Str.

1

KATEDRA ZA TEHNIKU MEHANIKU FGAG
Prof. dr.sc. Bla Gotovac
Prof. dr.sc. !dra"a Ko#$l%&
N%v!s Bra'(%& K$r)a*a
Ma'a Kara(%&
Mar+o A)ra,















GRAPH-
.
Us!r/s Ma"$al
!rs%o" 01 R!v%s%o" 0
FGAG2 -3l%t
s%'!(a"'1 4506



Str. 2
-ADR7A8

O programu Graphs ............................................................................................................. 4 1.
1.1. Uvod ............................................................................................................................ 4
1.2. Instalacija programa .................................................................................................... 4
1.3. Pokretanje programa .................................................................................................... 4
1.4. Horizontalni menu ....................................................................................................... 5
1.5. Alatna traka .................................................................................................................. 7
1.6. Prostor za crtanje i prikaz rezultata ............................................................................. 7
1.7. Lista nacrtanih objekata ............................................................................................... 8
1.8. Komandna linija .......................................................................................................... 8
1.9. Statusna linija .............................................................................................................. 9
Osnovne radnje ................................................................................................................... 9 2.
2.1. Kopiranje ..................................................................................................................... 9
2.2. Brisanje ........................................................................................................................ 9
2.3. Grid ............................................................................................................................ 10
2.4. Snap ........................................................................................................................... 10
2.5. Zoom .......................................................................................................................... 10
Osnovni alat za crtanje ...................................................................................................... 10 3.
3.1. Crtanje grafova funkcija ............................................................................................ 14
3.2. Osnovne matematike funkcije ................................................................................. 15
3.3. Specijalne funkcije .................................................................................................... 15
3.4. Crtanje markera ......................................................................................................... 16
Koordinatni sustavi ........................................................................................................... 17 4.
Rjeavanje sustava obinih diferencijalnih jednadbi ...................................................... 19 5.
5.1 Uvod ............................................................................................................................... 19


Str. 3
5.2. Primjer 1: Oscijacije sustava s jednim stupnjem slobode ............................................. 20
5.3. Primjer 2: Kosi hitac u atmosferi .................................................................................. 22
5.4. Primjer 3: Kompanarno gibanje grede .......................................................................... 27
Bugovi ............................................................................................................................... 30 6.
Zakljune rijei ................................................................................................................. 31 7.
Literatura ........................................................................................................................... 32 8.




Str. 4
9 3ro:ra,$ Gra3;s 0.
0.0. Uvod
Program Gra3;s je samostalan raunalni program kreiran na Katedri za tehniku mehaniku
u suradnji s raunalnim programerima, a namijenjen je studentima kao pomoni alat u nastavi,
te nudi sljedee mogunosti:
Kalkulator
Osnovni alat za crtanje
Crtanje grafova i koordinatnih sustava
Rjeavanje sustava obinih diferencijalnih jednadbi
Aproksimacija funkcije (prikaz linearne kombinacije baznih funkcija)
0.4. I"stalac%'a 3ro:ra,a
Program Graphs nije potrebno instalirati, ve je dovoljno exe-verziju kopirati u folder na
raunalu kojeg korisnik po elji imenuje i spremi na eljenu lokaciju. Program je izvodiv na
svim raunalima s instaliranim operativnim sustavima Windows XP i Windows 7. Sastoji
se od:
Predprocesora priprema ulazni file ime.inp
Procesora vri proraun i kreira ime.out i ime.dat
Postprocesora grafika interpretacija rezultata
0.<. Po+r!ta"'! 3ro:ra,a
Program Graphs pokree se dvostrukim klikom lijeve tipke mia. Prilikom pokretanja
programa otvara se grafiko suelje oblika prikazanog na Slici 1.1, koje se moe podijeliti u
sljedee funkcionalne cjeline:
1. Horizontalni menu
2. Alatna traka (s ikonama)
3. Prostor za crtanje te prikaz grafova i rezultata
4. Lista svih nacrtanih objekata
5. Komandna linija
6. Statusna linija



Str. 5

Slika 1.1
0.6. Hor%#o"tal"% ,!"$
Horizontalni menu sadri padajue izbornike prikazane na Slici 1.2.

Slika 1.2
U padajuem izborniku F%l! nude se sljedee radnje:
N!= otvara prozor za novi projekt
93!" otvara postojei Geometry file
<.Prostor za crtanje te prikaz grafova i rezultata
>.Komandna linija
?.Statusna linija
0.Horizontalni menu
4.latna traka
6.!ista
svi"
nacrtani"
o#jekata
(z)


Str. $
@oad Data F%l! uitava postojei file s ekstenzijom .DAT: otvara se prozor za povlaenje
eljenog DAT-filea nakon ega se otvara prozor za unos broja stupaca file-a

@oad Data F%l! A B C#D nudi mogunost crtanja grafa kombiniranjem stupaca iz razliitih
DAT file-ova kao i grafiku interpretaciju materijalne toke i tijela u ravnini (detaljnije u
tokama 5.3 i 5.4)
-av! sprema sve to je do tada napravljeno na radnoj povrini u formatu Geometry File
EA3ort sprema u Formatu Bitmapa sve vidljivo na radnoj povrini
Pr%"t Pr!v%!= pokazuje kako bi izgledala printana verzija svega vidljivog na radnoj
povrini ne radi
Pr%"t opcija za ispis svega vidljivog na radnoj povrini ne radi
EA%t omoguava izlazak iz programa
U padajuem izborniku Ed%t nude se sljedee radnje:
D!l!t! i Eo3B detaljnije obraenima u tokama 2.2 i 2.1, respektivno
Pro3!rt%!s otvara se prozor u kojem je mogue promijeniti svojstva prethodno
selektiranog objekta (toka 3)
U padajuem izborniku Ed%t nude se radnje:
Zoo,, -"a3 i Gr%d : detaljnije obraene u tokama 2.5, 2.4 i 2.3, respektivno
R$l!r postavljanjem ili uklanjanjem kvaice ruler koji s lijeve i donje strane okruuje
radnu povrinu moe se uiniti vidljivim (nevidljivim)
-;o=FH%d! l!:!"d ukljuuje (iskljuuje) legendu nacrtanih objekata. Legenda sadri
naslov, boju objekta i njegovo ime (koje se mijenja u @%st% o)'!+ata klikom na R!"a,!
(toka 1.7)

-!t l!:!"d t%tl! otvara prozor u kojem se upie naslov legende (do tada je naslov
sastavljen od puno kockica u nizu)


Str. %
Detaljan opis ostalih izbornika u horizontalnom menu dan je u narednim tokama.
0.>. Alat"a tra+a
Alatna traka sadri sljedee ikone:

Neutral mode & neutralni polo'aj

Straight line & crtanje du'ine

Arrow & crtanje strelice

Dot ( crtanje to)ke

Meausure Tool & mjerenje du'ine

Freehand & prostoru)no crtanje

Polyline ( crtanje polilinije

Polygon & crtanje poligona

B Spline & crtanje * ( Spline

Circle Arc & crtanje kru'nog luka

Parabolic Arc & crtanje para#oli)nog luka

ectangle & crtanje pravokutnika

!llipse & crtanje elipse

Te"t Tool & pisanje teksta

Angle & mjerenje kuta

Dimension #enght & mjerenje du'ine

Dimension $ & projekcija du'ine u smjeru glo#alne osi +

Dimension % & projekcija du'ine u smjeru glo#alne osi ,

Coordinate System & koordinatni sustav

Delete & #risanje o#jekata

&oom All & zumiranje pojedinog elementa preko cijelog crte'a

&oom 'n & postupno zumiranje geometrije na crte'u

&oom (ut & postupno smanjivanje geometrije na crte'u

Pan & pomicanje radne povr-ine crte'a

&oom )indow & postavljanje crte'a u po)etni polo'aj nakon zumiranja
0.?. Prostor #a crta"'! % 3r%+a# r!#$ltata
Prostor za crtanje i prikaz rezultata je najvei dio ekrana koji na svom lijevom i donjem rubu
sadri ruler. U njemu je mogue crtanje kako osnovnih geometrijskih likova, kote i sl. tako i
grafova funkcija, koordinatnih sustava te grafiki prikaz rjeenja provedenih problema
(prorauna).


Str. .
0.G. @%sta "acrta"%; o)'!+ata
Nakon to je objekt (geometrijski lik, graf, rezultat) nacrtan u prostoru za crtanje, njegovo
ope ime 'Gra3;' pojavljuje se u Listi nacrtanih objekata. Lijevim klikom mia selektira se
eljeni objekt na Listi. Ime odabranog objekta moe se promijeniti klikom na 'R!"a,!'.
Klikom na tipku -;o=/H%d! objekt se moe uiniti 'vidljivim (nevidljivim)'. Isto se postie i
dvostrukim klikom na ime objekta. Jedini objekti koji se ne pojavljuju na @%st% su koordinatni
sustavi.




Slika 1.3
0.H. Ko,a"d"a l%"%'a
Komandna linija ima ulogu svojevrsnog kalkulatora (ugraen je parser matematikih izraza)
pomou kojeg je mogue vriti osnovne matematike operacije kao i izraunati vrijednosti
pojedinih funkcija (toke 3.2 i 3.3) za odreenu vrijednost promjenjive varijable. Takoer je
mogue nacrtati odreene objekte (toka 3). Nakon to je izraz napisan u Liniji za unos,
tipkom ENTER izvrava se zadana radnja. Komandna linija sastoji se od dva dijela:

Tablica 1.1. Osnovne matematike operacije:
o3!rac%'a o#"a+a
z#rajanje I
oduzimanje J
mno'enje K
dijeljenje F
potenciranje KK %l% L
korijen -MrtC D

!inija za unos izraza

/spisuje rezultat u o#liku realnog #roja0
sadr'i povijest izvr-eni" radnji te
upozorava na odre1ene gre-ke 2npr. ako
unesemo izraz sin234 javlja gre-ku jer nije
#ila odre1ena vrijednost promjenjive
varia#le4
0





4


Str. 5
Primjer 1. Prikaz unosa matematikog izraza preko komandne linije (y=3+sin(0.5)-log(3))
0.



4.
ENTER

<.

Pri proraunu je mogue koristiti varijable na nain da se njenom nazivu pridijeli vrijednost.
Takoer, listu varijabli koje su koritene u proraunu mogue je prikazati na nain da se upie
u komandnu liniju naziv variables gdje se one ispiu jedna ispod druge.
Primjer 2. Potrebno je izraunati y=sin(/2)


0.N. -tat$s"a l%"%'a
Statusna linija je podruje (visine jednog reda) na dnu programskog suelja. Slui za
pokazivanje koordinata toaka unutar radnog prostora za crtanje kada se pomiemo s
kursorom mia po ekranu. Sadri opcije za ukljuivanje (iskljuivanje) opcija Snap i Grid u
radnom prostoru ekrana za crtanje i prikaz rezultata.
9s"ov"! rad"'! 4.
4.0. Ko3%ra"'!
Lijevim klikom mia odabere se objekt za kopiranje te u padajuem izborniku Ed%t odabrati
opciju Eo3B (ili EtrlIE). Takoer, desnim klikom mia na odabrani objekt pojavljuje se
padajui izbornik s opcijom Eo3B. Tako kopirani objekt slobodan je na radnoj povrini za
crtanje te se @KM zadri u eljenom poloaju.
4.4. Br%sa"'!
Lijevim klikom mia (@KM) odabere se objekt za brisanje te u padajuem izborniku Ed%t
odabrati opciju D!l!t!. Takoer, desnim klikom mia na odabrani objekt pojavljuje se
padajui izbornik s opcijom D!l!t!. Selektirani objekt moe se brisati i klikom na ikonu
na alatnoj traci. Nakon to je objekt izbrisan, @KM na radni prostor nestaje ime izbrisanog
objekta u listi objekata.


Str. 16
4.<. Gr%d
Prilikom otvaranja programa Grid je po Defaultu ukljuen, a moe se iskljuiti uklanjanjem
znaka vieno u statusnoj liniji ili klikom na padajui izbornik %!=/Gr%d gdje se otvara
prozor u kojem korisnik po elji moe prilagoditi razmak linija grida po osi x(y), te stil i boju
linija. Klikom na 9K izvre se eljene promjene.

4.6. -"a3
Opcija Snap se ukljuuje (iskljuuje) dodavanjem (uklanjanjem) znaka vieno u statusnoj
liniji ili klikom na opciju s"a3 u padajuem izborniku %!=.
4.>. Zoo,
Opcije zoomiranja nalaze se u padajuem izborniku %!= u kojem se klikom na Zoo, otvara
novi padajui izbornik sa sljedeim opcijama zoomiranja (ili klikom na ikone zoomiranja na
alatnoj traci):
Zoo, All Postavlja crte preko cijelog ekrana zadravajui omjere slike.
Zoo, I" Klikanjem se postupno poveava crte.
Zoo, 9$t Klikanjem se postupno smanjuje crte.
Pa" Fiksira crte, a pomie radni prostor po ekranu.
Zoo, O%"do= Uveava selektirani dio crtea preko cijelog ekrana zadravajui omjere
(LTM odabere se prva toka prozora, a putanjem LTM druga dijagonalna toka).
U svakom trenutku 'Zoomirati' se moe i 'skrolanjem' mia.
9s"ov"% alat #a crta"'! <.
Klikom na padajui izbornik Plot na alatnoj traci nudi se popis objekata koji se mogu nacrtati
programom Graphs, a to su:
Point, Straight Line, Arrow, Freehand,
7klju)i2/sklju)i4
*oja linije
Stil linije
razmak linija
grida po osi 3
razmak linija
grida po osi 8



Str. 11
Polyline, Polygone, B-spline, Elipse, Circle arc, Parabolic arc, Rectangle
Dimension lenght, Dimension X, Dimension Y, Dimension Angle
Plot text
Coordinate system (toka 4)
Graph (toka 3.1)
Crtanje objekta zapoinje pritiskom lijeve tipke mia (@TM), a zavrava takoer pritiskom
@TM (izuzev Polyline, Polygone, B-spline gdje se crtanje zavrava pomou tipke ENTER).
Nakon crtanja odreene vrste objekta, opcija ostaje ukljuena, a izlazi se s tipkom E-E ili
kikom na tipku za neutralni mod.
Objekt se moe pomicati u globalnom koordinatnom sustavu tako da se @TM klikne na objekt,
zadri @TM te pusti na eljenoj lokaciji, nakon ega se klikom na radnu povrinu objekt
deselektira. Za kopiranje i brisanje objekata vidi toke 2.1 i 2.2.
Desnim klikom na objekt otvara se padajui izbornik, te se klikom na Pro3!rt%!s otvara
prozor u kojem se mogu promijeniti svojstva objekta.

Isti prozor otvara se i pomou padajueg izbornika Ed%t/Pro3!rt%!s. Prethodno objekt mora
biti selektiran.
9ared#a N!$tral ,od omogu:uje izlazak iz teku:e nared#e i prelazak u neutralni o#lik.

9ared#a -tra%:;t l%"! omogu:uje crtanje du'ine. Slijedi prikaz crtanja du'ine pomo:u
ikone -tra%:;t @%"!.
S kursorom mi-a
kliknemo na podru)je
ikona gdje se nalazi
ikona -tra%;:t l%"!.



Potom se na radnoj povr-ini
oda#ere po)etna to)ka du'ine i
s mi-em se pomi)emo po radnoj
povr-ini do druge
karakteristi)ne to)ke.

Kada smo oda#rali zavr-nu
to)ku du'ine onda s lijevim
klikom mi-a fiksiramo du'inu.


de#ljina linije
#oja linije
stil linije
#oja ispune
uklju)ivanje 2isklju)ivanje4 ispune
1.TOKA
1.TOKA
2.TOKA


Str. 12
Kad je du'ina ozna)ena s lijevim klikom mi-a0
mogu:e je dvjema krajnjim to)kama
promijeniti koordinate tako da se s lijevim
klikom mi-a ozna)i krajnja to)ka i razvla)i po
ekranu crte'a i onda kada smo zadovoljni s
promijenjenom koordinatom 231
; 0
81
;
4 i 232
; 0
82
;
4
kliknemo na novi polo'aj.

Napomena: Ukoliko elimo crtati liniju pod kutom s korakom od 15 onda kliknemo s
lijevim klikom mia na poetnu toku na radnoj povrini i drimo tipku Shift te se pomiemo
s kursorom mia po radnoj povrini. Kut oitavamo u treem redu ikona odozgo i kada smo
zadovoljni s kutom onda fiksiramo krajnju toku lijevim klikom mia.
9ared#a Arro= omogu:uje crtanje strelice.
S kursorom mi-a
kliknemo na podru)je
ikona gdje se nalazi
ikona Arro=.



Potom se na radnoj povr-ini oda#ere
po)etna to)ka du'ine i s mi-em se
pomi)emo po radnoj povr-ini do
druge karakteristi)ne to)ke.

Kada smo oda#rali zavr-nu
to)ku du'ine onda s lijevim
klikom mi-a fiksiramo
du'inu.

9ared#a Dot omogu:uje crtanje to)ke.
S kursorom mi-a kliknemo na podru)je
ikona gdje se nalazi ikona Dot.

Potom se na radnoj povr-ini oda#ere 'eljena to)ka
s lijevim klikom mi-a.

9ared#a M!a$s$r! Tool omogu:uje izmjeriti nacrtanu du'inu.

<u'ina se mjeri na na)in da se klikne s lijevom
tipkom mi-a na po)etnu to)ku du'ine i pomi)emo
mi- prema krajnjoj to)ki i kada smo do-li do to)ke
onda ponovno kliknemo lijevom tipkom mi-a na
krajnju to)ku. Kada smo =izmjerili> du'inu pojavi se
na radnoj povr-ini vrijednost duljine i kuta u
pozitivnom matemati)kom smjeru. ?sim na radnoj
povr-ini vrijednost duljine i kuta se nalazi i u
tre:emu redu ikona odozgo.



9ared#a Fr!!;a"d omogu:uje prostoru)no
crtanje po radnoj povr-ini.


(x1, y1)
(x2, y2)
(x2
'
, y2
'
)
(x1
'
, y1
'
)
1.TOKA 1.TOKA
2.TOKA
TOKE
POETNA
KRAJNJA
Vrijednost duine i kuta u treem redu


Str. 13
9ared#a PolBl%"! omogu:uje crtanje polilinije
na radnoj povr-ini. Poliliniju crtamo na na)in da
klikamo po radnoj povr-ini s lijevom tipkom mi-a i
kada smo zadovoljni s nacrtanom polilinijom
izlazimo iz opcije PolBl%"! s tipkom ENTER.
9ared#a PolB:o"! omogu:uje
crtanje zatvorenog podru)ja pomo:u
niza polilinija tj. potre#no je da po)etna
to)ka prve polilinije i krajnja to)ka
zadnje polilinije imaju iste koordinate.

9ared#a E%rcl! Arc omogu:uje crtanje kru'nog
luka na radnoj povr-ini. Kru'ni luk mo'emo crtati
na dva na)ina@ pomo:u tri to)ke i pomo:u dvije
to)ke i sredi-njeg kuta 2zadan u stupnjevima4
2preko komandne linije4.

9ared#a Para)ol%c Arc omogu:uje crtanje
para#oli)nog luka na radnoj povr-ini. Para#oli)ni
luk se crta na isti na)in kao i kru'ni luk 2ali samo uz
pomo: tri to)ke4.

9ared#a R!cta":l! crta pravokutnik na na)in
da se oda#ere prva to)ka na radnoj povr-ini s
lijevim klikom mi-a i onda dijagonalno druga to)ka
ponovno s lijevim klikom mi-a.

9ared#a Ell%3s! crta elipsu na na)in da se
oda#ere centar elipse kao prva to)ka i ide se po
radnoj povr-ini u smjeru jedne ili druge poluosi i
lijevim klikom mi-a na radnoj povr-ini fiksiramo
kona)ni izgled elipse.

Aa nared#u Eoord%"at! -Bst!, vidi to)ku 4

Napomena: Da bi nacrtali kvadrat i krunicu potrebno je drati tipku Btrl na tastaturi.




D%,!"s%o" @!":;t & duljina du'ine 214
D%,!"s%o" P ( projekcija u smjeru glo#alne osi + 224
D%,!"s%o" Q ( projekcija u smjeru glo#alne osi , 234
D%,!"s%o" A":l! mjera kuta u stupnjevima u
pozitivnom matemati)kom smjeru 244

Naredba Zoo, All postavlja crte preko
cijelog ekrana zadravajui omjere slike.
Naredba Zoo, I" postupno poveava
crte.
( 1)
( 2)
( 3)
( 4)
1.TOKA
2.TOKA
3.TOKA
1.TOKA
2.TOKA
3.TOKA
1.TOKA
2.TOKA
(DIJAGONALNO)
2. TOKA
centar


Str. 14
Naredba Zoo, 9$t postupno smanjiva
crte na ekranu.
Naredba Pa" fiksira crte, a pomie
radni prostor po ekranu.
Naredba Zoo, O%"do= uveava
selektirani dio crtea preko cijelog ekrana
zadravajui omjere.

Kad je objekt oznaen s lijevim klikom mia, mogue je krajnjim tokama promijeniti
koordinate tako da se s lijevim klikom mia odabere toka i razvlai po ekranu crtea i onda
kada smo zadovoljni s promijenjenom koordinatom (x
1
, y
1
) i (x
2
, y
2
) kliknemo na novi
poloaj.
Pojedini objekti mogu se nacrtati i pomou komandne linije. Sve naredbe za unos preko
komandne linije imaju sintaksu kao matematike funkcije. Npr. linija se crta tako to se upie
line (x
1
,y
1
,x
2
,y
2
) gdje su (x
1
,y
1
) i (x
2
,y
2
) koordinate poetne i krajnje toke. Crtanje polilinije i
poligona je specifino. U tom sluaju se upisuje funkcija polyline (x,y) ili polygon (x,y) gdje
su (x,y) koordinate nove toke. Polilinija se crta tako to se proizvoljno puta pozove funkciju
polyline i program e sve toke pospajati. Ako se eli crtati nova polilinija ili poligon onda se
upie naredba endpoly.
l%"!2310810320824 linija
arro=2310810320824 strelica
c%rcarc2310810320820330834 kru'ni luk kroz tri to)ke
3ararc2310810320820330834 para#oli)ni luk kroz tri to)ke
r!ct2310810320824 pravokutnik definiran s dvije dijagonalne to)ke
!ll%3s!2310810r0k4
elipsa gdje su 2310814 koordinate centra0 r "orizontalni radijus0 rCk
vertikalni radijus
3olBl%"!23084 uzastopno se u komandnoj liniji upisuju to)ke polilinije
3olB:o"23084 uzastopno se u komandnoj liniji upisuju to)ke poligona
<.0. Erta"'! :rafova f$"+c%'a
Klikom na padajui izbornik PlotFGra3; na alatnoj traci otvara se prozor u koji se upie
gustoa toaka s kojom se graf crta, lijeva i desna apscisa grafa te izraz funkcije. Argument u
izrazu za funkciju je malo slovo x.
Program takoer ima mogunost grafike interpretacije rezultata povlaenjem input filea
'ime.DAT' pomou padajueg izbornika F%l!F@oad Data F%l! i F%l!F@oad Data F%l! A B C#D.
Input file moe imati vie stupaca, od ega prvi stupac predstavlja x koordinate, a svaki
sljedei stupac predstavlja y koordinate.
Selektirani dio
Uveani dio preko cijelog
ekrana


Str. 15

<.4. 9s"ov"! ,at!,at%(+! f$"+c%'!
Elementarne matematike funkcije koje program sadri su:
SINTAKSA UNOSA ELEMENTARNE
FUNKCIJE
NAZIV ELEMENTARNE FUNKCIJE
AB- Car:D apsolutna vrijednost
EPP 2arg4 eksponencijalna funkcija
@9G05 2arg4 logaritamska funkcija po bazi 10
@9G 2arg4 logaritamska funkcija po bazi e
-RRT 2arg4 inverzna funkcija od kvadratne funkcije
-INH 2arg4 sinus hiperbolni
E9-H 2arg4 kosinus hiperbolni
TNAH 2arg4 tangens hiperbolni
-IN 2arg4 sinus
E9- 2arg4 kosinus
TAN 2arg4 tangens
A-IN 2arg4 arkus sinus
AE9- 2arg4 arkus kosinus
ATAN 2arg4 arkus tangens
<.<. -3!c%'al"! f$"+c%'!
a) Heaviside(x, x
A
)
E = _
u zo x < x
A
1 zo x > x
A
12 zo x = x
A

(3.1)

Slika 3.1
b) Chi(x
A
, x, x
B
)
_ = _
1 zo x
A
< x < x
B
12 zo x = x
A
= x
B
u zo inocc

(3.2)
6.5
1
1.5
6.6 6.25 6.5 6.%5 1.6 1.25 1.5 1.%5
8
3
Heaviside 2 0 34 5.G>
1.6
gusto:a to)aka grafa
lijeva apscisa grafa
desna apscisa grafa

linija za unos izraza

Heaviside2306.$254


Str. 1$

Slika 3.2
c) Atomske bazne funkcije: Efupn(x,omega,vertex,deltax,kod)
n- red atomske bazne funkcije Efup
n
(x)
x varijabla
omega frekvencija ili parametar napetosti
vertex x koordinata lokalnog koordinatnog sustava
deltax duljina karakteristinog odsjeka
kod red derivacije

Slika 3.3
<.6. Erta"'! ,ar+!ra
Markeri predstavljaju tijelo ili materijalnu toku u ravnini. Opcija crtanja markera akivira se
klikom na padajui izbornik Mar+!rsFPlot ,ar+!rs. Opcija ostaje ukljuena dok se ne ukloni
kvaica sa iste ili klikom na tipku E-E. Nacrtani markeri mogu se uiniti vidljivim
(nevidljivim) stavljanjem (uklanjanjem) kvaice sa opcije -;o= ,ar+!rs, a trajno briu se
pomou opcije El!ar ,ar+!rs. Klikom na -!t ,ar+!r 3ro3!rt%!s otvara se prozor u kojem je
mogue promijeniti geometriju markera. Kod crtanja materijalne toke (toka 5.3) markeri se
prikazuju s vektorima brzine koji su nacrtani u mjerilu. Pomou opcije -!t ,ar+!r v!ctor
scal! vektori markera se mogu 'skalirati'.

6.5
1
1.5
6.6 6.25 6.5 6.%5 1.6 1.25 1.5 1.%5
8
3
B"i 2 0 3 0 4 5.<G> 0.G>
1.6
1
2
3
6.6 6.25 6.5 6.%5 1.6 1.25 1.5 1.%5
v!rt!AS0.5
8
Dfup 230 0 0 0 4
d!ltaAS5.4>
3
4 4.5 0.5 5.4> 5
B"i26.3%50 30 1.1254


Str. 1%
Koord%"at"% s$stav% 6.
Klikom na padajui izbornik PlotFEoord%"at! sBst!, ili na ikonu na alatnoj traci, otvara
se prozor za crtanje koordinatnog sustava.
Desnim klikom na ks otvara se padajui izbornik, te se klikom na Pro3!rt%!s otvara prozor u
kojem se mogu promijeniti njegova svojstva.
Koordinatni sustav 'po default-u' je desni koordinatni sustav gdje horizontalna os predstavlja
os x koja je pozitivna udesno, a vertikalna os predstavlja os y koja je pozitivna prema gore
(prema emu je os z okomita na radnu povrinu, a pozitivna je u smjeru od radne povrine
'prema nama'). Kod crtanja koordinatnih sustava nude se razliite mogunosti.
Stavljanjem kvaice na Reverse X os x postaje pozitivna u suprotnom smjeru, tj. ulijevo.
Takoer, stavljanjem kvaice na Reverse Y os y postaje pozitivna u suprotnom smjeru, tj.
prema dolje.
Stavljanjem kvaice na Invert axes vertikalna os postaje os x, dok horizontalna os postaje os
y.

Slobodne toke koordinatnih osi mogu se slobodno pomicati u svim smjerovima na radnoj
povrini (kao i vezati za toke grida ukoliko je ukljuena opcija snap) te se na taj nain osi
mogu skratiti (proiriti) ili nacrtati pozitivna (negativna) strana osi.
Koordinatni sustav se moe pomicati po radnoj povrini tako da se @TM klikne na ks, zadri
@TM te pusti na eljenoj lokaciji, nakon ega se klikom na radnu povrinu deselektira.
CA41 B4D
CA01 B0D
koordinate slo#odnog ru#a osi 3 284
odnos mjerila koordinatnog sustava i grida
2Scale + Ed3ksFd3grid0 Scale , Ed8ksFd8grid4
udaljenost izme1u la#ela
d8grid 2E24
d8
ks

d3
ks

d3
grid
2E14
razmaci tikova u koord. sustavu na osi 3 284
format la#ela







6.25
6.1
!a#els +
!a#els ,



Str. 1.
Za kopiranje i brisanje objekata vidi toke 2.1 i 2.2.

Nacrtani graf funkcije moe se 'vezati' za koordinatni sustav na sljedei nain: prvo se na Listi
objekata selektira ime grafa kojeg elimo pridruiti ks, a zatim se klikom na tipku CoordSys
na dnu Liste objekata otvara prozor u kojem se upie redni broj koordinatnog sustava kojem
elimo pridruiti graf. Redni broj 0 pripada osnovnom gridu, a svaki slijedei koordinatni
sustav ima redni broj prema redu njegova pojavljivanja (crtanja).


Hor%#o"tal"a os S A os

!
r
t
%
+
a
l
"
a

o
s

S

B

o
s

Hor%#o"tal"a os S B os

!
r
t
%
+
a
l
"
a

o
s

S

A

o
s


0
4
<




Str. 15
Primjer. Nacrtati funkciju sin(4*x) nacrtana u desnom koordinatnom sustavu zarotiranom za
-90.

R'!*ava"'! s$stava o)%("%; d%f!r!"c%'al"%; '!d"ad)% >.
>.0 Uvod
Program Graphs omoguava rjeavanje poetnog problema sustava s stupnjeva slobode
opisanog sustavom obinih diferencijalnih jednadbi 3rvo: reda:

(5.1)
i pripadajuim poetnim uvjetima

(5.2)
kao i grafiku interpretaciju rjeenja. Sustav (5.1) i (5.2) zajedno opisuju MATEMATIKI
M9DE@. Ukoliko je poznat matematiki model, znai da u potpunosti poznajemo ponaanje i
osobine fizikalnog sustava. Neki primjeri poetnih problema opisanih matematikim
modelom (5.1) i (5.2) dani su u [1].
Obine diferencijalne jednadbe vieg reda kao i sustav obinih diferencijalnih
jednadbi koji sadri obine diferencijalne jednadbe vieg reda mogu se uvoenjem novih
nepoznatih funkcija svesti na sustav obinih diferencijalnih jednadbi prvog reda, to
posljedino proiruje mogunosti programa Graphs. Drugim rijeima, sustav u kojem se
pojavljuju derivacije vieg reda mogu se svesti na sustav u kojem dolaze samo prve derivacije
Sustav od , ?<G "Jto: reda Sustav od , A " ?<G 3rvo: reda
(5.3)


Str. 26
Problem (5.1) i (5.2) rjeava se numeriki metodom Runge Kutta Verner [1] to znai da
se umjesto traenja analitike funkcije koja zadovoljava poetne uvjete, numerikim
postupkom trai set toaka 2tk0 8k4 koje priblino zadovoljavaju matematiki model.
>.4. Pr%,'!r 0T 9sc%lac%'! s$stava s '!d"%, st$3"'!, slo)od!
Koritenje programa pokazat e se na jednostavnom primjeru prisilnih oscilacija sustava s
jednim stupnjem slobode zadanog pomou matematikog modela izvedenog u [5]:
x (t) + 2nx (t) +
2
x(t) = (t)
x
0
, x
0

(5.4)
ili
x (t) = -2nx (t) -
2
x(t) + (t)
x
0
, x
0

(5.5)
Traena funkcija x(t) proglasi se nekom novom funkcijom y
1
(t), a njena prva derivacija x'(t)
proglasi se novom funkcijom y
2
(t):
x(t) = y
1
i x (t) = y
2

(5.6)
Umjesto jedne ODJ drugog reda u (5.5) ija je lijeva strana x (t), sustav se svodi na dvije ODJ
prvog reda ije su lijeve strane jednake prvim derivacijama novouvedenih funkcija y
1
(t) i
y
2
(t), tj.:
y
1
= x (t) = y
2

y
2
= x (t) = -2n y
2
- m
2
y
1
- J(t)
y
1

= x

(poetni pomak)
y
2

= x

(poetna brzina)
(5.7)
Dinamika sila (t) prikazana na skici

zadaje se kao (t) = (ST -12.S) CBI(S, T, S).
Napomena. Kod pisanja diferencijalnih jednadbi varijabla T mora se pisati velikim tiskanim
slovom. Takoer, oznake funkcija y
1
i y
2
moraju sadravati veliko tiskano slovo i dva broja
npr. y1=Y11.
Nakon uvoenja konkretnih brojeva (5.7) postaje
Y11

= Y22
Y22

= -u.1 Y22 - 16.u Y11 + (ST - 12.S) CBI(S, T, S)

Y11
0
= -u.9197 ; Y22
0
= u.12S
(5.8)


Str. 21
S pokazivaem mia kliknemo na izbornik Tools - /D%ff!r!"t%al !M$at%o"s sBst!,/

nakon ega se otvara sljedei prozor:

1) Zadavanje ulaznih parametara
N$,)!r of d%ff!r!"t%al !M$at%o"s broj obinih diferencijalnih jednadbi (ODJ) prvog reda
Dt vremenski korak (ako je mala tonost potrebno ga je smanjiti)
N$,)!r of st!3s broj vremenskih koraka
Tol!ra"c! ogranienje pogreke
-tart%": t%,! trenutak poetka procesa (prorauna)
2) Upisivanje sustava ODJ i pripadajuih rubnih uvjeta
Oznaimo prvu jednadbu klikom mia te potom pritisnemo tipku I.E. CI"%t%al Eo"d%t%o"D za
unos vrijednosti poetnog uvjeta ,11
6
E (6.515% 2m4 (poetni pomak). I dalje je oznaena prva
jednadba pa se klikom na tipku Equation otvara prozor u koji upiemo vrijednost desne
strane prve jednadbe


1 2


Str. 22
Zatim selektiramo drugu jednadbu i ponovimo postupak za unos drugog poetnog uvjeta
(poetna brzina) odnosno druge diferencijalne jednadbe.


Potom se klikne na tipku -olv!, a na radnoj povrini se prikae rezultat prorauna u grafikom
obliku.

Prilikom izvoenja programa stvaraju se tri file-a:
ime.inp
ime.out
ime.dat
>.<. Pr%,'!r 4T Kos% ;%tac $ at,osf!r%
Matematiki model kosog hitca u atmosferi [2] opisan je sustavom od dvije ODJ 2-og reda i
etiri poetna uvjeta
mx = -mkx
my = -mg - mky
x
0
= u, x
0
= :
0
cos(o) ; y
0
= u, y
0
= :
0
sin (o)
(5.9)
Uvoenjem novih funkcija
x = y
1
, x = y
2
, y = y
3
, y = y
4
,
(5.10)


Str. 23
sustav (5.10) svodi se na sustav od etiri ODJ prvog reda ija je lijeva strana prva derivacija
novouvedenih funkcija, tj.
y
1
= y
2

y
2
= -kx
y
3
= y
4

y
4
= -g - ky
(5.11)
gdje su poetni uvjeti
(y
1
)
t=0
= (x)
t=0
, (y
2
)
t=0
= (x )
t=0
, (y
3
)
t=0
= (y)
t=0
, (y
4
)
t=0
= (y )
t=0
(5.12)
Uvrtavanjem konkretnih brojeva u (5.11) i (5.12) (k = u.2, o = 4S

, :
0
= 44(ms) ), te
vodei rauna da se varijable u programu oznaavaju velikim tiskanim slovom i s dva broja
(npr. y1=Y11) sustav pripremljen za unos u program glasi
y
1
= 22
y
2
= -u.2 22
y
3
= 44
y
4
= -9.81 - u.2 44

gdje su poetni uvjeti
(y
1
)
t=0
= u, (y
2
)
t=0
= S1.112698S72, (y
3
)
t=0
= u, (y
4
)
t=0
= S1.112698S72
S pokazivaem mia kliknemo na izbornik Tools - /D%ff!r!"t%al !M$at%o"s sBst!,/ nakon
ega se otvara prozor za unos ulaznih parametara, diferencijalnih jednadbi i poetnih uvjeta.
Broj diferencijalnih jednadbi postavimo na 4 (ostali parametri mogu se ostaviti
nepromijenjeni). Oznaimo prvu jednadbu klikom mia te se klikom na tipku EM$at%o"
otvara prozor za unos prve ODJ, a klikom na tipku I.E. otvara se prozor za unos prvog
poetnog uvjeta. Isti postupak ponovimo za unos ostalih diferencijalnih jednadbi i poetnih
uvjeta.

Klikom na tipku -olv! stvaraju se tri file-a (inp.inp, OSCTEC.DAT, out.out), a na radnoj
povrini pojavljuje se rezultat u obliku etiri grafa,a klikom bilo gdje na radnoj povrini na
listi objekata pojavljuju se s imenima opeg oblika graph.


Str. 24

Grafovi su nacrtani pomou izlaznog file-a OSCTEC.DAT koji se sastoji od pet stupaca:
0. st$3ac 4. st$3ac <. st$3ac 6. st$3ac >. st$3ac
t x x y y
. . . . .
Dakle, prvi graf je t - x, drugi t -y , trei t - y, etvrti t -y .
S obzirom da se svakim novim izvravanjem programa uvijek pojavljuju izlazni file-ovi pod
istim imenom, savjetuje se izlazni file OSCTEC.DAT preimenovati u sluaju da ponovno
zatreba a kako ne bi bio preklopljen sljedeim izvrenim primjerom.
Izlazni file OSCTEC.DAT preimenuje se u npr. KosiHitac.DAT.
Programom je mogue nacrtati trajektoriju materijalne toke s pripadajuim vektorom brzine
kako je opisano u nastavku.
S pokazivaem mia kliknemo na izbornik F%l! - /@oad data f%l! ABC#D/ nakon ega se otvara
prozor za uitavanje potrebnih file-ova te unos potrebnih podataka. Prozor se sastoji od dva
dijela. U prvom dijelu uitavaju se file-ovi za crtanje prve, odnosno druge koordinate
trajektorije centra masa. (Potrebno je unijeti ukupan broj stupaca u file-u kao i redni broj
stupca koji predstavlja eljene koordinate).
U drugom dijelu prozora stavljanjem kvaice na @oad v!loc%tB v!ctor or a":! otvaraju se
dvije mogunosti. Prva mogunost (A":l!) vezana je za grafiku interpretaciju komplanarnog
gibanja tijela (za sada samo pravokutnog oblika). Potrebno je iz file-a uitati kut koji os tijela
zatvara sa osi x, te zadati geometriju tijela.
Druga mogunost (!ctor) je vezana za grafiku interpretaciju materijalne toke s
pripadajuim vektorom brzine. Iz file-ova je potrebno uitati komponente vektora brzine, te
zadati geometriju materijalne toke.


Str. 25



U tekuem primjeru kosog hica radi se o gibanju materijalne toke stoga se tokica stavlja na
opciju !ctor, te je na slijedeoj slici prikazan pravilno ispunjen 'prozor' za tekui primjer
2
7kupni #roj
stupaca u file(
u
Hedni #roj stupca u
file(u za crtanje
3rv! koordinate
Hedni #roj stupca u
file(u za crtanje
dr$:! koordinate
Iile )ije
stupce
crtamo
2a) ANG@E
2b) E@9EITQ EET9R
7kupni #roj stupaca u file(u
Iile )ije stupce crtamo
Hedni #roj stupca u file(u za
crtanje +$ta (kut se crta u
odnosu na os x s pozitivnim
smjerom od osi x prema osi y
desni koordinatni sustav)
Jeometrija markera koji
predstavlja tijelo u ravnini 2za
sada samo o#lika pravokutnika4
2a)
7kupni #roj stupaca u file(u
Iile )ije stupce crtamo
Hedni #roj stupca u file(u koji
predstavlja v3 komponentu
vektora #rzine
Kod materijalne to)ke se ne
zadaju karakteristike markera

Hedni #roj stupca u file(u koji
predstavlja v
8
komponentu
vektora #rzine
2b)
1


Str. 2$

Klikom na tipku 9K na radnoj povrini pojavljuje se graf, a na listi objekata se pojavljuju tri
nova grafa.

Dobiveni graf predstavlja trajektoriju materijalne toke. Klikom na izbornik Mar+!rs - /Plot
,ar+!rs/ ukljuuje se opcija crtanja materijalne toke s pripadajuim vektorom brzine. S
pokazivaem mia klika se po tokama trajektorije gdje se eli nacrtati materijalna toka
(marker). Ukoliko su vektori brzine preveliki mogu se smanjiti pomou opcije Mar+!rs -
/-!t ,ar+!r v!ctor scal!/



Str. 2%
>.6. Pr%,'!r <T Ko,3a"ar"o :%)a"'! :r!d!
Neka je zadano komplanarno gibanje grede odreeno sa 3 ODJ drugog reda te 6 poetnih
uvjeta prema referenci [3]:
mx
C
=
S0
4
sin
2
-
0I
2g
( )
2
cos
my
C
= -
S0
4
sincos -
0I
2g
( )
2
sin
I
C
= -
0I
8
sin
x
C
0
, x
C
0
; y
C
0
, y
C
0
;
0
,
0

(5.13)
Uvoenjem novih funkcija
x
C
= y
1
, x
C
= y
2
, y
C
= y
3
, y
C
= y
4
, = y
5
, = y
6

(5.14)
sustav (5.13) svodi se na sustav od est ODJ prvog reda ija je lijeva strana prva derivacija
novouvedenih funkcija, tj.
y
1
= y
2

y
2
=
1
m
_
S0
4
sin
2
(y
5
) -
0I
2g
(y
6
)
2
cos(y
5
)_
y
3
= y
4

y
4
= -
1
m
_
S0
4
sin(y
5
)cos(y
5
) +
0I
2g
(y
6
)
2
sin(y
5
)_
y
5
= y
6

y
2
= -
1
I
c
0I
8
sin(y
5
)
(5.15)
gdje su poetni uvjeti
(y
1
)
t=0
= (x
c
)
t=0
, (y
2
)
t=0
= (x
c
)
t=0
, (y
3
)
t=0
= (y
c
)
t=0
, (y
4
)
t=0
= (y
c
)
t=0
,
(y
5
)
t=0
= (
c
)
t=0
,(y
6
)
t=0
= ( )
t=0

(5.16)
Uvrtavanjem konkretnih brojeva u (5.15) i (5.16) ( npr. m = 1 kg, 0 = 9.81 N, I = 1 m ),
te vodei rauna da se varijable u programu oznaavaju velikim tiskanim slovom i s dva broja
(npr. y1=Y11) sustav pripremljen za unos u program glasi
y
1
= 22
y
2
= 7.SS7S sin
2
(SS) - u.S (66)
2
cos(SS)
y
3
= 44
y
4
= -7.SS7S sin(SS) cos(SS) - u.S (66)
2
sin(SS)
y
5
= 66
y
2
= -14.71S sin(SS)

gdje su poetni uvjeti
(y
1
)
t=0
= u, (y
2
)
t=0
= u, (y
3
)
t=0
=
L
2
= u.S, (y
4
)
t=0
= u, (y
5
)
t=0
= n2 =
1.S7u796 ,(y
6
)
t=0
= u



Str. 2.
S pokazivaem mia kliknemo na izbornik Tools - /D%ff!r!"t%al !M$at%o"s sBst!,/ nakon
ega se otvara prozor za unos ulaznih parametara, diferencijalnih jednadbi i poetnih uvjeta.
Broj diferencijalnih jednadbi postavimo na 6 (ostali parametri mogu se ostaviti
nepromijenjeni). Oznaimo prvu jednadbu klikom mia te se klikom na tipku EM$at%o"
otvara prozor za unos prve ODJ, a klikom na tipku I.E. otvara se prozor za unos prvog
poetnog uvjeta. Isti postupak ponovimo za unos ostalih diferencijalnih jednadbi i poetnih
uvjeta.

Klikom na tipku Solve stvaraju se tri file-a (inp.inp, OSCTEC.DAT, out.out), a na radnoj
povrini pojavljuje se rezultat u obliku est grafova.

Grafovi su nacrtani pomou izlaznog file-a OSCTEC.DAT koji se sastoji od sedam stupaca:
0. st$3ac 4. st$3ac <. st$3ac 6. st$3ac >. st$3ac ?. st$3ac G. st$3ac
t xc x
c
yc y
c

. . . . . . .
Dakle, prvi graf je t -x
c
, drugi t -x
c
, trei t -y
c
, etvrti t -y
c
, peti t - i konano esti
t - . S obzirom da se svakim novim izvravanjem programa uvijek pojavljuju izlazni file-
ovi pod istim imenom, savjetuje se izlazni file OSCTEC.DAT preimenovati u sluaju da
ponovno zatreba a kako ne bi bio preklopljen sljedeim izvrenim primjerom.


Str. 25
Izlazni file OSCTEC.DAT preimenuje se u npr. greda.DAT.
Programom je mogue nacrtati trajektoriju centra masa grede (3c & 8c graf), kao i grafiku
interpretaciju komplanarnog gibanja grede kako je opisano u nastavku. (Prethodno se nacrtani
grafovi mogu uiniti 'nevidljivima'.)
S pokazivaem mia kliknemo na izbornik F%l! - /@oad data f%l! ABC#D/ nakon ega se otvara
prozor za povlaenje potrebnih file-ova te unos potrebnih podataka objanjen u prethodnom
primjeru. Postavljanjem kvaice na @oad v!loc%tB v!ctor or A":l! odabere se opcija A":! te
se uitaju potrebni podaci i definira geometrija tijela kako je prikazano na slijedeoj slici.

Klikom na tipku 9K na radnoj povrini prikazuje se trajektorija centra masa zadane grede. S
obzirom da je primjer komplanarnog gibanja grede u [3] postavljen u desnom koordinatnom
sustavu rotiranom za -90 dobivenu trajektoriju potrebno je uskladiti sa zadatkom
postavljenim u [3]. Stoga se nacrta zarotirani desni koordinatni sustav kojem se kasnije
pridrui dobivena trajektorija. Crtanje grede u ravnini u odnosu na njenu trajektoriju aktivira
se tako da se s pokazivaem mia klikne na izbornik Mar+!rs - /Plot ,ar+!rs/ te
pokazivaem mia klika po tokama trajektorije gdje se eli nacrtati tijelo (marker).



Str. 36
B$:ov% ?.

































Str. 31
Za+l'$("! r%'!(% G.
Svaki program ima svoje tzv. bug-ove. Ukoliko ste kao korisnik programa Graphs naili na
odreene, ljubazno Vas molimo da nas obavijestite. Takoer, svaki savjet i ideja za
unaprjeenje programa je dobrodola.

Unaprijed zahvalna

Vaa Katedra za tehniku mehaniku




Str. 32
@%t!rat$ra H.
[1] Bili N., Radelja T., Gotovac B., Kozuli V.:Prilog rjeavanju II zadae dinamike opisane
sustavom obinih diferencijalnih jednadbi
[2] Gotovac, B.: Diferencijalne jednadbe gibanja materijalne toke, Nastavni materijali (peto
predavanje)
[3] Gotovac, B.: Komplanarno gibanje grede, Nastavni materijali
[4] Jovi, V.: Uvod u inenjersko numeriko modeliranje
[5] aki, R.: Dinamiki proraun dimnjaka toplane Blatine, Zavrni rad