Akarsu Kıvrımlarını Geçen Dairesel Kesitli Boru Hatları Etrafında Oyulma Derinliklerinin Incelenmesi PDF

YILDIZ TEKNK NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS

AKARSU KIVRIMLARINI GEEN DARESEL KESTL
BORU HATLARI ETRAFINDA OYULMA
DERNLKLERNN NCELENMES

naat. Mh. Mehmet Latif SMALOLU

FBE naat Mhendislii Anabilim Dal Hidrolik Programnda Hazrlanan

YKSEK LSANS TEZ

Tez Danman: Do. Dr. Hayrullah AACIOLU

STANBUL, 2005
ii
NDEKLER Sayfa
SMGE LSTES......................................................................................................................iv
EKL LSTES........................................................................................................................vi
ZELGE LSTES...................................................................................................................ix
NSZ......................................................................................................................................x
ZET.........................................................................................................................................xi
ABSTRACT .............................................................................................................................xii

1. GR.......................................................................................................................... 1

1.1 Genel Bilgiler ............................................................................................................. 1
1.2 Kvrml Kanallar........................................................................................................ 1
1.3 Engelden Dolay Akmda ve Tabanda Meydana Gelen Deiiklikler ....................... 3
1.3.1 Akm Karakteristiklerinde Deiim............................................................................ 3
1.3.2 Kvrml Kanallarda Basn Dalm......................................................................... 4
1.3.3 Kvrml Kanallarda Hareket Denklemleri ................................................................. 5
1.3.4 Kvrml Kanallarda Hz Dalm ve Sekonder Akm............................................. 10
1.4 Kvrml Kanallarda Enine ve Boyuna Su yz Profilleri........................................ 13

2. SINIR TABAKASI ve AKIMIN ZELLKLER ................................................... 21

2.1 Snr Tabakasnn Oluumu Ve Ayrlmas ............................................................... 21
2.2 Engel Etrafnda Oluan Vorteks Sistemler............................................................... 21
2.2.1 Srklenen Vorteks Sistem...................................................................................... 22
2.2.2 Atnal Vorteks Sistem............................................................................................... 22
2.2.3 Art-z (zli) Vorteks Sistem...................................................................................... 22

3. KATI MADDE HAREKET VE ENGELN KATI MADDE HAREKETNE
ETKLER ................................................................................................................ 23

3.1 Giri .......................................................................................................................... 23
3.2 Srklenme Hareketinin Balamas.......................................................................... 24
3.3 Akarsuda Kat Madde Tanm ve Taban ekilleri ................................................. 27
3.4 Kat Madde Tanmnda Denge............................................................................... 27
3.5 Dinamik Dengenin Bozulmas.................................................................................. 28
3.6 Hareketli Tabanl Kvrml Kanallarda Akmn Davran ....................................... 29

4. BORU HATLARI ETRAFINDAK OYULMA MEKANZMASI LE LGL
YAPILAN ALIMALAR...................................................................................... 34

4.1 Kararl Akm Etkisindeki Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Yerel Oyulmalarla
lgili Aratrmalar ..................................................................................................... 34
4.2 Dalga ve/veya Gelgit Etkisindeki Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Yerel
Oyulmalarla lgili Aratrmalar ................................................................................ 64
4.3 Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Oyulmalarla lgili Saysal Modellemeler .. 75
4.3.1 Giri .......................................................................................................................... 75
4.3.2 nceki almalar .................................................................................................... 76
iii
4.4 Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Oyulmalarda Kayma Gerilmesi ile lgili
Modellemeler............................................................................................................ 80
4.4.1 Giri .......................................................................................................................... 80
4.4.2 nceki almalar .................................................................................................... 80

5. DENEY KANALI VE DENEYSEL ALIMA..................................................... 85

5.1 Giri .......................................................................................................................... 85
5.2 Deney Kanal ............................................................................................................ 85
5.3 gen Savak Anahtar Erisi .................................................................................... 88
5.4 Deneyde Kullanlan Taban Malzemesinin zellikleri ............................................. 88
5.5 Taban Malzemesi Kritik Hzlarnn Tayini .............................................................. 89
5.6 Akm Hz-Kat Madde Debisi Arasndaki liki...................................................... 90
5.7 Boyut Analizi............................................................................................................ 90
5.8 Deneysel alma ..................................................................................................... 93

6. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES ........................................... 96

6.1 Giri .......................................................................................................................... 96
6.2 Kvrm Boyunca Rlatif Oyulma Derinliinin, Akmn Froude ile Deiimi.......... 96
6.3 Rlatif Oyulma Derinliinin (S/D); Rlatif Akm Derinlii (Y
n
/D) ile Deiimi . 103
6.4 Rlatif Oyulma Derinliinin (S/D); Boru Reynolds Says (Re) le likisi........... 105
6.5 Rlatif Oyulma Derinliinin (S/D); Rlatif Hz (V/V
kr
)ile likisi ........................ 107
6.6 Regresyon Analizi .................................................................................................. 113
6.6.1 Giri ........................................................................................................................ 113
6.6.2 Denklem Modeli ..................................................................................................... 114
6.6.3 Korelasyon Katsaysnn Hesaplan ..................................................................... 115
6.6.4 Matematiksel Denklem Modeli ve Korelasyon Katsays ...................................... 116

7. SONULAR........................................................................................................... 121

KAYNAKLAR....................................................................................................................... 122

ZGEM............................................................................................................................ 126

iv
SMGE LSTES
a Engel yarap
A Akm en kesit alan
Atak as
b Kanal genilii
Periyot parametresi
C
D
Diren katsays
C
p
Basn katsays
d Tane ap
d
50
Malzemenin yzde ellisini geiren elek ap
d
60
Malzemenin yzde altmn geiren elek ap
d
90
Malzemenin yzde doksann geiren elek ap
D Boru ap
D
*
Boyutsuz malzeme ap
Rlatif younluk
e Bozulmam taban ile boru arasndaki aklk
e
*
Borunun dz tabandan rlatif akl
Fr Akmn Froude says
Fr
*
Tane Froude says
g Yerekimi ivmesi
G Akkann arl
Suyun zgl arl
s
Taban malzemesi zgl arl
s
*
Bal zgl arlk
h Kanaldaki su derinlii
H
0
Yerel dalga ykseklii
H
m
Boru merkezinden itibaren llen oyulma derinlii
if Taban basn gradyan
Snr tabakas kalnl
j
0
Kanal eimi
KC Keulegan-Carpenter says
k
s
Przllk katsays
Surf parametresi
L Oyulma ukuru genilii
L/D Rlatif oyulma ukuru genilii
L
0
Yerel dalga boyu
Suyun dinamik viskozitesi
n Porozite
Suyun kinematik viskozitesi
P
*
Engel durgunluk dzlemindeki bir noktann basnc
P
0
Engelden yeter uzaklktaki bir noktann basnc
P
a
Mutlak basn
P
0
Manometrik basn
Q Debi
q Oyulma ukuru boluundan geen akm debisinin gelen akm debisine oran
q
bot
Oyulma ukuru birim geniliinden geen akm debisi
q
0
Gelen akm debisi
q
T(B)
Taban geometrisine bal olarak tama kapasitesi
q
T(S)
Membadan gelen kat madde miktar
r Kvrm erilik yarap
v
r
e
Kanal ekseni erilik yarap
r
0
D ky erilik yarap
R Hidrolik yarap
R
2
Korelasyon katsays
Suyun zgl ktlesi
s
Taban malzemesinin zgl ktlesi
Re Boru Reynolds says
Re
*
Akmn Reynolds says
S Oyulma ukuru derinlii
S
m
Maksimum denge oyulma derinlii
S
0
Yatay eimli kanal tabannda gerekleen oyulma derinlii
S/S
0
Normalletirilmi oyulma derinlii
S/D Rlatif denge oyulma derinlii
T Dalga periyodu
Akma gre sapma as
kr
Kritik kayma gerilmesi
0
Taban kayma gerilmesi
*
Kat madde geiine bal olarak verilmi boyutsuz Shields parametresi
U
R
Ursell says
U
RP
Boru Ursell says
v Tabann geometrisi
V Herhangi bir noktadaki akm hz
V
avg
Ortalama jet hz
V
eff
Efektif hz
V
kr

Taban malzemesi hareketi iin kritik hz
V
m
Yrngesel hzn yatay bileeninin maksimum deeri
V
p
En dar kesitteki ortalama akm hz
r
V Radyal hz bileeni
V
0
Rahatsz edilmemi ortalama akm hz
V
0

Engelden yeter uzaklktaki akm hz
V Teetsel hz bileeni
V
*
Kayma hz
V
*kr
Kritik kayma hz
x

Akm ynnde engelden itibaren llen mesafe
y Akm derinlii
y
b
Dalga krlma derinlii
y/H
0
Dalga parametresi
y
kr
Kritik derinlik
y
n
Normal akm derinlii
y
n
/D Rlatif akm derinlii

vi
EKL LSTES
ekil 1.1 Kvrml kanaldaki akkan paracna etki eden basn kuvvetleri (Francis ve
Asfari, 1971)....................................................................................................................... 5
ekil 1.2 Silindirik koordinat sistemi (Rozovskii, 1957) ........................................................... 6
ekil 1.3 niform ak kanalda hz dalm (Rozovskii, 1961) ................................................ 9
ekil 1.4 Kanal en kesiti (Chow, 1959).................................................................................... 11
ekil 1.5 Bir ak kanal kvrmnda enerji izgisi ve su yz profili (Mller, 1941)............... 14
ekil 1.6 Deney kanal (C.L Yen ve B.C Yen, 1971) .............................................................. 16
ekil 3.1 niform bir kanaln birim boyunda etkili kuvvetler (Bayazt, 1971) ....................... 23
ekil 3.2 Shields diyagram (Shields, 1936).25
ekil 3.3 Bonnefillein verdii diyagram (Bonnefille, 1963)................................................... 26
ekil 3.4 Enine eimli dzlemdeki kat madde partiklnn hareketi (Engelund, 1974)........ 30
ekil 3.5 Menderesli akm analizinde kullanlan erisel koordinatlar (Engelund, 1974) ........ 31
ekil 3.6 (3.13) denkleminden elde edilen taban toporafyas (Engelund, 1974).................... 32
ekil 4.1 Chao ve Hennessy (1972) tarafndan verilmi deikenler....................................... 35
ekil 4.2 (a) Taban kayma gerilmesinin enine dalm (b) Derinlik boyunca ortalama boyuna
akmn enine dalm (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976) ........................................... 36
ekil 4.3 Derinlik boyunca boyuna hz (V
) dalm (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976) .. 37

ekil 4.4 Enine akmn (V
r
) dalm; (a) Q=20 lt/s; (b) Q=10 lt/s (Kikkawa, Ikeda ve
Kitagawa, 1976) ............................................................................................................... 38
ekil 4.5 Enine taban profilinin zamanla deiimi (a) Q=25 lt/s; (b) Q=10 lt/s (Kikkawa,
Ikeda ve Kitagawa, 1976)................................................................................................. 39
ekil 4.6 Kvrml kanalda tabakalama olay (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976).............. 39
ekil 4.7 Enine tane bykl dalm (Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda, 1987) ..................... 43
ekil 4.8 Enine taban profili (Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda, 1987) ........................................ 44
ekil 4.9 (a) Helm nehrinin kvrmnda taban malzemesi dalmnn tahmini ve llen
deerlerinin karlatrlmas, (b) Taban toporafyas iin tahmin ve llen deerlerin
karlatrlmas (Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda, 1987) .................................................... 45
ekil 4.10 e/D ve Froude saysnn fonksiyonu olarak boru hatlar altndaki yerel oyulmalarn
deiimi (Maza, 1987)...................................................................................................... 46
ekil 4.11 Oyulma balangc ve vorteks sistemi (Mao, 1988) .......................................... 47
ekil 4.12 Balama ileminin grafii ( Jensenet ol 1990) ........................................................ 48
ekil 4.13 Dalgalar altndaki oyulma ukurunun grafii (Sumer et al.1988).......................... 48
ekil 4.14 Oyulma profilleri (t=400 dk.),
*
=0.018, D=100 mm, V
0
=25 cm/s (Smer et al.,
1988)................................................................................................................................. 49
ekil 4.15 Deneylerde uygulanan boru gmme boyutlar (Chiew, 1990) ................................ 51
ekil 4.16 Tnel oyulmas gereklemediinde meydana gelen oyulma biimi (Chiew, 1990)
.......................................................................................................................................... 51
ekil 4.17 Boru hatt etrafndaki basn dalmlar (Chiew, 1990)......................................... 52
ekil 4.18 Chiew tarafndan verilmi, y
n
/Dnin q ve e/D parametrelerine bal olarak deitii
grafik (Chiew, 1991) ........................................................................................................ 54
ekil 4.19 y
n
/Dnin q ye bal deiimi (Chiew, 1991) .......................................................... 55
ekil 4.20 Tipik denge oyulma profili (Chiew, 1991).............................................................. 56
ekil 4.21 Oyulma ukuru boyutlar (Moncada ve Aguirre, 1999).......................................... 57
ekil 4.22 (a) Rlatif oyulma derinliinin (S/D) Re ve
*
ile deiimi; (b) rlatif oyulma
derinliinin (S/D) Re ve Fr ile deiimi (Moncada ve Aguirre, 1999) ............................ 58
ekil 4.23 Hareketli taban artlarnda Froude saysnn (Fr) rlatif oyulma derinliine (S/D)
etkisi (Moncada ve Aguirre, 1999)................................................................................... 59
ekil 4.24 y
n
/Dnin S/Dye etkisi (Moncada ve Aguirre, 1999) .............................................. 60
vii
ekil 4.25 Froude saysnn (Fr) rlatif oyulma genilii (L/D) ile deiimi (Moncada ve
Aguirre, 1999) .................................................................................................................. 61
ekil 4.26 Fr/D
*
0,59
parametresinin rlatif oyulma geniliine (L/D) etkisi (Moncada ve
Aguirre, 1999) .................................................................................................................. 61
ekil 4.27 Boru pozisyonunun denge oyulma derinliine etkisi (Moncada ve Aguirre, 1999)62
ekil 4.28 Farkl boluk oranlar (e/D) ve %2 taban eimi iin oyulma ukurunun boyutsuz
profilleri (Moncada ve Aguirre, 1999) ............................................................................. 63
ekil 4.29 Art-iz etkisi; a)aknt, b)dalga (Smer ve Fredsoe, 1990)....................................... 65
ekil 4.30 Dalgal ortamda oyulma derinliinin boru Reynolds says ve Shields parametresi
ile deiimi (Smer ve Fredsoe, 1990)............................................................................. 67
ekil 4.31 Zamansal ortalamal kararl akm hznn radyal bileeni (Smer ve Fredsoe, 2001)
.......................................................................................................................................... 68
.......................................................................................................................................... 69
ekil 4.33 Maksimum oyulma derinlii ile KC nin grafii (Smer ve Fredsoe, 2001) .......... 69
ekil 4.34 Maksimum oyulma derinlii ile D/L nin grafii (Smer ve Fredsoe,2001) .......... 70
ekil 4.35 Maksimum denge oyulma derinliinin KC says ile deiimi (evik ve Yksel,
1999)................................................................................................................................. 71
ekil 4.36 Rlatif oyulma derinliinin parametresi ile deiimi (evik ve Yksel, 1999) .. 72
ekil 4.37 Normalletirilmi oyulma derinliinin derinlik parametresi ile deiimi (evik ve
Yksel, 1999) ................................................................................................................... 73
ekil 4.38 Rlatif oyulma derinliinin Ursell says ile deiimi (evik ve Yksel, 1999) .... 73
ekil 4.39 Btn taban eimleri iin boru Ursell saysnn (U
RP
) rlatif oyulma derinlii ile
deiimi (evik ve Yksel, 1999) .................................................................................... 74
ekil 4.40 Maksimum oyulma derinliinin konumu (evik ve Yksel, 1999)........................ 75
ekil 4.41 Boru hatt oyulmas iin simle edilmi yatay akm hz ve taban ekli
(Solberg,1992) .................................................................................................................. 77
ekil 4.42 Boru hatt oyulmasnda farkl zamanlarda taban profili (Solberg, 1992)................ 78
ekil 4.43 Boru hatt oyulmas iin anmann maksimum geliim zaman ve ylma
(Solberg, 1992) ................................................................................................................. 79
ekil 4.44 Maksimum ve ortalama kayma gerilmesi ile kritik kayma gerilmesinin
karlatrlmas (D=100 mm, e=50 mm) (Van beek and Wind,1990)............................. 81
ekil 4.45 Vorteks yaylm periyodu esnasnda akm modeli (D=100 mm,e =50 mm) .......... 82
ekil 4.46 Ortalama, maksimum ve minimum taban kayma gerilmesi deerleri..................... 83
ekil 4.47 Tahmin edilen ve llm denge oyulma ukuru profilleri (Mao,1986) ............. 83
ekil 4.48 Maksimum yada ortalama kayma gerilmesi kullanarak elde edilen farkl profiler
(Mao, 1986) ...................................................................................................................... 84
ekil 4.49 Tahmini denge oyulma ukuru modeli ile Kjedsen(1973)in test sonularnn
karlatrlmas................................................................................................................. 84
ekil 5.1 Deney kanalnn plan ve boyuna kesiti .................................................................... 86
ekil 5.2 gen savak anahtar erisi........................................................................................ 88
ekil 5.3 Taban malzemesinin granlometri erisi .................................................................. 89
ekil 5.4 Kat madde debisinin (Q
s
)-V
1
/V
kr
ile deiimi.......................................................... 90
ekil 6.1 Dorusal kanal ve kvrml kanal boyunca D=3 cm iin S/D-Fr
2
deiimi............... 97
2
deiimi.............. 97
2
deiimi............... 98
ekil 6.4 Dorusal kanal ve kvrml kanal boyunca D=3 cm iin S/D- Fr
2
deiimi ............ 99
2
deiimi ......... 100
2
deiimi .......... 100
ekil 6.10 =45
0
kvrm asnda ve dorusal kanalda S/D-Fr
2
deiimi ............................ 101
ekil 6.11 =90
0
2
deiimi ............................ 102
viii
ekil 6.12 =135
0
2
deiimi .......................... 102
ekil 6.13 Kvrml ve dorusal kanalda D=3 cm dairesel borular iin S/D-yn/D deiimi. 103
ekil 6.16 Kvrmda ve dorusal kanalda D=3 cm iin S/D-Re deiimi............................. 105
ekil 6.19 D=3 cm dairesel borular iin rlatif oyulma derinliinin rlatif hz deiimi ..... 108
ekil 6.20 D= 4 cm apl dairesel borular iin rlatif oyulma derinliinin rlatif hz ile
deiimi .......................................................................................................................... 108
deiimi .......................................................................................................................... 109
ekil 6.22 Kvrml kanal ve dorusal kanalda 3 cm apl dairesel borular iin rlatif oyulma
derinliinin rlatif hz ile deiimi ................................................................................. 110
ekil 6.25 =45
0
de rlatif oyulma derinliinin boru rlatif hz ile deiimi ..................... 112
ekil 6.26 =90
0
de rlatif oyulma derinliinin boru rlatif hz ile deiimi ..................... 112
ekil 6.27 =135
0
de rlatif oyulma derinliinin boru rlatif hz ile deiimi ................... 113

ix
ZELGE LSTES
izelge 4.1 a ve b pozisyonlarndaki borular iin basn gradyanlarnn karlatrlmas
(Chiew, 1990) ................................................................................................................... 52
izelge 4.2 Ortalama basn gradyanlar (Chiew, 1990).......................................................... 53
izelge 5.1 S/D boyutsuzuna etki eden parametreler iin boyut analizi. ................................. 91
izelge 5.2 S/D boyutsuzuna etki eden boyutsuz parametreler ............................................... 92
izelge 5.3 Deney snr artlar ................................................................................................ 95

x
NSZ
Bu tez, akarsu kvrmlarn geen boru hatlar etrafndaki yerel oyulmalarn incelenmesi
amacyla, Yldz Teknik niversitesi Hidrolik Laboratuarnda yaplan deneyler ile elde edilen
sonularn deerlendirilmesini iermektedir.
Bu alma, elde ettiim deney sonular ile daha nceden aratrmaclarn konuyla ilgili
yapm olduklar almalardan elde ettikleri sonular karlatrlarak yaplmtr.
Bu tez almas sresince bilgilerinden yararlandm, almann her aamasnda maddi
manevi desteini grdm, Sayn Hocam Do. Dr. Hayrullah AACIOLUna gsterdii
yakn ilgiden dolay teekkrlerimi sunarm.
Ayrca tezin hazrlanmas aamasnda gr ve tavsiyelerinden yararlandm Sayn Prof. Dr.
Yaln YKSELe, alma sresince desteini esirgemeyen Do. Dr. M. Emin
BRPINARa ve Dr. kr Ayhan GAZOLUna, deney almalarn birlikte yaptm n.
Mh. Burak ZGye ve Hidrolik Anabilim Dalnn tm elemanlarna teekkrlerimi sunarm.
n. Mh. Mehmet Latif SMALOLU

xi
ZET
Su, petrol, gaz ya da dier svlar nehirden geiren boru hatlar genellikle yataa gmldr.
Borular, nehrin yatanda akmn sebep olduu genel bir oyulma durumunda, ksmen akm
hareketine maruz kalrlar. Hareketli bir yataa yerletirilmi boru hattnda oluan oyulmann
tahmini boru hatt mhendislik pratiinde nemli bir problemdir.
Bu almada, dairesel kesitli borular kullanlarak yaplan deneyler konu edilmektedir.
Yaplan boyut analizi sonucu, rlatif akm derinlii (y
n
/D), borunun Reynolds says (Re) ve
akmn Froude saysna (Fr) bal olarak, rlatif denge oyulma derinlii (S/D) boyutsuzlar
elde edilmitir.
Birinci blmde, oyulma hareketi incelenmi ve bu harekete etki eden faktrler
tanmlanmtr. Ayrca eitli engellerden dolay akmda ve tabanda meydana gelen
deiiklikler zerinde durulmutur.
kinci blmde, snr tabakas ve su yz profilleri ele alnmtr.
nc ksmda, kat madde hareketi ve engelin kat madde hareketine etkileri zerinde
durulmutur.
Drdnc blmde, boru hatlar etrafnda meydana gelen oyulmalarla ilgili yaplm
almalara ve saysal modellemelere yer verilmitir.
Beinci blmde, konuyla ilgili yaplan deneysel almadan bahsedilmitir.
Altnc ve Yedinci blmde, deney sonular deerlendirilmitir. Altnc blmde, deneysel
almadan elde edilen oyulma derinliklerinin eitli aplara bal olarak deiimini veren
eriler izilmi ve regresyon analizi yaplmtr.
Deneyler dikdrtgen kanalda yaplm ve farkl aptaki borular taban zerine
yerletirilmitir. Sonular, Akmn Froude saysnn oyulma srecine nemli lde etki
ettiini gstermitir. Oyulma ukurunun karakteristik boyutlar ile akmn Froude says
arasnda iyi bir korelasyon elde edilmitir.
Anahtar kelimeler: Denizalt boru hatlar, yerel oyulmalar, akarsu geileri, maksimum
oyulma derinlii tahmini.

xii
ABSTRACT
Pipelines that are used to convey water, petroleum gas or any other fluid across a river are
generally buried under the bed. The pipes may become partially exposed to action of a current
when a flood causes a general scour in the bed of the river. Prediction of the scour produced
below pipelines placed transversally to a current on a movable bed constitutes an important
problem in pipeline engineering practice.
In this study, the scour depths around pipe, which have the curricular shape are
experimentally investigated. The results of dimensionless analysis obtained showed that the
relative equilibrium scour depth S/D are dependent on the relative flow depth (y
n
/D),
Reynolds number of the pipe (Re) and Froude number of the flow (Fr).
The first chapter discusses the description of scour and its properties. The factors affected the
scour has also explained.
In the second section , boundary layer and water surface profiles are taken up.
In the third section, the sediment transport mechanism and handicaps which effects the scour
under the pipelines were also explained.
In the fourth chapter, some studies and numerical modellings about scour around pipelines are
mentioned.
In the fifth chapter, experimental studies about the topic are mentioned.
In the sixth and seventh sections , experiment results and regrection analysis are evaluated.
Experiments were performed in a rectangular laboratory channel. Pipes of three different sizes
were located on the top of the bed. Froude number of flow was found to be an important
parameter in the definition of the scour process. Good correlations were achieved the
relationship between Froude number of flow and dimensions of scour hole as the most
important parameters.
Keywords: Submarine pipelines, local scours, river crossings, prediction of maximum scour
depth.
1

1. GR
Akarsu yatana yerletirilen herhangi bir yap, akmda baz deiikliklere yol aar. Bu
deiimlerin nceden tahmin edilmesi gerekir. Zaman iinde nceden tahmin edilemeyen
problemlerin ortaya kmas yapnn grevini yerine getirememesine yol aar.
Akarsulara yatay olarak yerletirilen boru hatlar ve tneller akm kesitinin bir ksmn
kapatarak, akm alannda bir takm deiikliklere neden olurlar. Bunlar engel etrafndaki akm
izgilerindeki sapmalar, snr tabakasnn olumas ve ayrlmas, vorteks sistemler ve sekonder
hareketler gibi yersel olaylardr.
Akm karakteristiklerindeki bu yersel deimelerden tabandaki kat madde hareketi de
etkilenir. Kat madde dengesinin bozulmasyla engel etrafnda oyulmalar balar.
Oyulma derinlikleri nceden yeterli dorulukta tahmin edilerek projelendirme yaplmaz veya
oyulmann meydana getirecei problemlere kar yeterli tedbir alnmazsa, boru hattnda
deformasyonlar olur.
Bu sebeple, olaya etkili parametrelerin nemine, engelin deien tip ve durumuna gre
oyulmann nasl ve ne lde ortaya kacan bilmek gerekir.
1.1 Genel Bilgiler
Hareketli tabanl bir akarsuya yerletirilen herhangi bir engel, o noktada akm
karakteristiklerinde deimelere yol aar. Engel etrafnda akma ait hz ve basn
alanlarndaki deimeler, bunlara bal olarak da engel etrafnda bulunan snr tabakasndan
ayrlmalar meydana gelir. Ayrlmalar sonucu eitli biim ve byklkte vorteks sistemler ve
sekonder hareketler oluur.
Akarsulardaki taban malzemesi hareketi, akm karakteristiklerindeki yukarda sz edilen
deiikliklerin bir fonksiyonu olduundan, akarsuda byle bir deiiklie yol aan engel
etrafndaki kat madde hareketini ve varsa oyulma-ylma gibi problemlerin inceleme ihtiyac
ortaya karmaktadr.
1.2 Kvrml Kanallar
Bir ak kanaldaki kvrm veya erilik ek bir dirence sebep olur. Akm direncinde meydana
gelen deiim, kvrmn memba ksmnda su derinliinin artmasna ve akm hznda azalmaya
yol aar. Kabarma etkisi, d kynn mansap blgesi yaknlarnda zellikle, snr tabakasndan
ayrlma sonucu oluan keskin eriliklerde daha belirgin hale gelir.
2

Kvrmda meydana gelen akmn en nemli karakteristikleri, helikoidal akm ve maksimum
hz yrngesinin hareketidir. Helikoidal akm srtnme, merkezka ve atalet kuvvetlerinin
birbiriyle etkileimi sonucu ortaya kmaktadr. Kanal taban yaknlarnda akkan
zerreciklerinin hzlar tabanda oluan snr direncinden dolay byk lde azalr. Taban
yaknlarnda daha yava hareket eden akkan zerrecikleri, merkezka ve basn kuvvetleri
arasnda bir denge oluturmak iin daha keskin erisel bir yrnge izlerken, daha byk
atalete sahip olan yzeydeki akkan zerreciklerinin yrngeleri kanaln tabanna doru olur.
Akkan ktlesi, srekliliini devam ettirmek iin d kyda tabana doru hareket ederken, i
ky boyunca tabandan yukar doru hareket eder. Bunun sonucu, teetsel hz bileenine ilave
olarak kanal eksenine dik radyal hz bileeni meydana gelir. Bu radyal hz bileeni en kesit
plannda sekonder akm oluturur (Aacolu, 1995).
Doal akarsularda olduu gibi kanal kvrmlarndaki kat madde tanmnn mekanizmas
dorusal kanallara gre ok daha karmak bir yapya sahiptir. Bu farkllk iki ekilde
aklanabilir. Birincisi, kanal kvrmlarndaki niform olmayan kat maddenin hem boyuna
hem de enine dorultuda tanm gstermesi ve kvrmdan dolay sekonder akmn yaratt
tabakalama olaydr. kincisi ise doal akarsulardaki kararsz akmn, akm yapsn ve bu
suretle kat madde tanelerinin hareketini etkilemesidir.
Tam gelimi alviyal tabanl kvrml akarsularda, enine tabakalama gzlenir. Tane
byklkleri i ky yaknnda ince malzemeli bar ve d kyda kaba malzemeli ukur
eklinde davran gsterir.
Bir akarsu kvrmnda byk bir takn olmas durumunda taban profilinde zamanla
deiiklikler gzlenir ve ksa srede yeni bir taban profili oluur. Oyulma ve ylmann
geliim biiminin bilinmesiyle akarsu kylar ve hidrolik yaplar emniyet altna alnabilir.
Bundan dolay kvrmdaki oyulma ve ylmann mekanizmasnn iyi bilinmesi
gerekmektedir.
Hareketli tabana sahip kvrml kanallarla ilgili hem teorik hem de deneysel pek ok alma
yaplmtr. Rozovskii (1957) ve Yen (1965) sabit tabanl kvrml kanallarda akm yaps ve
snr kayma gerilmesi ile ilgili almalar yapmlardr. Yen (1967), taban denge durumu,
akm yaps ve ikisi arasndaki etkileimi aratrmak iin bir kanal kvrmnda deneysel
almalar yapmtr. Engelund (1974), Kikawa vd. (1976), Falcon ve Kennedy (1981), kararl
akm artlarnda akarsu kvrmlarnda taban toporafyas ve akm yaps ile ilgili almalar
yapmlardr. Ayrca kanal kvrmndaki niform olmayan kat madde ile ilgili ilk kapsaml
alma Allen (1970) tarafndan sunulmutur. Bu almada, tane byklk dalm tanelere
3

etki eden kuvvetlerin dengesinden iyi bir ekilde tahmin edilmitir. Bridge (1976), kvrml
kanallarda tabakalama olay ile ilgili almalar yapmtr. Odgaard (1982), kat madde
hareketi iin kritik kayma gerilmesi yaklamna dayanan bir analiz sunmu ve yanal
tabakalamadan kaynaklanan enine yndeki kat madde byklk dalmn belirlemek iin
kat maddenin arlnn enine bileeni ve enine taban kayma gerilmesi arasnda kuvvetler
dengesini kurmutur. Ikeda vd. (1987), kvrmlardaki taban malzemesinin tabakalamasnn
maksimum denge oyulma derinliini %10-40 azaltabileceini belirtmitir. Yen ve Lin (1990),
farkl irilikteki kat maddeleri kullanarak deneysel almalar yapmlar ve tane irilik
derecesinin kanal kvrmlarndaki taban zerinde nemli bir etkiye sahip olduunu
belirtmilerdir. Graf ve Suszka (1985), dorusal bir kanalda kararl ve kararsz akm
artlarnda kat madde tanmn aratrmlardr. Nouh (1989), dorusal bir kanalda kararsz
akm durumunda tane bykl ile ilgili deneysel alma yapmtr.
Kararsz akm artlarnda kanal kvrmlarndaki kat madde hareketi ve akm
karakteristiklerinin bilinmesi ok nemlidir. Yaplan ou aratrma dorusal bir kanalda
kararl akm durumunda kat madde hareketi ile ilgilidir. Kararsz akm durumunda erisel bir
kanaldaki taban toporafyas ve enine tabakalama ile ilgili yeterince aratrma yaplmamtr.
Fakat akarsu kvrmlar ile ilgili mhendislik problemleri ile karlaldnda, kararsz akm
durumunda niform olmayan kat maddenin davrannn bilinmesi gerekmektedir.
Akarsularn plan, proje ve kontrollerinin iyi yaplmas iin kararsz akm durumunda niform
olmayan kat madde davrannn iyi bilinmesi gerekmektedir.
1.3 Engelden Dolay Akmda ve Tabanda Meydana Gelen Deiiklikler
1.3.1 Akm Karakteristiklerinde Deiim
Kvrml bir kanalda akma yerletirilen herhangi bir engel, yerel olarak akmn
karakteristiklerinde nemli deiikliklere neden olur (, 1979). Bu deimeler;
1) Engelden dolay akm izgilerinde meydana gelen sapmalar ve bunun neticesi olarak da
engel etrafnda hz ve basn alanlarnda deimeler,
2) Engel etrafnda snr tabakasnn olumas, hz ve basn alanlarndaki deimelerin
neticesi olarak, snr tabakasndan ayrlmalar,
3) Snr tabakasndan ayrlmann neticesinde engel etrafnda eitli biim ve byklkte
vorteks sistemlerin olumas ve sekonder hareketler,
4) Engel etrafnda oluan vorteks sistemler ve sekonder akmn etkisiyle tabanda dengede
4

bulunan kat maddelerin yerinden sklmesi ve tanmas,
5) Engel etrafnda oyulmann balamas ve oyulma ukurunun olumas,
olarak sralanabilir.
1.3.2 Kvrml Kanallarda Basn Dalm
Francis ve Asfari (1971), r yarapl ve j taban eimli kvrml bir kanalda bir akkan
elamanna etkiyen kuvvetlerin dengesini yazarak (ekil 1.1), kvrml bir kanalda oluacak
basn dalmnn yaklak olarak hidrostatik basn dalmna uyduunu gstermilerdir.
Sz konusu akkan elamanna etki eden kuvvetler;
-y dorultusunda;
2
0
r
V P
r r

+ = (1.1)
-z dorultusunda;
0 = +
gCos
z
P
(1.2)
eklinde yazlabilir. (1.1) ve (1.2) eitlikleri integre edilip snr artlar gz nne alnrsa;
g
y
r
V P
r
2
=
(1.3)
ve
zCos
P
= (1.4)
elde edilir. (1.1) ve (1.4) eitliklerinden grlecei gibi, kvrmn i kysndan d kysna
doru gidildike su derinliinin artt, buna karlk kanaldaki basn dalmnn yaklak
olarak hidrostatik basn dalmna uyduu grlebilir.

5

ekil 1.1 Kvrml kanaldaki akkan paracna etki eden basn kuvvetleri (Francis ve
Asfari, 1971)
1.3.3 Kvrml Kanallarda Hareket Denklemleri
Rozovskii (1957), eitli kabuller yaparak, hareket denklemlerini basitletirmi, radyal hz ile
ilgili ifadeler vermitir. Rozovskiinin (1957) yapt kabuller aadaki gibidir;
a) Akm kararldr,
b) Kvrm yeterince uzundur,
c) Kanal geniliinin su derinliine oran 10dan byktr (geni kanal kabul),
d) Kvrm erilik yarap ve kanal genilii hemen hemen ayn byklktedir,
e) Trblans kayma gerilmesi, kinematik eddy viskozitesi ile verilebilir.
Bu kabullerle, radyal (enine) dorultudaki hareket denklemi silindirik koordinat sisteminde
(ekil 1.2),

(1.5)

ile verilmektedir. Aratrmacnn belirttiine gre (1.5) eitlii ilk olarak Makkaveev (1940)
tarafnda kullanlmtr. (1.5) eitliinde,
= +
z
V
z
gJ
r
V
r
r
2
6

ekil 1.2 Silindirik koordinat sistemi (Rozovskii, 1957)
V
r
= Kvrmda radyal (enine) hz bileeni
V
= Silindirik koordinatlarda teetsel (boyuna) hz bileeni,

J
r
= Radyal dorultuda su yz eimi,
r = Kvrm erilik yarap
= Eddy viskozitesi,
olarak verilmektedir. Aratrmac, h z / = rlatif derinliini, Prandtln yar logaritmik dey
hz dalmn veren,
( )
ln
1
+ = u V V
Max
(1.6)
bants ve radyal su yzeyi eimi iin,
gr
V
J
m
r
2
= (1.7)
eitliini kullanarak (1.5) eitliinden radyal hz bileeni iin,
( ) ( )
2 1
2
F
C
g
F V
r
h
V
r
(1.8)
eitliini karmtr. Burada; = Karman sabitidir ve F
1
() ve F
2
() fonksiyonlar,

7

( )

=
1
0
1
1
ln 2

d F ,
( )

=
1
0
2
2
1
ln 2

d F
olarak verilmektedir. Aratrmac karman sabitini = 0,5 alarak (1.8) eitliini,
( ) ( )
=
2 1
2
4 F
C
g
F
r
h
V V
r
(1.9)
eklinde dzenlenmitir.
Muramoto (1967), kvrmdaki evrinti hareketini inceleyerek kanal tabannn oluturduu
vortisitenin viskoz difzyonundan hareketle, radyal hz iin;
2 2
(ln 2ln )
r
Dh
V
r

= + (1.10)
eitliini elde etmitir. Burada;
D = Silindirik ayak ap,
= Vorteks bileeni,
s
= Difzyon katsays,
olarak verilmitir.
Francis ve Asfari (1971) ise kvrmn giri kesitinde V
teetsel hznn logaritmik hz

dalmna uyduunu ifade ederek,
+ + =

ln 1
C
g
V V
m
(1.11)
eitliini vermilerdir. Burada,
V
m
= Akm derinliklerine gre ortalama teetsel (boyuna) hz,
u
*
= Taban kayma hz,
= Akm iindeki herhangi bir noktann rlatif derinlii (z/h) dir.
Francis ve Asfari (1971), helikoidal akmdan dolay teetsel hzda nemli deiimlerin
olacan belirterek hesaplanan deiim miktarnn (1.11) eitliinden elde edilen deere ilave
8

edilmesi gerektiini ifade etmilerdir. Aratrmaclar, deiim miktarnn hesab iin de
aadaki ifadeyi vermitir.
0
r
r z
V V VV r
V V V
V r z r

= + + =

(1.12)
ifadesi bulunur. (1.12) eitliinden elde edilen V
hesaplanabilir. Bu durumda yeni teetsel

hzn deeri;
'
V V V

= + (1.13)
formlnden hesaplanabilir. Bu yeni hz, deitirilmi teetsel hz olarak adlandrlr. Francis
ve Asfari (1971), V
hzlarnn kvrml bir kanaldaki dalm iin, max V
nn kvrmn giri
kesitinde i kenara yakn ksmnda meydana geldiini ve daha sonra kvrmn d kenarna
doru yer deitirerek k kesitinde en byk deere ulatn belirtmilerdir.
Kikkawa (1973), akarsularn genellikle hidrolik przl snrlara sahip olduklarn kabul
ederek, Rozovskiinin (1961) hareket denklemlerinden boyuna hz dalm iin aadaki
ifadeyi vermitir.
*
1 2.64
tan 4.167
8.5
rb e
b e e
V V r h
f
V r r u

= +

(1.14)
Burada,
V
= Boyuna hz dalm,
V
e
= Kanal eksenindeki derinlik boyunca ortalama hz,
u
*e
= Kanal eksenindeki kayma hz,
r= Kvrm erilik yarap,
r
e
= Kanal eksenindeki erilik yarap,
h= Akm derinlii,
f= Cidar yaknlar hari her yerde sabit (rye bal),
k= Prz ykseklii, z+h=k olduunda, kanal tabanndaki teetsel hz, V
b
, aadaki formu
alr.
Engelund (1974), kvrml kanallarda taban toporafyas ve akm yapsn incelemitir. Kararl
kesitli kvrml kanallardaki kararl akm durumunda helikoidal akm teorisini inceleyerek
9

elde ettii sonular hareketli tabanl ve kvrml akarsulara uygulamtr.
0
*
2.5ln
V V h
u h z

(1.15)
Burada;
V
0
= Su yzeyindeki boyuna hz,
V= Derinlik boyunca deien hz,
h= Akm derinlii,
u
*
= Kayma hzdr.
Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa (1976), sabit erilikli kvrml kanallarda ortalama akm
karakteristikleri, taban kayma gerilmeleri ve taban toporafyasndaki deiimlerle ilgili teorik
ve deneysel almalar yapmlardr.

ekil 1.3 niform ak kanalda hz dalm (Rozovskii, 1961)
Aratrmaclar, Kikkawa (1971) ve Rozovskii (1961) tarafndan verilen sekonder akm ifade
eden hareket denklemini kullanarak, geni ak kanallar iin ky civar hari,
( ) ( ) ( )
( )
( )
2 2 *
2 2
2 2 2 2
1 1 1
;
1 15
15 ln ;
2 54
15 1 19
ln ln
2 2 54
r r
A B
a a
A
B
V u h h
f F F f F
V r k V r
F
F

= =

= +

= +

(1.16)
bantlarndan radyal hz ifadesinin bulunabileceini belirtmilerdir.
10

Burada,
r= Radyal koordinat,
z= Dey koordinat,
= Eddy viskozitesi,
V
= Ana akm dorultusundaki boyuna hz,

V
a
= Bir en kesitteki ortalama hzdr.
1.3.4 Kvrml Kanallarda Hz Dalm ve Sekonder Akm
Kvrmlardaki akmn en nemli karakteristiklerinden biri olan helikoidal akm ilk olarak
1868de Joseph Boussinessq ve 1876da James Thomson tarafndan incelenmitir. Shurky
(1950), helikoidal akm, kvrmda oluan kabarma miktarn ve kvrmdaki maksimum hz
yrngesini deneysel olarak aratrmtr. Deiik akm artlarna sahip farkl kvrmlarda,
helikoidal akmn etkisini ve bykln ifade etmek iin, helikoidal hareketin gc olarak
bilinen bir ifade kullanmtr. Bu ifade, verilen bir en kesitte sekonder hareketin ortalama
kinetik enerjisinin, akmn toplam kinetik enerjisine oran olarak tarif edilmitir. Akmn
kinetik enerjisi hzn karesiyle orantldr. ekil 1.4deki xy plannda gsterilen kanal en
kesitine gre, helikoidal akmn gc,
100
2
2
V
V
S
xy
xy
= (1.17)
olarak verilir. Burada,
V
xy
= xy plandaki ortalama hz vektr,
V = En kesitteki ortalama hzdr. Bylece, kanal eksenine paralel olan btn akm izgileri
iin S
xy
= 0 olur.
11

ekil 1.4 Kanal en kesiti (Chow, 1959)
Shurky (1950) dikdrtgen en kesitli bir kanal kvrmnda, nehir rejimli akm artlarnda
yapm olduu deneyler sonucunda elde ettii sonular aadaki ekilde zetlemitir;
a) S
xy
, r
e
/b (kvrmn eksen erilik yarap/kanal genilii) orannn art ile dereceli
olarak azalr ve r
e
/b=1de minimuma ulalr (yani erilik etkisi en dk sevidedir).
b) S
xy
, akmn Re says bydke klr.
c) S
xy
, h/b (derinlik/genilik) oran arttka azalr.
d) S
xy
, kvrm as bydke artar. S
xy
deki art miktar, /180 = 0.0-0.5 arasnda
(kvrmn ilk yarsnda), /180 = 0.5-1.0 (kvrmn ikinci yarsnda) arasndaki
deerlerden hemen hemen iki kat daha byktr.
e) Sekonder akmn kinetik enerjisi, teetsel akmn kinetik enerjisine kyasla daha
kktr ve dolaysyla kvrm direncinden meydana gelen enerji kaybnda kk bir
ksm oluturur.
f) Kvrm direncinden meydana gelen enerji kayb katsays Re, r
e
/b ve
parametrelerinin her biriyle nemli lde deiir.
g) Kvrm diren katsays Re>1.10
4
deerlerinde daha byk bir deiim gsterir.
Burada, kvrm asn, r
e
kanal ekseninin erilik yarapn gstermektedir.
Bu sonulara gre, kvrml bir kanalda maksimum hz yrngesi kvrmn membasndaki bir
kesitte normalinden saparak, hemen hemen i kyya dokunur ve su derinlii minimum olur.
Daha sonra maksimum hz yrngesi kademeli olarak d kyya doru hareket eder.
12

Choudhary ve Narasimhan (1977), 180
0
lik bir ak kanal kvrmnda dar ve geni kanallarda
nehir rejimli akm artlarnda, ev ve taban kayma gerilmesi (erozyon kapasitesi) ve helikoidal
hareketin geliimini (tama kapasitesi) deneysel olarak aratrmlardr. Deneyler eksen
erilik yarap r
e
=80 cm, genilii b=96 cm, derinlii h=25 cm olan bir dikdrtgen kanalda
gereklemitir. Kvrmdan nce 10,11m, kvrmdan sonra 11,45 mlik dorusal kanal ksm
mevcuttur. Deiik akm artlarnda dar kanal b/h=5 ve geni kanal b/h=10 iin Froude
saylarnn 0.2, 0.4 ve 0,6 deerlerinde allmtr.
Aratrmaclar lmleri, kvrmda 15
0
lik radyal aralklarla, dorusal ksmda 50 cmlik
aralklarla gerekletirilmitir. Radyal ve teetsel hzlar pitot tp yardmyla her en kesitte 5
dey boyunca, taban ve ev kayma gerilmeleri ve boyuna hz bileeni V
nn kanal ekseniyle
yapt sapmas llmtr. Su yz profilindeki deiimler de preston tp yardmyla
belirlenmitir.
Aratrmaclara gre, helikoidal hareket =15
0
de d kyda balamakta ve =105
0
-120
0

civarnda maksimuma ulamaktadr. Froude saysndaki art veya b/h oranndaki azalma,
helikoidal hareketin daha erken olumasna ve daha hzl gelimesine yol amaktadr.
Helikoidal hareket =115
0
de d ky blgesinde maksimuma ulamaktadr. Ayn zamanda,
=115
0
de d ky yaknlarnda byk kayma gerilmesi meydana gelmekte ve helikoidal
hareketin yn ve iddeti taban malzemesini hareket ettirmeye almaktadr. Bundan dolay
taban koruma almalarnn, kvrmn bu blgesinde yaplmas daha uygun olmaktadr.
Merkezi rejim blgesinde helikoidal hareketin Froude saysndan bamsz olduu
grlmektedir. Helikoidal hareket =120
0
den sonra i kyda bozulmaya balamakta ve b/h
oranndaki azalmayla helikoidal hareketin bozulma oran azalmaktadr.
Chang (1983a; 1983b), nehir rejimli akm artlarnda tam gelimi trblansl akma sahip
hafif erilikli bir ak kanal kvrmndaki enerji kayplarn analiz etmitir. Aratrmaclar,
kvrml bir kanalda enerji kayplarndaki artn aadaki nedenlerden meydana geldii ifade
etmilerdir.
1) Sekonder akmdan dolay isel akkan srtnmesi,
2) Radyal kayma gerilmesinin sonucunda snr direnci ,
3) Keskin kvrmlarda snr tabakasndaki ayrlma sonucunda oluan eddy kayb,
4) Byk Froude saylarnda oluan ani sramadan dolay eddy kaybdr.
Sekonder akmdan dolay oluan enerji kayb, h/r oran, Froude says ve kanal przll
ile doru orantldr. Radyal enerji kaybnn toplam enerji kaybna oran, h/r oran ile
13

dorudan ilikilidir, fakat kanal przll ile ters orantldr. Sekonder akm kanal
geometrisinden etkilenir. Dolaysyla, dier artlar ayn olan dar bir kanaldaki radyal enerji
kayb daha geni bir kanala gre daha kktr. Bunun nedeni, cidar yaknnda radyal
hzlarn bozulmasdr. Byk h/r oranlarnda ya da kk kanal przllklerinde radyal
kayplar toplam kayplardan daha byk olabilir.
De Vriend ve Struiksma (1981), bir ak kanal kvrmndaki akmn yapsn aadaki ekilde
zetlemitir;
Kvrm blgesine yaklatka akm, akm izgisinin eriliini tedrici arttrmaya alan
memba tarafndaki basn yknn etkisiyle karlar. Kvrma girite, akm izgisinin
erilii, kvrmn i kysnda akmn hzlanmas yol aan (potansiyel akm etkisine yol aan)
radyal ve teetsel basn gradyanlarna sahiptir. Kvrm giriinden sonra akm, niform
olmayan derinlik dalmna tedrici olarak kendine uydurmaya alr. Derinlik boyunca
ortalama hzn radyal dalmnn da doru sapmasna neden olur. Bu da doru sapma,
sekonder akmn dey bileenin konvektif ivme etkisini arttrmaya alr.
Kvrm kna doru ise, akm izgisinin erilii tedrici olarak azalr. Radyal dorultudaki
basn gradyanndaki deiim, kvrmn i kysnda akm yavalatan, d kysnda ise
hzlandran teetsel basn gradyanlarna neden olur. Kvrm knda da akmdaki bu
deiiklikler kendisini taban toporafyasna uydurmaya alr.
1.4 Kvrml Kanallarda Enine ve Boyuna Su yz Profilleri
Mller (1941), bir kanal kvrmnda sel ve nehir rejimli akm artlarnda, teetsel su yz
profillerinin deiimini incelemi ve nehir rejimli akm artlarnda, kanal kvrmnda oluan
teetsel su yz profilini ekil 1.5 (1)deki gibi vermitir. ekilden de grlecei gibi,
kanaldaki akmn zgl enerjisinde meydana gelecek E kadarlk bir art, su yzeyinde h
kadarlk bir arta karlk gelir. Su yzndeki bu art, nehir rejimli bir kanalda kvrmn
mevcudiyetinin, savak veya barajdakine benzer kabarma etkisine sahip olduunu gsterir.
Kabarma profili M1 tipindedir ve A noktasndan membaya doru niform su derinliine
asimptot olur.
ekil 1.5 (2)de sel rejimli akm artlarna sahip bir kvrmdaki enerji izgisi ve su yz profili
grlmektedir. Enerji seviyesi kvrmda ve dorusal ksmda azalr ve B noktasnda E
kadarlk azalma meydana gelir. Bu noktada su yzeyi, h kadar ykselir. Su derinlii kritik
derinlii geerse hidrolik srama meydana gelir.
14

ekil 1.5 (3)de ise normal akm derinliinin, kritik derinlikten ok az kk olmas
durumunu gstermektedir.

ekil 1.5 Bir ak kanal kvrmnda enerji izgisi ve su yz profili (Mller, 1941)
Grashof (1917), her bir akm izgisine Newtonun 2.hareket kanununu uygulam ve tm
kanal kesiti boyunca integre ederek, radyal (enine) su yz profilini logaritmik bir ifade ile
vermitir. Buna gre kabarma miktar;
2
0
2.30 log
z
i
r V
h
g r
= (1.18)
ifadesi ile belirlenebilir. Burada, r
i
ve r
0
srasyla i ve d ky erilik yaraplardr.

Chow (1959), kvrmdaki tm teetsel hzlarn V
z
ortalama hzna eit olduu ve tm akm
izgilerinin r
e
erilik yarapna sahip olduunu kabul ederek ve enine su yzeyinin lineer
olarak deitiini varsayarak, kvrml kanallarda meydana gelecek kabarma miktarn basit
olarak,
15

2
z
e
V
h
gr
= (1.19)
eitlii ile vermitir.
C.L Yen ve B.C Yen (1971), hareket denklemini kullanarak su yz profilinin ve kabarmann,
helikoidal akmdan ve kanal taban toporafyasndan ne ekilde etkilendiini aratrmlardr.
Aratrmaclarn, silindirik koordinat sisteminde trblansl akmn Reynolds
denklemlerinden yararlanarak elde ettikleri radyal eimini veren ifade;
2
0
2 2
/
2
*
/
2 sin 2
2
r
z h
m m
r
m m m z h
V
V V V V u r z
J d
gr h V V V h

= +

(1.20)
olarak bulunur. Burada,
J
r
= Enine su yz eimi,
V
r
, V
, V
z
= Srasyla r, ve z dorultularndaki geici ortalama hz bileenleri,
h =Yersel akm derinlii (z
1
-z
0
),
sin /
r
V V
= ve V
m
= Kanaln dorusal ksmndaki ortalama hz ifade etmektedir.
(1.20) eitliinin sa tarafndaki parantez iindeki ilk terim, taban kayma gerilmesinin radyal
bileeninin enine su yz eimine etkisini gstermektedir. kinci terim, teetsel hzn
dorultusundaki deiimden dolay radyal ivmenin dikkate alndn ve son terim de
dorultusundaki deiimden dolay konvektif momentum aksndaki deiimi ifade
etmektedir.
C.L Yen ve B.C Yen (1971), (1.20) eitliindeki parantez iindeki terimleri srasyla C
r1
, C
r2

ve C
r3
olarak ifade etmiler ve yersel enine su yz eimi katsaysn,
C
r
=C
r1
+C
r2
+C
r3
(1.21)
olarak tariflemiler ve enine su yz eimini veren (1.20) eitliini,
2
2
m
r r
V
j C
gr
= (1.22)
eklinde basitletirmilerdir. Aratrmaclar ayn yaklamla,
16

C
=C
1
+ C
2
+ C
3
+ C
4
(1.23)
alarak teetsel su yz eimini veren ifadeyi,
2
2
m
e
V
J C
gr

= (1.24)
olarak basitletirmilerdir. Burada;
J
= Teetsel su yz eimi,
C
= Yersel teetsel su yz eimi katsays,

r
e
=Kvrmda eksene olan erilik yarapdr.
Aratrmaclar, analizlerini 1962-1966 yllar arasnda Mississippi ve Missouri gibi akarsular
temsil eden 90
0
lik kvrmlara sahip iki farkl modelde (ekil 1.6) deerlendirmilerdir. lk
kvrmda, ev eimleri 1/1 olan niform trapez en kesitli bir kanal, dierinde ise denge yatak
modeli olarak isimlendirdikleri, taban toporafyas stabil hale gelinceye kadar kum taban
zerinde su resirklasyonuyla doal olarak deforme edilmi dikdrtgen en kesitli kvrml bir
kanal kullanmlardr.

ekil 1.6 Deney kanal (C.L Yen ve B.C Yen, 1971)
Aratrmaclar, taban kayma gerilmesi ve hz bileenlerini eitli en kesitlerde lerek Cr
1
, Cr
2

ve Cr
1
deerlerini nmerik integrasyonla hesaplam ve lmlerden elde edilen sonularla
karlatrmlardr.
C.L Yen ve B.C Yen (1971), herhangi bir en kesitteki enine su yz profili iin, enine su yz
eimini veren (1.24) eitliini r dorultusunda integre ederek;
17

2
2
e
r
m r
re r
r
V C
H J dr dr
g r
= =

(1.25)
eitliini elde etmilerdir. Burada,
r
e
=Kanal eksen yarap,
r =Dikkate alnan noktann yarap,
H
re
=En kesitteki r ve r
e
eriliklerine sahip iki nokta arasndaki su yzeyi ykseklik fark
olarak verilmektedir.
Eer kvrmdaki radyal ve teetsel hz bileenlerinin dalm biliniyorsa radyal su yz eimi
ve radyal su yz profili (1.22) ve (1.25) eitliklerinden elde edilebilir.
Aratrmaclar (1.22) eitliini i kydan d kyya kadar integre ederek su yzeyindeki yanal
(enine) deiimi veren ifadeyi;
0
1
2
2
r
m r
s
r
V C
H dr
g r
=

(1.26)
eklinde elde etmilerdir. Burada,
H
s
= Su yzeyindeki yanal deiim,
r
i
= ky erilik yarap,
r
0
= D ky erilik yarapdr.
C
s
kabarma katsays da,
0
1
/
2
/
2
c
e
r r
s e e r
s
m s s e r r
e
H r r C r
C d
r
V b b r
r
g

= =

(1.27)
ifadesi ile verilmitir. Burada, b
s
=r
0
-r
i
su yz genilii olarak verilmektedir.

niform en
kesitli kvrmlar iin C
s
=2.2 alnmasnn uygun bir yaklam olduu ve niform olmayan en
kesite sahip kanal kvrmlarnda ise,
2
0 ac i
s
m e e
V r r
C
V r r

= +

(1.28)
18

ifadesinden hesaplanmasnn daha iyi sonular verdii belirtilmitir. Burada, V
ac
= Bir dey
zerindeki ortalama hzn ortalama teetsel bileenidir. Su yznde meydana gelecek boyuna
(teetsel) dorultudaki deiimlerin de,
( )
2
0 0
0 0
2
L L
m
e
V
H J J dL C J dL
gr

= =

(1.29)
eitlii ile belirlenecei ifade edilmitir. Burada J
0
, su yz eimidir.
Apmanna (1972a; 1972b) gre, kayma gerilmesi dalm, kanal snr deformasyonu ve su
yzndeki yanal deiim, bir kvrm boyunca teetsel hz bileeninin deiimine baldr.
Daha nce yaynlanan zmlerde, hareket denklemlerinin radyal ve dey hz bileenlerinin
yanal ve dey deiimleri, yalnzca kararl niform akm artlarnda geni bir kvrm dikkate
alnarak verilmitir.
Aratrmac daha nceki almalarda belirtilen su yzndeki yanal deiim katsaylarnn,
b/r
e
erilik oranlarnn kk deerlerinde birbiriyle iyi uyum iinde olduunu fakat b/r
e
nin
byk deerlerinde eitlikler arasnda belirgin farkllklarn bulunduunu ifade etmitir.
Aratrmac, dr geniliini, rd uzunluuna ve dz yksekliine sahip sonsuz kk bir akkan
elamanna etki eden merkezka kuvveti, radyal kayma gerilme bileeni ve basn
kuvvetlerinin (hidrostatik dalml) birbirlerine dengelediklerini kabul ederek, su yzeyindeki
yanal deiim katsays iin;
5
tanh ln
4
e o
i
r r
K
b r

=

(1.30)
ifadesi verilmitir. Su yzndeki yanal deiimden hareketle kvrmdan geen akm miktar,
K
gH
A Q
s
= (1.31)
eitlii ile verilmitir. Burada,
A=Kabarmann lld kesitteki radyal en kesit alan,
H
s
=Kvrmda i ve d ky arasndaki maksimum su yz ykseklikleri fark,
K=Su yz yanal deiim katsaysdr.
Aratrmac, (1.30) ve (1.31) ifadelerinin sabit akm artlarnda geerli olduunu ifade ederek
bu durumda yaplacak hatann %8-12 arasnda kalaca belirtmitir.
19

Choudhary ve Narasimhana (1977) gre, su yzndeki maksimum yanal deiim =90
0

civarnda olumakta ve i kyda minimum su derinliinin olumasyla maksimum kabarma
meydana gelmektedir. Froude saysndaki art ve b/h oranndaki azalma su yz profili ve
kabarmann yerini etkilemez. Aratrmaclar, dar kanallarda =75
0
ve r/r
e
=1,279 civarnda
dk iddette ikinci bir helikoidal hareketin yzey yaknlarnda meydana geldiini
belirtmilerdir.
Aratrmaclar deneysel almalarnda, yzey ve taban akmlarn gzlemlemiler ve
boyutlu hz lmlerini yapmlardr. Kvrml yaklam kanal akmlar iin uygulanabilir
basitletirilmi nmerik model gelitirmilerdir. Bran kanal probleminde, brann
mevcudiyetinin ana kanala etkisini belirleyebilmek iin deneysel alma yapmlardr.
Georgiadou ve Smith (1986), silindirik koordinat sisteminde momentum ve sreklik
denkleminden hareketle, eitli kabul ve basitletirmeler yaparak, ortalama teetsel su yz
eimi J
ve radyal su yz eimi J
r
ifadelerini aadaki ekilde elde etmilerdir.
2
0
2
2
3
2
1
2
d
e f
b b Q h
gb b r
h
J
r Q
h
gb
+

= =

(1.32)
2
0
0
r
r
V h
J
r gr gh

= = + (1.33)
Burada,
b
0
=Yaklam kanal memba genilii,
b
d
=Daralma oran (b
f
/b
0
),
f
=Toplam kvrm as,
0
=Ortalama merkezka kuvveti radyal bileeni,
0r
=Taban kayma gerilmesi radyal bileeni,
b
f
=Yaklam kanal mansab geniliidir.
Aratrmaclar, srtnme katsays ve
0
ortalama merkezka kuvveti katsays iin de,
20

( )
2
2
2 1 8 2
e
h
g
r
C h

+

= (1.34)
ifadelerini vermilerdir.

21

2. SINIR TABAKASI ve AKIMIN ZELLKLER
2.1 Snr Tabakasnn Oluumu Ve Ayrlmas
Kat bir cismin yzeyine yapk ok ince bir tabakada etkili olan viskoz kuvvetler ve bunlarla
ayn mertebeden olan atalet kuvvetleri, akkan partikllerinin, bu tabakann dndakilere
gre gecikmesine sebep olurlar. D akmn blge kalnlna oranla ok ince bir kalnlkta
olan snrdaki bu tabakaya snr tabakas ad verilir (Durgun, 1964).
Dier bir deyile snr tabakas, cidarn yavalatc etkisinin grlmedii d akmn V hzna
%1 kadar yaklat blgeye verilen addr (Commolet, 1963).
Genelletirilmi snr tabakas hipotezleri olarak adlandrlan ve snr tabakasndaki akm
iin ileri srlen hipotezler unlardr :
1) Cidara yapk kalnlndaki bir tabakann dnda akkan ideal olarak dnlebilir.
Yani bu blgede viskozitenin etkileri ihmal edilebilir ve potansiyel hareketin tm
varsaymlar uygulanabilir.
2) snr tabakas kalnl, tabaka iindeki dier izgisel uzunluklarla kyaslandnda ok
kktr. Yani, L, snr tabakas iindeki uzunluk lleri mertebesinde ise L>>
bants vardr.
3) Eer, V, snr tabakas dndaki yzey koordinatlar ynndeki hzlarn mertebesinin sabit
deerleri ise, Reynolds says yeter derecede byktr ve en az (L/)
2
mertebesindedir.
4) Snr tabakasna teet hz bileenleri, yerel hzlar (V) mertebesindedir. Buradan sreklilik
denklemi, snra dik normal hz bileenlerinin byklk mertebesinin V/L olduunu ifade
eder.
5) Snr tabakas iindeki akm trblansl ise, Reynolds kayma gerilmeleri, V
2
/L
mertebesindedir. Reynolds normal gerilmeleri ise V
2
ile V
2
/L mertebesi arasndadr
(Hug, 1975).
2.2 Engel Etrafnda Oluan Vorteks Sistemler
Bunlar genellikle trl olmakla birlikte, engel zelliklerine ve olayn mekanizmasna bal
olarak, her olayda hepsi olumayabilir veya oluanlar bile ayn derecede etkili olmayabilirler.
Bu vorteks sistemler ;
1) Srklenen vorteks sistemler
22

2) Atnal vorteks sistem
3) Art-iz (izli) vorteks sistemler
2.2.1 Srklenen Vorteks Sistem
Bu tip vorteks sistemler ayn kede birleen yzeyler arasnda sonlu basn farklar olan
durumlarda meydana gelir. Engelin duraklama dzlemi ile kanal tabannn birletii yerde
oluan yksek basn gradyanlar bu vortekslerin olumasna neden olur. Genelde tam batk
engellerde oluur.
Taban akmnn snr tabakasndan ayrlmas ve durgunluk dzleminden aa doru inen
akmn snr tabakasndan ayrlmas neticesinde oluan evri hareketleri bu vorteks sistemleri
olutururlar (Shen vd., 1969).
2.2.2 Atnal Vorteks Sistem
Engelin membanda oluan aa ynl dey hz bileeninin tabana vardnda yansr ve yn
deitiren bu hz bileenlerinin bir blm srklenen vorteks sistemini olutururken, dier
bir blm ise tekrar ykselerek hareketlerine devam ederler. Bu olaylarn sonucu olarak
engelin taban yaknnda bir evrinti hareketi oluur. Bu evri hareketine atnal vorteks sistem
denir.
Atnal vorteks sistemin olumas iin yeter byklkte bir basn deiiminin olumas
gerekir. Bu ise ancak kt burunlu engellerde olur. Bu takdirde snr tabakasndan ayrlma olur
ve atnal vorteks sistemi oluturmak zere engel nnde yuvarlanr.
2.2.3 Art-z (zli) Vorteks Sistem
Hzlarn daha byk ve akm izgilerinin erilik yaraplarnn kk olduu hallerde,
sekonder hareket artan hz ynnde ykselerek gider. Yzeyden kamak iin dnerek
ykselmekte olan bu iki evri, genel hareket tarafndan srekli olarak beslenirler. Bunun
sonucu olarak, bu hareketin de helekodial yrngeli olaca aktr.
Engelin mansabnda bu iki evriden biri, tekinden daha nce oluur. Fakat bu evri, kendi
paracklaryla genel hareketin srtnmesi sonucu frenlenir. Bu olay derhal kk olan dier
evrinin biraz daha byk lekte olumasna neden olur.

23

3. KATI MADDE HAREKET VE ENGELN KATI MADDE HAREKETNE
ETKLER
3.1 Giri
Doadaki akarsularn yataklar hemen her zaman akmn belli artlar altnda hareket edebilen
kat madde tanelerinden olumutur.
niform bir akmda kuvvetlerin dengesi ekil 3.1de gsterilmitir. Akkann kanal
snrlarna etkiledii kayma gerilmesi ( )
0
, akkan ktlesini etkileyen yerekimi kuvvetinin
kanal eksenine paralel bileenine eit olmasn gerektirir. Bu 3.1 eitliinde gsterilmitir.

ekil 3.1 niform bir kanaln birim boyunda etkili kuvvetler (Bayazt, 1971)
P B Sin G =
0
(3.1)
Bu eitlik ara ilemlerle u hale gelir;
P B Sin A B =
0
,
P
A
R = , J R =
0
(3.2)
Eer tedirgin edici kuvvetler (srkleme, kaldrma kuvveti gibi) arlk ve kohezyon gibi
stabilite kuvvetlerinden bykse tabandaki tanenin dengesi bozulur. Yaplan deneylerden
kayma gerilmesinin 0dan balayarak artrldnda belli bir deerden itibaren tanelerin taban
zerinde hareket etmeye baladklar gzlenmitir. Bu durumda baz tanelerin kayarak veya
yuvarlanarak hareket ettikleri grlr. Bu hareket ekline Srnt Hareketi denir. Taban
kayma gerilmesinin daha da artmas halinde, srnt hareketi yapan tanelerden bir ksm
tabandan ayrlarak akma karacak, ksa bir sre akmla birlikte hareket ettikten sonra tekrar
24

tabana dnecektir. Bu ekilde srama hareketi balam olacaktr. Bunun nedeni, tane
yaknndaki basncn deimesi veya bir baka tanenin arpmas olabilir. Akm hznn daha
da artrlmas halinde, tanelerin hareketi iddetlenir. Tabandan trblans evrileri vastasyla
ayrlan baz taneler uzak noktalara tanrlar. Ask halinde hareket eden bu tanelerin hareket
ekline ise Ask Hareketi denir. Bu hareket tanelerin kelme hzlarnn, akmn trblans
hznn dey bileeni tarafndan yenilmesiyle olur (Bayazt, 1971).
3.2 Srklenme Hareketinin Balamas
Taban kayma gerilmesinin (
o
) kritik kayma gerilmesinden (
kr
) daha byk olduunda
tabanda hareket balar.
Bu kavram ilk defa Shields (1936) kullanmtr. Kayma gerilmelerine sadece dzen bozucu
kuvvetlerin neden olduu kabulnden hareketle, yapt deneysel almalardan u sonular
karlmtr.
1. Taban kayma gerilmesi, yalnzca verilmi bir svdaki verilmi bir malzeme tipi iin,
srkleme balangc tane Reynolds saysna baldr. (
d V
=

Re )
2. Malzemenin srklenme balangcndaki kritik kayma gerilmesi, tane apyla, niform
geometrik malzeme iin, su altndaki birim hacim arl ( )
s
ile orantldr. ( )
s

deerleri 0,3 - 3,3 arasnda geerlidir.
Shieldsin bu sonulardan hareketle izdii, tane Froude saysnn, tane Reynolds saysna
gre deiimini gsteren eri ekil 3.2de verilmitir. Tabanda hareket, erinin zerinde kalan
blgede var, altnda kalan blgede ise yoktur. Eri zerinde laminer, gei ve trblansl
olmak zere blge sz konusudur.
25

ekil 3.2 Shields diyagram (Shields, 1936)
Ancak Shields diyagramna iki ynden itiraz gelmitir;
1) Fr
*
ve Re
*
saylarnda bulunan kayma hz (V
*
), bilinmemektedir. V
*
n deneme yanlma
yoluyla bulunmas pratik deildir.
2) Shields bu diyagram elde ederken trblans dikkate almam, sadece dzen bozucu
kuvvetleri dikkate almtr. Fakat tabiattaki akarsularn hemen hepsinde belli miktarda
trblans vardr. Trblansn akm alanna ve buna bal olarak da taban malzemesi
zerine etkileri dikkate alnmamtr.
Shields diyagramna yaplan bu itirazlardan birincisi Bonnefille (1963) tarafndan yle
giderilmitir;
2
*
2
*
) (Re
Fr
oranndan elde edilen boyutsuz malzeme ap olan :
( )
d D
S
=
3 / 1
2 *

(3.3)
ile, Re
*
arasnda bant kurularak, Shields diyagram yeniden izilmitir (ekil 3.3).
26

ekil 3.3 Bonnefillein verdii diyagram (Bonnefille, 1963)
ekil 3.3deki erilerin denklemleri;
1 iin ; D
*
= 2,5(Re
*
)
4/5
(3.4)
2 iin ; D
*
= 3,7(Re
*
)
5/8
(3.5)
3 iin ; D
*
= 2,7 (Re
*
)
2/3
(3.4)
olarak sunulmutur.
Kritik taban kayma gerilmesinin bulunmasnda, Shields erisi bugn en ok uygulanan bir
kriter olmakla birlikte, en byk eksiklii, trblans alkantlarndan dolay akm alannda,
dolaysyla taban malzemesi zerinde meydana gelebilecek etkileri kapsamam olmasdr.
eitli aratrmaclara gre, trblansl akmdan srklenme balangcn veren kritik hz
denklemleri aada verilmitir.
GONCHAROV (1964):
d
h d
V
s
kr
8 , 8
log
2
*
= (3.5)
Burada,
h: Kanaldaki su derinlii
*
s
: Bal zgl arlk
27

: 1,75 (tanelerin ortalama hz deerinde harekete gemesi hali iin)
: 3,5 (tabanda trblans hznn en byk deerinde bile hi hareket olmamas hali iin)
HANCU (1971):
2 , 0 2 / 1
) .( ) .(
d
h
gd a V
s
kr

= (3.6)
d
90
>0,7 mm ise a=1
d
90
<0,7 mm ise a=1,2 ve 1,4
3.3 Akarsuda Kat Madde Tanm ve Taban ekilleri
Akarsuda kat madde tanm, kaynana gre taban ve yzey erozyonu olmak zere ikiye
ayrlr. Taban erozyonu iri tanelerin akarsu yataklarndan sklmesidir. Hareket, taban ve
akm artlarna baldr. Taban erozyonu srnt ve ask malzemesinin ana kaynadr. Yzey
erozyonu ise ince tanelerin yeryznden sklmesidir. Akarsu tabannda hareket eden kat
madde iinde ok az yzde ile bulunur. Bu malzeme kendisini besleyen havzadan akarsuya
ular. Genellikle ok ince malzeme olduu iin ask malzemesine kaynak tekil eder.
Tanelerin harekete gemesiyle taban yaknndaki akm hz ve zelikle trblans
karakteristikleri nemli miktarda deiime urar. Bunun sonucu olarak da taban kayma
gerilmelerinin oran deiir. Bu deime oran, hareket eden tanelerin yzdesi arttka nem
kazanr. Akm hznn biraz daha artmasyla, taban ekli dzlem kalmaz, belirli ekiller
oluur. Bunlara taban ekilleri denir.
3.4 Kat Madde Tanmnda Denge
Hareketli tabanl bir akarsu tad debi ve kat madde miktarna uygun bir denge
durumundadr. Byle bir akarsuyun taban hareketli olmakla birlikte taban seviyesinde hibir
deiim meydana gelmez. Gelen malzeme miktarnda meydana gelen deimeler akarsuyun
tabannda ksa sreli deimelere neden olsa bile sonuta gelen malzeme miktar ile tama
kapasitesinin eit olaca bir denge oluur. Buna dinamik denge ad verilir.
Dinamik denge halinin en byk zellii kat madde hareketinin kararl karakterde oluudur.
Ancak oyulma ve ylma iin artk kararl bir karakterden sz edilemez. Zamanla deiim
sz konusudur.
28

3.5 Dinamik Dengenin Bozulmas
Kararl karakterde kat madde hareketi olan akmn nne bir engel yerletirecek olursak,
akm karakteristiklerinde nemli deiiklikler olur. Dier taraftan kat madde hareketi, taban
yaknlarndaki akm karakteristiklerinin bir fonksiyonu olduundan, kat madde tanmndaki
dinamik denge bozulacaktr. Dolaysyla bu bozulma, oyulma ve ardndan ylma eklinde
kendini gsterecektir. nk bu engel, akm hznn yerel olarak bymesi nedeniyle akmn
kat madde tama kapasitesinin artmasna neden olmutur.
Oyulma ukurunun snr geometrisinin zamanla deiimi, akm alann ve yersel akm hzn
deitirir. Akmdaki bu deiiklikler srnt ykn de deitirir. Oyulma devam ettike hz
azalaca iin tama kapasitesi de azalacak ve nihayet membadan gelen kat maddeye eit
olacak ve oyulma duracaktr. Bu bir snr durumudur. Engel konulmadan nceki dinamik
denge durumundan farkl karakterde, zamanla deimeyen bir denge durumu oluacaktr.
Buna statik denge denir.
Engelin srnt hareketi zerine etkisi, sadece akmn karakteristiklerini deitirmek deildir.
Oluturduu vorteks sistemler ve trblans nedeniyle oyulma olay zerinde etkili olur. Bu
vorteksler daha nce belirttiimiz gibi trldr. Bunlarn oluturduu evrintili akmn
hzlarndan doan oyulma potansiyeli, tanelerin harekete kar direncini yenecek iddette ise,
engel yaknlarnda oyulma balar.
Oyulma ukuru derinletike snrnda malzemeler ukura doru kayar. Bunun nedeni,
vorteks sistemin dengede olmaydr. Bylece oyulma ukuru geniler. Vorteksin taban
malzemesini tayacak veya askda tutacak iddeti kalmad zaman oyulma son bulur.
Oyulma olaynn kantitatif deerlendirmesi, Laursen (1963) tarafndan matematiksel olarak
yle yaplmtr ;
) ( ) ( S T B T
q q
dt
dv
= (3.7)
Burada,
v = Tabann geometrisi,
q
T(B)
= Tabann geometrisine bal olarak tama kapasitesi,
q
T(S)
= Yine o kesite membadan gelen kat madde miktar,
olarak verilmektedir. Eer,
29

q
T(B)
= q
T(S)
ise, oyulma yoktur. Bu durumda 0 =
dt
dv
olur. Yani dinamik denge hali sz
konusudur.
q
T(B)
>q
T(S)
ise, yataktaki kat madde srnt hareketi yokken oyulma vardr (temiz su
oyulmas). Bunun nedeni, engelden dolay oluan vorteks sistem ve trblanstr.
q
T(B)
>q
T(S)
>0 ise, daimi srnt maddesi hareketi halinde oyulma vardr. Yani hem srnt
hareketi, hem de oyulma vardr.
q
T(B)
<q
T(S)
ise, yerel olarak ylma sz konusudur.
Kpr ayaklar iin yaplan deneylerde yaklam hznn oyulma olayna etkisi tm
aratrmaclar tarafndan kabul edilmektedir. Oyulma belli bir hz deerinde balamakta ve
bymektedir. Oyulmaya sebep olan hz deeri u ekilde snflandrlmtr (Hancu, 1971,
Nicollet, 1971).
1) V
0
/Vkr0,5 ise oyulma yoktur.
2) 0,5V
0
/Vkr1,0 ise temiz su oyulmas sz konusudur ve bu blgede oyulma V
0
/Vkr ile
hemen hemen lineer olarak artmaktadr.
3. V
0
/Vkr1,0 ise daimi srnt maddesi tanm oyulmas (hareketli taban oyulmas) sz
konusudur. Bu blgede oyulma hz ile artmaz, nk oyulma ukurundan kan malzeme
ile membadan tanan malzeme arasndaki dinamik denge sediment debisinin iddetinden
etkilenmez.
3.6 Hareketli Tabanl Kvrml Kanallarda Akmn Davran
Engelund (1974), Hareketli tabanl bir kvrmdaki akmn nicel bir tanmn yaparak kk
enine eimli () kvrmlardaki taban malzemesinin hareketini incelemitir (ekil 3.4).
Aratrmac, kayma gerilmesinin ynn teetsel alarak, taban yaknndaki yerel akm ynne
eit olarak farz etmi ve helikoidal hareketten dolay kayma gerilmesinin dorultusunun ana
akm ynnden as kadar saptn belirtmitir. Arlk kuvvetinden dolay kat madde tane
tanmnn aa dorultuda olduunu (i kyya doru), bundan dolay akm ynnden biraz
sapma meydana geldiini ve taban kayma gerilmesi ile tane yrngesi arasndaki asnn
tanmlanmas gerektiini belirtmitir.
30

ekil 3.4 Enine eimli dzlemdeki kat madde partiklnn hareketi (Engelund, 1974)
Aratrmac, tek bir paraca etkili boyuna kuvvetlerin dengesini aadaki ekilde ifade
etmitir.
3
( 1) tan cos
6
D s L
F S d F

=

(3.8)
Burada,
F
D
= Srkleme kuvveti,
F
L
= Kaldrma kuvveti,
s
= Tane zgl arl,
S= Kat maddenin rlatif younluu,
d= Tane ap,
= Dinamik srtnme asdr.
Ayrca, paraca etkili ters yndeki kuvvetlerin bileenleri de aadaki ekilde ifade edilerek
3
( 1) sin tan
6
s L D
S d F F

(3.9)
enine ve boyuna kuvvet bileenlerinin oran tan
tan
tan tan
tan
= (3.10)
olarak ifade edilmitir.
Kat maddenin hareket ynn belirlemek iin (3.10) ifadesinin kullanlabileceini ve bu
yaklamda askdaki kat maddelerin gz nne alnmamas gerektiini belirtmitir.
31

Bu sonular hareketli tabanl bir kanal kvrmndaki kararl ve niform akma uygulanabilir.
Erilik merkezine doru tanan kat madde bileeni gz nne alnmaldr. Kararl akm
durumunda enine kat madde tanm oran sfr olmaldr. Aksi takdirde sabit bir taban elde
edilemez. Bundan dolay, kvrmdaki sekonder akmdan dolay i tarafa doru olan enine
tanm dengelemek iin d kyda derinliin artmasyla enine taban eimi geliir. Sonra
enine taban eiminden dolay i tarafa ynelen tanm, d yndeki bileenle dengelenir. ve
birbirine eit olduunda denge salanm olur. Aratrmaclar, su derinlii ile ilgili de
aadaki ifadeyi vermilerdir.
7tan
y cr

= (3.11)
y=Lokal su derinlii,
c= ntegral sabiti,
= Srtnme asdr. (yaklak 10
0
)
(3.11) ifadesi niform erilikli bir kvrm iin kullanlmaktadr. Pratikte menderesli kvrmlar
niform erilie ve akma sahip deillerdir. Bundan dolay sonraki aamalarda niform
olmayan erilie sahip kvrmlardaki akm gz nne alnm ve erisel koordinatlar
kullanlarak (ekil 3.5) sinzoidal yapdaki bir kvrm iin,

ekil 3.5 Menderesli akm analizinde kullanlan erisel koordinatlar (Engelund, 1974)
1 1 2
cos
s
r R L
= (3.12)
bants verilmitir. Burada,
r= Yerel erilik yarap,
R= r
0
n minimum deeri,
32

L= Kvrm uzunluu,
s= Boyuna erisel koordinat,
n= Enine erisel koordinattr.
(3.12) denklemi basit bir sinzoidal biimli kvrm iin geerlidir. (3.12) denklemi, (3.11)
denklemi yardmyla dzenlenirse aadaki ekli alr.
7tan 7tan
0
2
( ) ( )
cos
R s
y c r n c n
L

= + = (3.13)
Bu denklem, ortalama derinlikle boyutsuz hale getirilirse,
7tan
2
(1 cos )
ort
y n s
h R L

= + (3.14)
olur. Bu ifadenin rnek bir uygulamas ekil 3.6da gsterilmitir. Eer uygun bir srtnme
as seilirse hesaplanan ve llen taban geometrileri arasnda iyi bir paralellik salanr.

ekil 3.6 (3.13) denkleminden elde edilen taban toporafyas (Engelund, 1974)
Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa (1976), tabandaki kayma gerilmesinin ana akmn derinlik
boyunca ortalama hznn (
2
m
V ) karesiyle orantl olduunu belirtmilerdir.
2
0
2
f m
C V
= (3.15)
Burada,
= Akkann zgl ktlesi,
o
= Taban kayma gerilmesi,
C
f
= Srtnme katsaysdr.
33

V
m
ile V
a
arasndaki iliki V
m
= f V
a
eklinde ifade edilmitir. Burada, V
a
=Bir en kesitteki
ortalama hzdr.
Srtnme katsays Manning forml kullanlarak ifade edilirse, C
f
=2gn
2
/h
1/1
, radyal yndeki
kayma gerilme dalm aadaki ekli alr.

2 2 1/ 3 2
r a
gn f h V

= (3.16)
Silindirik koordinatlarda ortalama taban profilinin zamanla deiimi aadaki denklem ile iyi
bir ekilde ifade edilebilir.
( )
1 1
0
1
r
rq
t r r

=

(3.17)
=Rlatif oyulma
=Boluk oran
q
r
=Birim genilikte enine dorultudaki kat madde orandr.
Kararl taban profili aadaki denklem ile iyi bir ekilde ifade edilebilir.
2
2
1
exp 1
2
a a
h r
A
h r

=

(3.18)
( )
1/ 2
* 0
1/ 2
*
3
0
4
1
1
a a D
L
a
s
D
u V C
A F
C
k u
gd
C

=

+

(3.19)
Maksimum oyulma derinlii ise aadaki ekilde ifade edilmitir. h=h
a
+ , = Rlatif
oyulma, h
a
=Bir en kesitteki ortalama su derinlii
2
2
1
exp 1 1
2
a a
r
A
h r

=

(3.20)

34

4. BORU HATLARI ETRAFINDAK OYULMA MEKANZMASI LE LGL
YAPILAN ALIMALAR
4.1 Kararl Akm Etkisindeki Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Yerel
Oyulmalarla lgili Aratrmalar
Chao ve Hennessy (1972):
Chao ve Hennessy (1972), yalnz akm halinde denizalt boru hatlar etrafndaki maksimum
oyulma derinliklerinin deerlendirmesini yapmtr. almalar u admlardan olumaktadr:
1) Gelen akmn, oyulma ukurundan geerken sahip olduu jet hz ve debinin
hesaplanmas.
2) Oyulma ukurundaki jet hz, boru ile taban arasndaki aklktaki taban kat madde kayma
gerilmesi kritik kayma gerilmesine eit oluncaya kadar oyulmay devam ettirmektedir.
Oyulma ukuru geniledike, jet hz da azalr. Oyulma derinliinin hesaplamalar
vastasyla bulunabilmesi iin oyulmann temiz su artlarnda gereklemesi, dolaysyla
oyulma ukuruna kat madde tanm olmamas gerekmektedir. Kat madde tanmnn
sz konusu olduu durumlarda dinamik denge halinde, membadan tanarak oyulma
ukuruna giren kat madde miktar ile ukurdan kan kat madde miktar eittir.
Yazarlar, iki boyutlu potansiyel akm teorisinden yola karak, q
bot
, oyulma ukuru birim
geniliinden geen debi ve V
avg,
ortalama jet hz olmak zere;
q
bot
= V
0
[H
m
-R
2
/(2H
m
-R)] H
m
R iin (4.1)
V
avg
= q
bot
/(H
m
-R)= V
0
[(2(H
m
/R)
2
-(H
m
/R)-1)/(2(H
m
/R)
2
-3(H
m
/R)+1)] H
m
R iin (4.2)
ifadeleri ile verilmitir. Burada,
V
0
=borunun zerindeki rahatsz edilmemi akm hz,
R=boru yarap,
H
m
=boru merkezinden itibaren llen oyulma derinliidir.

35

ekil 4.1 Chao ve Hennessy (1972) tarafndan verilmi deikenler (Chao ve Hennessy, 1972)
ekil 4.1, 4.1 ve 4.2 nolu denklemlerde kullanlan deikenleri gstermektedir. Bu metodun
kullanlmasndaki asl saknca, zme ulama yolunda potansiyel akm teorisinden
faydalanmasdr. Gerek akkanlarda, akm ideal deildir ve borunun mansabnda snr
tabakasndan ayrlma gerekleir. Bu akm alann etkilemektedir. nerilen bu hesaplama
yntemi oyulma ukurundaki debi ve jet hz iin byk deerler vermektedir. Ayn zamanda
bu yntem oyulma ukurundaki taban malzemesi iin kritik kayma gerilmesi hesabn
gerektirmektedir. Ancak aratrmaclar kritik kayma gerilmesinin nasl hesapland hakknda
bilgi vermemilerdir.
Kjeldsen et al. (1973):
Kjeldsen et al. (1973), deniz altndaki zemine yerletirilmi ve tek ynl akma maruz boru
hatlar etrafndaki yerel oyulmay aratrmlardr.
Oyulma derinlii ile ilgili olarak;
S: Boru tabanndan itibaren oyulma derinlii;
V
0
2
/2g: Hz yk;
D: Boru ap olmak zere:
S=0,972(V
0
2
/2g)
0,2
D
0,8
(4.3)
ampirik eitliini nermilerdir. 4.3 denklemi, balangta zemine oturan borularn deney
artlar iin nerilmitir. Bu denklem, oyulma derinliinin, sadece akm hzna ve boru apna
bal olarak deimekte olduunu, bunun yannda akm derinlii ve taban malzemesi apnn
olaya etkisinin olmadn kabul eder. Akm hz ve tane ap dikkate alnarak Shields
parametresi hesaplandnda deney artlarnn hareketli taban durumu iin olduu
grlmektedir. Bu durumda kat madde tanm olduundan, oyulma ukurunun memba
tarafndan srekli olarak kat madde ile beslendiini ortaya koymaktadr.
36

Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa (1976):
Aratrmaclar, kvrm giriinden itibaren kayma gerilmelerini =20
0
, =51
0
, =81
0
, =165
0
,
=180
0
ve =216
0
daki 7 en kesitte lmlerdir (25 lt/s debi deerinde). Dalmlar =81
0
de
en iyi geliimi gstermi ve deneysel sonular ile (3.17) denklemi karlatrlarak ekil
4.2ada verilmitir. ekil 4.2bde enine dorultuda boyuna akmn hz dalm grlmektedir
(V
m
=Derinlik boyunca ortalama boyuna hz). ekil 4.3de deneysel sonular karlatrlmtr
(V
= Boyuna hz).

ekil 4.2 (a) Taban kayma gerilmesinin enine dalm (b) Derinlik boyunca ortalama boyuna
akmn enine dalm (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976)
37

ekil 4.3 Derinlik boyunca boyuna hz (V
) dalm (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976)

ekil 4.4.a ve 4.4.bde hz dalmnn enine bileeni gsterilmi ve deneysel sonular
deerlendirilmitir. Ky yaknlar haricinde sekonder akmn dey bileeni daha etkin
olmaktadr. Deneysel ve teorik deerler arasnda iyi bir iliki salanmtr. De Vriend (1971),
Reynolds denklemlerindeki lineer olmayan konvektif (tamsal) terimlerin ihmal edilmesinin
sekonder akm kk kardn ifade etmitir. Bundan dolay teorik ve deneysel deerler
arasnda biraz farkllk grlmektedir.
38

ekil 4.4 Enine akmn (V
r
) dalm; (a) Q=20 lt/s; (b) Q=10 lt/s (Kikkawa, Ikeda ve
Kitagawa, 1976)
ekil 4.5.a ve 4.5.bde hareketli tabanl deneyler iin enine taban profilinin zamanla deiimi
gsterilmitir. (3.17) denkleminden hesaplanan nmerik deerlerle, deneysel deerler
karlatrlm ve iyi bir uygunluk gstermitir. Balang oyulma halinde, boyuna dorultuda
btn blgelerde niform oyulma grlmtr. Oyulma derinlii artarken taban dalgalarnn
geliimi artmakta ve ykseklikleri de zamanla bymektedir.
39

ekil 4.5 Enine taban profilinin zamanla deiimi (a) Q=25 lt/s; (b) Q=10 lt/s (Kikkawa,
Ikeda ve Kitagawa, 1976)
Deneyler tamamlandktan sonra kanaln i, orta ve d kysndan numuneler alnm ve
granlometrik dalm karlmtr (ekil 4.6). ekilden de grld gibi d kyda kaba, i
kyda ince malzeme birikmitir. Bunun nedeninin ince malzemenin kaba malzemeden daha
kolay tanmas olarak ifade edilmitir. Tane tabakalamasnn sekonder akmdan
kaynaklandn belirtmilerdir.

ekil 4.6 Kvrml kanalda tabakalama olay (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976)
40

Bijker ve Leeuwestein (1984):
Bijker ve Leeuwestein (1984), deniz tabanna yerletirilmi bir boru hattnn, hz profilinin
tabana yakn blmnn etkisinde kald akm alann bozarak taban malzemesinin
erozyonuna ve ylmasna neden olduunu belirtmilerdir. Aratrmaclar kararl akm
artlarnda almlardr.
Hareketli tabana yerletirilmi, tek ynl akma maruz bir boru hatt evresinde erozyon veya
ylmann farkl blgede gerekletii aratrmaclar tarafndan belirtilmitir:
1) Borunun membandaki vortekslerden kaynaklanan ve yine boru membanda gerekleen
oyulma ya da ylma,
2) Ana akmn boruyu getikten sonra tabana ulamasyla ve borunun mansabnda art-iz
blgesindeki trblansl akm yaps nedeniyle, mansab tarafnda gerekleen oyulma ya
da ylma,
3) Boru altnda artan akm hz nedeniyle meydana gelen oyulma blgesi (tnel erozyonu)
olarak tanmlamlardr.
Aratrmaclar, boru etrafndaki erozyonun ana sebebi olarak, borunun etrafndaki akmn
tama kapasitesindeki yerel art gstermilerdir. Tama kapasitesindeki azalmaya bal
olarak ylma olay grlr.
Bijker ve Leeuwestein (1984); Kjeldsen et al. (1973); brahim ve Nalluri (1985) isimli
aratrmaclar, yaptklar kapsaml aratrmalar sonucu, denizalt boru hatlar etrafnda
gerekleen oyulma derinliklerinin belirlenebilmesi iin ampirik eitlikler vermiler ve bu
eitliklerde hz, boru ap, taban malzemesi ap, akm derinlii gibi parametreleri gz nne
almlardr. Bu deneysel almalarn ou borunun, zemin zerine oturtulmas ile
gerekletirilmitir. Ancak, Bijker ve Leeuwestein (1984), ksmen gml borular zerinde de
bir takm aratrmalar yapmlar ve gmme derinlii ile boru apnn oran olan e/Dnin art
ile oyulma derinliinin azaldn belirtmilerdir. e/D oran 0,5-0,7 seviyesine ulatnda ise
boru altnda, oyulma olmadn belirtmilerdir. Ancak, aratrmaclar bu deneyleri hangi
akm artlarnda gerekletirdiklerini ifade etmemilerdir.
Delft Teknoloji niversitesinde Yaplan almalar:
Delft Teknik niversitesinde denizalt boru hatlar etrafndaki oyulmalarn hesaplanmasnda
kullanlmak zere oyulma olaynn mekanii ile ilgili bir metot zerinde allmtr. Boru
41

etrafndaki akmn urad deiiklik ve buna karlk taban malzemesinin vermi olduu
tepki incelenmitir.
Hollandal bir aratrma grubu (Hulsbergen, 1984, Leeuwestein et al., 1985), denizalt boru
hatlar etrafndaki oyulma derinliklerinin hesaplanabilmesi amacyla Kjeldsen et al. tarafndan
gerekletirilmi bir model testi serilerinin sonularn kullanarak, farkl bir ampirik eitlik
ne srmlerdir.
S= 0,929(V
0
2
/2g)
0,26
xD
0,78
xd
50
-0,04
(4.4)
Hollandal bu alma grubunun vermi olduu eitlikte, Kjeldsenin vermi olduu eitliin
tersine, taban malzemesi apnn, oyulma olayna etkisi olduu grlmektedir. Aratrmaclar,
prototip oyulma derinliinin tahmininde kullanlmak zere bir lek serisi vastasyla, daha
byk boru aplar ve akm hzlar iin meydana gelebilecek oyulma derinliklerinin tahmin
edilebileceini ifade etmilerdir.
Ayrca, tek ynl akm artlar altndaki oyulma derinliklerinin daima basit dalga hareketi
artlarndakinden ya da ayn taban kayma gerilmelerine sahip dalga ve akmlarn birletirilmi
etkilerinden oluan oyulma derinliklerinden daha byk olduu belirtilmitir.
brahim ve Nalluri (1986):
brahim ve Nalluri (1986) ise sadece tek ynl akm artlarnda, deniz alt boru hatlar
etrafndaki yerel oyulmayla ilgili Newcastle niversitesinde yaplan kapsaml bir deneysel
alma neticesinde iki ampirik eitlik nermileridir. Bu iki eitlik yledir:
Temiz su durumu iin (V
0
/V
kr
<1);
S/D= 4,706(V
0
/V
kr
)
0,89
(V
0
/(gy
n
)
0,5
)
1,43
+ 0,06 (4.5)
Hareketli taban durumu iin (V
0
/V
kr
>1);
S/D= 0,084(V
0
/V
kr
)
-0,3
(V
0
/(gy
n
)
0,5
)
-0,16
+ 1,33 (4.6)
Burada:
V
0
=Ortalama akm hz,
V
kr
=Taban malzemesi hareketi iin kritik hz,
g=Yerekimi ivmesi,
y
n
=Akm derinliidir.
42

Aratrmaclar, 4.5 ve 4.6 denklemlerinde, Kjeldsenin vermi olduu 4.3 denklemindeki gibi,
oyulma derinliinin akm hz ve boru ap gibi parametrelere bal olarak deitiini
belirtmilerdir. Buna ek olarak analizlerine, akm derinliinin etkisini de dahil etmilerdir.
Denklem 4.5de, oyulma derinlii, akm hzyla doru orantl, akm derinlii ile ters orantl
olarak deiirken, denklem 4.6da tam tersidir. Ortaya kan bu elikinin nedeni, bu
denklemlerin tamamyla eri uydurma yoluyla tretilmesi ve oyulma olaynn fiziksel
aklamasna yeterince nem verilmemesidir. Ayrca 4.6 denklemindeki 1,33 sabiti, ok
byk olduundan, akm hz ve yksekliinin oyulmaya etkisi glgede kalmtr. Akm
hznn sfr olmas halinde oyulma derinliinin 1,33 olduu grlmektedir. Aratrmaclarn
vermi olduu bu denklemlere bakldnda, taban malzemesinin ap, kritik hza dolayl
etkisi olurken, oyulma olayna etkisi olmad grlr.
Temiz su oyulmas artlarnda yaplan deneylerden elde edilen veriler ile 4.5 denklemi
kullanlarak hesaplanan veriler karlatrldnda, hesaplanan verilerin deney sonularndan
kk kald tespit edilmitir. Bunun nedeni brahim ve Nallurinin (1986) vermi olduu
denklemlerin, 3-4 saatlik bekleme sresi sonucunda ulalan temiz su oyulma derinlikleri gz
nne alnarak elde edilmi olmasdr. Oysa temiz su oyulmalarnda denge durumuna
eriilebilmesi iin deneylerin 2-3 gn srmesi gerekmektedir. Bu almada elde edilen
sonulara gre 3-4 saatlik deney sresinde temiz su oyulma derinlii dengesinin sadece %50 -
%70 ne ular. Deney sresi brahim ve Nallurinin (1986) verilerinde dk oyulma
derinliinin elde edilmesinin en nemli sebebidir.
Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda (1987):
Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda (1987), sabit erilikli kvrml kanallarda tabakalama ve taban
toporafyas iin matematiksel bir model gelitirilmilerdir. Deneysel almalar ve pratik
uygulamalarla model sonularn karlatrlmlardr.
Aratrmaclar, tabakalama olayn u ekilde aklamaya almlardr; kohezyonsuz ve ask
halinde olmayan taban malzemesine sahip geni, niform erilikli bir kanalda, kritik kayma
gerilmesinden daha byk deerlerde taban malzemeleri harekete geerek kvrmn d
kysnda oyulmaya ve i kysnda ise ylmaya sebep olurlar. Bir taneye etkiyen enine
akkan kuvveti enine arlk kuvvetine eit olduu zaman kararl bir taban profili elde edilir.
Sekonder hareketten dolay aa ynl arlk kuvveti yukar ynl akkan kuvvetinden
byk olduu zaman kanal eksenindeki iri bir partikl d kyya doru bir hareket yapar.
nce bir partikln aa ynl arlk kuvveti yukar ynl akkan kuvvetinden kk ise
43

tane kvrmn i tarafna doru hareket eder. Bu ekilde kvrmda tabakalama olay meydana
gelir.
Aratrmaclar, enine taban toporafyas ve enine taban malzemesinin dalm ile ilgili
ifadeler gelitirmilerdir. Enine taban toporafyas ile ilgili aadaki ifadeyi vermilerdir.
2
2 * *
*
*
1.941 1.226
5.382
e
e e
e c
u
u u dh r h
f
dr r r Sgd
+

=

(4.7)
Burada; h=Lokal derinlik, d=tane bykl, S= batm tane zgl arldr ((
s
-)/ ).
Enine taban malzemesi dalm iin de,
1
( )
e
dd r
dr d br
=
(4.8)
vermilerdir. Burada, b Kanal genilii ve (d) sekonder akm fonksiyonudur.
Aratrmaclar, deneysel almalardan elde ettikleri enine tane byklk dalmlarn (4.8)
denklemiyle kyaslayarak ekil 4.7de ve enine taban toporafyasn da (4.7) denklemiyle
karlatrarak ekil 4.8de vermilerdir.

ekil 4.7 Enine tane bykl dalm (Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda, 1987)
44

ekil 4.8 Enine taban profili (Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda, 1987)
Aratrmaclar, gelitirdikleri teorik yaklamlar gerek bir akarsu uygulayarak ekil 4.9da
gstermilerdir. ekil 4.9.ada deneysel sonularda olduu gibi tane bykl d kyda
hzlca artmaktadr. ekil 4.9.bde d kydaki kaba taban malzemesi enine taban eimini
nemli lde azaltmaktadr.
Aratrmaclar yaptklar deneysel ve teorik almalardan aadaki sonulara varmlardr;
Kaba malzeme d kyya doru ilerlemekte ve bu blgede byk bir art gstermektedir.
Tabakalama, kvrmn d kysnda enine taban eiminde nemli bir azalmaya neden
olmaktadr. Lower Wabash nehrinde tabakalamadan dolay maksimum oyulma %30-40
civarnda azalmtr. Bu etki ask malzemesinden kaynaklanandan (oyulma artndan) ok
daha fazladr ve bu almada ask malzemesinden dolay maksimum derinlik %3-4 civarnda
artmtr.
45

ekil 4.9 (a) Helm nehrinin kvrmnda taban malzemesi dalmnn tahmini ve llen
deerlerinin karlatrlmas, (b) Taban toporafyas iin tahmin ve llen deerlerin
karlatrlmas (Ikeda, Yamasaka ve Chiyoda, 1987)
Deneysel sonulardan; hidrografn karakteristiklerinin taban toporafyas ve enine kat
madde dalm zerinde belirgin bir etkisi olduunu, hidrografn dikliinin artmasyla d
kyda daha byk oyulma derinlikleri ve i kyda daha byk ylma yksekliklerinin
olutuunu belirtmilerdir. Ayrca hidrografn fazla dik oranlarnda d kyda kaba, i kyda
ise ince malzemenin biriktiini gzlemlemilerdir.
Maza (1987):
Boru hatlar altndaki oyulmann, boru ve dzgn taban arasndaki boyutsuz aklk ve akmn
Froude saysnn fonksiyonu olabileceini gstermitir. Mazaya gre (1987), deneylerden
elde edilen sonular dikkate alnarak hazrlanm ekil 4.10daki erilere baklarak oyulma
derinlii tahmin edilebilir. ekil 4.10da, e= bozulmam taban ile boru arasndaki aklk
(pozitif ya da negatif olabilir), Fr=Froude says, y
n
=normal derinlik, S=borunun altnda,
orijinal dip seviyeden itibaren llen debi oyulma derinlii, V
0
=akmn ortalama hz olmak
zere , boyutsuz parametreler e/D, Fr ve S/Ddir ve D=boru apn gstermektedir.
46

ekil 4.10 e/D ve Froude saysnn fonksiyonu olarak boru hatlar altndaki yerel oyulmalarn
deiimi (Maza, 1987)
ekil 4.10da grlen eriler, boru hatt altndaki maksimum oyulmann, verilen e/D ve Fr
deerlerinin bir fonksiyonu olarak bulunmasn salar. Mazaya gre (1987) boru hatt
altndaki oyulma, boruyu, akm tarafndan evrelenemeyecei ya da erozyona maruz olmad
bir derinlie yerletirerek nlenebilir.
Boru hatt tarafndan blokaj etkisine maruz kalm bir akm kesitinde, yerel Froude saylar,
yaklaan akmn ortalama Froude saysndan farkllk gsterebilir. Yine de, deforme olmu
yatak ile akm arasndaki etkileimin deiimini, dzgn taban Froude says temsil edebilir.
Boru hatt altndaki oyulma, boru altndaki basn dalmlarna bal olarak gelien duran
dalga formasyonlar nedeniyle yerekimi etkilerine de baldr.
Mao (1988):
Mao (1988), zemine oturtulmu denizalt boru hatlar etrafnda tip vorteksin gerekletiini
belirtmitir. ekil 4.11 (a)da grld gibi, A vorteksi borunun burnunda, B ve C
vorteksleri, borunun mansabnda oluur.
Borunun memba ve mansap ksmlar arasndaki basn farkndan dolay boru altnda yeralt
suyu akm oluur. Maoya (1988) gre, yeralt suyu akm, dorudan taban malzemesinin
hareketine sebep olmasa da, tanelerin hareket etme kabiliyetlerini artrarak, tabandaki
47

stabilitenin bozulmasna etki yapmaktadr. Bylece, yeralt suyu akm ve vortekslerin
etkisiyle almaya balayan boru alt, zamanla daha fazla taban malzemesinin tanmasyla,
byk bir oyulma ukuruna dnr. ekil 4.11 (c)de oyulma srecinin balangc aka
grlmektedir.

ekil 4.11 Oyulma balangc ve vorteks sistemi (Mao, 1988)
ekil 4.11de grld gibi boru hatt etrafnda oluan A ve C vorteksleri birbirlerine ters
ynde ve borudan uzaklaan dorultuda taban malzemesini tamaktadrlar. Dier taraftan, B
vorteksi taban malzemesini boruya doru getirmektedir; ancak bu vorteksin etki alannn C
vorteksi ile snrland belirlenmitir. Bu nedenle Maoya (1988) gre, ekil 4.11de grlen
C tipi vorteksin, oyulmann balangcna etkisi ok fazla deildir ve B tipi vorteksin
glgesinde kalr.
Aratrmac oyulma olaynn balamasnn rahatsz edilmemi akm hzna bal
olduunu belirtmitir. Akm hznn bymesi durumunda vortekslerin iddeti de artmakta,
borunun her iki tarafndaki basn fark artarak oyulmann balamas kolaylamaktadr. ok
kk rahatsz edilmemi akm hzlarnda yerel oyulma mekanizmasnn tam olarak
gelimedii ve boru hatt altnda oyulmann balamad belirtilmitir. Birletirilmi
vortekslern ve dip akm etkisiyle daha fazla kum paracklar uzaa tanr. Sonunda borunun
48

altnda kk bir aklk oluturulur. Su borunun altndan akmaya baladktan sonra
membadaki vorteksler kaybolur, yaklak olarak borunun altndaki akm hz stndekine eit
olur ve yksek hz gl tnel erozyonuna sebep olur.
Oyulma ukuru gelitikten sonra, borunun arkasnda vorteks yaylmas olur (ekil 4.12 (b)).
Oyulma ukuru, oyulma ilemi dengeye ulatnda yaklak olarak simetrik vorteks
yaylmasna izin veren hafif bir mansap eimine sahiptir ( Jensenet ol 1990). Bu mansap akm
yata, memba akmndan iki sebepten dolay daha fazla andrr.
(1) Daha yksek trblans seviyesi,
(2) Aknt yn vortekslerdeki anlk hzn, iki yada daha fazla faktr tarafndan durgun
akm hzn amasdr. Bu ykseltilmi erozyonun sonucu olarak, mansap eimi daha
hafif olur ve oyulma profili bir asimetrik ekil tarafndan karakterize edilir (Sumer et
al.1988).

ekil 4.12 Balama ileminin grafii ( Jensenet ol 1990)
Akm yn salnml olduunda, boru hattnn her iki yannda mansap art-iz sistemi
oluur. Mansap hafif bir eim veren Lee-wake erozyonu ekil 4.13de gsterildii gibi
borunun her iki yannda oluur.

ekil 4.13 Dalgalar altndaki oyulma ukurunun grafii (Sumer et al.1988)

49

Smer et al. (1988):
Smer ve arkadalar (1988) yapm olduklar almada kararl akma maruz boru hatlar
altndaki oyulma zerine art-iz etkisini aratrmlardr. Yapm olduklar deneyler, borudan
dzenli olarak salan ve mansap ynnde tanan byk lekli vortekslerin oluturduu art-
iz akmnn, borunun mansabnda oyulma oluturduunu gstermitir. Boru hattnn gel-git
akm veya dalgaya maruz kalmas halinde, borunun mansabndaki oyulma ileminin
anlalabilmesi iin ncelikle tek ynl akm halinin incelenmesinin nemli olduunu
belirtmilerdir.
Aratrmaclar vorteks salmlarnn oyulma olgusu zerine etkisini aratrmak iin kontrollu
koullar altnda bir seri deney yapmlardr. Bu deneylerde boru hatt, vorteks salmlarndan
baka etkileri minimuma indirgemek iin tabandan yeterince byk aklkta yerletirilmi ve
Shields parametresi de 0.018 gibi olduka kk bir deer seilmitir. ekil 4.14 oyulmann
borunun tam altnda deil biraz mansabnda balayp gelitiini gsterdiinden, oyulmann
art-iz etkisi ile meydana geldii belirtilmitir.

ekil 4.14 Oyulma profilleri (t=400 dk.),
*
=0.018, D=100 mm, V
0
=25 cm/s (Smer et al.,
1988)
Taban boyunca vorteks salmlarnn etkiledii blge sonlu bir uzunlua sahiptir. Yaplan
deneyler sonucunda e/D orannn 0.6 olduunda taban boyunca vortekslerin etkiledii
50

blgenin uzunluu x/D8dir. e/D=0.2den kk olduunda vorteks salmlarnn
snmlendii bilinmektedir. Boru ile taban arasndaki mesafe azaldka vorteks salmlarnn
etkiledii blgenin uzunluunun azalmasndan dolay mansap oyulmasnn akm
dorultusunda azald belirtilmitir.
Bu alma reynolds saysnn 1-2.5x10
4
deerleri arasnda nehir rejiminde yrtlmtr.
Ancak reynolds saysnn byk deerlerinde, oyulma mekanizmasna hakim olan vorteks
salmlar muhafaza edildiinden bu ekil deimemektedir. Ayrca prototipte borunun
yzeyi deniz canllar ile kaplanarak k
s
/D > 3x10
-3
artn saladnda tamamen przl cidar
gibi davrandndan bu durumda vorteks salm zerine reynolds saysnn etkisinin
kaybolduu belirtilmitir.
Chiew (1990-1991):
Chiew (1990), hareketli tabandaki denizalt boru hatlar evresinde meydana gelen yerel
oyulmann mekaniinin anlalabilmesi iin tek ynl akm artlarnda detayl bir deneysel
alma gerekletirmitir. Aratrmac, tnel oyulmasnn akm derinliinin azalmasyla e
zamanl olarak baladn belirtmitir. Oyulmann, borunun mansabnda balad ve
borulanmann etkisiyle malzemenin boru altndan fkrma eklinde mansap tarafna doru
hareketlendii grlmtr. Mansap evrileri, borunun membanda bir dk basn alan
yaratr ve boru altnda tnel eklinde bir oyulma gerekleir. Tnelden tanan taban
malzemesinin oyulma ukurunun mansabnda yaklak olarak boru apnn yars
yksekliinde kum eii oluturduu ve zamanla bu kum eiinin mansaba doru ilerledii
gzlenmitir. Art-iz blgesindeki trblans ile borunun zerinden geen ana akmn
birlemesi sonucunda mansap erozyonunun baskn olmaya balad, bylece oyulma
derinliinin dinamik dengeye ulancaya kadar devam ettii belirtilmitir.
Aratrmac, boru hattn 1/16 D ve 1/2 D ye kadar gmerek be farkl akm derinliinde,
farkl boru ap kullanarak deneylerini yrtmtr. ekil 4.15 (1)de yerletirilen borular
iin, y
n
/D deerinin 3,5ten byk deerlerinde tnel oyulmas grlmeyecei, eer boru
(2)de yerletirilirse, hibir rlatif akm derinliinde tnel oyulmas gereklemeyecei
belirtilmitir. Her iki rnekte de oyulmann meydana gelmedii hallerde, art-iz blgesindeki
ters akmn, ekil 4.16da grld gibi taban malzemesini borunun mansap tarafn
tamamen kapatncaya kadar memba ynne doru tadn ve tnel oyulmasnn balamasn
engellediini gzlemlemitir.
51

ekil 4.15 Deneylerde uygulanan boru gmme boyutlar (Chiew, 1990)

ekil 4.16 Tnel oyulmas gereklemediinde meydana gelen oyulma biimi (Chiew, 1990)
Bir denizalt boru hattnda, membadaki durgunluk basnc ve boru mansabnn ayrlma
blgesindeki dk basn tarafndan basn gradyan meydana gelir. Mansap basn
gradyannn, taban malzemesinin sahip olduu boluk suyu gradyann amas halinde,
borulanma oluur. Borunun mansabndaki kat madde bu hzlandrc artla karlatnda
kum tanelerinin arlklar azalmakta ve bu taban malzemesi mansaba doru tanmaktadr.
Erozyon olay ilerleyen bir olgudur. Taban erozyona uradka kat madde hareketi, basn
gradyanndaki art miktar ile azalmaktadr. Membada, ekil 4.11 (a)da verilen A tipi bir
vorteks oluur ve taban malzemesinin kolayca kazlmasna sebep olur. Sonu olarak,
borulanma ve vortekslerin etkileri birleerek, boru altnda tnel oyulmasna neden olurlar.
Chiew (1990) tarafndan yaplan deneysel almalarda, boru etrafndaki basn gradyannn
bykl llmtr. Bu deerler, boluk suyu gradyan ile karlatrlmtr. Yaplan
karlatrma, hangi artlarda oyulmann gerekleip gereklemediini ortaya koymutur.
ekil 4.17 ve izelge 4.1, silindir etrafnda llen basn dalmlarn ve mansap basn
gradyann gstermektedir. Ayrca izelge 4.1de, memba ve mansap arasndaki basn
farklar deerlendirilerek hesaplanan ortalama basn gradyanlar da yer almaktadr.
Sonulara pozisyonundaki boru iin, mansab basn gradyannn, boluk suyu gradyann
52

(i
f
= 0,9) atn, b pozisyonundaki boru iin ise amadn gstermitir. a pozisyonundaki
boruda tnel oyulmas gereklemi, b pozisyonundaki boruda gereklememitir. Bu da bize,
tnel oyulmasnn balangcnda borulanmann etkin rol oynadn gstermektedir.

ekil 4.17 Boru hatt etrafndaki basn dalmlar (Chiew, 1990)
izelge 4.1 a ve b pozisyonlarndaki borular iin basn gradyanlarnn karlatrlmas
(Chiew, 1990)

Basn Gradyanlar

Pozisyon
(1)

Mansap
(2)

Ortalama
(3)

i
f

(4)

Sonular
(5)
1

2
12 mm/6.3 mm
(1.91)
3 mm/6.3 mm
(0.48)
26 mm/24.3 mm
(1.07)
11 mm/75.4 mm
(0.15)
0.9

0.9
Borulanma
olur
Borulanma
olmaz

53

Aratrmac oyulmann, y
n
/Dnin kk deerlerinde gerekletiini sylemi ve oyulmann,
borunun mansap ksmnda baladn ifade etmitir.
Kohezyonsuz zeminler iin bu tip bir erozyonun, boluk suyu gradyann;
i
f
= (1-n)(-1) (4.9)
bantsndaki deerin almasyla gerekletii belirtilmitir. Burada, n = porozite, = rlatif
younluktur (Bowles, 1984).
Aratrmac hangi basn gradyannda, nasl bir tnel oyulmas olduunu belirlemek amacyla
bir dizi deney yapmtr. Sonular, genellikle zemin mekaniinde kullanlan boluk suyu
gradyan formlnn (4.9 bants), denizalt boru hatlar etrafndaki oyulmalar sz konusu
olduunda da kullanlabileceini gstermitir. izelge 4.2, deneylerden elde edilen kritik
basn gradyanlarn gstermektedir. Bu tabloda, hesaplanarak bulunan boluk suyu gradyan
ile kritik basn gradyanlar arasndaki yaknlk dikkat ekmektedir. Eer bir kum tabakas
ierisinde suyun yukarya doru akm tabandaki kat maddenin arln yenecek kadar
byk yer alt suyu basnc uygularsa, kat madde normalden daha hzl harekete
balamaktadr. Hatta daha byk bir akm kat maddeyi ask haline bile geirebilir. Chiew
(1990)in aratrmas, borulanma ile tnel oyulmas balangc arasndaki ilikinin nemini
gstermitir.
izelge 4.2 Ortalama basn gradyanlar (Chiew, 1990)
Borunun
gmlme
derinlii e
(mm)
(1)
Borunun akta
kalan ksmnn
ykseklii (mm)
(2)
Boru srt ile su
seviyesi
arasndaki mesafe
(mm)
(3)
Ortalama basn
gradyanlar

(4)
i
f
(5)
3
17
24
37
45
31
24
11
25
55
68
24
1,03
0,90
0,90
0,95
0,9
0,9
0,9
0,9

54

Oyulma ukuruna doru yaklaan bir akm iki bileene ayrlr. Chiew (1991), s ve ak
kanallarda yapm olduu deneyler sonucunda, oyulma ukurundan geen akm miktarnn,
bozulmam akm derinlii, y
n
, boru ap, D ve bozulmam taban ile boru arasndaki aklk,
e gibi parametrelere bal olarak deitiini belirtmitir. Byk rlatif akm derinliklerinde,
daha kk boluk akm meydana gelmektedir. nk yksek akm derinliklerinde, yaklaan
akm borunun altndan gemek yerine ynn deitirerek stnden akp geer. Bylece daha
kk miktarda akm, boru altndaki oyulma ukurundan geebilir. ekil 4.18de Chiewin
(1991) elde etmi olduu ampirik fonksiyon gsterilmitir.
ekil 4.19da da akm derinlii parametresi, y
n
/D, boluktan geen akmn gelen akma oran,
q (q
bot
/q
0
), ile ilikili olarak ampirik bir fonksiyon verilmitir. ekil 4.19da, ekil 4.18den
farkl olarak, e/Dnin olaya etkisi olmad grlmektedir. ekil 4.19da ekil 4.18 gibi, akm
derinliinin artmasyla boru alt boluk akmnn azaldn belirtmektedir. ekil 4.19daki
eriler kullanlarak boluk akm oran tayin edilebilir.

ekil 4.18 Chiew tarafndan verilmi, y
n
/Dnin q ve e/D parametrelerine bal olarak deitii
grafik (Chiew, 1991)
55

ekil 4.19 y
n
/Dnin q ye bal deiimi (Chiew, 1991)
Chiew (1991)e gre, bir oyulmann maksimum denge oyulmas haline ulaabilmesi iin u
artlarn salanmas gerekir:
1) Temiz su oyulmas artlarnda, taban malzemesi tanm yokken, yatak kayma
gerilmesinin, taban malzemesi hareketinin kritik kayma gerilmesine eit olmas
durumunda;
2) Tek ynl akm artlarnda maksimum oyulma derinliine ulalabilir.
ekil 4.20de, yukardaki akm artlarnda gereklemi tipik bir oyulma profili
grlmektedir.
56

ekil 4.20 Tipik denge oyulma profili (Chiew, 1991).
Aratrmac konu ile ilgili, u iki soruya cevap verilmesinin nemli olduunu ifade etmitir:
1) Yaklaan akm, boruya temas ettiinde, gelen akmn ne kadarnn oyulma ukurundan,
yani boru altndan getii bilinmelidir. nk bu, oyulma ukuru boyutlarn dorudan
etkilemektedir.
2) Oyulma ukurunun, memba yz eimindeki kritik kayma gerilmesi nedir?
Denge durumuna gelmi tipik bir oyulma ukuru, ekil 4.20de grld zere, simetrik bir
ekle sahip deildir. Eim, borunun memba ksmnda byk, mansap ksmnda ise daha
kktr. Chiew (1991)e gre, memba, eimi %20-28 aralnda gereklemektedir. Elde
edilen bu alar nemlidir nk, buradan yola karak, oyulma ukurundaki gerek kayma
gerilmesine ulalabilir. Gnmzde birok mhendis, taban hareketi balangcn Shieldsin
vermi olduu fonksiyonla aklamay yeterli grmektedir. Ancak bu fonksiyon sadece yatay
ya da yataya yakn zemin eimlerinde kullanlabilmektedir.
Aratrmac yapt deneylerde, oyulma ukurundaki taban malzemesinin kritik kayma
gerilmesi, dik eime ramen, Shieldsin verdii fonksiyonla bulunan sonuca olduka
yakndr. Bunun sebebi boru arkasnda meydana gelen ters evrilerdir. Bu ters evriler, taban
malzemesinin kritik kayma gerilmesini dorudan etkilemektedir.

57

Moncada ve Aguirre (1999):
Moncada ve Aguirre (1999) ise akarsular geen ve akma dik ekilde yerletirilmi boru
hatlarndaki oyulma olayn etkileyen parametreleri, V
0
, ortalama akm hz, y
n
, normal akm
derinlii, , suyun zgl ktlesi,
s,
taban malzemesinin zgl ktlesi, , suyun dinamik
viskozitesi, j
o
, enerji izgisi eimi, B, kanal genilii, d
50,
taban malzemesi ap, D, boru ap
(veya kutu kesitte akma dik engel ykseklii), e, bozulmam taban ile boru arasndaki
aklk, g, yerekimi ivmesi olarak sralamlardr (ekil 4.21). Oyulma ukuru derinlii S ve
oyulma ukuru genilii L, dengeye ulatnda bu parametreler arasndaki ilikinin aadaki
deikenlere bal olduunu belirtmilerdir.
S,L=f
1,2
(V
0
, y
n
, ,
s
, , j
o
, B, d
50
, D, e, g) (4.10)
Aratrmaclar, 4.10 eitliindeki deikenlere Buckingham teoremi uygulayarak, rlatif
denge oyulma derinlii (S/D) ve rlatif denge oyulma ukuru geniliinin (L/D) aadaki
boyutsuz parametrelere baml olduunu gstermilerdir :
S/D, L/D=f
3,4
(y
n
/d
50
, y
n
/D, j
o
, y
n
/B, Fr, Re,
*
, e
*
) (4.11)
4.11 denkleminde Fr, engelden nce ana kanaldaki akmn Froude says (V
0
/(g.y
n
)
1/2
), Re,
boru Reynolds says (V
0
.D./),
*
kat madde geiine bal olarak verilmi boyutsuz
Shields parametresi (y
n
.j
o
/.d
50
), e
*
borunun dz tabandan rlatif akl (e/D) ve =(
s
- )/
rlatif younluktur.

ekil 4.21 Oyulma ukuru boyutlar (Moncada ve Aguirre, 1999)

58

ekil 4.22 (a) Rlatif oyulma derinliinin (S/D) Re ve
*
ile deiimi; (b) rlatif oyulma
derinliinin (S/D) Re ve Fr ile deiimi (Moncada ve Aguirre, 1999)
ekil 4.22deki iki grafikte, boyutsuz oyulma derinlii S/D, Reynolds saysnn ve Shields
parametresinin bir fonksiyonu olarak, ekil 4.22 ada, Reynolds saysnn ve Froude saysnn
bir fonksiyonu olarak ise ekil 4.22 bde verilmitir. Son ekilde Froude saysnn art ile
oyulma derinliinin de artt grlmektedir. e/D=0 iin, Re, 9.10
3
-3.10
4
arasnda
deimektedir. Sonu olarak bu ekillerden S/D ile Re arasnda net bir iliki olmad
grlmektedir. Bylece, boru Reynolds saysnn oyulma ukuru zerindeki etkisi ihmal
edilmitir.
Bu ekillerde, esas olarak Froude saysnn oyulmaya etkili bamsz bir deiken olduu
ifade edilmitir. ekil 4.23te, e/D=0 iin, deneylerden elde edilen rlatif oyulma derinlikleri
(S/D), akmn Froude saysnn birer fonksiyonu olarak gzkmektedir. Froude says 0,23 -
0,84 arasnda deimektedir. ekil 4.22 ayrca, e/D=0 deerleri iin ekil 4.10dan bulunan
ve eitli Fr saylarna karlk gelen S/D deerlerini de iermektedir. Buradan elde edilen
veriler, Froude saylarnn kk deerleri (0,20 - 0,40 arasnda deien) iin dier verilerle
uyum salamaktadr. Mazann (1987) vermi olduu ve Moncada-Aguirrenin (1999)
deneylerinden elde edilen sonular, ekil 4.23te grld zere ayn eilimdedirler. ekil
4.23te, Moncada-Aguirrenin (1999) deney sonularna baklrsa, oyulmann Froude
59

saysnn byk deerlerinde denge durumuna geldii ve Fr0a yaklatnda rlatif oyulma
derinliinin (S/D) 0,55e yaklat grlmektedir. Smer ve Fredsoenun (1990, 1992)
verdikleri verilerde ise bu deer 0,6ya tekabl etmektedir. Bylece farkl almalardan
alnm bu verilerin iyi uyum gsterdikleri sylenebilmektedir.

ekil 4.23 Hareketli taban artlarnda Froude saysnn (Fr) rlatif oyulma derinliine (S/D)
etkisi (Moncada ve Aguirre, 1999)
ekil 4.23 ayrca, taban malzemesi ap ne olursa olsun, oyulma derinlii ile Froude says
arasnda iyi bir iliki olduunu da gstermektedir. 0,2Fr0,9 iin
S/D=0,9tanh(1,4.Fr)+0,55 (4.12)
eitlii verilmitir. Burada korelasyon katsays r
=0,7 ve rlatif hata % 10dur. ekil 4.24de

ise borunun akma uygulad blokaj etkisini gsterebilmek iin S/Dnin y
n
/D ile deiimi
verilmitir. ekil 4.24den S/D-y
n
/D arasnda belirgin bir iliki elde edilemedii
anlalmaktadr.
60

ekil 4.24 y
n
/Dnin S/Dye etkisi (Moncada ve Aguirre, 1999)
Rlatif oyulma genilii L/D ile Fr arasndaki iliki de ekil 4.26da verilmitir. Her iki
parametre arasnda iyi bir iliki olduu grlmektedir. Ayrca, Fr arttnda L/Dnin de artt,
L/D=1 iin Fr 0a yaklat ve kk tane apl zeminlerde byk oyulma geniliine
eriildii saptanmtr. Benzer asimptotik deerler Smer ve Fredsoe (1996) tarafndan da
verilmitir. Aratrmaclar, d
50
=1,8 mm iin, aadaki eitlii elde etmilerdir.
L/D=13tanh(0,74.Fr)+1,0 (4.13)
d
50
=0,72 mm iin;
L/D=13tanh(1,5.Fr)+1,0 (4.14)
4.13 ve 4.14 denklemleri 0,13Fr0,9 iin geerlidir. 4.13 denkleminde korelasyon katsays
r
=0,64 ve rlatif hata % 23dr. 4.14 denkleminde ise korelasyon katsays r
=0,90 ve rlatif
hata % 6,5dur.
61

ekil 4.25 Froude saysnn (Fr) rlatif oyulma genilii (L/D) ile deiimi (Moncada ve
Aguirre, 1999)
Rlatif genilik L/D ile Fr/D
*
0,59
arasndaki iliki ekil 4.26da verilmitir. Burada
D
*
=d
50
.(g. /
2
)
1/3
, boyutsuz malzeme apdr. 0,59 bir katsaydr ve Fr/D
*
0,59
arttnda, L/D
de artar yani tane ap kldke rlatif oyulma genilii de (L/D) artar.
d
50
=1,8 mm, d
50
=0,72 mm iin ve e/D=0 iken:
L/D=13tanh(7,2.Fr/D
*
0,59
)+1,0 (4.15)
olur ve bu 0,03 Fr/D
*
0,59
0,12 iin geerlidir. Korelasyon katsays r
=0,71 ve rlatif hata

%26,6dr.

ekil 4.26 Fr/D
*
0,59
parametresinin rlatif oyulma geniliine (L/D) etkisi (Moncada ve
Aguirre, 1999)
62

ekil 4.27de, eitli Fr deerlerine bal olarak, denge oyulma derinlii S/D ile e/D
arasndaki iliki verilmitir. S/D ve e/D iin farkl Fr deerlerinde kullanlabilecek eitlik
yledir.
S/D=2Frsech(1,7e/D) (4.16)
Bu denklem Froude saysnn ortalama deerleri iin (Fr=0,40; 0,60; 0,80) elde edilmitir.
4.16 denkleminde korelasyon katsays r
=0,85 ve rlatif hata %14dr.

Sonu olarak, Moncada-Aguirrenin (1999) bulduu deneysel sonularn, Mazann (1987)
vermi olduu eriler demetine uyduu sylenebilir.

ekil 4.27 Boru pozisyonunun denge oyulma derinliine etkisi (Moncada ve Aguirre, 1999)
Deney kapsamnda, boluk orannn (e/D) ve eimin (j
0
)

oyulma ukurunun bykl ve
ekli zerindeki etkisi ile ilgili bir alma da yaplmtr. ekil 4.28de, j
0
=%2 eim iin
eitli e/D oranlarna karlk gelen birok boyutsuz profil gzkmektedir. Ayrca ekil
4.28de, e/Dnin artna uyumlu olarak, boru hattnn mansabndaki hareketli taban
malzemesi miktarnn artt da grlmektedir. Yine

e/Dnin artmasyla birlikte, maksimum
oyulma derinliinin borunun mansabnda olutuu aka grlmektedir. ekil 4.28de;
S
m
= Maksimum denge oyulma derinlii,
x = Akm ynnde engelden itibaren llen mesafedir.
63

ekil 4.28 Farkl boluk oranlar (e/D) ve %2 taban eimi iin oyulma ukurunun boyutsuz
profilleri (Moncada ve Aguirre, 1999)
Yldrm (2004):
Akarsu tabanna yatay olarak yerletirilen boru hatlar etrafndaki oyulma derinliklerini
aratrm ve yapt boyut analizi sonucu bulduu rlatif oyulma derinlii (S/D), oyulma
ukuru genilii (L/D), akmn Froude says (Fr), borunun Reynolds says (Re), akm
derinlii (y
n
/D) ve atak as () boyutsuzlarnn birbiri ile olan ilikilerini incelemek iin bir
dizi deneyler yapmtr.
Deneyleri sabit genilikli dikdrtgen bir kanalda, ayn taban malzemesi ve farkl akm artlar
altnda gerekletirmitir. almada, dairesel ve kare kesitli olmak zere iki tip boru
kullanmtr.
Aratrmac, bu almasnda u sonular elde etmitir;
1) Akarsu yatana yatay olarak yerletirilen borunun akm alannda nemli
deiiklikler meydana getirmektedir. Bu engeller etrafnda oluan vorteks sistemler
ve sekonder akm taban malzemesini hareket ettirmektedirler.
2) Maksimum denge oyulma derinlikleri, engel yatak zerindeyken, dairesel ve kutu
kesitli engellerin her ikisi iin de mansapta meydana gelmektedir.
3) Boyutsuz oyulma derinlii (S/D) ve boyutsuz oyulma ukuru genilii (L/D); akmn
Froude says (Fr), engelin Reynolds says (Re) ve boyutsuz akm derinliinin (y
n
/D)
art ile artmaktadr.
4) Kare kesitli boruda elde edilen oyulma derinlikleri dairesel kesitli borularda elde
edilen oyulma derinliklerinden daha byktr.
64

5) Engeller akm kesecek ekilde belirli bir atak as ile taban zerine
yerletirildiinde, akmn engelle ilk temas ettii nokta olan sol sahilde, kanal ekseni
ve sa sahile nispetle daha az oyulma gereklemi, bunun aksine sa sahilde en
byk oyulma derinlii ve geniliine eriilmitir.
6) Atak as arttka oyulma ukurunun boyutlarnn da byd tespit edilmitir.
Atak as arttrldka engel akm izgilerine uyum salamayan bir kesite sahip
olmakta ve bu da daha kuvvetli vorteks salmlarna neden olarak erozyon miktarn
bytmektedir.
7) Oyulma yaklaan akmn rlatif hz V
0
/V
kr
0,5 civarnda temiz su oyulmas olarak
balamakta ve V
0
/V
kr
hzndaki artla rlatif oyulma derinlii (S/D) ve rlatif
oyulma ukuru genilii (L/D) de artmaktadr. Bu art hareketli taban oyulmas
halinde de devam etmektedir. Dolaysyla hareketli taban oyulmas halinde engelin
altndan geen jet hz oyulmaya etki etmektedir.
Sonu olarak, rlatif akm derinliinin (y
n
/D) oyulma srecine etkisinin ihmal edilebilecek
mertebede olduunu, bunun aksine, akmn Froude saysnn oyulma srecine nemli lde
etki ettiini gstermitir. Oyulma ukurunun karakteristik boyutlar ile akmn Froude says
arasnda iyi bir korelasyon elde etmitir.
4.2 Dalga ve/veya Gelgit Etkisindeki Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Yerel
Oyulmalarla lgili Aratrmalar
Bu blmde rzgar dalgalar veya tedricen deien gel-git aknts gibi iki ynl kararsz
akmn neden olduu boru hatlar etrafndaki yerel oyulma incelenmitir. Kararl akm ile
arasndaki en nemli fark, kararl akm halinde boru hattnn mansabnda meydana gelen art-iz
sisteminin bu durumda hem mansap hem de memba tarafnda olumasdr. Bu nedenle,
kararsz akm halinde kararl akmdan farkl olarak, oyulma ukuru sadece mansapta deil,
borunun her iki tarafnda da yumuak bir eime sahip olur (ekil 4.29).
65

ekil 4.29 Art-iz etkisi; a)aknt, b)dalga (Smer ve Fredsoe, 1990)
Salnml ortamda art-iz eklinin oluumunu ve etki mesafesini Keulegan-Carpenter says
tayin etmektedir.
KC=V
m
T/D (4.17)
Burada V
m
, yrngesel hzn yatay bileeninin maksimum deeri, T, dalga periyodu ve D,
boru apdr. KC saysnn kk deerlerinde (<5) borunun mansabnda art-iz blgesi
olumad tespit edilmitir. Daha byk KC deerlerinde ise borunun mansabnda vorteks
soka olumaktadr.
Bijker ve Leeuwestein (1984):
Deniz alt boru hatlarnn dalga etkisine maruz kalmalar halinde etraflarnda meydana gelen
oyulmalar aratrmlardr. Bu durumda boru hatlar yzey dalgalarndan kaynaklanan
yrngesel hzlara maruzdurlar. Yrngesel hzlarn ynleri periyodik olarak deitiinden,
aknt durumundan farkl yaklam gerektirmektedir.
Aratrmaclar, salnml akm sz konusu olduunda oyulma ileminin ana konusu
olduunun belirtmilerdir. Bunlar; taban ve boru boyunca srtnme, borunun altnda ve deniz
tabanndaki hzlarn bykl ve kat madde tama kapasitesidir. Bu parametreler birbirleri
ile ilikilidirler.
Boru ve tabanda meydana gelen srtnme etkisi trblansl akm yapsndaki momentum
alveriinden dolay snr tabakasndan akmn iine doru tanmaktadr. Ancak salnml
akmda snr tabakas tam olarak geliemediinden snr tabakasnn akma etkisi salnm
periyodu ile snrl kalmaktadr.
66

Salnm periyodunun kk olmas durumunda, borunun altndaki ve deniz tabanndaki hzlar
srtnmeden az etkilenmektedir. Potansiyel akm teorisindeki gibi srtnmesiz bir boru hatt
evresindeki akm iin verilen nmerik modeller salnml bir akmda boru altndaki hzlar
iin olumlu sonular vermitir.
Aratrmaclarn dalga kanalnda yapm olduklar deneyler, salnml akmdaki oyulma
derinliinin sadece aknt etkisi halinde meydana gelenle karlatrldnda daha az olduunu
gstermitir. Ayrca, dalga etkisine maruz oyulma derinliinin, aknt durumunun aksine boru
apndan daha az etkilenmekte olduu belirtilmitir. Deneyler esnasnda boru hatt etrafnda
sadece yerel taban hareketi gzlendii ifade edilmitir.
Leeuwestein et al. (1985):
Aratrmaclar nce tek ynl akm artlarnda yerel oyulma derinliklerini belirlemi, daha
sonra ters dorultuda akm vererek gel-git etkisini incelemilerdir. almalarnn ikinci
aamasnda, deien hzda akm etkisinde yerel oyulmann geliimini belirlemilerdir.
Deneyleri srasnda borunun sarkmas ve kendi kendini gmmesi olayn gzlemleyerek, lek
etkisini de incelemilerdir.
almalarnn sonular yle zetlenebilir:
1) Boru hattnn sarkma miktar boru apnn 1.4 kat olduunda oyulma ukurunun yar
genilii oyulma derinliinin 8 kat mertebesine erimekte ve art-iz blgesinde oyulmaya
neden olmaktadr.
2) Sarkma miktar boru apnn iki kat olduunda bu genilik oyulma derinliinin 20 katna
ulamaktadr.
3) Frtna artlarnda srf dalga etkisinde yerel oyulma tek ynl akm durumuna gre daha
kk mertebede gereklemektedir. Akntya dalga etkisi sperpoze edildiinde
oyulmann geliimi olumsuz etkilenmektedir.
4) nce malzemeli tabanlarda uzun sreli aknt etkisi art-iz blgesinde erozyona neden
olmaktadr.
brahim ve Nalluri (1986):
Aratrmaclar dalga ile akntnn beraber olmas durumunda verilen bir dalga ykseklii iin
oyulma derinliinin artan hzla arttn ve tek ynl akm artlarndan daha byk mertebede
gerekletiini belirtmilerdir. Oyulma derinliinin kat madde karakteristiine, akm ve dalga
zelliklerine bal olduu, ayrca artan dalga yksekliklerinde oyulma derinliklerinin de
67

artt tespit edilmitir. Temiz su artlarnda, verilen bir tane boyutu iin farkl gmlme
oranlarnda benzer sonuca ulalabilecei belirtilmitir.
Smer ve Fredsoe (1990):
Aratrmaclar deneylerini, biri dalga kanal dieri ise salnml U tp olmak zere iki farkl
ortamda yrtmlerdir. Dalga kanalnda su ykseklii 40 cmde sabit tutularak 10, 20, 30 ve
50 mm apl borular kullanmlardr. Birka deneyleri dnda genellikle hidrolik cilal
borular tercih etmilerdir.

ekil 4.30 Dalgal ortamda oyulma derinliinin boru Reynolds says ve Shields parametresi
ile deiimi (Smer ve Fredsoe, 1990)
ekil 4.30da grld gibi boru reynolds saysnn 10
3
ve 10
5
deerleri arasnda oyulma
derinliinin nemli bir deiim gstermedii belirtilmi ancak Reynolds saysnn 2x10
5
-
3x10
5
deerleri arasnda oyulma derinliinde kk bir azalma beklenebilecei ifade
edilmitir. Ayn zamanda ekil 4.30da oyulma derinliinin Shields parametresi ile
deiiminin olduka zayf olduu grlmektedir.
Aratrmaclar KC saysnn denge oyulma derinliine etkisini de incelemiler ve rlatif denge
oyulma derinliinin KC says ile olduka uyumlu olduunu belirtmilerdir.
68

Yukarda grld gibi hidrolik cilal borular iin gerekletirilen deneylerde boru Reynolds
saysnn ve Shields parametresinin oyulma derinliine etkisinin ok snrl olduu
belirtilmitir. Ancak prototip artlarnda boru hattnn yzeyi deniz canllar ile kaplanarak
tamamyla przl cidar gibi davranmaktadr. Bu przllk miktar k
s
/D>3x10
-3
artn
salamaktadr. Bu durumda boru Reynolds saysnn vorteks salmlar zerine etkisinin
kaybolduunu gzlemlemilerdir (Achenbach ve Heinecke, 1981).
Smer ve Fredsoe (1990), boru przlnn snr tabakasndan ayrlma ilemi zerine
etkisinin olmadn gstermek iin rlatif przll k
s
/D=0.1 olan bir boru ile deneyler
yapmlar ve hidrolik cilal boru ile przl boru iin elde edilen oyulma profilleri arasnda
nemli fark olmadn tespit etmilerdir. Dier bir lek etkisi, dalga kanalnda meydana
gelen kum dalgacklarnn ise oyulmaya etkisinin nemli mertebede olmad belirtilmitir.
Aratrmaclar ayrca, denge oyulma derinliinin belirlenmesinde boru ile taban arasndaki
aklk orannn nemli bir etkisinin olduunu, ancak bu etkinin KC saysnn artan
deerlerinde belirginletiini ifade etmilerdir.
Ksmi olarak deniz tabanna gml ve dalga etkisine maruz boru hatlar etrafndaki
oyulmann balangcn incelemilerdir. ekil 4.31, kararl akm zerinde KC saysnn
etkisini gstermektedir. Ur ile nitelendirilen kararl akmn, artan KC ile birlikte arttn
gstermektedir. Silindir ap, su derinlii, ve dalga periyodu verildiinde, dalga ykseklii ne
kadar byk ise, KC says da o kadar byk olur. Dier taraftan, dalga ykseklii ne kadar
byk ise, sabit aknt da o kadar byk olur. Bu nedenle, artan KC says ile birlikte akm
artmaldr.

69

ekil 4.32, kararl akm zerindeki D/Lnin etkisini, krnm parametresini, gstermektedir.
Radyal hz, bir nceki ekilde olduu gibi, ayn noktada llr ve veriler KC = 0.4 iindir.
ekil 4.32, kararl akmn artmasyla D/Lnin de arttn gstermektedir. Kararl akmn,
yansyan ve krnan dalgalara yatak snr tabakasnn tepkisinin bir sonucu olmas nedeniyle,
artan D/L ile birlikte artmas gerekir.

ekil 4.33, KCye kar izilen (D/L=0.15 iin) deneylerde elde edilen maksimum oyulma
derinliini belirtir. ekil, oyulma derinlii ile KC says arasnda iyi bir bant olduunu
gsterir. KC says ne kadar byk olursa oyulma derinlii de o kadar byk olur.

ekil 4.33 Maksimum oyulma derinlii ile KC nin grafii (Smer ve Fredsoe, 2001)
ekil 4.34, D/L krnma parametresinin maksimum oyulma derinlii zerindeki etkisini
gsterir. Veriler KC = 0.4 iindir. ekil, D/Lnin artmas ile oyulma derinliinin arttn
gsterir. Bu, kararl akm ile ilgilidir. D/L deeri ne kadar byk olursa, kararl akm da o
kadar byk olur.

70

ekil 4.34 Maksimum oyulma derinlii ile D/L nin grafii (Smer ve Fredsoe,2001)
KC says oyulmann oluumunda ve geliiminde etkili olan vorteksleri kontrol etmektedir.
KC says arttka oyulmann byk gmme derinliklerinde dahi gerekleebilecei
belirtilmitir. Bunun nedeni KC saysnn bymesi ile vortekslerin de bymesidir.
evik ve Yksel (1999):
Aratrmaclar, slama etkisinin denizalt boru hatlar etrafndaki yerel oyulmalara etkisini
tespit edebilmek iin 1/5 ve 1/10 taban eimlerinde ve srf dalga artlarnda deneylerini
gerekletirmilerdir. Slama etkisini daha net grebilmek iin almalarn ikiye
ayrmlar; nce yatay daha sonra da eimli tabanda deneyler yapmlardr.
Yatay taban iin yaplan deneylerde drt farkl apta boru (D=32.3, 49, 77 ve 114 mm)
kullandklarn belirtmilerdir. Oyulma srecinin ilk aamalarnda, oyulma ukurundaki hzn
artmasyla oyulma derinlii de artmaktadr. Oyulma ukurundan kan malzeme memba ve
mansapta kum eii oluturur ve oyulma ukuru iindeki hz taban malzemesini
tayamayacak kadar azaldnda erozyon son bulur, denge oyulma derinliine eriilir.
Aratrmaclar, D, boru ap, H, dalga ykseklii ve T, dalga periyodunun artmasyla S, denge
oyulma derinliinin de arttn gzlemlemilerdir. ekil 4.35da rlatif oyulma derinlii S/D
ile KC saysnn ilikisi verilmektedir. Deney sonular, Smer ve Fredsoe (1990)nun ve
Lucassen (1984)in verileri ile karlatrlmtr. aratrmann verilerinin birbirleriyle
uyumlu olduu grlmektedir.
71

ekil 4.35 Maksimum denge oyulma derinliinin KC says ile deiimi (evik ve Yksel,
1999)
Elde edilen bu erinin denklemi u ekilde verilmitir:
S/D=0.11KC
0.45
(4.18)
Kararl akm artlarnda rlatif oyulma derinlii, S/D, boru Reynolds saysna (Re) bal
olarak deimektedir. Smer ve Fredsoe (1990) dalga artlarnda, 10
3
<Re<10
5
aralnda,
oyulma derinliinin ok az deitiini belirtmilerdir. Kararsz akm durumunda KC says
oyulma olaynda nemli bir parametre haline gelmektedir. Aratrmaclar KC saysnn
Reynolds saysna orann bir parametresiyle tanmlamlardr. =Periyot parametresi olmak
zere:
=KC/Re=T/D
2
(4.19)
olarak verilmitir.
nn rlatif oyulma derinliine etkisi ekil 4.37de gsterilmektedir. Grld gibi,
arttka S/D klmektedir.

72

ekil 4.36 Rlatif oyulma derinliinin parametresi ile deiimi (evik ve Yksel, 1999)
Elde edilen bu erinin denklemi u ekilde verilmitir:
S/D=0.18
-0.59
(4.20)
ekil 4.36nin bir miktar salm gsterdii grlmektedir. Bunun nedeni parametresinin
dalga yksekliini iermemesi olarak belirtilmi ve dalga yksekliinin oyulma olaynda en
az boru ap ve dalga periyodu kadar nemli olduu vurgulanmtr.
Aratrmaclar kanal tabannn eimli olmas hali iin yaptklar deneylerde, slamann
oyulmaya etkisini aratrmlardr. Ayrca ayn dalga artlarnda gerekleen eimli kanaldaki
erozyon ile yatay kanaldaki erozyonu karlatrmak maksadyla ekil 4.37 verilmektedir.
S
0
=Yatay eimli kanal tabannda gerekleen oyulma derinlii,
S=Denge oyulma derinlii (eimli kanallar iin),
S/S
0
=Normalletirilmi oyulma derinlii,
y=Akm derinlii,
H
0
=Yerel dalga ykseklii,
y/H
0
=Dalga parametresidir.
73

ekil 4.37 Normalletirilmi oyulma derinliinin derinlik parametresi ile deiimi (evik ve
Yksel, 1999)
Derinlik parametresi artarken normalletirilmi oyulma derinlii azalmaktadr. Ayrca ayn
dalga artlarnda, eimli kanalda meydana gelen oyulma derinliklerinin yatay kanaldaki
oyulmalarn hemen hemen iki katna ulat grlmektedir.
Ursell says ile rlatif oyulma derinlii arasndaki iliki ekil 4.38de verilmitir.
H
0
=Yerel dalga ykseklii,
L
0
=Yerel dalga boyu,
y=Yerel akm derinlii olmak zere Ursell says:
U
R
=H
0
L
0
2
/y
3
(4.21)
olarak verilmektedir.

ekil 4.38 Rlatif oyulma derinliinin Ursell says ile deiimi (evik ve Yksel, 1999)
74

Farkl aptaki borular iin Ursell says ile rlatif oyulma derinlii arasnda iyi bir korelasyon
elde edilmitir. Boru ap Ursell saysn etkileyen parametrelerden biri olmad halde
oyulmay etkileyen nemli deikenlerdendir. Ursell says boru apn da ierecek ekilde
yazlacak olursa:
U
RP
=U
R
(H/D)
2
=H
3
L
2
/y
3
D
2
(4.22)
eklini alr. Burada U
RP
boru Ursell saysdr. U
RP
nin hesaplanmas KC saysnn
hesaplanmasndan daha kolaydr nk dalga krlma artlarnda akm paracklarnn
hzlarnn tespit edilmesi olduka zordur. ekil 4.39 S/Dnin U
RP
ile deiimini
gstermektedir.

ekil 4.39 Btn taban eimleri iin boru Ursell saysnn (U
RP
) rlatif oyulma derinlii ile
deiimi (evik ve Yksel, 1999)
Elde edilen bu erinin denklemi u ekildedir:
S/D=0.042U
RP
0.41
(4.23)
Aratrmaclar slama blgesindeki ky profillerinin oyulma srecinde etkili olduklarn ve
maksimum oyulma derinliinin yerinin surf parametresi ile deitiini belirtmilerdir. Kritik
derinlik, y
kr
, dalga krlma derinlii, y
b
, surf parametresi, , olmak zere aadaki eriyi elde
etmilerdir. Burada surf parametresi =j
0
/(H
0
/L
0
)
0.5
dir.
75

ekil 4.40 Maksimum oyulma derinliinin konumu (evik ve Yksel, 1999)
Erinin denklemi,
y
kr
/y
b
=0.65+1.1 (4.24)
olarak elde edilir.
4.3 Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Oyulmalarla lgili Saysal Modellemeler
4.3.1 Giri
Akkan akmnn, ask ve srnt maddesi tanm ile ilgili saysal bir modellemesi
sunulmaktadr. Younluk etkileri, momentum (Reynolds) denklemleri ve trblans (k-)
denklemlerinin kapsamnda bulunmaktadr. Yatak seviyelerindeki deimeler kat madde
srekliliinden hesaplanr ve sonlu elemanlar a geometriye uyarlanr. Ask maddesi iin
Reynolds denklemleri ve tama denklemi, Taylor-Galerkin sonlu elemanlar yntemi
kullanlarak saysal olarak zlr. Kararl akmdaki yzeye yerleik bir borudaki akm,
deneyler ile tutarl bir ekilde tahmin edilebilir.
Ayrca srnt maddesi tanmnn neden olduu oyulma ve ylmann yan sra askdan
kurtulup tabana oturan srnt maddesini de hesaba katarak, oyulma ileminin dinamik bir
tanm hedeflenmektedir.

76

4.3.2 nceki almalar
Puls (1981):
Kararl akml deniz tabannn korumal bir blgesindeki oyulma ukurunun mansap tarafn
gelitiren modelleme sunar. Navier-Stokes denklemleri, (k-) trblans denklemi ile birlikte
sonlu farklar yntemi kullanlarak zlr. Tahmin edilen oyulma bymesi, labaratuar
lmleriyle kyaslandnda balangta ok yavatr ve sonra gittike daha ok hz kazanr.
Leeuwenstein and Wind (1984):
Kat madde younluu iin (k-) trblans ve tama denklemine dayanan bir modelleme
sunmutur. Tahminler denizalt boru hatlar iin yaplr. Dalgacn boru hattnn altnda
olutuunu ve mansap ynnde hareket ettiini ifade etmitir. Aratrmaclar, bu zelliin
labaratuvar deneylerinde gzlemlenmediini ve buna boru hattnn etrafndaki karmak akm
sahasndaki tama iin gereki olmayan genel srnt maddesi formlnn neden olduunu
ileri srmlerdir
Smer et al. (1988b):
Boru hattndaki akm tahmin etmek iin farkl bir vorteks modellemesi uygulamtr. Taban
zerindeki bir borunun art-iz blgesinde, vorteks salma ilemini ve genel akm modelini
temsil edilebileceini gstermitir. Sumer et al., zamansal ortalamal yatak kayma
gerilmesinin boru hattnn arkasndaki art-iz anmasnn matematiksel olarak modellemesinde
ie yarayan bir parametre olmadn ifade eder.
Van Beek and Wind (1990):
Askdaki kat madde iin (k-) trblans ve tama denklemini ieren bir akm modellemesi
kullanarak, boru hattnn altndaki oyulma ukurunun geliimini tahmin etmitir. Yatak
deimeleri belirgin olarak sadece yataktaki ask maddesi tanmndan hesaplanr ve
llm oyulma ukuru ile tam bir tutarllk gsterir. Anma orannn, hesaplamalarda
fiziksel modellemeden kat daha hzl olduu kaydedilir.
Solberg (1992):
Dz bir yataa yerletirilen boru zerinden geen trblansl akm problemi ile ilgili hem
deneysel hem de saysal ok sayda alma yaplmtr. Solberg (1992) dier saysal
almalarn aksine, deneysel almalara dayanan saysal incelemeler yapmtr. ekil 4.41,
balangtaki kararl akm durumu iin oyulma hcresini, akm sahasn ve tahmini oyulma
geliiminin farkl aamalarn gsterir.
77

ekil 4.41 Boru hatt oyulmas iin simle edilmi yatay akm hz ve taban ekli
(Solberg,1992)
ekil 4.41 (a) balang yatak eklini (t=0) ve bu geometri iin tahmin edilen kararl akm
sahasn gsterir. ekil 4.41 (b) t=1 dakikalk oyulmadan sonraki durumu gsterir. Bu erken
aamada oyulma kuvvetlidir ve jet aama olarak adlandrlr. nk akm kat madde tayan
ve boru ile taban arasnda oluturulan dar bir boluktan kan bir jet oluturur. Boru hattnn
altnda, oyulma yksek oranda oluur ve kat madde tam boru hatt art-iz blgesinde dik bir
srt olarak birikir. Bu srt en dik seviyeye ulatnda akmn bu srttan ayrld ve bir lee
wake dalgac rettii grlmtr. ekil 4.41 (c), t=10 dakikalk oyulmadan sonraki durumu
78

gsterir. Bu aamada srt tamamen dzleir ve mansap boyunca tanr. ekil 4.41 (d), taban
geliiminin durduu t=200 dakikalk oyulmadan sonraki durumu gsterir. Oyulma ukuru
ekil 4.41 (c)ye oranla ok derinlemitir. Ylma srt tamamen yaylm ve mansaba doru
daha fazla ilerlemitir.

ekil 4.42 Boru hatt oyulmasnda farkl zamanlarda taban profili (Solberg, 1992)
ekil 4.42 (a-c), ayn =0.048 deerine sahip temiz su oyulmas durumu iin Mao (1986)
tarafndan llen profillere kyasla bu simulasyondan kan hesaplanm oyulma ukurunu
gstermektedir. Model tahmini ve lmler arasnda tam bir uyuma grlr. Saysal model
t= 200 dakikadan sonra ok az oyulma geliimi ngrr ya da hi ngrmez. Halbuki veriler,
zellikle boru hatt art-iz blgesinde gelime olduunu gsterir. ekil 4.42 (d)de
grlebilecei gibi simulasyondan kan t = 200 dakikalk denge profili, deneyden kan
t = 300-370 dakikalk denge profilleri ile ok iyi uyum gsterir.
79

ekil 4.43 Boru hatt oyulmas iin anmann maksimum geliim zaman ve ylma
(Solberg, 1992)
ekil 4.43, veriler kyaslandnda simulasyon srasnda art-iz blgesinde tahmin edilen
maksimum oyulma ukuru derinlii ve maksimum ylma yksekliine ilikin zaman
dizilerini gstermektedir. En byk sapmann balang geliimi srasnda olduu grlr.
Boru hattnn altndaki boluk nihai deerine yaklat zamanki oyulma aamalarnn son
evrelerinde bile model periyodik evrinti salmn ngrmemitir. Bu da oyulma geliiminin
tahminlerde deneydekinden daha erken durur gibi grnmesinin nedenini aklayabilir.
Hoffmans ve Booij (1993):
Modelde hidrostatik basn varsaymn kullanlmtr. Sspansiyondaki kat madde
younluu iin momentum denklemi ve konveksiyon-difzyon denklemi, cebirsel bir eddy
viskozite ifadesi (sfr-denklemli trblans modellemesi) kullanlarak zlr. Tahmin edilen
oyulma ukuru bymesi ok hzl grnmesine ramen hem bir lek modellemesi hem de
bir prototip durumuna nispeten kabul edilebilir olduu ifade edilir.
Olsen ve Melaaen (1993):
Kat madde tama denklemi ve (k- ) trblans ile bir snrl hacim yntemi kullanarak
kararl akml dik bir boru etrafndaki oyulmay hesaplamaktadr. Hesaplar oyulma ukuru
deneyleri ile iyi bir ekilde uyumaktadr. Ancak hesaplama zamanlar ile ilgili hibir ey
sylenemez.

80

4.4 Boru Hatlar Etrafnda Meydana Gelen Oyulmalarda Kayma Gerilmesi ile lgili
Modellemeler
4.4.1 Giri
Oyulma tahmininde iki saysal model tr gelitirilmitir. Biri potansiyel akm teorisi
(Hansen at al. 1986 ve Li and Cheng 1998, 1999a), dieri k- modeli zerine kuruludur. (Van
beek and Wind 1990, Leeuwestein et al.1985, Li and Cheng 1998, 1999a) Potansiyel akm
modeli, maksimum oyulma derinliini ve oyulma ukurunun memba ksmn doru olarak
tahmin etmemizi salar. Buna ramen hibir potansiyel akm modeli borunun mansabndaki
oyulma ukuru oluumunun hassas eimini aklayamaz. nk potansiyel akm modeli boru
hatt evresindeki akm ile vorteks yaylm ilemini simle edemez. Smer et al.(1998), boru
hatt mansap tarafnda vorteks yaylmndan oluan oyulma ukuru eklinin hassas eiminin
deneysel testlerini verir. Vorteks yaylm deniz dibinde inili kl bir denge kayma
gerilmesi alan retir. Potansiyel akm modeli bu inili kl denge kayma gerilmesi alann
simle edemez ve bu yzden oyulma ukurunun mansap ksmn doru olarak aklayamaz.
4.4.2 nceki almalar
Leeuwestein et al. (1985):
k-e trblans modelini ve kat madde tama denklemini temel alarak saysal bir model
gelitirdi. Buna ramen bu model ampirik srnt maddesi formln kullanarak gerek
oyulma ukuru eklini elde etmede baarl deildir. Bunun nedeni modelde ask maddesi
dalmnn dikkate alnmamasdr.
Van beek and Wind (1990):
k- modeliyle ask maddesi tama modelini birletirerek boru hatlarnn evresinde erozyon
ve kat madde modelini sunmaktadr. Bu modelde akm alan reynolds denklemi ile standart
k- modeli zlerek elde edilir. Tabandaki morfolojik deiim kat madde tama
denkleminin sreklilii temel alnarak hesaplanr. Kat madde tanm, ask maddesi
konsantrasyon denklemi zlerek hesaplanr. Tabandaki ask maddesi konsantrasyon
durumunun snr deneysel forml kullanlarak hesaplanr. Saysal sonularn deneysel
sonularla karlatrlmasyla mansaptaki oyulma ukuru eklinde nemli bir fark gzlenir.
Bunun nedeni vorteks yaylmnn ifade edilmesinde k-e modelinin snrlandrlmasdr.
Sumer et al (1988) bir boru hatt ardnda lee-wake oyulmas tahmininde, taban kayma
gerilmesinin zamansal ortalamasnn uygun bir parametre olmadn nermitir. ekil
81

4.44de deniz taban boyunca maksimum ve ortalama kayma gerilmesi ile kritik kayma
gerilmesi karlatrlmtr. Maksimum kayma gerilmesi mansap ynnde boru apnn 0-5
kat mesafesinde genellikle kritik kayma gerilmesinden byktr. Bu blgede ortalama kayma
gerilmesi genellikle kritik kayma gerilmesinden kktr.

ekil 4.44 Maksimum ve ortalama kayma gerilmesi ile kritik kayma gerilmesinin
karlatrlmas (D=100 mm, e=50 mm) (Van beek and Wind,1990)
Fangjun Li ve Liang Cheng (1999a):
Son zamanlarda, Li and Cheng (1999a) genel kat madde tama denge modellerinden farkl
bir metod kullanarak yerel oyulma modeli gelitirdi. Bu modelde deniz yatandaki yerel
denge kayma gerilmesi, temiz su oyulmas iin kritik kayma gerilmesine, hareketli taban
durumu iin durgun yatak kayma gerilmesine eittir. Oyulma ukuru profili, bu varsaym
temel alnarak iteratif metod ile hesaplanr. Bu metodun avantaj birok katsay ieren
deneysel kat madde tama formllerini iermemesidir. Bylece yerel oyulma
modellemesinde byk bir neme sahiptir. Basit potansiyel akm modelini Li and Cheng
(1999a)de kullanarak memba oyulma ukuru eimi ve maksimum oyulma derinliinin
tahmini iin iyi bir sonu vermitir. Li and Cheng (1999a) gereki akm modelini, trblans
akm modeli gibi kullanarak bu sonular gelitirmitir. Bu metodun n almasnda byk
girdap simlasyon (LES) modelini kullanarak Li and Cheng (1999b) metodu desteklenmitir.
Boru hattnn etrafndaki vorteks yaylm oluumu ve deniz taban ile etkileimi ekil.4.45de
verilen hz vektrleriyle ak bir ekilde gsterilmitir. Borunun en stnden en altna kadar
kk dalgalar deiken olarak arparak borunun mansabna doru bir vorteks oluturur.
Deniz taban ile borunun kk dalgalarnn arasnda ak bir etkileim vardr.
82

ekil 4.45 Vorteks yaylm periyodu esnasnda akm modeli (D=100 mm,e =50 mm)
(Li and Cheng, 1999a)
Bu deiimleri lmek iin, borunun mansab boyunca deniz yata kayma gerilmesinin
maksimum, minimum ve ortalama deerlerinin dalmn ekil 4.46 vermektedir. Maksimum
kayma gerilmesi kk genlikteki bir salnmla borunun direkt olarak alt ksmnda olur.
Maksimum deniz taban kayma gerilmesinin ikinci zirve noktasna borunun mansab ynnde
boru apnn 2-5 kat mesafesinde ular ve mansaba doru hareketi ile der. Geri boru hatt
ardnda boru apnn 2-5 kat mesafesinde ortalama kayma gerilmesi ok byk deildir,
kayma gerilmesi salnmnn genlii olduka nemlidir. Bu blgede deniz tabannda gl bir
oyulma gzlenir. Ayn zamanda Sumer et al (1988) tarafndan deniz tabannda yerel oyulma
zerindeki vorteks yaylmnn etkileri aratrrken hz salnmnda da benzer olay
gzlenmitir.
83

ekil 4.46 Ortalama, maksimum ve minimum taban kayma gerilmesi deerleri
(D=100 mm,e=50 mm) (Sumer et al,1988)
Yaplan bu almada nerilen saysal modeli aratrmak iin, Mao (1986)nun ekil 4.47de
sunulan modelini kullanarak test durumlar hazrlanmtr. Maonun testleri hareketli taban
oyulma rejimindedir. ekil 4.47, saysal sonular ile Maonun yerel oyulma deneysel
sonularnn karlatrlmasn gstermektedir.

ekil 4.47 Tahmin edilen ve llm denge oyulma ukuru profilleri (Mao,1986)
Deneysel ve saysal almada oyulma ukurundaki uyumun mkemmel olduu grlebilir.
Potansiyel akm modeli, borunun mansabndaki vorteks yaylmn tahmin edemez.
Dolaysyla vorteks yaylmndan oluan inili kl deniz taban kayma gerilmesini de
tahmin edemez.
Ortalama ve maksimum kayma gerilmesi kullanlarak elde edilen oyulma profili, deneysel
profille ekil 4.48de karlatrlmtr. ekil 4.48den maksimum oyulma derinliinin direkt
olarak borunun altnda olmad grlebilir. Maksimum oyulma derinliinin yeri,
balangtaki deniz taban ile boru arasndaki boluun fonksiyonu olacaktr. Bu da yerel
oyulmadaki lee wakes etkilerinden kaynaklanmaktadr.
84

ekil 4.48 Maksimum yada ortalama kayma gerilmesi kullanarak elde edilen farkl profiler
(Mao, 1986)
Ortalama kayma gerilmesi kullanlarak elde edilen oyulma profili borunun alt blgesi ve
memba ynnde deneysel profille iyi uyum salamaktadr, fakat mansap ynnde uyum
salamamaktadr. nk mansap tarafnda kayma gerilmesi yaylm, memba tarafndakinden
daha etkilidir. Bunun anlam memba ksmnda ve borunun alt blgesindeki ortalama kayma
gerilmesi maksimum kayma gerilmesine ok yakndr. Bu durum mansap blgesi iin geerli
bir durum deildir. Ayn zamanda ekil.4.48de maksimum ve ortalama kayma gerilmesi
kullanlarak elde edilen profiller arasndaki fark borunun mansap tarafnda ok aktr.
Maksimum kayma gerilmesi kullanlarak elde edilen oyulma profili, deneysel profil ile
ortalama kayma gerilmesi kullanlarak elde edilenden daha iyi uyum salamaktadr.
Sonu olarak, ortalama kayma gerilmesi yerel oyulma hesabnda kullanmak iin uygun bir
parametre deildir. En azndan bu durum iin maksimum kayma gerilmesi kullanmak daha
iyidir.

ekil 4.49 Tahmini denge oyulma ukuru modeli ile Kjedsen(1973)in test sonularnn
karlatrlmas
ekil 4.49, tahmini oyulma ukuru ile Kjeldsen et al (1973)n deneysel sonularn beraber
gstermitir. Tahmini oyulma ukuru, deneysel olarak elde edilenden biraz derin ve genitir.

85

5. DENEY KANALI VE DENEYSEL ALIMA
5.1 Giri
Hidrolik mhendislii ile ilgili problemler; teori, ampirik ve yar ampirik metotlar, matematik
ve fiziksel modeller yardmyla zmlenmektedir (Yksel, 2000).
Srf teorik yaklam, laminer akmn birka hali dnda kullanlamamaktadr. Ampirik
metotlar ise fiziksel sistemde gzlenen etkili deikenler arasndaki korelasyona
dayandrlmakta ve ancak benzer verilerin olmas halinde kullanlabilmektedir. Yar ampirik
metotlar ise uygun ekilde tasarlanm deneylerle elde edilen teorik kavramlar esas alnarak
bulunan matematiksel formllerdir.
Matematik modelleme ise son yllarda yksek hzl bilgisayarlarn ortaya kmasyla yaygn
olarak kullanlmaktadr. Matematik modelde, nce sistemin fizii ortaya konularak matematik
denklemlerle tanmlanmakta, daha sonra denklemler saysal yntemlerle zlmektedir.
Fiziksel model ise, matematik modelle problemlerin tam olarak ifade edilememesi halinde,
zme ulamak iin yaplan kabullerin ve hesaba katlmayan dier faktrlerin etkisini
belirlemek iin laboratuarda yaplan deneysel almalar kapsar. Bylece, teorik sonularn
model almalaryla karlatrlmas mmkn olmaktadr.
Bu almada, incelenecek problemle ilgili boyut analizi yaplarak olaya etkili boyutsuz
parametreler belirlenmi ve 180
o
lik kvrma sahip kum tabanl dikdrtgen bir kanalda temiz
su oyulmas ve hareketli taban oyulmas iin meydana gelen denge oyulma derinlikleri
fiziksel model kurularak deneysel olarak incelenmitir.
Bu blmde, deney sistemi ve zellikleri, lm teknikleri ve deneysel almann
zelliklerinden bahsedilmi, deneysel almada gz nne alnan olaya etkili boyutsuz
parametreler boyut analizi yardmyla ortaya konmutur.
5.2 Deney Kanal
Bu alma, Yldz Teknik niversitesi, naat Fakltesi, naat Mhendislii, Blm
Hidrolik Anabilim Dal, Hidrolik ve Ky liman Laboratuarnda mevcut dikdrtgen en kesitli
180
o
lik kvrml kanalda gerekletirilmitir. Mevcut kanal toplam 0,90 m geniliinde ve
0,60 m yksekliinde alminyum tabanldr. Deney kanalnn plan ve boyuna kesiti ekil
5.1de verilmitir.

86

ekil 5.1 Deney kanalnn plan ve boyuna kesiti
Mevcut kanal, ana kanal genilii net 0,40 m ve toplama (saanak) kanal genilii 0.5 m
olacak ekilde birbirine paralel iki kanaldan olumaktadr.
htiya duyulan su bodrum katta bulunan byk depodan pompa vastasyla zemin kattaki
ana depoya baslm; ana depodaki fazla su ise dolu savaktan savaklanarak bir by-pass
borusundan tekrar byk geri depoya dndrlmtr. Bu sirklasyon srasnda ana depodaki
su ykseklii sabit tutulmu ve buradan zerinde bir vana bulunan boru vastasyla istenilen
miktarda sabit debi deney kanaln besleyen dinlendirme havuzuna alnmtr.
Kanaln bandaki dinlendirme havuzu 2, 5.1, 0 m
2
ebatlarnda ve 0,7 m yksekliinde olup
ana depodan gelen suyu deney kanalna iletmektedir. Suyu sakinletirmek iin havuzun iine
delikli tula ve zgara yerletirilmitir. Havuzun sonunda ise st genilii 0,7 m olan bir gen
87

lm sava mevcuttur. Savan tepe noktasnn havuz tabanndan ykseklii 0,24 m olup,
bu gen savak ana kanala verilen debinin llmesinde kullanlmtr. gen savak
zerindeki savak yknn lm iin savak kesitinden 0,35 m geride sabit bir limnimetre
yerletirilmitir.
gen savaktan savaklanarak kanala akan su 2, 0.0, 9 m
2
boyutlarnda ikinci bir dinlendirme
havuzunda sakinletirilmitir. Bu havuzun ortasna ve mansabna birer delikli perde
konulmutur. Deney kanal birbirini takip eden be blmden meydana gelmitir. Bunlar
srasyla;
1) Yaklam Kanal
Yaklam kanal 14,0 m uzunluunda 0,4.0,6 m
2
kesite sahip dorusal ana kanaldan
olumaktadr.
2) Kvrml Kanal:
Kvrml kanal r=2,95 m eksen yarapl ve 9,27 m radyal eksen uzunluuna sahip 180
o
lik bir
kanaldr.
3) Dorusal k Kanal:
3,00 m uzunluklu ikinci dorusal k kanalnn sonunda her biri 0,40.0,20 m
2
boyutlarnda 2
paral radyal seviye ayar kapa bulunmaktadr. Radyal kapaklarla ana kanaldaki su
derinlikleri dolaysyla akm hz ayarlanmtr. Ayrca kanaln sonuna kumlarn dearj
havuzuna kan engellemek iin nc bir eik daha konmutur.
4) Boaltm Havuzu:
Ana kanal ve toplama kanalndan gelen akm boaltm havuzuna dklerek, buradan byk
depoya dey bir boru vastasyla geri verilmitir.
5) Hareketli Seviye lm Arabas:
Ana kanal zerinde yaplan su ve taban seviyesi lmleri iin raylar zerinde hareket eden
arabaya yerletirilmi bir limnimetreden ( 1 , 0 mm hassasiyetli) yararlanlmtr. Araba, i ve
d erilik yaraplar kvrml kanala uyabilecek ekilde dizayn edilmitir.
6) Kum Besleme Tank:
Hareketli taban oyulmasnda kanaln debisine uygun tanan kat madde miktar kadar kanala
kat maddeyi ilave etmeye yarayan dzenektir. Sistem, kat madde haznesi, haznenin altnda
iki adet 8mm lik elek ve kat maddenin kanala dkld k noktasnda 3mmlik elekten
88

olumaktadr.3 mmlik elekte kat madde birikmemesi iin eitli devirlerde elein titreimini
salayan bir sistem mevcuttur. Ayrca kum besleme tank kanala uyabilecek ekilde dizayn
edilmitir.
5.3 gen Savak Anahtar Erisi
Ana kanala verilen akmn debisinin tayini iin, farkl hacimlere sahip kaplar ve kronometre
yardmyla gen savan anahtar erisi belirlenmitir. gen savak iin elde edilen anahtar
erisi ekil 5.2de verilmi ve bunun analitik ifadesi ;
4469 , 2
108 , 5

=
h
Q (lt/sn) (5.1)
eklinde elde edilmitir. Burada, h cm olarak gen savak zerindeki savak ykdr.

ekil 5.2 gen savak anahtar erisi
5.4 Deneyde Kullanlan Taban Malzemesinin zellikleri
Deneysel almada, taban malzemesi olarak kuvars kumu kullanlmtr. Bu malzemenin
zgl arl ve granlometrisi deneyler ncesinde Yldz Teknik niversitesi Yap
Malzemesi Laboratuarnda belirlenmitir. Deneylerde kullanlan kuvars kumunun zgl
arl, deneylerden
s
=2650 kg
*
/m
3
ve
g
=1.74 olarak elde edilmitir.
Malzeme laboratuarnda yaplan elek analizinden elde edilen taban malzemesinin
89

granlometri erisi ekil 6.3te verilmitir. Deneylerde kullanlan kuvars kumunun zellikleri,
ekil 5.3ten d
50
=1.15 mm, d
60
=1.28 mm ve d
90
=1.86 mm olarak okunmutur.

ekil 5.3 Taban malzemesinin granlometri erisi
5.5 Taban Malzemesi Kritik Hzlarnn Tayini
Taban malzemesini harekete geirecek kritik akm hzlar V
kr
, logaritmik formdaki 5.2
ifadesinden hesaplanmtr (Melville ve Chiew, 1999).
* 5 0
5 . 7 5 l o g 5 . 5 3
k r
k r
V h
V d

=

(5.2)
Burada; V
*kr
, kritik kayma hz (m/s), h, su derinlii (m) ve d
50
, malzemenin yzde ellisini
geiren elek apdr (medyan ap, mm). Kayma hzlar, Shields Diyagram kullanlarak
bulunmutur. 20
0
Cde kuvars kumu iin Shields diyagram kullanlarak aadaki ifade
yazlabilir (Melville ve Chiew, 1999):
0.5 1
* 50 50 50
0.0305 0.0065 , 1 100
kr
V d d mm d mm
= < < (5.3)

d
50
=1,15 mm iin (5.2) ve (5.3) bantlar birlikte kullanlarak, akmn eitli derinlikleri iin
taban malzemesini hareket ettirebilecek kritik hzlar iin 5.4 bants elde edilir.
(5.4)

Bu bant pilot deneylerle test edilerek dorulanmtr.
0.1556log(4809 )
kr
V h =
90

5.6 Akm Hz-Kat Madde Debisi Arasndaki liki

Hareketli taban oyulmas deneylerine balamadan pilot deneylerle tabandaki srnt debileri
belirlenmi ve ekil 5.4te verilmitir. ekil 5.4ten kat madde debisinin analitik ifadesi
1
1.7388 ( / ) 1, 7538
s kr
Q V V = (5.5)
olarak elde edilmitir. Burada Q
s
kat madde debisi olarak ifade edilmi ve lt/dak olarak
hesaplanmtr.

ekil 5.4 Kat madde debisinin (Q
s
)-V
1
/V
kr
ile deiimi

5.7 Boyut Analizi
Moncada ve Aguirre (1999), dorusal bir kanalda akma dik olarak yerletirilen boru hatlar
etrafndaki oyulma derinliine etkili parametreleri aadaki fonksiyonel iliki ile
vermilerdir;
f (S, ,
s,
y
n,
d
50,
J
0,
b, g, e, , D, V
0
)=0 (5.6)
Burada; y
n
kanaldaki su derinlii, V
0
bu akm derinliine gre elde edilen ortalama akm hz
ve D dairesel kesitli boru apdr.
91

Benzer ekilde kvrml kanal boyunca yerletirilen boru hatlar etrafndaki oyulma derinliine
etki eden parametreler iin de;
f (S, ,
s,
y
n,
d
50,
, J
0,
r,b, g, e, , D, V
0
)=0 (5.7)
ilikisi kurulabilir.
Burada; kvrm as, r erilik yarapdr.
Deneysel almada olaya etkili deikenleri azaltmak ve deneysel almalarn sonularn
daha kolay ortaya koymak iin boyut analizi uygulanm ve parametreler izelge 5.1de
verilmitir.
izelge 5.1 S/D boyutsuzuna etki eden parametreler iin boyut analizi.
k
1
k
2
k
3
k
4
k
5
k
6
k
7
k
8
k
9
k
10
k
11
k
12
k
13
k
14
S

s
y
n
d
50
J
0
r b g e D V
0
L 1 +2 -3 1 1 0 0 1 1 1 1 -3 1 1
M 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0
T 0 -1 0 0 0 0 0 0 0 -2 0 0 0 -1

izelge 5.1den;
k
3
+k
12
=0
-k
2
-2k
10
-k
14
=0
k
1
+2k
2
-3k
3
+k
4
+k
5
+k
8
+k
9
+k
10
+k
11
-3k
12
+k
13
+k
14
=0
bantlar yazlabilir. Bu denklemden k
12
, k
13
ve k
14
ekilerek,
k
3
= -k
12

k
14
=

-k
2
-2k
10

k
1
+2k
2
+3k
12
+k
4
+k
5
+k
8
+k
9
+k
10
+k
11
-3k
12
+k
13
-k
2
-2k
10
=0
k
1
+k
2
+k
4
+k
5
+k
8
+k
9
-k
10
+k
11
+k
13
=0
eitlikleri elde edilmitir. Buna bal olarak elde edilen boyutsuz parametreler izelge 5.2de
verilmitir.
92

izelge 5.2 S/D boyutsuzuna etki eden boyutsuz parametreler
k
1
k
2
k
3
k
4
k
5
k
6
k
7
k
8
k
9
k
10
k
11
k
12
k
13
k
14

S

s
y
n
d
50
J
0
r b g e D V
0
1
1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -1 0
2
0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 -1 -1
3
0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 -1 0 0
4
0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 -1 0
5
0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 -1 0
6
0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0
7
0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 0 0 0
8
0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 -1 0
9
0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 0 -1 0
10
0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 0 1 -2
11
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 0 -1 0

izelge 5.2den boyutsuz parametreler;
1
= S/D
2
= / DV
0
=1/Re

3
=
s
/
4
= y
n
/D
5
= d
50
/D
6
=
7
= J
0

8
=r/D
9
= b/D
10
= g D/V
0
2
=1/Fr
2

11
= e/D

olarak belirlenmitir. Burada; rlatif oyulma derinliinin dier boyutsuz parametrelerle olan
ilikisi;
S/D=f(1/Re
,
1/Fr
2
,
s
/, y
n
/D, d
50
/D, , J
0,
r/D, b/D, e/D) (5.8)
olarak bulunur.
Elemanter bir akm parac iin J
0
n etkileri kk olduundan ihmal edilebilir.
Baz boyutsuz byklkler arasnda dnmler yaplarak;
93

8
/
9
=(r/D)/(b/D)= r/b ve
5
/
11
=( d
50
/D)/ e/D = d
50
/e
boyutsuzlar elde edilir.
O halde olaya etkili boyutsuz parametreler;
S/D= f(/V
1
p=1/Re, gp/V
2
=1/Fr
2
,
s
/, y
n
/D, r/b, d
50
/e,) (5.9)
olarak bulunur. Akmn ok trblansl olmas sebebiyle taban malzemesinin harekete
balangcnda etkili olan 1/Re terimi (Melville ve Sutherland, 1988) ile
s
/, d
50
/e, r/b sabit
terimleri elimine edilerek;
S/D = f(1/Fr
2
, y
n
/D, ) (5.10)
boyutsuzlar bulunur. 1/Fr
2
terimi, akmn ataletini ifade etmek zere V
o
/V
kr
ifadesi ile
deitirilirse,
S/D = f(V
0
/V
kr
, y
n
/D, ) (5.11)
boyutsuzlar bulunur.
Burada; kvrm as, V
0
/V
kr
rlatif hz, y
n
/D rlatif akm derinliidir.
5.8 Deneysel alma
Bu alma, 14 mlik dorusal yaklam kanal, 180
0
lik 2.95 m eksen erilik yarapna sahip
40 cm geniliinde kvrml kanal ve kvrmdan sonra 3 mlik dorusal mansap kanalnda
gerekletirilmitir. Ana kanal taban eimi % 0.1dir. Deneyler nehir rejimli ve kararl akm
artlarnda gerekletirilmitir.
Ana kanaln memba ve mansab ularna 20 cm yksekliinde iki eik yerletirilmi ve
aralarna 19.7 cm yksekliinde, d
50
=1.15 mm olan kuvars kumu serilmitir. Ayrca
membadaki eikten 4.2 m kadar geride iki sra delikli tula yerletirilerek akmn dorusal
kanala alkantsz ulamas salanmtr. Deneyler 3 cm, 4 cm ve 5 cm apl dairesel kesitli
borular akm dik kesecek ekilde kvrml kanaln =45
0
, =90
0
ve =135
0
lik alarnda
kum taban zerine

yerletirilerek yaplmtr. Her deneyden nce kanaldaki kum kartrlarak
taban dzlenmi ve daha sonra borular belirlenen kvrm alarnda kum taban zerine
yerletirilmitir. Kvrml kanaln sonunda dorusal kanaln mansabndaki eiin zerine 20
cm yksekliinde ikinci bir eik yerletirilmitir.
Ana depodaki vana alarak kanala su verilmitir. Yerletirilen eiin sayesinde kanala verilen
su yavaa bu blmde kabarma yaparak tabanda herhangi bir bozulmaya meydan
94

verilmemitir. Dorusal kanaln bu ksmnda su seviyesi yerletirilen ikinci eik seviyesine
(kanal tabanndan itibaren 40 cm) geldikten sonra btn kanaldaki su seviyesinin eit olmas
beklenmitir. Kanal boyunca su seviyesi eit olunca ihtiya duyulan debiye ulalmas
salanm ve tabandaki kumun bozulmamas iin yerletirilen ikinci eik yavaa
kaldrlmtr. Kanaldaki akm hzlar kanaln sonunda bulunan radyal kapaklarla
ayarlanmtr. Akm derinlii ise borudan 30-40 cm geride llmtr.
Temiz su oyulmas hali iin deneyler 60-90 dakika devam ettirilmitir. Hareketli taban hali
iin ise, nce pilot deneylerle eitli akm artlar iin srnt debileri belirlenmi, deneylerde
ana kanal membasndan deney sresince belirlenen kat madde miktar kum besleme tank
vastasyla kanala ilave edilmitir. Hareketli taban hali deneyleri 15-30 dakika devam
ettirilmitir. Her deney iin en az 4-5 taban dalgasnn akma dik yerletirilen borunun
tabanndan geiine imkan salanmtr. Ayrca, hareketli taban hali deneyleri oyulma
ukurunu dolduran bir taban dalgasnn etkisinin gemesi ve bu noktada yeni bir taban dalgas
gelip oyulma ukuruna girmeden deney sona erdirilmitir.
Deney bittikten sonra tabanda oluan toporafyann bozulmamas iin 20 cmlik eik kvrml
kanaln sonunda dorusal kanaln mansabndaki eiin zerine tekrar yerletirilerek vana
kapatlm bu sayede suyun kanaldan yavaa tahliyesi salanmtr. Btn bu ilemlerden
sonra limnimetre yardmyla akma dik yerletirilen boru ekseninde ve mansabnda oluan
oyulma derinlikleri farkl noktalarda llmtr. Maximum oyulma derinliinin d kyda
ve borunun mansap tarafnda olutuu gzlenmi ve deerlendirme ksmnda bu deerler
kullanlmtr.
Dorusal kanalda temiz su oyulmas ve hareketli taban oyulmas iin toplam 250ye yakn
deney yaplm olup, yaplan deneylerin alma snrlar izelge 5.3te zetlenmitir.

95

izelge 5.3 Deney snr artlar

D (cm)

Q(lt/s)

y
n
(cm)

V
0
(m/s)

Fr

Fr
2

Re
3x3
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
45
0
4x4
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
5x5
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
3x3
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
90
0
4x4
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
5x5
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
3x3
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
135
0
4x4
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 - 0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840
5x5
7.0-45.0 7.0 -15.45 0.25 -0.728 0.29 0.59 0.09 0.35 7500 21840

96

6. DENEY SONULARININ DEERLENDRLMES
6.1 Giri
Bu almada kvrml kanalda 3, 4 ve 5 cm apndaki dairesel kesitli borularn her biri iin
=45
0
, =90
0
ve =135
0
lik kvrm alarnda rlatif oyulma derinlii (S/D)nin; yaklaan
akmn Froude saysnn karesi (Fr
2
), rlatif akm derinlii (y
n
/D), boru Reynolds says (Re)
ve rlatif akm hz (V/Vkr) ile deiimi incelenmitir. Kvrml kanalda oyulmann d kyda
balad ve zamanla boru ekseni boyunca devam ettii grlmtr. D kyda oluan
oyulma daima byk km ve maksimum denge oyulma derinlikleri borunu mansabnda
olumutur. ncelenmi olan S/D-Fr
2
, S/D-V/V
kr
, S/D-Re ve S/D-yn/D deiimleri kvrm
alarnda (=45
0
, =90
0
ve =135
0
) grafik zerinde gsterilmitir. Rlatif oyulma
derinliklerinin Froude saysnn karesi, rlatif akm derinlii, Reynolds says ve rlatif hz ile
orantl olarak artt gzlenmitir.
6.2 Kvrm Boyunca Rlatif Oyulma Derinliinin, Akmn Froude Saysnn Karesi ile
Deiimi
Kvrml kanalda 3, 4 ve 5 cm apndaki dairesel kesitli borularn her biri iin =45
0
, =90
0
ve
=135
0
lik kvrm alarnda rlatif oyulma derinliinin akmn Froude saysnn karesi ile
deiimi incelenmitir. Rlatif oyulma derinliinin, Froude saysnn karesi ile deiimi, 3, 4
ve 5 cm apndaki dairesel kesitli borularda =45
0
, =90
0
ve =135
0
lik kvrm alarnda elde
edilen sonular; dorusal kanalda dairesel kesitli borular iin Yldrm (2004) tarafndan elde
edilen sonularla karlatrlm, ekil 6.1, ekil 6.2 ve ekil 6.3 verilmitir.
97

S/D = -2,0341Fr
4
+ 2,5765Fr + 0,5214
R
2
= 0,8672 (dorusal kanal)
(135) S/D = 13,473Fr
4
+ 8,3184Fr - 0,1017
R
2
= 0,9617
(45) S/D = 14,662Fr4 + 7,2438x - 0,0994
R
2
= 0,9727
(90) S/D = 12,574Fr
4
+ 7,1529Fr - 0,1823
R
2
= 0,9735
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60
Fr
2
S
/
D
3 cm 45 dorusal kanal
3 cm 90 3 cm 135
Kvrml kanal (3 cm 135) Kvrml kanal (3 cm 45)
Kvrml kanal (3 cm 90)

2
deiimi
S/D = -5,2965Fr4 + 4,5314Fr + 0,307
R
2
= 0,9199 (Dorusal kanal)
(45) S/D = 17,061Fr
4
+ 2,1737Fr + 0,4976
R
2
= 0,9582
(90) S/D = 19,943Fr
2
+ 1,0401Fr + 0,4217
R
2
= 0,96
(135) S/D = 18,251Fr
4
+ 1,2213Fr + 0,7957
R
2
= 0,9628
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60
Fr
2
S
/
D
4 cm 90 4 cm 135
Kvrml Kanal (4cm 45) Kvrml Kanal (4cm 90)
Kvrml Kanal (4cm 135)

2
deiimi
98

S/D = -2,68Fr
4
+ 2,9655Fr + 0,4386
R
2
= 0,8769 (Dorusal kanal)
(45) S/D = 21,13Fr
4
- 1,4813Fr + 0,7235
R
2
= 0,9686
(90) S/D = 22,282Fr
4
- 2,3283Fr + 0,727
R
2
= 0,9687
(135) S/D = 15,632Fr
4
+ 0,6504Fr + 0,7614
R
2
= 0,9705
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50
Fr
2
S
/
D
5 cm 90 5 cm 135
Kvrml Kanal (5 cm 45) Kvrml Kanal (5 cm 90)
Kvrml Kanal (5 cm 135)

2
deiimi
ekil 6.1, ekil 6.2 ve ekil 6.3 incelendiinde kvrml kanal ve dorusal kanal iin Froude
saysndaki artla rlatif oyulma derinliinin artt ve kvrml kanaldaki rlatif oyulma
derinliinin, dorusal kanaldaki rlatif oyulma derinliinden daha byk olduu
grlmektedir.
Rlatif oyulma derinlii, Fr
2
=

0,10-0,20 (Fr= 0,32-0,39) deerlerini ald aralk gz nne
alndnda hem kvrml kanal hem de dorusal kanalda birbirine yakndr. Froude saysnn
artan deerlerinde hareketli taban oyulmas olumakta ve kvrml kanaldaki oyulma derinlii
dorusal kanala gre daha fazla bir art gstermektedir. Bunun nedeni kvrml kanaldaki
srtnme, merkezka ve atalet kuvvetlerinin oluturduu helikoidal akmn iddetinin akm
hznn karesiyle artmasdr (Shukry, 1950).
ekil 6.1, ekil 6.2 ve ekil 6.3de ayn kesite sahip borular iin farkl kvrm alarnda
(=45
0
, =90
0
ve =135
0
) rlatif oyulma derinliklerinde farkllklar olutuu grlmektedir.
Deney sonularna gre, =135
0
de en byk oyulma grlrken =90
0
de ise en kk rlatif
oyulma derinlii olumutur. Bunun sebebi de; helikoidal akmn maksimum iddetinin
=120
0
-135
0
civarnda meydana gelmesidir (Choudhary ve Narasimhan, 1977).

ekil 6.1, ekil 6.2 ve ekil 6.3de elde edilen sonular, Moncada ve Aguirre (1999)nin
dorusal kanalda dairesel kesitli borular iin sunduu verilerle birlikte tekrar deerlendirilerek
99

ekil 6.4, ekil 6.5 ve ekil 6.6de verilmitir. ekil 6.4, ekil 6.5 ve ekil 6.6daki 1 nolu
eriler kvrml kanalda kullanlan 3, 4 ve 5 cm apndaki dairesel kesitli borular iin farkl
kvrm alarnda (=45
0
, =90
0
ve =135
0
) elde edilen sonularn bir arada
deerlendirilmesiyle oluturulmutur. 2 nolu eri, dorusal kanalda Yldrm (2004)
tarafndan kullanlan 3, 4 ve 5 cm apndaki dairesel kesitli borular iin elde edilen sonularla
Moncada ve Aguirre (1999)nin eitli boru aplar, kanal taban eimleri ve taban
malzemeleri iin elde ettikleri sonularn birlikte deerlendirilmesiyle elde edilmitir. Froude
saysndaki artla rlatif oyulma derinliindeki artnn 1 nolu eride 2 nolu eriye gre ok
daha fazla olduu grlmektedir. Bu da kvrm tarafndan yaratlan helikoidal akmn boru
altnda meydana gelen rlatif oyulma derinliini ok nemli miktarda arttrdn
gstermektedir. Veriler birletirilerek elde edilmi olan ekil 6.4, ekil 6.5 ve ekil 6.6daki 2
nolu erinin regresyonun dt yani dalmn artt grlmtr. Bunun da Moncada ve
Aguirre (1999)nin verilerinde boru aplarna ilaveten farkl kanal eimleri ve farkl aplarda
taban malzemesi kullanlmasndan kaynaklanmaktadr.

Eri 1 S/D = 13,57Fr
4
+ 7,5717Fr - 0,1278
R
2
= 0,9449
Eri 2 S/D = -1.9321Fr
4
+ 2.3995Fr + 0.5526
R
2
= 0.7181
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80
Fr
2
S
/
D
3 cm 45 3 cm dorusal kanal
3 cm 90 3 cm 135
Moncada-Aguirre Eri 1 (Kvrml Kanal)
Eri 2 (Dorusal Kanal)

2
deiimi
100

Eri 1 S/D = 18,418Fr
4
+ 1,4784Fr + 0,5716
R
2
= 0,9297
Eri 2 S/D = -2.6387Fr
4
+ 2.9398Fr + 0.4753
R
2
= 0.7481
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80
Fr
2
S
/
D
4 cm 45 4 cm dorusal kanal
4 cm 90 4 cm 135
Moncada-Aguirre Eri 1 (Kvrml Kanal)

2
deiimi
Eri 1 S/D = 19,681Fr
4
- 1,0531Fr + 0,7373
R
2
= 0,9182
Eri 2 S/D = -2.0196Fr
4
+ 2.509Fr + 0.5116
R
2
= 0.7356
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80
Fr
2
S
/
D
5 cm 45 5 cm dorusal kanal 5 cm 90
5 cm 135 Moncada-Aguirrre Dorusal kanal
Eri 1 (Kvrml Kanal) Eri 2 (Dorusal Kanal)

2
deiimi
101

ekil 6.10, ekil 6.11 ve ekil 6.12de kvrml kanalda 3, 4 ve 5 cm apndaki dairesel kesitli
borular iin eitli kvrm alarnda (=45
0
, =90
0
ve =135
0
) S/D-Fr
2
deiimi 1 nolu eri ile
gsterilmi, dorusal kanalda Yldrm (2004) ve Moncada Aguirre (1999)nin verileri birlikte
kullanlarak S/D-Fr
2
deiimi 2 nolu eri ile temsil edilmi ve birbirleri ile karlatrlmtr
ekillerden grld zere, kvrml kanalda byk Froude saylarnda helikoidal akm
rlatif denge oyulma derinliini (S/D), dorusal kanala gre olduka artrmaktadr. Kvrml
kanalda S/Dnin Fr
2
ile deiimi 2. dereceden olup bunun kvrml kanalda helikoidal akmn
iddetinin akmn hznn karesi ile artm olmasndandr. Tm erilerde regresyon
katsaylarnn yeterince yksek olduu, dolaysyla rlatif oyulma derinlii ile akmn Froude
says arasnda hem dorusal hem de kvrml kanalda kuvvetli bir ilikinin bulunduu ortaya
kmaktadr.
Eri 1 S/D = 17,618Fr
4
+ 2,6454Fr + 0,3739
R
2
= 0,8062
Eri 2 S/D = -2,9071Fr
4
+ 3,1825Fr + 0,4223
R
2
= 0,7701
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60 0,70 0,80
Fr
2
S
/
D
daire 3 cm 45 daire 4 cm 45 daire 5 cm 45
(dorusal kanal daire) Eri 1 (Kvrml Kanal) Eri 2 (Dorusal Kanal)

ekil 6.10 =45
0
2
deiimi

102

Eri 1 S/D = 18,266Fr
4
+ 1,9549Fr + 0,3221
R
2
= 0,8307
Eri 2 S/D = -2,9071Fr
4
+ 3,1825Fr + 0,4223
R
2
= 0,7701
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60
Fr
2
S
/
D
daire 3 cm 90 daire 4 cm 90
daire 5 cm 90 kvrml kanal daire
dorusal kanal daire Eri 1 (Kvrml Kanal)

ekil 6.11 =90
0
2
deiimi
Eri 1 S/D = 15,785Fr
4
+ 3,3967Fr + 0,4851
R
2
= 0,7983
Eri 2 S/D = -2,9071Fr
4
+ 3,1825Fr + 0,4223
R
2
= 0,7701
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
5,50
6,00
0,00 0,10 0,20 0,30 0,40 0,50 0,60
Fr
2
S
/
D
daire 3 cm 135 daire 4 cm 135
daire 5 cm 135 ( dorusal kanal daire)"
Eri 1 (Kvrml Kanal) Eri 2 (Dorusal Kanal)

ekil 6.12 =135
0
2
deiimi
103

6.3 Rlatif Oyulma Derinliinin (S/D); Rlatif Akm Derinlii (Y
n
/D) ile Deiimi
ekil 6.13, ekil 6.14 ve ekil 6.15de rlatif oyulma derinlii (S/D)nin rlatif akm derinlii
(y
n
/D) ile deiimi verilmitir. ekil 6.13, ekil 6.14 ve ekil 6.15de srasyla 3, 4 ve 5 cm
apl dairesel kesitli borularda kvrm boyunca elde edilen sonular, Yldrm (2004)
tarafndan dorusal kanalda dairesel kesitli borular iin elde edilen veriler ile birlikte
sunulmutur. Rlatif akm derinlii y
n
/Dnin rlatif oyulma derinlii S/Dye etkisi grlm
ve y
n
/Ddeki artla S/Dnin kvrm boyunca artt ve erilerdeki korelasyonun da yksek
olduu grlmektedir.
(135) S/D = 0,0612Fr
4
+ 0,6274x - 0,6306
R
2
= 0,7277
(45) S/D = 0,0708Fr
4
+ 0,5146Fr - 0,5272
R
2
= 0,735
(90) S/D = 0,0564Fr
4
+ 0,518Fr - 0,5591
R
2
= 0,6965
(Dorusal kanal) S/D = 0,0018Fr
4
+ 0,0992Fr + 0,612
R
2
= 0,7011
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00 6,00 7,00
y
n
/D
S
/
D
3 cm 90 3 cm 135
Kvrml Kanal (3 cm 90) Dorusal Kanal

ekil 6.13 Kvrml ve dorusal kanalda D=3 cm dairesel borular iin S/D-yn/D deiimi
104

Dorusal kanal S/D = 0,1301Fr
4
- 0,7679Fr + 1,9926
R
2
= 0,1508
(135) S/D = 0,1776Fr
4
- 0,0046Fr + 0,7004
R
2
= 0,7894
(45) S/D = 0,1141Fr
4
+ 0,3673Fr + 0,0338
R
2
= 0,7516
(90) S/D = 0,1988Fr
4
- 0,0923Fr + 0,4515
R
2
= 0,7412
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
0,00 1,00 2,00 3,00 4,00 5,00
y
n
/D
S
/
D
4 cm 45 dai 4 cm
4cm 90 4cm 135
Dorusal Kanal Kvrml Kanal (4 cm 135)

Dorusal kanal S/D = 0,084(yn/D)
2
- 0,3762yn/D + 1,2922
R
2
= 0,2242
(135) S/D = 0,2527(yn/D)
2
- 0,1559yn/D + 0,8441
R
2
= 0,7438
(45) S/D = 0,2626(yn/D)
2
- 0,1435yn/D + 0,5593
R
2
= 0,7645
(90) S/D = 0,3836(yn/D)
2
- 0,745yn/D + 1,1398
R
2
= 0,7317
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50
y
n
/D
S
/
D
5 cm 90 5 cm 135
Kvrml Kanal Kvrml Kanal (5 cm 135)

105

6.4 Rlatif Oyulma Derinliinin (S/D); Boru Reynolds Says (Re) le likisi
ekil 6.16, ekil 6.17 ve ekil 6.18de kvrml kanalda rlatif oyulma derinliinin boru
Reynolds says ile deiimi verilmitir. ekil 6.16, ekil 6.17 ve ekil 7.18de S/D-Re
deiimi srasyla 3, 4 ve 5 cm apl dairesel kesitli borularla dorusal kanalda Yldrm
(2004) tarafndan ayn apl dairesel kesitli borular iin elde ettii sonular birlikte temsil
etmektedir. Kvrml ve dorusal kanalda elde edilen sonulardan kan erilerin olduka iyi
bir regresyona sahip olduklar grlmektedir.Rlatif oyulma derinliinin boru Reynolds
saysnn art ile de artt grlmektedir. Oysa Moncada ve Aguirre (1999), yaptklar
almalarnda S/D ve Re arasnda net bir iliki olmadn belirtmiler ve boru Reynolds
saysnn oyulma ukuru zerindeki etkisini ihmal etmilerdir.
Dorusal kanal S/D = -8E-10Re
2
+ 6E-05Re + 0,3775
R
2
= 0,8606
(135) S/D = 3E-09Re
2
+ 0,0002Re - 0,5066
R
2
= 0,9667
(45) S/D = 4E-09Re
2
+ 0,0001Re - 0,4416
R
2
= 0,9755
(90) S/D = 3E-09re
2
+ 0,0001Re - 0,5822
R
2
= 0,9704
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
5000 10000 15000 20000 25000 30000
Re
S
/
D
3 cm 90 3 cm 135

ekil 6.16 Kvrmda ve dorusal kanalda D=3 cm iin S/D-Re deiimi
106

(45) S/D = 3E-09Re
2
+ 6E-06Re + 0,7305
R
2
= 0,9649
(135) S/D = 3E-09Re
2
+ 2E-05Re + 0,3958
R
2
= 0,9556
(90) S/D = 3E-09Re
2
+ 6E-06Re + 0,3346
R
2
= 0,9614
Dorusal Kanal S/D = -2E-09Re
2
+ 0,0001Re - 0,9222
R
2
= 0,8518
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000
Re
S
/
D
4 cm 90 4 cm 135
Kvrml Kanal (4 cm 135) Dorusal Kanal

Dorusal Kanal S/D = -6E-10Re
2
+ 5E-05Re + 0,0155
R
2
= 0,7787
(135) S/D = 2E-09Re
2
+ 7E-08Re + 0,7173
R
2
= 0,9741
(45) S/D = 2E-09Re
2
- 2E-05Re + 0,7243
R
2
= 0,9675
(90) S/D= 2E-09Re
2
- 4E-05Re + 0,7937
R
2
= 0,9746
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000 45000 50000
Re
S
/
D
5 cm 90 5 cm 135

107

6.5 Rlatif Oyulma Derinliinin (S/D); Rlatif Hz (V/V
kr
)ile likisi
ekil 6.19, ekil 6.20 ve ekil 6.21de kvrml kanallarda 3,4 ve 5 cm apl dairesel kesitli
borularda kvrm boyunca rlatif oyulma derinlii (S/D)nin rlatif hz (V/V
kr
) ile
deiimi.verilmitir. Farkl akm derinlikleri iin kritik hz ifadesi (Vkr), (5.4) denkleminden
elde edilmitir.
ekil 6.19, ekil 6.20 ve ekil 6.21den grld gibi oyulma V/Vkr0,5 civarnda
balamaktadr ve V/Vkrdeki artla S/D nin artt grlmektedir. Literatre bakldnda,
akma bir engel yerletirildiinde (kpr aya gibi), oyulmann V/Vkr0,4-0,5 civarnda
balad, V/Vkr1,0 civarnda maksimum oyulma derinlii meydana geldii (temiz su
oyulmas) ve daha sonra membadan gelen taban malzemesi hareketine bal olarak oyulmann
azald bilinmektedir. Buna gre akma dik olarak yerletirilen boru hatlar etrafnda temiz su
oyulmas, kpr ayaklarndakine benzer ekilde V/Vkr0,5 deerinde balayp V/Vkr1,0e
kadar artarken, hareketli taban oyulmasnda V/Vkrdeki arta paralel olarak S/Dnin artmaya
devam ettii grlmektedir. Buradan, hareketli taban halinde, engelin nndeki ve
arkasndaki vorteks sistemlerin etkisinin kaybolduu, buna karlk akm hznn (dolaysyla
boru altndan geen jetin) dorudan taban malzemesinin hareketine etki ettii anlalmaktadr.
Ayn boyutlu boru dikkate alndnda V/Vkre gre byk oyulma derinlii =135
0
de
grlrken en kk oyulma derinlii =90
0
de olumaktadr. Maksimum oyulma derinliinin
=135
0
de elde edilmesi, helikoidal akmn maksimum iddete bu civarda ulamas
nedeniyledir. =45
0
deki oyulma derinliinin =90
0
den daha byk olmas ise maksimum
hz yrngesinin =30
0
- 45
0
civarnda d kyya ynelmesi ve akmn d kyya doru ilave
bir atalet kazanmasdr.
108

(45) S/D = 1,1654(V/Vkr)
2
+ 0,8744V/Vkr - 0,2933
R
2
= 0,9754
(135) S/D = 1,0984(V/Vkr)
2
+ 1,17V/Vkr - 0,3661
R
2
= 0,9661
(90) S/D = 0,966(V/Vkr)
2
+ 1,0579V/Vkr - 0,4443
R
2
= 0,9714
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80
V/V
kr
S
/
D
3 cm 45 3 cm 90
3 cm 135 Kvrml Kanal (3 cm 45)

ekil 6.19 D=3 cm apl dairesel borular iin rlatif oyulma derinliinin rlatif hz ile
deiimi
(45) S/D = 1,267(V/Vkr)
2
- 0,3875V/Vkr + 0,6061
R
2
= 0,9569
(135) S/D = 1,3318(V/Vkr)
2
- 0,6389V/Vkr + 0,9548
R
2
= 0,965
(90) S/D = 1,4451(V/Vkr)
2
- 0,7507V/Vkr + 0,6041
R
2
= 0,962
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80
V/V
kr
S
/
D
4 cm 45 4 cm 90

deiimi

109

(45) S/D = 1,4767(V/Vkr)
2
- 1,3347V/Vkr + 1,0327
R
2
= 0,9687
(135) S/D = 1,1302(V/Vkr)
2
- 0,6237V/Vkr + 0,9114
R
2
= 0,9738
(90) S/D = 1,5629(V/Vkr)
2
- 1,6119V/Vkr + 1,1078
R
2
= 0,9737
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80
V/V
kr
S
/
D
5 cm 45 5 cm 90

deiimi
ekil 6.22, ekil 6.23 ve ekil 6.24de rlatif oyulma derinliinin rlatif hz ile deiimi
kvrml kanal ve dorusal kanalda dairesel kesitli borular iin bir arada verilmitir. ekil
6.22, ekil 6.23 ve ekil 6.24den grld gibi oyulma V/Vkr0,5 civarnda balamaktadr.
V/Vkr1,0 deerinden itibaren V/Vkrin artan deerlerinde hareketli taban oyulmas
olumakta ve kvrml kanaldaki rlatif oyulma derinlii dorusal kanala gre art
gstermektedir. Bunun nedeni kvrml kanaldaki srtnme, merkezka ve atalet kuvvetlerinin
oluturduu helikoidal akmdr.

110

y = -0,1505x
2
+ 0,7805x + 0,304
R
2
= 0,8342
y = 1,0766x
2
+ 1,0341x - 0,3679
R
2
= 0,9467
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
V/V
kr
S
/
D
3 cm 45 Dorusal Kanal 3 cm 90
3 cm 135 Dorusal Kanal Kvrml Kanal

derinliinin rlatif hz ile deiimi
Dorusal kanal S/D = -0,1505(V/Vkr)
2
+ 0,7805V/Vkr + 0,304
R
2
= 0,8342
Kvrml kanal S/D = 1,348(V/Vkr)
2
- 0,5924V/Vkr + 0,7217
R
2
= 0,9307
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
V/V
kr
S
/
D
4 cm 135 4 cm kesit erisi Dorusal Kanal
Kvrml Kanal

111

Kvrml Kanal S/D = 1,3899(V/Vkr)
2
- 1,1901V/Vkr + 1,0173
R
2
= 0,9208
Dorusal Kanal S/D = -0,328(V/Vkr)
2
+ 1,3156V/Vkr - 0,1333
R
2
= 0,8344
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
V/V
kr
S
/
D
5 cm 135 Kvrml Kanal Dorusal Kanal

ekil 6.25, ekil 6.26 ve ekil 6.27de rlatif oyulma derinlii S/Dnin rlatif hz ile deiimi
kvrml kanalda farkl kvrm alarnda ( =45
0
, =90
0
ve =135
0
) ve dorusal kanaldaki
Yldrm (2004) tarafndan elde edilen sonular ile birlikte verilmitir. Erilerde regresyon
katsaylarnn yeterince yksek olduu, dolaysyla rlatif oyulma derinlii ile rlatif hz
arasnda hem dorusal hem de kvrml kanalda kuvvetli bir ilikinin bulunduu ortaya
kmaktadr.
112

Kvrml Kanal y = 1,303(V/Vkr)
2
- 0,2826V/Vkr + 0,4485
R
2
= 0,807
2
+ 1,5028V/Vkr - 0,2254
R
2
= 0,7962
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
V/V
kr
S
/
D
daire dorusal kanal Kvrml Kanal Dorusal Kanal

ekil 6.25 =45
0
de rlatif oyulma derinliinin boru rlatif hz ile deiimi
2
- 0,4349V/Vkr + 0,4225
R
2
= 0,8314
2
+ 1,5028V/Vkr - 0,2254
R
2
= 0,7962
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
V/V
kr
S
/
D

ekil 6.26 =90
0
113

2
- 0,0309V/Vkr + 0,5
R
2
= 0,8012
2
+ 1,5028V/Vkr - 0,2254
R
2
= 0,7962
0,00
0,50
1,00
1,50
2,00
2,50
3,00
3,50
4,00
4,50
5,00
0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 2,00 2,20
V/V
kr
S
/
D

ekil 6.27 =135
0
6.6 Regresyon Analizi
6.6.1 Giri
Bir ok mhendislik problemlerinde iki ya da daha ok sayda rastgele deikenin ayn
gzlem srasnda aldklar deerlerin birbirinden istatistik bakmdan bamsz olmadn,
dolaysyla bu deikenler arasnda bir iliki bulunduunu grlr. ki deiken arasnda bir
iliki bulunmas bunlardan birinin dierinden etkilenmesi, ya da her iki deikenin baka
deikenlerden birlikte etkilenmelerinden kaynaklanr.
Regresyon analizinin temelinde; gzlenen bir olayn deerlendirilirken, hangi olaylarn etkisi
iinde olduunun aratrlmas yatar. Etki eden olaylar bir veya birden ok olabilecei gibi
dolayl veya dorudan etkileyebilir. Regresyon analizi yaplrken, gzlem deerlerinin ve
etkilenilen olaylarn bir matematiksel gsterimle,yani bir fonksiyon yardmyla ifadesi
gerekmektedir. Kurulan bu modele regresyon modeli denilmektedir.
Regresyon analizinin amac, gz nne alnan deikenler arasnda anlaml bir iliki bulunup
bulunmadn belirlemek, byle bir iliki varsa bu ilikiyi ifade eden regresyon denklemini
elde etmek ve bu denklemi kullanarak yaplacak tahminlerin gven aralklarn hesaplamaktr.
Regresyon analizi yaplrken kurulan matematiksel modelde yer alan deikenler, bir baml
deiken ile bir veya birden ok bamsz deikenden olumaktadr. Bamsz deikenler
114

kurulacak modelde bir deikenli olarak ele alnrsa, basit dorusal regresyon, birden fazla
bamsz deikenli olarak alnrsa, oklu regresyon modeli konusunu oluturmaktadr.
6.6.2 Denklem Modeli
Basit Dorusal Regresyon Modeli:
Y = a + bX + e
i

oklu Regresyon Modeli:
Y = a + bX
1
+ cX
2
+ dX
3
+ ... + e
i

Y :
Baml deiken
X
1
, X
2
, X
3
, .... :
Bamsz deikenler
a, b, c, d, :
Katsaylar
e
i
: Hata terimi
Korelasyon Analizinde, bir anaktleden seilmi en az iki veya daha fazla rnek grup
alnarak, bu gruplar arasndaki etkileime bir katsay yardmyla baklr. Bu katsay
korelasyon katsaysdr ve r ile gsterilir. Korelasyon analizinin yaplaca gruplar (bunlara
deiken de diyebiliriz) arasnda etkileime baklrken, regresyon analizinde olduu gibi
baml deiken veya bamsz deiken olma art aranmaz. Korelasyonuna baklacak olan
deiken gruplar ikiden fazla olsalar dahi ikili olarak ele alnrlar ve bu ikili deikenlerin
etkileimi, katsay yardmyla yn ve kuvvet olarak tayin edilirler.
Korelasyon katsays, deikenlerin yn, etkileimlerin nasl olduu hakknda bilgi verir.
Korelasyon katsays -1 ile +1 arasnda deien deerler alr. Katsay; etkileimin olmad
durumda 0, tam ve kuvvetli bir etkileim varsa 1, ters ynl ve tam bir etkileim varsa 1
deerini alr. Korelasyon katsaysnn yorumunu, tam deerler dnda ara deerler iin
yapmak olduka gtr. Ara deerler iin katsay deerlendirirken, rnek gzlem says (n)
olduka nemlidir. ok fazla gzleme dayanan deerlendirmelerde 0.25'e kadar dm bir
korelasyon katsays bile anlaml saylabilmektedir. Fakat az sayda, 10-15 gzleme dayanan
deerlendirmelerde korelasyon katsaysnn 0.71 stnde olmas beklenir. Anaktleye gre
normal saylacak kadar bir gzlem says alnarak baklm gzlem gruplar iin genellikle, 0-
0.49 arasnda ise korelasyon zayf, 0.5-0.74 arasnda ise orta derecede, 0.75-1 arasnda ise
kuvvetli iliki vardr.
115

6.6.3 Korelasyon Katsaysnn Hesaplan
6.6.3.1 Belirli Sayda Gzlem Deerinden Oluan Oluan ki Grup in Hesaplan
X ve Y diye adlandrabileceimiz n adet gzlem deerine ait, iki deiken grup varsa, (iki
grup aralarnda neden sonu ilikisi olan gruplar da olabilir) bu gruplar arasndaki
korelasyona, aada verilen forml dahilinde, aklamalarda belirtilmi ilemler yaplarak
baklmaktadr.

(6.1)

1. X ve Y, n adet gzlemden oluan iki deiken gzlem dizidir.
2.
olarak, olarak ifade edilirler. Tm gzlem deerleri ortalamadan
karlarak x ve y dizileri oluturulur.
3. x ile y dizisinin deerleri teker teker arplr. Toplamlar bulunur.
4. x dizisinin ve y dizisinin ayr ayr kareleri alnr. Toplamlar bulunur.
5. x ile y dizisin arplarak toplamlar alnm deer, x dizisinin karesi alnarak toplam
bulunmu deer ile y dizisinin arplarak toplamlar alnm deere blnr.
6.6.3.2 Belirli Sayda Gzlem Deerinden Oluan kiden Fazla Grup in Hesaplan
Y, X
1
, X
2
, X
3
, ... diye adlandrabileceimiz n adet gzlem deerine ait, ikiden fazla deiken
grup varsa (aralarnda neden sonu ilikisi olan gruplar da olabilir), bu gruplar arasndaki
korelasyona, aada verilen formller dahilinde, aklamalarda belirtilmi ilemler yaplarak
ikili ilikiler eklinde baklmaktadr. Aada formlleri verilmi ve aralarnda korelasyon
ilikisi aranan deiken diziler, Y, X
2
, X
3
dr.
Y ile X
2
arasndaki korelasyon katsays;
(6.2)

116

Y ile X
3
(6.3)

X
2
ile X
3
(6.4)

X
3
ile X
2
(6.5)

1. Y, X
2
, X
3
; n adet gzlemden oluan deiken gzlem dizidir.
2.
olarak ifade edilirler. Tm gzlem deerleri
ortalamadan karlarak x'ler ve y dizileri oluturulur.
3. ki deikenli diziler iin gerekletirilen ilemler, deikenli diziler iin de yukardaki
formllerde yazan deerler iin gerekletirilir.
Hesaplanacak korelasyon katsaysn yorumu, yine n says dikkate alnarak yaplmaktadr.
6.6.4 Matematiksel Denklem Modeli ve Korelasyon Katsays
oklu regresyon modeli;
y = ax
1
+bx
2
+c (6.6)

2 n
1
y= ax + bx +c

(6.7)

2
1 1 2 1
1
n
yx ax bx x c x = + +

2
2 1 2 2 2 n
yx ax x bx c x = + +

1 2 n
2
1 1 2 1 n
2
1 2 2 2 n
x x c
x x x x c
x x x x c

1
2
y
a
b yx
c
yx

=

(6.8)
Matematiksel ifadenin zmnden a,b ve c deerleri elde edilir.
117

Yaplan boyut analizi sonucu bulunan parametreler arasndan S/D,Re, y
n
/D ve Fr
2
seilerek
aralarndaki iliki gzlenmitir. Aada kvrml kanaln = 45
0
, = 90
0
, = 135
0
lik kvrm
alarna yerletirilen 3, 4 ve 5 cm boyutundaki dairesel kesitli borular iin yaplan deneyler
sonucunda elde edilen S/D, Re, Fr
2
ve y
n
/D, deerleri kullanlarak oluturulan ikili regresyon
analizleri verilmitir
1) 3 cm apl, 45
0
merkez al boru iin S/D, Fr
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a=13,7 b=0,02 c= -0,66
y = 13,7 x
1
+ 0,02 x
2
0,66
S/D = 13,7 Fr
2

+ 0,02 yn/D 0,66 denklemi elde edilir.
r = 0,95 bulunur.
2) 3 cm apl, 90
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 14,02 b= -0,15 c= -0,49
y = 14,02 x
1
+ -0,15 x
2
0,49
S/D = 14,02 Fr
2

- 0,15 yn/D 0,49 denklemi elde edilir.
r = 0,97 bulunur.
3) 3 cm apl, 135
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 14,31 b= -0,023 c= -0,60
y = 14,31 x
1
+ -0,023 x
2
0,60
S/D = 14,31 Fr
2

r = 0,94 bulunur.
4) 3 cm apl, 45
0
2
ve Re arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= -7,071 b= 0,0004 c=-1,39
y = -7,071 x
1
+ 0,0004 x
2
1,39
S/D = -7,071 Fr
2

+ 0,0004 Re 1,39 denklemi elde edilir.
r = 0,97 bulunur.
5) 3 cm apl, 90
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= 3,631 b= 0,00015 c=-0,99
118

y =3,631 x
1
+ 0,00015 x
2
0,99
S/D = 3,631 Fr
2

r = 0,96 bulunur.
6) 3 cm apl, 135
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= -14,33 b= 0,0005 c=-1,60
y = -14,33 x
1
+ 0,0005 x
2
1,60
S/D = 14,33 Fr
2

r = 0,97 bulunur.
7) 4 cm apl, 45
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 8,99 b=0,069 c= -0,26
y = 8,99 x
1
+ 0,0069 x
2
0,26
S/D = 8,99 Fr
2

r = 0,93 bulunur.
8) 4 cm apl, 90
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 9,55 b= 0,014 c= -0,40
y = 9,55 x
1
+ 0,014 x
2
0,40
S/D = 9,55 Fr
2

+0,014 yn/D 0,40 denklemi elde edilir.
r = 0,93 bulunur.
9) 4 cm apl, 135
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 8,091 b= 0,135 c= -0,089
y = 8,091 x
1
+ 0,135 x
2
0,089
S/D = 8,091 Fr
2
+
0,135 yn/D 0,089 denklemi elde edilir.
r = 0,94 bulunur.
10) 4 cm apl, 45
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= -2,24 b= 0,00015 c=-0,59
y = -2,24 x
1
+ 0,00015 x
2
0,59
119

S/D = -2,24 Fr
2

r = 0,94 bulunur.
11) 4 cm apl, 90
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= -4,88 b= 0,00019 c=-0,88
y = -4,88 x
1
+ 0,00019 x
2
0,88
S/D = -4,88 Fr
2

r = 0,94 bulunur.
12) 4 cm apl, 135
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= -1,97 b= 0,00014 c=-0,33
y = -1,97 x
1
+ 0,00014 x
2
0,33
S/D = -1,97 Fr
2

r = 0,95 bulunur.
13) 5 cm apl, 45
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 7,017 b= 0,105 c= -0,28
y = 7,017 x
1
+ 0,105 x
2
0,28
S/D =7,017 Fr
2

r = 0,92 bulunur.
14) 5 cm apl, 90
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 7,46 b= -0,027 c= -0,161
y = 7,46 x
1
- 0,027 x
2
0,161
S/D =7,46 Fr
2

r = 0,91 bulunur.
15) 5 cm apl, 135
0
2
ve y
n
/D arasndaki iliki;
y = ax
1
+bx
2
+c a= 7,37 b= 0,0038 c= 0,122
y = 7,37 x
1
+ 0,0038 x
2
+ 0,122
S/D =7,37 Fr
2

+ 0,0038 yn/D + 0,122 denklemi elde edilir.
120

r = 0,93 bulunur.
16) 5 cm apl, 45
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= 5,33 b= 0,00002 c=-0,24
y = 5,33 x
1
+ 0,00002 x
2
0,24
S/D =5,33 Fr
2

r = 0,92 bulunur.
17) 5 cm apl, 90
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= 3,83 b= 0,00004 c=-0,32
y = 3,83 x
1
+ 0,00004 x
2
0,32
S/D =3,83 Fr
2

r = 0,91 bulunur.
18) 5 cm apl, 135
0
2
y = ax
1
+bx
2
+c a= 2,99 b= 0,00005 c=-0,049
y = 2,99 x
1
+ 0,00005 x
2
0,049
S/D =2,99 Fr
2

r = 0,94 bulunur.
Sonu olarak regresyon analizi, gzlem deerlerinin birbirleri ile olan etkileimlerini
gstermekte olup, gzlemlerin says yeterli olduunda anlaml sonular verebilmektedir.
Yukarda yaplan birbirinden farkl 18 regresyon analizi sonucunda, korelasyon katsaylarnn
1e yakn olduu grlmtr.Bylece, yaplan boyut analizi sonucu bulunan parametreler
arasndan semi olduumuz S/D ,Re, y
n
/D ve Fr
2
nin birbiri ile olan ilikilerinin ok kuvvetli
olduu sonucuna varlr.
121

7. SONULAR
Hareketli tabanl bir akarsu kvrmnda tabana yatay olarak yerletirilen boru hatlar
etrafndaki denge oyulma derinliklerinin aratrld bu almadan u sonular elde
edilmitir;
1) Akarsu yatana yatay olarak yerletirilen borular akm alannda nemli deiiklikler
meydana getirmektedir. Bu engeller etrafnda oluan vorteks sistemler ve sekonder
akm taban malzemesini hareket ettirmektedirler.
2) Kvrml kanalda oyulma, d kyda balamakta ve zamanla boru ekseni boyunca
devam etmektedir. D kyda oyulma daima byk olmaktadr.
3) Maksimum denge oyulma derinlikleri, engel yatak zerindeyken mansapta meydana
gelmektedir.
4) Boyutsuz oyulma derinlii (S/D); akmn Froude says (Fr), boru Reynolds says
(Re) ve boyutsuz akm derinliinin (y
n
/D) art ile artmaktadr.
5) Kvrml kanalda elde edilen rlatif oyulma derinlikleri, dorusal kanalda elde edilen
rlatif oyulma derinliklerinden daha byktr. nk kvrml kanaln eriliinden
dolay helikoidal akm ve maksimum hz yrngesi olumaktadr ve bylece akm
direnci artmaktadr.
6) Kvrml kanalda = 135
0
de maksimum oyulam derinlii olumaktadr. nk =
135
0
de helikoidal hareket d ky yaknlarnda maksimum gce ulamaktadr.
7) Oyulma, yaklaan akmn rlatif hz V/Vkr 0,5 civarnda temiz su oyulmas olarak
balamakta ve V/Vkr hzndaki artla rlatif oyulma derinlii (S/D) artmaktadr. Bu
art, hareketli taban oyulmas halinde de devam etmektedir. Dolaysyla hareketli
taban oyulmas halinde engelin altndan geen jet hz oyulmaya etki etmektedir.

122

KAYNAKLAR
Achenbach, E., ve Heinecke, E., (1981), On Vortex Shedding From Smooth and Rough
Cylinders in the Range of Reynolds Numbers 6x10
3
to 5x10
6
, J. Fluid Mech., Vol. 109, pp.
239-251.
Aacolu, H., (1995), Yan Savaklardaki Akmn Kvrml Bir Kanal Boyunca ncelenmesi,
Doktora Tezi, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
Allen, J. R. L., (1970). A Quantitative Model of Grain Size and Sedimentary Structures in
Lateral Deposits. Geological J., 7, 129-146.
Apmann, R. P., (1972), Flow Processes in Open Channel Bends, Journal of the Hydroulic
Division, ASCE, 98(HY5):795-809.
Bayazt, M., (1971), Hareketli Tabanl Akmlarn Hidrolii, .T. Ktphanesi, Say 835.
Bijker, E. W. ve Leeuwestein, W., (1984), Interaction Between Pipelines and The Seabed
Under The Influence of Waves and Current, Seabed Mechanics, Proc. Symp. IUTAM/IUGG,
Newcastle Upon Tyne, England, Dec., 235-242.
Bonnefille, R., (1963), Essais de Synthese des Lois de Debut dEntrainment des Sediments
Sous lAction dun Courant En Regime Uniforme, Bull. du CREC, No. 5, Chatou.
Bowles, J. E., (1984), Physical and Geotechnical Properties of Soils, McGraw-Hill Book
Company, New York, N. Y.
Bridge, J. S., (1976). Bed Topography and Grain Size in Open Channel Bends
Sedimentology, 23(3), 407-414.
Brrs, B., (1999), Numerical modeling of flow and scour at pipelines., Hydraul. Eng. -
ASCE, 125(5):511523.
Chao, J. L., ve Hennessy, P. V., (1972), Local Scour Under Ocean Outfall Pipelines, J.
Water Pollution Control Federation, 44(7), 1443-1447.
Chiew, Y. M., (1990), Mechanics of Local Scour Around Submarine Pipelines, J. Hydr.
Engrg., ASCE, 116(4), 515-529.
Chiew, Y. M., (1991), Prediction of Maximum Scour Depth at Submarine Pipelines, J.
Hydr. Engrg., ASCE, 117(4), 452-466.
Chiew, Y. M., ve Melville, B. W., (1987), Local Scour Around Bridge Piers, J. Hydr. Res.,
25(1), 15-26.
Choudhary, U.K. ve Narasimhan, S.,(1977), Flow in 180
0
Open Channel Rigid Boundary
Bends, Journal of the Hydroulics Division, ASCE, Tec. Notes, 103(6):651-657.
Commolet, R., (1963), Mecanique Experimental des Fluides, Editeur Eyrolles, Paris, Vol.
1-2.
evik, E., ve Yksel, Y., (1999), Scour Under Submarine Pipelines in Waves in Shoaling
Conditions, J. Waterway, Port, Coastal and Ocean Engrg., ASCE, Vol. 125, No. 1, pp. 9-19.
Durgun, K., (1964), Laminer Boyutlu Snr Tabakas Denklemlerinin nvariyant
zellikleri ve Bir Balama Aya Etrafndaki Laminer Boyutlu Snr Tabaksnn Etd,
Doktora Tezi, T
De Vriend, H. J., (1973), Theory of Viscous Flow in Wide Curved Open Channels,
Proceeding of the International Symposium on River Mechanics, International Association for
Hydraulics Research, Bangkok, Thailand.
123

Engelund, F., (1974), Flow and Bed Topography in Channel Bends,Journal of the
Hydraulics Division, ASCE, Vol. 100, No. 11, pp. 1631-1648.
Falcon, M. A., and Kennedy, J. F., (1983). Flow in alluvial-river curves. J. Fluid Mech.,
133, 1-16.
Francis, J. R. D. ve Asfari, A. F., (1971), Les Repartition des Vitesses des Courant dans les
Canaux a Surface Libre Incurves et de Grande Largeur, Journal of IAHR; 9:73.
Goncharov, V. N., (1964), Dynamics of Channel Flow, Israel Program for Scientific
Translation, Jerusalem.
Graf, W. H., and Suszka, L. (1985). Unsteady Flow and ts Effect on Sediment Transport.
Proc, 21st Congress, International Association for Hydraulic Research, Delft, The
Netherlands, 540-544.
Hancu, S., (1971), Sur le Calcul des Affoillements Loaux Dans la Zone des Piles du Pont,
14th. I.A.H.R. Congres, 3:299-305, Paris.
Hansen, E. A., Fredsoe, J. ve Mao, Y., (1986), Two Dimensional Scour Below Pipelines.,
Proc. 5th Int. Symp. On Offshore Mech. and Arctic Engrg., Tokyo, Japan, 670-678
Hjorth, P., (1975), Studies on the Nature of Local Scour, Lund.
Hug, M., (1975), Mecanique des Fluides Appliquees, Editeur Eyrolles, Paris
Hulsbergen, C. H., (1984), Stimulated Self-burial of Submarine Pipelines, 16th Offshore
Tech. Conf., Houston, Tex., 171-175.
brahim, A. ve Nalluri, C., (1985), Scour Around Pipelines Under Marine Environment.,
Proc. Of 4th Int. Symp. on Offshore Mech. and Arctic Engrg., (OMAE), Dallas, Tex., 569-
575.
brahim, A. ve Nalluri, C., (1986), Scour Prediction Around Marine Pipelines., Proc. 5th
Int. Symp. on Offshore Mech. and Arctic Engrg., Tokyo, Japan., 679-684.
Ikeda, S.,Yamasaka, M., and Chiyoda, M., (1987), Bed Topography and Sorting in bends,
J. Hydr. Engrg., ASCE, 113(2), 190-206.
Kikkawa, H., Ikeda, S., and Kitagawa, A., (1976), Flow and Bed Topography in Curved
Open Channels, Journal of the Hydraulics Division, ASCE, Vol. 102, No. 9, pp. 1327-1342.
Kjeldsen, S. P., Gjorsvik, O., Bringaker, K. G. ve Jacobsen, J., (1973), Local Scour Near
Offshore Pipelines., Proc. Of 2nd Int. Conf. On Port and Ocean Engrg. Under Arctic
Conditions, Univ. of Iceland, Iceland, 308-331.
Laursen, E. M., (1963), An Analysis of Relief Bridge Scour, Proc. ASCE, HY3, p.3516.
Leeuwestein, W., Bijker, E. W., Peerbolte, E. B., ve Wind, H. G., (1985), The Natural Self-
burial of Submarine Pipelines., Proc. 5th Int. Conf. On Behaviour of Offshore Struct., 717-
728.
Li, F. and Cheng, L., (2001), Prediction of lee-wake scouring of pipelines in currents., J.
Waterw. Port. C. - ASCE, 127(2):106112
Lucassen, R. J., (1984), Scour Underneath Submarine Pipelines, MATs Report PL-4 2A,
Netherlands.
Mao, Y., (1988), Seabed Scour Under Pipelines., Proc. 7th Int. Conf. on Offshore and
Arctic Engrg., Houston, Tex., 33-38.

124

Maza, J. A., (1987), Introduction to river engineering., Advanced Course on Water
Resources Management, Universita Italiana per Stranieri, Prugia, Italy, 7.29, 7.50, 8.16.
Melville, B. W., (1997), Pier and Abutment Scour: Integrated Approach, J. Hydr. Research,
Vol. 123, No. 2, 127-136.
Meyer-Peter, E., Mller, R., (1948), Formulas for Bed-load Transport, Int. Ass. Hydr. Res.
2nd Meeting, Stockholm.
Moncada, M. ve Aguirre, J., (1999), Scour Below Pipeline in River Crossings, J. Hydr.
Engrg., Vol. 125, No. 9, September, 1999.
Muramoto, Y., (1967), Sekondary Flows in Curved Open Channels Proc., IAHR, 3:315.
Mller, R., (1943), Theoretiische Grundlagen der fluus und Wildbachverbaungen (Theoretical
Principles for Regulation of Rivers and Torrents), Eidgenssische Technische Hochschele,
Zrich, Mitteilungen der Versuchsanstalt fr Wassebau und Erdbau, 4.
Nicollet, G., (1971), Deformation des Lits Allouvionaries Affouillements Autour des Piles
de Ponts Cylindriques, L.N.H. Chatau, HC-043-689, Paris.
Nouh, M., (1989). Self Armoring Process Under Unsteady Flow Conditions. Proc. 23rd
Congress, International Association for Hdraulic Research, Delft, The Netherlands, B49-56.
Ramamurthy, A. S., Tim, U. S., ve Carballada, L., (1986),Lateral Weirs in Trapezoidal
Channels, Journal of the Irrigation and Draniage Engineering, ASCE, 112(2):130-137.
Odgaard, A. J. (1982). Bed Characteristics in Alluvial Channel Bends. J. Hydr. Div.,
ASCE, 108(11), 1268-1281.
Roshko, A., (1961), Experiment on The Flow Past a Circular Cylindir at a Very High
Reynolds Number, ASCE.
Rozovskii, I. L., (1957), Flow of Water in Bends in Open Channels, Published by the
Academy of Sciences of the Ukranianian U.S.S.R., Kiev.
Shen, H. W., Schneider, V. R. ve Kazaki, S. S., (1966), Mechanics of Local Scour, Fort
Collin, Colorado.
Shen, H. W., Schneider, V.R., and Karaki, S. S., (1969), Local Scour Around Bridge Piers,
J. Hydr. Division, Vol. 95, No. HY6, 1919-1940.
Shields, A., (1936), Adwendung der Aehnlichkeitsmechanich und Turbulenz Forschung Auf
Die Geschiebebowegung, Berlin.
Shukry, A., (1950), Flow Around Bends in Open Flume, Journal of Hydraulics Eng.,
ASCE, 115:751-759.
Smith, H. D. and Foster, D. L. (2002), Modeling of flow around a cylinder over a scoured
bed., J. Waterw. Port. C. - ASCE. Submit.
Smer, B. M., Jensen, R. H., Mao, Y. ve Fredsoe, J., (1988), Effect of lee-wake on scour
below pipelines in current, J. Waterway, Port, Coastal and Ocean Eng., ASCE, Vol. 114,
No.5, pp. 599-614.
Smer, B. M. ve Fredsoe, J., (1990), Scour Below Pipelines in Waves, J. Wtrwy., Port,
Coast. And Oc. Engrg., ASCE, 116(3), 307-323.
Smer, B. M. ve Fredsoe, J., (1991), Onset of Scour Below a Pipeline Exposed to Waves,
Intl. J. Offshore and Polar Eng., Vol 1., No. 3, pp. 189-194.

125

Smer, B. M. ve Fredsoe, J., (1992), A Review of Wave/Current Introduced Scour Around
Pipelines, Proc., 23rd Int. Conf. of Coast. Engrg. (ICCE 92), ASME, New York, Chap. 217,
2839-2852.
Smer, B. M. ve Fredsoe, J., (1996), Scour Around Pipelines in Combined Waves and
Current., Proc., 15rd Int. Conf. on Mech. and Arctic Engrg., ASME, New York, 5, 595-602.
, S., (1979), Akarsu Kvrmlarndaki Kpr Ayaklar Etrafnda Oluan Yerel Oyulmalar,
Doentlik Tezi, .D.M.M.A.
Yen, L. C. ve Yen, B.C., (1971), Water Surface Configuration in Channel Bends, Journal
of Hydraulics Division, ASCE, 97(HY2):303-321.
Yldrm, . (2004), Akarsular Geen Boru Hatlar Etrafndaki Yerel Oyulamlarn
ncelenmesi, Yksek Lisans Tezi, YT Fen Bilimleri Enstits, stanbul.
126

ZGEM
Doum tarihi 15.01.1980

Doum yeri Antalya

Lise 1994-1997 Alanya Lisesi

Lisans 1999-2003 Erciyes niversitesi Yozgat Mhendislik-Mimarlk
Fak. naat Mhendislii Blm

Yksek Lisans 2003-2005 Yldz Teknik niversitesi Fen Bilimleri Enstits
naat Mh. Anabilim Dal, Hidrolik Program

Akarsu Kıvrımlarını Geçen Dairesel Kesitli Boru Hatları Etrafında Oyulma Derinliklerinin Incelenmesi PDF

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Akarsu Kıvrımlarını Geçen Dairesel Kesitli Boru Hatları Etrafında Oyulma Derinliklerinin Incelenmesi PDF

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

YILDIZ TEKNK NVERSTES

FEN BLMLER ENSTTS

) dalm (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976) .. 37

= Silindirik koordinatlarda teetsel (boyuna) hz bileeni,

teetsel hznn logaritmik hz

hesaplanabilir. Bu durumda yeni teetsel

hzlarnn kvrml bir kanaldaki dalm iin, max V

= Ana akm dorultusundaki boyuna hz,

= Yersel teetsel su yz eimi katsays,

) dalm (Kikkawa, Ikeda ve Kitagawa, 1976)

=0,7 ve rlatif hata % 10dur. ekil 4.24de

=0,64 ve rlatif hata % 23dr. 4.14 denkleminde ise korelasyon katsays r

=0,71 ve rlatif hata

=0,85 ve rlatif hata %14dr.

= < < (5.3)

Вам также может понравиться