Natakala na Matanivanua

EDA wilika e na macawa sa oti na veika e vakaraitaka tiko o Sainiana Nagunu mai na
mataqali o Naivakacuru ena koro o Verata Wailevu ka nona yavusa o Natakala.
E vakamatatataka o koya ni a kawa mai vei cei kei na nona i tubutubu e kawa mai vei cei.
Ia, e na macawa qo e sereka kina o Nagunu na waqa e ratou a vodo mai kina na tukana e na
golegole ni vakasaqara vanua.
Sa matata ni a taya ko Rokola na waqa ka ra vodo mai kina, ka yacana na Kaunitoni oya e na
vanua o Taqaniika, e kaya o Nagunu.
E kuria e na nona i talanoa o Nagunu ni a yaco mai ki Viti ko Nakumilevu ena 1635 ka i
tekitekivu ni ka tinikavitu ni senitiuri. E a vodo mai ko Nakumilevu, na watina kei na luvena
ko Tuinona ka so mai Aferika era vodo vata kaya mai.
E vakaraitaka o Nagunu ni vica talega na uma tamata tabu saka yani era a gole vata mai e na i
lakolako ni waqa oqo na Kaunitoni oya o ira na kai Nubu, Koro, Gau, Mosi (Namosi), Kelo
(Nakelo), Kalabu kei na so tale.
Ko Rakavono se Matairavula na taci Tuinona, a qai mai sucu ena 1636 e Viti ka luvei
Buisavulu kei Nakumilevu, e kaya o Nagunu.
E kuria o Nagunu ni matat vinaka tu na i balebale ni vosa na Cautata ka tiko na kena i
balebale, e matata talega ni tokatoka ni vale nei Rakavono mai Cautata sa yacana talega ko
Naivakacuru sa vakayaca mai na yavu nei tamadrau (Nakumilevu) mai Ovalau. E vakaraitaka
o Nagunu ni i tutu vakavanua nei Nakumilevu ka lesi kina ena nodratou bula vakaveitacini
oya ni a Matanivanua ka Bete talega.
Na vosa na Natakala e tiko na kena i balebale ka kena vosa veiwekanivata oya na Namata se
na Matanivanualevu, Nakacilevu se Davuilevu, Raralevu se Tuirara ena gauna ni vota i yau
se magiti e rara ena gauna ni solevu.
Me matata tiko ni duatani ko ira na Yavusa Rara lawalawa nei Rokola ka ra mai moce toka
ena rara ena ruku ni dua na vuni moli ni ra sa tiko na turaga ni Bure e na loma ni Bure, e kaya
o Nagunu.
Ia, o Komaisaurara se Komairara se Momoirara na kawa nei Sau na luvei Leqeti Tinana na
luvei Ravula.
E vakaraitaka o Nagunu ni Bete ni Veibuli kei na kena vosa veiwekanivata oya na
Nasavalevu se na Burekalou levu ni veibuli.
Na Bure Kalou oqo e nei Na- mata se Natakala ka tiko e Verata, Wailevu volekata na tauni o
Nausori e na gauna e daidai, e kaya o Nagunu.
E kaya o Nagunu ni a sega ni basu se rawai vakaivalu na Burekalou qo e na i valu taumada, e
a qai rusa ga vakataki koya.
E tabu ni dua me butu kina ka vakavo ga, na kawa nei Nakumilevu kei koya ga e vakatara ko
ratou me curu kina ka se yaco tikoga e Verata Wailevu me yacova mai na siga ni kua, e kaya
o Nagunu.
E kuria o Nagunu ni balebale ni Naisausau oya na cakacaka mana e na yaca talega na Ratuka
se Ra Tukaqu se Tukaqu e ra se dau kacivi keitou na kawa nei Lutunasobasoba kei
Kubunavanua, na tukaqu me yacova mai na siga ni kua.
Na i balebale ni yaca na Celua se Kalou Vu, Komai ni Savalevu se Naivakacuru kina
burekalou se Nasavalevu, Nagunu se na Vakagunuvi ni dua na tauvi mate, e kaya o Nagunu.
E kuria o Nagunu ni yaca na Rairaivanua se vakayagataki ga e na gauna ni soko mai Aferika
ena nona dau kaba enai vana ni waqa me raica ka tukuna mai se sa laurai na vanua se sega. E
tomana na nona i talanoa o Nagunu e na gauna era sa sobu kina i vanua na lewe ni waqa ni
Kaunitoni era a mani Biuti Vuda ka mua ki Nakauvadra oya e na 1636.
Rau a liutaka mai nai lakolako ni taubale e loma ni veikau mai Vuda ki Nakauvadra ko Coci
na luvei Degei kei Tuinona na luvei Nakumilevu ka rau se cauravou gone sara, e kaya o
Nagunu.
E kaya ni ra a veivuke mai ena vakaraitaki ni gaunisala ko ira sa tu makawa tu e Viti, ko ira
na dau cavuti tu mera kai Viti makawa se i taukei makawa ka ra se gole mai ena matai waqa
na Rogovoka ka kele mai ena 1606 ka gole mai kina ko ratou mai Kailasekau Ra , Karoko Ra
, Malata, Maraya, Rewa, Tai, Lomaji, Mua kei na so tale.
Era veikilai vosavosa, ka ra sa tu makawa tu ka ra se liu mai Arapea takoso mai Idia ki na
vanua ko Tailadi, eso ena i ka ono ni senitiuri ena veivakararawataki ni lotu ka so ena i
tekitekivu ni ka tinikava-tinikaono ni senitiuri ena vuku ni dravu i siga levu (1276-1299) ka
vakacaca vakalevu ena vanua era sa draki mamaca rawa tu ka mai tu e dua na kenai wase mai
Java ka ra vodo mai ena Rogovoka ena kena gole mai ki Viti, e kaya o Nagunu.
E tukuna o Nagunu ni ra vakatawa vakalevu na colo ni yasayasa vaka Ra, ka ra se sega ni
lewe levu sara, ka ra vitikau taumada mai liu ni ra kila vinaka tu na gaunisala. Era yabaki dua
mai Vuda ko ratou ko Degei kei ira na tacina kei na dui nodra kawa ka sa caka na toki ki
Nakauvadra ni sa tukuna mai ko Lutunasobasoba me ratou sa mai gole yani, ka ratou
vakatawa toka yani e Vuda, ko Kailolo, Kaisaqere, Sina na luvei Degei kei Muneanaqo na
luvei Rokola.
E kaya o Nagunu nai lakolako mai oya nei Nakumilevu era yavo ki Nakauvadra e na 1636,
era sa yaco ki Nakauvadra ka vakalailai sa leqa ko Lutunasobasoba ka sa veiliutaki sara ko
Degei, ni a tu mai Toga na tuakana ko Kubunavanua.
E tomana o Nagunu e a yaco mai Moala ena 1637 ko Kubunavanua, e a mai waicala na
yanuyanu ko Navuniivilevu ena 1637.
Erau a qai mai sucu e Viti ko rau na drua (CIRI) ena 1656 na luvei Saunokonoko, na luvei
Waicalanavanua.
E na 1642 sa tekivu wase vanua kina ko Rokomoutu ka wasei ko Bureta me nei Buisavulu,
Rewa me nei Rokoratu, ko Verata Ucunivanua me nei Rokomoutu ka so tale, e kaya o
Nagunu.
E na 1638, a caka kina na veisivisivi tara yavu cecere mai Tokaimalo ena yasana o Ra ka
qaqa kina ko Kubunavanua ka kenai naki, me o koya e liu me na dabe vakadua ka qarauna na
nona i tavi ena vanua ni sa lala vakalevu na vanua ena levu ni veitosoyaki, e kaya o Nagunu.
Ni namaka e na macawa mai qo e da sa na qai raica kina na nona sa qai vakawati o Tuinona
na Ulumatua i Nakumilevu na kawa ni matanivanua levu kei na marama ko Adi Senicakau.
Ena qai tomani tale yani

ESA koto oqo era nai kuri ni talanoa nei Sainiana Nagunu mai na mataqali o Naivakacuru ena
yasavu Natakala e na koro o Verata Wailevu ka vakaraitaka ni veika e talanoataka tiko oqo e
i tukutuku ga ni nodratou vuvale ka tiko na kena i vakadinadina bula.
Ni tei wilika sara yani na i talanoa ni nodratou vuvale.
E vakaraitaka o Sainiana Nagunu ni rau a qai mai veiwatini o Tuinona na ulumatua nei
Nakumilevu kei Adi Senicakau na luvei Rokomoutu ka rau qai veikau sara vei Buisavulu ena
nona tiko vakalailai mai Naloto.
Mai Naloto e rau qai mani gole sara ki Namara ni Vukavuka ka gole cake sara ki Nukurua
voleka i Savu Vugalei ka vakaitikotiko kina, e kaya o Nagunu.
E tomana ena nona i talanoa o Nagunu ni matata vinaka tiko e na nodratou vuvale na i talanoa
qo ka ni a vakadewataka sobu ga mai o Tuinona ki vua na luvena mai kea ka qai pasitaki
sobu mai nai talanoa qo me yacova sara mai na vuvale nei Nagunu ka sega ni talanoa buli se
ucu mai duru.
E matata vinaka tu na kena i tukutuku ni a liutaki Vugalei o Tuinona ka Tu Vugalei talega o
koya, e kaya o Nagunu.
E sa mai vakayacani tiko e dua na yasa ni neitou koro makawa e Verata Wailevu me ko
Namara ni Vukavuka ka sa i bulubulu tiko ena gauna oqo, e kaya o koya.
E tomana e na nona i talanoa o Nagunu ni a qai mai sucu na luvedrau ena 1650 ka yacana o
Ratuka se o Ra Tukaqu se Tukaqu oya ga na yaca era dau kacivi ratou kina o ira na kawa nei
Lutunasobasoba kei Kubunavanua.
Na yaca oya na tukaqu era dau kacivi keitou kina na kawa nei Lutunasobasoba kei na kawa
nei Kubunavanua me yacova mai na siga nikua, e kaya o Nagunu.
E tomana e na nona i talanoa o Nagunu ni matata vinaka tu ni a sega ni gole ki na i valu ki
Narauyaba o Tuinona.
E kaya o Nagunu e na gauna esa mai digitaki kina ko Rewa me i karua ni matanitu veiliutaki
e na 1650, esa laurai mai na nodra kaukauwa na kawa nei Kubunavanua ka sa kauta talega
mai na vakanananu vei Rokomoutu me sa gole ko Buatavatava ki Bua ka vaka kina ko Ro
Velasiga ki Rewa.
Ena gauna vata talega oya sa kerei talega kina o Tuinona na Tui Vugalei, na Raralevu se Tui
Rara kei na nona mataivalu (batibalavu) me mai tara ka yadrava nai yala kei Verata, e kaya o
Nagunu. E tomana e na nona i talanoa o Nagunu ni biu mai na nodra koro mai Nukurua ka ra
gole mai ka mai toka e Naqati (Vugalei) ka yaco kina eso na veiba ni veiqati, ka mani wali
rawa, oti era sa qai toso mai, ka mani laki tara koro mai Vuso se Navuso, Davuilevu,
Nadonumai (Vugalei, Lami), Mua i Vuso (Bilo), Verata Wailevu kei na yasana vaka ki
Namata kei na so tale na vanua.
E qai mai tawa ko Verata Wailevu, Naulu (Davuilevu) kei Navuso ni bera na toki ki Namata
ena 1650, e kaya o Nagunu.
E kaya o Nagunu ni ra mai tiko vakalailai na nona qase kei ira na lewe ni nona yavusa e
Navuso kei Verata Wailevu, ka vakalailai era sa via kana ika ni waitui ka ra toki kina ki
Namata ka vakaitikotiko kina, ia era se teitei tikoga e Verata Wailevu kei Navuso.
Ena nodra gole ki Namata ia, era teitei tikoga e Navuso kei Verata Wailevu ni bera ni qai mai
kerea o Roro me tara vale e Navuso e na dua na gauna e muri sara oya e na 1830 e na nodra
tasere mai Naitasere, Serea (Naitasiri) nai vovo ni lawalawa nei Rokola ka so vei ira era gole
sobu sara ki Burebasaga vei Roko Ratu, e kaya o Nagunu.
E vakaraitaka talega o Nagunu ni so talega na kena i wase era qai gole sara i Kuku, ka so vei
ira era gole i Nausori, Vunimono ka so era gole ki Naicamaki (Wainawi, Verata Wailevu) ka
ra tara vale talega kina.
E kuria o Nagunu e na yabaki 1803 kei na 1805, oqo e dua na yabaki dredre sara mai Bau ni a
veivalataki kina nai tutu vakaveiliutaki mai Bau ka rau vala kina ko Naulivou mai na
mataqali Vunivalu Tui Kaba kei na lewe 30 na luvei Savou mai Verata mai na mataqali
Saunokonoko.
Ena i valu oya e a gole kina e dua na tukai keitou oya ko Celua na Matanivanau (Namata) vei
Naulivou ena i valu mai Bau oqo, e kaya o Nagunu.
E a qaqa ko Naulivou ena nodrau i valu na veiwekani oqo ka tara talega kina nai tutu vaka
Tui Bau ka sa bale mai kina vakadua na veiliutaki mai Verata kei na kena i sasavu kece ki
Bau, e a mai leqa ko Naulivou ena 182, ekaya o Nagunu.
E tomana o Nagunu e na nona i talanoa ena yabaki 1854 esa mai tawa na vanua voleka ki Bau
ni sa lotu o Cakobau.
Sa mai tawa ko Nausori,Vunimono, Kuku , ko Naicamaki (Wainawi, Verata), ko Navuso, ko
Kasavu (Nukutubu), ko Nakabuta, ko Naciriciri (Korociriciri), ka so na kenai wase era gole
sobu ki Burebasaga vei iratou na kawa nei Rokoratu, e kaya o Nagunu.
E tomana o Nagunu eso na kena i wase era qai gole ki Maumi i cake kei na so tale na vanua.
E kaya ni sa mai lotu ko ira na mai tawa vanua oqo (mai colo, NAITASERE) ka sa mai
vakaitavi sara ena so na i valu ni lotu nei Ratu Cakobau.
Era dau biliraki ka valuti talega vakalevu nai lawalawa nei Rokola oqo ka sa gaunisala mera
lomani kina sa i koya na lotu, e kaya o Nagunu.
E tomana o Nagunu ena veisau e kauta mai na lotu, sa ra vulica ka kila kina e liu na wilivola
kei na volavola ka ra mai vakayagataki se buli ira kina e so ko Cakobau me ra veiliutaki ena
nona Matanitu me yacova tiko mai na gauna qo.
Ena qai tomani tale yani.