
a
B
a
d
a
t
33
G R
Blm 3
Deni z ci l i k
34
D E N Z C L K
Bil ki, snf denizci vardr: lk grup, basit deniz klavuzlardr.
Bunlarn yolculuklar bazen iyi gider bazen de kt; verdikleri cevap-
lar bazen dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim (stad)
nitelemesini hak etmezler. kinci kategorinin orta seviyeli melime
(stadlar) olan mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasiteleriyle
tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikleri yerin rotalarna hkimdir-
ler, fakat ldkten sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin
nc grubu en yksek mertebesini olutururlar. Bu kalitedeki
denizci ok mehurdur, btn deniz operasyonlarna hkimdir ve
ayrca hem kendi zamannda hem de daha sonralar yararlanlan
kitaplar yazm olan bir bilgindir.
bn Mcid (9./15. yzyln 2. yars)
35
G R
Mslmanlarn daha 1./7. yzyln ortalarna
doru kendi filolaryla Akdenizin dousundaki
adalara hcum etmeye ve fethetmeye balayp
ksa bir zaman zarfnda gney Akdenizde ve daha
sonralar Akdeniz havzasnn tamamnda korku-
lan bir deniz gc haline gelecek kadar bym
olduklar, ilgili bilimsel aratrmalar tarafndan,
zellikle 20. yzyln son yarsnda tespit edilmi-
tir
1
. Mslmanlarla in arasndaki deniz trafii-
nin ayn ekilde 1./7. yzyla kadar geriye gittii
ve yzlerce yl genileyerek devam ettii bilimsel
aratrmalarda ok uzun bir sredir bilinmektey-
di
2
. Atlantikte kuzeyde Coimbradan gneyde
Nl (bugn muhtemelen Noun)a yaklak 1300
km. uzunluundaki ky izgisinde Arap-slam
deniz seyrseferinin Arap fethinden Muvahhidiler
hakimiyetine (1130-1269) kadarki geliiminin
ok nemli olduunu Christophe Picard deerli
eseri L ocan Atlantique musulmanda
3
gs-
termektedir. Bununla birlikte, bu almalarda
genel olarak Araplar ve Mslmanlar tarafndan,
anlan byk su havzalarnda yaplan deniz sey-
rseferinin, bu seferlerde kullanlan tekniklerin
deil de, tarihi ynnn sz konusu edildiini
belirtmek gerekir. Bu yzden biz halihazrda
Mslmanlarn Akdenizdeki ve Atlantikteki
deniz seyrseferi teknii hakknda hemen hemen
hibir ey bilmemekteyiz. Buna karlk, Hint
Okyanusu balamnda daha 19. yzylda balam
olan zel bir aratrma sayesinde gerekten iyi
gelitirilmi bir denizcilik biliminin varln tan-
maktayz. Geschichte des arabischen Schrifttums
adl kitabmn Mathematische Geographie und
Kartographie im Islam und ihr Fortleben im
Abendland
4
balkl 11. cildinde bu denizcilii
ve onun Portekizlerin denizcilik bilgilerine olan
etkisini ortaya koymaya alt. Bundan, burada
sadece birka nokta sunulacaktr.
1
Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 5 ff.
2
Literatr iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 546-547,
illaveten/ayrca bkz. Hourani, George Fadlo: Arab sea-
faring in the Indian Ocean in ancient and early medieval
times, Princeton 1951.
3
Locan Atlantique musulman. De la conqute arabe
l poque almohade, Paris 1997; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt
11, s. 11-12.
4
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 159-319.
Biz kesinlie ok yakn bir olaslkla, Hint
Okyanusunun bat ve dou kylar sakinleri ara-
snda deniz zerinden olan balantnn uzunca
bir sre ky izgileri boyunca gerekletiini var-
sayabiliriz. Bununla birlikte herhangi bir zaman-
dan itibaren kendilerinde ak denizde daha
byk mesafeleri katetme cesaretini hissetmi
olmalar lazm. Ne zamandan itibaren, nasl ve
hangi denizcilerle bunun gereklemi olduunu
bilmiyoruz. Arapa kaynaklar, denizde yn bul-
mada baz sabit yldzlarn dou ve batlarnn,
kutup yldznn ve dier baka dolay kutupsal yl-
dzlarn kullanldn tahmin ettirmektedir. Bu
yn bulma sisteminin geliimi srecinde kutup
yldznn ve gney yldznn yan sra, dou ve
bat noktalar birbirlerine yaklak 1115 lk
mesafede bulunan 15 sabit yldza tutunmaya ve
bylece ufuk dairesini 32ye blmeye gtrm-
tr.
Geliimin nispeten yksek bir seviyesinde, yer-
yznn astronomlar ve matematiksel ynelimli
corafyaclar tarafndan ekvatordan hareketle
kuzeye ve gneye doru beher 90 ye ve boy-
lamda 360 ye blmlendii bilgisi yaygnlam
olmaldr. Bylece ak denizde, o zamana dek
sadece ana hatlaryla geen zaman ve buna daya-
narak sahilden hareket editen itibaren katedilen
mesafeler araclyla tahmin edilen bir konum
belirleme arzusu domu olabilir. Bu balamda,
eski Yunanlarn da malumu olan, yer yzndeki
Ufuk dairesinin 32lik blmlenii
GR
36
D E N Z C L K
zerken
8
, bunun aksine denizci gkyzndeki
dier sabit noktalar gzlemleyerek bu problemin
stesinden baaryla gelmitir. Burada o zamanki
astronomik gre gre Kk Ay takm yld-
zndaki kutup yldzyla bal olan her iki ve
yldzlarnn yardmna bavurulmutur.
el-Faradn olarak adlandrlan bu iki yldz
nceden bilinen mesafeleri ve birlikte deien,
yatay ve dikey izgiler oluturan konumlar ara-
clyla gk kutbunun konumunu berlirlemeyi
mmkn klmaktadr. Hint Okyanusu denizcileri
gk kutbunun konumunun salkl lmnn
kontrol ve tespitini kolaylatrmak iin 28 ay
konann (menzil el-amer) belirli ykselme ve
alalma zamanlarndan dier bir yardmc ara
olarak istifade etmilerdir. Belirli ay konakla-
rnn ykselmeleri, Kk Aynn her iki ve
yldzlarnn bilinen pozisyonlarn dorulayp
dorulamadn bilmeyi salyor. O pozisyonla-
rn gn grnteki gnlk dnleri zarfnda
ne vakit saptanabilecei hususunda bir zaman
bildirim iini gryorlard. Zira ekliptikteki Ay
konaklar, gn grnrdeki gnlk dnn
birlikte yapyor.
8
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 169.
(HDP' as) bir yerin (D) kutup yksekliinin (P)
kendi enlem derecesine (ACD as) eit olduu
5
astronomi bilgisine ulalm olmaldr:
Hint Okyanusu denizcileri ya bizzat kendi tec-
rbeleri yoluyla, ya da muhtemelen Arap astro-
nomlardan renmilerdir ki, kutup, soyut nokta
olarak kutup yldzyla dmdememekte, bila-
kis kutup yldz gnde bir kez kutbun evresinde
zamanla deien 325 lk yarapl baka bir
(gerekte olmayan) daireyi tanmlamaktadr
6
ve
kutup yksekliinin lmnde kutup yldznn
dn esnasnda deien yksekliinin dikka-
te alnmas gerekmektedir. Bu, kutup yldznn
gzlemlenen yksekliinin gk kutbunun yk-
sekliine bizzat tanmas gerektii anlamna gel-
mektedir. Bu noktada Arap astronomlarn 3./9.
yzyldan beri bilinen yntemleri onlarn emrine
amadeydi. Bu yntem, dolay kutupsal yldzlarn
st ve alt evc ykseklikleri arasndaki derece far-
knn yarya blnmesiyle bu yldzlarn gk kut-
bundan gerek uzaklklarnn hesaplanmasdr
7
.
Bir astronom bu problemi daha ok, meridyen-
de bulunan dolay kutupsal yldzn konumuyla
onun en dk noktadan itibaren geride brak-
t ykselme an arasndaki saat asn veya bir
dolay kutupsal yldzn len izgisine olan konu-
munu zellikle gzlemleme ve llme yoluyla
5
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 188.
6
a.e., Cilt 11, s. 188-189.
7
a.e., Cilt 11, s. 191-192.
Alt tepe noktas
Kutup
st tepe noktas
1. Pozisyon
4. Pozisyon
2. Pozisyon 2. Pozisyon
3. Pozisyon 3. Pozisyon
37
G R
Bizim eklediimiz ekilde 12. ay kona... alal-
ma konumundadr. Onun gzetleyicisi, 26.
ay kona..., 180 de onun karsnda ykselme
konumunda bulunmaktadr. Bu durumda kutup
yldz yrngesinin en yksek noktasna ula-
maktadr. Buna karn 26. ay konann ykselii
ve 12. ay konann alal kutup yldznn kendi
en dk ykseklik noktasnda bulunduuna ia-
ret etmektedir.
9
Kuzey Kutbunun konumunun gerek yerini
belirleme ii denizciye, sadece kutup ykseklii-
nin ve bylece ak denizdeki enlemsel konumun
tam bir lmn yapmay deil, ayrca boylam-
sal seyrsefer esnasnda katedilen mesafelerin
dereceler halinde bulunmasn da salyordu.
Bu, Hint Okyanusunun her yne doru emni-
yetli bir ekilde geilmesini ve denizde olduka
kesin bir konum belirlemeyi olanakl klan ge-
lerden yalnzca bir tanesidir. Elbette bulutlu bir
gkyz altnda yldzlara veya gnee gre rota
belirleme mmkn deildi. Bu durumda baka
bir yardmc araca ihtiya vard. Bu da pusulayd.
Arapa kaynaklarmz, pusulann daha 4./10. yz-
9
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 189-190.
ylda, hatta belki de 3./9. yzylda Hint Okyanusu
Arap denizcileri tarafndan bilindii tahmini-
ne izin vermektedirler. Byk bir ihtimalle yn
bulma arac olarak manyetik ibrenin bilgisi Hint
Okyanusuna inden ulamt. Pusulann 10./16.
yzyldan daha nce, belki de henz 8./14. veya
7./13. yzylda Hint Okyanusundaki denizcilere
sadece yn bulma yardm olarak hizmet etmekle
kalmayp, ayn zamanda ak denizde mesafeleri
belirlemek ve harita materyallerini dzenlemek
ve tashih etmek iin kullanlm olduunu kesin
olarak varsayabiliriz. Corafya ve Hint Okyanusu
denizcilii ile uramz esnasnda, bu blgenin
kartografik tasvirinin ve bunun iin gerekli olan
enlem ve boylam dereceleri almalarnn daha
9./15. yzylda yksek bir seviyeye ulam olduu
kanaatine varm bulunuyoruz. Bu, ak deniz-
de boylamsal konum belirleme problemi tart-
masna gtrmektedir, bununla biz Arap-slam
denizciliinin temel bir baarsyla kar karya
geliyoruz.
Wilhelm Tomaschel 19. yzyln sonuna doru o
zamanlar bilinen snrl ikinciel materyale daya-
narak, Hint Okyanusunun 15 paraharitasn
izebilecek kadar mesafe uzunluklarna ve yn-
lere ilikin ok sayda veriyi bir araya getirebil-
dii zaman, uzman dnyay hayrete drmt.
Bununla birlikte ona gre bu veriler sadece
binlerce kez tekrarlanan denemelerle kaza-
nlm olmalydlar
10
. Bu temel Arap denizcilik
bilimi problemi, ancak alann zel eserlerinin,
isim verecek olursak Sleymn el-Mehr (erken
10./16. yzyl)nin eserlerinin bulunmalar ve
esaslca deerlendirilmelerinden sonra zle-
bilmitir.
Matthias Schrammn
11
mkemmel aratrmas-
na ve Geschichte des arabischen Schrifttumsda
12
konunun ayrntl bir biimde ileniine iaret
etmekle yetinilerek, burada denizde katedilen
yollarn lm araclyla uzaklk trnn
bulunmasna hizmet eden Arap denizcilii yn-
temleri sunulacaktr, lmler Arap miline gre
yaplmtr (1 ml 1972 m):
10
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 198.
11
Verfahren arabischer Nautiker zur Messung von Di-
stanzen im Indischen Ozean, in: Zeitschrift fr Geschich-
te der arabisch-islamischen Wissenschaften (Frankfurt)
13/1999-2000/1-55.
12
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 198ff.
38
D E N Z C L K
1. Bir geminin kuzey-gney ynnde veya tam
tersi ynde bir boylam izgisine paralel olarak
kaydettii boylamsal uzaklklar, denizcinin ky-
dan hareket ederken balang yerinin kutup
yksekliini bulmas ve gerektiinde tam kuzey
veya gney istikametindeki seferinde daha sonra
ulalan yerin kutup yksekliini tekrar lmesi
suretiyle salanr. Her iki lm arasndaki uzak-
lk, katedilen yolu dereceler halinde verir.
2. Boylama eik uzaklklarn llmesi. Burada
da denizci ilk olarak kalk yerinin kutup yksek-
liini bulur. Belirli bir yolun tayin edilmi rotaya
bal kalarak (ya 32 blml pusula diskinin yn
gsteren noktasna gre ya da bilinen 15 yldzdan
birinin buna uygun ykselme veya alalma nokta-
sna gre) kat edilmesinden sonra tekrar kutup
yksekliini bulur. Elde edilen her iki kutup yk-
seklii ile kalkta tayin edilen rota, navigatre
bir dik al genin bir kenaryla komu alarn-
dan birini verir. Bu genin trigonometrik olarak
hesaplanacak hipotens, aranan mesafedir.
3. Okyanus sularnn karlkl kylarnda ayn
corafi enlemde bulunan iki yer arasndaki uzak-
lklarn bulunmas. Burada sz konusu olan,
ekvatora paralel uzaklklardr. Boylam derece
farklarnn bulunmas anlamndaki bu tr uzak-
lk lmnde, problem bir zincirleme genle-
ri metoduyla (triangulation) zlr. Sahilden
hareket etme esnasndaki kutup yksekliinin
tam olarak tespitinden sonra tayin edilen ve
rotada ayn tutulan bir ayla meridyene eik ola-
rak belirli bir noktaya ulalana kadar yol alnr,
bu noktada da tekrar kutup ykseklii llr.
Oradan, belirli bir a rotasyla ters ynde, kalk
esnasnda kaydedilmi olan kutup yksekliine
tekrar ulancaya kadar yol alnr. Uyulan rota
alaryla ve bulunan kutup ykseklii farkyla
denizci, bulunan kutup ykseklii farkndan iba-
ret ortak kenar iki adet dik al gen taslan
salar.
Denizci bu zincirlem gen iini istedii kadar
srdrebilmek olanana sahipti. Hint Okyanusu
denizcilerinde, uzaklklar zm olarak adlandr-
lan ve dntrldnde 23.851 metre veya 4.77
yeni Portekiz leguasna
13
denk den bir boylam
lsne gre vermenin teaml haline geldii de
ayrca eklenmelidir. Bu uzunluk ls, Arapa
kaynaklarmzn bildirdiine gre, bir gn ve bir
gece ierisinde gemi ile alnabilen yolun sekizde
13
Die topographischen Capitel des indischen Seespie-
gels Mo. W. Tomaschekin bir giriiyle M. Bittner
tarafndan evrilmitir, Viyana 1897, s. 22 (Tekrarbasm:
Islamic Geography serisi Cilt 16, Frankfurt 1992, s. 156).
AC = Birinci rota
CD = Kutup ykseklii fark
CB = kinci rota
AB = llecek yol
Uzaklklarn boylama eik olarak hesaplanmas
a) Ufuk emberinin yn gsteren noktalar,
b) Karenin hesaplanmas.
39
G R
Enlem derecelerinin gnmz deerlerinden
sapmalarna ramen bulunan 10 zm = 283,56
km.lik uzaklk gnmz haritasnn (4550' -
4337'=) 213' lk deerine hemen hemen tekabl
etmektedir.
16
Arap denizciler bizim iin, kitaplarnn ilgili
blmlerinde Hint Okyanusundaki kk ve
byk uzaklklar iin olduka uzun izelgeleri
itinayla muhafaza etmilerdir. Verdikleri veri-
ler bugnk deerlerle mukayese edildiklerinde
byk ounluu ok iyi, bir ksm nispeten iyi,
az sefer yaplan blgelere ilikin olan bir ksm
da hatal olarak grnmektedir. Ama bir btn
olarak, enlem dereceleriyle ve verilen ynlerle
birlikte, Hint Okyanusunun gereklie artc
lde yaklaan bir matematiksel kavranna
16
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 211-213.
kinci rnek Arap Denizi ile ilgilidir. yle: ki
rota bulunmaktadr, [bir tanesi] Aden [Kutup
Yldznn alt alal noktasna doru 5 iba =
12] ile 4 iba l [= 1018'] Enf el-nzra arasn-
da Sheylin [Canopus, Argus] ykseliinde ve
[dieri] Aden ile el-Mesken, ayn ekilde 4 iba
l, imrnn (iki eek, ve Centauri) alalma-
snda. Her iki yer arasasndaki [Enf el-nzra ve
el-Mesken] bulunan distans 10 zmdir.
CAB = 5615'
(Pusula glnn 20. yn gsterme parasna gre).
ABC = 6730'
(Pusula glnn 15. yn gsterme parasna gre).
ACB = 5615' = CAB
biridir, yani saatlik bir seyir yoludur
14
. Bundan,
gemilerin Hint Okyanusunda gnlk yaklak
190 km. lik bir yol katedebildikleri (yani hemen
hemen 5 deniz mili ortalama hz) ve Dou Afrika
ile Sumatra aras ekvator boyunca (yaklak 57
= 6330 km) seyrsefer iin aa yukar 32 gne
gereksinim duyduklar sonucunu karabiliriz.
Bu ksa zetin anlalmas iin ayrca, Hint
Okyanusu denizcileri tarafndan kullanlan kavis
ls, iba (kelime anlam ba parmak geni-
lii), de dile getirilmelidir. Pratik yarar yads-
namaz bu l belki de daha Arap astronomisi
tannmadan nce, hatta Arap denizcilerin Hint
Okyanusunda ortaya kmalarndan daha nce
biliniyordu. Bir iba 224 veya 210 ye blmlen-
mi bir dairenin bir parasdr. lk blmlemeye
gre bir iba 136'26", ikincisine gre 142'51''
dir
15
.
Giri mahiyetindeki bu aklamalardan sonra,
ekvatora paralel bulunan yollarn mesafelerini
ak denizde lme yntemini daha ak olarak
gz nnde canlandrmak iin Hint Okyanusu
Arap denizcilik biliminin iki klasik rnei sunu-
lacaktr. Birinci rnekte verilen enlemleriyle
(iki kere 11 iba = 2218' ve bir kere 11
1
/
2
iba
= 2309') ikiz kenar bir gen oluturan Bengal
krfezinden yer szkonusudur. Her iki (ayn)
temel ann bykl, yerlerin, pusula gl-
nn birbirine ynde 11. veya 23. yn gsterme
izgisine gre 2230' ye ulaan bir sabit yldzn
ykselme ve alalma noktasna olan konumuna
gre veriliyor:
HAC = HBC = 2230'
14
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 201.
15
a.e., Cilt 11, s. 194.
40
D E N Z C L K
el-Mehr Bugnk Deerler
Afrika
Kysndaki
Yer
Sumatra/Java
kysndaki yer
B
Zm
halinde
Uzaklk
Dereceler
halinde
Uzaklk
B L B L
Dereceler
halinde
Uzaklk
Sap-
malar
Mubilden
Atoll
(Mareek?)
Mkfnc
(Meulaboh)
424' 234 5009' 346' 4715' 410' 9609' 4854' +115'
Murt Fanr (Barus) 247' 248 5309' (247') 4621' 2' 02' 9820' 5159' +110'
Barva Priaman 110' 264 5634' 102' 4402' s 36' 100 5558' +036'
Malavn
(mme)
Indrapura s O30' 278 5934' s 003' 4244' s 202' 10056' 5812' +122'
Kitva
(Pale
Adas)
Sundabari
(Sillebar)
s 207' 292 6234' s 204' 4105' s 410' 10220' 6115' +119'
Mombasa Sunda (nda) s 344' 306 6534' s 404' 3940' s 6 106 6620 -114'
el-Cezre
el-ar
(Pemba)
Bali s 521' 317 6756' (521') 3944' s 8 115 7516' -720'
tanklk etmektedirler... Arap-slam dnyasnda
Hint Okyanusunun konfigrasyonunun mate-
matiksel olarak kavranlmasnn ne derece geli-
mi olduu ve denizcilerin uzaklk lmlerinde
ne denli baarl ilem yaptklar sorusuna ilikin
Sleymn el-Mehr Minhc el-Fir isimli ese-
rinin drdnc blmnde bize net bilgi ver-
mektedir. Orada, yalnzca Afrikann dou kys
ile Sumatra-Java arasndaki uzaklklara ayrlm
bir blmde, Hint Okyanusunun ayn corafi
boylamlar zerinde bulunan burunlar, krfez-
leri, adalar ve limanlar arasndaki 60 uzakl
kaydetmektedir. 60 yldan daha nce G. Ferrand
Dou Afrika kys ile Java-Sumatra arasnda-
ki (okyanus tesi) uzaklklara dair Sleymn
el-Mehr tarafndan verilen materyalin nemi-
ne dikkat ekmitir. Maalesef onun bu iareti
corafya ve kartografi tarihileri tarafndan, H.
Grosset-Grange mstesna, grdm kadaryla
dikkate alnmam olarak kalmtr.
17
Sleymn el-Mehrnin bu izelgesinin coraf-
ya tarihi bakmndan olaan st byklkteki
nemi kesinlikle sadece G. Ferrandn iaret
ettii husustan ibaret deildir. Bu izelge, verileri
ancak bugnk koordinatlarla kyaslandnda
nem kazanr. Yaplacak mukayese, eski isim-
lerin modern atlasta kalnn bulunmamas
nedeniyle kesinlikle deer kaybetmez.Yer isimle-
ri olmakszn da mukayesemizi yapabiliriz, nk
el-Mehr Afrika ve Sumatra-Java kylarnn kar-
t noktalarnda ynde enlem dereceleri arasn-
daki uzaklklar kaydetmitir. Zmn Sleymn
el-Mehr tarafndan verilen miktarlar derecelere
dntrecek olursak aadaki izelgede verilen
deerlere ularz:
18
el-Mehr tarafndan kaydedilen
mesafe farklarnn corafya, kar-
tografi ve denizcilik bilimi tarihi
bakmndan nemini tam deerlen-
direbilmek iin, onlarn gnmz
ilgili deerlerinden ne kadar az
saptklarn gz nnde bulundur-
malyz (kr. aadaki grafik).
(Sleymn el-Mehrye gre ve modern haritalara gre Afrika ile Gneydou
Asya arasndaki uzaklklar) En ar sapma (-720') bugn bize ok byk
geliyor.
17
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 213-214.
18
a.e., Cilt 11, s. 215.
Sleymn el-Mehrye gre dou ile Afrika, Java/Sumatrann bat kylarndaki baz ynde enlem dereceli yer-
lerin aralarndaki uzunlukluk farklar.
1
2
3
4
5
6
7
41
G R
En ar sapma (-720') bugn bize ok byk
geliyor, ikinci byk sapmalar da (122 ve 121)
ilk bakta daha iyi dier deerlerin yksek kalite-
sine halel getirmektedir. Bununla birlikte burada
szkonusu olan, yerleimin youn olduu bir
blgede lmler temelinde veya bir ky hatt
boyunca yaplm binlerce gemi seferine dayanan
tecrbe deerleri yoluyla bunlara nasl kesin bir
biimde ulalabildii deildir, bilakis ak deniz-
deki yaklak 5500-8000 kilometre uzunluktaki
mesafelerin, yani bir okyanusun iki taraf arasn-
daki 50-75 lik boylam farklarnn deerleridir.
Veriler, Hint Okyanusunu 424 kuzey 521
gney enlemleri arasnda kaydetmektedir ve bize
Hint Okyanusunun byk bir blmnn mut-
lak anlamda denizcilik bilimsel ve matematiksel
olarak bulunan koordinatlarn vermektedirler.
Rakamlarn tesadfi sonular sanlmas kolay
olamayacaktr, zira burada sz konusu olan, do-
ruluk dereceleri veya sapma paylar ancak yz-
lerce yl sonra [modern haritalarla karlatr-
lnca] deerlendirilebilecek boylam farklardr.
Bunlarn en gen temsilcileri, metodlar hakknda
bizi belirsizlik iinde brakmamaktadrlar. Onlar
ay tutulmalar temeline dayanan geleneksel ast-
ronomik boylam bulma metodlarn ve denizci-
lerin pratik lme yntemlerini bilmekteydiler,
bununla birlikte bu yntemlere ve sonularna
gvenmemekteydiler. Onlar sadece, gemilerin
rotalarndan sorumlu denizciler deillerdi, bila-
kis slam kltr evresinde yrtlen astronomi,
matematik vb. bilimlerin stn liyakatli uzman-
lar olarak ayn zamanda kendilerine zg bir
gen zincirlemesi (triangulation) metoduna
ulamlard. Bu metodda genin iki kenar bir
yandan boylamsal olarak yeryz hedefleriyle,
dier yandan enlemsel olarak dolay kutupsal yl-
dzlarla ilikilendirilmitir. Ekvatora uzaklklar-
n kutup yksekliinden ve ynlerini belirli sabit
yldzlarn bazlarna dayanarak bulabiliyorlard
(bunu zaman ierisinde ileri seviyede gelitirilmi
bir pusula araclyla yapabilmilerdir). Bylece
gen zincirlemesi metoduna gemek iin gerekli
koullar olumutu.
19
19
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 216-218.
Hint Okyanusundaki Arap denizciliine ilikin
bu ksa aklamalardan sonra bu denizcilik bili-
minin temsilcilerine ilikin birka sz sylemek
yerinde olacaktr. Arap denizcilii hakknda bu
alann en byk iki temsilcisi 9./15. yzyln ilk
yarsndan bn Mcid ve 10./16. yzyln ilk ey-
reinden Sleymn el-Mehrnin eserleri yoluyla
bir eyler renmekteyiz. Modern aratrmalar
ilkin, Osmanl amirali Sd Al (. 970/1562)nin
Kitb el-Mu isimli kitabnda, onlarn eserleri-
nin nemleri hakknda 1834den beri ksmen ula-
labilir ve incelenmi zetleri vastasyla birey-
ler sezmitir. Muhafaza edilmi orijinal kitaplarn
bulunmas, yaynlanmas, ksmen evrilmesi ve
incelenmesi ancak 20. yzylda gereklemitir.
ok sk olmasa da nclerinin almalar hak-
knda da bu eserlerden bir eyler renmekteyiz.
bn Mcid 4./10. yzylda faaliyette bulunan ve
henz belirli bir sistematikle almayan yazarlar
olarak nitelendirdii bir ok nautikinin eser-
lerini anmaktadr
20
. ki byk denizcinin yals
olan bn Mcide gre denizcilik bilimi sadece
yazl gelenee bal olmayan teorik ve empirik
bir bilimdir, ilm al tecrb l nal. O, deniz-
cileri gruba ayrmaktadr: lk grup, basit deniz
klavuzlardr. Bunlarn yolculuklar bazen iyi
gider bazen de kt; verdikleri cevaplar bazen
dorudur bazen de yanl. Bu denizciler muallim
(stad) nitelemesini hak etmezler. kinci kate-
gorinin orta seviyeli melime (stadlar) olan
mensuplar, bilgilerinin bykl ve kapasite-
leriyle tannrlar. Onlar yeteneklidirler, gittikle-
ri yerin rotalarna hkimdirler, fakat ldkten
sonra unutulmaya mahkumdurlar. Denizcilerin
nc grubu en yksek mertebesini oluturur-
lar. Bu kalitedeki denizci ok mehurdur, btn
deniz operasyonlarna hkimdir ve ayn zamanda
hem kendi zamannda hem de daha sonralar
yararlanlan kitaplar yazm olan bir bilgindir.
bn Mcid ayrca bir kaptann seferinde uymas
gereken kurallar ve kendisinden beklenen ahlaki
prensipleri saptamaktadr .
21
Sleymn el-Mehrye gre denizcilik biliminin
20
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 179.
21
a.e., Cilt 11, s. 177.
42
D E N Z C L K
Geleneksel bir alet, Hint Okyanusunda enlem belirle-
mek iin (H. Congrevee gre)
26
.
26
Congreve, H.: A Brief Notice on Some Contrivances
Practiced by Native Mariners of the Coromandal Coast
in Navigation, Sailing, and Repairing their Vessels, in:
Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie nautique
arabe, Paris 1928 (Tekrarbasm Frankfurt 1986), s. 26;
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 230.
temeli (al ilm el-bar) teori (naar el-al) ve
deney (tecribe)den olumaktadr. Bunlar asl-
dr; tecrbe edilen ve teori ile rten dorudur
ve gvenilirdir... Sleymn el-Mehrye gre bu
disiplin, temel prensipler takriben doru kabul
edilebilirken (maa at arnet el-al), zel-
likle ayrntlar bakmndan geliim yasasna tabi-
dir (nn et-tedrc f el-feriyyt). bn Mcid,
kendisinin bu disiplinde bir ok ey gelitirdi-
inden, ama daha nceki almalarnda tashih
edilmesi gereken eyleri kada dktnden
emindir.
22
Her iki denizci kendi kltr evrelerinin birok
bilim dalna vakftlar ve kendi zel disiplinle-
ri iin vazgeilmez olan astronomiye bilhassa
hakimdiler
23
. Usturlap ve kadran gibi astronomik
ykseklik lm ana aletlerini biliyorlard ve
gemilerinde bunlara sahiptiler, gerektiinde bun-
larla almaktaydlar
24
. Bununla birlikte onlarn
daha ok kullandklar ve kendi amalarna daha
uygun olan aletler Avrupada Yakup Sopas ola-
rak ve zellikle Portekizli denizcilerde balestilha
olarak tannan alet ve pusula idi. Birinci alet,
enlemleri kutup yksekliine gre bulmadaki
pratiklii sayesinde Hint Okyanusu denizcileri
iin ak deniz seyrinde uygun bir aletti. Buna
karn usturlap yerlerin enlem lm iin daha
ok karada kullanma elveriliydi, sallanan bir
geminin bordasnda usturlap ile yaplan yksek-
lik lmlerinde 5 ila 6 ye kadar hatalar hesaba
katlmalyd. ba (baparmak eni)a gre dzen-
lenen alet, erken dnem Arap denizcilerinde
aabt (tahtalar) veya aabt (aa levhalar)
adn tamaktayd. bn Mcidin verdii bilgilere
gre levhalarn says tercihen on iki idi ve bu
levhalar byk, kk ve orta formattayd. Daha
sonraki yzyllarda bu alet keml diye adlandrl-
mtr
25
.
22
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 178.
23
a.e., Cilt 11, s. 180-181.
24
a.e., Cilt 11, s. 225-227.
25
a.e., Cilt 11, s. 230; de Saussure, Lopold: Commenta-
ire des Instructions nautiques de Ibn Mjid et Sulayman
al-Mahr, in: Gabriel Ferrand, Introduction l astro-
nomie nautique arabe, Paris 1928, s. 129-175, zellikle
s. 162 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 21,
Frankfurt 1992, s. 191-237, zellikle s. 224).
Bir zbbnn =4 iba el parmaklaryla belirlenmesi
(Lopold de Saussuree gre)
43
G R
Bu balamda, Portekizli tarihi ve corafyac
Joo de Barros (1490-1570)un Asia isimli ese-
rinden Vasco da Gamann Gujeratl Mslman
denizci Malemo (muallim, stad) Can ile
Afrikann gney dou kysnda bulumasna ili-
kin mehur rivayeti alntlyorum. Bu rivayet Hint
Okyanusunun derecelendirilmi Arap haritalar-
nn karakteri hakknda da bilgi vermektedir:
Onlar arasnda bir Arap da geldi, Guzarate
doumlu, Malemo Can isimli. O, hem bizim
adamlarmzla grmekten holand iin hem
de onlara bir gemi klavuzu arayan kraln bee-
nisini kazanmak iin onlarla seyahat etmeye
raz oldu. Vasco da Gama onunla grt
zaman adamn bilgisinden, zellikle de Vasco
da Gamaya Hindistann btn kylarnn bir
haritasn gsterdiinde olduka memnun kald.
Bu harita Araplarn tarzna gre, yani rzgar
gl izgilerine yer vermeyerek ok kk merid-
yenlere ve paralel dairelerine blmlenmiti.
Meridyenlerin ve paralel dairelerinin kareleri
ok kk olduundan, ky kuzeyden gneye
ve doudan batya her iki hatta ok kesin olarak
verilmiti ve dierlerine temel tekil eden harita-
mzn allageldik pusulasnn sayca oaltlm
rzgarlarn iermiyordu. Ve Vasco da Gama
ona gnein yksekliini belirledii byk ahap
usturlab ve dier metal usturlaplar gsterdi-
inde Arap bundan asla hayrete dmedi, aksi-
ne, baz dmencilerin (pilotlarn) Kzl Denizde
gnein ve gemi seferinde gereksinim duyduklar
yldzn yksekliini bulduklar madenden gen
aletler ve kadranlar kullandklarn, ama kendi-
sinin ve Cambaya ve btn Hindistan denizcile-
rinin, gemi seferleri hem belirli yldzlara gre,
kuzeyden ve gneyden, hem de doudan batya
doru gk yznde yryen dier byk yldzla-
ra yneltildii iin, uzaklklarn benzer aletlerle
deil de, kendisinin kulland baka bir aletle
belirlediini syledi. Bu aleti de ona gsterdi ve
alet levhadan olumaktayd.
Ve biz corafyamzda denizcilik aletleri bl-
mnde ayn aletlerin formuna ve kullanmna
deindiimiz iin burada unu bilmek yeterli-
dir: Bu aletler onlara, bizde denizcilerin Yakup
Sopas diye isimlendirdikleri bir aletin kullanl-
d ykseklik lme iine hizmet etmektedir.
Ayn blmde bu aletten ve de mucidinden
bahsedilecektir.
27
imdi Hint Okyanusundaki denizciliin ikinci
ana aletine, ak deniz denizciliinin yukarda
bahsedilen (s. 37ff.) temel unsurlarndan birisi
olan pusulaya geliyorum. bn Mcid ve Sleymn
el-Mehrnin eserlerinin verdii izlenime gre bu
denizcilik en ge 9./15. yzylda ve muhtemelen
daha erken bir dnemde pusula sistemi zerine
kurulmutu. Pusula, sabit yldzlara gre olan
eski yn bulma sistemini ortadan kaldrmam,
aksine mkemmelletirmi ve geniletmiti. Eski
sistemdeki ufuk dzleminin 32ye blmlenmesi
burada korunmu ve 360 dereceye blmlemeyle
tamamlanmtr. Hint Okyanusu denizcileri ayn
zamanda rota asn gsteren ufuk dairesinin 32
blmlemeli kavislerini ann (o. ann) olarak
isimlendirmilerdir. Bu szckte Avrupa dillerin-
de deiik formlarda ortaya kan rumb teriminin
kkenini bulmaktayz
28
. Pusula ua (kutu)
veya beyt el-ibre (ine evi) olarak, bizzat ine ise
ibre veya semeke (balk) olarak isimlendirilmi-
tir
29
. Kesin olmayan bir ifadeden, en azndan her
iki byk denizcinin manyetik inenin sapmasn
bildikleri sonucunu karabiliriz
30
. Bu varsaym
ununla desteklenmektedir: Her iki nautikinin
eserlerini zetlemi olan (bkz. s. 41) Osmanl
amirali Sd Al (. 970/1562) zel bir gne saati
(diret muaddil en-nehr, bkz. cilt II, s. 158ff.)
zerine yazd risalede sapma derecesini biliyor
grnmekte ve syanbul iin 7 olarak belirle-
mektedir bkz. cilt II, s. 159).
Arap denizciler bizi, pusulann formlarndan ziya-
de kullanm trleri hakknda bilgilendirmekte-
dirler. Bununla beraber formlara ilikin malumat
27
J. de Barros, Asia, Dcada I, Liv. IV, Cap. VI (Ed. Lis-
sabon 1946, s. 151-152); Die Asia des, in wortgetreuer
bertragung von E. Feust, Nrnberg 1844 (Tekrarba-
sm: The Islamic World in Foreign Travel Accounts, Cilt
53, Frankfurt 1995) s. 130; kr. J.-T. Reinaud, Goraphie
dAboulfda, Cilt 1: Introduction gnrale, Paris 1848
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 277), s. 439-
440; Nordenskild, A.E.: Periplus, Stockholm 1897, s.
147; Gabriel Ferrand, Introduction l astronomie na-
utique arabe, a.y., s. 192-194; Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s.
227-228.
28
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 234.
29
a.e., Cilt 11, s. 234.
30
a.e., Cilt 11, s. 236.
44
D E N Z C L K
boluu Porkekiz kaynaklar tarafndan byk
lde doldurulmaktadr. Hint Okyanusunda
kullanlan pusulaya ilikin Portekizce rivayet
Vasco da Gamaya dayanmaktadr. artc
bir tarzda Vasco da Gama, orada manyetik
inenin Cenevizlilerin tarzna gre, kadranla-
rn ve deniz haritalarnn yannda kullanldn
anlatmaktadr
31
. lerlemi pusula tipinin Hint
Okyanusundan Avrupaya daha ilk Portekiz
keif seyahatinden nce ulatn karsayabildi-
imiz iin bu bilgi bizce ok nemlidir. Byle bir
pusulay Cenevizli Christoph Kolombus berabe-
rinde tamt
32
. Hint Okyanusunda kullanlan
pusula tipinin en ayrntl tarifini Portekizli
tarihi Hieronimus Osorius (1506-1580) vermek-
tedir. Hatta bizi bu pusulalarn deiik geliim
basamaklar hakknda da bilgilendirmektedir
33
.
Verdii bilgiler bize her tipin tam bir rekons-
trksiyonunu mmkn klmtr (bkz. s. 61 ff.).
pusulann en gelimii Avrupada 19. yzyla
kadar tedavlde kalm olandr. Bu pusulann
ana karakteristii undan ibarettir: Daha sonra
kardano olarak isimlendirilen tarzda asl olan
32 blmlk btn pusula diski alt taraftan ken-
disini tayan manyetik ine ile birlikte dn-
mektedir. bn Mcidin kendi baars olarak
nitelendirdii daha da gelitirilmi olan ikinci
tipte, manyetik ine artk pusula diskini alt taraf-
tan itibaren hareket ettirmemekte, bunun yerine
pusula diski zerinde bamsz olarak oradaki
pim ucunda dnmektedir
34
(bkz. s. 65).
imdi ak denizde seyrseferin hala ilenme-
mi bulunan nc unsurundan, konum belir-
lemenin onsuz mmkn olamayaca derece al
haritadan bahsedeceiz. Bu sorunun Geschichte
31
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 307.
32
a.e., Cilt 11, s. 252-253.
33
a.e., Cilt 11, s. 253-256.
34
a.e., Cilt 11, s. 261.
des arabischen Schrifttumsdaki
35
ele alnna
iaret ederek ve argmanlar burada tekrarla-
makszn orada elde edilmi sonucu aktaryorum.
Hint Okyanusu erevesinde derece al deniz
haritalarnn olduka yksek nitelikli bir tipi
gelitirilmitir. Bu tip yalnzca, bilinen matema-
tiksel corafya ile ok byk lde gelitirilen
astronomik denizcilik bilimi arasndaki yzlerce
yl akn sren birleimin eseri olarak anlala-
bilir. Sadece Arapa-Trke kaynaklarn verdii
bigiler deil, ayn zamanda Portekiz ve dier
Avrupal denizcilerin tanklklar ve gnm-
ze ulaan harita materyalinin inecelenmesi bu
izlenimi salamaktadr. Portekizler sadece bir
yn hayli gelimi kartografik materyali deil,
ayn zamanda ilerlemi bir astronomik denizcilik
bilimini de nlerinde hazr buldular. Bundan da
te Portekizler verdikleri bilgilere gre, o uzak
blgelerden elde ettikleri haritalar sayesinde
keif seyahatlerine tevik edilmi ve cesaretlen-
dirilmilerdir. Eer biz muhtemelen 1519-1520
yllarndan gelen, boylam ve enlem dereceleri
skalalar eklenmi bir Portekiz dnya haritasnda
(Jorge Reinele atfedilir) Afrikann dou ky-
s ile Sumatrann bat kys arasndaki hattn
ekvatorda 57 ye ulatn ve modern deerden
(5650) sadece 10 saptn, ayrca Arap denizci
Sleymn el-Mehrnin deerinden sadece 20
uzak olduunu tespit ediyorsak
36
en azndan Hint
Okyanusu balamnda, sadece orada ve yzlerce
yl sren yerinde yaplm almalara dayanarak
olumas mmkn bir modelin Portekiz harita
yapmcsnn emrine amade olmas gerektiini
varsayabiliriz.
35
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 265-268, 323-336.
36
a.e., Cilt 11, s. 398-400.
45
D E N Z C L K A L E T L E R
Modelimiz:
Sert aa. kare levha.
Dml ipler
muntazam mesafelerde
(Envanter No: C 2.08)
Denizde
Ykseklikleri
Bulmaya Yarayan
lm Arac
Hint Okyanusu denizcilerinin, karada ykseklik
lm iin astronomlara hizmet eden aletler sal-
lanan gemilerin zemininde mahzurlu grdkleri,
dier rivayetlerin yan sra Portekiz tarihi Joa
de Barrosun bir rivayetinden kaynaklanmak-
tadr. O, Vasco da Gamann ilk keif seyahati
esnasnda Mslman gemi klavuzuna gnein
yksekliini belirledii byk ahap usturlab ve
dier metal usturlaplar gsterdiini sylemek-
tedir. Arap bundan asla hayrete dmedi, aksi-
ne, baz dmencilerin (pilotlarn) Kzl Denizde
gnein ve gemi seferinde gereksinim duydukla-
r yldzn yksekliini bulduklar maden gen
aletler ve kadranlar kullandklarn, fakat ken-
disinin, Cambaya ve btn Hindistan denizcile-
rinin, gemi seferleri hem belirli yldzlara gre,
kuzeyden gneye, hem de gkyznde doudan
batya doru hareket eden dier byk yldzlara
gre yneldii iin, uzaklklarn [alara gre]
benzer aletlerle deil de, kendisinin kulland
baka bir aletle belirlediini syledi. Bu aleti de
ona gsterdi, alet levhadan olumaktayd.
1
Portekizlerce balestilha olarak bilinen bu alet
Hint Okyanusu denizcilerinde aabt (tahtalar)
veya aabt (aa levhalar) adn tamaktayd
2
(bkz. s. 42).
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 227.
2
a.e., Cilt 11, s. 230.
Aletin kullanmna ilikin illustrasyon (H. Congrevee
gre, A Brief Notice, a.y., s. 230).
46
D E N Z C L K
Yakup Sopas
Astronomi tarihi ve Arap-slam kl-
tr evresindeki denizcilik aletleri-
ne ilikin bugnk bilgimize gre,
Yakup Sopasnn Levi ben Gersonun
veya Johannes Regiomontanusun bir
buluu olduuna ilikin allageldik
dnce savunulamaz grnmekte-
dir
1
. Yunanlardan etkilenmi olarak
Araplar daha 3./9. yzylda yldzlarn
yksekliklerini belirlemek iin dier
aletlerin yannda zt e-ubeteyn
(iki bacakl ) adl bir aleti kullan-
mlardr. Bu aletin, slam dnyasnda
zamanla gittike gelien usturlap ve
yeni astronomik aletlerin icat edilme-
siyle, yldzlarn yksekliini karadan
gzlemleme iinde geerliliini yitir-
dii ve deniz seferi esnasnda gemile-
rin sallanan gvertesinde kutup yk-
sekliklerini belirlemede daha byk
bir nem kazand tahmin edilebilir.
Bu balamda, Regiomontanusun
1472 ylnda grnen byk kuyruklu
yldzn apn, skalas 210 ksma ayrl-
m olan bir Yakup Sopas vastasyla
lm olduunu grmek ok ilgin-
tir. Regiomontanus, Hint Okyanusu
denizcilik biliminden tandmz bu
dairenin [360 derece yerine 210 a]
blmlemesini Portekiz keif seyahat-
lerinden nce renmi grnyor
2
.
Anlalan o ki, Hint Okyanusu denizci-
lerinin tercih edilen bu aleti hakknda-
1
Sorunun tartmas ve literatr iin bkz.
Sezgin, Fuat: aiyyet ktif el-le er-
Raadiyye A Yab, in: Zeitschrift fr
Geschichte der arabisch-islamischen Wis-
senschaften (Frankfurt) 2/1985/arab. Teil
7-30.
2
Sezgin, F.: GAS, Cilt 11, s. 303-304.
ki bilgiler Avrupaya daha 7./13. yzyln Asya
seyyahlar araclyla ulamtr. Alet nceleri
Arapa konuan dnyada aabt (tahtalar),
daha sonra Avrupada balestilha adn tamak-
tayd
3
.
Bacaklar bir eksen evresinde dnmektedir ve
bunlar boyunca a mesafeleri llmek istenen
iki nesne nian alnr. Daha sonra bir ip aracl-
yla bacaklarn serbest ular arasndaki mesafe,
yani yarm ann ifte sins llr.
4
3
Sezgin, F.: a.e., Cilt 12, s. 227-232, 302-306; ayn yazar
aiyyet ktif el-le er-Raadiyye A Yab, a.y.
4
Wiedemann, Eilhard (Th.W. Juynboll ile birlikte): Avi-
cennas Schrift ber ein von ihm ersonnenes Beobach-
tungsinstrument, in: Acta orientalia (Leiden) 5/1926/81-
167, zellikle s. 137-138 (Bu her iki almann Tekrar-
basm: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften Cilt 2, s.
1117-1203, zellikle 1173-1174); E. Wiedemann: ber
eine astronomische Schrift von el-Kind (Beitrge zur
Geschichte der Naturwissenschaften XXI.1), in: Sit-
zungsberichte der physikalisch-medizinischen Soziett
(Erlangen) 42/1910/294-300 (Tekrarbasm in: Aufstze
zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, Cilt 1, s. 660-
666).
Modelimiz: Yab b. s el-Kind (.256/
870den ksa bir sre sonra) tarafndan yapl-
m bir alet rekonstrksiyonu. Aa; niangh-
lar, mentee ve akl pirin. Uzunluk: 50 cm.
(Envanter No: A 4.23)
47
D E N Z C L K A L E T L E R
Yakup Sopas
Modelimiz: Ahap, uzunluk: 50 cm. Sopa
zerinde hareketli drt niangh cetve-
li. Sopa zerinde derece blmlemesi.
(Envanter No: A 4.22)
Bir Dier
Yakup Sopas
Bu form erik aacndan
bir ok balant sopasyla
iaretlidir. Modelimiz
Museo Navalin,
Madrid
1
, ve Museu
Martimde, Barselona
2
,
bulunan rneklerine
dayanmaktadr.
1
Bkz. Astronomical Instruments in Medieval Spain,
Santa Cruz de la Palma 1985, s. 114-115.
2
Bkz. La navegaci en els velers de la carrera d
Amrica, Barselona tarihsiz, no. 52.
Modelimiz: Sert aa, entikli. Uzunlamasna
sopa drt a skalasyla birlikte, uzunluk: 73 cm.
Drt oynatlabilir niangh cetveli (48, 34, 26 ve
18 cm). (Envanter No: C 2.06)
Resim, Instrumentos
de navegacin: Del
Mediterrneo al
Pacficodan, Barselona,
tarihsiz, s. 68.
48
D E N Z C L K
Yakup Sopas ile yaplan gzlemin daha son-
raki geliiminde balant sopasnn (backstaff)
en basit formuna gre olan John Davis (1607
civar)in karlkl balant sopal formu olduka
pratik grnmektedir. Bu form onun adna isti-
naden Davis Kadran veya ngiliz Kadran olarak
isimlendirilmitir.
Burada, Gne arka tarafa alnarak lm yap-
lr; ufuk byk daire paras zerinden yaplan
gzleme kk daire paras zerindeki niangh
deliinden den gne na uygun gelecek
ekilde ayarlanr. Daire paralar zerinde oku-
nacak her iki a verileri toplamyla gzlemlenen
Gnein ykseklik as elde edilir
1
.
Modelimiz Museo Naval, Madrid
2
, ve Museo
Martim, Barcelona
3
mzelerinde bulunan rnek-
lerden esinlenmitir.
1
Bkz. Schmidt, Fr.: Geschichte der geodtischen Instru-
mente, s. 347-348, Tafel XXII.
2
Bkz. Instrumentos de navegacin: Del Mediterrneo al
Pacfco, Barselona tarihsiz, s. 92-93.
Resim, A. Wakeleyden: A Agulha de marear
rectificada, London 1762.
3
Bkz. La navegaci en els velers de la carrera d Amrica,
a.y., no 53.
Sert aa, uzunluk: 72
cm. Ayarlanabilir diop-
ter-niangh her iki daire
parasnda. Sabit duran
entikli niangh iki daire
parasnn orta noktasnda
(Envanter No: C 2.07)
Davis Kadran
49
D E N Z C L K A L E T L E R
Portekiz tarihi Joo de Barros (1552)un
1
verdi-
i bilgiye gre Vasco da Gama ilk keif seyaha-
tinde gemisinin gvertesinde ahap bir usturlaba
sahipti. Bu alet bir vin tarznda ayak ze-
rinde aslyd ve 3 palmo (= yaklak 66 cm)luk
bir aptayd.
1
sia, Lissabon 1552, s. 280 (Dec. I, Livro IV, Cap. II,
Ed. Lissabon 1846, s. 135), bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11,
s. 285.
Vasco da Gamann
Deniz Usturlab
Modelimiz:
Mee, ap: 66 cm. ayak nar, ykseklik:
150 cm. Dndrlebilir a cetveli diopter
nianghla birlikte. n yzde 90 lik iki
skala bulunmaktadr ve yl hkkedilmitir.
(Envanter No: C 2.02).
50
D E N Z C L K
Bir diskten oluan deniz usturlabn (astrolabio
nutico) spanyann hizmetinde bulunan hari-
tac Diogo Ribeiro 1525, 1527 ve 1529 tarihli
haritalarnn zerinde resmetmitir
1
. Bununla o
muhtemelen bn e-affr tarafndan 420/1029
ylnda Toledoda yaplm olan usturlabn (bkz.
II, 95) geleneindedir.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 298-299; kr. Instrumentos de
navegacin: Del Mediterrneo al Pacfco, Barselona ta-
rihsiz, s. 57.
Dioga Ribeironun
Deniz Usturlab
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. ap: 18
cm. Dndrlebilir a cetveli
diopter nianghla birlikte.
Ykseklik lmne 90 lik iki
skala hizmet etmekte, bir skala
da saat alar iin hkkedilmi.
Eduard Farr-Oliv tarafn-
dan yaplmtr (Barselona)
(Envanter No: C 2.04)
izim, D.
Ribeiro,
Mapamundi
(1529).
51
D E N Z C L K A L E T L E R
Deniz Usturlab
16. yzyldan bir portekiz modeline dayanarak
Martin Brunold (Abtwil, svire) tarafndan imal
edilmitir.
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. ap: 20 cm.
Dndrlebilir a cetveli diopter nianghla
birlikte. n yzde 90 lik iki skala bulunmakta-
dr ve 1555 tarihi hkkedilmitir.
(Envanter No: C 2.01).
52
D E N Z C L K
Denizde konum belirlemeye yarayan bu kadran
da yine haritac Diogo Ribeiro 1525, 1527 ve 1529
tarihli dnya haritas zerinde resmetmitir.
Denizci Kadran
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi. Yarap: 15 cm.
Diopter niangh yan tarafta. Ykseklik
lm iin skala, onun altnda leden
nce ve leden sonra saatleri iin skala.
12 bur sembolnn projeksiyonu 90 lik
a gstergesi zerinde. Eduard Farr-
Oliv (Barselona) tarafndan yaplmtr.
(Envanter No: C 2.05).
53
D E N Z C L K A L E T L E R
Az fleme cam.
Ahap ayaklk.
Ykseklik: 26 cm.
(Envanter No: C 2.10)
Drtl Kum
Saati
Basit Kum Saati
Az fleme cam,
ahap ayaklk ierisin-
de. Ykseklik: 26 cm.
(Envanter No: C 2.09)
Deniz seferinde kullanld ekliyle bir kum
saatinin rekonstrksiyonu. Yolculuk hzn belir-
lemeye yarayan ksa sreli parakete camlar ve
bir nbet sresi ierisinde (1 cam yaklak 2 saat)
boalan saat camlar bulunmaktayd.
Denizcilik amalar iin
zaman lmnn son
derece kesin olmas
gerekliliinden, bu tip
kronometreler takm
olarak yakn zamanlara
kadar gemilerde bulun-
durulmutur. Bu yolla
hatalar tespit edilebili-
yordu.
54
D E N Z C L K
Karavela
Modelimiz: Ahap. Madeni
paralar ve iviler pirin.
Gemi armas, hareketli
donanm ispavli. Yelkensiz.
Uzunluk: 50 cm.
(Envanter No: C 3.02)
Karavela 9./15. yzyln en nemli gemi modelle-
rinden birisidir. Muhtemelen Marib ky balk-
l deniz aralarndan ortaya kmtr. Latin
yelkenleri tarafndan belirlenmi olan yelken
direi (2./9. yzyldan itibaren belgelenmitir)
rzgarda seren direinden daha kuvvetli manev-
ra salar, deniz seyrsefer tarihinin nemli
ilerlemelerinden birisi olarak muhtemelen en
azndan Araplarn araclyla Bat Avrupaya
ulamtr
1
.
1
Kr. Landstrm, B.: Segelschiffe, Gtersloh 1970, s.
100f.; Tryckare, T. (Ed.): Seefahrt, Bielefeld 1963; Pa-
ris, P.: Voile latine? Voile arabe? Voile mystrieuse, in:
Hespris 36/1949/69-96.
55
D E N Z C L K A L E T L E R
Umman Sultanl Diyanet ve Vakf leri bakan
Abdullh b. Muammed es-Slimnin hediye-
sidir.
Umman. Hint Okyanusundaki deniz ticareti iin
yzlerce yl belirleyici olan bu gemi tipi iin dier
nitelikleri yan sra <Latin> direi ve teknenin
d taraflarnn tahtalarnn birbirlerine keten
iplerle elastiki balants karakteristiktir.
Dv
(Dhau, Dau)
Modelimiz: Ahap. Madeni
paralar ve iviler pirin. Gemi
armas ispavli. Yelkensiz.
Uzunluk:143 cm.
(Envanter No: C 3.02)
56
D E N Z C L K
1
Bkz. Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus. The
Khalili Portolan Atlas by Svat Soucek, Londra 1996
(= Studies in the Khalili Collection, vol. 2), Plate 22.
Modelimiz: Yapay dkm ta.
Ykseklik: 50 cm. Ahap vin.
(Envanter No: C 3.11)
Resim, Piri Reis
and Turkish
Mapmaking, Pl. 22.
Modelimiz Trk amirali Pr Res
(1525 civar)in atlasndaki bir
tabloya dayanyor. Marmara deni-
zinde bulunan manastrl bir ada
gsteriliyor. Bu manastra bir vin
yardmyla bir bot kaldrlmakta-
dr
1
.
Bir Botu Kaldrmaya
Yarayan
Vin
57
P U S U L A
Arap-slam kltr evresinde tannm gelenek-
sel pusula inesi, byk bir ihtimalle ya manye-
tikletirilmi bir balk formuna sahipti ya da man-
yetikletirilmi baka bir nesneden oluuyordu.
Bu, su ile doldurulmu bir kaba konulduunda
kuzey-gney ynne doru yneliyordu. Byle
bir pusulann temel prensibi bu modelle gz
nne serilmektedir
1
.
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 240ff.
Pirin hazne, altn yaldzl.
ap: 21 cm. Tahta balk
manyetikletirilmi demir ekirdekli,
uzunluk: 8 cm.
(Envanter No: C 1.01)
Balk Pusula
PUSULALAR
58
D E N Z C L K
el-Melik el-Erefin
Yzer Pusulas
Astronomi, tp ve jenealoji ile uram olan
(bkz. II, 105) Yemen Sultan el-Melik el-Eref
(690/1291 civarnda yazmtr) tarafndan bize
bir pusula tarifi ieren risale ulamtr. Rislet
e-se olarak adlandrlm bu eserde el-Eref,
olduka yksek bir geliim basaman gsteren
bir yzer pusula tarif etmektedir.
Manyetik ine su dolu yuvarlak haznede hafif,
balmumu veya zift ile emprenye edilmi incir aa-
cndan bir denekik tarafndan, her ikiside orta-
larnda ha formunda birbirleriyle balanacak
ekilde tanmaktadr. Haznenin kenar 4 x 90
ye blmlenmekten baka bir de beer derecelik
izgili taksimat tayor (toplam 72).
Bu ekilde donatlm pusulasna el-Melik el-
Eref, usturlabn bir grevi olan azimut hesap-
lamas zmn de tamtr. Bunun aynsn
Peregrinus (bkz. s. 60)un ine pusulasnda tekrar
bulacaz
1
.
Bizim rekonstrksiyonumuz yazarn tarifine ve
izimine dayanmaktadr.
Hazne altn yaldzl.
ap: 16 cm. Skala: 360 dere-
ce. Demir gsterge: 9 cm, tahta
amandra altna dik alyla sabit-
lenmitir.
(Envanter No: C 1.04)
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 247.
59
P U S U L A
Modelimiz:
Yuvarlak kutu
(mantar, akril, bakr),
ap: 15 cm. A cetveli glge pimle-
riyle birlikte, dndrlebilir.
Skala: 4 x 90.
(Envanter No: C 1.05)
Peregrinusun
Yzer Pusulas
Dostu Syger de Foucaucourta hitaben yazd
bir mektubunda Fransz bilgin Petrus Peregrinus
de Maricourt 1270 civarndan iki pusula tipini
tarif etmektedir. Dikkate deer olan, onun bu
mektubu aa talyada bulunan Friedrichin
Araplar iskan ettii Lucera kenti nlerinde yaz-
m olmasdr. Tarif ettii iki pusula tipinden biri-
si bir ine yerine manyetik ta ile donatlmtr.
Bu ta yuvarlak olarak yontulmu ve yuvarlak bir
kutu ierisine su geirmez olarak kapatlmtr.
Kutunun kapana her biri 90 blm izgili drt
kadran tayan bir tahta disk birletirilmektedir.
Burada kuzey ynn bulabilmek iin kapak,
zerinde bir ipin meridyen ynnde gerili olduu
bir su kabna yatrlr. Taksimatl disk tam ola-
rak iaretlenir iaretlenmez, zerine, dairenin
merkez noktas evresinde dndrlebilir olan
ve her iki ucunda iki dik pim tayan bir gs-
terge yerletirilir. imdi, kutu herhangi bir suya
yatrlabilir ve latann ularnda bulunan ubuk-
cuklar zerinden yldzn hali hazrdaki meridyen
apmasn ve bununla birlikte gndz veya gece
vaktini renebilmek iin bir yldz nian alnr
(rnein gneli bir gnde bir pimin glgesi gs-
terge boyunca decek ekilde).
1
1
Balmer, H.: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis des
Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 61; kr. Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 11, s. 244-245.
60
D E N Z C L K
Peregrinusun
ne Pusulas
Petrus Peregrinus tarafndan tarif edilen ikinci
pusula bir manyetik ineye sahiptir, bu ine
dikey bir eksenin ortasndaki kk bir delie
sokulmutur, eksen, zemin ile yuvarlak kutunun
cam kapa arasnda kendi yatanda dner.
1
Bu demektir ki, Peregrinus olduka modern
grnen, Arap-slam kltr evresinde en ge
15. yzyldan itibaren izleyebileceimiz ve man-
yetik inenin sivri bir uta oturduu
2
yapm
eklini tanmamt. Bir hedef latas araclyla
Peregrinus, tpk el-Melik el-Eref gibi (bkz. s.
58), usturlabn azimut hesaplamas devini pusu-
laya tamtr.
1
Balmer, H.: Beitrge zur Geschichte der Erkenntnis des
Erdmagnetismus, Aarau 1956, s. 51; kr. Sezgin, F.: a.e.,
Cilt 11, s. 242.
2
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 242.
Modelimiz:
Ahap silindir, ona uygun kesim, yazl
cam disk ile birlikte, ap: 10 cm. ne ha
eklinde demirden, ieride iki pirin tel
arasna dndrlebilir halde asl. Hedef
gstergesi glge pimleriyle birlikte, diske
dndrlebilir halde oturtulmu.
(Envanter No: C 1.06)
61
P U S U L A
Portekizli tarihi Hieronimus Osorius (1506-
1580) artc bir kesinlikle, Portekizli denizci-
lerin Hint Okyanusu denizcileri ile karlama-
lar esnasnda tandklar pusula tipini tarif
etmektedir. Birinci tip ok modern gzkyor.
Bir mandrel zerine oturtulmu, bir cam kapakl
yuvarlak bir hazne ierisindeki ineden olumak-
tadr. Osoriusun szckleriyle
1
: Onlar deniz
1
De rebus Emmanuelis libri XII, Kln 1574, Liber 1, p.
27; bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 253-254.
seferlerinde, denizcilerin ine (acus) olarak
isimlendirdikleri seyir aletleri (normae navicula-
riae) kullanmlardr. Bu gerelerin formu, deniz
blgelerinden uzak olanlarn malumu deildir
[ve bu nedenle] yabanc olan aklamak istiyo-
rum. Bu alet dz tabanl yuvarlak bir aa kaptr
ve iki veya parmak yksekliktedir. Bunun
zerine ok byk bir zenle demirden retilmi,
hassas, ince ve kap apnn uzunluunu amaya-
cak [ekilde] lmlenmi bir gsterge (regula)
oturtulur. Mandrelin sivri ucu alt tarafta ibkey
ve yukar doru kabartlm regulann ortasn-
dan geer. [Regula], [ mandrel] her iki taraf ayn
[dik] a tekil edebilecek ekilde denge ile asl
bulunur. Bunlarn tamam bakr tel bir halka
tarafndan kuatlan cam bir kapak ile kapatlr,
bylece regula ne oynar ne de bir tarafa doru
meyledebilir.
Modelimiz: Silindir sert
aa, ap: 15 cm. Cam kapak
bakr halka ile pekitirilmi.
Manyetik demir ine, pirin
mandrel zerinde hareketli.
(Envanter No: C 1.02)
Hint Okyanusu Denizcilerinin
Drt Pusula Tipinden Biri
62
D E N Z C L K
Portekizli tarihi Osorius tarafndan tanmlanm
olan, Vasco da Gamann ve dier batl deniz
seyyahlarnn Hint Okyanusundaki, oral mes-
lektalar yannda tandklar ikinci pusula tipi
daha ileriki geliimin sonucuydu
1
:
Onlar daha kolay olmas ve keskin insan zekas
yoluyla nceden mevcut olana devaml surette
ilave bireyler kefedilmesi iin, aletin rotay daha
kesin izleyebilmelerine yarayan bir dier trn
bulmulardr. Onlar imdi, demir telden kenar-
lar eit olan, fakat alar eit olmayan deitiril-
mi ekenar drtgen [baklava dilimi] formunda
bir figr yapyorlar. Bunun zerine yukardan
ve aadan birer dairesel para karton (carta)
yaptrrlar. Figre, mknatsn eklenen kuvvetiy-
le, sivri kelerin birisi kuzeyi dieri gneyi ve kt
kelerden birisi douyu dieri baty gsterecek
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 255.
Modelimiz: Ahap silindir
cam kutu ierisinde, ap: 16
cm. Cam kapak hkkedilmi
pirin halka ile birlikte. Yazl
kat disk. Altna balk for-
munda eik demir tel yerleti-
rilmitir, dikey pirin mandrel
zerinde dndrlebilir
(Envanter No: C 1.03)
Hint Okyanusundan
Daha Gelimi Bir
Pusula Tipi
ekilde karton disklerin arasna yerletirilir. Bu
disk (orbis) apnn uzunluu, [ekenar drtgen]
eklindeki figrn uzunluunu amaz. imdi dis-
kin merkezinde bakr bir gbek vardr. Bu gbek,
regulann merkezi hakknda sylediimiz gibi
yaplmtr. O gbee pimin sivri ucu sokulur
ve bylece disk, sadece bahsettiimiz regulann
ilevine sahip olmayan, ayrca gemilerin yr-
tld btn rzgarlarn ynlerini optik olarak
gsterecek ekilde sallant halinde bulunur. st
tarafta bulunan karton zerinde kuzey, gney,
dou, bat ve bunlar arasndaki ynler ok kesin
bir biimde izilirler (describuntur).
Karton disk, 15 sabit yldzn yaklak dou ve
batlarn ve iki kutbu gsteren 3115 aralkla 32
yn gsterme noktasyla iaretlenmitir.
63
P U S U L A
Sonradan ve haksz yere
Kardano Tarzl olarak
adlandrlan sisteme gre
asl
Pusula
Modelimiz: Silindir sert aatan,
ap: 24 cm, ykseklik: 18 cm.
Yarm kre formunda pusula
kutusu, kardano tarzl, bakr
bir halka vastasyla aslmtr.
Demir balkl karton disk, bir
mandrel zerinde dndrlebilir
olarak konumlandrlmtr, yuka-
rdan bir cam disk ile kapatlm-
tr. (Envanter No: C 1.07)
Pusula geliiminin Portekiz deniz gezginlerinin
Hint Okyanusunda tanm olduklar nc ve
en son basama hakknda bizi tarihi H. Osorius
(1506-1580) aadaki gibi bilgilendirmektedir:
Alet, disk aa doru batacak ve bloke olacak,
dolaysyla artk bamsz olarak kuzeyi gstere-
meyecek ekilde tesis edilecek olursa, geminin
denizde giderken ne veya arkaya yahut her
iki taraftan birisine doru meyletme rahatsz
edici durumu var olmaya devam eder. Bu duru-
mu nlemek iin olduka keskin zekann rn
olarak birey icat edilmitir: Mahfaza (vas) st
kenarn biraz alt tarafnda bakr halka ile sk
bir biimde evrelenmitir. Bu halkann her iki
yanna elik bir pim (?virgula calybea ducta) d
tarafta bulunan dier daha byk halkann deli-
ine llen bir mesafede sokulur. ki pim eittir
ve tek bir sopa haline getirilebilecek kadar kar
karya ylesine dz dururlar, bu ayn zamanda
daire eklindeki ara blgenin apyla rtr.
Darda bulunan halka bu iki pim evresinde
tpk bir eksen evresinde olduu gibi dner.
Bu d halkadan ayn aralklarla hepsini ieren
kuatc yuvarlak bir kabn kenarna sokulmu
dier iki pim geer. D taraftaki pimler, ieride
bulunanlara kar, her ikisi birbirleri zerine
sevkedilecek olurlarsa, dik alarda kesiecek
ekilde yerletirilmilerdir. Her ne kadar btn
dzenein alt taraf bakrdan ve ar olsa da,
hibir yere arpmayacak ekilde d kaba aslm
bulunur. Her taraftan tam ortada kalacak ekilde
beslenmitir. Ve dzenek aa doru asl ve
hareketli olduu ve bu sayede dengede durduu
iin, sert dalgalar esnasnda bile devaml tam
dzgn durmaktadr. Bylelikle bu aleti kuzey
ynnden alkoyacak hibir ey olmaz.
1
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 255-256.
64
D E N Z C L K
Buna gre yeni e, pusula diskinin gemi yolcu-
luu esnasnda yatay konumda askda kalmasn
salayan kardano sisteminin zekice icat edili-
idir
2
.
Diskin altna yerletirilmi manyetikli baklava
ekilli tel, diski kuzey-gney ynne dorultur.
Kardano sistemi sspansiyonu araclyla yn
tespiti geminin eik durumlarnda bile yaplabi-
lir.
Disk 1515' lk aralklarla dou ve batlaryla
birlikte 15 sabit yldzn isimlerini tamaktadr.
Ayrca derecelere blmlenmitir
3
Deiik pusula ineleri. Bunlar karton diskin altna yerletiri-
liyor ve bir manyetik tala manyetikletirme sonrasnda kuzey-
gney ynn gstermekteydiler. Balk formu (en soldaki)
Araplarda en yaygn olarak kullanlandr.
Ona ait olan sergi modeli ak yan ile birlikte: Pirin,
ap: 12,5 cm.
Bu prensip, nasl tutulurlarsa tutulsunlar ya dkmeyen
lambalardan alnmtr. Bundan en azndan u sonu
kar: Cardanus bu dzenein mucidi grlemez ve bu
sadece, ilk olarak onun tarafndan dile getirildii iin
onun adyla isimlendirilmektedir. Btn aratrmalarma
ramen bu hayli zekice buluun kkenine ilikin bireyler
tespit etmeyi baaramadm.
3
Breusing, A.: Zur Geschichte der Geographie. 1. Flavio
Gioja und der Schiffskompa, in: Zeitschrift der Gesell-
schaft fr Erdkunde zu Berlin 4/1869/31-51, zellikle s.
47 (Tekrarbasm in: Acta Cartographica, Amsterdam,
12/1971/14-34, zellikle s. 30). Breusing Cardanonun
kitabn, De subtilitate, XVII. Kitap: De artibus artifcio-
sisque rebus kaynak olarak vermektedir.
2
Bu buluu kardano olarak niteleme alkanln Art-
hur Breusing kuku ile karlamaktayd: imdi bizzat
Cardanus yle sylemektedir: Kayzerin koltuunu,
sefer esnasnda btn sallanmalara ramen devaml ola-
rak hareketsiz ve rahata oturaca ekilde kurma imka-
n bulunmutur. Bu, dingil yaylarnn zel bir balants
yoluyla gereklemektedir. nk hareketli halka, bir
tanesinin muylular yukarda ve aada, dierininkile-
ri sada ve solda ve ncsnnkileri nde ve arkada
bulunacak ekilde birbirleriyle balanmlarsa, devaml
olarak her hareket sadece en fazla eksen evresinde
kalaca iin, bu tr bir dzenek yolculuk aracnn her
konumunda mkemmel bir ekilde dinginlik ierisinde
kalmaldr.
65
P U S U L A
Hint Okyanusunda gelitirilmi pusulann en
yksek basama, orann en byk denizcilik
bilginlerinden birisi olan bn Mcidin baars
olarak grnmektedir. 895/1489 ylnda tamam-
lad Kitb el-Fevidde o, denizcilik biliminde-
ki bulularndan birisinin, manyetik ineyi do-
rudan doruya pusulann zerine yerletirmek
olduunu yazmaktadr. Hint Okyanusunda kul-
lanlan, bir manyetik telinin veya bir manyetik
inenin ya dairesel bir karton diskin altnda veya
karton disk olmakszn bir pim zerinde dnd
malumumuz olan pusula formlar dolaysyla bn
Mcidin buluunu muhtemelen, onun manyetik
ineyi pim zerinde bulunan karton disk stn-
de, pime [etrafa dnebilecek ekilde] oturtuldu-
u anlamnda anlayabiliriz
1
.
Denizcilik Bilgini bn Mcide ait
Pusula
Modelimiz: Silindir sert aa. ap:
16 cm. Ykseklik 10 cm. Kardano
sistemi sspansiyonu bakr halka
araclyla. Demir ine, uzunluk:
8 cm, yarm kre formundaki mah-
faza ierisindeki bir pim zerinde.
Mahfaza disk ile kapatlmtr.
(Envanter No: C 1.08)
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 261.
66
D E N Z C L K
Pusula in Yardmc Ara Olan
Bir Dzenek
ki byk denizcilik bilgini bn Mcid ve
Sleymn el-Mehrnin aklamalarndan, Hint
Okyanusundaki seyrseferde silindir formlu
pusulann tamamlayc bir dzenek ile balantya
getirildii sonucu kmaktadr. Bu silindiri evre-
leyen, yn gsterme noktalarnn 32 yaknsayan
izgisi ve iki kutupla beraber bilinen 15 sabit
yldzn dou ve batlarnn isimleri ile birlikte
donatlm bir levhadr. Levha pusulayla birlikte
geminin n tarafnda (adr el-merkeb) sabit bir
yeri vardr. Bu levha, denizciye, seyir esnasnda
deien yn asn okumay mmkn klmakta-
dr.
Modelimiz: Pirin, hk-
kedilmi, tahta zerinde.
Kenar uzunluu 41 cm.
Kalnlk: 6 mm.
(Envanter No: C 1.23)
67
P U S U L A
Tarihi Osorius (1506-1580)un tarif ettii yuka-
rda (s. 62) bahsedilen pusula tipinden ikincisi
byk bir ihtimalle Christoph Kolumbusun eli
altnda bulunuyordu. Bu pusula tipi, manyetik-
letirilmi oval telin bir kat parasna aadan
pusula diskine doru yaptrlmasyla karakte-
rize edilmektedir. Diskin kendisi, zgrce hare-
ket edecek ekilde sivriltilmi bir pim zerinde
dnebilir ekilde oturmaktadr. spanyol Martin
Corts Breve compendio de la sphera y de la arte
de navegar (Sevilla 1551, s. 80) isimli kitabnda
byle bir pusulay tarif etmektedir ve tarifini
pusula diskinin ve oval tel eklinin bir izimi ile
donatmtr
2
.
1
Burada tarif edilen Ceneviz tarz tipin yannda o,
seferleri esnasnda Flaman olarak nitelendirdii pusu-
lalar da kullanmtr. Bu tip de, karton diskin tel em-
ber ile birlikte dnmesi prensibine gre kurulmutur.
Kolumbusun verdii bilgilerden, Flaman pusula tr-
nn de tpk Ceneviz tarz gibi benzer bir diske sahip
olduu sonucunu karabiliriz, kr. H. Balmer, Beitrge
zur Geschichte der Erkenntnis des Erdmagnetismus, Aa-
rau 1956, s. 80-84.
Grld kadaryla Hint Okyanusunda kulla-
nlan bir pusula tipi, daha 9./15.yzylda talyan
denizcilerin malumu olmutur. Bu izlenim zel-
likle Vasco da Gamann ilk seyahat rotas hak-
kndaki rivayeti yoluyla kazanlmaktadr. Burada,
onun Hint Okyanusu denizcilerinin manyetik
ineyi Cenevizliler tarznda nasl kullandklar-
n grd sylenmektedir
3
. Maalesef imdiye
dein, diskin 32ye blmlenmesinin rzgar gl-
nn yn gsterme izgilerini sergilemedii, aksi-
ne Hint Okyanusu denizcilerinin blmlemesi
kkenine bilinen 15 sabit yldzn dou ve bat-
larnn ve iki kutbun yn gsterme noktalarnda
sahip olduu pusula diski ile balantl olduu
fark edilmemitir.
2
Bkz. Balmer, H.: Beitrge, a.y., s. 79-80.
3
Bkz. Roteiro da Primiera viagem de Vasco da Gama
(1497-1499) por lvaro Velho, prfacio, notas e anexos
por A. Fontoura da Costa, Lissabon 1940, 2. bask 1960,
s. 23; kr. Sezgin, F.: a.e., Cilt 11, s. 307.
Kolumbus Tarafndan
Kullanlan Pusula
Tiplerinden Birisi
1
68
D E N Z C L K
Yer ekimi hakkndaki bilginin tarihi hakknda
kendisine takdire ayan bir eser bolu oldu-
umuz Heinz Balmer tarafndan gerek gemi
pusulas
1
olarak nitelendirilen tip, Portekizli
tarihi Osoriusun Arap denizciler tarafndan
Hint Okyanusunda kullanlan pusulalarn n-
c tr olarak tarif ettiinden (bkz. s. 63) baka
birey deildir: ne bir apkack ile donatlm
olarak dengede, zgrce dnebilecek ekilde
kutucuun zeminine skca bal olan pimin sivri
ucunun st tarafnda oturmutur. nenin st
tarafna dairesel bir disk salamca yaptrlmtr
ve bunun zerinde hareketli, yatay olarak onun-
la birlikte dnen bir (32 paraya blnm bir)
daire iaretlenmitir. Bu disk 360 dereceye deil,
aksine her biri 11
1
/
4
derece olan rzgar izgile-
rine blmlenmitir. Kutucuun devaml olarak
yatay kalmasn salamak iin iki yatay halkadaki
ha eklindeki eksenlere, i halkada bir eksenin
evresinde, i halka dndaki halkada birincisine
gre dik al olarak duran dier eksenin evre-
sinde dnebilecek ekilde aslr. Bylece kutucuk
geminin sallantlarna ramen devaml olarak
arlk noktas konumuna dorulur.
Balmer yle devam etmektedir: spanyol Pedro
de Medina 1545 ylnda, Hollandal Stevin 1599
ylnda bu pusuladan olduka allagelmi bir
eymi gibi bahsetmektedirler. Her iki halkada-
ki asma tertibatlarn 1501-1576 yllar arasnda
yaam olan Cardano bulmu olmal. Ama kimse
bize, ineyi rzgar glyle birlikte bir kartonun
altna ilk olarak kimin sabitlediini ve bylece
bir pimin zerine yerletirmi olduunu syleme-
mektedir.
1
Balmer, H.: Beitrge, a.y., s. 69.
Balmerin Hint Okyanusundaki Arap denizcilik
bilimine ve Osoriusun orada icat edilen pusula
trleri hakkndaki aklamalarna dair hi bir
bilgiye sahip olmam olmas teessf edilesi bir
durumdur.
Gerek Gemi Pusulasnn Osorius tarafn-
dan tarif edilen dier iki pusula trnde olduu
gibi daha ilk Portekiz Asya seyahatleriyle Hint
Okyanusundan Portekize ulam olduu fikri
esassz saylamaz. Avrupada gn yzne kan
ilk Gerek Gemi Pusulas hemen hemen bura-
da resmedilen model gibi grnm olmaldr.
Tornalanm silindir, sert aa. ap: 24,5
cm. Ykseklik: 17 cm. Kardano sistemi
sspansiyonu bakr halka araclyla. Disk,
balk formunda eilmi demir tel ile iki u
arasnda, dndrlebir halde yarm kre for-
mundaki pusula mahfazasna oturtulmutur.
(Envanter No: C 1.09)
Avrupada lk
Gerek Gemi Pusulas
69
P U S U L A
Silindir sert aa. ap: 26 cm.
Ykseklik: 20 cm.
(Envanter No: C 1.10)
Bir Dier Model
Gemi Pusulas
Georges Fournierin Hydrographie contenant
la thorie et la practique de toutes les parties
de la navigation (Paris 1643)undan faydala-
nlmtr.
70
D E N Z C L K
Gemi Pusulas
Drtgen Mahfaza erisinde
Rekonstrksiyon Rodrigo Zamorano (1581)
tarafndan tarif edilen ekle
1
dayanarak yaplm-
tr. Pusula kutusunu Kardano sistemi sspansi-
yonu ile birlikte tayan kutu ilk defa drtgendir.
1
amorano, Rodrigo: Compendio de la arte navegar,
Sevilla 1581, tekrarbasm 1973, fol. 36a.
Modelimiz:
Kutu sert aa: 20 x 20 x 10 cm. Silindir pusula
kutusu ahap. Kardano sistemi sspansiyo-
nu pirin halkada. Disk e kenar drtgen for-
munda eilmi demir tel ile birlikte, pirin bir
mandrel zerine dndrlebilir
olarak yerletirilmi.
(Envanter No: C 1.11)
71
P U S U L A
ki Osmanl
Pusula Tipi
cc alfe (1609-1658)nin Cihnnm
isimli Osmanl Trkesi kitabnn ilk
Mteferria basksna 1145/1732 ylnda
bir pusula resmi (s. 65 ve 66 arasnda
sada) eklenmitir. Bu pusula zerinde
manyetik ine artk tel yay halinde karton
diski tamamakta, bunun aksine manye-
tikletirilmi gsterge olarak disk zerinde
bulunan bir pimin zerinde dnmektedir.
Pusula bu haliyle Hint Okyanusu deniz
bilimcisi bn Mcid tarafndan kendi bulu-
u olarak tanmlanan pusula tipini (bkz. s.
65) hatrlatmaktadr.
Pusula resmi zerindeki notta, 1145/1732
ylnda mknats inesinin kuzeyden
stanbuldaki sapmasnn 1130' olduu-
nun tespit edildiini sylemektedir.
cc alfe tarafndan tarif edilen ve soldaki
resimde temsil edilen dier pusula iki devi
gren bir alettir; dikey olarak aldnda bir yk-
seklik ls gstergesi oluturarak gk cisim-
lerinin ykseklik alarn lmeye yarar. Yatay
konumda kapatldnda iki cam disk arasna
monte edilmi olan bir manyetik ine pusula ola-
rak kullanlabilir.
Modellerimiz:
a) ereve ahap (kaide 25 x 25 cm), katlanr;
skala ve a cetveli pirin, manyetik ine plexiglas (plas-
tikcam) diskler arasnda (Envanter No: C 1.24)
b) Kutu sert aa: 25 x 25 x 15 cm.
Kardano sistemi ile asl pirin halkada.
(Envanter No: C 1.12)
72
D E N Z C L K
Kutu kontraplak, 30 x 30 x 15 cm.
Kardano sistemi tarznda asl
drtgen bir ereve ierisinde.
Yarm kre formundaki pusula
kutusu, kerteriz iin kare bir
dzenekle evrelenmi. E kenar
ok yanl formundaki
demir tel karton diskin altnda.
Disk 32 blmlemeli.
(Envanter No: C 1.13)
Gemi Pusulas
18. yzyldan, kabaca blmlenmi disk ve ker-
teriz iin nispeten tam dzenekli bir Avrupa
pusulasnn rekonstrksiyonu. Nicholas Bina
dayanarak, Trait de la construction et des prin-
cipaux usages des instruments de mathmatique,
Paris 1752, s. 278, 2. fig. (bkz. sa taraf).
izim N. Bindan, Trait..., a.y., s. 278, 2. fig.
Instrumentos de navegacin del Mediterrano al
Pacificoya dayanarak, Barselona tarihsiz, s. 88.
73
P U S U L A
19. yzyldan bir pusulann rekonstrksiyonu.
Rzgar izgileri yerini burada yn adlar almak-
tadr.
(Orijinal: Museu Martim, Barselona, bkz. La
navegaci en els velers de la carrera dAmrica,
Barselona: Museu Martim tarihsiz, No. 47)
Sandk sert aa, 21 x 21 x 13,5 cm.
Kapa iine srmek iin oluk. Silindir
pusula kutusu pirin, ap: 14 cm.
Kardano sistemi tarznda asl pirin
halka. Baklava formundaki demir tel,
karton diskin altnda. Disk zerinde
rzgar gl 32 blmlemeli, kenarda
4 x 90ye blmleme. Diskin ortasnda
yazt:
Antiqua casa / Rosell / Barcelona.
(Envanter No: C 1.14)
Gemi Pusulas
74
D E N Z C L K
19. yzyldan bir spanyol pusula rnek alna-
rak yaplmtr. Anlalan o ki orijinali, gemi
zerindeki bir dzenein iine yerletirilmitir:
Kardano halkas sadece bir tarafta kutuya
baldr, pimler dar doru belirli bir mesafede
durmaktadr.
Orijinal: Museu Martim, Barselona, bkz. La
navegaci en els velers de la carrera dAmrica,
Barselona: Museu Martim tarihsiz, No. 45.
Gemi Pusulas
Pirin kutu, ap: 22 cm.
Kardano sistemi tarznda asl pirin halka.
Eit okkenar formundaki demir tel,
karton diskin altnda.
32 blmlemeli disk ynlere doru ve
derece blmlemeli (4 x 90),
yazt: Escuela Nautica Masnou.
(Envanter No: C 1.15)
75
P U S U L A
Gemi Pusulas
Modelimiz:
Pirin, altn yaldzl.
ap: 18 cm. Karton disk iki
mandrel arasna dndr-
lebilir olarak yerletirilmi-
tir. Arka yzne, e kenar
drtgen formlu demir tel
sabitlenmitir.
Disk zerinde bir derece
blmlemesi (4 x 90) ve
32 blmlemeli bir pusula
gl, tacn ierisine yerle-
tirilmi bir cam araclyla
korunmutur.
(Envanter No: C 1.16)
18. yzyldan ta formlu bir Portekiz pusulas
orijinaline dayanarak. Burada kardano siste-
mi sspansiyonu gerekli deildir, nk pusula
aaya doru diskle birlikte bir iple tavana asl-
maktadr. Geminin daha hafif sallantlar bylece
dengelenmitir. Pusula, ine ile birlikte aa
doru kaptann yatann zerine, uzanmken
bile rotay takip edebilmesi iin aslmtr.
Orijinal: Muse de la Marine, Paris.
76
D E N Z C L K
Aletin alt yars, i yz: Gnomon ayarlanabilir
skala diski ile birlikte. Pusula inesi kaba azimut
skalas ile birlikte.
Mesaha lme
Pusulas
1765/66 ylndan gne saatli in
arazi lm pusulas, enstitmzn
mlkiyetinde.
Sert aa, entiklenmi.
ap: 115 mm.
Aletin st yars,
i yz: Pusula inesi
detayl azimut skalas ile birlikte.
n yzdeki yazt:
Gne saati Chan Lng Dneminin
30. ylnda imal edilmitir (1765/66).
(Envanter No: C 1.17)
77
P U S U L A
Namaz Pusulas
19. yzyldan bir Osmanl-Trk
pusulasnn rekonstrksiyonu.
Orijinali Klndeki Rautenstrauch-
Joest-Museum fr Vlkerkunde
mzesinde bulunmaktadr. Bu
pusula 1251/1853 ylnda Amed
b. brhm e-erbetl isimli birisi
tarafndan imal edilmitir.
Pusula ineli merkez evresinde-
ki dairede slam dnyasndan baz
nemli ehirlerin isimleri ve koor-
dinatlar kaydedilmitir. Bu yer-
lerden birisinde bulunulduu tak-
dirde, pusulayla Mekkeye doru
namaz yn tespit edilebilir. Bat
olarak iaretlenmi olan tarafta
bulunan gnomon yardmyla yanda
bulunan skalada namaz vakitleri
okunur.
Sert aa, entiklenmi.
13 x 13 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18b)
Gm, hkkedilmi.
11 x 11 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18a)
Pirin, hkkedilmi.
16 x 16 x 2 cm.
(Envanter No: C 1.18c)
78
D E N Z C L K
Ykseklii ayarlanabilir ayna niangh iple birlikte.
Alma esnasnda niangh bir yayl mekanizma yoluyla
manyetikletirilmi dairesel halkay sabit tutar. Ayna
nianghn karsna bir gezleme paras taklmtr.
Bu, bir delikli nianghtan ve iki diyaframl renkli delik
ayna nianghtan olumaktadr. Manyetikletirilmi
demirden olan dairesel halka ayna yaz halinde bir
360 blmlemesi tamaktadr ve bir mandrel zerine
yerletirilmitir. Su terazisi pusula kutusunun zeminin-
dedir. Kapak zerindeki signatr: Stanley/London/1917.
(Envanter No: C 1.22)
Arazi lm Pusulas
1917 ylndan kerterizli ve su terazili bir ngiliz
pusulas, enstitmzn mlkiyetinde. entikli
niangh araclyla istenilen nesnenin kar taraf-
ta bulunan nianghn ipiyle birlikte bir izgide
durana kadar kerterizi alnr. Manyetikletirilmi
dairesel halkann sarkala lmnden sonra,
derece, ayna ile yanstlan delik niangh vasta-
syla okunabilir.
79
P U S U L A
20. yzyln balarndan bir Avrupa pusulas, ens-
titmzn mlkiyetinde. Denkletirme mkna-
tslar olan ii bo iki demir kre ile rotaya bal
artan sapma telafi edilir.
spirtolu Gemi Pusulas
Pusula kutusu pirin,
Kardano olarak isimlendirilen
tarzda asl ve alkol ierisinde
yzen disk vernikli.
ap: 104 mm. Disk 360 derece
blmlemesi ve ynlerle birlikte.
i bo iki demir kre,
ap: 40 mm, ayarlanabilir olarak
vidalanm.
(Envanter No: C 1.19)
80
D E N Z C L K
Yaklak 1920 ylndan ngiliz Deniz Pusulas,
enstitmz mlkiyetinde. Kk boyutu sebebiy-
le muhtemelen kk bir yat iindir.
Pusula
Pusula kutusu pirin,
ap: 10 cm, bir diskle su geirmez
olarak kapatlm, pirin kapak vidalanabilir,
kardano olarak isimlendirilen tarzda asl.
Kutunun zeminine 360 derece
blmlemesi, ynler ve
T. Cooke / London hkkedilmitir.
Manyetik ine bir mandrel zerine
yerletirilmitir.
(Envanter No: C 1.20)
81
P U S U L A
Corafi Pusula
20. yzyldan kerterizli bir ngiliz pusulas, ens-
titmz mlkiyetinde. entikli niangh yoluyla
bir nesnenin kapakta bulunan telle bir izgide
durana kadar kerterizi alnr. Disk sadece yava
yava kuzey-gney ynnde salland iin, bu
esnada bir yayl mekanizmayla desteklenebilir.
Diskin ynne dayanarak derece aynayla yanst-
lan delik niangh araclyla okunabilir.
Pirin pusula kutusu cam kapakl,
ap: 70 mm. ayak zerine
yerletirmek iin bir kk ayak.
Menteeli kapak, alp kapanabilir,
ieriden yanstmal ve cam nianghl
ince bir tel ile donatlm.
Aliminyum pusula diski,
ayna yaz halinde 360 blmlemeli
ve drt ana ynn gstergesi.
Manyetik ine diskin altnda bulunmaktadr.
Diski elle sabitlemek iin yayl mekanizma
yan tarafta. Diskin ayarlarn yapmak
iin alt tarafta iki ayar vidas.
(Envanter No: C 1.21)
82
D E N Z C L K
Frtna Lambas ile birlikte
spirtolu Deniz Pusulas
Enstitmz mlkiyetinde, muhtemelen 20. yz-
yln balar.
Pusula 360 blmlemesi
ve rzgar gl ile birlikte silindir
pirin bussole (pusula) ierisinde
kardano tarznda asl (ap 19 cm).
Yanda aydnlatma dzenei.
Mahfazalar fitil ve ayar vidas ile birlikte.
Sherwooods Limited,
Vaporite No. 1 kaydn tayor.
(Envanter No: C 1.25)
83
S A A T L E R
Blm 4
Saat l er
84
S A A T L E R
85
S A A T L E R
Byk bir ihtimalle mehur astronom Eb
Abdallh Muammed b. Ms el-rizm
1
(3./9.
yzyln 1. yars)ye ait olan henz yaynlanma-
m bir yazmada namaz vakitlerini belirlemeye
yarayan basit bir alet tarif edilmektedir (berkr
yurefu bih el-evt li-e-alt ve-yasu bih
e-ll). Bunun tarifi J. Frank ve E. Wiedemann
2
tarafndan incelenmitir. zetleri yledir: Alet
bir tr pergeldir, kollar her iki d yzlerinde bir
izelge tamaktadr. Pergel serbest olan ular-
na yerletirilmi demir ivileriyle birlikte dikey
olarak zemine oturtulduunda, ikindi namazn
klma vaktinde zodyaktaki gnein btn konum-
lar iin pergelin glge uzunluu bu izelgeden
1
Halife el-Memn dneminde (198-218/813-833) fali-
yette bulunmutur, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 140-143.
Bize ulaan yazma (Berlin 5790, fol. 77b-97b) Zcinin
veya Kitb el-Asurlbnn bir blm gibi grnyor.
2
Die Gebetszeiten im Islam, in: Sitzungsberichte der
Physikalisch-medizinischen Soziett 58/1925/1-32 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 92, Frankfurt 1998, s. 97-128).
karlabilir. Bir kolun d yz zerinde kuzey
bur sembollerinin byklk oranlar, dier kolun
d yznde gney bur sembollerinin byklk
oranlar kaydedilmitir. Pergel kollarnn dier
yzleri, kendisiyle pergel kolunun uzunluu (u
hari) 12 eit blme (muhtemelen daha kk
blmlere de) ayrld bir blmleme tamak-
tadrlar. Namaz vaktini belirlemek iin katlanm
pergelin u ksmlar uzunluk blmlemesinin
balangc yer zemini dzlemiyle dmdeecek
ekilde topraa derince kaklr. Pergel tarafndan
izilen glgenin son noktas iaretlenir ve bu
nokta ile iine sokulduu yer arasndaki mesafe
pergelin uzunluk blmlemesinde llr. Bu
amaca ynelik olarak pergel gerilir, nk bir
kolun glgesi ikindi namaz vaktinde basit kol
uzunluundan daha uzundur. llen mesafe, bu
gn iin d yzlerdeki izelgeden sonu olarak
ortaya kan byklkle ayn ise, namaz vakti gel-
mi demektir. Bu deere henz ulalmam ise,
bu gerekleinceye kadar beklenmelidir.
Namaz Vakitlerini Belirlemek in
Pergel
Kol uzunluu: 27 cm.
Pirin, hkkedilmi.
(Envanter No: B 2.08)
86
S A A T L E R
Msrda faaliyette bulunmu mehur astro-
nom Al b. Abdarramn b. Amed bn Ynis
(. 399/1009) tarafndan tarif edilmi, sreyy
(Sreyya) olarak isimlendirdii vakit blmleme-
ye yarayan dzenein rekonstrksiyonu.
Gecenin her bir saati geince bir lamba sner.
Birinci lamba bir saatlik yanma sresi iin gaz
ya iermektedir, on ikinci lamba on iki saat iin.
Lambalar e zamanl yaklacak olursa, sndkle-
rinde saatlerin says okunur. bn Ynise gre on
ikinci lamba yln en uzun gecesi iin 36 dirhem,
en ksa gece iin 24 dirhem ya iermektedir.
Demek ki lambalar vakitleri, yani eit olmayan
saatleri gstermektedir
1
.
1
Literatr: Kennedy, E.S. ve Ukashah, W.: The Chandelier
Clock of Ibn Ynis, in: Isis (Washington) 60/1969/543-
545; Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 231; Wiedemann, E. ve
Hauser, F.: ber die Uhren im Bereich der islamischen
Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiserlich
Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie der
Naturforscher in Halle 100/1915/1-272, zellikle s. 18
(Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schriften
zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1211-1482, zellikle s. 1228)
Avize Saat
ap: 80 cm.
Pirin, altn yaldzl.
Cam ielerin boyu: 18 cm.
(Envanter No: B 3.03)
87
S A A T L E R
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha: 36 x 46 cm,
gnomonla birlikte, sert aatan bir
masaya gmmeli. Ayak pirinten.
(Envanter No: B 2.03)
el-Melik el-Erefin
Gne Saati
Yemendeki Resuliler Hanedannn nc sul-
tan el-Melik el-Eref mer b. Ysuf (dnemi:
694-696/1295-1296) Mun e-ullb al Amel
el-Aurlb isimli eserinde Kahirenin enlem
derecesi iin imal ettii bir gne saatinin izimini
vermektedir
1
. Onun bu astronomik konu dnda
tp ve genealoji branlarndan da risaleleri bize
ulamtr. Gnmze ulaan usturlab (bkz. cilt
II, s. 105) alet yapmcs olarak yksek yeteneine
tanklk etmektedir (kr., s. 58).
1
Kahire yazmasna gre, Dr el-Ktp, Taymr,
riyiyyt 105, fol. 107b-138a, bkz. King, D.A.: A Survey
of the Scientifc Manuscripts in the Egyptian National
Library, Winony Lake (Indiana) 1986, s. 209, 282, ayrca
bkz. Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litte-
ratur, Cilt 1, s. 494, 1. Supplementband s. 904; Zirikl,
Alm, Cilt 5, s. 232.
88
S A A T L E R
el-Marrku, Cmi,
yazma stanbul, III. Ahmet, Nr. 3343
Silindir Gne Saati
Eb el-asan el-Marrku tarafndan tarif edi-
len gne saatleri arasnda birisi silindir eklinde,
dieri dik al iki tanabilir gne saati bulun-
maktadr. Her ikisi de ekvator ile yaklak 6630
kuzey veya gney enlem arasnda bulunan belirli
bir enlem derecesi iin geerlidir. Ahaptan veya
pirinten yaplm bir silindir zerinde daha nce
tespit edilen dikey glge izgileri kaydedilir
1
.
1
Eb el-asan el-Marrku:Cmi el-Mebdi we-l-
yt, Tpkbasm Frankfurt 1984, Cilt 1, 231-236; Sdil-
lot, J.-J. ve L.A.: Trait des instruments astronomique des
arabes, Paris 1834-35 (Tekrarbasm: Islamic Mathemati-
cs and Astronomy serisi Cilt 41, Frankfurt 1998), Cilt 1,
s. 435ff.
Her iki saatin yaplnn ve kullanmnn koulu
bir izelgedir. Bu izelge zerinde bur sembol-
lerinin banda gndz ve gece saatlerinin gei
vakitleri (yarm saat, te birlik saat iin veya
dier alt blmlemeler iin) iin olan dikey glge
izgilerinin deerleri kaydedilmitir.
Gne saatinin sert aatan veya pirinten olu-
an st yzeyi yukar taraftan 12 eit paraya
blnmektedir. Bunlara tekabl edecek ekilde
bur dairelerinin isimleri, Olaktan balayarak
Modelimiz:
Boy: 19 cm. Ahap, vernikli.
41. enlem derecesi iin tasarlanm.
(Envanter No: B 2.07)
89
S A A T L E R
kaydedilmitir veya hkkedilmitir. Hareketli
gnomon, bir halkaya veya silindire baka ekilde,
dorudan bur izgizini takiben yerletirilmitir.
Glge geiinin okunmas yoluyla elde edilen
deerler, zaman vakitlere gre gstermekte,
dolaysyla namaz vakitlerine iaret etmektedir.
el-Marrku 30. enlem derecesi iin izelgesini
ve silindir saat iin taslaklarn u ekilde tasvir
etmektedir (bkz. yukardaki resimler).
(anon., ge 16. yzyl,
Florenz; Ist. e. Mus. di
Storia della Scienza,
Firenze, Env. No. 2457).
bkz. M. Dizer, Astronomi hazineleri, stanbul 1986,
resim 17, Christiane Naffah, Un cadran cylindrique
ottoman du XVIII
me
sicle, in: Astrolabica (Paris)
5/1989/37-51.
Modelimiz iin bu saat tipinin 18. yzyldan iki Osmanl
rneine dayandk. Bunlardan birisi stanbulda Kandilli
Rasathanesi Mzesinde bulunmaktadr, dieri Marcel
Destombesin terekesine aittir (hali hazrda Enstitut du
Monde Arabe mzesinde bulunmaktadr, Paris).
Bu gne saati tipinin sonraki dnemlerde olas devaml-
l problemi iin bkz. A.J. Turner v.d. (Eds.), Time, Den
Haag 1990, No. 200, s. 105, 114. Burada zel bir koleksi-
yonun yaklak 1600 ylndan bir Avrupa rneinin resmi
bulunmaktadr:
90
S A A T L E R
Yukarda sunulan gne saatinin basitletirilmi
bir formu el-Marrku (a.y., s. 236; evirmen
Sdillot, a.y., s. 440) tarafndan s el-cerde
(ekirge baca) ad altnda tarif edilmekte-
dir. Muhtemelen bu alet basitlii nedeniyle ve
rahata tanabilirlii nedeniyle bu ekilde isim-
lendirilmitir. Arap-slam kltr evresinde bir
hediyenin mtevazl bu kelimeyle ifade edil-
mektedir (Farsa py-i mala, Trke ekirge
budu).
el-Marrkunin izimi ve buna ait olan levha u
ekilde grnmektedir:
Modelimizde Paris Bibliothque nationalein
mdailles odasnda korunan rnee dayandk.
Bu rnek 1895 ylnda M. Durighello tarafndan
Beyrutta satn alnmtr. Alet 554/1159 ylnda
el-sm b. Hibetallh el-Aurlbnin ren-
cisi Eb el-Ferec s isimli birisi tarafndan
Sultan Nreddn Mamd b. Zenc (dnemi 541-
569/1146-1174) iin imal edilmitir
1
.
1
Casanova, Paul: La montre du sultan Nor ad dn
lHgire = 1159-1160), in: Syria. Revue dart oriental et
darchologie (Paris) 4/1923/282-299 (Tekrarbasm: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 88, Frank-
furt 1998, s. 242-262).
Modelimiz: ller: 19 x 10 cm.
Pirin, hkkedilmi.
(Envanter No: B 2.06)
ekirge Baca simli
Gne Saati
91
S A A T L E R
meyye Camisi
Gne Saati
Model yaklak 1:1 leinde.
Levha: 60 x 100 cm, sert aatan bir
masaya gmme olarak oturtulmu.
(Envanter No: B 2.01)
773/1371 ylndan gelen, esas Halife el-Veld b.
Abdalmelik (dnemi: 86-96/705-715)in saltana-
t dneminde teekkl etmi olan am meyye
Camisi gne saati, trnn Arap-slam kltr
evresindeki zirve noktasn oluturmaktadr.
Saat, astronom Al b. brhm b. Muammed
bn e-ir
1
(d. 705/1306, . 777/1375) tarafn-
dan imal edilmitir. Kaynaklar bu bilginin gne
saati yapmnn yan sra astronomik izelgelerini,
gezegenler teorisini, evrensel aletini (el-let el-
cmia) ve kum ya da su yardmna gereksinim
duymakszn gece ve gndz dnecek ve ayrca
eit ve eit olmayan saatleri gsterebilecek ekil-
1
en-Nuaym, Abduldir b. Muammed: ed-Dris f
Tar el-Medris, Dmek 1951, Cilt 2, s. 388-389; Wie-
demann, E.: Ibn al Schir, ein arabischer Astronom aus
dem 14. Jahrhundert, in: Sitzungsberichte der Physika-
lisch-medizinischen Soziett zu Erlangen 60/1928/317-
326 (Tekrarbasm in: Aufstze zur arabischen Wissen-
schaftsgeschichte, Hildesheim 1970, Cilt 2, s. 729-738);
Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Litteratur,
Cilt 2, s. 126-127, 2. Suppl. s. 157.
de imal edilmi esiz saatini vmektedirler
2
. bn
e-ir amda cami astronomu (muvait) ve
ba mezzin (res el-mezzinn) olarak grev
yapmtr.
Onun tarafndan imal edilen gne saati 1 x 2
metrelik lleriyle allmadk bir boyuta sahip-
tir. Orijinal 1958 ylna kadar kaybolmu kabul
edilmekteydi. Tamir almalar esnasnda
paraya ayrlm halde yeniden bulunmutur.
Saat muhtemelen 1873 ylnda astronom e-
anv tarafndan giriilen tashih srasnda par-
alanmtr
3
. e-anv bir hata tespit ettii iddi-
2
Bu, Taiyyeddnin mekanik olarak dnen (belki de
arlklarla alan saatini (bkz. s. 119) hatrlatmaktadr.
bn irin saatini, bu saati astronomun evinde bizzat
grm olan tarihi all b. Aybek e-afad tarif etmek-
tedir, kr. Wiedemann, E.: ber die Uhren im Bereich
der islamischen Kultur, a.y., s. 19 (Tekrarbasm: Wiede-
mann, Gesammelte Schriften ierisinde, Frankfurt 1984,
Cilt 3, s. 1229).
3
Abdul Kader Rihaoui: Inscription indite la Mosque
des Omeyyades appartenant un instrument astrono-
92
S A A T L E R
asnda bulunmu ve bylece orijinali, gnmzde
camiin kuzey tarafndaki el-Ars diye isimlen-
dirilen minarenin ayandaki bir girite bulunan
kopya ile deitirmitir. Gerekten de e-anv
tarafndan imal edilen gne saati, paras
gnmzde amdaki Suriye Milli Mzesinde
korunan orijinalin
4
sadk bir kopyasdr.
Saat paradan olumaktadr. Merkezi para,
eit olmayan saatleri veya vakitleri drt dakikalk
kesinlikte gstermektedir. Kuzey ve gney para-
lar eit ve ekinoksal saatler iin yaplmtr.
mique, in: Les annales archologiques de Syrie (Dmek)
11-12/1961-62/209-212 (Tekrarbasm in: E.S: Kennedy
ve Imad Ghanem (Eds.), The Life and Work of Ibn el-
Shir, An Arab Astromomer of the Fourteenth Century,
Aleppo 1976, s. 69-72).
4
Janin, Louis: Le cadran solaire de la Mosque Umayya-
de Damas, in: Centaurus (Kopenhagen) 16/1972/285-
298.
Orijinalin fotoraf, Centaurustan, Cilt 16, s. 288.
izim, Centaurustan, Cilt 16, s. 289.
93
S A A T L E R
Msrl bir cami astronomu (muvait) olan
Zeyneddn Abdurramn b. Muammed bn el-
Muhalleb el-Mtnin Umdet ez-Zkir li-Va
u Fal ed-Dir isimli kitabnda 829/1426
ylnda tarif ettii ve resmettii gne saati
Dublindeki Chester Beatty Ktphanesinde
bulunan bir yazmada gnmze ulamtr
1
.
Saat Kahirenin enlemi (30) iin hesaplanm-
tr. Allmadk iki paral yapm, bu enlemi
Kahiredeki bn ln Camiinin 696/1296 tarihli
gne saatiyle paylamaktadr. Bu sonuncunun
kalntlar 1800 civarnda Napolyon tarafndan
hazrlatlan Description de lEgyptete resmedil-
mitir
2
.
1
No. 3641 (istinsah tarihi 858/1455), fol. 11b.
2
Janin, L. ve King, D.A.: Le cadran solaire de la mosque
dIbn ln au Caire, in : Journal for the History of Ara-
bic Science (Halep) 2/1978/331-357 (Tekrar basm in:
D.A. King, Islamic Astronomical Instruments, Londra
1987, No. XVI).
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha: 37 x 47 cm,
sert aatan bir masaya gmme olarak oturtulmu.
Ayak pirinten.
(Envanter No: B 2.02)
bn el-Muhallebnin
Gne Saati
94
S A A T L E R
Arimetin adna sonradan balanan bir su saati-
ne dair bir risale, ok byk bir ihtimalle nispeten
erken bir dnemde Arap-slam kltr evresine
ulamtr. Bilim tarihisi bn Nedm
1
Arimetin
slam dnyasnda bilinen eserleri arasnda Kitb
let St el-M ellet Term bi-l-Bendi adl
bir risaleyi kaydetmektedir. Bu kitap incele-
mi ve ngilizceye evirmi olan
2
Donald R. Hill,
ilk drt blmn Yunanca bir nshadan tercme
edildii ve dier blmlerin Arap-slam kltr
evresinde olumu olduunu savunmaktadr.
Arimete nispet edilen su saati hakkndaki risa-
lenin bir Paris yazmasndaki (Bibliothque nati-
onale, ar. 2468) varlna dikkat ekmi olan kii
Baron Carra de Vauxdr
3
. Daha sonra Eilhard
Wiedemann ve Fritz Hauser bu risaleyi Paris yaz-
masna ve dier iki yazmaya (Londra ve Oxford)
dayanarak Almancaya evirmilerdir
4
. Bugn
toplam yedi yazma bilinmektedir. Bizim aa-
da verdiimiz resimler stanbuldaki, Ayasofya
Koleksiyonu 2755 (fol. 70b-80b), yazmasndan
alnmtr.
1
Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig 1872, s.
266.
2
Hill, D.R.: On the Construction of Water-Clocks. An
Annotated Translation from Arabic Manuscripts of the
Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976 (Occasional
Paper. No. 4); ayn yazar, Arabic Water-Clocks, Halep
1981, 15-35.
3
Notice sur deux manuscrits arabes, in: Journal Asia-
tique (Paris) 8e ser., 17/1891/295ff.
4
Uhr des Archimedes und zwei andere Vorrichtungen. 1.
ber eine dem Archimedes zugeschriebene Uhr, in: Nova
Acta. Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-Ca-
rolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher in
Halle 103/1918/163ff. (Tekrarbasm in : Wiedemann,
Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissen-
schaftsgeschichte, Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1629ff.).
Arap Geleneinde Pseudo-Arimet
Su Saati
Modelimiz: lek: 1:1,5.
Boy: 100 cm. Plastik cam
ve pirin.
(Envanter No: B 1.02)
95
S A A T L E R
Bu, gn uzunluklarnn 12 saate blnmesi esa-
sna dayanan saat, her defasnda bir arln bir
saat skalasnda geip giderek hareket ettii (solda
yukar doru, sada aa doru) iki stunda gs-
termektedir. Ayrca her saat, bir kre avara kalr
ve bir kuun gagasndan kayarak bir an zerine
der. Ayrca saat zerine resmedilmi olan eh-
renin gzleri renk deitirir. Bir gn ve gece zar-
fnda dzenli bir biimde bir depodan boalan su,
temel dzenei harekete geirir ve kontrol eder.
Bu dzenein hz (suyun oran yoluyla) keli
boru ucunun dnmesiyle mevsimin yarm daire
formundaki takvim sayfasna uyarlanr.
Saatin rekonstrksiyonunu saati ayrca tarif
etmi olan profesr Andr Wegener Sleeswyk
beye, Rijksuniversiteit Groningen, borluyuz:
Archimedisch: de Mijlenteller en de Waterklok.
Natuurkundige Voordrachten N.R. 67. Lezing
gehouden voor de Koninklijke Maatschappij
voor Natuurkunde Diligentia te sGravenhage of
19 september 1988.
izimler, yazmadan, stanbul,
Ayasofya 2755 (fol. 70b-80b).
96
S A A T L E R
Katipli Mum Saati
el-Cezer (600/1200 civar) kitabnda
1
deiik
noktalarda yetersiz grd ve kendi yapmyla
deitirdii Ysuf
2
el-Asurlb isimli birisi tara-
fndan imal edilmi bir mum saati tarif etmekte-
dir. Bu saatin ileyiine ilikin unlar sylemekte:
Bu, u ekilde ilemektedir: Mum, gnein bat
ile mahfazaya oturtulur ve 15 kadar kre pe pee
gagaya yerletirilir. Bu esnada yaz kam birinci
derecenin d tarafnda bulunur. imdi mum
yaklr. Bu mumun alevi herhangi bir dzeneksiz
mumun alevinden daha byktr. Bunun nedeni
balmumunun fitil evresinde birikmesidir. Yaz
kam, ucu birinci iarete gelene kadar dolar.
Bu iaret 1 derecedir; bylece geceden bir saatin
1 derecesi (4 dakika) gemitir. U 15. derece-
ye ulatnda ahin, mumun altlna bir kre
atar. Gece bitene kadar bylece devam eder.
Altlkta gecenin saatleri saysnca kreler vardr.
Yaz kam krelerden hasl olmayan dereceleri
verir.
3
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel (Yazma stanbul, Top-
kap Saray, III. Ahmet, no. 3472), 151-152; Hill, D.R.:
The Book of Knowlledge of Ingenious Mechanical Devi-
ces s. 87-89.
2
Baz yazmalarda Ysuf yerine Ynus.
3
E. Wiedemann ve F. Hauser tarafndan tercme edil-
mitir, ber die Uhren im Bereich der islamischen Kul-
tur, a.y., s. 157 (Tekrarbasm: a.e. ve t., s. 1367).
Modelimiz: Toplam boy:
60 cm. Ahap, hkkedilmi
pirin diyaframlarla birlik-
te. amdan pirinten. Bakr
kase lehimlenmi pirin
tezyinatl. Figrler ahap
yontma.
(Envanter No: B 3.10)
el-Cezer, el-Cmi.
97
S A A T L E R
Endlsl ayakl ktphane Lisneddn bn el-
ab (Muammed b. Abdallh b. Sad, .
776/1374)in rivayet ettiine gre Granada Sultan
V. Muammed (dnemi: 1354-1359, 1362-1391)
Peygamber Muammedin doum gn (mevlid)
mnasebetiyle 763/1362 ylnda gece vakitlerine
mahsus bir saat takdim etmitir. bn el-abin
1
Nufet el-Cirb f Ullet el-tirb adl risalesi-
nin uzunca bir sre kayp sanlan nc blm-
nn yazmasnn kefedilmesinden sonra spanyol
arabist E. Garca Gmez
2
ilgili metni yaynlam
ve spanyolcaya evirmitir.
1
3. Ksm, es-Sadiyye Fiye tarafndan yaynlanmtr,
Rabat 1989, s. 278-279.
2
Foco de antigua luz sobre la Alhambra desde un tex-
to de Ibn el-Jab en 1362, Madrid 1988, s. 131ff.; ayrca
bkz. Sams, J.: Las ciencias de los antiquo en al-Andalus,
Madrid 1992, s. 443-444.
Saatin mahfazas st alm on iki keli ahap
bir etiden olumaktadr ve on iki kapldr.
Tavann ortasnda on iki eit ksma blmlenmi
bir mum durmaktadr. Mumun yanmas srasnda
bir dengeleme arlyla arlatrlm on iki pim
pe pee balmumundan ayrlr. Pimler, aralarn-
daki mesafenin bir saatlik yanma sresine teka-
bl edecei ekilde yerletirilmilerdir. Bir pim
aa derse, dengeleme arl her defasnda
kaplardan birisinde bulunan bir kafesi serbest
brakan dier bir pimi kendisiyle birlikte eker.
Bu kafes saatin ierisinde bulunan bir rayda aa
der, bu yolla kap aralnda drl ve geen
gece saatini betimleyen msralar ieren bir kat
paras grnr. Ayn anda kaseye bir kre der
ve akustik bir sinyal yaratr. Alan kaplarn say-
sndan, geen simetrik saatler okunur.
Modelimiz (alm halde):
ap: 50 cm. Ahap, hkke-
dilmi pirin diyaframlarla
birlikte. Kupalar ve mekanik
pirinten.
(Envanter No: B 3.09)
Endls Tarz
On iki Kapl
Mum Saati
98
S A A T L E R
Saati Rivn, babas Muammed b. Al (.
618/1231) tarafndan ina edilmi ve lmnn
ardndan byk lde harap olan su saatini yeni-
den imal etmi ve paralaryla birlikte saatler kita-
bnda ayrntl bir biimde tarif etmiter. Bildiimiz
kadaryla bu kitabn iki yazmas gnmze ula-
mtr, birisi stanbul Kprl Koleksiyonu 949,
dieri Gotha Forschungsbibliothek 1348. Kitap
1915 ylnda Eilhard Wiedemann tarafndan
Gotha yazmasndan Almancaya evrilmitir
1
.
1
Wiedemann, E. ve Hauser, F.: ber die Uhren im Berei-
ch der islamischen Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen
der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 100/1915/176-266
(Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Gesammelte Schrif-
ten zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte,
Bu su saati eit olmayan saatler veya temporal
saatler (st zemniyye) prensibine gre tasar-
lanmtr. Gnein douundan batna kadar
olan (veya batndan douuna kadar) zaman,
Rivn es-Stnin
Su Saati
lek: 1:2,5.
Boyutlar: 130 x 80 x 180 cm.
Sert aa kakma sedef tezyinatl.
Kular ve kupalar pirinten.
Pirin ereveli cam kaplar arka taraf-
ta. Saatin iindeki su kaplar bakrdan.
(Envanter No: B 1.01)
Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1386-1476). Kitap M.A.
Dahmn tarafndan 1981 nolu Kprl yazmasna da-
yanarak amda yaynlanmtr. Tpkbasm Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften,
Frankfurt, enstitsnde hazrlk aamasnda. Yazarn
biografsi iin bkz. bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f
abat el-Eibb, Kahire 1299 h., Cilt 2, s. 183-184;
Yt el-amav: Ird el-Arb il Marifet el-Edb, ed.
D.S. Margoliouth, Cilt 4, Londra 1927, s. 211-212; e-
afad: el-Vf bi-l-Vefeyt, Cilt 14, Wiesbaden 1982, s.
128-129; C. Brockelmann: GAL, Supplementband 1, Lei-
den 1937, s. 866.
99
S A A T L E R
her defasnda on iki ksma blmlenmitir.
Gnein seyrinin takvimsel farkll, saatin
iindeki su dklme memesinin ayarlan-
masyla dzeltilir. Bu su dklme memesi
Frankfurt a.M. takvimine gre hesaplanm
bir levha zerinde ilgili yldz sembolnn
konumuna kaydrlr. Mekanizma, gnein
douu ve bat arasnda (veya tam tersi)
bir kaptan boalan ve bu esnada da bir
amandray hareket ettiren suyla harekete
geirilmektedir. Simetrik olan boaltma, bir
basn dengeleyicisiyle gerekleir. Vakit
saatlerinin on iki zaman dilimi, her bir
gndz saatinden sonra n yzn bir kap-
snn dnmesiyle gsterilir. Buna ek olarak
kaplarn zerindeki bir aya, soldan saa
doru pepee 48 altn iviyi geerek bu
periyodlarn bir eyreini gsterir. Optik
gsterimlerin yan sra her bir gndz saa-
tinden sonra akustik sinyaller iitilebilir. Bu
sinyaller iki ahin figrnn gagalarndan
birer kreyi bir kupann iine drmeleriy-
le oluur. Gece esnasnda bir diskin saatin
tepesinde bir lamba tarafndan aydnlatlan
ve saatleri gsteren on iki kl dairesi ard
ardna serbest braklr.
Rekonstrksiyonumuzun i grnm.
Kprl yazmasndan izim.
100
S A A T L E R
Filli
Su Saati
Toplam boy: 230 cm.
Fil, figrler ve kule ahap.
Kubbeler ve ylanlar pirin.
Filin iindeki su kab bakr.
(Envanter No: B 1.06)
101
S A A T L E R
el-Cezer, el-Cmi.
stanbul yazmas,
Topkap Saray, III.
Ahmet 3472, s. 90.
el-Cezer tarafndan 600/1200 civarnda icat ve
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnda
tarif edilen bir su saatinin orijinal boyutlarda
rekonstrksiyonu.
Burada szkonusu olan, 48 entervali 30 dakikalk
aralkta sinyalle bildiren ve bylelikle 24 simet-
rik saati gsteren bir su saatidir. (Gsterim iin
vakit aral rekonstrksiyonda yaklak 3 daki-
kaya indirgenmitir.) Bir katip filin srtnda
oturarak bu aralklar, yaz kamn her yarm
saatten sonra gizlice bir taksimat izgisine kayd-
rarak gstermektedir. Ayrca saat yarm ve tam
saatleri, kuledeki bir figrn her tam saatte sa
kolunu, her yarm saatte ise sol kolunu kaldrma-
s suretiyle gstermektedir. Mekanizma, her 30
dakikada bir, filin gvdesinde su dolu bir tekne
zerinde hareket ettirici yarm kre eklindeki
amandra vastasyla iler. amandra alt tarafn-
102
S A A T L E R
da tam tamna hesaplanm bir delie sahiptir.
Bu delikten 30 dakikada, amandrann artk hi
yukar kalkmayacak ve aa bataca kadar su
dolar. Bu esnada bir ip zerinden kuledeki bir
kre serbest braklr ve aa inerken bir ok
figr hareket ettirir. Bir ku dner, kuledeki
insan figr dnml olarak kollarn kaldrr,
iki ylan aa doru hareket eder ve amandray
tekrar asl konumuna eker. Katip hareket eder
ve filin banda oturan figr sa elindeki bir kr-
ba ile file ve sol elindekiyle trompete vurur
1
.
Bu fil saati 16. ve 17. yzylda Avrupada figrl
saat yapmclarnn zihnini harekete geirmi
grnyor. Gnmzde birok fil saati bilinmek-
tedir. Bunlardan birisi erken 17. yzyldandr ve
Bayerisches Nationalmuseumda, Mnih, bulun-
maktadr
2
. Bir ikincisi, yaklak 1580lerden, zel
mlkiyette bulunmaktadr, yine Mnih
3
. 1600
civarnda Augsburgda imal edilmi ve 1980 yln-
da zel mlkiyette bulunan nc bir saat iin
bkz. Die Welt als Uhr, s. 266, no. 92.
1
Literatr: el-Cezer, el-Cmi, tpkbasm edisyon
Frankfurt 2002, s. 86-96; Wiedemann, E. ve Hauser, F.:
ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur, a.y.,
s. 116-134 (Tekrarbasm: a.y., s. 1326-1344); D.R. Hill:
The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devi-
ces, s. 58-70.
2
Die Welt als Uhr. Deutsche Uhren und Automaten 1550-
1650, ed. Klaus Maurice ve Otto Mayr, Mnchen 1980,
s. 266, Nr. 93.
3
Die Welt als Uhr, s. 264, No. 91.
Fil Saati (17. yzyl) Bayerisches Nationalmuseumda.
Fil Saati (1600 civar) zel mlkiyette.
103
S A A T L E R
el-Cezer (600/1200 civar) el-Cmi beyn el-
lm ve-l-Amel isimli kitabnda sunduu pek ok
saat arasnda kendi buluu olan bir kupa saati
tarif etmektedir
1
: Sultan e-li Eb el-Fet
Mamd b. Muammed b. ararslan... bana
1
Tpkbasm, Ankara s. 119-126; Almanca tercme Wi-
edemann, E. Ve Hauser, F.: ber die Uhren im Bereich
der islamischen Kultur, in: Nova Acta. Abhandlungen
der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen
Akademie der Naturforscher in Halle 100/1915/1-272,
zellikle s. 134-141 (Tekrarbasm in: E. Wiedemann, Ge-
sammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissens-
chaftsgeschichte, Frankfurt 1984, Cilt 3, s. 1211-1482,
zellikle s. 1344-1351); ngilizce tercme D.R. Hill: The
Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices,
a.y., s. 71-74.
zincirler, teraziler (mzan)
2
ve kreler ierme-
yen, ksa srede deiip bozulmayan ve saatlerin
geilerinin ve ksmlarnn kolayca bilinecei bir
alet imal etmemi emretti. Bu alet, yolculukta ve
evde bir yolda ve de gzel olmalyd. Zihnimi
yordum ve aleti u ekilde imal ettim: Saat bir
temel zerindeki bir kaptan olumaktadr, stten
dz bir kapak ile kapatlmtr. Hkkedilmi bir
galeri (urfa) kapan daire evresinde hareket
etmektedir ve galeri zerinde zarif bir yatay
halka bulunmaktadr, bu halka 217
1
/
2
(= 14
1
/
2
x
15) ksma blmlenmitir; beher 15 ksm eit bir
saate (24 ksma blnm bir gn saatine) teka-
bl etmektedir.
2
Buna ilikin Wiedemann u notu dmekte: Teraziler
ve devirme dzenekleri bir ok gzel sanat eyasnda kul-
lanlmaktadr.
Modelimiz: Pirin, eki-
lenmi, ksmen hkke-
dilmi. Ahap ve plastik
cam. Yontma figr armut
aac. Su doldurmak
iin elektro-pompa.
(Envanter No: B 1.10)
el-Cezernin
Kupa Saati
104
S A A T L E R
Ortada, bir oturak zerinde, elinde bir yaz
kam tutan katip oturmaktadr. Yaz kamnn
ucu halka zerindeki birinci blmleme izgisi-
nin birazck dnda durmaktadr. Katip gnn
balangcndan itibaren dzenli olarak sola doru
dner, yle ki bu durum, katib eit saatlerin 15
ksmndan birincisine ulancaya ve gnden bir
saatin geiine dek hemen hemen hi farkedil-
mez.
3
Kabn ierisinde bir su saati bulunmaktadr. Bu
saat, yukarda levha zerindeki yaz kamnn
konumundan okunabilen gndz saatlerini gs-
termektedir. Gnein douu ve bat arasndaki
vakit bu srada vakit saatleri olarak adlandrlan
12 ksma blmlenmitir. Gnein geiinin tak-
vimsel fark, daha ilk bata, yaz kamnn farkl
skalalarn kaydedildii apn ynne doru ayar-
lanmas yoluyla hesaba katlr.
Ayn kalan bir a hz salayabilmek iin btn
su saatlerinde hacme bal su basnc proble-
mi zlmelidir. Buna ynelik deiik giriimler
yaplmtr.
Bu rnekteki kesin baar, aa doru inen su
seviyesini gsterir alette su basncnn dmesini
daha az bir hacim akm araclyla dengeleyen
3
eviri (baz kk sapmalarla) E. Wiedemann tarafn-
dan, ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur,
a.y. s. 134-135 (Tekrarbasm: a.y., s. 1344-1345).
bir kupa ekli oluturmaktan ibarettir (yani, kap
tam olarak u ekilde daralr: Azalan aka ra-
men su seviyesini gsteren alet devaml surette
alalr. Yazmalarda kupa huni eklide tasvir edil-
mi grnmekte
4
, geri metinde modelimize
temel aldmz deneysel olarak parabole yak-
lald ifade edilmektedir). Merkezi bir milde
aa doru alalan bir amandra, bir ip ve ark
araclyla katibe kalemiyle birlikte sabit bir
dn salar.
Saatin yerletirildii yerin en uzun gn 14,5
saattir. p kr apnn tam olarak hesaplan-
mas, katibin bu gnde gnein douuyla bat
arasnda tam olarak bir kez kendi evresinde
dnmesini salar. Yaz kamnn bu konuma
oturtulmas kouluyla o gnn vakti levhann d
blmlemesinden okunabilir,. En ksa gn 9,5
saattir. Bu saatler levhann i dairesel halkasn-
dan okunabilir.
4
a.e., s. 136 (Tekrarbasm: s. 1346)
izim, el-Cezerde, yazma stanbul.
izim, E. Wiedemann, Gesammelte Schriften,
c. 3, s. 1345.
105
S A A T L E R
Diskin blmlemesi muhtemelen, yukardaki
18 ksmla (her ksm 10 gne karlk gelecek
ekilde) ayrlm skala iin olan figrde temsil
edildii gibiydi. 18 yayn hepsi, katibin dolu kupa-
daki balang konumuna tekabl eden izili bir
yarapta balar. Daha sonra buradan hareketle
olabildiince sola doru her bir yarapa ulaana
kadar devam eder. Bu yarap, yaz kamnn
yani gstergenin gnein ilgili yaya karlk gelen
gndeki bat konumuna tekabl eder, elbette
saatin gnein douunda harekete geirilmesi
kouluyla. En uzun gne en dtaki yay tekabl
ettii iin, bylece ortaya doru srekli ksalan
konsantrik yaylar sistemi elde edilir. Tarife gre
kupann duvar her saatteki dnn hemen
hemen sabit olaca ekilde ekilendiinden ve
14
1
/
2
saatilik en uzun gne tekabl eden en d
yayn 360 lik bir merkez ay kuatt iin, en
i yay 9
1
/
2
saatlik en ksa gne tekabl ederek,
sadece 236 lik bir yay kuatr. Bylece 18 yayn
her biri, mteakip bir nceki yaydan yaklak 7,3
daha ksadr. Her bir yay daha sonra kendisi iin-
de 12 eit ksma blmlenmitir; ayrca en dtaki
de 14
1
/
2
ksma blmlenmitir (bu son blmle-
me yukardaki figrde atlanmtr, buna karn
ilk blmleme birka yayda tam olarak yaplm,
dier yaylar sadece hkkedilmitir). Her bir yay
yl 360 gnn varsaylmasyla hem ksalan
hem de uzayan gnlerde 10 gne tekabl etmi-
tir. Bu nedenle her bir yaya, ona tekabl eden
gnler iin iki rakam kaydedilmitir. Rakamlar,
yukarda temsil edildii gibi, herhalkarda ieri
izili yarapn her iki yanna hkkedilmitir. En
uzun gnde rakamlarla balanlacak olursa, en
ksa gnde sadece bir rakam yani 180 kayde-
dilmeliydi; buna karn saylarla en ksa gnden
balanlacak olursa en uzun gnde bu durum
geerliydi. Rakamlarn bu tarzda kaydedilmesiyle
bu saylarn hepsi devaml olarak ilgili yayn ayn
yz zerinde durmas gerekleiyordu. Geceye,
devaml gndz yaynda yaklak 180 uzaklkta
bulunan bir yay tekabl etmitir.
5
5
eviri (baz kk sapmalarla) E. Wiedemann tarafn-
dan, a.e., s. 139-140 (Tekrarbasm: a.y., s. 1349-1350).
Diskin blmlemesini E. Wiedemann el-
Cezernin tarifine gre u ekilde resmetmitir:
Bu figr metnin verdii bilgilere gre kupa saatin lev-
hasna vakit saatleri iin stten bir bak sunmaktadr.
Saat blmlemesi dairenin sadece bir ksmnda tam
olarak yaplmtr
(Wiedemann, Gesammelte Schriften, c. 3, s. 1350)
Modelimizin parabol ekilli kupasnn enine kesiti.
106
S A A T L E R
Orijinali Fasda (Maraokko) araviyyn
Camiinde bulunan ve Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften tara-
fndan yeniden retilen saatin rekonstrksiyonu.
Orijinalin yapmcs Eb Zeyd Abdurramn b.
Sleymn el-Leccdir. Saati 763/1362 ylnda
Sultan brhm b. Eb el-asan b. Eb Sadin
emriyle imal etmitir.
Fas
Su Saati
Rekonstrksiyonumuz:
Ahap, verniklenmi.
Ahap eler masrafl boyanmas da
dahil modern sitilde Marakoda yaplmtr.
Saat kadran pirin, ap 46 cm.
24 zil bronz.
Saatin ierisinde bulunan kaplarnn hepsi bakr.
En: 4,30 m; boy: 2,40 m.
(Envanter No: B 1.04)
107
S A A T L E R
Burada sz konusu olan, gn 24 simetrik saate
blen, gnmze ulam en eski su saatidir. Her
saatin 4 er dakikaya (yani 15 blme) blmlen-
dii bir saat kadrannda bu saatler okunabilir.
Her drt dakikada kk bir kre, her bir saatte
ise byk bir kre 24 pirin kaseden birisine der
ve bir ton oluturur. 24 saat zarfnda toplam 360
kk ve 24 byk kre kaselere ve oradan
bir toplama haznesine der. Akustik sinyallere
ilaveten, her saat ba, geen zamana dair genel
bir bak veren ve uzaktan da grlebilen ahap
kaplardan birisi kapanr. Dzenek, dklen su
araclyla harekete geirilir. Bu su, ipli makara-
lar vastasyla ileyen btn ksmlarn balantda
olduu bir amandray aa indirir. Dzenli ak,
tam olarak basn ayarlayan bir cihaz vastasy-
la salanr. ok akllca dnlm, artc
derecede gelitirilmi bir teknik, her iki arabann
amandrann alalma ynnn aksine hareket
etmesini temin eder
1
.
1
Literatr: Abdulhd et-Tz, Cmi el-araviyyn:
el-Mescid ve-l-Cmia bi-Mednet Fs, Beyrut 1972, Cilt
2 s. 325-326; Derek J. DeSolla Price: Mechanical Water
Clocks of the 14th Century in Fes, Morocco, ayr basm:
Proceedings of the 10th International Congress of the
History of Sciences, Ithaca, 26 VIII-2 IX 1962, Paris:
Hermann 1964 (8 s.), s. 3-5.
Fas Su Saatinin yap emas
108
S A A T L E R
slam dnyasnn dou ve merkezi blgelerinde
yrtlen, ok hzl bir ekilde bu kltr evre-
sinin bat kesimine ulaan ve orada yaylma ve
genileme bulan teknolojilerden birisi de hi ku-
kusuz saatiliktir. Gnmzde hl, saat yapm-
clnn nceki kltr evrelerinin baarl al-
malarna bal kalarak slamn dou ve de bat
blgelerinde elde ettii geliim basamaklarn
sadece yaklak bir kesinlikle de olsa tam olarak
tanmlayabilmekten ok uzaz. Bu balamda,
Toledoda 1267-68 civarnda Kastilya Kral X.
Alfons (. 1284)un emriyle oluan Libros del
saber de astronoma adl ansiklopedik eserde
esas itibariyle ber Yarm Adasnda yrtl-
m olan Arap-slam bilimlerinin bir derlemesini
sunuyor zel bir blmde be saatin, bir su saati,
bir civayla alan saat, bir mum saati ve iki gne
saati, tarif edilmi olmas ok nemlidir.
SPANYOL-ARAP SAATLER
109
S A A T L E R
Modelin gsterdii gibi, bu saatte, daha yksee
yerletirilmi hazneden bir basn dengeleyici-
si zerinden akan su altta bulunan haznedeki
amandray yukar doru itmektedir. Bu yolla,
bununla balantda olan ve zerinde zodyak sem-
bollerinin okunabildii bir levha, su haznesinin
st kenarna oturtulur.
Modelimiz Eduard Farr (Barselona) tarafndan
imal edilmitir.
ller: 70 x 36 x 180 cm.
Plastik cam ve pirin.
Dolap, ceviz aac ve
plastik camdan.
(Envanter No: B 1.03)
1.
spanyol-Arap Su Saati
1
Libros del saber de astronomada sunulan be
saatten birisi relogio dell aguadr. Bu saatin
ayrntl ele aln bir taslakla donatlmtr.
Kitabn derleyicisi, kaynaklarnn bu saati anla-
tan tariflerinin olduka yetersiz olduunu
sylemektedir. Buna gre su haznesi zeminde
basitce delinmitir, bu yzden su dzenli deil,
aksine klen hacimde den basn nedeniyle
devaml zayflayarak boalr. Bu yetersizlii o
[derleyen] kendi incelikli bulular sayesin-
de bertaraf etmitir. Gerekte, dzenli boalan
su dzenei sadece su saatleri iin deil, ayn
zamanda dier hidrolik otomatlar iin Arap-
slam kltr dairesinde, daha nce Yunanlarda
olduu gibi, tannm ve prensipte kullanlmtr.
Bylece gn uzunluklarna gre ayarlanan saat-
lerde llmekteydi.
1
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a.y., s. 126-130;
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri 6/1905/129-
185, zellikle s. 162-163 (Tekrarbasm: Islamic Mathe-
matics and Astronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s.
57-113, zellikle 90-91).
Libros del saber de astronoma isimli eserden,
Madrid 1866, cilt 4, s. 71.
110
S A A T L E R
Libros del saber de astronoma isimli eserin
konuya zel blmnde sunulan drdnc saat
bir civayla alan saattir (relogio dell argent
uiuo). A. Wegener
1
saati u ekilde tanmla-
maktadr: Bu saatin dzenei, 24 saatte tam bir
dnme gerekletiren bir diliden olumaktadr.
Hareket ettirici g bir arlktr, arkn geriye
dnmesine engel olan ve bir sarka hareketi
veren dzenek cva araclyla gerekleir. Bu
cva, arkn iinde bulunur ve enine duvarlar
arasndan sadece ok kk balant delikleriy-
le ket vurarak arln ekme etkisine sadece
yava yava ba eer. Bu arkn dnmesi, saatin
olduka sanatsal saat kadran olarak grlebi-
lecek bir usturlap zerine tanr. Bu usturlap
zerinde saatlerin dnda ayn zamanda gnein
ve yldzlarn konumu ve hatta gkyznn hali
hazrdaki btn grn okunabilir. Demek ki
usturlap yerine bu saat dzenei bir gk kresiy-
le de balantlandrlabilir. Ayrca zillerin uygun
bir biimde yerletirilmesi yoluyla bundan bir tr
alar saat retilebilir.
Bu saatin varln srdrmesi ve Avrupada daha
sonraki gelimelere yapt etki sreci hakknda
nmzde A. Bedininin The Compartmented
Cylindrical Clepsydra
2
adl mkemmel bir maka-
lesi bulunmaktadr. Bedini, Libros del saber de
astronomann 1341 ylndan nce Floransada
talyancaya evrilmi olduunu
3
ispatlamakta
ve yle devam etmekte: Bu talyanca evirinin
1
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
in: Bibliotheca Mathematica (Leipzig), 3. seri 6/1905/129-
185, zellikle s. 163 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s. 57-113,
zellikle 91). Ayrca baknz Wiedemann, E. ve Hauser,
F.: ber die Uhren im Bereich der islamischen Kultur,
a.y., s. 18-19 (Tekrarbasm: a.y., Cilt 3, s. 1228-1229).
2
Yaynland yer: Technology and Culture (Chicago)
3/1962/115-141.
3
Bedini bu almada Enrico Narduccinin konuya ilikin
ksa bir monografsine dayanmaktadr: Intorno ad una
traduzione italiana fatta nellanno 1341 di una compi-
lazione astronomica di Alfonso X. re di Castiglia, Roma
1865 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 98, Frankfurt 1998, s. 5-36).
2.
Cvayla alan Saat
varl, cval saatin sonradan Avrupadaki gelii-
mi bakmndan ok byk bir nem tamaktadr,
her ne kadar arkadan gelen altyz yln saat kita-
b yazarlar onun adn hi anmyorlarsa da.
4
Alfonsun derlemesinden 300 yl akn bir sre
sonra cival saat, Avrupa literatrnde yeni-
den ortaya kmaktadr, daha dorusu Attila
Parisionun 1598 ylnda Venedikte yaynlanan
bir kitabnda. Bu eserde yazar kendisini bu saatin
mucidi olarak tantmaktadr (Discorso Sopra la
4
Bedini, a.y., s. 118.
Kutu ahap. ller: 22 x 30 x 55 cm.
Saat diski pirin, hkkedilmi.
Ahap ark, plastik cam
odacklarla birlikte.
ap: 25 cm. Eduard Farr
(Barselona) tarafndan imal edilmitir.
(Envanter No: B 3.04)
111
S A A T L E R
Sua Nuova Inventione dHorologio con una sola
Ruota)
5
. Gya onun tarafndan icat edilmi olan
saatte, cva su ile deitirilmitir. Parisionun
kitabnn yaynlanmasndan ksa bir sre sonra bu
saatin tarifi ve resmi, Salomon de Caus (1615)un
Hareket Kuvvetlerinin Temelleri (raisons des
forces mouvantes)nden birisi olarak yaynland
6
.
Bu saat Johannes Kepler tarafndan da anlmak-
tadr
7
. Aslnda Libros del saber de astronomada
tarif edilen modelden baka birey olmayan, 12
paral silindir kasna sadece yarya kadar civa
yerine su ile doldurulmu olan ve Bedini tarafn-
dan compartmented cylindrical clepsydra ola-
rak nitelendirilen bu formdaki saat, Avrupada
17. ve 18. yzylda byk bir yaylma elde etmiti.
Kk farklllar gsteren birok tipten birisi,
Pater Francesco Eschinardi (1648)
8
adyla ilinti-
lidir. Benzer bir alet Campani karde (1656)
tarafndan Papa VII. Alexandera sunulmutur
9
.
Bu saatin silindir kasna su yerine yine civa ier-
mektedir ve hemen hemen dierleri naslsa, bu
5
a.e., s. 118.
6
Les Raisons des Forces Mouvantes, avec diverses Ma-
chines, tant utiles que plaisantes, aus quelles sont adionts
plusieurs desseings de grotes et fontaines, Frankfurt am
Main: J. Norton, 1615, 1644 (bkz. Bedini, a.y., s. 124)
7
Bkz. Anton Lbke: Die Uhr. Von der Sonnenuhr zur
Atomuhr, Dsseldorf 1958, s. 78; Bedini, a.y., s. 125.
8
Bedini, a.y., s. 125.
9
a.e., a.y., s. 127-128.
da dzensiz almaktadr. Bununla birlikte saat,
Papa tarafndan nemli bir bulu olarak vl-
mtr
10
. Baz yapm zelliklerinin tarifi dnda
Campani saatinden geriye hi birey kalmam-
tr
11
.
Campani kardelerin saatinden sonra baka
eitleri ortaya kmtr, ama cva yerine yine
su ile. Eser sahipleri olarak u isimler anlmak-
ta: Domenico Martinelli (1669)
12
, 1734 ylnda
bu saat tipini Charles Vaillynin buluu olarak
tantan Dom Jacques Allexandre
13
ve LArt Du
Potier D Etain isimli eserindeki bir resimde
birok silindir su saatleri imalini gsteren ve
bylelikle saatin 18. yzyl Fransasnda rabet
grmesini salayan M. Salmon
14
.
10
Bedini, a.y., s. 129.
11
a.e., a.y., s. 129.
12
a.e., a.y., s. 131-135.
13
a.e., a.y., s. 136.
14
a.e., a.y., s. 137-138.
112
S A A T L E R
Bu saat, Libros del saber de astronomann saat-
ler blmnde relogio de la candela adyla n-
c srada sunulmaktadr. Saat ayrntl bir biim-
de tarif edilmi ve resimlerle donatlmtr
1
.
Mum, yanan yzde bir manet ierisindedir, yle
ki ksalma srecinde onun platformu bir denge
arl tarafndan yukar doru itilir . Platformla
bal olan ve dier bir denge arlyla arla-
trlan bir ip bu esnada, ilgili gn uzunluklarna
gre ayarlanan saatler izelgesi kaydedilmi olan
levhay yukar doru eker. Tarih biliniyorsa
saatin yatay yzeyinde zaman okunabilir. izelge
sadece belirli yedi iklimden biri iin geerli ola-
rak yaplr.
Model Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal
edilmitir.
1
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
a.y., s. 163-164 (Tekrarbasm: s. 91-92).
Pirin.
Toplam ykseklik: 42 cm.
(Envanter No: B 3.08)
3.
spanyol-Arap Mum Saati
Libros del saber
de astronoma
isimli eserden,
Madrid 1866,
c. 4, s. 92.
113
S A A T L E R
Libros del saber de astronoma isimli eserin saat-
leri arasnda relogio de la piedra de la sombra
drdnc srada sunulmaktadr ve bir resim ile
donatlmtr. Bu derlemenin manevi babas X.
Alfons gne saatinin yapm iin alma esna-
snda baka bir kitaba ihtiya duyulmayacak tarz-
da eksiksiz bir kitap bulamadn sylemekte-
dir. Bu yzden o, kapsaml bir tarifin salanmas
emrini vermitir
1
.
Saat asimetrik, vakit saatler olarak adlandrlan
zaman blmlerini gstermektedir.
1
Wegener, Alfred: Die astronomischen Werke Alfons X.,
a.y., s. 162 (Tekrarbasm: s. 90).
izim
Libros del saber de astronomann
modern edisyonundan,
Madrid 1866, cilt 4, s. 17.
Bu, rekonstrksiyon
modelimize rnek alnd.
Modelimiz:
Hkkedilmi pirin levha
(30 x 60 cm), sert aatan bir masaya gml.
Ayak pirin.
(Envanter No: B 2.04)
4.
spanyol-Arap
Gne Saati
114
S A A T L E R
bn er-Ramn
Gne Saati
Glgeler Bilgisi Hakknda Risale (Risle
f lm e-ill)sinin 44. blmnde Eb
Abdallh Muammed b. brhm er-Ram
1
(. 715/1315) yzer pusulayla balantl bir gne
saati tarif etmektedir
2
. Murcial bu astronom,
matematiki ve tabipti ve Nasiriler dneminde
1
bn el-ab: el-a f Abr arna, 3. Cilt, Kahire
1975, s. 69-70; Brockelmann, C.: GAL, 2. Supplement-
band, Leiden 1938, s. 378. Risalenin bilinen tek el yazma-
s Escorial ktphanesinde bulunmaktadr 918/11 (fol.
Granadada faaliyet gsteren bilginlerdendi. Bir
tahta parasnn stne oturtulan manyetik ta,
ahap diske hkkedilmi gne saati iin kuzey-
gney ynn ayarlamaya yaramaktadr. Saat
ipek iplerde asl olarak dengede tutulmaktadr.
Olduka benzer bir ara Pedro Nunes (1537)e
atfedilmektedir (bir sonraki model).
Modelimiz:
ap: 25 cm.
Pirin, dalanm.
(Envanter No: B 2.13)
68b-82a). Bu risale Joan Carandell tarafndan incelenmi
ve yaynlanmtr, Risle f ilm al-ill de Muammed
Ibn al-Ram al-Andalus, Barselona 1988.
2
Bkz. Risle f ilm al-ill, ed. Carandell, s. 208-209,
313.
115
S A A T L E R
Modelimiz:
ap: 26 cm.
Pirin, dalanm.
(Envanter No: B 2.15)
Pedro Nunes (1537)in
Gne Saati
izim,
Instrumentos de navegacin del
Mediterrano al Pacificodan,
Barselona tarihsiz, s. 84.
116
S A A T L E R
Alarml
Su Saati
Modelimiz:
ller: 60 x 60 x 30 cm.
ark ve sehpa sert aa.
Su haznesi kilden.
Pirin disk hkkedilmi
Latin rakamlaryla (1-24) birlikte.
anlar bronz.
(Envanter No: B 1.05)
Bu saat, Benedikt manastr Santa Maria de Ripoll
(Pirene Dalar eteinde)un 225 nolu Latince
yazmasnda tarif edilmektedir. Muhtemelen 13.
yzyldan kalma yazma gnmzde Barselonada
Archivo de la Corona de Aragnda bulunmakta-
dr. Saatin dzenei el-Cezernin kitabnda tarif
edilen ilk su saatiyle benzerlik gstermektedir
1
.
Nispeten basit dzenek, alttaki kapta [yukardaki
kaptaki] bulunan suyun ieri akmas ile yukar
doru hareket eden ve ark hareket ettiren bir
amandra araclyla iler. arkn kenarnda her-
hangi bir kertie (=saat ayar) sokulu bir madeni
levhack, istenilen zamana, dnme esnasnda bir
1
Francis Madison, Bryan Scott, Alan Kent: An Early
Medieval Water-Clock, in: Antiquarian Horology (Tice-
hurst, East Sussex) 3/1962/348-353; Donald R. Hill: Ara-
bic Water-Clocks, Aleppo 1981, s. 125-126; El Legado
Cientfco Andalus, Madrid 1992, s. 198.
kurun arl aa drr. Bu, bir makaraya
bal olan, dnme hareketine geirilen ve yakla-
k 5 saniye boyunca anlara arpan bir an tok-
mann srgsnn almasn salar. Su, zaman
sresince azalan basn dengeleyicisi nedeniyle
farkl hzda akt iin, simetrik bir zaman belir-
leme mmkn deildir.
Model ayn zamanda, yapln tarif etmi olan
Eduard Farr (Barselona) tarafndan imal
edilmitir: A Medieval Catalan Clepsydra and
Carillon, in: Antiquarian Horology (Ticehurst,
East Sussex) 18/1989/371-380.
117
S A A T L E R
Mzn el-ikme
1
isimli eserinin (515/1121) seki-
zinci blmnde fiziki Abdurramn el-zin
24 saatlik gkyz dnn lmeye yarayan
bir zaman terazisi tarif etmektedir. Mzn es-
st ve-ezmnih olarak nitelendirilen bu aygt,
bir terazi koluna aslm bir su veya kum haz-
nesinden olumaktayd ve bu hazne tam olarak
hesaplanm bir delik ile donatlmt. Arlk
kayb terazi kolundaki bir arln kaydrlmas
yoluyla dengelenerek geen zaman buna uygun
bir skalada okunabiliyordu, adeta dakikalarn
arl tartlyormu gibi.
1
el-zin: Mzn el-ikme, Ed. Haydarabad 1359/1940,
s. 164-165.
Modelimiz:
Pirin, ksmen hkkedilmi.
Ykseklik: 120 cm.
Terazi kollar srtnmesiz asma tertibatnda,
en: 120 cm.
(Envanter No: B 1.11)
Dakika Terazisi
el-Mzn el-Laf el-Cz
Mutlak terazi (el-mzn el-kll) 24 saatin ak
iin kurulmutu ve buna uygun byklkteydi; iki
kantar topuna, saatler ve dakikalar iin skalalara
sahipti. Modelimiz daha kk olan, sadece bir
saat sreli ve bunun iin 60lk skala (et-tasm
es-sittn) ile donatlm olan dakika terazisi (el-
mzn el-laf el-cz)nin rekonstrksiyonudur.
118
S A A T L E R
maa ne zaman ortaya kmtr?
5
.
Bu kitapta Taiyyeddn, arlk dzenekli saatler
ve sarma zemberekli saatler olarak iki guruba
ayrd yaklak 10 saati tarif etmektedir. Birici
gruptakileri bingmt siryiyye, dier grupta
olanlar ise bingmt devriyye olarak isimlendir-
mektedir.
Zaman, gzlem esi olarak kullanma dn-
cesiyle Taiyyeddn, byk bir astronomik saat
(bingm raad) yapmaya sevkedilmiti. Bu saati
Taiyyeddn, stanbul Rasathanesi aletlerine
ayrlm Sidret el-Mnteh
6
isimli risalesinde
ayrntl tarif etmektedir. Bu eserde ok ilgin bir,
gezegenler modeli saati grmekteyiz. Bu saatin
saatler, dereceler ve dakikalar ayr ayr gsteren
kadrannn bir izimi, risalenin mellif nshasn-
da
7
gnmze ulamtr:
3
Tekeli, S.: 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s.
220.
4
a.e., s. 218.
5
Feldhaus: Die Technik, a.y., Sp. 1216.
6
Tekeli, S.: Takiyddinin Sidret l-Mntehsnda alet-
ler bahsi, in: Belleten (Ankara) 25/1961/213-238, zellik-
le s. 226-227, 237-238; ayn yazar, 16nc asrda Osman-
llarda saat, a.y., s. 11-12.
7
stanbul, Kandilli Rasathanesi, Yazma No. 56; Tekeli,
S.: 16nc asrda Osmanllarda saat, a.y., s. 13.
Arap kkenli Osmanl bilgini Taiyyeddn
Muammed b. Marf (d. am 927/1521, .
stanbul 993/1585) 966/1559 ylnda Nbulusda
kad olarak mekanik saatler hakkndaki kitabn
kaleme yazmt, Kitb el-Kevkib ed-Drriyye f
Va el-Bingmt ed-Devriyye
1
. Dierleri yann-
da bu kitab 959/1552 ylnda kaleme alnm pn-
matik dzenekler hakkndaki kitab, e-uru
es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
2
, ncelemitir.
Bu kitapta o, su saatlerinin yapmna belirli bir
yer ayrmtr.
Saatler kitabnda Taiyyeddn, Arap-slam kltr
evresinde umumiyetle su veya kum saatleriyle
uralp mekanik saatin ihmal edildiinden ika-
yet etmektedir. Onu ilgilendiren, su ve kumun
yannda baka bir hareket dzeneidir. Bu dze-
nein amac, onun dedii gibi bir arln kk
bir kuvvet ile uzun bir sre uzak bir mesafe ze-
rinde hareketidir (cezb es-sal bi-va alle...
zamanen avlen f mesfe bade)
3
. Fakat burada
dikkat edilmesi gereken, onun bir Perpetuum
mobile (devridaim) fikrini (bkz. Katalog cilt V, s.
61) yermesidir
4
.
Dier eserlerinde dili ark dzenekleriyle byk
bir alma yetenei gsteren Taiyyeddn en
azndan hareket salayan ark frenleyecek maa
ve bir konik cismin etrafnda aadan yuka-
rya sarlan bir zemberek fikrinde, kendisinin
yaad dnemde Osmanl mparatorluuna
girme yolu bulmu olan Avrupal mekanik saat-
lerden esinlenmi grnyor. Her halkarda o,
bu tr Avrupa saatlerini tandn gizlememek-
tedir. Dier yandan mekanik saatin douunda,
Avrupann Arap-slam kltr evresinden muh-
temel etkilenmesi sorusu hl ak durmaktadr.
slam lkelerinde su ve civa saatlerinde arklarn
geriye dnmesine engel olan ve bir sarka hare-
keti veren dzenein kullanld bilinmektedir.
Ama u soru hala cevap beklemektedir: Dili
arklarla hareket eden saatlerdeki frenleyici basit
1
Drt yazma halinde bize ulamtr, bkz. Osmanl astro-
nomi literatr tarihi, Cilt 1, stanbul 1997, s. 206; Ed.,
ngilizceye ve Trkeye tercme Sevim Tekeli tarafn-
dan, 16nc asrda Osmanllarda saat ve Takiyddinin
Mekanik saat konstrksiyonuna dair en parlak yldz-
lar adl eseri, Ankara 1966.
2
Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiyye,
Halep 1987, isimli eserinde Amed Y. el-asan tarafn-
dan neredilmitir.
izim, Tekeli, 16nc asrda Osmanllarda saat, s. 13.
Taiyyeddnin
Mekanik Saatleri
119
S A A T L E R
Taiyyeddnin 966/1559 tarihli saatler kitabnda
tarif ettii arlkla alan saatlerin (bingmt
siryiyye) en basiti, hz durdurma maas ara-
clyla frenliyen bir dzenee sahiptir. Saatin
d grnm ve lleri metinde dile getirilme-
mektedir. Bu saate ilikin belirli bir tasavvuru,
Taiyyeddnin stanbul Rasathanesinde mes-
lektalaryla birlikte bir alma sahnesinin res-
minde grlebilen (bkz. cilt II, s. 34f., 53 ff.) bir
masa saati resmi yoluyla elde etmekteyiz.
Saati bizim iin imal etmi olan G. Oestmann ve
F. Lhring (Bremen) yle demektedirler: Saat,
ara arkn 6l g aktarmna geen 54 dili bir
kasnak arka sahiptir. Bu ara ark, 48 die sahip-
tir ve 21 dili mil arknn 6l g aktarmyla
birbirine gemi haldedir. Mil, arlklara sahip
bir terazi kolu tamaktadr.
1. Taiyyeddnin Arlkla
alan Saati (1559)
Modelimiz:
Pirin, bakr, boncuklar
(Strass-Steine).
Ykseklik: 25 cm.
(Envanter No: B 3.12)
Taiyyeddnin alma ekibini gsteren
bir minyatrden detay
Detay izim:
Arlk saatinin
mili, mil ark ve
mil kollar.
120
S A A T L E R
Terazi kollar,
2. Mil
Durdurma
maas
Mil ark
Ara arkn 6'l
g aktarm
Mil arkn 6l
g aktarm
Saat
ark
Kasnak
ark
121
S A A T L E R
Kitabnn ikinci blmnde Taiyyeddn yayl, alma
dzenekli ve ay evreleri, hafta gnleri, saatler ve dere-
celer iin gstergelere sahip bir saat tarif etmektedir.
Enstit mzesi iin, bu saatin birbirleriyle karlatrl-
dklarnda avantajlar ve dezavantajlar olan iki modeli
imal edilmitir. a) Modelinin avantaj, Taiyyeddn
tarafndan n grlem drt gstergeli tam bir saat
kadranna sahip olmasndan ibarettir, buna karn b)
modelinde hafta gnleri ve dereceler iin olan gster-
geler bulunmamaktadr. a) Modelinin dezavantaj, bu
modelin, Taiyyeddn tarafndan ak seik tarif edilen
ve resmedilen sarmal yay, hareket ettirme dzenei
olarak kullanmak yerine basit bir ekme yayyla yetin-
mesinde yatmaktadr. Taiyyeddn sadece bu spiral
yay deil, ayn zamanda alma dzenei iin ikinci bir
sipiral yay da istemektedir. Hareket ettirme dzene-
inin fark bir yana braklacak olursa, saatin alma
dzenei arlkla alan saatinkiyle ayndr.
2. Taiyyeddnin
Zemberekli alar Saati
(1559)
Modelimiz: a) Pirin, elik, ahap.
Anahtarl zemberek. Ykseklik 40 cm.
Modelimiz Eduard Farr (Barselona)
tarafndan imal edilmitir.
(Envanter No: 3.13)
Taiyyeddnde helezoni zemberek vs.,
Tekeliye gre, s. 28.
122
S A A T L E R
b) Pirin, elik, tel
ipler. Anahtarl yay
dzenei. Ykseklik
50 cm. G. Oestmann
ve F. Lhring
(Bremen) tarafndan
imal edilmitir.
(Envanter No: 3.14)
Saat mekanizmasnn tasla (Oestmann)
an
eki
Deklanr
Kaldrc iviler ark
Kilit Diski
Yelkovan
Tutma manivelas
Dokunma manivelas
123
G R
Blm 5
Geomet r i
124
G E O M E T R
125
G R
G R
Arap-slam kltr evresinde matematiin (bilme-
diimiz bir zamanda hendese veya
ilm el-hendese
olarak nitelendirilmi olan) bu dalnn oluum
tarihi aritmetiin ve cebirinkinden daha zor takip
edilebiliyor. Belki de, bu alanda da slam ncesi
dnemde ve slamn erken dneminde komu
kltr evrelerinde az ok yaygn olan bilgilerin,
bu evrelerin kltrnn tayclar araclyla
slam dnyasnda da verimli bir topraa dt-
n varsayabiliriz. Tarihi Abdlmelik b. Creyc
(. 150/767)in bizzat kendi eliyle terb
(drtgen)
eklinde izmi olduu ifade edilen Mekkedeki
Kabenin bir taslan bizim iin koruyan tarihi
el-Ezra (3./9. yzyln 1. yars)nin aktard
bir rivayet buna tanklk etmektedir
1
. Basit geo-
metrik bilgileri Emevilerin ve Abbasilerin ba-
kentlerine, am ve Badata, ulatran ilk kltr
tayclar arasnda ihtida edeniyle etmeyeniyle
Yunanlar, Persler ve Sryaniler vard. Hintlilerin
Halife el-Manrun emriyle Arapaya evrilmi
olan
2
mehur astronomik-matematiksel kitab-
nn, Brhma Sphua-Siddhnta, geometrik-tri-
gonometrik bir blm ierdii de gz nnde
bulundurulmaldr. eviri iin gerekli terminoloji,
evirmen brhm b. abb (veya Muammed
b. abb) el-Fezrnin daha o zamanlar ksmen
malumu olmaldr. O ve ada Yab b. r
bunu mteakiben kendilerini, Arapa matema-
tiksel ve astronomik kitaplar yazma durumunda
hissetmilerdir
3
.
Arapa geometrik bir kitabn en eski ad, bize,
doa filozofu Cbir b. ayyn (2./8. yzy-
ln ikinci yars)dan gelmektedir ve Ta
lm el-
Hendesesiyle
4
, Geometri retileri ulamtr.
Cbir okuyucuya kimya hakkndaki dier eser-
lerinde de, dier bilimlerin yan sra geomet-
ri alannda bilgi edinmeyi tavsiye etmektedir
5
.
1
Ezra: Abr Mekke, Leipzig 1858, s. 111-112; bkz. Sez-
gin, F.: a.e., Cilt 5, s. 24.
2
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 199-200.
3
a.e., Cilt 5, s. 216-218; Cilt 6, s. 122-127.
4
a.e., Cilt 5, s. 225.
5
a.e., Cilt 5, s. 221.
Onun dncesine gre evren, geometrik bir yap-
dadr ve bu evren varlklarnn ileri dzeydeki
organizasyonunda noktalar halinde saylar izgiyi,
izgiler yzeyi, yzeyler cisimleri oluturmaktadr.
Niteliksel doalar (elementler, humores) o, geo-
metrik olarak ifade etmektedir. Bylece mesela
hayvanlarda scaklk kbik halde, buna karn
nemlilik ve kuruluk kare eklinde mevcuttur
6
.
Cbir, klidin kitabndan alntlar yapmaktadr
ve bu kitaba da bir erh yazd belirtilmekte-
dir
7
. klidin Elementler kitab bir kere Hrn
er-Redin saltanat srasnda (170-193/786-809)
Kitb el-Ul veya Kitb el-Usuust ad altnda
ve bir kere de el-Memn dneminde (198-218/813-
833) ayn mtercim, el-accc b. Ysuf tarafndan
evrilmi, veya revize edilmitir (s b. uneyn
tarafndan 3./9. yzyln ikinci yarsnda yaplm
sonraki eviri bir yana)
8
. klidin Elementlerinin
evirisini, Arimet
9
, Pergl Apollonios
10
,
Menelaos
11
, Ptoleme
12
ve dierlerine ait kitapla-
rn evirileri izlemitir. Bilim tarihi bakmnda gz
nnde bulundurulmas gereken husus, bunlarn
tesadfen yaplm eviriler olmad, bilakis daha
o dnemde kazanlm olan bu bilimsel alan ele
alma ve ileme olgunluunun meyveleri oldu-
udur. Bu meyveler, nceki yabanc kltrlerin,
yani Yunanlarn bilgilerini, bilgiye susam bir
toplumun arzusunu tatmin etmeye hizmet etmi,
sultanlar ve devlet adamlar tarafndan yneti-
len ve desteklenen zihinsel akmlarn bir paras
olmutur. Ayrca bu fenomen iin karakteristik
olan, Arap diline dorudan doruya evirilerden
sonra, yorumlamalara, tamamlamalara ve geni-
letmelere, hatta tashih denemelerine balanlm
olmasdr. Bu almalara katlanlarn dairesi hzla
6
Bkz. Kraus, Paul: Jbir ibn ayyn. Contribution
lhistoire des ides scientifques dans lIslam, Cilt 2, Ka-
hire 1942 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
Cilt 68, Frankfurt 2002), s. 178-179; Sezgin, F.: a.e., Cilt
5, s. 223.
7
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 225.
8
a.e., Cilt 5, s. 103-104.
9
a.e., Cilt 5, s. 121-136.
10
a.e., Cilt 5, s. 136-143.
11
a.e., Cilt 5, s. 158-164.
12
a.e., Cilt 5, s. 166-174.
126
G E O M E T R
Badat snrlarn am ve tedricen slam dnya-
snn en dousundan en batsna kadar yaylmtr.
Etkinlikle yzlerce yl, hatta baz blgelerde 9./15.
yzyla kadar srmtr ve sk sk varsayld ve
iddia edildii gibi, her halkarda ok da erken son
bulmamtr.
Aada, modern aratma sonularn temel ala-
rak Arap-slam bilginlerin geometri alanndaki
baz nemli baarl ilerine ilikin bir izlenim
yaratmaya teebbs edeceim.
klidin Elementlerininin yeniden ele alnp ilen-
mesi yoluyla ulalan sonularla balyoruz.
Elementlerin ikinci rihi el-Abbs b. Sad el-
Cevher (el-Memn dneminde 3./9. yzyln ilk
te birinde almalarn srdrmekteydi) btn
kitab erh ettikten sonra, ayn kitabn yeniden ele
alnp ilenmesi veya dzeltilmesi (il) teebb-
snde bulunmaya ve de tamamlamalar (ziydt)
yapmaya kendini ykml hissetmiti
13
. Dzeltme
giriiminin gnmze ulaan ksm, klidin bein-
ci postulatyla ilgilidir, bu postulat: Eer dz bir
izgi, dier iki dz izgiyi bir kenardaki iki i ann
toplam iki dik adan kk olacak ekilde keser-
se, u halde iki dz izgi sonsuza kadar uzatldn-
da, iki dik adan kk i alarn bulunduu ilk
izginin ayn tarafnda kesiirler.
14
Bu postulat (ekl) iin el-Cevher u formu ner-
mektedir: Eer iki dz izgiyi herhangi bir n-
c ile kesme esnasnda karlkl alar eit ise, bu
tr dereceler birbirlerine paralel ve e uzaklkta-
dr.
15
el-Cevher tarafndan ispatlama giriimi
iin ileri srlen teoremler, itiraz kabul etmez
deillerse de, kayda deerdir.
13
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 243-244.
14
Die Elemente von Euklid. Aus dem Griechischen ber-
setzt und herausgegeben von Clemens Thaer, tekrar ba-
sm Frankfurt 1997, s. 3.
15
Juschkewitsch, A.P.: Geschichte der Mathematik im
Mittelalter, Leipzig ve Basel 1964, s. 278; Cv, .:
Naariyyet el-Mtevziyt f el-Hendese el-slmiyye, Tu-
nis 1988, s. 43; Jaouiche, K. (=Cv, .): La thorie des
parallles en pays dIslam. Contribution la prhistoire
des gomtries non-euclidiennes, Paris 1986, s. 137.
Benzer bir ispat 1800 ylnda Fransz matematik-
i A.M. Legendre nermektedir
16
.
klidin 5. postulatn mkemmelletirme dene-
mesiyle el-Cevher, yzlerce yllk zaman zarfnda
klid-d bir geometrinin eiine ulaan Arap-
slam matematikileri dairesinde bulunmakta-
dr. Bu yndeki dier admlar el-Fal b. tim
en-Neyrz
17
(3./9. yzyl) ve Sbit b. urra
18
(. 288/901) atmtr. 5./11. yzyln ilk yarsnda
bn Heysem
19
hayli hacimli bir kitapta klidin
btn postulatlarn aklmaya almtr. Bu
er Mudert Uldis
20
klidin eserinin ve
Araplardaki onu anlama, kritik etme ve temel-
lendirme abalarnn yol at temel tartmalar
kavrama imkan salamaktadr.
21
bn Heysem
bu eseri, all ukk Kitb Uldis f el-Ul
22
(klidin Elementler kitabndaki Kukularn
zm) olarak adlandrd bir baka eserle
tamamlamtr.
bn Heysem 5. postulatta kaydedilen paraleller
retisini bir hareket ettirme prensipiyle kant-
lamay denemektedir. Bu prensip, bir dz iz-
giye olan sabit uzakln izgileri yine dz izgi-
lerdir varsamyla sonulanmaktadr. 18. yzylda
Avrupada matematikiler benzer bir yolu tut-
mulardr. Onlardan birisi de Johann Heinrich
Lambert (. 1777)dir
23
.
bn Heysemden yaklak yarm yzyl sonra byk
matematiki, astronom, filozof ve air mer
el-ayym ayn konuyla uramtr. Onun mate-
matiksel kavramlara kar felsefi dn biimi
kendisini zellikle oranlar, paraleller retisinde
ve say kavramnda gstermektedir. el-ayym
klidin Elementler kitabndaki postulatlara ve
kavranmas g yerlere blmlk bir erh
yazmtr; son iki blm oranlar retisini, birin-
ci blm paraleller retisini ele almaktadr.
16
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 278; Jaouiche, K.: La tho-
rie des parallles, a.y., s. 43.
17
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 283-285.
18
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 279-280; Jaouiche, K.: La
thorie des parallles, a.y., s. 45-56.
19
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 358-374.
20
Tpkbasm ed. (Matthias Schrammn bir nszyle)
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen Wis-
senschaften, Frankfurt 2000.
21
Schramm, M.: er Mudart Uldise yazd nsz,
s. 7.
22
Tpkbasm ed. Institut fr Geschichte der Arabisch-Is-
lamischen Wissenschaften, Frankfurt 1985.
23
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 280-281.
Paraleller retisi
127
G R
el-ayym paraleller retisinde, ncs bn
Heysemde, hareketi kantlama arac olarak geo-
metride kullanmasn eletirmektedir.
el-ayym tabannda iki dik al ve de eit kol
kenarl bir drtgen ileri srmektedir ve drtgenin
geriye kalan iki as hakkndaki hipotezi ince-
lemektedir. Bu drtgen 18. yzylda da talyan
matematiki G. Saccheri tarafndan incelenmitir
ve bu yzden sklkla onun adyla tannmakta-
dr.
24
Paraller postulatyla evrensel bilgin Nareddn
e-s (. 672/1274) de etraflca uramtr. Bu
konu ya adanan er-Risle e-fiye an e-ekk
f el-u el-Mtevziye
25
isimli risalesinde o,
nclerin grlerini kritik bir incelemeye tabi
tutmaktadr, burada el-Cevher ve el-ayyma
benzer tarza hareket etmektedir. (u anda elimin
altnda bulunmayan) klidin kitabna yapt
yeniden ele alma almasnda (tarr)
26
klid
postulatn kendi postulatyla deitirmi olmal-
dr: Eer bir dzlemde bulunan iki dz izgi bir
ynde birbirlerinden ayrlarak uzayacak olurlarsa,
kesimeden ynlerine devam edemezler.
u kadar var ki, paraleller retisi tarihinde
Nareddn e-s ad bu iki kitapla deil bir baka
kitapla kendisine byk bir dikkat ekmitir. Eser
e-s ad altnda 1594 ylnda Giovan Battista
Raimondi tarafndan Typographia Mediceada
yaynlanm olan Tarr el-Ul li-Uldisdir. Bu
kitabn Nareddn e-s Tarriyle ayn kitap
olmad bugn kesindir. Yazarn kim olduu
sorusunu aa kavuturmam mmkn olmad; bu
nedenle gelecekteki aratrmalarn bunu baar-
masn mit ediyorum. Ayrca, burada szkonusu
24
Juschkewitsch, A.P. ve Rosenfeld, B.A.: Die Mathema-
tik der Lnder des Ostens im Mittelalter, Berlin 1963, s.
150; Smith, D.E.: Euclid, Omar Khayym and Saccheri, in:
Scripta Mathematica (New York) 2/1935/5-10; Jaouiche,
K.: On the Fecundity of Mathematics from Omar Khay-
yam to G. Saccheri, in: Diogenes (Oxford) 57/1967/83-
100; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 51-52.
25
El yazmalar iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 113; Ed.
Haydarabad 1940 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 49, Frankfurt 1998, s. 363-434);
Cv, .: Naariyyet el-Mtevziyt, a.y., s. 159-203.
26
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 285.
olann Nareddn e-snin bir baka eseri olma-
d sonucu da karsanamaz. Bu eser her halkar-
da onun dier eserlerinin seviyesinden geri kal-
myor. Yaynlanmasndan ksa bir sre sonra
Oxfordlu oryantalist Edward Pococke (1604-
1691) tarafndan Latinceye tercme edildii iin
bu kitap Avrupada byk yaygnlk bulmutur.
En erken etkisi ngiliz matematiki John Wallis
(1616-1703)de kendini gstermitir. Arapa kita-
bn argmantasyonu Wallisin fikirlerine kolaylk
salyordu. O, klid postulatnn yerine benzer
figrlerin varsaymn yerletirmek istemiti ve
bunun iin ona Nareddn e-snin fikir silsi-
lesi fevkalade bir imkan sundu. Bizzat kendisinin
bize bildirdiine gre Wallis 7.2.1651 (eski sitil)
tarihinde Oxforddaki umuma ak konferans tr
dersleri erevesinde buna ilikin sunu yapm-
tr. Eserlerinde Wallis, daha sonra bu sunuu
Nareddn e-snin Elementlerin 28. teoremi-
ne dair olan notlaryla birlikte bastrmtr.
27
Wallis tarafndan baslan Latince tercme yoluy-
la Nareddnin paraleller teorisine ilikin dn-
celeri btn matematikilere kolayca eriilebilir
klnmtr. Bunlardan birisi de, paraleller teori-
sinde nihai adm atm olan keskin zekal Cizvit
Girolamo Saccheri (1667-1733) idi. Saccheri 1733
ylnda Mailandda yaynlanm olan Euclides ab
omni naevo vindicatus isimli eserinde Nareddn
e-syi etraflca tetkik etmitir... Haddizatnda
Saccheri tam olarak Nareddnin nfuz ettii
noktada aba gstermitir. Bununla o, daha sonra
paraleller postulatnn dierlerinden bamsz
olduu grne ve nihayetinde klid-d geo-
metriye gtren geliimi hazrlamtr.
28
27
Bkz. Wallis, J.: Opera mathematica, Cilt 2, Oxford 1693,
s. 669-673.
28
Romada yaynlanan bu kitap hakkndaki aklamalar,
benim ricamla 1987 ylnda kitab inceleyen ve enstitm-
zn yaynlar erevesinde planlanan bir tekrar basm iin
nsz yazan dostum Matthias Schramma aittir. En azn-
dan burada onun mkemmel nsznn kk bir ksm-
n okuyucuya sunma frsatn yakalam olmaktan dolay
mutluluk duymaktaym. O zamanlar planlanan tekrar ba-
sm ertelemek zorundaydk ve kitab ancak 10 yl sonra
(nsz olmakszn) yaynlayabildik. [evirinin tashihle-
riyle uratm bu an 29. 11. 2006 birbuuk yl kadar
evvel kendisini kaybetmenin derin acsn dduyuyorum.
Allahtan kendisine mafret diliyorum. Fuat Sezgin]
128
G E O M E T R
klidin Elementler kitab, ilk evirisinden sonra
yaklak elli yl iersinde Arap-slam blgesin-
de tam asimile olmu grnyor. Terminolojik
zorluklar neredeyse tamamen almt. Ayrca,
daha 3./9. yzyln ortalarndan nce Arimetin,
Apolloniosun ve Menelaosun nemli eserleri
Arapa eviri halinde mevcuttu ve ierikleriyle
bir tanklk olumutu. O dnemin bize ulaan
Arapa geometrik metinlerinin imdiye kadarki
incelemeleri, sadece yazarlarnn Yunan stad-
larn eserlerini hakimane kullanmalarna deil,
ayn zamanda kendilerine zg yaratcln belirli
bir bilincine de tanklk etmektedir. Bu tutuma
dair belirgin bir tasavvuru bize, Ms b. kirin
3./9. yzyln ilk yarsnda Badatta faaliyet gs-
termi olan olu (Ben Ms) vermektedir.
almalar, nclerin eserini tarafszca ve yarat-
c olarak irdeleme yeteneine tanklk etmektedir.
Burada, bana gre en nemli olan, bu alma-
larda gerekten ne kadar ok eyin ortaya kt
deildir. Geometri hakkndaki kitaplarnda onlar,
ay e blmek iin yeni bir zm bulduklarn
iddia etmektedirler. Bu zmde onlar, matema-
tik tarihinde, sonralar daha gelitirilmi formda
Paskal Salyangozu olarak bilinen eriye dayan-
mlardr. Byle bir durumda onlarn baarl ileri
hakkndaki deerlendirmede bizim iin nemli
olan objektif baarlarndan daha ok tutumlar-
dr. Msnn oullar, ayrca Arimet tarafndan
gelitirilen metoda dayanarak bir daire muhitinin
hesab giriiminde bulunmulardr, ama baka bir
sunum tr semilerdir. Onlar ayrlk gste-
ren argmantasyon ve farkl harflerin seimiyle
Yunan rneklerinden olabildiince uzaklamaya
aba gstermilerdir
29
.
29
Suter, H.. ber die Geometrie der Shne des Ms ben
Schkir, in: Bibliotheca Mathematica (Stockholm) 3. seri,
3/1902/259-272, zellikle s. 272 (Tekrarbasm: Islamic
Mathematics and Astronomy serisi Cilt 76, s. 137-150,
zellikle s. 150); Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 248-249.
Arap-slam kltr evresi matematikilerinde
paraleller teorisine ilikin bu aklamalara ek ola-
rak imdi onlarn geometrik yap modellerindeki
ve cebirsel geometrideki baarl ilerinden baz-
lar anlacaktr.
Sadece geometri alanyla snrl kalmayan zgn
yaratclk periyodu balangcnn gze arpan
karakteristik belirtileri, Ms oullarnn daha
gen bir ada olan Muammed b. s el-
Mhn
30
(. 275/888)nin eserlerinden gnmze
kalanlarnda ortaya kmaktadr. el-Mhnnin
Arimet tarafndan ortaya atlan, belirli bir kre-
nin bir dzlem yoluyla iki segmente belirli oranty-
la nasl blmleneceine ilikin soruyu yantlama
giriimi burada ilgilendiimiz konuyla ilikilidir. O,
bu problemi nc dereceden bir denklemle z-
meyi denemeti ama mer el-ayymn
31
daha
sonra tespit etmi olduu gibi, baaramamt
32
.
Bu balamda el-ayym unu aktarmaya devam
etmektedir: el-Mhnnin 4./10. yzyln ilk yar-
snda faaliyette bulunmu olan ardl Eb Cafer
el-zin (Muammed bin el-seyn) nc
dereceden bir denklemi zmeyi baarmtr; o,
kbik denklemlerin kklerini bulmak iin koni
kesitlerinin yeterli olduunu aklamtr
33
.
Eb Cafer el-zinden yaklak yarm yzyl
sonra bn el-Heysem de Arimet tarafndan orta-
ya atlan problemle uramt. O da bu problemi
nc dereceden bir denkeme irca etmi ve koni
kesitleri yardmyla zmt
34
. Cebirsel geo-
metri alanndaki bir dier adm, bn el-Heysem
optik kitabnda (Kitb el-Menir) bizzat kendisi
tarafndan ortaya konulan problemin zmyle
atmt. Bu problem, kresel bir aynada, kendi-
sinden belirli bir yerde bulunan bir nesnenin res-
minin yine ayn ekilde belirli bir yerde bulunan
gze yanstld hallerde, yanstma noktasn bul-
maktr. Problem bn el-Heysem tarafndan geo-
metrik olarak ele alnm ve drdnc dereceden
bir denklemle zlmtr
35
. Bu cildin baka bir
blmnde (s. 187), bn el-Heysemin probleminin
30
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 260-262; Cilt 6, 155-156.
31
Male f el-Cebr ve-l-Mubele, ed. Fr. Woepcke
in: Lalgbre dOmar Alkhayym, Paris 1851, arap. S. 2,
Franszca tercme s. 96 (Tekrarbasm: Islamic Mathema-
tics and Astronomy serisi Cilt 45, s. 1-206, zellikle s. 120-
203).
32
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 35, 260, J.P. Hogendijka da-
yanarak, The Works of al-Mhn, Tahranda yaplan bir
konferansn el yazma nshas (Utrecht, 13 s.), s. 9.
33
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 298.
34
a.e., Cilt 5, s. 359.
35
a.e., Cilt 5, s. 48, 359.
Cebirsel Geometri
129
G R
13. yzyldan 19. yzyla kadar Avrupal bilginleri
Problema Alhazeni adyla uratrm olduu zik-
redilmektedir. Matematik tarihisi Jean tienne
Montuclann bn Heysemin bu problemi bizzat
zebildiinden kukulanm olmas olduka esef
vericidir, o yle sylemekteydi: Onun, en yk-
sek dereceli geometriciler safhasna sokulmas
gerekirdi, eer onun vermi olduu bu problemin
zmn ilk gerekletiren kii olduu tespit
edilecek olsayd.
36
bn el-Heysemin bir ada olan Eb el-Cd
Muammed b. el-Leysin
37
gnmze ulaan risa-
leleri, daire ve doru izgilerin yeterli olmad-
problemlerin zmnde, koni kesitlerinden
yararlanld matematik alannda kaydedilen hzl
ilerlemeyi gstermektedir. Eb el-Cdun bu tarz-
da zd problemlere el-Brnnin ona ynelt-
tii problemler de dahildir
38
. Ulat sonular,
kbik denklemlerin genel retisinin gelitirilme-
sinde ona, belirli bir tarzda mer el-ayymn
ncs roln kazandrmaktadr.
Burada, bir yamuu, uzunluu 10 olan kenarla
ve 90 dzlem ieriiyle resmetme problemine
ynelik bir zmnn de bize rivayet edildi-
i gsterilmelidir. Bu sonucu borlu olduumuz
anonim matematiki muhtemelen 5./11. yzyln
ikinci yarsnda yaamtr. Bu matematiki x
4
+
2000 x = 20 x
3
+ 1900 sonucunu veren denklemi,
bir hiperbol bir daire ile keserek zmtr.
Yazarn, deiik cebircilerin ve geometricilerin bir
mddet nce bu problemi tatmin edici bir tarzda
zemeden ortaya attklar ynnde verdii bilgi
dikkate deerdir
39
.
4./10. yzyln ikinci yarsnda grnmeye balam
olan, dzgn yedigenin konstrksiyonlar ve kons-
trksiyon denemeleri yoluyla cebirsel geometri
hayli nemli bir genileme yaamtr. Bu durum-
larn hepsinde deil, ama bazlarnda problem
koni kesitleri yoluyla zlmtr
40
.
Geliim o denli ilerlemiti ki, 5./11. yzyln ikinci
36
Histoire des mathmatiques, Cilt 1, Paris 1758, s. 359-
360; Schramm, M.: Ibn el-Haythams Stellung in der Ge-
schichte der Wissenschaften, in: Fikrun wa Fann (Ham-
burg) 6/1965/arap. s. 85-65, zellikle s. 67.
37
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 353-355.
38
a.e., Cilt 5, s. 353-354; ayrca bkz. Hogendijk, J.P.: Gre-
ek and Arabic Constructions of the Regular Heptagon,
in: Archive for History of Exact Sciences (Berlin vd.)
30/1984/197-330, zellikle s. 223-224, 244-256, 267.
39
Fr. Woepcke in: Lalgbre dOmar Alkhayym, a.y., s.
115-116 (Tekrarbasm: a.y., s. 138-139).
40
Samplonius, Y.: Die Konstruktion des regelmigen
Siebenecks nach Abu Sahl al-Qh Waian ibn Rustam,
in: Janus (Leiden) 50/1963/227-249; R. Rashed, La cons-
yarsnda dnemin en byk matematikilerinden
birisi olan mer el-ayym kbik denklemlerin
genel bir retisini gelitirmeye sevkedilmitir. Bu
amaca ynelik Risle f el-Berhn al Mesil el-
Cebr ve-l-Mubele adl kitab 19. yzyln ortala-
rnda Avrupada tannp yaynlanm, Franszcaya
evrilmi ve matematik tarihindeki devrimci rol
Franz Woepckenin mkemmel bir incelemesinde
ayanbeyan ortaya konulmutur. Cebirin artime-
tikten kesin bir biimde ayrt edildii metninde
mer el-ayym yle sylemektedir: Cebirsel
zmler bir denklem yardmyla gerekletiril-
mitir, yani olduka bilinen bir tarzda deiik kuv-
vetlerin (potenz) identiklemesi yoluyla. Saylar,
nesneleri veya kenarlar ve kareleri, yani ikin-
ci kuvveti amayanlar ieren denklemler iin,
klidin Elemenlerine ve Datasna dayanlan
geometrik zm temelli saysal zm izlemekte-
dir. Dairenin ve dz izgilerin nc dereceden
denklemlerde yetersizlii dncesi ilk olarak
mer el-ayym tarafndan dile getirilmitir,
Avrupada ancak 1637 ylnda Ren Descartes
tarafndan tekrar formule edilmi ve sonunda P.L.
Wantzel (1837) tarafndan kantlanmtr
41
.
mer el-ayym denklemleri 25 tipe ayrmakta-
dr. Bir tanesi linear (izgisel)dir, yani birinci dere-
ceden bir denklem, be tanesi kare eklinde, yani
ikinci dereceden, dier be tanesi kbik (nc
dereceden) ama kare eklide olanlara indirgene-
bilir, kalan dier 14 denklem kbik tarzdadr, koni
kesitleri yardmyla izilebilir ve zmlenebilir.
Geometrik konstrksiyon metotlar o, iki durum-
da saysal denklemlere uygulamaktadr. Elde edi-
len tek tek sonulardan daha nemlisi, bunlarn
metodik yanlardr: el-ayym bir ve ayn sistemi
birok koni kesitleri iin kullanarak eski koni kesi-
ti retisinin koordinatlar sistemlerini mstakil
koni kesitinden ayrmaktadr ve o, bu balamda
hakszca Descartesa nispetle adlandrlan dik
truction de lheptagone rgulier par Ibn-al-Haytham, in:
Journal for the History of Arabic Science (Halep) iinde
3/1979/309-387; Hogendijk, J.P.: Greek and Arabic Cons-
tructions of the Regular Heptagon, a.y.
41
Juschkewitsch, A.P.: a.y., s. 261; Juschkewitsch, A.P. ve
Rosenfeld, B.A.: Die Mathematik der Lnder des Ostens
im Mittelalter, Berlin 1963, s. 120; Tropfke, J.: Geschichte
der Elementar-Mathematik, Cilt 3, 3. bask, Berlin ve Lei-
pzig 1937, s. 125; Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50.
130
G E O M E T R
al koordinatlar sisteminin avantajlarn ak ve
seik bir biimde fark eden kiidir
42
.
mer el-ayymn kitab, tpk Arap-slam kl-
tr evresinin dou blgesindeki bir ok eserde sz
konusu olduu gibi Avrupann malumu olmaks-
zn kalmtr. Bu olguyu J. Tropfke
43
1937 ylnda
u ekilde ifade etmitir: Maalesef Avrupa Yakn
aa kadar onun mkemmel eserinin daha kesin
bilgisinden mahrum kalmtr. Fermat (1637 civa-
r), Descartes (1637), van Schooten (1659), E.
Halley (1687) vd. benzer konstrksiyonlar yeni-
den bulmak zorunda kalmlardr.
nc dereceden denklemleri ele almada mer
el-ayymn hemen onu izleyen bildiimiz ardlla-
r erefeddn el-Muaffer b. Muammed e-s
44
(6./12. yzyl) ve yseddn Cemd b. Mesd
el-K (. 840/1436)dir. Sonuncusu Mift el-
isb isimli eserinin beinci blmnde, drdn-
c dereceden 70 denklemin zmn ilk olarak
kendisinin bulduuna iaret etmektedir
45
.
42
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 50-51; daha yakn bilgi iin
bkz. Schramm, M.: Steps towards the Idea of Function.
A Comparison between Eastern and Western Science of
the Middlle Ages, in: History of Science, Cilt 4, Cambridge
1965, s. 70-103, zellikle s. 97
43
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt
3, a.y., s. 133.
44
Denklemler hakkkndaki kitabndan bize ulaan ano-
nim bir fragman R. Rashed tarafndan neredilmi ve
Franszcaya tercme edilmitir, Sharaf al-Dn al-s,
Oeuvres mathmatiques. Algbre et gomtrie au XIIe
sicle, 2 Cilt, Paris 1986.
45
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 68.
Trigonometri
Hintlilerin trigonometrik bilgilerinin Arap-slam
kltr blgesine, onlarn astronomi ve matema-
tik hakkndaki ana eseri olan Brhma Sphua-
Siddhntann 156/772 ylnda Halife el-Manrun
emriyle Arapaya evrilemesinden daha nce,
evvelce Fars-Sasani bilim merkezlerinin erken
dnem Mslman temsilciler yoluyla ulam
olduu muhtemeldir. Yunanlarla karlatrld-
nda Hindistanda tirgonometri alannda, bir
dairenin kirii yerine sinsnn getirilmesi, yani
bir dairenin bir merkez asnn ift tam kirii
yerine yarm kiriiyle ilem yaplarak ileriye doru
nemli bir adm atlmtr ve bu yolla, Yunanlarn
bu yndeki bilgilerine Arap-slam bilginlerinin
yapacaklar geliimi kolaylatrmtr. Bugnk
sins teriminin Arapa ceyb (cep) kelimesinin bir
tercmesi olduu bilinmektedir. Araplar Hinte
trigonometrik terim civa (yay kirii)y fonetik
bakmdan cb olarak evirmiler ve ifade etmi-
lerdir, bu daha sonra evirmenler tarafndan
Latinceye ceyb [Trkedeki cep] olarak gemi
ve yanl anlalmtr. En eski kitaplarda yarm
kiri iin ardaciva kelimesi de kullanlmtr, ama
daha sonra bu kavram sins iin cb olarak ksal-
tlmtr. Bu yzden Yab b. ri (161/777
civar) tarafndan yazlan trigonometri hakknda
bildiimiz en eski kitap Kitb Ta Kerdect
el-Cb, Bir Kavisin Sinsnn Bulunmas ba-
ln tamaktadr
46
. Eksik birey kalmamas iin
denilmelidir ki, Siddhntann evirisiyle sadece
kavramn bilgisi ve sinsn fonksiyonu deil, ayr-
ca kosinsn de fonksiyonu ve kk bir sins
izelgesi Arap-slam kltrnn erken devresinde
tannmtr.
Yunanlarn (Keldani ncleriyle ilikisiz olma-
yan
47
) esasen Hipparch (m.. 2. yzyl) ve
Menelaos (m.. 1. yzyln ilk yars)a kadar giden
trigonometrik bilgileri, Arap-slam matematik-
46
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 196.
47
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt
5, 2. bask, a.y., s. 12.
131
G R
ilere ve astronomlara Ptolemenin Almagest
48
isimli eserinin 2./8. yzyldaki ilk evirisiyle ula-
mtr. Yunan astronom merkez a olarak dai-
reye izilmi ift aya ait kiriin bykln
kullanmtr. Merkez ann byklyle (bir-
likte) kiriin deien bykl iin Hipparch bir
izelge oluturmutu.
49
Yunanlarn tirgonometriye ilikin temel tasav-
vurlar Menelaos ve Ptolemenin eserlerinin
Arapaya evrilmesinden sonra birincinin tam
bir drtgen hakkndaki teoremi ve bu ikincinin en
byk kresel asnn (transversal) hesaplanma-
sna dair teoremi yoluyla sonraki 500 yllk geliim
iin olduka verimli olmutur.
Arap-slam matematikilerindeki Menelaos-
Ptolemenin en byk kresel a (transversal)
teoremiyle yaratc uraya gtren bildiimiz en
eski saik, kukusuz kreseli ilk olarak ele alm
el-Mhn (250/865 civar)den domutur. O, azi-
mutu belirleme de en byk kresel a (kosins)
teoremine e deer olan bir teoremi gene uygu-
lamtr
50
. Bu teoremi el-Mhnnin Menelaosun
en byk kresel a hakkndaki kitabna ilikin
yapt erhde kefetmi olan P. Luckey
51
by-
lece J. B. Delambre ve A. von Braunmhln
Regiomontanusun bu konuda Araplar arasnda
hi bir ncye sahip olmad iddialarn kesin
olarak rtebilmitir
52
.
3./9. yzyln ikinci yarsnda tanjant kavramnn ve
fonksiyonunun astronom ve matematiki abe
el-sibde
53
grlebilir olmas trigonometri tari-
hinin geliim basamaklarndandr. lk olarak o,
astronomik izelgeler eserinde glge ap (ur
e-ll) diye isimlendirdii kosekantlar 1 ila 90
lik bir izelgede bir araya getirmitir.
54
48
lgili blm iin bkz. Ptolemus: Handbuch der Astro-
nomie, Almanca tercme K. Manitius, Neuausgabe Leip-
zig 1963, Cilt 1, s. 24 ff.
49
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik,
a.y., s. 13.
50
Forml iin bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. s. 261.
51
Beitrge zur Erforschung der arabischen Mathematik,
in: Orientalia (Roma), N.S. 17/1948/490-510, zellikle s.
502 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi Cilt 96, Frankfurt 1998, s. 46-66, zellikle s. 58).
52
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 159.
53
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 275-276; Cilt 6, s. 173-175.
54
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik,
Cilt 5, s. 29; Schoy, C.: ber den Gnomonschatten und die
Schattentafeln der arabischen Astronomie. Ein Beitrag
zur arabischen Trigonometrie nach unedierten arabi-
schen Handschriften, Hannover 1923, s. 12, 14-15 (Tek-
rarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt
25, s. 198, 200-201).
abein kitabn (ez-Zc) henz bilmeyen A.
von Braunmhl
55
1900 ylnda Eb el-Vef el-
Bzecn
56
(. 387 veya 388/998)yi tanjant fonk-
siyonunun mucidi olarak kabul etmitir. A. von
Braunmhln kitabnn yaynlanmasndan yak-
lak yirmi yl sonra C. Schoy
57
, el-Fal b. tim
en-Neyrz
58
(4./10. yzyln banda lmtr)nin
glge kural bilgisinde Eb el-Vefnn ncs
olduunu tespit etmitir. Schoy, kble ynn
bulmak iin kresel trigonometrinin kotanjant
teoreminden yararlanm olan bn el-Heysem
59
(. 432/1041)i onun ardl saymtr.
60
. Herhangi
bir yerin Mekkeden sapma asn bn el-Heysem
55
Vorlesungen ber Geschichte der Trigonometrie, Cilt
1, Stuttgart 1900, s. 54-61. Braunmhl Eb el-Vefnn
Almagestini Carra de Vaux tarafndan (LAlmageste d
Ablwfa Albzdjni, in: Journal Asiatique (Paris) 8e
srie, 19/1892/408-471, Tekrarbasm in: Islamic mathe-
matics and Astronomy serisi cilt 61, s. 12-75) eriilebilir
klnm materyale dayanarak trigonometri asndan
deerlendirdikten sonra, Eb el-Vefdan bir alntyla
balayarak yle demektedir: Demek ki, eer yarap 1
kabul edilecek olursa, bir yayn sinsnn tmlerin sin-
sne olan orannn birinci glge, tmlerin sinsnn yayn
sinsne olan orannn ikinci glge olduu aktr. Bu notun
nemi yeterince vurgulanamaz, nk bu, Eb el-Vefy,
Ortaa ve Rnesans olduka aarak modern dneme
kadar getirmektedir ve r=1 yapan bu dncenin, burada
en ak ve seik ekliyle dile getirilmi olmasna ramen,
18. yzyla kadar yarapn adeta tam bir unutulmulua
maruz kalm yar apn say ile ifadesinin tekrarlanm
olmas olduka tuhaftr. (Buna ilaveten, r=1in Arap-
slam matematikilerinde mutat bir yntem olduuna
iaret edilmelidir.) 6 tirgonometrik fonksiyonun Eb el-
Vef tarafndan bu ileme sokulmasyla dik al dzlem-
sel gen trigonometrisi bir dokunula olduka modern
bir iz kazanacak ekilde mkemmelletirilmitir.
56
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 321-325; Cilt 6, s. 222-224.
57
Abhandlung von el-Fal b. tim en-Nayrz: ber die
Richtung der Qibla, in: Sitzungsberichte der Bayerischen
Akademie der Wissenschaften. Mathematisch-physika-
lische Klasse (Mnchen) 1922, s. 55-68, zellikle s. 56
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 18, Frankfurt
1992, s. 177-190, zellikle s. 178).
58
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 283-285; Cilt 6, 191-192.
59
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 362.
60
Schoy, C.: Abhandlung des al-asan ibn al-asan ibn
al-Haiam (Alhazen) ber die Bestimmung der Richtung
der Qibla, in: Zeitschrift der Deutschen Morgenlndi-
schen Gesellschaft (Leipzig) 75/1921/242-253, zellikle s.
243-244 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 18, s.
155-166, zellikle s. 156-157).
132
G E O M E T R
olarak bulmutur, burada
2
Mekkenin enlemini,
1
bulunulan yerin enlemini ve her iki yer ara-
sndaki boylam farkn ifade etmektedir.
Tanjantn Yunanlarda ve Hintlilerde henz bilin-
meyen trigonometrik bir fonksiyon olarak oluu-
muna ilikin bu aklamalardan sonra, Menelaos
ve Ptolemenin en byk kresel a teoreminin
Arap-slam matematikilerde ve astronomlar-
da kaydettii geliime yneliyorum. Burada sz
konusu olan u iki formldr:
I. AE:EB = (AU:UD)(GD:GB);
II. AB:EB = (AD:UD)(GU:GE).
1. figrn dz izgileri, en byk fakat 180 den
kk olan (Fig. 2) kre dairelerinin yaylaryla
deitirilirse, kavislerin sins iin uygun teorem-
ler elde edilir.
61
Daha nce Ms b. kirin olunun en by
Muammed 3./9. yzyln ilk yarsnda bu prob-
61
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk ber den Transversalen-
satz (liber de fgura sectore). Mit Bemerkungen von Hein-
rich Suter. Herausgegeben von H. Brger und K. Kohl,
Erlangen 1924, s. 1-2 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics
and Astronomy serisi Cilt 21, Frankfurt 1997, s. 215-311,
zellikle s. 221-222).
lemle uramt. Bununla birlikte Arap-slam
matematikilerinden Sbit b. urra (3./9. yzyln
ikinci yars) bu problemin ele alnnda ilk srada
zikredilmektedir. O, en azndan Kitb f-e-ekl
el-Mulaab bi-l-a isimli eserinde kresel
en byk a ile ilgili teoremi zerinde ciddi bir
eklide uramtr. Sbitin bu arada ayrntl bir
biimde incelenmi, Ortaa Avrupasnda en az
iki eviri halinde yaylm olan eserinde
62
nemli
saylabilecek bir yenilik gzkmemektedir. Buna
karn, teoremin tarihini iyi bir biimde bilen ve
teoremin sonraki geliimi iin bizzat nemli kat-
kda bulunan Eb Nar b. Ir (4./10. yzyln
ikinci yars) ve Nareddn e-s (. 672/1274)
unu vurgulamaktadrlar: Sbit de en byk
kresel a teoremini gereksiz klan bir teorem
ortaya atmtr, fakat bu teoremin tatbikinde bile-
ik oranlarn bilgisi art bulunmaktadr.
63
Ayrca
Nareddnin yapt bir alntlamadan, Sbitin
Menelaos ve Ptolemede hesaplama iin temel
alnan ift yayn kiriini sins fonksiyonuyla dei-
tirdii anlalmaktadr. H. Suter, en byk kresel
a teoremi hakkndaki eserin bilinen redaksiyo-
62
Bu konudaki en yeni alma Lorch, Richard: Thbit
ibn Qurra. On the Sector-Figure and Related Texts. Ed-
ited with Translation and Commentary, Frankfurt 2001
(Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 108).
63
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk, a.y., s. 61 (Tekrarba-
sm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 21,
s. 281).
Fig. 2 (A. Bjrnbo)
Fig. 1 (A. Bjrnbo)
133
G R
nunun Sbitin genlik dnemine ait olduunu
ve bir baka redaksiyonunun daha mevcut olmas
gerektiini tahmin etmektedir
64
.
Trigonometrik bilgilerin Yunanlar ve Hintliler
tarafndan teebbs edilen tashih ve son gelitir-
me giriimleri 3./9. yzylda tam bir younlukla
devam etmitir. Bu faaliyetlere katlan birok
bilginin abalarnn ne derecede olduunu hi
bir yazar el-Brnnin matematiksel corafyann
temel eseri kabul edilebilecek Tadd Nihyt
el-Emkin li-Ta Mesft el-Meskin
65
isimli
eserinde yapt gibi canl tasvir etmemektedir.
Youn almann ve bu yardmc bilimin destek-
lenmesi ynndeki mkemmel koullarn sonu-
cunda, 4./10. yzyln sonuna doru kresel trigo-
nometri tarihinde bir dnm noktasna ulald.
bilginin hemen hemen ayn zamanda, deiik
yerlerde kresel genin kenarlarn ve alarn
hesaplamada nihai bir r atklar kanaatine
ulamalar artcdr ve dnemin zihinsel olgun-
luuna iaret olarak anlalabilir. Bu bilginler
Eb el-Vef el-Bzecn, mid b. el-r el-
ucend ve Eb Nar Manr b. Al bn Irdr.
Bunun hakknda el-Brnnin baz eserlerinde,
zellikle Meld lm el-Heyede
66
, anonim bir
eser olan Cmi avnn lm el-Heye (5./11.
yzyl)de
67
ve Nareddn e-s (672/1274)nin
e-ekl el-a
68
balkl eserinde bilgiler bul-
maktayz. Ad geen bilgin tarafndan ortaya
konulan baarl ilerin matematik tarihi bakmn-
dan nemini ve onlardan her birinin payna den
katklara ilikin soruyu 1940 ylnda Paul Luckey
maharetle ortaya koymutur. el-Brnnin daha
sonra kefedilen Meld lm el-Heye isimli eseri
64
Bjrnbo, Axel: Thabits Werk, a.y., s. 5 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 21, s. 225);
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 37.
65
Ed. P. Bulgakov, Kahire 1962 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi Cilt 25, Frankfurt 1992); ngilizce ter-
cme Jamil Ali, The Determination of the Coordinates of
Positions for the Correction of Distances between Citi-
es, Beyrut 1967 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi
Cilt 26, Frankfurt 1992); erh E.S. Kennedy: A Commen-
tary upon Brns Kitb Tadd el-Emkin, Beyrut 1973
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi Cilt 27, Frankfurt
1992).
66
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267; ed. ve Franszcaya
eviri M.-Th. Debarnot, Dmek 1985.
67
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 64-65.
68
Ed. ve Franszcaya eviri Alexandre Pach Caratho-
dory, Trait du quadrilatre, stanbul 1891 (Tekrarbasm:
Islamic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 47, Frank-
furt 1998).
kullanamam olmasna ramen, anlan Cmi
isimli anonim eser temelinde Zur Entstehung der
Kugeldreiecksrechnung
69
ad altnda verdii sunu-
mu deerini bugne kadar korumu ve baka hi
bir alma tarafndan alamamtr. Luckey yle
yazmakta: slam dnyasndaki matematikile-
rin gerekten devrim yaratan bamsz baars,
1000 yl civarnda kresel genin kenarlarnn
ve alarnn fonksiyonlar arasnda formllerin
kurulmu olmasdr, zellikle kresel sins teore-
mi. Menelaos teoreminin hantal tam drtgeninin
yerine imdi gen gemektedir ve Menelaos for-
mlndeki 6 parann yerine sadece 4 para ge-
mektedir. Burada gerek kresel trigonometrinin
veya sferik gen hesaplamasnn douuna tank
olmaktayz. Yaln sferik gen tam drtgenden
daha basit bir figrdr ve bu yaln gen 6 para-
ya sahiptir, 3 kenar ve 3 a, hedef bu paralarn
drd arasnda bir forml bulmak olabilir.
Burada modern kresel trigonometinin [kurul-
ma] ans ve ayn zamanda modern geometrinin
ikilik ve karlk prensibinin dou ans kendini
gstermektedir. nk kutupsal gene imdi
daha doal bir yol ulamaktadr. Yunanlar tara-
fndan henz ortaya atlmam sferik bir ge-
nin alarndan kenarlarn hesaplama proble-
mi, uygun alarn miktarnda olan yaylar kre
zerine, yukarda nitelendirilen Yunan tarznda
tersim etmeyi srarla tavsiye etmektedir. Fakat bu
yaylar, yeter derecede uzatlarak, kutupsal geni
oluturmaktadr. Gerekten de Araplar bu prob-
lem yoluyla kutupsal gene ulamlardr. Bu ilk
olarak sadece e-sde grlmemektedir (bkz.
Arapa 152-153 = s. 197-198)...
70
Eski adan modern kresel hesaplamaya
dnm bundan sonra ilk nemli nitelik olarak
az ok bilinli karara sahiptir. Bu karar, yaylarn
sinslerinin yan sra kresel ekillerin alarnn
sinslerini de kullanmak ve bu alarn sinsleriy-
le, artk Ptolemenin yapt gibi, bu a iin lt
olan yay her defasnda tarif etmeyi gerektirmeyen
bir alma stiline ulamaktr. Demek ki termino-
69
in: Deutsche Mathematik (Leipzig) 5/1940/405-446
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 77, Frankfurt 1998, s. 137-178).
70
Luckey, P.: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung,
a.y. s. 412 (Tekrarbasm: a.y., s. 144).
134
G E O M E T R
lojik aratrma alannda u soru ortaya kmakta-
dr: Yaylarn sinslerinin, daha dorusu alarn
sinslerinin yan sra ilk olarak teoremler halinde
kresel ekiller hakknda ne zaman ve nerede
konuulmutur?
Bylece bu balamda yeni kresel hesaplama-
nn r ann ikinci nemli kriteri u sorudur:
genlerle mi ilem yaplmaktadr?
lk olarak ve hereyden nce, alann uzman
bir ada tarafndan kresel sins teoreminin
mucitleri diye nitelendirilmi olan adamlarn
bu iki kriter balamnda nasl davrandklarnn
aratrlmas bence yararldr. Bilindii zere, el-
Brnnin tanklna gre astronom Eb el-Vef
el-Bzecn, Eb Nar ve el-ucend bu temel
tekil eden teoremi bulmu olma n konusunda
tartmlardr.
71
Bize ulaan, kresel sins teoremine ve kulla-
nmlarna adanm bir risalede
72
Eb Nar, Eb
el-Vefnn daha nce eski kresel en byk a
teoremi ile ilem yapt iddiasna kar kmak-
tadr. Eb Nar kendisini u ekilde savunmakta:
Azimutlar hakkndaki eserinin 2. blmnn 17.
teoreriminde o, kresel sins teoremini ortaya
koymutur, ama o eserin erevesinde daha ileri
gitme frsat bulamad iin sadece dik al kre-
sel bir gen iin... Bununla birlikte Eb Nar, Eb
el-Vefnn kendisinden nce bizzat herhangi bir
gen iin olan kresel sins teoremini yaynlan-
m bir eserde, yani Almagestinde, ispatladn
ve muhtemelen de kullandn reddetmemekte-
dir. el-Brnnin, e-snin bildirdiine gre,
bu kural btn durumlara uygulamas nedeniyle
nceliin Eb Nara tannmas gerektii ynn-
deki aklamas buna tam olarak uymaktadr. Bu,
eer hocasna dierlerinin nnde ncelik veri-
yorsa rencinin sadakatna bir delildir. Fakat bir
kimsenin bu teoremi btn durumlara uygulam
olmas, bir teoremi bulma ncelii kriteri olarak
kabul edilebilir mi? el-Brnnin bu aklamasn-
da daha ok satr aralarnda, hocas Eb Narn
71
Luckey, P.: Zur Entstehung der Kugeldreiecksrechnung,
a.y. s. 413 (Tekrarbasm: a.y., s. 145).
72
Risle f Marifet el-usy el-Felekiyye Baih min
Ba bi-ar ayr ar Marifatih bi--ekl el-a
ve-n-Nisbe el-Mellefe, bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s.
339; Haydarabad basksnn, 1948, tekrarbasm in: Isla-
mic Mathematics and Astronomy serisi Cilt 28, Frankfurt
1998.
bu teoremi bulmann gerek, yani zamansal nce-
liini iddia edemeyecei itiraf yatmakta deil
midir?
73
Bana gre daha doru olarak en byk kresel
a teoremini gereksiz klan teorem yerine en
byk kresel a teoremini tamamlayan teorem
olarak Almancaya yerlemi olan teoremin isim-
lendirme kkeni henz itiraz gtrmez bir biim-
de aydnlatlm deildir
74
. el-Brnye
75
gre bu
niteleme Kuyr b. Lebbn
76
(4./10. yzyln ikinci
yars)dan gelmektedir. Kitb e-ekl el-ada
Nareddn e-s
77
<Bedel Teorem> kelimesi-
ni kresel sins teoremine mahsus klmtr, yeni
teoremlerin hepsi iin, yani bu bedel teorem iin,
ekleri ve tanjant prensipi iin kapsaml bir ifadeyi
<en byk kresel a teoremi yerine geen ele-
mentler> (ul tem... mam e-ekl el-a)
kullanmtr.
78
Anonim bir eser olan Cmiden Luckey
79
Eb
Narn bir kantna yaplm olan eki tercme
etmektedir:
73
Luckey, P.: a.e., s. 416 (Tekrarbasm: a.y., s. 148).
74
a.e., s. 419 (Tekrarbasm: a.y., s. 151).
75
Bkz. Al-Brn. Kitb Mald lm el-Heye. La trigo-
nomtrie sphrique chez les Arabes de lEst la fn du Xe
sicle. dition et traduction par Marie-Thrse Debernot,
Dmek 1985, s. 143.
76
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 343-345; Cilt 6, s. 246-249.
77
Kitb ekl (!) el-a, a.y., Metin s. 89, tercme s.
115.
78
Luckey, P.: a.e., s. 418 (Tekrarbasm: a.y., s. 150).
79
a.e., s. 418 (Tekrarbasm: a.y., s. 150).
135
G R
Eer AB (bkz. yukardaki resim) bir eyrek daire
ise, BG, BAG asnn lsdr (adr) ve AB
eyrek dairesinin sins yarap BHdr ve AHD
dik asnn sinsne eittir. Bundan dolay yley-
se AD sinsnn DH sinsne olan oran {AB
sinsne eit olan} AHD asnn sinsnn HAD
asnn sinsne {yani BG sins...} olan oranna
eittir. Eer yazar tarafndan aklama amacyla
yaplan, benim [Luckey sylyor] kuyruklu paran-
tez ierisinde verdiim ilave atlanacak olursa,
modern trigonometriye srayn gerekletii
grlr. Szkonusu olan, alarn sinsleridir ve
teorem bir gen teoremidir, yani Hde dik al
AHD geni iin sins teoremi:
Sin AD : Sin DH = Sin AHD : Sin HAD dr.
Sins teoremini bulmada zamansal ncelik sorunu-
na ilikin Luckey yle demektedir
80
: Delambre,
Carra de Vaux, Brger ve Kohln Eb el-Vefda
gerek kresel sins teoreminin varlna ilikin
bize aktardklarndan, anlan buluun nceliini
kendisine vermemiz gerektiine inandmz bu
bilginin terminolojik ifadeler bakmndan nasl
hareket ettiine, zellikle onun Eb Nar gibi
aka bir ann sinsnden bahsedip bahset-
mediine ilikin kesin bir bilgi elde edemedim.
Bu soruyu cevaplandrmak gelecek aratrmalara
kalm olacaktr ...
el-Brn, geen yzyln yetmili yllarndan itiba-
ren ancak bilinen ve 1985 ylndan beri edisyonu
yaplm ve Franszcaya evrilmi olan (bkz. s.
134) Astronominin Anahtarlar (Mald lm
el-Heye)
81
adl kitabnda kresel astronominin
drt veri retisine ilikin daha nceleri yaplan
abalarn belirli bir tarihi sunumunu vermekte ve
bu ynde slam dnyasnn dousunda ulalan
bilgi seviyesi hakknda berrak bir tasavvur aktar-
maktadr. Tanjant teoremi anlamndaki e-ekl
e-ll nitelemesi el-Brnden gelmektedir. O,
Eb el-Vef tarafndan yaratlan denklemler
temelinde bunu sistematik olarak ortaya koymu-
tur
82
. Burada, el-Brnnin, ncleri tarafndan
astronominin yardmc aralar olarak kazanlan
80
Luckey, P.: a.e., s. 420 (Tekrarbasm: a.y., s. 152).
81
Bkz. Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 266-267.
82
Kitb el-Mald lm el-Heye, a.y., 131.
kresel tirgonometrinin prensiplerini matema-
tiksel corafyann yararna kullanan ilk kimse
olduuna da iaret edilmelidir. Badat ve Gazne
arasndaki boylam farklln bulmada elde ettii
sonular yoluyla yeryznnn matematiksel ola-
rak kavranmasnda yeni bir periyod balamtr
83
.
Son zamanlarda slam dnyasnn batsndan kan
bir kitap da nlenmitir; el-Brnnin daha gen
bir ada Eb Abdullh Muammed bn Muz
(471/1079 ylnda hala yayordu)
84
tarafndan
yazlm olan Kitb Mechlt us el-Kre isimli
kitap
85
. Bu kitap A dik al kresel bir gen iin
cos = cos cos formln denklik bilgisini ifa
etmektedir
86
. imdiye kadar biraz farkl formda
olan ve Regiomontanus (1436-1476)dan bilinen
bu kosins teoremi Cbir b. Efla (6./12. yzyl)n
eserinin Latince tercmesiyle ilikilendirilmiti
87
.
Tropfkeye gre
88
Regiomontanus De triangulis
omnimodis isimli eserinin drdnc ksmnda
Cbirin trevlerine hemen hemen kelimesi keli-
mesine bal kalm bulunuyor.
Arap-slam geometrisinin temel eserini
Nareddn e-s (672/1274)ye borluyuz. Bu
kitap Kitb e-ekl el-a baln tamakta-
dr. Matematik historiyografyas iin, bu kitabn
Osmanl Devletinin o zamanki dileri bakan
olan Alexandre Pacha Carathodory tarafndan
1891 ylnda Franszcaya tercme edilmi olmas
(bkz. s. 133) ve bu sayede trigonometrinin byk
tarihisi A. von Braunmhl tarafndan uygun bir
biimde deerlendirilebilmesi ansl bir sonutur.
Hatta Braunmhl bu kitab zel bir incelemede
83
Sezgin, F.: a.e., Cilt 10, s. 156-161, 167-168.
84
a.e., Cilt 5, s. 109.
85
Villuendas, M.V.: La trigonometra europea en el siglo
XI. Estudio de la obra de Ibn Mu, El Kitb mahlt,
Barcelona 1979 (Edisyon, tpkbasm, spanyolca tercme
ve erh).
86
Bkz. a.e., Giri s. XXXV.
87
Bkz. von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und
Regiomontan, in: Nova Acta. Abhandlungen der Kaiser-
lich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie
der Naturforscher in Halle 71/1897/31-69, zellikle 63-64
(Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy serisi
Cilt 50, Frankfurt 1998, s. 213-251, zellikle s. 245-246);
ayn yazar, Vorlesungen, a.y. Cilt 1, s. 81-82; Tropfke, J.:
Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt 5, s. 131-133;
P. Luckey, a.y., s. 422 (Tekrarbasm: s. 154).
88
Tropfke, J.: Geschichte der Elementar-Mathematik, Cilt
5, s. 137.
136
G E O M E T R
Regiomontanusun kitabyla karlatrmtr (bkz.
s. 135). almada Regiomontanusun kendine
zg yaratc faaliyetinin neden ibaret olduuna
ilikin bir kanaat edinmek istemitir ve trigono-
metiriyi Avrupada bamsz bir disiplin halinde
ekillendirme baarsnn Regiomontanusa ait
olduu ynndeki grn ne dereceye kadar ger
ee uyduunu gzden geirmek istemitir
89
.
Braunmhl Nareddnin kitabnn n-
c blmnde dzlemsel genin eksiksiz bir
trigonometrisini aktardn tespit etmitir. Byle
bir retinin gerekliliini Nareddn u cmle ile
temellendirmektedir: Hem astronomide hem de
ekilleri aratrmada, dikkenar dz izgili bir ge-
nin kenarlarn ve alarn birbirinden hesaplama
metotlarn bilmek ok avantajldr.
90
Braunmhl
yle devam etmekte: Bu kelimelerden, onun
tirgonometriyi astronomik hesaplamalar iin artk
sadece bir yardmc ara olarak deil, bilakis geo-
metrik almalar iin de nemli bir disiplin olarak
grlmesini istedii anlalmaktadr. Fakat bu
arada Nareddn nce Yunanlarn kiri metod-
larn kullanarak sadece dik al gende ortaya
kan durumlar deil, ayrca kresel al genin
btn durumlarn da ele almakta, modern meto-
du temel teorem olarak izleyip iki delil ile destek-
ledii sins teoremini ortaya koymaktadr.
Bu delillerin ilki, Regiomontanusun, eserinin
ikinci ksmnda vermi olduu ve imdiye dek
tartmasz olarak onunmu sanlan delille tama-
miyle uygunluk gstermektedir.
91
Braunmhl, Regiomontanusun el-Fernnin,
el-Battnnin, ez-Zerlnin ve Cbir b. Eflan
kitaplarn ve de Libros del saber de astronoma
isimli eseri kullanm olduunu olas saymaktadr.
Bununla beraber eik al gen iin sins teore-
mi deliline gelince, bu konuda Nareddn ile gr
birlii tamamiyle artc bir ey olarak karmza
kmaktadr, nk ona temel tekil eden dnce
tarz, her ikisi iin de gerekten ilk olarak kendisi-
ni gstermektedir.
92
Braunmhl ayrca, eik al
kresel bir genin asn kenardan hareketle
89
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomon-
tan, a.y., s. 33 (Tekrarbasm: s. 215).
90
Nareddn: e-ekl el-a, a.y., arap. S. 51, terc. 67;
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomontan,
a.y., s. 37 (Tekrarbasm: s. 219).
91
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomon-
tan, a.y., s. 37 (Tekrarbasm: s. 219).
92
a.e., s. 39 (Tekrarbasm: s. 221).
hesaplama probleminin Regiomontanusda rast-
lanan bu zmnn Nareddnin kitabndaki-
nin ayns olduunu tespit etmitir. Bu balamda
Braunmhl genin kenarn alardan bulma
problemi bahsine ulamaktadr ve Nareddnin
tamamlayc (supplementar) geni veya kutup-
sal (polar) geni kullanarak ulat zmn
sonradan Willebrord Snellius (1580-1626) adn
tayan zmn ta kendisi olduunu fark eden
ilk kiidir
93
. Braunmhln deerli almasnda,
Nareddnin ve Regiomontanusun eserlerinde
ayn zmlerin birok nemli problemde grl-
mesinin, her iki kiinin eserleri arasnda bir
balant bulunmadndan Regiomontanusun
baarsn azaltmad grne katlamyorum
94
.
Braunmhl kendi dneminde muhtemelen zorun-
lu olarak byle bir dnceye ulamt, nk o
Regiomontanusun Nareddnin kitabyla olan
tankln bir Avrupal eviri olmakszn tasav-
vur edemiyordu. Geri bugne dek byle bir eviri
bilinmemektedir, fakat bunun iin daha baka
balant yollar bilinmektedir. Bu yollar zerinden
Arap-slam kltrnn daha sonraki yzyllardaki
nemli edinimleri kiisel ilikilerle veya kiisel
kullanm amal olarak yaplm eviriler yoluyla
Avrupaya ulamtr. Nareddn e-snin kita-
b meselesinde ben, slam dnyasnda geni l-
de tannan bu kitabn ieriinin, Regiomontanus
ve Georg Peurbach ile Viyanada bir araya gelmi
olan
95
Konstantinopelin sabk patrii Kardinal
Bessarion araclyla aktarlm olabilecei gr-
ndeyim. Nareddnin kaynaklar vermedeki
zenine Regiomontanus tarafndan riayet edilme-
memi ise, bu durum Braunmhln kelimeleriyle
bu yzden ok sert tenkit edilmemelidir, nk
bylesi bir durum onun zamannda hemen hemen
genel olarak kklemi idi.
96
93
a.e., s. 50-51 (Tekrarbasm: s. 232-233).
94
a.e., s. 51-52 (Tekrarbasm: s. 233-234).
95
Sezgin, F.: a.e., Cilt 6, s. 57-58.
96
von Braunmhl, A.: Nassr Eddn Tsi und Regiomon-
tan, a.y., s. 58-59 (Tekrarbasm: s. 240-241).
137
G R
Geometri Aletlerinin Kullanm
slam ncesi kltrlerde kullanlan geometri
aletlerine ilikin bilgilerin geometrinin ilk temel
dzeydeki bilgisinin slam kltrne girme yolu
bulduktan hemen ksa bir sre sonra Arap-slam
lkelerine ulamaya balad rahatlkla tasavvur
edilebilir. Muammed, Amed ve el-asan adl
Ms b. kirin olunun 3./9. yzyln ortala-
rnda, bir eri izgi izerek ay e blmek iin
kendilerini bir zm nerisinde bulunma konu-
munda hissetmeleri matematik tarihi bakmndan
olduka nemlidir. Karl Kohl
97
onlarn dzlemsel
ve kresel ekillerin lm konusundaki
98
(Kitb
Ma
1
= G
2
2
veya G
1
: G
2
=
2
:
1
dir, yani G
1
ve G
2
arlklar denge esnasnda
2
:
1
mesafeleriyle ters orantl olarak hareket
eder.
4
Grne gre, ilkin Arimed tarafndan formu-
le edilmi olan orant teoreminin, Arap-slam
kltr evresinde 3./9. yzyldan, belki de daha
2./8. yzyldan itibaren tad deerin nemi
eksiksiz bir biimde kavranm grnmektedir.
Her ne kadar 3./9. yzylda bu konuya ilikin
yazlm Arapa eserlerin byk ksm kaybol-
musa da, bu yazn trnn bilimsel aratr-
malarn imdiye kadar malumu olan en nemli
temsilcilerinden biri gnmze kadar ulamtr.
Sz konusu eser, Arap-slam kltr evresinin
en byk bilginlerinden birisi olan Sbit b. urra
(. 288/901)nn Kitb el-arasn
5
isimli kita-
bdr
6
. Eserlerinin ou gibi Sbit b. urrann
bu kitab da Avrupada Latince evirisiyle dik-
kate deer bir etkide bulunmutur, her ne kadar
yazarn kitaptaki en nemli baars, evirinin
hatal olmas yznden okuyucunun gznden
kayorsa da. Bu baar, onun, eskilerin malumu
olmayan bir kantlama yntemi, karsamasnda
sonsuz kk kavramna gtren bir infinitesimal
dn tarzdr
7
.
Arap-slam evresinde 6./12. yzyln bana
kadar devam eden terazi ile ilgili teorik ince-
lemelerin ve pratik baarlarn daha sonraki
geliimi, Abdurramn el-zin (515/1121de
yazmtr)nin bize ulaan Mzn el-ikme,
Hikmet Terazisi, isimli mkemmel kitab saye-
5
Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von
Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/1920-21/141-
188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and Astronomy
serisi, cilt 21, Frankfurt 1997, s. 111-158); Jaouiche, Kha-
lil: Li levre du qarasn de Tbit ibn Qurra. tude sur
lorigine de la notion de travail et du calcul du moment
statique dune barre homogne, Leiden 1976.
6
Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums, cilt
3, s. 260-263; Cilt 5, s. 264-272; Cilt 6, s. 163-170.
7
Buchner, Ferdinand: a.e., s. 162-163 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 132-133).
4
T E K N K
sinde takip edilebilir. Bu kitap, konuya ilikin
daha nce kaleme alnm literatr hakknda
olduka iyi bir panaroma da aktarmaktadr
8
. el-
zin, ilkin Arimed tarz olarak nitelendirilen
bir teraziyi (mzn Arimdis) tarif etmektedir
9
.
Bu, allageldik eit kollu, sadaki altn iin,
soldaki gm iin olan iki eit kefeli bir terazi-
dir. Sa kolda, dengeyi salamak iin bir arlk
kaydrlr.
10
Hem teknik hem de yaznsal alanda sreen bir
geliim iin yn gsteren temel itki, altn, gm
ve dier metallerin ve de bunlarn alamlarnn
incelenmesidir. Hi kukusuz Arimed gelenei-
ni temsil eden bu inceleme, amaca hizmet eden
hareket ettirilebilir kefeli ve kantar srgl tera-
ziler fiziksel terazi (mzn ab) kavramna
gtrmtr. Tabip ve doa filozofu Eb Bekr
Muammed b. Zekeriyy er-Rz (. 313/925)
11
slam dnyasnda bu teraziyle alm olan muh-
temelen ilk kii idi.
8
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb
Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the
Balance of Wisdom, an Arabic work on the water-bal-
ance, written by el-Khzin, in the twelfth century, in:
Journal of the American Oriental Society (New Haven)
6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128); Ibel, Thomas:
Die Wage im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1908,
s. 73-162 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 45, Frankfurt 2001, s. 77-166); Brockelmann, C.: Ge-
schichte der arabischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.
Metin Bombayda bulunan bir caminin bir yazmasna
dayanlarak 1940 ylnda Haydarabadda neredilmitir
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 47,
Frankfurt 2001, s. 219-510).
9
Mzn el-ikme, ed. Haydarabad, s. 78-79 (Tekrarbasm:
a.y., s. 392-395).
10
Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 51 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 55).
mzn Arimdis el-zinye gre
(Th. Ibelden, Die Waage s. 52)
er-Rz tarafndan tarif edilen fiziksel terazi
12
.
(Th. Ibelden, Die Waage s. 154).
11
Bkz. Sezgin, F.: Geschichte des arabischen Schrifttums,
cilt 3, s. 274-294; Cilt 4, s. 275-282; Cilt 5, s. 282 Cilt 6,
s. 187-188; Cilt 7, s. 160, 271-272.
12
el-zin (Arapa metin, Haydarabad s. 83, Tekrarba-
sm s. 386) er-Rznin tarifni u ekilde alntlamakta:
Her bir cismin ve bir dier cismin zerindeki onun [ar-
lk] fazlalnn belirlenmesinde ve bu nitelii fziksel bir
terazi yoluyla tespit etmek konusunda mmkn olabil-
diince itina ile kontrol edilmi bir terazi alnr; tera-
zinin itina ile kontrol ifadesinden u anlalmaktadr:
Eit hacimde su alan ve arla gre eitleyen iki terazi
kefesi alnr, daha dorusu kefeden bir eyin kesilip atl-
mas yoluyla deil, kefelerin d yznn bir trp ile
eelenmesi yoluyla, nk aksi taktirde hacim kapasitesi
kltlm olur. Eer iki kefe de eit ise, ayn ekilde
itina ile kontrol edilmi bir terazi kolu alnr; terazi ko-
lunun tamam d bkey olarak yaplm abbn (ibreli
terazi) ekline sahiptir. Daha sonra ona bir kefe aslr.
kinci kefeye yerini, terazi kolunun ucunda gsteririz, bu
terazi kolu halka araclyla ipin ucuyla bu kefede aa-
doru ekilir. Halka sivri bir uca sahiptir. (Tercme
Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 153; Tekrarbasm: a.y. s. 157).
Sol terazi kefesinin iinde <gm kasesi, bu kase sa-
bittir> , sadakinin ierisinde <altn kasesi, bu kase ha-
reketlidir> durur ... Sabit olann iine, belirlenecek olan
cevher, hareketli olann iine ise ona eit olan bir arlk
gelir. Sabit kefe imdi suya daldrlr ve hareketli olan, te-
razi tekrar hareketsiz kalana kadar, h ye kadar oynatlr.
Bundan sonra eer bir kez daha kefenin saf gm ya da
saf altn kullanmnda, bulunduu a ve b noktas sapta-
nrsa, alamn gerek deeri kolaylkla belirlenebilir.
Yani deneme srasnda alamla birlikte kefe h deyse, al-
tnn miktarnn gmnkine olan oran ah:hb gibidir.
(Th. Ibel, Die Waage, a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).
el-zin (Arapa metin Haydarabad s. 86 ve 87, Tek-
rarbasm s. 380), er-Rznin terazisinin ikinci bir resmini
vermektedir. Bu resim, aka demir arlklarn alterna-
tif kullanmn gstermektedir (kr. Th. Ibel, Die Waage,
a.y. s. 154; Tekrarbasm, a.y.s 158).
T E R A Z L E R
5
Terazi geliiminin en yksek basama olarak,
500/1115 ylna doru Eb tim el-Muaffer
b. sml el-sfizr
13
tarafndan gelitirilmi ve
ada Abdurramn el-zin
14
tarafndan
mkemmeletirilmi olan tam hikmet terazisi
(mzn el-ikme) grnmektedir.
13
Bkz. el-Beyha: Tar ukem el-slm, Dmek
1946, s. 125-126; Brockelmann, C.: Geschichte der ara-
bischen Litteratur, 1. Suppl.-Bd., s. 856. rd zevi l-rfn
il nat el-abbn isimli teraziler hakkndaki kitab
eksik bir yazma halinde gnmze ulamtr, Kahire,
Dr el-Ktb el-Mriyye, Riyiyt 1021 (9 ff).
A terazi koluna (bkz. yukardaki izim) el-
zin, 6 cmlik bir kalnlk ve 2 mlik bir uzunluk
vermektedir. O, ortada bir C parasyla glendi-
rilmitir, aka grld zere bu yerde bkk-
lkten kanlmaldr. Orada bir B apraz paras
(ara) ieriden geirilmitir. Onun karsnda
ayn ekilde bir F apraz paras, makasn alt ks-
mnda bulunmaktadr. Bu makasta yaklak m
uzunlukta olan D dili oynamaktadr.
Hikmet Terazisi
(mzn el-ikme)
Modelimiz:
Toplam ykseklik: 135 cm.
Pirin, ksmen altn yaldzl, tezyinatl.
Moment kolu hkkedilmi milimetre-skalas ve rakam-
larla birlikte, uzunluk: 98 cm.
Be altn yaldzl terazi kefesi arlkla birlikte.
(Envanter No: E 1.01)
el-zinnin hikmet terazisi
(mzn el-ikme), Enzyklopdie
des Islama gre, Cilt 3, sp. 611
(Mad. mzn)
14
Brockelmann, C.: Geschichte der arabischen Littera-
tur, 1. Suppl.-Bd., s. 902.
6
T E K N K
Yukardaki E apraz paras, bir ubua her-
hangi bir ekilde balantya getirilmi olan hal-
kalara asldr. B ve F apraz paralarn tam
olarak karlarndaki yerlere ya engeller veya
delikler yerletirilmitir. Bunlara ipler balanr
veya deliklerinden ipler geirilir. Bylelikle terazi
kolunun byk arlnda olduka nemli olan
eksendeki srtnmeden kanlr. Terazi kolu-
nun alt ortasnn altnda grlen dme, terazi
kollarnn zerindeki dili sabitlemeye veya doru
tutmaya yaramaktadr. Dil buna ynelik olarak,
alt ucunda, terazi kolunda bulunan bir delik
iinden geen bir basz iviye sahiptir. el-zin,
ayrca daha ksa terazi kollarnn da alnabilece-
ini, fakat bu takdirde dier btn lmlerin
buna uygun olarak daha kk olmas gerektiini
sylemektedir. Terazi kolu, ekilde sunulduu
gibi, sadece bir yzde deil, aksine her iki yzde
blmlenmitir. Kefeler, sivri ular terazi kolu-
nun yzeyindeki kk kertiklere yerletirilen
ok ince elik halkalara (urb, kargalar) asl-
dr. zellikle zgl arlk belirlemelerinde, yani
alamlarn ve deerli talarn incelenmesinde
be kefe kullanlr. Bunlardan H kefesi (aadaki
resim fig. 5a) konik kefe, ya da el-kim, hakim
adn tamaktadr, nk gerek ve sahte mad-
deleri vs. birbirinden ayrt etmeye yaramaktadr.
Suya dalarken, batma esnasnda daha az direnle
karlamak iin, alt taraftan konik ve sivri biim
verilmitir. J kefesi, kanatl (mcenna) adn
tamaktadr (Fig. 5b ve 5c, yandan ve stten
grn).
O, kendisine komu olan kefelere ok yak-
latrabilmesi iin, her iki yanda girinti tekil
eden eperlere sahiptir. Hareket ettirilebilir,
munaal olarak da isimlendirilmektedir. Ayrca,
bir tane daha hareket ettirilebilir K kantar srg-
s (rummne seyyre) de mevcuttur. Bu srg,
daha hafif olan terazi kolu arlnn, mesela
gerekli dengelenmesine hizmet eder; bu nedenle
dengeleme (tadl) Rummnesi olarak da adlan-
drlr. Dier kefeler arlklar koymaya yarar.
Terazisiyle el-zin, olduka byk bir kesinlie
ulamtr; bu durum, terazi kolunun uzunluuna,
kendine zg asla, arlk merkezinin ve dn
ekseninin birbirlerine olduka yakn duruuna
ve aka grld zere tamamnn ok itinal
teknik yrtmne baldr. el-zinnin kendi
aklamasna gre, aletin tamam 1000 misl
arln tartsa dahi, 1 abbe =
1
/
68
misl bile
gsterilebilir, yani yaklak 4,5 kilogramda 75
santigram;
1
/
60000
lik bir kesinlie sahip oluyo-
ruz.
el-zin, terazisini deiik amalar iin kullan-
mtr. lk olarak allageldik tartm ilemi iin,
zgl arln belirlenmesiyle ilgili olan btn
ller iin, gerek (amm) ve kark metalleri
incelemek iin, alamlarn bileimleri iin, dir-
hemi dinara evirmek iin ve dier birok ticari
hesaplamalar iin. Btn bu ilemlerde kefeler,
denge mevcut olana kadar ve birok durumda
llmesi istenen arlklar taksimatta okunana
kadar kaydrlabilir.
15
15
Wiedemann, Eilhard: Madde Mzn, in: Enzyklopdie
des Islm, cilt 3, Leiden ve Leipzig 1936, Sp. 610b-612a;
el-zin: Mzn el-ikme, ed. Haydarabad 1359/1940, s.
92 ff., (Tekrarbasm: a.y., s. 367den itibaren; ksaltlm
ngilizce eviri: Ch. N. Khanikoff: Analysis and extracts
of Book of the Balance of Wisdom in: Journal of the
American Oriental Society (New Haven) 6/1860/1-128;
Ibel, Thomas: Die Wage, a.y., s. 112 ff. (Tekrarbasm:
a.y., s. 116 ff.).
el-zinye gre terazi kefeleri, Enzyklopdie des
Islamdan, Cilt 3, sp. 611 (Mad. mzn).
T E R A Z L E R V E L M A R A L A R I
7
Arap-slam kltrnn ilk yzyllarndaki tera-
zinin geliim evrelerinden bir numune bize ula-
mtr. Londradaki Science Museumda bulunan
para 4./10. yzyl olarak tarihlendirilmektedir
(bkz. alttaki resim). Terazi kolunun uzunluu
yaklak 2,5 metredir
16
.
Msrda satn alnan terazimiz, Londra numune-
siyle artc bir benzerlik gstermektedir. Ya
16
Bkz. Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the
medieval tradition of mechanics. Greek, Arabic and La-
tin studies of the balance, Florenz 1982, Pl. 11, s. 117.
bilinmemekte, ama kkeni, yapl tarz ve gn-
mze ulam hali 150 yldan daha fazlasna izin
vermemektedir. Kol, 34 birim halinde, yaklak
2,9 cmye blmlenmitir (kitabeye gre: 60-230),
bunlar her biri de 5 alt noktaya blmlenmitir.
Terazi
Demir, kalaylama izleri,
rakamlar pirince kaklm.
Genilik: 135 cm.
(Envanter Nr. E 1.19)
Resim W.R. Knorrdan,
a.y., pl. 11.
8
T E K N K
Genilik: 74,5 cm.
Demir, pirin.
(Envanter No: E 1.20)
Osmanl
Terazi
Dumbarton Oak Koleksiyonunda bulunan terazi (acc. no. 40.11), iddia edildiine gre
Bizans, 5.-6. yzyl. W.R. Knorra dayanarak, Ancient Sources ..., a.y. pl. 4.
T E R A Z L E R V E L M A R A L A R I
9
Eski an bilginleri ... ok sayda ve tam
lmler yapmlardr, nk aksi takdirde mese-
la, Arimed kendisine sorulan, Hieronun elen-
ginin [Sicilya Kral Hieronun tacnn] bileimini
belirleme problemini zemezdi; ayn ekilde
Menelaus da. Ama bu hususta bize hibir rakam
aktarlmamtr...
el-Brnnin and Mslman bilginlerin elde
ettikleri saysal deerler gnmze ulamamtr.
Eb el-Fal [Cafer b. Al ed-Dme]dan en
azndan kullanlan yntemleri renmekteyiz.
Bildiimiz ilk haberler el-Brndendir ...
el-Brn byk bir itina ile deney yapmtr.
Btn tartmlar ve lmleri, ayn yerde ve ayn
mevsimde gerekletirmitir; bylece baz hata-
lardan kurtulmutur. Karlatrlacak metalleri
zgl Arln
Saysal Olarak Belirlenmeleri
mmkn olabildiince ar bir ekilde sunmay
denemitir. Bylelikle el-Brn, altn glkle
eriyene ve kolayca katlaana kadar atete be
kez arndrmtr. Cvay, kendisine tam saf halde
grnene kadar bezlerle skmtr. Arndrlm
kurunu kullanmadan nce, oluan oksit taba-
kasn bile gidermitir. O, ok byk bir ihtimal-
le, biraz daha gmn kartrlm olduunu
bilmi, fakat son izlerini giderememitir. Ayn
itinayla gm, bakr, demiri ve kalay ile-
mitir. nemleri nedeniyle iki alam da, bakr
ve kalay bileimi bronzu(ufr) ve pirinci (ebeh)
incelemitir.
Modelimiz: Cam kap, y
kseklik: 34 cm,
dereceli bardak ile birlikte.
Pirin ibreli terazi sert aa zerinde,
ykseklik: 48 cm.
(Envanter No: D 1.23)
10
T E K N K
Bu n almalardan sonra el-Brn, eit hacim-
lerin arlklarn belirleme problemine ynelmi-
tir. Burada ilk olarak, nclerinin yntemlerin-
den yararlanmtr, o sadece Amed ibn el-Fal
[el-Bur]nkiler hakknda daha ayrntl bilgiler
vermektedir
1
. Amed ibn el-Fal, metal dk-
mnde allageldik dkm kalbn kullanmtr.
el-Brnnin dkm kalb 40 misl
2
demiri iine
alyordu. Bu hacmin seimi muhtemelen tesadfi
idi. el-Brn, dkm kalbna mercimek ekli
verdi. Modelin boluunu deiik metallerle dol-
durdu ve daha sonra bu metalleri tartt. Sonucun
doruluundan emin olmak iin, bunu defalarca
tekrarlad. Her defasnda farkl deerler elde etti,
nk kalbn hacmi sabit kalmyordu. Bu neden-
le, bu yntemden vazgeti, <nk bu, kesinlik
deil sadece tahmin vermekteydi>. Dayankl
bir kalp edinmek iin, elikten bir rste yarm
kre biiminde bir oyuu torna etti ve buray
eritilebilir maddelerle dkmleyerek doldurdu,
ktleyi ekiledi ve fazlal trpledi. Metalin
yzeyi rsn dzeyi ile rtene kadar bir cetvel
ile kontrol etti. Fakat bundan sonra da, tekrarla-
d denemelerinde birbirleriyle tam rtmeyen
sonular elde etti. mdi, el-Brn bambaka bir
ynteme dayanarak sonular elde etmeye giriti.
ki A ve B elik plakasnda, parmak kalnlnda
yuvarlak delikler ald. A ve B, daha sonra iki
demir silindire, delikler birbirleriyle tamamen
kar karya duracak ekilde saland. Delikler,
ilerinden tam olarak belirlenmi kalnlkta tel-
ler ekmeye yaryordu, bu tellere daha sonra
daima ayn uzunluk verildi. Bylelikle el-Brn,
daima eit byklkte olan hacimler elde etmeyi
umdu. Buna ramen tekrarlanan denemeler, ayn
metalden olan tellerin arlklarnn birbirlerini
tam olarak tutmadklarn gsterdi; bu nedenle
bu yntemi de terk etti.
3
1
Muhtemelen 4./10. yzylda yaamtr, el-zin tara-
fndan zikredilmekte, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad
s. 56; Tekrarbasm a.y. s. 437).
2
1 misl 4,5 g.
3
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifschen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Erlangen 1914, s.
28-29 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
45, Frankfurt 2001, s. 224-225).
el-Brnnin piknometresi, yazma Beyrut 223.
Bu yzden el-Brn, llecek metalin dereceli
bir bardaa daldrlarak suyun tarlmas yoluyla
zgl arln tespit etme ihtimaline yneldi:
Mucidin bizzat bildirdii zere, bir ok dene-
meden sonra kaba nihai eklini verebildi (bkz.
resim). Ona konik bir ekil verdi; byk taban
yzeyi sayesinde kap uygun bir stabilite kazand
ve iine ok materyal alabildi. st tarafna sabit
genilikte dar bir boyun yapld. [...] En kk
nesneler bir dar byklndeydi. Boynun orta-
sna eyrek daire biimine sahip bir boru lehim-
lenmitir; ucu, dar akan suyu tutan bir ksenin
zerinde bulunmaktadr. Borunun st tarafna
alan delikler, suyun boruda tutulmasn engel-
leyecektir. el-Brn bununla birlikte, bu amaca
tam olarak ulalamadn sylemektedir.
4
Bu
srada el-Brn, lm ynteminde suyun niteli-
ini ve derecesini gz nnde bulundurmaya ve
4
Bauerrei, H.: a.e., s. 41 (Tekrarbasm: a.y., s. 237).
T E R A Z L E R V E L M A R A L A R I
11
btn denemelerini ayn su ile ve ayn mevsim-
de yapmaya zen gstermitir
5
.
el-Brn tarafndan ve nemsiz baz tashihler-
le dier bilginler tarafndan slam dnyasnda
zamanla pek ok metalin ve deerli tan belirle-
nen zgl arlklar, modern deerlerle tamamen
veya ok yakn rtmektedir
6
. Arap-slam kltr
evresinin bu konuyla ilgili aratrma yntemleri,
E. Wiedemannn kanaatine gre, Venedike de
ulamtr ve oradan talyan bilginlere, onlar
arasnda Galileo Galileiye
7
. Onun dncesine
gre
8
Galilei, Bilancettasnda hemen hemen
ayn yntemleri kullanmtr, yani slam dnya-
snda yaygn olan yntemleri.
el-Brn tarafndan bulunan, su hacminin
deimesi ilkesine gre ileyen cihaz, aslnda
gnmzde yaygn olan, Avrupadaki bilinen ilk
resimsel tasviri Wilhelm Homberg (1699)e daya-
nan (bkz. 1. resim) piknometreden
9
baka bir ey
deildir. Burada, tpk el-Brnde olduu gibi,
sv, klcal borunun sivri ucuna ulancaya kadar
doldurulmaktadr.
10
5
Bauerrei, H.: a.e., s. 55 (Tekrarbasm: a.y., s. 251).
6
Bkz. Wiedemann, E.: Arabische specifsche Ge-
wichtsbestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig)
20/1883/539-541 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 30-32); ayn yazar: ber das Experiment im Al-
tertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr Mathe-
matik (Frankfurt) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129, zel-
likle s. 125 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s.
147-168, zellikle s. 164).
7
Arabische specifsche Gewichtsbestimmungen, a.y., s.
541 (Tekrarbasm: a.y., s. 32); ber das Experiment im
Altertum und Mittelalter, a.y., s. 125 (Tekrarbasm: a.y.,
s. 164). Konunun Galilei tarafndan La Bilancettada ele
aln iin bkz. Bauerrei, H.: Zur Geschichte des spe-
zifschen Gewichtes, a.y., s. 62-64 (Tekrarbasm: a.y., s.
258-260); Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente,
ed. Anna Mudry, cilt 1, Mnih 1987, s. 45-49.
8
ber das Experiment im Altertum und Mittelalter, a.y.,
125 (Tekrarbasm: a.y., s. 164).
9
Bkz. Wiedemann, E.: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus ernster
Zeit, 1917, s. 49-58, zellikle s. 54 (Tekrarbasm: Gesam-
melte Schriften Cilt 2, s. 853-862, zellikle s. 858).
10
Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physi-
kalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899 (Tekrarba-
sm: Hildesheim 1965), s. 255.
Piknometre daha sonraki hassasiyetine Johann
Heinrich Geiler (1815-1879) ile ulamtr
11
.
Modelimize benzer bir terazi, Eb el-Fal Allm
(1010/1600 civar)nin n-i Ekber isimli eserinin
1893 tarihli Lucknow basksna dayanarak Th.
Ibel
12
tarafndan gsterilmektedir (bkz. resim).
11
a.e. ve a.y.
12
Die Wage, a.y., 111 (Tekrarbasm: a.y., s. 115).
Th. Ibele gre Eb el-Fal Allmde terazi.
Wilhelm Humberg (1699)in
erken dnem Avrupal
piknometresi, Gerland ve
Traumllere dayanarak.
12
T E K N K
Yukarda birok kez anlan el-zin, Mzn el-
ikmesinin
1
birinci risalesinin yedinci blmn-
de gnmzde areometre olarak isimlendirilen,
svlarn zgl arlklarn belirlemeye yarayan
aleti (miys el-miyyt f es-sial ve-l-iffe) ele
almaktadr. Aletin mucidi olarak us er-Rm
isimli birisini anmaktadr, bu ahs m.s. 3. yz-
yldan 4. yzyla gei aralnda skenderiyede
faaliyet gsteren Pappus ile zdeletirilebilir.
Bu tr bir alet, ge antikitede, daha 415 ylndan
nce biliniyor grnmekte
2
, fakat mucidin ismini
ancak el-zin sayesinde renmekteyiz.
1
Ed. Haydarabad s. 28-33 (Tekrarbasm: a.y., s. 472-
481).
2
Gerland, E. ve Traumller, F.: Geschichte der physi-
kalischen Experimentierkunst, a.y., s. 58; Bauerrei, H.:
Zur Geschichte des spezifschen Gewichtes, a.y., s. 96
(Tekrarbasm: a.y., s. 292).
el-zin, aletin tarifine, dayand fizik ilkesiyle
balamaktadr: Suya daldrlm olan eit ar-
lkta (ve ayn cevherden) cisimlerin hacimlerinin
oran, zgl arlklarn orannn tersidir.
3
3
Bu ifade, onu gnmze ulaan metinde rivayet edilen
versiyonun tashihi olarak neren H. Bauerreiden gel-
mektedir (a.y., s. 98; Tekrarbasm s. 294). Esas versiyon
yledir: Her bir ar cismin hacminin dier bir ar cis-
min hacmine oran, eer her ikisi de havada eit arlkta
iseler, suda arln arla olan ters orann ayndr.
(el-zin, Mzn el-ikme, ed. Haydarabad s. 28; Tek-
rarbasm a.y. s. 481).
Modelimiz:
Pirin, hkkedilmi.
Ykseklik: 304 mm.
ap: 44 mm.
Baz svlarn zgl arlklar Arapa
yazda. Kapakla birlikte cam silindir
altn yaldzl pirinten. Yannda, sa
tarafta cam kap ierisinde modern bir
areometre. Sert aa plaka, kaplar iin
olan oyuklarla birlikte.
(Envanter No: D 1.24)
Areometre
T E R A Z L E R V E L M A R A L A R I
13
Bu prensip kabul edilecek olursa, eer cisimler
ayn hacme sahip iseler, btn svlarn arlk-
larnn orann bize ok az zahmetle gsteren
bir alet yaplabilir. Bu alet, insan bedeni sal
iin faydal olan sorularda byk yarar da salar;
btn bunlar, arlklar ve bir terazi kullanmaya
gerek kalmakszn gerekleir.
4
Bu alet yaklak el arn (yaklak 28 cm)
uzunluunda ve iki parmak (yaklak 4 cm) enin-
de veya daha az ende bir ap olan bo bir silin-
dirden olumaktadr. Materyal bakrdr (nus,
bu kelime ara sra bakr alamlar iin de kullanl-
mtr
5
). Silindir, torna tezgahnda torna edilmi-
tir ve mmkn olabildiince hafiftir. Ular, hafif
ereve kasnaklarna (duff ) benzeyen ve torna
tezgahnda mmkn olabildiince itina ile uydu-
rulmu olan iki baz ile kapatlmtr. Alt yzeyin
zerine ieri doru kurundan (raa) bir koni
oturtulmutur ... Eer alet, bir kapta bulunan bir
sv zerine oturtulursa, svnn yzeyinde tam
dikey olarak durur ve herhangi bir yne doru
eilmez.
6
el-zin, alet zerinde izgiler ekme ynte-
minin ak tarifini
7
bir resimle gstermektedir.
Bizim resmimiz, Arapa metnin edisyonundan
ve Bauerrein versiyonundan alnmtr (bkz.
sadaki resim).
Aletin yzeyine ilk nce silindirin uzunluunca
bir s a b izgisi ekilir. Silindirin yaklak
1
/
6
veya
daha az su yzeyinin st tarafnda bulunur (a
yaknnda). a b ye, yukardan aa inen g j, e r,
n m, paralel izgileri ekilir. a b paras, k;
n r, d m ve l ye blnr, bunlar a k ya eittir.
Silindirin yzeyine paralel bir kavis eklindeki bir
cetvelle k, m
1
, n, l ile bir daire izilir; ayn ekilde
a g e den geen bir daire izilir. Bu izgi, denge
4
el-zin: a.e., s. 28 (Tekrarbasm: a.y., s. 481); Bauer-
rei, H.: a.e., s. 98 (Tekrarbasm: a.y., s. 294). Tercme
ileride ok az revize edilmitir.
5
Bkz. Allan, J.W.: Persian Metal Technology 700-1300
AD, Oxford 1979, s. 52.
6
el-zin: a.e., s. 29 (Tekrarbasm: a.y., s. 480); Bauer-
rei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s. 296).
7
el-zin: a.e., s. 30 ve 31 aras (Tekrarbasm: a.y., s.
477); Bauerrei, H.: a.e., s. 100 (Tekrarbasm: a.y., s.
296).
ekvatoru adn tamaktadr. Ekvatorun yukar-
snda bulunan ksm, suyunkinden daha kk
zgl arlklara tekabl eder, alt tarafta bulunan
ksm ise suyunkinden daha byk zgl arlk-
lara tekabl eder.
Bundan sonra, a b izgisi saysal deerlerine
gre harflerle iaretlenen 10 ksma blmlenir
ve bu ksm noktalar arasndan g j ve a b de son
bulan yay biiminde izgiler ekilir. g j zerin-
deki iki taksimat izgisi arasnda bulunan herbir
yer, tekrar 10 ksma blmlenir, bylelikle g j
100 ksma blmlenmi olur. imdi, g j nin 100
ksm arasndan tabandaki dairelere paralel olan
birbirinden eit uzaklkta kk izgiler ekilir. a
b ve g j izgileri arasndaki yzeye b de balayan
el-zinye gre areometrenin yazt (skalalar) (Arapa
edisyondan ve Bauerrein Almanca tercmesinden).
14
T E K N K
ve a ya doru ilerleyen harfler halinde rakamlar
yazlr; bunlar, dzenli olarak ilerleyen rakamlar
izgisi (lei) olarak isimlendirilirler (sar el-
aded el-mstev).
Verilen bu bilgilerden, daha sonra aletin zerine
kaydedilecek (zgl) arlklarla orantl rakam-
lar iin bir norm bulmak amacyla, aadaki gibi
ilem yaplr: 100 misl v.s alan bir kap, mesela
bir devra (su testisi) [modelimizde bir cam silin-
dir] var olduu dnlr. Kabn yksekliini
iinde bulunan suya tekabl edecek ekilde 100
kabul ederiz. imdi, yukarda bahsedilen orantl
rakamlar elde etmek iin, 100 ile 100 arplr ve
bylece 10000 elde edilir ve bu 10000 daha nce
areometreye kaydedilmi rakamlarla blnr,
bunlara kadar svya dalana dek. Blme ileminin
sonular tabelada bir araya getirilir, daha doru-
su hesaplandklar byklklerle birlikte, bundan
sonra bizzat areometreye de n m ve e r arasna
kaydedilirler. Taksimat izgileri eik bir cetvelle
sralanr. Rakamlar a dan b ye doru giden ynde
ilerler. Denge izgisinin yukarsnda bulunanlar,
suya oranla daha ar svlarn altnda yer alan
daha hafiflerine tekabl ederler. Hesaplamann
temeli daha sonra ispat edilmektedir. Eb er-
Reyn [el-Brn] risalesinde ona iaret etmi-
tir.
8
110 ila 50 hacimlerine tekabl eden zgl ar-
lklar gsteren tabela olduka itinal bir biimde
u formle gre hesaplanmtr: s = 10000 : a, s
zgl arlk, a okunan hacim anlamna gelmek-
tedir.
9
8
el-zin: a.e., s. 29-30 (Tekrarbasm: a.y., s. 479-480)
H. Bauerrei tarafndan tercme edilmitir, a.e., s. 101-
102 (Tekrarbasm: a.y., s. 297-298).
9
Bauerrei, H.: a.e., s. 102-103 (Tekrarbasm: a.y., s. 298-
299).
T E R A Z L E R V E L M A R A L A R I
15
Farkl byklkte kile benzeri kaplar, olduka
ince eperli flar veya badyalar gibi ince ahap
f kerestesinden imal edilmiler, fakat dardan
tamamen demirle sarlmlardr. Bundan, svlar
lmek iin olduklar sonucu kabilir. Yalar
kesin olarak tahmin edilemez; Msr Nizam
Dairesinin daha yeni bir dalama mhr (sa-
daki resim), bunlarn herhalkarda daha 14./20.
yzylda kullanmda olduklarn gstermektedir.
Yapm daha eski bir gelenei temsil edebilir.
Oylum lekleri
Msr, 13./19.-erken 14./20. yzyl ?
Ahap, demir;
: 5-30 cm
(Envanter No. J 2.27-32)
16
T E K N K
Helezonlu Pompa
Vida, nehir akntsyla ileyen bir su arkyla
hareket ettirilmektedir. G aktarm, vidann
yaklak 30 derecelik bir eimine izin veren iki
dili ark vastasyla gereklemektedir. Vida,
ahap bir silindir iine dnebilir olarak yerleti-
rilmitir. Vidann dn esnasnda, su nehirden
daha yksek bir dzeye itilir ve su bu dzeyden
tarlalara sevk edilebilir.
Su ark ve dili ark olmakszn basit bir helezon-
lu pompa, evvelce Romal bilgin Vitruv (Marcus
Vitruvius Pollio, . yaklak m.. 25)
1
tarafn-
dan De architectura
2
isimli eserinde tarif edil-
mektedir. Yeni ada (1886) Hugo Blmmer
3
bu alete iaret etmitir: Fakat bundan baka,
maden oca sularn boaltmak iin Msrl diye
adlandrlan bir vida (, cochlea) kullanl-
1
Bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science,
Cilt 1, s. 223-225.
2
Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August
Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih
1987), cilt 2, s. 265-268.
3
Technologie und Terminologie der Gewerbe und Knste
bei Griechen und Rmern, cilt 4, Leipzig 1887, s. 122-123
Strabon ve Diodora atfarla birlikte.
mtr. Bu, szde Arimedin bir Msr seyahatin-
de yapm olduu bulutur, fakat ok byk bir
ihtimalle Msrda ok uzun zamandan beri bili-
nen bir mekanizma idi, Arimedin yapt bunu
Avrupaya tamaktan ibarettir.
1914 ylnda F.M. Feldhaus
4
u kukuyu dile
getirmitir: Helezon pompa, Arimed helozonu
veya Msr vidas olarak da adlandrlmaktadr.
Arimed m.. 250 yl civarnda yapm olduu
bir Msr seyahati srasnda helezonlu pompa-
y tanmtr (Strabon, Kitap 17, 807; Diodor.
Sicul., Kitap I, 34 ve 5, 37; Vitruvius, Kitap 10,
11). Buna gre makinann Msr kkenli olmas
gerekiyor. Ama bu alet, Msrdan kalan hibir
resimle bize ulam deildir; Msr, viday da bil-
memektedir. Burada dile getirilen iki kukudan
birincisine ilikin, bu kukunun argumentum ex
silentio (susmak bir delildir)nun ktye kulla-
nmndan baka bir ey olmad sylenmelidir.
kincisine, yani Msrllarn viday tanmam
olmalar gerektiine gelince, bu, kesin deildir.
4
Die Technik. Ein Lexikon der Vorzeit, ..., a.y., Sp. 834-
835.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Byklk: 101 x 62 cm masa ve
saydam muhafaza ile birlikte.
Elektromotor gsterim iin.
(Envanter No: E 1.15)
P O M P A D Z E N E K L E R
17
Dier yandan 1919 ylnda Albert Neuburger
5
piramid yapmnda eik dzlemin kullanlmas
balamnda unu sylyor: Arimed tarafndan
bir Msr seyahatinde icat edilmi olmas gereken
vida formunda kullanmyla, eik dzlem zel bir
neme ulamtr. Bununla birlikte, vidann orada
uzun zamandan beri ve hatta maden ocaklarnda
su karmada kullanlm olduu varsaylabilir.
1956 ylnda E.J. Dijksterhuis
6
de Arimed hak-
kndaki almasnda makinann muhtemelen
ok daha erken teekkl ettii ve Arimedin onu
Msrda sadece tanm olduu grn savun-
mutur.
Ayn yl A.G. Drachmann
7
, aksi ynde radikal bir
karma ulamt: Aksini gsterecek en kk
bir delilin bulunmamasyla ok inandrc do-
rudan ve dolayl delillerin varlna dayanarak
ben, Arimedin gerekten helezonlu pompann
mucidi olduunu ve bunun hakl olarak Arimed
Vidas diye adlandrld sonucuna vardm
ileri sryorum.
8
Bu soruna ilikin tartmaya kukusuz yabanc
olmayan teknoloji tarihisi R.J. Forbes (1963)
9
buna karn u not ile yetinmektedir: Arimedin
Msr m.. 220 ylndaki ziyareti srasnda bu
helezonu tarlalarn sulanmas iinde su pompala-
dn, bu tip pompann Nil Vadisi boyunca bunu
sulama maksadyla kullanld syleniyor.
Ben, Arimedin helezonlu pompay Msra yap-
t seyahatte icat etmi olmas gerektiini imkan-
sz sayyorum. Bu aletin icad, Msrllarn uzun
yllar sren piramit inalarnda eik dzlemi kul-
lanmalar ve maden ocaklarndan su karma
10
tecrbelerinin sonucu olarak grlebilecei kan-
sndaym. Arimede muhtemelen, bu kazanmn
nemini fark etmek ve Avrupada yaylmasna
sebep olmak hizmeti borluyuz. Strabon
11
daha
5
Die Technik des Altertums, Leipzig 1919, s. 211.
6
Archimedes, Kopenhagen 1956, s. 21-22.
7
The Screw of Archimedes, in: Actes du VIII
e
Congrs
international dhistoire des sciences Florence-Milan 3-9
septembre 1956, cilt 3, Florenz 1958, s. 940-943.
8
a.e., s. 943.
9
Studies in Ancient Technology, cilt 7, Leiden 1963, s.
213.
10
Bkz. Neuburger, A.: Die Technik des Altertums, s. 211.
11
Strabon, Kitap 3, 147; The Geography of Strabo (Loeb),
cilt 2, s. 45; Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 835.
evvelce helezonlu pompann ber Yarmadas
maden ocaklarnda kullanm hakknda bilgi ver-
mektedir.
Vitruv tarafndan tarif edilen vida, bir pedal
arkyla hareket ettirilmekteydi
12
. 1929 ylnda
Pompeide kefedilen bir duvar resminde
13
bir
helezonlu pompa ayn ekilde bir pedal ark
tarafndan hareket ettiriliyor grnmektedir.
Conrad Kyeser (1405), viday Testudo olarak
adlandrmakta ve arklar boaltmak iin kulla-
nldn sylemektedir
14
. Verdii resimde
15
bir
ark kolu, harekete geirici g dzenei olarak
hizmet etmektedir.
Helezonlu pompann daha nce Romallar ara-
clyla Avrupann dier blgelerine yol bul-
mu olmas ihtimaline ramen, Arap dnyasn-
da, zellikle Msrda yaygn olan tiplerinin Bat
Avrupa lkelerine, ilkin slam dneminde Kuzey
Afrika zerinden ulam olduu tahmini elbette
son derece isabetlidir
16
.
Bu nedenle, Geronimo Cardanonun De subti-
litate (1550)sinde kendisinin memleketi olan
Pavia kentinden Galeaz de Rubeis isimli bir
demircinin helezonlu pompay yeniden kefetti-
ini iddia edebilmesi artcdr
17
.
Aletin, bir su ark ve iki dili ark ile daha geli-
mi bir biimi Leonardo da Vincinin alet ve
makine izimlerinde karmza kmaktadr:
12
Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August
Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm: Zrih ve Mnih
1987), cilt 2, s. 267.
13
Bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Technology, a.y.,
cilt 7, s. 213.
14
Kyeser, Conrad: Bellifortis Feldhausa dayanarak, Die
Technik, a.y. Sp. 835.
15
Feldhaus: Die Technik, a.y. Sp. 834.
16
Bkz. Singer, Charles et al. (eds.): A History of Techno-
logy, a.y., cilt 2, s. 677.
17
Cardano, Geronimo: De subtilitate libri XXI, in: Hie-
ronymus Cardanus. Opera omnia. 1663 Lyon basksnn
yeni tpkbasm August Buckun bir girii ile birlikte, cilt
3, Stuttgart Bad Cannstatt 1966, s. 366; Forbes, R.J.:
Studies in Ancient Technology, a.y., cilt 7, s. 215.
18
T E K N K
Benim dnceme gre, her ikisi de, hem
Leonardo hem de Taiyyeddn, helezonlu pom-
pann Arap-slam kltr evresinde gelitirilmi
tipini gstermektedirler.
Bir ark kolu tarafndan hareket ettirilen basit
ilem, Msrda hala tarlalar sulamak iin kulla-
nlmaktadr.
izim Leonardo da Vinci den, a.y., s. 480.
izim Taiyyeddnde.
Leonardonun helezonlu pompas, stanbuldaki
daha gen ada Taiyyeddn (1553)in
18
hele-
zonlu pompasn aka andrmaktadr:
18
el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 34; ayn yazar ve Hill,
D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 243.
Msrl ada helezonlu pompa.
P O M P A D Z E N E K L E R
19
Bu dzenein bir ncelini olduka daha basit
biimde olsa da Vitruv (. yaklak m.. 25)dan
1
tanmaktayz. Aletimizin tarifi, 6./12. yzyldan
sonra yazld aikar olan Arapa anonim bir
kitapta bulunmaktadr. Olduka kukulu olan
bal yledir: Bu, rnun (Heron) iki Yunan,
Philon ve Arimedin ykleri ekmek, kreler,
sular ve kseler hakkndaki eserlerinden ald
eydir.
2
Bu anonim eserde ele alnan dzeneklerin bir
ksmnn, ilk yapmclar olarak anlan Yunan
bilginlerle balantl olduunu tahmin edebiliriz.
Fakat anlan aletlerin daha sonra, yani Arap-
slam kltr evresinde yaam olduu geliime
ilikin soru aydnlatlmaldr.
Bizim aletimizde sz konusu olan, iki kova zin-
1
Kitap 10, blm 11, bkz. Vitruv: Baukunst, terc. August
Rode, cilt 2, s. 262.
2
Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern, Erlangen
1922, s. 2 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 39, Frankfurt 2001, s. 197-247, zellikle s. 202).
ciri ile bir pedal ark vastasyla hareket ede-
rek su karmaya yarayan bir dzenektir. 1903
ylnda Carra de Vaux
3
tarafndan yaplan gra-
fiksel rekonstruksiyonun daha sonralar tam
doru olmad ortaya kmtr. 1918 ylnda E.
Wiedemann
4
, onun yapt izimin grnlerini
hatal veya keyfi diye nitelendirmiti. Eer
bu yanl sunum, teknik historiografyasnda kk-
lemi ise ve F.M. Feldhaus
5
mesela Philonda ya
3
Carra de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneu-
matiques et des machines hydrauliques, par Philon de
Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford et
de Constantinople et traduit en franais, in: Notices et
extraits des manuscrits de la Bibliothque Nationale et
autres bibliothques (Paris) 38/1903/27-235, zellikle s.
209-212 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 37, Frankfurt 2001, s. 101-309, zellikle s. 283-286).
4
ber Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der is-
lamischen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik
und Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 151
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt
1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1513).
5
Die Technik, a.y. Sp. 831; ayrca bkz. Usher, A.P.: A
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
ller: 71 x 64 cm.
Elektromotor gsterim iin.
(Envanter No: E 1.14)
Koval Su Dolab
20
T E K N K
bir alttan geen su ile dnen ark, ya bir evirme
koluyla ya da iinde bir adamn devaml yrt-
mekle hareket ettirdii dolapla alan tr
kuyu kovas zincirinden bahsediyorsa, hayrete
dmemeliyiz.
Koval su dolabnn nemli lde bir geliimi,
el-Cezer
6
(600/1200 civar) tarafndan tarif edi-
len ve resmedilen su kaldrma makinalar arasn-
da ortaya kmaktadr:
History of Mechanical Inventions. Revised edition, New
York 1954, s. 164.
6
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara
1990, fol. 159b; Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum
Heben von Wasser, a.y. s. 141-143 (Tekrarbasm: a.y., s.
1503-1505); Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Inge-
nious Mechanical Devices, a.y., s. 182-183; ayn yazar:
Mechanik im Orient des Mittelalters, in: Spektrum der
Wissenschaft, temmuz 1997, s. 80-85, zellikle s. 80-81.
el-Cezerde koval su dolab, el-Cmi beyn el-lm
ve-l-Amel en-Nfi f nat el-iyel, tpkbasm ed.
Frankfurt 2002, s. 486.
Bu makinelerin nc tipi (bkz. izim) kendi
ifadesine gre, gz yanltmak iin kendi kendi-
ne dnen ahap bir koum inei figr ekledii
bir modeldir. Yani dzenek bir koum hayvan
araclyla deil, su gc ile hareket ettirilmek-
tedir. Dere suyunun bir ksm bir boru araclyla
tekneye aktarlr, oradan daha alakta duran
volana dklr ve bir kanal iinden akar. Akan
suyun son te biri tamamen ya da ksmen suyu
yukarya kaldran kovalarn iine ular.
Modelimiz, koval su dolabnn imdiye kadar
bilinen geliim tarihinde zirve noktasn temsil
etmektedir. Bu model, el-Cezernin tarif ettii
dzenein adeta daha gelitirilmi bir varyasyo-
nudur. Ana fark, burada hareket ettirici su gc-
nn, bir kanatl ark ile (kseli ark yerine) kul-
lanlmasnda ve akarsuyun (havuzdan dklen su
yerine) sz konusu olmasnda yatmaktadr. Fakat
modelimiz iin asl rnek, sadece bir kaynaktaki
resim veya tanm deildir, bilakis 7./13. yzyln
birinci yarsndan daha geen yzyln ortasna
kadar ilevsel olan orijinal bir su dolabdr. Bu
su dolab Meneet ey Muyiddn ad altnda
tannmaktadr, am mahallesi e-liiyyedeki
Yezd Irmann kysnda bulunmaktadr ve
yaklak krk yl ncesinde ilemez hale gelene
kadar bir hastaneye ve bir camiye su tedarik
etmekteydi (yandaki resimler).
Modelimizi ina etmek iin Halepli A.Y. el-
asann
7
1976 tarihli ayrntl taslaklarndan ve
tanmndan yararlandk.
7
Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye el-Arabiy-
ye, a.y., s. 55-70; ayrca bkz. al-asan, Amad Y. Ve
Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 45-47.
P O M P A D Z E N E K L E R
21
amdaki Manaat ey Muyiddn
22
T E K N K
Avrupadan benzer bir dzenein bildiimiz
en eski resimsel sunumu, Georgius Agricola
(1556)nn De re metallica
8
isimli kitabnda
bulunmaktadr:
8
Agricola, Georgius: De re metallica, translated by Her-
bert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New York
1950, s. 173; Usher, A.P.: Machines and Mechanismus,
in: A History of Technology, ed. Ch. Singer et al., a.y., cilt
3, s. 325.
Agricola, De re metallica s. 173.
Leonardo da Vinci
9
(1519)den bir evirme kolu
ile ileyen bir kuyu kovas zincirinin izimini bil-
mekteyiz:
9
Leonardo da Vinci, a.y., s. 480.
P O M P A D Z E N E K L E R
23
Davula benzer bir koval ark, Arapa muhteme-
len nra veya siye olarak adlandrlmaktadr.
Bu tip su kaldrcsnda, sarmal odacklar arkn
ekseni evresinde dnmektedir ve bu esnada ile-
rine su almakta ve onu ark gbeinde bulunan
bir boruya yollamaktadr. Byk su ktlesini ufak
bir seviye fark zerine kaldrmaya yaramaktadr,
yksek bir etki derecesine sahiptir ve anma par-
alar bakmndan olduka fakirdir. Bu yapnn
kkeni hali hazrda bilinmemektedir.
1
Mller, P.J.: Arabische Miniaturen, Cenevre 1979, Ta-
fel 12.
2
Hill, D.R.: Mechanik im Orient des Mittelalters, in:
Spektrum der Wissenschaft (Weinheim), temmuz 1997,
s. 81; ayn yazar: Islamic Science and Engineering, Edin-
burgh 1993, s. 95-96; Delpeche, A., F. Girard, G. Robi-
Bir Su Dolab (Tympanum)
ki sr tarafndan hareket ettirilen bu tr bir su
ark, el-arr (634/1237)nin Mamtnn Pa-
ris yazmasnda bulunan minyatrleri arasnda g-
rlmektedir, Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 69
1
.
Bu tr su arklar Msrda yaylm olmaldr
2
.
ne, M. Roumi: Les norias de lOronte. Analyse technolo-
gique dun lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997,
s. 226. Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lif-
ting Wheels, Odense University Press 1973, s. 78-79.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut 68 x 52 cm.
Masa ve saydam muhafaza ile birlikte.
Elektromotor gsterim iin.
(Envaneter No: E 1.18)
24
T E K N K
Alman mimar Heinrich Schickardt (1558-1635)
1558-1600 yllar arasndaki talya seyahati sra-
snda Mailand yaknlarnda oradaki kanallar ve
su dolaplar balamnda bir sarmal su ark tas-
la yapmtr
3
.
3
Bkz. Kluckert, E.: Heinrich Schickhardt, Architekt und
Ingenieur, Herrenberg 1992, s. 47.
kzler tarafndan hareket ettirilen sarmal su ark-
nn resmi, Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan el-
arr (634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr,
Bibl. Nat., Ms., arabe 5847, Fol. 69. P.J. Mllerden,
Arabische Miniaturen, Cenevre 1979.
Breta (Kuzey talya) su kaldrcs tasla, H.
Schickhardtdan, 1600. E. Kluckerte dayanarak.
P O M P A D Z E N E K L E R
25
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut 145 x 80 cm masa ve
saydam muhafaza ile birlikte.
Mekanik sert aatan, verniklenmi.
Elektromotor gsterim iin.
(Envanter No: E 1.07)
Su yzeyinde kazklar arasnda ( ve q) bulunan
yatay eksenin (k) zerinde, ki bu eksen dikey
eksen (w) ve dili arklar (h ve ) araclyla
bir koum hayvan tarafndan dndrlmekte-
dir, ksmen dili bir tek disk yerine eyrek daire
evreleri dilerle donatlm drt disk bulunmak-
tadr. Dililerin her biri 90 karlkl yerletiril-
mitir. Drt diskin her birinin altnda kk bir
Tesis
Durgun sulardan koum
hayvanyla suyu yukar kaldrmak iin
(Beygirle Dndrlen Dolap)
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar), kita-
bnn su kaldran aletler hakkndaki beinci ks-
mnda be dzenek tarif etmektedir, bunlardan
ilk drd koum hayvan ile dndrlmektedir.
Modelimiz, orada tarif edilen dzeneklerden
ikincisini
1
gstermektedir.
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara
1990, s. 300-314; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of
Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 180-181.
26
T E K N K
Beygirle dndrlen dolabn
resmi, el-Cezerde, el-Cmi
beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi
f nat el-iyel, tpkbasm
ed. Frankfurt 2002, s. 481.
eksen, harekete geirme sopas arklar (n, r, y, f)
ve kepeler (lm, ip, ou, ) ile birlikte bulunmak-
tadr. Her bir eksen kar karya konumlandrl-
dklarnda be kazk (q, r, , t, ) dizisi arasnda
bulunmaktadr.
evresinin dilerle donatlm olan disklerin
dililerinin, her biri 90 civarnda karlkl yerle-
tirilmitir ki, bu diskler birbiri ard sra devaml
su ykseltmektedir, bylece koum hayvannn
gcnden bir nceki blmn dzeninden ok
daha iyi yararlanlr, ki orada bu hayvan btn
yolunun esnasnda almak zorundadr.
2
2
E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, ber
Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islami-
schen Welt, in: Beitrge zur Geschichte der Technik und
Industrie (Berlin) 8/1918/121-154, zellikle s. 140-141
(Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, Frankfurt
1984, s. 1483-1516, zellikle s. 1502-1503).
el-Cezernin resminin
E. Wiedemann tarafndan yaplan yeniden izimi.
P O M P A D Z E N E K L E R
27
Koum hayvanlar vastasyla hareket eden dner
dolaplar balamnda el-Cezer
1
(600/1200 civar),
ark yardmyla rmaktan 20 arn (yaklak 11
metre) kadar ykseklie su kaldran bir dzenei
tarif etmektedir. Bu dzenek, Taiyyeddn
2
tara-
fndan da hidrolik aletler arasnda sunulmakta-
dr.
Tesis, bir rman doal akntsndan faydalan-
maktadr. Akntda bulunan su ark, bir aftta
devam eden muntazam bir dnme hareketi yarat-
maktadr. afta balanan bir dili ark, eksen
mili balanm olan bir dier dili arka bu
hareketi aktarr. Eksen mili ile hareket edebilir
biimde bal olan bir krank mili, dnme hareke-
tini mekanik olarak itme hareketine dntrr.
Krank miline bal olan iki piston, suyu rmaktan
emmek ve her bir odaca teslim etmek iin yatay
olarak cereyan eden itme hareketinden yararla-
nr. Her harekette bir piston su emer, dieri suyu
1
el-Cezer: a.e. ve a.y., s. 321-327; Hill, D.R.: a.y., s. 186-
189: Wiedemann, E.: ber Vorrichtungen zum Heben
von Wasser, a.y., s. 145-147 (Tekrarbasm: s. 1507-1509).
2
al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, Halep 1976, tekrarbasm:
1987, faks. s. 29-32.
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
Boyut: 100 x 70 cm masa ve
saydam muhafaza ile birlikte.
Pompalar pirinten.
Elektromotor gsterim iin.
(Envanter No: E 1.08)
Su arkyla
hareket eden
Pompa Tesisat
yerinden iter. Odacklarn her biri iki supaba
sahiptir, birisi ieri emme dieri boaltma supa-
bdr. Pistonun emmesinden sonra emme supab
odacklar kapatr, boaltma esnasnda su odack-
lara bal olan k borusuna ular. Oradan su,
eer piston kar ynde hareket edecek olursa,
geri akamaz, nk boaltma supab kapanr. O
esnada ikinci pompa suyu emer. Bylece, k
borusunda muntazam bir su akm oluur. k
borusu, bundan sonra oradan suyun evlere veya
tarlalara sevkedilebildii bir reservuara gtrr.
el-Cezernin pompasnn yapm iin izim.
28
T E K N K
Alt Pistonlu Pompa
Taiyyeddn (1553)in
Modelimiz:
Ahap ve plastik. Supaplar pirinten deri
contalar ile birlikte. Arlklar ve eksantrik
mili pirinten. ller: 89 x 79 cm, masa ve
saydam muhafaza ile birlikte.
Elektromotor gsterim iin.
(Envanter No: E 1.13)
Arap kkenli Osmanl evrensel bilgin Taiyyeddn
Muammed b. Marf (. 993/1585), 960/1553
ylnda yazlm olan pnmatik dzenekler
hakkndaki (e-uru es-Saniyye f el-lt er-
Rniyye
1
) kitabnda su pompalarnn iki vari-
yantn tarif etmektedir. Bunlardan bir tanesi iki
pistonla, dieri alt pistonla suyu rmaktan yukar
doru karmaktadr. Birincisini bn er-Rezzz
el-Cezernin kitab sayesinde daha nceden
tanmaktayz (bkz. bir nceki pompa tesisat).
kincisi, el-Cezerden sonra daha gen bir geli-
im evresinde olumu grnmekte. Bir rman
tabii aknts, tesisi bir su ark vastasyla hareket
ettirmektedir. Alt pompa, suyu, oradan devaml
aktarlabilecei belirli bir ykseklie karmak-
tadr.
1
Ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 36-38; al-asan, Amad
Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 50-52.
Taiyyeddnden
bir sayfa,
e-uru ...,
Yazma
Dublin,
Chester Beatty
Lib. 5232.
P O M P A D Z E N E K L E R
29
Su ark vastasyla oluan dnme hareketi bu
modelde bir eksantrik miline aktarlmaktadr.
Eksantrikler tek tek manivelalar harekete geir-
mektedirler, bylelikle dnme hareketi dorusal
harekete dntrlr. Bunlar mil zerine yer-
letirilmi olarak sralanmlardr, bylelikle su
gc simetrik olarak paylatrlr. Manivelalardan
birisi harekete geirilirse, bir pistonun ve ona
sabitlenmi bir arln yukar itilmesine neden
olur. Bu ilem esnasnda ilgili pompa odacnda
bir vakum oluur, bylelikle emme supab alr
ve su emilir. Eksantrik manivelay tekrar ser-
best brakrsa, piston zerine oturtulmu arlk
vastasyla aa doru indirilir. Bu srada emme
supab kapanr ve su, k borusu zerinden
yukar doru pompalanr. Bu arada, bu ilemin
bitmesinden sonra tekrar kapanan ve suyun geri-
ye akmasn engelleyen boaltma supab alr.
Ayrca bu supap, pompann tekrarlanan emme-
sinde bir hava tkanmasna neden olur, bylece
hava boluu tekrar oluur ve su emilebilir. Alt
pompann birbiri ardnca harekete gemesiyle
devaml bir su aknts salanr.
ok sayda piston pompal benzer bir Avrupal
su kaldrcs Agostino Ramellinin
2
1588 tarihli
kitabnda bu tasla ile birlikte tarif edilmitir.
Pistonun inii esnasna suyun ykselii.
Pistonun ykselii esnasnda suyun emilii.
A. Ramellide (1588) pompa dzenei.
2
The Various and Ingenious Machines of Agosti-
no Ramelli. A Classic Sixteenth-Century Illustrated
Treatise on Technology. Translated from the Italian and
French with a biographical study of the author by Martha
Teach Gnudi. Technical annotations and a pictorial
glossary by Eugene S. Ferguson, Baltimore, 1976, s.
184 ve Tafel 62.
30
T E K N K
Msnn olu (Ben Ms) 3./9. yzy-
ln ortalarnda yazlm kendiliinden alan
nefesli alet
1
(bunun iin bkz. kataloun birinci
blm, s. 202 f.) hakkndaki risalelerinde, bir
gemi deirmenden (araba) bahsetmektedirler.
Corafyac bn aval
2
4./10. yzylda Diclede
Musul civarnda benzerlerinin dnyada nadi-
ren grlebilecei gemi deirmenlerinin (Arap.
o. Urb) mevcut olduunu bildirmektedir.
Bunlar ahaptan ve demirden ina edilmilerdi,
nehrin ortasnda akntda demir zincirlere bal
duruyorlard ve her biri iki ift deirmenta ile
donatlmt. E. Wiedemann tarafndan bir araya
getirilen rivayetler, gemi deirmenlerinin slam
dnyasnda yzyllar boyunca yaygn olduklarn
gstermektedir.
1
el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L. Cheikho in:
el-Meriq (Beyrut) 9/1906/444-458, zellikle s. 454 (Tek-
rarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 42, Frank-
furt 2001, s. 19-33, zellikle s. 29); bkz. Wiedemann,
E.: ber Schiffsmhlen in der muslimischen Welt, in:
Ges chichtsbltter fr Technik, Industrie und Gewerbe
Modelimiz:
Gemi sert aatan,
su geirmez olarak vernikle kaplanm.
Uzunluk: 80 cm. Yanlara takl su ark
(gsterim iin elektromotorla altrlmakta),
g aktarm yoluyla deirmen talarna (bura-
da yalnz bir ift) bal. Plastik tekne sert aa
masada, ller: 120 x 86 x 80 (ykseklik) cm.
(Envanter No: E 1.03)
Gemi Deirmeni
(Leipzig) 4/1917/25-26 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 863-864).
2
Kitb ret el-Ar, ed. J.H. Kramers, Leiden 1939, cilt
1, s. 219.
D E R M E N L E R
31
15. yzyln ilk yarsnda Mariano
Taccola gemi deirmenlerinin unsurla-
rn ieren taslaklar izmektedir (bkz.
sadaki resim)
3
.
bn aval tarafndan tarif edildii
gibi iki ift deirmen ta olan bir
deirmenin detayl bir tasviri Fausto
Veranzionun 1615 tarihli Machinae
novae isimli kitabnda
4
bulunmaktadr
(bkz. yukardaki resim).
3
Taccola, Mariano: De ingeneis, cilt 2, tpk-
basm, Wiesbaden 1984, fol. 104v.
4
Veranzio, Fausto: Machinae novae, Mnih
1965, no. 18.
M. Taccoladan, De ingeneis.
Gemi deirmeni, F. Veranzioda (1615)
32
T E K N K
Yel deirmenleri (ra, o.
ar), grnd kadaryla
daha slamdan nce randa
yaygnd ve onlar hakkndaki
bilgiler slam dnyasnn dier
blgelerine de olduka erken
ulamt. Tarihi Muammed b.
Cerr e-aber (. 310/923) dnya tari-
hine dair byk kitabnda
1
, ikinci Halife mer
(dnemi 13-23/634-644)in, ressam, marangoz ve
ilingir olarak tannan ve daha sonra bu halifenin
katili olan ranl Eb Lleye yle dediini
yazyor: Bana bildirildi ki, eer istersem, sen rz-
gar gc ile ten bir deirmen ina edebilece-
ini iddia etmisin, o yle cevap vermi: Evet,
bu dorudur. Bunun zerine mer: yleyse
bana byle bir deirmen ina et demi
2
.
Sicistn (veya Sstn, Kuzeydou ran)daki yel
deirmenlerine ynelik iaretleri el-sar (4./10.
1
Tar er-Rusul ve-l-Mulk, ed. M.J. de Goeje, Seri 1,
cilt 5, Leiden 1879 (Tekrarbasm: Leiden 1964);Wiede-
mann, E.: Zur Mechanik und Technik bei den Arabern, in:
Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen Sozie-
tt (Erlangen) 38/1906/1-56, zellikle s. 44 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt 1,
s. 173-228, zellikle s. 216).
2
Olayn bir baka versiyonu iin bkz. el-Mesd: Murc
ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher, ed. C. Barbier de Mey-
nard, Paris 1864, cilt 4, s. 227, kr. a.e., cilt 2, s. 80; Wie-
demann, E.: a.e., s. 44 (Tekrarbasm: s. 216).
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
Ykseklik: 60 cm.
erideki dikey eksende 5
keten yelken.
Elektro fle gsterim iin.
(Envanter No: E 1.04)
Yel Deirmeni
yzyln ilk yars) veya onun daha gen meslek-
ta bn aval gibi birok Arapa yazan co-
rafyaclarda bulmaktayz
3
. Bu tr deirmenlerin
harabeleri gnmze kadar o blgede bulun-
maktadr.
3
Wiedemann, E.: a.e., s. 217.
Yel deirmenleri, Sstn, Kuzeydou ran, resim el-
Ulm f el-slmdan, Tunus 1978, s. 204.
D E R M E N L E R
33
ler, veya yksek bir da zirvesi veya uygun bir
tepe veya kalelerin bir kulesini alrlar. Bunlarn
zerinde st ste katlar kurarlar. Yukardakinin
iinde dnen ve ten deirmen (ra) bulu-
nur, alttakinin iinde hizmete amade rzgarn
dndrd bir yelpaze ark (dlb) bulunur.
Alttaki ark dnnce, yukarda arkn zerinde
bulunan deirmen dner. Ne tr rzgar eserse
essin o deirmenler dner, buna ramen bir tek
[deirmen] ta mevcuttur ve resim yledir, gr-
dn zere ...
Eer her iki katn inasn gerekletirmiler-
se, resmin gsterdii gibi, alttaki kat iine drt
mazgal penceresi (merm) yaparlar, surlardaki
(esvr) at mazgallar gibi, fakat bunlar tersi-
nedir, geni ksmlar dar ve dar ksmlar ieri
doru evrilmi olmak suretiyle, hava iin bir
kanal olutururlar, bylece onun iinden hava
gl bir ekilde ieri girer, tpk kuyumcunun
krnde olduu gibi. Geni u mansaba doru
ve dar olan ieri doru durmaktadr; bu, hangi
taraftan olursa olsun havann deirmene girme-
sine daha elverili olmas iindir.
5
Byk ihtimalle ran kkenli yel deirmenle-
ri, slam dnyasnn batsna olduka erken yol
bulmulardr. Arap spanyadan corafyac Eb
Abdullh el-imyer (866/1461 ylnda yazm-
tr), liman kenti Tarragonann zellikleri arasn-
da, rzgar gc ile alan deirmenlerin varln
zikretmektedir
6
.
5
E. Wiedemann tarafndan tercme edilmitir, Zur Me-
chanik ..., a.y., s. 46 (Tekrarbasm: s. 218).
6
er-Rav el-Mir f aber el-Ar, ed. E. Lvi-Pro-
venal, La Pninsule ibrique au Moyen-ge, Leiden
1938, s. 126; Franszca terc. a.e., s. 153.
Yel deirmenleri,
Canterbury Mezmurlarnda
(1270), Ch. Singer (ed.)den,
History of Technology
cilt 2, s. 623.
Bir resimle birlikte yel deirmeninin en ayrntl
tarifini corafyac emseddn Muammed ed-
Dme (. 727/1327)ye borluyuz
4
. Tercmesi
yledir: Sicistnda rzgarlarn ... youn olduu
bir blge bulunmaktadr. Bu blgenin sakinleri
rzgar deirmenleri dndrmek iin kullanmak-
tadrlar ... Rzgar araclyla dnen deirmen-
lerin yapmnda u ekilde ilem yapmaktadrlar:
Minare gibi yksek bir yerde [bir bina] ina eder-
4
Nubet ed-Dehr f Acib el-Barr ve-l-Bar, ed. A.F.
Mehren, Cosmographie de Chems-ed-Din ... ad-Dimi-
chqui, St. Petersburg 1866 (Tekrarbasm: Islamic Geo-
graphy serisi, Cilt 203, Frankfurt 1994), s. 181-182; Fran-
szca terc. A.F. Mehren: Manuel de la cosmographie du
Moyen-ge, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, cilt 204, Frankfurt 1994), s. 247.
ed-Dmede yel deirmeni resmi.
34
T E K N K
Yatay yel deirmenleri Veranzio (1615)da.
Bu tipin daha sonraki yaygnlna gelince, yakla-
k 7./13. yzyldan itibaren ine ulam olduu
tahmini
7
doru grnyor. Avrupada yel deir-
meninin bilinen en erken geliimi 12. yzyla
dayanmaktadr. 1270 ylnda Canterburyde yazl-
m olan bir Mezmurlar kitab, dikey kanatlar
olan bir deirmenin ilk ngiliz resimlerini gster-
mektedir
8
.
Fars tipinin birok izimi, Fausto Veranzio
(1615)nun Machinae novae (yeni makineler)si-
nin arasnda karmza kmaktadr
9
.
7
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
cilt 4, ksm 2, Cambridge etc. 1965, s. 560.
8
Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer et
al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford 1956, s.
623-628, zellikle s. 623; Wulff, Hans E.: The Traditional
Crafts of Persia, Cambridge (Mass.) 1966, s. 286.
9
Machinae novae, Mnih 1965, no. 11, 13.
Bu tip yel deirmeninin Avrupada gerekten
de ina edilip edilmedii sorusu hl tam olarak
cevaplandrlmamtr
10
. ed-Dmenin yukar-
da verilen tarifine gre, rzgar aparat alt tarafa
yerletirilmiken, deirmen ta deirmenin st
ksmnda bulunmaktayd. Daha sonraki gelime,
bu dzenin, daha yeni resimlerin gsterdii gibi
(bkz. yukardaki resimler), tersine dndrlme-
sine gtrmtr
11
.
ran seyahatinde Sven Hedin, Sstnda kk bir
yer olan 400 evlik Nehte bu tip 75 yel deirmeni
sayabilmitir (kr. Resim s. 32)
12
.
10
Ayrca bkz. Forbes, R.J.: Studies in Ancient Techno-
logy, cilt 2, Leiden 1955, s. 111-116; Horwitz, Hugo Th.:
ber das Aufkommen, die erste Entwicklung und die
Verbreitung von Windrdern, in: Betrge zur Geschich-
te der Technik und Industrie 22/1933/93-102; al-asan,
Amad Y. ve Hill, D.R.: Islamic Technology, a.y., s. 54-
55.
11
Wulff, H.E.: a.e., s. 286-289.
12
Eine Routenaufnahme durch Ostpersien, Stockholm
1926, cilt 2, s. 141; kr. Wulff, H.E.: a.e., s. 286.
M U H T E L F A P A R A T L A R
35
Alman dilinde Nrnberg Makas olarak nitelen-
dirilen bu dzenek, yukarda (s. 19) anlan, ierii
ksmen Arimed, Philon ve Heron gibi Yunan
bilginlerle ve de Byk skenderle ilikilendirilen
Arapa anonim kitapta tarif edilmitir. Suriyede
veya Irakta yaayan bir Arab, yazar olarak
grme eiliminde olan Hans Schmeller
1
bu aletin
tarifini Arapadan Almancaya tercme etmi
2
ve aralarn krokilerini sunmutur. Bu metnin
verdii bilgiye gre, tek bir adam bununla 500
ral (yaklak 220 kilo)lk su arln bir defada
kaldrabilecek durumdaym
3
.
Nrnberg Makasnn tombaz kpr, merdiven
veya hareketi makinelere tayan makas gibi
dier ilevlerini Feldhaus
4
anmaktadr.
Modelimizin yapmnda, H. Schmellerin izimin-
den yararlandk.
1
Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und
bei den Arabern, a.y., s. 2 (Tekrarbasm: a.y., s. 202).
2
a.e., s. 9-10 (Tekrarbasm: a.y., s. 209-210).
3
Die Technik, a.y., Sp. 910.
4
Die Technik, a.y., Sp. 910.
Makas Biimli Kaldra
H. Schmellerin izimi, Beitrge zur
Geschichte der Technik s. 9.
Modelimiz:
Astarlanm ahap ve
pirin.
Ykseklik 57 cm.
(Envanter No: E 1.17)
36
T E K N K
Dzenek
Is etkisiyle su kaldrmak iin
Yunan, pseudo Yunan ve Araplarn teknik ala-
nndaki bulularn byk farkllklarla tarif eden
Anonim bir mecmuann
1
bildiimiz drt yazmas
arasnda Codices Gotha 1348 ve Leiden, Warn.
499 yazmalar ate araclyla su kaldrmaya
yarayan dzenek sunmaktadr
2
.
1
stanbul, Ayasofya 3187, Oxford, Bodl. Marsh 669, Go-
tha 1348, Leiden, Warn. 499 (=or. 499, bkz. Voorhoeve,
P.: Handlist of Manuscripts, Leiden 1957, s. 116-117).
2
Bkz. Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern, a.y., s. 26 f.
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt 39,
Frankfurt 2001, s. 197-247, buras s. 226-227).
Olduka kltlm bir model halinde sundu-
umuz pompann ilevini H. Schmeller aadaki
gibi tarif etmektedir: Yanan petrol lambalar
vastasyla oluan sdan dolay, hava yukardaki
yerden atlr, yani yenip bitirilir. Bunu izleyen
soutma srasnda basn azalmas oluur, by-
lelikle dardaki hava basnc kanal ierisinde
bulunan suyu yksee doru iter.
3
Kaynamzn tarifine gre, bu dzenek 5-25
metre derinlikte bir kuyudan su karabilmek-
teymi. Bu yntemden pratik olarak ne kadar
yararlanlabildii sorusu hl geerliliini koru-
maktadr.
3
a.e., s. 27.
Modelimiz:
Astarlanm ahap, plastik, bakr
ve pirin, ispermeet mumu.
Ykseklik: 61 cm. (Envanter No: E 1.23)
Kendiliinden kapanan supap
(genleen havann dar
kabilmesi iin)
Vakum pom-
pasnn fonksi-
yon emas,
Basn denge-
leyicisi (aksi
taktirde su
zerinde alt
basn oluur).
M U H T E L F A P A R A T L A R
37
Buharla alan
Dner Dndrcs
Osmanl astronom ve mhendis Taiyyeddn,
953/1546 tarihli e-uru es-Seniyye f el-lt er-
Rniyye isimli kitabnn 6. blmnde dner
ii evirmeye yarayan dzenek tarif etmek-
tedir. Birincisi, buhar gc kullanmyla hareket
ettirilmektedir. kincisi, hareketi bir scak hava
trbiniyle ayarlanan bir arlkla altrlmakta-
dr. ncs, nispeten kk bir gc, evirme
koluyla hareket ettirilen dili arklar vastasyla
aktarma prensipine gre imal edilmitir.
lk dzenee ait modelimizde, kanatl dolap-
benzeri bir trbin ile birlikte kapal, stlm su
kazanndan bir boruyla dar kan buhar vas-
Modelimizin enlemesine ematik kesitleri
Modelimiz:
Bakr, pirin, paslanmaz elik.
Kazann 30 cm.
Istma spirali ve
durdurma supab ile birlikte.
(Envanter No: E 1.25)
su tank,
ocak
et.
38
T E K N K
tasyla i hareket ettirilmektedir. Taiyyeddnin
tarifine gre, borunun az bir su kabna sokula-
rak kazana yeniden su sevk edilir. Kazan yeniden
doldurmak iin bu yeterlidir. Taiyyeddn bu tr
buhar dzeneinin kendi zamannda olduka
yaygn olduunu bildirmektedir.
Giovanni Branca
1
1629 ylnda bir buhar ark
resmetmitir (bkz. 2. resim). Burada buhar, metal
bir azdan kanatl dolaba doru flemektedir.
1
Le machine. Volume nuovo e di molto artifco da fare
effetti maravigliosi ..., Roma 1629, fgura XXV.
Giovanni Brancann buharl
arabasnn tasla.
P.M. Grimaldinin buharl arabasnn
rekonstrksiyonu.
Dzenek, bir barut tokacn harekete geiriyor-
mu
2
.
Buhar gcnn kullanm, ileri bir basamaa
Philippe-Marie Grimaldi ile ulam grnyor.
O, 1671 yl civarnda buhar gcyle iletilen bir
arabay Manurya Kayzeri Kang Hsiye takdim
etmitir. Giovanni Canestrini (1835-1900) tara-
fndan 19. yzylda yaplan bir rekonstrksiyon
(bkz. 1. resim) Mailandda Museo Nazionale
della Scienza e della Tecnica mzesinde bulun-
maktadr
3
.
2
Bkz. Feldhaus, F.M.: Die Technik, a.y., s. 182.
3
Bkz. Needham, Joseph: Science and Civilisation in
China, a.y., cilt 4, ksm 2, s. 225-228.
M U H T E L F A P A R A T L A R
39
Taiyyeddn, kendi dneminde ilki kadar yaygn
olan, dner iini evirmeye yarayan ikinci bir
mekanizma trn ok ksa tarif etmektedir.
Burada, ileri dndrmek iin buhar trbini
yerine, ocakta yukar doru kan scak havadan
yararlanlmaktadr. Tpk su kaldrma aletlerin-
de olduu gibi, ek enerji, kurun bir aklden
beslenmektedir. Bu, muhtemelen tpk bir saatte
olduu gibi, makara zerinden ileyen bir arlk
olarak tasavvur edilebilir. u demektir ki, bir
aktarm dilisi zerinden ie tanan scak hava
trbininin gc, ek kuvvet olamadan kzartmay
yeterli hzda hareket ettirmeyi gerekletiremi-
yordu.
Scak Havayla alan
Dner Dndrcs
Modelimiz:
Bakr, pirin,
paslanmaz elik.
Kazann 30 cm.
Istma spirali ve durdurma
supab ile birlikte.
(Envanter No: E 1.26)
Resim Leonardo da
Vinciden, a.y. s. 503.
Leonardo da Vincinin
1
Codex Atlanticus isimli
eserinde (Fol. 5), duman veya daha ok, kebap
iinin altndaki ateten yukar kan scak havay-
la altrlan bir dndrnn tasla (bkz. resim)
bulunmaktadr
2
. Dili arkla g aktarmn gs-
teren bu resim, bizim rekonstrksiyonumuz iin
ok faydal oldu. Bununla birlikte, onun tasla-
na gre ina edilmi bir dzenein ilevsel olup
olmayaca hususunda kukuluyum, nk grl-
d kadaryla scak hava dnda baka hibir
enerji kayna ngrlmemitir.
1
Leonardo da Vinci, a.y., s. 503.
2
Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte des Maschi-
nenbaues, Berlin 1899, s. 425-426.
40
T E K N K
Krankl ve Dili ark Mekanizmal
Dner Dndrcs
stanbulda tanm olduu zere, ilk iki meka-
nik dner dndrcsn tarif ettikten sonra
Taiyyeddn, kendisinin ve abisinin 953/1546
ylnda ayn yerdeki yaygn yapmlarda daha kolay
tanabilir olan bir alet gelitirdiklerini eklemek-
tedir. Yeni dner dndrc, bir krank ve 1:10luk
bir g aktarmn salayan ve bylece ar bir
kzartmann yava dnmesini kolaylatran drt
dili arkdan oluan bir iletme mekanizmasyla
almaktadr.
Modelimiz:
Pirin, paslanmaz elik.
Ykseklik: 35 cm.
(Envanter No: E 1.27)
M U H T E L F A P A R A T L A R
41
Dili ark Mekanizmal
Vin
Osmanl bilgini Taiyyeddn 960/1553 ylnda
yazlm olan pnmatik dzenekler hakkndaki
(e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye
1
)
kitabnda, 3000 ral (yaklak 1450 kilo)lk bir
arl binde birlik bir g kullanmyla kaldr-
may mmkn klan bir dili ark sistemini (ed-
devlb el-mtedilet el-esnn) tarif etmektedir.
ok kademeli iletme mekanizmal modelimizde
g aktarm oran 1 : 150 dir.
1
Ed. el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 25-26.
Modelimiz:
Ahap ve pirin, bakr
arlk (8 kg).
(Envanter No: E 1.12)
izim Taiyyeddnden e-
uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye s. 26.
42
T E K N K
Palanga
Teknie dair Arapa kitaplarda ya da monogra-
filerde ele alnan palanga trlerinden
1
Osmanl
bilgini Taiyyeddn
2
olduka gelitirilmi bir tip
tarif etmektedir. Bu tipte, belirli bir yk normal
koullarda gerekli olan gcn altda biriyle kal-
drlabilmektedir. Bunun iin Taiyyeddn,
iki kez sekiz tahta makara kullanmakta
ve bunlar silindir biiminde bir araya
getirmektedir. Benzer bir palangaya
Leonardo da Vincide rastlamak-
tayz
3
.
F.M. Feldhausun
4
antik palangalarda gerekle-
tirilen iyiletirmelerin ancak 19. yzylda yapld-
gr bylelikle aslsz olmaktadr.
Modelimizde orijinalde ngrlen makaralarn
sadece yarsn gz nnde bulundurduk.
1
Bunlar Bekre (Makara/Bobin) veya Cerr el-Esl
(Arlklar ekmek) kavramlar altnda incelenmek-
tedir, bkz. Wiedemann, E.: Zur Mechanik und Technik
bei den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56, zellik-
le s. 20 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissen-
schaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228, zellikle s. 192).
2
Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt er-Rniyye, faks.
ed. al-asan, Amad Y.: Taiyyeddn ve-l-Hendese el-
Mknkiyye el-Arabiyye, a.y., s. 27-28.
3
Leonardo da Vinci, a.y., s. 490.
4
Die Technik, a.y., Sp. 332.
Modelimiz:
Pirin ve elik.
Bakr arlk yaklak 15 kg.
Ayaklk paslanmaz elik.
Ykseklik: 130 cm.
(Envanter No: E 1.11)
Taiyyeddnden
bir sayfa, e-
uru es-Seniyye,
yazma Dublin,
Chester Beatty
Lib. 5232.
Resim Leonardo da Vinci
den, a.y., s. 490.
M U H T E L F A P A R A T L A R
43
3./9. yzyln ilk yarsnda yaam Ben Ms
(Msnn Oullar) olarak bilinen Ms
b. kirin olu (Muammed, Amed ve
el-asan), Kitb el-iyel
1
isimli kitaplarn-
da yznc dzenek olarak, nesneleri sulardan
kaldrmaya yarayan bir alet tarif etmektedirler.
yle diyorlar: Sarktldnda denizden madde-
yi (cevher) ve kuyulara dm veya rmaklarda
veya denizlerde batm olan nesneleri karan bir
aletin nasl imal edileceini gstermek istedik.
Bunun iin [ii bo] bir silindirin birbirinin ayn
olan her iki yarsn, abjz ve wde, imal ederiz;
bir yar dier yary arlk bakmndan birazck
geerse, sz konusu ama iin daha iyidir, yani bir
yarnn dier yary iine almas (yeyip yutmas)
ve [ikincisinin] onun iine birazck girmesi iin.
1
Ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981, s. 376-379; ngi-
lizce terc. Donald R. Hill: The Book of Ingenious Devi-
ces, Dordrecht v.d. 1979, s. 242-243.
Dzenek
Nesneleri Sulardan
Kaldrmak in
(eneli Ekskavatr)
Modelimiz:
Pirin silindir,
uzunluk: 50 cm,
iki menteeyle alp kapa-
nabilir. Pirin zincirler.
(Envanter No: E 1.05)
ki silindirden herbiri, bir arn veya daha uzun
olmaldr ... Aralarnda kk bir aralk bulun-
mamas iin, silindir yarlarndan birisi dierine
gre dzenlenir (yarlr,. Daha sonra, bunlara iki
mentee (nermzecetn) taklr, ...
2
.
Dzenek dardan taklm zincirlerle suya sar-
ktldnda, kavrayan silindir alr. Zemine gel-
diinde silindir ortaya taklm bir zincirle tekrar
yukar doru ekilir. Bylece, silindir kapanr ve
kavrad nesneleri kskaca alr.
2
Tercme E. Wiedemann (czi deiikliklerle) in: Appa-
rate aus dem Werk fl-ijal der Ben Ms (Zur Technik
bei den Arabern, 7), in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348, ze-
llikle s. 343-345 (Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, cilt 1, s. 306-313, zellikle s.
308-310).
44
T E K N K
Ben Msnn eneli Ekskavatr
(yazma Berlin).
Konstrksiyon izimleri
(D.R. Hill, E. Wiedemanna dayanarak)
Dikey taslak
(ipler olmakszn)
Kavrama silindiri, ak
halde (yandan grn)
Kavrama silindiri, ak
halde (utan grn)
M U H T E L F A P A R A T L A R
45
3./9. yzyln ortalarnda Ben Ms (Muammed,
Amed ve el-asan b. Ms b. kir), Kitb el-
iyel isimli kitaplarnda
1
iddetli rzgarda bile
snmeyen bir lamba
2
tarif etmilerdir.
1
Ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981, zellikle s. 372-
373.
2
Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Bei-
trge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen So-
ziett (Erlangen) 39/1907/200-225, zellikle s. 204-205
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsge-
schichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 355-356); The Book
of Ingenious Devices (Kitb al-iyal) by the Ban (sons
of) Ms bin Shkir. Translated and annotated by Don-
ald R. Hill, Dordrecht, Boston, Londra 1979, s. 238-239.
Modelimiz, Ben Msnn tariflerine, verdikleri
resme ve E. Wiedemann ve D. Hillin yorumlar-
na dayanarak oluturulmutur.
inde lambann bulunduu yarm silindir, bir
ayaklk ierisine kolaylkla dndrlebilir olarak
yerletirilmitir. Buna sabitlenen pirin bayrak,
hava hareketleri esnasnda kapal tarafla bir-
likte rzgara doru dnmesini salar, bylelik-
le k hava cereyan tarafndan sndrlemez.
Bayran hafif hava cereyannda da dnebilmesi
iin, yataklarn kolay hareketlilii ok nemli bir
rol oynamaktadr.
iddetli Rzgarda da Snmeyen
Bir Lamba
Modelimiz:
Pirin,
ykseklik: 63 cm.
(Envanter No: E 1.16)
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma
Berlin, or. quart. 739).
46
T E K N K
Allah Lambas
(Sonsuz Ik)
Arapa sirc Allh (Allah lambas) adyla bir
ya lambas nitelendirilmektedir. Bu lambann
fitili kendiliinden ileri kmakta ve ya kendili-
inden ieri akmaktadr. Onu gren herkes, ya-
dan ve fitilden hibir eyin asla tkenmediine
inanr.
1
Msnn olu (Ben Ms), 3./9. yzyln
ilk yarsnda Kitb el-iyel isimli kitaplarnda
2
bu
tr bir lamba tarif etmilerdir. Lamba, kimsenin
yeniden fitil srmesine gerek kalmakszn gnler-
ce yanabiliyordu. Ya otomatik olarak yeniden
akyordu, grne gre miktar azalmakszn.
Teknik olarak iddial bu sistem, lambann gizli bir
rezervuardan kendi kendini yeniden doldurma-
sn temin etmektedir. lwz supap (bkz. 47. sayfa-
daki resim) yoluyla doldurma ileminden sonra,
bu reservuarda yan e gagas zerinden dar
akmasn engelleyen bir boluk oluur. Alalan
ya seviyesi j araln aar amaz vakum kalkar,
aralk tekrar kaybolana ve rezervuarda vakum
1
Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Bei-
trge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen So-
ziett (Erlangen) 39/1907/200-225, zellikle s. 203-204
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissenschaftsge-
schichte, cilt 1, s. 351-376, zellikle s. 354-355).
2
Kitb el-iyel, a.y., s. 368-371; ngilizce terc. Hill, D.R.:
The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical Devi-
ces, a.y., s. 236-237.
yenilenene kadar, ya lambann iine akar. Asl
lambann doldurulmas bu ekilde daima sabit
kalmaktadr. amandras, fitilin reservuardaki
azalan ya seviyesinde otomatik olarak yeniden
itilmesine sebep olmaktadr.
Kullanm amac hakknda Ben Ms yle
demektedirler: Bu lambay din ileriyle uraan
insanlar yakarlar. Onlar bu lambada, atein sn-
medii, yani atein ate borusu iinde kesintisiz
olarak yand sonsuz bir lambann olduuna
inanrlar, bu, Zerdtlerde ve Kilisede, yani
Hristiyanlardaki durumdur. amdan (lambann
taycs) ve ya deposu, sadece lamba grle-
cek ekilde duvara gizli olarak yerletirilirse, bu
durum bakan kimse zerinde daha iyi bir etki
brakr.
3
3
Tercme E. Wiedemann, a.e., s. 203-204 (Tekrarbasm
s. 354-355).
Modelimiz: Pirin,
ykseklik: 60 cm. Cam
gr penceresi. Ahap
duvar, ykseklik 80 cm.
(Envanter No: E 1.06)
M U H T E L F A P A R A T L A R
47
D.R. Hillin yeniden izimi. izim Ben Msdan, Kitb el-iyel
(yazma Berlin, or. quart. 739).
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel
(yazma stanbul, Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).
D.R. Hill tarafndan nerilen
bir fonksiyon modelinin izimi.
48
T E K N K
Resim Ben Msdan, Kitb el-iyel
(yazma Topkap Saray).
D.R. Hillin yeniden izimi.
Hayret Uyandrc Bir
me Kab
Msnn Oullar (Ben Ms) Kitb el-iyel
1
isimli kitaplarnda ime kaplar ve ayakl tabak-
lar iin onbe dzenek anlatmaktadrlar. Bunlar,
onlarn ne denli akll bir tarzda ok eitli
problemleri zebildiklerini gstermektedir
2
.
Dzeneklerinin onbirincisi, bize model olarak
hizmet etmitir.
Bu ime kab sohbet mnasebetleriyle tehir edil-
mekteydi ve elenmeye yaramaktayd. Bu aletin
ileyi tarz, hidrolik hesaplamalara dayanmak-
tadr. arap, yukardan yava yava kabn iine
dklrse, soldan su, sadan arap akar. Su hzl-
ca iine dklrse, soldan arap, sadan su akar.
leyi tarz hakknda hibir bilgi vermemek iin,
orijinalinde reservuar kapal olarak dnlm
olmaldr.
Modelimiz: Ahap kutu 43 x 45 x 105 cm.
Tezyinatl iki pirin reservuar, altn yaldzl.
Besleme borular pirin ve plastik.
(Envanter No: E 1.09)
1
Kitb el-iyel, a.y., s. 319-323; Hill, D.R.: The Book of
Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s. 212-
213.
2
Wiedemann, E.: ber Trinkgefe und Tafelaufst-
ze nach al-azar und den Ben Ms, in: Der Islam
8/1918/55-93, 268-291, zellikle s. 284-286, 291 (Tekrar-
basm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579, zellik-
le s. 1572-1574, 1579).
O T O M A T L A R
49
Ms b. kirin 3./9. yzyln ikinci yarsnda
Badatda matematiki, astronom ve fizikiler
olarak faaliyette bulunan
1
Muammed, Amed
ve el-asan isimli olu, mekanik dzenekler
hakkndaki kitaplarnda
2
, su akn iki farkl kay-
naktan veya reservuardan salayan ve iki nakil
hattnn her birinden belirli faslalarda dnm-
1
Sezgin, F.: a.e., Cilt 5, s. 246-252; cilt 6, s. 147-148.
2
Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan, Halep 1981, s.
385-388; ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book of Know-
ledge of Ingenious Mechanical Devices, Londra 1979, s.
246-247.
Scak ve souk suyu
nbetlee veren
Otomat
Modelimiz:
Masa 84 x 62 cm, top-
lam ykseklik 170 cm.
Armatrler pirinten.
(Envanter No: E 1.28)
50
T E K N K
l olarak scak veya souk su akacak, dier nakil
hattndan ayn faslalarda fakat aksi srayla aka-
cak ekilde hazrlamaya ve dzenlemeye yarayan
bir alet tanmlamlardr. Faslalarn ksaltlma-
syla, musluk bataryasn anmsatan bir etkiye
ulalr.
Dzenein sa taraftaki scak su reservuarndan
ve sol taraftaki souk su reservuarndan su, bu
reservuarlarn altna yatay olarak taklm arkn
zerine dklr. arkn dn hareketi sayesin-
de, onun altna yerletirilmi olan bir kvet dn-
drlr. Kvet ortadan iki odaca ayrlmtr.
lk olarak scak su sa odaca akar, daha sonra
yarm dnten sonra souk su akar. E zamanl
olarak sol odaca nce souk, daha sonra yarm
dnten sonra scak su akar.
Su bu odacklardan, byk bir aralk iinden
geerek, altta bulunan, ayn ekilde iki odac-
a blnm kvete akar. Yukardaki kvetin
dnyle su dar boalr. Yukardaki kvetin
eyrek dnnden hemen sonra altta bulunan
kvetteki ak deiir. Altta bulunan kvetten su
bir tekneye akar. Bu teknede imdi su arknn
ve yukardaki teknenin tek bir dn esnasnda
drt kere her iki su nakil hattndan ak deiir.
Ksa faslalar halinde dnml olarak scak ve
souk su akar.
izim Ben Msdan, Kitb el-iyel (yazma stanbul,
Topkap Saray, III. Ahmet, 3474).
O T O M A T L A R
51
Elence Otomat
Bu alet, Muammed veya Amed b. alef el-
Murd (muhtemelen 5./11. yzyln ikinci yars,
Endls) isimli bir kimse tarafndan Kitb el-
Esrr f Netic el-Efkr isimli kitabnda tarif
edilen ve izilen 31 modelden birisidir. Kitabn
sonraki drt modeliyle birlikte bu otomat, bir su
saatine benzemektedir; nk belirli hareketler
saptanm faslalar halinde ortaya kmaktadr,
fakat zenli bir zaman lm mevcut deildir
1
.
Bu model, J. Vernet, R. Casal, M.V. Villuendas
2
ve Eduard Farr (Barselona)nin aklamalarna
ve taslaklarna dayanarak yaplmtr
3
. Bu oto-
1
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s. 37.
2
El captulo primero del Kitb al-asrr f nati al-
afkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18.
3
Vernet, J. ve Sams, J. (eds.): El Legado Cientfco An-
dalus, s. 304-309.
matta cvann kullanlm olmas kayda deerdir,
bylece bu otomatla Alfons Cva Saati (bkz. cit
III, s. 110 f.) arasnda bir balant meydana k-
maktadr
4
. Dier yandan, konik supaplar, gecik-
tirici sistemler, reaksiyon kontrolleri ve hassas
basn dengelemesi gibi Arap tekniinin tipik
unsurlarnn bulunmamas gze arpmaktadr
5
.
4
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s. 39.
5
a.e., s. 39.
Modelimiz:
Ahap kutunun eni: 110 cm. Su
kaplar ve kanallar plastik cam-
dan. Kseler ekilenmi bakr-
dan. Figrler dkme kalaydan.
(Envanter No: B 1.09)
52
T E K N K
Bu karmak dzenek, yaklak yarm saat sonra
bir mekanizma harekete geirmektedir (modelde
zaman dakikalara indirgenmitir). Daha sonra,
her iki kap alr ve iki rakkase ortaya kar.
Ayn zamanda drt teke, kafalarn su imek iin
indirir. Bunu mteakip bir ylan oynatcs bir su
kaynandan yze kar ve rakkaseler eve doru
geri hareket ederler, bu esnada kaplar tekrar
kapanr. Tekeler de yeniden kafalarn kaldrr-
lar. Bundan sonra ylan, su kaynann nnde
yukar doru ykselir; biraz sonra ilk olarak ylan
oynatcs, daha sonra ylanlar ortadan kaybolur.
6
el-Murdnin kitab iin: Hill, Donald R.: A Treatise
on Machines by Ibn Mudh Ab Abd Allh al-Jayyn,
in: Journal for the History of Arabic Science (Halep)
1/1977/33-46; Sabra, A.I.: A Note on Codex Biblioteca
Medicea-Laurenziana Or. 152, a.y., s. 276-283; Villu-
endas, M.V.: A Further Note on a Mechanical Treati-
se Contained in Codex Medicea Laurenziana Or. 152,
in: Journal for the History of Arabic Science (Halep)
2/1978/395-396; Vernet, J.: Un texto rabe de la corte
de Alfonso X el Sabio. Un tratado de autmatas, in: Al-
Andalus (Madrid, Granada) 43/1978/405-421; Hill, Do-
nald R.: Arabic Water-Clocks, a..y., s.36-46; Casals, R.:
Consideraciones sobre algunos mecanismos rabes, in:
Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345; Hill, Donald R.:
Technologa andalus, in: El Legado Cientfco Andalus,
s. 157 ff., buras iin s. 163-168, 304-309; Sams, J.: Las
ciencias de los antiguos en al-Andalus, Madrid 1992, s.
250-257; Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb al-
asrr f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of Prof.
Juan Vernet, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
izim el-Murdden, Kitb el-Esrr (Yazma, Florenz,
Biblioteca Medicea Laurenziana, orient. 152)
6
O T O M A T L A R
53
1.
Bu, aslen, Ben Ms tarafndan 3./9. yzylda
tarif edilmi olan iki dzenekten birisidir. bn er-
Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) bunu yetersiz
grm ve kendi yapt dzeneklerle deitir-
mitir.
Modelde, altta bulunan su haznesinde geriye
doru aktarlan ve aslen dardan harekete gei-
rilen su, yukar ksmda bir tahterevalli ze-
rinden iki odacn sada bulunanna akar. Bu
odack dolunca, bir amandra araclyla idare
edilen tahterevalli arkeder, bylece sol odack
dolar. Tam olarak hesaplanan bu zamanda, sa
odacn suyu bir boruyla dar akar ve alttaki
teknenin ortadaki memesinden tek fkrtmal
fskiye olarak yukar kar. Daha sonra tahtere-
valli arkeder, bylelikle su sol odacktan ikinci
boru zerinden boalr ve be fkrtmal fskiye
olarak alt meme halkasndan yukar kar. Fasla
aslnda yarm saat idi, modelimizde dakikaya
indirgenmitir
1
.
Deiken ekilli
Fskiye
Modelimiz:
Toplam ykseklik: 110 cm.
Pirin ereveler plastik cam evresinde.
Tezyinatl kse, kapak ve
tahterevalli altn yaldzl pirinten.
amandra ve borular bakrdan.
(Envanter No: B 1.07)
1
Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm
ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 276-277; Wie-
demann, E.: Die Konstruktion von Springbrunnen durch
muslimische Gelehrte. II. Anordnungen von al Gazar fr
Springbrunnen, die ihre Gestalt wechseln, in: Festschrift
der Wetterauischen Gesellschaft fr die gesamte Natur-
kunde, Hanau 1908, s. 29-43, buras iin s. 36 ff. (Tek-
rarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 241-255, buras
iin s. 248 ff.; Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Inge-
nious Mechanical Devices, a.y., s. 158 ff.
54
T E K N K
Burada da su bir tahterevalli zerinden nce sa
odacn iine akmaktadr. Ayn zamanda bir
krek, devrilecek ve bu esnada hem tahterevalli-
yi devirecek hem de odacn dar boalmasn
mmkn klacak arla ulaana kadar suyla
dolar. Sol odack dolarken, su iki fskiyeye doru
kar: Bir su mantar sol yanda, bir su fkrmas
sa yanda oluur. Belirli bir zaman sonra, sol oda-
cn suyu boalr. Su mantar imdi sa yanda, su
fkrmas sol yanda grlebilir. Fasla burada da
aslnda yarm saattir, bizim modelimizde ise
dakikaya indirilmitir
1
.
1
Konuya ilikin literatr: el-Cezer: el-Cmi beyn el-
lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Ankara 1990, s. 278-279;
Wiedemann, E.: Anordnungen von al Gazar, a.y., s. 36
ff. (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 248 ff.).
Hill, D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mecha-
nical Devices, a.y., s. 158ff.
2.
el-Cezernin imal ve tarif ettii
Fskiyelerin kincisi
Modelimiz:
Toplam ykseklik: 130 cm.
Pirin ereveler plastik cam evre-
sinde. Kvet ve krekler bakrdan.
Tezyinatl kapak ve
boru hatlar altn yaldzl.
(Envanter No: B 1.08)
O T O M A T L A R
55
Bellicorum instrumentorum liberinin 22r vara-
nda Giovanni Fontana
2
(15. yzyln ilk yars)
bir Arap numuneyle tankl aa vuran bir
fskiyenin ana hatlarn resmetmektedir (bkz.
sadaki resim).
2
Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Milano 1984, s.
118.
el-Cezerde izimler, a.y., s. 280, 283.
56
T E K N K
ifreli
Kilit
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) kita-
bnn son blmnde bir dizi mekanik aralar
ele almaktadr, bunlar arasnda bir sand 12
harfle kilitlemeye yarayan ifreli bir kilit (ufl
yufelu al and bi-urf isn aer min urf
el-mucem)
1
yer almaktadr.
1
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkbasm ed. Anka-
ra 1990, s. 308-348; Almanca tercme Wiedemann, E.:
ber eine Palasttre und Schlsser nach a-azar, in:
Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s. 232-244 (Tekrar-
basm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1670-1708, zellik-
le s. 1689-1701), ngilizce tercme Hill, D.R.: The Book
of Knowledge of Ingenious Mechanical Devices, a.y., s.
199-201.
izim el-Cezerde,
el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 346.
Modelimiz:
Pirin, 20 x 12,5 cm.
Akrilik cam kutu.
(Envanter No: E 1.02)
K L T L E R
57
Kapak, drt ifreli kilitle ve bir dndrme topu-
zuna bal olan iki plakadan olumaktadr. Kapak
plakas, taklacak yer olarak hizmet etmekte-
dir. Altnda bulunan plaka, dndrme topuzuyla
birlikte birbirinden ayr olarak srlebilen iki
yarmdan olumaktadr. Bu sadece, kilitler belirli
bir kombinasyon zere ayarlanrlarsa mmkn-
dr. Kilitlerdeki daireler daha sonra, alt plakaya
sabitlenmi emniyet pimlerinin iine kayabilecei
bir kanal serbest brakr. Eer ifreli kilit bu i
iin ngrlen bir sandn zerine yerletirilirse
altta bulunan plaka dndrme topuzu yardmyla
iki girintiye girebilir. E zamanl olarak bir silin-
dir, kenara yerletirilmi olan bir klavuza sr-
lr, bylece alttaki plaka artk i ie geirilemez.
ifrelerin ayarlanmasyla silindir emniyet altna
alnr. Arapada saysal bir deere tekabl eden
on iki haneli harf ifresi ak kapakta kolayca
deitirilebilir.
ifreli kilitin tanmn ve illustasyonunu ieren sayfa, el-
Cezerden, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, Tpkbasm
ed. Frankfurt 2002, s. 523.
58
T E K N K
7./13. yzyldan ifreli kilitli dier iki kk mahfaza; sol-
daki: Khalili koleksiyonu, Londra, a.y. Cilt 12, No. 344.
Yukardaki: Muammed b. mid el-fahnnin kutu-
cuunun paralar, 597/1200 tarihli, Kopenhag, David
Collection, Ref. No. 1/1984.
el-Cezer (600/1200
civar)nin zamanndan
kalan bir fildii kutucuk
Arapa ifreli kilit ile bir-
likte (191 x 201 x 375).
Madeni donanmlar ve kilit
altn yaldzl bakr alam-
dan. Maastricht, Stichting
Schatkammer Sint Servaas
(Hollanda).
K L T L E R
59
bn er-Rezzz el-Cezer (600/1200 civar) el-
Cmi beyn el-lm ve-l-Amel isimli kitabnn
son blmnde drt srgl bir kap kilidi tarif
etmektedir: Bunlar bir kapnn arka tarafnda
bulunan tahta veya demirden drt srgdr, drt
yana doru, fakat farkl ynlere dorultulmu-
lardr. Bir srg saa, birisi sola, birisi yukar ve
birisi aa doru alr. Drt srgde, kt niyet-
li birinin (ri) zorla ieri girebilecei hibir yer
yoktur. Amak ve srgleri ileri itmek iin, iine
takld delikten anahtar dar karlrsa, hi
kimse srglemekle korunan eye eriemez ve
srgleri elle yukar aa veya saa sola hareket
ettiremez; ne srglemek iin ne de amak iin
bunlar daha sonra hareket ettirilemez. Bunlar
hareket ettirebilecek yegane ey anahtardr.
1
Anahtarn ilevini bu ekilde anlattktan sonra
el-Cezer, mekanizmann ve paralarnn ayrntl
bir tarifini vermektedir.
1
el-Cezer: el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel, tpkba-
sm ed. Ankara 1990, s. 348-352; Almanca tercme Wi-
edemann, E.: ber eine Palasttre und Schlsser nach
a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-251, zellikle s.
244-250 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s.
1670-1708, zellikle s. 1701-1707), ngilizce tercme Hill,
D.R.: The Book of Knowledge of Ingenious Mechanical
Devices, a.y., s. 202-203.
izim el-Cezerde, el-Cmi beyn
el-lm ve-l-Amel, a.y., s. 352.
Drt Srgl
Kap Kilidi
Modelimiz.
Ahap, pirin ve plastik cam.
ller: 51 x 43 x 58 cm.
(Envanter No: E 1.10)
60
T E K N K
Perpetuum mobile
Teknik ierikli Arapa anonim bir mecmuann
(muhtemelen 6./12. yzyl, bkz. s. 35)
1
bilinen
yazmasndaki Perpetuum mobilelerin farkl
biimlerinin sunumu, bir srekli hareketlinin,
dardan enerji beslemesi olmakszn dnen bir
makine dncesinin, daha o zamanda olduka
yaygn olduu, hatta belirli bir gelenek iinde yer
ald izlenimini uyandrmaktadr. Bu gelenein
ne dereceye kadar Yunan, yani Bizans kaynak-
1
Gotha 1348, fol. 105b yazmasna dayanarak; Leiden,
Warn 499 (=or. 499), fol. 80a. Kr. Schmeller, Hans:
Beitrge zur Geschichte der Technik in der Antike und bei
den Arabern, Erlangen 1922, s. 21 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 39, Frankfurt 2001, s. 221).
larna dayand halihazrda bilinmemektedir.
Avrupallar 19. yzyla kadar bylesine tutkuyla
megul etmi olan
2
bu dnce, daha 13. yzyl
ortasndan nce Fransz mhendis Villard de
Honnecourtda
3
ve sonra daha gen hemerisi
Peter Peregrinusda
4
ortaya kmaktadr.
Perpetuum mobilelerle ura, Avrupada o
derece artmt ki, Acadmie Franaise 1775
2
Bkz. Feldhaus, F.M.: Ruhmesbltter der Technik, Leip-
zig 1910, s. 217-230.
3
Sarton: Introduction II, a.y., s. 1033.
4
Bkz. Grant, E.: Dictionary of Scientifc Biography X,
1974, Sp. 536
b
.
Modelimiz (a):
Ahap, kurun arlklar,
pirin yatak. ap 80 cm.
(Envanter No: E 1.21)
P E R P E T U A M O B I L I A
61
ylnda bu problemin artk hibir zm nerisini
kontrol etmeme karar ald.
Bildiimiz kadaryla fiziki ve astronom
Taiyyeddn b. Marf, slam dnyasnda 10./16.
yzyln ortalarnda Perpetuum mobilelerin sa-
maln ifade eden ilk kiiydi
5
.
Arapa mecmuamz, Perpetuum mobilelerin
yedi trn tarif etmektedir, bunlardan drt
5
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat, Anka-
ra 1966, s. 218.
Resim, Mariano Taccolann not defterinden (15. yzy-
ln birinci yars)
6
. Sayfann alt tarafnda sava makina-
larnn taslaklar bulunmaktadr. Bu Perpetuum mobile,
modelimizde sunulan ile artc bir benzerlik gsterme-
si nedeniyle daha eski slami kaynaklarn, slam bilim-
lerini Avrupaya tama iinin ncleri iin ok nemli
olduuna ilikin bir dier kanttr.
tanesi cva ile harekete geirilmektedir.
Her ne kadar burada gsterilen modeller sr-
tnme kayplar kukusuz biraz daha azaltlabilir-
di kelimenin tam anlamyla ilevsel olmasa da,
bununla birlikte manivela yasasnn ve moment
hesaplamasnn ileri bir anlayn belgelemesi
bakmndan ilgintir.
6
De ingeneis II, Faks. Wiesbaden 1984, fol. 58a.
Modelimiz (b):
Ahap ve pirin.
ap 26 cm.
(Envanter No: E 1.22)
62
Blm 11
Mi mar i
G R YER NE
u satrlarn yazarnda, burada sunulan konuya bir giri yazmak iin
yeterli ehliyetin eksik olmas bir yana, Arap-slam kltr evresinin
gnmze ulaan mimari abidelerine nazaran, maketlerimizin az sayda
olmas nedeniyle byle bir girie gerek kalmamaktadr. Bizim sekimiz,
dnemleri iin rnek tekil eden kamusal ve belirli bir amaca ynelik
az saydaki yaplara younlamaktadr. Bu yaplarda daima yksek snf-
tan kiilerin ounlukla hkmdarlarn vakfar sz konusudur; yani
bunlar her defasnda yalnzca daha ileri seviyedeki mimariyi ve mhen-
dislik baarsn deil, ayrca camilerin yan sra zellikle hastanelere ve
medreselere verilen muazzam kltrel nemi de gstermektedir.
B
Bu byk medrese 625/1227 ylnda son Abbasi
Halifesi el-Mustanr billh tarafndan Badatta,
Dicle kysnda kurulmutur. Buras, drt orto-
doks fkh ekolnn retim konularnn yan
sra, tbbn ve matematiksel bilimler retiminin
de elik ettii en eski Arap-slam niversitesi
olabilir
1
. Medresenin ihtiyalarnn karlanmas,
halife tarafndan kurulan bir vakf yoluyla ger-
ekletiriliyordu. Ders veren hocalarn ve dier
alanlarn says 400 idi. Medrese, Badatn
Moollar tarafndan istila edilmesinden sonra
yamalanan byk ve nemli bir ktphaneye
sahipti. Halife, medreseyi sk sk ziyaret ediyor
ve zel bir yerden dersleri ve bilginlerin tart-
malarn dinliyordu. Halife arasra orada devlet
konuklar iin resmi kabller de dzenliyordu.
1
Kaynak bilgileri iin bkz. Nc Marf: Tr Ulem
el-Mustanriyye, 3. bask, Kahire, trz., cilt 1, s. 25-48.
Yay b. Mamd el-Vsi tarafndan el-arr
(634/1237)nin Mamtna yaplm minyatr, Bir
Basra Ktphanesinde Ders (634/1237), Bibl. Nat., Ms.,
arabe 5847, fol. 5.
YKSEK OKULLAR
Mustanriyye Medresesi
Badat
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
Temel kaidenin lleri: 100 x 60 cm.
elik sehpa ve saydam muhafaza.
(Envanter No: F 05)
66
M M A R
Plan Hansjrg Schmidden, Die Madrasa
des Kaliden el-Mustansir in Baghdad.
Eine baugeschichtliche Untersuchung der
ersten universalen Rechtshochschule des
Islam. Mit einer Abhandlung ber den
sogenannten Palast in der Zitadelle in
Baghdad, Mainz 1980.
Fig. 2: Mustanriyye Medresesinin zemin katnn plan, Irak Antik daresinin
restitsyonuna dayanarak.
Fig. 1: Mustanriyye Medresesinin st katnn yatay kesimi, Irak Eski Eserler
daresinin yap fotorafna dayanarak.
Maketimizin dou cephesin-
den genel grn.
67
n cephenin restitsyonu ve
avluya bir bak, Hansjrg Schmidden, a.e.
Yap, bakentin tahribine ve 1258 ylnda Mool
istilasnda Abbasi Hanedannn kne ra-
men dayand... On yl sonra medrese tekrar
ilerlik kazand. Son yzyllarda olduka ihmal
edilmi grnmekteydi. 1945 ve 1962 yllar
arasndaki restorasyonundan sonra bina, slam
Kltr ve Sanat Mzesi olarak kullanlmakta-
dr
2
.
Maketimiz, Hansjrg Schmidin vgye deer
eseri temel alnarak yaplmtr.
2
Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen al-Mus-
tansr in Baghdad, a.y., s.1.
M U S t A N S R Y Y E M E d R E S E S
68
M M A R
HAStANELER
Nreddn Hastanesi
am
el-Bmristn en-Nr adyla tannan bu hastane,
Saladdn (Saladin) Eyyubinin selefi bir Trk
olan Emr Nreddn Mamd b. Zeng tarafndan,
549/1154 ylnda kentin kurtarlndan hemen
sonra kurulmutur
1
. Buras slam dnyasnn en
mehur hastanelerindendi ve 13./19. yzyla kadar
hizmet veriyordu. Ulu Camiinin ve i kalenin yan
sra, slami dnemin amdaki en nemli abidele-
rinden saylmaktadr. Hastanenin ileme tarz ve
1
Bkz. Herzfeld, E.: Damascus: Studies in Architecture,
in: Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53, zellikle s. 4.
organizasyonu hakknda Endlsl bilgin bn
Cubeyr (. 614/1217), 580/1184 tarihindeki am
ziyareti dolaysyla, seyahatnamesinde
2
u bilgi-
leri vermektedir: Burada (am) yaklak yirmi
okul ve biri yeni, biri eski olmak zere iki has-
tane bulunmaktadr. Yeni olan daha ok ziyaret
edilmektedir ve daha byktr. Gnlk mas-
raf yaklak on be dinardr. Orada hastalarn
isimlerini, ilalar ve hasta bakm iin gerekli
2
The Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright, 2nd ed. rev.
M.J. de Goeje, Leiden 1907, s. 283; Herzfeld, E.: Damas-
cus: Studies in Architecture, a.y., s. 5.
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
Temel kaidenin lleri: 100 x 70 cm.
elik sehpa ve saydam muhafaza.
(Envanter No: F 07)
H A S t A N E L E R
69
harcamalar vb. kaydetmekle grevli alanlar
bulunmaktadr. Hekimler her gn sabah erken-
den gelirler, hastalar muayene ederler ve her
bir hastann durumunu gz nnde bulundura-
rak gerekli ilalarla yaplacak bakm ve gdalar
dzenlerler ... Orada akl hastalarnn tedavisi de
yaplmaktadr ...
Gnmze ulam olanlarn en eskisi olan bu
Bmristnn (akl hastanesi) plannn bir orta
avlu etrafnda simetrik olarak ekillenen drt
eyvan (tamkemer holler) esasna gre planland-
grlmektedir. avlunun ortasnda bir havuz
bulunmaktadr.
Dikdrtgen planl muarna takap iinden,
muarna kubbeli kare bir n mekana girilir.
Bu mekandan bat eyvanna geilir. Karsnda
bulunan dou eyvan, bir kitabeye gre, muayene
ve grme odasdr. Kubbeyle rtlm, dar
doru penceresi olmayan drt kede bulunan
odalar hasta salonlaryd.
3
3
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-
huser unter Bercksichtigung der Frage nach den l-
testen psychiatrischen Anstalten, Diss. Berlin 1968, s. 80;
kr. Sauvaget, J.: Les monuments historiques de Damas,
Beirut 1932, s. 49-53.
E. Herzfelde gre, hastanenin yatay kesimi.
70
M M A R
dil Melike turhn
Hastanesi
Btn klliyenin plan ve kesiti (Terziolundan)
Hastanenin ie-
riden grn
(tarihi fotoraf
Terziolundan).
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek yaklak 1 : 50.
elik sehpa ve saydam muhafaza.
(Envanter No: F 04)
Anadolunun gnmze eksiksiz ulaan bu en eski
hastanesi 625/1228 ylnda Fareddn Behrm
hn kz ve Mengcek Beyliinden Amed
hn refikas dil Melike Turhn tarafndan
ina ettirilmitir. Hastane, Divriide (Sivasn
gney dousu) Amed h tarafndan ina etti-
rilmi olan camiin bitiiinde ina edilmitir.
Hastane ksm 32 x 24 metrelik bir alana sahiptir;
cami ile birlikte btn klliyenin alan 32 x 64
metre ebadndadr
1
.
1
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-
huser, a.y., s. 121-125.
H A S t A N E L E R
71
Arap-slam dnyasnda en ok tannan ve en nem-
li hastanelerden birisi de hi kukusuz Kahirede
bulunan ve modern literatrde alvn hasta-
nesi olarak isimlendirilen el-Mristn el-Kebr
el-Manrdir. Kurucusu, Memlk Sultan
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn (dne-
mi 678-689/1279-1290)dur. nasna, amdaki
Bmristn en-Nrye 675/1276 ylnda yapt bir
ziyaret srasnda bu binadan etkilenerek niyetlen-
mitir. Kahirede tahta kmasndan be yl sonra,
yani 683/1284 ylnda inaat balatmtr
1
.
alvn Hastanesi
Kahire
Maketimiz
(gnmze ulaan ksmn):
Ahap ve plastik.
Temel kaide 94 x 119 cm.
(Envanter No: F 08)
1
Kurulu ve ina ilerinin gidiat hakknda tarihi el-
Marz (766/1364-845/1442) el-ia ve-l-sr isimli
eserinde ayrntl bir biimde bizi bilgilendirmektedir.
Hastaneler tarihi iin yksek dkmanter bir deere
sahip olan rivayeti burada zet olarak F. Wstenfeld
(Macrizis Beschreibung der Hospitler in el-Chira,
in: Janus [Breslau] 1/1846/28-39, zellikle 32-38, Tek-
rarbasm in: Islamic Medicine Cilt 93, s. 126-145, zel-
likle s. 138 ff.)in tercmesi halinde belirli deiikliklerle
verilecektir: Bu binann yapl nedeni uydu: el-Melik
el-Manr henz Emr iken, 675/1276 ylnda Melik e-
hir Baybarsn idaresi dneminde Frenklere kar
savat srada, amda iddetli bir kolik hastalna
tutuldu ve hekimler onu, Nureddn e-ehd hastanesin-
den alnan ilalarla tedavi ettiler. yiletikten sonra ata
binip hastaneyi ziyaret etti ve onu beendi, eer Allah
ona hkmdarlk nasip ederse bir hastane yaptrmay
adad. Daha sonra sultan olunca, bu ii gerekletirme-
ye giriti ve tercihi ubiyye binasndan yana oldu. Ora-
nn sahiplerine, onun yerine <Zmrt Kasr>n verdi
ve Emr Alemeddn Sencer e-ucyi binann yapm
iiyle grevlendirdi. Avluyu olduu gibi brakarak oray
bir hastane haline getirdi. Buras drt byk salondan
olumaktayd, her bir salonda bir fskiye ve avlunun orta-
snda fskiye suyunun akt bir su rezervuar bulunmak-
tayd ... Bina tamamlandnda, bu hastane iin el-Melik
el-Manr, Msr ve dier diyarlarda o kadar ok mlk
vakfetti ki, buralardan senelik yaklak bir milyon dir-
hemlik bir gelir salanyordu ve parann hastane, mescid,
72
M M A R
medrese ve drl-eytm (yetimler bakmhanesi) den-
mesi gereken yerleri belirledi. Bunun zerine iecek
dolu bir kadehi hastaneden getirtti, ondan iti ve yle
dedi: Bunu bana eit olan ve daha dk sosyal seviyede
olanlar iin vakfettim, bu binay sultan ve uak, asker ve
emr, byk ve kk, hr ve kle, kadn ve erkek iin bir
vakf olarak belirledim. O, bunun iin ilalar, hekimler ve
orada herhangi bir hastalkta ihtiya duyulabilecek dier
her eyi belirledi. Sultan, hastalara hizmet iin erkek ve
kadn yatak yapclar grevlendirdi ve onlara maa tahsis
etti; hastalar iin yataklar kurdurttu ve onlar herhangi
bir hastalkta ihtiya duyulan her trl yatak rtleriy-
le donatt. Her hasta grubuna zel odalar tahsis edildi:
Hastanenin drt byk salonunu ateli ve benzeri trde
hastalklara dar kimseler iin, bir avluyu gz hastalar
iin, birini yarallar iin, birini ishal hastalar iin, birini
kadnlar iin belirledi; bir oday nekahette olanlar iin iki
blme ayrd, bir blmn erkekler iin, dierini ka-
dnlar iin tahsis etti. Bu yerlerin hepsine su sevkedilmek-
tedir. zel bir oda yiyecek piirmek, ilalar ve uruplar
Btn klliyenin plan, Terzioluna
dayanarak
1. Stunlu avlu.
2. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (erkekler).
3. Byk salon (eyvan) yatalak hastalar iin (kadnlar).
4. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (erkekler).
5. Byk salon (eyvan) nekahette olanlar iin (kadnlar).
6. Bakm personeli.
7. Bahekimin evine kan merdiven.
8. Mutfak ve yan odalar.
9. Tabutlar iin yer.
10. Cenaze ykama yeri.
11. Ambar.
12. Bahekim makam.
13. Cerrah makam.
14. Gzhekimi makam.
15. Sakfl (st rtk) adrvan.
16. Direkli avlu.
17. Tuvaletler.
18. Akl hastalar iin hcreler (erkekler).
20. Akl hastalar iin hcreler (kadnlar).
21. Terasa giden merdiven.
22. Su rezervuar.
H A S t A N E L E R
73
iin, dier bir oda ekerlemeler, balsamlar, merhemler
v.b. iin idi. Deiik yerlerde stoklar muhafaza ediliyor-
du, bir odada sadece uruplar ve ilalar bulunuyordu ve
bir odada tp derslerini vermek iin bahekim oturuyor-
du. Hastalarn says snrl deildi, aksine oraya gelen
her muhta ve fakir kabul ediliyordu. Hastann oradaki
ikamet zaman yine snrl deildi ve hatta oradan evde
hasta yatanlara da hizmet edilip, ihtiyalar olan herey
verilmekteydi.
edilmitir
4
. Msr hkmeti eskisini restorasyonla
yeniden kullanlr hale getirmeyi de planlam
bulunuyordu.
1818-1825 yllarnda Msr hkmeti tarafndan
fabrikalar kurmakla grevlendirilmi olan Fransz
mhendis Pascal Coste hastanenin birka deerli
izimini ve plan taslan karmtr
5
.
Hastanenin 684/1285, 685/1286 ve 686/1287 yl-
larndan vakf senedi 1913 ylnda Kahirede
yeniden kefedilmitir ve halihazrda oradaki
Vakflar Bakanlnda bulunmaktadr. Tp tarih-
isi Ahmed Issa Bey
6
tarafndan Franszcaya ter-
cme edilmi paralar 7./13. yzylda Arap-slam
kltr evresinde hastane sisteminin yksek sevi-
yesine tanklk etmektedir.
5
Architecture arabe ou monuments du Kaire, mesurs et
dessins de 1818 1825, Paris 1839 (Tekrarbasm: B-
blingen 1975), s. 74-81.
6
Histoire des bimaristans (hpitaux) lpoque islami-
que, Kahire 1928, s. 61-72.
Hastaneye bir medrese eklenmiti, bundan
Wstenfeld isabetli olarak bir akademi anlamak-
tadr. Tp konulu konferans-derslerin orada veya
hastanenin zel odalarnda yaplp yaplmad
kesin deildir. Akcier kan dolamn kefeden
2
ve eviyle ktphanesini bu hastaneye vakfeden
tabip ve ok ynl bilgin Al b. Eb el-azm bn
en-Nefs (. 687/1288) de ok byk bir ihtimalle
retim kadrosuna dahildi
3
.
Daha 17. yzylda hastane iyi durumda bulunu-
yordu ve ancak 18. yzylda km grnyor.
Bugn esas itibariyle, tayc duvarlar hl ayak-
ta durmaktadr. 20. yzyln banda ayn isim
altnda onun bitiiinde yeni bir hastane ina
2
Bu konuya dair baz almalar iin bkz. Islamic Medici-
ne (Frankfurt) serisinini 79. cildi.
3
bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f Memlik
el-Emr, tpkbasm ed. Frankfurt 1988, cilt 9, s. 350.
4
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-
huser, a.y., s. 88-106.
74
M M A R
Sultan . Beyazt
darifas
Edirne
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
lek 1 : 50. Temel kaidenin lleri: 103 x 55 cm.
elik sehpa ve saydam muhafaza.
(Envanter No: F 06)
Bu hastane, 889/1464 ylnda bir medrese, bir cami
ve bir imaret ile birlikte Edirnede, Tunca nehri-
nin kenarnda kurulmutur. Sultan II. Beyazt,
bu klliyeden Edirnedeki sarayna saltanat tek-
nesiyle gidebilmek iin caminin arkasnda, Tunca
nehrinin kysna bir liman ina ettirdi.
1
Terzioluna gre, hastane ksmdan olumak-
tadr:
Asl hastane (dr e-if), byk merke-
zi bir kubbe ve 12 kk kubbe ile birlikte.
Hemen yan banda kk bir i avlu ev-
resinde gruplam odalar bulunan yap, ekse-
riyetle idari amalara hizmet etmektedir.
1
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische Kranken-
huser, a.y., s. 190.
Ve medreseye bitiik bir ksmi yap, byk i
avlu, mutfak ve amarhane ile birlikte. Asl
hastane, yaklak 30 metre apnda, kapal oda-
lar olarak alt hasta odas ve eyvanlar biiminde
be hcresi olan byk altgen bir binadr. Hasta
odalar ve hcreleri, kubbeli bir merkezi salonu
evrelemektedir. Bylece, az sayda personelle
birok hastaya bakabilme imkan salanmtr ...
Burada, mimar Hayreddin, birinci yerde amaca
uygun bir bina yapmtr. Hemen yan tarafta
bulunan medrese yine eski medrese tipini gste-
rirken, hastanenin kendine zg biimi, mimarn
fonksiyonu gz nnde bulundurarak yeni bir
planlama anlayyla yeni yollar aradn kant-
lamaktadr.
H A S t A N E L E R
75
893/1488 tarihli 52 sayfalk bir vakf senedi
sayesinde, hastanenin ileyii, organizasyonu ve
finansman hakknda ayrntl biimde bilgilen
dirilmi durumdayz
2
. Hastanenin deerli bir
tarifini, mehur seyyah Evliya elebi (11./17.
yzyl) vermektedir. Bu, Georg Jacob tarafndan
1912 ylnda Almancaya evrilmitir
3
. Bu eviri-
den, baz deiikliklerle birlikte, akl hastalarnn
mzikle terapi edilmeleri hakkndaki aklamalar
alnacaktr: Amma bu hakir Evliya garip ey-
ler grdm: Merhum ve mafur Beyazid-i Vel
Allah rahmet eylesin hazretleri vakfname-
sinde hastalara dev, dertlilere if, divnelerin
ruhuna gda ve sevdalarn gidermek zere on
adet arkc ve sazc grevlendirmitir ki, bunla-
rn okuyucu, biri neyzen, biri kemanc, biri
musikr, biri santurcu bir engi, biri ud olup,
haftada kere gelerek hastalara ve delilere kon-
ser verirler. Kadir-i Mutlakn izniyle nicesi saz
sesinden holanr ve suknet bulurlar. Dorusu,
mzik ilminde nev, rast, dgh, segh, rgh
ve szink makamlar zellikle bunlara [hasta-
lara ve delilere] mahsustur. Amma, zengle ve
bselik makamlar [alnr ve] rast makamnda
2
Vakf senedi hakkndaki literatr iin bkz. Terziolu,
Arslan: Mittelalterliche islamische Krankenhuser, a.y.,
s. 190-191.
karar klsa, adama sanki hayat baheder. Btn
saz ve makamlarda ruha gda vardr.
Hastane, 1876 ve 1894 yllar arasnda Trk-Rus
sava nedeniyle ksa bir kesinti ile birlikte, birinci
dnya sava balangcnn ksa bir sre ncesine
kadar iler vaziyetteydi. 20. yzyln ikinci yars-
nn banda radikal bir restorasyon geirmitir.
Kubbeli salonun ksmi maketi,
1.-13. ve 21. odalarla birlikte, 31 x 31 cm.
II. Beyazt hastanesinin plan
(Terziolundan)
3
Quellenbeitrge zur Geschichte islamischer Bauwerke,
in: Der Islam 3/1912/358-368, zellikle s. 365-368; kr.
Kmmel, W.F.: Musik und Medizin, Freiburg ve Mnih
1977, s. 258-259.
76
M M A R
Maketimiz, bir cami klliyesinin d eklinin basit
hatlarn vermektedir. Birok mimarlk tarihi-
si, bu komplekste, stanbulda byk camilerin
ina dneminin balangcn grmektedir. Bu
camilerin domasna ilikin problemde, Osmanl
yap sanatnn iki nemli geliim basama ayrt
edilmektedir: Yaklak 700/1300den itibaren
Anadoluda ve Edirnede, Bizansn 857/1453
ylnda fethedilmesine kadarki balanglar ve
daha sonraki Ayasofya ile dorudan doruya
tanklk ve yeni bakentin dier antik antsal
binalaryla tevik edilmi zgn, antsal stil
1
.
1
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul
1997, s. 57 ff.
ehzade Camii
stanbul
CAM LER
Maketimiz:
Ahap ve plastik.
Kubbe kurun dkm.
lek 1 : 50.
Temel kaidenin lleri: 117 x 94 cm.
(Envanter No: F 09)
ehzade camii, Osmanllarn en byk mimar
olan Mimar Sinan (d. 895/1490, . 996/1588)n
yapt byk caminin ilkidir. Cami komp-
leksi, Kanuni Sleyman (Muhteem) tarafndan
950/1543 ylnda len olu ehzade Memed iin
yaptrlmtr. naatn balang yl tartmaldr;
yap 955/1548 ylnda bitirilmitir. Planlama ve
yrtm ile Sinn isimli yksek rtbeli bir subay
grevlendirilmitir.
E H Z A d E C A M
77
1- Cami
2- ehzade Mehmetin trbesi
3- Rstem Paann trbesi
4- Mektep
5- maret
6- Kervansaray
7- Medrese
ehzde Klliyesinin Sinana kadar
uzanan ksmlarnn plan (Kubana gre)
larda canl bir etki brakan planlarn eitliliinin
gelitirilecei model cami olduu tahmininde
bulunulabilir.
3
Cami toplam 183 pencereye sahiptir, bunlar
ortak mekana btn ksmlarda simetrik bir
aydnlk vermektedir. Pencereler, tezyinatl par-
maklk ve renkli naklarn baz paralar ile
birlikte hl eski revzenlerine sahiptir.
4
Ana
kubbenin uzunluu 19 metre, tepe ykseklii 37
metredir
5
.
Btn klliyede caminin yannda bir medrese, bir
sibyan okulu, bir imaret ve bir kervansaray dahil-
dir. Bunlar avlu duvarnn d yanlarnda bulun-
maktadr. Cami avlusunda ehzade Mehmedin
trbesi vardr.
3
a.e., s. 238.
4
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, Text-
band, Berlin 1907, s. 68.
5
Kuban, Doan: Sinann Sanat ve Selimiye, a.y., s. 69.
78
M M A R
Bu kii asker mimar olarak isim yapm ve daha
evvelce de birka kk camii ina etmitir.
Bizzat kendisi daha sonra bu gerekten ant-
sal byklkteki ilk Sultan Camiini kendisinin
raklk eseri olarak nitelendirmitir.
2
Balangtan itibaren merkezi bir yatay kesim
ekillendirmeyi tasavvur etmi olan Sinn, kubbe
mekann iki deil, mekanda birlii salayan drt
yarm kubbe vastasyla geniletme zmne
bavurmutur. Gerekten bu, merkeziletirmeyi
mekan geniletme ile balantlamak iin akla en
yakn ve mantki yol idi; fakat bununla beraber
bunda, kolaylkla yorucu bir etki gsterebilecek
ar byk monotonluk ve ar simetri tehlikesi
de bulunmaktayd. Ayrca, drt byk ana direk,
kubbenin altnda biraz kaybolmu ve mekan-
dan izole edilmi olarak durmaktadr; bylelikle
zorunlu masif ktle etkisi hemen hemen maksada
uymayan bir tarzda geerlilie ulamtr. Estetik
bakmdan tereddt uyandrc eyler, inaat ile-
rinin bitiminden sonra bizzat Sinn tarafndan
idrak edilmi grnyor o, bunu ikinci bir
defa daha tekrarlamamtr. Bununla birlikte,
btn plan imkanlarnn tutarl bir denemesi-
ni sezdiren eserin btn bakmndan burada,
kendisinden daha sonra bundan sistematik adm-
2
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, Alman-
ca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih 1975, s. 237.
ehzade Mehmedin ve Rstem Paann ehzade
Klliyesindeki pence st kitabeleri.
A H Z A d E C A M
79
ehzade Camiinin i mekan, ana kubbeye bir bak ile,
Yerasimosdan, stanbul
6
.
6
Yerasimos, St.: stanbul mparatorluklar Bakenti, s-
tanbul 2000, s. 257.
ehzade Mehmed trbesi
80
M M A R
Sleymaniye Camii
Modelimiz:
Ahap ve plastik. Kubbeler kurun dkm.
lek yaklak 1 : 150.
Temel kaidenin lleri: 155x 125 cm. elik sehpa.
(Envanter No: F 01)
Sleymaniye Camii, kronolojik bakmdan
Mimar Sinann ina ettii ikinci byk camidir.
Sosyal ve kltrel kurumlaryla birlikte Osmanl
mparatorluunda domu olan belki de en
byk mimari klliyedir. naat 957/1550 ylnda
balam ve 964/1557 ylnda bitirilmitir
1
. Bizzat
Sultan Sleymann inaat yerini nermi olduu
ve al merasiminde caminin anahtarlarn ve
aln, yapnn mimar Sinana tevdi ettii riva-
yet edilmektedir
2
.
1
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, a.y., s. 78.
2
a.e., s. 78.
Sinan, minarelerin saysn drde karmtr.
Caminin avlu tarafndaki daha yksek (her biri
76 m) olan iki minaresi er erefeye, avlunun d
tarafndaki daha kk olan dier iki minare ise
ikier erefeye sahiptir.
Caminin sisteminde Cornelius Gurlitt
3
stanbuldaki Beyazt Camiinin bir geliimini
grmektedir: Merkezi mekann st rts ola-
rak ana kubbe ve iki yarm kubbe mevcuttur.
3
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,
s. 69.
S L E Y M A N Y E C A M
81
Bu iki yarm kubbelerin her biri diyagonal yer-
letirilmi daha kk iki yarm kubbeyle destek-
lenmektedir, bylece 52,4 metrelik bir mekann
st rtlmtr. Btn oturumda ve binann
kademelendirilmesi sayesinde ve yerletirilen
hcreler vastasyla hantal bir etki yaratmayan ve
kntlaryla 7,44 ila 7,56 metre genilie sahip
stunlarla tanan ana kubbe mekan, akll bir
tarzda yan sahnlarn, deiik apl beer kubbe
ile rtlmesi ile geniletilmitir. Dzen, kompo-
zisyonun tam hakimiyetini gstermektedir, yle
ki kemerler her yerde organik olarak ekillendi-
rilebilmitir. Ayn dnemin Rnesans ustalar,
mesela bir San Gallo, kukusuz bunda, kubbe-
lerin dayand kemerlerin yerlerinin eksenleri
dier kk kubbelerinkiyle dmdelemesini
ho grmezdi. Yan alann merkezi kubbesinin
dzenlemesine dikkatle baklmaldr: Bir keme-
rin d tarafn stunlarna dayanann [sic!] zeri-
ne yerletirilmesi ve stalaktit bingisinin olduka
hareketli formu sayesinde, zorluk aklc yakn bir
biimde almtr.
1- Cami
2- Sultan Sleymann trbesi
3- Hrrem Sultann trbesi
4- Trbedarn evi
5- 1. Medrese
6- 2. Medrese
7- Hastane
8- Fakirler evi
9- Mutfak ksm
10- Sebil (eme) ve Sinnn trbesi
11- 3. Medrese
12- 4. Medrese
13- Kervansaray
14. Hamam
15. lahiyat yksek okulu (Dr el-ads)
Sleymaniye kompleksinin plan
(A. S. lgen)
16
82
M M A R
Caminin iki uzun kenarna isabet eden kubbeli
mekanlar, caminin sundurmas olarak hizmet
etmektedir. Buralara bir kap ve bu kapnn
nndeki zarif bir giri iinden girilir. Hnkar
mahfilinin nndeki giri, itina ile sslenmitir.
Kenar mekanlarn arasnda dtan iki, iten bir
kat halinde dar ve ieri doru gmme mahfiller
uzanmaktadr. Stunlarn ve kemerlerin mimari-
si, Trk mimarlk sanatnn yaratt en nefis ve
mkemmel rneklerdendir: Ayn ekilde, nefis
bir biimde blmlenmi girilerin, ana yapnn
onlar aan kademelenmesiyle kar karya yer-
letirilmeleri, yksek sanatsal bir inceliktir.
4
Toplam 138 pencere mekan aydnlatmaktadr
5
.
Caminin arkasnda, kble tarafna bitien bir
bahe bulunmaktadr, baheyi parmaklkl pen-
cerelerle donatlm bir duvar evrelemektedir.
Burada bu trn en muhteem eserlerinden biri-
si olan Sleymann 974/1566 ylnda bitirilmi
trbesi bulunmaktadr, bu trbede Sleymann
hemen yannda Hrrem Sultan (. 965/1558) ve
II. Ahmed (. 1106/1695) ... gmldr.
4
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels, a.y.,
s. 69-70.
5
a.e., s. 71.
Sleymaniyenin enine kesiti (A. S. lgen).
mekan, ana kubbeyle birlikte (Foto: K. O. Franke).
Sleymaniyenin takaps (A. S. lgen).
S L E Y M A N Y E C A M
83
mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 263).
84
M M A R
Edirnede bulunan Selimiye Camii, Mimar
Sinann ina ettii nc byk camidir.
Osmanl Sultan II. Selimin emri zerine yapl-
mtr. naat 976dan 982nin sonuna (Mart 1575)
kadar devam etmitir
1
. Tamamlanmasndan
ay nce, ok hasta olan sultan lmtr. Selimiye
1
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, a.y., s. 133.
Selimiye Camii Maketimiz:
Ahap ve plastik.
Kubbe kurun.
lek yaklak 1 : 100.
Temel kaidenin lleri: 100 x 100 cm.
(Envanter No: F 02)
Camii genel olarak, Sinnn yaamn adad-
mesleinin ve yaklak yarm yzyl ierisin-
de youn almayla kazand tecrbesinin ve
mimari kabiliyetinin zirve noktas olarak kabul
S E L M Y E C A M
85
edilmektedir. Bu anlamda, ehzade Camiini
raklk dneminde, Sleymaniye Camiini kal-
falk dneminde ina ettiini, ama mimar olarak
yeteneinin zirve noktasn Selimiye Camiinin
inasyla ifade etmi olduunu syleyerek dn-
cesini dile getirmitir
2
.
Cami, btn byk yaplarda olaan olan ana
ksmlar iermektedir: Avlu ve ana toplanma
mekan, yani ibadet yeri (cami). Her ikisi
2
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, a.y., s. 127.
de zeminin zerinde yaklak bir metrelik eit
ykseklikte durmaktadr ve birlikte yaklak 60
metre eninde ve 95 metre uzunluunda kapal
bir dikdrtgen oluturmaktadr, bunun yanlarn-
dan sadece minarelerin kaideleri ve gney yanda
bulunan bir mihrap duvar hafif kntlar tekil
etmektedir. Bu yzeyin hemen hemen yarsn
avlu kaplamaktadr. Avlu dikdrtgen formdadr
ve binann ana ekseninde bulunmaktadr. Drt
yanda bulunan, yaklak 8 veya 9 metre uzun-
luktaki revaklar 24,80 x 37,40 metrelik bo avlu
mekann evrelemektedir.
Selimiye
Klliyesinin plan,
D. Kubana gre
1- Cami
2, 3- Medreseler
badet mekannn ana formu, d evresinde
yine ana eksene paralel duran bir dikdrtgen
olarak kendini gstermektedir, bununla beraber
bu dikdrtgenin ortasnda dzgn bir sekizgen
kaydedilmitir. Bu sekizgen, asl mekan ekir-
deinin geliiminde ana formu
oluturmaktadr. Sekizgenin her
iki yanna doru arta kalan plan
ksmlar, mekan, revaklar ve
mahfilleri geniletmek iin kullanl-
maktadr. Ana mekann i lleri,
dikdrtgen olarak, yaklak 35,90 x
45 metre ebadndadr. Sekizgenin
uzunluu, 10,50 metrelik bir stun
mesafesinde olup, kubbe ap yak-
lak 31,40 metredir.
3
Heybetli drt ana kemer, daha
kk drt ara kemer tarafndan
ayrlarak, burada gz alc cila-
lanm granit stnlar tarafndan
tanarak, yan hollerin hemen
hemen iki kat yksekliine eri-
mektedirler. Ana kemerler, ze-
rindeki muhteem kubbeyle
talandrlmtr, ortancas daha
yksektir ve olduka zengin kabur-
ga formunda blmlenmitir.
3
Wegner, Armin: Die Moschee
Sultan Selims II. zu Adrianopel und
ihre Stellung in der osmanischen
Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung
(Berlin) 25/1891/329-331, 341-345,
353-355, zellikle s. 341.
Avlunun kble tarafndaki reva, nefis uyum-
lu ve antsal ilemeli mstakil bir revak ola-
rak, olaanst bir tarzda ibadet yerine girii
hazrlamaktadr.
4
Osmanl sanatnn en zengin formlar halin-
de donatlm, mukarnaslar ve zengin tezyinat
sanatyla sslenmi muhteem bir cmle kaps
hcresi, imdi bizi avludan caminin ana mekan-
na, ibadet veya toplanma mekanna iletmektedir.
Hemen yar karanlk, hal asklardan yaplan
bir vintfank getikten sonra kendimizi ana
kubbenin geni tonosu altnda buluruz. Giri
zerinde bulunan cumba araclyla arttrlan
en cesur beklentilerimizin, zerimizde ykselen
bu muhteem kubbe tarafndan glgede brakl-
dn grrz. Daire evresinde yukar ykselen
sekiz tane muazzam, silindirvari biimde ama ok
ynl olarak blmlenmi formdaki direklerden,
kapal tarzda st ste duran sivri kemer eklinde
iki sra kubbe kemerleri ykselmektedir. Bunlar
ayn amaca, kubbeyi tamaya ve muhtemelen
belirlenmelerinin tam da bu btnl yoluyla
bylesine heybetli bir tesirde bulunmaya hizmet
etmektedirler.
5
Ana kubbe apnn i uzunluu,
yani kubbeyi tayan duvarlarn ve stunlarn
uzakl 31,50 metredir
6
.
4
a.e., s. 341.
5
a.e., s. 341.
6
a.e., s. 342; Kuban, Doan: Sinann Sanat ve Selimiye,
a.y., s. 137. Ayasofyann kubbe ap 31,40 metredir.
86
M M A R
S E L M Y E C A M
87
Selimiye Camiinin i grn, mihraba bak, minber ile birlikte (St.
Yerasimos, stanbul, a.y., s. 271)
88
M M A R
Sultan Ahmed Camii
Modelimiz:
Ahap ve plastik.
lek 1 : 100.
Temel kaidenin lleri: 130 x 100 cm.
elik sehpa.
(Envanter No: F 03)
Sultan Ahmed Camii, iinin ak mavi rengi
dolaysyla Mavi Camii olarak tannmtr. Cami,
Osmanl Sultan I. Ahmed (dnemi: 1012/1603
1026/1617)in emri zerine ina edilmitir.
Mimar Mehmed Aadr. nasna, inaatn bani-
si henz 19 yanda iken, 1609 ylnda baland
ve 1616 ylnda tamamland; bu tarihten sonra
sultan sadece bir yl daha yaad. Sultann temel
tan koymaya altn bir kazma ile katld rivayet
edilmektedir
1
.
1
lgrel, Mcteba: Madde Ahmed I, in: slm Amsik-
lopedisi, cilt 2, stanbul: Trkiye Diyanet Vakf 1989 s.
33.
ou kimse bu yapy selatin camiilerinin en
gzeli olarak kabul eder; mmkndr. Kubbelerin
ve yarm kubbelerin kademeli yaps, tan gm-
ms zarif grilii, minarelere ve kubbelere
yerletirilen alemlerin altnyla birlikte kurun
atlar, muhteem bir tablo bahetmektedir. Bu
zengin d etki, ayrca minarelerin saysyla da
younlatrlmaktadr: Alt minare bulunmak-
S U L t A N A H M E d C A M
89
tadr, yani stanbulun dier selatin camilerinin
sahip olduklarndan iki tane fazla. Bylelikle bu
yap, arlk hissettirmeksizin, heybetli bir ekil-
de arz- endam etmektedir; ve seyredenin belli
belirsiz duyduu letafet, Sinnn byk cami-
lerinin formlarndan yalnzca biraz daha narin
ve zarif olan heybetli formlarna nispetle daha
ziyade atmosferik olarak kalmaktadr.
2
Mavi Camii, ap 23,5 metre ve tepe noktas
ykseklii 43 metre olan bir kubbenin rtt
hemen hemen kare eklinde bir mekandr (51
metre uzunlukta, 53 metre genilikte). Kubbe,
drt geni sivri kemer tarafndan tanmaktadr,
bu kemerler kubbe yuvarlan drt bingi ze-
rinden heybetli fil ayaklaryla kelerinde iaret-
lenmi olan ekirdek mekann kare olan yatay
kesimine aktarmaktadr.
3
Daha nceleri renkli revzenlerle donatlm
olan mihrabn duvar gibi, 260 pencereden ieriye
k akn etmektedir. Alaca karanlk olmasa bile,
2
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul, a.y., s.
149.
3
a.e., s. 151.
sisli olarak klandrlm mekann by-
l eski etkisini salamak iin, dier pencere-
lerin renkli caml revzenlerle donatlmas
planlanmaktadr.
4
Btn klliyenin camiye ait olan dier vakf-
lar uygun bir bykle sahip olup, bir medre-
se (...), sultan trbesi, hastane ve kervansaray,
sbyan mektebi, imaret ve ardan ibarettir.
Hastane ve kervansaray 19. yzylda yklmtr,
imaret Atmeydannn gney yannda bulunan
Uygulamal El Sanatlar Merkezi binasna katl-
mtr. Sbyan mektebi yakn zaman nce restore
edilmitir buras caminin d ihata duvarnn
kuzey tarafndaki binadr. Haddizatnda olduka
byk olan, ama camiye nisbetle kk gr-
nen medrese, klliyenin ihata duvarnn dnda
kuzey douya doru, kare planda alk olunma-
yan byklkteki trbenin ok yaknnda bulun-
maktadr. Bu trbede ... refikas Ksem Sultann
yannda, I. Ahmed ve olu: IV. Murad, II.
Osman ve ehzade Beyazt yatmaktadr.
5
4
a.e., s. 152.
5
a.e., s. 153-154.
Plan J. Freely ve H. Sumner-Boyddan,
Istanbul, Mnih 1972, s. 152.
Ana kubbeye bak (Foto: K.O. Franke).
90
M M A R
Sultan Ahmed Camiinin i mekan, mihraba bak (St. Yerasimos, stanbul, a.y., s. 333)
Blm 12
Sava Teknii
Tahmin edildiine gre, dier kltr evrele-
rinin bilgileri ve kazanmlar, bilimin baka hi
bir alannda sava tekniinde olduu kadar hzla
alnp benimsenmemitir. Mslmanlarn dnya
tarihi sahnesinde grnmelerinden sonraki ilk
yzyldaki fetihleri nedeniyle gerekleen hzl
ve byk genileme u varsaymda bulunmaya
izin vermektedir tabi ki tarihsel belgelere daya-
narak: Mslmanlar, rakiplerinin silahlarnn
daha yksek olan kalitesini abuk fark etmiler
ve bunlarn bilgisini kendilerine mal etmilerdir.
Bizansllarn yan sra ranllar da nceleri
Mslmanlara stn olan hasmlarndand. Bu
nedenle sava teknii hakknda Arap yaznn-
dan bilinen en eski kitaplarn, Sasani dnemi
Farslarnn veya Hintlilerin eserlerinin terc-
meleri
1
olarak ortaya kmalar artc deil-
dir. 4./10. yzylda yaam olan bilim tarihisi
bn en-Nedm, ahmerdanlar, mancnklar ve
sava hileleri hakkndaki (Kitb ed-Debbbt
ve-l-Mancant ve-l-iyel ve-l-Mekyid)
2
bir
kitabn yan sra, ayrca rum ateinin bir trnn
kullanm hakknda (Kitb el-Amel bi-n-Nr
ve-n-Nef ve-z-Zerrt f el-urb)
3
Arapa
bir kitap kaydetmektedir. Byle bir arka plan
nnde tarihi e-aber (. 310/923)nin rivaye-
tini daha iyi deerlendirebiliriz, bu rivayete gre,
Abbasi Halifesi el-Mutam Amorium kentinin
(Ankarann gney bats) 213/837 tarihindeki
fethinde seyyar ahmerdanlar cepheye srm-
tr (bkz. s. 137 f.).
Bilimlerin evrensel tarihinde, Arap-slam kltr
evresinin bu alandaki katksn abartl bir biim-
de deerlendirmeksizin, elbette sava tekniinin
de ge antikite ile szde Rnesans arasnda-
ki dnemde Arap-slam evresinde nemli bir
geliim geirdii vurgulanmaldr. 3./9. yzyldan
itibaren Arap-slam dnyasnda fizik, kimya ve
1
bn Nedm: Fihrist, ed. G. Flgel, Leipzig 1872, s. 314-
315.
2
Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire chez
les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/196.
3
Fihrist, a.y., s. 315; J. Reinaud, De l art militaire, zel-
likle s. 196.
teknik gibi alanlarda yzyllar boyunca srekli var
olan ilerlemelerin, sava tekniine etkide bulun-
makszn kalamayaca kendiliinden anlalr.
slam lkelerinin silah tekniine olan katksn
Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildephonse Fav
1845 ve 1858 yllar arasnda yaynlanan al-
malarnda
4
geni lde netletirebilmilerdir.
O tarihlerde ulaabildikleri sava teknii hak-
kndaki Arapa yazma eserleri incelemelerinden
ve tarih kitaplarndaki rivayetlerden ulatklar
sonular hala byk lde geerlidir. Bunun
da tesinde, zamanla bulunan dier yazmalar ve
tarihi rivayetler bizi daha ileriye gtrmektedir.
Reinaud ve Fav tarafndan ulalan sonular
ve Arap-slam kltr evresi bakmndan sava
teknii tarihi konusunda savunduklar grler,
19. yzyln ikinci ve 20. yzyln ilk yarsnda bu
konuya dair oryantalistik olmayan aratrma-
larda olduka iyi bir ekilde dikkate alnmtr.
Buna karn, 20. yzyln ikinci yarsndaki yayn-
larda, J.R. Partingtonun History of Greek Fire
and Gunpowder isimli deerli almas (1960),
Joseph Needhamn Science and Civilisation
in China (vol. 5, part VI, 1994) isimli kitabnn
ilgili blm, Kalervo Huurinin Zur Geschichte
des mittelalterlichen Geschtzwesen aus orien-
talischen Quellen adl aratrmalarn mstesna
tutacak olursak, bu sonularn hemen hemen hi
kaydedilmedii
5
gze arpmaktadr.
4
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1
re
partie:
Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de
la poudre canon, cilt 1 (texte), cilt 2 (planches), Paris
1845; Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de
guerre, et des origines de la poudre canon chez les
Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 14/1849/257-327; Reinaud: De lart militaire chez
les Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/193-237; Reinaud: Nouvelles observations sur
le feu grgeois et les origines de la poudra canon, in:
Journal Asiqtique, sr. 4, 15/1850/371-376.
5
Daha nce bundan Kalervo Huuri (Zur Geschichte
des mittelalterlichen Geschtzwesens aus orientalischen
Quellen, Helsinki ve Leipzig 1941, s. 25) yaknmtr:
Daha nce aratrlm topuluk tarihinde pek ok
boluklar vardr. lkin, kendisini yalnzca antik ve
Avrupal olgularla snrlamaktadr ve doulu olanlar
dikkate almamaktadr .
GR
94
S A V A T E K N
Eer, Arap-slam kltr evresinin sava tek-
niinde gelitirilmi ya da kefedilmi baz yeni
unsurlar ortaya koymaya girieceksem, burada
kendimi byk bocurgatl ok yayyla, mancnkla,
at barutuyla (kara barut) ve ateli silahlar-
la snrlayacam. Bunlar, Avrupa sava teknii
tarihinde 13. ve 14. yzylda yenilik olarak ortaya
kan unsurlardr.
a) Bocurgatl Byk Ok Yay
Byk ok yaynn, evvelce Yunanlar, Romallar
ve Sasani Farslarda topu snfna ait olan dei-
ik trlerinden sadece bir bocurgat (aft ve k-
rk) ile gerilen tipi konu edineceim
1
. Byk
yayn (avs ez-ziyr) bir eidi olan krkl tipini,
Mur b. Al b. Mur e-arssnin, 1948 yln-
da Claude Cahen tarafndan ksmen yaynlanan
ve Franszcaya tercme edilen Tabirat Erbb
el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb isimli
bize ulaan eserinde ayrntl olarak tarif edilmek-
te ve bir resim ile donatlmaktadr
2
. Bu yay avs
bi-l-Levleb adn tamaktadr. Okun Seladdn
(dnemi: 569/1174-589/1193) dneminde kaleme
alnan bu kitaptaki tarifi, onun daha o zamanda
bilinen bir silah olduu izlenimini uyandrmak-
tadr. Bu ok, tarihi bn e-uveyr (d. 524/1130,
. 617/1220) tarafndan da Msrdaki 467/1071
ylndan en gen Fatimi Halifesinin silah depo-
sunda bulunan silahlar arasnda gsterilmekte-
dir
3
. Verdii bilgiye gre, bir ok yaklak 2.200
1
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens und der
Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte des 11. Jahr-
hunderts bis zu den Hussitenkriegen, cilt 3, Breslau 1887,
s. 174.
2
Un trait darmurerie compos pour Saladin, in: Bulle-
tin dtudes Orientales 12/1947-48/103-163, zellikle s.
110, 131-132, 156.
3
Abdusselm b. el-asan e-uveyr: Nzhet el-
Mulateyn f Abr ed-Devleteyn, ed. A.F. Seyyid, Ka-
hire 1992, s. 134; Taiyyeddn el-Mariz: el-Mevi ve-
l-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, Bl 1270, cilt 1, s.
417; Huuri, K.: a.e., s. 126.
gram arlndaym. Fransz tarihi Jean de
Joinville, Msrllarn IX. Ludwigin 1249 yln-
daki hal seferi srasnda Franszlar Manre
yaknnda bu byk krkl yayla attklar rum
ateiyle topa tuttuklarn bildirmektedir
4
.
Arapa kaynaklarmzn tarifi, G. Khlerin
5
bocurgatl yayn allageldik byk yay oldu-
u, sadece daha byk boyutlaryla el okundan
[Arap. avs el-yedd] ayrld ve bir bocurgat
(tour) [Arap. levleb] ile gerildii ynndeki tah-
minini tasdik etmektedir. Sz konusu bu tip okun,
Kayzer II. Friedrichin 1239 ylnda Accona sefer
yapan bir kaptana orada tres bonas balistas
de torno et de duobus pedibus (Arap. avs el-
ar) satn almasn emrettii alet olduunu
muhtemelen tasavvur edebiliriz
6
.
Prens aladdn (Saladin)e ithaf edilmi olan
savaclk ve sava teknii hakkndaki anlan
bu Arapa kitapta
7
, byk boyutlu bir at yay
olduka ayrntl bir biimde tarif edilmektedir.
Eer yazar doru anlyorsam, o, bu okun, kendi-
sinin daha yal ada Eb el-asan el-Abar
el-skendernnin bir kazanm olduunu syle-
mektedir. Metnin edisyonunu yapp Franszcaya
evirmi ve incelemi olan Claude Cahen
8
de,
yazarn verdii bilgiyi ayn ekilde anlamaktadr
ve buna dayanarak Kalervo Huurinin
9
grn
rtmtr. Huuri, Moollarn 13. yzylda in
tarz byk at yayn rana getirdiklerini iddia
4
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1
re
partie:
Du feu grgeois, s. 53-60; Joinville: Histoire du roy saint
Loys, Paris 1668, s. 39ff.; Huuri, K.: a.e., s. 126; Khler,
G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s. 175, 187.
5
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.
174.
6
Bkz. Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens,
a.y., s. 175.
7
Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 106.
8
a.e., s. 129.
9
Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens,
a.y., s. 123.
G R
95
izim Murdan,
Tabira, yazma Oxford,
Bodl., Hunt. 264.
Bu tr byk at yay, Leonardo da Vincinin
devasa bir konstrksiyonu dnme fantazisini
uyandrm grnmektedir:
12
slam dnyasndan, yaklak 2 metre uzunluk-
ta bir ahap yay Paristeki Muse de lArme
(Htel National des Invalides)de korunmakta-
dr. Aadaki resim, bu mzenin izniyle kullanl-
mtr. Yay, Suriyedendir ve 6./12. yzyldan gel-
mektedir (bkz. s. 96). Bileik yay birbirine yap-
trlm (aa, boynuz, kirilerden imale edilmi),
slam ncesi dnemden beri Orta Dounun
tercih edilen av ve sava silah idi.
12
Leonardo da Vinci. Das Lebensbild eines Genies,
Wiesbaden ve Berlin: Emil Vollmer 1955, s. 291.
etmiti
10
. Olgu bunun tam tersidir, Moollar bu
gelitirilmi silah Mslmanlardan almlardr.
Bu byk at yay (avs ez-ziyr), kitabn tari-
fine gre, en byk boyutlu, en uzak menzilli ve
zarar verme bakmndan en etkili olandr. Kare
eklindeki top kundann kanatlar yaklak 5,6
metre uzunluunda olabiliyordu. Kullanm iin
aslnda yaklak 20 kiilik bir ekibe ihtiya duyu-
labilirdi, eer kullanlan teknik sayesinde tek bir
adam bunu harekete geirmeseydi. Yay germeye
yarayan bir bocurgat yapm, teknik donatma
aittir. aftn sanda ve solunda bulunan para-
larn her birinin uzunluu yaklak 3,3 metredir.
Yaylar, mee aacndan ve hayvan boynuzundan
imal edilmi olan, testereyle muntazam kesilmi
ve birbirine yaptrlm pek ok ince levha taba-
kalerndan olumaktadr
11
.
Yayn kalnl, yaklak 35 cm, orta byklk-
tekilerde yaklak 24 cm ve kklerde 12 cm
kadarm. Yazar, yaylarn saysnn e kadar
artrlabildiini sylemekte ve bunu aadaki
izimle gstermektedir (izim):
10
Cahen (a.e., s. 151) yle demekte: Kalvero Huuri,
nayant rencontr dallusion certaine au qaus az-ziyr
que dans des auteurs postrieurs lapparition des Mon-
gols, considrait cet engin comme apport par eux. Notre
chapitre nous oblige adopter une conclusion contraire,
et considrer cette arme comme ne au plus tard sous
Saladin, et par consquent vraisamblablement apprise
des Musulmans par les Mongols lorsquon la trouva em-
ploy chez eux. K.H. avait relev un certain nombre de
mentions du ziyr dans dautres auteurs contemporains
de Saladin (), mais pensait que le mot avait un sens
vague; nous sommes en droit de conclure quil avait ds
lors son sens prcis et que larme fgure donc normale-
ment dans les guerres contre Saladin et les Croiss entre
1187 et 1192, priode laquelle se rfrent toutes les ci-
tations.
11
Tabirat Erbb el-Elbb, a.y., s. 108; Franszca terc-
me, s. 129-130; Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im
Mittelalter, Berlin 1928, s. 635; Schmidtchen, Volker:
Kriegswesen im spten Mittelalter. Technik, Taktik, Theo-
rie, Weinheim 1990, s. 169.
Resim Leonardo da Vinciden, s. 291.
96
S A V A T E K N
b) Denge Arlkl Mancnklar
Avrupada 7./13. yzylda silah tekniinde git-
tike artan ilerlemeleri aklama giriiminde G.
Khler
1
, 1887 ylnda o dnemin yeni topuluk
sistemi balamnda u mlahazada bulunmakta-
dr: Fakat bu dnemin balangcnda her yerde,
bu gibi konularda en ok tecrbeye sahip kimse-
ler olarak Araplarla karlamaktayz. Bununla
birlikte, unu da not etmeyi gerekli grm-
tr: Bizansllarn yeni makinalarn mucitleri
olmalar ve Araplarn onlar Bizansllardan alm
bulunmalarnn ok muhtemel olmasna ramen,
bu konuda Bizans etkisi ispatlanamyor. Daha
sonra Khler, 7./13. yzyldan itibaren kullan-
lan denge arlkl mancnklar yeniliini, daha
nceleri Yunanlarda ve Sasanilerde bilinen man-
cnklarla karlatrarak aklamaktadr
2
: Ksa
koldaki petrariada etki gsteren insan gleri,
bir dengeletirilmi arlk ile deitirilmektedir,
bu yolla manevra mrettebat azaltlmakta iken,
ayn zamanda da gllenin balang hz nem-
li lde artrlmaktadr, nk ksa kaldra
kolunda aa den kar arlk, dme gc
nedeniyle onun hzn arttrmakta ve bu, kaldra
kolundaki glleye de aktarlmaktadr.
Konuyu olduka ayrntl ele alrken Khler, bu
mancnn Avrupaya talya
3
yoluyla ve spanya
Araplar
4
araclyla ulat tahminini dile getir-
mektedir.
Avrupadaki olduka hacimli materyalle karla-
trmak iin, 20. yzyln ortasnda Arapa kaynak-
lardan ok az bu konuya ilikin bilimsel aratr-
malarn hizmetinde bulunuyordu. Resimlere ve
tariflere gre, her iki kltr evresinde kullanlan
mancnklar kronolojik olarak deerlendirme-
1
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.
173-174.
2
a.e., s. 190.
3
a.e., s. 194.
4
a.e., s. 195-196.
Resim: Yay, Muse de lArme
(6./12. yzyl)
Bu nedenle, sadece ok
byk at yaylar iin bu
yapm tarzna bavurulmu
olmas ihtimali doru grl-
myor. Dier taraftan, daha
kk yaylarn elikten olma-
lar olasl vardr. 12. yz-
yldan gelen kaynamz bu
konuda sessiz kalmaktadr,
bununla birlikte, resimleri,
daha kk yaylarn metal-
den (bu durumda elikten)
yaplm olmalar gerektii
izlenimini uyandrmaktadr.
elik yayn imdiye kadar
bilinen ilk anl, 8./14. yzy-
ln ilk yarsna dnmektedir.
O dnemden gelen anonim
bir kaynak, elik yaylar ordu
iin vazgeilmez silahlarn tek
tek saymnda Hint yaylar
(siyy Hindiyye) ad altnda
gstermektedir
13
. Bununla, am eliinden yapl-
m yaylarn kasdedilmi olmas muhtemeldir
14
.
Avrupada elik yaylarn bilinen en eski kullan-
m hakknda 1435 ylndan bir envanterden bigi
edinmekteyiz
15
.
13
Bkz. Wstenfeld, Ferdinand: Das Heerwesen der Mu-
hammedaner nach dem Arabischen, in: Abhandlungen
der Kniglichen Gesellschaft der Wissenschaften (Gt-
tingen) 26/1880, Historisch-philologische Classe, Abh. 1
ve 2, zellikle Abh. 2, s. 2 (Tekrarbasm: Ferdinand W-
stenfeld, cilt 2, Frankfurt 1986, s. 1-109, zellikle s. 79).
14
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Ge-
schtzwesens, a.y., s. 120, 208.
15
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y.,
s. 181-182.
G R
97
ye ynelik, zellikle Memlkl turnuva ustas
asan er-Rammh (. 694/1285)n sava teknii
hakkndaki kitab, 1845 ylndan itibaren (bkz.
s. 99) bu silahlarn icat tarihini tespit asndan
yaklak bir zaman tahminini salyor.
6./12. yzyln ikinci yarsnda Sultan aladdne
ithaf edilen, Claude Cahenin 1948 ylnda baz
ksmlarn nerettii kitap, bize ta mancnk-
larnn deiik trlerinin, bir Arap, bir Fars
veya Trk ve bir Bizans veya Frenk, ok ksa
tariflerini vermektedir. En gvenilir olan Arap
trdr, kullanmas en basit olan Trk trdr.
Maalesef tarifler olduka ksadr ve ayrntlara
ilikin kesin bir tasavvura izin vermemektedir.
Verilen profil resimler arasnda sadece bir man-
cnn uzun kolunun formu kayda deerdir.
Buna karn kitap, byk ok atc ve ayn zaman-
da ta mancn olarak hizmet etmekte olan bir
Fars mancnnn tam resimsel sunumunu
vermektedir. Bu, ileri seviyede gelimi bir tiptir.
Bizans veya Frenk olarak nitelendirilen ta
mancnnn ksa tarifi ve ksm resmi, bunun
ksa kollar olan bir at mancn olduu izleni-
mini uyandrmaktadr
5
.
Denge arlkl mancnklarn daha ak ve net
resimlerini, bir yzyl sonra Memlkl turnu-
va ustas Necmeddn asan er-Ramm (.
694/1295, bkz. s. 99) vermektedir. Bu tipin daha
gelimi formlar bn Erenbu ez-Zerdk
(775/1374de yazmtr)n el-En f el-Mancn
isimli kitabnda ortaya kmaktadr. Bunlardan
birini arbu (Kara Boa) olarak adlan-
drmaktadr. Bu mancnk, ar ta glleleri fr-
latmaya yaramaktadr ve menzili ayarlamak ve
hedefi hesaplamak iin bir lekle, ve de palanga
ve etki gcn arttrmak iin bocurgat ile techiz
edilmitir.
Denge arlkl mancnklarn teekkl ve geli-
imi hakkndaki bu ksa aklamalarn ardndan,
bunlarn slam dnyas dnda da daha sonraki
yaygnlamalarna ilikin baz rivayetlere iaret
edilecektir.
5
Kr. Cl. Cahenim Tabirat Erbb el-Elbbn metnine
dt notlar, a.y., s. 158.
Denge arlkl mancnn olduka erken, 7./13.
yzyln balangcyla beraber, Avrupada kulla-
nldna ilikin birka haberi K. Huuri
6
bir araya
getirmitir. Ayrca o, birok Avrupal kaynaa
da iaret etmektedir. Bu kaynaklarda, bizim bn
Erenbu ez-Zerdkn kitab vastasyla hakkn-
da ayrntlar rendiimiz, 1291 ylndaki Accon
(Akk) kuatmasnda Mslmanlar tarafndan
heyecan uyandran byk makine olarak cara-
boga (carabouhas, carabaccani) adyla anlan,
olduka ileri seviyede gelitirilmi tipten sz edil-
mektedir
7
. Arapa kaynaklara gre, kuatmada
92 (veya daha fazla) mancnk toplanmtr
8
.
Bu balamda byk neme sahip olan kukusuz,
byk denge arlkl mancnn bu tipinin ne
zaman ve nasl in kltr evresine ulatna
ilikin ince ve Farsa kaynaklarn rivayetleridir.
Rivayete gre, Cengiz Hann torunu ve Dou
Mool mparatorluunun kurucusu olan Kubilay
Han, 1268 ylnda balayan Sng-Chinay fethet-
me giriimi srasnda amansz bir mukavemetle
karlamt. Bu mukavemeti, zellikle kuzeyde
bulunan stratejik nemi haiz Hsing-Yng ve
Fn-Chng kentlerinin kuatmas srasnda yaa-
mt. Bir kumandannn nerisi zerine Kubilay,
batdan, Arap-slam blgelerinden, iki mhen-
disi iki denge arlkl mancnk kurmak greviy-
le artmt. Bu iki mhendis, -Ss-M-Yn
(sml) ve -Lo-W-Tng (Aleddn), tara-
fndan kurulan makinelerin yardmyla 1272 ve
1273 yllarnda her iki ehrin fethi gereklemiti
ve bu fetihler, Moollarn indeki egemenliini
garantilemiti. ine bu yolla dardan getirilmi
olan mancnklar hu-hu (Mslman) phao
olarak isimlendirilmitir
9
.
6
Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschtzwesens,
a.y., s. 62 ff.
7
a.e., s. 174-175.
8
el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk,
cilt 1, ksm 3, Kahire 1939, s. 764; Quatremre, E.: His-
toire des sultans mamlouks de lgypte, cilt 2, Paris 1842,
s. 125; kr. Huuri, K.: a.e., s. 173.
9
Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, des feux de guerre
et des origines de la poudre canon chez les Arabes,
les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique, sr. 4,
14/1849/257-327, zellikle s. 292-304; Needham, Joseph:
Science and Civilisation in China, cilt 5, ksm 6, s. 219-
221.
98
S A V A T E K N
Dnemin bir kronikisi Chng-Ss-Hsao, buna
ilikin unlar kaydetmektedir: [Mool] haydut-
lar Hsing-Yng ehrine kar, burann kulelerini
ve duvarlarn korkun bir etkiyle tahrip etmi
olan Mslman mancnklar kullanmlardr,
bylelikle [vali ve kumandan] L Wn-Hun
olduka taciz edilmitir ... Mslman manc-
nk tipi aslen, Mslman lkelerden gelmitir.
Allageldik mancnklardan ok daha glyd.
Bunlarn en bynde ahap ereve, zeminde-
ki bir ukurun zerinde duruyordu. Gllelerin
ap birka ayak lsndeydi. Yere dtk-
lerinde ya da drt ayak derinlikte bir ukur
ayorlard. Eer [topular] byk mesafeye at
yapmak istiyorlarsa, [kar] arl arttryorlar
ve daha geriye [kola] takyorlard; daha yakn
bir hedefleri olduunda, onu [arl] daha ne
doru, [kaldra noktasna] daha yakna yerleti-
riyorlard.
10
Konuyu sonlandrrken, Leonardo da Vincinin
dikkate deer bir denge arlkl mancnk izi-
mi geriye brakt anlmaldr (bkz. s. 119daki
modelimiz)
11
. O, iziminde, kol ekseni evresine
bir ark yerletirmektedir, bu ark bir mesa-
fe ayarlaycs ilevini yerine getiriyor grn-
mektedir. D. Hill
12
, evvelce bu izime iaret
etmitir. J. Needham
13
, Leonardonun mancn
Mariano Taccola
14
(. yaklak 1458) vastasyla
tanm olduunu sylemektedir. Kanaatimce,
Leonardonun izimi byle olmakla birlikte,
Taccolann sunumundan olduka uzaktr. Onun
mesafe ayarlaycs ve birok ip demetleriyle g-
lendirilmi kollar, bir doulu numuneyi anmsat-
maktadr.
10
Needham, Joseph: a.e.,s., 221.
11
Leonardo da Vinci, a.y., s. 294.
12
Trebuchets, in: Viator. Journal of the Center for Medi-
eval and Renaissance Studies (Los Angeles) 4/1973/99-
114 (Tekrarbasm: D.R. Hill: Studies in Islamic Technol-
ogy, Variorum Collected Studies Series 555, 1998, No.
XIX), s. 104.
13
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
cilt 5, ksm 6, s. 204-205.
14
Bkz. Sarton, G.: Introduction to the History of Science,
Cilt 3, ksm 2, s.1552.
c) Ateli Silahlar
Mslmanlar yaylmalarnn ilk on yllarnda
ehir kuatmalar esnasnda, Sasanilerden ya da
Yemenlilerden miras aldklar
1
ta mancnk-
lar cepheye soktuklar gibi, Bizansllardan da
alp benimsedikleri rum ateini kullanmaktadan
geri kalmamlardr. 97/715 ylndaki stanbul
kuatmasnda, ateli maddeyi, yani nef (petrol)i,
kullandklar
2
bilinmektedir. Daha nce anld
gibi (bkz. s. 94), erken Abbasi dneminde, her
halkarda 4./10. yzyldan nce, rum atei hak-
knda Arapa bir kitap domutur.
Yzyllar boyunca, sadece Arap-slam kltr ev-
resinde deil, baka blgelerde de kullanlan bu
etkili sava maddesi iin, hi kukusuz zamanla
farkl bileim formlleri gelitirilmitir. 13. yz-
yldan olduka gelitirilmi bir bileim hakknda,
muhtemelen bu yzyln sonuna doru domu
olan Liber ignium ad comburendos hostes
3
isimli
kitap sayesinde bilgilenmekteyiz. Latince olarak
gnmze ulaan yaklak alt sayfadan oluan
bu kitapk, Marcus Graecus isimli bir kiiye
atfedilmektedir ve farkedilebilir bir dzenden
uzak bir forml koleksiyonundan ibarettir
4
. J.R.
Partingtona
5
gre, kitapn yazar, 12. veya 13.
yzyldan bir Yahudi veya spanyol idi
6
. Liber
1
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Ge-
schtzwesens, a.y., s. 134 ff.
2
Bkz. Anonim: el-Uyn ve-l-adi f Abr el-
ai, ed. J. de Goeje, Leiden 1869, s. 24; Canard,
Marius: Textes relatifs lemploi du feu grgeois chez
les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes (Cezair)
6/1946/3-7.
3
ou edisyonlar ve tercmeler iin bkz. Sarton, G.:
Introduction to the History of Science, Cilt 2, ksm 2, s.
1037-1038; ngilizce tercme ile birlikte en yeni edisyon
Partington tarafndan yaplmtr, a.e., s. 42-57.
4
Partington: a.e., s. 58.
5
a.e., s. s. 60.
6
Partington (s. 60) yle demektedir: [Henry V.L.]
Hime kitabn yazarnn veya mterciminin bir Yunan
veya Mslman (o hi <Yunan Atei > adn kullanm-
yor) deil, bir Yahudi veya spanyol olduunu dn-
yordu; zira o Arapa kelimelerin Latince karlklarn ya
bilmiyor ya da onlar o kadar alk olduklar iin terc-
meye ihtiya duymuyordu (alkitran ve zembac evrilme-
den alnmtr, bakr iin kullanlan Arapa nus amer,
aes rubicundus not cuprum diye ifade ediliyor...).
G R
99
igniumun ana forml, bildik yan yan sra saf
kkrt, arap tortusu, sarcocolla (ayn isimli bir
ran aacnn reinesi), karasakz, yemek tuzu ve
petrolden (neft) olumaktayd
7
.
Liber igniumdaki en gelimi forml, gherile
ve at barutu (kara barut) bilgisini ortaya koy-
maktadr. Fakat gherilenin rum atei ile ilikisi
yoktur, aksine kkrt ve kmr ile ilikili ola-
rak gerek at barutuna gtrmektedir ve bu
havai fieklerin ve topu patlangacnn imali
ile snrldr
8
.
Kitab yaklak olarak tarihlendirmeye ve bilim
tarihsel adan deerlendirmeye ynelik 1845
ve 1849 yllarnda yaynlanan almalarnda
9
Joseph-Toussaint Reinaud ve Ildefonse Fav,
iin zn kavram grnyorlar. Onlar, Arap-
a, Farsa ve ince kaynaklardan birok tarihsel
rivayetlere, zellikle de asan er-Ramm (.
694/1295)n Kitb el-Fursiyye ve-l-Menib
el-arbiyye
10
adl deiik redaksiyonlar halin-
de gnmze ulaan sava teknii hakkndaki
kitabna dayanyorlard. Reinaud ve Fav, Liber
igniumun tarihlendirmesini veya domasn
1225 ve 1250 yllar arasnda gryorlard
11
.
Konuyla uzun yllar sren uralar sonrasn-
da, ateli silahlarn douuna ilikin soru hak-
knda iki bilgin u gre ulamlardr: Eski
ada Yunanlar ve Romallar savalarda
belirli yakc maddeleri kullanmlardr, fakat
bunlarn bileimleri olduka basit formller-
le snrl idi. Bizansllar tarafndan ge dnem
antikitede kullanlm ve kendilerine ilkin
byk yarar salam olan askeri ate sanat
kayda deer bir iyiletirme yaamtr, bunun-
la birlikte son mkemmelletirmeleri inliler
7
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.
168.
8
a.e., s. 169.
9
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1
re
partie:
Du feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la
poudre canon, Paris 1845 ve Du feu grgeois, des feux
de guerre, et des origines de la poudre canon chez les
Arabes, les Persans et les Chinois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 14/1849/257-327.
10
Bkz. Brockelmann, C.: GAL, 1. Suppl.-Bd., s. 905; ne-
ir d ayf el-Abbd, Badd 1984 ve Amed Y. al-
asan, Halep 1998.
11
Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 282.
yapm grnmektedir. Hi olmazsa inlilerin,
ate kompozisyonlarnn imalini deitirecek
maddeyi, yani gherileyi farkeden ilk kimseler
olduklarna kuku yoktur. Araplar inlilerden
belirli sayda ate maddelerini alarak kendileri-
ne mal ettiklerinde, at barutunu oluturan
ana maddeyi kartrmay onlardan renmiler-
dir: Gherile, kkrt ve kmr.
12
Araplarn
kimya alannda kaydettikleri ilerlemeler veya
en azndan onlarn kullanmnda gerekletir-
dikleri gelime, gherileyi arndrmay nemli
lde iyiletirmelerini salamtr
13
. Reinaud
ve Favye gre, inliler gherileyi kefeden
ve havai fiek imalinde ilk kullananlardr. Onlar
ayrca, bu maddeyi kkrt ve kmr ile kartran
ve karmn yanmas sayesinde oluan itme gc-
n ilk farkedenlerdir. Bu, onlar havai fiek imal
etme fikrine gtrmtr. Araplara gelince, at
barutunun patlama gcn fark etmiler, kullan-
mlar ve onunla ateli silahlar icat etmilerdir
14
.
inlilerin daha 13. yzyldan nce gherileyi
ve onun patlama zelliini tanm olduklar
tespitine ramen, Araplarn bu bilgiyi inlilere
mi borlu olduklar, yoksa onlarda bamsz bir
gelimeyle kar karya m olduumuz sorusu
bugne kadar yantsz kalmaktadr. Konunun
bugne dek ele alnnda, at barutunun ana
unsuru olan gherilenin 13. yzyldan nce
Arap-slam kltr evresinde bilinmediinden
hareket edilmektedir. Bu tartma, zellikle in
dnda gherilenin imdiye kadarki bilinen
en eski anlna dayanmaktadr. Abdullh b.
Amed bn el-Bayr
15
(. 646/1248)n basit
ilalar kitabnda (el-Cmi li-Mfredt el-Edviye
ve-l-Aziye), Maribli bilginlerce bu maddenin
brd ad altnda bilindii anlmaktadr.
12
Reinaud ve Fav: Du feu grgeois, a.y., (1849), s. 260.
13
a.e., s. 261.
14
a.e., s. 327.
15
Ed. Kahire 1291 H., cilt 1 (Tekrarbasm: Islamic Me-
dicine serisi, cilt 69, Frankfurt 1996), s. 30; Franszca
tercme L. Leclerc, Trait des simples, cilt 1, Paris 1877
(Tekrarbasm: Islamic Medicine serisi, cilt 71, Frankfurt
1996), 71; bkz. Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie.
1
re
partie: Du feu grgeois, a.y., s. 14-15.
100
S A V A T E K N
bn Eb Uaybia (. 668/1270)nn tp tarihi ese-
rinde yapt bir alntdan, tabib Abdullh b. s
bn Bateveyh (. 420/1029 civar)in Kitb el-
Muaaddimt veya Kenz el-Eibb isimli kitabn-
da, gherilenin yapay buz imali iin kullanmn
ayrntl bir biimde tarif etmi olduunu ren-
mekteyiz
16
. Buna, daha E.O. von Lippmann 1906
ylnda dikkat ekmiti
17
.
Arap yaznnn gherilenin at barutu imali iin
kullanm hakkndaki bilinen en eski rivayetini
Reinaud ve Fav
18
(19. yzyln ortas) asan
el-Ramm (. 694/1295)n kitabnn Paris yaz-
masnda bulmulardr. Ayrca, sava konusuna
ilikin nemli bir anonim kitabn (el-Mazn f
Cmi el-Funn) Petersburgda korunan yaz-
masnda
19
, bir topun ve bir tfein tarifini gr-
mlerdi (bkz. s. 133). Bu, iki bilgini, at barutu
itme gc kefinin Arap-slam kltr evresinde
gerekletii kanaatine gtrm, at barutunun
ilk kullanm yerinin Dou Avrupada, Don nehri
boyunca uzanan blgede olmas gerektii eklin-
deki dncelerini revize etmek zorunda kalm-
lard
20
. Reinaud ve Fav tarafndan Petersburg
yazmas vastasyla elde edilen, at barutunun
itme gcnn Arap-slam kltr evresinde en
16
Uyn el-Enb f abat el-Eibb, ed. A. Mller,
cilt 1, Kahire 1299 H. (Tekrarbasm: Islamic Medicine
serisi, cilt 1, Frankfurt 1995), s. 82-83.
17
in: Abhandlungen und Vortrge zur Geschichte der
Naturwissenschaften, cilt 1, Leipzig 1906, s. 122-123; bkz.
Sezgin, F.: GAS, cilt 3, s. 335.
18
Bkz. zellikle Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 261 ve
De lart militaire, a.y., 200.
19
Hali hazrdaki signatr C 686, bkz. Chalidov, A.B.:
Arabskije rukopisi Instituta Vostokovedenija, cilt 1, Mos-
kova 1986, s. 493.
20
Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309. Yazmann ana-
lizi iin (burada Kitb el-Mazn ve-Cem el-Funn)
bkz. Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse
Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de St.-
Ptersbourg, in: Bernhard Dorn: Das Asiatische Mu-
seum der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu
St. Petersburg, St. Petersburg 1846, s. 452-460; Reinaud,
J.: De l art militaire chez les Arabes au moyen ge, in:
Journal Asiatique, sr. 4, 12/1848/193-237, zellikle s.
203-205, 218-219, 221, 223, 226-227 ve Reinaud ve Fav:
Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 309-314 (burada yazar-
lar at barutunun itme gcnn kefedilmesi hakkndaki
grlerini Araplarn lehine tashih etmektedirler).
ge 8./14. yzyln ikinci yarsnda bilinmi olma-
s gerektii sonucu, bn Erenbu ez-Zerdk
(774/1373de yazmtr)n Kitb el-En f el-
Mancn isimli kitabyla destekleniyor. Topkap
Saray Ktphanesinde (III. Ahmed, 3469) bulu-
nan bu resimli yazma
21
daha o zamanda hayli
gelimi top tiplerinin izimlerini iermektedir.
Kukusuz biz ne bn Erenbu ez-Zerdkn
yaad zaman, ne de anonim Kitb el-Mazn
(8./14. yzyl)un muhtemel yazm tarihini, ilk
ateli silahlarn douu iin st snr olarak kabul
edemeyiz. Her iki yazar da, ncelleri ve ardllar
gibi, kitaplarnda dnemlerinin ve corafi evre-
lerinin bilgilerini kaydetmilerdir. Onlar ilgilen-
diren, objelerin kkenine ve dou zamanlarna
ilikin soru deil, bilakis kendilerinin halihazrda
bildikleri durumun tarifidir. Bundan dolay bn
Erenbunn kitabnn 774/1372 tarihli yazmas
Arap-slam kltr evresinde ateli silahlarn
douu iin bize bir en yukar (Terminus a quo)
deil, bir en aa (Terminus ad quem) tarihleme
snr vermektedir.
Arap-slam dnyasnda bir ateli silahn kullan-
mna ynelik imdiye kadar bilinen en eski iaret,
Sicilmsa ehrinin 672/1273 ylndaki kuatma-
s mnasebetiyle mevcuttur. nl tarihi bn
aldn tarih eserinde, Merinid Sultan Eb
Ysuf Yab (dnemi: 656/1258-685/1286)un
Sicilmsaya kar mancn (mancnklar),
arrdt (byk at yaylar) ve hindm en-nef
(at barutunun atelenmesinden sonra demir
gllelerin yataktan (izne) frlatld bir silah)
cepheye srdn rivayet etmektedir
22
. lk ola-
rak bu rivayete dikkat ekmi olan Reinaud ve
Fav, bu haberin ieriinin gerekliinden kuku
duymaktadrlar, zellikle u nedenle, nk bu
21
Bkz. Ritter, H.: La Parure des Cavaliers und die
Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam
18/1929/116-154, zellikle s. 150-151. Yazmann balk
sayfasnda bulunan tarih yanltr, kitap Mngli Bu (.
782/1380)ya ithaf edilmitir; fol. 58b ve 126a, ayrca 21
ramazan 774 tarihli bir, fol. 181b, ve cum. II 775 tarihli
bir dier kolofon bulunmaktadr (Ritter).
22
Tar bn aldn, ed. all ade ve Sheyl Zekkr,
Beyrut 1981, cilt 7, s. 249.
lan ateli silahlara ilikin bilgi vermektedirler
29
.
Bu konu hakkndaki son sz G. Khlere
30
bra-
kyorum: 1325 ylndan itibaren gerekten ateli
silahlarn sz konusu olduu ve Araplarn bunlar
Batya sevketmi kimseler olduklar kanaatini
kazanmak iin, bu veriler Arap litelatr ile ba-
lantl olarak anlalmaldr.
29
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1
re
par-
tie: Du feu grgeois, a.y., s. 70-72 Khler, G.: Die En-
twicklung des Kriegswesens, a.y., s. 223; Partington, J.R.:
A History of Greek Fire, a.y., s. 191, 193-195.
30
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y.,
s. 223.
G R
101
rivayet, onun ada kaynaklar tarafndan tasdik
edilmemektedir
23
.
Yaklak 60 yl sonra, 774/1334 ylnda, Nasriler
Sultan I. Eb el-Veld sml (dnemi: 713/1314-
725/1325), Lisneddn bn el-abin Granada
tarihi hakkndaki eserinde rivayet ettii zere,
Hristiyanlar tarafndan igal edilmi olan kar
kalesini (Huescar, Granadann yaklak 110 km
kuzey dousunda) topa tutmu ve neft ile ile-
yen bir aletten scak demir bir glle frlatmtr
... (ram bi-l-le el-um el-mtteaze bi-n-
nef kret add mumt ...)
24
. Mteakip bir
beyitte top grlts gk grlts ile karla-
trlmaktadr.
bn el-abin aktard rivayet, daha 18. yz-
ylda bilginlerin dikkatini ekmiti. spanyol
oryantalist M. Casiri
25
bunu Latinceye evir-
miti. Ondan, dierlerinin yan sra tarihi Jos
Antonio Conde
26
(1765-1820) de bunu almtr.
Pasajlarn Casiri evirisinde, muhtemelen onun
kulland yazmada demirden kelimesi bulun-
mamaktadr. Bu, bir dizi bilginin bn el-abin
gerekten bir topu mu
27
yoksa daha ziyade byk
bir mancn m
28
kastetmi olabilecei sorusunu
sormalarna neden olmutu.
spanyol kroniklerde bulunan baz rivayetler
Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda 1331, 1340
ve 1342 yllarnda vuku bulan savalarda kullan-
23
Reinaud ve Fav: Histoire de lartillerie. 1
re
partie:
Du feu grgeois, a.y., s. 73-77; kr. Partington, J.R.: A
History of Greek Fire, a.y., s. 191.
24
el-a f Abr arna, ed. M. A. nn, cilt 1, Ka-
hire 1955, s. 398; Quatremre, E.: Observations sur le feu
grgeois, in: Journal Asiatique, sr. 4, 15/1850/214-274,
zellikle s. 255-257; Allouche, I.-S.: Un texte relatif au
premiers canons, in: Hespris (Paris) 32/1945/81-84; Co-
lin, G.S.: in: Encyclopaedia of Islam. New Edition, cilt 1,
Leiden 1960, Sp. 1057.
25
Bibliotheca Arabico-Hispana Escurialensis, cilt 2, Ma-
drid 1770, s. 7.
26
Historia de la dominacion de los Arabes en Espana,
Paris 1840, s. 593 (grlmedi); bkz. Reinaud ve Fav:
Histoire de lartillerie. 1
re
partie: Du feu grgeois, a.y.,
s. 70.
27
rnein Quatremre, E.: Observations sur le feu gr-
geois, a.y., s. 258 ff.; Khler, G.: Die Entwicklung des
Kriegswesens, a.y., s. 222-223.
28
Bunun iin bkz. Partington, J.R.: A History of Greek
Fire, a.y., s. 191-193, 228.
Bombalar ve El Bombalar
Orta Asyada, randa ve Volga blgesinde yap-
lan arkeolojik kazlar sayesinde bilinen kresel-
konik kaplar, uzun bir sre, mimari sslemeler,
cva ve takdis edilmi su kaplar veya lambalar
olarak kabul edililiyordu. Bizim burada bomba-
larla ve el bombalaryla kar karya olduumuz
dncesi, ilkin geen yzyln yirmili yllarnn
sonuna doru kendini kabul ettirmeye balad. Bu
yeni yorumun ncs Wsewolod von Arendt idi
1
.
Byk lde korunarak gnmze ulam olan
bu kaplar, alk olunmayan bir salaml ortaya
koymaktadr ve gze arpar ince boyunlar var-
dr. Suriyede bulunan baz numuneler fet-fet
(zafer-zafer), bi-am (am [ehir]da)
veya dua ifadeleri gibi yaztlar tamaktadr.
Bu bombalarn dou ve yayl yerleri hakknda
Arendt, dncelerini yle dile getirmektedir:
Kresel-konik biimli kaplara Mslman dou-
nun hepsinde rastlamaktayz.
slam, gerekten bu nesnenin tpk bir yaylma
faktr gibi karmza kmaktadr. Ateli silah-
lar tarafndan hkmsz braklana kadar bu nes-
neden slam, zafer dolu ilerlemesinde bir sava
arac olarak faydalanm.
2
1
Die sphrisch-konischen Gefe aus gebranntem Ton,
in: Zeitschrift fr historische Waffen-und Kostmkunde
(Dresden) N.F. 3/1931/206-210.
2
a.e., s. 209.
102
S A V A T E K N
Arendtin tahminine gre, bu kaplar, rum atei
gibi hem ate maddelerini hem de patlama mad-
desini iermekteydi: Bombalarn ieriinin
patlayc tesiri, kesinlikle kuku gtrmez; bu
olaanst salamlktaki kaplarn eski kalelerin
mezarlarnda karlalan paralar buna tanklk
etmektedir. Bu nedenle biz eski kil bombalar srf
yangn karclar olarak gremeyiz. Yanabilir
ok az materyale sahip olan Asya ehirleri ve
kaleleri iin bunlarn etkileri ok az olurdu.
3
Bu durum, bombalarn bu tr frlatlna ilikin
u sonulara izin vermektedir: Hemen hemen
btn kaplar, daralma gsteren bir boyna sahip-
ti. Bu daralma, ince bir sicim ile sarlmak iin
belirlenmi grnmektedir. Bombalarn, sava-
larda, kabn boynunu saran ve dier ucu kemere
veya semere taklm, daha sonra frlatmak iin
kullanlm olan bir sicimle tanm olmalar
muhtemeldir.
Bomba, daire hamlesiyle frlatlm olabilir, bu
arada sicim bombalarn uu menzilini arttrmas
gereken bir sapan roln oynamtr.
4
Arendt, aratrmalarnda Moskova Tarih
Mzesinde kullanmna ak materyale daya-
nabilmitir. Bu sayede, amda bulunmu olan
ve kendisinin dolayl yoldan bilgi sahibi olduu
bomba tipi arasnda bir yaknlk bulunduunu
tahmin etmektedir
5
. Zengin sslemeli kaplar,
7./13. ila 8./14. yzyl olarak tarihlendirmektedir
6
.
Kaptan koparlm olabilecek minicik parack-
lar analize etme imkanna sahip olmamaktan
dolay hayflanmaktadr
7
.
Arendtin bu dilei, Maurice Mercierin
8
abalar
sayesinde yerine getirilmitir. Suriyede Fransz
deniz subay olarak bulunan Mercier, 1916dan
itibaren Kahire Mzesinin sanat eserlerini koru-
3
Die sphrisch-konischen Gefe, a.y., s. 209.
4
a.e., s. 210.
5
a.e., s. 209.
6
a.e., s. 209.
7
a.e., s. 209.
8
Ulat sonular Le feu grgeois. Les feux de guerre
depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952, isimli
eserinda kaydetmitir.
ma grevlileriyle defalarca temasa gemi ve eski
Kahiredeki arkeolojik kazlarda bulunmu olan
bu tr bir dizi malzemeyi mlkiyetine geirmi-
tir
9
. Aratrmalar sresince, Kahirede bulunan
numunelerin I. Amalrich tarafndan 1168 ylnda
ehrin kuatlmas
10
srasnda Msrllarn kul-
landklar sava aralarndan olduu kanaati-
ne ulamtr
11
. Bu tahmininde Mercier, tarihi
el-Marznin rivayetine dayanyor, buna gre,
yukar Msrn valisi olan vir b. Mucr es-Sad
(. 564/1169) bu kuatma iin 20.000 rrt
nefi ve 10.000 meal nr Kahireye gnder-
mitir
12
. Bombalarda, at barutlu ve sv yakc
maddeli olanlar ayrt etmektedir. O, yukarda
bahsedilen IX. Ludvigin ordusuna kar 1249
tarihli el-Manra savunmasnda da her iki tip
bulmaktadr (bkz. s. 94)
13
.
Gnmze ulaan Kahire, skenderiye, Kuds,
am ve Tripoli (bugnk Lbnanda) bomba-
larnn Mercier vesilesiyle elde edilen kimyasal
analizleri, onu, Arap-slam lkelerinin gherile
ile olan tanklklarnn genelde kabul edilenden
ok daha erken bir dneme dayand kanaatine
gtrmtr, kukusuz bu kanaati tarihi kantla-
rn desteine dayanyordu. skenderiye Feneri
kulesinin eski saraynda 1798 ylnda bulunan
bombalarn analiz sonucunu 1937 ylnda yayn-
lamtr
14
. Gerekli analizleri yapm olan kimya
enstitlerinin raporlarn Mercier, Arap-slam
dnyasndan gnmze ulaan bir dizi bomba
fotoraflaryla birlikte 1952 ylnda yaynlanan Le
feu grgeois isimli kitabnn sonunda uzmanlar
dnyasna sunmutur.
9
a.e., s. s. 94.
10
Bkz. Grousset, Ren: Histoire des croisades et du
Royaume Franc de Jrusalem, cilt 2, Paris 1935, s. 525-
534.
11
Mercier, M.: a.e., s. 98 ff., 104, 125 ff.
12
el-Mevi ve-l-tibr bi-zikr el-ia ve-l-sr, a.y.,
cilt 1, s. 338; Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 73.
13
Mercier, M.: Le feu grgeois, a.y., s. 77, 125.
14
Quelques points de lhistoire du ptrole. Vrifcations
par le laboratoire, in: II
me
Congrs Mondial du Ptrole,
Paris 1937, cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s.
87-95; bkz. ayn yazar: Le feu grgeois, a.y., s. 99.
G R
103
Merciernin edindii
15
kanlar arasnda u bizim
iin nemlidir: Msrllarn, I. Amalrich tarafn-
dan kuatlmalar srasnda, kuru patlayc madde
ile doldurulmu bombalar kullandklar 1168
yl, bu tip iin en gen tarihi snr (terminus
ad quem) olarak saylabilir. Bu tip, asan er-
Rammn kitabnda avrr (tek. rre, tes-
tiler) veya karrz m (Suriye testisi) olarak
geen bomba veya el bombas olmaldr
16
.
Daha sonra, 1959 ylnda Henri Seyrig
17
, arkeo-
log olarak Antiquits syriennes balkl makale-
sinde, frnlanm kilden olan ve o dneme kadar
olduka farkl olarak sv (cva, parfm veya ie-
cekler) vazolar, bombalar veya Eol-toplar (bkz.
aa) olarak anlalm olan bu kresel-konik
kaplarn mahiyetine ilikin soruyu sormutur. O,
ilk iki aklamann, kaplarn fiziksel karakterleri
nedeniyle kabul edilemeyeceine meyletmekte-
dir. una iaret etmekte: Bunlar ilk olarak, alt
tarafta sivrilmektedir ve bu nedenle dik konula-
mazlar, ikinci olarak, bunlar ime kaplar olarak
hizmet etmek iin ilerine ok az ey alabilirler ve
nc olarak, 3 ila 5 mm, ounlukla 4 ila 5 mm
apl olduka dar boyunlara sahiptir, bu nedenle
svlar rahatlkla doldurulamaz
18
.
El bombalar konusunda da Seyrig
19
, dar boyun-
da bir engel grmektedir. Bunlar byk miktar-
da barut ile doldurmak zordur ve byle bir dene-
yin yaplp yaplmad da kendisinin malumu
deildir. Ona gre bu hipotezi savunmu olan M.
Mercier, bu tr pratik bir denemeye iaret etme-
mektedir
20
. Ayrca, gnmze ulaan numune-
lerde sadece nadir durumlarda yanc maddelerin
bulunabilecei dncesini dile getirmektedir
21
.
Kimyasal bir analiz bu bakmdan hayal krklna
uratc sonular verebilirmi.
15
Le feu grgeois, a.y., s. 123-126.
16
a.e., s. 94, 126.
17
in: Syria. Revue dart oriental et darchologie (Paris)
36/1959/38-89, s. 81-89: 75. Flacons? Grenades? olipi-
les?
18
a.e., s. 83.
19
a.e., s. 85.
20
a.e., s. 85.
21
a.e., s. 85.
Seyrigin son itirazlarna ynelik olarak denile-
bilir ki, o, Merciernin
22
kitabn tam olarak oku-
mam, ayrca kendisinin bu konuya ilikin dip
notlarnn ieriiyle bir dereceye kadar eliiyor
grnmektedir.
Seyrig, ayrca u dncesini de dile getirmekte-
dir: Bombalarn ou dekore edilmitir
23
ve bunla-
rn bazlar dua ve baar dilekleri tamaktadr
24
.
Bombalar-teorisi taraftarlarnn, baz uluslarn
oklarn tezyinatla bezedikleri
25
cevaplar onu
ikna etmeye yetmemektedir
26
. Onun temellen-
dirmesini burada tekrarlamakszn, sava tek-
nii hakkndaki Arapa kitaplarda resmedilmi
olarak bulduumuz, asan er-Ramm (yazma
Paris)n veya bn Erenbu ez-Zerdkn
(yazma Topkap Saray) kitaplarnda olduu gibi,
ou ate toplarnn ok fazlaca dekore edildiini
sylemeliyiz. Seyrig, bildii hipotez arasnda
Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) hipotezini
favorize etmeye meyletmektedir. Bu top, buhar
fleci ince bir delik ile donatlm metal bir
kredir, bu kre suyla doldurulur ve bundan
sonra atee konulur, buharn <iddetli frmesi-
ni> gstermek iin.
27
Aeolipilei evvelce Heron
ve Vitruv biliyorlard. 1951 ylnda yaynlanan
makalesinde W.L. Hildburgh
28
, frnlanm kilden
kaplarmzn bir tr Eol-topu olup olamayacan
22
Le feu grgeois, a.y., s. 131-150; ayrca bkz. kitabn
ekinde bulunan Mercierin mlkiyetindeki materyalin
No. 1-8 ieriklerinin listesi.
23
Antiquits syriennes, a.y., s. 85.
24
a.e., s. 84.
25
a.e., s. 85. Burada Fr. Sarre (Das islamische Milet,
Karl Wulzinger, Paul Wittek, Friedrich Sarre, Berlin
ve Leipzig 1935, s. 76)ye atfta bulunmaktadr. Sarre
unu vurgulamaktayd: Bir nesneyi, ssnn gze ar-
pp arpmadna dikkat etmeksizin tezyin etmek ok
byk lde slam sanatnn karakterine uymaktadr.
Metal bir aletin grnmeyen alt taraf, sklkla tpk g-
rnen taraf gibi zengince donatlr. Ayrca Fr. Sarrenin
daha nceki aklamalarna da bkz., Keramik und andere
Kleinfunde der islamischen Zeit von Baalbek, in: Baalbek.
Ergebnisse der Ausgrabungen und Untersuchunge in den
Jahren 1898 bis 1905, cilt 3, H. Kohl, D. Krencker, O.
Reuther, Fr. Sarre, M. Sobernheim, Berlin ve Leipzig
1925, s. 133-135.
26
a.e., s. 86.
27
Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvlker,
Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970), Sp. 26.
28
Aelopiles as fre-blowers, in: Archaelogia (Oxford)
94/1951/27-55; bkz. Seyrig, H.: a.e., s. 89.
104
S A V A T E K N
kendisine sormaktadr. Daha sonra 1965 yln-
da Richard Ettinghausen
29
konuyla sanat tarihi
asndan ilgilenmitir. Henri Seyrigin temeli
salam itirazlarna dayanarak, onun syledii
gibi, kaplarn bombalar diye aklanmas imdi
ona kukulu gelmektedir. Dierlerinin yan sra
Seyrig tarafndan ortaya atlan itirazlardan biri-
sine, kaplarn zerinde besmele gibi dua ifadele-
rinin mevcudiyetine iaret etmektedir
30
. Bildii
yorumlar arasnda E. von Lenzin
31
, burada
muhtemelen cva kaplarnn sz konusu olduu
ynndeki yorumunu olguya en yakn olan ola-
rak saymaktadr, her ne kadar tam uygun olan
olmasa da
32
. Bununla birlikte Ettinghausen, ken-
dini bununla balamamakta ve yazmalarn ince-
lenmesinin, kimyasal tetkiklerin ve aerodinamik
deneylerin gelecekte aklk ve netlik salayabile-
cei midini dile getirmektedir
33
. O, maalesef M.
Mercier tarafndan kaydedilmi kimyasal analiz
sonularn tanmam grnmektedir.
Konu hakknda halihazrda bildiim en yeni ara-
trma A sphero-conical vessel as fua, or
a gourd for beer adn tamaktadr ve A.
Ghouchani ve C. Adle tarafndan yaplmtr
34
.
Bu almada, fua kelimesinin Arapa-Farsa
literatrde bir ime kab anlamnda yaygn olarak
kullanldna ilikin imdiye kadarkinden daha
ok ey renmekteyiz. Bununla birlikte iki yazar,
isabetli olarak, bir fuanin baka amalara da
hizmet etmi olabileceinin altn izmektedirler
35
.
Yazarlar, irab henen (afiyet olsun!) yazsn
tayan bir dizi kabn fotoraflarn vermektedir-
29
The uses of sphero-conical vessels in the Muslim
East, in: Journal of Near Eastern Studies (Chicago)
24/1965/218-228.
30
a.e., s. 225.
31
Handgranaten oder Quecksilbergefe?, in: Zeit-
schrift fr historische Waffenkunde (Dresden) 6/1912-
1914/367-376; bu grn rtmesi iin bkz. Gohlke,
W.: Handbrandgeschosse aus Ton, a.y., s. 378-387.
32
Ettinghausen, R.: The uses of sphero-conical vessels,
a.y., s. 224.
33
a.e., s. s. 226.
34
Muqarnasda yaynlanmtr. An annual on Islamic
art and architecture (Leiden) 9/1992/72-92; ayrca bkz.
Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans
Persian; one mans coconut is another mans grenade,
in: Muqarnas 10/1993/275-285.
35
A sphero-conical vessel, a.y., s. 73-76.
ler ve bunlar thick body, narrow opening, and
short neck [ince gvde, dar az ve ksa boyun]
ile karakterize edilen kresel-konik kaplar olarak
nitelendirmektedirler. Elbette bu kaplarn hepsi
kresel-konik bir forma ve ifade edilen nitelik-
lere sahip deildir. Yazarlar, benim kanmca, en
nemli belirtilerden birisini ihmal etmilerdir.
Bizim iin bomba olmalar muhtemel objeler,
dayanak olmakszn dik konulamayacak ekil-
de alt taraftan sivrilmektedir. Kukusuz fu
olarak nitelendirilen kaplar farkl amalar iin
kullanlmtr
36
. Kk el bombalar, mancnk-
lar tarafndan frlatlan byk numunelerden
farkl olarak, yaklak 3 ila 5 mm apnda ok
dar bir aza sahipti. Bu az demek ki barut dol-
durmaya deil, ateleme fitilinin getii boaz
tekil ediyordu. Hemen hemen btn el bom-
balarnda gzleyebildiimiz gibi, topuz benzeri
boynu, gbekli gvdeden bir kanal ayrmaktadr.
Bu zellik, o tr bombalarn yapm tarzna ili-
kin karsamalarda bulunmaya izin vermektedir.
Gbekli alt ksm, iki yarm halinde ayr ayr imal
edilmektedir ve daha sonra birletirilmitir. Ayn
ekilde, ateleme fitilli tek tek frnlanm st
ksm, ancak barutla doldurulduktan sonra alt
ksmnn zerine oturtulmutur. Kanal her iki
ksmn balant yerini iaretlemektedir. Friedrich
Sarre
37
, 20. yzyln otuzlu yllarnda bulunmu
ve tanmlanm olan tatan dkm kalplarna
iaret etmitir, onlardan ikisini fotoraf halinde
vermitir (bkz. resim). Bunlar, kurundan basz
ivilerle birbirlerine balanmtr. Berlinde yap-
lan kimyasal bir analiz, kullanlan tan dk
seviyedeki sertliinden dolay kolay ilenebilen
ve scaa kar nispeten dayankl olan kloritten
olutuu sonucunu vermitir.
36
Emilie Savage-Smith de bu tr kaplarn bir tipolojisi
ve Khalili koleksiyonundakilerin tariferini yapma dene-
mesinde bundan hareket etmektedir. Bombalar ihtima-
lini darda brakmaktadr, bkz. Sphero-conical vessel:
a typology of forms and functions, in: Science, Tools and
Magic. Part Two: Mundane Worlds, Oxford 1997 (The
Nasser D. Khalili Collection od Islamic Art, vol. 12, part
2), s. 324-337.
37
Das islamische Milet, a.y., s. 77-78.
G R
105
Sarresnin, el bombalar imali iin dkm kalp-
larnn sz konusu olduuna dair gr kesin-
likle kabul edilemez, nk gnmze ulaan ta
kalplar zengince dekore edilmi vazo benzeri
kaplar ekillendirme amal dnlmtr.
Ayrca, bu kalplar kurun basz iviler nedeniy-
le frnda piirmeye uygun deildir, daha ziyade
metal dkm modeli veya cam model sz konu-
sudur.
Ta kalplardan bir tanesi hkkedilmi <eyh
Paa> yazt tamaktadr.
38
Fu olarak adlandrlm olan bir bomba
tipini, Resuliler Sultan el-Muaffer Ysuf b.
mer (. 694/1294) el-Mutara f Funn e-
una isimli kitabnda tarif etmektedir. Bu tip,
38
Burada deerli aklamalar iin bayan Gisela
Helmeckeye (Museum fr islamische Kunst, Berlin) te-
ekkr ediyorum.
39
Ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989, s. 206-207.
at barutuyla doldurulmu ve bir ateleme fiti-
liyle donatlm, olduka sertletirilmi salam
mukavvadan olumaktadr
39
.
Son olarak, asan er-Rammn kitabnn
(yazma Paris, Bibl. Nat. 2825) evvelce 150 yldan
daha nce E. Quatremre
40
tarafndan belir-
tilmi olan dikkat ekilmi olan aydnlatc bir
yerine iaret edilmelidir. At barutunun (brd)
kullanm balamnda yazar, mzraklarn ucuna
sabitlenmi olan (mrekkebe al rus er-rim)
vazolardan (kzn fu ) bahsetmektedir.
Bylelikle, gerektiinde bombalarn (ateleme-
den sonra) mzraklara bal olarak da dmana
frlatldn renmekteyiz.
40
Observations sur feu grgeois, in: Journal Asiatique,
sr. 4, 15/1850/214-274, zellikle s. 246.
106
S A V A T E K N
ekme gl mancnk, ez-Zerdk (775/1374
civar) tarafndan sultan mancn (mancan
suln) olarak nitelendirilmektedir
1
. Burada,
gerekli kaldra gc insan gcnden temin edil-
mektedir
2
. Bizim izimimize gre, alet on asker
tarafndan kullanlabilecek ekilde hazrlanm-
tr. Askerler, sa ve sol tarafta halkalara balan-
m olan ipleri beraberce ve birdenbire aa ek-
mek suretiyle frlatma kolunu sratyorlard
3
.
1
el-An f el-Mancn, ed. . Hind, Halep 1985, s. 100-
102.
2
Khler, G.: Die Entwicklung des Kriegswesens, a.y., s.
164 ff.; Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen
Geschtzwesens, a.y., s. 171.
3
el-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic Technology,
a.y., s. 100.
ekme Gl
Mancnk
Modelimiz:
Tahta ve elik.
Frlatma kolunun uzunluu: 82 cm.
(Envanter No: G 1.01)
izim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma
Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
MANCI NI KLAR
107
Denge Arlkl Mancnk
ez-Zerdk (775/1374 civar), mancnn
Avrupal mancnk (mancn frenc) ola-
rak nitelendirdii bir formunu bilmektedir.
Grld kadaryla burada, Frenkler tara-
fndan kullanlm olan kar arlkl mancnkla
(trebuchium) kar karyayz. Mancnklarn bu
tipinin daha 13. yzyln ilk yarsnda Avrupada
bilindii tahmin edilmektedir
1
. Alametifarika ola-
rak ez-Zerdk bu mancnn kolaylkla her yne
doru dndrlebildiini anmaktadr
2
. Talarla
dolu iki ahap sandk, eit bir frlatma kuvvetiyle
eit vurma gc salar.
1
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Ge-
schtzwesens, a.y., s. 64-65.
2
el-An f Mancn, a.y., s. 97-99.
izim ez-Zerdkdan, el-En,
yazma Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469, fol. 37.
Modelimiz:
Ahap ve elik.
Frlatma kolunun uzunluu: 70 cm.
(Envanter No: G 1.02)
108
S A V A T E K N
arbu (kara boa) olarak adlandrlan
byk mancnk, grne gre daha sonrala-
r, 9./15. yzyldan itibaren toplara gitgide yer
amak zorunda olan mancnklarn en yksek
geliim basaman oluturmaktadr. Bunu, ayn
byklkteki ncellerinden ayrt eden karakte-
ristik zellikler unlardr: Pedal ark ve palan-
ga araclyla ykseltilen glerin kullanlmas,
hedef iin a lerden ve montajda bir tesviye
aracndan yararlanlmas. ez-Zerdk
1
bu manc-
nn fonksiyonunu ve kullanmn tasvir etmekte,
paralarnn olduka tam resimlerini aktarmak-
tadr. Ayrca, bu byk mancnn mancan
ez-ziyr olarak adlandrlan (bkz. s. 110) ve grl-
d kadaryla 7./13. yzylda slam dnyasnda
olduka yaygn olan bir dier tipinden de bahset-
mektedir.
Bu mancnk esas itibariyle, aralarna yatay bir
direin, yani dnme ekseninin sabitlendii iki
iskeleden olumaktadr. Bu eksenin evresin-
1
el-An, a.y., s. 66-68.
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
Denge Arlkl Byk
Mancnk
Modelimiz: Sert aa.
lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 80 cm.
(Envanter No: G 1.03)
M A N C I N I K L A R
109
de, dnme ekseniyle iki farkl uzunlukta par-
aya blnm olup sallanabilen bir frlatma
kolu takl bulunmaktadr. Frlatma kolunun ksa
ucunda talarla dolu bir sandk bulunmaktadr;
daha uzun olan kaldra kolunun ucu bir ipe bal
ta veya bir baka glleyi tamaya yarayan bir
kefe ile balantl bulunmaktadr. Uzun kaldra
kolu iplerle, bocurgatlarla ve pedal arklaryla
aa doru ekilirse, e zamanl olarak ksa kol
kar arlk ile yukar doru kalkar ve bir kanca
ile salamlatrlm uzun kolu gergi altnda tutar.
imdi, eer gllenin yerletirilmesinden sonra
mandal serbest braklrsa kar arlk ksa kolu
aaya doru iddetle eker, uzun kol e zamanl
olarak yukar doru yerinden frlar ve yksek yay-
daki yk, ounlukla talar veya yakc glleleri
hedefe frlatr.
izim asan er-Ramm (. 694/1295)dan, Kitb el-
Fursiyye f Resm el-Cihd, Paris, Bibliothque natio-
nale, ar. 2825.
Rededdn Falallhn dnya tarihinden (Cmi et-Tavr) kuatma sahnesi, yazma Edinburgh University Library, Or.
20, fol. 124 b. Nsha, yazarn hala hayatta olduu 707/1306 tarihinde yazlm ve resimlendirilmitir.
110
S A V A T E K N
Bu mancnk tipi, daha nce anlan arbunn
bir trdr ve Arapa ez-ziyr adn tamak-
tadr. kisi arasndaki ana fark, bunun ta veya
dier byk hacimli nesneler yerine ar oklar
frlatmasnda yatmaktadr. Bu amala, denge
arlna hizmet eden talarla dolu kaplar, masif
bir demir cisim ile deitirilmitir. Oklar af-
tn ucunda kanat benzeri stabilatrlere sahipti.
Bunlar, frlatma koluna sabitlenmi bir ipte bulu-
nan uygun bir kanca yardmyla mancnn teme-
lindeki bir raya ekilebilecek ekilde biimlendi-
rilmiti. Grne gre, rayn eimi hedefe gre
ayarlanabiliyordu. Kitb el-En f el-Mancn
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469, fol. 61.
Denge Arlkl Mancnk
Ok Atarl
Modelimiz:
Sert aa;
lek: 1:20. 59 x 85 cm.
(Envanter No: G 1.20)
M A N C I N I K L A R
111
yazar
1
ez-Zerdkn anmad eyi, okun dikey
izgiye doru ok ekilmemesi iin raya nden
uygun bir klavuzun, mesela kpr biiminde bir
klavuzun takldn tahmin edebiliriz.
Bu mancnn at yn dier byk mancnk
trndekine karn 180 ye yerletirilmitir.
1
el-An, a.y., s. 92-96.
slam dnyasnda oklarn ve baka projektille-
rin atmnda, kar arlkl mancnn artrlm
frlatma gcnden yararlanlmaya ne zamandan
itibaren balandn halihazrda bilmemekte-
yiz. Mur e-arss (6./12. yzyl)nin Tabirat
Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect f el-urb
isimli eserindeki aklamalarndan, bu ortak etki-
nin daha Saleddn (Saladin) dneminde bilin-
dii (bkz. s. 121 ff.) anlalmaktadr.
Klavuzlu ok atma rampasnn bir rekons-
trksiyon denemesi (montaj)
izim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 65.
112
S A V A T E K N
Denge Arlkl Mancnk
Byk Ok Atar
Bu sava aleti, yukarda anlan (bkz. s. 94)
Mur b. Al e-arss (6./12. yzyl)nin
Sultan Saladdne ithaf edilen Tabirat
Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect
f el-urb
1
isimli kitabnda tarif ettii
sava aletlerindendir. Bunu denge ar-
lkl Fars mancn (mancan Fris )
olarak isimlendirmekte ve stad Eb el-
asan el-Abra el-skendernnin bu
aleti kendisine tasvir ettiini ve krokisini
izdiini sylemektedir.
Bu alette, bocurgat ift makara ile dei-
tirilmitir. Kar arl kaldrmak ve
yay germek iin gereksinim duyulan g,
makaralar ve mancnn yeterli uzunluk-
ta tutulan kolu yardmyla aktarlmak-
tadr. Tetiklemeyle birlikte e zamanl
olarak ta projektilin frlatm ve okun
atm harekete geirilir.
1
Yazma Oxford, Bodleian Library, Hunt. 264
(fol. 133b-136b), bzk. Cahen, Cl.: Un trait
darmurerie, a.y., s. 119-120 ve pano III, no. 14.
Modelimiz:
Ahap ve astarlama materyali, 100
x 45 x 54 cm.
(Envanter No: G 1.19)
izim Murdan, Tabira, yazma
Oxford, Hunt. 264, fol. 129b ve 130.
M A N C I N I K L A R
113
Arapas avs bi-l-levleb olan bir veya bir ok
bocurgat araclyla gerilen bu tr byk ok atar,
daha 5./11. yzylda Arap-slam kltr evresin-
de yaygnd (bkz. s. 94). 6./12. yzylda Mur b.
Al e-arss (6./12. yzyl) tarafndan Sultan
Saladdne ithaf edilen sava teknii kitabnda
(Tabirat Erbb el-Elbb f Keyfiyyet en-Nect
f el-urb) ayrntl bir biimde tarif edilmitir
(bkz. s. 94). Modelimizde, esas itibariyle 8./14.
yzyldan el-En f el-Mancnda bulunan
izime uyduk.
izim Murdan,
Tabira, yazma Oxford,
Hunt. 264, fol. 112b.
Yukardan grn, ze-
rine bu byk ok atarn
yerletirildii kulenin
duvarlarn da iine al-
yor grnmekte.
Modelimiz:
Ahap, metal. 110 x 80 cm.
Kiri, gsterim
amacyla elastik sicimden.
(Envanter No: G 1.17)
Bocurgatl
Byk Ok
Atar
izim el-En f el-
Mancn, yazma
Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
114
S A V A T E K N
Byk
Yayl Ok Atar
(Ballista)
Mur e-arssnin (6./12. yzyl, bkz. s. 94)
Tabirat Erbb el-Elbb
1
isimli kitabnda tarif
ettii deiik byk yayl ok atar tipleri arasnda,
st ste ina edilmi ve tek bir bocurgat ile geri-
len, yani tek bir kimse tarafndan yalnz bana
kullanlabilen byk istihkam siperli oklu
byk ok atma yaynn (avs ez-ziyr bi-l-levleb)
en gelimi bir biimi bulunmaktadr.
Modelimiz basitletirilmitir
1
Yazma, Oxford, fol. 80b; tercme Cahen, Cl: a.e., s.
131.
izim Murdan,
Tabira, yazma Oxford,
Bodl., Hunt. 264.
Modelimiz:
Ahap, kam, pirin,
sicim. 55 x 45 cm.
(Envanter No: G 1.18)
M A N C I N I K L A R
115
Arap Denge Arlkl
Mancnklarn
Avrupadaki Yaylm
Villard de Honnecourt (13. yzyln birinci yars,
bkz. s. 60)un verdii bilgilere dayanlarak yapl-
m bir mancnk modeli. Eugne Emmanuel
Viollet le Duc (1814/1879)un yaygn rekons-
trksiyon izimleri
1
gvenilmez grnmektedir.
Modelimiz, W. Freudemann tarafndan tashih
edilmi teknik verilere dayanarak yaplmtr.
1
Modelimizin resmi Liliane ve Fred Funckennn resmi
iin bkz. Rstungen und Kriegsgerte im Mittelalter, G-
tersloh 1985, s. 54.
Modelimiz:
Sert aa.
lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 50 cm.
(Envanter No: G 1.05)
Resim R.A.
Browndan,
Castles. A History
and Guide, Poole
1980, s. 81.
6./12. yzyldan itibaren tarifler, resimler ve kay-
nak tanklklar vastasyla varl ispatlanabilir
olan tipi, en ge 13. yzyln ilk yarsnda Batda
tannm grnyor (bkz. s. 108). Enstitmzn
mzesinde, Arap ncelleriyle karlatrlmas
amacyla, Avrupal mancnklarn drt modeli
bulunmaktadr. Bunlar Werner Freudemann
1990 larda yapmtr.
Mancnklarn Arap-slam kltr evresinde
Roma Kayzer dneminden bilinen ncellerinin
(onager) aksine, ileri seviyede gelitirilmi ve
1.
116
S A V A T E K N
Avrupal mancnk, yaklak 1405 tarihinden,
Eichstttli Konrad Kyeserin Bellifortis
1
isimli
kitabnda (1405 tarihinde bitirilmitir) bulunan
bir resme gre ina edilmitir. W. Freudemann,
modeli, ilevsel yapmak iin resme oranla biraz
iyiletirmitir
2
.
1
Neir Gtz Quarg, Dsseldorf 1967 ( bkz. Hermann
Heimpel, tantma yazs in: Gttingische Gelehrte An-
zeigen 223/1971/115-148); Schmidtchen, V.: Mittelalter-
liche Kriegsmaschienen, Soest 1983, s. 123, 192.
2
Freudemann tam tamna resme gre ina edilmi bir
modelin fonksiyonel olamayacan not etmektedir, n-
k 1.: Sol uta ray kirilerini kapatan oluk zerindeki
balant paras frlatma ilemini imkansz klar ve 2.
Frlatc ok ksadr. Frlatc ipleri bocurgat aft altnda
serbeste hareket etmemektedir. Ayrca Freudemann
gerekli detaylar tamamlamtr ve oranlar, zellikle pe-
dall arklar yerli yerine koymutur.
Resim Kyeserden, Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl.,
Cod. Ms. philos. 63, fol. 48a) W. Gohlkeye dayanarak,
Das Geschtzwesen des Altertums und des Mittelalters,
in: Zeitschrift fr Historische Waffenkunde V, 12
(Dresden 1909-1911) s. 385, resim 41.
2.
Modelimiz:
Sert aa.
lek: 1:20.
Frlatma kolunun uzunluu: 62 cm.
(Envanter No: G 1.04)
M A N C I N I K L A R
117
Resim Kyeserden, Bellifortis
(Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms.
philos. 63, fol. 30a)
Modelimiz:
Sert aa. lek: 1:20.
Frlatma kolunun
uzunluu: 87 cm.
(Envanter No: G 1.06)
3.
Bir dier Avrupal mancnk, yaklak 1405den.
Bu da Eichstttli Konrad Kyeser tarafndan
Bellifortis (Gttingen, Univ. Bibl., Cod. Ms. phi-
los. 63, fol. 30)de resmedilmi, hem de lleriyle
verilmitir ve 1990 yl civarnda W. Freudemann
tarafndan yaplmtr. Bunda ayrca ok ilgin
olan, harekete geirme mekanizmasnn resimde
aka farkedilebilir olmas ve eksiksiz bir biimde
modelinin yaplmasnn mmkn olmasdr.
118
S A V A T E K N
4.
Avrupal mancnk, W. Freudemann tarafndan
u modeller temelinde ina edilmitir: Konrad
Kyeser, Bellifortis (yazma fol. 30 ve 77) ve Cod.
Germ. 600, Bayerische Staatsbibliothek, Mnih
(1390 civar) yazmasndan
1
ve Viyana Cpv 3069
yazmasndan
2
birer resim.
1
Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter, Ber-
lin 1928 (Tekrarbasm: Dsseldorf 1987), s. 626-627, 719,
resim 2.
2
Schmidtchen, V.: a.e., s. 189, resim 58.
Resim yazmadan, Viyana Cpv 3069, Schmidtchene
dayanarak, Mittelalterliche Kriegsmaschinen,
a.y., s. 189.
Modelimiz: Sert aa.
lek: 1:20. Frlatma
kolunun uzunluu: 100 cm.
(Envanter No: G 1.07)
Resim, Cod. Germ.
600, Bayerische
Staatsbibliothek,
Mnih (1390 civar).
M A N C I N I K L A R
119
Bu mancnn Leonardo da Vinci tarafndan
yaplm olan iziminden yukarda (s. 98) bah-
sedilmiti. Bu izim, modelimize temel tekil
etmektedir. Bu mancnkta bir mesafe ayarlay-
csnn kullanld hatrlatlmaldr, Arap model-
Resim Leonardo da Vinci den s. 294.
Mancnk
Mesafe Ayarlaycl
Modelimiz: Ahap, metal, sicim.
Ykseklik dikey frlatma
koluyla birlikte: 1,17 m.
(Envanter No: G 1.21)
lerden en ge 8./14. yzyldan itibaren tand-
mz gibi (bkz. s. 134). Mesafe ayarlaycs bir ark
formunda mancna yerletirildii iin belirli bir
ilerleme kendini gstermektedir.
120
S A V A T E K N
Gherile ieren bir karmla doldurulmu per-
vazl bir yangn tenceresi (dr) zellikle patlama
tesiri amacna ynelik olarak imal edilmitir. Bu
ara yakc madde ile doldurulmu borucua
(ikr) sahiptir ve atelemeden sonra bir manc-
nktan veya bir mzrak yardmyla frlatlr
1
.
1
Reinaud ve Fav: Du feu grgeois , a.y., (1849), s. 44;
resim ksm pl. II, fg. 23; von Romocki, S.J.: Geschichte
Yangn Tenceresi ve
<Biyolojik> Bomba
Modellerimiz: Seramik, kil boyama.
a) 19 cm (Envanter No: G 2.18).
b) 18,5 cm. (Envanter No: G 2.19).
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469.
Model (b) <B-Silah>nn bir erken formunu
temsil etmektedir, akrepler veya ylanlar gibi
tehlikeli hayvanlarla doldurulmu bir bombadr,
ok sayda kk hava delikleriyle karakterize
edilmitir.
der Explosivstoffe. I. Geschichte der Sprengstoffchemie,
der Sprengtechnik und des Torpedowesens bis zum Be-
ginn der neuesten Zeit, Berlin 1895, s. 71-72.
B O M B A L A R
121
avrr (tek. rre, testi) resmi, asan er-Ramm,
K. El-Fursiyye, yazma Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol.
88.
Resim ez-Zerdkdan, el-
En, yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469.
Resim el-Mazn f Cmi el-Fnn, yazma
Leningrad C 686, fol. 146.
122
S A V A T E K N
Bombalar
Btn resimler Khalili Collectiondan,
a.y. Cilt 12,2 s. 324, 334f.
Modellerimiz:
Seramik, kahverengi mlek sr,
fitil. Ykseklik 17-19,5 cm (Envanter No: G 2.03-06).
B O M B A L A R
123
Modellerimiz: Seramik,
kahverengi mlek sr, funya.
Ykseklik 10-16 cm (Envanter No: G 2.11-17).
Yakc ve/veya patlayc maddeler tayan sava gemile-
rinin resmi, asan er-Ramm, K. el-Fursiyye, yazma
Paris, Bibl. Nat. ar. 2825, fol. 100.
124
S A V A T E K N
bn Erenbu ez-Zerdk
1
(774/1373)n Kitb el-En f
el-Mancn isimli kitabnda,
yakn arpmada kullanlan
ve mzrak uzunluunda alev
retebilen bir alev fkrtcs
(and [el-] musafa) tarif
edilmektedir. Bu silah, iki boru
zerinde silindir bir fle ile
bal olan metal uzunca bir pet-
rol resevuarndan olumakta-
dr. Yanc madde kk bir
aleleme dzenei tarafndan
atelenirken, bir pompayla
yanc madde bu fleten ps-
krtlr.
1
Yazma, a.y., s. 98-99; al-asan,
Amad Y. Ve Hill, D.R.: Islamic
Technology, a.y., s. 108.
Resim ez-Zerdkdan, el-En, yazma
Topkap Saray, III. Ahmed, 3469, fol. 99.
Modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 30 cm.
(Envanter No: G 2.22)
Alev Fkrtc
(and musafa)
R O K E T L E R
125
Memlkller dneminin nl turnuva ustas
Necmeddn asan er-Ramm
1
(. 694/1295)
gherile, kkrt ve kmrden oluan bir itici
karm ile ileyen roketler ve projektiller hak-
kndaki aklamalar arasnda <kendi kendisine
hareket eden ve yanan yumurta> olarak isim-
lendirdii bir dzenek tarif etmektedir. Resimli
nshada bu da verilmektedir. Metin ve resim
(bkz. 2. resim), zellikle daha sonralar ortaya
konacak Avrupal bilgilerle birlikte bir araya
getirildiinde, geri ilkel, ama znde olduka
1
Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye, yazma
Paris, Bibl. Nat., ar. 2825, fol. 101b; Reinaud ve Fav: Du
feu grgeois , a.y., s. 45, resim ksm pl. II, fg. 32.
e-ayyr el-mecnn
(Torpido veya Roket)
gelimi kendinden hareketli bir torpidonun sz
konusu olduu hususunda hibir kuku brakma-
maktadr.
ki i bkey demir sac ... birletirilmektedir ve
kee ile contalanmtr, bylelikle yassltlm
armut eklinde ii bo bir cisim (...) olutur-
maktadr. Bu cisim <petrol, metal yonga ve iyi
karmlarla> asan, iyi karm sznden
daima fazla gherile ieren karm anlamak-
tadr doldurulmu ve iki ubuk (...) destei ile
byk bir roket (...) donatlmtr. asan, hangi
elemanla <kendi kendine hareket eden ve yanan
Modelimiz: Bakr,
lehimlenmi. Uzunluk: 36 cm.
(Envanter No: G 2.07)
Resim asan er-Rammdan, Kitb el-Fursiyye,
yazma Paris, Bibliothque nationale, ar. 2825, fol.
101b.
126
S A V A T E K N
yumurta>nn hareket edeceini metinde syle-
memektedir; bununla birlikte, izime bir bakld-
nda, dzenein ne Reinaud ve Favnin arzu
ettii gibi umak iin, ne de mesela uygun bir
alanda ileri doru kaymak iin belirlenebilmi
olmasn ... yeterince aklar.
2
2
von Romocki, S.J.: Geschichte der Sprengstoffchemie,
a.y., s. 70-71; al-asan, Amad Y. Ve Hill, D.R.: Isla-
mic Technology, a.y., s. 118; Partington, J.R.: A History
of Greek Fire and Gunpowder, a.y., s. 203.
Bu balamda, bir roket-torpidonun
gerekten basit bir tarifinin Konrad
Kyeser (1405)in Bellifortisinde
bulunmasna kulak kabartlabilir
3
.
Torpidolarn roketlerle birlikte,
Giovanni Fontana (15. yzyln ilk
yars)nn Bellicorum instrumen-
torum liber isimli kitabnda ortaya
kmas daha dikkate deer grn-
mektedir
4
.
S.J. von Romocki
5
19. yzyln sonu-
na doru, Fontanann bu alette
asan er-Ramm izledii gr-
ndeydi. Bizim kanaatimize gre,
asan er-Rammn kitabnn mut-
laka Fontanann kayna olmas
gerekmez. Onun kitab, yalnzca bu
konu hakkndaki akla en yatkn, hali-
hazrda bildiimiz eserdir ve bu eseri
karlatrma yaparken dikkate ala-
biliriz. Arap-slam kltr evresinde
sava sistemi ve silahlar hakknda
ok sayda risalenin yazld ve bun-
lardan bazlarnn, zellikle Hal
seferleri srasnda, Avrupaya ula-
t hususunda hi bir kuku duyula-
maz. Sava aletleri ve baka teknik
kazanmlar sz konusu olduunda,
Arap-slam kltrnn Fontanaya
ve dier Avrupal biliginlere olan
etkisi de phesiz kitaplardan fay-
dalanmayla snrl kalmamtr. Bu balamda
Hallar kukusuz byk bir rol oynamlardr.
3
Kr. von Romocki, S.J.: a.e., s. 153. Burada yazar,
Arap-slam kltr evresine olan bir ball dnmek
yerine, u karsamada bulunmaktadr: Burada, asan
er-Rammda, evvelce daha ileri seviyede gelimi ro-
ket-torpidonun en eski biimine sahibiz. Fakat burada
da tarif aka grld zere, sadece bir plana deil,
bir denemeye dayanmaktadr; zira yazar sadece teorik
olarak bir roketi su zerinde ayn ynde tutabilmenin,
havada olduundan daha iyi, ksa bir ubukla salanabi-
leceini bilemezdi.
4
Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, Mailand 1984, s.
126.
5
von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.
Geschichte der Sprengstoffchemie, a.y., s. 230, 236, 240.
Resim: Fontanann Le macchine cifrate, s. 126
R O K E T L E R
127
Kitb el-En f el-Mancn (8.14. yzyl)da
1
bir tencerenin (dr) bir bomba anlamnda
deiik tamamlayc unsurlardan, bunlar arasnda
afyon ve arsenik bulunmakta, hazrlanan ierii
tarif edilmektedir. Bununla, dmanda boucu
bir etki yaratmak amalanmtr. Bu bomba,
el-dr el-mntin li-l-musafa olarak isimlen-
dirilmitir
2
. Muhtemelen mancnklardan frla-
tlm, byk ok atarlarla veya icabnda elle de
atlmtr
3
.
Modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 55 cm.
(Envanter No: G 1.12)
2 Resim ez-
Zerdkdan,
el-En,
yazma
Topkap
Saray, III.
Ahmed, 3469.
Bomba
Kimyasal Sava Maddeli
1
Ed. Halep, a.y., s. 174.
2
Yazmada dr muntin el-Musefe.
3
asan er-Rammn kitab da etkili tamamlayc un-
surlar arsenik ve afyon olan zehirli ve uyutan buharlar
imal etmek iin talimat iermektedir (bkz. asan er-
Ramm: Kitb el-Fursiyye ve-l-Manib el-arbiyye,
a.y., s. 141- 156- 161- 163; von Romocki, S.J.: Geschichte
der Sprengstoffchemie, a.y., s. 74).
128
S A V A T E K N
Osmanl
Roketleri
Hi phesiz Arap-slam geleneini takip ederek
Osmanl mhendisi Lgar asan eleb, Sultan
IV. Murad (dnemi: 1032/1623-1049/1640) dne-
minde sekiz kk kenar kanatl bir roket imal
etmitir. Roketin yakt, yaklak 50 okka (yak-
lak 60 kg) at barutundan olumu olmal. O
dnemden Trk tarihi Evliya elebinin
1
rivayet
ettii zere, asan eleb, roketiyle stanbul
Boaz zerinden uabileceini ve ek kanatlar
yardmyla yere konabileceini sultana gster-
mitir. Bu balamda ilgin olan, John Wilkins
2
(1638)in bildirdii zere, 1555 ve 1562 ylla-
r arasnda stanbulda Habsburg elisi olarak
bulunan Ogier Ghislain de Busbecqin, evvelce
Sultan Sleyman (dnemi: 926/1520-974/1566)
dnemindeki uma denemelerinden haber ver-
mesidir.
Osmanl roketleri hakknda ilgin resimlerle bir-
likte ayrntl bilgileri, Sultan III. Ahmed (dne-
mi: 1115/1703-1143/1730) dneminde faliyette
bulunmu olan mhendis Ali Aa Umm el-az
isimli kitabnda vermektedir
3
. Onun tarafndan
imal edilen roketlerin uzunluu 7-8 metre imi.
evrelerinin ls hakknda ise, bir insann
kesinlikle kucaklayamayacan sylemektedir.
Bu kitap imdiye kadar hemen hi bilinmedii
iin, ondan askerlik ve teknik tarihi bakmndan
ilgin olan birka resim daha burada sunmak
yerinde olsa gerektir.
1
Seyhatnme, stanbul 1969, cilt 2, s. 335-336; Terziolu,
Arslan: Trk-slm kltr evresinde IX. yy.dan XVIII. yy.
Sonuna kadar uma denemeleri ve tekniine ait elyazma
eserler, in: lim ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63, zellik-
le s. 61-63; ayn yazar: Handschriften aus dem Gebiet der
Technik und Aerodynamik sowie der ersten Flugversuche
im IX.-XVII. Jhd. im islamisch-trkischen Kulturbereich,
in: Istorija aviacionnnoj, raketnoj i kosmieskoj nauki i
Her iki modelimiz:
Bakr, lehimlenmi.
Uzunluk: 67 cm.
(Envanter No: G 1.13)
techniki, Moskova 1974, s. 246-256, zellikle s. 253-255;
Kaar, Mustafa: in: slm Ansiklopedisi (stanbul: Trki-
ye Diyanet Vakf), cilt 16, 1997, s. 315-316.
2
Wilkins, John: Discovery of a New World, Londra 1638
(grlmedi, bkz. Cook, H.K.: The Birth of Flight, Londra
1941, s. 29, bkz. Terziolu, A.: a.e.).
3
Yazma stanbul, Topkap Saray, Badad Kk, no.
368.
R O K E T L E R
129
Resimler Ali Aadan, Umm el-az, yazma Topkap Saray, Badad Kk no. 368.
130
S A V A T E K N
Resimler Ali Aadan,
Umm el-az, yazma
Topkap Saray, Badad
Kk no. 368.
A T E L S L A H L A R
131
Top
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yz-
yl) tamamlayc aksamyla birlikte bir top res-
medilmektedir. Bu top, Arap-slam kltr ev-
resinde 7./13. yzyln ikinci yarsna kadar izle-
yebileceimiz bir geliim basamandan (bkz. s.
100) kmaktadr. Top, midfa veya mikale adn
tamaktadr. el-En kitab, mesafe skalalarnn
derecelendirilmesiyle farkllk gsteren tip
sunmaktadr. Birinci tipin skalas onbirli blmle-
meye (bkz. resim a) sahiptir, ikincisininki ondrt-
l blmlemeye (bkz., resim b), ncsnnki
tekrar alt blmlere ayrlm onlu blmlemeye
(bkz. resim c) sahiptir. Derecelendirilmi hedef
mekanizmas Trke bir kelime olan und
adn tamaktadr ve bugne kadar ateli silah-
larn ateleme mekanizmas anlamnda kullanl-
maktadr. ok ksa bir tarifle, hedef ayarlamada
mesafelerin aadan yukar doru kademe kade-
me ykseldiine iaret edilmektedir.
Modelimiz:
Paslanmaz elik,
ykseklik: 30 cm. Namlu yk-
seklii ayarlanabilir.
Projektil, uzunluk 17 cm.
(Envanter No: G 1.16)
Modelimizin doldurulmu durumda bir dier grn,
el-Endan taslak ile birlikte.
132
S A V A T E K N
Ok benzeri projektilli erken dnem
Avrupal bir topun resmi: Walter
of Milimeteden, De nobilitatibus
sapientiis et prudenciis regum, 1326
civar; yazma Oxford, Christ-Church
Library Nr. 92, fol. 70b.
Yukardaki resimler ez-
Zerdkdan el-En,
yazma Topkap Saray, III.
Ahmed, 3469.
Resim b Resim a
el-Enden bir dier sunum,
mesafenin aka grnen snrlandrlmas.
Resim c
Geri Baarmann, yazmada bir topla ilikili olan
resmi yanllkla ve muhtemelen pek de uygun
olmayan izimden etkilenerek, havan benzeri
ateli el silah olarak kabul etmitir. Orada tarif
edilen ate mzann ayrntlarn esasl bir
ekilde tetkik etmemektedir. Ate mzranda
sz konusu olan, bir kombine ateli el silahdr.
Bir mzran arka ksmnda, oraya bir at barutu
dolumu yerletirebilmek iin yeterli bir yer oyul-
mutur. Projektil bir ok veya tyl ok biimine
sahiptir. Mzrak, yaklak 10 cm arka ucunun
nnden sivri uca kadar uygun bir biimde oyu-
lur. Metnin bu ve dier ayrntlar, bize yukarda-
ki modeli ina etmeyi olanakl klmtr.
Almanyada bir nceki yzyln banda Robert
Forrerin mlkiyetinde bulunan 15. yzyldan
gnmze ulam bir ate borusunun resmi
Arap-slam kltr evresinde olan bu en eski
ateli el silahn anmsatmaktadr
2
.
2
Meine gotischen Handfeuerrohre, in: Beitrge zur Ge-
schichte der Handfeuerwaffen. Festschrift zum achtzig-
sten Geburstag von Moritz Thierbach, Dresden 1905, s.
23-31. Ayrca bkz. Reinaud ve Fav: Du feu grgeois ,
a.y., s. 311-313.
Ateli el silahnn halihazrda bildiimiz en
eski tarifi, yukarda anlan (s. 100) Petersburg
yazmasnda bulunmaktadr. Reinaud ve Fav
tarafndan yaplm olan 1849 tarihli Franszca
eviriden, silah teknii historiografyasnda maa-
lesef layk olan itina ile gznne alnmamtr.
Grebildiim kadaryla O. Baarmann
1
bu konu-
da takdire ayan bir istisna tekil etmektedir:
En eski, Dou kkenli, Avrupada 14. yzyln
ikinci eyreinde gittike yaygnlaan ateli silah-
larn ncelleri olarak nitelendirilecek, donanma
fiekleri araclyla tesirde bulunan silahlar, ate
mzra ve madfaa, en basit trde mekanizmalar-
d ve kullanmlar iin kabzalarla donatlmlard.
Ateli silahlarn kullanl yapmnn bu tr,
onlarca yl boyunca yegane olarak kalm ve yeni
yeni ortaya kan dierlerinin yannda varln
olduka uzun sre devam ettirmitir. Birinci figr
(Petersburg Asya
Mzesinin 14.
yzyln bandan
gelen Arapa yaz-
masna gre) son
olarak anlan ksa,
tahtadan, havan
benzeri silahlarn
kullanmn gster-
mektedir.
1
Die Entwicklung der Geschtzlafette bis zum Beginn
des 16. Jahrhunderts und ihre Beziehungen zu der des
Gewehrschaftes, in: Beitrge zur Geschichte der Hand-
feuerwaffen. Festschrift zum achtzigsten Geburstag von
Moritz Thierbach, Dresden 1905, s. 54-86, zellikle s.
55.
A T E L S L A H L A R
133
Ateli El Silah
Resim Forrerden, s. 26.
el-Mazndan, yazma
Leningrad C686, fol. 156
Modelimiz:
elik, uzunluk: 81 cm.
(Envanter No: G 2.21)
134
S A V A T E K N
Balistik Skala
el-En f el-Mancn isimli kitapta (8./14. yz-
yl)
1
bir balistik skalann imdiye kadar bilinen
en eski resmini bulmaktayz. Mzn el-arb ve-
l-bad olarak isimlendirilen bu tr bir ara kar
arlkl mancnklarn hedef mekanizmasnda
kullanlmtr.
1
Ed. Halep, a.y., s. 48-49.
Resim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma Topkap
Saray, III. Ahmed, 3469.
Modelimiz:
Ahap, andrma, hkke-
dilmi pirin.
Uzunluk: 40 cm.
(Envanter No: G 1.14)
A T E L S L A H L A R
135
Balistik
Tesviye Arac
Kar arlkl byk boyutlu mancnklarn Arap-
slam dnyasnda yksek bir geliim basama-
na erimelerinden sonra, mancnklar dikmede
zemini tesviye etmek iin zel bir aletten faydala-
nlmtr. Aletin ismi mzn el-ar dr
1
.
1
ez-Zerdk: el-An f Mancn, ed. Halep, a.y., s. 48-
49.
Resim ez-Zerdkdan,
el-En, yazma Topkap
Saray, III. Ahmed, 3469.
Modelimiz: Pirin, parla-
tlm. Ykseklik: 32 cm.
(Envanter No: G 1.15)
136
S A V A T E K N
el-Enq f el-Mancn isimli kitapta
(8./14. yzyl)
1
istihkam ve kale kule-
lerinin birka resmi bulunmaktadr,
onlardan bir tanesi modelde temsil
edilmektedir.
1
Ed. Halep, a.y., s. 107-118.
stihkam Kuleleri
Modelimiz:
Ahap, verniklenmi.
75 x 75 x 75 cm.
(Envanter No: G 2.01)
Aadaki (sol) iki resim
asan er-Rammdan,
Kitb el-Fursiyye, yazma
Paris, Bibliothque
nationale, ar. 2825.
S A V A M A K N E L E R
137
zafa
(ahmerdan
Kobal Zrhl Araba)
4./10. yzyln balarndan bir rivayet, sava tek-
nii bakmndan manidardr. Buna gre, Abbasi
ordusu Amorium
1
kentinin 213/837 ylndaki
fethinde, tekerlekli krsler (kers tateh
acel) ad altnda, hareketli kuleler kurmutur
2
.
Bunlar debbbe adn tamaktayd
3
.
1
Bugn Asar Kale, Ankarann gney batsnda bir ha-
rabe, bkz. Canard, M.: Encyclopaedia of Islam, New
Edition, Cilt 1, 1960, s. 499.
2
e-aber: Tar, ed. de Goeje, 3. series, cilt 2, s. 1248;
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Ge-
schtzwesens, a.y., s. 152.
3
Huuri, K.: Zur Geschichte des mittelalterlichen Ge-
schtzwesens, a.y., s. 152.
Modelimiz:
Ahap, elik kaplamal.
Ykseklik: 45 cm.
(Envanter No: G 2.02)
Resim ez-
Zerdkdan, el-En,
yazma Topkap Saray,
III. Ahmed, 3469.
138
S A V A T E K N
Bu balamda, evvelce m.. 880/865 ylnda olu-
mu olan, Nemrutlu bir kabartma zerinde,
srlebilir bir ahmerdan ko bann tasvir edil-
dii sylenmelidir
4
.
slam dnyasnda bu sava aracnn geliim aama-
lar sorusu henz tetkik edilmemitir. ahmerdan
ko bann zafa olarak isimlendirilen olduka
ileri seviyede gelitirilmi bir ekli, 8./14. yzyl-
dan el-En f el-Mancn isimli kitapta karm-
za kmaktadr
5
. Bu dzenek, kalelerin kaplarn
ve duvarlarn krarak amaya hizmet ediyordu.
ounlukla kaplamal ve projektillere ve yakc
maddelere kar korunmu olan dzenein iinde
bir mrettebat bulunmaktayd. Bunlar, demirden
muazzam bir dipii kesintisiz bir ritimde kapya
veya duvara, yklana kadar arpyorlard. Bize
ulaan resim, ahmerdan ko bann tamamen
zrhlandrldn aka gstermektedir. Bu ah-
merdan ko ba, n tarafta zemin plakasna
menteelerle sabitlenmi olan ve su hendekleri
zerinde kpr kurabilmek iin demir zincir-
lerle aa salnabilen alr kapanr bir kprye
sahipti.
Bayerische Staatsbibliothek ktphanesinin yaz-
masndan, Mnih cod. germ. 734, aadaki iki
resim bu ahmerdan ko ba tipi ile byk bir
benzerlik gstermektedir
6
:
4
Bkz. Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon
der Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Naturvl-
ker, a.y., s. 1318; Wrschmidt, J.: Kriegsinstrumente im
Altertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den na-
turwissenschaftlichen Unterricht aller Schulgattungen
(Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265, zellikle s. 260.
5
Ed. Halep, a.y., s. 122.
6
Schmidtchen, V.: Mittelalterliche Kriegsmaschienen,
a.y., s. 152, resim 21.
Giovanni Fontana (15. yzyln ilk yars)nn
Bellicorum instrumentorum liber isimli kitab-
nn
7
banda srlebilir bir ahmerdan ko ban
resmetmesi dikkate deerdir. Bunu Arapa alp-
hasat olarak adlandrlan sava arac yaztyla
donatmaktadr.
alphasat kelimesinin Arapa ez-zafe terimi-
nin bozulmu eklinden domu olduunu tah-
min etmekteyim.
7
Battisti, Eugenio ve Battisti, Giuseppa Saccaro: Le
Macchine cifrate di Giovanni Fontana, a.y., s. 101.
Resim J. Wrschmidtten, Kriegsinstrumente ..., s. 260.
Resim Fontanadan, Le macchine cifrate, s. 101.
Resim V. Schmidtchenden, Mittelalterliche
Kriegsmaschinen, a.y. s. 152, resim 21.
Blm 13
Ant i k Obj el er
Metal, Cam,
Seramik, Ahap ve Ta
ANT K OBJ ELER
141
Kozmetik Alet-Edevat
Ge antikite/Bizans?
Buluntu yeri: Anadolu.
Bronz, kemik.
(Envanter No: J 239-58)
142
ANT K OBJ ELER
Tbbi Aletler Seti
Emevi/Erken Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)
Sekiz pirin obje:
1. Eik cmbz
Uzunluk: 7,4 cm
(Envanter No: J 39-4)
2. Cmbz
Uzunluk: 8 cm
(Envanter No: J 39-5)
3. Cmbz
Uzunluk: 7,7 cm
(Envanter No: J 39-6)
4. Cmbz
Uzunluk: 8 cm
(Envanter No: J 39-7)
5. Cmbz, engelli?
Uzunluk: 6 cm
(Envanter No: J 39-8)
6. Makas
Uzunluk: 12,4 cm
(Envanter No: J 39-1)
7. V-ekilli alet, iki delikli
Uzunluk: 10,6 cm
(Envanter No: J 39-2)
8. ne
Uzunluk: 10 cm
(Envanter No: J 39-3)
ANT K OBJ ELER
143
6 Cmbz/Kska
5.-6./11.- 12. yzyl
Npr
Bronz
Uzunluk: 12,5-21,4 cm
(Envanter No: J 22-27)
kr. Khalili Collection, cilt 12,
nr. 364, s. 398.
Dilbasan
Erken slam
Kuzey Anadolu
Bronz, uzunluk: 27, 6 cm.
(Envanter No: J 64)
atal
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl)
Kuzey ran (aberistn)
Bronz, uzunluk: 28 cm.
(Envanter No: J 61)
Kepe ve engel
Abbasi (2.-3./8.-9. yzyl)
Suriye
Bronz, uzunluk: 53 cm, eklem menteesi ile
birlikte. (Envanter No: J 63)
144
ANT K OBJ ELER
1.
Gm,
Uzunluk: 20,3 cm
(Envanter
No: J 37)
5 Yass Kak
orsn (5.-9./11.-15. yzyl)
Kr. James W. Allan, Nishapur, Metalwork of the Early
Islamic Period, New York 1982, s. 90.
2.
Bakr,
Uzunluk: 17,6 cm
(Envanter
No: J 32)
3. (Dilbasan)
Bakr,
Uzunluk: 16,7 cm
(Envanter
No: J 36)
4.
Bronz,
Uzunluk: 18,2 cm
(Envanter
No: J 35)
5.
Bronz?,
Uzunluk: 14,3 cm
(Envanter
No: J 34)
ANT K OBJ ELER
145
4 ukur Kak
orsn (5.-9./11.-15. yzyl)
slam dneminde randa bronz sorunu iin bkz.: J.W. Allan: Persian Metal Technology 700-1300
AD, London 1979, s. 45-55.
1. l ka?
Gm,
Uzunluk: 26 cm
(Envanter No: J 38)
2.
Bakr,
Uzunluk: 18,3 cm
(Envanter No: J 33)
3.
Bakr,
Uzunluk: 15,5 cm
Hacim: 25 ml
(Envanter No: J 31)
4. l ka?
Bakr alam,
Yazt
Uzunluk: 14,5 cm
Hacim: 25 ml
(Envanter No: J 30)
146
ANT K OBJ ELER
Yass Kak
Sasani veya Emevi (1.-2./7.-8. yzyl)
Kuzey ran (aberistn)
Gm,
Uzunluk: 19 cm
(Envanter No: J 62)
ANT K OBJ ELER
147
Havan
Seluklu (6.-7./12.-13. yzyl)
Npr?
Bakr alam (batruy ?), krmz pas. ki yaz
kua (el-fiye salk tekrarlanmakta) iekli
fonun nnde, figrl madalyon tarafndan
kesintiye uram.
Yaynlanm: Sothebys, Islamic Works of Art,
London April 1990.
Kr.: Khalili Collection, cilt 12, nr. 197, s. 314;
Bu formun kar paras anlmamakta. Kurun,
inko ve kalay -sk sk yanllkla bronz olarak
nitelendirilmitir- ile birlikte olan bakr alam
iin kr. J.W. Allan: Persian Metal Technology
700-1300 AD, a.y., s. 53 f.
Havan
(Osmanl, 12./18. yzyl?)
Havann yaygn geleneksel formu.
Kr. lombre dAvicenne. La mdecine au temps
des califes, s. 136 f.
A.U. Pope: A Survey of Persian Art, cilt 13, s.
1280 (Berlin, Staatl. Mus.);
. Kkerman: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994, s. 27.
Pirin
: n cm
(Envanter No: J 365)
: 13 cm
(Envanter No: J 29)
148
ANT K OBJ ELER
Mrekkep Hokkalar (mibara)
Seluklu 6./12. yzyl
Npr
ift kulplu, kapanabilir bir orsn mrek-
kep hokkasnn yaygn tipi; gnmze ulam bir
ok numunenin formu dikkat eker bir biimde
deimezken, dekorlar dnem tekniinin genel
yaygnln gstermektedir (elbette yarlmalar
bir yana): Dkm rlyef, gravr, farkl renkli
metal dolgular (yani savat ve reine ktleleri);
geometrik, iekli ve figrl, kukusuz edebi
bakmdan tercih edilmi.
Tty (inko oksidi) ilavesiyle birlikte bakrdan
pirin alam ve de sonuncunun masrafl sunu-
munu el-Brn (362/973-440/1048) K. el-Cemhir
f Marifet el-Cevhirde tarif etmektedir. Bronz
(az miktarda kalay ve dier metallerin eklenme-
siyle oluan bir bakr alam) slam geleneinde
nadiren, buna karn ok fazla kurun ieren
bakr balantlar daha sk kullanlmtr, kr. R.
Ward, Islamic Metalwork, London 1993, s. 29f.,
ayrca J.W. Allan, Persian Metal Technology.
Kr. A.U. Pope: A Survey of Persian Art, a.y., cilt 13,
s. 1311f. ve 1335; Christies London, catalogue Islamic
Art ..., October 1997, no. 237 ve October 1999, no. 306.
Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum,
Kuweyt 1990, no. 29; K. v. Folsach: Islamic Art: the
David Collection, Copenhagen 1990, no. 320-32.
Bakr alam,
dekoratif yaztl iki kuak.
: 7,5 cm,
mrekkep izleri.
(Envanter No: J 40)
ANT K OBJ ELER
149
2 Havan
Msr, erken 15./ge 20. yzyl.
Pirin,
: 13 cm, ykseklik: 19 cm;
havan tokma: 23,5 cm.
(Envanter No: J 224)
Pirin, renkli metal dolgular.
: 12 cm, ykseklik: 14,5 cm;
havan tokma: 22 cm.
(Envanter No: J 225)
150
ANT K OBJ ELER
3 Kse
Osmanl
Kalayl bakr,
: 7,5 cm,
(Envanter No: J 234-36)
ANT K OBJ ELER
151
3 Ateleme elii
Kvlcm kartmak iin
Safevi (11./17. yzyl)
elik, ekile dvlm
Uzunluk: 12,2-15 cm,
(Envanter No: J 57-59)
Cam Keser
Safevi (11./17. yzyl)
Elmas, eliin iine yerletirilmi,
Kabza akik.
Uzunluk: 9,3 cm
(Envanter No: J 60)
Mhr
Seluklu (6./12. yzyl)
Npr
Bronz?, Davut Yldz-Damgas
: 1,6 cm,
(Envanter No: J 55)
kr. James W. Allan, Nishapur, a.y., s. 72 (Metropolitan
Mus. 39.40.135)
152
ANT K OBJ ELER
Hacamat ekmenleri
Marib, daha eski.
Pirin, lehimlenmi,
Ykseklik: 9,6 cm,
(Envanter No: J 90-1 ve 2)
Kr. lombre d Avicenne.
La mdecine au temps
des califes, a.y., s. 293.
Ayarl Gnye
Marib (?), daha eski
Pirin, hkkedilmi, 50-Skala
Ykseklik: 11,2 cm.
(Envanter No: J 91)
Makaral akl
Seluklu (6./12. yzyl)
Dou Anadolu
Bronz?,
akln uzunluu: 16,7 cm, makarann eni: 8,3 cm.
(Envanter No: J 65)
kr. . Kkerman, Maden Dkm Sanat, a.y., s. 40.
ANT K OBJ ELER
153
2 Pense
Dentolojik?
Ya ve kkeni bilinmiyor.
elik, uzunluk: 16 ve 17 cm.
(Envanter No: J 93 ve 94)
Fitil Pensesi
Safevi (11./17. yzyl)
ran
elik, uzunluk: 16,5 cm
(Envanter No: J 28)
3 Olta nesi
ddia edildiine gre erken slam
Gney ran
Bronz?
Uzunluk: 33-43 mm
(Envanter No: J 84-1, 2 ve 3)
154
ANT K OBJ ELER
ki kk terazi, pirinten:
1. Terazi kolunun genilii: 11 cm, kselerin : 7,5 cm.
2. Terazi kolunun genilii: 17 cm, kselerin : 6,5 cm.
9 dairesel arlk:
1, 3, 5, 7, 12, 21, 45, 92 g.
6 drt keli arlk: 0,3-1,6 g.
Cmbz, elik, uzunluk: 10,5 cm.
Altn Terazisi Seti
cr (13./19. yzyl)
fahn
Hkkedilmi mahfaza, oyulmu,
23,5 x 14,5 x 4,5 cm
(Envanter No: J 88)
kr. Khalili Collection, cilt 12, nr. 380, s.
404.
ANT K OBJ ELER
155
Altn Terazisi Seti
Osmanl?
Hkkedilmi mahfaza,
12,5 x 7,3 x 2,2 cm
(Envanter No: J 233)
156
ANT K OBJ ELER
9 Arlk
Anadolu?
Pirin,
: 56-160 mm.
(Envanter No: J 237 1-9)
ANT K OBJ ELER
157
6 Arlk
Ya ve kkeni bilinmiyor.
Bakr alamlar,
: 16-64 mm.
(Envanter No: J 238 1-6
9 Arlk
Abbasi?
Bakr alamlar.
: 15-25 mm,
14, 26, 26, 28, 28, 29, 29, 30, 57 g.
(Envanter No: J 86 1-9)
kr. James W. Allan,
Nishapur, a.y., s. 90 f.
158
ANT K OBJ ELER
Ayakl Kadeh
3./9.-5./11. yzyl.
Npr
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog,
Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 136;
J. Krger: Nishapur, a.y., no. 152 (4./11. yzyl), benzer
aplikasyonlar no. 160.
Lamba
Emevi?
Suriye
Serbest fleme, yeilimsi cam; kirelenmeler, bunun
dnda zarar grmemi; iddia edildiine gre alt kollu
bir polychandn paras.
Ykseklik: 8 cm
(Envanter No: J 20)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt
1, Glas, No. 13. Serbest yzen fitilli bu lamba tipi bir ge
antikite gelenei olabilir, ayrca bkz. Chr. Clairmont,
Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic
Glass, Atina 1977, No. 91-93.
Yeilimsi cam, eritilerek
yaptrlm ssleme ipleri,
tamir edilmi;
Ykseklik: 12,5 cm
(Envanter No: J 21)
ANT K OBJ ELER
159
ki Hacamat
ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil cam, taklm emme boru-
su ile, flenmi, zarar grm;
: 4,5 ve 3,5 cm
(Envanter No: J 03 ve 05)
Huni?
Erken Abbasi
Suriye
Yeilimsi, kabarckl cam; zarar grmemi, grld
kadaryla kar parasz.
Uzunluk: 27 cm.
(Envanter No: J 01)
Kr. Science Museum, London: No. A79640, A79571,
A638600, A6073.
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog, Cilt
1, Glas, No. 14-15. Qaddoumi, La variet dans lunit,
Kuveyt 1987, s. 108; Khalili Collection, a.y., Cilt 12-1, s.
42f: lombre d Avicenne. La mdecine au temps des
califes, a.y., s. 186; Chr. Clairmont, Benaki Museum.
Catalogue of Ancient and Islamic Glass, Atina 1977,
No. 387; Sothebys Catalogue Islamic Works of Art,
London 10./11. October 1990, No. 45; A. v. Saldern:
Glassammlung Hentrich: Antike und Islam, Dseldorf
1974, No. 236 (Syrien 2.-3. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y.,
No. 239-243 (3./9.-5./11. Jh.).
el-arr, Mamt,
yazma Leningrad, fol.
165a.
160
ANT K OBJ ELER
Huni
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Bir kar para malumumuz deildir.
Yeilimsi cam, ok hafif zarar grm
emzik,
Ykseklik: 10 cm.
(Envanter No: J 04)
ANT K OBJ ELER
161
Hacamat ekmeni?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Mavi cam, koparlm emzik,
Uzunluk: 9 cm
(Envanter No: J 02)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, katalog,
Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 15, gnmze ulam
ok geni memeli.
Renksiz cam, ar gkkua renkli, sa dta ieri doru kertilmi dekor ile birlikte.
Ykseklik: 5, 3, 4,5 ve 3,5 cm.
(Envanter No: J 09, 10, 11, 12)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog, Islamische Kunst, cilt 1, Glas, no. 25, 92-94, 164-165; lombre d
Avicenne. La mdecine au temps des califes, no. 150; Chr. Clairmont: Benaki Mus., Ancient and Islamic Glass, a.y., no.
274, 311; hepsi levanten olarak grlmtr; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 42 ve 100 (3./9.-4./10 yzyl).
3 Hokkack ve 1 Kk ie
3./9.-4./10. yzyl Nsbr
162
ANT K OBJ ELER
Mrekkeb Hokkas
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil, formlu fleme cam,
Ykseklik: 8 cm.
(Envanter No: J 15)
Olduka benzer: A. v. Saldern: Glassammlung
Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 397 (Naher
Osten, 6.-8. Jh.?);
ran Bastan Mzesi, Tahran no. 6849: Persia, 9
th
-
10
th
c. (bkz. The Arts of Islam, Hayward Gallery:
The Arts Council of Great Britain, 1976, no. 118);
Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog,
Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 90 daha baka
literatr ile birlikte.
Lamba
Kaln duvarl, yeilimsi cam, 2 kulp, nc-
snn krlma yeri.
Ykseklik: 11 cm.
(Envanter No: J 17)
ANT K OBJ ELER
163
Asma Lamba
Emevi?
Suriye (Halep?)
Yeilimsi cam, yaptrlm. 3 kulp, ieride yerletirilmi
silindir fitil tutturac. Ask tertibat muhtemelen orijinal
deil.
: 8 cm
(Envanter No: J 18)
Kr. Berlin, Museum fr Islamische Kunst, Katalog,
Islamische Kunst, a.y., cilt 1, Glas, no. 12, 135; K. v.
Folsach: Islamic Art: the David Collection, a.y., no.
226 ve 227; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 235 (10.-11.
yzyl).
Mrekkep Hokkas?
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Yeil cam, ar ykanm; iki kvrma kulpuk.
: 11 cm.
(Envanter No: J 16)
Kr. The Arts of Islam, Hayward Gallery, a.y., no. 118
(Derek Hill Coll., Inkwell of blue glass, Persia 9
th
-10
th
c.; J. Krger: Nishapur, a.y., no. 229.
164
ANT K OBJ ELER
Kupa
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr?
Jaspe cam, takma kulp; fevkalade iyi durumda.
Ykseklik: 15 cm.
(Envanter No: J 06)
Cam kabn bilinen en eski formlarndan birisi, allageldik olduu zere
alabastron veya merhem kab olarak saylmtr; ounlukla, burda oldu-
u gibi, ayaklksz. Kr. Chr. Clairmont, Benaki Museum. Catalogue of
Ancient and Islamic Glass, a.y., no. 388; A. v. Saldern: Glassammlung
Hentrich: Antike und Islam, a.y., no. 399 (Krug, N.-O. Iran?, 7.-8. Jh.);
Europisches und auereuropisches Glas, Museum fr Kunsthandwerk,
Frankfurt am Main, 2. bask 1980, no. 1 (antik) dier literatr ile birlikte.
Kk ie
Emevi?
Suriye?
Sarms cam, koyu kahverengi eriyiklerle birlikte (inek derisi-
dekor, burada gen). Ykseklik: 12 cm.
(Envanter No: J 14)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und Islam,
Dseldorf 1974, no. 332 (Irak/Suriye? 7.-9. yzyl); Berlin,
Museum fr Islamische Kunst, katalog, Islamische Kunst, cilt 1,
Glas, no. 128 dier literatr ile birlikte.
Bunda ve gelecek paralarda erken slam dneminde kesintisiz
devam eden antik tekniklerin rnekleri sz konusu olduundan
bir tarihlendirme gtr.
ANT K OBJ ELER
165
ie
5./11.-6./12. yzyl
orsn?
Sarms, (optik) fleme cam formlu krk dikey oluklu
(hurma ie), ykseklik: 22,5 cm. (Envanter No: J 08)
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike und
Islam, a.y., no. 45 ve 46 (Suriye 1. yzyl); Chr. Clairmont,
Benaki Museum. Catalogue of Ancient and Islamic Glass,
a.y., no. 211; Berlin, Museum fr Islamische Kunst, a.y.,
cilt 1, Glas, a.y., no. 40-46.
kr. A. v. Saldern: Glassammlung Hentrich: Antike
und Islam, a.y., no. 41 ve 286 (Naher Osten, 8.-10.
Jh.); C.-P. Haase et al. (ed.): Morgenlndlische Pracht,
Islamische Kunst aus deutschem Privatbesitz, Hamburg
1993, no. 87; Europisches und auereuropisches Glas,
Museum fr Kunsthandwerk, Frankfurt am Main, a.y.,
no. 79 (Persien? 8.-10. Jh.); J. Krger: Nishapur, a.y.,
no. 120 ve 121 (4./10.-5./11. yzyl).
Kk ie
9.-11. yzyl
orsn?
Yeil, fleme cam formlu, apraz oluklu (kambur
desen). Mkemmel durumda. Ykseklik: 8,5 cm.
(Envanter No: J 07)
166
ANT K OBJ ELER
Kk ie
Emevi?
Suriye?
Cam (ar ykanm) eritilmi kahverengi girlantlarla
birlikte. Ykseklik: 9 cm.
(Envanter No: J 13)
Drtl
Pigman Ksesi
3./9.-4./10. yzyl
Nsbr
Ta
6,5 x 7 x 3 cm.
(Envanter No: J 42)
Baharat, sos, tatl vs. iin olan oklu-kseler pek ok
kez belgelenmitir (rnein: Art islamique dans les col-
lections prives libanaises, Beyrut 1974, no. 36), fakat
ounlukla seramik veya metalden. A. Schopene gre
(ifahi bildirim), burada sz konusu olan bir sulu boya
kutusudur.
ANT K OBJ ELER
167
Mrekkep Hokkas?
6./12.-7./13. yzyl
Nsbr?
Kuars mine mayas seramii (krklar doal kilden deil,
aksine beyaz kil ve potasyum karbonat ile tlm
mineral ve cam katklardan oluan bir karmdan);
monokrom, ivit mavisi feldispat sr.
: 11 cm.
(Envanter No: J 41)
kr. Khalili Collection, a.y., cilt 9, no. 179-182.
Bu formun kar paras yoktur.
zellikle tlm cam ilavesiyle Sngun fazla frn-
lanm ta malzemesine benzeyen bir etkinin salanmak
istendii nemli bir seramik tekniinin rnei.
168
ANT K OBJ ELER
4 Yzk Ta
Zend/cr
(12./18.-13./19. yzyl)
ran
Akik, din yaztlar beyaz laka halinde.
Genilik: 23-28 mm.
(Envanter No: J 75, 77, 78, 79)
2 Yzk Ta
sol: Zend/cr
(12./18.-13./19. yzyl)
ran
Nefrit, hkkedilmi, genilik: 33 mm.
(Envanter No: J 76)
sa:
Timur dnemi
(9./15. yzyl)?
ran
Yede, hkkedilmi, grnd kadary-
la bir kk crcr delgi ile. Ar anm
(yeniden perdahlanm?); belirsiz geo-
metrik kufi yazt negatif grnmekte.
Genilik: 28 mm.
(Envanter No: J 74)
2 Mhr Yzk Ta
Zend/cr (12./18.-13./19. yzyl)
ran
Akik, hkkedilmi. Genilik: 17 ve 20 mm.
(Envanter No: J 72 ve 73)
kr. Khalili Collection, a.y., cilt 16, no.
587 (orada yzk ierisinde).
ANT K OBJ ELER
169
: 9-33 mm.
(Envanter No: J 87 1-84)
84 Cam Mhr
Emevi ve daha sonraki dnem,
Msr ve dier kkenler.
Cam, nakedilmi yaztlar ve desenler. Emevi dneminden
baz Msr paralar yazt vastasyla tarihlendirilebilir
1
; mavim-
si, gk kua renkli camdan basit desenlerle (J 55 envanter
numaramzn trnn mhr damgasn oluturduklar gibi)
birlikte olan dierleri ran kkenli olabilir.
1
Dudzus, W.: Umaiyadische glserne Gewichte und Eichs-
tempel aus gypten in: Aus der Welt der islamischen Kunst,
Festschrift fr Ernst Khnel, Berlin 1957, s. 274-282.
Bu tr plaketler erken Emevi dneminden itibaren zel-
likle standartlatrlm ve tartlm ilalarn ve/veya gda
maddelerinin resmi mhrlenmelerinde kullanlmtr
2
.
Tarihlendirilebilir en erken rneimiz Kahire defterdar
Ubeydullh b. el-abb (102-116/720-734)dan gel-
mektedir.
2
Hamerneh, S.K. ve Awad, H.A.: Arabic Glass Seals
on Early-Century Containers For Materia Medica, in:
diyt aleb, cilt III, Halep 1977, s. 32-41.
170
ANT K OBJ ELER
Amulet?
3./9.-6./12. yzyl?
Nsbr?
Kalker, hkkedilmi kuf yazt li-ibih bereketn min
Allh (Allahn bereketi sahibine olsun) ve hayvan
figr. slam ncesi mhrleri anmsatmakta. 6,4 x 6,4 x
1,5 cm. (Envanter No: J 52)
kr. Khalili Collection, a.y., nilt 12, no. 79 (metalden),
olduka benzer: Bibl. nat. de France, Cabinett de mde-
ailles, Chab. 2262, in: lombre d Avicenne. La mdeci-
ne au temps des califes, a.y., s. 185.
Mhr
6./12. yzyl?
Nsbr?
Bakr alam, yazt.
3,2 x 3,2 x 0,4 cm
(Envanter No: J 54)
ANT K OBJ ELER
171
Saf kuvars, hkkedilmi, yer yer delikli.
slami saf kuvars iin genel olarak kr. R.
Pinder-Wilson, Studies in Islamic Art, Londra
1985, s. 145-150.
4 Mhr
13./19. yzyl
orsn
10 x 10 x 16 mm
(Envanter No: J 82)
Genilik: 34 mm
(Envanter No: J 80)
20 x 20 x 16 mm
(Envanter No: J 81)
Genilik: 16 mm
(Envanter No: J 83)
Hematit arlklar,
<Old Babylonian, 2000-1600 BC, provenance unk-
nown>, British Museum, WA 117891-900.
4 Arlk
ddia edildiine gre neo-Babil
(m.. 7. yzyl)
Mezapotamya/Elam
Hematit,
Genilik: 18-25 mm; arlk: 4, 5, 7 ve 16 g.
(Envanter No: J 85 1-4)
Perdahlanm yar-deerli talardan arlklar slam dne-
minde de yaygn idi; kr. mesela Khalili Collection, cilt 12,
nr. 381 (Mool-Hindistan 13./19. yzyl).
172
ANT K OBJ ELER
Deri Basks
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Kalker, hkkedilmi, para;
7,5 x 10 cm.
(Envanter No: J 51)
kr. R. Pinder-Wilson, Stone press-moulds and leatherworking
in Khurasan, in: Khalili Collection, cilt 12, s. 338-355.
Kuyumcu Avadanl?
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Kalker, uzunlamasna 4 tarafn hepsinin zerinde
deiik figrlerle hkkedilmi;
2,8 x 5,4 x 2,1 cm.
(Envanter No: J 47)
ANT K OBJ ELER
173
Dkm Kalb ?
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Ta,
7 x 5 x 2,5 cm.
(Envanter No: J 50)
Ta, 9 x 5,5 x 1,5 cm.
(Envanter No: J 43)
Ta, 6,5 x 5 x 1,5 cm.
(Envanter No: J 44)
Ta, 4,5 x 7,2 x 1,2 cm.
(Envanter No: J 45)
3 Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl
Nsbr
Dkm Kalb
3./9.-6./112. yzyl
Nsbr
Ta, iki taraftan hkkedilmi, 9 x
8,5 x 1,1 cm. (Envanter No: J 46)
174
ANT K OBJ ELER
Pirin, 3,4 x 1,5 x 0,8 cm.
(Envanter No: J 56)
Bakr alam, 7,1 x 2,4 x 0,4 cm.
(Envanter No: J 53) kr. .
Kkerman, Maden Dkm Sanat,
a.y., s. 10
(Anadolu 13./19. yzyl).
Form/Model ?
Ge 12./18. yzyl (Zend)
rz
Ta, hkkedilmi, balmumu bask,
: 9,5 cm, kalnlk: 3 cm.
(Envanter No: J 69)
Dvme Paras
ve projektiller iin 3
Dkm Kalb
3./9.-6./12. yzyl
Nsbr?
Ta, 6 x 6 x 2,5 cm.
(Envanter No: J 48)
Ta, 4,2 x 2,4 x 1,3 cm.
(Envanter No: J 49)
ANT K OBJ ELER
175
Eya Bask Damgas
Erken 13./19. yzyl (cr)
fahn
Ahap, oymal: Rstemin ejderha ile sava.
18 x 20 x 5,5 cm.
(Envanter No: J 66)
Eya Bask Damgas
Erken 13./19. yzyl (cr)
fahn
Ahap, oymal.
15,5 x 19 x 5,5 cm.
(Envanter No: J 67)
176
ANT K OBJ ELER
Mal veya Gmrk Damgas
<No.64> Vekleddevle adyla
Tarih: [1] 137 (=1725)
Kirmnh?
Ahap, oymal.
13 x 8 x 6 cm.
(Envanter No: J 68)
19. yzylda Avrupal sanat erbab, o zamana
dein retilen tezyin sanatn artk zamana uyma-
dnn bilincine vardlar. Fransz devrimiyle, yeni
alc snflar, tezyin sanatn balca mterileri
olmulard. Bylece, daha byk mteri saysn
memnun edebilmek iin endstriyel olarak imal
edilmi dk fiyatl mallarn retimi balad.
Hem zel reticiler, hem de resmi kurullar, tez-
yin sanat ierisinde geni kapsaml bir reform
hareketine girime gerekliliini duydular. Ortaya
kmakta olan ulusal devletlerin bir dneminde
ulusal sitiller de ancak byle tevik edilebildi.
Bu geliim srecinde resmi tezyin sanat okullar
kuruldu.
Ulusal stillerin ve uluslararas ticaretin teviki
iin, 1851den itibaren sadece Avrupa devletleri-
nin deil, Yakn ve Uzak Dou ve dnyann dier
blgelerinden lkelerin de katld uluslararas
fuarlar dzenlendi. Bu arada slam lkelerinin
sanat son derece karakteristik bulundu. ok
saydaki tezyin sanat okullar ve yeni oluan tez-
yin sanat mzeleri, bu lkelerin sanat objelerini
satn ald. Bununla birlikte, zel ve firma kolek-
siyonlar da dodu. Sanatlar ve teorisyenler
btn sanat trlerini gz nnde bulundurdular
ve materyal tekniini, dekorasyon sistemlerini ve
renk ekillendirmelerini incelediler.
Her kuramsal hareket, karakteristik saylan
paralar seili rnekler halinde sunmak ve
aklamak iin yaynlara gereksinim duyar. Bu
yolla, olgunlamaya hizmet eden rnek eser-
ler iin bir pazar dodu. En mehur eserler,
Christopher Dresser
1
, Adalbert de Beaumont
ve Eugne Collinot
2
, Albert Racinet
3
ve Achille
Prisse dAvennesin
4
eserleriydi ve bunlar Owen
178
ENDSTR
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften koleksiyonunda, slam dnyas
sanatnn Avrupadaki balca uyarlama rnekleri
bulunmaktadr. Bunlar burada anlmaldr: Bir
tabak (envanter no. J 358, bkz. s. 198), 10./16.
ve 11./17. yzyl Osmanl seramiine olan direkt
yaknlk ierisinde Thodore Deckden doduu
haliyle. Ph.J. Brocard bir Memlk cam iinin
kopyasn retmiti (Vaso J 340, bkz. s. 180).
Dier paralar, rneklerin dorudan kopyalarn-
da sadece detaylar kullandlar ve yalnzca bu ele-
manlarn bir araya getirilmesi bile kendine zg
baarl bir alma idi. Bu tr objeler ou kez,
dekorasyonlarnn prensiplerini anlamaya ve bu
temelde yeni olanlarn yaratabilmek iin rnek-
lerden renmeye hizmet etmilerdir. Lobmeyr
firmas, dikkate deer bir biimde, rettii cam-
larn alt tarafnda Arapa metinlerin Almanca
tercmesini sunmu ve bylelikle paralara aka-
demik bir karakter vermitir.
Bu dnemde gelitirilmi olan yeni teknikler, ki
bunlar yalnzca o tr youn tartmalar srasn-
da gelitirilebilmitir, inovatif ve Avrupa tezyin
sanatnn gelecei iin belirleyiciydi (kr. Th.
Deck, Tabak J 361, bkz. s. 201; Lobmeyr, deiik
formlar: J 343-345, 347 ve 349 bkz. s. 184-186,
188, 190).
Uyarlamann nc variyant, dekorlar iin,
slam sanatnda allageldii zere genel taslan
paras olan, ama burada bamsz tek motif haline
getirilmi motiflerin kullanld paralarla belge-
lenmitir. Bylelikle, adeta antsallatrlmtr.
Bu tr dekorasyonlar, historizm dnem zihni-
yetine uymutur. Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften koleksiyo-
nunda bu, Pfulb & Pottier firmasnn kupasdr
(Env. No. J 342, s. 183)
Uyarlamann drdnc tarznda gze arpar bir
biimde slami rneklere bavurulmu, fakat
yine de kendine zg eyler yaratlmtr, Fritz
Heckert firmasnn vazosu (Env. No. J 348, s. 189)
ve Delfli De Porceleyne Fles firmasnn vazosu
(Env. No. J 363, s. 202) bunlardandr. zellikle
de bu paralar, tasarmclarn slam sanatnnn
derin bilgisine sahip olduklarn gstermektedir.
Bunun iin Avrupay dolamlar, hem genel ve
zel koleksiyonlardaki, hem de slam dnyas
lkelerindeki objeleri uzmanlk bilgilerini ilerlet-
mek iin incelemilerdir. Koleksiyonda modern
sanata doru bir geliimi gz nne seren nemli
paralar, her ne kadar Dou sanatyla aka ili-
kili olsalar da, kendilerine zg bir stile sahiptir.
Ayrca, fikir verici olarak sadece slam dnyas
sanat deil, Dou Asya sanatnn da etkide
bulunduu dikkat ekmektedir. Clment Massier
firmasnn prodksiyonu olan parada, anlamn-
dan koparlm soyut desen repertuvar olarak
hizmet etse de, Arap hattnn modern seramie
hangi etkide bulunabildii akca grnmektedir
(Env. No. J 364, s. 203). Buna karn, Lobmeyr
firmasnn uzun boyunlu vazolar (Env. No. J 357-
1 ve 357-2, s. 197), Dou Asya kltr evresinden
gelen etkileri gstermekte ve dekorasyonlarnda
Arnuvo diye adlandrlan yeni sluba olduka
yaklamaktadr.
Koleksiyonun objelerinin tm, historizm dne-
minde, rnein dorudan kopyasnn daha o
zamanlar Arnuvonun balang dnemine teka-
bl eden yeni dekor biimlerine gidi yolunu gs-
termektedir. Bunlar, slam ve Dou Asya dnyas
sanatnn, Avrupa tezyin sanatnda modern bir
dekor stilinin geliimindeki nemini gstermek-
tedir.
CAM & SERAM K
179
Cami asma
lambas biiminde
Vazo
Anonim, muhtemelen Fransa, 19. yzyln
ikinci yars, formlu fleme, renksiz cam,
sr boyama mavi, krmz ve altn renklerde.
Krmz kontur izgileri. Zeminde kaznm
imza veya firma markas. Ykseklik: 23,5 cm;
ap: 19,5 cm. (Envanter No: J 339)
Bu vazo, 8./14. ve erken 9./15. yzy-
ln Msr cami asma lambalarnn ok
yaygn formunu ve dekorasyonunu
izlemektedir. Bu dnemde, Memlkl
Msrnda hkmdarlarn ve saray
mensuplarnn camiler iin yzlerce
asma lamba sipari edilmitir
1
. Srl
cam ve altn boyama tekniinin kalitesi
nedeniyle, Avrupada Rnesanstan iti-
baren cami asma lambalarna hayranlk
duyulmutur. 19. yzylda lambalarn
ou Msrdan Avrupaya getirilmi ve
zellikle Paris sanat pazarnda satlm-
tr. Bylece, zel koleksiyonlara girmi
ve ayn zamanda yeni yeni oluan tez-
yin sanat mzelerinin koleksiyonlar
iin btn Avrupada aranan incele-
me objeleri olmulard. Bu lambalar,
Avrupal birok cam imalathanesi
tarafndan ya kopyaland ya da az ok zgr bir
biimde Memlkl stilini izleyerek taklit edildi.
Nihayet, ge 19. yzylda cami asma lambalar
biiminde tamamen yeni, Avrupal dekorlara
sahip vazolar olutu.
Bu vazonun dekoru, Paris Spitzer koleksiyonu-
nun Pfulb & Pottierin Paris koleksiyonunda
bizzat grebildikleri
2
orijinal bir cami asma
lambasyla ilikilendirilebilir. Bu asma lamba,
760/1360 yl civarnda Kahirede domutur.
1
Wiet, Gaston: Lampes et bouteilles en verre maill,
Kahire 1912 (=Catalogue gnrale du Muse Arabe du
Caire).
2
Kr. La collection Friedrich Spitzer, 3 cilt, Paris 1893.
Burada biim, iki yaz kua ve iekli motifler
tayan madalyonlar alnarak benimsenmitir.
Dekor deitirilmitir. Vazo, altnla olduka ar
dekore edilmi ve boyun eklenti yerine, altndan
yaplm birok iek geitinden oluan bir kuak
eklenmitir. Bu motif de, altn fonsuz olsa da
Memlk cami asma lambasnn yzey ekillendir-
mesinde sklkla kullanlmtr.
Karlatrlabilir cami asma lambalarnn ou 19.
yzylda ska kopya edilmitir. Brocard (Paris)
3
,
3
Kr. Hartford, Wadsworth Atheneum (resim in: Mc-
Clinton, Katharina Morrison: Brocard and the Islamic
Revival, in: The Connoisseur 205/1980/278-281, buras
s. 280).
180
ENDSTR
Lobmeyr (Viyana)
4
, Heckert (Petersdorf)
5
, Gall
(Nancy)
6
ve Inberton (Paris)
7
gibi, nl ve dier-
lerine gre daha byk cam reticileri, kopya-
larn markalamlardr. Ayrca dier firmalarn
imzasz paralar da domutur ve bunlarn sah-
teleri daha sonra sk sk sanat pazarlarna ula-
mtr. Burada tarif edilen obje, aslen zeminde
evreyi dolaan kuakl bir daire biimindeki
marka iareti ile donatlmt. Bununla birlikte,
paray orijinal diye satabilmek iin imza bilin-
meyen bir zamanda tralanmtr.
Dier koleksiyonlarda bulunan karlatrlabilir
birok objeden bazlar:
4
Kr. yukarda karlatrma rnei olarak yaplan ta-
nmlamann ierisinde.
5
Kr. Hirschberg: Kreismuseum, Inv. Nr. MJG 203/s
Viyana sterreichisches Museum fr angewandte
Kunst, Inv. Nr. Gl 553 (resim in: Neuwirth, Waltraud:
Orientalisierende Glser, cilt 1: J & L. Lobmeyr,
Viyana 1981, s. 54). Nrnberg, Gewerbemuseum der
Landesgewerbeanstalt Bayern, Inv. Nr. 1623/1 (resim in:
Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nachahmungen,
in: Weltkulturen und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 80-
93, buras s. 83).
(foto ayn yazar; resim in: Schlesisches Glas aus der 2.
Hlfte des 19. Jahrhunderts: zur Sammlung schlesischen
Glases im Kreismuseum Hirschberg (Riesengebirge) und
zur Ausstellung in Haus Schlesien, Knigswinter 1992,
Kat. Nr. 50.
6
Kr. Nancy, Muse de lEcole de Nancy, Inv. Nr. 171
(resim in: Doris Moellers, Der islamische Einfu auf
Glas und Keramik im franzsischen Historismus, Frank-
furt/Main vd. 1992, Kat. Nr. 56).
7
Kr. K000unstmarkt 1988 (resim in: Auktionskatalog
Sothebys 13.7. 1987 tarihli, Lot 272).
Vazo
Philippe-Joseph Brocard, Paris
Serbest fleme
1
, yeilimsi, transparan cam.
Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde.
Sr dekoru ierisinde altn izgiler.
Zeminde imza krmz yaz halinde:
Brocard Paris 1869.
Ykseklik: 31,8 cm.
(Envanter No: J 340)
Boysuz, keskin hatl bir ayak emberinden vazo
karn, yumurta biiminde ykselmekte ve dz
olarak ykselen vazo boynuna geisiz bir biim-
de ulamaktadr. Vazonun boynu, st bitiminde
vurarak ksaltlp geniletilmi halka ile keskin
hatl hale getirilmitir ve kse benzeri bir boalt-
ma az ile son bulmaktadr.
Vazo, atal yaprak tutunma filiziyle sslenmi iki
yatay kuak ile dekore edilmitir, krmz, mavi ve
yeil sr ile yaplm.
Vazonun karnndaki daha geni olan alt kuak,
beyaz fonlu madalyon ile kesilmektedir, madal-
yonlarn dekoru da ayn ekilde atal yaprak
tutunma filizinden olumaktadr. Bu motifler,
ge antikiteden beri devam eden bir dizi geliim
basama ierisinde olumu ve slam sanatna
girmitir. Bunlar, mimari dekorasyonda, hem
minyatrclkte hem de uygulamal sanatn bir-
ok trnn dekorasyonlarnda slam dnyasnn
btn blgelerinde kullanlmtr.
CAM & SERAM K
181
Karndaki madalyonlardan, sitilize edilmi hay-
van balarnda son bulan bitki motifleri kmak-
tadr. Bu tr motifler, 5./11. yzyldan itibaren
Seluklu sanatnda gelitirilmi ve bu dnemden
itibaren slam sanatnn btn trlerinde dekor
repertuvarna girmitir.
Bu vazo, 8./14. yzyldan, uzun boyunlu bir
Memlk iesinin kopyasdr
2
. Brocardn vazo-
sunu rettii dnemde bu Memlk vazosu
Baron Edmond de Rothschild (1827-1905)in,
Paris, byk slam sanat koleksiyonuna ait-
tir
3
. Koleksiyonu bir ziyareti esnasnda vazo
Brocardn dikkatini ekmitir.
Brocardn vazosu, Memlkl rnein tamamiyle
bir kopyasdr. Dekorlar da yapca orijinali izle-
mektedir. Fakat Brocard, bitki motiflerinin dekor
izgilerini ve madalyonlar ierisindeki izgi yata-
n basitletirerek dekor unsurlarn deitirmi-
1
McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Is-
lamic Revival, a.y., s. 280.
2
Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und Stein-
schnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt, Berlin 1929,
Tafel 115, Nr. 14; Migeon, Gaston: Arts plastiques et in-
dustriels, Paris 1927 (=Manuel dart musulman, cilt 2);
Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines
Ornaments, Wiesbaden 1949, s. 223-227.
tir. dentik bir para (fakat imzasz) 1873 ylnda
stereichische Museum fr angewandte Kunst
iin Viyana uluslararas sergisinde satn alnm-
t
4
. Vazo burada incelenen koleksiyonda daha
1869 ylnda retildii iin, Brocardn, bulunmu
olan rnekleri yllar sonra bir kere kopya etti-
i anlalmaktadr. mzasz paralarn retimin-
den, Brocard camlarnn mterilerinden bazlar
tarafndan ya gerek Dou camlar olarak hediye
edildii veya satld sonucunun karlp ka-
rlamayaca belirlenemez, fakat dnlebilir.
Mzelerde veya zel mlkiyetlerde bulunan baz
nemli cam koleksiyonlarndaki cam ileri, bura-
da bahsedilenler gibi, otantik Orta a camlar
olarak deerlendirilmitir. Bu tr camlar Baron
Edmond de Rothschildin koleksiyonunda da
bulunuyorlard.
3
Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der
Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in: Mergl,
Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der mitteleu-
ropischen Kultur des 19. und frhen 20. Jahrhunderts,
Passau 1995 (=Schriften des Passauer Glasmuseum, cilt
1), s. 84-89, buras s. 86 f.; Auktionskatalog Christes,
London 14. 10. 2000, s. 46.
4
Inv. Nr. Gl 1052; Neuwirth, W.: Orientalisierenden
Glser, a.y., resim 36.
182
ENDSTR
Kse
Bu kse ile Brocard, iyice kopya etmeksizin
8./14. yzyln Suriye metal ilerine dayanmtr
3
.
Yapt kapta, Suriye ve Msrn genel olarak
yaygn ukur kap biimine dayanmsa da, slami
dekoru szm ona daha iyiletirilmi doulu
bir stilde deitirmitir (bu tabir 19. yzylda
cmerte kullanlan bir nitelemedir). Daha nce-
ki yzyllarn slam sanatnda, dekor unsurlarn
birbirleriyle balamak iin yan yana yerleti-
rilmi ve dolaan kenarlar yoluyla birbirlerine
geirilmi madalyonlar ve kartular gibi dekor
motiflerinin st ste oturtulmalar allageldik
deildi. ok katllk sadece baz yzey paralar-
nn dekorasyonunda bulunmaktayd. Brocardn
bu parada setii gibi, i ie geiiklik, ilkin
spanyol-Arap sanatnda aranm ve kullanl-
kiyetine gemitir. Signatr J. Brocardn da Meudonda
altn anlatmak istemektedir.
3
Bu form iin karlatrma rnei bir su kabdr, Suri-
ye/Msr kkenli ve 8./14. yzyldan gelmektedir (Berlin,
Museum fr Islamische Kunst, Inv. Nr. I.921, bkz. Bris-
ch, Klaus (ed.): Islamische Kunst, Mainz 1985).
Philippe-Joseph Brocard, Paris
Serbest fleme
1
, renksiz cam.
Sr boyama krmz, mavi, beyaz ve yeil renklerde.
Sr dekoru ierisinde altn izgiler ierisinde tezyinat
unsurlar.
Zeminde imza krmz yaz halinde:
J. Brocard, Meudon
2
(1867 ve daha sonra).
ap: 20,5 cm; ykseklik: 11,5 cm.
(Envanter No: J 341)
Ayak emberi olmakszn ykselen kse, hafif
karnl, bunun zerinde araya ekilen duvar ile
birlikte dikey eride kadar sarp yokulu. st biti-
minde, ince, dikey bir erid, ince, keskin hatl az
kenarn oluturmaktadr.
1
McClinton, Katharina Morrison: Brocard and the Is-
lamic Revival, a.y., s. 280.
2
Parisin gneydousunda. Burada 1756 ylndan itibaren
Madame Pompadourun atosunun bir yan binasnda cam
tasfye iletmesi Cristalleries de Svres kurulmutu, bu
iletme onun lmnden sonra erkek kardei tarafndan
Royales de Svres ad altnda devam ettirilmitir. 1870
ylnda frma, Alfred Landier ve Charles Haudaillein ml-
CAM & SERAM K
183
mtr. Bunun iin iyi bir rnek Elhamrann
yalanc mermer dekorasyonlardr. Bu dekorlar
Owen Jones 1856 ylnda Grammar of Ornaments
isimli almasnda, yzey blmlemesi ve renk
bakmndan mkemmel diye tasvir etmektedir.
Brocard tarafndan, tezyin sanat reformu hak-
kndaki tartma, grld kadaryla dikkatle
takip edilmitir. Bylece o da, Owen Jones tara-
fndan hayranlk duyulan spanyol-Arap sitilinde
paralar retmitir
4
.
Kupa Bardak
Pfulb & Portier, Paris ve Nizza
Formlu fleme, renksiz cam.
Renkli sr boyama altn renkli fon zerinde.
Zeminde imza krmz sr renginde:
A. Pfulb 1877 170 [model numaras].
Ykseklik: 25,0 cm. (Envanter No: J 342)
Pfulb & Portierin bu kupa barda iin dorudan
rneklerden tretilemeyecek bir biim geliti-
rilmitir. Olduka geni knt tekil eden ayak
zerine, hemen hemen dikey olarak yerletirilen
ayak emberinden ykselen bir kupa bardak
oturtulmutur. me kabnn st ksmnn biimi,
7./13. yzyln ikinci yarsnn Suriye ince uzun
bardaklarn anmsatsa da, oranlarn deitirildii
gzlenebilir, nk kupa bardak burada daha dar
ve daha yksek biimlendirilmitir. Dekorasyon,
ayak ve kupa bardak zerinde olduka belirgin
parlayan srl dekor motifleri olan be altn yzey-
den olumaktadr. Bardan ana motifi, yukar-
dan yuvarlaklatrlm bitimleri bulunan rgl
bir yldz madalyondur.
4
Kr. Frankfurt, Museum fr Angewandte Kunst.
5
Resim Moellers, D.: Der islamische Einfu, a.y., resim
no. 15.
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka obje-
leri: Karlatrlabilir paralar: Ayn formda, fakat farkl
dekorda ve daha byk: Stuttgart, Wrttembergisches
Landesmuseum, Inv. Nr. 1981-3.
5
Biraz farkl formda:
Paris, zel koleksiyon.
Firmann dier koleksiyonlarda bulunan daha baka
objeleri: Varova, Nationalmuseum, Inv. Nr. 157.478
(Resim in: Wesenberg, A. ve Hennig, W.: Historismus
und die Historismen um 1900, Berlin 1977, s. 99);
Limoges, Muse National Adrien Dubouch, Inv. Nr. V
330- 331 (resim in: Moellers, D.: Der islamische Einflu,
a.y., no.77).
184
ENDSTR
Tabak
J. & L. Lobmeyr, Viyana (Nr. 3873)
1
(Tasarm, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878)
Renksiz, Kristal cam2.
Altn boyama, mavi sr boyama.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
ap: 38,0 cm.
(Envanter No: J 343)
Taban dekoru, kenarlar alt yarda ksmen kesi-
en 12 sivri-oval alandan olumakta. Sivri ovaller
nbetlee mavi sr dekor veya altn dekor ile
sslenmi. Her iki sivri utan ieri doru yaz
uzantlarndan kan ve hemen geometrik olarak
dmlenmi olan mavi alanlar soyut yaz ile
donatlm. Mavi motiflerle birlikte olan altn
renkli alanlar, kenarlarnda altn ve mavi renkli
dier fantazi iekleri bulunan, st ste duran
1
Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte
Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV, sayfa P.
2
Bir dizayn tasla zerindeki bilgi, Viyana, sterreic-
hisches Museum fr angewandte Kunst.
3
Yazar, yaztlarn okunmas ve kelimesi kelimesine ter-
cmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke (Berlin, Mu-
seum fr Islamische Kunst)ye ve bay Prof. Dr. A. Ka-
rouni (Berlin)ye kranlarn sunmaktadr. Hazrlanan
nak taslanda, Viyana sterreichisches Museum fr
angewandte Kunst, Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV,
sayfa P, u (yanl) tercme verilmektedir: Zekilik en iyi
temeldir ve takva insanlarn en iyi eyidir. Taban arka
yznde beyaz sr renginde u (ayn ekilde yanl)
iki palmet ieinden ibaret iekli bir dekor
ile doldurulmutur. Sivri ovallerin arasndaki
bingilerde bunlara benzer iek dekorlar bulun-
maktadr. Sivri ovaller her defasnda altn renkli
boyama ierisindeki yaz dekorlar tarafndan
evrelenmitir.
Taban merkezi, Davud yldzl bir dekor tarafn-
dan oluturulan dairev bir alan ile kaplanmtr.
Yldzn ularndaki bingiler her defasnda daire
formasyonlaryla kesilmektedir. Alann evre-
sinde bir yaz kua dolanmaktadr, ierisindeki
metin: Akl en iyi dayanaktr ve takva en iyi
elbisedir.
3
Oniki sivri oval alan u yaztla ev-
relenmitir: Kim kendisini ilgilendirmeyen bir
konuya ilikin bir ey sylerse, houna gitmeyen
eyler duyar.
4
tercme verilmektedir: Zekilik insann en gl daya-
nadr ve drstlk onun en iyi niteliidir. 19. yzylda
kimin bu tercmeleri nerdii bilinmemektedir. Her iki
durumda libs (elbise, giysi) yerine en-ns (insan) okun-
mutur.
4
Ayn nak tasla zerinde bu yazt u ekilde tercme
edilmektedir: Kim yabanc eylere burnunu sokarsa on-
dan zarar grr.
CAM & SERAM K
185
Disk
Arap Stilinde (Nr. 5524)
J. & L. Lobmeyr, Viyana
(Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878)
Renksiz cam.
Altn boyama, mavi sr boyama.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
ap: 29,0 cm.
(Envanter No: J 344)
Bu disk, yaz kuaklarn kesen drt daire ile
birbirlerine bal iki yaz kuandan (kenarda ve
ayna evresinde dnen) oluan bir sistem tara-
fndan dekore edilmektedir. Taban merkezi
dekore edilmemi cam zerinde bir yldz motifi
ile kaplanmtr. Dairelerin arasndaki yzeyler
atal yaprak motiflerinden oluan sr dekorla
rtldr.
Dekor ekillendirmeleri, Memlkl metal veya
cam ilerine dayanmaktadr
1
. Evvelce Prisse
dAvennes, Kahirenin Orta a sanat hakkn-
daki eserinde byle bir disk resmetmiti
2
. Burada
ele alnan byk taban, somut bir rnekle ili-
kili olup olmad veya Manchytka ve Schmoranz
tarafndan incelenmi ok sayda Memlkl oriji-
nallerden olan bir Pasticcioyu temsil edip etme-
dii bilinmemektedir. Yaz kuaklarnn ve atal
yapraklarn dekor motifleri bu taban doduu
dnemde birok rnek eserde bulunmaktayd
ve ayrca, Viyana sterreichisches Museum fr
1
Cam: Tabla, 14. yzyln ortas, ap 21,6 cm (New York,
Metropolitan Museum, Bequest of Edward C. Moore,
Inv. Nr. 1891 91.1.1533), resim in: Carboni, Stefano und
Whitehouse, David: Glass of the Sultans, New York vd.
2001, s. 273. Metal: Prisse dAvennes, Lart arabe daprs
les monuments du Kaire, bkz. resim in: The Decorative
Art of Arabia. Prisse dAvennes. Foreword by Charles
Newton, London 1989, Plate 84.
2
Prisse dAvennes, Lart arabe daprs les monuments
du Kaire, bkz. resim in: The Decorative Art of Arabia.
Prisse dAvennes, a.y., Plate 84.
angewandte Kunst Mzesinde bulunan orijinal-
ler yoluyla tasarmclarn bir motifler derlemesini
setikleri ve bunlar dekorlara ynelik olarak
biraraya getirebildikleri bilinmekteydi. Altnn
ve mavinin renkli bir tarzda biraraya getirilmesi,
15. ve 16. yzyl spanyol seramik sanatndan
bilinmektedir ve burada bahsedilen disk benzeri
objelerin renkli ekillendirmelerine hizmet etmi
olabilir. 15. ve 16. yzyl spanyol seramiklerinin
Alman dili blgesinde olduka rabet edilen
rnekleri btn tezyin sanat mzelerinde bulun-
maktayd
3
. Manchytka ve Schmoranz, muhteme-
len modellerini amak iin, tasarmlarnda slam
dnyasnn deiik stil eilimlerini birletirme-
yi denemilerdir. Taban merkezindeki yazt:
Mlk tek ve kahhr olan Allahndr.
4
Drt
daire madalyonun kenarlarnda iki kez u ifade
bulunmaktadr: Bizi riyadan koru!
5
3
Paris Muse de Cluny Mzesinin 19. yzylda uygula-
mal sanatn btn Avrupal reticileri tarafndan ince-
lenmi olan geni kapsaml koleksiyonu nihayet yayn-
lanmtr, in: Robert Montagur: El refejo de Manises:
cermica hispano-moresca del Museo de Cluny de Paris,
Madrid 1996.
4
Objenin arka yznde Almanca serbest bir eviri veril-
mektedir: Allah hayrhahdr. Allah iyidir kurtar bizi
riyakarlktan.
5
Yazar, bu objenin yaztlarnn okunmas ve kelimesi
kelimesine tercmesi iin bayan Dipl.-phil. G. Helmecke
(Berlin, Museum fr Islamische Kunst)ye kranlarn
sunmaktadr.
186
ENDSTR
Tabak
J. & L. Lobmeyr, Viyana
(Nak, Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1178/79)
Serbest fleme, renksiz cam.
Altn boyama, sr boyama mavi renkte.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
ap: 18,0 cm.
(Envanter No: J 345)
1
Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte
Kunst, Nak taslaklar in: Lobmeyr Werkverzeich-
nis, cilt XV. Walter Spieglde, Glas des Historismus,
Braunschweig 1980, s. 264, zde bir tabak olarak
Taban nak, Boteh (Farsa, yazl btah,
okunuu bte) olarak isimlendirilen drt desen-
den bir araya getirilen dekor unsurlar araclyla
oluturulmutur. Boteh-desen, ran hal ve kuma
sanatnda nemli bir motiftir. Bu formunda, yana
meyleden bir ucu veya bir damlay anmsatmakta-
dr; kelimenin anlam: allk.
Tabak, tasarm taslaklar zerinde Arab. deco-
rirt [!] olarak nitelendirilen bir nak motifleri
grubundan kmaktadr
1
.
ran stili altnda tasnif edilmektedir. Manchytka &
Schmoranzn nak izimlerinin bazlar ran olarak
nitelendirilmekteyse de, tasarmlar iek dekorlarnn
stilinde farkllk gstermektedir.
CAM & SERAM K
187
Kk vazo, enli ayak zerinde, silindir, yukar
doru hafife geniletilmi, geni knt olutu-
ran aza intikal eden gvde.
Vazonun dekoru, Manchytka & Schmoranz tara-
fndan, kullandklar modelin bilgisi olmakszn
ran olarak nitelendirilen tasarmlar izlemi-
tir
1
. Ayrca ayak, sitilize edilmi yaprak motifleri
arasna yerletirilmi olan bir atal yaprak tutun-
ma filizi tarafndan dekore edilmitir. Gvdenin
dekorasyonu stilize edilmi iek motiflerinden
oluan bir tutunma filizi ile balamaktadr. Bu
tutunma filizi, gvdenin bitiminde daha youn
dolgu ile tekrarlanmaktadr. Altn boyama ieri-
sindeki yaprak ve ieklerden bir kompozisyona
1
Viyana, sterreichisches Museum fr angewandte
Kunst, dizaynlar in: Lobmeyr Werkverzeichnis, cilt XV.,
rnein sayfa FF.
sahip madalyonlar, gvde zerinde deimekte-
dir. Madalyonlar, arabesklerle doldurulmutur.
Bunlar, altn dairelerden bir erit tarafndan
erevelendirilmektedir. Yaprak ve iek boya-
ma ierisine, iine inci yerletirilmi birka soyut
dairev halka eklenmitir. Vazo azn, gl yap-
raklaryla doldurulmu bir ondle tutunma filizi
sslemektedir.
Dekorun kendine zg olan yan, farkl doulu
ve Avrupal motiflerin yanyana bulunmalardr.
Ayrca, tasarm iin karakteristik olan spanyol-
Arap stilinden esinlenmi arabesklerin
2
de sanat-
tarafndan bamsz olarak yaplm olmasdr,
nk sanat, yzeyi simetrik ve geni ara alan-
larla doldurmutur.
2
Arap sanat iin kr. Montagut: El refejo de Manises,
a.y.
Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana
Renksiz cam,
Altn boyama, sr boyama ak ve koyu mavi renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Dizayn 1878 civar.
Ykseklik: 13,5 cm; ap: 14,5 cm.
(Envanter No: J 346)
188
ENDSTR
ift Kulplu Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana
(Nak muhtemelen 1878, Johann Machytka ve Franz
Schmoranz tarafndan)1
Serbest fleme, renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama koyu ve ak mavi, yumuak
yeil, krmz ve sar renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Ykseklik: 22,5 cm.
(Envanter No: J 347)
Bu vazo, Lobmeyr tarafndan srlm orientle-
tirilen camlardandr. Arap sitilindeki seri ile akra-
badr
2
, fakat bu vazonun hibir model numaras
bilinmemektedir. Lobmeyr, birok kez armaan
olarak Avrupa ve Dou mzelerine gitmi olan
paralar ve numunelik paralar retmitir. Bu tr
numuneler, sat iin dnlmemitir; firmann
potansiyelinin gsterilmesine yaram ve snrl
saydaki mzelerde inceleme rnekleri olarak hiz-
met etmitir.
Alak bir ayak zerine, knt tekil eden vazo
karn oturtulmutur. Vazo karn bir profil hal-
kas ile sonlandrlmakta ve bundan sonra dz
olarak ykselen silindir bir boyna gemektedir.
Vazo, bir profil halkas ve dar doru geni-
leyen bir boyun az ile sonlandrlmaktadr.
Naklanmam iki kulp, karn ve boynu birbirine
balamaktadr
3
. Kulplar altn renkli bitimleriy-
le, sanki metal destekler tarafndan tutuluyormu
gibi grnmektedir. Boyun ve karn, altn ere-
1
Tasarm ekibi 1878-1880 yllar arasnda (belki daha
uzun) bu frma iin almtr. Lobmeyr frmasnn Viyana,
sterreichisches Museum fr angewandte Kunst mze-
sinde bulunan ariv belgeleri arasnda, burada bahsedilen
kaba ait hibir tasarm izimi bulunmad iin, Machytka
ve Schmoranzn sitilistik bakmdan benzer objelerinden
hareketle, tasarmclarn onlar olduu sonucu karlabilir.
Karlatrma iin ayn formun, fakat baka dekorlar halin-
de Osmanl sanatna dayanan, camlarnn nak rnekleri
yine yukarda ad geen mzede korunmaktadr.
2
Kr. Neuwirth, W.: Orientalisierenden Glser, a.y., resim-
ler s. 33, 36, 37, 44. Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner
als Bergkristall, Viyana 1999, resimler s. 239, 358 ff.
3
Vazo formu en az drt deiik dekorla gerekletirilmi-
tir. Kr. resimler in: Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner
als Bergkristall, a.y., s. 239, 358. Neuwirth, W.: Orientali-
sierenden Glser, a.y., resim 14, Berlin, Kunstgewerbemu-
seum.
veler tarafndan kuatlan alanlarla sslenmitir.
Mavi kprcklerden, ieri yerletirilen yumuak
yeil, kare eklinde ssleme alanlaryla olutu-
rulan iskelet, karn ve boyun yzeylerini tekil
etmektedir. Alanlar dnml olarak, zerle-
rinde sar glbezek iekleri oturan stilize edilmi
yumuak yeil renkli yapraklara sahip salnarak
ykselen kklerden oluan bycek bitkilerle ve
kendilerinden koyu mavi yapraklarn byd
saplarn zerinde bulunan stilize edilmi bir tr
karanfil iekleri olan bycek bitkilerle dekore
edilmitir. Her iki dekor tipi de, 10./16. ila 12./18.
yzyl Osmanl dekor sanatna dayanmaktadr
4
.
Ayak ve profil halkas geometrik dekor motifle-
riyle sslenmitir.
Btnyle dekor, birbirine eklenerek yan yana
oturtulmu resimlerden olumaktadr.
4
Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of
Ottoman Turkey, Londra 1989.
CAM & SERAM K
189
Vazo
Fritz Heckert, Petersdorf/Piechowice,
Kreis Hirschberg/Jelenia Gra
(sabk Schlesien, bugn Polonya)
1879/80den 1900 civarna kadar.
Formlu fleme, renksiz cam.
Sr boyama mavi, yeil, leylakkrmz, altn
renklerde, kesilmi kontur izgileri ieri-
sinde.
Zemindeki imza altn renginde:
FH Co 67 [seri no].
Ykseklik 24,0 cm;
vazo karnnn ap: 17 cm.
(Envanter No: J 348)
Dairev karnl ve iki ssleme kulplu
vazo. Bu vazo, kullanma hazr btn
yzeylerde krmz, mavi, sar, yaprak
yeili ve altn renkli kontur halinde sr
renkleriyle donatlmtr.
Bitki motiflerinin btn unsurla-
r, olduka geni bir yzey oluturan
iki boyutlu tarzda realize edilmitir.
Heckert, bu objenin tezyinatnda,
bamsz olarak iyice dzenlenmi bir
dekor sistemine, unsurlarn kompoze
ettii ran-Hint sanatndan esinlenmi-
tir.
Bu vazoda kullanlan renklerde
Heckert, aka grld zere Owen
Jonesn Grammatik der Ornamenteinde geli-
tirdii teorilere dayanmaktadr. Orada Jones,
sadece istisna durumlarnda ikincil renklerle
zenginletirilebilecek fon renginin, krmz,
mavi ve sar, kullanmn ne kadar nemli oldu-
unu vurgulamtr
1
. Heckert burada, zarif dolgu
rengi olarak az saydaki nemli motifte ak
yaprak yeilini kullanmtr. Jonesi izleyerek tez-
yinat detaylarnn kontur izgilerini altn rengin-
de uygulamtr, onun verdii aklamaya gre:
Renkli fon zerinde deiik renklerin kullanl-
d yerde, tezyinat altn renkli kontur [...]aracl-
yla fondan izole edilmitir.
2
Bu renklendirme,
zellikle yzey ekillendirmesinin merkezi ala-
nyla ilgilidir.
1
Jones, O.: Grammatik der Ornamente, Londra 1856, s.
6-8, Prposition [Regel] 14-28.
2
a.e., s. 81. Kr. Hagedorn, Annette: Die orientalisie-
renden Glser der Firma Fritz Heckert im europischen
Kontext, a.y., s. 84 f.
3
Olduka byk bir koleksiyon Hirschberg Kreis-
museumda bulunmaktadr. Haus Schlesien (Knigs-
winter)da 1992 ylnda dzenlenen bir sergide mzeden
19. ve erken 20. yzyln Schlesien cam sanatnn 101 ob-
jesi (onlardan 26 Heckert cam) sergilenmitir ve bir ta-
ntm brornde kataloglatrlmtr, kr. Schlesisches
Glas ..., Knigswinter 1992. slami stildeki nemli par-
alara Berlin tezyin sanat mzesi sahiptir, bkz. Barbara
Mundt, Kunsthandwerk und Industrie im Zeitalter der
Weltasustellungen, Berlin, cilt 6), kat. Nr. 70, 71, 72.
Firmann daha baka objeleri dier koleksiyonlarda
bulunmaktadr: Heckert firmasnn nemli karlatrma
rnekleri, tamamen baka formlarda olsa da, bugn dei-
ik tezyin sanat mzelerinde korunmaktadr
3
.
190
ENDSTR
ift Kulplu Vazo
menin nnde sr renklerinde uygulanm lale
ve karanfil motiflerinden oluan iekli bycek
bir bitkiye sahiptir. Madalyonlar arasndaki bo
yzeylere karanfil motifleri farkl renk pozis-
yonlarnda yerletirilmitir. Saplar, realist olarak
yeil renklendirilmilerdir, iekler ise beyaz ve
ak mavidir. Vazo boynunun zerine, karla-
trlabilir motiflerden bir tutunma filizi konul-
mutur.
Bir hayret nlemi olan maallah ifadesinin
drt kere yer ald geni bir yaz kua omuzlar
sarmaktadr
1
. Omuz kua zerine iki yuvarlak
kulp yerletirilmitir.
1
Zeminde beyaz sr halinde Almanca tercme olarak
Der Wille Gottes geschehe / Tanrnn istei olsun g-
rnmektedir.
J. & L. Lobmeyr, Viyana
(Nak Johann Machytka ve Franz Schmoranz 1878/79)
Renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama ak mavi, siyah ve yeil
renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Ykseklik: 17,5 cm.
(Envanter No: J 349)
Altn kaplama zemin halkas zerine, zengin
dekorla kapl bask-kresel bir kap gvdesi
oturtulmutur: Her iki n yzde, merkezde her
biri ok geitli birer madalyon bulunmaktadr.
Madalyon altn renginde boyanan bir rg beze-
CAM & SERAM K
191
12 geit tarznda kavislendirilmi iki plakann her
biri, dnml olarak iki farkl desenden oluan
sekiz dairesel biimin meydana getirdii madal-
yon halkasndan ibaret bir dekor ile donatlm-
tr. Her plakann ortasnda, plakann kenarna
paralel olarak arabesk ii dekor dolgulu kavislen-
dirilmi bir 12-geit-kart bulunmaktadr.
Arap tarzn andran soyutlayc bitki motifle-
rinden oluan bu unsurlar, 9./15.-10./16. yzyln
Osmanl-znik seramiinin motiflerinden seilmi
bir dekorasyonun ierisinde bulunmaktadr. Bu
dekorasyon kompozisyonunun en gze arpan
tamamlayc paras, salnan saplarda zengin yap-
rak iiyle byyen fantazi iekleridir. Btnn
tamamlayc paras olan yapraklar, Osmanl sz
motifine tekabl eden yapraklardr.
imdiye kadar hibir karlatrma rnei bilin-
meyen bu srad masa, Brocardn alclarna
temin edebildii biim eitliliinin ne kadar
byk olduunu kantlamaktadr.
Sehpa
Pirin ayaklkla tutulan iki
cam plakadan
Philippe-Joseph Brocard, Paris
Opak cam,
sr boyama, ak mavi, beyaz, krmz ve
yeil renklerde.
Alt plakann kenarnda krmz yazyla
imza: Brocard 1876 achat.
Toplam ykseklik: 78,0 cm.
(Envanter No: J 350)
12 geit biiminde kavis
192
ENDSTR
Kulplu Silindir Kupa
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1875 civar
Serbest fleme, renksiz cam.
Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Ykseklik: 15,0 cm.
(Envanter No: J 351)
Bu kupa, 16. yzyldan itibaren Alman dil bl-
gesinde gelimi olan ve o zamandan beri geni
bardak (Humpen) olarak nitelendirilen bir bii-
mi izlemektedir
1
.
Bardan alt ksmndaki dekor, floral unsurlarla
doldurulmu ok-geitli kavislerden olumakta-
dr.
Kupa, historizm dneminde doduunu ak-
a gstermesine ramen, normal ly aan
dekordan ayrlmaya ve olduka sade bir biimde
dekore etmeye ynelik hangi olanaklarn mevcut
olduu kendini belli etmektedir
2
.
1
Kr. Tait, Hugh: European: Middle Ages to 1862, in:
masterpieces of Glass, Londra: British Museum 1968, s.
127-192, buras s. 160, 167.
2
Kr. Mundt, B.: Kunsthandwerk und Industrie im Zeit-
alter der Weltaustellung, a.y., o. Pag., Neurenaissance.
CAM & SERAM K
193
eri ekik ayakl, knt tekil eden karnl ve
huni boyunlu bu vazo, deiik kkenli motiflerin
bir araya getirilmesiyle dekore edilmitir. Vazo
karn ve boyun, ilerine aa doru ak drt
geit yerletirilmi ok geitli madalyonlarn bir
yaps ile kaplanmtr. Vazo zerinde drt dekor
kua dolanmaktadr. Vazo ayandaki ve karn-
dan boyna gei pervazlar geometrik, antik motif-
lerdir: Ayan zerinde birbiriyle kesien, yukar-
s ak, ierisine iki fronton formu yerletirilmi
altgenler bulunmaktadr. Boyunda bir meander-
motifi oluturulmutur. Vazo karnndaki pervaz,
bir atal yaprak tutunma filizini gstermektedir,
boyunda bir atal yapraktan pervaz yaplmtr.
Bu vazonun motifleri, model eserlerden alna-
bilmi motiflerdendir. Her motif kendine ait bir
yaam srmektedir, farkl desen kataloglarnn
herhangi bir balantsna ulalmaz. Bylelikle,
vazo iin bir btn saylabilecek taslan olutuu
sylenemez.
Vazo
J. & L. Lobmeyr, Viyana, taslak 1880
renksiz cam,
Altn boyama ve sr boyama ak mavi,
deniz mavisi ve beyaz renklerde.
Zeminde Lobmeyr monogram beyaz sr
renginde.
Ykseklik: 23, 0 cm.
(Envanter No: J 352)
194
ENDSTR
Bu biim, geni knt oluturan bir ayaktan
balamaktadr, bu ayaktan, enli ve alak bir
boru ykselmektedir. Ksenin hemen altnda
bir profil halkas boruyu blmektedir. Bu boru
yukarda bir yayvan ime ksesine kavumak-
tadr. Camn dekoru kahverengi, seramik eya
zerindeki sr anmsatan bir tutunma filizinden
oluturulmaktadr. me ksesi, mavi, ivi biimli
desen dilimlerinde oluan bir elenk tarafndan
gya tutulmaktadr.
Bu bardakta en gze arpan, kaligrafik olarak
hoa ekillendirilmi beyittir. Bu beyit iki dik-
drtgen, dar yaz pervaz ierisinde bulunmak-
tadr (bkz. alttaki resim, ikinci msra). Bu, ranl
air fi e-rz (. 792/1390 veya 791)nin
bir gazelinin ok alntlanan balang beytidir.
Tercmesi: Saki! kadehimizi arabn nuruyla
parlat. arkc sen de syle: Dnyann ileri arzu-
muza gre gidiyor.
Kse
Muhtemelen J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1880 civar,
imzasz
Serbest fleme, renksiz cam.
Altn boyama ve sr boyama mavi ve beyaz renklerde.
Ykseklik: 10,0 cm; ime ksesinin ap: 10,5 cm.
(Envanter No: J 353)
CAM & SERAM K
195
ki Bardakl Srahi
lardan kan bycek bir bitkiden iek dallar
bymektedir. Dekor, bardaklarda yukarda ve
aada dolaan ssleme eritleri ile sonland-
rlmaktadr. Srahide bu ssleme eritleri, ayak
ksmnda, karnn zerindeki bitki dekorunun st
tarafnda ve de kabn boynunda dolanmaktadr.
Bu gibi camlar farkl Dou lkelerinde srl-
m veya diplomatik hediyeler olarak sunul-
mutur. rnein, firmann Osmanl Sultan II.
Abdlhamid (dnemi: 1293/1876-1327/1909)e
verdii bir hediye bilinmektedir
1
.
1
Kr. Sonat, Gksen: Bohemian Glassware, in: Antika
(stanbul) 2/1985/8-10, buras s. 10.
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 1885 civar
Serbest fleme, orta mavi cam.
Kesme, altn ve gm dekor.
Zeminde kesilmi Lobmeyr monogram.
Ykseklik: Srahi: 26,0 cm; bardak: 10,5 cm.
(Envanter No: J 354-1, 354-2, 354-3)
Burada tarif edilen camlar, deiik renklendiril-
mi cam eitleri halinde retilmilerdir. Orta
mavi, sarms ve yeil renklerde olan camlar
bilinmektedir.
Dekor, kalkk iek dallarn geitlerle ayrlm
alanlarda gstermektedir. Srahi zerinde, bant-
196
ENDSTR
Vazo ve Kulplu Srahi
Altn A Dekorlu
J. & L. Lobmeyr, Viyana, naklama 1875 civar
Hafif gk kua renklerinde parldayan, renksiz cam,
iine fleme altn a ile.
Zeminde Lobmeyr monogram altn renginde.
Srahi: Ykseklik: 29,4 cm.
(Envanter No: J 355)
Vazo: Ykseklik: 14,5 cm.
(Envanter No: J 356)
Vazonun ie ekik olarak ykselen ayan
karnl, kse biiminde bir gvde izlemekte-
dir. Ksa boyun genice evrilmi bir kenara
kavumaktadr.
Vazo st ksmda, vazo gvdesi zerine atlm
izlenimi brakan, stilize edilmi pskl eritli
bir altn a ile dekore edilmektedir. Vurarak
ksaltlp geniletilmi dairelerden bir araya
getirilen bir sra, st uta bir ssleme kua
oluturmaktadr. Ayak, oval, birbirleriyle kesi-
en ekillerden bir erit ile dekore edilmitir.
Literatrde benzer ekilde dekore edilmi
camlar, neo-Rnesans sitilinden saylmakta-
dr. Lobmeyr firmasnn benzer ekilde deko-
re edilmi camlarna nispetle bu cam, dekoru-
nun son derece sadelii ve stilize eden dekor
unsurlar ile gz kamatrmaktadr
1
.
Srahi ayn seridendir.
1
W. Neuwirth, Lobmeyr, a.y., s. 377 braun, grn
gestreift eingeblasen mit Emailnetz serisinden r-
nekler resmetmektedir. Burada saaklarn psklleri
daha canldr.
CAM & SERAM K
197
Benzer Vazolar ifti
J. & L. Lobmeyr, Viyana, 19. yzyln sonu.
Mat cam, altn boyama ve renkli sr boyama. Zeminde
Lobmeyr monogram beyaz sr renginde.
Ykseklik: 42,0 cm.
(Envanter No: J 357-1, 357-2)
Bu vazolar temel formlarnda uzun boyunlu
vazolara tekabl etmektedir, 18. ve 19. yzyldan
inden bilindikleri zere
1
. Burada ele alnan
rnekler, hafif oval vazo karnnn yerletiril-
dii bir zemin emberi zerinde durmaktadr.
Vazolarn karnndan dairesel bir vazo boynu
dikey olarak ykselmektedir. Vazo aya, salnan
motiflerden bir kuak ile dekore edilmektedir. Bu
kuak ierisinde Dou Asya signatrlerini and-
ran bir motif bulunmaktadr. Karn zerindeki
olduka hareketli iek dekoru, karmakark
uuan, saplardaki dairesel yaprak biimli kk
atal yapraklardan oluan ieklerden ibarettir.
Bunlar hafifce eik olarak vazonun zerine otur-
tulmulardr. Boyun, stun biiminde ykselen,
geometrik olarak birbirlerine geirilen motiflerle
sslenmitir. Bu motifler 1854den sonra, baz
Japon limanlarnn almasndan itibaren Avrupa
ve Kuzey Amerika pazarlarna gelen Dou Asya
sanatndan esinlenmi grnmektedir.
Bu yzden daha 1867 ylnda Owen Jones 1856
tarihli Grammar of Ornament isimli almasna
bir tamamlama cildi
2
yaynlam ve bylece Dou
Asya sanatna ynelik nceki yadsmasn revize
etmitir.
st boyun bitimini diyagonal olarak dikilmi
atal yaprak motiflerinden oluan dar bir halka
dolanmaktadr. Vazonun mstakil ksmlar be
altn erit tarafndan birbirlerinden ayrlmakta-
dr. Bu altn eritlerle vazonun tektoniki tama-
men darda braklmaktadr. Sr renkleri, dier
Lobmeyr camlarnda olduu gibi tek renkli ola-
rak kalnca vurulmam, bilakis ksmen pitoresk
olarak glgelendirilmitir.
1
Kr. Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass, Londra
1968, nr. 169.
2
Jones, Owen: Examples of Chinese Ornament selected
from Objects in the South Kensington Museum and other
Collections, Londra 1867.
Vazolarda dekor, slam (boyun halkasnda) ve
Dou Asya motiflerinin detaylarndan art arda
bir araya getirilmitir. Bu gibi camlar, rnekle-
rinin yaamaya devam etmesine ramen, deko-
rasyonlaryla Arnovaya olduka yakn durmak-
tadrlar. Bunlar, tasarmclarn eskiden olduu
gibi, grlen rneklerden kendi dekorasyonla-
rn gelitirdiklerine, fakat bununla birlikte yeni
dekor tiplerine bir rnektir. Karn zerindeki
dekor, izgisel salnan iekli dekora, vazo boy-
nunun geometrik soyut motifleri ise Arnova ak-
mnn prist dekor eitlerine yaklamaktadr.
u halde vazolar, Lobmeyr firmasnn modern
zamana giden yolunu sezdirmektedir.
198
ENDSTR
Bu tabak Deck tarafndan Osmanl-znik serami-
i stilinde yaplmtr; 970/1560 civarndaki re-
tim rneklerini izlemektedir
1
. Bu seramik rnek-
leri, dengeli dekorlar ve mkemmel srlama tek-
nikleri nedeniyle 19. yzylda aranan koleksiyon
objeleriydi. Taban ortasndaki tezyinat alan,
taban kenarnda bulunan bir ss kuayla er-
evelenmitir. Sslemeler, Osmanl tabaklarnn
veya kselerinin byk ounluunda da olduu
1
Kr. Rackhamdaki Ex-Adda koleksiyonunda bulunan
tabaklar. Resim in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iz-
nik. The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., resim 404.
Tabak
Thodore Deck, Paris, 1860/65 civar
Kuvars mine mayas seramik.
Polikrom sr alt boyama.
Arka yzde hkkedilmi signatr TH Deck
ap: 30,5 cm.
(Envanter No: J 358)
Resim N. Atasoy ve J. Raby,
znik, a.y., no. 404 ve 255.
gibi, ssn zenginletirilmesi iin kenar evre-
sinde uzanmaktadr. Ar stilizasyonuyla Deck-
tabann bu ksmnn tezyin sanat, Osmanl
numunelere artk uymamaktadr
2
. Burada Deck,
innovatif unsurlar sunmay denemektedir.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objele-
ri: Thodore Deckin Osmanl stilindeki sera-
mikleri Avrupada birok koleksiyonda bulun-
maktadr. Almanyada nemli paralar Berlin
(Kunstgewerdemuseum) ve Kln (Museum fr
Angewandte Kunst)de korunmaktadr.
2
Kr. rnekler in: Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik.
The Pottery of Ottoman Turkey, a.y., passim.
CAM & SERAM K
199
Kompozisyon, belirli bir rnei kopyalamaks-
zn, 10./16. yzyl Trk znik seramik dekoras-
yonunun unsurlarndan bir araya getirilmitir.
Deck, burada daha ziyade znik seramiinin
sevilen motiflerinden oluan, kendine zg bir
kombinasyon tertip etmitir. Ksesi iin laleler-
den, karanfillerden, erik ieklerinden ve daha
yakndan belirlenemeyen alt paral bir iek
tipinden oluan bir kompozisyon semitir. Bu
motifin nne merkezi olarak yerletirilmi dai-
resel glbezek iei donuklatrlmtr. iekli
bycek bitki, Osmanl tipolojisini izlemektedir.
Orada da, tek tek dekor unsurlarnn keyfi olarak
grnen kesimeleri mevcuttur
2
.
Ksenin biimi, slam sanatnda allageldik
deildir ve Dou Asya sanatndan bir esinlen-
meyi tahmin ettirmektedir. Kare biimi nede-
Thodore Deck, Paris, 1870 civar
Kuvars mine mayas seramik.
Polikrom sr alt boyama mavi, kr-
mz, mavi-yeil, yeil, mor ve siyah
renklerde.
Zeminde krmz marka damgas TH
Deck , Fr. Levillainin1 bir tasarm-
na gre reticinin portresiyle birlikte
bir rlyef marka, hafife kalkk kontur
izgileri ile, ayrca bir noktadan ve
daha kk noktann formasyonun-
dan oluan bir motif.
ller: 21,5 x 21,5 cm.
(Envanter No: J 359)
Kare eklinde Yayvan
Kse
eri ekik Keli
1
Ferdinand Levillain bilinmeyen bir zamanda Th. Deck
atlyesi alanlarndand (bkz. Sandor Kuthy, Albert
Anker. Fayencen in Zusammenarbeit mit Thodore Deck,
Zrh 1985, s. 23).
niyle bu kse, karofayanslarla karlatrlabilir.
Bununla birlikte, Osmanl karofayans serami-
inde sonlandrlm dekorlar alldk deildir,
nk mstakil karofayanslar ounlukla daha
byk bir dekor sisteminin parasyd.
Btn bakmndan farkl stillerden oluan bir
kompozisyon olarak bu kse, 19. yzylda Avrupa
historizminin tipik rnei olarak deerlendiri-
lebilir. Ksede Deck, deiik trde Avrupa d
stillere olan ainaln kantlamaktadr.
Firmann baka koleksiyonlardaki dier objeleri:
Thodore Deckin Osmanl sanatndan tretilmi dekor-
lu seramikleri Avrupada bir ok koleksiyonda bulun-
maktadr.
Biim bakmndan benzetilebilir bir para bugne kadar
bilinmemektedir. Fakat Deckin ok farkl stillerde ve
biimlerde duvar tabaklar ve dier dekor seramikleri
rettii bilinmektedir
3
.
2
Kr. Paris, Louvre, Env. Nr. 6643 (Resim 363 in: N.
Atasoy ve J. Raby, The Pottery of Ottoman Turkey, a.y.)
3
Kr. Dou Asya sitilinde duvar tabaklar, Heuser kolek-
siyonu. Hamburg, Mnih 1974, Kat. Nr. 30.
200
ENDSTR
Pano, drt kare karofayanstan olumaktadr.
Dekor aka grld zere, slam dnyasn-
dan rnekleri izlemektedir. Fakat yapraklarn
ve ieklerin canll ve gl renkleri nedeniyle
karofayanslar, ak seik Avrupa kkenini gs-
termektedir.
Yzey blmlemesi, palmett ve lotus iekleriyle,
glbezeklerle ve kvrk dal yapaklaryla bezenmi
iki sivri ulu oval desen sisteminden olumak-
tadr. Dekor detaylar 10./16. ve 11./17. yzyl
Osmanl ve Mool-Hint tiplerini anmsatsa da,
burada esin kaynaklarnn zgrce ilenmesiyle
yeni bir yaratm ve zellikle bsbtn bamsz
bir renk paleti baarlmtr
1
.
Karofayans tasarm, Minton in Stoke on Trent
firmasnn geni ariv materyali ierisinde, ne
model izimleri arasnda ne de mevcut sat
kataloglarnda belgelenebilmitir. Dekorun
baarlan yeni konsepsiyonundan dolay tasar-
m, Minton firmas iin tasarmc olarak alt
srada Christopher Dresserin erken dnem eseri
olarak snflandrmak mmkn olabilir. Dresser,
tasarmlarnda doulu rnekleri olduka stilize
edilmi biimde yeniden dzenlemitir. Burada
Karofayans Pano
Drt Karofayanstan
Yeni dnemden ereve
ierisinde
Minton, Hollins and Co.,
Stoke on Trent
Preslenmi kil ktlesi.
Srlama renkleri krmz, mavi,
sar, kula, pembe, limon kf,
yaprak yeili renklerde, beyaz
zemin zerinde.
Arka yzde derin bask damga:
Minton, Hollins & Co. Patent
Tile Works, Stoke on Trent.
Karofayanslar, her biri: 20,0 x
20,0 cm.
(Envanter No: J 360)
bahsedilen rnek, Osmanl ve Hint sanatndan
modelleri standardize bir yzey ekillendirmesi-
ne balamtr. Karofayanslarn renk ekil verimi,
Mool-Hint rneklere olduka yakn durmakta-
dr, ki bu, ngiliz sanatlarnn ve sanat kuram-
clarnn slam dnyasnn bu blgesinin sanatna
ne kadar gl bir biimde vakf olduklarn
kantlar. Mintonun rnei slam dnyasnn
deiik sanatsal stillerinin bir Pasticciosudur.
Karlatrlabilir rnekler dier koleksiyonlarda: Stoke
on Trent, City Museum, Inv. Nr. 54 P 1954 ve Stoke on
Trent, Minton firmasnn ariv mzesi, yukardaki Env.
Nr. Karofayans, farkl renk kombinasyonunda olsa da
ayn dekorasyona sahiptir.
1
Trk ve Hint sanatnn rneklerini 19. yzyln
tasarmclar, Jones, Racinet, Collinot/Beaumont, Prisse
dAvennes ve Parvillenin yukarda (s. 177) bahsedilen
model eserlerinden tanyorlard. Dier taraftan onlarn
ou slam dnyasnda seyahat da etmilerdi.
CAM & SERAM K
201
ki Yayvan Kse
Enli, yass kenarl
Thodore Deck, Paris, 1865 civar
Kuvars mine mayas seramik. Polikrom sr alt boyama.
Yass rlyef dekor merkezi dairesel alanda, evreyi dolaan
ssleme kua.
1. Koyu ve ak mavi, koyu meneke rengi, krmz ve bal rengi,
iki beyaz ayrma eridi. Arka taraf, st yzn renklerinde strk-
trize edilmemi izgi desenleri ile birlikte. ap: 22,0 cm
(Envanter No: J 361)
2. Koyu ve ak mavi, iki beyaz ayrma eridi. Tek renkli arka
taraf. ap: 21,5 cm.
(Envanter No: J 362)
Her iki parann zemininde koyu meneke renginde birbirleriy-
le bal harflerden oluan THD marka damgas
Kselerin dekorunda, Msr Memlkl sanatnn
665/1265 yl civarndan deiik unsurlar birbir-
leriyle balanmtr. Fakat d kenarn zerinde-
ki bamsz duran bir dekor motifinden oluan
kuak, muhtemelen Thodore Deck atlyesinin
bir buluudur: Bir yaprak, yaprak filizi zerin-
de bamszca durur biimde tasvir edilebilecek
ekilde iple sklmtr.
Taban ana motifi, nesih slubundaki bir yaz
kuadr. Bunun ierisinde Memlk Sultan
es-Sultn el-Melik e-hir (Baybars, dn.
658/1260-676/1277)in ad her birinde iki kez, el-
dil el-Mchid ilavesiyle anlmaktadr, yazt
bir harf salatasna dnmeden nce. Deck
atlyesi, somut modellere veya model eserlerin
resimlerine gre alm grnmektedir. 1865
ylna kadar Beaumont ve Collinotun eserininin
sadece ilk basksnn yaynland
1
ve Deckin
paras iin olan model, bu almadaki rnek-
lerle uyumad iin, Deck herhalkarda bu
model esere dayanarak deil, muhtemelen, oriji-
nallerin nnde almtr
2
. Taban merkezin-
de, dairesel bir alanda asma yapraklarndan ve
zmlerden bir atal yaprak tutunma filizi fark
edilebilir. Bu tutunma filizinin merkezine, ser-
best duran anaforik bir glbezek yerletirilmitir.
Yaz kua ve asma tutunma filizi arasna tek tek
yapraklardan kuaklar eklenmitir. Bu yapraklar
ayn ekilde Memlkl dekor repertuvarndan
tannmaktadr, ama burada stilize edilmitir.
1
Beaumont, A. ve Collinot, E.V.: Recueil de dessins
pour lart et lindustrie, Paris 1859.
Deck atlyesi dekor ve renk ekil verimi iin
numunelikler de retmi olmas nedeniyle, dei-
ik renk verimlerinden dolay bu rneklerde
retme paralar sz konusu olduundan hare-
ket edilebilir.
Karlatrlabilir para dier mzelerde: dentik bir
para koyu mavi ve beyaz renklerde Guebwillerde,
Muse Florial, bulunmaktadr.
2
Yazar, yazt deerlendirmesinden dolay Stefan
Heidemanna en iten kranlarn sunmak istemekte-
dir, Lehrstuhl fr Semitische Philologie und Islamwis-
senschaften, Universitt Jena.
202
ENDSTR
Bu vazo, form ve renk yaps bakmndan 6./12.-
7./13. yzyln ran seramiklerini izlemektedir.
Dkme emzii, Kn (ran)dan 6./12. yzyl-
dan bir testi ile rtmektedir
1
. Bu dnemde
De Porceleyne Fles, Delft (Hollanda), 1910dan sonra
Seramik, dekor lster halinde (Nieuw Delfts Luster), sr
alt boyama beyaz ve trkuaz renklerde.
Zeminde imza mavi renkte ve firma markas dkme
emzii olmayan bir ie formunda, bir izgi altnda:
Delft.
Ykseklik: 15,0 cm.
(Envanter No: J 363)
Vazo
ran ya da Suriye
dkme kab biiminde
Knda ve rann dier ehirlerinde birok yeni
seramik teknolojileri ve kap biimleri gelitiril-
miti, fakat bu dnemin ran kaplarnn eitlili-
ine ramen tam bir kar para bulunamamtr.
De Porceleyne Fles firmasnn tasarmclarnn
birok inceleme objelerinde kendilerine zg bir
dekorasyon gelitirdikleri kabul edilebilir.
Firmann baka paralar dier mzelerde: Den Haag,
Gemeentemuseum (deiik paralar). De Porceleyne
Fles firmasnn kendi mzesinde, Delft (deiik para-
lar).
Resimler in: Herboren Orint. Islamitischen Nieuw
Delfts Aardewerk, Den Haag 1984, passim.
1
Kr. Krug, Washington, D.C., Freer Gallery of Art,
Inv. Nr. 09.370 (resim in: Ettinghausen, Richard: Medi-
eval Near Eastern Ceramics in the Freer Gallery of Art,
Washington 1960, Fig. 21 ve Atil, E.: Ceramics of the
World of Islam, a.y., Nr. 32.
CAM & SERAM K
203
Vazo
Su ana formunda
ressamlarnca da yabanclatrma efektleri iin
kullanlmtr
2
.
Srlama teknii, ift katl meydana getirilmi
lster ile olan balantsyla Massier tarafndan
1889 tarihli uluslararas fuardan itibaren sunul-
mutur
3
.
Firmann dier koleksiyonlardaki paralar:
Parlaklatrma teknii: Berlin, Brhanmuseum, Kat.
Nr. 469 (Karl H. Brhan, Kunst der Jahrhundertwende
und der zwanziger Jahre. Sammlung Karl H. Brhan,
Berlin. Cilt 2, Teil 1, Berlin 1976); Koleksiyon Heuser,
Kat. Nr. 101 (Sammlung Heuser 1976); Oriental dekor:
Sammlung Giorgio Silzer, Kln 1976, resim 273.
1
rnekler: Msr, 1290-1310; Paris, Muse du Louvre,
Inv. Nr. 331. 19. yzylda Vasselot koleksiyonunda, Paris,
resim in: Atil, E.: Renaissance of Islam, a.y., s. 74 f.; ran,
erken 15. yzyl: Londra, Victoria ve Albert Museum,
Inv. Nr. 1872-1874, 1874 ylnda Londral bir bayan ko-
leksiyoner tarafndan satn alnmtr, resim in: Assadul-
lah Melikian-Chirvani: Islamic Metalwork from the Ira-
nian World 8th-18th Century, Londra 1982, s. 334.
2
Arapa yazy soyut resim kavramna dntren yazar-
lar, rnein Paul Klee ve Wassily Kandinskydir. Bunun
iin kr. Ludwig, Horst: Aspekte zur orientalischen Orna-
mentik und zur Kunst des 20. Jahrhunders, in: Weltkultu-
ren und moderne Kunst, Mnih 1972, s. 122-138, buras
s. 125-129. Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise.
Klee Macke Moilliet, Stuttgart 1982.
3
Brhan, K.H.: Kunst der Jahrhundertwende, a.y., s.
334.
Clment Massier, Golfe-Juan (Cannes yaknnda)
Kuvars mine mayas seramik,
parlak srlama bir toprak boyas renginde, ayn ekilde
perdahlanm bir mlek sr zerinde.
Zeminde parlak imza halinde:
C.M. Golfe Juan A.M. [=Al maritimes] France 1892.
Ykseklik: 23,0 cm; ap: 38,0 cm.
(Envanter No: J 364)
Bu vazonun formu, ran ve Msrda 7./13. yz-
yldan erken 9./15. yzyla kadar domu metal
kakmal su anaklarndan tretilmektedir
1
.
Massier, btnyle daha k bir etki brakt ve
kendisi daha standart bir biim ahengine ulat
iin, biimi deitirmektedir.
Dekorasyon, Arap harflerine yakn olmakla
birlikte okunabilir bir metin vermeyen unsur-
lardan olumaktadr; harfler daha ziyade vazo
zerine serpilmi kelime ve harf paralar etkisi
brakmaktadr. Arapa yaz kullanlmas nede-
niyle orientletiren bir dekor domaktaysa da, bu
dekor, modeli tamamen bamsz kullanmyla
modern bir dekor stilinin geliimine ynelik ola-
naklar aka gstermektedir. Arapa yaz artk,
soyut dekor ahenkleri iin temel haline gelmiti.
Arapa yaz ile olan uzlama, erken 20. yzyl
204
205
Bibliyografya
ve
Dizinler
206
207
B B L Y O G R A F Y A
B BL YOGRAFYA
lombre dAvicenne. La mdecine au temps des cali-
fes [sergi katalou], Paris: Institut du Monde Arabe
1996.
Agricola, Georgius: De re metallica, translated by
Herbert Clark Hoover and Lou Henry Hoover, New
York 1950.
Allan, James W.: Nishapur, Metalwork of the Early
Islamic Period, New York 1982.
Allan, James W.: Persian Metal Technology 700-1300
AD, Oxford 1979 (Oxford Oriental Monographs, 2).
Anon., el-Uyn ve-l-adi f Abr el-ai, ed.
J. de Goeje, Leiden 1869.
von Arendt, Wsewolod: Die sphrisch-konischen
Gefe aus gebranntem Ton, in: Zeitschrift fr histo-
rische Waffen-und Kostmkunde (Dresden) N.F.
3/1931/206-210 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 80, s. 166-170).
Atasoy, Nurhan ve Raby, Julian: Iznik. The Pottery of
Ottoman Turkey, Londra 1989 (Yenibask 1994).
Baarmann, O.: Die Entwicklung der Geschtzlafette
bis zum Beginn des 16. Jahrhunderts und ihre
Beziehungen zu der des Gewehrschaftes, in: Beitrge
zur Geschichte der Handfeuerwaffen. Festschrift
zum achtzigsten Geburstag von Moritz Thierbach,
Dresden 1905, s. 54-86.
Baer, Eva: Metalwork in Medieval Islamic Art, Albany,
N.Y. 1983.
el-Beyha, Al b. Zeyd: Tar ukem el-slm, ed.
Muammed Kurd Al, Dmek 1946.
Ben Ms: el-le ellet tuzammiru bi-nefsih, ed. L.
Cheikho in: el-Meri (Beyrut) 9/1906/444-458, zel-
likle s. 454 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 42, s. 19-33).
Ben Ms: Kitb el-iyel, ed. Amad Y. al-asan,
Halep 1981.
[Ben Ms, Kitb el-iyel ] The Book of Ingenious
Devices (Kitb el-iyel) by the Ban (sons of) Ms
bin Shkir, translated and annotated by Donald R.
Hill, Dordrecht v.d. 1979.
Bauerrei, Heinrich: Zur Geschichte des spezifischen
Gewichtes im Altertum und Mittelalter, Diss. Erlangen
1914 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 45, s. 193-324).
de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne:
Encyclopdie des arts dcoratifs de lOrient, 6 cilt,
Paris 1883.
de Beaumont, Adalbert ve Collinot, Eugne: Recueil de
dessins pour lart et lindustrie, Paris 1859.
Beck, Theodor: Beitrge zur Geschichte des Maschi-
nenbaues, Berlin 1899.
Berlin, Museum fr Islamische Kunst, bkz. Islamische
Kunst, Loseblattkatalog ...
Brisch, Klaus (ed.): Bkz. Islamische Kunst, Lose-
blattkatalog ...
Brhan, Karl H.: Kunst der Jahrhundertwende und
der zwanziger Jahre. Sammlung Stiftung [Karl H.]
Brhan, Berlin, 3 cilt, Berlin 1973-1985.
Buchner, Ferdinand: Die Schrift ber den Qarastn von
Thabit b. Qurra, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 52-53/1920-
21/141-188 (Tekrarbasm: Islamic Mathematics and
Astronomy serisi, cilt 21, s. 111-158).
Cahen, Claude: Un trait darmurerie compos pour
Saladin [e-arssnin Tabirat Erbb el-Elbbnn
ksmi edisyonu ve Franszca tercmesi], in: Bulletin
dtudes Orientales (Beyrut) 12/1947-48/103-163
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
84, s. 11-75).
Canard, Marius: Textex relatifs lemploi du feu gr-
geois chez les Arabes, in: Bulletin des tudes Arabes
(Cezair) 6/1946/3-7.
Carboni, Stefano und Whitehouse, David: Glass of the
Sultans, [exhibition held at the Corning Museum of
Glass, Corning], New York vd. 2001.
Carra de Vaux, Bernard: Le livre des appareils pneu-
matiques et des machines hydrauliques, par Philon de
Byzance, dit daprs les versions arabes dOxford
et de Constantinople et traduit en franais, in:
Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothque
Nationale et autres biblioth-ques (Paris) 38/1903/27-
235 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 37, s. 101-309).
Casals, R.: Consideraciones sobre algunos mecanismos
rabes, in: Al-Qanara (Madrid) 3/1982/333-345.
Casulleras, J.: El ultimo captulo del Kitb al-asrr
f nati al-afkr, in: From Baghdad to Barcelona.
Studies in the Islamic Exact Sciences in Honour of
Prof. Juan Vernet, eds. Joseph Casulleras ve Julio
Sams, Barcelona 1996, vol. 2, s. 613-653.
Clairmont, Christoph W.: Benaki Museum. Catalogue
of Ancient and Islamic Glass, based on the notes of
C[arl] J[ohann] Lamm, Atina 1977.
Coste, Pascal: Architecture arabe ou monuments du
Kaire, mesurs et dessins de 1818 1825, Paris 1839
(Tekrarbasm: Bblingen 1975).
Delpeche, A., F. Girard, G. Robine, M. Roumi: Les
norias de lOronte. Analyse technologique dun
lment du patrimoine Syrien. Dmek 1997.
Dijksterhuis, Eduard Jan: Archimedes, Kopenhagen
1956 (Acta historica scientiarum naturalium et medi-
cinalium, 12); (Tekrarbasm: Princeton 1987).
208
B B L Y O G R A F Y A
[ed-Dme, emseddn, Nubet ed-Dehr f Acib
el-Barr ve-l-Bar] Cosmographie de Chems-ed-Din
... ad-Dimichqui, ed. Agust F. Mehren, St. Petersburg
1866 (Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, Cilt
203); Franszca eviri ayn yazar, Manuel de la cos-
mographie du Moyen-ge traduit de larabe Nokhbet
ed-dahr fi adjaib-il-barr wal-bahr de Shems ed-Dn
Abou-Abdallah Mohammed de Damas ... par A.F.
Mehren, Kopenhagen 1874 (Tekrarbasm: Islamic
Geography serisi, Cilt 204).
Drachmann, Aage Gerhardt: The Screw of Archimedes,
in: Actes du VIII
e
Congrs international dhistoire
des sciences Florence-Milan 3-9 septembre 1956, cilt
3, Florenz 1958, s. 940-943.
Dresser, Christopher: The Art of Decorative Design,
Londra 1862 (Tekrarbasm: New York 1977).
Dudzus, Wolfgang: Umaiyadische glserne Gewichte
und Eichstempel aus gypten in: Aus der Welt
der islamischen Kunst, Festschrift fr Ernst Khnel,
Berlin 1957, s. 274-282.
The Encyclopaedia of Islam, New Edition, 11 cilt,
Leiden ve Londra 1960-2002.
Enzyklopaedie des Islm. Geographisches, ethnograp-
hisches und biographisches Wrterbuch der muham-
medanischen Vlker. 4 cilt ve ek cilt, Leiden ve
Leipzig 1913-1938.
Ettinghausen, Richard: The uses of sphero-conical
vessels in the Muslim East, in: Journal of Near Eastern
Studies (Chicago) 24/1965/218-228 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 240-257).
Europisches und aussereuropisches Glas. Museum
fr Kunsthandwerk am Main, 2., geniletilmi bask,
Margrit Bauer ve Gunhild Gabbert, Frankfurt a. M.
1980.
Feldhaus, Franz Maria: Ruhmensbltter der Technik.
Von den Urerfindungen bis zur Gegenwart, Leipzig
1910.
Feldhaus, Franz Maria: Die Technik. Ein Lexikon der
Vorzeit, der geschichtlichen Zeit und der Natur-
vlker, Wiesbaden 1914 (Tekrarbasm: Mnih 1970).
von Folsach, Kjeld: Islamic Art. The David Collection,
Copenhagen 1990.
[Fontana, Giovanni] Battisti, Eugenio ve Battisti,
Giuseppa Saccaro: Le Macchine cifrate di Giovanni
Fontana, Milano 1984.
Forbes, Robert James: Studies in Ancient Technology, 9
cilt, Leiden 1955-1964.
Forrer, Robert: Meine gotischen Handfeuerrohre,
in: Beitrge zur Geschichte der Handfeuerwaffen.
Festschrift zum achtzigsten Geburstag von Moritz
Thierbach, Dresden 1905, s. 23-31.
Freely, John ve Summer-Boyd, Hilary: Istanbul. Ein
Fhrer, Almanca tercme Wolf-Dieter Bach, Mnih
1975.
Funcken, Liliane ve Fred Funcken: Rstungen und
Kriegsgerte im Mittelalter, Gtersloh 1985.
Galileo Galilei. Schriften, Briefe, Dokumente, ed. Anna
Mudry. talyanca, Franszca ve Latinceden tercme,
2 cilt, Mnih 1987.
[el-Cezer, el-Cmi beyn el-lm ve-l-Amel en-Nfi
f nat el-iyel] Bedi z-Zaman Ebl-z smail
b. ar-Razzaz el Cezer, Olaanst mekanik arala-
rn bilgisi hakknda kitap / The Book of Knowledge
of Ingenious Mechanical Devices [tpkbasm ed.,
yazma stanbul, Topkap saray, no. 3472], Ankara:
Kltr Bakanl 1990.
[el-Cezer] bn er-Rezzz el-Cezer Bedezzamn
Eb el-zz sml b. er-Rezzz (yaklak 600/1200),
Al-Jmi bain al-ilm wal-amal an-nfi f inat
al-iyal/Compendium on the Theory and Practice
of the Mechanical Arts. Introduction in Arabic and
English by Fuat Sezgin. Frankfurt am Main 2002.
Gerland, Ernst ve Traumller, Friedrich: Geschichte
der physikalischen Experimentierkunst, Leipzig 1899
(Tekrarbasm: Hildesheim 1965).
Ghouchani, A. [Abdullh cn] ve C[hahryar] Adle:
A sphero-conical vessel as fua, or a gourd for
beer, in: Muqarnas (Leiden) 9/1992/72-92.
Gohlke, Wilhelm: Handbrandgeschosse aus Ton, in:
Zeitschrift fr historische Waffenkunde (Dresden)
6/1912-1914/378-387 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 80, s. 147-157).
Grousset, Ren: Histoire des croisades et du Royaume
Franc de Jrusalem, cilt 2: Monarchie franque et
monarchie musulmane, lquilibre, Paris 1935.
Gse, Ernst-Gerhard (ed.): Die Tunisreise. Klee
Macke Moilliet, Stuttgart 1982.
Gurlitt, Cornelius: Die Baukunst Konstantinopels,
Textband ve 2 Tafelbnde, Berlin 1907-1912.
Haase, Claus-Peter, Jens Krger ve Ursula Lienert
(eds.): Morgenlndische Pracht, Islamische Kunst
aus deutschem Privatbesitz. Ausstellung im Museum
fr Kunst und Gewerbe, Hamburg ... 1993, Bremen
1993.
Hagedorn, Annette: Die orientalisierenden Glser der
Firma Fritz Heckert im europischen Kontext, in:
Mergl, Jan (ed.): Bhmisches Glas Phnomen der
mitteleuropischen Kultur des 19. und frhen 20.
Jahrhunderts, Tittling bei Passau 1995 (=Schriften
des Passauer Glasmuseums, cilt 1), s. 84-89.
Hamerneh, Sami K. ve Henry A. Award: Arabic Glass
Seals on Early-Century Containers or Materia
Medica, in: diyt aleb. An Annual Devoted to
the Study of Arabic Science and Civilization (Halep)
3/1977/32-41.
209
B B L Y O G R A F Y A
Harden, Donald B.: Masterpieces of Glass. A selection,
Londra 1968.
el-asan, Amad Y.: Taiyyeddn we-l-Hendese
el-Mknkiyye el-Arabiyye, Halep 1976
(Tekrarbasm: 1987).
el-Hassan, Ahmad Y. ve Donald R. Hill: Islamic
Technology. An illustrated history, Cambridge 1986.
Hauptmann, Almut: Metall, Stein, Stuck, Holz,
Elfenbein, Stoffe bkz. Islamische Kunst, Lose-
blattkatalog ...
el-zin, Abdurramn: Kitb Mzn el-ikme,
ed. Haydarabad 1359/1940 (Tekrarbasm: Natural
Sciences in Islam serisi, cilt 47, s. 219-510).
Hedin, Sven: Eine Routenaufnahme durch Ostpersien,
Stockholm 1918-1926.
Herboren Orint. Islamitischen Nieuw Delfts Aardewerk
[sergi Den Haag], ed. Bernadette van Rijckvorsle-
DeBrujin, Delft 1984.
Herzfeld, Ernst: Damascus: Studies in Architecture, in:
Ars Islamica (Ann Arbor) 9/1942/1-53.
Hildburgh, Walter Leo: Aelopiles as fire-blowers, in:
Archaelogia (Oxford) 94/1951/27-55 (Tekrarbasm:
Natural Sciences in Islam serisi, cilt 80, s. 183-217).
Hill, Donald R.: Arabic Water-Clocks, Halep 1981.
Hill, Donald R.: The Book of Knowledge of Ingenious
Mechanical Devices, bkz. el-Cezer.
Hill, Donald R.: Islamic Science and Engineering,
Edinburgh 1993 (Islamic surveys).
Hill, Donald R.: Mechanik im Orient des Mittelalters,
in: Spektrum der Wissenschaft (Weinheim) 1997,7,
s. 80-85.
Hill, Donald R.: On the Construction of Water-Clocks.
An Annotated Translation from Arabic Manuscripts
of the Pseudo-Archimedes Treatise, Londra 1976
(Occasional Paper Turner&Devereux. No. 4).
Hill, Donald R.: A Treatise on Machines by Ibn Mudh
Ab Abd Allh al-Jayyn, in: Journal for the History
of Arabic Science (Halep) 1/1977/33-46.
Hill, Donald R.: Trebuchets, in: Viator. Journal of the
Center for Medieval and Renaissance Studies (Los
Angeles) 4/1973/99-114 (Tekrarbasm: D.R. Hill:
Studies in Islamic Technology, Londra: Variorum
1998, No. XIX).
Horwitz, Hugo Th.: ber das Aufkommen, die erste
Entwicklung und die Verbreitung von Windrdern, in:
Beitrge zur Geschichte der Technik und Industrie
22/1933/93-102.
Huuri, Kalervo: Zur Geschichte des mittelalterli-
chen Geschtzwesens aus orientalischen Quellen,
Helsinki ve Leipzig 1941 (Studia Orientalia, 9,3);
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
81, s. 1-272).
Ibel, Thomas: Die Wage im Altertum und Mittelalter,
Erlangen 1908 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 45, s. 1-192).
bn Eb Uaybia: Uyn el-Enb f abat
el-Eibb, ed. August Mller, 2 cilt, Kahire-
Kningsberg 1299/1882 (Tekrarbasm: Islamic
Medicine serisi, cilt 1-2).
bn Falallh el-mer: Meslik el-Ebr f
Memlik el-Emr / Routes toward Insight into
the Capital Empires. Tpkbasm ed. Fuat Sezgin,
cilt 1-27, Frankfurt a.M.: Institut fr Geschichte
der Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1988-1989
(Series C 46, 1-27) Indices, 3 cilt, a.y. 2001 (Series
C 46,28-30).
[bn Cbeyr] The Travels of Ibn Jubayr, ed. W. Wright,
2
nd
ed. rev. By M[ichael] J[an] de Goeje, Leiden-
London 1907 (E.J.W. Gibb Memorial Series, 5)
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 172).
[bn aldn] Tar bn aldn, ed. all ade ve
Sheyl Zekkr, Beyrut 1981.
bn el-ab: el-a f Abr arna, ed. Muammed
Abdudllh nn, cilt 1, Kahire 1955.
[bn aval, Kitb ret el-Ar] Opus geographicum
auctore Ibn aual ... cui titulus est Liber imagi-
nis terrae, ed. Johannes Hendrik Kramers, Leiden
1939 (Bibliotheca geographorum arabicorum, 2);
(Tekrarbasm: Islamic Geography serisi, cilt 35).
bn Nedm: Kitb el-Fihrist, ed. Gustav Flgel, Leipzig
1872.
Islamic Geography, Cilt 1-278, Frankfurt am Main:
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 1992-1998.
Islamic Mathematics and Astronomy, Cilt 1-112,
Frankfurt am Main: Institut fr Geschichte der
Arabisch-Islamischen Wissenschaften 1997-2002.
Islamic Medicine, Cilt 1-99, Frankfurt a.M.: Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
1995-1998.
Islamische Kunst, Loseblattkatalog unpublizierter
Werke aus Deutschen Museen, ed. Klaus Brisch,
Mainz 1984-1985, 1.: Berlin, Staatliche Museen
Preussischer Kulturbesitz, Museum fr Islamische
Kunst, [1.] Glas, bearb. v. Jens Krger. [2.] Metall,
Stein, Stuck, Holz, Elfenbein, Stoffe, bearb. von
Almut Hauptmann.
Issa Bey, Ahmed: Histoire des bimaristans (hpitaux)
lpoque islamique, Kahire 1928.
Jacob, Georg: Quellenbeitrge zur Geschichte isla-
mischer Bauwerke, in: Der Islam (Strassburg)
3/1912/358-368.
Jaouiche, Khalil: Le livre du qarasn de bit ibn
Qurra. tude sur lorigine de la notion de travail
210
B B L Y O G R A F Y A
et du calcul du moment statique dune barre homo-
gne, Leiden 1976 (International Academy for the
History of Science, 25).
de Joinville Jean: Histoire du roy saint Loys, Paris
1668.
Jones, Owen: Examples of Chinese Ornament select-
ed from Objects in the South Kensington Museum
and other Collections, Londra 1867 (Tekrarbasm:
Londra 1987); Almanca bask: Grammatik der chine-
sischen Ornament, Kln 1997.
Jones, Owen: The Grammar of Ornament, Londra 1856;
Almanca bask: Grammatik der Ornamente, illustri-
ert mit Mustern von den verschiedenen Stylarten in
112 Tafeln, Londra 1856 (Tekrarbasm: Nrdlingen
1987).
Keall, Edward J.: One mans Mede is another mans
Persian; one mans coconut is another mans gre-
nade, in: Muqarnas (Leiden) 10/1993/275-285.
Khalili Collection, bkz. Savage-Smith, Emilie: Science,
Tools & Magic.
Khanikoff, Nicolas: Analysis and extracts of Kitb
Mzn al-ikma [Arapa orijinalinde] Book of the
Balance of Wisdom, an Arabic work on the water-
balance, written by el-Khzin, in the twelfth century,
in: Journal of the American Oriental Society (New
Haven) 6/1860/1-128 (Tekrarbasm: Natural Sciences
in Islam serisi, cilt 47, Frankfurt 2001, s. 1-128).
Knorr, Wilbur Richard: Ancient sources of the medieval
tradition of mechanics. Greek, Arabic and Latin stu-
dies of the balance, Florenz 1982 (Istituto e Museo di
Storia della Scienza, Monografia, 6).
Khler, Gustav: Die Entwicklung des Kriegswesens
und der Kriegsfhrung in der Ritterzeit von Mitte
des 11. Jahrhunderts bis zu den Hussitenkriegen,
3 cilt, Breslau 1886-1889; burada cilt 3, ksm 1:
Die Entwicklung der materiellen Streitkrfte in der
Ritterzeit.
Krger, Jens: Glas, bkz. Islamische Kunst,
Loseblattkatalog ...
Krger, Jens: Nishapur. Glass of the early Islamic
period. New York 1995.
Kuban, Doan: Sinann sanat ve Selimiye, stanbul
1997.
Kkerman, nder: Maden Dkm Sanat, stanbul
1994.
Khnel, Ernst: Die Arabeske. Sinn und Wandlung eines
Ornaments, Wiesbaden 1949, 2. bask Graz 1977.
Kmmel, Werner Friedrich: Musik und Medizin: ihre
Wechselbeziehungen in Theorie und Praxis von 800-
1800, Freiburg ve Mnih 1977 (Freiburger Beitrge
zur Wissenschafts- und Universittsgeschichte, 2).
Kyeser, Conrad: Bellifortis, ed. Gtz Quarg, Dsseldorf
1967.
Lamm, Carl Johan: Mittelalterliche Glser und
Steinschnittarbeiten aus dem Nahen Osten, 2 cilt,
Berlin 1929-1930 (Forschungen zur islamischen
Kunst, 5).
Leclerc, Lucien: Trait des simples par Ibn el-Bethar
(m. 646/1248), 3 cilt, Paris 1877-1883 (Tekrarbasm:
Islamic Medicine serisi, cilt 71-73).
El Legado Cientfico Andalus [catlogo de la exposi-
cin, Avril 1992], ed. Juan Vernet ve Julio Sams,
Madrid: Museo Arqueolgico Nacional 1992.
von Lenz, Eduard: Handgranaten oder Queck-
silbergefe?, in: Zeitschrift fr historische
Waffenkunde (Dresden) 6/1912-1914/367-376
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
80, s. 367-376).
Ludwig, Horst: Moscheeampeln und ihre Nach-
ahmungen, in: Weltkulturen und moderne Kunst,
Ausstellung ... fr die Spiele der XX. Olympiade,
Leitung: Siegfried Wichmann, Mnih 1972, s. 80-93.
el-Marz: Kitb es-Sulk li-Marifet Duvel el-Mulk,
ed. Muammed Muaf Ziyde, cilt 1, ksm 3,
Kahire 1939.
Marf, Nc: Tr Ulem el-Mustanriyye, 3. bask
Kahire, trz.
Masterpieces of Islamic Art in the Hermitage Museum,
Kuweyt 1990.
[el-Mesd: Murc ez-Zeheb ve-Madin el-Cevher]
Maoudi, Les Prairies dor, texte et traduction par A.
Barbier de Meynard, 10 cilt, Paris 1861-1877.
Mercier, Maurice: Le feu grgeois. Les feux de guerre
depuis lantiquit. La poudre canon, Paris 1952.
Mercier, Maurice: Quelques points de lhistoire du
ptrole. Vrifications par le laboratoire, in: Actes du
Deuxime Congrs Mondial du Ptrole, Paris 1937,
cilt 4, sections 5: conomie et statistique, s. 87-95.
Migeon, Gaston: Arts plastiques et industriels, Paris
1927 (Manuel dart musulman, 2).
Moellers, Doris: Der islamische Einflu auf Glas und
Keramik im franzsischen Historismus, Frankfurt am
Main vd. 1992 (Europischen Hochschulschriften,
Reihe 20: Kunstgeschichte, 134).
Morrison McClinton, Katharina: Brocard and the
Islamic Revival, in: The Connoisseur (Londra)
205/1980/278-281.
Mundt, Barbara: Historismus, Kunsthandwerk und
Industrie im Zeitalter der Weltausstellungen, Berlin
1973 (Kataloge des Kunstgewerbemuseums Berlin,
6).
el-Muaffer Ysuf b. mer: el-Mutara f Funn
e-una, ed. M. . liiyye, Kuweyt 1989.
211
B B L Y O G R A F Y A
Mller, Paul Johannes: Arabische Miniaturen, Cenevre
1979.
Natural Sciences in Islam, Cilt 1-90, Frankfurt a.M.:
Institut fr Geschichte der Arabisch-Islamischen
Wissenschaften 2000-2003.
Needham, Joseph: Science and Civilisation in China,
10 cilt, Cambridge vd. 1954-1985.
Neuburger, Albert: Die Technik des Altertums, Leipzig
1919 (Tekrarbasm: Leipzig 1980).
Neuwirth, Waltraud: Lobmeyr. Schner als Bergkristall,
Viyana 1999 (Neuwirth-Dokumentation, 1).
Neuwirth, Waltraud: Orientalisierenden Glser, J. & L.
Lobmeyr, Viyana 1981 (Handbuch Kunstgewerbe des
Historismus).
Olnine, Alexis: Notice sur un manuscrit du Muse
Asiatique de lAcadmie Impriale des Sciences de
St.-Ptersbourg, intitul : Kitb el-Mazn ve-Cmi
el-Funn [Arapa olarak] in: Bernhard Dorn: Das
Asiatische Museum der Kaiserlichen Akademie der
Wissenschaften zu St. Petersburg, St. Petersburg
1846, s. 452-460 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 84, s. 1-9).
Partington, James Riddick: A History of Greek Fire
and Gunpowder, Cambridge 1960 (Tekrarbasm:
Baltimore 1990).
Pinder-Wilson, Ralph: Stone press-moulds and leath-
erworking in Khurasan, in: E. Savage-Smith (ed.),
Science, Tools & Magic, Part 2. Mundane Worlds,
Oxford 1997, s. 338-355.
Pope, Arthur Upham: A Survey of Persian Art. From
prehistoric times to the present, cilt 13: Metalwork,
Minor Arts, Ashiye vd. 1981.
Prisse dAvennes (Achille-Constant-Thodor-)mile:
Lart arabe daprs les monuments du Kaire depuis
le VII
e
sicle jusqu la fin du XVIII
e
sicle, Paris
1869-1877 (Tekrarbasm: Paris 2002).
[Prisse dAvennes mile] The Decorative Art of Arabia.
Prisse dAvennes. Text by Jules Bourgoin, foreword
by Charles Newton, London 1989.
Qaddoumi: La variet dans lunit, Kuveyt 1987.
Quatremre, tienne: Histoire des sultans mamlouks
de lgypte, cilt 1,1-2; 2,1-2, Paris 1837-45.
Quatremre, tienne: Observations sur le feu grgeois,
in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4, 15/1850/214-274
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
85, s. 294-354).
Racinet, Albert: Lornement polychrome. Cent planches
en couleurs , Paris 1960 (Tekrarbasm: Paris 1996);
Almancas: Das polychrome Ornament, Stuttgart
1874.
[Ramelli, Agostino:] The Various and Ingenious
Machines of Agostino Ramelli. A Classic Sixteenth-
Century Illustrated Treatise on Technology. Translated
from the Italian and French with a biographical study
of the author by Martha Teach Gnudi. Technical
annotations and a pictorial glossary by Eugene S.
Ferguson, Baltimore, 1976.
Rathgen, Bernhard: Das Geschtz im Mittelalter,
Berlin 1928 (Volker Schmidtchen tarafndan yeniden
yaynlanm ve bir giri yazlmtr, Dsseldorf 1987).
Reinaud, Joseph-Toussaint: De l art militaire chez les
Arabes au moyen ge, in: Journal Asiatique, sr. 4,
12/1848/193-237 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 76, s. 1-45).
Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du
feu grgeois, des feux de guerre et des origines de la
poudre canon (Histoire de lartillerie 1
re
partie),
Paris 1845 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam
serisi, cilt 87).
Reinaud, Joseph-Toussaint ve Ildephonse Fav: Du
feu grgeois, des feux de guerre, et des origines de
la poudre canon chez les Arabes, les Persans et
les Chinois, in: Journal Asiatique (Paris), sr. 4,
14/1849/257-327 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 85, s. 223-293).
Ritter, Hellmut: La Parure des Cavaliers und die
Literatur ber die ritterlichen Knste, in: Der Islam
18/1929/116-154 (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 76, s. 116-154).
von Romocki, S.J.: Geschichte der Explosivstoffe. I.:
Geschichte der Sprengstoffchemie, der Sprengtechnik
und des Torpedowesens bis zum Beginn der neu-
esten Zeit, Berlin 1895 (Birinci ksm Die ersten
Explosivstoffenin tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 80, s. 1-84).
Sabra, Abdelhamid I.: A Note on Codex Biblioteca
Medicea-Laurenziana Or. 152, in: Journal for the
History of Arabic Science (Halep) 1/1977/276-283.
von Saldern, Axel: Glassammlung Hentrich: Antike und
Islam, Dseldorf 1974 (Dsseldorf Kunstmuseum
mzesinin katalou).
Sams, Julio: Las ciencias de los antiguos en al-Andalus,
Madrid 1992 (Collectiones MAPFRE 1492/18);
(Colleccin Al-Andalus, 7).
Sarre, Friedrich: [Keramik.] V. Kriegsgert, in:
Theodor Wiegand (ed.), Baalbek. Ergebnisse der
Ausgrabungen und Untersuchungen in den Jahren
1898 bis 1905, cilt 3, Berlin ve Leipzig 1925, s. 133-
136 (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
cilt 80, s. 174-176).
Sarre, Friedrich: [Die Keramik der islamischen Zeit von
Milet] IV. Tongranaten oder Handbrandgeschosse,
in: F. Sarre, Karl Wulzinger ve Paul Wittek, Das isla-
mische Milet, Berlin ve Leipzig 1935, s. 76-78 (Milet,
3,4); (Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi,
212
B B L Y O G R A F Y A
cilt 80, s. 174-176).
Sauvaget, Jean: Les monuments historiques de Damas,
Beirut 1932.
Savage-Smith, Emilie (ed.): Science, Tools & Magic,
Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997 (The Nasser
D. Khalili Collection of Islamic Art, 12,2).
Savage-Smith, Emilie: Sphero-conical vessel: a typolo-
gy of forms and functions, in: Science, Tools & Magic,
Part 2. Mundane Worlds, Oxford 1997, s. 324-337.
Schiler, Thorkild: Roman and Islamic Water-lifting
Wheels, Odense 1973 (Acta historica scientiarum
naturalium et medicinalium, 28).
Schmeller, Hans: Beitrge zur Geschichte der
Technik in der Antike und bei den Arabern,
Erlangen 1922 (Abhandlungen zur Geschichte
der Naturwissenschaften und der Medizine, 6);
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
39, s. 197-247).
Schmid, Hansjrg: Die Madrasa des Kalifen
el-Mustansir in Baghdad. Eine baugeschicht-
liche Untersuchung der ersten universalen Rechts-
hochschule des Islam. Mit einer Abhandlung ber
den sogenannten Palast in der Zitadelle in Baghdad,
Mainz 1980 (Baghdader Forschungen, 3).
Schmidtchen, Volker: Kriegswesen im spten Mittelalter.
Technik, Taktik, Theorie, Weinheim 1990.
Schmidtchen, Volker: Mittelalterliche Kriegs-
maschienen, Soest 1983.
Seyrig, Henri: Antiquits syriennes 75. Flacons?
Grenades? olipiles? in: Syria. Revue dart oriental
et darchologie (Paris) 36/1959/38-89 (burada zel-
likle s. 81-89); (Tekrarbasm: Natural Sciences in
Islam serisi, cilt 80, s. 225-233).
Silzer, Giorgio: Sammlung Giorgio Silzer. Kunst-
handwerk vom Jugendstil bis zum Art Deco, Kln
1976.
Singer, Charles Joseph et al. (eds.): A History of
Technology, cilt 2: The Mediterranean civilization and
the middle ages, c. 700 B.C. to c. A.D. 1500, Oxford
1956, cilt 3: From the Renaissance to the industrial
revolution c. 1500 c. 1750, Oxford 1957.
[Strabo: Strabonos Geografikon] The Geography
of Strabo, with an English translation by Horace
Leonard Jones, 8 cilt, Cambridge 1917 (Loeb Classical
Library).
e-aber, Muammed b. Cerr: Tar er-Rusul ve-l-
Mulk, ed. Michael Jan de Goeje, 15 cilt, Leiden 1879
ff. (Tekrarbasm: Leiden 1964).
Taccola, Mariano: De ingeneis. Ed. with notes on
technology in renaissance by Gustina Scaglia, 2 cilt,
Wiesbaden 1984.
Taiyyeddn: Kitb e-uru es-Seniyye f el-lt
er-Rniyye, tpkbasm ed. in: Amed Y.
el-asan, Taiyyeddn ve-l-Hendese el-Mknkiyye
el-Arabiyye, Halep 1979.
Tekeli, Sevim: 16nc asrda Osmanllarda saat ve
Takiyddinin Mekanik saat konstrksiyonuna dair
en parlak yldzlar adl eseri, Ankara 1966.
Terziolu, Arslan: Handschriften aus dem Gebiet
der Technik und Aerodynamik sowie der ersten
Flugversuche im IX.-XVII. Jhd. im islamisch-
trkischen Kulturbereich, in: Istorija aviacionnnoj,
raketnoj i kosmieskoj nauki i techniki, Moskova
1974, s. 246-256.
Terziolu, Arslan: Mittelalterliche islamische
Krankenhuser unter Bercksichtigung der Frage
nach den ltesten psychiatrischen Anstalten, Diss.
Berlin 1968.
Terziolu, Arslan: Terziolu, Arslan: Trk-slm kltr
evresinde IX. yy.dan XVIII. yy. sonuna kadar uma
denemeleri ve tekniine ait elyazma eserler, in: lim
ve Sanat (stanbul) 8/1986/54-63.
Usher, Abbott Payson: A History of Mechanical
Inventions, revised edition, New York 1954.
Veranzio, Fausto: Machinae novae [yaklak 1615 tarih-
li Venedig basksnn tekrarbasm], Mnih 1965.
Vernet, Juan, R. Casal ve Mara Victoria Villuendas:
El captulo primero del Kitb al-asrr f nati
al-afkr, in: Awrq (Madrid) 5-6/1982-83/7-18.
Vernet, Juan: Un texto rabe de la corte de Alfonso X
el Sabio. Un tratado de autmatas, in: Al-Andalus
(Madrid, Granada) 43/1978/405-421.
Villuendas, Mara Victoria: A Further Note on a
Mechanical Treatise Contained in Codex Medicea
Laurenziana Or. 152, in: Journal for the History of
Arabic Science (Halep) 2/1978/395-396.
[da Vinci, Leonardo] Leonardo da Vinci. Das Lebensbild
eines Genies. Mit Beitrgen von Giorgio Nicodemi et
al. Wiesbaden ve Berlin 1955, 8., geniletilmi bask
1977.
[Vitruv, De architectura] Des Marcus Vitruvius Pollio
Baukunst. Aus der rmischen Urschrift bersetzt
von August Rode, 2 cilt, Leipzig 1796 (Tekrarbasm:
Zrich ve Mnih 1987).
Ward, Racher: Islamic Metalwork, London 1993.
Wailes, Rex: A Note on Windmills, in: Charles Singer
et al. (eds.), A History of Technology, cilt 2, Oxford
1956, s. 623-628.
Wegner, Armin: Die Moschee Sultan Selims II.
zu Adrianopel und ihre Stellung in der osmani-
schen Baukunst, in: Deutsche Bauzeitung (Berlin)
25/1891/329-331, 341-345, 353-355.
Welch, Anthony: Calligraphy in the arts of the Muslim
world, Folkestone 1979.
213
B B L Y O G R A F Y A
Wesenberg, Angelika ve Wolfgang Hennig: Histo-
rismus und die Historismen um 1900, Berlin 1977.
Wiedemann, Eilhard: Apparate aus dem Werk fil-ijal
der Ben Ms (Zur Technik bei den Arabern, 7 ),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 38/1906/341-348 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt
1, s. 306-313).
Wiedemann, Eilhard: Arabische specifische Gewichts-
bestimmungen, in: Annalen der Physik (Leipzig)
20/1883/539-541 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 30-32).
Wiedemann, Eilhard: Aufstze zur arabischen
Wissenschaftsgeschichte, ed. Wolfdietrich Fischer,
cilt 1-2, Hildesheim 1970.
Wiedemann, Eilhard: Wiedemann, Eilhard:
Gesammelte Schriften zur arabisch-islami-
schen Wissenschaftsgeschichte, ed. Dorothea Girke
und Dieter Bischoff, 3 Cilt, Frankfurt a.M.: Institut fr
Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften
1984 (Series B 1, 1-3).
Wiedemann, Eilhard: Die Konstruktion von
Springbrunnen durch muslimische Gelehrte. II.
Anordnungen von al Gazar fr Springbrunnen, die ihre
Gestalt wechseln, in: Festschrift der Wetterauischen
Gesellschaft fr die gesamte Naturkunde, Hanau
1908, s. 29-43 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 1, s. 241-255).
Wiedemann, Eilhard: Die Naturwissenschaften bei den
orientalischen Vlkern, in: Erlanger Aufstze aus
ernster Zeit, 1917, s. 49-58 (Tekrarbasm: Gesammelte
Schriften Cilt 2, s. 853-862).
Wiedemann, Eilhard: ber das Experiment im
Altertum und Mittelalter, in: Unterrichtsbltter fr
Mathematik und Naturwissenschaften (Frankfurt
a.M.) 12/1906/73-79, 97-102, 121-129 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 1, s. 147-168).
Wiedemann, Eilhard: ber eine Palasttre und
Schlsser nach a-azar, in: Der Islam 11/1921/213-
251 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften Cilt 3, s.
1670-1708).
Wiedemann, Eilhard: ber Lampen und Uhren (Bei-
trge zur Geschichte der Naturwissenschaften. XII),
in: Sitzungsberichte der Physikalisch-medizinischen
Soziett (Erlangen) 39/1907/200-225 (Tekrarbasm:
Aufstze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, cilt
1, s. 351-376).
Wiedemann, Eilhard: ber Schiffsmhlen in der
muslimischen Welt, in: Geschichtsbltter fr
Technik, Industrie une Gewerbe (Berlin-Tempelhof)
4/1917/25-26 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 2, s. 863-864).
Wiedemann, Eilhard: ber Trinkgefe und Tafel-
aufstze nach al-azar und den Ben Ms, in:
Der Islam 8/1918/55-93, 268-291 (Tekrarbasm:
Gesammelte Schriften Cilt 3, s. 1517-1579).
Wiedemann, Eilhard: ber Vorrichtungen zum Heben
von Wasser in der islamischen Welt, in: Beitrge
zur Geschichte der Technik und Industrie (Berlin)
8/1918/121-154 (Tekrarbasm: Gesammelte Schriften
Cilt 3, Frankfurt 1984, s. 1483-1516).
Wiedemann, Eilhard: Zur Mechanik und Technik bei
den Arabern, in: Sitzungsberichte der Physikalisch-
medizinischen Soziett (Erlangen) 38/1906/1-56
(Tekrarbasm: Aufstze zur arabischen Wissen-
schaftsgeschichte, cilt 1, s. 173-228).
Wrschmidt, Joseph: Kriegsinstrumente im Al-
tertum und Mittelalter, in: Monatshefte fr den
naturwissenschaftlichen Unterricht aller Schul-
gattungen (Leipzig ve Berlin), 8/1915/256-265
(Tekrarbasm: Natural Sciences in Islam serisi, cilt
80, s. 86-95).
Wstenfeld, Ferdinand: Das Heerwesen der
Muhammedaner nach dem Arabischen, in: Ab-
handlungen der Kniglichen Gesellschaft der
Wissenschaften (Gttingen) 1880, (Abhandlungen
der Historisch-Philologischen Classe der Knig-
lichen Gesellschaft der Wissenschaften zu Gttin-gen,
26); (Tekrarbasm: Ferdinand Wstenfeld, Schriften
zur arabisch-islamischen Geschichte cilt 2, Frankfurt
a.M. 1986, s. 1-109).
Wstenfeld, Ferdinand: Macrizis Beschreibung der
Hospitler in el-Chira, in: Janus (Breslau) 1/1846/28-
39 (Tekrarbasm in: Islamic Medicine serisi Cilt 93, s.
126-145).
Wulff, Hans E.: The Traditional Crafts of Persia,
Cambridge, Mass. 1966.
Yerasimos, Stefanos: stanbul mparatorluklar Bakenti,
stanbul 2000.
ez-Zardk: Kitb el-An f el-Mancn, ed. sn
Hind, Halep 1985.
214
D Z N
Awad, Henry A. 169 n.
B
Baarmann, O. 133
Bach, Wolf-Dieter 78 n.
Barbier de Meynard, Charles Adrien Casimir 32 n.
Battisti, Eugenio 55, 126 n., 138 n.
Bauerrei, Heinrich 10 n., 11 n., 12 n., 13, 13 n., 14 n.
de Beaumont, Adalbert 177, 200 n., 201, 201 n.
Beck, Theodor 39 n.
Ben Ms (Ms b. kirin olu: Muammed,
Amed ve el-asan) 30, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53
Beyazt, Osmanl ehzadesi 89
Beyazt II., Osmanl sultan 74, 75
el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Blmner, Hugo 16
Boulenger, Hippolyte 177
Branca, Giovanni 38
Brisch, Klaus 182 n.
Brocard, Philippe-Joseph 178, 180, 181, 182, 183, 191
Brockelmann, Carl 4 n., 5 n., 99 n.
Brhan, Karl H. 203, 203 n.
Buchner, Ferdinand 3 n.
Buck, August 17 n.
Byk skender 35
C
Cafer b. Al ed-Dme, Eb el-Fal 9
Cahen, Claude 94, 95 n., 97, 97 n., 112 n., 114 n.
el-Ci bkz. Amr b. Bar
Canard, Marius 98 n., 137 n.
Canestrini, Giovanni 38
Cantagalli, Ulisse 177
Carboni, Stefano 185 n.
Cardano, Geronimo (Hieronymus Cardanus) 17
Carra de Vaux, Bernard 19, 19 n.
Casals, R. 31, 51, 52
Casiri, Michael 101
Cassulleras, Josep 52
Cv, all yani Khalil Jaouiche 3 n
Cengiz Han 97
el-Cezer bkz. sml Ibn er-Rezzz
Chalidov, Anas B. 100 n.
Cheikho, Louis 30 n.
I. ahs Adlar
A- A
el-Abbd, d ayf 99 n.
Abdullh b. Amed bn el-Bayr el-Mla, Eb
Muammed 99
Abdullh b. s bn Bateveyh 100
Abdurramn el-zin 3, 4, 4 n., 5, 6, 10 n., 12, 12 n.,
13, 13 n., 14 n.
Abdurramn b. Muammed b. Muammed bn
aldn, Eb Zeyd 100
Abdlhamid II., Osmanl sultan 195
Abdsselm b. el-asan bn e-uveyr 94, 94 n.
Adle, Chahryar 104
Agricola, Georgius 22
Amed b. Al b. Abduldir el-Marz, Tayeddn 71
n., 94 n., 97 n., 102
Amed b. Cafer b. Yab el-Fris el-star, Eb
s 32
Amed b. el-Fal el-Bur 10
Amed b. alef el-Murd bkz. Muammed b. alef
Amed b. el-sm bn Eb Uaybia 100
Amed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Amed h (Mengcek Beyliinden) 70
Amed b. Yay bn Falallh el-mer 73 n.
Ahmed I, Osmanl sultan 88, 89
Ahmed II, Osmanl sultan 82
Ahmed III, Osmanl sultan 128
Alemeddn Sencer e-uc 71 n.
-Lo-W-Tng (Aleddn) 97
Ali Aa 128, 129
Al b. Eb el-azm el-ura bn en-Nefs, Aladdn
Eb el-asan 73
Al b. el-useyn b. Al el-Mesd, Eb el-asan 32 n.
Al b. Zeyd b. Eb el-sm el-Beyha, ahreddn
Eb el-asan 5 n.
Allan, James W. 13 n., 144, 145, 148, 151, 157
Allouche, Ichoua-Sylvain 101 n.
Amalrich I. 102, 103
Amr b. Bar el-Ci, Eb Osmn 3
von Arendt, Wsewolod 100, 101, 102
Arimed 3, 4, 16, 17, 19, 35
Atasoy, Nurhan 188 n., 198, 198 n., 199 n.
Atl, Esin 202 n., 203 n.
D Z N
215
A H I S A D L A R I
Chng-Ss-Hsao 98
Clairmont, Chr. 158, 159, 160, 161, 164, 165
Colin, Georges S. 101 n.
Collinot, Eugne 177, 200 n., 201, 201 n.
Conde, Jos Antonio 101
Cook, Hartley Kemball 128 n.
Coste, Pascal 73
D
Deck, Thodore 177, 178, 198, 199, 200, 201 n.
Delpeche, Anette 23 n.
ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
Dijksterhuis, Eduard Jan 17
Diodorus Siculus 16, 16 n.
Dorn, Bernhard 100 n.
Drachmann, Aage Gerhardt 17
Dresser, Christopher 177, 200
Dudzus, Wolfgang 169 n.
E
Eb Abdullh bkz. Muammed b. Abdulmunim
Eb el-Fal Allm 11
Eb el-Fal ed-Dme bkz. Cafer b. Al
Eb el-asan (b.?) el-Ebra el-skendern 94, 112
Eb Lle 32
Eb er-Reyn el-Brn bkz. Muammed b. Amed
Eb el-Veld sml I., Nasiriler sultan 101
Eb Ysuf Yab, Meriniler sultan 100
Erenbu bkz. bn Erenbu
Ettinghausen, Richard 104, 104 n., 202 n.
Evliya elebi 75, 128
F
Fareddn Behrm h 70
Farr(-Oliv), Eduard 51
Fav, Ildephonse 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99 n., 100, 100
n., 101 n., 120 n., 125 n., 133 n., 126
Feldhaus, Franz Maria 16, 17 n., 19, 35, 38 n., 42, 60 n.,
103 n., 138 n.
Ferguson, Eugene S. 29 n.
Flgel, Gustav 93 n.
von Folsach, Kjeld 148, 153
Fontana, Giovanni 55, 126, 138
Forbes, Robert James 17, 17 n., 34 n.
Forrer, Robert 133
Franke, K.O. 82, 89
Freely, John 78 n., 89, 89 n.
Freudemann, Werner 115, 116, 116 n., 117, 118
Friedrich II., Roma Kayzeri, Sicilya ve Kuds Kral 94
Funcken, Liliane u. Fred 115 n.
G
Galilei, Galileo 11
Geiler, Johann Heinrich 11
Gerland, Ernst 11 n., 12 n.
Ghislain de Busbecq, Ogier 128
Ghouchani, A. 104
Girard, Franois 23 n.
Gnudi, Martha Teach 29 n.
de Goeje, Michael Jan 32 n., 68 n.
Gohlke, Wilhelm 104 n., 116, 132 n.
Grcus, Marcus 98
Grant, Edward 60 n.
Grinaldi, Philippe-Marie 38
Grousset, Ren 102n.
Gurlitt, Cornelius 78 n., 80
Gse, Ernst-Gerhard 203 n.
H
Haase, Claus-Peter 165
f (ranl air) 194
Hagedorn, Annette 177, 181 n., 189 n.
Hamarneh, Sami Kh. 169 n.
Harden, Donald B. 197 n.
el-arr bkz. el-sm b. Al
Hrn, Abdsselm 3 n.
el-Hassan, Ahmed Ysuf veya Ahmed Y. el-Hassan
18 n., 20, 20 n., 26, 27 n., 28 n., 34 n., 41 n., 42 n., 43
n., 45 n., 49 n., 99 n., 106 n., 124 n., 125 n.
asan eleb 128
el-asan b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
asan er-Ramm el-Adeb Necmeddn 97, 99, 103,
107, 109, 121, 123, 125, 126, 126 n., 127 n., 136
el-Hassan, Ahmed Y. bkz. el-asan, Amed
Haudaille, Charles 182 n.
Hayreddin (Osmanl mimar) 74
el-zin bkz. Abdurramn el-zin
Heckert, Fritz 178, 180, 189
Hedin, Sven 34
Heidemann, Stefan 201 n.
Heimpel, Hermann 116 n.
Helmecke, Gisela 104 n., 184 n., 185 n.
216
D Z N
Hennig, Wolfgang 183 n.
Heron (Arap. rn) 19, 35, 103
Herzfeld, Ernst 68, 68 n., 69
Hiero II., Sicilya kral 9
Hildburgh, Walter Leo 103
Hill, Donald Routledge 18 n., 20 n., 23 n., 25 n., 27
n., 28 n., 34 n., 43 n., 44, 45, 45 n., 46 n., 47, 48, 48
n., 49 n., 51 n., 52, 53, 54, 56, 59 n., 98, 98 n., 106 n.,
124 n., 125 n.
Hime, Henry V. L. 98 n.
el-imyer bkz. Muammed b. Abdulmunim
Hind, sn 106 n.
Homberg, Wilhelm 11
Hoover, Herbert Clark 22 n.
Hoover, Lou Henry 22 n.
Horwitz, Hugo Th. 34 n.
Huuri, Kalervo 93 n., 94, 94 n., 95 n., 96 n., 97, 97 n.,
98 n., 106 n., 107 n., 137 n.
rrem Sultan 82
I
Ibel, Thomas 4, 4 n., 6 n., 11
Inberton 180
Issa Bey, Ahmed 73
bn Bateveyh bkz. Abdullh b. s
bn el-Bayr bkz. Abdullh b. Amed
bn Cbeyr bkz. Muammed b. Amed
bn Eb Uaybia bkz. Amed b. el-sm
bn Erenbu ez-Zerdk 97, 100, 103, 106, 107, 108,
110, 111, 120, 121, 124, 127, 132, 134, 136, 137
bn Falallh el-mer bkz. Amed b. Yay
bn aldn bkz. Abdurramn b. Muammed
bn aval bkz. Muammed b. Al
bn en-Nedm bkz. Muammed b. Ab Yab b.
s
bn en-Nefs bkz. Al b. Eb el-azm
bn er-Rezzz el-Cezer bkz. sml bn er-Rezzz
bn e-uveyr bkz. Abdsselm b. el-asan
lgrel, Mcteba 88 n., 101 n.
sml bn er-Rezzz el-Cezer, Eb el-zz Eb Bekir
Beduzzamn 20, 25, 26, 27, 27 n., 28, 53, 54, 56, 57,
58, 59, 59 n.
-Ss-M-Yn (sml) 97
el-ar bkz. Amed b. Cafer
J
Jacob, Georg 75
Jaouiche, Khalil bkz. Cv, all
de Joinville, Jean 94, 94 n.
Jones, Owen 177, 183, 189, 189 n., 197, 197 n., 200 n.
K
Kaar, Mustafa 128 n.
Kandinsky, Wassily 203 n.
Karoumi, Awni 184 n.
el-sm b. Al b. Muammed el-arr 23, 24, 65,
159
Keal, Edward J. 104 n.
Khanikoff, Nicolas 4 n., 6 n.
Klee, Paul 203 n.
Kluckert, E. 24, 24 n.
Knorr, Wilbur Richard 7, 7 n., 8
Kohl, Heinrich 89
Khler, Gustav 94, 94 n., 96, 96 n., 101, 101 n., 106
Ksem Sultan 89
Kramers, Johannes Hendrik 30 n.
Krencker, Daniel 103 n.
Krger, Jens 158, 159, 160, 163, 165
Kuban, Doan 76 n., 77, 78 n., 80 n., 85, 85 n., 86 n.
Kubilay Han 97
us er-Rm (Pappos) 12
Kunitzsch, Paul 75 n.
Kuthy, Sandor 299 n.
Kkermen, nder 147, 152, 174
Khnel, Ernst 169 n., 181 n.
Kmmel, Werner Friedrich 75 n.
Kyeser, Konrad 17, 17 n., 116, 117, 118, 126
L
Lgar, asan eleb 128
Lamm, Carl Johan 181 n.
Landier, Alfred 182 n.
Leclerc, Lucien 99 n.
von Lenz, Eduard 104
Lvi-Provenal, Evariste 33 n.
Levillain, Ferdinand 199, 199 n.
von Lippmann, Edmund Oskar 100
Lobmeyr, J.&L. 178, 180, 184, 184 n., 186, 186 n., 187,
187 n., 188, 188 n., 190, 192, 193, 194, 195, 196, 197
Ludwig IX. 94, 102
Ludwig, Horst 180, 203 n.
L Wn-Hun 98
217
A H I S A D L A R I
M
Machytka, Johann 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188
n., 190
Mngli Bu 100 n.
el-Marz bkz. Amed b. Al b. Abduldir
el-Manr, Abbasi Halifesi 98
Marf, Nc 65 n.
Massier, Clment 178, 203
McClinton, Katharina Morrison 179 n., 181 n., 182
n.,
Memed (ehzade, Kanuni Sleymann 2. olu) 76, 78
Mehmed Aa, Osmanl mimar 88
Mehren, August Ferdinand 33 n.
el-Melik el-Manr Seyfeddn alvn, Memlkl
Sultan 71, 71 n., 72 n.
el-Melik e-hir Baybars 71 n., 204
Melikian-Chirvani, Assadullah 203 n.
Menelaos (Menelaus) 9
Mercier, Maurice 102, 102 n., 103, 103 n., 104
Mergl, Jan 181 n.
el-Mesd bkz. Al b. el-seyn b. Al
Migeon, Gaston 181 n.
Minton Hollins & Co. 177, 200, 201
Moellers, Doris 180 n., 183 n.
Montagut, Robert 185 n., 187 n.
de Morgan, William 177
Mudry, Anna 11 n.
Muammed b. Abdullh b. Sad bn el-ab Lisneddn
101
Muammed b. Abdulmunim el-imyer, Eb Abdull
33
Muammed b. Ab Yab b. s en-Nedm el-Varr
el-Badd, Eb el-Ferec 93, 93 n.
Muammed b. Amed el-Brn, Eb er-Reyn 9, 10,
11, 14, 148
Muammed b. Amed bn Cbeyr el-Kinn, Eb
el-seyn 68
Muammed b. Al bn aval en-Nab, Eb el-sm
30, 31, 32
Muammed b. Cerr b. Yezd e-aber, Eb Cafer 32,
93, 137 n.
Muammed (veya Amed) b. alef el-Murd 51, 52
Muammed b. mid el-fehn 58
Muammed b. brhm b. Eb lib el-Enr e-f
ey er-Rebve ed-Dme, emseddn Eb Abdullh
33, 34
Muammed b. Marf el-Mr er-Rad Taiyyeddn
18, 28, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 61
Muammed b. Ms b. kir bkz. Ben Ms
Muammed b. Zekeriyy er-Rz, Eb Bekir, Latin.
Rhazes veya Albuchasir 4, 4 n.
Mundt, Barbara 189 n., 192 n.
el-Murd bkz. Muammed b. alef
Murat IV., Osmanl sultan 18, 89
Mur b. Al b. Mur e-arss 94, 95, 111, 112, 113,
114
Ms b. kir bkz. Ben Ms
el-Mustanr billh, Abbasi Halifesi 65
el-Mutam, Abbasi Halifesi 93
el-Muaffer b. sml el-sfizr, Eb tim 5
el-Muaffer Ysuf b. mer, Resuli 105
Mller, August 100 n.
Mller, Paul Johannes 23 n., 24
N
Nareddn (cr), ran ah 177
Needham, Joseph 34 n.,, 38 n., 98, 98 n.,
Neuburger, Albert 17, 17 n.
Neuwirth, Waltraud 180, 181 n., 188 n., 196 n.
Newton, Charles 185 n.
Nreddn Mamd b. Zeng, Suriyede Zengiler hkm-
dar 68
O
Olnine, Alexis 100 n.
Osmn II., Osmanl sultan 89
mer, Halife 32
el-mer bkz. Amed b. Yay
P
Pappos 12
Partington, James Riddick 93, 98, 98 n., 101 n., 125 n.
Parville 200 n.
Peter Peregrinus 60
Pfulb & Pottier 178, 179, 183
Philon 19, 35
Pinder-Wilson, Ralph 171, 172
Pompadour, Jeanne-Antoinette Poisson 182 n.
Pope, Arthur Upham 147, 148
De Porceleyne Fles 178, 202
Prisse dAvennes, (Achille-Constant-Thodore-) mile
177, 185 n., 200 n.
218
D Z N
Q
Qaddoumi 159
Quarg, Gtz 116 n.
Quatremre, tienne 97 n., 101 n., 105
R
Raby, Julian 188 n., 198, 198 n., 199 n.
Racinet, Albert 177, 200 n.
Ramelli, Agostino 29
Rathgen, Bernhard 95 n., 118 n.
er-Rz bkz. Muammed b. Zekeriyy
Reinaud, Joseph-Toussaint 93, 93 n., 94 n., 97 n., 99, 99
n., 100, 100 n., 101 n., 120 n., 125 n., 126, 133 n.
Rededdn el-Falallh 109
Reuther, Oskar 103 n.
Rhazes bkz. Muammed b. Zekeriyy
Ritter, Hellmut 100 n.
Robine, Grard 23 n.
Rode, August 16 n., 17 n.
von Romocki, S. J. 120 n., 125 n., 126, 126 n., 127 n.
de Rothschild, Edmond 181
Roumi, Muhammad 23 n.
de Rubeis, Galeaz 17
Rstem Paa 78
S S
Sbit b. urra b. Zahrn el-arrn Eb el-asan 3
Sabra, Abdalhamid I. 52
Saccaro Battisti, Giuseppa 55, 126 n., 138 n.
Saiyid, Aiman Fud 94 n.
von Saldern, Axel 159, 162, 164, 165
liiyye, Muammed s 105 n.
Sams, Julio 51 n., 52
da San Gallo, Giuliano 81
Sarre, Friedrich 103 n., 104
Sarton, George 6 n., 60 n., 98 n.
Sauvaget, Jean 69 n.
Savage-Smith, Emilie 104 n.
Schickard, Heinrich 24
Schiler, Thorkild 23 n.
Schmeller, Hans 19 n., 35, 36, 36 n., 60 n.
Schmid, Hansjrg 66, 67
Schmidtchen, Volker 95 n., 116 n., 118, 118 n., 138 n.
Schmoranz, Franz 184, 185, 186, 186 n., 187, 188, 188
n., 190
Seladdn Ysuf b. Eyyb el-Malik en-Nir (Saladin),
Eyybi sultani 68, 94, 95 n., 111, 112, 113
Selim II., Osmanl sultan 84
Seyrig, Henri 103, 104
Sezgin, Fuat 8, 49 n., 100 n., 150
Sinan, Mimar (Osmanl mimar) 76, 77, 78, 80, 84, 89
Singer, Charles 17 n., 22 n., 34 n.
Soberheim, Moritz 103 n.
Sonat, Gksen 195 n.
Spiegl, Walter 186 n.
Strabon 16, 16 n., 17, 17 n.
Sumner-Boyd, Hilary 78 n., 89, 89 n.
Sleyman, Muhteem (Kanuni Sleyman) 76, 80, 82,
128
ade, all 100 n.
vir b. Mucr es-Sad 102
emseddn ed-Dme bkz. Muammed b. brhm
T
Taccola, Mariano 31, 31 n., 61, 98
Tait, Hugh 192 n.
Taiyyeddn el-Marz bkz. Amed b. Al b.
Abduldir
Taiyyeddn el-Mr bkz. Muammed b. Marf
Tekeli, Sevim 61 n.
Terziolu, Arslan 69 n., 70, 70 n., 72, 73 n., 74, 74 n., 75
n., 128 n.
Thierbach, Moritz 133 n.
Tiffany, Louis Comfort 177
Traumller, Friedrich 11 n., 12 n.
Trn, prenses (Fareddn Behrm hn kz) 70
U U
Ubeydullh b. el-abb 169
Usher, Abbott Payson 20 n., 22 n.
lgen, Ali Saim 81, 82
V
el-Vsi bkz. Yay b. Mamd
Vekleddevle 176
Veranzio, Fausto 31, 31 n., 34
Vernet, Juan 51, 51 n., 52
Villard de Honnecourt 60, 115
Villuendas, Mara Victoria 51, 52
Viollet le Duc, Eugne Emmanuel 115
da Vinci, Leonardo 17, 18, 22, 42, 95, 95 n., 98, 119
Vitruv (Marcus Vitruvius Pollio) 16, 16 n., 17 n., 19, 103
Voorhoeve, Petrus 36 n.
219
K A V R A M L A R v e Y E R A D L A R I
W
Wailes, Rex 34 n.
Walter of Milimete 132
Ward, Rachel 148
Wegner, Armin 86 n.
Welch, Rachel 148
Wesenberg, Angelika 183 n.
Whitehouse, David 185 n.
Wiedemann, Eilhard 3 n., 6 n., 11, 11 n., 19, 20 n., 26, 26
n., 27 n., 30, 30 n., 32 n., 33 n., 42 n., 43 n., 44, 45, 45 n.,
46 n., 48 n., 53 n., 54 n., 56 n., 59 n.
Wiet, Gaston 179 n.
Wilkins, John 128, 128 n.
Wittek, Paul 103 n.
Wright, William 68 n.
Wulff, Hans E. 34 n.
Wulzinger, Karl 103 n.
Wrschmidt, Joseph 138 n.
Wstenfeld, Ferdinand 71 n., 73, 96 n.
Y
Yay b. Mamd el-Vsi 24, 65
Yerasimos, Stefanos 79, 83, 87, 90
Z
Zekkr, Sheyl 100 n.
Zerdk bkz. bn Erenbu ez-Zerdk
Zsolnay, Vilmos 177
II. Kavramlar ve Yer Adlar
A - A
Accon (Akk) 94, 97
A ler (denge arlkl byk mancnkta) 108
Arlklar (Antik) 156-157, 171
Amed h Camii (Divrii) 70
Akademi bkz. Medrese
Akcier kan dolam 73
Akl hastalar 69, 75
el-le ellet tuzammiru bi-nefsih (kendiliinden alan
nefesli alet, Ben Msnn) 30
Alev fkrtcs (and el-musafa, ez-Zerdkta)
124
Allah lambas (sirc Allh, sonsuz k, Ben Msya
gre) 46-47
alphasat (=muhtemelen ez-zafa) 138
Altn 9
Altn boyama 179, 184
Amorium (Ankara yaknnda) 93, 137
amd (dndrlebilen terazi kolu, kaldral teraziler-
de) 3
Amulet (3.-9/6.-12. yzyl?, Npr?) 170
Anadolu, antik objeler 141, 143, 152, 156, 162
Antik objeler (metal, cam, seramik, ahap ve ta) 141-
176
araba (gemi deirmen) 30
Arabeskler (bir vazonun motifi) 187
Arap hattnn Avrupa seramiinde dekor olarak kulla-
nlmas 178
Areometre (svlarn zgl arln belirlemek iin)
12-14
ara (Abdurramn el-zinnin terazisinde apraz
para) 6
Arnova 197
arrde bkz. Byk at yay
Arimet Helezonu (cochlea, helezonlu pompa) 16
Asar Kale (Ankara yaknnda harabe) 137 n.
At Meydan (stanbulda) 89
Ate borusu (silah) 133
Ate mzra (silah) 133
Ate, su pompasnn yardmc arac 36
Ateleme elii (kvlcm kartmak iin, Safevi 11./17.
yzyl) 151
Ateli el silah 133
Ateli silah 94, 98-101
Avrupa 17, 22, 34, 61, 179, 199
Avrupa cam ve seramii, orientletirici stilde 177-203
Aya Sofya 76
Ayarl gnye (Maribden) 152
220
D Z N
B
Badat 65, 66, 67
Bakr 9
balista de torno (avs bi-l-levleb) 94
Balistik skala (mzn el-arb ve-l-bad ), denge arlkl
mancnklarda 134
Balistik tesviye arac (mzn el-ar ), byk denge ar-
lkl mancnkta 108, 135
Ballista ( byk yayl ok atar) 114
Bardaklar, ince uzun bardaklar (Suriye, 7./13. yzyl)
183
brd (barut) 99, 105
Barut / at barutu (brd) 94, 99, 100, 102, 105
Basn dengelemesi, hassas 51
bekre (makara/bobin, palanga) 42 n.
Berlin 188, 198, 203
Beyazt Camii (stanbul) 80
Bibliothque nationale, Paris 23
bilancetta (piknometre, Galilei tarafndan kullanlan)
11
el-Bmristn en-Nr bkz. Nreddn Hastanesi
Biyolojik bomba 120
Bizans 76
Bocurgatl byk ok yay (avs bi-l-levleb) 94-96, 113
Bomba 101-105, 120-123
Bomba, kimyasal sava maddeli 127
Boteh deseni ((Farsa btah, dekor motifi) 186
Breta (Kuzey talyada) 24
Bronz (ufr) 9
Brhanmuseum, Berlin 203
Buhar gc 37-38
bselik (makam) 75
Byk at yay, ok atar (arrde) 94-96, 100, 112, 114,
127
Byk at yay, bomba atan 127
Byk at yay (avs ez-ziyr) 94, 95
Byk at yay, Leonardo da Vinci 95
C
Cam, Avrupal, orientletirici stilde 177-203
Cam ii, Memlk 178
Cam keser (Safevi, 11./17. yzyl) 151
Cam reticileri, Avrupal 179
Cami 76-90
Cami, Ahmed ah Camii (Divrii) 70
Cami, Beyazt Camii (stanbul) 80
Cami, Selimiye Camii (Edirne) 84-87
Cami, Sultan Ahmed Camii (stanbul) 88-90
Cami, Sleymaniye Camii (stanbul) 80-83
Cami, ehzade Camii (stanbul) 76-79
Cami asma lambas, Msr 179
Canterbury 33
caraboga (carabouhas, carabaccani, mancnk) 97
cerr el-esl (arlklar ekmek, palanga) 42 n.
Cmbz (Emevi-erken Abbasi) 142
Cmbz (Npr, 5./11.-6./12. yzyl) 142
Cva 9, 51, 61, 103, 104
Cvayla alan saat, spanyol-Arap 51
cochlea (helezonlu pompa) 16
Cristalleries de Svres 182
rgh (makam) 75
atal (Sasani veya Emevi, Kuzey ran) 143
atal yaprak tutunma filizi (dekor motifi) 180, 185, 187,
193, 197, 201
ekme gl mancnk bkz. Mancnk
eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldrmak iin)
43-44
engi 75
evirme kolu (kuyu kovas zincirinde) 22
iek dekorlar, Osmanl sanatnda 177, 191
ift kulplu vazo (Lobmeyr, Viyana 1878) 188, 190
in, gherile 99
in, denge arlkl mancnk 97-98
in, yel deirmeni 34
D
Damga, kuma bask damgas (19. yzyl, fahn) 175
Damga, mal veya gmrk damgas (1725, Kirmnh?)
176
Dr e-if bkz. Hastane
David-Kollection, Kopenhag 58
debbbe (ahmerdan koba, hareketli top kuleleri) 93,
137, 138
Deerli talar / mcevherat 9, 11
Dekor motifi, Osmanl 177
Dekor sanat, Osmanl 188
Dekor stili, Avrupa tezyin sanatnda 178
Delft 202
Demir 9, 10
Den Haag 202
Denge arlkl mancnk bkz. Mancnk
Denge ekvatoru (areometrede) 13
Deri basks (9.-12. yzyl, Npr) 172
ed-devlb el-mtedilet el-esnn (dili ark sistemi)
221
K A V R A M L A R v e Y E R A D L A R I
40, 41
devra (su testisi) 14
Dicle 30
Dilbasan (erken slam, Kuzey Anadolu) 143
Dnr 6
Dirhem 6
Disk Arap stilinde (Lobmeyr, Viyana 1878) 185
Dili ark sistemi (ed-devlb el-mtedilet el-esnn)
40, 41
Divrii 70
Don Nehri 100
Dkm kalplar (9.-12. yzyl, Npr) 173, 174
dvlb (yel deirmeninde ark) 33
dgh (makam) 75
Dzenek, s etkisiyle su kaldrmak iin 36
Dzenek, eneli ekskavatr (nesneleri sulardan kaldr-
mak iin) 43-44
Dzenek, nesneleri sulardan kaldrmak iin (eneli eks-
kavatr) 43-44
E
Edirne 74, 76, 85
Elence otomat, el-Murdnin 51-52
Eksantrik mili 29
El bombalar 101-105
Elhamra 183
El oku (avs el-yedd ) 94
Eol- veya rzgar- toplar (aeolipila) 103
F
Fn-Chng (inde bir kent) 97
Fskiye, el-Cezernin 53-55
Fitil pensesi (Safevi, 11./17. yzyl, ran) 153
Fizik 3-61
Fiziksel terazi (mzn ab, Eb Bekr er-Rzde) 4
fua (kap) 104
fura (bomba tipi) 105
G
Gazel, balang beyti, bir kse zerinde 194
Geciktirici sistem 51
Gemeentemuseum, Den Haag 202
Gemi deirmeni (araba) 30-31
Geni bardak (Humpen) 192
Gewerbemuseum der Landesgewerbeanstalt Bayern,
Nrnberg 182
Golfe-Juan (Cannes yaknnda) 203
Granada 101
Guebwiller 201
urb (karga, Abdurramn el-zinnin terazisin-
de halka) 6
Gherile 99, 100, 102, 125
Gm 9
H
abbe (arlk ls)
Hacamat ekmeni (3./9.-4./10. yzyl, Npr) 160
Hacamat ekmeni (erken Abbasi, Suriye) 159
Hacamat ekmeni (Maribden) 152
Hacamat ekmeni (Npr, 3./9.-4.-10 yzyl) 159, 161
Hal seferleri 126
el-kim (hakim, Abdurramn el-zinnin tera-
zisinde) 6
am (Suriyede) 101
Hastane (Dr e-if), Sultan II. Beyaztn (Edirne)
74-75
Hastane, alvn Hastanesi (Kahire) 71-73
Hastane, Nreddn Hastanesi (am) 68-69
Hastane, Prenses Trnn (Divrii) 70
Hastaneler 68-75
Havai fiek 99
Havai fiek, Osmanl 128-130
Havai fiekler 99
Havan (Msr, ge 20. yzyl) 149
Havan (Osmanl, 18. yzyl?) 147
Havan (Seluklu, Npr) 147
Helezonlu pompa 16-18
Hieronun elengi (Sicilya Kral Hieronun tac) 9
Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Abdurramn
el-zin) 3-4, 5-6
Hikmet terazisi (mzn el-ikme, Eb tim el-sfizr)
5
hindm en-nef (silah) 100
Historizm 178, 192, 199
izne (yatak, silahta) 100
Hokkack (Npr, 3./9.-4./10. yzyl) 161
orsn, antik objeler 144-145, 165, 171
orsn, mrekkep hokkas 148
Hsing-Yng (inde bir kent) 97
Huescar (kar, Granada yaknnda) 101