Jinagam Rahsaya (VGM-426)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.
426
ISBN 978-93-84003-17-3
efpeveeiece jnme
-mebkeueveke$eeayeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece efMe<e
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer megefMe<ee, pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer,
eeefj$eeefvkee, leerLeexeefjkee, jeîeewjJe, egieeJeefle&kee, efmeevleeesejer,
250 mes DeefOeke ebLeeW keer uesefKekee, oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le
JeeiosJeer, hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer

pecyeterhe nefmleveehegj ceW efvee|cele megces heJe&le kes efpeveefyecyeeW kes 35 JeW eefleehevee efoJeme
JewMeeKe Meg. mehleceer (6 ceF& 2014) kes Gheue#e ceW hejce hetpe efoJeMeefe
eeefj$eeefvkee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes
Dece=le ceneslmeJe 20132014 kes Devleie&le ekeeefMele
-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org, www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep
eLece mebmkejCe
500 eefleeeB
Jeerj efve. meb. 2540

JewMeeKe Meg. mehleceer, 6 ceF& 2014
cetue
120/-.
(2)
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee
Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegemf lekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-
mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-
peerJeve ekeeMe pewve

meJee&eOf ekeej ekeeMekeeOeerve
kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(3)
efJe<eeevegeceefCekee
e.meb. efJe<ee
he= mebKee
emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
mecheeokeere
Deee JeeJe
Oece& keer Glheefe
eer ieewlece mJeeceer eje eCeerle eefleeceCe hee" kes eceeCe
eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw (ee&)
emleeJevee
oes Meyo
neefo&ke Godieej
eege ebLeeW kes veece
Hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer
mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe
Meee mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe
6
7
10
10
14
22
27
29
30
32
40
46
47
48
ebLe efJe<ee meteer

1. cebieueeejCe
1. Ceceeskeej ceneceb$e
1. Ceceeskeej ceb$e kes De#ejheocee$ee Deeefo kee JeCe&ve
2. Ceceeskeej ceb$e ceW hee" Yeso (efJeefYeVe ebLeeW ceW)
2. eeeefj cebieue ceW hee" Yeso
3. ieeLeeSB ee met$e DeheefjJele&veere nQ
4. ieeLeeDeeW ceW hee" Yeso
5. hetJee&eeeeX eje efueefKele ebLe eceeCe nQ
6. eer ieCeOejJeuee ceb$e
ieCeOejJeuee ceb$e ceW Devlej kes eceeCe kee ee& (efJeefYeVe ebLeeW mes)
1
5
7
10
15
18
23
24
29
30
(4)
e.meb.
efJe<ee
he= mebKee
7. veJe heoeLe&
veJe heoeLe& kes ece ceW Devlej kee ee&
34
35
8. yeejn lehe
yeejn lehe kes ece ceW Devlej kee ee&
9. yebOe elee
yebOe eleeyebOe kes keejCe ceW Deblej kee ee&
10. Oece&Oeeve
Oece&Oeeve kes Yeso ceW Devlej kee ee&
11. %eeve Deewj oMe&ve kes veeceeW ceW Devlej
(efJeefYeVe ebLeeW ceW)
12. heeerme YeeJevee
13. meesuenkeejCe YeeJevee
<edKeC[eiece ebLejepe SJeb leJeeLe&met$e ceW keefLele meesuenkeejCe
YeeJeveeDeeW ceW Devlej kee ee&
14. eoMeeveges#ee
eoMeeveges#ee kes ece ceW Devlej kee ee&
15. oMeue#eCe Oece& ceWmeleOece& Deewj Meewe Oece&
16. eeQleerme DeefleMee SJeb Dee" eeeflenee&
(efleueeseheCCeefe, DeeefohegjeCe, veboerMJej Yeefe Deeefo ceW)
17. DeeeeeeX kes 36 iegCe
18. meeOeg kes 28 cetueiegCe
19. eeJeke kes yeejn ele
1. leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele ceW Devlej (efYeVeefYeVe eeJekeeeejeW ceW) ee&
2. eej efMe#eeele ceW meuuesKevee
3. eej efMe#eeele ceW meuuesKevee kes eceeCe (Deveske eeJekeeeejeW ceW) ee&
20. eeJeke kes 4 Oece&
36
37
38
40
41
43
44
48
52
53
54
55
56
58
67
71
72
78
82
83
84
(5)
e.meb.
21.
22.
23.
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
34.
efJe<ee
he= mebKee
ie=nmLe kes 6 Deee&kece&

hetpee kes ekeej (Yeso)
meceioMe&ve kee ue#eCe
eeJeke kes 8 cetueiegCe
eeJeke kes De cetueiegCe kee ee& (DevlejefJeefYeVe ebLeeW ceW)
Oece& kee ue#eCe
Je<e& kes 366 efove
mebKee kee ceeve Deeiece ceW 24 Debke eceeCe nw~
meesuen mJeieeX kes Fv
meesuen mJeieeX kes osefJeeeW keer Deeeg
eewwyeerme leerLekejeW kes ieCeOejeW keer mebKee kee ee&
(DevlejGejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe ceW)
eewyeerme leerLekejeW keer hebekeueeCeke efleefLeeeW kee ee&
(Devlej GejhegjeCe, nefjJebMe hegjeCe ceW)
meccesoefMeKej eWke mes cegefeeehle cegefveeeW keer mebKee kee ee&
(DevlejmeccesoefMeKej ceenelce, meccesoefMeKej Jevovee SJeb
meccesoefMeKej eWke hetpeve ceW)
eewyeerme leerLekej kes ceelee efhelee kes veece kee ee&
(DevlejefleueeseheCCeefe, GejhegjeCe, ceneMeebefleOeeje, eefleeefleueke ceW)
eewyeerme leerLekej kes e#ee#eer kes veece kee ee&
(DevlejefleueeseheCCeefe, eefleeefleueke, ceneMeeefvleOeeje, Jeemlegmeej ceW)
eMeefmle
eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee
heb. eer ueeueejece peer kes ewleYeefe kes efJe<ee ceW Godieej
(oMeYekeleeefo meben mes)
B:C: B:C
85
86
89
92
94
95
97
98
102
106
108
114
118
121
123
125
126
128
(6)
mecheeokeere
kece&eesieer hee"eOeerMe mJeefmle eer jJeervkeerefle& mJeeceer
TB vece: cebieueb kegee&led eR veceMeeefhe cebieueb~
cees#eyeerpeb ceneceb$eb, Den vece: megcebieueced~~
mJeeOeee: hejceb lehe: DeeeeeeX ves mJeeOeee kees hejce lehe kene nw~ eeJeke kes n DeeJeMeke ceW
mJeeOeee Ske DeeJeMeke kele&Je nw~ Oeeve Deewj DeOeeve meeOeg kes DeeJeMeke kele&Je nQ~ mJeeOeee mes %eeve keer
Je=ef nesleer nw~ mecei%eeve eie neslee nw~ keceeX kee #ee neslee nw~ hegCe kee DeeeJe Deewj keceeX keer efvepe&je nesleer nw~
efevleeceefCe jlve kes meceeve ebLe kee mJeeOeee Fefle heue kees eoeve kejlee nw~ %eeve mes ye{kej keesF& Jemleg mebmeej
ceW veneR nw~ eMeefmleueechet cenekeeJe ceW efueKee nw
%eeveb hetpeb leheesnerveb, %eevenerveb leheesefn&leced~
e$e eb me osJe: meeod, ef nervees ieCehetjCe:~~
DeLee&led efpemekes lehe ve nes Deewj cee$e efJeefMe< %eeve ner nes lees Jen Yeer hetpe nw~ efpemekes (efJeefMe<) %eeve ve nes,
kesJeue lehe ee eeefj$e ner nes, lees Jen Yeer hetpe nw Deewj efpeme Jeefe ceW (efJeefMe<) %eeve Je lehe oesveeW nes, Gmes lees
mee#eeled osJe ner mecePevee eeefnS~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer jeîeewjJe, egieeJee|lekee, egleekeeefMekee, leerLeexeefjkee, oes yeej [er. efued .
keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le, veee eYeekej, Deeieceefve, DeYeer#Ce%eeveesheeesieer, efmeevleeesMJejer hejce hetpe
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves mJeeOeee kes eje eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve Deefpe&le kejkes yeeue,
egJee, Je=, efJeeve meYeer keer eesieleevegmeej yeeueefJekeeme mes ueskej Demeneer, efveecemeej, meceemeej, <edKeC[eiece
pewmes ebLeeW kee uesKeve, me=peve efkeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve ceW hetpe ceeleepeer meJe&eLece Deeefe&kee nQ, efpevneWves
Fleves efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~
emlegle hegmleke efpeveeiece jnme Jele&ceeve ceW nes jner Meem$e ceW efJemebieefleeeW kees osKeles ngS yengle ner cenJehetCe&
ke=efle nw~ Fmes he{kej meYeer YeJepeerJe Deheves meceioMe&ve kees { kejWies Deewj Deeiece kes %eeve mes Deheves %eeve kees
Je=efbiele kejWies~ hetJee&eeeeX keer ke=efle ceW mebMeesOeve, heefjJele&ve, heefjJeOe&ve kejves kee meenme veneR kejWies Ssmeer cebieue
YeeJevee nw~
mees osJe, Meem$e, ieg keer Yeefe kejles ngS, Gvekeer ke=hee emeeo mes nce meYeer ueesie Deheves %eeve kees Je=efbiele
kejles ngS, MeerIeeefleMeerIe Deelcee ceW kesJeue%eeve eie nesves keer YeeJevee Yeeles jnW efpememes Ske ve Ske efove meheuelee
DeJeMe eehle nesieer~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee Fmeer lejn mes melmeeefnle kee, ceneve ebLeeW kee ekeeMeve kej, efpeveOece& keer eYeeJevee ceW
Deemej nes~ cegPes Yeer Skeefove hetCe& egle%eeve keer eeefhle nes ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW
Deewj Deeies Yeer Deheves %eeveheer Deeueeske mes meYeer YeJepeerJeeW kees ekeeefMele kejleer jnW, ener cebieue keecevee nw~
(7)
Deee JekeleJe
ieefCeveer %eeveceleer
efpeveeiece jnme en ebLe cesjs eje mebkeefuele ebLe nw~ FmeceW leerme mes DeefOeke efJe<ee efuees nQ~ Fme ebLe kes
mebkeueve ceW efpevesvosJe eje keefLele Deeiece pees efke hetJee&eeeeX eje eCeerle nQ GvnW ner efpeveeiecepewve Deeiece meb%ee
nw~ Gve pewveebLeeW kes jnme kees mecePevee nw~
otmeje cesje DeefYeeee Fme ebLe kes mebkeueve ceW en nw efkeheeerme, leerme Je<eeX mes efkevneRefkevneR ebLeeW ceW keg
efJeeve ee keg meeOegJeie& Yeer mebMeesOeve, heefjJele&ve ee heefjJeOe&ve kejves ueies nQ~ GoenjCe kes efuees osefKees
eerieewlecemJeeceer eje ke=leGvekes cegKekeceue mes efJeefveie&le owJeefmekejeef$eke Je heeef#eke eefleeceCe met$e
oC[ke nQ~ efpevnW nce meYeer meeOegJeie& eefleefove efove ceW oes yeej Je eefleceen ceW oes yeej he{les nQ efJeefOeJeled eefleeceCe
kejles nQ~ Gve eefleeceCe met$eeW ceW mebMeesOeve, heefjJele&ve Je heefjJeOe&ve osKee pee jne nw~ Fme eefleeceCe kes mebMeesOeve
Deeefo ves oe kees PekePeesj efoee nw~ cegPes yengle ner ke< nes jne nw~ Fme keee& ceW efJeeveeW kee pees Yeer DeefYeeee jne
nes, ceQ veneR meese mekeleer, efkevleg eefleeceCe ebLe$eeer veece mes cetue mebmke=le ceW ekeeefMele Fve eefleeceCeeW kee en
erkee ebLe nw, eer eYeeebeeee& ves Fve eefleeceCe met$eeW hej mebmke=le erkee efueKeer nw~ nes mekelee nw Gve mebMeesOeve Deeefo
kejves Jeeues efJeeveeW kees erkee ebLe he{ves kees ve efceuee nes~
Fme erkee ebLe kes DeeOeej mes eefleeceCe met$eeW ceW mebMeesOeve, heefjJele&ve Deeefo Gefele veneR eleerle neslee nw~
Ssmes ner Deveske ebLeeW ceW heefjJele&ve Deeefo nesves ueies nQ~ eneb keeflehee efJe<ee emlegle nQ
1. heeef#eke eefleeceCe ceW JeerjYeefe mes hetJe& veJe heoeLeeX kee ece Deueie nw~ eLee
mes DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJeDeemeJemebJejeqCeppejyebOe-ceeskeKeceefnkegmeues~
peerJeepeerJehegCCeheeJeDeemeJemebJejeqCeppejeyebOeceeskeKesefn CeJeefn heelLesefn JeefoefjeceCCeb Ce eEke efhe
DeeflLe, DeCegJeuebYeeoes~ (<edKeC[eiece OeJeuee erkee heg. 13 he=. 64~)
peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e, Fve veew heoeLeeX kes efmeJee Deve keg Yeer
veneR nw, keeeWefke Fvekes efmeJee Deve keesF& heoeLe& GheueyOe veneR neslee~
meceemeej keer ieeLee ceWYetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJe mebJejefCeppee yebOees ceeskeKees e mecceeb~~13~~
eer GceemJeeceer Deeeee& ves leJeeLe&met$e ceW ece Deueie jKee nw
peerJeepeerJeeeJeyevOemebJejefvepe&jecees#eemleJeced~~4~~
peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je Deewj cees#e es leJe nQ~
Gmeer kes Devegmeej eefleeceCe ceW heefjJele&ve kej efoee nw~ meceemeej ebLe ceW ieeLee kes Devegmeej ner DeefOekeej
DeOeee efuees nQ~ keee DeefOekeej kes ece Yeer yeoues pee mekeles nQ ? Deeefo~
Ssmes ner heeef#eke eefleeceCe ceW yeejnlehe kes ece kees leJeeLe&met$e kes Devegmeej yeoue efoee nw~
(8)
Ske peien lees De<ceer kes eefleeceCe ceW CeJemeg yebYeesjiegeermeg Deeefo hetjs oC[ke hee" kees yeoue kej
mebKee kes ece mes Deheves ceve mes efkeee ieee nw~ osKeW Fmeer ebLe ceW he=. 22 hej~
Fve meYeer ekejCeeW kees Yeer eYeeebeeee& ke=le erkee ceW osKeW lees GvneWves JeneB pewmes kee lewmee ner ece jKekej Gve
met$eeW keer erkee keer nw~ osKeWFmeer ebLe ceW he=. 192021 hej~
ceQves pees mJeeOeee kejkes heeee nw efke hetJee&eeeeX kes hee"YesoeW ceW heefjJele&ve ve kejkes oesveeW kees eceeCe ceeveves keer~
Gmes Deehe osKeW
meceemeej ceW eLece cebieueeejCe keer ieeLee ceW eer Dece=leebmetefj ves OegJeceeueceCeesJeceb hee" efueee nw Deewj
peemesveeeee& ves Deheveer erkee ceW OegJececeueceCeesJeceb hee" jKee nw~ hegve: erkee ceW eer peemesveeeee& ves kene nw
efke
Deceueb YeeJekece&Jekece&veeskece&ceuejefnlelJesve MegmJeYeeJemeefnlelJesve e efvece&ueeb~ DeLeJee Deeueb Fefle
hee"eblejs Je#es$eeefohebeekeejmebmeejYeceCejefnlelJesve mJemJeheefveMeuelJesve e euevejefnleeceeueeb~
YeeJekece&, Jekece& Deewj veeskece&he ceue mes jefnle nesves mes leLee Meg mJeYeeJe mes meefnle nesves mes Jen Deceue
efvece&ue nw~ DeLeJee Deeueb Ssmee efYevve hee" ceeveves hej Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJehe heeBe ekeej kes mebmeej
kes YeceCe mes jefnle nesves mes Deewj mJemJehe ceW efveMeue nesves mes Jen ieefle eueve jefnle Deeue nw~ mebhetCe& GheceeDeeW mes
jefnle nesves mes efvehece nw Deewj mJeYeeJe mes meefnle nesves mes Deveghece nw~ Ssmeer efme DeJemLee kees pees eehle ngS nQ~
eerpeemesve Deeeee&osJe ves en veneR efveCe&e efueee efke Deceue hee" eer kegbokegboosJe kes cegKe mes efveie&le nw elegle
hee"eblej kenkej oesveeW kes DeLe& kej efoes nQ~
Ssmes ner OeJeuee erkee ceW <edKeC[eiece pewmes ceneve ebLeeW ceW Yeer peneB oes DeeeeeeX kes oes cele Dee ieS nQ, JeneB
kewmee meceeOeeve nw osefKeS
<edKeC[eiece OeJeuee hegmleke 1 ceW he=. 197 hej ke<eeeeW kes #ee kes ece ceW oes DeeeeeeX kes Deueie-Deueie cele
Deees, lees eMve ngDee efke Ske ner keLeve mele nesiee ve efke oesveeW ?.....
leye eer Jeerjmesveeeee& kenles nQoesCn JeeCeeCeb cepPes keb JeeCeb meeefceefo es ? kesJeueer megokesJeueer Jee peeCeeefo Ce DeCCees lene
efCeCCeeeYeeJeeoes~ JeceeCe-keeueeFefjSefn JeppeYeerefn oesCnb efhe mebienes keeeJJees DeCCene JeppeYeere-efJeCeemeeoes
efe~
Mebkee-oesveeW ekeej kes JeeveeW ceW mes efkemeer Jeeve kees mele ceevee peees ?
meceeOeeve-Fme yeele kees kesJeueer ee eglekesJeueer peeveles nQ, otmeje keesF& veneR peevelee~ keeeWefke, Fme mecee
Gmekee efveCe&e veneR nes mekelee nw Fmeefuees heeheYeer Jele&ceeve kes DeeeeeeX kees oesveeW kee ner meben kejvee eeefnes
DeveLee heeheYeerlee kee efJeveeMe nes peeesiee~ (OeJeuee heg. 1 he=. 222, 223)
Mebkee-yeeoj efveieeso peerJeeW mes eefleefle-Deeefleefle peerJeeW kees eneB met$e ceW Jevemheefle meb%ee keeeW veneR oer ?
meceeOeeve-ieesocees SlLe hegseJJees~ eneB ieewlecemJeeceer mes hetvee eeefnS~ (OeJeuee heg. 7 he=. 541)
DeeMee& neslee nw efke OeJeuee erkeekeej ves ken efoee efke Fmekee meceeOeeve eer ieewlece mJeeceer mes hetvee
(9)
eeefnS~ efkevleg Deepe eer ieewlece mJeeceer eje jefele eefleeceCe hee" ceW ner heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je mebMeesOeve osKee pee
jne nw, en Gefele veneR nw~
cetueeeej ceW osefJeeeW keer Deeeg kes yeejs ceW Deblej nw~ eLeeFmekeer erkee ceW eer Jemegvebefo efmeebleeeJeleea Deeeee& kenles nQ......ew Deefhe GheosMeew eeeew met$eeesheosMeeled, eesce&Oes Skesve melesve YeefJeleJeb, vee$e mebons efceLeelJeb,
eon&leCeerleb lelmeleefceefle mebosneYeeJeeled~ emLewmleg efJeJeske: kele&g ve Mekeeleslees efceLeelJeYeeeosJe
eese&nCeefceefle~ (cetueeeej heee&hleefOekeej iee. 79, 80~)
oesveeW ner GheosMe enCe kejvee eeefnes keeeWekf e oesveeW ner met$e kes GheosMe nQ~ eeefhe en efveefele nw efke oesveeW ceW mes keesF&
Ske ner mele nesvee eeefnes~ Fme efJe<ee ceW mebMeeefceLeelJe Yeer veneR nw, keeeWekf e pees DenleosJe eje eCeerle nw Jener mele
nw Fme ekeej mes mebMee kee DeYeeJe nw, keeeWekf e emLeeW kees en efJeJeske kejvee Mekee veneR nw Fmeefuees efceLeelJe kes Yee
mes ner oesveeW kees enCe kejvee eeefnes~
Fve meYeer eceeCeeW mes en efveefele nes peelee nw efke nce Deewj Deehe meYeer meeOeg-meeOJeer, efJeeved leLee eeJekeieCe
efkemeer Yeer ebLe ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je mebMeesOeve kee meenme ve kejW, peneB Ssmes oes lejn kes ekejCe neW, JeneB Jewmee
ner jKeW Je eeve kejW~ eefo Dehevee cevleJe Yeer osvee nw, lees efhheCe ceW os mekeles nQ~
Fme efJe<ee ceW leerLekej yeveves kes efveece pewveDeeiece ceW veJeheoeLe&, efpeveeiece ceW eoMe lehe Je efpeveeiece ceW
eoMeeveges#ee es eej hegmlekeW ceQves he=Leked Yeer efJemleej mes mebkeefuele kejkes ekeeefMele kejeeer nQ~ eer ieewlecemJeeceer
efJejefele eefleeceCe oC[ke Deeefo ebLe, <edKeb[eiece ebLe, meceemeej, cetueeeej, %eeveeCe&Je leLee leJeeLe&met$e Deeefo
ebLeeW kes ekejCe peeW keer leeW G=le kej efoes nQ, Gve hegmlekeeW kees Yeer Deehe he{W SJeb Deheves eeve kees,
eerieewlecemJeeceer ieCeOej osJe leLee cenevedceneved DeeeeeeX kes JeeveeW kees hetCe& eceeCeerke ceevekej meceioMe&ve {
jKeW, ener cesjer esjCee nw Je cebieue YeeJevee nw~
B:C: B:C
(10)
Oece&leerLe& keer Glheefe

JeOe&ceeve YeieJeeve ves leerLe& keer Gheefe keer nw~1 De"ejn Yee<ee Deewj meele meew #eg Yee<ee mJehe
eoMeebieelceke Gve Deveske yeerpe heoeW kes eheke DeLe&kelee& nQ leLee yeerpe heoeW ceW ueerve DeLe& kes eheke yeejn DebieeW
kes kelee& ieCeOej Yedejke ebLekelee& nQ~~2
mebheefn Je[d{ceeCeeflelLeiebOekeeejes Jegeos
efoJeOJeefve kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe ebLe ceW Deeee nw~
peeseCeheceeCemebef oefleefjeecejceCegJe efCeJenheef[yeesOees~
efceoceOegjieYeerlejeefJemeoefJemeemeeue Yeemeeefnb~~60~~
DejmeceneYeemee KeguueeYeemee efJe meemeemebKee~
DekeKejDeCekeKejhhee meCCeerpeerJeeCe meeueYeemeeDees~~61~~
SoeeEme
YeemeeCeb
leeuegJeboleeskeb"JeeJeejb~
heefjnefje Skekekeeueb YeJJepeCeeCebokejYeemees~~62~~3
Ske eespeve eceeCe leke efmLele efleee osJe Deewj ceveg<eeW kes mecetn kees yeesOe eoeve kejves Jeeueer YeieJeeve keer
efoJeOJeefve nesleer nw~ en efoJeOJeefve ce=ogceOegj, DeefleiebYeerj Deewj efJeMeomhe efJe<eeeW kees kenves Jeeueer mebhetCe&
Yee<eecee nesleer nw~ en meb%eer peerJeeW keer De#ej Deewj Deve#ejhe De"ejn Yee<ee Deewj meele meew ueIeg Yee<eeDeeW ceW heefjCele
nesleer ngF&, leeuegDeeW"oeBle leLee keb" kes nueveeuevehe Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner mecee ceW YeJepeerJeeW
kees Deevebefole kejves Jeeueer nesleer nQ Ssmeer efoJeOJeefve kes mJeeceer leerLekej YeieJeeve nesles nQ~~60-61-62~~
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& kees kenles nQ
Ge heeBe Deeefmlekeeeeefoke keee nQ ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mevosn kees eehle ngS, heeBe meew, heeBe meew
efMe<eeW mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesef<le, ceevemlebYe kes osKeves mes ieJe& jefnle ngS, yegef kees eehle nesves Jeeueer efJeMegef
mes mebegkele JeOe&ceeve YeieJeeved kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Dee|pele ceneved keceeX kees ve< kejves Jeeues,
efpevesvosJe keer leerve eoef#eCee kejkes heeBe DebieeW eje YetefcemheMe& hetJe&ke Jebovee kejkes SJeb oe mes efpeveYeieJeeved kee
Oeeve kej mebece kees eehle ngS, efJeMegef kes yeue mes cegntle& kes Yeerlej GlheVe ngS mecemle ieCeOej kes ue#eCeeW mes mebege
leLee efpevecegKe mes efvekeues ngS yeerpeheoeW kes %eeve mes meefnle Ssmes ieewlece iees$eJeeues FvYetefle yeeeCe eje etBefke Deeeejebie
Deeefo yeejn DebieeW leLee meeceeefeke, elegeJ\ eMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GejeOeeve,
keuheJeJenej, keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer
eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie keer Deeefo ceW eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetefle ieCeOej osJe
Yeejke eer JeOe&ceeve mJeeceer kes leerLe& ceW ebLekelee& ngS~ kene Yeer nw
Jeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~
heef[JeoghegJJeefoJemes eflelLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
1. JeceeCe Ye[ejSCe eflelLeceghheFob (OeJeuee heg. 9, he=. 113)~ 2. OeJeuee heg. 9, he=. 127~ 3. efleueeseheCCeefe DeOeee 1, ieeLee 60-61~
(11)
Je<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes hetJe& efove ceW DeefYeefpeled ve#e$e ceW leerLe& keer
Glheefe ngF&1~
<edKeb[eiece ebLe ceW eerJeerjmesvemJeeceer kenles nQ
lesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemecepeefCeoeG
jceueyegefmebheCCesCe yeeCesCe ieesoceieesesCe meeueogmmegefoheejSCe peerJeepeerJeefJemeemebosnefJeCeemeCe
cegJeieeJe[d{ceeCe-heeocetuesCe FbefoYetefoCeeJeneefjoes2~~2~~
Fme ekeej kesJeue%eeveer YeieJeeve ceneJeerj kes eje kens iees heoeLe& kees Gmeer keeue ceW Deewj Gmeer #es$e ceW #eeesheMece
efJeMes<e mes GlheVe eej ekeej kesceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&ehe efvece&ue %eeve mes egkele mebhetCe& DeveceleeJeuebyeer Jeso
Jesoebie ceW heejbiele, ieewleceiees$eere Ssmes FvYetelf e yeeeCe ves peerJeDepeerJe efJe<eeke mebons kees otj kejves kes efueS eerJe&ceeve
YeieJeeve kes ejCekeceue kee Deeee ueskej enCe efkeee DeLee&led eYeg keer efoJeOJeefve kees megvee~
FmeerefueS YeieJeeve ceneJeerj DeLe&kelee& kenueees nQ~
hegCees lesefCeobYetefoCee YeeJemegoheppeeheefjCeosCe yeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeCeceskekesCe esJe
cegntesCe jeCee keoe~~3
hegve: Gve FvYetefle ieewlecemJeeceer ves YeeJeegle heee&e mes heefjCele neskej yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he ebLeeW keer
jevee Ske ner cegntle& ceW kej oer~
meejebMe en nw efke Deepe mes heeerme meew meej (2570)4 Je<e& hetJe& eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees jepeie=ner kes
efJehegueeeue heJe&le hej YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve efKejer Leer ener eLece osMevee efoJemeJeerjMeemeve peebleer kes
veece mes eefme nw~ Gmeer efove eer ieewlecemJeeceer ves ieCeOej heo eehle kejkes eoMeebie egle keer jevee keer Leer pees efke
ceewefKeke ceeveer ieF& nw Gmes efueefheye veneR efkeee pee mekelee nw~
efoiecyej pewve ebLeeW kes Devegmeej Deepe keesF& Yeer eoMeebie ee Debieyeee kes iebbLe veneR nQ keeeWefke Fvekees efueefheye
veneR efkeee pee mekelee Lee~ hejchejeiele DeeeeeeX ves pees keg ceewefKeke egle%eeve iegJeeW mes eehle efkeee, keeueeblej ceW
eerOejmesveeeee& kes efMe<e heg<heobleYetleyeefue veece kes oes DeeeeeeX ves <edKeb[eiece ebLe kees efueefheye kejkes jevee keer
nw~ Ssmee Fvvebefo Deeeee& Deeefo ves egleeJeleej Deeefo ebLeeW ceW efueKee nw~
Fmeer ekeej eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le es ceneve jeveeeW Deepe Jele&ceeve ceW Yeer GheueyOe nQ~
ewleYeefe, eefleeceCeoC[kemet$eeefo~ es ebLe ceewefKekehe mes DeeeeeeX kees eehle nesles jns nQ hegve: efkevneR ceneve
DeeeeeeX ves FvnW efueefheye kejkes nceW Deewj Deehe meYeer YeJeelceeDeeW kes efuees megjef#ele jKee nw~
heeef#eke eefleeceCe ceW Cecees efpeCeeCeb Deeefo ieCeOejJeueeceb$e nQ SJeb owJeefmekeheeef#eke eefleeceCe ceW
e: meJee&efCe ejeejeefCe JeerjYeefkele hee" nw~ Fve Cecees efpeCeeCeb~ Deeefo ieCeOejJeuee ceb$eeW kees eerYetleyeefue
Deeeee&osJe ves <edKeb[eiece kes Debleie&le le=leere JesoveeKeb[ kes jeles mecee cebieueeejCehe ceW efueee nw~ efpevekeer
efJemle=le erkee (hegmleke veJeceer ceW) erkeekeej eer Jeerjmesveeeee&osJe ves keer nw~
SJeb eer eYeeebeeee& ves Yeer ewleYeefe Je eefleeceCe oC[kemet$eeW keer mebmke=le erkee keer nw~
1. <edKeb[eiece OeJeueeerkee meceefvJele hegmleke1 he=. 64-65~ 2. <edKeb[eiece OeJeueeerkee meceefvJele hegmleke1 he=. 64-65~ 3. <edKeC[eiece
OeJeuee erkee meceefvJele, hegmleke 1, he=. 66~ 4. Jele&ceeve ceW Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2540 nw, Fmemes leerme Je<e& hetJe& eer ceneJeerj mJeeceer keer
efoJeOJeefve efKejer Leer~
(12)
eer ieewlece mJeeceer eje eCeerle eefleeceCe hee" kes eceeCe

(eefleeceCe ebLe$eeer mes)
eerieewlece mJeeceer efJejefele eefleeceCe ebLe$eeer ebLe ceW eer eYeeeveeee& ves mebmke=le erkee ceW Deveske mLeeveeW hej eer
ieewlecemJeeceer kee veece efueee nw Gvekes eceeCe Fme ebLe ceW osefKeS~ en ebLe JeerjmebJeled 2473 (meved 1947) ceW eer 108
eeefj$eeeJee|leDeeeee&Meebeflemeeiej efoiecyej pewve efpeveJeeCeer peerCeexejke mebmLee mes ekeeefMele nw~
(1)
eer eYeeeveeee&efJejefeleerkeeeue*dke=lee
eefleeceCeebLe$eeer
peerJes eceeopeefvelee: eegje: eoes<ee emceeleefleeceCele: eueeb eeeefvle~~
lemceeeoLe&ceceueb cegefveyeesOeveeLe Je#es efJeefe$eYeJekece&efJeMeesOeveeLe&ced~~1~~
eerieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegdOeLe eefleeceCeue#eCecegheeeb
efJeoOeevemleoeoew ceueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle
eerceles JeOe&ceeveee vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
erkeevecees vecemkeejesmleg~ kemcew ? JeOe&ceeveee DeefvleceleerLe&kejosJeee (eefleeceCe ebLe$eeer he=. 1)
(2)
leLee JeOe&ceeveb e veeiesvJeveb MejCecenefcele:~ keee ? Yekelee iegCeevegjeieefJeMes<esCe~ Yekeleslesleovleoerhekeced~ F&[s,
mleewefce, Fle Flesles<eeb eleskeceefYemecyevOeveereced~
es je$eew efoJemes heefLe eeleleeb oes<ee eleerveeb keglees
heeeelee: euees leg nslegjceuemles<eeceeb oe|Mele:~~
eer c eew l eceveeceef Y eie& C eOejw u eex k e$eees ees l ekew :~
megJee: mekeueeshemeew eefleheles%ee&le: eYeeevle:~~
~~FefleeerieewlecemJeeceerefJejefeleowJeefmekeeefoeefleeceCeeee<erkee eerceleYeeevheefC[lesve ke=leself e cebieuecene~~
FefleeerDe<esejMeleiegCeieCeeuebke=leeeefj$eeeJelee&eee&Meeefvlemeeiejefoiebyejpewve-efpeveJeeCeerpeerCeexejkemebmLeee eekeeMeb
veerleeee: eefleeceCeebLe$eee: eLecees ebLe: meceehle:~~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 87-88)
(3)
ye=nleefleeceCeced
oes<ee owJeefmekeeefleeceCelees veMeefvle es vees ve=Ceeb

leVeeMeeLe&efceceeb yeJeerefle ieCeYe=êrieewlecees efvece&ueeced~
met # cemLet u emecemleoes < enveveeR meJee& l ceMeg e f eoeb
emceeVeeefmle ye=nleefleeceCelemleVeeMensleg: hej:~~1~~
eer ieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYee|vejekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeCeeb efvejekejCeeLe ye=nleefleeceCeue#eCecegheeeb
efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~ (eefleeceCe ebLe$eeer he=. 89)
(4)
megOecces Fleeefo~ eerieewlecemJeeceerF<esheeesiemebyeesOevesve YeJeevmebyeesOeeved megOecces Fleeeen~~ DeeGmmeblees~~ Deeeg<cevlees
YeJee ces ceee megob egleced~ Fn Yejle#es$es Keueg mhegb YeeJeoe YeieJeleeeEnmeeoerefve eleeefve mecceb Oecceesefle meceiOece& Fefle
GJeosefmeoeefCe Gheefo<eefve~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 97)
(13)
(5)
keeeb Jeglme=peeefce lepeeefce le$eesoemeervees YeJeeefce~ keLeb Yetleb keeeb ? heeJekecceb~~ heehekece& emceeled heeheee Jee kece&
Jeeheejes eme~~ ogeefjeb~~ og<b ogie&efleeehekeb eefjleb eme~
elheeheb eegjb eog<cevemee peerJew: hegjesheee|peleb~
lelmee: eueeb eeeefle efveefKeueb les<eeb eefleeeceleeb~~
celJesob ieCeYe=leefleeceCeee leVeeMeceemeteJeeved~
JeeKeelee leefoeb eYeWogcegefvevee meerOevewYee&Jeleeb~~
~~FefleeerieewlecemJeeefceefJejefeleye=nleefleeceCeeee<erkee eerceleYeeebhebef[lesve ke=lesefle~~
FefleeerDe<esejMeleiegCeieCeeuebke=leeeefj$eeeJelee&eee&MeeefvlemeeiejefoiebyejpewveefpeveJeeCeerpeerCeexejkemebmLeee eekeeMeb
veerrleeee: eefleeceCeebLe$eee: efleerees ebLe: meceehle:~~
(6)
Deeueesevee
hebeeeejefJeMeesOeveeLe&ceceueeceeueeseveecegkelJee
ve<ceeefoefoveeJeefOeie&Ceveee eerieewlecees ceeMeb~
mhe<eLez: eJejw: emeVeJeevew: meJe&eyeesOeeowmleeb JeeKeelegceMes<eleesceueJeheg: eejYeles eece:~~1~~
eer ieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme hebeeeejieesejmeeleereejme efoveieCeveee
efJeMegd eLe&ceeueeseveeue#eCecegheeecegheoMe&eVeenFeceerleeefo~~ Yebles~~ YeieJeved Feefce~~ eEke keleg ? Deeueeseso~bg ~ Deeueeseefeleg~b ~
Deeueeseveeb efJeMegefb keleg~ keJe ? Deefceeefcn~~ Dee<efcekes~ De<ceece<mebKeeJeefVeefoveieCeveeeeb YeJees %eeveeeejeeleereej
Dee<efceke:~ leefmceved~~ Deefceeceeueesesogecf eefle~~ hee"s lJe<mebKeeJeefVeefoveieCeveeeYeJeb leoleereejceeueeseefelegecf eeceerleLe&:~
(7)
mecceecejCeb~~ mecekelJeegkelemeeheefjleemecekelJeme cejCeb~~ nesG cepPeb~~ YeJeleg cece~~ hebef[lecejCeb~~
YeeeleeKeeveWefieveerheeoesheeevecejCeYesoeled ef$eefJeOeb hebef[lecejCeb cece YeJeleg~~ JeerefjecejCeb~~ Jeere&egkelemeekeueeryeme cejCeb
cece YeJeleg~ ogkeKekeKeDees~~ og:Keevee eelegie&eflekeeveeb #eees efJeveeMe:~ keccekeKeDees~~ kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb #ee: eueees
YeJeleg~~ yeesefnueenes~~ yeesOes: jlve$eeme ueeYees cece YeJeleg~~ megieFieceCeb~~ MeesYeveeeeb ieleew cees#eieleew ieceveb cece YeJeleg~~
efpeCeiegCemebheefe~~ efpeveme e#eerCeeMes<ekece&Cees YeieJelees iegCee Deveble%eeveeoe:~ les<eeb mebeeefhlece&ce YeJeleg~~
eVees kewefeoefhe emeVeJeevewe|ve:Mes<eMegefeob~
JeeKeeleb eJejb eefleeceCemeodebLe$eeb Oeerceleeb~~
leesve ekeerke=leb YeJenjb MeyoeLe&lees efvece&ueb~
me eerceeefVeefKeueeshekeejefvejlees peereeleYeWoeg p| eve:~~
hesueehedkes eerebeYeosJeheeoeveecees eerieewlecemJeeceerke=leeefleeceCee$eeme erkee$eebeer eYeeebhebe[f lesve ke=leefceefle~~1~~
~~eer~~eer~~eer~~ ~~eerheeMJe&veeLeee vece:~~
FefleeerDe<esejMeleiegCeieCeeuebke=leeeefj$eeeJelee&eee&MeeefvlemeeiejefoiebyejpewveefpeveJeeCeerpeerCeexejkemebmLeee eekeeMeb
veerleeee: eefleeceCeebLe$eee: le=leerees ebLe: meceehle~~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 194, 195)
(14)
eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

e. meb.
(1)
(2)
(3)
(1) efeeekeueehe
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462)
(meved 1936)
eefleeheveefmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced~ (he=. 70)
eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

(he=. 89)
keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 90)
(2) Oece&Oeeve oerheke

(meved 1957)
efmeYeefekeeeeslmeie
eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

(he=. 224)
keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 224)
(3) efveleYeefe hee"

(meved 1962)
kejescenced (he=. 211)
eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 230)
(4) eefleefeeecebpejer
(meved 1962)

(he=. 141)
keerjleb efJe Ce meceCegceCeeefce (he=. 142)
(5) cegefveeee&
(meved 1995)
kejescenb~ (he=. 246)

(he=. 8)
(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe

(e.-Jeer. efve. meb. 2506)
(meved 1980)
kegJexnb (he=. 91, 93)

(he=. 10)
DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 116)
(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2516)
(meved 1990)
kegJexnced (he=. 95)
eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e.....

(he=. 97)

(he=. 97)
(8) efJeceueYeefe meben

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16)
(meved 1989-90)
kegJexnb (he=. 347)

(he=. 374)

(he=. 348)
(9) eceCeeeej
(meved 1989)
kegJexnb (he=. 114)

(he=. 145)

(he=. 116)
(10) meg%eeve eceCeeee&

(meved 2012)
kegJexnb (he=. 262)

kejescenb (he=. 267)
eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e

efkeefjecceb (he=. 268)

(he=. 250)

(he=. 80)
keerjbleb efhe, Ce meceCegceCeeefce (he=. 80)
(11) efoveeee&
kejescenced (he=. 79)
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e)
veeshee"keieCe Oeeve oWefpeve hegmlekeeW ceW eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW pees heefjJee|lele, heefjJee|Oele hee" nQ ee& ceW
Gvekes veeres Deb[jueeF&ve nQ, pees Devegefele nw Dele: Deehe heefjJee|lele SJeb heefjJee|Oele hee" ve he{s~ Meg, eeeerve hee" ner he{W~
(15)

(4)
(5)
(6)
(7)
Jeboeefce efjCesefceb (he=. 90)
Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 74)
PeeCeb efJeGmmeiiees eseof ~

(he=. 78, 119)
heesLeeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 81)

PeeCeb efJeGmmeiees esefo~ (he=. 265)
heesLeJeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 212)

PeeCeb efJeGmmeiiees eseof

(he=. 221)

PeeCeb efJeGmmeiiees esefo (he=. 178)

(he=. 131)

PeeCeb efJeGmmeiiees esefo (he=. 432)

(he=. 274)
JeboeceefjCesefceb (he=. 11)

PeeCeb, efJeGmmeiiees esefo (he=. 211)
heeslLeeb Jee, heer{b Jee keceC[uegb

Jee (he=. 131)
Jebos DeefjCesefceb (he=. 98)
Deesefce hegppesefce, Jeboeefce,

Cecemmeeefce (he=. 102)
efJeGmmeiiees PeeCeb eseof

(he=. 175, 196)
heeslLeeb Jee heer{b Jee keceb[uegb

Jee (he=. 111, 200)

heeslLeeb Jee, heer{b Jee, keceC[uegb

Jeeb (he=. 363)


Jeeb (he=. 131)


Jee (he=. 260)


Jee (he=. 69)
(16)

e. meb.
(8)
(9)
(10)
CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg

(1) efeeekeueehe
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462) meCCeemeg..... (he=. 82)
(meved 1936)
meCCeemeg... (he=. 214)
(meved 1957)
ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee: (he=. 86)
heeef#ekeeefleeceCeeeeb
(he=. 89)
ueese-<e[eJeMekeefeeeoeese-efJebMeeflecetueiegCee: (he=. 219)
heeef#ekeeefleeceCeeeeb..
(he=. 223)

(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488) meCCeemeg...(he=. 222)
(meved 1962)
heeef#ekeeefleeceCeeeeb....
(he=. 229)

(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488) meCCeemeg... (he=. 132)
(meved 1962)
ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee:... (he=. 137)
(he=. 141)

(5) cegefveeee&
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2521) meCCeemeg..... (he=. 278)
(meved 1995)
(he=. 296)

(e.-Jeer. efve. meb. 2506,)
(meved 1980)
oesmeg De- mebekf euesme-heefjCeecesmeg, ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee: (he=. 143)

leermeg DehhemelLe.. (he=. 133)
heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb
(he=. 144)

(meved 1990)
oesmeg Demebekf euesmeheefjCeecesmeg, jesOe<e[eJeMekeefeeeueeseeoeeseleermeg DehhemelLe... (he=. 112, efJebMeeflecetueiegCee: (he=. 120)
201)
(he=. 121)

oesmeg De-mebekf euesme-heefjCeecesmeg, jesOe-ueese-<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeefle(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16) leermeg DehhemelLe (he=. 364)
cetueiegCee: (he=. 369)
(meved 1989-90)
heeef#ekeeefleeceCe-efeeeeeb
(he=. 373)
(9) eceCeeeej
(meved 1989)
oesmeg De--mebekf euesme-heefjCeecesmeg, jesOe-ueese-<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeefleleermeg DehhemelLe..... (he=. 133) cetueiegCee: (he=. 139)
(he=. 144)

(meved 2012)
oesmeg De--mebekf euesme-heefjCeecesmeg, jesOe-<e[eJeMekeefeeeueeseeoeesleermeg DehhemelLe (he=. 261)

eefJebMeeflecetueiegCee:.... (he=. 267)
(he=. 267)
oesmeg Demebekf euesme-heefjCeecesmeg,

(11) efoveeee&
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e) leermeg DehhemelLe... (he=. 71)
jesOe-<e[eJeMeke-efeee-ueeseeoeeseefJebMeefle cetueiegCee: (he=. 75)
(he=. 55)
(17)

(11)
(12)
(13)
(14)
jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJee

YeeseCecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYegsefce (he=. 95)
jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYees
eCecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYeges cf e (he=. 231)
efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 98)
DeCeeojsCe Jee kesCe efJe keejCesCe

(he=. 235)
jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeese

CecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
jeFYeeseCeJesjceCeeefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 144)

(he=. 146)
jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce efoJeeYeese

CecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe

(he=. 310)
jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeeseCe

cesieYeeb heeghheCeb heemegieb
jeF&YeeseCe-JesjceCeeefCe,
me-YeeJeJeeefCe (he=. 150)
DeCeeojsCe Jee, kesCe efJe keejCesCe

(he=. 152)
jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeese

CecesieYeeb heeghheCeb-heemegieb
jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe,
DeCegJJeoeefCe meYeeJeCeeefCe
(he=. 126)
DeCeeojsCe Jee, DeCesCe kesCe efJe

keejCesCe (he=. 128)
jeFYeeseCe-JesjceCe-eefCe,
me-YeeJeCeeefCe (he=. 379)

(he=. 381)
jeFYeeseCeb Jeesmmejeefce efoJeeYeeseCeb

DeyYegsefce DeCeseYeeb Jeesmmejeefce,
SieYeeb heeghheCeb heemegieb DeyYegsefce
(he=. 128) he=. 133, 137, 142,
147, 151 hej Yeer ener ye{eee ngDee hee" nw~
jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeeseCecesieYeeb heeghheCeb-heemegiebDeyYegsefce (he=. 382)
jeFYeeseCe-JesjceCe-eefCe
me-YeeJeCeeefCe (he=. 150)

(he=. 152)
jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce,
efoJeeYeeseCecesieYeeb-heeghheCebheemegieb DeyYegsefce (he=. 153)

keejCesCe (he=. 273)
jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJee

YeeseCeb-DeyYegsefce DeCeseYeeb
Jeesmmejeefce SsieYeeb heeghheCeb
heemegieb-DeyYegsefce (he=. 273)
jeFYeeseCeb Jeesmmejeefce efoJeeYeeseCe
ceseYeeb DeyYegsefce DeCeseYeeb
Jeesmmejeefce SieYeeb heeghheCeb
heemegieb DeyYegsefceb (he=. 87)
efJeeef[b Jee ceefeb Jee (he=. 279)
jeFYeeseCeJesjceCeeefCe

(he=. 94)
jeF&YeeseCeJesjceCeeefCe

(he=. 230)
jeF&YeeseCeJesjceCeeefCe
jeFYeeseCe-JesjceCe-eefCe
DeCegJJeoeefCe (he=. 271)
jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe

keejCesCe (he=. 86)
efJeeef[b Jee ceefeb Jee (he=. 136)
(18)

e. meb.
(15)
(1) efeeekeueehe
obleblej meesnCeefceeb efhe (he=. 98)
(meved 1936)
(16)
(17)
ceCegCeeceCegCesmeg (he=. 99)
heefcemeuuesnCeecejCeb, efleefoeb
DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 107)
obleblejmeesnCeefceeb efhe (he=. 236)

(meved 1957)
DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 249)
obleblej meesnCeefceeb efhe (he=. 240)

(meved 1962)
heefcemeuuesnCeecejCeb,
efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof
(he=. 251)
obleblejmeesnCeefceeb efhe (he=. 151)
(meved 1962)
heefce-meuuesnCeecejCeb,
efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 161)
DeyYeesJemmeeCeb esefo (he=. 394)
(5) cegefveeee&
obleblej-meesnCeefceeb efhe (he=. 334)
(meved 1995)
(meved 1980)
obleblej-meesnCeb efCeefceeb, efJe (he=. 162) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 168)
heefce-meuuesnCeecejCeb eseof ~
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 192)

(meved 1990)
obleblejmeesnCeefCeefceeb efJe (he=. 136)
heefcemeuuesnCeecejCeb eseof ,
FsoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 159)
ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 140)
obleblej-meesnCeefCeefceeb, efJe (he=. 390) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 395)

(meved 1989-90)
heefcemeuuesnCeecejCeb, FesoeefCe
eeeefj efmekeKeeJeoeefCe (he=. 417)
(9) eceCeeeej
(meved 1989)
obleblej-meesnCeb-efCeefceeb efJe (he=. 162) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 168)
heefcemeuuesnCeecejCeb, FesoeefCe
eeeefj efmekeKeeJeoeefCe (he=. 192)

(meved 2012)
obleblej-meesnCeefCeefceeb, efJe (he=. 279) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 283)
heefce-meuuesnCeecejCeb,
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 299)
obleblejmeesnCeefCeefceeb efJe (he=. 92)

(11) efoveeee&
ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 93)
heefce-meuuesnCeecejCeb mes .....

(he=. 104)
(19)

(18)
(19)
(20)
(21)
DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 107)
DeonYeJeCeJeeefmee....
(he=. 108)
osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 111)
Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 111)
(he=. 249)
DeonYeJeCeJeeefmee
(he=. 250)
DeemeJemebJej-efCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues... (he=. 251)
DeonYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 252)
Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefo

eejceeueesesGb (he=. 188)
(he=. 164)
(he=. 164)
(he=. 396)
DeonYeJeCeJeeefmee...
(he=. 398)
Feefce Yebes! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 50)
DeemebJe-yebOe-mebJej-efCeppejceeskeKeceefn-kegmeues (he=. 192)
on-De-hebeYeJeCeJeeefmee....
(he=. 193)
osJee efJe leb Cecebmebefle.... (he=. 40)
DeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 159)
onDehebeYeJeCeJeeefmee...
(he=. 160)
osJee efJe leb Cecemmebefle (he=. 164)
Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiieeskeDees

lemmeeueesesGb (he=. 165)
DeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 417)
onDehebeYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 418)
osJee efJe leb Cecebmebefle (he=. 30)
Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesseGb. (he=. 30)
DeemeJeyebOe-mebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 192)
onDehebeYeJeCeJeeefmee....
(he=. 193)
osJee efJe leb Cecebmebefle (he=. 40)
Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb..... (he=. 40)
DeemeJeyebOe-mebJejefCeppej-ceeskeKeceefnkegmeues (he=. 299)
onDehebeYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 299)
osJee efJe leb Cecebmmebefle (he=. 28)
Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees,

mecceCeeCe.... (he=. 29)
DeemeJeyebOemebJejefCeppej-ceeskeKeceefn
kegmeues (he=. 104)
(he=. 105)
Feefce Yeles! heef[kekeceCeeFeejceeueesesGb

mecceCeeCe..... (he=. 108)
(20)

e. meb.
(22)
(1) efeeekeueehe
(meved 1936)
Feefce Yebes! JeerjYeefe-keeGmmeiiees

pees ces osJeefmeDees jeF&Dees.... (he=. 64)

(meved 1957)
Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces osJeefmeDees jeF&Dees...... (he=. 191)
heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee-eGceeefmee (he=. 235)

ces osJeefmeDees (jeF&Dees) (he=. 186)
eeeefjcebieueb-Dejnble cebieueb, efme heCCeees pees ceS osJeefmee-jeFecebieueb (he=. 229)

heefkeKee-eGceeefmee.... (he=. 238)

eeeefj cebieueb-Dejnble cebieueb,

efme cebieueb.... (he=. 141)
heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee (eGceeefmee) (he=. 150)
(5) cegefveeee&
(meved 1995)

eeeefj cebieueb-Dejnble cebieueb,

efme cebieueb..... (he=. 298)
heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee (eGceeefmee) (he=. 332)

(meved 1980)

ces jeFDees (osJeefmeDees....) (he=. 35)
eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb..... (he=. 56)
heCCeees pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 161)

(meved 1990)
Feefce Yebes! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb, pees ces jeFDees (osJeefmeDees)

DeFeejes.... (he=. 31)

efmee cebieueb... (he=. 57)
heCCeees, pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 135)

(meved 1989-90)

ces jeF&Dees (osJeefmeDees) (he=. 25)

efmee cebieueb (he=. 347)
heCCeees, pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 388)
(9) eceCeeeej
(meved 1989)

ces jeFDees (osJeefmeDees) (he=. 35)

efmee cebieueb.... (he=. 115)

(he=. 161)

(meved 2012)
Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefo-eejceeueesesGb pees ces (osJeefmeDees) jeF&Dees

(he=. 25)


(he=. 278)
(11) efoveeee&
Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiees pees



(he=. 91)

(meved 1962)
(meved 1962)
(23)
(24)
eeeefjcebieueb-Dejnble cebieueb,
efme cebieueb.... (he=. 89)
heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee (eGceeefmee)... (he=. 97)
(21)

(25)
(26)
(27)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebes!

heef[kekeceeefce heef[kekeceblemme
ces mecceecejCeb meceeefn
cejCeb hebef[ecejCeb..(he=. 88)
yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 104)
heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 104)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekeceblemme ces
mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCeb.... (he=. 222)
yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 244)

(he=. 245)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme

Yebles! heef[kekeceeefce heef[kekeceblemme
ces mecceecejCeb meceeefn
cejCeb hebef[ecejCeb... (he=. 228)
yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 247)

(he=. 248)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme

Yebles! heef[kekeceeefce heef[k eceblemme
ces mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCeb.... (he=. 140)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebles! heef[kekeceeefce
heef[kekeceblemme ces mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCe.... (he=. 294)
yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 159)

(he=. 159)
yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 382)

(he=. 384)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees, lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekebleb lemme ces
meccelecejCeb (he=. 143)
yepPeceyYeblejsmeg e
(he=. 185)

(he=. 186)
yeeefnjceyYeblejsmeg e
(he=. 155)
heeCeeefoJeeob peefn ceesmeieb e

(he=. 155)
DeeYeesiees, DeCeeYeesiees, lemme Yebles!

meccelecejCeb (he=. 372)
yepPeceyYeblejs<eg e
(he=. 411)

(he=. 412)
DeeYeesiees, DeCeeYeesiees lemme Yebles!

mecceecejCeb (he=. 143)
yepPeceyYeblejsmeg e
(he=. 185)

(he=. 186)
DeeYeesiees, DeCeeYeesiees, peeoes heef[keke

ceeefce lemmeceS heef[kekebleb ces meccee
cejCeb (he=. 266)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebles! heef[kekeceeefce
heef[kekebleb lemme ces mecceecejCeb (he=. 78)
yeeefnjceyYeblejsmeg e
(he=. 294)
heeCeeefoJeeob peefn ceesmeieb e

(he=. 295)
yepPeceyYeblejsmeg e~
(he=. 100)

(he=. 100)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees peeoes, leb heef[kekeceeefce~

lemme ceS heef[kekebleb ces mecceecejCeb (he=. 120)
(22)
emleeJevee
-e%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer
Jele&ceeve ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer JeeCeer kees, eer ieewlece ieCeOej mJeeceer kes Jeeveece=le kees, eer Jeerjmesve
mJeeceer, eer kegvokegvo mJeeceer Deeefo hetJee&eeeeX keer JeeCeer kees oebiece kejves Jeeueer, pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer
hejce hetpe ieefCeveerecegKe eeefj$eeefvkee, egieeJee|lekee, efoJeMeefkele, Deee|ekee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer nQ~
efpevekee SkeSke Meyo efpeveJeeCeer nw, efpevekeer uesKeveer kee SkeSke Meyo Deeiece mes efvekeuee Meyo nw~ Deeiece mes
nkej Jes ve lees keg kenleer nQ Deewj ve efueKeleer nQ~
en efpeveeiece jnme yengle ner cenJehetCe& ebLe nw~ Fme ebLe kees efueKeves kee hetpe ceeleepeer kee DeefYeeee en
nw efke nceW hetJee&eeeeX keer JeeCeer ceW, Gvekes ebLeeW ceW keesF& Yeer heefjJele&ve, heefjJeOe&ve, mebMeesOeve kee DeefOekeej veneR nw~ Fme
yeele kees efJeppeve mecePes Deewj Fme efJe<ee ceW yeejerkeer mes efevleve kejW~ eerieewlece ieCeOej mJeeceer ves YeieJeeve ceneJeerj
kes meceJemejCe ceW oer#ee ueer, YeieJeeve ceneJeerj kes eLece ieCeOej ngS, YeieJeeve ceneJeerj kes meceerhe 30 Je<e& leke jns,
efpevneWves Devleceg&ntle& ceW eoMeebie keer jevee keer, efpevnW ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e %eeve Lee, efpevekes cegKe mes
efvekeueer ngF& ewleYeefkele kee hee" eefleefove meYeer meeOeg, eleer eeJekeieCe Deeefo kejles nQ, Gme ewleYeefe ceW leerveueeske
kes mecemle Deke=ef$eceke=ef$ece efpevecebefojeW keer, veJeosJeleeDeeW DeLee&led Denled, efme, Deeeee&, GheeOeee, meJe&meeOeg,
efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle Deewj ewleeuee keer Jevovee nes peeleer nw~ Fmekes Deefleefjkele eerieewlecemJeeceer eCeerle
eeJeke eefleeceCe, owJeefmekeeefleeceCe SJeb heeef#ekeeefleeceCe hee" nw, efpevekee meYeer meeOegmebIeeW ceW eefleefove
hee" neslee nw~ Fvekeer ke=efleeeW ceW Deepe heefjJele&ve efkeee ieee nw pees efke Devegefele keee& nw~
Fme ebLe ceW hetpe ceeleepeer ves 34 efJe<ee efueS nQ, efpemeceW efke hee" Yeso nQ~ efpeveefpeve ebLeeW ceW pewmeepewmee
hee" nw, Gmekees Jewmee efueKekej hetpe ceeleepeer ves en yeleeee nw efke efpeme ebLe ceW pees hee" nw nceW Jener jKevee nw~ Ske
Deeeee& keer ke=efle ceW nceW otmejs Deeeee& keer ke=efle mes heefjJele&ve veneR kejvee nw~ Fmekes efueS hetpe ceeleepeer ves Fme ebLe
ceW 51 cenJehetCe& ebLeeW kes eceeCe efoS nQ, efpememes en Ske eceeCeerke ebLe yeve ieee nw~
1. Ceceeskeej ceneceb$een ceb$e Deveeefoefme ceb$e nw~ hetpe ceeleepeer ves meJe&eLece Ceceeskeej ceb$e kes
De#ejheocee$ee Deeefo kee JeCe&ve kejles ngS efJeefYeVe ebLeeW mes Ceceeskeej ceb$e ceW hee" Yeso kees efoKeueeee nw~ Ceceeskeej
ceb$e ceW keneR hej DeefjnbleeCe Deewj DeeFefjeeCeb hee" nw, keneR hej DejnbleeCeb Deewj DeeeefjeeCeb hee" nw~ es
hetJee&eeeeX eje efueefKele oesveeW hee" nceejs efueS eceeCeerke nQ~
2. eeeefj cebieue hee"es Yeer Deveeefo efmeceb$e nw, pewmee efke eefle<"emeejesej SJeb eefleemeej meben ceW
efueKee nwDeveeefoefme ceb$e: eeeefj cebieue kee eeeerve hee" meYeer ebLeeW ceW efyevee efJeYeefe kee nw, hejvleg Jele&ceeve ceW
efJeYeefe ueieekej eeeefj cebieue hee"veee hee" he{e pee jne nw pees efke efJeeejCeere efJe<ee nw~ Deveske ebLeeW mes eeeerve
hee" kes eceeCe FmeceW efoS ieS nQ~ Dele: meYeer kees hegjevee hee" ner he{vee eeefnS~ veee mebMeesefOele hee" veneR he{vee
eeefnS~
(23)
3. ieeLeeSB ee met$e DeheefjJele&veere nwFmeceW efueKee nw efke eerieewlece ieCeOej Deeefo ceneve DeeeeeeX kes
cegKe mes efvekeues pees ieeLee met$e nQ GveceW efJeYeefe ueieekej mebMeesOeve veneR kejvee eeefnS~ Jele&ceeve ceW pees heeef#eke
eefleeceCe Deeefo ceW heefjJee|lele hee" nQ GvnW veneR he{vee eeefnS, eeeerve hee" ner he{vee eeefnS~
4. ieeLeeDeeW ceW hee" Yesomeceemeej ebLe ceW keneRkeneR ieeLee ceW hee" YesoDeblej nesves mes erkeekeej
DeeeeeeX ves oesveeW hee" jKekej oesveeW kes DeLe& kej efoS nQ~ efkemeer Ske hee" kees eceeCe Deewj otmejs kees DeeceeCe veneR
ceevee nw~
5. hetJee&eeeeX eje efueefKele ebLe eceeCe nQDeeiece ceW peneB oes cele Deees nQ JeneB erkeekeejeW ves oesveeW kees
eceeCe ceeveves kees kene nw, efkevleg OeJeuee erkeekeej eer Jeerjmesveeeee& ves Ske mLeeve hej mJeeb efueKee nwieesocees SlLe
hegseJJees DeLee&led ieewlece mJeeceer mes hetvee eeefnS; keeeWefke Jes ceve:hee&e%eeveer, mehle$e+efeeW mes meceefvJele,
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej Les~ Devleceg&ntle& ceW efpevneWves eoMeebie keer jevee keer Leer~ Fmes he{kej YeJe
peerJeeW kees hetJee&eeeeX kes eefle ee jKeles ngS Deheves meceioMe&ve kees { jKevee eeefnS~
6. eer ieCeOejJeuee ceb$eeer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le ieCeOejJeuee ceb$e heeef#eke
eefleeceCe ceW 48 nQ, eefleeceCe ebLe$eeer ceW eer eYeeeveeee& ke=le erkee ceW 47 nQ Deewj <edKeC[eiece ebLe keer
veJeceeR hegmleke ceW 44 ceb$e nQ~ Deve eej DeeeeeeX eje jefele ieCeOejJeuee efJeOeeve ceW 48 ceb$e nQ~ FmeceW yeleeee nw
efke nceW Deewj Deehekees efkemeer ebLe ceW ceb$e ye{evee, Ieevee veneR nw yeefuke meYeer kees eceeCe ceevevee nw~
7. veJe heoeLe&eer ieewlecemJeeceer ke=le heeef#eke eefleeceCe, eer kegvokegvomJeeceerke=le meceemeej, hebeeefmlekeee,
cetueeeej, YeeJemeben ceW veJeheoeLe& kee ece Ske nw Deewj eer GceemJeeceer ke=le leJeeLe&met$e SJeb erkee ebLeeW ceW, eer
vesefceeveeee& ke=le Jemeben ceW yeouee nw~ nceejs efueS oesveeW eceeCeerke nQ~
8. yeejn leheFmeceW Yeer eerieewlecemJeeceer ke=le eefleeceCe hee" ceW SJeb <edKeC[eiece hegmleke 13 ceWyeejn
lehe kee ece Ske nw, uesefkeve eer kegbokegboosJe ke=le cetueeeej ceW SJeb eer GceemJeeceer ke=le leJeeLe&met$e ceW yeouee nw~ nceW
efpemeceW pewmee hee" nw Gmes Jewmee ner he{vee nw~
9. yebOe eleeyebOe kes 4 keejCe ceeves nQ~ eer ieewlecemJeeceer, eer heg<heobleYetleyeueer Deeeee& SJeb eer
kegbokegboosJe keefLele ebLeeW ceW yebOe kes 4 keejCe Je Gvekes 57 Yeso ceeves nQ~ Deeies eer GceemJeeceer Deeeee& Je eer
vesefceeveeee& Deeefo DeeeeeeX kes yebOe eleeeceeo meefnle heeBe YesoeW kees Je Gvekes eYesoeW kees erkee ebLeeW mes peevevee
eeefnS~ nceejs Je Deehekes efueS es meYeer Deeeee& osJe eceeCeerke nQ~
10. Oece&OeeveOece&Oeeve kes Yeso ceW Yeer Devlej nw~ eer ieewlecemJeeceer ke=le eefleeceCe hee" ceW Je
eefleeceCe ebLe$eeer erkee SJeb eeefj$emeej ceW Oece&Oeeve kes 10 Yeso nQ~ cetueeeej, %eeveeCe&Je SJeb leJeeLe&met$e ceW 4 Yeso
ceeves nQ~ nceW oesveeW kees ner eceeCe ceevevee nw~
11. %eeveoMe&ve kes veeceeW ceW Devlej<edKeC[eiece hegmleke 1 ceW %eeve kes 2 Yeso ceeves nQele#e Deewj
hejes#e~ efveecemeej ceW mJeYeeJeefJeYeeJe es oes Yeso ceeves nQ~ leJeeLe&met$e, Jemeben ceW ele#ehejes#e2 Yeso ceeves
nQ~ eer ceeefCekeevebefo efJejefele hejer#eecegKe ebLe ceW ceefle%eeve kees meebJeJeneefjke ele#e ceevee nw~
12. heeerme YeeJeveeeer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW SJeb eer GceemJeeceer jefele leJeeLe&met$e
(24)
ceW heeerme YeeJeveeDeeW kes veece ceW Deeewe&ele Je Deheefjen ele keer YeeJeveeDeeW ceW Devlej nw, efpemes FmeceW yeleeee nw~
13. meesuenkeejCe YeeJevee<edKeC[eiece ebLejepe SJeb leJeeLe&met$e ceW keefLele meesuen keejCe YeeJeveeDeeW
ceW Devlej nw~ efpemes Fme ebLe ceW ee& kes ceeOece mes efoKeeee nw~
14. eoMeeveges#eeeer kegbokegboosJe ke=le cetueeeej, eoMeeveges#ee ceW, eer MegYeeveeee& ke=le %eeveeCe&Je ceW
SJeb eer GceemJeeceer ke=le leJeeLe&met$e ceW 12 YeeJeveeDeeW kes ece ceW Devlej nw~ Fmes Yeer ee& kes ceeOece mes Fme ebLe ceW
oMee&ee nw~
15. oMeue#eCe Oece& ceW meleOece& Deewj MeeweOece&eefleeceCe ebLe$eeer, cetueeeej eoerhe, leJeeLe&Je=efe,
heeveefvo heeeEJeMeeflekee ebLe ceW mele Oece& kees henues efueee nw~ meJee&Le&efmeef, leJeeLe&Je=efe, leJeeLe&Jeee|leke ebLe ceW
MeeweOece& kees henues efueee nw~ FmeceW hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke leJeeLe&met$e kes Jeeeve ceW ee keneR hej Yeer
eJeeve ceW meleOece& kees henues nesves ceW n"Jeeo veneR kejvee eeefnS, keeeWefke oesveeW ner he#e Deeiece ceW ceeve nQ~
16. eeQleerme DeefleMee SJeb Dee" eeeflenee&efleueeseheCCeefe ebLe ceW, DeeefohegjeCe ceW, veboerMJej Yeefe ceW
34 DeefleMee SJeb 8 eeeflenee& kes veeceeW ceW Devlej nw efpemes Fme ebLe ceW hetpe ceeleepeer ves yeleeee nw~ nceW Fve meYeer ebLeeW
kees eceeCeerke ceevevee nw~
17. DeeeeeeX kes 36 iegCecetueeeej ceW eer kegvokegvo mJeeceer ves DeeeeeeX kes efJeMes<e iegCe ceeves nQ~ YeieJeleer
DeejeOevee ceW 4 ekeej mes DeeeeeeX kes 36 iegCeeW kees yeleeee nw~ heb. DeeMeeOej peer ves DeveieejOecee&ce=le ceW Deueie ekeej
mes 36 iegCeeW kee JeCe&ve efkeee nw~ Fve meYeer kee efJeMes<e JeCe&ve Deehekees Fme ebLe ceW he{ves kees eehle nesiee~
18. meeOeg kes 28 cetueiegCecetueeeej Deeefo ebLeeW ceW meeOeg kes efpeve 28 cetueiegCeeW kee JeCe&ve nw, Gvemes efYeVe
veece efpeve meneveece mleJeve (heb. DeeMeeOej efJejefele) keer emleeJevee ceW Deeee nw efpemes FmeceW efoee nw~
19. eeJeke kes 12 eleeer ieewlecemJeeceer Je eer kegbokego osJe kes Devegmeej 12 ele Ske meMe nQ~ hebe
DeCegele meYeer ceW Ske meceeve nw~ leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeeleeW ceW Devlej nQ~ heeef#eke eefleeceCe, eeefj$e heeng[ ceW
leerve iegCeele Ske meceeve nw~ jlvekejC[eeJekeeeej, JemegveefvoeeJekeeeej Deeefo 2530 eeJekeeeejeW ceW Devlej nQ~
eej efMe#eeele heeef#eke eefleeceCe, eeefj$eheeng[ SJeb YeeJemeben ceW meceeve nw Deewj Deve meYeer eeJekeeeejeW ceW efYeVe
efYeVe nQ~
eej efMe#eeele ceW meuuesKevee kees heeef#eke eefleeceCe SJeb De<heeng[ ceW efueee nw Fmekes Deefleefjkele Jemegveefvo
eeJekeeeej Deeefo 10 eeJekeeeejeW ceW Yeer meuuesKevee kees efMe#eeele ceW efueee nw~ Fve meYeer kes eceeCe Fme ebLe ceW ee&
kes ceeOece mes Yeer efoKeeS nw~
20. eeJeke kes 4 Oece&ke<eeeheeng[, jeCemeej ebLe ceW eeJeke kes 4 Oece&kele&Je ceeves nQ~ GceemJeeceer
eeJekeeeej ceW eeJekeeW keer <edefeeeeW ceeveer nQ~ heeveefvoheeeEJeMeeflekee SJeb Deve$e ebLeeW ceW Yeer eeJekeeW kes <ed
DeeJeMeke kece& yeleeS nQ~
21. ie=nmLe kes 6 Deee&kece&DeeefohegjeCe ebLe ceW eeJekeeW kes 6 Deee&kece&Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee,
mebece Deewj lehe kee GheosMe efoee nw~
(25)
22. hetpee kes ekeej (Yeso)DeeefohegjeCe ebLe ceW hetpee 4 ekeej keer yeleeF& nw~ pewveYeejleer ebLe ceW hetpee
kes 5 YesoeW kee JeCe&ve nw~ Meem$emeej mecegee ebLe ceW hetpee kes 10 Yeso yeleeS nQ~ GceemJeeceer eeJekeeeej ceW eer
GceemJeeceer Deeeee& ves efueKee nw efke hetpee 21 ekeej mes Yeer keer peeleer nw~ Fve meYeer kes eceeCe Deehekees Fme Ske ebLe
ceW GheueyOe nQ~
23. meceioMe&ve kee ue#eCemeceemeej, efveecemeej, jeCemeej, leJeeLe&met$e, jlvekejC[eeJekeeeej,
heg<eeLe& efmedegheee, Jemegveefvo eeJekeeeej Deeefo ebLeeW ceW meceioMe&ve kee ue#eCe efYeVeefYeVe ekeej mes nQ efpevnW
meeceeCe Fme ebLe ceW efueee nw~
24. eeJeke kes 8 cetueiegCeheg<eeLe&efmedegheee, GceemJeeceer eeJekeeeej, jlvekejC[eeJekeeeej ceW
eeJekeeW kes De<cetueiegCe efYeVe ekeej mes nQ~ meeieej Oecee&ce=le ceW heb. DeeMeeOej peer ves Deveske ekeej mes eeJekeeW kes
De<cetueiegCeeW kee SJeb Deve DeeeeeeX kes cele mes Yeer cetueiegCeeW kee JeCe&ve efkeee nw efpevekes eceeCe FmeceW efueS nQ~ ee&
kes ceeOece mes Yeer De<cetueiegCeeW kes Devlej kees oMee&ee nw~
25. Oece& kee ue#eCeeer ieewlecemJeeceer ves ewleYeefe SJeb JeerjYeefe ceW Oece& kee yengle megvoj JeCe&ve efkeee
nw~ jlvekejC[eeJekeeeej, GceemJeeceer eeJekeeeej, De<heeng[ SJeb heeveefvoheeeEJeMeeflekee ceW Oece& kee ue#eCe
DeeeeeeX ves efkeee nw efpeveceW efYevvelee nw, meeceeCe Deehe Fme ebLe ceW osKeW~
26. Je<e& kes 366 efoveeer ieewlecemJeeceer ves heeef#eke eefleeceCe ceW 366 efovejeef$e ceeves nQ~ ieesccemeej
peerJekeeC[ ceW Yeer 366 efovejele ceeves nQ~ uesefkeve JeJenej ceW 365 efovejele ceeves nQ~
27. mebKee kee ceeve Deeiece ceW 24 Debke eceeCe nwieefCelemeej meben ebLe ceW 24 Debke eceeCe ceevee
nw~ efleueeseheCCeefe ebLe ceW mebKeele keer mebKee kees 90 Metve Debke eceeCe ceevee nw~ DeeefohegjeCe ceW cevegDeeW keer Deeeg
Decece Deeefo keer mebKee eje yeleeF& nw~ JeJenej ceW mebKee FkeeF&oneF& mes ueskej ceneMebKe leke 19 Debke eceeCe
ceeveer nw~
28. meesuen mJeieeX kes FvkeuheJeemeer osJeeW ceW 16 mJeieeX kes 12 Fb, 14 Fb Deewj 16 Fb Yeer ceeves nQ~
efleueeseheCCeefe ceW 12 Fb Deewj 16 Fb oes ekeej mes ceeves nQ~ Fmeer efleueeseheCCeefe ceW Fb peye veboerMJej keer hetpee kes
efueS peeles nQ Gme mecee kes ekejCe ceW 14 Fv ceeves nQ~ ef$eueeskemeej, ueeskeefJeYeeie SJeb efmeevlemeej ebLe ceW 12 Fb
ceeves nQ~ Fve meYeer kes eceeCe Fme ebLe ceW GheueyOe nQ~
29. meesuen mJeieeX kes osefJeeeW keer Deeegcetueeeej ebLe ceW osefJeeeW keer Deeeg ceW oes cele Deeves hej
erkeekeej ves yengle ner megvoj meceeOeeve efkeee nw eeefhe oesveeW ceW mes keesF& Ske ner mele nesvee eeefnS efhej Yeer oesveeW kees
enCe kejves ceW mebMee efceLeelJe veneR neslee, keeeWefke pees Denle kes eje eCeerle nw Jen mele nw FmeceW mevosn kee
DeYeeJe nw~ efhej Yeer odcemLepeveeW kees efJeJeske kejevee DeLee&led keewve mee mele nw en mecePeevee Mekee veneR nw FmeefueS
efceLeelJe kes Yee mes oesveeW kee ner enCe kejvee Gefele nw~
30. eewyeerme leerLekejeW kes ieCeOejeW keer mebKeeefleueeseheCCeefe ebLe ceW 24 leerLekejeW kes ieCeOejeW keer
mebKee 1459 ceeveer nw~ nefjJebMehegjeCe ceW 1453 SJeb cenehegjeCe (GejhegjeCe) ceW 1452 DeeF& nw~ Fve meYeer kes
Devlej kees ee& kes ceeOece mes Fme ebLe ceW oMee&ee nw~
(26)
31. eewyeerme leerLekejeW keer hebekeueeCeke efleefLeeeBGejhegjeCe, nefjJebMehegjeCe mes 24 leerLekejeW keer
hebekeueeCeke efleefLeeeW kees FmeceW efueee nw, efpeveceW keF& Ske efleefLeeeW ceW Devlej nw~
32. meccesoefMeKej eWke mes cegefe eehle cegefveeeW keer mebKeeeer meccesoefMeKej ceenelce, (eer
eefleJej osJeoe efJejefele) eer meccesoefMeKej Jevovee SJeb eer meccesoefMeKej ket hetpeve ceW cegefe eehle cegefveeeW keer
mebKee ceW Devlej nQ efpevnW ee& kes eje efoKeeee nw~
33. eewyeerme leerLekej kes ceeleeefhelee kes veeceefleueeseheCCeefe, GejhegjeCe, ceneMeeefvleOeeje SJeb
eefleeefleueke ebLe ceW 24 leerLekejeW kes ceeleeefhelee kes veece ceW Devlej Deeee nw~
34. eewyeerme leerLekejeW kes e#ee#eer kes veeceefleueeseheCCeefe ebLe, eefleeefleueke, ceneMeeefvleOeeje
SJeb Jeemlegmeej ceW e#ee#eer kes veeceeW ceW Devlej nw~ eefleeefleueke ceW e#eer kes Mueeske SJeb ceb$e ceW efueKes veeceeW ceW Yeer
Devlej nw efpemes Fme ebLe ceW ee& eje efoKeeee nw~
Deble ceW Fme ebLe keer mebkeueveke$eeamejmJeleer keer eefleke=efle, JeeiesMJejer, efmeevleeesejer, JeeiosJeer, DeJeOe
efJeeefJeeeuee hewpeeyeeo SJeb ceneJeerj efJeeefJeeeuee cegjeoeyeeo mes oes yeej [er. efued keer heoJeer mes Deuebke=le, pewve
peiele keer Deveceesue Oejesnj hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves mebmke=le ceW Fme ebLe keer eMeefmle efueKeles
ngS en YeeJevee keer nw efke en ebLe efpeveeiece jnme meYeer YeJe peerJeeW kes efueS cebieuekeejer nes~ Fmes he{kej meYeer
YeJepeerJe Dehevee meceioMe&ve Meg, efvece&ue SJeb { yeveeJeW Deewj peye leke pecyeterhe, lesjnerhe, leerveueeske keer jevee
Fme Yet hej jns leye leke en ebLe ueesieeW kees %eeve kee ekeeMe eoeve kejlee jns~
keefueegie keer yeeeer ceelee, YeieJeeve ceneJeerj kes Meemeve keer eLece uesefKekee meeOJeer hetpe ceeleepeer kes oerIe& SJeb
mJemLe peerJeve keer eeLe&vee kejles ngS ceQ hetpe ceeleepeer kes heeJeve ejCeeW ceW keesefkeesef Jebove kejleer ntB~
B:C: B:C
(27)
oes Meyo
Deeefe&kee megeleceleer
efmes: keejCecegecee efpeveJeje Deen&vleue#ceerJeje:~
cegKee es jmeefoieglee iegCeYe=lem$ewueeskeehetpeeefcelee:~~
efeeeypeb eefJekeemeebleg cece Yees ! peeself e: eYee Yeemkeje:~
leerLexMee Je=<eYeeefoJeerjejcee: kegJeleg ces (vees) cebieueced~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer egie
eJee|lekee, eeefj$eeefvkee, Deeefe&kee efMejesceefCe hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves efpeveOece&, efpeveeiece
keer efJeMes<e eYeeJevee kejles ngS Deye leke ueieYeie 350 evLeeW kee uesKeve Meg, eemegke uesKeveer mes Deeieceevegmeej efkeee
nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw efke ceQ efkeme lejn mes Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees Deeiece
kes %eeve mes efmebefele keB~ Fmekes efueS hetpe ceeleepeer ves hetJee&eeeeX eje efueefKele Meem$eeW kes DeeOeej mes pewveYeejleer,
%eeveece=le, Deeiece ohe&Ce, efpeveeiece ceW veJe heoeLe&, eoMeeveges#ee Deeefo Deveske ebLeeW keer jevee keer nw~
emlegle hegmleke efpeveeiece jnme ceW hetpe ieefCeveer ceeleepeer ves Deveske efJe<eeeW hej, efpemeceW DeeeeeeX keer ke=efleeeW
ceW hee" Yeso nQ GvnW efueee nw Deewj en efueKee nw efke nceW hetJee&eeeeX keer efkemeer Yeer ke=efle ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve kejves
kee DeefOekeej veneR nw Deewj ve ner kejvee eeefnS~
Deepe nce meYeer kee hejce meewYeeie nw pees efke YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer efoJeOJeefve kees Pesueves Jeeues eer
ieewlece ieCeOej mJeeceer keer JeeCeerhe ewleYeefkele, eefleeceCeYeefkele, JeerjYeefe Deeefo hee" nQ efpevekee meeOeg, eleer
eeJeke Deeefo eefleefove hee" kejles nQ~
Jele&ceeve ceW Deeiece keer yeele kees yeleeves Jeeueer hetpe ceeleepeer ves yeermeJeeR Meleeyoer kes eLeceeeee& eeefj$e eeJeleea
Deeeee& eer Meeefvlemeeiej cenejepe kes 3 yeej oMe&ve efkeS, Gvemes DevegYeJe %eeve eehle efkeee Deewj GvneR kes eLece
hedefMe<e eeefj$eet[eceefCe Deeeee&eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee kees eehle kej
Deeefe&kee %eeveceleer yevekej Deheves %eeve kee DeueKe hetjs efJeMJe ceW hewuee efoee nw~
<edKeC[eiece met$e ebLe keer 16 hegmlekeeW hej efmeevleefevleeceefCe mebmke=le erkee kee uesKeve Ske DeYetlehetJe&
keee& nw~ eLeeveece leLeeiegCe kees OeejCe kejves Jeeueer, eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve jKeves Jeeueer, ebLeeW kees Deheves
efMe<eefMe<eeDeeW kees he{ehe{ekej he{ves Jeeueer, je<îeewjJe, efmeevleeesMJejer, egieveeefekee, efoJeMeefe mJehee
ieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer Fme egie kes efueS Ske Jejoeve nQ, mee#eeled mejmJeleer kee DeJeleej nQ~
e%eeeceCeer hetpe Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer ves Ske Yepeve ceW efueKee nw
ceelee nes ceelee js %eeve lesje meebee, meebeer lesjer nj yeele nw~ nes ..........
eoMeebie JeeCeer kee DeeOeej ueskej
kegbokegboJeeCeer ceW meekeej neskej
(28)
efpeveJeeCeer kenleer nes, efpeveJeeCeer jeleer nes, efvepeJeeCeer kee jme Ieesue kes
nes ...........ceelee ...........~
JeemleJe ceW osKee peeS lees hetpe ceeleepeer kee SkeSke Meyo efpeveJeeCeer nw~ efpeveJeeCeer mes nkej ceeleepeer keesF&
Yeer Meyo ve ner yeesueleer nQ Deewj ve efueKeleer nQ~ Jele&ceeve ceW ueieYeie 1400 heerer Oeejer meeOegDeeW ceW meyemes eeeerve, %eeve
Deewj eeefj$e ceW JeeesJe= hetpe ceeleepeer kee ejCe meeefveOe, oMe&ve heekej nce meYeer Oeve nes ieS nQ~ hetpe ceeleepeer
kes iegCeeW kee JeCe&ve kejvee mete& kees oerheke efoKeevee nw~
efpeveeiece jnme ebLe keer ethejereE[ie Deewj meseEie kes ceeOece mes pees efpeveeiece kes jnme kees mecePeves kee
meewYeeie efceuee nw Gmes ceQ hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Devegkechee ceeveleer ntB Deewj ener YeeJevee kejleer ntB efke Deeies Yeer Fmeer
lejn hetpe ceeleepeer kes efpeveeiece veJeveerle efpevekee hetpe ceeleepeer ves mebkeueve efkeee nw, Gmekee Yeer MeerIe ekeeMeve nes~
Deewj efpeveeiece ceW efhes jlveeW kes Kepeeves kee meYeer kees ueeYe eehle nes~
hetpe ceeleepeer kes eer ejCeeW ceW keesefkeesef veceve kejles ngS ener YeeJevee kejleer ntB efke Fve ebLeeW kee mJeeOeee
cesjs peerJeve ceW Ske efove egle%eeve, kesJeue%eeve kees eehle kejeves ceW meneeke nes~ hetpe ceeleepeer kee ejCe meeefveOe,
$eeee, Jejonmle meoe eehle neslee jns~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jns FvneR cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe
ceeB kes ejCeeW keer Oetefue yevetB, ceQ ener keecevee kejleer ntB~
efceues meoe DeeMeer<e Deehekee, ener YeeJevee jKeleer ntB~~
nw ener eeLe&vee efpeveJej mes, es eYee meoe efove otveer nes~
Yeejle ceelee keer ieesoer, Fve ceeB mes keYeer ve metveer nes~~
B:C: B:C
(29)
neefo&ke Godieej
ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)
vece: eer JeOe&ceeveee efveOet&le keefueueelceves~
meeueeskeeveeb ef$eueeskeeveeb eefee ohe&Ceeeles~~
yeermeJeeR Meleeyoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meeefvlemeeiej
peer cenejepe ngS nQ~ efpevekeer eee& elegLe&keeueerve mece cegefveeeW kes meceeve Leer~ Fvekes eLece heefMe<e Deeeee& eer
Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej, Deeefe&kee %eeveceleer veece heekej, mJeveece kees
meeLe&ke kejles ngS hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve eehle kejkes,
ebLeeW kee Ketye mJeeOeee kejkes, Deheves %eeve kees heefjhekeJe kejkes meneveece ceb$e keer jevee mes Deheveer uesKeveer kee
MegYeejcYe kejkes Deye leke essye[s meYeer ebLeeW kees efceueekej 350 ebLeeW keer jevee keer nw~
Deepe kes Jew%eeefveke egie ceW heejme er. Jeer. ewveue kes ceeOece mes ueesie Iej yew"s hetpe ceeleepeer kes cegKeejefJevo
mes eefleefove %eeveece=le kee heeve kejles nQ~ peye Jes nefmleveehegj Deekej hetpe ceeleepeer kee oMe&ve kejles nQ, lees ieodieod
neskej kenles nQ efke ceeleepeer nce lees Deehekes Meg Meem$eere, Deeieceevegmeej eJeeve megvekej Oeve nes ieS~
JeemleJe ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes efvekeueer eoMeebie JeeCeer kees efpevnW hetJee&eeeeX
ves ebLehe ceW efueefheye efkeee nw Gmeer kees Deelcemeele kejkes, pevepeve kes efnleee eJeeve kes eje leLee ebLeeW kes
eje eoeve kej jner nQ~ De<meneer pewmes efkeue< veee kes ebLe kee DevegJeeo kejkes hetpe ceeleepeer ves Ske ceneved
keee& efkeee nw~ efJeodJeie&, egJeeJeie&, yeeueJeie& meYeer kes efueS hetpe ceeleepeer ves meceemeej, efveecemeej keer erkee,
keuhegce, FvOJepe Deeefo efJeOeeve, eefle%ee, hejer#ee, peerJeveoeve Deeefo Gheveeme SJeb yeeueefJekeeme kes 4 Yeeie, pewmeer
hegmlekeW efueKekej meJeeieerCe %eeve kee eeej emeej efkeee nw~
cesje hejce meewYeeie nw efke hetpe ceeleepeer keer kegue hejcheje ceW pevce ueskej, GvnW ieghe ceW heekej Gvekes
%eeveece=le kees eehle kej Deheves peerJeve kees Oeve efkeee nw~ Fme hegmleke efpeveeiece jnme kes meej kees mecePekej
Deeiece kes eefle { jntB~ mees osJe, Meem$e, ieg kes eefle Yeefe kees kejles ngS Deheveer veejer heee&e kees meheue keB
ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW, ener efpevesvosJe mes cebieue eeLe&vee kejles ngS, %eeve keer
YeC[ej hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefkeesef veceve kejleer nttB
ns %eeveceleer ceele ! legcnW kejleer ceQ veceve~
ns Deeefe&kee efMejesceCeer ! ieefCeveer legcnW veceve~
osMe ceW legce %eeve keer iebiee yeneleer nes~
ceelee mejmJeleer keer eefleke=efle keneleer nes~~
B:C: B:C
(30)
efpeveeiece jnme ebLe ceW eege ebLeeW kes veece

1. <edKeC[eiece OeJeuee erkee hegmleke1
2. cetueeeej hetJee&Oe&
3. <edKeC[eiece hegmleke1 efmeevleefevleeceefCe erkee
4. cebieueceb$e CeceeskeejSke Devegefevleve
5. efeee keueehe
6. eefleeceCe ebLe$eeer
7. eefleeefleueke
8. eefleemeej meben (nmleefueefKele)
9. eefleemeejesej
10. %eeveeCe&Je
11. efveecemeej eeYe=le
12. efveecemeej
13. Decejkeere|le efJejefele veececeeuee kee Yee<e
14. cetueejeOevee (YeieJeleer DeejeOevee)
15. meeceeefeke Yee<e
16. ieesccemeej peerJekeeC[ (peerJeleJeeoerefhekee erkee)
17. efleueeseheCCeefe
18. eJeevemeej
19. eceCeeee&
20. eefle<"e hee"
21. cegefveeee&
22. <edKeC[eiece OeJeuee hegmleke9
23. <edKeC[eiece hegmlekeeefve9, 10, 11, 12
efmeevleefevleeceefCe erkee
24. ieCeOejJeuee hetpee
25. eer ieCeOejJeuee hetpeve meben

27. meceemeej hetJee&Oe&
29. meJee&Le&efmeef
30. Jemeben
31. eeefj$emeej
32. leJeeLe&met$e
33. eefleeefleeceCe
34. kegbokegoYeejleer
35. cetueeeej GejeOe&
36. cetueeeej eoerhe
37. leJeeLe&Je=efe
38. leJeeLe&Je=efe (megKeyeesOe erkee)
39. leJeeLe&jepeJeeefle&ke
40. DeeefohegjeCe Yeeie1
41. veboerej Yeefe
42. yeeue efJekeeme Yeeie4
43. Feermeer, yegOepeve keefJeke=le
44. Deveieej Oecee&ce=le cetue (mebmke=le)
45. Deveieej Oecee&ce=le efnvoer erkee
46. efoiecyej cegefve
47. efpevemeneveece (mJeeshe%e efJeJe=efle egle)
48. eeefj$e heeng[ (<edeeYe=le ceW)
49. jlvekejC[eeJekeeeej
(31)
50. nefjJebMehegjeCe
51. eeJekeeeej meben Yeeie 1 mes Yeeie 5 leke
52. ke<eee heeng[ (peeOeJeuee) hegmleke1
53. jeCemeej
54. GceemJeeceer eeJekeeeej
55. DeeefohegjeCe Yeeie2
56. heeveefvoheeefJebMeeflekee
57. pewveYeejleer
58. Meem$emeej mecegee
59. heg<eeLe&efmeddegheee
60. meeieej Oecee&ce=le
61. Deheeng[ ceW oMe&ve eeYe=le
62. ieefCelemeej meben
63. efleueeseheCCeefe Yeeie2
64. ef$eueeskemeej
65. ueeske efJeYeeie

66. efmeevlemeej oerheke
67. cenehegjeCe (GejhegjeCe)
68. efpevemlees$e meben
69. pecyeterhe hetpeebpeefue
70. meccesoefMeKej ket hetpeve
71. meccesoefMeKej ceenelce
72. Jeemlegmeej
73. eJeeve efveoxefMekee
74. <edKeC[eiece OeJeuee heg. 6
75. <edKeC[eiece OeJeuee heg. 7
76. leJeeLe&MueeskeJeeefle&ke
77. hejer#ee cegKe
78. hebeeefmlekeee
B:C: B:C
(32)
jeîeewjJe hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer

kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebelf emeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees
ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer DehetCe&lee
eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes oerIe&keeueerve
leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece heg<he kes
he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle heevebefohebeefJebMeeflekee
evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e 18 Je<e& keer Deuhe Deeeg
ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved 1952 ceW Deepevce yeeee&elehe
mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske
yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee meved
1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee
Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer meceeefOe
kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves Deeeee& eer kes
eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees ceeOeesjepehegje (peehegjjepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner ketket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej efueee~ %eeve
eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees pewveeiece kee leuemheMeea
DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e emhegefle ngDee, efpeme hej pees
hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~ ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee,
ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef, DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo
(33)
Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le
%eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme
ceW pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes G"e peye
#egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~ ener ceb$e
mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~ meved 196970 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej kes meeceves
Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo, mebmke=le SJeb efnvoer ceW
Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer nw~ hetpe ceeleepeer eje
efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer, %eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske
Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej, Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve
Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme,
yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW
kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes
Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe, leerve
ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW efpevesv
Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee pewve Deeiece mes
mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW
hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~ eceece mes efnvoer erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe& Deelcemeele
kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees Les, Gmeer ekeej
Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveve-efebleve kejkes Fme
efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees meekeej kej efoee nw~
Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje 1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme ceneve ebLe keer mejue erkee
uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj
eelegcee&me kes ceOe pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje pewve
(34)
Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb.
cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef kes
ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves efJelmecegoee kees
eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~
6. jeêr e-Debleje&e^ r e mesecf eveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&e^ r e mesecf eveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesef eeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
jeêr e kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW kees YeieJeeve $e+<eYeosJe
kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee DeJemej eehle ngDee~ 11 petve
2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesepf ele FeflenemekeejeW kes meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer
Yeeeb lf eeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe jeêr e Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke
hengB eees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve mesecf eveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes
mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer
ieewjJeeefvJele ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb
kes Oeeefce&ke DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe&
efkeee, Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer
1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee
ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe yeve
ieF~ hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej
ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes efJeeefJeeeuee
eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee eYeekej,
Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetelf e&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee, eeefj$eeefvkee, jeîeewjJe,
JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej
Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves nsleg
efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<e-efMe<eeDeeW
kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees
jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve keer~
hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea Deeeee&eer
(35)
Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej
mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW Deeeee&eer
JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej pecyeterhenefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej Deeefo ebLeeW kee
DeOeeve efkeee Lee~ cegevf e eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegevf e eer mebYeJemeeiej peer cenejepe Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes
efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegevf e oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e mJeefmleeer
kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerelf e& mJeeceer peer Deleble kece&" JeefelJe kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer
Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer egleceleer ceeleepeer,
ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer kewueeMeceleer ceeleepeer
Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve kee ner eefleheue nQ~ hetpe
ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer
ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer <edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer
efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le erkee SJeb keeflehee mebmke=le jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer
keer Devegkechee mes eehle ngDee nw~
62 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe DeCegele,
Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer kes
mee#eeled meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW kes
efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke nceejer
mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke YetefceeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele: Fvekee
mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer nw,
G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere ceeveJe
efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural Wonders) keer meb%ee
eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer
cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee,
meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj, ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue
cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve
(36)
keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer
ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes
MeebefleJeerj veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er
(jepe.) ceW meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj nes
jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien Meebefle
efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e hej ngS nQ
leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer
leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee
heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer efveJee&CemLeueer
iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe
cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW
eer heg<heobleveeLe efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie
heeemeve eeflecee hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetecf e DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetecf e keer eskeeW hej
efpevecebeof j efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme efkeee nw~ Gme e=KB euee ceW
eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej megvoj keueelceke cebeof j yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle
eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej YeieJeeve DevevleveeLe kes cebeof j kee efvecee&Ce neskej hebekeueeCeke
mecheVe nes egkee nw~ Fmeer ekeej eceMe: Deve eskeeW hej Yeer cebeof jeW kes efMeueeveeme neskej efvecee&Ce nes egkes nQ~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece meccesoefMeKej
heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve eeflecee SJeb eewyeermeer
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej 2010 leke heer"eOeerMe
#eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve (Jele&ceeve heer"eOeerMe
jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej
heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer
(37)
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012
leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe jevee keer
hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes oMe&ve
kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLe-kegbLegveeLeDejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer efpeveeefleceeDeeW
keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108
heg Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves Jeeueer en
eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves
nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve heee&veeLe keer efJeMeeue
eeflecee efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe (ceF& 2013 ceW) mecheVe nes egkee nw Deewj Deye JeneB megvoj
keceue cebefoj kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej YeieJeeve keer eeflecee efJejepeceeve nes egkeer nw
leLee Fme pe=efcYekee leerLe& kee efJekeeme nes jne nw~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve efkeee
ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj %eeveesoe
evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve ceeefmeke
heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle& kees efvejblej
emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer efouueer mes
GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee eeej-emeej efkeee
Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe eje pecyeterhe mLeue
hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer ves
YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee, pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes
heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW
(38)
leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefcekegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer
e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengB eeves kes efueS hetpe
ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogc e ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesepf ele kejeee, efpemekee
PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer meeefnye efmebn Jecee&, ceOeeosMe kes
cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske kewefyeves cebe$f eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe
efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 1997-1998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&e^ r e
efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe
ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer
kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e) SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes jns
nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje
efoiecyej pewve meceepe keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve
lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW
heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee kes
meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe kejles ngS
Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej
YeieJeeve heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer kesJeue%eeve
keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej efJeefJeOe DeeeespeveeW
kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves
eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer meccesoefMeKej peer kes eefle
meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme
ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532
DeLee&led 15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer
Jele&ceeve efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS
DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke ieefCeveerecegKe
(39)
eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes mecemle meceepe ves
hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebefle Je<e& ceW
hetjs osMe ceW efJee keer Meebefle kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes hetpe
ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebelf emeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe kees eoeve keer~
Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elegoM& eer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve Meebelf eveeLe pevce-oer#ee
SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elegoM& eer, 31 ceF& 2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes
efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee~
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej
hetpe ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe,
pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje efJeefYeVe Deeeespeve
hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&,
cegefve, Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR
nw Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce
jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes 60 Je<e& Yeer
GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej nceves DeefKeue
Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer Iees<eCee keer~
Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee mebosMe efoee ieee~
21. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-Deye hetpe ceeleepeer kes 80JeW pevceefoJeme kees MejohetefCe&cee-18 Deketyej
2013 kees ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW jeêre mlej hej ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej
meccesoefMeKej efJeOeeve kes 80 ceeb[ues yeveekej 80 heefjJeejeW kes eje Gvekeer hetpeve kejves kee efJenbiece Me
GheefmLele ngDee~ %eeleJe nw efke hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee&
Meebeflemeeiej Oeece veeceke mceejke kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw, pees Deeeee& eer keer meccesoefMeKej ee$ee (meved
1927-28 ceW keer ieF&) keer Ssefleneefmekelee kee efoioMe&ve kejeSiee~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes ener
eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes SJeb
Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~
(40)
Ske Deefleere pewve kesv
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW meved
1974 mes pecyeterhe veece mes Ske jeêre-Debleje&êre kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve Yetieesue
keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le keer
MeesYee Deepe eleske Jeefe kes ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes efueS
heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle DeeOegefveke
megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve (jefpe.)~ pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He kee@mceesieeefHeke efjmee&
(Digambar Jain Institute of Cosmographic Research) kes veece mes eefme Fme mebmLeeve kee
DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 35 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee mebef#ehle
efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee
Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees
efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecete|le cebefoj-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebefoj kee veece
meeLe&ke nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesefceveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebefoj keer MeesYee efiegefCele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebefoj-Fme cebefoj ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer Yetefce
hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce)
jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme
keceueeW hej efJejepeceeve nQ~
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
(41)
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve
eefleceeDeeW meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keere|lemlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<êre efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW
efvee|cele, YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keere|lemlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebefoj kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle
megvojlee kes meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB
efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece Deeheo
nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje Fme
eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme
veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve nQ,
efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe
YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve ngF&
nQ, efpevekee efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve
ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee kes
efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes
mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW
kee efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW
300 mes DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve
MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe)
Yeespeve GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej
Yeespeve kej mekeles nQ~
(42)
23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megefJeOeeSB
GheueyOe nQ~
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke
JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves kes
efueS esefjle kejles nQ~
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele

meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer
jepeerJe ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej
Debleje&êre mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer
eje 4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~
pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove leke
osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe (YetlehetJe&
eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke
(ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes
Deee eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee eer
%eeveceleer meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje
msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~
3 Je<e& leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves kes
heMeeled en meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
(43)
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej jeêre kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieeemJeieeae eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee
cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&êre efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee
GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece jeêre SJeb Debleje&êre mlej
hej Fme Je<e& kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer 2000
kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej jeêre mesefceveej
Deeeesefpele efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer
leerLe& kee veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve
ceW ueerve ceneeesieer $e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegbie efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve
keueeCeke kes eleerkemJehe YeieJeeve keer elegceg&Keer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke
kes eleerke mJehe 51 Heg Gegbie kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegbie Deleble
ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
$e+<eYeosJe keere|lemlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer 2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb
1008 cenekegbYeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve $e+<eYeosJe kee cenekegbYecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe&
kee efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj
Deewj vebeeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme leerLe&
kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe&
YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer
2005 kees pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke)
Fmes efJeefYeVe DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele efkeee
leLee efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee jeêre
keee&ece Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee
meceeheve efkeee~
(44)
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle
Deefnbmee meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer
memebIe kes meeefveOe ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes
kejkeceueeW eje mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe
meccesueve ceW heOeejeR~ keee&ece ceW GejeosMe kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer
Deveble kegceej efceee Yeer heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he
ceW ceveeves keer Iees<eCee keer ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes
efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce
efJekeeme keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee&
mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj efpevecebefoj ceW
efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe& keer
keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce
keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer,
#es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29
peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes
Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe nesles
jnles nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg YeeeW
eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle keer efkejCeW
emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~
mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere
MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee& kees
1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~ Deewue
2006 ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej mebmLeeve
eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer Jeefj efJeeve
DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
(45)
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
ekeeMeebo pewve mce=efle hegjmkeej-meved 2012 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<êre efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej
Ieesef<ele YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej, nerjke peebleer hegjmkeej leLee heeyeeF&
hegjmkeej Deeefo Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~
hegve: ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe-18 Deketyej 2013 kes DeJemej hej 80000/-hees keer jeefMe
Jeeuee Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee ieee~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe mebueive nw~
ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle kejves nsleg en
mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~
B:C: B:C
(46)
Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes efMejesceefCe mebj#eke

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
[e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)
eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.
eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer
eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&
eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.
eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heers, kevee@ huesme, veF& efouueer~
Jeerj %eeveesoe ievLeceeuee kes hejce mebj#eke

1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. mJe. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer eegcve kegceej pewve eser mee., eer Decejebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
20. eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
21. eerceleer DeeoMe& pewve Oe.he. mJe. eer DevevleJeere& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
22. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)~
(47)
mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe

DeLe heewJee&efCnke1 mJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe-meent C eb ~ ~
eeeefjcebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefj mejCeb
heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee-meeeF&me eemeesdJeeme ceW)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeefueDeCebleefpeCes~
CejheJej-ueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jevos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
-ueIeg egleYeefeegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
Debieebie - yeeeYeeefJele - cevevleefJe<eeb vecemeeefce~~1~~
Feefce Yebles! megoYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb DebieesJebieheFCCeS heeng[eheefjecce-mege-he{ceeefCeDeesie-hegJJeiee-etefueee esJe megelLee-LegF-Oecce-keneFeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce,
ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb, meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
DeLe heewJee&efCnkemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(Cecees DejnbleeCeb mes ueskej hetje hee" he{kej 9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehekej Leesmmeeefce mleJe he{kej Yeefe he{~W )
-Deeeee&YeefeiegYekelee Jeeb meeOe&-erheefleeJeefle&ve:~
Jeboecens
ef$emebKeesve-veJekeesef-cegveerejeved~~1~~
Feefce Yebles! DeeeefjeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb mecceCeeCemecceobmeCe-mecceeeefje-pegeeCeb
hebeefJeneeejeCeb DeeeefjeeCeb DeeeejeefomegoCeeCeesJeosmeeeCeb GJepPeeeeCeb eflejeCeiegCeheeueCejeeCeb meJJemeentCeb
efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees, yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb
efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
hegve: mJeeOeee meceeheve kejles meceeveceesmleg heewJee&efCnkemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled Cecees DejnbleeCeb Deeefo he{kej 9 yeej ceneceb$e pehekej LeesmmeeefcemleJe he{kej egleYeefe he{)W
1. ceOeevn ceW mJeeOeee kejles mecee DehejeefCnke yeesueW~ jeef$e ceW mJeeOeee kes eejbYe kes mecee hetJe&jeef$eke yeesueW~
(48)
Meee mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe

vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:
DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eesefieve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegefveefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogefjleeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
e#egvceerefueleb esve,
%eeveebpeveMeueekeee~
lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb

heefjJeOe&keb, Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb
Fob Meeeb efpeveeiece jnme1 veeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%eosJee:,
leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee eer ieefCeveer
%eeveceleerefJejefeleb2~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
eesleej: meeJeOeeveleee e=CJevleg~
B:C: B:C
1. efpeme ebLe kee mJeeOeee kejvee nes Gmekee veece uesvee eeefnS~
2. Gme ebLe kes pees jeefelee neW Gvekee veece uesvee eeefnS~
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
cebieueeejCe
GB vece efmesYe
efpeveeiece jnme
(mebkeueve-ieefCeveer %eeveceleer)
Deveeefo ceneceb$e
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
cebieueeejCeced
eer MeeefvleveeLeceevece, kegbLegveeLe efpevesMJejced~
DejveeLeceefhe mleewefce, jlve$eeefJeMeges~~1~~
Deefvleceb leerLe&kelee&jb, ceneJeerjefpeveb mlegJes~
Yekelee Jevos mJeefmedeLe, meJeemleerLekejeveefhe~~2~~
FvYetefleieCeerveseb, Jeerjme eLeceesYeJeled~
mehleeaMeMeleg%ee&ve-Oeejer leb veewcenb cegoe~~3~~
(1)
(2)
cebieueeejCe
efpeveeiece jnme
efpeveJeeCeeR cegoe veewefce, meJe&Yee<eeceeerefcen~

eemeeb ke=heeemeeosve leefj<eeefce YeJeecyegefOeced~~4~~
eerieCeOejosJeme, ewleYekeleeefoYeejleer~
eefleeceCemet$eeefCe, eehe Oevee Jeeb YegefJe~~5~~
heeeb heeeb ieCeeOeerMe-JeeCeeR heeret<emeMeerced~
heg<emleg<eMe le=hleeMe, peelee mJemLee Deefhe Jeeb~~6~~
eer iegCeOejceeeee, Jevos ke<eeeeeYe=leced~
eer Oejmesveceeeee, leodegleeefyOeceefhe mlegce~~7~~
Debieebieyeee%eeveebMeb, egle%eeve&es vegce~
eer heg<heovleceeeee, metefjb Yetleyeefueb mlegce~~8~~
eer Jeerjmesveceeeee, OeJeueeb Yeejleerceefhe~
Yekeleenb keesefMees Jevos, ceveesJeekekeeeMeges~~9~~
eerkegbokegboeesieervb, veewefce Yekelee ef$eMegefle~
ceve kegboemetveb ces, lel#eCeb emheger YeJesled~~10~~
ieerJee&Ceer met$ekelee&j-cegceemJeeefcecegveerMJejced~
leJeeLe&met$eevLeb e Jevos mecekelJeMeges~~11~~
es meJex evLekelee&j erkeekeejeMe metje~
les<eeb evLee eceeCeb efn, heewJee&heee&efJejesefOeve~~12~~
hetJee&eeee& eceeCee ces les<eeb evLee Deefhe meoe~
eceeCeb ceveceeveeMe, YeJeece Meg<e~~13~~
eer ieewleceeefoosJeeveeb, Fn ke=efleef<Jen ceveeked yegOee~
mebMeesOeevleg cee eteb, eefo meg heeheYeerjJe~~14~~
erkeekeejevevegme=le, cevevleeb ew celeeJeefhe~
heefjJele ve kegJe&vleg, eee eOelJeefhe~~15~~
G=lees=le jlveeefve, eerefpeveeieceJeeefOe&le~
efpeveeiecejnmeeKeb, evLeb mebkeueeecenced~~16~~
S<e evLees efn YeJeeveeb, meceioMe&veMeges~
YeJesled %eeve&es eeefhe, oeeled ceeb e Je efeeced~17~~
cebieueeejCe
(3)
egie keer Deeefo ceW meJe&eLece YeieJeeve $e+<eYeosJe kees JeJe=#e kes veeres eeeie ceW efoJekesJeue%eeve eie ngDee,
Gmeer #eCe Fb keer Dee%ee mes kegyesj ves DeekeeMe ceW-he=LJeerleue mes heebe npeej Oeveg<e-yeerme npeej neLe Thej efoJe
meceJemejCe keer jevee kej oer~ Gme mecee hegefjceleeuehegj kes jepee eer $e+<eYeosJe kes ner le=leereheg$e eer $e+<eYemesve Deees
Deewj eYeg mes pewvesMJejer oer#ee ueskej eLece ieCeOej nes iees~ heg$eer yeeeer Yeer Deheveer eser yenve megbojer kes meeLe Deeefe&kee
oer#ee ueskej Deeefe&keeDeeW ceW ecegKe ieefCeveer nes ieF~
YeieJeeve eer $e+<eYeosJe keer eLece efoJeOJeefve efKejer efpemes ieCeOejosJe ves eoMeebiehe ceW efveye efkeee Lee~ en
heeJeve efleefLe heeuiegve ke=<Cee SkeeoMeer eer $e+<eYeosJe Meemeve heJe& kes he ceW ceeve ngF& nw~
Deeies eer DeefpeleveeLe leerLekej mes ueskej lesF&meJeW leerLekej eer heeMJe&veeLe YeieJeeve leke eueer Dee jner Leer~ Fmeer
leerLekej hejbheje ceW Debeflece leerLekej eer ceneJeerj mJeeceer nges nQ~ efJehegueeeue heJe&le hej eer FvYetefle yeeeCe ves eer
ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW pewvesMJejer oer#ee ueskej eLece ieCeOej heo eehle efkeee~ Jen heeJeveefleefLe eeJeCeke=<Cee
Skeced-JeerjMeemeve peebleer heJe& kes veece mes eefmeef kees eehle nw~ Fve FvYetefle kee iees$e ieeslece nesves mes es eer
ieewlecemJeeceer kes veece mes Yeer eefme nQ~
OeJeuee ebLe ceW kene nw efke-veJekesJeueueefyOe mes meceefvJele kesJeue%eeveer ceneJeerj mJeeceer DeLe&kelee& nQ SJeb eer
FvYetelf e ieCeOejosJe ves yeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeeCeceskekesCe esJe cegng esCe kecesCe jeCee keoe~1 yeejn
Debie Deewj eewonhetJeeX he ebLeeW keer Ske ner cegnlt e& ceW (48 efceve ceW) ece mes jevee keer nw Dele: ebLekelee& eer
ieewlecemJeeceer nQ~ en eoMeebie ebLe efueKes veneR pee mekeles nQ~ ceeweKf eke efJeee hejchejeiele eglekesJeueer leke jner nw~
Fve eerieewleceieCeOejosJe kes cegKekeceue mes efveie&le JeeCeerhe mes Deepe Jele&ceeve ceW n evLe-ke=efleeeB GheueyOe
nQ~ 1. ewleYeefe, 2. JeerjYeefe, 3. ieCeOejJeueeceb$e, 4. eefleeefleeceCe-heeef#eke eefleeceCe, 5.owJeefmeke eefleeceCe
Je 6. eeJeke-eefleeceCe~
Fvekeer mebmke=le erkeeeW Yeer GheueyOe nQ~
Fmekes heMeeled YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes cees#e peeves kes yeeo ueieYeie heebe meew hheve Je<e& yeeo eer iegCeOej
Deeeee& ves kemeeeheeng[ veece mes evLe jevee keer nw~ hegve eerOejmesveeeee& mes DeOeeve kejkes %eeve kees eehle kej
eer heg<heoble Je eerYetleyeefue Fve oesveeW DeeeeeeX ves ueieYeie Jeerj efve. meb. 600 ceW (meved 73 ceW) <edKeC[eiece evLeeW
keer jevee keer nw~ DeLee&led ueieYeie GVeerme meew Je<e& hetJe& es ebLe jes nQ~ Fve evLeeW hej Yeer Deveske DeeeeeeX ves erkeeeW Je
Yee<e Deeefo efueKes nQ~ Jele&ceeve ceW Jes erkeeeW GheueyOe veneR nQ~ FveceW mes eer eefleJe=<eYeeeee& efJejefele kemeeeheeng[
evLe hej etefCe&met$e Je <edKeb[eiece evLeeW hej eer Jeerjmesveeeee& efJejefele OeJeueeerkee leLee etefCe&met$emeefnle kemeeeheeng[
hej peeOeJeuee erkeeeW GheueyOe nQ~
Deveblej eerkegbokegboosJe efJejefele meceemeej, cetueeeej, jeCemeej Deeefo evLe Je eer GceemJeeceer Deeeee&
efJejefele leJeeLe&met$e evLe Deeefo Deveske DeeeeeeX eje jefele Deveske evLe Jele&ceeve ceW cegefle Je DevegJeeo meefnle
GheueyOe nes jns nQ~
eer ieewlecemJeeceer efJejefele eefleeceCehee" ceW ieCeOejJeuee ceb$e, veJe heoeLe&, yeejn lehe, eej yebOe elee,
heeerme YeeJeveeeW, eeJeke kes yeejn ele Deeefo efJe<eeeW ceW <edKeb[eiece evLe Je eer kegbokegboosJe ke=le evLeeW ceW
1. OeJeuee heg. 1 he=. 66~
(4)
cebieueeejCe
efpeveeiece jnme
meceevelee jner nw~ eer GceemJeeceer mes ueskej Deeies kes DeeeeeeX kes evLeeW ceW ece Deeefo ceW Deblej Yeer efoKelee nw~ ieCeOejJeuee ceb$e eer ieewlecemJeeceer eje jefele ceW Deewj <edKeb[eiece ceW mebKee ceW Deblej nw~
Fve evLeeW kes erkeekeejeW ves Deheves-Deheves cetuekelee& kes evLeeW kes hee" ceW keg Yeer heefjJele&ve ve kejkes hee" kees
peeW keer leeW jKekej Gmeer kes Devegmeej erkeeeW keer nQ~ Ssmes ner eer GceemJeeceer efJejefele leJeeLe&met$e kes erkeekeejeW ves
Yeer Deheves cetueebLe kes hee" kees ueskej ner erkeeeW keer nQ~ keneR hej Yeer cetue ceW heefjJele&ve ee heefjJeOe&ve veneR efkeee nw~
DeeMee& nw efke Jele&ceeve ceW keesF&-keesF& efJeeved eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le heeef#eke Deeefo
eefleeceCe hee" ceW eer GceemJeeceer Deeeee& kes Devegmeej hee" heefjJele&ve leLee keneR-keneR hej heefjJeOe&ve Deeefo Yeer kejves
ueies nQ~ en meJe&Lee Gefele veneR nw~
Fvekes keg GjCe osefKees
(1) osJee efJe lemme heCecebefle pemme Oecces meee ceCees1 eefleeceCe ebLe$eeer ceW en hee" nw~
osJee Deefhe leme eCeceefvle eme Oecex meoe ceve:~
osJee efJe leb Cecebmebefle2 (heefjJee|lele hee") eceCeeee&, efJeceueYeefe meben Deeefo ceW nw~
(2) DeefJe obleblejmeesnCeceseb efhe3 Deefhe e ovleevlej MeesYevecee$eceefhe DeLee&led oebleeW keer MeesYee kes efueS pees
keg ueieeee nw meesvee Deeefo Yeer oeBleeW hej pe[s peekej MeesYee keer peeleer nw, Fleeefo~
DeefJe obleblejmeesnCeefCeefceeb efhe4 (heefjJee|lele hee") eceCeeee&, efJeceueYeefe meben Deeefo ceW nw~
Ssmes ner Deveske peien hee" ye{ees nQ, pewmes-ke=eflekece& efJeefOe ceW meeceeefeke oC[ke ceW CeeCeeCeb obmeCeeCeb
eefjeeCeb hee" nw~ GmeceW CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb leJeeCeb hee" ye{e efoee nw~ en Yeer ieuele nw~
erkeekeejeW leke leLee meved 1987 leke es hee" peeW keer leeW jns nQ, yeeo ceW heefjJele&ve Je heefjJeOe&ve efkees pee jns
nQ~
eer ieewlecemJeeceer keer ke=efleeeW ceW heefjJele&veheefjJeOe&ve keneb leke Gefele nw ? efJeeej kejW~
keesF&-keesF& efJeeve Ssmee ken osles nQ efke nmleefueefKele eefleeeW mes eefleefueefhe kejves JeeueeW mes en Yetue ngF& nesieer
Dele nce megOeej jns nQ~ en Yeer keLeve Gefele veneR nw keeeWefke erkee evLeeW ceW Jener osKee pee jne nw~ mebMeesOeve mes
henues efJeeveeW kees erkee evLe DeJeMe osKevee eeefnes~
Deewj Yeer Deveske efJe<ee nQ efpeveceW Deblej nw~ pewmes efke meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes veece Je ece ceW Deblej nw~ yeejn
YeeJeveeDeeW kee ece, DejnbleosJe kes eeQleerme DeefleMee, Dee" eeeflenee&, DeeeeeeX kes eerme cetueiegCe Deeefo ceW Yeer eer
Yetleyeefue Deeeee&, eer kegbokegbgoosJe, eer eefleJe=<eYeeeee&, cetueeeej evLe ceW Je GceemJeeceer Deeeee&ke=le leJeeLe&met$e Je
eer hetpeheeoeeee& ke=le veboerMJej Yeefe, DeveieejOecee&ce=le Deeefo ceW Deblej nw~
cesje DeefYeeee ener nw efke efpeve-efpeve DeeeeeeX ves Deheves-Deheves ebLeeW ceW pees hee" jKes nQ, Gve-Gve ebLeeW ceW Jes
ner hee" he{ves Je heJeeves eeefnes~ otmejs evLeeW mes Yeer GveceW hee" veneR yeouevee eeefnes~
FvneR-FvneR efJe<eeeW kees eLeemLeeve Fme evLe ceW nce efoKee jns nQ~
B:C: B:C
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 80~ 2. eceCeeee& he=. 164~ 3. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 127~ 4. eceCeeee& he=. 136~
Ceceeskeej ceneceb$e
(5)
(1) Ceceeskeej ceneceb$e

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe-meentCeb~~1~~1
FoeefCeb osJeoe-Ceceeskekeej-megemmelLees Geos~2
Cecees DeefjnbleeCeb Deefjnveveeoefjnvlee~ vejkeeflee&kekegceeveg<e-esleeJeemeie$eeMes<eogKeeeefhleefveefceelJeeoefjceexn~
leLee e Mes<ekece&Jeeheejes Jewheuecegheseeefoefle esVe, Mes<ekece&Ceeb ceesnlev$elJeeled~ ve efn ceesncevlejsCe Mes<ekecee&efCe
mJekeee&efve<heeew Jeehe=leevegheueYevles, esve les<eeb mJeelev$eeb peeesle~ ceesns efJeve<sefhe efkeevleceefhe keeueb Mes<ekece&Ceeb
meJeesheuecYeeVe les<eeb leev$elJeefceefle esVe, efJeve<sjew pevcecejCeeyevOe-ue#eCemebmeejeslheeovemeeceLe&cevlejsCe
lelmeJemeemeJemeceevelJeeled kesJeue%eeveeeMes<eelceiegCeefJeYeefJeeefleyevOeveeleemeceLe&lJeee~ lemeejsnv& eveeoefjnvlee3~
DeefjnbleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, Deeeeeexb kees vecemkeej nes, GheeOeeeeW kees vecemkeej nes,
Deewj ueeske ceW meJe& meeOegDeeW kees vecemkeej nes~~1~~
Deye osJelee-vecemkeej met$e kee DeLe& kenles nQ~ Cecees DeefjnbleeCeb DeefjnbleeW kees vecemkeej nes~ Deefj DeLee&led
Me$egDeeW kes nveveeled DeLee&led veeMe kejves mes Deefjnble nQ~ vejke, efleee, kegceeveg<e Deewj esle Fve heee&eeW ceW efveJeeme
kejves mes nesves Jeeues mecemle ogKeeW keer eeefhle kee efveefceekeejCe nesves mes ceesn kees Deefj DeLee&led Me$eg kene nw~
MebkeekesJeue ceesn kees ner Deefj ceeve uesves hej Mes<e keceeX kee Jeeheej efve<heue nes peelee nw~
meceeOeeveSsmee veneR nw, keeeWefke, yeekeer kes mecemle kece& ceesn kes ner DeeOeerve nQ~ ceesn kes efyevee Mes<e kece&
Deheves Deheves keee& keer Glheefe ceW Jeeheej kejles ngS veneR heees peeles nQ~ efpememes efke Jes Yeer Deheves keee& ceW mJelev$e
mecePes peee~ Fmeefuees meee Deefj ceesn ner nw Deewj Mes<e kece& Gmekes DeeOeerve nQ~
Mebkeeceesn kes ve< nes peeves hej Yeer efkeleves ner keeue leke Mes<e keceeX keer meee jnleer nw, Fmeefuees Gvekee
ceesn kes DeeOeerve nesvee veneR yevelee ?
meceeOeeveSsmee veneR mecePevee eeefnes, keeeWefke, ceesnhe Deefj kes ve< nes peeves hej pevce, cejCe keer
hejbhejehe mebmeej kes Glheeove keer meeceLe& Mes<e keceeX ceW veneR jnves mes Gve keceeX kee meJe DemeJe kes meceeve nes
peelee nw~ leLee kesJeue%eeveeefo mebhetCe& Deelce-iegCeeW kes DeeefJeYee&Je kes jeskeves ceW meceLe& keejCe nesves mes Yeer ceesn eOeeve
Me$eg nw Deewj Gme Me$eg kes veeMe kejves mes Deefjnble en meb%ee eehle nesleer nw~ DeLeJee, jpe DeLee&led DeeJejCe keceeX kes
veeMe kejves mes Deefjnble nQ~ %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe kece& Oetefue keer lejn yeee Deewj Devlejbie mJehe mecemle
ef$ekeeue-ieesej Devevle DeLe&heee&e Deewj Jebpeveheee&emJehe JemlegDeeW kees efJe<ee kejves Jeeues yeesOe Deewj DevegYeJe kes
1. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke 1 he=. 8~ 2. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke 1, he=. 43 mes 45 leke~ 3. jeieesmekemeeS
e FbefoeeefCe e hebe e~ hejermens GJemeiies Ceemeelees Ceceesefjne~~ cetueeee. 504. DeefJenb efhe e kecceb DeefjYeteb nesF meJJepeerJeeCeb~ leb
kecceceefjb nblee Deefjnblee lesCe Jegebefle~~ FbefoeefJemeekemeeS hejermens JeseCee GJemmeiies~ SS DeefjCees nblee Deefjnblee lesCe Jegebefle~ efJe. Yee.
3583, 3582.
(6)
efpeveeiece jnme
jpeesnveveee Deefjnvlee~ %eeveieeJejCeeefve jpeebmeerJe yeefnjevlejeMes<eef$ekeeueieesejevevleeLe&Je_peveheefjCeeceelcekeJemlegefJe<eeyeesOeevegYeJeeefleyevOekelJeepeebefme~

ceesnesefhe jpe, Yemcejpemee hetejf leeveveeveeefceJe Yetees ceesneJeelceveeb efpeeYeeJeesheuecYeeled efkeefceefle ef$eleemewJe
efJeveeMe GheefoMele Fefle esVe, SleefveeMeme Mes<ekece&efJeveeMeeefJeveeYeeefJelJeeled~ les<eeb nveveeoefjnvlee~
jnmeeYeeJeee Deefjnvlee~ jnmecevlejee, leme Mes<eIeeefleef$eleeefJeveeMeeefJeveeYeeefJevees Ye<yeerpeJeefVe
Meeerke=leeIeeeflekece&Cees nveveeoefjnvlee~
DeefleMeehetpeen&lJeeen&vle1~ mJeiee&JelejCepevceeefYe<eskeheefjefve<eceCekesJeue%eeveeslheefeheefjefveJee&Ces<eg osJeke=leeveeb
hetpeeveeb osJeemegjceeveJeeehlehetpeeYeesefOekelJeeoefleMeeeveecen&lJeeeesielJeeon&vle~
eefleyevOeke nesves mes jpe kenueeles nQ~ ceesn kees Yeer jpe kenles nQ, keeeWefke efpeme ekeej efpevekee cegKe Yemce mes
Jeehle neslee nw GveceW efpecnYeeJe DeLee&led keee& keer cevolee osKeer peeleer nw, Gmeer ekeej ceesn mes efpevekee Deelcee
Jeehle nes jne nw Gvekes Yeer efpecnYeeJe osKee peelee nw, DeLee&led Gvekeer mJeevegYetefle ceW keeueg<e, cevolee ee
kegefuelee heeF& peeleer nw~
MebkeeeneB hej kesJeue leerveeW DeLee&led ceesnveere, %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe kece& kes ner efJeveeMe kee GheosMe
keeeW efoee ieee nw ?
meceeOeeveSsmee veneR mecePevee eeefnes, keeeWefke Mes<e meYeer keceeX kee efJeveeMe Fve leerve keceeX kes efJeveeMe kee
DeefJeveeYeeJeer nw DeLee&led Fve leerve keceeX kes veeMe nes peeves hej Mes<e keceeX kee veeMe DeJeMebYeeJeer nw~ Fme ekeej Gvekee
veeMe kejves mes Deefjnble nesles nQ~
DeLeJee jnme kes DeYeeJe mes Yeer Deefjnble nesles nQ~ jnme Devlejee kece& kees kenles nw~ Devlejee kece& kee
veeMe Mes<e leerve Ieeefleee keceeX kes veeMe kee DeefJeveeYeeJeer nw Deewj Devlejee kece& kes veeMe nesves hej DeIeeefleee kece& Ye<
yeerpe kes meceeve efveMee nes peeles nQ, Ssmes Devlejee kece& kes veeMe mes Deefjnble nesles nQ~
DeLeJee meeefleMee hetpee kes eesie nesves mes Den&vle nesles nQ, keeeWefke, ieYe&, pevce, oer#ee, kesJeue Deewj efveJee&Ce Fve
heebeeW keueeCekeeW ceW osJeeW eje keer ieF& hetpeeeW, osJe, Demegj Deewj ceveg<eeW kees eehle hetpeeDeeW mes DeefOeke DeLee&led ceneved
nQ, Fmeefuees Fve DeefleMeeeW kes eesie nesves mes Den&vle nesles nQ~
B:C: B:C
1. Dejnbefle Ceceeskekeejb Deefjne hetpee megecee ueesS~ jpenblee Deefjnbefle e Dejnblee lesCe Gebos~~ cetueeeej 505;
(7)
Ceceeskeej ceb$e kes De#ej-heo-cee$ee Deeefo kee JeCe&ve

Deefmceved ceb$es DeveeefoefveOevehebehejcesef<"veeb vecemkeejes efJeefnle~1
Ceceeskeejceneceb$emee#ejheocee$eeoees JeCe&vles
Deefmceved ceneceb$es hebeef$ebMeo#eje, hebe heoeefve, elegefm$ebMeled mJeje ef$ebMeod Jebpeveeefve meefvle~ De$e meJex
JeCee& Depevlee, leefn& hebeef$ebMeo#ejs<eg elegefm$ebMelmJeje keLeefceefle esled, Gevles Cecees DeefjnbleeCeb Deefmceved heos
mehlee#eje <ed mJeje %eeleJee~ ceb$eMeem$eme JeekejCeevegmeejsCe DeefjnbleeCeb Demeekeejme ueeshe YeJeefle~
eeke=leJeekejCes S* veslevegJele&les~ Sef*lesoesleew~ Soeslees mebmke=leese meefvOe eeke=les leg ve YeJeefle~ eLeeosJees DeefnCeboCees, Denes DeeefjDeb, Fleeefo~ Gheeg&emet$eevegmeejsCe meefvOeve& YeJelele DekeejmeeefmlelJeb eLeeJeled
Meles, Dekeejme ueeshe Keb[ekeejes Jee veeefmle~ efkevleg ceb$eMeem$es yengueced Fefle met$eevegmeejsCe mJejeesjJeJeOeeves
eke=efleYeeJees ueeshees Jewkeme Fefle efveecesve De ueeshees efJekeuhesveele Deefmceved heos <e[sJe mJeje~ Fefle veeesve
elegefm$ebMelmJeje YeJeefvle~2
leLewJe De<hebeeMevcee$ee meefvle~ leeJeo<hebeeMevcee$ee oMe&eefvle
~ ~~ ~
~
~
~~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~
Ceceeskeej ceb$e kes De#ej-heo-cee$ee Deeefo kee JeCe&ve

Fme ceb$e ceW Deveeefo efveOeve hebehejcesef<"eeW kees vecemkeej efkeee ieee nw~
Ceceeskeej ceneceb$e kes De#ej-heo-cee$ee Deeefo kee JeCe&ve kejles nQ
Fme ceneceb$e ceW 35 De#ej nQ, heeBe heo nQ, eeQleerme mJej nQ Deewj leerme Jebpeve nQ~ eneB meYeer JeCe& Depevle nQ
leye heQleerme De#ejeW ceW eeQleerme mJej kewmes nes mekeles nQ ? Ssmee eMve nesves hej Gej osles nQ
Cecees DeefjnbleeCeb Fme eLece heo ceW kegue meele De#ej nQ efpeveceW 6 mJej peevevee eeefnS~ ceb$e JeekejCe
Meem$e kes Devegmeej DeefjnbleeCeb heo kes Dekeej kee ueeshe nes peelee nw~
eeke=le JeekejCe ceW S*veslevegJele&les~ Sef*lesoesleew~ Soeslees mebmke=leese meefvOe eeke=les leg ve YeJeefle~
eLee osJees DeefnCeboCees, Denes DeeefjDeb~ Fleeefo met$e kes Devegmeej meefvOe veneR nesleer nw Dele Dekeej kee DeefmlelJe
peeW kee leeW jnlee nw, Dekeej kee ueeshe DeLeJee Keb[ekeej () veneR neslee nw~ efkevleg ceb$eMeem$e ceW yengueced Fme
met$e kes Devegmeej mJejeesjJeJeOeeves eke=efleYeeJees ueeshees Jewkeme Fme efveece mes De kee ueeshe efJekeuhe mes nes peelee nw,
Dele Cecees DeefjnbleeCeb Fme heo ceW n mJej ner ceeves iees nQ~ Fme veee mes hetjs Ceceeskeej ceb$e ceW eeQleerme mJej nesles
nQ~ Fmeer ekeej mes GmeceW DeeJeve cee$ee nQ~ Gve DeeJeve cee$eeDeeW kee efoioMe&ve kejeles nQ
~ ~~ ~ ~ ~ ~ ~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~
1. <edKeC[eiece hegmleke-1 (efmeevleefevleeceefCe erkee) he=. 26 mes 30 leke~ 2. cebieueceb$e Ceceeskeej-Ske Devegefevleve hegmleke
he=. 43~
(8)
efpeveeiece jnme
~ ~
~ ~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
Deefmceved ceb$es eLeceheos SkeeoMe (11) efleereheos De<ew~ (8) le=leere heos SkeeoMe (11) elegLe&heos
eoMe (12) hebeceheos <ees[Me (16) cee$ee ieCevles (58) DeLeJee DeefjnbleeCeb Deme Dekeejueesheme
cee$eeYeeJes efmeeCeb Fefle heos mebegee#ejme hetJeex oerIe& Fefle efveecesveeefhe De<hebeeMevcee$ee mevleerefle %eeleJeb~
De$e ceb$eme efJeMues<eCes ke=les meefle
Ced De ced Dees De jd F nd Deb led Dee Ced Debb~
Ced De ced Dees med F od Oed Dee Ced Deb~
Ced De ced Dees Dee F jd F ed Dee Ced Deb~
Ced De ced Dees G Jed De ped Ped Dee ed Dee Ced Deb~
Ced De ced Dees ued Dees S med De Jed Jed De med Dee n T Ced Deb~
~ ~ ~ ~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
Fme ceb$e kes eLece heo ceW ieejn cee$eeSB nQ, efleere heo ceW Dee", le=leere heo ceW ieejn, elegLe& heo ceW yeejn
Deewj hebece heo ceW meesuen cee$eeSB Ssmes kegue efceueekej 11 8 11 12 16 58 cee$eeSB nQ~ DeLeJee
DeefjnbleeCeb kes Dekeej kee ueeshe nes peeves hej Ske cee$ee kee JeneB DeYeeJe ness ieee Deewj efmeeCebb Fme heo ceW
mebegee#ej kes hetJe& kee De#ej oerIe& nes peelee nw Fme efveece mes Yeer DeeJeve cee$eeSB nes peeleer nQ~
YeeJeeLe&eneB ef$eefJeece eeke=le JeekejCe kes Devegmeej efveece yeleeee nw efke Skeej Deewj Deeskeej mes DeJeCe&
kes Deeves hej mebefOe veneR nesleer nw FmeerefueS Cecees DeefjnbleeCeb ceW Dees kes yeeo De peeW kee leeW kee jKee ieee nw efkevleg ceb$e
Meem$e kes efJeOeeve mes De kee ueeshe kej osves hej Cecees DeefjnbleeCeb heo ceW 10 cee$eeSB ner jn peeleer nQ Deewj Fmeer ekeej
mes 58 cee$eeDeeW kee pees[ Yeer mecegefele yew"lee nw~ leye 10 9 11 12 16 58 kee eesie yeve peelee nw~
Fme ceb$e kee efJeMues<eCe kejves hej
Ced De ced Dees De jd F nd Deb led Dee Ced Deb~
Ced De ced Dees med F od Oed Dee Ced Deb
Ced De ced Dees Dee F jd F ed Dee Ced Deb~
Ced De ced Dees G Jed De ped Ped Dee ed Dee Ced Deb~
Ced De ced Dees ued Dees S med De Jed Jed De med Dee nd T Ced Deb~
Fve meYeer JeCeeX ceW mJej Deewj Jebpeve he=Leked kejves hej eeQleerme mJej Deewj leerme Jebpeve Fme ekeej eeQme" JeCe&
nesles nQ keeeWefke eneB e pPee JJe Fve mebegee#ejeW kes leerve JeCe& (Jebpeve) ner enCe efkeS nQ ve efke n, hegve eneB
De F G S pe Pe Ce le o Oe e j ue Je me n es mJej Jebpeve ner cetuehe mes Fme ceb$e ceW meceeefnle nQ leLee
cetueJeCe& Yeer eeQme" ner nesles nQ~
(9)
S<eg mJejJeeveeveeb he=LekekejCes elegefm$ebMelJeje ef$ebMeodJeeveeefve Fefle eleg<eef< JeCee& YeJeefvle~

efkeb ee pPee JJe Fefle mebegee#ejeCeeb $ee SJe JeCee& ie=nerlee De$e~ hegvej$e De, F, G, S, pe,
Pe, Ce, le, o, Oe, e, j, ue, Je, me, n Fefle cetuemJejJeeveeefve meceeefnleeefve YeJeefvle~ leLee e cetueJeCee& Deefhe
eleg<eef<jsJe~ DeleSJe Deefmceved ceneceb$es eoMeebie meceeefnleesefmle
eGmeefheob efJejefuee, ogieb e oeTCe mebiegCeb efkeee~

TCeb e keS hegCe, megoCeeCemmekeKeje neWefle~~
Fefle efveecesve iegCekeejs ke=les meefle
Ske e e e mmeeeb e e e megCCemeeefleemeee~

megCCeb CeJe heCe hebe e, Skekeb kekeskekeiees e heCeeb e~~
Fefle ieeLeemet$esCe
18446744073709551615 mecemleeoMeebieegle%eevemee#eje YeJeefvle~ DeleSJe Ceceeskeejceneceb$es
meJe eoMeebieegle%eeveb meceeefnleb Jele&les~1 DeLeJeeeb ceb$ees eoMeebieegle%eevehe SJe~ meJe&ceb$eeCeeceekeje Jele&les~
Deme ceenelceb Meejoeefhe JeCe&efelegb ve Mekeveesefle~ Geb e eerceogceemJeeefcevee
Ske$e hebeieg ceb$eheoe#ejeefCe, efJee$eeb hegvejvevleiegCeb hej$e~

ees Oeejeself keue legueevegieleb leLeeefhe, Jebos ceneieglejb hejcese<f "ceb$eced~~
De$ehee&vleb CeceeskeejcenecebieueieeLeemet$eme mebef#ehleeLe& ke=le~
YeeJeeLe&Fme ceneceb$e ceW mecemle mJej-JebpeveeW kes De#ej pees[ves hej lees 67 JeCe& nesles nQ efkevleg peneB
Fmekeer JeeKee efceueleer nw JeneB 64 De#ej ner ceeves iees nQ efkevleg keneR Kegueemee veneR Deeee efke keewve mes JeCeeX kees
FmeceW veneR pees[e ieee nw~ Dele mebmke=le erkee ceW ceQves Gheeg&e leerve JeCeeX kes mebegee#ejeW ceW Ske-Ske Jebpeve ne
kej 64 cetueJeCeeX keer mebKee kee efoioMe&ve kejeee nw pees mecegefele ner eleerle neslee nw~
DeleSJe Fme ceneceb$e ceW mechetCe& eoMeebie egle meceeefnle nw, Ssmee peevevee eeefnS~
ieeLeeLe&Ge eeQme" De#ejeW kees Deueie-Deueie efueKekej (efJejueve kejkes) eleske kes Thej oes kee Debke
oskej hejmhej ceW mechetCe& oes kes DebkeeW kee iegCee kejves mes ueyOeeehle ngF& jeefMemebKee ceW Ske Iee osves mes pees
eceeCe jnlee nw Gleves ner egle%eeve kes De#ej nesles nQ~
Fme efveece mes iegCekeej kejves hej
ieeLeeLe&Ske, Dee", eej, eej, n, meele, eej, eej, Metve, meele, leerve, meele, Metve, veew, heeBe, heeBe,
Ske, n, Ske, heeBe en mebKee Deeleer nw~
Fme ieeLee met$e kes Devegmeej18446744073709551615 es mecemle eoMeebiehe egle%eeve kes
De#ej nesles nQ~ DeleSJe Ceceeskeej ceneceb$e ceW eoMeebiehe mecemlemechetCe& egle%eeve meceeefnle nw Ssmee peevevee
eeefnS DeLeJee en ceb$e yeejn Debieceeer egle%eevehe ner nw, mecemle ceb$eeW keer en Keeefve nw DeLee&led Fme ceb$e mes ner
meYeer ceb$e Glhevve nesles nQ Dele 84 ueeKe ceb$eeW kee GodYeJe Fme Ceceeskeej ceb$e mes ner ceevee peelee nw~ Fmekee
1. cebieueceb$e Ceceeskeej Ske Devegefevleve hegmleke, he=<" 76~
(10)
efpeveeiece jnme
ceenelceDeefleMee Meejoe ceeleemee#eeled mejmJeleer osJeer Yeer JeCe&ve kejves ceW meceLe& veneR nw~
eer GceemJeeceer Deeeee&Jee& ves kene Yeer nw
MueeskeeLe&eefo keesF& Jeefe lejepet kes Ske heue[s hej hebehejces<"er kes Ceceeskeej kes heo Deewj De#ejeW kees
Deewj otmejs heue[s hej DevevleiegCeelceke leerveeW ueeskeeW kees jKekej leguevee kejs lees Yeer Jen Ceceeskeej ceb$e Jeeues heue[s kees
ner DeefOeke Yeejer (Jepeveoej) DevegYeJe kejsiee, Gme ceneve ieewjJeMeeueer Ceceeskeej ceb$e kees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
YeeJeeLe&Ceceeskeej ceb$e hetpeve keer peeceeuee ceW cewves Yeer eer GceemJeeceer kes FvneR YeeJeeW kees oMee&les ngS efueKee nw efke
Mesj bo Fke Deesj lejepet hes DeefKeue iegCe kees e{eTB~
Fke Deesj ceneceb$e De#ejeW kees OejeTB~~
Fme ceb$e kes heue[s kees G"e vee mekes keesF&~
ceefncee Devevle en Oejs ve Fme meMe keesF&~~
leelhee& en nw efke hebevecemkeej ceb$e leerveeW ueeskeeW ceW meejYetleceneve nw, Fmekes efevleve, ceveve Deewj Oeeve mes
hejces<"er heoeW keer eeefhle lees hejcheje mes nesleer ner nw leLee en mebmeej ceW Yeer ueewefkeke mecheoeDeeW kees eoeve kejelee nw~
hegjeCe ebLeeW ceW DeveskeeW GoenjCe efceueles nQ efke Fme ceb$e kees efleee eeefCeeeW kees Yeer cejCeemeVe DeJemLee ceW megveeves mes
Gvekees osJeieefle eehle nes ieF&~ Fmekee ceenelce peevekej eesieerpeve Yeer peerJeve kes Devlekeeue leke Fme ceneceb$e kee
Deeee ueskej Deheves meceeefOecejCe keer efmeef kejles nQ~
Fme <edKeC[eiece ebLe ceW Deeeee& eer heg<heoble-Yetleyeueer YeieJevleeW ves eejbefYeke cebieueeejCe ceW ner Fme ceneceb$e
kees efveye kej Fmekes DeefleMee kees Deewj Yeer Je=eEiele kej efoee nw~
Ceceeskeej ceb$e ceW hee" Yeso

(efJeefYevve ebLeeW ceW)
(1) <edKeC[eiece (OeJeuee) hegmleke-1

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb1~~1~~
DeefjnbleeW kees vecemkeej nes, efmeeW kees vecemkeej nes, DeeeeeeX kees vecemkeej nes, GheeOeeeeW kees vecemkeej nes,
Deewj ueeske ceW meJe&meeOegDeeW kees vecemkeej nes~
FmeceW DeefjnbleeCeb SJeb DeeFefjeeCeb hee" nw~
(2) efeeekeueeheeer ieewlece mJeeefce efJejefele eefleeefleeceCe ceW Cecees DejnbleeCeb SJeb Cecees DeeFefjeeCeb
hee" nw~
1. <edKeC[eiece OeJeuee heg. 1 he=. 8~
(11)
eLee Cecees DejnbleeCeb Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~

Cecees GJepPeeeeCeb Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1
hegve heeef#ekeeefleeceCe kes Fme Mueeske ceW Yeer DejnbleeCeb hee" nw~
keeTCe Ceceeskekeejb DejnbleeCeb lensJe efmeeCeb~
DeeFefje-GJepPeeeeCeb ueeseefcce e meJJemeentCeb2~~7~~
(3) eefleeceCe ebLe$eeerFmekeer erkee ceW eee Dejnble hee" nw~
heeef#eke eefleeceCe ceW meJe&$e Cecees DejnbleeCeb Je Cecees DeeFefjeeCeb Ssmes heo nQ leLee DejnblemeefkeKeeb ceW Yeer
Dejnble heo nw~
Ceceeskekeejheos Cecees DejnbleeCeefceleeefoue#eCes hebevecemkeejheos eeleemeeovelee lemeeb~ Dejnbleheos
Fleeefo~ Den&oeoerveeb Jeeekes heos eeleemeeovelee lemeeb~3
Cecees efCemeerefnS Fefle hee"s CeceeslLeg os FlemeejnblesleeefoefYe mecyevOe~ ns Dejnble~
Den&ved Ieeeflekece&#eekeejke les legYeb veceesmleg~4
leLeecece cebieueb~ ceceieeueveefveefceeb YeJevleg~ kes les ? Dejnblee e~ Den&vleMe~5
leLeeieg-Deeeefje-GJepPeeeeCeb~ iegJees oer#eeiegjJe efMe#eeiegjJe Fleeoe~ Deeeeee&
heeefJeOeeeejejCee-ejCekegMeuee~ GheeOeeee DebieeefJe<ebieyeeeegleesheosMekee~ Sles<eeb e ee keeefMeefVe<eerefOekee~6
eGJeermeeS Dejnblesmeg~~ elegefJeMeefleleerLe&kejosJes<eg eLeekeeueb Jevoveeefokeb kele&Jeced~7
peeJe DejnbleeCeefceleeefo~ eeJelkeeuecen&leeb osMele meekeueleMe kecee&jeefleIeeefleveeb hebehejcesef<"veeb~8
(4) eefle<"e efleueke (meesueehegj mes ekeeefMele)
DeeW Cecees DejnbleeCeb Cecees efmeeCeb Cecees DeeejereeCeb Cecees GJepPeeeeCeb Cecees ueesS meJJemeentCeb~
Flehejeefpele ceb$ece<MeleJeejevpehesled~~9 FmeceW DejnbleeCeb SJeb DeeFjereeCeb hee" nw~ FmeceW Ceceeskeej ceb$e kees
Dehejeefpele ceb$e efueKee nw~
(5) eefle<"emeej meben (nmleefueefKele)eer Jemegvebefo Deeeee& efJejefele
TB Cecees DejnbleeCeb~ Cecees efmeeCeb~ Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb~ Cecees ueesS meJJemeentCeb~10
FmeceW Cecees DejnbleeCeb Je Cecees DeeeefjeeCeb hee" nw~
(6) eefle<"emeejesejCecees DejnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees GJepPeeeeCeb,
Cecees ueesS meJJemeentCeb~~11 FmeceW Cecees DejnbleeCeb SJeb Cecees DeeFefjeeCeb hee" nw~
(7) %eeveeCe&Je ceWCecees DejnbleeCeb hee" nw~
Dejnble Fve eej De#ejeW kee cev$e nw mees Oece& DeLe& keece cees#ehe heue kee osves Jeeuee nw, Fmekees pees eej meew
1-2. efeeekeueehe he=. 92, 105~ 3-4-5-6-7-8. eefleeceCe iebLe$eeer-he=. 139, 21, 24, 28, 151~ 9. eefle<"e efleueke
he=. 23~ 10. eefle<"emeej meben (nmleefueefKele) he=. 2~ 11. eefle<"emeejesej he=. 81~
(12)
efpeveeiece jnme
yeej pehe kejlee nw Jen Ske GheJeeme kee heue heelee nw~~51~~1
peiele ceW DeefleMeehe lesjn De#ejeW mes Glhevve ngF& en efJeee cees#e kes cenue hej e{ves kes efueS meeref{eeW keer
hebefe nw~ Jen lesjn De#ej kee ceb$e Fme ekeej nw TB Den&led efme meeesie kesJeueer mJeene2~~58~~
TB Cecees DejnbleeCeefceefle JeCee&veefhe eceeled~
SkeMe eeflehe$eb leg leefmceVesJe efveJesMeesled~~65~~3
DeLe&TB Cecees DejnbleeCeb es Dee" De#ej cegKe ceW mcejCe efkeS ngS Gme keceue kes Dee"eW he$eeW hej ece
mes Ske Ske De#ej kee mLeeheve kej Oeeve kejvee eeefnS~~65~~
eefo mee#eelmecegefivees pevceoeJeesemebeceeled~
leoe mcejeefocev$eme eeeerveb JeCe&mehlekeced~~85~~4
DeLe&ns cegves, eefo let mebmeejhe Deefive kes leere mebece (mebeesie) mes Gsiehe ngDee nw DeLee&led ogKeer ngDee
nw lees Deeefo ceb$e pees hebevecemkeej ceb$e nw, Gmekes henues meele De#ejeW kee Oeeve kej~ Jes meele De#ej Cecees
DejnbleeCeb es nQ~~85~~
efveecemeej ceWDeefjnble hee" Deeee nw~
IeCeIeeFkeccejefnee kesJeueCeeCeeFhejceiegCemeefnee~
eesefeme DeefomeDepegee Deefjnblee Sefjmee neWefle~~71~~5
DeLe&pees IeveIeeefle keceeX mes jefnle, kesJeue%eeveeefo hejce iegCeeW mes meefnle Deewj eeQleerme DeefleMeeeW mes ege nQ,
Ssmes DenleosJe nesles nQ~
efveecemeej ceW DeeFefjee hee" Deeee nw
hebeeeejmeceiiee hebef ebeof eobelf eohheefCeueCee~
Oeerje iegCeiebYeerje DeeFefjee Sefjmee neWefle6~~73~~
DeLe&pees heeBe Deeeej mes heefjhetCe& nQ, heebe Fefveheer neLeer kes ohe& kee oueve kejves Jeeues nQ, Oeerj nQ, iegCeeW
mes iebYeerj nQ, Ssmes Deeeee& nesles nQ~
(9) cetueeeej ceWDejnbleeCeb Deewj DeeFefje hee" Deeee nw~
keeTCe Ceceeskekeejb DejnbleeCeb lensJe efmeeCeb~
DeeFefje GJepPeeS ueesieefcce e meJJemeentCeb~~502~~7
ieeLeeLe&Den&vleeW kees, efmeeW kees, DeeeeeeX kees, GheeOeeeeW kees Deewj ueeske ceW meJe& meeOegDeeW kees vecemkeej
kejkes ceQ DeeJeMeke DeefOekeej kentBiee~
Denle Meyo keer JeglheefeDeefjnbefle Ceceeskekeejb Deefjne hetpee megecee ueesS~
jpenblee Deefjnbefle e Dejnblee lesCe Gebos~~505~~
ieeLeeLe&vecemkeej kes eesie nQ, ueeske ceW Gece osJeeW eje hetpee kes eesie nQ, DeeJejCe kee Deewj ceesnveere
1-2-3-4. %eeveeCe&Je he=. 312~ 5. efveecemeej eeYe=le he=. 166 Mueeske 71~ 6. efveecemeej he=. 169 ieeLee 73~ 7. cetueeeej hetJee&Oe&
he=. 384 mes 386~
(13)
Me$eg kee nveve kejves Jeeues nQ, FmeefueS Jes Denle kens peeles nQ~
vecemkeej kee heueDejnble Ceceeskekeejb YeeJesCe e pees kejsefo heeoceoer~
mees meJJeogkeKeceeskeKeb heeJeefo DeefejsCe keeuesCe~~506~~
ieeLeeLe&pees eelveMeerue YeeJe mes Den&vle kees vecemkeej kejlee nw, Jen Deefle MeerIe ner meYeer ogKeeW mes
gkeeje hee ueslee nw~
Fmeer ekeej DeeFefjeeCeb Je DeeeefjeeCeb Ssmes oes hee" Yeer efceueles nQ~ eLee
Deeeee& heo kee DeLe&
meoe DeeeejefJeCnt meoe Deeeefjeb ejes~
DeeeejceeeejJeblees DeeeefjDees lesCe Geos~~509~~
ieeLeeLe&meoe Deeeej Jesee nQ, meoe Deeeej kee DeeejCe kejles nQ Deewj DeeeejeW kee DeeejCe kejeles nQ
FmeefueS Deeeee& kenueeles nQ~
pecne hebeefJeneeejb Deeejblees heYeemeefo~
DeeeefjeeefCe osmeblees DeeeefjDees lesCe Jegeos~~510~~
ieeLeeLe&efpeme keejCe Jes heeBe ekeej kes DeeeejeW kee mJeeb DeeejCe kejles ngS MeesefYele nesles nQ Deewj Deheves
Deeeefjle DeeeejeW kees efoKeueeles nQ Fmeer keejCe mes Jes Deeeee& kenueeles nQ~
DeeFefje Ceceeskekeejb YeeJesCe e pees kejsefo heeoceoer~
mees meJJeogkeKeceeskeKeb heeJeefo DeefejsCe keeuesCe~~1
DeLee&led pees YeJepeerJe YeeJe mes Skeeeefee neskej DeeeeeeX kees vecemkeej kejlee nw Jen MeerIe ner meJe&ogKeeW mes
cege nes peelee nw
cebieuecev$e Ceceeskeej-Ske Devegefevleve2FmeceW Cecees DeefjnbleeCeb SJeb Cecees DeeFefjeeCeb hee"
Deeee nw~
Cecees DeefjnbleeCeb-Cecees-vecemkeej~ kesYe? Den&odYe Meeeefo-ke=leeb hetpeeb efmeefieefleb een&vlemlesYe~ Dejervedjeies<eeoerved Ivevleerefle Deefjnvleej lesYeesefjnvle=Ye, ve jesnefvle-veeslheevles oiOekece&yeerpelJeeled-hegve mebmeejs ve
peeevles Flenvle lesYeesnodYees vecees vecemkeejesmleg~ Fme JeeKee mes keneR DenbleeCeb Yeer ceevee nw~
Deefjnvveepees nveve (mee) YeeJeee heefjeehleevevleeleg<emJehe meved Fvefveefce&leeceefleMeeJeleeR hetpeecen&leerefle
Den&ved~ Ieeefle#eepecevevle-%eeveeefo-eleg<eb efJeYetleeeb emeesefle Jeen&ved~3
DeLee&led-Cecees DeefjnbleeCeb~ Fme heo ceW DeefjnbleeW kees vecemkeej efkeee ieee nw~ Deefj-Me$egDeeW kes veeMe kejves mes
Deefjnble en meb%ee eehle nesleer nw~ vejke, efleee, kegceeveg<e Deewj esle Fve heee&eeW ceW efveJeeme kejves mes nesves Jeeues
mecemle ogKeeW keer eeefhle kee efveefcee keejCe nesves mes ceesn kees Deefj-Me$eg kene ieee nw~
1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 388efhheCe ceW en ieeLee efueKeer nw~ en ieeLee heueve keer eefle ceW DeefOeke nw~ 2. cebieueceb$e Ceceeskeej Ske
Devegefevleve he=. 38~ 3. Decejkeerefle& efJejefele veececeeuee kee Yee<e he=. 58-59~
(14)
efpeveeiece jnme
(11) cetueejeOevee (YeieJeleer DeejeOevee) ceW Dejnble hee" nw

Dejnbefle Ceceeskekeejb Deefjne hetpee megecee ueesS~
jpenblee Deefjnbefle Dejnblee lesCe Gebos1~~505~~
(12) meeceeefeke Yee<e (eer eYeeeveeee&ke=le erkee meefnle)
FmeceW Cecees DejnbleeCeb Cecees DeeFefjeeCeb hee" nw~2
Cecees DeefjnbleeCeb hee" Yeer nw~3
DeveeeefveOevekeeueeJe=eeveeb DejnbleeCeefceleeefo-DejnbleeCeb Den&leeced~4
Fve GjCeeW mes ceneceb$e kees DeveeefoefveOeve efme efkeee nw~
(13) ieesccemeej (peerJekeeC[) ceW
DeefjneCeb efmeeCeb DeeFefjeeCeb GJepPeeeCe meentCeb~
CeceeefCe
Ceececebieuecegefb
JeerejeSefnb~~13~~5
DeLe&Den&vle, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg kes veeceeW kees veececebieue kenles nQ~
efleueeseheCCeefe ceW
DejneCeb efmeeCeb DeeFefje GJepPeeeFmeentCeb~
CeeceeFb
Ceececebieuecegefb
JeerejeSefnb~~19~~6
Jeerlejeie YeieJeeve ves Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg, Fvekes veeceeW kees veececebieue kene nw~
(14) eJeevemeej ceW
eer kegvokegvomJeeceer ves eJeevemeej ebLe ceW DejnbbleeCeb heo efueKee nw
eqkeee DejnbleeCeb efmeeCeb len Cecees ieCenjeCeb~
DepPeeJeeJeiieeCeb meentCeb esJe meJJesefmeb~~4~~7
DejnbleeCeb efmeeCeb len Cecees ieCenjeCeb DepPeeJeeJeiieeCeb meentCeb esJe
Den&eflmeieCeOejesheeOeeemeeOegYeMewJe~
DeLe&ceQ evLekelee& Meevle YeeJe pees Jeerlejeie eeefj$e Gmekees mJeerkeej kejlee ntB~ keee kejkes ? Dejnble pees
Devevle eleg<e meefnle peerJevcege efpeveJej nQ, Gvekees henues kene ngDee oes lejn kee vecemkeej kejkes Deewj Gmeer
ekeej efmeeW kees, DeeeeeeX kees, GheeOeeeeW kes mecetn kees Deewj Fmeer lejn meye meeOegDeeW kees vecemkeej kejkes~~4~~
leelhee&DeefYeeee ener nw efke DeefjnbleeCeb, DejnbleeCeb oesveeW hee" eceeCeerke nQ, efkemeer Yeer ebLe ceW hee"
yeouevee veneR eeefnS~
B:C: B:C
1. cetueejeOevee (YeieJeleer DeejeOevee) Mueeske 505~ 2-3-4. meeceeefeke Yee<ehe=. 13, 86, 94~ 5. ieesccemeej peerJekeeC[
(peerJeleJeeoerefhekee erkee) he=. 13~ 6. efleueeseheCCeefe-eLece DeefOekeej he=.-3 ieeLee 19~~ 7. eJeevemeej he=. 3, 5~
eeeefj cebieue ceW hee" Yeso
(15)
(2) eeeefj cebieue ceW hee" Yeso

(1) eeeerve hee"
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees
ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb
heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~1.
(2) eeeefj ueesieesecee hee"
eeeefjcebieueb-Dejnblecebieueb, efmecebieueb, meengcebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesieesecee-Dejnble ueesieesecee, efme ueesieesecee, meeng ueesieesecee, kesJeefueheCCeees Oeccees
ueesieesecee~
eeeefjmejCeb heJJeppeeefce-DejnblemejCeb heJJeppeeefce, efmemejCeb heJJeppeeefce, meengmejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~2
(3) eeeefj cebieue ceW meent hee"
eeeefjceueb-Dejnble ceueb, efme ceueb, meent ceueb, kesJeefueheCCeees Oeccees ceueb~
eeeefj ueesiegecee-Dejnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees
ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Dejnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~3
(4) Jele&ceeve ceW mebMeesefOele veee hee"4
eeeefjcebieueb-Dejnblee cebieueb, efmee cebieueb, meent cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Dejnblee ueesiegecee, efmee ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees
ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Dejnbles mejCeb heJJeppeeefce, efmes mejCeb heJJeppeeefce, meent mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeeb Oecceb mejCeb heJJeppeeefce~
Jele&ceeve ceW efJeYeefe ueieekej eeeefjcebieue hee"-veee hee" he{e pee jne nw~ pees efke efJeeejCeere nw~ en hee"
ueieYeie 40 Je<eeX mes Deheveer efoiecyej pewve hejcheje ceW Deeee nw~ en mebMeesefOele hee" veneR he{vee eeefnS~
eeeefjcebieue hee" kees Yeer evLeeW ceW DeveeefoefveOeve ceevee nw~ osefKees eceeCe
1. efeee keueehe-he=. 89, 144 (Jeerj meb. 2462 ceW ekeeefMele)~ 2. eefle<"emeejesej he=. 81~ 3. meeceeefeke Yee<e he=. 13 (eer
eYeeebeeee& eje osJeJebovee (keer mebmke=le ceW en hee" nw~)~ 4. eceCeeee&he=. 10, 16, 37, 49~
(16)
efpeveeiece jnme
(1) eefle<"emeejesej ceW

Cecees DejnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~ eeeefjcebieuebDejnblecebieueb, efmecebieueb, meengcebieueb kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesieesecee-Dejnbleueesieesecee, efmeueesieesecee,
meengueesieesecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesieesecee~ eeeefjmejCeb heJJeppeeefce-Dejnble mejCeb heJJeppeeefce, efmemejCeb
heJJeppeeefce, meengmejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce eQ mJeene~ Deveeefoefmeceb$e1
eefle<"emeejesej en Jeerj meb. 2443 ceW hee nw~ FmeceW efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" nw~ meeng ceW ng mJe
nw~ ueesieesecee hee" nw~
(2) eefle<"emeej meben (nmleefueefKele) ceW (eer Jemegveefvo Deeeee& efJejefele)
TB Cecees DejnbleeCeb~ Cecees efmeeCeb~ Cecees DeeFefjeeCeb~ Cecees GJepPeeeeCeb~ Cecees ueeses meJJemeentCeb~ eeeefj
cebieueb~ Dejnblecebieueb~ efmecebieueb~ meeTcebieueb~ kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefjueesieesecee~ Dejnbleueesieesecee~
efmeueesieesecee~ meeTueesieesecee~ kesJeefueheCCeees Oeccees ueesieesecee~ eeeefjmejCeb heJJeppeeefce~ DejnblemejCeb heJJeppeeefce~
efmemejCeb heJJeppeeefce~ meeTmejCeb heJJeppeeefce~ kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~ eQ Meebefleb keg mJeene~
Deveeefoefmeceb$e2~
FmeceW Yeer efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" nw~ meeng ceW ng mJe nw~ ueesieesecee hee" nw~
(3) eefle<"ehee" ceW(Deeeee& eer JemegefJebog-Dehejveece peemesveeeee& eje jefele) eefle<"ehee" pees
efke Jeerj meb. 2452 ceW ekeeefMele nw~ GmeceW Yeer eeeerve hee" nw~ meeng ceW ng mJe nw~ ueesieesegcee hee" nw~ FmeceW Yeer
eeeefjcebieue kes hee" kes Deble ceW Deveeefo efme ceb$e efueKee nw~3
(4) eefle<"eefleuekeen Jeerj meb. 2451 ceW meesueehegj mes ekeeefMele nw FmeceW Yeer efyevee efJeYeefe kee
eeeerve hee" nw~ meeng ceW ng mJe nw~ ueesiegecee hee" nw~4
(5) %eeveeCe&JeFme eeeerve ebLe ceW Yeer efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" nw~ en efJeece mecJeled 1963 mes
ueskej keF& mebmkejCeeW ceW efJe. meb. 2054 leke ceW ekeeefMele nw~ FmeceW meeng ceW ng meJe&$e mJe nw~ ueesiegecee hee"
nw~5
%eeveeCe&Je ceW eeeefjcebieue kes yeejs ceW Ske Mueeske ceW efueKee nw
ceue MejCeeseceheo efvekegjcyeb emleg mebeceer mcejefle~
DeefJekeueceskeeeefOeee me eeheJeie&efeeb eeefle~~57~~6
DeLe&pees mebeceer cegefve Skeee yegef mes cebieue, MejCe, Gece Fve heoeW kes mecetn kee mcejCe kejlee nw Jen
cees#eue#ceer kee Deeee kejlee nw~ Jen cebieuekeejke Gece heoeW kee mecetn eeeefjcebieue hee" nw~
meYeer eeeerve ebLeeW ceW efyevee efJeYeefe kee ner hee" nw hegve en mebMeesefOele hee" keeeW he{e peelee nw ? keee es
hetJe& kes Deeeee& JeekejCe kes %eelee veneR Les ? Fve DeeeeeeX keer ke=efle ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je mebMeesOeve keneB
leke Gefele nw ?
1. eefle<"emeejesej DeOeee-3 he=. 81~ 2. eefle<"emeej meben-he=. 5~ 3. eefleehee" he=. 81~ 4. eefleeefleueke he=. 40~
5-6. %eeveeCe&Jehe=. 309, 308~
(17)
ceQves heb. megcesjebo efoJeekej, heb. heVeeueeue meeefnleeeee&, ees. ceesleerueeue kees"ejer, heuve Deeefo Deveske efJeeveeW
mes eee& keer Leer~ es efJeeve Yeer eeeerve hee" kes meceLe&ke Les~ Ske yeej heb. heVeeueeue peer meesveer JeeJej JeeueeW ves kene
Lee efke efpeleves Yeer eeeerve eb$e nQ Je eeeerve nmleefueefKele ebLe nQ, meYeer ceW efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" ner efceuelee
nw Dele es ner eceeCeerke nQ~ en efJeYeefe meefnle DeJee&eerve hee" MJesleecyej hejcheje mes Deeee nw Ssmee heb. hevveeueeue
peer meeefnleeeee& ves kene Lee~ pees Yeer nes, nceW Deewj Deehekees eeeerve hee" ner he{vee eeefnS~ meYeer hegmlekeeW ceW eeeerve
hee" ner heevee eeefnS Je ceevevee eeefnS~ veee heefjJeefOe&le hee" veneR he{vee eeefnS~
yeejn YeeJevee
-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
(2) DeMejCe YeeJevee

ngeuf ue yeeeefue ne nguuese heefjeefue vejUgJe YeJe keeveveoefuue~
keefueieU keeCesveg keeueve le[seueg YeeJes Yee peerJeveoefuue~~
leeefeees lebosees yebOegJees yeUieJees esuue ecevee keweefuue~
keeegJegoeWos eer efpevejepeve mcejCeseg meblele MejefCeefuue~~2~~
Fme leerve ueeskeheer Jeve ceW pewmes JeeIe nefjCe kees heke[ ues lees Gmekeer oe{ kes veeres ieS ngS Gme nefjCe
kees keesF& Yeer MejCe veneR nw~ Gmeer ekeej ns peerJe! ce=leg kes mecee legcnejer j#ee kejves Jeeuee Yeuee keewve yeueJeeve
nw ? ceelee-efhelee, yevOeg, jepee Deewj Fv es meYeer lees ecejepe kes cegKe kee eeme yeve jns nQ hegve: es legcnejer keee
j#ee kejWies ? neB, Fme peiele ceW j#eke Jes ner nQ efke efpevneWves ecejepe kees peerle efueee nw FmeefueS ce=leg kes
efJepeslee Ssmes osJeeefOeosJe efpevesvosJe keer ner MejCe uesJees~
(3) mebmeej YeeJevee

cetpeieoefue efejefceLee ceeesies efmeuegkegle efleiegleefueeflensveg~
Dee efpeveosJeve keeCeos Yeceseefue keeueJevebleJe keUsefonsveg~~
F& peieoefue yeefj og:KeJeouueos Meeele Meevleeg efyeefeuuee~
Yepe YeJeelceves YeJenjosJeves ng meeJegieUg ceefvleuuee~~
Fme leerve peiele ceW efejkeeue mes efceLeelJe Deewj ceeeeeej mes en peerJe YeceCe kej jne nw~ eer efpevesvosJe
kes Oece& kees veneR eehle kej ner Fmeves Deveblekeeue efyelee efoee nw~ Fme peiele ceW kesJeue og:Ke ner og:Ke nw, Meeele
Meebefle veneR nw~ FmeefueS ns YeJepeerJe! legce YeJe mes jefnle Ssmes efpevesvosJe kee Deeee uesJees efke efpememes hegve:
legcnW Fme mebmeej ceW pevce-cejCe ner ve kejvee he[s~
Fme ekeej mebmeej YeeJevee kes yeej-yeej efebleJeve kejves mes mebmeej mes Yee GlheVe neslee nw leye cees#e eeefhle
kes Gheee ceWs eJe=efe nesleer nw~
(18)
ieeLeeSB ee met$e DeheefjJele&veere nQ
efpeveeiece jnme
(3) ieeLeeSB ee met$e DeheefjJele&veere nQ

keesF&-keesF& ieeLeeSB eer ieewlece mJeeceer Deeefo ceneved ieCeOej osJe Je DeeeeeeX kes cegKekeceue mes efveie&le nQ Gvekeer
efJeYeefe Deeefo kee mebMeesOeve veneR kejvee eeefnes~ pewmes efke
Oeccees cebieue cegefkekeb Deefnbmee mebpecees leJees~
osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees~~
en eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes efveie&le ieeLeemet$e Deepe yeouekej Ssmee kej jns nQ efkeosJee efJe leb
Cecebmmebefle1 en Devegefele nw keeeWefke erkeekeej eereYeeebeeee& leke en ieeLee Ssmeer ner eueer Dee jner Leer GvneWves
Fmekeer erkee Fme ekeej keer nw eLee
FoeveeR Oecee&oerveeb ceueieeueveeefonslegleee hejcecebieuelJeb eheeVeen~ Oeccees Fleeefo~ Oece& Geue#eCe~
cebieueb~ ceueb heeheb ieeueeefle efJeOJebmeeefle Jee cebieueced~ cebieb Jee hejcemegKeb ueeleeoe Fefle cebieueced~ Gefkekeb~
Glke=<cevegheeefjleb hejceced~ ve kesJeueb Oece& SJe cebieueceefhe leg Deefnbmee mebpecees leJees Deefnbmee mebecemlehee~
ve kesJeueb ceueieeuevenslegjsJeeeceefhe leg hetpeeefonslegjefhe~ ele osJee efJe lemme heCecebefle pemme Oecces meee ceCees osJee
Deefhe leme eCecebefle eme Oecex meoe ceve~~2
Ssmes ner heeef#eke Deewj De<ceer kes eefleeceCe ceW oC[ke met$eeW kee Ssmee ece nw~ en oC[kemet$e
eer ieewlecemJeeceer eje efJejefele nQ~ FvnW yeoue osvee Devegefele nw~ Fve oC[ke met$eeW kee ece erkeekeejeW leke Fmeer
ekeej jne nw Deewj Ssmes ner ece jKekej GvneWves erkee keer nw~ eLee3
CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg meCCeemeg, eGmeg heeSmeg, oesmeg De-mebefkeuesme-heefjCeecesmeg, leermeg DehhemeLemebekf euesmeheefjCeecesmeg, efceeCeeCe-efceeobmeCe-efceeeefjesmeg, eGmeg GJemeiiesmeg, hebemeg eefjesmeg, meg peerJeefCekeeSmeg,
meg DeeJeemeSmeg, meemeg YeSmeg, Demeg megermeg, omemeg meceCeOeccesmeg, omemeg OeccepPeeCesmeg, omemeg cegb[smeg, yeejmesmeg
mebpecesmeg, yeeJeermeeS hejermensmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg, heCeJeermeeS efkeefjeemeg, Deejmemeeruemenmmesmeg, eGjemeerefoiegCemeemenmmesmeg, cetueiegCesmeg, GejiegCesmeg, Deefceeefcce DeFkekecees Jeefokekeccees DeFeejes DeCeeeejes DeeYeesiees DeCeeYeesiees
pees leb heef[kekeceeefce ceS heef[kekebleb, lemme ces mecceecejCeb meceeefncejCeb hebef[ecejCeb JeerefjecejCeb ogkeKekeKeDees
keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheeer nesG cepPeb~
heeevegJeeo (ieefCeveer %eeveceleer)
veJe yeeee& ieghleer eG meb%ee eej efn DeeeJe keejCe nQ~
oes Deele&jew mebkeuesMe YeeJe $ee DeeMemlemebkeuesMe kenW~~
efceLee De%eeve efceLeeoMe&ve efceLee eefj$e eG Ghemeiee&~
eeefj$e heeBe n peerJekeee n DeeJeMeke efkeefjee Gee~~
Yee meele Dee" Meger oMe efJeOe nQ eceCe Oece& oMe Oece& Oeeve~
oMe cegb[ve yeejn mebece yeeFme heefj<en YeeJevee yeerme heebe~~
1. eceCeeee&-he=. 164~ 2. eefleeceCe ebLe$eeer-he=. 80~ 3. cegefveeee& he=. 170-171~
(19)
heeerme efeee De"jn npeej nQ Meerue Je iegCe eewjeefme ueeKe~

De"yeerme cetueiegCe yeng GejiegCe Fve meyeceW keervee efJeIeele~~
Fve Dee" efoveeW ceW De<efce ceW Deefleece Jeefleece Deefleeej De~
pees Deveeeej DeeYeesie DeveeYeesie Gve meyekee eefleeceCe keb~~
eefleeceCe megkejles ngS cesje mecekelJecejCe Je meceeefOecejCe~
nes hebef[lecejCe Je JeerjcejCe efpememes veefnb nesJes hegve cejCe~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee nesJes cece yeesefOeueeYe nesJes~~
nes megieefleieceve Je meceeefOecejCe cece efpeveiegCemebheefle nesJes~~
eefleeceCe ebLe$eeer ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& ves Yeer ener ece efueee nw1
CeJemeg Fleeefo~ CeJemeg yebYeesjiegeermeg~~ veJeekeejemeg yeeee&iegefhle<eg~ keLeb hegvemleemeeb veJeekeejlesefle
esled, Geles-eflee&*dceveg<eosJem$eerCeeb eleskeb ceveesJeevekeeewjmesJeveb veJeefJeOeb yeeee~ DeLeJee m$eermeeceeveme
ceveesJeevekeeew ke=lekeeefjleevegceleefJeMes<ewjmesJeveb veJeefJeOeb yeeee~ leme e ieghleees j#eCeeefve heeueveeefve veJeekeejeefCe
YeJebleerefle veJe yeeee&ieghlee~ eGmeg meCCeemeg~~ eleme=<eg meb%eemJeenejYeecewLegveheefjenue#eCeemeg~~ eGmeg
heeSmeg~~ eleg<eg& elees<eg kece&yebOekeejCes<eg efceLeeoMe&veeefJejefleke<eeeeesieue#eCes<eg~ eceeome hebeceme lelkeejCeme
meeJeelkeLeb elJeej eleee Fefle veeMebkeveereb, lemeefJejleeJebleYee&Jeeled~~ oesmeg DemebefkeuesmeheefjCeecesmeg~~ eesjele&jewue#eCemebMues<e-heefjCeeceees~~ eflemeg DehhemelLemebefkeuesmeheefjCeecesmeg~~
ef$e<eg ceeeeefceLeeefveoevemJehes<JeeMemles<eg heeheesheepe&venslegYetles<eg mebkeuesMeheefjCeeces<eg~~ efceCeeCeefceobmeCeefceeefjesmeg~~ efceLee%eeveefceLeeoMe&veefceLeeeeefj$es<eg~ DeLeJee efceLeeoMe&ve-%eeveeeefj$eeCesJe
mebkeuesMeheefjCeecee, mebefkeue<elceveecesJe leleeogYee&Jeeled~~ eGmeg GJemeiiesmeg~~ eleg<et&hemeiex<eg osJeceveg<eeflee&ieesleveke=leeshemeie&ue#eCes<eg~~ hebemeg eefjesmeg~~ meeceeefekesoeshemLeeheveeheefjnejefJeMegefmet#cemeebhejeeeLeeKeeleue#eCes<eg~~
meg DeeJeemeSmeg~~ eeiesJe JeeKeelehes<eg~~ meemeg YeSmeg~~ FnhejueeseeeCeb DeiegefecejCeb e JeseCee
kemme~~ Yeeefcelesleuue#eCeueef#eles<eg~~ Demeg megermeg~~ ceveesJeekekeeeYew#esee&metlmeiex Meeveemeves efJevees
e eles Megef Megde<kecegoeleb~~ FlesJeb heemeg~~ omemeg meceCeOeccesmeg~~ oMeekeejs<eg eceCeOecex<eg~
eceCeeveeb cegveerveeb Oecee& eceCeOecee&mles<etece-#eceeceeo&Jeepe&JemeleMeewe-mebecelehemleeieeefkebeveyeeee&ue#eCes<eg~~
omemeg OeccepPeeCesm eg~~ oMeekeejs<eg Oece&Oeeves<JeheeeefJeeeesheeeefJeeeefJeheekeefJeeeefJejeieefJeeeueeskeefJeeeYeJeefJeeepeerJeefJeeee%eeefJeeemebmLeeveefJeeemebmeejefJeeeue#eCes<eg~ efJeeees efn hejer#ee~
mevceeiee&efvceLee<ees, otjcesJeeheslee Fefle eEeleveceheeeefJeee:~ DeLeJee efceLeeoMe&ve%eeveeeefj$esYees, peerJeme keLeceheee
meeefoefleeEeleveceheeeefJeee~~1~~ GheeeefJeeees oMe&veceesnesoeeefokeejCeJeMeeppeerJee meceioMe&veeefoYe heje*dcegKee
Fefle efebleveb~~2~~ kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb Je#es$ekeeue YeJeYeeJeeleeb heueevegYeJeveb eefle eefCeOeeveb efJeheekeefJeee~~3~~
mebmeejosnefJe<ees<eg ogKensleglJeeefvelelJeeEeleveb efJejeieefJeee~~4~~ TOJee&OeesceOeueeskeefJeYeeiesveeveeeefveOeveeefomJehesCe
Jee ueeskemJeheeEeleveb ueeskeefJeee:~~5~~ elegie&efleveejkeeflee&*dceeveg<eosJeefvekeeeYeJeeEeleveb YeJeefJeee~~6~~ mebefle
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 186 mes 194 leke~
(20)
efpeveeiece jnme
peerJee GheeesiemJeYeeJee DeveeefoefveOevee cegeslejhee Fleeefo peerJemJeheeEeleveb peerJeefJeee:~~7~~ meJe&%eeieceb

eceeCeerke=leeleblehejes#eeLee&JeOeejCecee%eeefJeee~ meJe&%e%eeleeLe&meceLe&veb Jee nslegmeeceLee&led~~8~~ DeOeesceOeesOJe&ueeskeme
MejeJeJeece=obieeeekeejefebleveb mebmLeeveefJeee~~9~b mJeesheeekece&efJeheekeJeMeeoelcevees YeJeeblejeJeeefhle mebmeej~ leefebleveb
mebmeejefJeee~~10~~ omemeg cegb[smeg~~ cegb[veb efvejesOeveb cegb[~ me oMeekeejes YeJeeflehebe efJe Fbefoecegb[e Jeefecegb[e
nlLeheeeleCegcegb[e~ ceCecegb[sCe e meefnee omecegb[e JeefCCeoe mecees~~ Fefle Jeeveeled~~ yeejmesmeg mebpecesmeg~~
eoMeekeejes efn mebece <e[defJeOe Fbefemebece <e[defJeOe eeefCemebeceesefle~ le$eWefemebece <e[defJeOe, hebeeveeefcebefeeCeeb
<e<"me e ceveme mebeceveelmJeefJe<ees ieleecesles<eeb efveeb$eCeeled~ eeefCemebecee <e[defJeOe hebeeveeb mLeeJejeCeeb $emeeveeb
eeefJejeOeveeled~~ yeeJeermeeS hejermensmeg~~ eefJebMeeflemebKes<eg hejer<ens<eg~ kece&#eeeLeb es heefj<eebles les hejer<ene
#eg e f l heheemeeMeer l ees < Ceob M eceMekeveeiveejef l em$eer eee& e f v e<eeeMeeeees M eJeOeeeeveeueeYejes i ele= C emheMe& c euemelkeejhegjmkeeje%ee%eeveeoMe&veue#eCee~ les<eg~~ heCeJeermeeS YeeJeveemeg~~ hebeefJebMeeflemebKeemeg YeeJeveemeg~
eleeveeb mLewee&Le efn YeeJeble Fefle YeeJevee hebeefJebMeefle~ leLeeefn-efnmb eeefJejefleelemLewee&Le leeJee*dceveesieghleeree&oeveefve#esheCemeefceleeueesefkeleheeveYeespeveeefve hebe, leLeeve=leefJejefleele-mLewee&Le eesOeueesYeYeerlJenemeeleeKeeveevevegJeerefeYee<eCeb
e hebe, mleseefJejefleelemLewee&Le MetveeieejefJeceesefeleeJeemehejeshejesOeekejCeYew#eMegefmeOecee&efJemebJeeoe hebe,
Deyeeee&efJejefleelemLewee&Le m$eerjeiekeLeeeJeCelevceveesnjebieefvejer#eCe-hetJe&jleevegmcejCeJe=<es<jmemJeMejerjmebmkeejleeiee
hebe, heefjenefJejeflemLewee&Le cevees%eecevees%eWefeefJe<eejeies<eJepe&veeefve hebesefle~~ heCeJeermeeS efkeefjeemeg~~
hebeeEJeMeeflemebKeemeg efeeemeg~ efeeble Fefle efeee MegYeeMegYekecee&oevensleJees Jeeheeje hebeefJebMeefle~ leLeeefn
ew l eieg eJeevehet p eeef o ue#eCee meceke l JeJeef O e& v eer ef eee~ Deveos J eleemleJeveeef o hee ef c eLeelJens l eg k ee
kece&eJe=efeefce&LeelJeefeee~ ieceveeieceveeefoeJele&veb keeeeefoefYe eeesieefeee (eeeesefiekeer efeee) mebeleme meleesefJejefleb
eleeefYecegKeb meceeoeveefeee~ F&ee&heLeefveefceee F&ee&heLeefeee~ Slee hebe efeee~~ eesOeeJesMeeleeoese<f ekeer efeee~ eog<me
meleesYegece keeefekeer efeee~ efnbmeeshekejCeeoeveeoeefOekejefCekeer efeee~ ogKeeslheefeleb$elJeelheeefjleeefhekeer efeee~
DeeegeEjefeyeueeeCeeveeb efJeeesiekejCeeleeCeeefleheeeflekeer efeee~ Slee hebe efeee~~ jeieeeRke=lelJeeleceeefovees
jceCeereheeueeskeveeefYeeeees oMe&veefeee~ eceeoJeMeelme<JemeesleveevegyebOe mheMe&veefeee~ DehetJee&efOekejCeeslheeoveeleeleefekeer efeee~ m$eerheMeg<eb{mebheeefleosMeWlece&ueeslmeie&kejCeb mecebleevegheeleefeee~ Deece=<e<-Yetceew
keeeeefoefve#esheesveeYeesieefeee~ Slee hebe efeee~~ eeb hejsCe efveJe&lee efeeeb mJeeb kejesefle mee mJenmleeoeveefeee~
heeheeoeveeefoeJe=ef eefJeMes<eeYeveg%eeveb efvemeie&ef eee~ hejeeefjlemeeJeeeefoekeeMeveb efJeoejCeefeee~ eLeeeecee%eeceeJeMekeeefo<eg
eeefj$eceesnesoeelkelegc& eMekevegJeleesveLeeeheCeeoe%eeJeeheeefokeer efeee~ Mee"eeuemeeYeeb eJeeveesheefo<efJeefOekele&Jeleeveeojesveekeeb#eefeee~ Slee hebeefeee~~ soveYesoveefJeMemeveeefoefeeehejlJecevesve eejbYes efeeceeCes en<e& eejbYeefeee~
heefjeneefJeveeMeeLe& heeefjeeefnkeer efeee~ %eeveoMe&veeefo<eg efveke=efleJeevee ceeeeefeee~ Deveb efceLeeoMe&veefeeekejCekeejCeeefJe<b
eMebmeeefoefYe&{eefle eLee meeOeg kejes<eerefle mee efceLeeoMe&veefeee~ mebeceIeeeflekeceexoeJeMeeoefveJe=efejeleeKeeveefeee~
lee Slee hebeefJebMeefleefeee~~ Ded"ejmemeeruemenmmesmeg, eGjemeerefoiegCemeomenmmesmeg~~
De<eoMeMeeruemeneeefCe elegjMeerefleiegCeMelemeneeefCe ue#ee hejceeieces eefleheeefolemJehee~ les<eg~~ cetueiegCesmeg~~
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 186 mes 194 leke~ 4. eceCeeee&he=. 201202~
(21)
hebeceneelehebemeefceeflehebeWefeefvejesOeeefoue#eCes<Je<eefJebMeeflemebKes<eg~~ GejiegCesmeg~~ Je=#ecetueeleeheveeeveskeekeejs<Jesles<eg~~ eekeeefleheeefolemJehes<eg veJeyeeee&ieghleeefo<etejiegCeheeles<eg e keefeoefleeceeefooes<e Dee<efcekeeeveg<"eves

peelemleb eefleeceeleerefle mebyebOe~ efkebue#eCeeseceefleeceeefoefjefle esled, GelesDeefleecees ceevemeMegefneefveJe&efleecees
ees efJe<eeeefYeuee<e~ leLeeefleeej kejCeeuemelJeb Yebiees eveeeej Fn eleeveeb~~1~~ DeLeJee~~ Deefokekecees~~
kegleefeod-JeemebieeefeemebkeuesMeeeieceeseeveg<"evekeeueeoefOekekeeueDeeJeMekeeefoefeeekejCeceefleece:~
Jeefokekecees~~ efJeieleesefleecees eefmceVemeew Jeefleecees efJe<eeJeemebieeefoveeieceeseefeeekeeueeervekeeues efeeekejCeb~~
DeFeejes~~ DeeJeMekeeefoefeeekejCeeuemelJeb~~ DeCeeeejes~~ elemeefceleeoerveeceveeejCeb KeC[veb Jee~~
DeeYeesiees~~ keeheesleuesMeeJeMeelhetpeecenJeeefYeuee<esCeeefleekeeveg<"evekejCeb~~ DeCeeYeesiees~~ ueppeeefoJeMeeuueeskeeveeceekeeveg<"evekejCeb~ Deeceefleeceeefooes<ees veJeyeeeee&efoieghleeefoieesej keJe peele FleenDeefceeefcn
Fleeefo~~ De<ceece<efoveeJeefVes keeues YeJecee<efcekeveceveg<"eveb~ leefmceved~~ heefkeKeeefcn~~ he#es YeJeb heeef#ekeceveg<"eveb~
leefmceved~~ eeGcceeefmeeefcn~~ eleg<eg& ceemes<eg YeJeb eelegcee&efmekeceveg<"eveb~ leefmceved~ meebJeefjeefcn~~
mebJelmejs YeJeb meebJelmeefjkeceveg<"eveb~ leefmceved~ SleefmceVee<efcekeeeveg<"eves <e[eJeMekeeefoieesejesefle-eceeefoeex oes<ees
peelemleb eefleeceecegeeueeseveeejsCe efvejekejesefce~~ ceS heef[kekebleb~~ Deefleeceeefoot<eCeb ceee eefleeebleb MeesefOeleb
eoe YeJeefle leoe~~ mecceecejCeb~~ mecekelJeegemeeheefjleemecekelJeme cejCeb~~ nesG cepPeb~~ YeJeleg
f ecejCeb~~ YeeeleeKeeveWeif eveerheeoesheeevecejCeYesoelede$f eefJeOeb hebe[f lecejCeb cece YeJeleg~~ Jeerejf ecejCeb~~
cece~~ hebe[
Jeere&ege-meeukeeryeme cejCeb cece YeJeleg~~ ogkeKekeKeDees~~ ogKeeveeb eelegie&eflekeeveeb #eees efJeveeMe~
keccekeKeDees~~ kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb #ee eueees YeJeleg~~ yeesefnueenes~~ yeesOes jlve$eeme ueeYees cece
YeJeleg~~ megieFieceCeb~~ MeesYeveeeeb ieleew cees#eieleew ieceveb cece YeJeleg~~ efpeCeiegCemebheefe~~ efpeveme
e#eerCeeMes<ekece&Cees YeieJelees iegCee Deveble%eeveeoe~ les<eeb mebeeefhlece&ce YeJeleg~~
eVees kewefeoefhe emeVeJeevewefve&Mes<eMegefeob~ JeeKeeleb eJejb eefleeceCemeodebLe$eeb Oeerceleeb~~
leesve ekeerke=leb YeJenjb MeyoeLe&lees efvece&ueb~me eerceeefVeefKeueeshekeejefvejlees peereeleYeWogefpe&ve~~
veJe ekeej yeeee& iegefhle ceW, eej meb%eeDeeW ceW kece&yebOe kes keejCe eej efceLeelJeeefo eleeeW ceW oes
Deee&jewmebkeuesMeheefjCeeceeW ceW ceeee efceLee efveoevehe leerve DeeMece heefjCeeceeW ceW eej GhemeieeX ceW heeBe meeceeefeke
eeefj$eeW ceW, n peerJe efvekeeeeW ceW, n DeeJeMekeeW ceW, meele YeeeW ceW, Dee" MegefeeW ceW veJe yeeee& iegefhleeeW ceW, oMe
eceCe OeceeX ceW, oMe Oece&OeeveeW ceW, oMe cegb[eW ceW, yeejn mebeceeW ceW, yeeFme heefj<eneW ceW, heeerme YeeJeveeDeeW ceW, heeerme
efeeeDeeW ceW, De"ejn npeej MeerueeW ceW, eewjemeer ueeKe iegCeeW ceW, cetueiegCeeW ceW Deewj Gej iegCeeW ceW Fleeefo efJeefOe efve<esOe
mJehe eleeeejeW ceW Deeefceke, heeef#eke, eelegcee&efmeke Deewj meebJelmeefjke DevegeveeW ceW Deefleece, Jeefleece, Deefleeej,
Deveeeej, DeeYeesie Deewj DeveeYeesie es pees oes<e ngDee nw, Gmekee eefleeceCe-efvejekejCe kejlee ntB~ cesjs oes<e otj efkees
Gmekees cesje mecekelJecejCe, meceeefOecejCe, hebef[lecejCe, Jeere&cejCe, og:Ke#ee, kece&#ee, yeesefOeueeYe, megieefleieceve
Deewj efpevesviegCeeW keer eeefhle nes~1
1. eefleeefleeceCe, he=. 96~
(22)
efpeveeiece jnme
Deye eceCeeee& hegmleke ceW heefjJeefle&le hee" osefKeS

oesmeg De--mebefkeuesme-heefjCeecesmeg, leermeg Dehhe-melLemebefkeuesme-heefjCeecesmeg, efceeCeeCe-efceeobmeCeefceeeefjesmeg, eGmeg GJemeiiesmeg, eGmeg meCCeemeg, eGmeg heeSmeg, hebemeg eefjesmeg, meg peerJeefCekeeSmeg, meg
DeeJeemeSmeg, meemeg YeSmeg, Ded"meg ceSmeg, Ded"meg megermeg, CeJemeg yebYeesj-iegeermeg, omemeg meceCe-Oeccesmeg, omemeg
OeccepPeeCesmeg, omemeg ceb[smeg, omeefJensmeg, Yeefemeg, yeejmesmeg mebpecesmeg, yeeJeermeeS hejermensmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg,
heCeJeermeeS efkeefjeemeg, Ded"ejn-meerue-menmmesmeg, eGjemeerefo-iegCe-mee-menmmesmeg, cetueiegCesmeg, GejiegCesmeg
Ded"efceeefcce Deefokekecees, Jeefokekecees, DeFeejes, DeCeeeejes, DeeYeesiees, DeCeeYeesiees pees peeoes leb heef[kekeceeefce~ lemme
ceS heef[kekebleb, ces meccee-cejCeb, hebef[e-cejCeb, Jeerefje-cejCeb, ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieFieceCeb, meceeefn-cejCeb, efpeCeiegCe-mebheefe nesog cepPeb~1
eneB leelhee& ener nw efke heefjJeefle&le hee" veneR he{vee eeefnS~
B:C: B:C
yeejn YeeJevee
(12) Oece& YeeJevee

Oece&Jes efmeefjeog Oece&Jes iegefjeog efvepepeerJeveoe ke=efleesuuee~
cece&Jeveefjeueg megjle efevleeceefCeefeokeeJegog meceefveuuee~~
Deef[ieef[eelceies meeleefueJe iegieUg meblele Meeefvleeefue~
kegef[ kegef[ Oecee&ce=leJeveg cejseos kes[efo efleiegle Yeebefleeefue~~
Fme peerJeve ceW Oece& ner eer nw Deewj Oece& ner es nw, en Oece& ner keuheJe=#e nw, efebleeceefCe nw, Fmekes meceeve
Deewj keg Yeer veneR nw~ ns Deelceved! legce eefo melele Meebefle eenles nes lees meJe& Yeebefle kees es[kej Fme Oece&heer
Dece=le kee heeve kejes, heeve kejes, ener Depej Decej heo kees osves Jeeuee nw~
en Oece& mebmeej ceW meJe& ceveesjLe kees hetCe& kej Deveske DeYegoeeW kees eoeve kejlee nw hegve: meJe& keceeX kee
veeMe kej cees#emegKe osves Jeeuee nw~ Oece& kes efyevee Fme peiele ceW keg Yeer meej veneR nw, Ssmee yeej-yeej Yeeles jnves
mes en Oece& Deelcee kees hejceelcee yevee oslee nw~
1. eceCeeee& he=. 201202~
ieeLeeDeeW ceW hee" Yeso
(23)
(4) ieeLeeDeeW ceW hee" Yeso

meceemeej ebLe ceW keneR-keneR ieeLee ceW hee" Yeso-Devlej nesves mes erkeekeej DeeeeeeX ves oesveeW hee" jKekej oesveeW kes
DeLe& kej efoS nQ~ efkemeer Ske hee" kees eceeCe Deewj otmejs kees DeeceeCe veneR ceevee nw~ GoenjCe ceW osefKeS
eer Dece=leebmetefj keer erkee ceW ieeLee en nw(1) Jebefoeg meJJeefmes OegJeceeueceCeesJeceb ieFb hees~
Jeeseefce meceeheeng[efceCecees megekesJeueerYeefCeeb1~~1~~
DevJeeeLe&-ceQ (OegJeeb Deeueeb Devegheceeb ieefleb eehleeved) OegJe, Deeue Deewj Deveghece ieefle kees eehle ngS (meJe&efmeeved
JebefolJee) meJe&efmeeW keer Jebovee kejkes (Denes) ns YeJeeW! (eglekesJeefueYeefCeleb) eglekesJeefueeeW kes eje keefLele (Fob
meceeeeYe=leb Je#eeefce) Fme meceemeej veeceke eeYe=le ebLe kees kentBiee~~1~~
eer peemesveeeee& keer erkee ceW ieeLee en nwJebefoeg meJJeefmes, OegJececeueceCeesJeceb ieefob hees~
Jeeseefce meceeheeng[efceCecees megokesJeueer YeefCeob~~
DevJeeeLe&-(OegJececeueceCeesJeceb ieefob hees) OegJe, Deceue-kece&ceue jefnle Deewj Deveghece ieefle kees eehle (meJJeefmes
Jebefoeg) meJe& efmeeW keer Jebovee kejkes (Denes) ns YeJeeW! (megokesJeueerYeefCeogb) egle kesJeefueeeW eje keefLele (mecee heeng[efceCeb
Jeeseefce) Fme mecee eeYe=le veeceke ebLe kees kentBiee~
leelhee&Je=efe:-Jebefoeg Fleeefo heoKeb[veehesCe JeeKeeveb efeeles~ Jebefoeg efveeeveesve mJeefmceVesJeejeOeejeOekeYeeJehesCe efveefJe&keuhemeceeefOeue#eCesve YeeJevecemkeejsCe, JeJenejsCe leg Jeeveelceke-JevecemkeejsCe Jebeof lJee~ keeved~ meJJeefmes
mJeelceesheueefyOeefmeefue#eCemeJe&efmeeved~ efkebefJeefMeeved~ hees eehleeved~ keeb ? ieefob efmeieefleb efmeheefjCeefleb~ keLebYetleeb~ OegJeb
bkeeslkeerCe&%eeekewkemJeYeeJelJesve OeJg eeceefJeveejeb~ Deceueb YeeJekece&Jekece&-veeskece&ceuejefnlelJesve MegmJeYeeJemeefnlelJesve
e efvece&ueeb~ DeLeJee Deeueb Fefle hee"eblejs Je#es$eeefohebeekeejmebmeejYeceCe-jefnlelJesve mJemJeheefveeuelJesve e
euevejefnleeceeueeb~
leelhee&Je=efe-Deye Jebefoeg Fleeefo heosohe mes JeeKeeve efkeee peelee nw~ efveeevee mes Deheves ceW ner DeejeOeDeejeOeke YeeJehe pees efveefJe&keuhe meceeefOe nw, Gme ue#eCehe YeeJe vecemkeej kes eje Deewj JeJenejvee mes Jeevehe Je
vecemkeej kes eje Jebovee kejkes~ efkevekeer Jebovee kejkes? mJeelcee keer GheueefyOehe pees efmeef nw Gme ue#eCe Jeeues meJe& efmeeW
keer Jebovee kejkes~ Jes efme kewmes nQ ? pees efmeieefle kees-efme DeJemLee kees eehle nes egkes nQ~ Jen efme ieefle kewmeer nw ? ebkeer
mes Gkesjs ngS kes meceeve %eeeke SkemJeYeeJehe mes Jen OegJe DeLee&led DeefJeveej nw~ YeeJekece&, Jekece& Deewj veeskece&he ceue
mes jefnle nesves mes leLee Meg mJeYeeJe mes meefnle nesves mes Jen Deceue-efvece&ue nw~ DeLeJee Deeueb Ssmee efYeVe hee" ceeveves hej
Je, #es$e, keeue, YeJe Deewj YeeJehe heeBe ekeej kes mebmeej kes YeceCe mes jefnle nesves mes Deewj mJemJehe ceW efveeue nesves mes Jen
ieefle eueve jefnle Deeue nw~ mebhetCe& GheceeDeeW mes jefnle nesves mes efvehece nw Deewj mJeYeeJe mes meefnle nesves mes Deveghece nw~ Ssmeer
efme DeJemLee kees pees eehle ngS nQ~
efJeMes<e-eneB eer peemesveeeee& ves henues mJeeb kees eehle ieeLee kes Devegmeej Deceue heo kee DeLe& efkeee nw~ hegve:
Gvekes meeceves Yeer hee"eblej Lee Dele: hee"eblejs kenkej Deeue heo kee Yeer DeLe& kej efoee nw~ Ssmes ner hetjs meceemeej ceW Deveske
ieeLeeDeeW ceW oesveeW DeeeeeeX keer erkee ceW hee" Yeso nQ~ GvnW oesveeW erkee meefnle %eevepeesefle efnvoer erkee pees cesjs eje keer ieF&
nw, GmeceW osKevee eeefnS~
1. meceemeej, hetJee&Oe&, he=. 8 mes 14~ ieeLee1 eer peemesveeeee& keer erkee kes DebMe~
(24)
hetJee&eeeeX eje efueefKele ebLe eceeCe nQ
efpeveeiece jnme
(5) hetJee&eeeeX eje efueefKele evLe eceeCe nQ

Deeiece ceW peneb oes cele Deees nQ Jeneb erkeekeejeW ves oesveeW kees eceeCe ceeveves kees kene nw efkevleg Ske mLeeve hej
mJeeb OeJeuee erkeekeej eer Jeerjmesveeeee& ves kene nw efke ieesocees SlLe hegseJJees ieewlecemJeeceer mes hetvee eeefnes
etBefke Jes ceve:hee&e%eeve kes Oeejer, mehle $e+efeeW mes meceefvJele YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej Les Je
mee#eeled eYeg kes meceJemejCe ceW 30 Je<e& leke jns Les~ eoMeebie kees Debleceg&ntle& ceW ebefLele kejves Jeeues Les~
Deepe Jele&ceeve ceW GvneRW keer JeeCeer mJehe heeef#eke, owJeefmeke Deeefo eefleeceCe met$eeW ceW heefjJele&ve, mebMeesOeve
kejles nges osKee pee jne nw en lees Ske ceneve DeeMee& kee efJe<ee nw~
hetJee&eeeeX keer heeheYeerlee

ebLeeW kees he{eles mecee efJeeved kes cegKe mes DeLeJee GheosMe kejles mecee Jeee kes cegKe mes hetJee&eeeeX kes eefle
ee kee efvePe&j eJeeefnle nes peevee eeefnS~ pewmes efke Deeeee& efJeeevebefo, Deeeee& Jeerjmesve Deewj Deeeee& Jemegvebefo Deeefo
kes MeyoeW ceW efoKelee nw~ eLeemeecelecevleme iegCeme mJeheefveheCeeLe&cen&vcegKeesoid eleeLe& ieCeOejosJeeefLeleMeyomevoYe eJeenheleeeefveOeveleeceeheVeceMes<eoes<eJeefleefjelJeeokeuecegejmet$eb heg<heovleYeejke: eenDeye heg<heoble Yeejke Debeflece iegCemLeeve kes eefleheeove nsleg, DeLe&he mes Denle hejceser kes cegKe mes efvekeues
nges, ieCeOej osJe kes eje ietBLes iees Meyo jevee Jeeues, eJeenhe mes keYeer Yeer veeMe kees veneR eehle nessves Jeeues Deewj
mechetCe& oes<eeW mes jefnle nesves mes efveoex<e Deeies kes met$e kenles nQ~1
eneB eer JeerjmesvemJeeceer kees eer heg<heoble Deeeee& kes eefle efkeleveer ee nw Deewj Gvekes JeeveeW kees Jes mee#eeled
YeieJeeve keer JeeCeerhe ner ceeve jns nQ~ en mhe efoKe jne nw~ Deeies Deewj osefKeesveehee<e&mevlelesefJe&so:, efJeieleoes<eeJejCeen&odJeeKeeleeLe&mee<e&me elegjceueyegeefleMeeeshesleefveoex<eieCeYe=oJeOeeefjleme %eeveefJe%eevemecheVeiegheJe&ecesCeeeelemeeefJeveeekeleveJeeeJeeekeYeeJeme
efJeieleoes<eeJejCeefve<eeflehe#emelemJeYeeJeheg<eJeeKeelelJesve eeheceevemeesheuecYeeled~ DeeceeCeefceoeveervleve
Deeiece:, Deejeleereheg<eJeeKeeleeLe&lJeeefoefle esVe, Ssobegieerve%eeveefJe%eevemecheVeleee eehleeeceeCewjeeeezJee&KeeleeLe&lJeeled~ keLeb emLeeveeb meleJeeefolJeefceefle esVe, eLeeegleJeeKeeleCeeb leoefJejesOeeled~
eceeCeerYetleiegheJe&ecesCeeeeleeseceLe& Fefle keLeceJemeerele Fefle esVe, efJe<ees meJe&$eeefJemebJeeoeled,
DeefJe<eesheefJemebJeeefoveeieceYeeiesvewkelJes meefle megevf eefeleemecYeJeodyeeOekeeceeCelJeele, Ssob egieerve%eeveefJe%eevemecheVeYetemeeceeeeee&CeecegheosMeee leoJeieles:~2
nceejs eneB Dee<e&hejbheje kee efJeso Yeer veneR nw keeeWefke efpemekee oes<e-DeeJejCe jefnle Dejnble osJe ves
DeLe&he mes JeeKeeve efkeee nw efpemekees eej %eeveOeejer, efveoex<e ieCeOej osJe ves OeejCe efkeee nw, pees %eeve-efJe%eeve
mecheVe ieg hejcheje mes euee Dee jne nw, efpemekee henues kee Jeee-Jeeeke YeeJe DeYeer leke ve veneR ngDee nw Deewj pees oes<eeJejCe
1. OeJeuee heg. 1, he=.193~ 2. OeJeuee heg. 1] he=. 197, 198~
(25)
mes leLee efve<eeflehe#e melemJeYeeJe Jeeues heg<e kes eje JeeKeele nesves mes ee kes eesie nw Ssms es Deeiece keer Deepe Yeer GheueefyOe
nes jner nw~
Mebkee-DeeOegefveke Deeiece DeeceeCe nw keeeWefke DeJee&eerve heg<eeW ves Fmekee DeLe& efkeee nw ?
meceeOeeve-Ssmee kenvee "erke veneR, keeeWefke %eeve-efJe%eeve mes meefnle nesves mes eceeCelee kees eehle Fme egie kes
DeeeeeeX eje Fmekes DeLe& kee JeeKeeve efkeee ieee nw Fmeefuees DeeOegefveke Deeiece Yeer eceeCe nw~
Mebkee-emLe meleJeeoer kewmes nes mekeles nQ ?
meceeOeeve-Ssmee veneR nw, keeeWekf e egle kes Devegmeej JeeKeelee DeeeeeeX kees eceeCe ceeveves ceW keesF& efJejesOe veneR nw~
Mebkee-Deeiece kee en DeLe& eeceeefCeke ieg hejcheje kes ece mes Deeee nw en kewmes efveee efkeee peees ?
meceeOeeve-veneR, keeeWekf e....%eeve-efJe%eeve mes ege Fme egie kes Deveske DeeeeeeX kes GheosMe mes Gmekeer eceeCelee
peeveveer eeefnS~...... Deewj Yeer oseKf eeske<eee eeYe=lekeej henues Dee" ke<eee kee #ee, heers meesuen eke=efle kee #ee ceeveles nQ efkevleg melkece&eeYe=lekeej
(<edKeb[eiecekeej) henues meesuen kee veeMe ceevekej Dee" ke<eee kee veeMe ceeveles nQ~ Fme hej eee& eueer efke oesveeW
ceW mes keesF& Ske ner Jeekee met$ehe eceeCeerke nesvee eeefnS~ Fme hej Deeeee& Jeerjmesve oesveeW Deeiece kees met$e ken jns
nQ~ Jes ken jns nQ efkeeflelLeej-keefnelLeeCeb ieCenjosJe-kee-iebLejeCeeCeb yeejnbieeCeb DeeFefje-hejbhejeS efCejblejceeieeeCeb
pegie-meneJesCe yegermeg Deesnbleermeg YeeeCeeYeeJesCe hegCees Deesnefe DeeieeeCeb hegCees meg-yegerCeb Keeb
oCe eflelLe-JeessoYeSCe Jeppe-Yeerefn efieefnolLesefn DeeFefjSefn heeslLeSmeg e[eefJeeeCeb DemegeeCeefJejesneoes~ peefo SJeb, lees SeeCeb efhe JeeCeeCeb leoJeeJeeeoes megeeCeb heeJeefo efe es ? YeJeog oesCnb cepPes
Skekemme megeeCeb, Ce oesCnb efhe, hejeshhej-efJejesneoes~ Gmmegeb efuenblee DeeFefjee keLeb Jeppe-YeerCees Fefo
es ? Ce Sme oesmees, oesCnb cebpPes SkekemmesJe mebiens keerjceeCes JeppeYeereb efheefo efe ? oesCnb efhe mebienb
kejWleeCeceeFefjeeCeb Jeppe-YeereeefJeCeemeeoes~1
efpevekee DeLe&he mes leerLekejeW ves eefleheeove efkeee nw Deewj ieCeOejosJe ves efpevekeer ebLe jevee keer Ssmes eoMeebie
Deeeee& hejcheje mes efvejblej eues Dee jns nQ~ hejvleg keeue kes eYeeJe mes Gejesej yege
f kes #eerCe nesves hej Deewj Gve DebieeW kes
OeejCe kejves Jeeues eesie hee$e kes DeYeeJe ceW Jes Gejesej #eerCe nesles ngS Dee jns nQ~ Fmeefuees efpeve DeeeeeeX ves Deeies es
yege
f Jeeues heg<eeW kee DeYeeJe osKee pees Delevle heeheYeer Les Deewj efpevnesvW es ieg hejcheje mes egleeLe& enCe efkeee Lee
Gve DeeeeeeX ves leerLe& efJeso kes Yee mes Gme mecee DeJeefMe jns ngS Debie mebyebOeer DeLe& kees heeseLf eeeW ceW
efueefheye efkeee, DeleSJe GveceW Demet$ehevee veneR Dee mekelee~
Mebkee-eefo Ssmee nw lees Fve oesveeW ner JeeveeW kees eoMeebie kee DeJeeJe nesves mes met$ehevee eehle nes peeesiee ?
meceeOeeve-oesveeW ceW keesF& Ske ner met$e nes mekelee nw, oesveeW veneR, keeeWefke oesveeW ceW hejmhej efJejesOe nw~
Mebkee-hegve: Glmet$e efueKeves Jeeues Deeeee& heeheYeer kewmes nes mekeles nQ ?
meceeOeeve-en keesF& oes<e veneR nw, keeeWefke oesveeW ekeej kes JeeveeW ceW mes efkemeer Ske ner kes Jeeve meben
1. OeJeuee heg.1, he=. 222, 223~
(26)
efpeveeiece jnme
kejves hej heeheYeerlee efvekeue peeleer nw efkevleg oesveeW ekeej kes JeeveeW kee meben kejves Jeeues DeeeeeeX kes heeheYeerlee ve
veneR nesleer nw DeLee&led yeveer jnleer nw~
hegve: eMve neslee nw efke-oesCn JeeCeeCeb cepPes keb JeeCeb meeefceefo es ? kesJeueer megokesJeueer Jee
peeCeeefo Ce DeCCees lene efCeCCeeeYeeJeeoes~ JeceeCe-keeueeFefjSefn JeppeYeerefn oesCnb efhe mebienes keeeJJees
DeCCene JeppeYeere-efJeCeemeeoes efe~1
Mebkee-oesveeW ekeej kes JeeveeW ceW mes efkemeer Jeeve kees mele ceevee peees ?
meceeOeeve-Fme yeele kees kesJeueer ee eglekesJeueer peeveles nQ, otmeje keesF& veneR peevelee~ keeeWefke, Fme mecee
Gmekee efveCe&e veneR nes mekelee nw Fmeefuees heeheYeer Jele&ceeve kes DeeeeeeX kees oesveeW kee ner meben kejvee eeefnes
DeveLee heeheYeerlee kee efJeveeMe nes peeesiee~
Ssmes ner Deve$e Yeer oes cele Dee peeves hej eMveesejceeuee eueleer nw~ hegve: efMe<e kenlee nw efkeoesCnb mebienb kejWlees mebmeeefceeFer neseof efe, leCCe, megegef cesJe DeeflLe efe menblemme mebons YeeJeeoes~2
Mebkee-oesveeW JeeveeW kee meben kejves Jeeuee mebMee efceLeeef nes peeesiee ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke meben kejves Jeeues kes en met$e keefLele ner nw Fme ekeej kee eeve heeee peelee
nw, DeleSJe Gmekes mebosn veneR nes mekelee nw~
Deeies efMe<e eMve kejlee nw efkekeLecee<e&me eeceeCeefceefle eslmJeeYeeJeelele#emesJe~3
eMve-Dee<e& kees eceeCe kewmes ceevee peees ?
Gej-pewmes ele#e mJeYeeJele: eceeCe nw Jewmes ner Dee<e& Yeer mJeYeeJele: eceeCe nww~
Deeeee& Jeerjmesve mJeeceer lees mhe kenles nQ efke-Deeiecees efn Ceece kesJeueCeeCehegmmeoes.....~Deeiece
kesJeue%eevehetJe&ke GlheVe ngDee nw, Dele: Deeiece ceW Devegceeve kee eeesie veneR nes mekelee~
peneB keneR Yeer oes cele kes Deeves hej Mebkee G"er nw JeneR hej OeJeueekeej ves Ssmee meceeOeeve efoee nw~ eLeeleoes lesefn megesefn Sosefmeb megeeCeb efJejesnes nesefo efe YeefCeos peefo SJeb lees GJeosmeb ueCe Fob megeb Fob
eemegeefceefo DeeieceefCeGCee YeCebleg~ Ce e Decns SlLe Jeesegb mecelLee, DeueesJeosmeeeoes~4
en met$e nw, en met$e veneR nw Ssmee DeeieceefvehegCepeve ken mekeles nQ efkevleg nce eneB kenves kes efuees meceLe&
veneR nQ, keeeWefke nceW Jewmee GheosMe eehle veneR nw~
Fmemes DeefOeke Deewj heeheYeerlee keee nesieer, keefnes ? peyeefke Jeerjmesve mJeeceer OeJeuee, peeOeJeuee erkeekelee& Yeer
Deheves kees DeeieceefvehegCe veneR ceeveles nQ~
Deeies Deewj osefKeesyeeojefJeieesoheefoefoDeheefoefoeCeceslLe meges JeCehheefomeCCeeefkeCCe efCeefe ieesocees SlLe hegseJJees~5
Mebkee-yeeoj efveieeso peerJeeW mes eefleefle-Deeefleefle peerJeeW kees eneB met$e ceW Jevemheefle meb%ee keeeW veneR oer ?
1. OeJeuee heg. 1, he=. 264~ 2. OeJeuee heg. 1, he=. 316~ 3. OeJeuee heg.6, he=.151~ 4. OeJeuee heg.7, he=. 507~ 5. OeJeuee heg. 7,
he=. 541~
(27)
meceeOeeve-ieesocees SlLe hegseJJees~ eneB ieewlecemJeeceer mes hetvee eeefnS~

ke<eeeeeYe=le ceW Yeer kene nw efkeCe e heceeCeb heceeCeblejceJeskeKeos, DeCeJelLeeJeeeroes~1
eceeCe kes efuees eceeCe veneR eeefnes Deewj Deeiece mJeeb eceeCe nw~
cetueeeej ceW osefJeeeW keer Deeeg kes yeejs ceW ieeLeeeW DeeF& nQb~ Gve oesveeW ceW Deblej nw~ eLeemeewOece& mJeie& ceW osefJeeeW keer Glke= Deeeg 5 heue, F&Meeve ceW 7, meevelkegceej ceW 9, ceensv ceW 11, yee ceW
13, yeeesej ceW 15, ueebleJe ceW 17, keeefhe ceW 19, Mege ceW 21, ceneMege ceW 23, Meleej ceW 25, meneej ceW 27,
Deevele ceW 34, eeCele ceW 41, DeejCe ceW 48 Deewj Deegle ceW 55 heue nw~
otmejer ieeLee ceW kenles nQ-meewOece&-F&Meeve ceW 5 heue, meevelkegceej egieue ceW 17, yeeegieue ceW 25,
ueebleJeegieue ceW 45, Megeegieue ceW 40, Meleejegieue ceW 45, Deeveleegieue ceW 50 Deewj DeejCe Deegle ceW 55 heue nw~
Fmekeer erkee ceW eer Jemegvebefo efmeebleeeJeleea Deeeee& kenles nQ......ew Deefhe GheosMeew eeeew met$eeesheosMeeled, eesce&Oes Skesve melesve YeefJeleJeb, vee$e mebons efceLeelJeb,
eon&leCeerleb lelmeleefceefle mebosneYeeJeeled~ emLewmleg efJeJeske: kele&g ve Mekeeleslees efceLeelJeYeeeosJe
eese&nCeefceefle~2
oesveeW ner GheosMe enCe kejvee eeefnes keeeWefke oesveeW ner met$e kes GheosMe nQ~ eeefhe en efveefele nw efke oesveeW
ceW mes keesF& Ske ner mele nesvee eeefnes~ Fme efJe<ee ceW mebMeeefceLeelJe Yeer veneR nw keeeWefke pees DenleosJe eje
eCeerle nw Jener mele nw Fme ekeej mes mebMee kee DeYeeJe nw keeeWefke emLeeW kees en efJeJeske kejvee Mekee veneR
nw Fmeefuees efceLeelJe kes Yee mes ner oesveeW kees enCe kejvee eeefnes~
leJeeLe&MueeskeJeeefle&ke ceW eer efJeeevebefo cenesoe leJeeLe&met$e kees Deehlecetueke efme kej jns nQmebeoeeeJeJesoeefJejesOeeoOegvee ve=Ceeced~
meodiees$eeegheosMees$e eeefeejle:~~6~~
eceeCeceeiece: met$eceehlecetuelJeefmeefle:~~3
mebeoee-hejcheje kes JeJeso kee DeefJejesOe nesves mes en met$e Deeiece eceeCe nw keeeWefke en Deehlecetueke
efme nw~ pewmes-Deepekeue ceveg<eeW kes meodiees$e (keeMehe Deeeefo) Deeefo kee GheosMe eJeenhe mes heeee peelee nw~
Gmeer ekeej mes efJeeej kejves mes en met$ehe Deeiece hetCe&leee eceeCeYetle ner nw~
ke<eeeeeYe=le ebLe kes eefle ee osefKeesmJeeb peeOeJeueekeej emlegle ebLe kes ieeLee met$eeW Deewj etefCe&met$eeW kees efkeme ee Deewj Yeefe mes osKeles nQ, en
GvneR kes MeyoeW ceW osefKees~ Ske mLeeve hej efMe<e kes eje en Mebkee efkees peeves hej efke en kewmes peevee ? Fmekes Gej
ceW eer Jeerjmesveeeee& kenles nQSocneoes efJeGueefieefjcelLeelLeJeceeCeefoJeeejeoes efJeefCeiieefcee ieesoce-ueesnppe-pebJegmeeefceeeefo
DeeFefjehejbhejeS DeeiebletCe iegCenjeFefjeb heeefJee ieeneme-JesCe heefjCeefcee DeppecebKegCeeienlLeerefnlees
1. peeOeJeuee heg.1, he=.334~ 2. cetueeeej, heee&hleefOekeej iee.79, 80~ 3. leJeeLe&MueeskeJeeefle&ke cetue, he=.8~
(28)
efpeveeiece jnme
peefeJemencegnCeefee egefCCemegeeeejsCe heefjCeoefoJJepPegefCeefkejCeeoes CeJJeos~1 (peeOe.Dee.he$e 313)

efJehegueeeue kes efMeKej hej efJejepeceeve JeOe&ceeve efoJeekej mes eie neskej ieewlece, ueesneeee& Deewj pecyetmJeeceer
Deeefo keer Deeeee& hejcheje mes Deekej Deewj iegCeOejeeee& kees eehle neskej ieeLee mJehe mes heefjCele nes hegve: Deee&ceb#eg
Deewj veeienmleer kes eje eefleJe=<eYe kees eehle neskej Deewj Gvekes cegKekeceue mes etefCe&met$e kes Deekeej mes heefjCele
efoJeOJeefvehe efkejCe mes peeveles nQ~
Fme GjCe mes en mhe nes peelee nw efke ke<eeeeeYe=le ebLe mee#eeled YeieJeeve keer efoJeOJeefve legue nw Ssmee erkeekeej
kee keLeve nw~ otmejer yeele en nw efke Deeeee& hejcheje keer cenee hej hetCe& ekeeMe efoKe jne nw~ iegCeOejeeee& ves Deeeee&
hejcheje mes %eeve heeee Deewj ieeLeehe mes heefjCele efkeee~ hegve: Deeeee& hejcheje mes ner Deee&ceb#eg Deewj veeienmleer cegevf e kees
Gmekee %eeve efceuee~ Deveblej Gvekes ejCe meeefveOe ceW %eeve eehlekej eefleJe=<eYe ves eteCf e&met$eeW keer jevee keer nw~
peeOeJeueekeej ves lees Fve kemeeeheeng[ keer ieeLeeDeeW kees DeCeblelLeieyYeeDees Deveble DeLe& ieefYe&le kene nw~
peneB Deeiece ceW pees cele Dee peeles nQ lees oesveeW kee Yeer eeve kejvee meceioMe&ve nw~ oseKf eS ieesccemeej peerJekeeC[ ceWveejkeeflee&ivejmegjieleglheVepeerJeme leJeeLecekeeues-eLecemecees eLeemebKeb eesOeceeeeceeveueesYeke<eeeeCeecegoe: meeefoefle efveeceJeeveb ke<eeeeeYe=leefleereefmeevleJeeKeelege&efleJe=<eYeeeee&me
DeefYeeeeceeefeleeseced~ Jee-DeLeJee cenekece&eke=efleeeYe=leeLeceefmeevlekeleg&: Yetleyeueeeee&me
DeefYeeeesCeeefveecees %eeleJe:~ eeiegeefveeceb efJevee eLeemebYeJeb ke<eeeesoeesmleerleLe&:~ Deefhe Meyo: mecegeeeLe&:,
lele: keejCeeogYeemebeoeeesefhe Demceekeb mebMeeeefOe{ SJeeefmle SkelejeJeOeejCes MeefejefnlelJeeled Deefmceved
Yejle#es$es kesJeefueeeYeeJeeled Deejeleereeeeee&Ceecesleled efmeevleekele=Y& ees %eeveeefleMeeJeJeeYeeJeeled~ eeefhe
efJeosns ielJee leerLe&kejeefomeefVeOeew kemeefeoeeee&me mekeueegleeLex<eg mebMeeefJeheee&meeveOeJemeeeJeJesovs e
Jemlegevf eCe&ees YeJesled leoe efmeevleekele=e& Jf eeefleheefemleLewJeemleerelf e leles#eeJeeved ke: eOeerle~~288~~2
vejkeieefle, efleeeieefle, ceveg<eieefle Deewj osJeieefle ceW GlheVe ngS peerJe kes pevce uesves kes eLece mecee ceW ece mes
eesOe, ceeee, ceeve Deewj ueesYe ke<eee kee Goe neslee nw, Fme efveece kee keLeve ke<eee eeYe=le veeceke efleere efmeevle
ebLe kes JeeKeelee Deeeee& eefleJe=<eYe kes DeefYeeee kees ueskej efkeee nw~ DeLeJee cenekece& eke=efle eeYe=le veeceke eLece
efmeevle ebLe kes jeefelee Deeeee& Yetleyeueer kes DeefYeeee mes Deefveece peevevee~ DeLee&led hetJeexe efveece kes efyevee eLeeeesie
ke<eee kee Goe neslee nw~ Deefhe Meyo mecege kes efueS nw~ FmeefueS oesveeW ner DeeeeeeX kes DeefYeeee nceejs efueS
mevosnemheo nQ, oesveeW ceW mes efkemeer Ske kees ceeve kejves keer Meefe nceejs ceW veneR nw, keeeWekf e Fme Yejle#es$e ceW kesJeueer,
eglekesJeueer kee DeYeeJe nw leLee Deejeleere DeeeeeeX ceW oesveeW efmeevleeW kes jeefeleeDeeW mes DeefOeke %eeve veneR nw~ eeefhe efJeosn
ceW peekej leerLekej Deeefo kes efveke ceW keesF& Deeeee& mecemle egle kes DeLe& kes efJe<ee ceW mebMee, efJehee&e Deewj DeveOeJemeee
kees otj kejkes Jemleg kee efveCe&e kej mekeles nQ, leLeeefhe efmeevlee kes kelee&DeeW ceW pees efJeJeeo nw, Gmekes mebyebOe ceW ener
"erke nw Ssmee keewve yege
f Meerue eeve kejsiee~ Dele: oesveeW celeeW kee keLeve efkeee nw~~288~~
Fve ekejCeeW kees osKekej ebLeeW kee DeLe& eefleheeefole kejles mecee DeLeJee eJeeve kejles mecee Fmeer ekeej mes
hetJee&eeeeX kes eefle DeemLee Jee kejles ngS Deheves Deewj megveves JeeueeW kes mecekelJe kees { kejvee eeefnS~
1. kemeeeheeng[mege emleeJevee mes he=.11~ 2. ieesccemeej peerJekeeC[, %eeveheer" mes ekeeefMele he=. 480~
eer ieCeOejJeuee ceb$e
(29)
(6) eer ieCeOejJeuee ceb$e

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
ieCeOejJeuee ceb$e heeef#eke eefleeceCe-eefle eefleeceCe ceW eefleeceCe Yeefe ceW Deees nQ, Jes eer ieewlecemJeeceer
kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ es eneB De[leeueerme-48 nQb~ eefleeceCeevLe$eeer pees efke eer eYeeebeeee& eje
erkee evLe nw FmeceW erkee ceW 47 ner ceb$e nQ~ Fmekee keejCe mecePe ceW veneR Deeee~
Deeies <edKeC[eiece met$eevLe kes kelee& eer Yetleyeefue Deeeee& ves JesoveeKeC[ kes cebieueeejCe ceW Fve ceb$eeW kees
efueee nw pees efke Jele&ceeve ceW veJeceeR hegmleke kes he ceW cegefle nw Gmekeer erkee eer Jeerjmesveeeee& ves OeJeuee veece mes
keer nw~ FmeceW eJeeueerme-44 ceb$e nQ~~
eej1 DeeeeeeX eje jefele ieCeOejJeuee efJeOeeve mebmke=le ceW 48 ceb$eeW kes De[leeueerme DeIe& nQ SJeb Ske Deve
efJeeve -eer ceefceef[ cenesheeOeee eje jefele Ske efJeOeeve Deewj mebmke=le ceW ner nw, FmeceW Yeer 48 ceb$e ner nQ~
Yeeecejhee" $e+ef-ceb$e meefnle cegefle nw GmeceW Yeer 48 ceb$e ner nQ~
leelhee& en nw efke <edKeb[eiece evLe ceW pees 44 ner ceb$e nQ, nceW Je Deehekees ve lees Deve efkemeer evLeeW mes FmeceW
cetue ceW ceb$e ye{evee nw Deewj ve 48 ceb$eeW ceW mes eej ceb$e nevee ner nw~ eerieCeOejosJe, ieewlecemJeeceer Je Gvekeer jevee
kes DeeOeej mes pees 48 Je 44 ceb$e kee Deblej nw nceW oesveeW kees eceeCe ceevevee nw~
yeejn YeeJevee
(4) SkelJe YeeJevee

ngJe meeegJe meceeefo mebie[ Kebef[le yeJeJejejCCee~
yegefeuesefveos yeeUefue ieefUmeos cesuueves cejseos vees[CCee~~
yeJeog MegYeeMegYeeefpe&le kece&Jes eeefjiet ee peeslesefieuuee~
cejoefue mesefjo nefkekeieUvoefo mesJegoieuegJeefouuesuuee~~3~~
Fme mebmeej ceW en peerJe Dekesuee ner pevce ueslee nw Deewj Dekesuee ner cejlee nw~ Fmekes meeLe otmeje keesF&
veneR peelee nw Deewj ve Deelee ner nw~ ns YeeF&! en mheleee osKees, cee$e eleske peerJe kes meeLe Gmekes efkees ngS
MegYe-DeMegYe kece& ner meeLe peeles nQ yeekeer keesF& efkemeer kes meeLe veneR peelee nw~ pewmes jeef$e ceW Je=#e hej Deveske he#eer
Deekej Fkes nes peeles nQ Deewj eele: nesles ner Deve$e eues peeles nQ~
1. eerheevebefo Deeeee&, eer MegYeebeeee&, eermekeuekeerefle& Deeeee&, eer eYeeebeeee& Fve eej DeeeeeeX kes efJeOeeve nQ Je Ske efJeeve
GheeOeee kee nw~
(30)
efpeveeiece jnme
ieCeOejJeuee ceb$e ceW Devlej kes eceeCe

(efJeefYevve ebLeeW mes)
efeee keueehe mes1

1. Cecees efpeCeeCeb
2. Cecees DeesefnefpeCeeCeb
3. Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
4. Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
5. Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
6. Cecees keesyegerCeb
7. Cecees yeerpeyegerCeb
8. Cecees heeoeCegmeejerCeb
9. Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
10. Cecees meebyegeCeb
11. Cecees heeseyegeCeb
12. Cecees yeesefneyegeCeb
13. Cecees GpegceoerCeb
14. Cecees efJeGueceoerCeb
15. Cecees omehegJJeerCeb
16. Cecees eGomehegJJeerCeb
17. Cecees DebieceneefCeefceekegmeueeCeb
18. Cecees efJeGJJeFefheeeCeb
19. Cecees efJeppeenjeCeb
20. Cecees eejCeeCeb
21. Cecees heCCemeceCeeCeb
22. Cecees DeeieemeieeceerCeb
23. Cecees DeemeerefJemeeCeb
eefleeceCe ebLe$eeer2
Cecees efpeCeeCeb
Cecees DeesefnefpeCeeCeb
Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
Cecees keesyegerCeb
Cecees yeerpeyegerCeb
Cecees heeoeveg (Ceg) meejerCeb
Cecees mebefYeCCemeesoe-(o) jeCeb
Cecees meebyegeCeb
Cecees heeseyegeCeb
Cecees yeesefneyegeCeb
Cecees GpegceoerCeb
Cecees efJeGueceoerCeb
Cecees DeefYeCCeomehegJJeerCeb
Cecees eesmehegJJeerCeb
Cecees DebieceneefCeefceekegmeueeCeb
Cecees efJeGJJeFefheeeCeb
Cecees efJeppeenjeCeb
Cecees eejCeeCeb
Cecees heCCeemeceCeeCeb
Cecees DeeeemeieeceerCeb
Cecees DeemeerefJemeeCeb
<edKeb[eiece OeJeuee erkee3 hegmleke 9

Cecees efpeCeeCeb
Cecees keesyegerCeb
Cecees heeoeCegmeejerCeb
Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
0
0
0
Cecees GpegceoerCeb
Cecees omehegefJJeeeCeb
Cecees eesmehegefJJeeeCeb
Cecees DebieceneefCeefceekegmeueeCeb
Cecees efJeGJJeCeheeeCeb
Cecees eejCeeCeb
Cecees heCCemeceCeeCeb
Cecees DeeieemeieeceerCeb
1. efeeekeueehe-he=. 92-93 2. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 89 mes 95 leke~ * omehegJJeerCeefcelesleeJeevesJe hee"es Pee-eleew~ 3. <edKeC[eieceOeJeuee erkee hegmleke 9 he=. 2 mes 103 leke~ <edKeC[eiece hegmlekeeefve9, 10, 11, 12 efmeevleefevleeceefCe erkee he=. 561, 562~
(31)
ieCeOejJeuee hetpee ceW4

(eer MegYeeveeee& efJejefele)
ieCeOejJeuee hetpee 5
(eer heeveveeeee& efJejefele)
ieCeOejJeuee hetpee6
(eer eYeeeveeee& efJejefele)
1. Cecees efpeCeeCeb
2. Cecees DeesefnefpeCeeCeb
3. Cecees hejceesefnefpeCeeCeb
4. Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb
5. Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb
6. Cecees keesyegerCeb
7. Cecees yeerpeyegerCeb
8. Cecees heeoevegmeejerCeb
9. Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb
10. Cecees meebyegeCeb
11. Cecees heeseyegeCeb
12. Cecees yeesefneyegeCeb
13. Cecees GpegceoerCeb
14. Cecees efJeGueceoerCeb
15. Cecees omehegJJeerCeb
16. Cecees eGomehegJJeerCeb
17. Cecees Debieefveefcee
kegmeueeCeb
18. Cecees efJeGJJeFefheeeCeb
19. Cecees efJeppeenjeCeb
20. Cecees eejCeeCeb
21. Cecees heCCemeceCeeCeb
22. Cecees DeeieemeieeceerCeb
23. Cecees DeemeerefJemeeCeb
Cecees efpeCeeCeb
Cecees keesyegerCeb
Cecees meebyegeCeb
Cecees heeseyegeCeb
Cecees GpegceoerCeb
Cecees efYeCCeomehegJJeerCeb
Cecees eGomehegJJeerCeb
Cecees DebieceneefCeefcee
kegmeueeCeb
Cecees eejCeeCeb
Cecees DeeieemeieeefceCeb
Cecees heCCemeceCeeCeb
Cecees efpeCeeCeb
Cecees keesyegerCeb
Cecees meebyegeCeb
Cecees heeseyegeCeb
Cecees GpegceoerCeb
Cecees omehegJJeerCeb
Cecees eGomehegJJeerCeb
Cecees DebieceneefCeefcee
kegmeueeCeb
Cecees eejCeeCeb
Cecees heCnmeceCeeCeb
Cecees DeeieemeieeceerCeb
4. ieCeOejJeuee hetpee leLee leJeeLe&met$e hetpee (eer MeeefvleJeerj veiej, ceneJeerj peer (jepe. mes ekeeefMele) he=. 12 mes 22 leke~
5. eerieCeOejJeuee hetpeve meben (ekeeMeke-heb. eer ieguepeejerueeue eewOejer, Goehegj) he=. 10 mes 27 leke~ 6. eer ieCeOejJeuee hetpeve
meben he=. 57 mes 71 leke~
(32)
efeee keueehe mes
24. Cecees efoefefJemeeCeb
25. Cecees GiieleJeeCeb
26. Cecees efoeleJeeCeb
27. Cecees leeleJeeCeb
28. Cecees ceneleJeeCeb
29. Cecees IeesjleJeeCeb
30. Cecees IeesjiegCeeCeb
31. Cecees IeesjhejkekeceeCeb
32. Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
33. Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
34. Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
35. Cecees peuueesmeefnheeeCeb
36. Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
37. Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
38. Cecees ceCeyeueerCeb
39. Cecees JeefeyeueerCeb
40. Cecees keeeyeueerCeb
41. Cecees KeerjmeJeerCeb
42. Cecees meefhhemeJeerCeb
43. Cecees cengjmeJeerCeb
44. Cecees DeefceemeJeerCeb
45. Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
46. Cecees yeceeCeeCeb
47. Cecees efmeeeoCeeCeb
48. Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjJeceeCeyegefjmeerCees esefo~

eefleeceCe ebLe$eeer
Cecees efoefefJemeeCeb
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees IeesjleJeeCeb
Cecees IeesjiegCeeCeb
Cecees IeesjhejkekeceeCeb
Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
Cecees peuueesmeefnheeeCeb
Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
Cecees ceCeyeueerCeb
Cecees JeefeyeueerCeb
Cecees keeeyeueerCeb
Cecees KeerjmeJeerCeb
Cecees meefhhemeJeerCeb
Cecees cengjmeJeerCeb
Cecees DeefceemeJeerCeb
Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
0
Cecees efmeeeoCeeCeb
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjJeceeCeyegefjmeerCees esefo~
efpeveeiece jnme
<edKeb[eiece OeJeuee erkee hegmleke 9
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees efJeesmeefnheeeCeb
Cecees Dece[meJeerCeb
0
Cecees ueesS meJJeefmeeeoCeeCeb
Cecees JeceeCeyegefefjefmemme~
(33)
ieCeOejJeuee hetpee ceW

(eer MegYeeveeee& efJejefele)
ieCeOejJeuee hetpee
(eer heeveveeeee& efJejefele)
ieCeOejJeuee hetpee
(eer eYeeeveeee& efJejefele)
24. Cecees efoefefJemeeCeb

25. Cecees GiieleJeeCeb
26. Cecees efoeleJeeCeb
27. Cecees leeleJeeCeb
28. Cecees ceneleJeeCeb
29. Cecees IeesjleJeeCeb
30. Cecees IeesjiegCeeCeb
31. CeceesIeesjhejkekeceeCeb
32. Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb
33. Cecees DeeceesmeefnheeeCeb
34. Cecees KesuueesmeefnheeeCeb
35. Cecees peuueesmeefnheeeCeb
36. Cecees efJehheesmeefnheeeCeb
37. Cecees meJJeesmeefnheeeCeb
38. Cecees ceCeyeueerCeb
39. Cecees JeefeyeueerCeb
40. Cecees keeeyeueerCeb
41. Cecees KeerjmeJeerCeb
42. Cecees meefhhemeJeerCeb
43. Cecees cengjmeJeerCeb
44. Cecees DeefceemeJeerCeb
45. Cecees DekeKeerCeceneCemeeCeb
46. Cecees yeceeCeeCeb
47. Cecees efmeeeoCeeCeb
48. Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjyeceeCeyegefefjmeerCeb~
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees efKeuueesmeefnheeeCeb
Cecees yeceeCeeCeb
Cecees ueesS meJJeefmeeeCeeCeb
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjJeceeCeyegefefjmeerCeb~
Cecees GiieleJeeCeb
Cecees efoeleJeeCeb
Cecees leeleJeeCeb
Cecees ceneleJeeCeb
Cecees efmeeeoCeeCeb
Cecees yeceeCeeCeb
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerjJeceeCe yegefefjefmeCeb~
(34)
veJe heoeLe&
efpeveeiece jnme
(7) veJe heoeLe&

eer ieewlecemJeeceer efJejefele heeef#eke eefleeceCe ceW
mes DeefYeceo peerJeepeerJe-GJeuehegCCeheeJe-DeemeJemebJejefCeppej-yebOeceeskeKeceefnkegmeues~1~~
1. peerJe, 2. DepeerJe, 3. hegCe, 4. heehe, 5. DeeeJe, 6. mebJej, 7. efvepe&je, 8. yebOe Deewj 9. cees#e~ es ece nw~
ener ece <edKeC[eiece OeJeuee erkee hegmleke 13 ceW nw~
peerJeepeerJe- hegCCe-heeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppeje-yebOe-ceeskeKesefn~
CeJeefnb heelLesenf JeefoefjeceCCeb Ce efkeb efhe DeeflLe, DeCegJeuebYeeoes~~2
DeLee&led peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yevOe Deewj cees#e Fve veew heoeLeeX kes efmeJee Deve keg
Yeer veneR nw, keeeWefke Fvekes efmeJee Deve keesF& heoeLe& GheueyOe veneR neslee~
ener ece meceemeej evLe ceW nw
(15 pe.) YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppej yebOees ceeskeKees e mecceeb~~13 De.~~3
DeLe&YetleeLe& mes peeves ngS peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e es veJeleJe
ner mecekelJe nQ~ Gheeg&e meceemeej keer ieeLee ner cetueeeej ieeLee 203 ceW nw~
meceemeej evLe ceW Fmeer ece mes DeefOekeej efoes iees nQ~ ener ece ieesccemeej peerJekeeb[ ceW ieeLee 621 ceW efoee
ieee nw~ osefKeS
CeJe e heolLee peerJeepeerJee leeCeb e hegCCeheeJeogieb~
DeemeJemebJejefCeppej yebOee ceeskeKees e neWefle efe4~~621~~
DeLe&peerJe, DepeerJe, Gvekes hegCe Deewj heehe oes leLee DeeeJe, yevOe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e es veew
heoeLe& nesles nQ~ heoeLe& Meyo eleske kes meeLe ueieevee eeefnS, pewmes peerJe heoeLe&, DepeerJeheoeLe& Fleeefo~~621~~
hebeeefmlekeee ebLe ceW Yeer 9 heoeLe& kee ece Fmeer ekeej nwpeerJee-peerJee YeeJee hegCCeb heeJeb e DeemebJe lesefmeb~
mebJej-efCeppej-yebOees ceeskeKees e nJebefle les Dee5~~108~~
ieeLeeLe&peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe, cees#e Fme ekeej veJe heoeLeeX kes veece nQ~
YeeJemeben ceW Deeeee& eer osJemesve peer ves Yeer 9 heoeLe& kee ener ece jKee nw
les hegCe peerJeepeerJeehegCCeb heeJees e DeemeJees e lene~
mebJej efCeppejCeb efhe e yebOees ceeskeKees e CeJe neWelf e6~~285~~
Deeies eer GceemJeeceer Deeeee& ves leJeeLe&met$e ceW Ssmee ece jKee nw~ eLee
peerJeepeerJeeeJeyebOemebJejefvepe&jecees#eemleJeced~~4~~
met$eeLe&peerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je Deewj cees#e es meele leJe nQ~
1. efeeekeueehe he=. 107, cegefveeee& he=. 292~ 2. <edKeC[eiece (OeJeuee) he=. 13, he=. 64~ 3. meceemeej hetJee&Oe& he=. 63~
4. ieesccemeej peerJekeeC[-(peerJeleJeeoerefhekee erkee) he=. 861~ 5. hebeeefmlekeee, he=. 280-281~ 6. YeeJemeben he=. 184~
veJe heoeLe&
(35)
efkevneR efJeeve ves heeef#eke eefleeceCe ceW eer ieewlecemJeeceer keer jevee ceW hee" yeouekej Ssmee kej efoee nw
mes DeefYeceopeerJeepeerJe-GJeuehegCCeheeJe-DeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues~ DeLee&led DeeeJe
kes yeeo leJeeLe&met$e kes Devegmeej yebOe kees ues efueee nw~ efkevleg Ssmee kejvee Gefele veneR nw keeeWefke eefleeceCe keer erkee
ceW Je meceemeej Deeefo ceW cetuehee" kee ner ece jKee nw~ keee keesF& meceemeej ceW DeefOekeejeW kes Yeer ece ceW heefjJele&ve
kej mekeles nQ ? veneR kej mekeles nQ~ meceemeej ceW-eer Dece=leebmetefj Je eer peemesveeeee& ves Yeer Fmeer ece mes
DeefOekeejeW keer erkee keer nw, henues peerJeepeerJeeefOekeej, hegCeheeheeefOekeej hegve DeeeJe, hegve mebJej, efvepe&je hegve yebOe
Deewj cees#e DeefOekeej efuees nQ~
leJeeLe&met$e evLe kes Devegmeej ner Gvekes erkeekeej Deeeee& eer hetpeheeomJeeceer, Dee. eer DekeuebkeosJe,
Deeeee& eer efJeeevebo cenesoe, eer eglemeeiejmetefj Deeefo ves Gmeer ece mes erkee, Yee<e Deeefo efueKes nQ~
Jemeben ceW Yeer ener ece nw GmeceW hegCe-heehe kees Deble ceW ues efueee nw~ kenves kee DeefYeeee eneB ener nw efke
Fve efkevneR keer Yeer jevee ceW hee" yeoueves kee Deeflemeenme nceW Je Deehekees veneR kejvee eeefnes~
veJe heoeLe& kes ece ceW Devlej

eer ieewlecemJeeceer Deeefo ke=le
(heeef#eke eefleeceCe, meceemeej,
hebeeefmlekeee, cetueeeej)
1. peerJe
2. DepeerJe
3. hegCe
4. heehe
5. DeeeJe
6. mebJej
7. efvepe&je
8. yebOe
9. cees#e
eer GceemJeeceer Deeeee&ke=le

(leJeeLe&met$e SJeb erkeeebLe)
1. peerJe
2. DepeerJe
3. DeeeJe
4. yebOe
5. mebJej
6. efvepe&je
7. cees#e
8. 0
9. 0
eer vesefceeb Deeeee& ke=le

(Jemeben)
1. peerJe
2. DepeerJe
3. DeeeJe
4. yebOe
5. mebJej
6. efvepe&je
7. cees#e
8. hegCe
9. heehe
eejcYe kes veJe kees leJe Je heoeLe& meceemeej erkee ceW oesveeW veece Deees nQ leJeeLe&met$e ceW erkeekeejeW ves DeeeJe
ceW ner hegCe-heehe kees ieefYe&le efkeee nw SJeb Jemeben ceW ieeLee 37 ceW cees#eleJe kee JeCe&ve kejkes hegve ieeLee 38 ceW
hegCe-heehe kees efueee nw~
Deve$e evLeeW ceW eer GceemJeeceer kes eceevegmeej meele kees leJe kenkej hegCe-heehe efceueeves mes FvnW veJe heoeLe&
meb%ee oer nw~
B:C: B:C
(36)
yeejn lehe
efpeveeiece jnme
(8) yeejn lehe

eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le eefleeceCe hee" ceW lehe Deeeej ceW Ssmee ece nw
eefleeceCe hee" ceW
leJeeeejes JeejmeefJenes, DeyYeblejes efJJenes yeeefnjes efJJenes esefo lelLe yeeefnjes DeCemeCeb Deeceesoefjeb efJeefeheefjmebKee
jmeheefjeeDees mejerj-heefjeeDees efJeefJeemeeCeemeCeb esefo~ lelLe DeyYeblejes heeeefeb efJeCeDees JesppeeJeeb mepPeeDees
PeeCeb efJeGmmeiiees esefo~ DeyYeblejb yeeefnjb yeejmeefJenb leJeeskecceb Ce keob efCemeCCesCe, heef[kekebleb, lemme efcee ces
ogkeke[b~~3~~1
n DeYeblej n yeeefnj mes yeejnefJeOe lehe Deeeej kene~
GveceW mes DeveMeve Deceesoe& Je=leheefjmebKee jmeleeie kene~~
levegheefjleeie-levegkeuesMe efJeefJee Meeveemeve lehe yeee kens~
eeeefMele efJevee megJeweeJe=le mJeeOeee Oeeve Jeglmeie& kens~~
Fve yeejn lehe kees veneR efkeee heefj<en mes heeref[le es[ efoee~
lehe efkeefjee ceW pees neveer keer Jen og<ke=le cesje nes efceLee~~3~~
yeee lehe kes n Yeso nQ 1. DeveMeve, 2. DeJeceewoe&, 3. Je=eheefjmebKeeve, 4. jmeheefjleeie,
5. keeekeuesMe, 6. efJeefJee-Meeveemeve~
DeYeblej lehe kes n Yeso nQ1. eeeefMee, 2. efJevee, 3. JeweeJe=le, 4. mJeeOeee, 5. Oeeve Deewj
6. Jeglmeie&~
ener ece <edKeC[eiece keer hegmleke-13 ceW met$e 25-26 ceW leheeW kee JeCe&ve kejles nges he=. 54 mes he=. 88 leke
eer ieewlecemJeeceer kee ner ece efueee nw~
peb leb leJeeskecceb Ceece~~25~~2
met$eeLe&Deye lehekece& kee DeefOekeej nw~~25~~
leb meJYeblejyeeefnjb yeejmeefJenb leb meJJeb leJeeskecceb Ceece~~26~~
met$eeLe&Jen lehekece& yeee Deewj DeeYevlej kes Yeso mes yeejn ekeej kee nw~
cetueeeej ceW yeeelehe kes veece yeleueekej Gvekee ece mes efJemle=le efJeJeseve kejkes Deblejbie lehe kes veece yeleueekej
ece mes efJemle=le efJeJeseve efkeee nw
DeCemeCe DeJeceesoefjeb jmeheefjeeDees e Jegef eheefjmebKee~
keeemme efJe heefjleeJees efJeefJeemeeCeemeCeb b~~346~~3
DeveMeve, DeJeceewoe&, jmeheefjleeie, Je=eheefjmebKeeve, keeekeuesMe Deewj efJeefJee Meeveemeve es n yeee lehe
nQ~~346~~
1. cegefveeee& he=. 201-202~ 2. <edKeC[eiece (OeJeuee) hegmleke-13, he=. 54~ 3. cetueeeej hetJee&Oe&-he=. 283, 292~
yeejn lehe
(37)
heeeefeb efJeCeeb JesppeeJeeb lensJe mepPeeeb~

PeeCeb e efJeGmmeiiees DeyYeblejDees leJees Smees~~360~~
eeeefMee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Oeeve Deewj Jeglmeie& -es DeYevlej lehe nQ~~360~~
Deveblej eer GceemJeeceer Deeeee& ves leJeeLe&met$e ceW ece ceW Devlej efkeee nw
DeveMeveeJeceewoe&Je=eheefjmebKeevejmeheefjleeieefJeefJeeMeeveemevekeeekeuesMee yeeeb lehe:~~19~~
eeeefMeeefJeveeJeweeJe=lemJeeOeeeJeglmeie&Oeeveevegejb~~20~~
Fve oesveeW met$eeW ceW heebeJeW vebyej hej efJeefJee Meeveemeve SJeb "s hej keeekeuesMe efueee nw Ssmes ner DeYeblej lehe
ceW heebeJeW vebyej hej Jeglmeie& SJeb "s vebyej ceW Oeeve efueee nw~
eefleeceCe hee" SJeb cetueeeej kes erkeekeejeW ves Yeer Deheves cetueevLe kes DeeOeej mes ner erkee keer nw~ SJeb
leJeeLe&met$e kes meYeer erkeekeejeW ves met$e kes Devegmeej ner ece jKee nw~
Deepekeue efkevneR efJeeveeW ves eefleeceCe hee" ceW leJeeLe&met$e kee ece jKekej cetue hee" yeoue efoee nw~ en
meJe&Lee Devegefele nw~ nceW Deewj Deehekees hetJee&eeeeX keer cetue ke=efleeeW ceW mebMeesOeve, heefjJele&ve ee heefjJeOe&ve veneR kejvee
eeefnes~
12 lehe kes ece cesW Devlej
eer ieewlecemJeeceer ke=le eefleeceCe hee"

<edKeC[eiece heg. 13
yeeelehe
1. DeveMeve
2. DeJeceewoe&
3. Je=eheefjmebKeeve
4. jmeheefjleeie
5. keeekeuesMe
6. efJeefJeeMeeveemeve
DeYeblej lehe
1. eeeefMee
2. efJevee
3. JeweeJe=le
4. mJeeOeee
5. Oeeve
6. Jeglmeie&
eer kegbokegboosJe ke=le

cetueeeej
yeeelehe
1. DeveMeve
2. DeJeceewoe&
3. jme heefjleeie
5. keeekeuesMe
6. efJeefJeeMeeveemeve
DeYeblej lehe
1. eeeefee
2. efJevee
3. JeweeJe=e
4. mJeeOeee
5. Oeeve
6. Jeglmeie&
B:C: B:C
eer GceemJeeceer Deeeee& ke=le

leJeeLe&met$e
yeee lehe
1. DeveMeve
2. DeJeceewoe&
4. jmeheefjleeie
5. efJeefJeeMeeemeve
6. keeekeuesMe
DeYeblej lehe
1. eeeefMee
2. efJevee
3. JeweeJe=le
4. mJeeOeee
5. Jeglmeie&
6. Oeeve
(38)
yebOeelee
efpeveeiece jnme
(9) yebOeelee
yebOe elee DeLee&led yebOe kes keejCe eej ceeves nQ~
eer ieewlecemJeeceer ves eefleeceCe hee" ceW Deveske yeej
eGCCeb heeeeCeb1~ eGmeg heeSmeg2~~
erkeekeejeW ves efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie Ssmes veece efoes nQ~
<edKeC[eiece ceW lees Deveske mLeueeW hej es elee eej ner ceeves nQ~ <edKeC[eiece ceW le=leere KeC[ kee veece ner
yebOe mJeeefcelJe-efJeee nw~ OeJeuee heg. 8 ceW osefKeS
efceeemebpecekemeee-peesiee Fefo Sos eeeefj cetueheeee~3
DeLee&led efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie es eej cetue elee nw~
Fvekes Yeso 57 nQ~ efceLeelJe kes 5, DeefJejefle kes 12, ke<eee kes 25 SJeb eesie kes 15 Yeso nesles nQ~
efJeMes<eeneB en yeele Oeeve ceW jKevee nw efkepees yevOe kes keejCe nQ Jes ner kece& kes DeeeJe kes keejCe nQ~
Dele: DeeeJe ef$eYebieer ese mee ebLe nw, FmeceW Yeer FvneR eej Yeso kes 57 Yeso kejkes iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW
DeemeJe, DeveeeJe Je DeeeJe Jegefefe kees Deer lejn mecePeeee ieee nw~
meceemeej ebLe ceW eer kegbokegboosJe ves Yeer kene nw
meeceCCeheeee Keueg, eGjes YeCCebefle yebOe keeejes~
efceeb DeefJejceCeb, kemeeepeesiee e yeesJJee4~~109~~
DeLe&meeceeve mes yebOe kes kejves Jeeues eleekeejCe eej nQ~
efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie~ Ssmee peevevee eeefnes~
cetueeeej ceW Yeer eej elee ceeves nQ-efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie~
efceeb DeefJejceCeb ke<eee peesiee e DeemeJee neWefle~
Deefjnble JegeDelLesmeg efJeceesnes nesF efceeb~~236~~5
Deeies eer GceemJeeceer Deeeee&oJs e ves yebOe kes heebe keejCe ceeves nQ~ oseKf eesleJeeLe&met$e DeOeee 8 kee eLece met$eefceLeeoMe&veeefJejefle-eceeoke<eeeeesiee yebOensleJe~~1~~
eneB efceLeelJe kes 5 Yeso, DeefJejefle kes 12, eceeo kes 15, ke<eee kes 25 Je eesie kes 15 Yeso efuees nQ~
meJee&Le&efmeef ebLe ceW eer hetpeheeo mJeeceer ves Deveske Yeso kens nQ
met$eeLe&-efceLeeoMe&ve, DeefJejefle, eceeo, ke<eee Deewj eesie es yevOe kes nsleg nQ6~~1~~
efceLeeoMe&ve oes ekeej kee nwvewmeefie&ke Deewj hejesheosMehetJe&ke~ FveceW mes pees hejesheosMe kes efyevee efceLeeoMe&ve
kece& kes Goe mes peerJeeefo heoeLeeX kee Deeevehe YeeJe neslee nw Jen vewmeefie&ke efceLeeoMe&ve nw leLee hejesheosMe kes
efveefcee mes nesves Jeeuee efceLeeoMe&ve eej ekeej kee nweqeeeJeeoer, DeefeeeJeeoer, De%eeveer Deewj Jewveefeke~ DeLeJee
1. cegefveeee& he=. 25~ 2. cegefveeee& he=. 135-169~ 3. OeJeuee hegmleke-8 he=. 19-20~ 4. meceemeej he=. 393~ 5. cetueeeej,
he=. 200~ 6. meJee&Le&efmeef DeOeee 8, met$e-1, he=. 291 mes 293~
yebOeelee
(39)
efceLeeoMe&ve heeBe ekeej kee nwSkeevle efceLeeoMe&ve, efJehejerleefceLeeoMe&ve, mebMeeefceLeeoMe&ve, JewveefekeefceLeeoMe&ve

Deewj De%eeefveke efceLeeoMe&ve~ ener nw, Fmeer ekeej kee nw Fme ekeej Oece& Deewj OeceeX ceW Skeevlehe DeefYeeee jKevee
Skeevle efceLeeoMe&ve nw~ pewmes en meye peie hejyeehe ner nw, ee meye heoeLe& Deefvele ner nQ ee efvele ner nw~~ meevLe
kees efvee&vLe ceevevee, kesJeueer kees keJeueenejer ceevevee Deewj m$eer efme nesleer nw Fleeefo ceevevee efJehee&e efceLeeoMe&ve nw~
meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e es leerveeW efceuekej keee cees#eceeie& nw ee veneR, Fme ekeej efkemeer Ske he#e
kees mJeerkeej veneR kejvee mebMee efceLeeoMe&ve nw~ meye osJelee Deewj meye celeeW kees Ske meceeve ceevevee Jewveefeke
efceLeeoMe&ve nw~ efnleeefnle keer hejer#ee mes jefnle nesvee De%eeefveke efceLeeoMe&ve nw kene Yeer nwefeeeJeeefoeeW kes Ske meew
Demmeer, DeefeeeJeeefoeeW kes eewjemeer, De%eeefveeeW kes me[me" Deewj JewveefekeeW kes yeeerme Yeso nQ~
nkeee kes peerJeeW keer oee ve kejves mes Deewj n FefveeW kes efJe<ee Yeso mes DeefJejefle yeejn ekeej keer nw~
meesuen ke<eee Deewj veew veeske<eee es heeerme ke<eee nQ~ eeefhe ke<eeeeW mes veeske<eeeeW ceW Lees[e Yeso nw hej Jen eneB
efJeJeef#ele veneR nw, FmeefueS meyekees ke<eee kene nw~ eej ceveeseesie, eej Jeeveeesie Deewj heeBe keeeeesie es eesie kes
lesjn Yeso nQ~ eceemebele iegCemLeeve ceW Deenejke $e+efOeejer cegefve kes Deenejkekeeeeesie Deewj Deenejke efceekeeeeesie
Yeer mecYeJe nQ Fme ekeej eesie hevn Yeer nesles nQ~ Mege<ke Deewj Gece #ecee Deeefo efJe<eeke Yeso mes eceeo Deveske
ekeej kee nw~ Fme ekeej es efceLeeoMe&ve Deeefo heeBeeW efceuekej ee he=Leked-he=Leked yevOe kes nsleg nQ~
mhe<erkejCe Fme ekeej nweqceLeeef< peerJe kes heeBeeW ner efceuekej yebOe kes nsleg nQ~ meemeeove-meceief<,
meceeficeLeeef< Deewj DeefJejlemeceief< kes DeefJejefle Deeefo eej yebOe kes nsleg nQ~ mebeleemebele kes efJejefle Deewj
DeefJejefle es oesveeW efceehe leLee eceeo, ke<eee Deewj eesie es yevOe kes nsleg nQ~ eceemebele kes eceeo, ke<eee Deewj
eesie es leerve yevOe kes nsleg nQ~ Deeceemebele Deeefo eej kes eesie Deewj ke<eee es oes yevOe kes nsleg nQ~ GheMeevleke<eee,
#eerCeke<eee Deewj meeesiekesJeueer Fvekes Ske eesie ner yevOe kee nsleg nw~ DeeesiekesJeueer kes yevOe kee nsleg veneR nw~
Jemeben ceW cetue ceW heeBe Yeso ceevekej Gvekes eYeso kece efkees nw~ eLee
ef c eeeef J ejef o heceeo-pees i ekees n eoDees L e ef J eCCes ee~
heCe heCe heCe on eflee eG, kecemees Yesoe og hegJJemme1~~30~~
DeLe&heeBe efceLeelJe, heeBe DeefJejefle, hebn eceeo, leerveeesie Deewj eej ke<eee es yeeerme Yeso Yeer YeeJeeeJe kes nesles nQ~
ieesccemeej kece&keeC[ ceW yevOeelee kes Yeso
efceeb DeefJejceCeb kemeeepeesiee e DeemeJee neWefle~
heCe yeejme heCegJeermeb heCCejmee neWefle leyYesee2~~686~~
DeLe&efceLeelJeDeefJejefleke<eee Deewj eesie, es eej cetue DeeeJe nQ leLee Fvekes Gej Yeso ece mes 5,12,
25 Deewj 15 peeveves~ Fme ekeej DeeeJeeW kes Gej Yeso 57 nQ~
DeLeevevlej cetue eleeeW kees iegCemLeeveeW ceW kenles nQ
eogheeFiees yebOees he{ces Ceblejefleies efleheeFiees~
efcemmeieefJeefoeb GJeefjceogieb e osmeskekeosmeefcce~~787~~
1. Jemeben, ieeLee-30~ 2. ieesccemeej kece&keeC[ (Deeeee& efMeJemeeiej efoiecyej pewve ebLeceeuee mes ekeeefMele) he=. 709 mes 711~
(40)
efpeveeiece jnme
GJeefjuuehebees hegCe ogheeee peesieheeDees efleCnb~

meeceCCeheeee Keueg DeCnb neWefle kecceeCeb~~788~~
DeLe&efceLeelJeiegCemLeeve ceW eejeW eleeeW mes yevOe neslee nw Devevlej meemeeoveefcee Je Demebele Fve leerve
iegCemLeeveeW ceW efceLeelJe efyevee leerve eleeeW mes yevOe neslee nw, (osMe DeLee&led eEkeefeled Demebece peneB nw Gmekees efoMeefle
leeies Ssmes) osMemebeleiegCemLeeve ceW De{eF& elee nQ~ (eneB efJeMes<elee en nw efke DeefJejefleelee efJejefle mes efceefele
ngDee nw Mes<e oes elee hetCe&), Deeies ecee mes met#cemeechejeeiegCemLeevehee&vle Ske eesie elee ner nw~ Fme ekeej
meeceeve mes Dee" keceeX kes elee iegCemLeeveeW ceW peevevee eeefnS~
Fve oes ekeej mes kens yebOe DeLeJee DeeeJe kes keejCeeW kees mecePe kej Gve-Gve DeeeeeeX keer ke=efle ceW heefjJele&ve
ee heefjJeOe&ve veneR kejvee eeefnes~
eer ieewlecemJeeceer, eer heg<heoble-Yetleyeueer Deeeee&, eerkegbokegboosJe kes keefLele ebLeeW ceW yebOe kes eej keejCe Je
Gvekes 57 YesoeW kees mecePevee eeefnes~ Deeies eer GceemJeeceer Deeeee& Je eer vesefceebeeee& Deeefo DeeeeeeX kes eceeo
meefnle heeBe YesoeW kees Je Gvekes eYesoeW kees Yeer Gvekes erkee ebLeeW mes peevevee eeefnes~
nceejs Je Deehekes efuees es meYeer Deeeee& osJe eceeCeerke nQ Je Gvekes evLe eceeCeerke nQ~
yebOe elee-yebOe kes keejCe ceW Devlej

evLe
yebOe elee mebKee
1. eefleeceCe hee"
4
2. <edKeC[eiece Oe. heg. 8
4
3. DeeeJe ef$eYebieer
4
4. meceemeej
4
5. cetueeeej
4
6. ieesccemeej kece&keeC[
4
7. leJeeLe&met$e
5
8. meJee&Le&efmeef
5
9. Jemeben
5
veece
Gej Yeso
efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee, eesie
57
eqceLeelJe, Demebece, ke<eee, eesie
57
efceLeelJe, Demebece, ke<eee, eesie
57
efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie
Deveske
57
57
efceLeelJe, DeefJejefle, eceeo, ke<eee, eesie
72
eqceLeeoMe&ve, DeefJejefle, eceeo, ke<eee, eesie
Deveske
eqceLeelJe, DeefJejefle, eceeo, eesie Deewj ke<eee 32
B:C: B:C
Oece&Oeeve
(41)
(10) Oece&Oeeve
eer ieewlecemJeeceer ves eefleeceCe hee" ceW Oece&Oeeve kes oMe Yeso kens nQ
omeCCeb OeccepPeeCeeCeb~ omemeg OeccepPeeCesmeg~ omemeg OeccepPeeCesmeg omeefJen OeccepPeeCeeCeb~1
erkeekeej eer eYeeeveeee& ves Gvekes veece Je ue#eCe efoes nQ
1. DeheeeefJeee, 2. GheeeefJeee, 3. efJeheekeefJeee, 4. efJejeieefJeee, 5. ueeskeefJeee, 6. YeJeefJeee,
7. peerJeefJeee, 8. Dee%eeefJeee, 9. mebmLeeveefJeee Deewj 10. mebmeejefJeee es 10 Oece&Oeeve nw2~
eeefj$emeej ceW Yeer Oece&Oeeve kes oMe Yeso kens nQ3
Jen MegYe Oeeve oes ekeej kee nwSke Oece&Oeeve Deewj otmeje MegkeueOeeve~ GveceW Yeer yeee Deewj DeYeblej kes
Yeso mes Oece&Oeeve Yeer oes ekeej kee nw~ efpemes Deve ueesie Yeer Devegceeve mes peeve mekeW Gmes yeee Oece&Oeeve kenles nQ~
met$eeW kes DeLe& keer ieJes<eCee (efJeeej ee ceveve kejvee), eleeW kees { jKevee, Meerue iegCeeW ceW Devegjeie jKevee, neLe, hewj,
cegbn Deeefo Mejerj kee heefjmhebove Deewj Jeeied Jeeheej kees yevo kejvee, pecYeeF& uesvee, pecYeeF& kes Godieej eke kejvee,
eRkevee leLee eeCe Deheeve kee Gske Deeefo meye efeeeDeeW kee leeie kejvee yeee Oece&Oeeve nw~ efpemes kesJeue Deheveer
ner Deelcee peeve mekes Gmes DeeOeeeflceke kenles nQ~ Jen DeeOeeeflceke Oece&Oeeve, DeheeeefJeee, GheeeefJeee,
peerJeefJeee, DepeerJeefJeee, efJeheekeefJeee, efJejeieefJeee, YeJeefJeee, mebmLeeveefJeee, Dee%eeefJeee Deewj
nslegefJeee kes Yeso mes ome ekeej kee nw~3 efpemeves osKes, megves Deewj DevegYeJe efkees nges meye oes<e es[ efoes nQ,
efpemekes ke<eeeeW kee Goe Delevle cebo nw Deewj pees Delevle es<" YeJe nw Gmeer kes en omeeW ekeej kee Oece&Oeeve
neslee nw~
cetueeeej ceW Oece&Oeeve kes eej Yeso ceeves nQ
Oece&OeeveYesoeved eefleheeoevveen
SeiiesCe ceCeb efCebefYeTCe Oecceb eGefJJenb Peeefn~
DeeCeeheeeefJeJeeeefJeeDees e meb"eCeefJeeeb e4~~398~~
Oece&Oeeve kes YesoeW kees kenles nQ
ieeLeeLe&SkeeeleehetJe&ke ceve kees jeskekej Gme Oece& kee Oeeve kejes efpemekes Dee%eeefJeee, DeheeeefJeee,
efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee es eej Yeso nQ~~398~~
%eeveeCe&Je evLe ceW Yeer eej Yeso nQDee%eeheeeefJeheekeeveeb eceMe: mebefmLelesmleLee~
efJeeees e: he=Leked leef Oece&Oeeveb elegeJ| eOeced~~5~~5
DeLe&Dee%ee, Deheee, efJeheeke leLee mebmLeeve Fvekee efYevveefYevve efJe<ee (efJeeej) Devegece mes kejvee ner
Oece&Oeeve kes eej ekeej nQ~
1. cegefveeee& he=. 24, 135, 170, 231~ 2. eefleeceCe evLe$eeer he=. 147-148~ 3. eeefj$emeej he=. 158~ 4. cetueeeej he=. 313~
5. %eeveeCe&Jemeie&23, he=. 262~
(42)
Oece&Oeeve
efpeveeiece jnme
Ssmes ner eer GceemJeeceer Deeeee& ves Yeer eej Yeso kens nQ
Dee%eeheeeefJeheekemebmLeeveefJeeeee Oece~~36~~1
Dee%eeefJeee, DeheeeefJeee, efJeheekeefJeee Deewj mebmLeeveefJeee es Oecce&Oeeve kes eej Yeso nQ~
<edKeb[eiece evLe OeJeuee heg. 13 ceW Oece&Oeeve kees oMeJeW iegCemLeeve leke SJeb cetueeeej ceW Yeer oMeJeW leke ceevee
nw~ eLee
Demebpeomecceeefoefd"-mebpeoemebpeo-heceemebpeo-Deheceemebpeo-DehegJJemebpeo-DeefCeeefmebpeomegngcemeebhejeeKeJeieesJemeeceSmeg OeccepPeeCemme heJegeer nesefoefe efpeCeesJeSmeeoes~~2
Demebelemeceief<, mebeleemebele, eceemebele, Deeceemebele, DehetJe&kejCe, DeefveJe=efekejCe, met#cemeebhejee
Fve eewLes mes oMeJeW iegCemLeeveeW leke Oece&Oeeve keer eJe=efe nesleer nw~
cetueeeej ceW kene nw
GJemeblees og hegngeb Peeeefo PeeCeb efJeokekeJeereejb~
KeerCekemeeDees Peeeefo SeeefJeokekeJeereejb~~404~~3
ieeLeeLe&GheMeevleke<eee cegefve he=LekelJeefJeleke&Jeereej veeceke Megkeue Oeeve kees Oeeles nQ~ #eerCeke<eee cegefve
SkelJeefJeleke& DeJeereej veeceke Oeeve kejles nQ~~404~~
GheMeebleke<eee veeceke ieejnJeW iegCemLeeve ceW he=LekelJeefJeleke& Jeereej veece kee eLece MegkeueOeeve nw Fmemes
mhe< nw efke Fmemes hetJe& oMeJeW leke Oece&Oeeve nw~
YeieJeleer DeejeOevee ceW Yeer ieejnJeW iegCemLeeve ceW eLece MegkeueOeeve, yeejnJeW ceW efleere, lesjnJeW iegCemLeeveJeleea
kesJeueer kes le=leere MegkeueOeeve SJeb eewonJeW iegCemLeeve ceW elegLe& MegkeueOeeve neslee nw~ Dele: Fmemes hetJe& omeJeW
iegCemLeeve leke Oece&Oeeve nw~
oJJeeF& DeCeseeFb leerefnb efJe peesiesefnb pesCe pPeeebefle~
GJemebleceesnefCeppee lesCe hegOeeb efe leb YeefCeee4~~1874~~
ieeLeeLe&GheMeevle ceesnveere iegCemLeeve Jeeues ele leerve eesieeW kes eje Deveske JeeW kees yeoue-yeouekej
Oeeve kejles nQ Fmemes Fmes he=LekelJe kenles nQ~
pesCesiecesJe oJJeb peesiesCesiesCe DeCCeojiesCe~
KeerCekemeeDees pPeeeefo lesCes ieeb leeb YeefCeeb~~1877~~
ieeLeeLe&otmejs MegkeueOeeve kee veece SkelJeefJeleke& nw keeeWefke FmeceW Ske ner eesie kee DeJeuecyeve ueskej
Ske ner Je kee Oeeve efkeee peelee nw~ Dele Ske Je kee DeJeuecyeve uesves mes Fmes SkelJe kenles nQ~ en Oeeve
efkemeer Ske eesie ceW efmLele Deelcee kes ner neslee nw~ Fmekee mJeeceer #eerCeke<eee iegCemLeeveJeleea cegefve neslee nw~~
megngceefcce keeepeesies Jedblees kesJeueer leefoemegkekeb~
Peeeefo efCebefYeogb pes megngceeb keeepeesieb efhe~~1881~~
1. leJeeLe&met$e De. 9 met$e 36, 2. <eKeb[eiece, OeJeuee heg. 13 he=. 74~ 3. cetueeeej he=. 318 ieeLee 404~ 4. YeieJeleer DeejeOevee
ieeLee 1874-1877-1881-1883~
Oece&Oeeve
(43)
ieeLeeLe&Dele met#cekeeeeesie ceW efmLele kesJeueer kes Gme met#ce Yeer keeeeesie kees jeskeves kes efueS leermeje
MegkeueOeeve Deelee nw~~1881~~
leb hegCe efCepeesiees mejerjefleeCeemeCeb kejsceeCees~
meJeCng Deheef[Jeeoer pPeeeefo pPeeCeb eefjcemegkekeb~~1883~~
ieeLeeLe&keeeeesie kee efvejesOe kejkes DeeesiekesJeueer Deewoeefjke, lewpeme Deewj keece&Ce MejerjeW kee veeMe kejlee
ngDee Deefvlece MegkeueOeeve kees Oeelee nw~ met#ce keeeeesiehe DeelceheefjCeece Jeeuee meeesiekesJeueer leermejs MegkeueOeeve
kees Oeelee nw Deewj Deeesiehe DeelceheefjCeece Jeeuee DeeesiekesJeueer elegLe& MegkeueOeeve kees Oeelee nw~ en leermejs Deewj
elegLe& MegkeueOeeve ceW Yeso nw~~1883~~
leJeeLe&met$e keer erkee ceW esCeer ceW eLece MegkeueOeeve ceevee nw SJeb esCeer e{ves mes hetJe& leke ner Oece&Oeeve ceevee
nw osefKees
esCeejesnCeeleeiOece, esCees Megkeues Fefle JeeKeeeles~1~
DeLee&led esCeer e{ves mes hetJe& Oece&Oeeve neslee nw Deewj oesveeW esefCeeeW ceW Deeefo kes oes-oes MegkeueOeeve nesles nQ Ssmee
JeeKeeve kejvee eeefnS~
nceejs efuees es meYeer Deeeee& eceeCe nQ Dele Gve-Gve evLeeW kes Devegmeej ceevelee jKeveer eeefnes~ Ske evLe ceW
otmejs evLe mes heefjJele&ve veneR kejvee eeefnes~
Oece&Oeeve kes Yeso ceW Devlej

eefleeceCe ebLe$eeer
10 Yeso
1. DeheeeefJeee
2. GheeeefJeee
3. efJeheekeefJeee
4. efJejeie efJeee
5. ueeske efJeee
6. YeJe efJeee
7. peerJe efJeee
8. Dee%ee efJeee
9. mebmLeeve efJeee
10. mebmeej efJeee
eeefj$emeej
10 Yeso
cetueeeej
4 Yeso
%eeveeCe&Je
4 Yeso
leJeeLe&met$e
4 Yeso
Deheee efJeee
GheeeefJeee
peerJeefJeee
DepeerJe efJeee
efJeheeke efJeee
efJejeie efJeee
YeJe efJeee
mebmLeeve efJeee
Dee%ee efJeee
nsleg efJeee
Dee%eeefJeee
DeheeeefJeee
efJeheeke efJeee
mebmLeeve efJeee
Dee%eeefJeee
DeheeeefJeee
efJeheekeefJeee
mebmLeeve efJeee
Dee%eeefJeee
DeheeeefJeee
efJeheekeefJeee
mebmLeeve efJeee
1. meJee&Le&efmeef De. 9, met$e 37, he=. 357~
(44)
%eeve-oMe&ve kes veeceeW ceW Devlej
efpeveeiece jnme
(11) %eeve-oMe&ve kes veeceeW ceW Devlej

(efJeefYeVe ebLeeW ceW)
<edKeC[eiece (OeJeuee) hegmleke-1 ceW %eeve kes ele#e-hejes#e Yeso
met$e-CeeCeeCegJeeosCe DeeflLe ceefo-DeCCeeCeer mego-DeCCeeCeer efJeYebie-CeeCeer DeeefYeefCeyeesefneCeeCeer
megoCeeCeer DeesefnCeeCeer ceCeheppeJeCeeCeer kesJeueCeeCeer esefo~~115~~1
met$eeLe&-%eeveceeie&Cee kes DevegJeeo mes ceefle-De%eeveer, eglee%eeveer, efJeYebie%eeveer, DeeefYeefveyeesefOeke%eeveer,
egle%eeveer, DeJeefOe%eeveer, ceve:hee&e%eeveer Deewj kesJeue%eeveer peerJe nesles nQ~~115~~
leoefhe %eeveb efefJeOeced-ele#eb hejes#eefceefle~ hejes#eb efefJeOeced-ceefle: egleefceefle~
Jen %eeve oes ekeej kee nw-ele#e Deewj hejes#e~ hejes#e kes oes Yeso nw-ceefle%eeve Deewj egle%eeve~
ele#eb ef$eefJeOeced-DeJeefOe%eeveb ceve:hee&e%eeveb kesJeue%eeveefceefle~
mee#eevcetlee&Mes<eheoeLe&-heefjsokeceJeefOe%eeveced~ mee#eevceve: meceeoee ceevemeeLee&veeb mee#eelkejCeb
ceve:hee&e%eeveced~ mee#eeefl$ekeeueieesejeMes<eheoeLe& heefjsokeb kesJeue%eeveced~ efceLeelJemeceJesleefceefvepe%eeveb
cele%eeveced~ lesvewJe meceJesle: Meeyo: elee: eglee%eeveced~ lelmeceJesleceJeefOe%eeveb efJeYe%eeveced~2
ele#e %eeve kes leerve Yeso nQ-DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve Deewj kesJeue%eeve~ mechetCe& cetle& heoeLeeX kees mee#eeled
peeveves Jeeues %eeve kees DeJeefOe%eeve kenles nQ~ ceve kee Deeee ueskej ceveesiele heoeLeeX kes mee#eelkeej kejves Jeeues %eeve
kees ceve:hee&e%eeve kenles nQ~ ef$ekeeue kes efJe<eeYetle mecemle heoeLeeX kees mee#eeled peeveves Jeeues %eeve kees kesJeue%eeve
kenles nQ~
FefveeW mes GlheVe nesves Jeeues efceLeelJe meceJesle %eeve kees cele%eeve kenles nQ~ Meyo kes efveefcee mes pees Ske
heoeLe& mes otmejs heoeLe& kee efceLeelJe meceJesle %eeve neslee nw, Gmes egle De%eeve kenles nQ~ efceLeeoMe&vemeceJesle
DeJeefOe%eeve kees efJeYebie%eeve kenles nQ~
efveecemeej ebLe ceW %eeve kes mJeYeeJe-efJeYeeJe YesopeerJees GJeDeesieceDees GJeDeesiees CeeCeobmeCees nesF~
CeeCegJepeesiees ogeJf enes meneJeCeeCeb efJeYeeJeCeeCeb efle3~~10~~
DeLe&-peerJe Gheeesieceeer nw~ Gheeesie %eeve Deewj oMe&ve Fve oes Yesohe nw~ mJeYeeJe%eeve Deewj efJeYeeJe%eeve Fme
ekeej mes %eeveesheeesie kes es oes ekeej nQ~
mJeYeeJe%eeve SJeb efJeYeeJe%eeve kes YesokesJeueefcebefoejefneb Demeneeb leb meneJeCeeCeb efe~
meCCeeefCeojefJeehhes efJeneJeCeeCeb nJes ogefJenb~~11~~
DeLe&-pees kesJeue, Fefvejefnle Deewj Demenee nw, Jen mJeYeeJe %eeve nw~ meb%eeve Deewj efceLee%eeve kes Yeso mes
1-2. <edKeC[eiece (OeJeuee) hegmleke 1, he=. 355, 356, 360~ 3. efveecemeej eeYe=le he=. 28 mes 40 leke~
(45)
oes ekeej kee efJeYeeJe%eeve neslee nw~

meb%eeve Deewj efceLee%eevehe efJeYeeJe%eeve kes YesomeCCeeCeb eGYesob ceefomegoDeesner lensJe ceCeheppeb~b
DeCCeeCeb efleefJeehheb ceefoeeF& Yesooes esJe~~12~~
DeLe&-meb%eeve kes eej Yeso nQ-ceefle, egle, DeJeefOe Deewj ceve:hee&e%eeve Deewj ceefle Deeefo kes Yeso mes De%eeve Yeer
leerve ekeej kee nw~
oMe&veesheeesie kes Yeso SJeb mJeYeeJe oMe&veesheeesie kee ue#eCelen obmeCeGJeDeesiees memeneJesojefJeehheoes ogeJf enes~
kesJeueefcebeof ejefneb Demeneeb leb meneJeefceefo YeefCeob~~13~~
DeLe&-Jewmes ner mJeYeeJe Deewj efJeYeeJe kes Yeso mes oMe&veesheeesie Yeer oes ekeej kee nw~ pees FefveeW mes jefnle Deewj
Demenee nw Jen kesJeueoMe&ve mJeYeeJeoMe&ve kene ieee nw~
efJeYeeJeoMe&ve kes YesoekeKeg DeekeKet Deesner efleefCCe efJe YeefCeob efJeYeeJeefoefefe~
heppeeDees ogefJeehhees mehejeJeskeKees e efCejJeskeKees ~~14~~
DeLe&-e#egoMe&ve, Dee#egoMe&ve Deewj DeJeefOeoMe&ve es leerveeW efJeYeeJe oMe&ve kens iees nQ~ heee&e kes oes Yeso nQmJehejehes#e Deewj efvejhes#e~
leJeeLe&met$e ebLe ceW %eeve kes ele#e-hejes#e YesoceefleegleeJeefOeceve:hee&ekesJeueeefve %eeveced~~9~~1
met$eeLe&-ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve Deewj kesJeue%eeve es heeBe ekeej kes %eeve nesles nQ~
leleceeCes~~10~~
met$eeLe&-ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e Deewj kesJeue%eeve es heeBeeW ner %eeve eceeCe nQ~ pees ele#e Deewj
hejes#ehe nQ~
hejes#eeceeCe kes YesoDeees hejes#eced~~11~~
met$eeLe&-henues kes oes DeLee&led ceefle%eeve Deewj egle%eeve hejes#e eceeCe nQ~ (keeeWefke es FefveeW keer meneelee mes
nesles nQ~)
ele#e eceeCe kes Yesoele#eceveled~~12~~
met$eeLe&-Mes<e leerve DeLee&led DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve Deewj kesJeue%eeve ele#e eceeCe nQ~ (keeeWefke es %eeve
hej efveefcee keer Dehes#ee kes efyevee mJeeb Deelcee eje nesles nQ~)
1. leJeeLe&met$e, eLece DeOeee, met$e 9, 10, 11, 12~
(46)
efpeveeiece jnme
Jemeben ebLe ceW %eeve Deewj oMe&ve kes hejes#e-ele#e YesoGJeDeesiees ogefJeehhees, obmeCe CeeCeb e obmeCeb eogOee~
ekeKeg DeekeKet Deesner, obmeCeceOe kesJeueb Ceseb1~~4~~
ieeLeeLe&-Gheeesie oes ekeej kee nw-oMe&veesheeesie Deewj %eeveesheeseie~
GveceW mes oMe&ve kes eej Yeso nQ-e#egoMe&ve, Dee#egoMe&ve, DeJeefOeoMe&ve Deewj kesJeueoMe&ve~
%eeve kes 8 Yeso nQCeeCeb DeefJeehheb, ceefomegoDeesner DeCeeCeCeeCeeefCe~
ceCeheppee kesJeueceefJe, heekeKe hejeskeKe Yeseb e~~5~~
ieeLeeLe&-ceefle, egle, DeJeefOe es leerve %eeve efceLee%eeve Deewj mecei%eeve Ssmes n Yesohe nesles nQ leLee
ceve:hee&e Deewj kesJeue%eeve efceueekej Dee" ekeej kee nw~ FveceW ele#e Deewj hejes#e Ssmes oes Yeso nQ~
ceefle, egle, kegceefle, kegegle es eej %eeve hejes#e nQ~ DeJeefOe%eeve, kegDeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve es Ske osMe
ele#e nQ Deewj kesJeue%eeve meJe&ele#e nQ~
Deeeee&eJej eer ceeefCekeevebefo efJejefele hejer#eecegKe ebLe ceWceefle%eeve kees meebJeJeneefjke ele#e kene nwmJehetJee&Le&JeJemeeeelcekeb %eeveb eceeCeced~~1~~2
met$eeLe&-Dehevee Deewj DehetJee&Oe& kee efveeeeke %eeve eceeCe kenueelee nw~
leodsOee~~1~~
met$eeLe&-eceeCe kes oes Yeso nQ~
ele#eslejYesoeled~~2~~
met$eeLe&-ele#e Deewj hejes#e kes Yeso mes eceeCe kes oes Yeso nQ~
efJeMeob ele#eced~~3~~
met$eeLe&-efJeMeo (efvece&ue ee mhe) %eeve kees ele#e kenles nQ~
Fefveeefveefveefveefceeb osMele: meebJeJeneefjkeced~~5~~
met$eeLe&-FefveeW Deewj ceve keer meneelee mes nesves Jeeues Ske osMe efJeMeo (efvece&ue) %eeve kees meebJeJeneefjke
ele#e kenles nQ~
mJeeJejCe#eeesheMeceue#eCeeesieleee efn eefleefveeleceLe JeJemLeeheeefle~~9~~ ele#eefceefle Mes<e:~~
met$eeLe&-Deheves DeeJejCe kece& kes #eeesheMeceheer eesielee mes ele#e eceeCe en Ie nw Deewj en he nw~
Fme ekeej heoeLeeX keer pegoer-pegoer JeJemLee kej oslee nw~ DeLee&led %eeve kes DeeJeejke kece& kee #eeesheMece pewmes-pewmes
neslee peelee nw, lewmes ner heoeLe&, %eeve kee efJe<ee nesves ueielee nw~
meeJejCelJes kejCepevelJes e eefleyevOemecYeJeeled~~12~~
met$eeLe&-efpeme %eeve kes DeeJejCemeefnlehevee Deewj Fefvepevehevee neslee nw GmeceW eefleyebOe (JeeIeele) mebYeJe
1. Jemeben, ieeLee 4-5~ 2. hejer#ee cegKe-eLece heefjso met$e 1, efleere heefjso, met$e 1, 2, 3, 9~
(47)
neslee nw, FmeefueS pees efvejeJejCe Deewj Deleerefve neslee nw, Jener cegKe ele#e nw~
egle%eeve kees hejes#e ceevee nwhejes#eefcelejled~~1~~1
met$eeLe&-ele#e eceeCe mes efYeVe meJe& eceeCe hejes#e nQ~ DeLee&led DeefJeMeo%eeve kees hejes#e kenles nQ~
ele#eeefoefveefceeb mce=efleeleefYe%eevelekee&vegceeveeieceYesoced~~2~~
met$eeLe&-hejes#e eceeCe kes ele#e Deewj mce=efle Deeefoke keejCe nQ leLee mce=efle, eleefYe%eeve, leke&, Devegceeve
Deewj Deeiece es heeBe Yeso nQ~ mce=efle Deeefoke Deeies-Deeies keejCe nQ Deewj ele#e Yeer Gvekee keejCe nQ~
DeehleJeeveeefoefveyebOeveceLe&%eeveceeiece:~~95~~
met$eeLe&-Deehle kes Jeeve leLee Debiegeuf e meb%ee Deeefo mes nesves Jeeues DeLe& (leelhee&) %eeve kees Deeiece (DeeieceeceeCe)
kenles nQ~
B:C: B:C
yeejn YeeJevee
(11) yeesefOeogue&Ye YeeJevee

Yetpeue leceesoueeoskesefve efJekeuesefve heesefveJeg~
efvepekegue yeueJee peeeflee heJeg Mejerj yegefeg iegiegCeJeg~~
Gece mecheo meceeefOe keesveseefue ogue&YeJeWyegog cejseefo~
mee yeogkegJe oeefje leesJe eer efpeveejCeJe leesjseefo~~
Fme peiele ceW he=LJeer, peue, Jevemheefle Deeefo mLeeJej Skesefve mes $eme heee&e ceW oes Fefve, $eerefve, eej
Fefve nesvee ogue&Ye nw, hegve: hebesefve nesvee ogue&Ye nw~ Fmekees heekej Gece kegue, yeue, peeefle, he, Mejerj
mJemLelee, yegef Deewj es iegCeeW kee heevee ogue&Ye nw~ Fve meyekees heekej Yeer Gece mebece heevee hegve: Deble ceW
meceeefOecejCe eehle kejvee yengle ner ogue&Ye nw~ Fve meyekees heekej ns YeJe! legce efpevejepe kes ejCeeW kee Deeee
uesJees efke efpememes pevce-cejCe keer hejcheje meceehle nes peeJes~
1. hejer#ee cegKe-le=leere heefjso, met$e 1, 2, 95~
(48)
heeerme YeeJevee
(12) heeerme YeeJevee

eer ieewlece ieCeOej mJeeceer ves eefleeceCe hee" ceW heeerme YeeJeveeDeeW kes veece efoS nQ
etefueeb leg heJekeKeeefce YeeJeCee hebeefJebmeoer~
hebe hebe DeCegCCeeoe Skekeskekeefcn cenJJeos1~~1~~
ceCeiegees Jeefeiegees Fefjee - keeemebeoes~
SmeCee- meefceefo - mebpegees he{ceb Jeoceefmmeoes~~2~~
DekeesnCees Deueesnes e, Yee - nmme - efJeJeefppeoes~
DeCegJeeref e - Yeeme - kegmeuees, efJeefoeb Jeoceefmmeoes~~3~~
DeosnCeb YeeJeCeb eeefJe, Giienb e heefjiiens~
meb l eg es YeeheeCes m eg , ef l eef o eb Jeoceef m meoes ~ ~4~~
FeflLekene FeflLemebmeiie - neme - Kes[ - heueeseCes~
efCeeceefcce efoes efCeeees e, eGlLeb Jeoceefmmeoes~~5~~
meefeeeefee - oJJesmeg, yepPebyYeblejsmeg e~
heef j iieneoes ef J ejoes , heb eceb Jeoceef m meoes ~ ~6~~
(heeerme YeeJevee)
heeerme YeeJevee nw efpemeceW Ssmeer etefuekee kentBiee ceQ~
ceeveer nQ heeBe heeBe es Yeer pees nQ Ske Ske ceneele ceW~~1~~
ceveiegefhle Jeeveiegefhle F&ee&meefceleer Je keeemebele jKevee~
S<eCemeefceleer es heeBe YeeJevee eLece ceneele keer Oejvee~~2~~
egOe ueesYe Deewj Yee neme leeie DevegJeereerYee<ee kegMeue kener~
Deeiece DevegketueJeeve otpes ele keer es heeBe YeeJevee ner~~3~~
Deosnveb - en leve ner Oeve nw en osn DeMegefe Deeoer YeeJeve~
DeJeen- ieleheefjen DeMeve heeve ceW mebleg<er ele keer le=efleeve~~4~~
m$eer keer keLee Je mebmeie& De neme Je eer[e DeJeueeskeve~
Fve meyekees jeie mes veefnb kejvee eewLes ele ceW efmLejerkejCe~~5~~
meefee Deefee Je De yeee DeYeblej Je Je heefjen mes~
efJejleer es heebe YeeJeveeSb, heeBeJeW ceneele keer ner nQ~~6~~
1. cegefveeee& he=. 283-284~
efpeveeiece jnme
heeerme YeeJevee
(49)
eefleeceCe ebLe$eeer ceW erkeekeej eer eYeeeveeee& ves heeerme YeeJeveeDeeW kee JeCe&ve efkeee nw
etefueeb leg heekeKeeceerleeefo~~ GeevegkeleeLe&efebleveheeb etefuekeeb hegveefjoeveeR eJe#eeefce~
lemeeb e Je#eceeCeeeeb YeeJevee hebeefJebMeeflemleeJe#ebles~ leee efJeYeeiesve hebe hebe~~ DeCegCCeeoe~~ Deveg%eelee
DeYegheielee~ keJe ? Skekeskekeefcn cenJJeos~~ SkeefmceVeskeefmcevceneeles~ le$e~~ he{ceb Jeoceefmmeoes~~
eLeceb eeCeeefleheeleeefjefle-ue#eCeb ceneeleceeefele mJeerke=leJeevenced~~ ceCeiege Fleeefo~ hebeYeeJeveehejes YeJeeefce~~
cevees ieghleb jef#eleb efveebef$eleb esveemeew ceveesieghleesnb YeJeeefce~ leLee Jeees ieghleb esveemeew Jeeesieghleesefle~ Jeeiiegefhlehejes
YeJeeefce~~ ceveesieghleb jef#eleb efveebef$eleb eesveemeew ceveesieghleesnb YeJeeefce~ leLee Jeees ieghleb eesveemeew Jeeesieghleesefle~
Jeeiiegefhlehejes YeJeeefce~~ Fefjeekeeemebeoes~~ F&jCeceeree& ieceveb~ le$e mebele eeefCeheer[eheefjnejhejes YeJeeefce~
keeesve e lelheer[eheefjnejhejes YeJeeefce~~ SmeCeemeefceefomebpegees~~ DeVeeosodieceeefooes<eheefjnejsCe ie=nCeces<eCeemeefceefle~
leee mebegkelees efJeefMe<es YeJeeefce~ SleeefYeYee&JeveeefYeeg&keleme eeCeeefleheeleefJejefleeleb efvece&ueb YeJeleerleLe&~ leLee~~ efyeefoeb
Jeoceefmmeoes~~ efleereb ce=<eeJeeoeefjefleue#eCeb ceneeleceeefeleesnb eesOeeefohebeYeeJeveehejes YeJeeceerleen~~ DekeesnCe
Fleeefo~~ ve efJeeles eesOeveb eesOees emeemeeJeeesOeve~~ Deueesnes e~~ ve efJeeles ueesYeesemeemeeJeueesYeeenb
YeJeeefce~ ve kesJeueceeesOeve SJeeueesYe SJe eenb YeJeeefce~ Deefhe leg~~ YeenmmeefJeefJeefppeoes~~ Yeeb e nemeb e
leeYeeb efJeMes<esCe Jeefpe&lees YeJeeefce~~ DeCegJeerefeYeemekegmeuees~~ DevegJeerefeYee<eeieceYee<eee Yee<eCeb~ le$e kegMeue
eJeerCeesnb YeJeeefce~ SleeefYe hebeefYeYee&JeveeefYehesleme ce=<eeJeeoefJejefleue#eCeb efvece&ueYeJeefle<"les~~ leLee~~ leefoeb
Jeoceefmmeoes~~ le=leereceoeeoeveeefjefleue#eCeb eleceeefeleesnb~~ hebeYeeJeveehejes YeJeeceerleen~~ osnCeefceleeefn~
kece&JeMeeogheeees ees ceee osn me SJe ces Oeveb heefjenes, veevees ces heefjen Fefle~ he=<eesojeoerefve eLeesheefo< efceefle
Oekeejueeshe~ DeLeJee osnveb~ efon ueshes~ Fob Mejerjeefokeceelcevees osnvecegheueshe kece&ke=leb ieglJeb, ve hegvehekeejkeefcelesJeb
YeeJeveehejes YeJeeefce~~ YeeJeCeb eeefJe~~ osn SJe eeMegefelJeeefvelelJeeefoYeeJevee leeb eeefhe YeeJeeeefce~~ Deesiienb
e~~ DeJeenb e~ efveJe=efeb YeeJeeeefce~ keJe ? heefjiiens~~ heefjenefJe<ees~ leLee~~ mebleges~ ie=efjefnlees YeJeeefce~
keJe ? YeeheeCesmeg~~ Yeeceesoveb heeveb ogiOeceefLeleefMeKeefjCeeefo~ Gheue#eCeb ewlelKeeemJeeeeveeb~ les<eg~ SJebefJeOee

hebe YeeJevee YeeJeeleesoeeoeveeefjefleeleb efvece&ueb YeJeefle~ leLee~~ eGlLeb Jeoceefmmeoes~~ elegLe cewLegveeefjefleue#eCeb
eleceeefeleesnb~ m$eerkeLeeefoYees efveJe=ees YeJeeceerleen~~ FeflLekensleeefo~~ m$eerkeLee e m$eermebmeie&e m$eerefYe men
nemeb e Kesoe Jeke&j eueeskeveb e mejeieb m$eerJeoveeeJeueeskeveefceefle bwkeJeeJe~ leefmceved~~ efCeeees e~~
efveJe=e SJeenb YeJeeefce~ ke=le Sleled ? efCeeceefcn ef"oes~~ efveeces eles efmLeleesnb ele~ eleer eleesnefceleLe&~ lele
GehebeYeeJeveehejes YeJeeefce, lelhejmewJe elegLe&eleefvece&ueleeshehees~ efmLeleMeyojefnles efCeeceefcn Fefle hee"s efveJe=ees
efveecesvesleLe&~ leLee~~ hebeceb Jeoceefmmeoes~~ hebeceb heefjeneefjefleue#eCeb eleceeefeleesnb~ meefeeeefoYees efJejlees
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 131 mes 134 leke~
(50)
heeerme YeeJevee
efpeveeiece jnme
YeJeeceerleen~~ meefeesleeefo~~ meefeeJeeefCe oemeeroemeeoerefve, DeefeeJeeefCe OeveOeeveeoerefve~ les<eg efJejlees

YeJeeefce~ leLee~~ yepPeyYeblejsmeg e~~ yeeeeYeblejs<eg e Jes<eg efJejlees YeJeeefce~ yeeeeefve Jem$eeYejCeeoerefve,
DeYeblejeefCe leg JeeefCe %eeveeJejCeeoerefve~ leLee~~ heefjiieneoes~~ ie=n#es$eeefoue#eCeelheefjeneefjlees YeJeeefce~ SJebefJeOee
hebe YeeJevee YeeJeele heefjeneefjefleeleb efvece&ueceJeefle<"les~ hebeeefhe nerceeefveeleeefve eefle%eeheeefCe, DeefYemebefOeke=lees
efveecees eleefceleefYeOeeveeled~ le$e e~~
YeeJeeLe&Ge Deewj Devege DeLe& kee efevleve kejvee etefuekee nw~ Gmekee DeLe& kenlee ntB~ GmeceW heeerme
YeeJeveeSB nQ, pees efke Ske Ske ceneele ceW heeBe-heeBe mJeerkeej keer ieF& nQ~~1~~1
ceve mes ieghle, Jeeve mes ieghle, ieceve kejles mecee keee mes eeefCeeeW keer heer[e kes heefjnej ceW lelhej leLee S<eCee
meefceefle mes mebege neslee ntB~ Deve$e YeeJevee kener ieF& nQ eneB Gve YeeJeveeDeeW mes meefnle Jeefe kene ieee nw~ pees efke
DeefYeVe nesves mes YeeJevee ner nw, keeeWefke YeeJeveeDeeW mes ege Jeefe kes ner Deefnbmee ele efvece&ue neslee nw~~2~~
eesOe mes jefnle, ueesYe mes jefnle, Yee mes Jeefpe&le, neme mes Jeefpe&le Deewj Deeieceevegketue yeesueves ceW kegMeue nesTb~ es
heebe mele ceneele keer YeeJeveeSB nQ~ Fvemes ege kes meleceneele efvece&ue neslee nw~~3~~
le=leere Deeewe& ele kees Deeefele ceQ heebe YeeJeveeDeeW ceW lelhej neslee ntB~ Jes YeeJeveeSb es nQ Deosnve DeLee&led kece&JeMe
pees ceQves osn kee Gheepe&ve efkeee nw, Jen ner cesjs Oeve nw, Deve heefjen veneR nw~ Ssmeer YeeJevee Yeelee ntB~ eneb he=<eesojeefo
Fleeefo Jeekee mes Oe kee ueeshe neskej DeosnOeve kes mLeeve ceW Deosnve yeve ieee nw~ osn ceW ner DeMegefelJe, DeefvelelJe
Deeefo YeeJevee nw Gmekees Yeer Yeelee ntB~ heefjen ceW DeJeen DeLee&led efveJe=efe keer YeeJevee Yeelee ntB~ Yee, heeve, Deeefo
elegefJe&Oe Deenej ceW mevleg< DeLee&led ie=ef-jefnle neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes leermeje ceneele efvece&ue
neslee nw~~4~~
cewLegve mes efJejefle ue#eCe elegLe& yeeele kees ceQ Deeefele ngDee ntB ceQ m$eer keLee, m$eer mebmeie&, efm$eeeW kes meeLe neme
efJeveeso, efm$eeeW kes meeLe eer[ve Deewj Gvekes cegKeeefo DebieeW kee jeieYeeJe mes DeJeueeskeve Fve meye yeeee& kes efJeIeelekeeW
ceW etBefke efveece mes efmLele ntB FmeefueS efveJe=e neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW mes elegLe& ele efvece&ue neslee nw~~5~~
heefjen mes efJejefle ue#eCe hebece eleeefele ceQ oemeer, oeme Deeefo meefee Je ceW Deewj Oeve-Oeeve Deeefo Deefee
Je ceW leLee Jem$e, DeeYejCe Deeefo yeee Je ceW Deewj %eeveeJejCeeefo DeeYevlej Je ceW leLee ie=n #es$e Deeefo Deve
meye heefjen mes efJejle neslee ntB~ Fme ekeej keer heeBe YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes heefjen efJejefle ele efvece&ue "njlee
nw~ (es heeBeeW ele eefle%eehe nQ~ keeeWefke DeefYemeefvOe-hetJe&ke efkeee ngDee efveece ele neslee nw Ssmee kene ieee
nw)~~6~~
leeeLe&met$e ceW 25 YeeJevee kee JeCe&ve efvecve ekeej nQ
efnbmeeve=lemleseeyeeheefjensYees efJejeflee&leced2~~1~~
DeLe&enmee, Deve=le (Pet"), mlese (eesjer) Deyee (kegMeerue) Deewj heefjen mes efJeje nesvee ele kenueelee nw~
1. eefleeefleeceCe he=. 150-151~ 2. leJeeLe&met$e DeOeee-7 he=. 83-84 met$e 1 mes 8 leke~
heeerme YeeJevee
(51)
ele kes efkeleves Yeso nQ ?

osMemeJe&leesCegcenleer~~2~~
DeLe&ele kes oes Yeso nQDeCegele, ceneele~ efnbmee Deeefo heeBe heeheeW kee SkeosMe leeie kejvee DeCegele
kenueelee nw Deewj meJe&osMe leeie kejvee ceneele kenueelee nw~
eleeW keer efmLejlee kes efueS keee kejvee eeefnS ?
lelmLewee&Le YeeJevee he_e he_e~~3~~
DeLe&Gve eleeW keer efmLejlee kes efueS eleske keer heeBe-heeBe YeeJeveeSb nQ~ efkemeer Jemleg kee yeej-yeej efevleve
kejvee mees YeeJevee nw~
Deefnbmeeele keer heeBe YeeJeveeSB keewvemeer nQ?
Jee*dceveesieghleeree&oeveefve#esheCemeefceleeueesefkeleheeveYeespeveeefve he_e~~4~~
DeLe&Jeeve iegefhle, ceveesiegefhle, F&eemeefceefle, Deeoeveefve#esheCe meefceefle Deewj Deeueesefkeleheeve Yeespeve (mete& kes
ekeeMe ceW osKekej Keevee, heervee) es Deefnbmeeele keer heeBe YeeJeveeSB nQ~
meleele keer heeBe YeeJeveeSB keee nQ ?
eesOeueesYeYeerlJenemeeleeKeeveevevegJeerefeYee<eCeb e he_e~~5~~
DeLe&eesOe, ueesYe, Yee, neme kee leeie kejvee Deewj DevegJeerefe Yee<eCe (Meem$e keer Dee%eevegmeej efveoex<e Jeeve
yeesuevee) es meleele keer heeBe YeeJeveeSB nQ~
Deeewe& ele keer YeeJeveeSB keewve meer nQ ?
MetveeieejefJeceesefeleeJeemehejeshejesOeekejCeYew#eMegefmeOecee&efJemebJeeoe he_e~~6~~
DeLe&Metveeieej DeLee&led heJe&le, ieghee, veoer, le Deeefo mLeeveeW ceW efveJeeme kejvee, efJeceesefeleeJeeme DeLee&led jepee
Deeefo kes eje g[JeeS ngS mJeeefcelJenerve mLeeveeW ceW jnvee, hejeshejesOeekejCe DeLee&led Deheves mLeeve ceW "njves mes efkemeer
kees ve jeskevee, Yew#e Megef DeLee&led Meem$eevegmeej efYe#ee keer Megef jKevee Deewj menOeceea YeeFeeW mes efJemebJeeo veneR kejvee
es heeBe Deeewe&ele keer YeeJeveeSB nQ~
yeeee& ele keer YeeJeveeSB keee nQ ?
m$eerjeiekeLeeeJeCe-levceveesnjebieefvejer#eCe-hetJe&jleevegmcejCe-Je=<es<jmemJeMejerjmebmkeejleeiee he_e~~7~~
DeLe&m$eer jeie keer keLee-keneveer megveves kee leeie, efm$eeeW kes ceveesnj DebieeW kees osKeves kee leeie, henues
Yeesies ngS efJe<eeeW kes mcejCe kee leeie, keeceJeOe&ke ieefj< Yeespeve kee leeie Deewj Deheves Mejerj kes mebmkeejeW kee leeie
kejvee, es yeeee& ele keer heeBe YeeJeveeSB nQ~
heefjen leeie ele keer YeeJeveeSB keee nQ ?
cevees%eecevees%esefveefJe<eejeies<eJepe&veeefve he_e~~8~~
DeLe&heeBeeW FefveeW kes cevees%e (F<) efJe<ee ceW jeie leLee Decevees%e (Deefve<) efJe<eeeW ceW s<e kee leeie
kejvee, es heeBe heefjenleeie ele keer YeeJeveeSB nQ~
YeeJeeLe&-eneB eer ieewlecemJeeceer keer YeeJeveeDeeW mes Deeewe&ele Je Deheefjen ele keer YeeJeveeDeeW ceW Devlej nw~
(52)
meesuenkeejCe YeeJevee
efpeveeiece jnme
(13) meesuenkeejCe YeeJevee

<edKeC[eiece ievLe ceW 16 YeeJeveeDeeW kes veece kee kece Fme hekeej nw leLee Fvekes ue#eCe Yeer Fmeer hekeej
efueS nQ
keefoefn keejCesefnb peerJee eflelLeejCeeceieesob kecceb yebOebefle 1?~~39~~
met$eeLe& efkeleves keejCeeW mes peerJe leerLe&bkej veece-iees$ekece& kees yeebOeles nQ ?~~39~~
lelLe Fcesefn meesuemesefn keejCesefn peerJee eflelLeejCeeceieesokecceb yebOebefle~~40~~
met$eeLe&Jeneb Fve meesuen keejCeesb mes peerJe leerLekej veece-iees$ekece& kees yeebOeles nQ~~40~~
ceveg<eieefle cesb ner leerLe&bkej kece& kes yevOe kee heejcYe neslee nw, Deve$e veneR, Fme yeele kes %eeheveeLe&& met$e ceW Jeneb
Ssmee kene ieee nw~
obmeCeefJemegpPeoeS efJeCeemebheCCeoeS meerueJJeosmeg efCejefoeejoeS DeeJeemeSmeg DeheefjnerCeoeS KeCeueJeheef[yegpPeCeoeS ueefmebJesieheCCeoeS peOeeLeeces leOee leJes, meentCeb heemegDeheefjeeieoeS meentCeb meceeefnmebOeejCeoeS
meentCeb JesppeeJeepeesiepegeoeF DejnbleYeeerF yengmegoYeeerS heJeeCeYeeerS heJeeCeJeueoeS heJeeCehheYeeJeCeoeS
DeefYekeKeCeb DeefYekeKeCeb CeeCeesJepeesiepegeoeS Fesosefn meesuemesefn keejCesefn peerJee eflelLeejCeeceieesob kecceb
yebOebefle~~41~~
met$eeLe&oMe&veefJeMeglee, efJeveemecheVelee, Meerue-eleeW ceW efvejefleeejlee, n DeeJeMekeeW ceW Deheefjnervelee,
#eCe-ueJeeefleyeesOevelee, ueefyOe-mebJesiemecheVelee, eLeeMeefe lehe, meeOegDeeW kees eemegkeheefjleeielee, meeOegDeeW keer
meceeefOemebOeejCelee, meeOegDeeW keer Jeweeeleeesieegkelelee, DejnbleYeefe, yengegleYeefe, eJeeveYeefe, eJeeveJelmeuelee,
eJeeveeYeeJevelee Deewj DeYeer#Ce-DeYeer#Ce%eeveesheeesieegkelelee, Fve meesuen keejCeeW mes peerJe leerLekej veeceiees$ekece& kees yeebOeles nQ~~41~~
eer GceemJeeceer Deeeee& ves efvecve ekeej mes meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kes veece efueS nQ~ Jele&ceeve ceW FvneR
YeeJeveeDeeW kee ece eefme nw
oMe&veefJeMege
f efJe&veemecheVeleeMeerueeles<JeveefleeejesYeer#Ce%eeveesheeesiemebJesieewMeefelemleeielehemeer-meeOegmeceeefOeJezeeJe=lekejCecen&oeeee&yengegleeJeeveYeefejeJeMekeeheefjneefCeceeie&eYeeJeveeeJeeveJelmeuelJeefceefle
leerLe&kejlJeme~~24~~2
DeLe&oMe&veefJeMegef, efJeveemecheVelee, Meerue Deewj eleeW ceW Deefleeej ve ueieevee, DeYeer#Ce%eeveesheeesie Deewj
mebJesie, eLeeMeefeleeie Deewj lehe, meeOegmeceeefOe, JeweeJe=le, Den&odYeefe, Deeeee&Yeefe, yengegleYeefe, eJeeveYeefe,
DeeJeMekeeheefjneefCe, ceeie&eYeeJevee Deewj eJeeveJelmeuelee Fve 16 YeeJeveeDeeW mes leerLekej veece eke=efle kee DeeeJe
neslee nw~
efJeMes<eeLe&Fve YeeJeveeDeeW ceW oMe&veefJeMegef cegKe YeeJevee nw~ Gmekes DeYeeJe ceW meyekes DeLeJee eLeemebYeJe
nerveeefOeke nesves hej Yeer leerLekej eke=efle kee DeeeJe veneR neslee Deewj Gmekes jnles ngS Deve YeeJeveeDeeW kes DeYeeJe ceW Yeer
leerLekej eke=efle kee DeeeJe neslee nw~
1. <edKeC[eiece OeJeuee heg. 8, he=.-76, 78, 79~ 2. leJeeLe&met$e DeOeee-6 met$e-24~
meesuenkeejCe YeeJevee
(53)
<edKeb[eiece evLejepe SJeb leJeeLe&met$e ceW keefLele meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW ceW Devlej<edKeb[eiece
1. oMe&veefJeMeglee
2. efJeveemebhevvelee
3. MeerueeleeW ceW efvejefleeejlee
4. n DeeJeMekeeW ceW Deheefjnervelee
5. #eCeueJeeefleyeesOevelee
6. ueefyOemebJesiemebhevvelee
7. eLee Meefelehe
8. meeOegDeeW kees eemegke heefjleeielee
9. meeOegDeeW keer meceeefOemebOeejCelee
10. meeOegDeeW keer JeweeJe=efe eesieegkelelee
11. DeefjnbleYeefkele
12. yengegleYeefkele
13. eJeeveYeefkele
14. eJeeveJelmeuelee
15. eJeeveeYeeJevelee
16. DeYeer#Ce-DeYeer#Ce%eeveesheeesieegkelelee
leJeeLe&met$e
1. oMe&veefJeMegef
2. efJeveemebhevvelee
3. MeerueeleeW ceW Deveefleeej
4. DeYeer#Ce%eeveesheeesie
5. mebJesie
6. Meefelemleeie
7. Meefelemlehe
8. meeOegmeceeefOe
9. JeweeJe=lekejCe
10. Den&odYeefe
11. Deeeee&Yeefkele
12. yengegleYeefkele
13. eJeeveYeefkele
14. DeeJeMekeDeheefjneefCe
15. ceeie&eYeeJevee
16. eJeeveJelmeuelJe
B:C: B:C
DeOeelce heeret<e (Megelce YeeJevee)

ceQ YeeJe kece& Deew Jekece&, vees kece& jefnle Megelcee ntB~
ceQ Dejme DeiebOe Deheer ntb, mheMe& jefnle efmeelcee ntB~~
mebmLeeve Mejerj Jeeve ceve mes, efJejefnle hegodieue mes efYeVe kene~
ceQ Deeet eemeesdJeeme jefnle, peerJeve Deew cejCe efJeefJee jne~~2~~
(54)
eoMeeveghes#ee
efpeveeiece jnme
(14) eoMeeveges#ee
eer kegbokegboosJe ves eoMeeveges#ee veece mes mJelev$e ebLe efueKee, GmeceW 91 ieeLeeeW nQ~ FvneR Deeeee& eje
efJejefele cetueeeej ceW Yeer ener ece jKee nw~ FmeceW eoMeeveges#ee veece mes Ske DeefOekeej efueee nw Fve evLeeW ceW Fmeer
ece mes JeCe&ve nw SJeb erkeekeejeW ves Yeer ener ece efueee nw Gvekee ece osefKeS
eoMeeveges#ee ceW yeejn Deveges#eeDeeW kes veece
DeodOegJecemejCecesieeceCCemebmeejueesiecemegefeeb~
DeemeJemebJejefCeppej Oecceb yeesefnb e efeblesppees~~2~~1
DeOegJe, DeMejCe, SkelJe, DevelJe, mebmeej, ueeske, DeMegefelJe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, Oece& Deewj yeesefOe Fve
yeejn Deveges#eeDeeW kee efevleve kejvee eeefnes~~2~~
ener ieeLee cetueeeej Yeeie 1 Deewj cetueeeej Yeeie 2 ceW Yeer nw
DeJecemejCecesieeceCCe-mebmeejueesiecemegefeeb~
DeemeJemebJejefCeppej Oecceb yeesefOeb e eEeefleppees2~~403~~
ieeLeeLe&DeOegJe, DeMejCe, SkelJe, DevelJe, mebmeej, ueeske, DeMegefe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, Oece&, Deewj
yeesefOe Fvekee efevleJeve kejvee eeefnS~~403~~
DeJecemejCecesieeceCCemebmeejueesiecemegefeeb~
DeemeJemebJejefCeppejOecceb yeesefOeb e eEelesppees~~694~~3
ieeLeeLe&DeOegJe, DeMejCe, SkelJe, Devele, mebmeej, ueeske, DeMegYelJe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, Oece&, Deewj
yeesefOe Fvekee efevleJeve kejW~~694~~
%eeveeCe&Je hegmleke ceW yeejn YeeJeveeDeeW kes ece ceW Devlej nw
1. Deefvele, 2. DeMejCe, 3. mebmeej, 4. SkelJe, 5. DevelJe, 6. DeMegefe, 7. DeeeJe, 8. mebJej,
9. efvepe&je, 10. Oece&, 11. ueeskeYeeJevee , 12. yeesefOeogue&Ye YeeJevee~4
leJeeLe&met$e ebLe ceW yeejn YeeJeveeDeeW kes veece
DeefveleeMejCemebmeejwkelJeevelJeeMegeeeJemebJejefvepe&jeueeskeyeeseOf eogue&YeOece&mJeeKeeleJeevegef evleveceveges#ee5~~7~~
DeLe&Deefvele, DeMejCe, mebmeej,, SkelJe, DevelJe, DeMegefe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, ueeske, yeesefOeogue&Ye
Deewj Oece&, Fvekes mJehe kee efevleJeve kejvee mees es yeejn YeeJeveeSB (Deveges#eeSB) nQ~
Jele&ceeve ceW leJeeLe&met$e kes Devegmeej ner 12 YeeJeveeDeeW kes ece eefme nQ~
1. kegvokegvoYeejleer he=. 309, eoMeeveges#ee ieeLee2~ 2. cetueeeej Yeeie1 hebeeeejeefOekeej he=. 317 ieeLee 403~ 3. cetueeeej
Yeeie-2, eoMeeveges#eeefOekeej he=. 2 ieeLee 694~ 4. %eeveeCe&Je efleere meie& he=. 12 mes 45 leke~ 5. leJeeLe&met$e he=. 105, DeOeee-9
met$e-7~
eoMeeveghes#ee
(55)
eoMeeveges#ee kes ece ceW Devlej

eer kegbokegoosJe ke=le
cetueeeej SJeb eoMeeveges#ee ceW
1. DeOegJe
2. DeMejCe
3. SkelJe
4. DevelJe
5. mebmeej
6. ueeske
7. DeMegefelJe
8. DeeeJe
9. mebJej
10. efvepe&je
11. Oece&
12. yeesefOe
eer MegYeeveeee& ke=le

%eeveeCe&Je ceW
Deefvele
DeMejCe
mebmeej
SkelJe
DevelJe
DeMegefe
DeeeJe
mebJej
efvepe&je
Oece&
ueeske
yeesefOeogue&Ye
eer GceemJeeceer ke=le

leJeeLe&met$e ceW
Deefvele
DeMejCe
mebmeej
SkelJe
DevelJe
DeMegefe
DeeeJe
mebJej
efvepe&je
ueeske
yeesefOeogue&Ye
Oece&
B:C: B:C
yeejn YeeJevee
(6) DeMegefe YeeJevee

ceuecet$eo keesUs keeWheseg keesveseefue meg[gieeef[ies yeefueeeiegJeog~
nesueefmeve osnJe vebefyeoseeojs kece&o kew cesueeiegJeog~~
heefjheefj heefjceU heekeJe vesvesojs veeleefueJegog Megefeefeuuee~
efej$ewjlveece=leoefue leesUsojs YeJeoefue Kebef[le efeefeuuee~~
en Mejerj ceue, cet$e Deeefo DeMegef e heoeLeeX kee efheb[ nw Fmemes ncesMee ogieOe ner efvekeueleer jnleer nw~ eens efpelevee
Fmes venueeDees, megiebeOf ele Je ueieeDees hej Jes Yeer DeheefJe$e nes peeles nQ~ Fme Mejerj ceW efmLele Deelcee kees leerve jlvejlve$ee mes Oeesves hej en heefJe$e nes peelee nw~ Ssmeer YeeJevee Yeeves mes Mejerj mes esce ve nes peelee nw Deewj jlve$ee ceW
eerefle GlheVe nesleer nw efpememes Fme veej Ie=efCele Mejerj mes ner Deelcee kees DeefJeveeMeer heefJe$e yeveeee peelee nw~
(56)
oMeue#eCe Oece& ceW meleOece& Deewj MeeweOece&
efpeveeiece jnme
(15) oMeue#eCe Oece& ceW

meleOece& Deewj MeeweOece&
eefleeceCe ebLe$eeer ceW mele Oece& kees henues efueee nwomeCnb meceCeOecceeCeb~ oMeeveeb eceCeOecee&Ceecegece#eceeceeo&Jeepe&JemeleMeewemebecelehemleeieeefkeeveyeeee&ue#eCeeveeced1~
eer kegbokegboosJe ke=le eoMeeveges#ee ceW mele Oece& kees henues efueee nw
GeceKececeJeppeJemeemeGeb e mebpeceb esJe~
leJeeeieceefkebeCnb yecne Fefo omeefJenb nesefo2~~70~~
Gece#ecee, Gececeeo&Je, GeceDeepe&Je, Gecemele, GeceMeewe, Gecemebece, Gecelehe, Geceleeie,
GeceDeeefke_eve Deewj Gece yeeee& es cegefveOece& kes oMe Yeso nQ~
cetueeeej eoerhe evLe ceW mebmke=le erkee ceW mele Oece& kees henues efueee nw
DeLe Oece eJe#eeefce oMeYesob megKeecyegefOeced~ mee#eevcegefehejeRievlegb heeLeseb heefLe eesefieveeced~~57~~
Deeee#eceesecee es<"b ceeo&Je eepe&Jeesececed~ meleb Meeweb ceneved mebecemlehemleeiemeece~~58~~ Deeefkebeveb
hejb yeeee meuue#eCeeveefhe~ Fceeefve Oece&cetueeefve eceCeeveeb oMewJe efn3~~59~~
DeLeeveblejDeye Deeies oMe ekeej kes OeceeX kee mJehe kenles nQ~ es oMe ekeej kes Oece& cegefveeeW kes efuees megKe
kes meceg nQ Deewj cees#eheer veiej ceW peeves kes efueerS ceeie& kee mee#eeled heeLese nQ ceeie& Jee nw~~57~~ Gece #ecee, Gece
ceeo&Je, Gece Deepe&Je, Gece mele, Gece Meewe, Gece mebece, Gece lehe, Gece leeie, Gece DeeeEkeeve, Gece
yeeee& en cegefveeeW kes oMe Oece& nQ Deewj mecemle OeceeX kee cetue nQ~~58-59~~
leJeeLe&Je=efe-evLe ceW mele Oece& kees henues efueee nw
Gece#eceeceeo&Jeepe&JemeleMeewemebecelehemleeieeefke_eveyeeeee&efCe Oece&4~~6~~
Gece #ecee, Gece ceeo&Je, Gece Deepe&Je, Gece mele, Gece Meewe, Gece mebece, Gece lehe, Gece leeie,
Gece Deeefkebeve Deewj Gece yeeee& es ome Oece& nQ~~6~~
heeveefvohebeefJebMeeflekee evLe kes OeceexheosMeece=le ceW oMeue#eCe Oece& kes keLeve ceW cegefle eefle he=. 35 mes
46 leke, Mueeske 82 mes 106 leke ceW mele Oece& kees henues efueee nw~
meJee&Le&efmeef evLe ceW MeeweOece& kees henues efueee nw~
Gece#eceeceeo&Jeepe&JeMeewemelemebecelehemleeieeeEkeeveyeeeee&efCe Oece&5~~6~~
Gece #ecee, Gece ceeo&Je, Gece Deepe&Je, Gece Meewe, Gece mele, Gece mebece, Gece lehe, Gece leeie,
Gece Deeefkebeve Deewj Gece yeeee& en ome ekeej kee Oece& nw~~6~~
1. eefleeceCe ebLe$eeer-he=. 9, 10~ 2. kegvokegvoYeejleer he=. 320~ 3. cetueeeej eoerhe he=. 379, 380~ 4. leJeeLe&Je=efe-DeOeee 9
met$e-6 he=. 612~ 5. meJee&Le&efmeef DeOeee-9 met$e-6 he=. 323~
oMeue#eCe Oece& ceW meleOece& Deewj MeeweOece&
(57)
leJeeLe&Je=efe-eer Yeemkejveefvo efJejefele ceW Meewe Oece& kees henues efueee nw

Gece #eceeceeo&Jeepe&JeMeewemelemebecelehemleeieeefke_eveyeeeee&efCe Oece&1~~6~~
met$eeLe&Gece #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe, mele, mebece, lehe, leeie, DeeeEkeeve Deewj yeeee& es ome
Oece& nQ~
leJeeLe&jepeJeee|leke ebLe ceW Meewe Oece& henues nw~
Gece#eceeceeo&Jeepe&JeMeewemelemebecelehemleeieeefke_eveyeeeee&efCe Oece&:2~~6~~
met$eeLe&Gece #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe, mele, mebece, lehe, leeie, Deeefke_eve Deewj yeeee& es ome
Oece& nQ~
leJeeLe&met$e kes Jeeeve ceW ee keneR hej Yeer eJeeve ceW mele ee Meewe Oece& kees henues uesves ceW n"Jeeo veneR kejvee
eeefnS, keeeWefke oesveeW ner he#e Deeiece ceW ceeve nQ~
B:C: B:C

cesje leveg efpeve cebefoj GmeceW, ceve keceueemeve MeesYes megvoj~
Gme hej ceQ ner YeieJeeved mJeeb, jeefpele ntB efevcee peesefle eJej~~
ceQ Meg yeg ntB efme meMe, keceepeve kee keg ueshe veneR~
ceQ mJeeb mJeebYet hejceelcee, cesje hej mes mebMues<e veneR~~1~~
1. leJeeLe&Je=efe-(megKeyeesOe erkee) DeOeee 9 met$e-6 he=. 512~ 2. leJeeLe&jepeJeeefle&ke Yeeie 2 he=. 544, DeOeee 9met$e 6~
(58)
eeQleerme DeefleMee SJeb Dee" eeeflenee&
efpeveeiece jnme
(16) eeQleerme DeefleMee SJeb Dee" eeeflenee&

(efleueeseheCCeefe ebLe mes)
eGjbiegueblejeues GJeefjb eEmenemeCeeefCe Dejnblee~ esbefle ieeCeceiies ueeseeueesehheeemeceeb[e1~~ 895~~
efCemmesoeb efCecceueieeeb ogOeJeueefnjeb~ Deeefocemebn[Ceeb meceeGjmmebiemeb"eCeb~~896~~
DeCegJeceJeeb CeJeebheeJejmegjefniebOeOeeefjeb~ DeejJejuekeKeCemenmmeOejCeb DeCebleyeueefJeefjeb~~ 897~~
efceoefnoceOegjeueeDees meeYeeefJeeDeefomeeb e omeYesob~ Sob eflelLeejeCeb pecceiienCeeefoGhheCCeb~~ 898~~
peeseCemeoceppeeob megeYf ekeKeoe eGefomeemeg efCeejeCee~ CenieceCeeCeceefnmb ee YeeseCeGJemeiieheefjnerCee~~899~~
meJJeeefncegnefeeb Deeeeb Dehecnhebefoeb~ efJeppeeCeb F&meeb meceCenjesceeCeb mepeerJeefcn~~ 900~~
DejmeceneYeemee KeguueeYeemee meeeFb mee lene~
DekeKejDeCekeKejhhee meCCeerpeerJeeCe meeueYeemeeDees~~901~~
Soemegb Yeemeemegb leeuegJeobleeskeb"JeeJeejs~ heefjnefje Skekekeeueb YeJJepeCes efoJJeYeeefmeeb~~ 902~~
heieoerS DekeKeefueDees mebPeefeoeefcce CeJecegngeeefCe~
efCemmejefo efCeJeceeCees efoJJePegCeer peeJe peeseCeeb~~903~~
mesmesmegb meceSmegb ieCenjosefJeboekekeJeerCeb~ heCneCegJecelLeb efoJJePegCeer De meeYebieerefnb~~ 904~~

(efleueeseheCCeefe ebLe mes)
efleueeseheCCeefe ebLe ceW eer eefleJe=<eYeeeee& ves 34 DeefleMee SJeb 8 eeeflenee& kee JeCe&ve efkeee nw
ueeske Deewj Deueeske kees ekeeefMele kejves kes efueS mete& kes meceeve YeieJeeved Dejnvle osJe Gve efmebnemeveeW kes Thej
DeekeeMeceeie& ceW eej Debiegue kes Devlejeue mes efmLele jnles nQ~~ 895~~
(1) mJesojefnlelee, (2) efvece&ueMejerjlee, (3) otOe kes meceeve OeJeue efOej, (4) Deeefo kee Jee<e&Yeveejeemebnveve,
(5) meceelegjehe Mejerj mebmLeeve, (6) Deveghecehe, (7) veJeecheke keer Gece ievOe kes meceeve ievOe kee
OeejCe kejvee, (8) Ske npeej Dee" Gece ue#eCeeW kee OeejCe kejvee, (9) Devevle yeue-Jeere& Deewj (10) efnleefcele SJeb ceOegj Yee<eCe, es mJeeYeeefJeke DeefleMee kes oMe Yeso nQ~ en oMeYesohe DeefleMee leerLekejeW kes pevce enCe
mes ner Glhevve nes peeles nQ~~ 896-898~~
(1) Deheves heeme mes eejeW efoMeeDeeW ceW Ske meew eespeve leke megefYe#elee, (2) DeekeeMeieceve, (3) efnbmee kee
DeYeeJe, (4) Yeespeve kee DeYeeJe, (5) Ghemeie& kee DeYeeJe, (6) meyekeer Deesj cegKe kejkes efmLele nesvee, (7) eee
jefnlelee, (8) efveefve&ces<e ef<, (9) efJeeeDeeW keer F&Melee, (10) mepeerJe nesles ngS Yeer veKe Deewj jesceeW kee meceeve
jnvee, (11) De"ejn ceneYee<ee, meele meew #egYee<ee leLee Deewj Yeer pees meb%eer peerJeeW keer mecemle De#ejeve#ejelceke
1. efleueeseheCCeefe-elegLe& ceneefOekeej he=. 262 mes 265 leke~
(59)
JJeCeJeheelLes hebeerkeeemeeleeeefCe~ CeeCeeefJennsotefnb efoJJePegCeer YeCeF YeJJeeCeb~~ 905~~

IeeefokeKeSCe peeoe Skekeejme Deefomeee cenefjee~ Sos eflelLeejeCeb kesJeueCeeCeefcce GhheCCes~~ 906~~
ceenhhesCe efpeCeeCeb mebKesppesmegb e peeseCesmeg JeCeb~ heuueJekegmegceheueerYeefjob peeeefo Dekeeueefcce~~ 907~~
kebemekekejhengefob DeJeCeWlees Jeeefo megkeKeoes JeeT~ ceesetCe hegJJeJesjb peerJee Jebefle ceseermeg~~ 908~~
ohheCeleuemeeefje jeCeceF& nesefo lesefeee Yetefce~ iebOeesokeeF JeerjmeF cesIekegceejes e mekekeDeeCeeS~~909~~
heueYeejCeefceomeeueerpeJeeefomemmeb megje efJekegJJebefle~ meJJeeCeb peerJeeCeb Ghheppeefo efCeeceeCebob~~ 910~~
Jeeeefo efJeefkekeefjeeS JeeGkegceejes e meereuees heJeCees~ ketJele[eeeoereCf eb efCecceuemeefueuesCe hegCCeeefCe~~911~~
Oetcegkekehe[Cehengoerefnb efJejefnob nesefo efCecceueb ieeCeb~ jesieeoerCeb yeeOee Ce neWefle meeueeCe peerJeeCeb~~912~~
peefkebKeocelLeSmegb efkejCegppeueefoJJeOecceekekeeefCe~ oCe mebef"eeFb eeeefj peCemme Deefjee~~ 913~~
hheCe eGefomeemegb kebeCekeceueeefCe eflelLekeeeCeb~
Skekeb e heeeheer{b DeeCeoJJeeefCe efoJJeefJeefJeOeeefCe~~914~~
Yee<eeSB nQ GveceW leeueg, oeBle, Dees<" Deewj keC" kes Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner mecee YeJepeveeW kees efoJe
GheosMe osvee~ YeieJeeved efpevesv keer mJeYeeJele DemKeefuele Deewj Deveghece efoJeOJeefve leerveeW mebOee keeueeW ceW veJe cegntleeX
leke efvekeueleer nw Deewj Ske eespeve hee&vle peeleer nw~ Fmekes Deefleefje ieCeOej osJe, Fv DeLeJee eeJeleea kes
eMveeveghe DeLe& kes efveheCeeLe& Jen efoJeOJeefve Mes<e meceeeW ceW Yeer efvekeueleer nw~ en efoJeOJeefve YeJe peerJeeW kees
Je, veew heoeLe&, heeBe Deefmlekeee Deewj meele lelJeeW kee veevee ekeej kes nslegDeeW eje efveheCe kejleer nw~ Fme ekeej
Ieeefleee keceeX kes #ee mes Glhevve ngS es ceneved DeeMee&peveke ieejn DeefleMee leerLekejeW kees kesJeue%eeve kes Glhevve
nessves hej eie nesles nQ~~899-906~~
(1) leerLekejeW kes ceenelce mes mebKeele eespeveeW leke Jeve Demecee ceW ner he$e, hetue Deewj heueeW keer Je=ef mes
mebege nes peelee nw; (2) kebke Deewj jsleer Deeefo kees otj kejleer ngF& megKeoeeke Jeeeg eueves ueieleer nw, (3) peerJe
hetJe& yewj kees es[kej cew$eer YeeJe mes jnves ueieles nQ, (4) Gleveer Yetefce ohe&Celeue kes meMe mJe Deewj jlvecee nes
peeleer nw, (5) meewOece& Fv keer Dee%ee mes cesIekegceej osJe megieefvOele peue keer Je<ee& kejlee nw, (6) osJe efJeefeee mes
heueeW kes Yeej mes veceerYetle Meeefue Deewj peew Deeefo meme kees jeles nQ, (7) meye peerJeeW kees efvele Deevevo Glhevve neslee
nw, (8) Jeeegkegceej osJe efJeefeee mes Meerleue heJeve eueelee nw, (9) kethe Deewj leeueeye Deeefo efvece&ue peue mes hetCe& nes
peeles nQ, (10) DeekeeMe OegDeeB Deewj Gukeeheeleeefo mes jefnle neskej efvece&ue nes peelee nw, (11) mechetCe& peerJeeW kees
jesieeefo keer yeeOeeSB veneR nesleer nQ, (12) e#esveW kes cemlekeeW hej efmLele Deewj efkejCeeW mes GppJeue Ssmes eej efoJe
Oece&eeeW kees osKekej peveeW kees DeeMee& neslee nw, (13) leerLekejeW kes eejeW efoMeeDeeW ceW (efJeefoMeeDeeW meefnle) hheve
megJeCe&keceue Ske heeoheer" Deewj efoJe SJeb efJeefJeOe ekeej kes hetpeveJe nesles nQ~~907-914~~
(60)
efpeveeiece jnme
Dee" eeefleneeeX kee JeCe&ve

peseEme leCe cetues GhheCCeb peeCe kesJeueb CeeCeb~ GmenhhengefoefpeCeeCeb les efee DemeesekeKe efe~~ 915~~
CeeiieesnmeeheCCeb meeueb mejueb efheebieg leb esJe~ efmeefjmeb Ceeiele efJe e DekeKee Oetueer heueeme leWotJeb~~916~~
hee[uepebyet efhehheueoefnJeCCees Cebefoefleueeetoe e~ kebkeefuueebheyeGueb cesmeeefmebieb OeJeb meeueb~~917~~
meesnbefle Demeesele heuuJekegmegceeCeoeefn meeneefnb~ uebyebleceeueoecee IebepeeueeefojceefCeppee~~ 918~~
efCeeefCeeefpeCeGoSCeb yeejmeiegeCf eosenf b meefjmeGsne~ GmenefpeCehhengoerCeb DemeesekeKee efJejeebelf e~~ 919~~
efkeb JeCCeCesCe yengCee oCecemeeseheeoJes Sos~ efCeeGppeeCeJeCesmegb Ce jceefo efeeb megjsmemme~~ 920~~
meefmeceb[uemebkeemeb cegeepeeuehheeememebpegeb~ eeeb efJejeeefo meJJeeCeb eflelLekeeeCeb~~ 921~~
efmebnemeCeb efJemeeueb efJemegheefuenesJeuesenf b efCecceefJeob~ JejjeCeefCekejKeefeob kees mekekeF JeefCCeogb leeCeb~~922~~
efCeyYejYeefehemeee DebpeefuenlLee heheguuecegnkeceuee~ esbefle ieCee meJJes Skekeskekeb Jesef{TCe efpeCeb~~ 923~~
efJemeekemeeeemeee noceesne heefJeme efpeCehentmejCeb~ keefnogb Jee YeJJeeCeb ieefnjb megjogbogner jmeF~~ 924~~
CeCeCeblehheeCCee JejYeefeYeefjomegjcegkekee~ efCeJe[Welf e kegmegceefJeer efpeefCeboheekeceuecetuesmeg~b ~ 925~~
YeJemeeobmeCensogb oefjmeCecesesCe meeueueesemme~ Yeeceb[ueb efpeCeeCeb jefJekeesef[mecegppeueb peeF~~ 926~~
eGmeefeecejsefnb cegCeeuekegboWogmebKeOeJeuesefnb~ megjkejheCeefeosefnb efJeefppeppeblee peebleg efpeCee~~ 927~~
Dee" eeefleneeeX kee JeCe&ve

$e+<eYeeefo leerLekejeW kees efpeve Je=#eeW kes veeres kesJeue%eeve Glhevve ngDee nw Jes ner DeMeeske Je=#e nQ~~ 915~~
veeesOe, mehleheCe&, Meeue, mejue, efeebieg, efhej Jener (efeebieg), efMejer<e, veeieJe=#e, De#e (yens[e), Oetueer
(ceeefueJe=#e), heueeMe, leot, heeue, heerheue, oefOeheCe&, vevoer, efleueke, Deece, kebkesefue (DeMeeske), echeke,
Jekegue, ces<ee=, OeJe Deewj Meeue es (1) DeMeeske Je=#e uekeleer ngF& ceeueeDeeW mes ege Deewj Iebemecetneefoke mes
jceCeere nesles ngS heuueJe SJeb heg<heeW mes Pegkeer ngF& MeeKeeDeeW mes MeesYeeeceeve nesles nQ~~ 916-918~~ $e+<eYeeefoke
leerLekejeW kes Gheeg&e eewyeerme DeMeeskeJe=#e yeejn mes iegefCele Deheves Deheves efpeve keer TBeeF& mes ege nesles ngS
MeesYeeeceeve nQ~~ 919~~ yengle JeCe&ve mes keee? Fve DeMeeskeJe=#eeW kees osKekej Fv kee Yeer efee Deheves Geeve
JeveeW ceW veneR jcelee nw~~920~~
(2) meye leerLekejeW kes evceC[ue kes meMe Deewj cegee mecetneW kes ekeeMe mes mebege leerve $e
MeesYeeeceeve nesles nQ~~921~~
(3) Gve leerLekejeW kee efvece&ue mheefke hee<eeCeeW mes efveefce&le Deewj Glke=< jlveeW kes mecetn mes Keefele pees
efJeMeeue efmebnemeve neslee nw, Gmekee JeCe&ve kejves kes efueS keewve meceLe& nes mekelee nw~~ 922~~
(4) iee{ Yeefe mes Deemee, neLeeW kees pees[s ngS Deewj efJekeefmele cegKekeceue mes mebege Ssmes mechetCe& ieCe
eleske leerLekej kees Iesjkej efmLele jnles nQ~~ 923~~
(61)
(5) efJe<ee-ke<eeeeW ceW Deveemee Deewj ceesn mes jefnle neskej efpeveeYeg kes MejCe ceW peeDees, Ssmee YeJe
peerJeeW kees kenves kes efueS ner ceeveeW osJeeW kee ogbogYeer yeepee iecYeerj Meyo kejlee nw~~ 924~~
(6) efpevesv YeieJeeved kes ejCe keceueeW kes cetue ceW, Ce-Ce Meyo kejles ngS YecejeW mes Jeehle Deewj
Gece Yeefe mes ege osJeeW kes eje es[er ieF& heg<heJe=ef< efiejleer nw~~ 925~~
(7) pees oMe&ve cee$e mes ner mechetCe& ueesieeW kees Deheves meew (meele) YeJeeW kes osKeves ceW efveefcee nw Deewj kejes[eW
meteeX kes meceeve GppJeue nw Ssmee Jen leerLekejeW kee eYeeceC[ue peeJevle neslee nw~~ 926~~
(8) ce=Ceeue, kegvoheg<he, evcee Deewj MebKe kes meceeve meheso leLee osJeeW kes neLeeW mes veeees ieS ({esjs
ieS) eeQme" eecejeW mes Jeerpeceeve efpeve YeieJeeved peeJevle nesJeW~~ 927~~
DeeefohegjeCe ceW 34 DeefleMee SJeb 8 eeefleneeeX kee JeCe&ve
pevce kes 10 DeefleMee1
(1) hemeervee jefnle, (2) ceuecet$e jefnle, (3) megieefvOele Mejerj, (4) MegYe ue#eCeeW mes meefnle
(5) meceelegje mebmLeeve (6) efOej MJesle (7) JeeJe=<eYeveejee mebnveve (8) megvojlee (9) meewYeeie
(10) ceer"er JeeCeer~
kesJeue%eeve kes 10 DeefleMee
(1) meew-meew eespeve leke megefYe#elee (2) DeekeeMe ceW ieceve (3) efnbmee kee DeYeeJe (4) keJeueenej kee
DeYeeJe (5) Ghemeie& mes jefnle (6) meye efJeeeDeeW kes mJeeceer (7) elegceg&Ke efoKevee (8) eee kee DeYeeJe
(9) ves$eeW keer Devegvces<e Je=efe (10) veKe-kesMe kee veneR ye{vee~
osJeke=le 14 DeefleMee2
(1) DeOe&ceeieOeer Yee<ee (2) Deeheme ceW efce$elee (3) Je=#eeW kees hetue heue DebkegjeW mes Jeehle kee efoee
(4) he=efLeJeer ceC[ue kees ohe&Ce kes Deekeej ceW heefjJeefle&le kej efoee (5) megieefvOele, Meerleue cevo-cevo Jeeeg
(6) heJevekegceej osJeeW eje Yetefce keer efve<kebkelee (7) cesIekegceej peeefle kes osJe eje megieefvOele peue keer Je<ee&
(8) keceueeW hej ejCe keceue (9) efoMeeDeeW keer efvece&uelee (10) npeej Deejs Jeeuee osoerheceeve Oece&ee
(11) De<cebieueJe (12) henjeleer ngF& OJepeeDeeW kee mecetn (13) ogbogefYe yeepeeW kee ceOegj leLee iecYeerj
Meyo (14) heg<heeW keer Je<ee&~
De< eeeflenee&3
(1) DeMeeske Je=#e (2) ecejeW kes mecetn (3) leerve $e (4) efmebnemeve (5) osJeeW kes eje mee{s yeejn
kejes[ ogvogefYe Deeefo yeepes (6) iecYeerj efoJe OJeefve ("ewvee) (7) osJeeW eje heg<heeW keer Je<ee& (8) Mejerj kee
eYeeceC[ue~
1-2-3. DeeefohegjeCe Yeeie 1 he=. 597-598, 632, 534, 599~
(62)
efpeveeiece jnme
veboerMJej Yeefe ceW 34 DeefleMee SJeb 8 eeefleneeeX kee JeCe&ve
efveleb efvemJesolJeb, efvece&uelee #eerjieewj-efOejlJeb e~

mJeeee-ke=efle-mebnveves, meewheb meewjYeb e
meewue#eced1~~38~~
Deeefcele-Jeere&lee e, efeeefnle-JeeefolJe-ceve-oefceleiegCeme~
eefLelee oMe mebKeelee, mJeefleMee-Oecee& mJeebYegJees osnme~~39~~
ieJetefleMele-elege-megefYe#elee-ieieve-ieceve-ceeeefCeJeOe~
Yeg k e l eg h emeiee& Y eeJeM-eleg j emelJeb e meJe& e f J ees ejlee~~40~~
DeeelJe-cehe#ce-mheb o e meceeef m eveKekes MelJeb ~
mJeefleMeeiegCee YeieJelees, Ieeefle#eepee YeJebefle lesefhe oMewJe~~41~~
meeJee&Oe&-ceeieOeeree, Yee<ee cew$eer e meJe&pevelee-efJe<eee~
meJe&leg&heuemleJeke-eJeeue-kegmegceesheMeesefYele-leheefjCeecee~~42~~
DeeoMe&leue-eeflecee, jlveceeer peeeles cener e cevees%ee~
ef J enjCe-cevJes l eef v eue, hejceeveb o e YeJeef l e meJe& p eveme~~43~~
celees ef h e meg j ef Y e-ieb O e-Jeeef c eee ees p eveeb l ejb Yet Y eeieb ~
JegheMeefceleOetefuekebke-le=Cekeerke-Meke&jesheueb ekegJe&efvle~~44~~
Deeeee& eer hetpeheeo mJeeceer ves veboerMJej Yeefe ceW 34 DeefleMeeeW Je 8 eeefleneeeX kee JeCe&ve efkeee nw
mJeso jefnle efvece&uelee efvele ner, #eerj meceeve efOej GppJeue~

Gece mebmLeeve mebnveveegle, megjefYeleosn meghe megYeie~~38~~
menme Dee" ue#eCeegle Delegefuele, Jeere&meefnle efeeefnle Jeeoer~
DeieefCeleiegCeer mJeebYet eYeg kes, es oMe DeefleMee ye[Yeeieer~~39~~
keesme eej meew leke megefYe#elee, ieieve ieceve veefnb eeCeerJeOe~
Yeespeve De Ghemeie& veneR nw, meye efJeee F&ej eGcegKe~~40~~
eee De efcekeej jefnle nQ, veefnb veKe-kesMe ye{s eYeg kes~
Ieeefle kes #ee mes oMe DeefleMee, eie ngS kesJeefueefpeve kes~~41~~
De& c eeieOeer Yee<ee nes l eer , meye peve cew $ eer Y eeJe meoe~
meye $e+leg kes heuehetue efKeueW, leuelee megMeesefYele ngS cegoe~~42~~
he= L Jeer jlveceeer ohe& C eJeled , Mees e f Y ele ng F & ecekeMeeueer ~
hejceevevo kejW meye peve kees, cebo megiebefOele heJeve eueer~~43~~
Jeeegkegceej megiebefOele Jeeet, mes eespeve leke he=LJeer kees~
Oetefue kebke le=Ce helLej mes, jefnle mJe kej efoee Denes~~44~~
1. cegefveeee&-veboerMJej Yeefe-he=. 340 mes 344 leke~
leoveg mleefvelekegceeje, efJeegvceeuee-efJeueeme-nemeefJeYet<ee~

eefkejefvle megjefYeiebefOeb, iebOeesoke-Je=ef-cee%eee ef$eoMeheles~~45~~
Jejheejeiekes mej-celeg u emeg K emheMe& n s c ecee-oueef v eeeced ~
heeoveemes heeb, mehle hegj he=lee mehle YeJebefle~~46~~
heueYeejvece M eeef u eye e r eeef o -mecemle-meme-Oe= l ejes c eeb ee~
heefjef<elesJe e Yetefcem -ef$eYegJeve-veeLeme JewYeJeb heMebleer~~47~~
MejogoeefJeceue-meefueueb, mej FJe ieieveb efJejepeles efJeieleceueb~
penefle e efoMeefmleefceefjkeeb, efJeielejpe eYe=elf e-efpeeleeYeeJeb mee~~48~~
Slewlesefle lJeefjleb, peesefle-Jelej efoJeewkemee-cece=leYegpe~
kegefueMeYe=oe%eeheveee, kegJe&vleves mecevlelees Jeeeveced~~49~~
mhegjoj-mene-efejb, efJeceuecenejlve-efkejCe-efvekejhejerleced~
enefmeleefkejCe-mene-egefleceb[ue-ceeieeefce Oece&megeeced~~50~~
Flecebieueb
e,
mJeeoMe&eYe=efle
Yeefe-jeiehejerlew~
Ghekeuhevles
ef$eoMewjslesefhe
efveheceeefle-efJeMes<ee~~51~~
ces I ekeg ceej os J e Yeer ef J eeg v ceeuee, keer yeng Mees Y ee mes ~
Fve%ee mes megjefYe megiebefOele, iebOeesoke Je=er kejles~~45~~
peneB ejCe eYeg OejW JeneB nQ, Gece mJeCe& keceue efKeueles~
Deeies heer s meele-meele, meew i eb e f O ele Deleg u e meg K eo nes l es ~ ~46~~
Meeefue Deeefoke Kesleer kes heue, YeejeW mes Pegkeleer he=LJeer~
ef$eYegJeveheefle kee JewYeJe ueKekej, nef<e&le nes jesceebe ngF&~~47~~
Mejo $e+leg mece efJeceue mejesJej, mece efvece&ue DeekeeMe Denes~
meYeer efoMeeSB lel#eCe ner, lecejefnle ekeeMeW meye Leue kees~~48~~
DeeDees! DeeDees! osJe! YeJeve, Jeblej peesefle<e Jewceeefveke meye~
Fbe%ee mes meYeer lejhe mes, lJeefjle yegueeJeW megjieCe leye~~49~~
npeej DeejeW mes megvoj yeng, jlve efkejCeegle Deefle ecekes~
jef J eceb [ ue kees nb m eves Jeeuee, Oece& ee euelee Deeies ~ ~50~~
Fme efJeOe cebieue Dee" kensW, ohe&Ce Deeefoke Deveghece megefJeMes<e~
Yeefejeie egle osJesveW mes, keefuhele yengefJeOe cene efJeMes<e~~51~~
(63)
(64)
efpeveeiece jnme
Jew[te&efejefJeheeJeeuece=ogheuueJeeshe-MeesefYeleMeeKe~
eerceeveMeeskeJe=#ees,
Jejcejkelehe$e-ienve-yenueee~~52~~
ceboejkegbokegJeuee-veerueeslheue-keceue-ceeueleer-yekegueeew~
meceoYecej-hejerlewJee&-efceee
heleefle kegmegce-Je=efve&Yeme~~53~~
keke-keef-met$ekegb[ue-kesetj-eYe=efle-Yetef<eleebieew mJebieew~
e#eew keceue ouee#eew, heefjefveef#ehele meueerueeecej-egieueced~~54~~
DeekeefmcekeefceJe egieheefJemekej-mene-ceheieleJeJeOeeveced~
Yeeceb [ ue-ceef J eYeeef J ele-jeef $ eb e f o JeYes o -ceef l eleje-ceeYeeef l e~~55~~
eyeueheJeveeef Y eIeele-e#eg e f Y elemeceg -Iees < ecev-OJeeveced ~
ob O Jeveles meg J eer C ee-Jeb M eeef o -meg J eeeog b o g e f Y emed - leeuemeceb ~ ~56~~
ef$eYegJeveheefleleeueebve-efcebog$eelegue-celeguecegeepeeueced~
$e$eeb e megye=nod-Jew[te&efJekehleob[-ceefOeke-cevees%eced~~57~~
OJeefvejefhe eespeveceskeb, epeeeles ees$eoe-neefjiebYeerj~
memeefueue-peueOej-heue-OJeefvele-efceJe eefJeleleevle-jeMeeJeueeb~~58~
mhegefjleebMeg-jlveoerefOeefle-heefjefJegefjlee cejsveeheeeced~
efOeeles ce=iesvJeez, mheefkeefMeuee-Ieefleefmebn-efJej-celegueced~~59~~
Jej cejkele he$eeW mes eee, egle eJeeue ce=og keesheueegle~
eerceled le DeMeesske yeng MeeKee-egle Jew[te& levee mebegle~~52~~
veerue keceue ceboej kegbo, DejefJevo ceeueleer Jekegueeoer~
Yecej meefnle heg<heeW keer megvoj, kegmegceJe=ef veYe mes nesleer~~53~~
keg b [ue keb keCe keer m et $ e, kes et j Deeef o Yet < eCe Yet e f < ele~
keceue ves $ e Jeeues oes e#e, {es j W eb J ej meg u eer u eeeg l e~~54~~
Dekemceeled egieheled npeej jefJe, meMe meoe JeJeOeeve jefnle~
je$eer efove kee Yeso efceeles, Yeeceb[ue DeefleMee MeesefYele~~55~~
eyeue heJeve mes #egeYf ele peueefOe keer, ceb OJeefve kes meMe ceneve~
JeerCee ogbogefYe leeue yeebmegjer, JeeeeW kee megjogbogefYe mJeeve~~56~~
leerve ebJeled cegeeheueegle, efej ob[ Jew[te& jefele~
leerve $e leJe ef$eYegJeve eYeglee, yeleueeles nQ meoe eie~~57~~
efoJeOJeefve leJe Fke eespeve leke, nes iebYeerj keCe& cevenj~
mepeuecesIe mece OJeefve kej efKejleer, Jeehle efkeee meye efoMe Deblej~~58~~
jlve efkejCe mes efeef$ele megboj, Fb Oeveg<e efJe efmebnemeve~
yevee Delegue mheefke efMeuee mes, ce=ieheefle Oe=le megboj Deemeve~~59~~
(65)
emesn elegefmb$eMeled-eJejiegCee eeeflenee&-ue#ceeeew~

lemcew vecees YeieJeles, ef$eYegJeve-hejcesejen&les iegCecenles~~60~~
efpevekes es eeQefleme iegCe DeefleMee, eeeflenee& ue#ceer nQ Dee"~
Gve ef$eYegJeve hejcesej YeieJeved, Denle eYeg kees JebotB Deepe~~60~~
yeeueefJekeeme Yeeie-4 ceW hebehejces<"er kes cetueiegCe ceW Deefjnble kes mJehe ceW 34 DeefleMeeeW SJeb 8 eeefleneeX
veece efoes nQ
pees hejce DeLee&led FveW kes eje hetpe, meyemes Gece heo ceW efmLele nQ, Jes hejceser kenueeles nQ~ Jes heeBe nesles nQDeefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg~
Deefjnble kee mJehe
efpevekes eej Ieeefleee kece& ve nes egkes nQ, efpeveceW 46 iegCe nQ Deewj 18 oes<e veneR nQ, GvnW Deefjnble hejceser
kenles nQ~1
oesneeeQleermeeW DeefleMee meefnle, eeeflenee& hegefve Dee"~
Devebleelege iegCe meefnle, efeeueermeeW hee"~~1~~
34 DeefleMee 8 eeeflenee& Deewj 4 Devebleelege, es Deefjnble kes 46 cetueiegCe nQ~ GejiegCe Devevle nQ~
meJe& meeOeejCe eeefCeeeW ceW veneR heeeer peeves Jeeueer DeodYegle ee DeveesKeer yeele kees DeefleMee kenles nQ~ Fve 34
DeefleMeeeW ceW pevce kes 10, kesJeue%eeve kes 10 Deewj osJeke=le 14 nesles nQ~
pevce kes 10 DeefleMeeDeefleMee he megiebOe leve, veeefnb hemesJe efvenej~
efeeefnle Jeeve Delegueyeue, efOej esle Deekeej~~
ue#eCe menme Dee" leve, meceeleg<ke meb"eve~
JeeJe= < eYeveejeepeg l e es pevecele ome peeve~~
DeefleMee megvoj Mejerj, Delevle megiebefOele Mejerj, hemeervee jefnle Mejerj, ceue-cet$e jefnle Mejerj, efnle-efcele-efee
Jeeve, Delegue-yeue, meheso Ketve, Mejerj ceW 1008 ue#eCe, meceelegje mebmLeeve Deewj JeeJe=<eYeveejee mebnveve es
10 DeefleMee Deefjnble YeieJeeve kes pevce mes ner nesles nQ~
kesJeue%eeve kes 10 DeefleMeeeespeve Mele Fke ceW megeYf eKe, ieieve-ieceve cegKe eej~
veefnb Deoee, Ghemeie& veneR, veeneR keJeueenej~~
meye efJeee F&ejhevees, veeeEn ye{s veKe-kesMe~
Deefveefce<e ie eee jefnle, oMe kesJeue kes Jes<e~~
1. yeeueefJekeeme Yeeie-4 he=. 7 mes 9 leke~
(66)
efpeveeiece jnme
YeieJeeve kes eejeW Deesj meew-meew eespeve1 leke megeYf e#elee, DeekeeMe ceW ieceve, Ske cegKe neskej Yeer eej cegKe efoKevee,
efnmb ee ve nesvee, Ghemeie& veneR nesvee, eeme Jeeuee Deenej veneR uesvee, mecemle efJeeeDeeW kee mJeeceerhevee, veKe kesMe veneR ye{vee,
ves$eeW keer heuekeW veneR ueievee Deewj Mejerj keer hejeF& veneR he[vee~ kesJeue%eeve nesves hej es oMe DeefleMee nesles nQ~
osJeke=le 14 DeefleMee
osJe jefele nQ eej oMe, DeOe& ceeieOeer Yee<e~
Deeheme ceeneR efce$elee, efvece&ue efoMe DeekeeMe~~
nesle hetue heue $e+leg meyew, he=LJeer keeBe meceeve~
ejCe keceue leue keceue nQ, veYeleQ pee-pee yeeve~~
cebo megiebOe yeeej hegefve, iebOeesoke keer Je=ef~
Yetefce efJe<ew kebke veneR, n<e&ceeer meye me=ef~~
Oece& ee Deeies jns , heg e f v e Jemeg ceb i eue meej~
DeefleMee eer Deefjnble kes, es eeQleerme ekeej~~
YeieJeeve keer DeOe&-ceeieOeer Yee<ee, peerJeeW ceW hejmhej efce$elee, efoMeeDeeW keer efvece&uelee, DeekeeMe keer efvece&uelee, neW
$e+legDeeW kes heue-hetueeW kee Ske ner mecee ceW heuevee-hetuevee, Ske eespeve leke he=LJeer kee ohe&Ce keer lejn efvece&ue
nesvee, eueles mecee YeieJeeved kes ejCeeW kes veeres megJeCe& keceue keer jevee, DeekeeMe ceW pee-pee Meyo, cebo megiebefOele
heJeve, megiebOecee peue keer Je<ee&, heJeve kegceej osJeeW eje Yetefce keer efve<kebkelee, mecemle eeefCeeeW kees Deevevo, YeieJeeved
kes Deeies Oece&ee kee euevee Deewj Dee" cebieue JeeW kee meeLe jnvee es 14 DeefleMee osJeeW eje efkees peeves mes
osJeke=le kenueeles nQ Deewj kesJeue%eeve nesves hej nesles nQ~
Dee" eeeflenee&le DeMeeske kes efveke ceW, efmebnemeve efJeoej~
leerve $e efMej hej efhejW, Yeeceb[ue efheJeej~~
efoJeOJeveer cegKeles efKejW, heg<heJe=ef megj nese~
{esjW eeQme" ecej peKe, yeepeW oggbogefYe peese~~
YeieJeeve kes heeme DeMeeske Je=#e, jlvecee efmebnemeve, YeieJeeve kes efmej hej leerve $e, heer" heers Yeeceb[ue,
efoJeOJeefve, osJeeW eje heg<he Je<ee&, e#eosJeeW eje eeQme" ebJej {esjs peevee Deewj ogbogefYe yeepes yepevee es Dee" eeeflenee&
nQ~ efJeMes<e MeesYee keer eerpeeW kees eeeflenee& kenles nQ~
Devevle elege%eeve Devevle, Devevle megKe, ojMe Deveble eceeve~
yeue Deveb l e Deef j nb l e mees , Fos J e heef n eeve~~
Deveble oMe&ve, Deveble %eeve, Deveble megKe Deewj Deveble Jeere& es eej Deveble elege nQ DeLee&led YeieJeeve kes es oMe&ve%eeveeefo Devle jefnle nesles nQ~
1. eej keesMe kee Ske eespeve, oes ceerue kee Ske keesMe~
DeeeeeeX kes 36 iegCe
(67)
(17) DeeeeeeX kes 36 iegCe

DeeeeeeX kes efJeMes<e iegCe ceeves nQ~ cetueeeej ceW osefKeS
mebienCegiienkegmeuees megelLeefJemeejDees heefneefkeeer~
efkeefjDeeejCemegpegees ieenge DeeosppeJeeCees e~~158~~ 1
mebienCegiienkegmeueesmebenCe meben, DevegenCecevegen keeseesYesoes oer#eeefooevesveelceerekejCeb meben oeoer#eme

Meem$eeefoefYe mebmkejCecevegenmleees kele&Jes leeYeeb Jee kegMeuees efvehegCe megelLeefJemeejDeesmet$eb eeLe&Me met$eeLeeX
leeesmleeYeeb Jee efJeMeejoesJeyeesOekees efJemleejkees Jee met$eeLe&eJf eMeejo~ heefnoefkeeereKeelekeerelf e&~ efkeefjeeejCemegpegees
efeee $eeesoMeekeeje hebevecemkeejeJeMekeeefmekeeefve<eseOf ekeeYesoeled~ DeeejCeceefhe$eeesoMeefJeOeb hebeceneelehebemeefceefleef$eiegefhleefJekeuheeled~ leeesmleeYeeb Jee megege Deemee:~ efeeeejCemegege~ ieengebeeeb~ DeeosppebDeeoseb~ eeeb
Jeeveb emeemeew eeeeoseJeeve~ Gecee$eme enCeb eeeb SJecesJewleefolevesve YeeJesve enCeb, Deeoseb eceeCeerYetleced~~158~~
hegvejefhe
iebYeerjes ogefjmees metjes OeccehheneJeCeemeeruees~
efKeefomeefmemeeejmejmees kecesCe leb kecesCe leb mees og mebheees~~159~~
Jen Deeeee& efkeve iegCeeW mes ege nesvee eeefnS ? mees ner kenles nQ
ieeLeeLe&Jen Deeeee& meben Deewj Devegen ceW kegMeue, met$e kes DeLe& ceW efJeMeejo, keerefe mes eefmeef kees eehle
efeee Deewj eefj$e ceW lelhej Deewj enCe kejves eesie leLee Gheeose Jeeve yeesueves Jeeuee neslee nw~~158~~
DeeeejJe=efemeben Deewj Devegen ceW keee Devlej nw ? oer#ee Deeefo oskej Dehevee yeveevee meben nw Deewj
efpevnW oer#ee Deeefo os egkes nQ Ssmes efMe<eeW kee Meem$eeefo kes eje mebmkeej kejvee Devegen nw DeLee&led oer#ee Deeefo oskej
efMe<eeW kees mebIe ceW Skeef$ele kejvee meben nw Deewj hegve GvnW he{e efueKeekej eesie yeveevee Devegen nw~ Fve meben Deewj
Devegen kes keee& ceW pees kegMeue nQ, efvehegCe nQ Jes mebenevegenkegMeue kenueeles nQ~ pees met$e Deewj DeLe& ceW efJeMeejo nQ,
Gvekees mecePeeves Jeeues nQ DeLeJee Gve met$e Deewj DeLe& kee efJemleej mes eefleheeove kejves Jeeues nQ Je met$eeLe&efJeMeejo
kenueeles nQ~ efpevekeer keerefle& meJe&$e hewue jner nw, pees heeBe vecemkeej, n DeeJeMeke, Deeefmekee Deewj efve<esefOekeeFve
lesjn ekeej keer efeeeDeeW ceW leLee heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhle Fve lesjn ekeej kes eeefj$e ceW meceked
ekeej mes ueies ngS nQ, Deemee nQ leLee efpevekes Jeeve eee Deewj Deeose nQ, DeLee&led GekeefLele cee$e kees enCe kejvee
eee nw pewmes efke ieg ves keg kene lees en Ssmee ner nw Fme ekeej kes YeeJe mes Gve JeeveeW kees enCe kejvee eee nw
Deewj Deeose eceeCeerYetle Jeeve kees Deeose kenles nQ~ efpevekes Jeeve eee Deewj Deeose nQ Ssmes Gheeg&e meYeer iegCeeW mes
meceefvJele ner Deeeee& nesles nQ~
hegvejefhe GveceW keee keee iegCe nesles nQ ?
ieeLeeLe&pees iebYeerj nQ, ogOe&<e& nw, Metj nQ Deewj Oece& keer eYeeJevee kejves Jeeues nQ, Yetefce, ev Deewj meceg kes
iegCeeW kes meMe nQ Fve iegCe efJeefMe< Deeeee& kees Jen cegefve ece mes eehle kejlee nw~~159~~
1. cetueeeej he=. 133-134, Mueeske 158~
(68)
efpeveeiece jnme
YeieJeleer DeejeOevee ceW eej ekeej mes 36 iegCe ceeves nQ

eermeiegCemeceCCeeieosCe efJe DeJemmecesJe keeeJJee~
hejmeefkeKeee efJemeesOeer megd"gefJe JeJenejkegmeuesCe~~527~~1
eermeiegCemeceCCeeieosJe efJe <edef$ebMeodiegCemeceefvJelesveeefhe~ DeJemmecesJe nesF keeeJJee DeJeMecesJe YeJeefle
kele&Jee~ kee ? efJemeesner efJeMegef cegkelegheeeeefleeejeCeeceheeke=efle~~527~~
DeeeejJeceeoeree DeiegCee omeefJeOees e ef"efokehhees~
yeejme leJe eJeemee eermeiegCee cegCeseJJee~~528~~
megd"efJe JeJenejkegmeuesCe meg<"g Deefhe eeeefMeekegMeuesveeefhe~ De<ew %eeveeeeje oMe&veeeejeMee<ew lehees
eoMeefJeOeb, hebe meefcelee, efleees ieghleeMe <edef$ebMeodiegCee~~528~~
ieeLeeLe&eerme iegCeeW kes OeejCe Deewj JeJenej ceW kegMeue Deeeee& kees Yeer DeJeMe Deve cegefve keer mee#eer mes
Deheves jlve$ee keer efJeMegefDeefleeejeW kees MeesOeve kejvee neslee nw~ Dee" %eeveeeej, Dee" oMe&veeeej, yeejn ekeej kee
lehe, heeBe meefceefle, leerve iegefhle es eerme iegCe nw~~527~~
ieeLeeLe&DeeeejJeJe Deeefo Dee" iegCe, ome ekeej kee efmLeeflekeuhe, yeejn lehe, n DeeJeMeke es eerme
iegCe peevevee eeefnS~~528
heb. DeeMeeOej peer ves Deheveer erkee ceW eerme iegCe mebmke=le erkee ceW efJepeeesoee kes Devegmeej yeleueekej eeke=le erkee
kes Devegmeej DeeF&me cetueiegCe Deewj DeeeejJelJe Deeefo Dee" Fme lejn eerme yeleueeS nQ~ eefo Jee efueKekej ome
Deeueesevee iegCe, ome eeeefMee iegCe, ome efmLeeflekeuhe, n peerleiegCe Fme lejn eerme iegCe yeleueekej efueKee nw~
keefJe yegOepeve ke=le
eoMe lehe oMeOece& pegle, heeues hebeeeej~
<ed DeeJeMe $eeiegefhle iegCe, Deeeejpe heomeej~~19~~2
DeveieejOecee&ce=le ceW DeeeeeeX kes 36 iegCe

Deeeee&me <edef$ebMeleb iegCeeved efoMeefle
De<eJeeeejJeJeeeemleheebefme eoMe efmLeles~

keuhee oMeeJeMekeeefve <ed <edef$ebMeodiegCee ieCes~~76~~3
YeJeefvle ~ kes ? iegCee~ keefle ? <edef$ebMeled~ keme ? ieCes~
Deveteeve eJeeves meesOeerleer ieefCee me Fefle JeeveeodieefCeefjJe ieefCejeeee&, meeeJeeveeOeereflelJeeled~
iegjesefjefle Jee hee"~ kes kes YeJeefvle leeJeodiegCee ? efkebefJeefMe< ? DeeeejJeJeeee~ keefle ? De<ew~ Deeeeje Deme
mevleerleeeejJeeved~ leme YeeJe DeeeejJeJeced~ leoeeb es<eeceeOeejJeJeeoerveeb le SJeced~ leLee YeJeefvle iegCee~
keeefve ? leheebefme ~ keefle ? eoMe~ leLee YeJeefvle iegCee~ kes ? keuhee efJeMes<ee~ kemee ? efmLeles-efve&<emeew<"Jeme~
keefle ? oMe~ leLee YeJeefvle~ kes ? iegCee~ keeefve ? DeeJeMekeeefve~ keefle ? <ed~ SJeb mecegefolee <eef$ebMeJeefvle~
1. YeieJeleer DeejeOevee he=. 388 ieeLee- 527-428 leLee erkee mes G=le~ 2. F<eermeer, yegOepeve keefJeke=le~ 3. DeveieejOecee&ce=le cetue
he=. 670, efnvoer erkee-he=. 103-104~
(69)
Deeeee&heokeer eesielee efme kejves Jeeues eerme iegCe keewve mes nQ mees yeleeles nQ
pees Demeefnle eJeeve kee ceewvehetJe&ke DeOeeve kejlee nw Gmekees ieCeer kenles nQ~ Deeeee& Yeer Demeefnle
eJeeve kes DeOeslee ngDee kejles nQ, DeleSJe Gvekees Yeer ieCeer kenles nQ~ eneb hej ieCes Fmekeer peien iegjes Ssmee
Yeer hee" ceevee nw~ DeLee&led Deeeee&-ieCeer-ieg kes eerme efJeMes<e iegCe nQ~ eLeeDeeeejJeJe, DeeOeejJeJe Deeefo
Dee" iegCe, Deewj n Devlej leLee n yeefnj efceueekej yeejn ekeej kee lehe leLee mebece kes Devoj efve<"e kes
meew<"JeGecelee keer efJeefMe<lee kees eke kejves Jeeues Deeesuekee Deeefo oMe ekeej kes iegCe-efpevekees efke efmLeeflekeuhe
kenles nw, Deewj meeceeefekeeefo hetJeexe n ekeej kes DeeJeMeke~
YeeJeeLe&DeeeejJelJeeefo Dee", yeejn lehe, efmLeeflekeuhe oMe Deewj n DeeJeMeke; Fme ekeej kegue
efceuekej Deeeee& kes eerme iegCe ceeves nQ~b
efoiecyej cegefve hegmleke ceWDeeeee& kes 36 iegCe
DeeeejJelJe Deeefo 8, 12 lehe, 10 efmLeeflekeuhe Deewj 6 DeeJeMeke es eerme iegCe nesles nQ~1
yeeueefJekeeme Yeeie 4 ceW Deeeee& kes 36 cetueiegCeeW kee JeCe&ve
Deeeee& hejceser kee mJehe
pees heeBe DeeeejeW kee mJeeb heeueve kejles nQ Deewj otmejs cegefveeeW mes kejeles nQ, cegefve mebIe kes DeefOeheefle nQ Deewj
efMe<eeW kees oer#ee Je eeeefee Deeefo osles nQ, Jes Deeeee& hejceser nQ~ Fvekes 36 cetueiegCe nesles nQ~
eerme cetueiegCeeoMe lehe, oMe Oece&pegle, heeueW hebeeeej~
<ed DeeJeMeke, iegefhle $ee, Deeeejpe iegCemeej~~2
12 lehe, 10 Oece&, 5 Deeeej, 6 DeeJeMeke Deewj 3 iegefhle es Deeeee& kes 36 cetueiegCe nQ~ Gej iegCe
Deveske nQ~
lehe kes veeceDeveMeve Tveesoj kejW, ele mebKee jme esj~
efJeefJee Meeve Deemeve OejW, keee keuesMe meg"esj~~
eeeefee Oej efJeveepegle, JeweeJe=le mJeeOeee~
hegefve Glmeie& efJeeeefj kes, OejQ Oeeve ceve ueee~~
DeveMeve (GheJeeme), Tveesoj (YetKe mes kece Keevee), eleheefjmebKeeve (Deenej kes mecee Dehee efveece),
jmeheefjleeie (veceke Deeefo jme leeie), efJeefJee Meeemeve (Skeeble mLeeve ceW meesvee, yew"vee), keeekeuesMe (Mejerj mes
ieceea, meoea Deeefo menve kejvee) es n yeee lehe nQ~ eeeefee (oes<e ueieves hej oC[ uesvee), efJevee (efJevee
kejvee), JeweeJe=le (jesieer Deeefo meeOeg keer mesJee kejvee), mJeeOeee (Meee he{vee) Jeglmeie& (Mejerj mes cecelJe
1. efoiecyej cegefve he=. 92~ 2. yeeueefJekeeme Yeeie 4 he=. 9 mes 11 leke~
(70)
efpeveeiece jnme
es[vee) Deewj Oeeve (Skeee neskej Deelceefevleve kejvee) es n Deblejbie lehe nQ~
ome Oece&efcee ceejoJe DeejpeJe, mele Jeeve efele heeie~
mebpece lehe leeieer mejye, Deeefkebeve eflee leeie~~
Gece #ecee-eesOe veneR kejvee, ceeo&Je-ceeve veneR kejvee, Deepe&Je-kehe veneR kejvee, mele-Pet" veneR
yeesuevee, Meewe-ueesYe veneR kejvee, mebece-n keee kes peerJeeW keer oee heeuevee, heeBe Fefve Deewj ceve kees JeMe
kejvee, lehe-yeejn ekeej kes lehe kejvee, leeie-eej ekeej kee oeve osvee, Deeefkebeve-heefjen kee leeie kejvee
Deewj yeeee&-eercee$e kee leeie kejvee~
Deeeej leLee iegefhleoMe&ve %eeve eefj$e lehe, Jeerjpe hebeeeej~
ieesheW ceve Jee keee kees, efieve efeme iegCemeej~~
oMe&veeeej-oes<ejefnle meceioMe&ve, %eeveeeej-oes<ejefnle mecei%eeve, eeefj$eeeej-efveoex<eeeefj$e,
leheeeej-efveoex<e leheejCe Deewj Jeeree&eej-Deheves Deelceyeue kees eie kejvee es heeBe Deeeej nQ~
ceveesiegefhle-ceve kees JeMe ceW kejvee, Jeeveiegefhle-Jeeve kees JeMe ceW kejvee Deewj keeeiegefhle-keee kees
JeMe ceW jKevee es leerve iegefhleeeB nQ~
n DeeJeMekemecelee Oej Jebove kejW, veeveeLegleer yeveee~
eefleeceCe, mJeeOeeepegle, keeeeslmeie& ueieee~~
mecelee-mecemle peerJeeW hej mecelee YeeJe Deewj ef$ekeeue meeceeefeke, Jebovee-efkemeer Ske leerLekej kees
vecemkeej, mlegefle-eewyeerme leerLekej keer mlegefle, eefleeceCe-ueies ngS oes<eeW kees otj kejvee, mJeeOeeeMeeeeW kees he{vee Deewj keeeeslmeie&-Mejerj mes cecelJe es[vee Deewj Oeeve kejvee es n DeeJeMeke nQ~ (cetueeeej
Deeefo ceW mJeeOeee keer peien eleeKeeve veeceke efeee nw, efpemekee DeLe& nw efke Deeies nesves Jeeues oes<eeW kee, Deenejheeveer Deeefo kee leeie kejvee) eneB leke Deeeee& kes 36 cetueiegCe ngS~
B:C: B:C
meeOeg kes 28 cetueiegCe
(71)
(18) meeOeg kes 28 cetueiegCe

(Devlej-ebLeeW ceW)
cetueeeej ceW 28 cetueiegCeeW kes veecehebee cenJJeeeFb meefceoerDees hebe efpeCeJeefe~
hebesefJebefoejesne efhhe e DeeJeemeee ueesDees1~~2~~
DeeesuekeceCneCeb efKeefomeeCeceobleIebmeCeb esJe~
ef"efoYeeseCeseYeeb cetueiegCee DeJeermee og~~3~~
DeLe&-heeBe ceneele, heeBe meefceefle, heeBe FefveeW kee efvejesOe, n DeeJeMeke, ueese, Deeesuekee, Demveeve,
ef#eefleMeeve, DeovleOeeJeve, efmLeefleYeespeve Deewj SkeYee es DeeF&me cetueiegCe efpevesvosJe ves eefleeeW-cegefveeeW kes efueS
kens nQ~~2-3~~
efpevemeneveece mleJeve (heb. DeeMeeOejefJejefele) keer emleeJevee ceW meeOeg hejceser kes 28 cetueiegCe efYeVe ekeej
mes nQmeeOeg hejceser kes 28 iegCeome mecekelJeiegCe, celeeefo heeBe %eeveiegCe Deewj lesjn ekeej kee eeefj$e, es meeOeg kes 28 iegCe ceeves ieS nQ~
FveceW mes mecekelJe kes ome iegCe Fme ekeej nQ(1) Dee%ee mecekelJe (2) ceeie& mecekelJe (3) GheosMe mecekelJe (4) met$e mecekelJe (5) yeerpe
mecekelJe (6) meb#eshe mecekelJe (7) efJemleejmecekelJe (8) DeLe& mecekelJe (9) DeJeiee{ mecekelJe (10)
hejceeJeiee{ mecekelJe~
ceefle%eeveeefo heeBe %eeveiegCe leLee heeBe ceneele, heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe lesjn ekeej kee eeefj$e Fvekee
ue#eCe meJe&efJeefole ner nw~
B:C: B:C

ceQ DeeefOe JeeefOe Meeskeeefo jefnle, ceo ceesn efJe<eeo efJeJeefpe&le ntB~
eesOeeefo ke<eeeeW mes efJejefnle, efJe<eeeefoke meewKe efJeJeefpe&le ntB~~
ceQ efvece&ce ntB Skeekeer ntB, cesje DeCegcee$e veneR keg Yeer~
ceQ %eeeke Ske mJeYeeJeer ntB, hej ceW Devegjeie veneR keg Yeer~~3~~
1. cetueeeej hetJee&Oe& he=. 5~ 2. efpevemeneveece (mJeeshe%e-efJeJe=efle-egle) Yeejleere %eeveheer" keeMeer mes ekeeefMele emleeJevee ceW he=. 39~
(72)
eeJeke kes yeejn ele
efpeveeiece jnme
(19) eeJeke kes yeejn ele

eer ieewlecemJeeceer Je eer kegbokegboosJe kes Devegmeej 12 ele Ske meMe nQ~ hebe DeCegele meYeer ceW Ske meceeve nQ~
leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeeleeW ceW Deblej nw~ heeef#eke eefleeceCe ceW 12 ele kee JeCe&ve osefKeS
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCnCeeCesCe meJJe-ueese-ojefmeCee meeJeeeCeb meeefJeeeCeb Keg[d[eeCeb Kegef[d[eeCeb keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe
iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKee-JeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb mecceb GJeosefmeeeefCe~ lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe
he{ces DeCegJJeos Letuee[s heeCeeefo-Jeeoeoes JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, leefoS
DeCegJJeos Letuee[s Deoee-oeCeeoes JesjceCeb, eGlLes DeCegJJos Letuee[s meoejmebleesme-hejoeje-ieceCeJesjceCeb kemme
e hegCeg meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos Letuee[s FekeoheefjceeCeb esefo, FesoeefCe hebe DeCegJeJoeefCe~1
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefoefme heekeKeeCeb, efJeefoS iegCeJJeos
efJeefJeOe-DeCelLe-oC[eoes JesjceCeb, leefoS iegCeJJeos YeesieesheYeesie-heefjmebKeeCeb eseof , FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb, efJeefoS heesmenes-Jeemeeb, leefoS DeefleefLemebefJeYeeiees,
eGlLes efmekeKeeJeos heefce-meuuesnCee-cejCeb, efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo~

ns Deeeg<cevleeW! henues ner eneb ceQves megvee Jeerj eYeg mes~
Gve ceneeceCe YeieJeeved cenefleceneJeerj cenekeeMehe efpevemes~~
meJe&%e%eeveegle meJe&ueeskeoMeea Gveves GheosMe efoee~
eeJeke Je eeefJekee #eguueke De #egefuuekee FvneW kes efueS kene~~
es heebe DeCegele leerve iegCeele, eG efMe#eeele yeejn efJeOe~
nQ meceked eeJeke Oece& FvneR, ceW pees es DeCegele heebe keefLele~~
henuee DeCegele mLetueleee, eeCeerJeOe mes efJejleer nesvee~
otpee DeCegele mLetueleee, DemeleJee mes efJejleer nesvee~~
leerpee DeCegele mLetueleee, efyeve oer Jemlet kees veefnb uesvee~
eewLee DeCegele mLetueleee, hej oeje mes efJejleer nesvee~~
efvepehelveer ceW mebleg<er ee yeme m$eercee$e mes jefle lepevee~
heb ece DeCeg ele mLet u eleee Feke= le hejer c eeCe Oejvee~~
$ee iegCeele ceW henuee iegCeele, efoMe efJeefoMee kee eceeCe kejvee~
otpee iegCeele veevee DeveLe& oC[eW mes efvele efJejleer Oejvee~~
leerpee iegCeele YeesieesheYeesie, Jemlet keer mebKee kej uesvee~
es leerve iegCeele kens, hegve eejeW efMe#eeele kees megvevee~~
1. cegefveeee&-he=. 291, 292~
(73)
henuee efMe#eeele meeceeefeke otpee ees<eOe GheJeeme kene~

leerpee nw DeefleefLe mebefJeYeeie eewLee meuuesKevecejCe kene~
efMe#eeele eej kens hegvejefhe, DeYeeJekeeMe le=leereele nw~
peIeve eeJeke mes Gece leke, es yeejn ele lejlececee nQ~~
<edeeYe=le ebLe kes eeefj$e heeng[ ceW eeJeke kes yeejn eleeW kee JeCe&ve osefKeS
hebesJeCegJJeeeFb iegCeJJeeeFb nJebefle len efleefCCe~
efmekeKeeJee eeeefj mebpeceejCeb e meeeejb1~~22~~
he_ewJeeCegeleeefve iegCeeleeefve YeJeefvle leLee $eerefCe~~
efMe#eeeleeefve elJeeefj mebeceejCeb e meeieejb~~22~~
(hebesJeCegJJeeeFb) hebewJeeCegeleeefve YeJeefvle~ (iegCeJJeeeFb nJebefle len efleefCCe) iegCeeleeefve YeJeefvle leLee $eerefCe~
(efmekeKeeJee eeeefj) efMe#eeeleeefve~ elJeeefj YeJeefvle~ (mebpeceejCeb e meeeejb) mebeceejCeb e meeieejb YeJeefle~
ieeLeeLe&heeBe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele es yeejnele ie=nmLe kes mebeceeejCe nQ~~22~~
efJeMes<eeLe&heeBe heeheeW mes efJejle nesvee ele nw~ Jen ele Ske osMe Deewj meJe& osMe keer Dehes#ee oes ekeej kee
neslee nw~ ueeske ceW efpevnW heehe mecePee peelee nw Ssmes efnbmee Deeefo mLetue heeheeW mes efJejle nesves kees DeCegele kenles nQ Jes
heeBe nesles nQ~ pees DeCegeleeW kee Ghekeej kejW GvnW iegCeele kenles nQ~ iegCeele leerve nesles nQ~ efpevemes cegefveele OeejCe kejves
keer efMe#ee efceues GvnW efMe#eeele kenles nQ~ meye efceueekej ie=nmLe kes yeejn ele nesles nQ~
heeBe DeCegele kee JeCe&ve
Letues lemekeeeJens Letues ceesmes efleeflekeKeLetues e~
heefjnejes hejefhecces heefjiienejbYeheefjceeCeb~~23~~
mLetues $emekeeeJeOes mLetueeeeb cet<eeeeb efleefle#eemLetues e~
heefjnej
hejesefcCe heefjenejcYeheefjceeCeced~~23~~
(Letues lemekeeeJens) mLetues $emekeeeJeOes~ heefjnej Fefle MeyoMeleg<eg& mecyeOeles~ (Letues ceesmes) mLetuecet<eeJeeos
heefjnej~ (efleeflekeKeLetues e) efleefle#eemLetues eewe&mLetues heefjnej~ (heefjnejes hejefhecces) heefjnej efeeles, keefmceved?
hejesefcCe hejoejs~ heefjiienejcYeheefjceeCeb) heefjeneCeeb megJeCee&oerveeceejcYeeCeeb mesJeeke=ef<e-JeeefCepeeoerveeb heefjceeCeb efeeles~
ieeLeeLe&mLetue $emeJeOe, mLetue Demele keLeve, mLetue eesjer Deewj hejm$eer kee heefjnej leLee heefjen Deewj
DeejcYe kee heefjceeCe es heeBe DeCegele nQ~~23~~
efJeMes<eeLe&mLetuehe mes $eme peerJeeW keer efnbmee kee leeie kejvee DeefnbmeeCegele nw~ mLetuehe mes Demele
keLeve kee leeie kejvee meleeCegele nw~ mLetuehe mes eesjer kee leeie kejvee Deeewee&Cegele nw~ hej-efeeekee leeie
kejvee yeeeee&Cegele nw Deewj megJeCee&efo heefjen leLee mesJee, Kesleer Deewj Jeeheej Deeefo kee heefjceeCe heefjen heefjceeCeeCegele
nw~~23~~
1. <edeeYe=le ebLe ceW eeefj$eheeng[-ieeLee-22 mes 25 leke~
(74)
efpeveeiece jnme
leerve iegCeele kee JeCe&ve-
efoefmeefJeefoefmeceeCe he{ceb DeCelLeob[mme JeppeCeb efJeefoeb~

YeesieesheYeesieheefjcee
FecesJe
iegCeJJeee efleefCCe~~24~~
efoefiJeefoiceeCeb eLeceb DeveLe&oC[me Jepe&veb efleereced~
YeesieesheYeesie heefjceeCeb FocesJe iegCeeleeefve $eerefCe~~24~~
(efoefmeefJeefoefmeceeCe he{ceb) efoefiJeefo*dceeveb heefjceeCeb eLeceb iegCeeleb %eeleJeced~ (DeCelLeob[mme JeppeCeb

efJeefoeb) DeveLe&oC[me Jepe&veb efleereb iegCeeleb YeJeefle~ (YeesieesheYeesie-heefjcee) YeesieesheYeesieheefjceeCeb le=leereb iegCeeleb
YeJeefle~ Yeespeveeefokeb Yeesie~ Jem$em$eerecegKecegheYeesie FleLe&~ (FecesJe iegCeJJeee efleefCCe) FocesJeeejCeb $eerefCe
iegCeeleeefve YeJeefvle~~24~~
ieeLeeLe&efoMeeDeeW Deewj efJeefoMeeDeeW kee eceeCe kejvee henuee iegCeele nw~ DeveLe&oC[ kee leeie kejvee
iegCeele nw Deewj Yeesie leLee GheYeesie kee heefjceeCe kejvee leermeje iegCeele nw~ Fme ekeej es leerve iegCeele nQ~~24~~
efJeMes<eeLe&hetJe&, oef#eCe, heefMece Deewj Gej es eej efoMeeSB nQ leLee SsMeeve, Deeivese, vew$e+le, JeeeJe,
TOJe& Deewj DeOees es n efJeefoMeeSB nQb FveceW Deeves peeves keer meercee efveefMele kejvee mees henuee efoiele veece kee iegCeele
nw~ otmejs iegCeele kee veece DeveLe&oC[ leeieele nw FmeceW DeheOeeve, ogegefle, heeheesheosMe, eEnmeeoeve Deewj eceeoeee&
Fve heeBe efvejLe&ke keeeeX kee leeie kejvee neslee nw~ YeeieesheYeesieheefjceeCe veece kee leermeje iegCeele nw~ pees Jemleg Ske yeej
Yeesieves ceW Deeleer nw Gmes GheYeesie kenles nQ pewmes Jem$e leLee m$eer Deeefo~ Fvekeer meerceeSB efveOee&ejf le kejvee YeesieesheYeesieheefjceeCeele
nw~ es leerve iegCeele nw~~24~~
eej efMe#eeeleeW kee JeCe&ve
meeceeFeb e he{ceb efJeefoeb e lensJe heesmenb YeefCeeb~
leFeb Deefleefnhegppeb eGlLe meuuesnCee Debles~~25~~
meeceeefekeb e eLeceb efleereb e leLewJe ees<eOees YeefCele~
le=leereceefleefLe-hetpeb elegLe meuuesKevee Devles~~25~~
(meeceeFeb e he{ceb) meeceeefekeb e eLeceb efMe#eeeleb~ ewlehe_eiegYeefemeceeefOeue#eCeb efoveb eefle Skeyeejb
efJeejb ef$eJeejb Jee ele-eefleceeeeb meeceeefekeb YeJeefle~ eeg meeceefekeeefleceeeeb meeceeefekeb eeseb lel$eerved Jeejeved efveMeesve
kejCeereefceefle %eeleJeced~ (efJeefoeb e leJesn heesmenb YeefCeeb) efleereb e leLewJe ees<eOeesheJeemeb efMe#eeeleb YeefCeleb
eefleheeefoleb De<ceeb elego&Meeb e~ leoefhe ef$eefJeefOeb~, elegefJe&OeenejheefjJepe&vece=lke=<b, peue-meefnleb ceOeceb, Deeeecueb
peIeveb ees<eOeesheJeemeb YeJeefle eLeeMeefe kele&Jeced~ (leFeb e Deefleefnhegppeb) le=leereb eeefleefLehetpeb, ve efJeeles efleefLe
eefleheoeefokee eme meesefleefLe DeLeJee mebece-ee$eeLe&celeefle ieefle GodoC[eee kejesleerleeefleefLe eefle me hetpees
veJe hegCe-mehleiegCe-meceefvJelesve eeJekesCe eefmceved efMe#eeeles leoefLeefle hetpeb~ (eGlLe meuuesnCee Devles) elegLe
efMe#eeelecevles cejCekeeues meuuesKevee keeeke<eeelevetkejCeefceefle leelhee&ced~~25~~
ieeLeeLe&henuee meeceeefeke, otmeje ees<eOe, leermeje DeefleefLe-hetpe Deewj eewLee cejCekeeue ceW meuuesKevee
OeejCe kejvee es eej efMe#eeele nQ~~25~~
(75)
efJeMes<eeLe&meeceeefeke veecekee henuee efMe#eeele nw~ FmeceW ewleYeefe, heehejces<"er Yeefe Deewj meceeefOeYeefe
kejvee eeefnes~ ele eeflecee ceW pees meeceeefeke neslee nw Jen efove ceW Ske yeej, oes yeej DeLeJee leerve yeej neslee nw~ hejvleg
meeceeefeke eeflecee ceW pees meeceeefeke kene ieee nw, Jen efveece mes leerve yeej kejvee eeefnes~
otmeje efMe#eeele ees<eOeesheJeeme kene ieee nw~ eleske De<ceer Deewj elego&Meer kees en ele kejvee he[lee nw~
ees<eOeesheJeeme efMe#eeele Glke=<, ceOece Deewj peIeve kes Yeso mes leerve ekeej kee kene ieee nw~ Devve-heeve-Keee
Deewj uese Fve eejeW ekeej kes Deenej kee leeie kejvee Glke=< ees<eOeesheJeeme nw~ efpemeceW heJe& kes efove peue efueee
peelee nw, Jen ceOece ees<eOeesheJeeme nw Deewj efpemeceW Deeeecueenej efkeee peelee nw Jen peIeve ees<eOeesheJeeme nw~
leermeje efMe#eeele DeefleefLehetpe DeLeJee DeefleefLe-mebefJeYeeie nw~ efpemes eefleheoe Deeefo efleefLeeeW kee efJekeuhe ve nes
Gmes DeefleefLe kenles nQ DeLeJee mebece keer eeefhle kes efuees pees YeceCe kejles nQ DeLee&led Devegefodo< Deenej keer eeefhle kes
efuees pees eeJekeeW kes Iej eee& kejles nQ Gve cegefveeeW kees DeefleefLe kenles nQ~ efpemeceW veJeOee1 Yeefe Deewj meele iegCeeW mes
meefnle eeJeke kes eje Ge DeefleefLe keer hetpee keer peeleer nwGmes Deenejeefo mes mevleg< efkeee peelee nw, Jen
DeefleefLehetpe veece kee efMe#eeele nw~
eewLee efMe#eeele meuuesKevee nw~ cejCe mecee keee Deewj ke<eee kees ke=Me kejvee meuuesKevee nw~
(iegCeele Deewj efMe#eeele kes veeceeW ceW efJeefYevve cele heees peeles nQ~ meJe&eLece kegvokegvo mJeeceer ves efoiele,
DeveLe&oC[ leeieele Deewj YeesieesheYeesieheefjceeCe Fve leerve kees iegCeele ceevee nw~ Fmeer cele kee GuuesKe mecevleYe mJeeceer
ves efkeee nw hejvleg leJeeLe&met$ekeej GceemJeeceer ves efoiele, osMeele Deewj DeveLe&oC[-leeieele kees iegCeele ceevee nw~
eee ener ceevelee GejJeleea DeeeeeeX ves mJeerke=le keer nw~ eer kegvokegvo mJeeceer kes celeevegmeej eej efMe#eeeleeW kes
veece Fme ekeej nQmeeceeefeke-ees<eOeesheJeeme, DeefleefLe-mebeJf eYeeie Deewj meuuesKevee~ mecevleYe mJeeceer ves osMeeJekeeefMeke,
meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme Deewj JeweeJe=le kees efMe#eeele ceevee nw~ leLee GceemJeeceer cenejepe ves meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme,
YeesieesheYeesieheefjceeCe Deewj DeefleefLe-mebefJeYeeie kees efMe#eeele kene nw~ kegvokegvo mJeeceer ves osMeele kee GuuesKe iegCeeleeW
ceW efkeee nw Deewj kegvokegvo mJeeceer keer meuuesKevee kees efMe#eeele mecyevOeer ceevelee Deve Deeeeeex kees meccele veneR
ngF& keeeWefke meuuesKevee cejCekeeue ceW ner OeejCe keer pee mekeleer nw Deewj efMe#eeele meoe OeejCe kejvee he[lee nw~ Fme
ef< mes Deve DeeeeeeX ves meuuesKevee kee yeejn ele kes Deefleefje JeCe&ve efkeee nw~ Fmekes mLeeve hej GceemJeeceer ves
DeefleefLemebefJeYeeie kees Deewj mecevleYe mJeeceer ves JeweeJe=le kees efMe#eeele mJeerkeej efkeee nw~ JeweeJe=le Meyo DeefleefLe
mebefJeYeeie kee ner efJemle=le he nw~)
leJeeLe&met$e ebLe ceW iegCeele SJeb efMe#eeeleeW ceW Devlej nw FmeceW meuuesKevee kees Deueie efueee nw~
efoiosMeeveLe&oC[efJejefle-meeceeefekeees<eOeesheJeemeesheYeesieheefjYeesie-heefjceeCee-efleefLemebefJeYeeieelemecheVee2~~21~~
DeLe&DeCegeleer kees efoiele, osMeele, DeveLe&oC[leeieele (3 iegCeeleeW) Deewj meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme,
GheYeesie-heefjYeesieheefjceeCe Deewj DeefleefLemebefJeYeeieele (es eej efMe#eeele) Deewj heeueves nesles nQ~
1. eefleen, Geemeve, ejCe e#eeueve, hetpeve, eCeece, ceve-Jeeve-keee-Yeespeve keer Megef~ 2. leJeeLe& met$e DeOeee-7, he=. 89,
met$e, 21-22
(76)
efpeveeiece jnme
ceejCeebeflekeeR meuuesKeveeb peesef<elee~~22~~

DeLe&Deeleer kees cejCe kes mecee meuuesKevee enCe kejveer eeefnS~ meceleehetJe&ke keee Deewj ke<eee kees ke=Me
kejvee meuuesKevee kenueelee nw~
jlvekejC[eeJekeeeej ceW iegCeeleeW SJeb efMe#eeeleeW kee JeCe&ve osefKeS
iegCeeleeW kes veeceefoieleceveLe&oC[eleb e, YeesieesheYeesie-heefjceeCeb~
DevegJe=bnCeeod iegCeevee-ceeKeeefvle iegCeeleeveeee&1~~67~~
pees cetueiegCeeW kees Je=efbiele, kejles nQ Deew { kejles nQ~
Gvekeer iegCeele Ssmeer meb%ee, eerieCeOej osJe Gejles nQ~~
efoiele, DeveLe&oC[veele Deew, YeesieesheYeesie heefjceeCe kens~
Fve leerveeW ele kees pees heeueW, Jes peie ceW Deveghece meewKe uenW~~67~~
DeLe&pees cetueiegCeeW keer Je=ef kejles nQ Deewj Deewj GvnW { kejles nQ eer ieCeOejosJe GvnW iegCeele kenles nQ~
Gmekes efoiele, DeveLe&oC[leeieele Deewj YeesieesheYeesieheefjceeCeele Yeso nQ~ Fve leerveeW kee pees heeueve kejles nQ Jes peiele ceW
Deveghece megKe kees eehle kejles nQ~~67~~
efMe#eeele kes Yeso osMeeJekeeefMekeb Jee, meeceeefekeb ees<eOeesheJeemees Jee~
JeweeJe=leb efMe#ee-eleeefve elJeeefj efMe<eefve~~91~~
efMe#eeele eej kens es ele, cegefveele keer efMe#ee osles nQ~
pees Fvekees heeueW Jes eeJeke, yeejn ele Oeejer nesles nQ~~
osMeeJekeeefMe ele meeceeefeke, ees<eOe GheJeeme le=eflee peevees~
eewLee ele JeweeJe=le kene, Fvekee heeueve kej YeJe nevees~~91~~
DeLe&pees cegefveele keer efMe#ee osles nQ Jes efMe#eeele nw~ FveceW eej Yeso nesles nQ~ osMeeJekeeefMeke, meeceeefeke,
ees<eOeesheJeeme Deewj JeweeJe=le, Fve ele kees heeueve kejves Jeeues eeJeke yeejn eleeW kes Oeejke nes peeles nQ~~91~~
meuuesKevee (meceeefOecejCe) kee ue#eCe
Ghemeiex ogefYe&#es, pejefme peeeeb e efveeleerkeejs~
Oecee&e levegefJeceeseve-ceeng meuuesKeveeceeee&~~122~~
efpemekee eeflekeej ve nes mekelee, Ssmee Ghemeie& eoer DeeJes~
Ssmee Dekeeue he[ peeJes ee, pepe&efjle yeg{ehee Dee peeJes~~
DeLeJee nes jesie DemeeOe keef"ve, efpememes veefnb Oece& keer j#ee nw~
leye keefjes meuuesKevee enCe, pees Oece& nsleg leveg lepevee nw~~122~~
DeLe&efpemekees efkemeer Gheee mes otj veneR efkeee pee mekelee Ssmee Ghemeie& eefo Dee peeJes, Ssmee Dekeeue he[
1. jlvekejC[eeJekeeeej, ieeLee-67, 91, 122~
(77)
peeJes, pepe&efjle yeg{ehee Dee peeJes, ee keef"ve DemeeOe jesie nes peeJes, Ssmes mecee ceW Oece& keer j#ee kes efueS pees Mejerj kee
leeie efkeee peelee nw Gmekee veece meuuesKevee nw~~122~~
nefjJebMehegjeCe ceW 12 eleeW kes JeCe&ve ceW efMe#eeele ceW ner meuuesKevee kees kene nw
he_eOeeCegele eeskeleb ef$eefJeefOeb e iegCeeleced~ efMe#eeeleb elegYexob Oeceexeb ie=enf Ceeb mce=le:1~~45~~
eEnmeeosoxMelees cegefkelejCegelecegoerefjleced~ efoiosMeeveLe&oC[sYees efJejefleMe iegCeeleced~~46~~
meeceeefekeb ef$emebOeb leg ees<eOeeefleefLehetpeveced~ Deeegjvles e meuuesKe: efMe#eeeleefceleerejf leced~~47~~
ie=nmLeeW kes efueS heeBe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele en yeejn ekeej kee Oece& kene nw~~45~~
eEnmeeefo heeheeW kee Ske osMe es[vee DeCegele kene ieee nw, efoMee, osMe Deewj DeveLe&oC[eW mes efJejle nesves kees iegCeele
kenles nQ Deewj leerveeW mevOeeDeeW ceW meeceeefeke kejvee, ees<eOeesheJeeme kejvee, DeefleefLe hetpeve kejvee Deewj Deeeg kes Deble ceW
meuuesKevee OeejCe kejvee Fmes efMe#eeele kenles nQ~~4647~~
YeeJemeben ceW eeJeke kes 12 eleeW kee mJehe Fme ekeej nQ
eEnmeeefJejF& meeb DeeheefjJeppeCeb e LetueJeeb~
hejceefnueeheefjnejes heefjoceeCeb heefjiienmmesJe~~353~~
DeLe&$eme peerJeeW keer eEnmee kee leeie kejvee, mele yeesuevee, efyevee efoes ngS heoeLe& kees keYeer enCe ve kejvee,
hejm$eer mesJeve leeie Deewj heefjen kee heefjceeCe kejvee, es heebe DeCegele kenueeles nQ~
efoefmeefJeefoefme heeKeeCeb DeCelLeob[eCe nesF heefjnejes~
YeesDeesheYeesemebKee S Sn iegCeJJeee efleefCCe~~354~~
DeLe&efoMeeefJeefoMeeDeeW ceW Deeves peeves kee efveece OeejCe kej Gvekeer meercee efveele kej Mes<e efoMeeefJeefoMee
ceW Deeves peeves kee leeie kejvee, heebeeW ekeej kes DeveLe&ob[eW kee leeie kejvee, YeesieesheYeesie heoeLeeX keer mebKee efveele
kej Mes<e YeesieesheYeesie heoeLeeX kee leeie kej osvee es leerve iegCeele kenueeles nQ~
osJes LegJeF efleeeues heJJes heJJes megheesmenesJeemeb~
Deefle nerCe mebefJeYeeiees cejCebles kegCeF meefuuenCeb2~~355~~
DeLe&eele:keeue, ceOeekeeue, mebOeekeeue Fve leerveeW mecee ceW hebehejces<"er keer mlegefle kejvee, eleske
cenerves keer oes De<ceer, oes elego&Meer Fve eejeW heJeeX ceW ees<eOeesheJeeme kejvee, eefleefove DeefleefLeeeW kees oeve osvee Deewj
meuuesKevee OeejCe kejvee es eej efMe#eeele kenueeles nQ~ Fme ekeej heebe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele es
yeejn DeCegele kenueeles nQ~
B:C: B:C
1. nefjJebMehegjeCe meie&-18, he=. 265~ 2. YeeJemeben he=. 226 mes 228 leke~
(78)
efpeveeiece jnme
leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele ceW Devlej

(efYevve-efYevve eeJekeeeejeW ceW)
1.
ebLe kes veece

heeef#eke eefleeceCe
jeefelee kes veece

ieCeOej eerieewlecemJeeceer
2.
eeefj$e heeng[
eer kegvokegvo mJeeceer
3.
jlvekejC[eeJekeeeej
Dee. eer mecebleYe
4.
Jejebieeefjle iele eeJekeeeej Dee. peeeEmenveboer ke=le
5.
6.
mJeeceerkeeefle&keseeveges#eeiele
eeJekeeeej
eMveesej eeJekeeeej
Yeejke mekeuekeerefle&
7.
eeJekeeeej meejesej
eer heeveefvo cegefve
8.
jlveceeueeiele eeJekeeeej
eer efMeJekeesef
9.
eeke=le YeeJemeben
eer osJemesvemetefj
10.
eer efpeveosJe
11.
YeJeceeieexheosMe
GheemekeeOeeve
meeieejOecee&ce=le
heb. DeeMeeOej
12.
heeeefjleiele eeJekeeeej
Deeeee& jefJe<esCe
13.
Oece&meben eeJekeeeej
heb. cesOeeefJe
14.
GceemJeeceer eeJekeeeej
Dee. eer mecebleYe
mJeeceer keee|lekese
leerve iegCeele kes veece

1. efoiefJeefoiele 2. DeveLe&oC[efJejefle ele
3. YeesieesheYeesie heefjceeCe ele
1. efoiefJeefoiele 2. DeveLe&oC[leeieele
1. efoiele 2. DeveLe&oC[efJejefle ele
3. YeeieesheYeesie heefjceeCe ele
1. efoiele 2. YeesieesheYeesie mebKeeve
3. DeveLe&oC[leeie ele
1. efoiele 2. DeveLe&oC[efJejefleele
1. efoefiJejefle 2. DeveLe&oC[efJejefle
3. YeesieesheYeesie mebKeeve
3. YeesieesheYeesie heefjceeCeele
3. YeesieesheYeesie mebKeeve
3. YeesieesheYeesie mebKeeve~
1. efoiele 2. YeesieesheYeesie mebKeeve
3. DeveLe&ob[ leeieele
3. YeesieesheYeesie heefjceeCeele
1. efoiele 2. DeveLe&oC[efJejefleele
1. efoiele 2. DeveLe&oC[leeie ele
15.
16.
Jemegveefvo eeJekeeeej
Deefceleieefle eeJekeeeej
Dee. eer Jemegvebefo

Dee. Deefceleieefle
17.
eer meesceosJe metefj
18.
19.
eMeefmleuekeebhetiele
eeJekeeeej
iegCeYet<eCe eeJekeeeej
mebmke=le YeeJemeben
Dee. iegCeYet<eCe
eer JeeceosJe
20
eleeseesleve eeJekeeeej
eer DeYeosJe
21.
leJeeLe&met$eiele
GheemekeeOeeve
eeefj$emeejiele
eer eecegb[jee
22.
23.
24.
OeceexheosMeheeret<eJe<e& ye. vesefceoe

eeJekeeeej
ueeer mebefnlee
eer jepeceuue
25.
heodceke=le eeJekeeeej
26.
megOece& eeJekeeeej
Deeeee& eer megOece&meeiej
27.
hetpeheeo eeJekeeeej
Deeeee& eer hetpeheeo
28.
ueeer mebefnlee
eer jepeceuue jefele
29.
30.
efeeekees<e
efeeekees<eheb.
efkeMeveeEmen ke=le
oewuelejece ke=le
31.
nefjJebMehegjeCe
efpevemesveeeee&
(79)
1. efoiele 2.osMeele 3.DeveLe&oC[leeie ele
1. efoefiJejefle 2. osMeefJejle
3. DeveLe&oC[efJejefle ele
1. efoefiJejefle 2. osMeefJejefle
1. efoiele 2. osMeele 3. DeveLe&oC[efJejefleele
1. efoefiJejefle 2. osMeele
3. DeveLe&oC[leeie ele~
1. efoiele 2. osMeele
1. efoefiJejefle 2. osMeefJejefle
3. DeveLe&oC[ efJejefle
1. efoiele osMeele 3. DeveLe&oC[efJejefle ele
1. efoiele 2. osMeele 3. DeveLe&oC[efJejefle ele
(80)
eej efMe#eeele kes veece
efpeveeiece jnme
ebLe kes veece SJeb he= mebKee
1. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLemebefJeYeeie 4. meuuesKevee

2. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLemebefJeYeeie 4.meuuesKevee
3. 1. osMeeJekeeefMeke 2. meeceeefeke 3. ees<eOeesheJeeme 4. JeweeJe=le
4. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLehetpeve 4. meuuesKevee
5. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLe mebefJeYeeie 4. osMeeJekeeefMeke
6. 1. osMeeJekeeefMeke 2. meeceeefeke 3. ees<eOeesheJeeme
4. oeve kes meeLe nesves Jeeuee JeweeJe=le
7. 1. osMeeJekeeefMeke 2. meeceeefeke 3. ees<eOeesheJeeme 4. DeefleefLemebefJeYeeie
8. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLehetpeve 4. meuuesKevee
11. 1. osMeeJekeeefMeke 2. meeceeefeke 3. ees<eOeesheJeeme 4. DeefleefLemebefJeYeeie
12. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLe mebefJeYeeie 4. meuuesKevee
13. 1. osMeeJekeeefMeke 2. meeceeefeke 3. ees<eOeesheJeeme 4. DeefleefLe mebefJeYeeie
14. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesie mebKeeve
4. DeefleefLemebefJeYeeie
15. 1. YeesieefJejefle 2. heefjYeesie efveJe=efle 3. DeefleefLe mebefJeYeeie 4. meuuesKevee
16. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesie heefjceeCe
4. DeefleefLe mebefJeYeeie
cegefveeee&-heeef#eke eefleeceCehe=. 291,292

De<heeng[ (eeefj$e heeng[)
he=. 85 mes 88 leke~
jlvekejC[eeJekeeeej
he=.34, 46
eeJekeeeej meben Yeeie-3
he=. 418-419
he=. 23 mes 25
he=. 329 he=. 341
he=. 357 mes 360 leke
eeJekeeeej meben Yeeie-3 he=. 411
he=. 390, 391
he=. 46 mes 52~
he=. 417~
he=. 131 mes 133~
he=. 184 mes 187
he=. 444, 445, 451
he=. 319 mes 321
17. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesie heefjceeCe 4. oeve

18. 1. Yeesie mebKeeve 2. GheYeesie mebKeeve 3. hee$e melkeej
4. meuuesKevee
19. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesie mebKeeve
4. DeefleefLe melkeej
20. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLe mebefJeYeeie 4. meuuesKevee
21. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. GheYeesie heefjYeesie heefjceeCe ele
22. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. GheYeesie heefjYeesie heefjceeCe
23. 1. meeceeefeke 2. efvepe&je kejves Jeeuee meoe heJeexheJeeme 3. YeesieesheYeesie
keer JemlegDeeW keer meoe megKeoeeer mebKee 4. DeefleefLe mebefJeYeeie
24. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesieheefjceeCeele
4. meuuesKevee
25. 1. Yeesie heefjceeCe ele 2. GheYeesie heefjceeCe 3. DeefleefLe mebefJeYeeie
4. meuuesKevee
26. 1. YeesieesheYeesie mebKeeve ee heefjceeCe 2. meeceeefeke
3. ees<eOeesheJeeme 4. JeweeJe=le
28. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. YeesieesheYeesie heefjceeCeele
4. DeefleefLe mebefJeYeeie~
31. 1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme 3. DeefleefLehetpeve
4. meuuesKevee
(81)
he=. 170, 171
he=. 450, 451
he=. 216 mes 219
he=. 483, 484~
he=. 123, 129~
he=. 61, 63~
he= 244, 263, 264~
he=. 194
he=. 123, 129
he=. 134 mes 143 leke
he=. 309 mes 320
nefjJebMehegjeCe meie&18
he=. 265
(82)
efpeveeiece jnme
eej efMe#eeele ceW meuuesKevee

Deveske eeJekeeeejeW ceW Yeer eej efMe#eeele ceW meuuesKevee kees efueee nw~ eceeCe osefKeS
Jemegveefvo eeJekeeeej ceW meuuesKevee kee JeCe&ve
OeefjTCe JelLeceseb heefjiienb bef[TCe DeJemesmeb~
meefiens efpeCeeueS Je efleefJenenejmme JeesmejCeb1~~271~~
peb kegCeF iegmeeemeefcce mecceceeueesFTCe efleefJensCe~
meuuesKeCeb eGlLeb meges efmekeKeeJeeb YeefCeeb~~272~~
DeLe&Jem$ecee$e heefjen kees jKekej Deewj DeJeefMe< mecemle heefjen kees es[kej Deheves ner Iej ceW DeLeJee
efpeveeuee ceW jnkej pees eeJeke ieg kes meceerhe ceW ceveJeeve keee mes Deheveer Yeues ekeej Deeueesevee kejkes heeve kes
efmeJeee Mes<e leerve ekeej kes Deenej kee leeie kejlee nw, Gmes GheemekeeOeeve met$e ceW meuuesKevee veece kee eewLee
efMe#eeele kene ieee nw~~271272~~
iegCeYet<eCe eeJekeeeej ceW meuuesKevee
Yeesieme eesheYeesieme mebKeeveb hee$emeefleee~
meuues<eCesefle efMe#eeKeb elecegeb elegefJe&Oeced2~~35~~
DeLe&Yeesie mebKeeve, GheYeesie mebKeeve, hee$emelkeej Deewj meuuesKevee veeceke eej ekeej kee efMe#eeele
kene ieee nw~~35~~
eer efMeJekeesef efJejefele jlveceeuee eeJekeeeej ceW meuuesKevee kee JeCe&ve
YeesieesheYeesiemebKeeveb efMe#eeeleefceob YeJesled~
meeceeefekeb ees<eOeesheJeemeesefleefLe<eg hetpeveced3~~17~~
ceejCeeefvlekemeuuesKe FlesJeb leeleg<eced~
osefnve: mJeie&ceew#ewkemeeOeveb efveefMeleececed~~18~~
DeLe&meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme, DeefleefLehetpeve Deewj ceejCeeefvlekeer meuuesKevee es eej efMe#eeele kens ieS nQ~
efveefMele ece Jeeues es yeejn ele eeCeer kes mJeie& Deewj cees#e kes Deefleere mLeeve nw~~1718~~
heeeefjleiele eeJekeeeej ceW meuuesKevee kee JeCe&ve
meeceeefekeb eelvesve ees<eOeeveMeveb leLee~
mebefJeYeeieesefleLeerveeb e meuuesKeMeeeg<e #ees4~~20~~
DeLe&eelvehetJe&ke meeceeefeke kejvee, ees<eOeesheJeeme kejvee, DeefleefLeeeW kees oeve osvee Deewj Deeeg kes Devlekeeue
ceW meuuesKevee OeejCe kejvee es eej efMe#eeele nQ~~20~~
eer heodceke=le eeJekeeeej ceW meuuesKevee kee JeCe&ve
1. eeJekeeeej meben Yeeie1 he=. 451~ 2. eeJekeeeej meben Yeeie2 he=. 451~ 3. eeJekeeeej meben Yeeie3
he=0 411~ 4. eeJekeeej meben Yeeie3 he=. 417~
(83)
Yeesie Jemleg efMe#ee heefnuees S, GheYeesie otpees nese lees~

DeefleefLe mebeJf eYeeie leerpees ele S, Deble mebuesKevee eewLees peees lees1~~2~~
eej efMe#eeele ceW meuuesKevee kes eceeCe

Deveske eeJekeeeejeW ceW
ebLe kes veece
1. heeef#eke eefleeceCe
(cegefveeee&)
2. eeefj$e heeng[
(Deheeng[)
3. Jejebieeefjleiele
eeJekeeeej
(eeJekeeeej meben Yeeie3)
4. jlveceeueeiele eeJekeeeej
5. eeke=le YeeJemeben
6. YeJe ceeieexheosMe
GheemekeeOeeve
7. heeeefjleiele eeJekeeeej
8. Jemegveefvo eeJekeeeej
9. iegCeYet<eCe eeJekeeeej
(eeJekeeeej meben Yeeie-2)
10. eleeseesleve eeJekeeeej
11. heeke=le eeJekeeeej
12. nefjJebMehegjeCe efpevemesveeeee&
(meie&18)
jeefelee kes veece

eer ieewlece mJeeceer
eer kegbokegbo mJeeceer
Dee. peeefmebnveboer
eer efMeJekeesef
eer osJemesve metefj
eer efpeveosJe
Deeeee& jefJe<esCe
eej efMe#eeele kes veece

1. meeceeefeke 2. ees<eOeesheJeeme
3. DeefleefLe mebefJeYeeie 4. meuuesKevee
3. DeefleefLe hetpeve 4. meuuesKevee
291, 292
3. DeefleefLe hetpeve 4. meuuesKevee
411
Deeeee& eer Jemegvebefo 1. Yeesie efJejefle 2. heefjYeesie efveJe=efle
Deeeee& iegCeYet<eCe 1. Yeesie mebKeeve 2. GheYeesie mebKeeve
3. hee$e melkeej 4. meuuesKevee
eer DeYeosJe
1. Yeesie heefjceeCe ele 2. GheYeesie heefjceeCe
eer efpevemesveeeee&
3. DeefleefLehetpeve 4. meuuesKevee
1. eeJekeeej meben Yeeie5 he=. 63~
he=<" mebKee
85 mes 88 leke
418 419
440
390, 391
417
444, 445
451
450, 451
216 mes 219 leke
61,63
265
(84)
eeJeke kes 4 Oece&
efpeveeiece jnme
(20) eeJeke kes 4 Oece&

kemeeeheeng[ Deeefo evLeeW ceW eeJeke kes eej Oece&-kele&Je ceeves nQ
oeCeb hetpee meeruecegJeJeemees esefo eGefJJenes meeJeeOeccees~1
DeLee&led oeve, hetpee, Meerue Deewj GheJeeme ceW eej eeJekeeW kes Oece& nQ~
jeCemeej evLe ceW eer kegbokegboosJe ves Yeer eeJeke kes 4 Oece& yeleeS nQ
oeCeb hetee meerueb GJeJeemeb yengefJenb efhe KeJeCeb efhe~
meccepegob ceeskeKemegnb mecceefJeCee oernmebmeejb2~~1~~
oeveb hetpee Meerueb GheJeeme yengefJeOeceefhe #eheCeceefhe~
mecekelJeegleb cees#emegKeb mecekelJeb efyevee oerIe&mebmeej~~1~~
YeeJeeLe&meceioMe&ve mes ege ceveg<e kes efueS oeve, hetpee, Meerue, GheJeeme leLee Deveske ekeej kes ele
kece&#ee kes keejCe leLee cees#emegKe kes nsleg nQ~ meceioMe&ve (efJeJeske keer peeeefle) kes efyevee es ner oerIe& mebmeej kes
keejCe nesles nQ~
GceemJeeceer eeJekeeeej ceW eer GceemJeeceer Deeeee& ves eeJekeeW keer <edefeeeeW ceeveer nw
osJehetpeeefo<edkece&efvejle
keguemeece~
DeeIe<edkece&efveceg&kele eeJeke hejcees YeJesled3~~94~~
DeLe&pees heg<e osJehetpee, ieg keer Gheemevee, mJeeOeee, mebece, lehe Deewj oeve Fve neW keceeX kes kejves ceW
leuueerve jnlee nw, efpemekee kegue Gece nw Deewj pees osJehetpee Deeefo keceeX mes ner etuee, GKeueer, ekekeer, yegnejer, hejC[e,
Iej keer cejccele, Iej kes efvele nesves Jeeues heeheeW kees ve< kejlee jnlee nw Jener Gece eeJeke kenueelee nw~
YeeJeeLe&osJehetpee Deeefo eeJekeeW kee DeeJeMeke kece& nw~ Fme ekejCe ceW ebLekeej ves keguemeece Ssmee
Ske eeJeke kee efJeMes<eCe efoee nw~ Fmemes en metefele neslee nw efke efpemekeer kegue Deewj peeefle Gece nw Gmeer kees
osJehetpee Deeefo <edkece& kejves kee DeefOekeej nw~ efpemekeer peeefle Jee kegue nerve nw Gmekees osJehetpee Deeefo kejves kee keesF&
DeefOekeej veneR nw~ neB, Deheveer eesielee kes Devegmeej Ssmes ueesie oMe&ve Deeefo keee& kej mekeles nQ~
Deve$e evLeeW ceW eeJekeeW keer <edefeeeeW ceeveer nQ
1. osJehetpee 2. iegheeefmle 3. mJeeOeee 4. mebece 5. lehe 6. oeve~
heeveefvohe_eefJebMeeflekee evLe ceW eeJekeeeej DeefOekeej ceW eeJekeeW kes <ed DeeJeMeke kece& yeleeS nQ
osJehetpee iegheeefmle mJeeOeee mebecemlehe~
oeve_esefle ie=nmLeeCeeb <ed kecee&efCe efoves efoves4~~7~~
1. ke<eeeheeng[ (peeOeJeuee) he=. 100~ 2. jeCemeej he=. 55 ieeLee-9~ 3. GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 35 Mueeske 94~
4. heevebefohe_eefJebMeeflekee-he=. 164, Mueeske-7~
ie=nmLe kes 6 Deee&kece&
(85)
(21) ie=nmLe kes 6 Deee&kece&

DeeefohegjeCe Yeeie 2 ceW eeJekeeW kes 6 Deee&kece& kee JeCe&ve nw
Fpeeb Jeelee e oefe e mJeeOeeeb mebeceb lehe~
egleesheemekemet$elJeeled me lesYe mecegheeefoMeled~~24~~
DeLe&Yejle ves GvnW DeLee&led eleer eeJekeeW kees GheemekeeOeeveebie mes Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece
Deewj lehe kee GheosMe efoee~
B:C: B:C
yeejn YeeJevee
(8) mebJej YeeJevee

n[efieve jbOeJe cegeueg cevegpe peueefOee o[Jeveg mesJe~
ke[sieeCeo F& kece&o jbOeJe le[esueg mebeceJesJe~~
yee YeJeelceves! veerevf e efejefove ele meefceeflee heeueveseefuue~
F& YeeJe oeueg mebJej YeeJeves meleleJeg vesuemeefue ceveoefuue~~
penepe kes efeW kees yebo kejves mes Jen GmeceW yew"ves JeeueeW kees meceg kes efkeveejs hengB ee oslee nw Jewmes ner kece&
kes efeW kees jeskeves kes efueS mebece keer DeeJeMekelee nw~ ns YeJepeerJe! legce ncesMee ele, meefceefle Deeefo kes heeueve
kejves ceW lelhej nesJees keeeWekf e Fme mebmeej kees heej kejves kes efueS mebJej YeeJevee ner nw, Ssmee legce melele ceve ceW efebleJeve
kejles jnes~
mebJej YeeJevee kees Yeeles jnves mes DeeeJe mes Yee neslee nw Deewj mebJej kees eehle kejves keer efe GlheVe nesleer
nw~ ener Fme YeeJevee kes efebleve kejves kee DeefYeeee nw~
1. DeeefohegjeCe Yeeie-2 heJe& 38, he=. 241, 242~
(86)
efpeveeiece jnme
(22) hetpee kes ekeej (Yeso)

DeeefohegjeCe ceW hetpee 4 ekeej keer yeleeF& nw1
kegueOeceexeefceles<eecen&lhetpeeefoJeCe&veced~ leoe Yejlejepeef<e&jvJeJeeseovegeceeled1~~25~~
eesee hetpeen&leeefcepee mee elegOee& meoee&veced~ elegceg&Kecen keuhegceeee<eefkeesefhe e~~26~~
le$e efvelecenes veece Meeefppeveie=nb eefle~ mJeie=neVeereceeveeee& ievOeheg<hee#eleeefokee~~27~~
ewleewleeueeeoerveeb Yekelee efvecee&heCeb e eled~ Meemeveerke=le oeveb e eeceeoerveeb meoee&veced~~28~~
ee e hetpee cegveerveCeeb efveleoeveeveg<eefCeer~ me e efvelecenes %esees eLee Mekeleghekeefuhele~~29~~
cenecegkegyewe efeeceeCees cenecen~ elegceg&Ke me efJe%ese meJe&leesYe Fleefhe~~30~~
olJee efkeefcekeb oeveb mecee[defYee& eJele&les~ keuhegcecen meeseb peieoeMeeehetjCe~~31~~
Dee<eefkees cen meeJe&peefvekees { SJe me~ cenevewvOJepeesvemleg megjepew ke=lees cen~~32~~
yeefuemveheveefceleveefemebvOeemesJeee mececed~ Ges<JesJe efJekeuhes<eg %esecevee leeMeced~~33~~
SJebefJeOeefJeOeevesve ee censpee efpevesefMeveeced~ efJeefOe%eemleecegMevleerpeeb Je=efeb eeLecekeefuhekeerced~~34~~
Jeelee& efJeMegJe=ee meeled ke=<eeoerveecevegef<"efle~ elegOee& JeefCe&lee oefeo&eehee$emeceevJeew~~35~~
en Fvekee kegueOece& nw Ssmee efJeeej kej jepeef<e& Yejle ves Gme mecee Devegece mes Den&ledhetpee Deeefo kee JeCe&ve
efkeee~~25~~ Jes kenves ueies efke Den&vle YeieJeeved keer hetpee efvele kejveer eeefnS, Jen hetpee eej ekeej keer nw
meoee&ve, elegceg&Ke, keuhegce Deewj Dee<eefke~~26~~ Fve eejeW hetpeeDeeW ceW mes eefleefove Deheves Iej mes ievOe,
heg<he, De#ele Fleeefo ues peekej efpeveeuee ceW eer efpevesvosJe keer hetpee kejvee meoee&ve DeLee&led efvelecen kenueelee
nw~~27~~ DeLeJee YeefehetJe&ke Den&vleosJe keer eeflecee Deewj ceefvoj kee efvecee&Ce kejevee leLee oevehe$e efueKekej eece,
Kesle Deeefo kee oeve osvee Yeer meoee&ve (efvelecen) kenueelee nw~~28~~ Fmekes efmeJeee Deheveer Meefe kes Devegmeej efvele
oeve osles ngS cenecegefveeeW keer pees hetpee keer peeleer nw Gmes Yeer efvelecen mecePevee eeefnS~~29~~ cenecegkegye jepeeDeeW
kes eje pees cenee%e efkeee peelee nw Gmes elegceg&Ke e%e peevevee eeefnS~ Fmekee otmeje veece meJe&leesYe Yeer nw~~30~~
pees eeJeefle&eeW kes eje efkeefceke (cegBnceeBiee) oeve oskej efkeee peelee nw Deewj efpemeceW peieled kes mecemle peerJeeW keer
DeeMeeSB hetCe& keer peeleer nQ Jen keuhegce veece kee e%e kenueelee nw~
YeeJeeLe&eqpeme e%e ceW keuheJe=#e kes meceeve meyekeer FeSB hetCe& keer peeJeW Gmes keuhegce e%e kenles nQ, en
e%e eeJeleea ner kej mekeles nQ~~31~~ eewLee Dee<eefke e%e nw efpemes meye ueesie kejles nQ Deewj pees peieled ceW Delevle
eefme nw~ Fmekes efmeJeee Ske SsvOJepe cenee%e Yeer nw efpemes Fv efkeee kejlee nw~~32~~ yeefue DeLee&led vewJese
e{evee, DeefYe<eske kejvee, leerveeW mevOeeDeeW ceW Gheemevee kejvee leLee Fvekes meceeve Deewj Yeer pees hetpee kes ekeej nQ Jes
meye GvneR YesoeW ceW DevleYet&le nQ~~33~~ Fme ekeej keer efJeefOe mes pees efpevesvosJe keer cenehetpee keer peeleer nw Gmes efJeefOe
kes peeveves Jeeues Deeeee& Fpee veecekeer eLece Je=efe kenles nQ~~34~~ efJeMeg DeeeejCehetJe&ke Kesleer Deeefo kee kejvee
Jeelee& kenueeleer nw leLee oeeoefe, hee$eoefle, meceoefe Deewj DevJeeoefe es eej ekeej keer oefe kener ieeer nw~~35~~
1. DeeefohegjeCe Yeeie-2 heJe&-38 he=. 242, Mueeske 25 mes 35 leke~
(87)
pewveYeejleer evLe ceW eeJekeeW kes hetpee kes 5 YesoeW kee JeCe&ve1
ie=nmLeeW kes n Deee&kece& nesles nQ-Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe~
Fpee-Dejnble YeieJeeved keer hetpee kees Fpee kenles nQ~
Fpee kes heeBe Yeso nQ-efvelecen, elegce&gKe, keuheJe=#e, Deeeefvnke Deewj SsvOJepe~
efvelecen-eefleefove Meefe kes Devegmeej Deheves Iej mes iebOe, heg<he, De#ele Deeefo ues peekej Denle keer hetpee
kejvee, efpeveYeJeve, efpeveeeflecee kee efvecee&Ce kejevee, cegefveeeW keer hetpee kejvee Deeefo~
elegceg&Ke-cegkegye jepeeDeeW kes eje pees hetpee keer peeleer nw, Gmes elegceg&Ke kenles nQ~ Fmeer kees ner ceneYe
Deewj meJe&leesYe Yeer kenles nQ~
keuheJe=#e-mecemle eeekeeW kees efkeefceefke-Fevegmeej oeve oskej eeJeleea eje pees hetpee keer peeleer
nw, Gmes keuheJe=#e kenles nQ~
Deeeefvnke-vevoerej heJe& kes efoveeW keer hetpee kees Deeeefvnke hetpee kenles nQ~
SsvOJepe-Fv, eleerv Deeefo kes eje keer ieF& hetpee SsvOJepe kenueeleer nw~
Meem$emeejmecegee ceW hetpee kes oMe Yeso yeleeS nQ2 eLee1. osJe-FveW eje keer peeves Jeeueer Denle keer hetpee ceneYe nw~
2. FveW eje keer peeves Jeeueer hetpee FvOJepe nw~
3. eejeW ekeej kes osJeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee meJe&leesYe nw~
4. eeJeleea eje keer peeves Jeeueer hetpee elegceg&Ke nw~
5. efJeeeOejeW eje keer peeves Jeeueer hetpee jLeeJele&ve nw~
6. ceneceC[ueerke jepeeDeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee Fvkesleg nw~
7. ceC[uesej jepeeDeeW eje keer peeves Jeeueer hetpee cenehetpee nw~
8. DeOe&ceC[uesej jepeeDeeW eje nesves Jeeueer hetpee ceneceefnce nw~
9. vevoerej erhe ceW peekej keeefle&ke, heeuiegve, Dee<ee{ ceW FveW eje nesves Jeeueer hetpee Deeeefvnke nw~
10. mveeve kejkes Meg Jee henvekej DeJe mes eefleefove cebefoj ceW efpevehetpee kejvee owefveke hetpee nw~
cebefoj efvecee&Ce, eeflee kejevee, peerCeexej, cebefoj kes efueS peceerve Deeefo kee oeve, hetpee kes GhekejCe Deeefo osvee,
meye owefveke hetpee ceW meefcceefuele nQ Deewj Yeer hetpeve kes yengle mes efJeMes<e Yeso nesles nQ~
GceemJeeceer eeJekeeeej ceW eer GceemJeeceer Deeeee& ves efueKee nw efke hetpee 21 ekeej mes Yeer keer peeleer nw
mveevewefJe&uesheveefJeYet<eCeheg<heJeeme,
Oethebeoerheheueleboguehe$ehetiew~
vewJeseJeeefjJemelewMecejelehe$e, Jeeefo$eieerlevemJeeefmlekekeesMeJe=Oee3~~136~~
FleskeeEJeMeefleefJeOeeefpevejepehetpee, eeefleeb leefon YeeJeJeMesve eespeced~
JeeefCe Je<ee&efCe leLee efn keeuee, YeeJee meoe vewJe mecee YeJeefvle~~137~~
DeLe&YeieJeeved efpevesvosJe keer hetpee Fkekeerme ekeej mes keer peeleer nw~ Deeies GvneR kees yeleueeles nQ~
1. pewveYeejleer he=. 106~ 2. Meem$emeej mecegee he=. 215-216~ 3. GceemJeeceereeJekeeeej he=. 54, Mueeske 136, 137~
(88)
efpeveeiece jnme
1. he_eece=leeefYe<eske kejvee~ 2. ejCeeW hej evove ueieevee~ 3. efpeveeuee kees megMeesefYele kejvee~ 4. YeieJeeved kes
ejCeeW hej heg<he e{evee~ 5. Jeeme hetpee kejvee~ 6. Oethe mes hetpee kejvee~ 7. oerheke mes hetpee kejvee~ 8. De#eleeW mes
hetpee kejvee~ 9. leebyetue he$e mes hetpee kejvee~ 10. megheeefjeeW mes hetpee kejvee~ 11. vewJese mes hetpee kejvee~ 12. peue
mes hetpee kejvee~ 13. heueeW mes hetpee kejvee~ 14. Meem$e hetpee ceW Jem$e mes hetpee kejvee~ 15. ecej {gueevee~ 16. $e
efhejevee~ 17. yeepes yepeevee~ 18. YeieJeeved keer mlegefle kees ieekej kejvee~ 19. YeieJeeved kes meeceves ve=le kejvee~
20 meebefLeee kejvee~ 21. Deewj YeC[ej ceW Je osvee~ Fme ekeej Fkekeerme ekeej keer efJeefOe mes YeieJeeved keer hetpee keer
peeleer nw~ DeLeJee efpemekees pees hemevo nes Gmeer mes YeeJehetJe&ke YeieJeeved keer hetpee kejveer eeefnes~ pewmes efkemeer kees efmeleej
yepeevee hemevo nw lees Gmekees YeieJeeved kes meeceves ner efmeleej yepeevee eeefnes~ Fmekee Yeer keejCe en nw efke Je, #es$e,
keeue Dewj YeeJe es meyekes meoe meceeve veneR jnles Fmeerefuees Deheveer-Deheveer eesielee kes Devegmeej YeieJeeved keer hetpee
meoe kejles jnvee eeefnes~ efyevee hetpee kes Dehevee keesF& mecee Jeleerle veneR kejvee eeefnes~
B:C: B:C
yeejn YeeJevee
(9) efvepe&je YeeJevee

efyeefmeefueies veerjog DeeJe lesjoefue leheoefue kece&JeoeJeog~
yemeJeefUosuueJeg #eCe #eCe eceoefue Deelce eosMeefob peeJeog~~
cegbefove kece&Je le[seueg eceefob cesuueves lee yeefjoeiegJeog~
eWoefo efeefvlehe efvepe&j YeeJeves cegefeeg yesieves leesJeog~~
pewmes mete& kes Deelehe mes mejesJej kee peue metKe peelee nw Jewmes ner leheeee& kes eje keceeX kees
megKeevee eeefnS~ Deeies kes Deeves Jeeues kece& ke iees Deewj hegjeves yebOes ngS Pe[les iees lees ece mes meye
keceeX keer efvepe&je neskej MeerIe ner cees#e keer eeefhle nes peeleer nw, Ssmee melele efevleve kejvee efvepe&je
YeeJevee nw~
en efvepe&je YeeJevee keceeX mes g[ekej cees#e eehle kejeves Jeeueer nw~ Fmekes Yeeles jnves mes Deelcee
mes keceeX kee Yeej nukee neslee nw~
(89)
(23) meceioMe&ve kee ue#eCe

(Devlej-efJeefYeVe ebLeeW ceW)
meceemeej evLe ceW eer kegvokegvomJeeceer ves meceioMe&ve kee ue#eCe efueKee nw
(15 pe0) YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~

DeemeJemebJejefCeppej yebOees ceeskeKees e mecceeb1~~13 De0~~
YetleeLe&veeefYeielee peerJeepeerJeew e hegCeheeheb
e~
DeeeJemebJejefvepe&je yebOees
cees#eMe mecekelJeced~~13~~
GlLeeefvekeeMegvee mes peevevee ner mecekelJe nw, Ssmee met$ekeej kenles nQ

DevJeeeLe&(YetleeLexve DeefYeielee peerJeepeerJeew e hegCeheeheb e DeeeJemebJejefvepe&je yebOe e cees#e mecekelJeb)
YetleeLe& mes peeves nges peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e es veJeleJe ner mecekelJe nw~
efveecemeej evLe ceW meceioMe&ve kee ue#eCe
DeeeieceleeeCeb menCeeoes nJesF mecceeb~
JeJeieeDemes m eoes m ees meeueieg C ehhee nJes Deees ~ ~5~~ 2
DeehleeieceleJeeveeb eeveeod YeJeefle mecekelJeced~
JeheieleeMes<eoes<e mekeueiegCeelcee YeJesoehle~~5~~
heeevegJeeoieefCeveer %eeveceleer
meleeLe& Deehle Deeiece Deew leJe yeleees~ yeme Fvekes efn eeve mes mecekelJe kenees~~
mebhetCe& oes<e jefnle mekeue iegCe mes ege pees~ pees Deelcee nw Deehle Jeerlejeie s<e pees~~5~~
DevJeeeLe&(DeeeieceleeeCeb) Deehle, Deeiece Deewj lelJeeW kes (menCeeoes mecceeb nJesF) eeve mes
mecekelJe neslee nw~ (JeJeieoDemesmeoesmees) mecemle oes<eeW mes jefnle (meeueiegCehhee) mekeue iegCeeW mes meefnle Deelcee
(Deees nJes) Deehle nw~
meeeoeefvkee erkeeDeehle, Deeiece Deewj leJe, Fvekee eeve kejvee, FveceW efe, eleerefle Deewj efJeMJeeme
jKevee ner meceioMe&ve nw~ en JeJenej mecekelJe kee keLeve nw~ Fmekes DeeOeej mes efveMeevee mes Deheveer Meg-yeg
hejceevebocee hejceelcee ceW efehe eeve nesvee efveMeemecekelJe nw~ en meeOe nw Deewj JeJenejmecekelJe meeOeve
nw~ FmeerefueS eneB Deeeee&osJe ves henues JeJenej mecekelJe kee mJehe kene nw~
jeCemeej ebLe ceW meceioMe&ve kee ue#eCe
hegJJeb efpeCesefnb YeefCeeb penefeb ieCenjsefnb efJelLeefjeb~
hegJJeeFefjekekecepeb leb yeesuueF mees ng meefd"er~~2~~3
hetJe efpevew YeefCeleb eLeeefmLeleb ieCeOejw efJemleefjleb~
hetJee&eee&ecepeb leled keLeeefle me Keueg meodef<~~2~~
YeeJeeLe&pees Jeefe efveMee mes Deleerle keeue ceW meJe&%e kes eje kens ngS leLee ieCeOejeW mes efJemle=le SJeb
1. meceemeej he=. 63 Mueeske-13~ 2. efveecemeej he=. 16 Mueeske-5~ 3. jeCemeej he=. 48 Mueeske-2~
(90)
efpeveeiece jnme
hetJee&eeeeX kes ece mes eehle JeeveeW kees peeW kee leeW kenlee nw Jen meceief< nw~
leJeeLe&met$e ceW eer GceemJeeceer Deeeee& ves meceioMe&ve kee ue#eCe efueKee nw
leJeeLe&eeveb meceioMe&veced1~~2~~
DeLe&leJeeLe& DeLee&led leJe Deewj heoeLeeX kes eLeeJeled mJehe keer ee ee efe kees meceioMe&ve kenles nw~~
efJeMes<eeLe&meceioMe&ve oes ekeej kee nw1. mejeie meceioMe&ve, 2. Jeerlejeie meceioMe&ve~
eMece, mebJesie, Devegkechee Deewj Deeefmlekee mes efpemekee mJehe DeefYeJee neslee nw, Jen mejeiemeceioMe&ve nw~
jeieeefo keer Meeefvle eMece nw~ mebmeej mes [jvee mebJesie nw~ eeefCecee$e ceW cew$eerYeeJe Devegkechee nw~ peerJeeefo heoeLeeX kes
eLeeLe& mJehe ceW Deefmle yegef nesvee Deeefmlekee nw, ceesnveere keer 7 kece& eke=efleeeW kee Delevle efJeveeMe nesves hej
DeelceefJeMegefhe Jeerlejeie mecekelJe neslee nw~ mejeie mecekelJe meeOeve ner neslee nw Deewj Jeerlejeie meceioMe&ve meeOe
Yeer nw, meeOeve Yeer nw~
jlvekejC[eeJekeeeej ceW meceioMe&ve kee ue#eCe
eeveb hejceeLee&vee - ceehleeieceleheesYe=leeced~
ef$ecet{ehees{- ce<eb, meceioMe&vecemceeced2~~4~~
heeevegJeeo
hejceeLe&Yetle pees Deehle Deewj Deeiece Deew cegefveieCe nesles nQ~
Fvekeer ee meceioMe&ve, es YeefJe kee YeJe ceue Oeesles nQ~~
ceo Dee" Dee" Mebkeeefo leerve cet{lJe Deveeeleveb n nQ~
Fvemes efJejefnle De<ebie meefnle meceioMe&ve ner efMeJeeo nw~~4~~
DeLe&mees Deehle, Deeiece Deewj cegefve, Fvekeer ee ner meceioMe&ve nw~ es YeJeeW kee YeJeceue Oeesves Jeeues nQ~
Dee" ceo, Mebkeeefo Dee" oes<e, leerve cet{lee Deewj n Deveeeleve Fve heeerme oes<eeW mes jefnle Deewj Dee" Debie mes meefnle
meceioMe&ve ner cees#e kees eoeve kejves Jeeuee nw~~4~~
heg<eeLe&efmeegheee ceW eer Dece=leevo metefj ves eeJekeOece& JeeKeeve ceW meceioMe&ve kee ue#eCe efueKee nw
peerJeepeerJeeoerveeb leJeeLee&veeb meowJe kele&Jeced~
eeveb efJehejerleeefYeefveJesMeefJeefJeeceelceheb leled3~~22~~
DevJeeeLee&(peerJeepeerJeeoerveeb) peerJe DepeerJe Deeefoke (leJeeLee&veeb) leJehe heoeLeeX kee
(efJehejerleeefYeefveJesMeefJeefJeeced) efJehejerle Deeenjefnle DeLee&led Deewj kee Deewj mecePeveshe efceLee%eeve mes jefnle
(eeveb) eeve DeLee&led { efJeeeme (meowJe) efvejvlej ner (kele&Jeced) kejvee eeefnS, keeeWefke (leled) Jen
eeve ner (Deelceheb) Deelcee kee mJehe nw~
YeeJeeLe&leJeeLe&eeve mecekelJe kee ue#eCe nw Deewj Jen eeve meeceevehe Deewj efJeMes<ehe oes
ekeej kee nw~ hejYeeJeeW mes efYeVe Deheves ewlevemJehe kees Deehehe eeve kejvee meeceeveleJeeLe&eeve nw~ en
1. leJeeLe&met$e he=. 9, DeOeee-1, met$e 2~ 2. jlvekejC[eeJekeeeej he=. 3 Mueeske-4~ 3. heg<eeLe&efmeegheee he=. 13, Mueeske 22
(91)
veejke, eflee&eeefoke mecemle meceief peerJeeW kes heeee peelee nw Deewj peerJe-DepeerJeeefoke mehle leJeeW kees efJeMes<elee mes
peevekej eeve kejvee efJeMes<e leJeeLe&eeve nw~ en ceveg<e, osJeeefoke yengegle (efJeMes<e %eeveer) peerJeeW kes heeee
peelee nw~
JemegveefvoeeJekeeeej ceW mecekelJe kee ue#eCe
DeeeieceleeeCeb peb meodonCeb megefCecceueb nesF&~
mebkeeFoesmejefneb leb mecceeb cegCeseJJeb~~6~~ 1
MueeskeeLe&-Deehle (meleeLe& osJe) Deeiece (Meem$e) Deewj leJeeW kee Mebkeeefo (heeerme) oes<e-jefnle pees
Deefleefvece&ue eeve neslee nw, Gmes mecekelJe peevevee eeefnS~~6~~
B:C: B:C
yeejn YeeJevee
(10) ueeske YeeJevee

veueJecetje cegVet jppegJeg, IeveueeskeJeg heg<eekeejoefue~
DeuesegleuescYelveeukeg ue#eo, eesefveeg veeveekeejoefue~~
lelJe yeesOeseveg he[seefueuueJew, Meeefvleeg uesMeJeg efmeieefueuuee~
ueeskeevleoefue efveJeeefmemegJeJeefjies, efejMeeefvleeg yengemf LejJesuuee~~
en ueeske leerve meew lesleeueerme jepeg eceeCe Ievehe nw, heg<e kes Deekeej kee nw~ Fmeer ceW eewjemeer
ueeKe eesefveeeW ceW Deveske Deekeej kees OeejCe kejkes en peerJe Ietce jne nw~ leJe%eeve kes efyevee Fme
ueeske ceW uesMecee$e Yeer Meebefle veneR efceue mekeleer nw~ pees ueeske kes DeeYeeie ceW efveJeeme kej jns nQ Ssmes
efme YeieJeeve kees ner hetCe& Meebefle eehle nw, Jes ner efmLej heo hej efveJeeme kej jns nQ~
Fme ueeske YeeJevee kes yeej-yeej Yeeles jnves mes en peerJe TOJe&ueeske kees eehle kejves kee eeeme
kejlee nw hegve: Oeerjs-Oeerjs ueeske kes DeeYeeie kees eehle kej ueslee nw~
1. Jemegveefvo eeJekeeeej, he=. 72~
(92)
efpeveeiece jnme
(24) eeJeke kes 8 cetueiegCe

eeJeke kes 8 cetueiegCe nesles nQ~ Fvekes Deveske ekeej nQ
heg<eeLe&efmeegheee ceW eer Dece=leebometefj ves efueKee nQ
ceeb ceebmeb #eewb heeesogcyejheueeefve elvesve~
eEnmeeJeghejeflekeecewceexeJeeefve eLececesJe1~~61~~
DevJeeeLeez(efnbmeeJeghejeflekeecew) efnbmee leeie kejves keer keecevee Jeeues heg<eeW kees (eLececesJe) eLece
ner (elvesve) elvehetJe&ke (ceeb) Mejeye, (ceebmeb) ceebme, (#eewb) Meno Deewj (hebeesogcyejheueeefve) Tcej,
ke"tcej, heerheue, ye[, heekej es heeBeeW Gogcyej heue (ceeseJeeefve) es[ osves eeefnS~
GceemJeeceer eeJekeeeej ceW eer GceemJeeceer Deeeee& ves efueKee nw
ceeb e heue #eewb e hebeesogcyejJepe&veced~
eleb efpeIe=#egCee hetJe efJeOeeleJeb eelvele2~~263~~
DeLe&ele OeejCe kejves keer Fe kejves Jeeues YeJe peerJeeW kees ele OeejCe kejves mes henues cee, ceeBme Deewj
Meno leLee heebeeW GobyejeW kee leeie eelvehetJe&ke kej osvee eeefnes~~
YeeJeeLe&cee, ceeBme Deewj Meno kee leeie leLee heeBeeW GobyejeW kee leeie Dee" cetueiegCe kenueeles nQ~
cetueiegCeeW kes OeejCe kejves mes eleeW kes OeejCe kejves keer eesielee ee hee$elee Dee peeleer nw~ efyevee Dee" cetueiegCe OeejCe
efkees en ie=nmLe eeJeke veneR kenuee mekelee~ Fve Dee" cetueiegCeeW kees heeef#eke eeJeke OeejCe kejlee nw Deewj eleeW kees
vewef<"ke eeJeke OeejCe kejlee nw~
jlvekejC[eeJekeeeej ceW eer mecevleYeeeee& ves eeJekeeW kes efvecve 8 cetueiegCe yeleeS nQ
ceeceebmeceOegleeiew, meneCegelehe_ekeced~
De<ew cetueiegCeeveeng-ie=&efnCeeb eceCeesecee3~~66~~
ceefoje Je ceebme ceOeg leeie Deewj, hebeeCegele heeueve kejvee~
heeevegJeeo
es Dee" cetueiegCe iesner kes, yeeheve mes ner OeejCe kejvee~~
efpeme lejn cetue kes efyeve Je=#e, veefnb nes mekelee efveefMele peevees~
Jewmes ner cetueiegCeeW kes efyeve, eeJeke veefnb nes mekelee ceevees~~66~~
DeLe&ceefoje, ceebme Deewj Meno kee leeie kejkes heeBe DeCegeleeW kee heeueve kejvee es Dee" cetueiegCe nQ pees efke
ie=nmLeeW kes efueS kens ieS nQ~ efpeme ekeej cetue-pe[ kes efyevee Je=#e veneR nes mekelee, Gmeer ekeej Fve cetueiegCeeW kes
efyevee keesF& Yeer ceveg<e eeJeke veneR nes mekelee nw, Ssmee mecePevee~~66~~
heb. eer DeeMeeOej peer ves meeieej Oecee&ce=le ceW De<cetue iegCe kee JeCe&ve efvecve ekeej efkeee nw
1. heg<eeLe&efmedegheee he=. 30, Mueeske 61~ 2. GceemJeeceereeJekeeeej he=. 90 Mueeske 263~ 3. jlvekejC[eeJekeeeej he=. 34
Mueeske-66~
(93)
ceeheueceOegefveMeemeve hebeheueerefJejeflehebekeehlevegefle:~
peerJeoeepeueieeueveefceefle e keJeefeo<cetueiegCee:1~~18~~
(1) cee (2) ceebme (3) ceOeg (4) jeef$e Yeespeve 5. hebeGocyej heue Fve heeBeeW kee leeie Deewj (6)
peerJeoee kee heeueve (7) peue evekej heervee (8) hebehejces<"er kees vecemkeej~ es Dee" cetueiegCe efkemeer Meem$e ceW
kens nQ~~
meeieejOecee&ce=le ceW heefC[le eJej DeeMeeOej peer ves Deewj Yeer Deveske ekeej mes eeJeke kes 8 cetueiegCeeW kee JeCe&ve
efkeee nw SJeb Deve DeeeeeeX kes cele mes Yeer cetueiegCeeW kee JeCe&ve efkeee nw~
DeLe mJecelehejceleeYeeb cetueiegCeeved efJeYepeles
De<wleeved ie=efnCeeb cetueiegCeeved mLetueJeOeeefo Jee~
heuemLeeves mcejsle etleb ceOegmLeeve FnwJe Jee2~~3~~
SleevedGheemekeeOeeveeefo Meem$eevegmeeefjefYejmceeefYe hetJe&ceveg<"seleeesheefo<eved~ Geb e eMeefmleuekes
ceeceebmeceOegleeiee menesogcyejheekew~
De<eJesles ie=nmLeeveecegee cetueiegCee egles~~ (mees. Ghee. 270 Muees.)
Deye evLekeej Deheves leLee Deve DeeeeeeX kes cele mes cetueiegCeeW kees kenles nQ
Deeeee& cee, ceebme, ceOeg Deewj heeBe Gogcyej heueeW kes leeie kees ie=nmLeeW kes Dee" cetueiegCe ceeveles nQ~ DeLeJee
heeBe heueeW kes leeie kes mLeeve ceW heeBe mLetue efnbmee Deeefo kes leeie kees ie=nmLeeW kes cetueiegCe kenles nQ~ DeLeJee cee,
ceebme, ceOeg leLee heeBe mLetue efnbmee Deeefo kes leeiehe Dee" cetueiegCeeW ceW ner ceOeg kes mLeeve ceW pegS kes leeie kees Dee"
cetueiegCe ceeveles nQ~~3~~
efJeMes<eeLe&Deeeee& eer kegvokegvoosJe ves Deheves eeJekeeeej kes JeCe&ve ceW cetueiegCe kee keesF& efveoxMe veneR
efkeee~ Deeeee& eer mecevleYe kes jlvekejC[ eeJekeeeej ceW eeJeke kes Dee" cetueiegCe kens nQ~ Jes nQcee, ceebme,
ceOeg kes leeie kes meeLe heeBe DeCegele~ FvneR kees evLekeej ves Jee Meyo mes metefele efkeee nw~ FvneR De< cetueiegCeeW ceW
ceOeg kes mLeeve ceW pegDeeB kee leeiekej cee, ceebme Deewj etle leLee mLetue efnbmee, mLetue Pet", mLetue eesjer, mLetue Deyee
Deewj mLetue heefjen kee leeie es Dee" cetueiegCe evLekeej ves cenehegjeCe kes cele mes kens nQ Deewj eceeCehe mes Mueeske
Yeer GodOe=le efkeee nw~ efkevleg cenehegjeCe kes cegefle mebmkejCeeW ceW Jen Mueeske veneR efceuelee~ eeefj$emeej ceW en Mueeske
GodOe=le nw Deewj Jen Yeer cenehegjeCe veece mes %eele neslee nw, heb. eer DeeMeeOejpeer ves Yeer Gmes JeneR mes GodOe=le efkeee nw~
cenehegjeCe ceW lees eleeJelejCe efeee ceW ceOeg-ceebme kes leeie leLee hebe GogcyejeW kes leeie Deewj eEnmeeefo efJejefle kees
meeJe&keeefueke ele kene nw~ cetueiegCe kee Yeer veece veneR nw~ ve ceOeg kes mLeeve ceW pegS kee ner leeie kejeee nw~ Deeies pees
heeBe DeCegeleeW kes mLeeve ceW heeBe Gogcyej heueeW kes leeie kees De< cetueiegCeeW ceW efueee ieee Gmekee eejcYe cenehegjeCe
mes ner ngDee eleerle neslee nw~ heg<eeLe&efmedegheee ebLe ceW Yeer meJe&eLece efnbmee kes leeieer kees cee, ceebme, ceOeg Deewj heeBe
Gogcyej heueeW kees es[ves kee efJeOeeve nw efkevleg GvnW cetueiegCe Meyo mes veneR kene nw~ meyemes eLece heg<eeLe&efmedegheee
ceW ner Fve Dee"eW ceW nesves Jeeueer efnbmee kee mhe< keLeve efceuelee nw Deewj FvnW Deefve<, ogmlej Deewj heehe kes Iej kene
1-2. meeieej Oecee&ce=le (%eeveheer" mes ekeeefMele) he=. 63, 42 mes 44~
(94)
efpeveeiece jnme
nw leLee en Yeer kene nw efke Fve Dee"eW kee leeie kejves hej ner meceief< peerJe efpeveOece& keer osMevee kee hee$e nesles nQ~
Fmekes yeeo Deeeee& meesceosJe ves Deheves Gheemekeeeej ceW Deewj Deeeee& eer heeveefvo ves he_eefJebMeeflekee ceW mhe<he
mes Fve Dee"eW kes leeie kees cetueiegCe kene nw Deewj GvneR kee DevegmejCe DeeMeeOej peer ves efkeee nw~ Deeeee&
eer Deefceleieefle ves pees Deeeee& meesceosJe Deewj eer heeveefvo kes ceOe ceW ngS nQ, Deheves eeJekeeeej ceW Fve Dee"eW kes
meeLe jeef$e-Yeespeve kee Yeer leeie DeeJeMeke ceevee nw efkevleg GvnW cetueiegCe Meyo mes veneR kene~ eer osJemesve kes
YeeJemeben ceW Yeer (iee. 356) De< cetueiegCe kee efveoxMe nw~ efMeJekeesef keer jlveceeuee ceW Ske efJeMes<elee nw GmeceW cee,
ceebme Deewj ceOeg kes leeie kes meeLe heeBe DeCegeleeW kees De< cetueiegCe kene nw Deewj heeBe GogcyejeW kes leeieJeeues De<
cetueiegCe kees yeeuekeeW kes kene nw~ heb. eer DeeMeeOej kes Gejkeeueerve cesOeeJeer ves Deheves eeJekeeeej ceW ceeeefo leerve leLee
heeBe Gogcyej heueeW kes meeefleeej leeie kees De<cetueiegCe kene nw~ heb. jepeceuue ves Deheveer hebeeOeeeer kes GejeOe& ceW
Dee" cetueiegCeeW kee keLeve kejles ngS Gvekes yeejs ceW pees efJeMes<e keLeve efkeee nw Jen Fme ekeej nw efke eleOeejer ie=nmLeeW
kes Dee" cetueiegCe nesles nQ, keneR-keneR DeeefleeeW kes Yeer nesles nQ keeeWefke es meJe&meeOeejCe nw~ es Dee" cetueiegCe mJeYeeJe
mes ee kegue hejcheje mes eues Deeles nQ, Fvekes efyevee ve mecekelJe neslee nw Deewj ve ele, Fvekes efyevee peye peerJe, veece mes
Yeer eeJeke veneR nes mekelee leye heeef#eke, vewef<"ke Deewj meeOeke keer lees yeele ner keee nw~ efpemeves cee, ceebme, ceOeg kee
Deewj heeBe Gogcyej heueeW kee leeie kej efoee nw Jen eeJeke nw, leeie ve kejves hej Jen eeJeke veneR nw~
Fme lejn efJeefJeOe eeJekeeeejeW ceW De< cetueiegCeeW kes mecyevOe ceW efJeJeseve efceuelee nw~
eeJeke kes De< cetueiegCe

evLe kes veece
1.heg<eeLe&efmedegheee
2. GceemJeeceer eeJekeeeej
3. jlvekejC[ eeJekeeeej
4. meeieej Oecee&ce=le
(Devlej efJeefYevve ebLeeW ceW)

De<cetueiegCe
1. cee 2. ceebme 3. ceOeg 4. Tcej 5. ke"tcej 6. heerheue 7. ye[
8. heekej, es heeBeeW Gogcyej heue, Fvekee leeie De< cetueiegCe nw~
cee, ceebme, ceOeg SJeb heeBeeW Gogcyej heue kee leeie
cee, ceebme, ceOeg kee leeie SJeb hebeeCegele kee heeueve De<cetue iegCe nw~
1. cee, ceebme, ceOeg Deewj heeBe Gogcyej heueeW kee leeie
2. cee, ceebme, ceOeg SJeb heeBe mLetue eEnmee Deeefo kee leeie
3. cee, ceebme, ceOeg leLee heeBe mLetue eEnmee Deeefo leeie he Dee" cetueiegCeeW
ceW ceOeg kes mLeeve ceW pegS kes leeie kees Dee" cetueiegCe ceeveles nQ~
4. 1. cee 2. ceebme 3. ceOeg 4 jeef$e Yeespeve 5 hebeGogcyej heue Fve
heebeeW kee leeie 6 peerJeoee kee heeueve 7. peue evekej heervee
8. hebehejces<"er kees vecemkeej~
B:C: B:C
Oece& kee ue#eCe
(95)
(25) Oece& kee ue#eCe

eer ieewlece ieCeOej mJeeceer ves ewleYeefe ceW Oece& kee ue#eCe kene nw#eevleepe&JeeefoiegCeieCe-megmeeOeveb mekeueueeskeefnle nsleg~b
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpevesveseced~~6~~1
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~6~~
JeerjYeefe ceW Oece& kee ue#eCeOece&: meJe&megKeekejes efnlekejes, Oece yegOeeefevJeles~ OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb, Oecee&e lemcew vece:~~
Oecee&Veemlehej: megodYeJeYe=leeb, Oece&me cetueb oee~ Oecex efeecenb oOes eefleefoveb, ns Oece&! ceeb heeuee2~~7~~
Oece& meJe&megKe Keeefve efnlebkej, yegOepeve kejW Oece& mebee~
efMeJemegKeeehle Oece& mes neslee, Gmeer Oece& kes efueS veceve~~
Oece& mes Deve efce$e veefnb peie ceW, oee Oece& kee cetue kene~
ceve kees OeB Oece& ceW efvele, ns Oece&! kejes cesjer j#ee~~7~~
Oeccees cebieue cegefb (cegefkekeb) Deefnbmee mebecees leJees~ osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees~~8~~
Oece& cene cebieuecee nw en, kene Jeerj eYeg ves peie ceW~
ecegKe Deefnbmee mebece lehecee, Oece& meoe Gece meye ceW~~
efpemekes ceve ceW meoe Oece& nw, megjieCe Yeer Gmekees eCeceW~
ceQ Yeer vecetB Oece& kees meblele, Oece& yemees cesjs ceve ceW~~8~~
jlvekejC[eeJekeeeej ceW Oece& kee ue#eCe
meodef<%eeveJe=eeefve, Oece& OecexMJeje efJeog~ eoere-eleveer-keeefve, YeJeefvle YeJeheefle3~~3~~
meceioMe&ve Deew %eeve eefjle, es Oece& veece mes kenueeles~
OecexMJej leerLekej ieCeOej, Fvekees ner efMeJeheLe yeleueeles~~
Fvemes Gus efceLeeoMe&ve, Deew efceLee%eeve eefj$e meYeer~
YeJe og:KeeW kes ner keejCe nQ, veeEn nes mekeles megKe nsleg keYeer~~3~~
DeLe&meceioMe&ve mecei%eeve Deewj mecekeeeefj$e FvneR kee veece Oece& nw~ Oece& kes mJeeceer leerLekej Deewj
ieCeOej FvnW ner cees#e kee ceeie& kenles nQ~ Fvemes efJehejerle efceLeeoMe&ve, efceLee%eeve Deewj efceLeeeeefj$e es leerveeW mebmeej
ogKe kes keejCe nQ es keYeer Yeer megKe kes nsleg veneR nes mekeles nQ~~3~~
GceemJeeceer eeJekeeeej ceW Oece& kee ue#eCe
1. ewleYeefe-Mueeske 6~ 2. JeerjYeefe, Mueeske-7, 8~ 3. jlvekejC[ eeJekeeeej he=. 2 Mueeske-3~
(96)
Oece& kee ue#eCe
efpeveeiece jnme
meceiiyeesOeJe=eeveefJeefJeeeefve efJecegees~ Oece meeieeefjCeeceengOe&ce&kece&hejeeCee1~~4~~

DeLe&meceioMe&ve, mecei%eeve Deewj mecekedeeefj$e keer Skelee ner cees#e kee ceeie& nw~ Oece& keeeex ceW Delevle efvehegCe Ssmes
ieCeOej osJe Fme jlve$ee kees ner cees#eceeie& yeleueeles nQ leLee ener jlve$ee Ske osMehe ie=nmLeeW kee Oece& kenueelee nw~
De<heeng[ ebLe ceW oMe&ve eeYe=le ceW Oece& kee ue#eCe
obmeCecetuees Oeccees GJeFes efpeCeJejseEn efmemmeeCeb~ leb meesTCe mekeCCes obmeCenerCees Ce JebefoJJees2~~2~~
oMe&vecetuees Oece& Gheefo<es efpeveJejw efMe<eeCeeced~ leb eglJee mJekeCex oMe&venervees ve JeefvoleJe~~2~~
(obmeCecetuees Oeccees) oMe&veb mecekelJeb cetueceefOe<"eveceeOeeje eemeeome ielee&hetjJeled Je=#eme heeleeueielepeeJeled eefle<"e eme Oece&me me oMe&vecetue SJebiegCeefJeefMe<es Oeceex oeeue#eCe (efpeCeJejseEn) leerLekejhejceosJewjhejkesJeefueefYeMe (GJeFd"es) Gheefo< eefleheeefole~ kes<eecegheefo< ? (efmemmeeCeb) efMe<eeCeeb ieCeOej-eeOejJeeOejeoerveeb YeJeJejhegC[jerkeeCeeced~ (leb meesTCe mekeCCes) leb Oece& eglJeekeCe mJekeCex efvepeeJeCes DeelceMeyoens~
(obmeCenerCees Ce JebefoJJees) oMe&venerve mecekelJejefnlees ve JeefvoleJees vewJe Jevoveerees ve ceeveveere~ lemeevveoeveeefokeceefhe
ve oseced~ Gkeleb e
efceLeeiYees ooodoeveb oelee efceLeelJeJeOe&ke:~
ieeLeeLe&efpevesv YeieJeeved ves efMe<eeW kes efuees meceioMe&vecetueke Oece& kee GheosMe efoee nw, mees Gmes Deheves
keeveeW mes megvekej meceioMe&ve mes jefnle ceveg<e keer Jevovee veneR kejvee eeefnes~~2~~
efJeMes<eeLe&efpeme ekeej cenue kee cetue DeeOeej veeRJe nw Deewj Je=#e kee cetue DeeOeej heeleeue leke ieF& ngF&
Gmekeer pe[W nQ Gmeer ekeej Oece& kee cetue DeeOeej meceioMe&ve nw~ meceioMe&ve efyevee Oece&heer cenue DeLeJee Oece&heer
Je=#e "nj veneR mekelee nw~ peerJej#eehe Deelcee keer heefjCeefle kees oee kenles nQ, Jen oee ner Oece& kee ue#eCe nw~
leerLekej hejceosJe leLee Deveeve kesJeefueeeW ves Deheves ieCeOej, eeJeleea leLee Fv Deeefo efMe<eeW kees Oece& kee ener
mJehe yeleeee nw~ Fmes Deheves keeveeW mes megvekej meceioMe&ve mes nerve ceveg<e kees vecemkeej veneR kejvee eeefnes~ Oece&
keer pe[mJehe meceioMe&ve ner efpemekes heeme veneR nw Jen Oecee&lcee kewmes nes mekelee nw ? Deewj pees Oecee&lcee veneR nw Jen
Jevovee ee vecemkeej kee hee$e efkeme lejn nes mekelee nw ? Ssmes ceveg<e kees lees Deenejoeve Deeefo Yeer veneR osvee eeefnes,
keeeWefke kene nw
efceLesefleefceLeeef<eeW kes efuees oeve osves Jeeuee oelee efceLeelJe kees ye{eves Jeeuee nw~
heeveefvohe_eeEJeMeeflekee evLe ceW OeceexheosMeece=le ceW Oece& eej ekeej kes ceeves nw
Oeceex peerJeoee ie=nmLeMeefceveesYexoeodefOee e $eeb jlveeveeb hejceb leLee oMeefJeOeeslke=<#eceeefomlele~
ceesnesoYd etleefJekeuhepeeuejefnlee Jeeiemeesepf Pelee Megevevoceeelceve heefjCeefleOe&cee&Keee ieereles3~~7~~
DeLe&mecemle peerJeeW hej oee kejvee Fmeer kee veece Oece& nw DeLeJee SkeosMe ie=nmLe kee Oece& leLee meJe&oMs e cegevf eeeW
kee Oece& Fme ekeej Gme Oece& kes oes Yeer Yeso nQ DeLeJee Glke=< jlve$ee (meceioMe&ve, mecei%eeve, meceked eeefj$e) ner
Oece& nw DeLeJee Gece#eceeceeo&JeDeepe&Je Deeefoke oMe ekeej Yeer Oece& nw DeLeJee ceesn mes Glhevve ngJes mecemle efJekeuheeW
kej jefnle leLee efpemekees Jeeve mes efveheCe veneR kej mekeles Ssmeer pees Meg leLee Deevevocee Deelcee keer heefjCeefle Gmeer kee
veece Glke=< Oece& nw Fme ekeej meeceeveleee Oece& kee ue#eCe leLee Yeso Fme Mueeske ceW yeleueees iees nQ~~7~~
1. GceemJeeceer eeJekeeeej he=. 2 Mueeske-4~ 2. De<heeng[ ceW oMe&veeeYe=le he=. 3 Mueeske-2~ 3. heevebefohebeefJebMeeflekee he=. 5, Mueeske 7~
Je<e& kes 366 efove
(97)
(26) Je<e& kes 366 efove

eer ieewlecemJeeceer ves Je<e& kes 366 efove-jeef$e ceeves nQ~ JeJenej ceW 365 efove-jele ceeves nQ~
heeef#eke eefleeceCe ceW osefKeS
Den heef[JeoeS efJeefoS leefoS eGlLeerS hebeceerS erS meeceerS DeceerS CeJeceerS omeceerS SeejmeerS
JeejmeerS lesjmeerS eGmeerS hegCCeceemeerS heCCejme efoJemeeCeb heCCejme-jeF&Ceb, (eGCnb ceemeeCeb DeCnb hekeKeeCeb
Jeermegej-meeefoJemeeCeb Jeermegej-meejeF&Ceb) (yeejmeCnb ceemeeCeb eGJeermeCnb hekeKeeCeb efleCnb eJeefmee-efoJemeeCeb
efleCnb eJeef-mee-jeF&Ceb), (hebe Jeefjmeeoes)1~

Deye Skece otpe leerpe eewLeer hebeefce " mehleefce De<efce ceW~
veJeceer oMeceer ieejme yeejme lesjme eewoMe hetvece efleefLe ceW~~
hevn efove ceW hevn je$eer ceW oes<e efkees pees heeef#eke ceW~
(eGceeme kes Dee" he#e ceW Ske meew yeerme efoJeme De je$eer ceW)~~
(Fke Je<e& ceW eewefyeme he#e ceW $eeMele ee" efove De jeef$e ceW)~
(ee heebe Je<e& kes hejs Je Devoj egieeefleeceCe kes kejves ceW~~
ns YeieJeeved ! eefleeceCe kejkes meye oes<e efJeMeesOeve kejlee ceQ~~
ieesccemeej peerJekeeC[ ceW Yeer 366 efove ceeves nQSke Je<e& kes leerve meew efeeme" efove-jele kens peeles nQ2~
B:C: B:C

ceQ Jeerleceesn ceQ Jeerlejeie, ceQ Jeerles<e ceQ YeJe efJejefnle~
ceQ Fefve megKe Deew og:Ke jefnle, ceQ Fefve %eeve jefnle nBt efvele~~
ceQ mekeue efJeceue kesJeue%eeveer, hejceeuneowke megKeemJeeoer~
ceQ efevcee cetefle& Decetefle&ke ntB, efvepe mecejme YeeJe megOeemJeeoer~~4~~
1. cegefveeee&-heeef#ekeeefleeceCe he=. 288-289~ 2. ieesccemeej peerJekeeC[-keCee&Je=efe-mebmke=le erkee peerJeleJe eoerefhekee, he=. 250
(98)
mebKee kee ceeve JeJenej kes GVeerme Debke eceeCe nw
efpeveeiece jnme
(27) mebKee kee ceeve Deeiece ceW eewyeerme Debke eceeCe nw

ieefCelemeej meben ceW 24 Debke eceeCe ceevee nw~ osefKeS
Skeb leg eLecemLeeveb efleereb oMemebef%ekeced~ le=leereb Meleefceleeng elegLe leg menekeced1~~63~~
heeceb oMemeeneb <e<"b meeuue#ecesJe e~ mehleceb oMeue#eb leg De<ceb keesefeles~~64~~
veJeceb oMekeesemleg oMeceb Melekeese~ Deyeg&ob mebegeb veyeg&ob eoMeb YeJesled~~65~~
KeJe $eeesoMemLeeveb ceneKeJe elego&Meced~ heeb heeoMeb ewJe ceneheeb leg <ees[Meced~~66~~
#eesCeer mehleoMeb ewJe cene#eesCeer oMee<keced~ Meb veJeoMeb mLeeveb ceneMeb leg efJebMekeced~~67~~
ef#elewkeefJebMeeflemLeeveb ceneef#elee efefJebMekeced~ ef$eeEJeMekeceLe #eesYeb cene#eesYeb elegve&eced~~68~~
eLece mLeeve Jen nw pees Ske (FkeeF&) kenueelee nw, otmeje mLeeve oMe (oneF&), leermeje mLeeve Mele (mewke[e)
Deewj eewLee mene (npeej) kenueelee nw~~63~~ heeBeJee ome mene (ome npeej), "JeeB ue#e (ueeKe), meeleJeeB
oMeue#e (ome ueeKe) Deewj Dee"JeeB keesef (kejes[) kenueelee nw~~64~~ veewJeeB oMekeesef (ome kejes[) Deewj omeJeeB
Melekeesef (meew kejes[) kenueelee nw~ ieejnJeeB mLeeve Dejyego (Dejye) Deewj yeejnJeeB veyeg&o (ome Dejye) kenueelee
nw~~65~~ lesjnJeeB mLeeve KeJe& (Kejye) Deewj eewonJeeB ceneKeJe& (ome Kejye) kenueelee nw~ Fmeer lejn, hebnJeeB hee
Deewj meesuenJeeB cenehee kenueelee nw~~66~~ hegve me$enJeeB #eesCeer, De"ejnJeeB cene#eesCeer kenueelee nw~ GVeermeJeeB mLeeve
Me Deewj yeermeJeeB ceneMe kenueelee nw~~67~~ FkekeermeJeeB mLeeve ef#elee, yeeF&meJeeB ceneef#elee kenueelee nw~
lesF&meJeeB #eesYe Deewj eewyeermeJeeB cene#eesYe kenueelee nw~~68~~
efleueeseheCCeefe ebLe ceW mebKeele keer mebKee kees 90 Metve Debke eceeCe leke ceevee nwmeceeeJeefueGmmeemee heeCee LeesJee e Deeefoee Yesoe~ JeJenejkeeueCeecee efCeefe JeerejeSefnb2~~284~~
hejceeCegmme efCeeefoieeCeheosmemmeefokekeceCecesees~ pees keeuees DeefJeYeeieer neseof heg{b meceeCeecee mees~~285~~
neWelf e ng DemebKemeceee DeeJeefueCeecees lensJe Gmmeemees~ mebKesppeeJeefueefCeJenes mees efee heeCees efe efJekeKeeoes~~286~~
1~ 1~ 1~
2 6
meegmmeemees LeesJeb meelLeesJee ueefJeefe CeeoJJees~ meeeefjoefueoueJee Ceeueer yes Ceeefueee cegng eb e~~287~~
7~ 7~ 77~
1
1
2~
2
meceTCeskekecegngeb efYeCCecegngeb cegngeee leermeb~ efoJemees heCCejmesefnb efoJemesefnb SkekehekeKees ng~~288~~

oes hekeKesefnb ceemees ceemeogiesCeb G[t G[gefeoeb~ DeeCeb DeeCeogiesCeb Jeefjmees hebesefnb Jejsefnb pegiebb~~289~~
ceeIeeoer neWefle G[t efmeefmejJemeblee efCeoeIeheeGmeee~ mejDees nsceblee efJe e CeeceeFb leeCe peeefCeppeb~~290~~
yesefCCe pegiee ome Jeefjmee les omeiegefCeoe nJesefo Jeememeob~ Soefmmeb omeiegefCeos Jeememenmmeb efJeeeCesefn~~291~~
mecee, DeeJeefue, GdJeeme, eeCe Deewj mleeske, Fleeefoke YesoeW kees Jeerlejeie YeieJeeve ves JeJenej keeue kes veece
1. ieefCelemeej meben he=. 8, Mueeske 63 mes 68 leke~ 2. efleueeseheCCeefe he=. 176 mes 178 ieeLee-284 mes 309 leke~
(99)
mes efveefo&< efkeee nw~~284~~ hegodieuehejceeCeg kee efveke ceW efmLele DeekeeMeeosMe kes DeefleeceCeeceeCe pees DeefJeYeeieer
keeue nw Jener mecee veece mes eefme nw~~285~~ DemebKeele meceeeW keer DeeJeefue Deewj Fmeer ekeej mebKeele
DeeJeefueeeW kes mecetnhe GdJeeme neslee nw~ ener GdJeemekeeue eeCe Fme veece mes eefme nw~~286~~ meele
GdJeemeeW kee Ske mleeske, Deewj meele mleeskeeW kee Ske ueJe peevevee eeefnes~ meleej kes DeeOes DeLee&led mee{s De[leerme
ueJeeW keer Ske veeueer Deewj oes veeefueeeW kee Ske cegntle& neslee nw~~287~~ 7 G. 1 mleeske~ 7 mleeske 1 ueJe~ 381/2 ueJe 1 veeueer~ 2 veeueer 1 cegntle&~ mecee kece Ske cegntle& kees efYeVecegntle& kenles nQ~ leerme cegntle& kee Ske efove
Deewj hevn efoveeW kee Ske he#e neslee nw~~288~~ oes he#eeW kee Ske ceeme, oes ceemeeW keer Ske $e+leg, leerve $e+legDeeW kee
Ske Deeve, oes DeeveeW kee Je<e&, Deewj heebe Je<eeX kee Ske egie neslee nw~~289~~ ceeIe ceeme mes ueskej pees $e+legSB nesleer
nQ Gvekes veece efMeefMej, yemevle, efveoeIe (eer<ce), eeJe=<e (Je<ee&), Mejo Deewj nscevle, Fme ekeej peevevee eeefnes~~290~~
oes egieeW kes oMe Je<e& nesles nQ ; Fve oMe Je<eeX kees ome mes iegCee kejves hej MeleJe<e& Deewj MeleJe<e& kees oMe mes iegCee kejves
hej meneJe<e& peevevee eeefnes~~291~~
ome JeememenmmeeefCeb Jeememenmmeefcce omenos neWefle~ lesefnb omeiegefCeosefnb uekeKeb CeecesCe CeeoJJeb~~292~~
eguemeerefonob uekeKeb hegJJebieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb CeeoJJeb hegJJeheefjceeCeb~~293~~
hegJJeb eGmeerefonob efCeGoieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb efCeGomme heceeCecegefb~~294~~
efCeGob eGmeerefonob kegcegobieb nesefo leb efhe CeeoJJeb~ eGmeerefouekeKeiegefCeob kegcegob Ceeceb mecegefb~~295~~
kegcegob eGmeerefonob heGcebieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeerefouekeKeJeemes heGceb Ceeceb mecegefb~~296~~
heGceb eGmeereof nob CeefueCebieb neseof leb efhe iegeCf eoJJeb~ eGmeereof uekeKeJeemes CeefueCeb Ceeceb efJeeeCeeefn~~297~~
CeefueCeb eGmeereof iegCeb keceuebieb Ceece leb efhe iegeCf eoJJeb~ eGmeeroeruekeKesenf b keceueb CeecesCe efCeefef~b ~298~~
keceueb eGmeerefoiegCeb legef[obieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb legef[ob CeecesCe CeeoJJeb~~299~~
legef[ob eGmeerefonob De[[bieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb De[[b CeecesCe efCeefb~~300~~
meneJe<e& kees oMe mes iegCee kejves hej oMe meneJe<e&, Deewj Fvekees Yeer oMe mes iegCee kejves hej ue#eJe<e& peevevee
eeefnes~~292~~ ue#eJe<e& kees eewjemeer mes iegCee kejves hej Ske hetJee&, Deewj Fme hetJee& kees eewjemeer ueeKe mes iegCee
kejves hej Ske hetJe& kee eceeCe mecePevee eeefnes~~293~~ hetJe& kees eewjemeer mes iegCee kejves hej Ske efveegleebie neslee
nw Deewj Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej Ske efveegle kee eceeCe kene ieee nw~~294~~ eewjemeer mes iegefCele
efveegleeceeCe Ske kegcegoebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej kegcego veece kene peevevee
eeefnS~~295~~ eewjemeer mes iegefCele kegcegoeceeCe Ske heeebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe Je<eeX mes iegCee kejves hej
hee veece kene ieee nw~~296~~ eewjemeer mes iegefCele heeeceeCe Ske veefueveebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe Je<eex
mes iegCee kejves hej veefueve en veece peevevee eeefnes~~297~~ eewjemeer mes iegefCele veefueveeceeCe Ske keceueebie neslee
nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej keceue Fme veece mes kene ieee nw~~298~~ keceue mes eewjemeer iegCee
$egefleebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej $egefle veece mecePevee eeefnes~~299~~ eewjemeer mes
iegefCele $egefleeceeCe Ske Deebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegefCele nesves hej De Fme veece mes kene ieee
nw~~300~~
(100)
efpeveeiece jnme
De[[b eGmeerefoiegCeb Dececebieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb Dececeb CeecesCe efCeefb~~301~~
Dececeb eGmeerefoiegCeb nenbieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb neneCeeceb mecegefb~~302~~
neneeGmeerefoiegCeb ntnbieb nesefo leb efhe iegefCeoJJeb~ eGmeeroeruekeKesefnb ntntCeecemme heefjceeCeb~~303~~
ntnteGmeerefoiegCeb Skekeueobieb ngJesefo iegefCeob leb~ eGmeeroeruekeKesefnb heefjceeCeefceob ueoeCeeces~~304~~
eGmeerefonoueoeS ceneueobieb ngJesefo iegefCeob leb~ eGmeeroeruekeKesefnb ceneueoeCeececegefb~~305~~
eGmeereof uekeKeiegeCf eoe ceneueoeoes ngJeseof efmeefjkehheb~ eGmeereof uekeKeiegeCf eob leb nlLehenseuf eob Ceece~~306~~
nlLehenseuf eoCeeceb iegeCf eob eGmeereof uekeKeJeemesenf ~b DeeuehheCeece esDees keeueb keeueeCegJeseof efCeefb~~307~~
SkekeeermeeCes eGmeerefob hegn hegn JesotCeb~ DeCCeesCCenos ueb Deeuehheb nesefo CeGefomegCCebieb~~308~~
84~ 31~ 90~
SJeb Smees keeuees mebKesppees JejeCe ieCeCeeS~ Gkekemmeb mebKesppeb peeJeb leeJeb heJeesDees~~309~~
eewjemeer mes iegefCele DeeceeCe Ske Dececeebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej Decece veece
mes efveefo&< efkeee ieee nw~~301~~ eewjemeer mes iegefCele DececeeceeCe Ske nenebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes
iegCee kejves hej nene veeceke kene ieee nw~~302~~ nenekees eewjemeer mes iegCee kejves hej Ske ntnebie neslee nw~ Fmekees
eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej ntnt veece keeue kee eceeCe mecePevee eeefnes~~303~~ eewjemeer mes iegefCele ntnt kee
Ske ueleebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej uelee veeceke eceeCe Glhevve neslee nw~~304~~
eewjemeer mes iegefCele ueleeeceeCe Ske ceneueleebie neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej ceneuelee veece
kene ieee nw~~305~~ eewjemeer ueeKe mes iegefCele ceneueleeeceeCe Ske eerkeuhe neslee nw~ Fmekees eewjemeer ueeKe mes
iegCee kejves hej nmleensefuele veeceke eceeCe Glhevve neslee nw~~306~~ eewjemeer ueeKe Je<eeX mes iegefCele nmleensefueleeceeCe
Ske Deeueelce veece kee keeue neslee nw, Ssmee keeueeCegDeeW kes peevekeej DeLee&led meJe&%e YeieJeeved ves efveefo&< efkeee
nw~~307~~ Fkeleerme mLeeveeW ceW he=Leked-he=Leked eewjemeer kees jKekej hejmhej iegCee kejves hej Deeueelce kee eceeCe
eehle neslee nw, pees veyyew Metveebkehe nw~~308~~ Fme ekeej en mebKeele keeue Je<eeX keer ieCevee eje Glke=<
mebKeele peye leke eehle nes leye leke ues peevee eeefnes~~309~~
DeeefohegjeCe ceW cevegDeeW keer Deeeg Decece Deeefo keer mebKee eje yeleueeF& nw osefKeS
eoeegecesles<eecececeeefoemebKeee~ efeeles leefefveelew heefjYee<eesheJeCe&veced1~~217~~
hetJee&b Je<e&ue#eeCeeceMeerefleelegeje~ leodJee|ieleb YeJesled hetJe lelkeeser hetJe&keesdemeew~~218~~
hetJe elegjMeerefleIveb hetJee&b heefjYee<eles~ hetJee&leeef[leb leeg heJee&b heJe&efce<eles~~219~~
iegCeekeejefJeefOe meeseb eespeveerees eLeeececed~ Gejs<Jeefhe mebKeeveefJekeuhes<eg efvejekegueced~~220~~
les<eeb mebKeeveYesoeveeb veeceeveerceevevegeceeled~ keerle&vlesveeefo efmeevleheo{erefve eeefve Jew~~221~~
hetJee e leLee hetJe hetJee& heJe&meeeced~ veegleeb hejb lemceeVeegleb e lele hejced~~222~~
kegcegoecelees efJeef kegcegoecele hejced~ heeeb e lele heeb veefueveeceleesefhe e~~223~~
veefueveb keceueeb e leLeevele keceueb efJeog~ legeb legefkeb eeveoeceLeeced~~224~~
Dececeecelees %esecececeeKecele hejced~ neneb e leLee nene ntntewJeb eleereleeced~~225~~
1. DeeefohegjeCe Yeeie 1, he=. 65-66, Mueeske 217 mes 227 leke~
(101)
ueleeb e ueleeb e cenlhetJe e leodeced~ efMejekeefcheleb eeveelees nmleensefueleced~~226~~

DeeueelcekeefcelesJeb ekeej keeuehee&e~ mebKesees ieCeveeleerleb efJeog keeuecele hejced~~227~~
Fve cevegDeeW keer Deeeg Thej Decece Deeefokeer mebKeeeje yeleueeeer ieeer nw FmeefueS Deye Gvekee efveMee kejves
kes efueS Gvekeer heefjYee<eeDeeW kee efveheCe kejles nW~~217~~ eewjemeer ueeKe Je<eeX kee Ske hetJee& neslee nw~ eewjemeer
ueeKe kee Jeie& kejves DeLee&led hejmhej iegCee kejves mes pees mebKee Deeleer nw Gmes hetJe& kenles nQ (8400000
8400000 70560000000000) Fme mebKee ceW Ske kejes[ kee iegCee kejves mes pees ueyOe DeeJes Glevee Ske
hetJe& keesef kenueelee nw~ hetJe& keer mebKee ceW eewjemeer kee iegCee kejves hej pees ueyOe nes Gmes heJee& kenles nQ leLee heJee&
ceW hetJee& DeLee&led eewjemeer ueeKe kee iegCee kejves mes hetJe& kenueelee nw~~218-219~~ Fmekes Deeies pees veeglee veegle
Deeefo mebKeeSB kener nQ Gvekes efueS Yeer ece mes ener iegCeekeej kejvee eeefnS~
YeeJeeLe&heJe& kees eejewmeer mes iegCee kejves hej veeglee, veegleekees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej veegle;
veegle kees eewjemeer mes iegCee kejves hej kegcegoe, kegcegoe kees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej kegcego, kegcego kees
eewjemeer mes iegCee kejves hej heee Deewj heee kees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej hee, hee kees eewjemeer mes iegCee
kejves hej veefuevee Deewj veefuevee kees eewjemeer ueeKe mes iegCee kejves hej veefueve neslee nw~ Fmeer ekeej iegCee kejves hej
Deeies keer mebKeeDeeW kee eceeCe efvekeuelee nw~~220~~ Deye ece mes Gve mebKee kes YesoeW kes veece kens peeles nQ pees efke
DeveeefoefveOeve pewveeiece ceW { nQ~~221~~ hetJee&, hetJe&, heJee&, heJe&, veeglee, veegle, kegcegoe, kegcego, heee,
hee, veefuevee, veefueve, keceuee, keceue, lege, legefke, Dee, De, Dececee, Decece, nene, nene,
nt, nt nt, ueleebie, uelee, ceneuelee, ceneuelee, efMej ekeefchele, nmleensefuele Deewj Deeue es meye Ge mebKee kes
veece nQ pees efke keeueJe keer heee&e nQ~ en meye mebKese nQmebKeele kes Yeso nQ Fmekes Deeies kee mebKee mes jefnle
nwDemebKeele nw~~222-227~~
ieefCelemeej meben ceW mebKee FkeeF&oneF& mes ueskej cene#eesYe leke 24 Debke eceeCe ceeveer nw~ Jele&ceeve ceW
JeJenej ceW mebKee FkeeF&oneF& mes ueskej ceneMebKe leke 19 Debke eceeCe ceeveer nw~ eneB ieefCelemeej meben keer
mebKee 24 Debke eceeCe 24 leerLekej keer mebKee nesves mes yengle ner efee ueieleer nw~
B:C: B:C

ceQ ntB Deheves ceW mJeeb efme, hej keer Yeeer kee keece veneR~
ceQ Yee veneR YeieJeeved mJeeb, cesje efvepeheo efMeJeOeece mener~~
ceQ ntB Deveble iegCehegbpe Delegue, DeefJeveeMeer peesefle mJeheer ntB~
ceQ ntB DeKeb[ efeeElhe[ hejce Deevebo meewKe efetheer ntB~~5~~
(102)
efpeveeiece jnme
(28) meesuen mJeieeX kes Fv

keuheJeemeer osJeeW ceW 16 mJeieeX kes-12 Fb, 14 Fb Deewj 16 Fb ceeves nQ~
efleueeseheCCeefe ceW 12 Fb Deewj 16 Fb oes ekeej mes ceeves nQ~ eLee
yeejme kehhee kesF& kesF& meesueme Jeobelf e DeeFefjee~ efleefJeneefCe YeeefmeoeefCeb kehheeleeroeefCe he[ueeefCeb1~~115~~
nsefce cepPes GJeefjb heeskekeb leeCe neWefle eeeefj~ SJeb yeejmekehhee meesueme Gce pegieueeefCeb~~116~~
keesF& Deeeee& yeejn keuhe Deewj keesF& meesuen keuhe yeleueeles nw~~ keuheeleerle heue leerve ekeej kens iees
nQ~~115~~ pees yeejn keuhe mJeerkeej kejles nQ Gvekes celeevegmeej DeOees Yeeie, ceOe Yeeie Deewj Gheefjce Yeeie ceW mes
eleske ceW eej-eej keuhe nQ~ Fme ekeej meye yeejn keuhe nesles nQ~ meesuen keuheeW keer ceeveleevegmeej Thej-Thej
Dee" egieueeW ceW meesuen keuhe nQ~~116~~
meesncceermeeCemeCekekegceejceeefnboyecnuebleJeee~ cenmegkekemenmmeeje DeeCeoheeCeoeDeejCeegoee~~120~~
meewOece&, F&Meeve, meevelkegceej, ceensv, yee, ueebleJe, ceneMege, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle,
Fme ekeej es yeejn keuhe nQ~~120~~
Fmeer efleueeseheCCeefe ebLe ceW Fb peye veboerMJej keer hetpee kes efueS peeles nQ Gme mecee kes ekejCe ceW 14 Fv
ceeves nQ~ eLee
Jeefjmes Jeefjmes eGefJenosJee Ceboermejefcce oerJeefcce~ Deemee{keefeSmegb heiiegCeceemes meceeebefle2~~83~~
SjeJeCecee{es efoJJeefJeYetoerS Yetefmeoes jccees~ CeeefueejhegCCeheeCeer meesnccees Sefo YeeerS~~84~~
JejJeejCecee{es JejjeCeefJeYetmeCesefnb meesnblees~ hetieheueieesnlLees F&meeefCeboes efJe YeeerS~~85~~
Jejkesmeefjcee{es CeJejefJemeeefjkegb [ueeYejCees~ etoheueieesnlees meCekekegceejes efJe Yeefepegoes~~86~~
eejeW ekeej kes osJe vevoerMJejerhe ceW eleske Je<e& Dee<ee{, keeefle&ke Deewj heeuiegve ceeme ceW Deeles nQ~~83~~ Fme
mecee efoJeefJeYetefle mes efJeYetef<ele jceCeere meewOece& Fv neLe ceW veeefjeue kees efuees ngS Yeefe mes SsjeJele neLeer hej
e{kej eneb Deelee nw~~84~~ Gece neLeer hej Dee{ Deewj Glke=< jlve-efJeYet<eCeeW mes megMeesefYele F&Meeve Fv Yeer neLe
ceW meghee[er heueeW kes iegs kees efuees ngS Yeefe mes eneB Deelee nw~~85~~ veJeerve mete& kes meMe kegC[ueeW mes efJeYetef<ele
Deewj neLe ceW DeeceheueeW kes iegs kees efuees ngS mevelkegceej Fv Yeer Yeefe mes ege neslee ngDee Gece eEmen hej e{kej
eneb Deelee nw~~86~~
Dee{es Jejlegjeb JejYetmeCeYetefmeoes efJeefJenmeesnes~ keoueerheuemennlLees ceeefnboes Sefo YeeerS~~87~~
nbmeefcce eboOeJeues Dee{es efJeceueosnmeesefnuuees~ JejkesF&kegmegcekejes Yeefepegoes Sefo yeefcnboes~~88~~
keeWeefJenbiee{es JejeecejefJeefJenemeesefnuuees~ hehheguuekeceuenlLees Sefo ng yecngeeEjoes efJe~~89~~
JejekekeeDee{es kegb[uekesetjhengefoefohheblees~ meeJebefleekegmegcekejes megeEkekeoes YeefeYeefjoceCees~~90~~
keerjefJenbiee{es cenmegefkekeboes efJe Sefo YeeerS~ efoJJeefJeYetefoefJeYetefmeoosnes JejefJeefJenkegmegceoecekejes~~91~~
Ceerueghheuekegmegcekejes keesFueJeenCeefJeceeCecee{es~ JejjeCeYetefmeobiees meoeEjoes Sefo YeeerS~~92~~
1. efleueeseheCCeefe Yeeie-2 he=. 786-787 ieeLee-115-116, 120~ 2. efleueeseheCCeefe Yeeie-2 he=. 540 mes 542 ieeLee 86 mes 98 leke~
(103)
ie[efJeceeCee{es oeef[ceheueuegbefyemeesnceeCekejes~ efpeCeeueCeYeefejees Sefo menmmeejFboes efJe~~93~~

efJenieeefnJecee{es heCemebheueuegbefyeuebyeceeCekejes~ JejefoJJeefJeYetoerS Deeieefo DeeCeefoboes efJe~~94~~
heGceefJeceeCee{es heeCeoFboes efJe Sefo YeeerS~ legbyegheueuegbefyekejes Jejceb[Cecebef[eeeejes~~95~~
heefjhekekeGnlLees kegcegoefJeceeCeb efJeefeecee{es~ efJeefJeneuebkeejOejes Deeieefo DeejefCeboes efJe~~96~~
Dee{es Jejceesjb JeueebieoceG[nejmebpegees~ meefmeOeJeueecejnlLees Deeieefo DeegoeefnJeF&~~97~~
CeeCeeefJenJeenCeee CeeCeeheuekegmegceoeceYeefjokeje~
CeeCeefJeYetefomeefnoe peesFmeJeCeYeJeCe Sbefle Yeefepegoe~~98~~
Gece Yet<eCeeW mes efJeYete<f ele Deewj efJeefJeOe ekeej keer MeesYee kees eehle ceensv es<" Iees[ s hej e{kej neLe ceW kesueeW kees
efuees ngS Yeefe mes eneB Deelee nw~~87~~ ev kes meceeve OeJeue nbme hej Dee{, efvece&ue Mejerj mes megMeeseYf ele Deewj Yeefe mes
ege yeesv Gece keslekeer heg<he kees neLe ceW ueskej Deelee nw~~88~~ Gece eBJej SJeb efJeefJeOe $e mes megMeeseYf ele Deewj hetues
ngS keceue kees neLe ceW efuees ngS yeeesej Fv Yeer eeQe he#eer hej Dee{ neskej eneB Deelee nw~~89~~ kegb[ue SJeb kesetj
eYe=elf e DeeYejCeeW mes osoerheceeve Deewj Yeefe mes hetCe& ceve Jeeuee Megesv Gece eeJeeke hej Dee{ neskej mesJebleer heg<he kees
neLe ceW efuees ngS eneB Deelee nw~~90~~ efoJe efJeYetelf e mes efJeYete<f ele Mejerj kees OeejCe kejves Jeeuee leLee Gece SJeb efJeefJeOe
ekeej kes hetueeW keer ceeuee kees neLe ceW efuees ngS ceneMegesv Yeer leeslee he#eer hej e{kej YeefeJeMe eneB Deelee nw~~91~~
keeseue Jeenve efJeceeve hej Dee{, Gece jlveeW mes Deuebke=le Mejerj mes mebege Deewj veeruekeceue heg<he kees neLe ceW OeejCe kejves
Jeeuee Meleej Fv Yeefe mes esejf le neskej eneB Deelee nw~~92~~ ie[efJeceeve hej Dee{, Deveej heueeW kes iegs mes
MeesYeeeceeve neLe Jeeuee Deewj efpeveejCeeW keer Yeefe ceW Devegje ngDee meneej Fv Yeer Deelee nw~~93~~ efJenieeefOehe DeLee&led
ie[ hej Dee{ Deewj heveme DeLee&led kenue heue kes iegs kees neLe ceW efuees ngS Deevelesv Yeer Gece SJeb efoJe efJeYetelf e
kes meeLe eneB Deelee nw~~94~~ Gece DeeYejCeeW mes ceefC[le Deeke=efle mes mebege Deewj legcye heue kes iegs kees neLe ceW efuees
ngS eeCelesv Yeer YeefeJeMe hee efJeceeve hej Dee{ neskej eneB Deelee nw~~95~~ hekes ngS ievves kees neLe ceW OeejCe kejves
Jeeuee Deewj efJeefe$e kegcego efJeceeve hej Dee{ ngDee DeejCesv Yeer efJeefJeOe ekeej kes DeuebkeejeW kees OeejCe kejkes eneB Deelee
nw~~96~~ keke, Debieo, cegkeg SJeb nej mes mebege Deewj evcee kes meceeve OeJeue eBJej kees neLe ceW efuees ngS Deeglesv
Gece ceetj hej e{kej eneB Deelee nw~~97~~ veevee ekeej keer efJeYetelf e mes meefnle, Deveske heue Je heg<heceeueeDeeW kees neLeeW ceW
efuees ngS Deewj Deveske ekeej kes JeenveeW hej Dee{ peeself e<eer, Jevlej SJeb YeJeveJeemeer osJe Yeer Yeefe mes mebege neskej eneB
Deeles nQ~~98~~
ef$eueeskemeej ebLe ceW 12 Fv ceeves nQ~ eLee
meesncceermeeCekekegceejceeefnboiee ng kehhee ng~ yeeJyeegejiees ueebleJekeeefheiees d"es1~~452~~
meewOecezMeevemevelkegceejceensvkee efn keuhee efn~ yeeyeeesejkeew ueevleJekeeefhekeew <e:~~452~~
meesncceer ~ meewOecezMeevemevelkegceejceensvkeeelJeej: keuhee: yeeyeeesejkeew ew efceefuelJee Skesvehes#eee
Ske keuhe: ueevleJekeeefheeJeefhe leLee <ekeuhe:~~452~~
megkekecenemegkekeieoes meojmenmmeejiees ng leees og~ DeeCeoheeCeoDeejCeDeegoiee neWefle kehhee ng~~453~~
MegeceneMegeiele: Meleejmeneejiees efn lelemleg~ DeeveleeeCeleejCeeegleiee YeJeefvle keuhee efn~~453~~
1. ef$eueeskemeej he=. 399 mes 401 leke~ ieeLee 452 mes 454 leke~
(104)
efpeveeiece jnme
megkekecene~ MegeceneMegeeJeefhe leLee Ske: keuhe: MeleejmeneejkeeJeefhe leLewke: keuhe:~ lelemleg

DeeveleeeCeleejCeeeglee Fefle elJeej: keuhee YeJeefvle~~453~~
Gve efJeceeveeW kes keuhe Deewj keuheeleerle mJehe oes Yeso kejkes meJe&eLece keuheeW kes veece oes ieeLeeDeeW eje kenles nQ :ieeLeeLe& :- meewOecezMeeve, meevelkegceej-ceensv (es eej ), yee-yeeesej (heeBeJeeB), ueevleJe-keeefhe<"
("e), Mege-ceneMege (meeleJeeB), Meleej-meneej (Dee"JeeB), Deevele-eeCele, DeejCe Deewj Deegle (kes SkeSke) keuhe nesles nQ ~~452,453~~
efJeMes<eeLe& :- meewOece&, SsMeeve, meevelkegceej Deewj ceensv Fvekes Ske-Ske Fv nQ Dele: es eej keuhe ngS ~
yee-yeeesej oesveeW kee efceuekej Ske Fv nw Dele: en Ske ner (heeBeJeeB) keuhe ngDee ~ Fmeer ekeej ueevleJekeeefhe "e, Mege-ceneMege meeleJeeB Deewj Meleej-meneej Dee"JeeB keuhe nw keeeWefke Fve oes-oes kee efceuekej SkeSke ner Fv neslee nw~ Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle es eej keuhe nQ, keeeWefke Fvekes Ske-Ske Fv nesles nQ~
Foeveerefcevehes#eee keuhemebKeeceen ceefpPeceeGpegieueeCeb hegJJeejpegcceiesmeg mesmesmeg~ meJJelLe neWefle Fboe Fefo yeejme neWefle kehhee ng~~454~~
ceOeceelegeg&ieueeveeb hetJee&hejegiceees: Mes<es<eg~ meJe&$e YeJeefvle Fve Fefle eoMe YeJeefvle keuhee efn~~454~~
ceefpPece~ ceOeceelegegi& eueeveeb hetJe&egiceeesye& eueevleJeeesjks ewkesvew~ Dehejegiceees: ceneMegemeneejeesjks ewkesvew~
Mes<es<Je<meg keuhes<eg meJe&$esve YeJeefvle~ Fleervehes#eee keuhee eoMe YeJeefvle~~454~~
Deye Fv keer Dehes#ee keuhemebKee kenles nQ :ieeLeeLe& :-ceOe kes eej egieueeW ceW mes hetJe& Deewj Dehej kes oes-oes egieueeW ceW Ske-Ske Fv nesles nQ~ Mes<e eej
egieueeW kes Dee" Fv nesles nQ~ Fme ekeej yeejn FveW keer Dehes#ee yeejn keuhe nesles nQ ~~454~~
efJeMes<eeLe& :-meesuen mJeieeX kes kegue Dee" egieue nQ ~ efpemeceW ceOe kes eej egieueeW ceW mes hetJe& egieue yee,
ueevleJe Deewj Dehej egieue ceneMege Deewj meneej DeLee&led yee yeeesej, ueevleJe keeefhe, Mege ceneMege Deewj Meleej
meneej Fve eej egieueeW DeLee&led Dee" mJeieeX kes eej ner Fv nQ Dele: es eej keuhe nQ ~ Mes<e Thej veeres kes oes-oes
egieueeW DeLee&led Dee" mJeieeX kes Dee" Fv nQ Dele: es Dee" keuhe ngS~ Fme ekeej meesuen mJeieeX kes yeejn FveW keer
Dehes#ee yeejn keuhe nQ~
ueeskeefJeYeeie ebLe ceW 12 Fv ceeves nQ~ eLee
meewOece& eLece keuhe SsMeeveMe lele hej~ mevelkegceejceensvew yeeueeskeesLe ueevleJe1~~17~~
ceneMege meneej Deevele eeCeleesefhe e~ DeejCeMeeegleMesefle Sles keuhee Goelee~~18~~
Jewceeefveke osJe oes ekeej kes nQkeuheeslheVe Deewj keuheeleerle~ GveceW keuhe yeejn nQ~ Gvekes Deeies keuheeleerle
nQ~~16~~ eLece keuhe meewOece&, lelheMeeled otmeje SsMeeve, mevelkegceej, ceensv, yeeueeske, ueevleJe, ceneMege,
meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle; es yeejn keuhe kens iees nQ~~17-18~~
efmeevlemeej oerheke ebLe ceW Yeer 12 Fv ceeves nQ~ eLee
elegCee&ceeeveekeeveeb eJeejes JeemeJee he=Leked~ eleg mJece&Oeegiceeveeb eJeej mJeie&veeekee2~~5~~
1. ueeskeefJeYeeie he=. 175 mes 176~
2. efmeevlemeej oerheke-he=. 504 ieeLee 6-7~
(105)
elegmleoeveekeeveeefceveMelJeej Tefpe&lee~ FleervmebKeee keuhee keLevles eoMeeieces~~7~~
DeLe&Deeefo kes eej mJeieeX kes he=Leked-he=Leked eej Fv nQ~ DeLee&led meewOece&, SsMeeve, meevelkegceej Deewj ceensv
mJeieeX ceW mes eleske ceW Ske Ske Fv nQ~ ceOe kes eej egieueeW (Dee" mJeieeX) kes eej Fv nQ~ DeLee&led yee,
ueevleJe, ceneMege Deewj meneej mJeieeX ceW mes eleske ceW Ske Ske Fv nQ~ yeeesej, keeefhe<, Mege Deewj Meleej mJeieeX
ceW Fv veneR nw~ Mes<e Thej kes Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle ceW mes eleske ceW Ske-Ske Fv nQ~ Fme ekeej
Deeiece ceW yeejn Fv Deewj yeejn ner keuhe kens iees nQ~~-6-7~~
B:C: B:C

ceQ efvele efvejbpeve hejb peesefle, ceQ efeewleve ecelkeejer~
ceQ yeee efJe<Ceg censej ntB , ceQ yeg efpevesej megKekeejer~~
ceQ ner efvepe kee kelee& Oelee&, ceQ DeveJeefOe megKe kee Yeesee ntb~
ceQ jlve$ee efveefOe kee mJeeceer, DeieefCele iegCeceefCe kee Yelee& ntb~~6~~
ceQ mekeue efvekeue ntB Deceue Deeue, DeefJekeejer Deveghece iegCekeejer~
ceQ pevce jefnle ntB Depej Decej, ceQ Depe DeMeeske Yece&nejer~~
ceQ hejce heg<e ntB hejce nbme, mecelee heeret<e jmeemJeeoer~
ceQ %eeeke bkeeslkeerCe& Ske, efevcee efeppeesefle ceneYeeieer~~7~~
(106)
efpeveeiece jnme
(29) meesuen mJeieeX kes osefJeeeW keer Deeeg

cetueeeej ebLe ceW osefJeeeW keer Deeeg ceW oes cele Deeves mes erkeekeej ves yengle ner megvoj meceeOeeve efkeee nw~ eLee
meewOecee&efoosJeerveeb hejceeeg<e eceeCeb eefleheeoevveen
hebeeoer JeseEn pegoe meeJeermee e heuue osJeerCeb~
leees meegeefjee peeJeog DejCehheeb kehheb1~~1122~~
hebeeoerhebe Deeefo hebe Deeefo hebeheueesheceeefve cetueb, JeseEn pegoeeYee egeeefve eYeeb~ eYeeceefOekeeefve,
JeerhmeeLeex <Je GejesejenCeeled~ meeeJeermee emehleefJebMeefle eMeyoes eeJevob mecegef eveeself e--~ heuue
heueeefve heueesheceeefve eeJelmehleefJebMeefle heueesheceeefve, osJeerCebosJeerveeb osJehelveerveeb, leeeslele heueeveeb
mehleefJebMelesOJe, meemehlemehle, GeefjeeGejeefCe mehlemehleeefOekeeefve heueesheceeefve, peeJeogeeJeled,
DejCehheeb kehhebDeeglekeuhe leeJeled~ meewOece&keuhes osJeerveeb hejceeeg hebeheueesheceeefve, F&Meeves mehle heueesheceeefve,,
meevelkegceejs veJe heueesheceeefve, ceensvs SkeeoMe heueesheceeefve, yeekeuhes $eeesoMe heueesheceeefve, yeeesejs hebeoMe
heueesheceeefve, ueevleJes mehleoMe heueesheceeefve, keeefhe<"s SkeesveeEJeMeefle heueesheceeefve, Meges SkeefJebMeefle heueesheceeefve,
ceneMeges $eeesefJebMeefle heueesheceeefve, Meleejs hebeefJebMeefle heueesheceeefve, meneejs mehleefJebMeefle heueesheceeefve, Deeveles
elegeEm$eMelheueesheceeefve, eeCeles SkeeefOekeelJeeefjbMeled heueesheceeefve, DeejCes De<elJeeeEjMelheeesheceeefve, Deegles
hebehebeeMelheueesheceeefve meJe&$e osJeerveeb hejceeeg<e eceeCeefceefle mebyevOe~ hebeheueesheceeefve eYeeb eYeeb leeJeoefOekeeefve
kee&Jeeefve eeJelmehleefJebMeefle heueesheceeefve YeJeefvle, lele mehleefJebMeefle mehleefYe mehleefYejefOekee kele&Jee eeJeoeglekeuhes
hebeeMelheueesheceeefve mebpeeleeveerefle~~1122~~
meewOece& Deeefo osefJeeeW keer Glke=< Deeeg kee eceeCe kenles nQ
ieeLeeLe&osefJeeeW keer Deeeg heeBe mes ueskej oes-oes efceueeles ngS meeeF&me heue leke kejW~ hegve Gmemes Deeies
meele-meele ye{eles ngS DeejCe-Deegle hee&vle kejvee eeefnS~~1122~~
DeeeejJe=efemeewOece& keuhe ceW osefJeeeW keer Glke=< Deeeg heeBe heue nw~ F&MeevemJeie& ceW meele heue,
meevelkegceej ceW veew heue, ceensv mJeie& ceW ieejn heue, yeekeuhe ceW lesjn heue, yeeesej ceW hevn heue, ueevleJe
ceW me$en heue, keeefhe<" ceW Gvveerme heue, Mege ceW Fkekeerme heue, ceneMege ceW lesF&me heue, Meleej ceW heeerme heue,
meneej ceW meeeF&me heue, Deevele ceW eeQleerme heue, eeCele ceW Fkeleeueerme heue, DeejCe ceW De[leeueerme heue Deewj
Deegle ceW heeheve heue keer Glke=< Deeeg nw~ DeLee&led heeBe heue mes Meg kejkes meneej mJeie& keer meeeF&me heue
leke oes-oes heue ye{eeer ieeer nw~ hegve Deeies meele-meele heue ye{kej meesuenJeW mJeie& ceW heeheve heue nes ieeer nw~
osJeerveeceeeg<e eceeCeme efleerecegheosMeb eefleheeoevveen
heCeeb ome meeefOeeb heCeJeermeb leermecesJe hebeefOeeb~
eeeueb heCeoeueb heCCeeDees heCCeheCCeeDees~~1123~~
1. cetueeeej (Yeeie-2 he=. 268-269 ieeLee-1122-1123~
(107)
heCeebhebe meewOecezMeeveeesoJx eerveeb hebeheueesheceeefve hejceeeg~ ome meeefOeeboMe mehleeefOekeeefve meevelkegceejceensveesoJx eerveeb hejceeeg mehleoMeheueesheceeefve, heCeJeermebhebeefJebMeefle yeeyeeesejeesoJx eerveeb hebeefJebMeefle heueesheceeefve
hejceeeg leermecesJe hebeefOeebef$ebMeosJe hebeeefOekee ueevleJekeeefhe<"eesoxJeerveeb ef$ebMeosJe hebeeefOekee heueesheceeveeb hejceeeg
eeeuebelJeeefjbMegeceneMegeeesoxJeerveeb elJeeefjbMelheueeveeb hejceeeg, heCeoeuebhebeelJeeeEjMeled
MeleejmeneejeesoxJeerveeb hebeelJeeefjbMelheueesheceeveeb hejceeeg, heCCeemebhebeeMeod DeeveleeeCeleeesoxJeerveeb hejceeeg
hebeeMelheueesheceeefve, heCCeheCCeeDeeshebehebeeMeoejCeeegleeesoxJeerveeb hejceeeg<e eceeCeb hebehebeeMelheueesheceeefve~
DeeTDeeeg meJe&$eevesve mebyevOe~ osJeeeg<e eefleheeoveveeesveeecesJeesheosMees veeees$ewJekeejkejCeeoLeJee eJehegheosMeew
eeeew met$eeesheosMeeod eesce&Oe Skesve melesve YeefJeleJeb, vee$e mevosnefceLeelJeb, eon&leCeerleb lelmeleefceefle mevosneYeeJeeled~
emLewmleg efJeJeske keeg ve Mekeeleslees efceLeelJeYeeeosJe eese&nCeefceefle~~1123~~
osefJeeeW keer Deeeg kes eceeCe kee otmeje GheosMe kenles nQ
ieeLeeLe&egieue-egieue mJeieeX ceW ece mes heeBe heue, me$en heue, heeerme heue, heQleerme heue, eeueerme
heue, heQleeueerme heue, heeeme heue Deewj heeheve heue Deeeg nw~~1123~~
DeeeejJe=efemeewOece& Deewj SsMeeve mJeie& ceW osefJeeeW keer Glke=< Deeeg heeBe heue nw~ meevelkegceej Deewj
ceensv mJeie& ceW me$en heue nw~ yee-yeeesej ceW heeerme heue nw~ ueevleJe-keeefhe<" ceW heQleerme heue nw~ MegeceneMege ceW eeueerme heue nw~ Meleej-meneej ceW heQleeueerme heue nw~ Deevele-eeCele ceW heeeme heue nw Deewj DeejCeDeegle ceW heeheve heue keer Glke=< Deeeg nw~
osefJeeeW keer Deeeg kes eefleheeove keer jerefle mes ener GheosMe veeemebiele nw, keeeWefke eneB hej SJekeej efkeee ieee
nw~ DeLeJee oesveeW Yeer GheosMe enCe kejvee eeefnS, keeeWefke oesveeW ner met$e kes GheosMe nQ~ eeefhe oesveeW ceW mes keesF& Ske
ner mele nesvee eeefnS efhej Yeer oesveeW kees enCe kejves ceW mebMee efceLeelJe veneR neslee nw, keeeWefke pees Den&vle kes eje
eCeerle nw Jen mele nw FmeceW mevosn kee DeYeeJe nw~ efhej Yeer odcemLe peveeW kees efJeJeske kejevee DeLee&led keewve-mee
mele nw en mecePeevee Mekee veneR nw FmeefueS efceLeelJe kes Yee mes oesveeW kee ner enCe kejvee Gefele nw~
B:C: B:C

ceQ ueeskeeueeske ekeeMeer ntB , efvepe%eeve efkejCe mes Jeeheke ntB~
ceQ Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, DeveJeefOe hee&e kee %eeeke ntB~~
ceQ Fefve yeue GdJeeme Deeeg, Deeefoke oMe eeCeeW mes efJejefnle~
megKe meee oMe&ve %eeveceeer, esleve eeCeeW mes efvele DeefvJele~~8~~
(108)
eewyeerme leerLekejeW kes ieCeOejeW keer mebKee
efpeveeiece jnme
(30) eewyeerme leerLekejeW kes ieCeOejeW keer mebKee

(efleueeseheCCeefe evLe mes1)
leerLekej veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
$e+<eYeosJe
DeefpeleveeLe
mecYeJeveeLe
DeefYevevove veeLe
megceefleveeLe
heeeYeg
megheeMJe&veeLe
eveYeg
heg<heovleveeLe
MeerleueveeLe
eseebmeveeLe
JeemeghetpeveeLe
efJeceueveeLe
DevevleveeLe
Oece&veeLe
MeeefvleveeLe
kegvLegveeLe
DejnveeLe
ceefuueveeLe
cegefvemegeleveeLe
veefceveeLe
vesefceveeLe
heeMJe&veeLe
ceneJeerj mJeeceer
eLece ieCeOej veece

$e+<eYeosJe
kesMeefjmesve (eEmenmesve)
eeoe
Jeeecej
Jee
ecej
yeueoe (yeefueoeke)
JewoYe&
veeie (Deveieej)
kegbLeg
Oece&
ceefvoj
pee
Deefj<
mesve (Deefj<mesve)
eeeegOe
mJeecYet
kegcYe (kegbLeg)
efJeMeeue
ceefuue
megeYe (meesceke)
Jejoe
mJeebYet
FvYetefle
ieCeOej mebKee
cegefve mebKee
84
90
105
103
116
111
95
93
88
87
77
66
55
50
43
36
35
30
28
18
17
11
10
11
84 npeej
1 ueeKe
2 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe
2-1/2 ueeKe
2 ueeKe
1 ueeKe
84 npeej
72 npeej
68 npeej
66 npeej
64 npeej
62 npeej
60 npeej
50 npeej
40 npeej
30 npeej
20 npeej
18 npeej
16 npeej
14 npeej
1459
28 ueeKe 48 npeej
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
(109)
ieefCeveer kes veece
Deee|ekee mebKee
eeJeke meb.
eeefJekee meb.
yeeeer
ekegypee
Oece&eer
ces<esCee
Devevlee
jefle<esCee
ceervee
JeCee
Iees<ee
OejCee
eejCee (OeejCee)
Jejmesvee
heee
meJe&eer
megelee
nefj<esCee
YeeefJelee
kegbLegmesvee
ceOegmesvee (yebOegmesvee)
hetJe&oee (heg<heoee)
ceeefie&Ceer
eef#eCeer
megueeskee (megueesevee)
evovee
3 ueeKe 50 npeej
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 30 npeej
4 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 80 npeej
80 npeej
80 npeej
1 ueeKe 30 npeej
1 ueeKe 6000
1 ueeKe 3000
1 ueeKe 8000
62 npeej 400
60 npeej 300
60 npeej 350
60 npeej
55 npeej
50 npeej
45 npeej
40 npeej
38 npeej
36 npeej
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
50 ueeKe 56 npeej 250 48 ueeKe
96 ueeKe
(110)
efpeveeiece jnme

(nefjJebMehegjeCe mes1)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
leerLekej veece
eYece ieCeOej veece
ieCeOej mebKee
cegefve mebKee
DeeefoveeLe
DeefpeleveeLe
mecYeJeveeLe
DeefYevevoveveeLe
megceefleveeLe
heeeYeg2
megheeMJe&veeLe
eveYeg
heg<heobleveeLe
MeerleueveeLe
eseebmeveeLe
JeemeghetpeveeLe
efJeceueveeLe
DevevleveeLe
Oece&veeLe
MeebefleveeLe
kegbLegveeLe
DejveeLe
ceefuueveeLe
cegefvemegeleveeLe
veefceveeLe
vesefceveeLe
heeMJe&veeLe
ceneJeerj mJeeceer
Je=<eYemesve
eEmenmesve
eeoe
Jee
ecej
Jeeecej
yeefue
oeke
JewoYe&
Deveieej
kegvLeg
megOece&
cevojee&
pee
Deefj<mesve
eeeegOe
mJeecYet
kegvLeg
efJeMeeKe
ceefuue
meesceke
Jejoe
mJeebYet
FvYetefle
84
90
105
103
116
111
95
93
88
81
77
66
55
50
43
36
35
30
28
18
17
11
10
11
84 npeej
1 ueeKe
2 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe
2-1/2 ueeKe
2 ueeKe
1 ueeKe
84 npeej
72 npeej
68 npeej
66 npeej
64 npeej
62 npeej
60 npeej
50 npeej
40 npeej
30 npeej
20 npeej
18 npeej
16 npeej
14 npeej
1453
1. nefjJebMehegjeCe he=. 733 mes 740 ke~ 2. nefjJebMehegjeCe ceW heeeYe YeieJeeve kes ieCeOej keer mebKee 111 nesves mes meYeer ieCeOejeW keer meKee
1453 nes ieF& nw~

ecegKe ieefCeveer
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
(111)

Deee|ekeeSB
eeJeke
eeefJekeeSB
3 ueeKe 50 npeej
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 30 npeej
4 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 80 npeej
3 ueeKe 80 npeej
3 ueeKe 80 npeej
1 ueeKe 20 npeej
1 ueeKe 6 npeej
1 ueeKe 30 npeej
1 ueeKe 8 npeej
62 npeej 400
60 npeej 300
60 npeej 350
60 npeej
55 npeej
50 npeej
45 npeej
40 npeej
38 npeej
35 npeej
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
(112)
efpeveeiece jnme

(cenehegjeCe (GejhegjeCe) mess)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
leerLekej veece
ecegKe ieCeOej veece
ieCeOej mebKee
cegefve mebKee
eer $e+<eYeosJe
DeefpeleveeLe
mecYeJeveeLe
DeefYevevoveveeLe
megceefleveeLe
heeeYeg
megheeMJe&veeLe
eveYeg
heg<heobleveeLe
MeerleueveeLe
eseebmeveeLe
JeemeghetpeveeLe
efJeceueveeLe
DevevleveeLe
Oece&veeLe
MeebefleveeLe
kegbLegveeLe
DejveeLe
ceefuueveeLe
cegefvemegeleveeLe
veefceveeLe
vesefceveeLe
heeMJe&veeLe
ceneJeerj mJeeceer
eer $e+<eYemesve
eEmenmesve
ee<esCe
JeeveeefYe
Decej
Jeeeecej
yeue
oe
efJeoYe&
Deveieej
kegvLeg
Oece&
cevoj
pee
Deefj<mesve
eeeegOe
mJeebYet
kegcYeee&
efJeMeeKe
ceefuue
megeYeee&
Jejoe
mJeebYet
FvYetefle ieewlece
84
90
105
103
116
110
95
93
88
81
77
66
55
50
43
37
35
30
28
18
17
11
10
11
84 npeej
1 ueeKe
2 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe
2-1/2 ueeKe
2 ueeKe
1 ueeKe
84 npeej
72 npeej
68 npeej
66 npeej
64 npeej
62 npeej
60 npeej
50 npeej
40 npeej
30 npeej
20 npeej
18 npeej
17 npeej
14 npeej
1452
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
(113)
ecegKe ieefCeveer
Deee|ekeeSb
eeJeke
eeefJekeeSb
yeeeer
ekegypee
Oecee&ee&
ces<esCee
Devevleceleer
jeef$e<esCee
ceerveeee&
JeCee
Iees<eeee&
OejCee
OeejCee
mesvee
heee
meJe&eer
megelee
nefj<esCee
YeeefJelee
eef#euee
yevOeg<esCee
heg<heoblee
cebefieveer
jepeerceleer
megueesevee
evovee
3 ueeKe 50 npeej
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 30 npeej
4 ueeKe 20 npeej
3 ueeKe 30 npeej
3 ueeKe 80 npeej
3 ueeKe 80 npeej
1 ueeKe 80 npeej
1 ueeKe 20 npeej
1 ueeKe 6000
1 ueeKe 3000
1 ueeKe 8000
62 npeej 400
60 npeej 300
60 npeej 350
60 npeej
55 npeej
50 npeej
45 npeej
40 npeej
36 npeej
36 npeej
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
2 ueeKe
1 ueeKe 60 npeej
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
1 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
5 ueeKe
3 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
4 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
3 ueeKe
B:C: B:C
(114)
eewyeerme leerLekejeW keer hebekeueeCeke efleefLeeeB
efpeveeiece jnme
(31) eewyeerme leerLekejeW keer hebekeueeCeke efleefLeeeB

(GejhegjeCe mes)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
leerLekej veece
DeeefoveeLe
DeefpeleveeLe
mecYeJeveeLe
DeefYevevoveveeLe
megceefleveeLe
heeeYe
megheeMJe&veeLe
eveYe
heg<heovleveeLe
MeerleueveeLe
eseebmeveeLe
JeemeghetpeveeLe
efJeceueveeLe
DevebleveeLe
Oece&veeLe
MeebefleveeLe
kegbLegveeLe
DejveeLe
ceefuueveeLe
cegefvemegeleveeLe
veefceveeLe
vesefceveeLe
heeMJe&veeLe
ceneJeerj mJeeceer
ieYe&keueeCeke
Dee<ee{ ke=. efleeree
pes<" ke=. DeceeJemee
heeuiegve Meg. De<ceer
yewMeeKe Meg. <e<"er
eeJeCe Meg. efleeree
ceeIe ke=. <e<"er
Yeeheo Meg. <e<"er
ew$e ke=. he_eceer
heeuiegve ke=. veJeceer
ew$e ke=. De<ceer
pes<" ke=. <e<"er
Dee<ee{ ke=. <e<"er
pes<" ke=. oMeceer
keeefle&ke ke=. eefleheoe
yewMeeKe Meg. $eeesoMeer
YeeoeW Jeoer mehleceer
eeJeCe ke=. oMeceer
heeuiegve ke=. le=leeree
ew$e Meg. eefleheoe
eeJeCe ke=. efleeree
DeeefMJeve ke=. efleeree
keeefle&ke Meg. "
yewMeeKe Jeoer otpe
Dee<ee{ megoer "
pevcekeueeCeke
ew$e yeoer veJeceer
ceeIe Meg. oMeceer
keeefle&ke Meg. hetefCe&cee
ceeIe Meg. eoMeer
ew$e Meg. SkeeoMeer
keeefle&ke ke=. $eeesoMeer
pes<" Meg. eoMeer
heew<e ke=. SkeeoMeer
ceieefMej Meg. eefleheoe
ceeIe ke=. eoMeer
heeuiegve ke=. SkeeoMeer
heeuiegve ke=. elego&Meer
ceeIe Meg. elegLeea
pes<" ke=. eoMeer
ceeIe Meg. $eeesoMeer
pes<" ke=. elegLeea
yewMeeKe Meg. eefleheoe
ceieefMej Meg. 14
ceieefMej megoer 11
yewMeeKe ke=<Cee 12
Dee<ee{ ke=<Cee oMeceer
eeJeCe megoer <e<"er
<eew<eJeoer ieejme
ew$e megoer lesjme

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
(115)
lehekeueeCeke
kesJeue%eeve keueeCeke
cees#e keueeCeke
eww$e yeoer veJeceer

ceeIe Meg. veJeceer
keeefle&ke Meg. hetefCe&cee
ceeIe Meg. eoMeer
yewMeeKe megoer veJeceer
keeefle&ke ke=. $eeesoMeer
pes<" Meg. eoMeer
ceeIe ke=. eoMeer
heeuiegve ke=. 14
ceeIe Meg. elegLeea
pes<" ke=. eoMeer
ceeIe Meg. $eeesoMeer
pes<" ke=. elego&Meer
ceieefMej Meg. oMeceer
ceieefMej megoer 11
yewMeeKe ke=. oMeceer
Dee<ee{ ke=. oMeceer
eeJeCe Meg. <e<"er
heew<e Jeoer ieejme
ceieefMej ke=. oMeceer

heew<e Meg. SkeeoMeer
keeefle&ke ke=. elegLeea
heew<e Meg. eewome
ew$e Meg. SkeeoMeer
ew$e Meg. hetefCe&cee
heeuiegve ke=. <e<"er
heeuiegve ke=. mehleceer
keeefle&ke Meg. efleeree
heew<e ke=. elego&Meer
ceeIe ke=. DeceeJemee
ceeIe Meg. efleeree
ceeIe Meg. <e<"er
ew$e ke=. DeceeJemee
heew<e Meg. hetefCe&cee
heew<e Meg. oMeceer
ew$e Meg. le=leeree
keeefle&ke Meg. eoMeer
heew<e ke=. 2
yewMeeKe ke=. veJeceer
ceieefMej Meg. SkeeoMeer
Deemeespe ke=. eLecee
ew$e ke=. elego&Meer
yewMeeKe megoer omeceer
ceeIe ke=.-14
ew$e Meg. hebeceer
ew$e Meg. <e<"er
yewMeeKe Meg. <e<"er
ew$e Meg. SkeeoMeer
heeuiegve ke=. elegLeea
heeuiegve Meg. mehleceer
Yeeheo Meg. De<ceer
DeeefMJeve Meg. De<ceer
eJeCe Meg. hetefCe&cee
Yeeheo Meg. 14
Dee<ee{ ke=. 8
ew$e ke=. DeceeJeme
pes<" Meg. elegLeea
pes<" ke=. elego&Meer
ew$e ke=. DeceeJeme
heeuiegve Meg. mehleceer
heeuiegve ke=. eoMeer
yewMeeKe ke=. 14
Dee<ee{ Meg. mehleceer
eeJeCe Meg. mehleceer
keeefle&ke ke=. DeceeJemee
(116)
efpeveeiece jnme

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
leerLekej veece
$e+<eYeveeLe
DeefpeleveeLe
mecYeJeveeLe
DeefYevevoveveeLe
megceefleveeLe
heeeYe
megheeMJe&veeLe
eveYe
heg<heovleveeLe
MeerleueveeLe
eseebmeveeLe
JeemeghetpeveeLe
efJeceueveeLe
DevebleveeLe
Oece&veeLe
MeebefleveeLe
kegbLegveeLe
DejveeLe
ceefuueveeLe
cegefvemegeleveeLe
veefceveeLe
vesefceveeLe
heeMJe&veeLe
ceneJeerj mJeeceer
1. nefjJebMehegjeCe he=. 718 mes 726 leke~
(nefjJebMehegjeCe mes1)
ieYe&keueeCeke
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
0
pevcekeueeCeke
ew$e ke=<Ce veJeceer
ceeIe Meg. veJeceer
ceieefMej Meg. hetefCe&cee
ceeIe Meg. eoMeer
eeJeCe Meg. SkeeoMeer
keee|leke ke=. $eeesoMeer
pes<" Meg. eoMeer
ceeIe ke=. eoMeer
heeuiegve ke=. eewome
ceeIe Meg. 14
pes<" ke=. 12
ceeIe Meg. 13
pes<" ke=. 14
ceieefMej Meg. 14
ceieefMej Meg. 11
Deemeespe Meg. 12
Dee<ee{ ke=. 10
yewMeeKe Meg. 13
heew<e ke=. 11
ew$e Me. 13

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
oer#ee keueeCeke
ew$e ke=. veJeceer
ceeIe Meg. veJeceer
ceieefMej Meg. 15
ceeIe Meg. eoMeer
yewMeeKe megoer veJeceer
keee|leke ke=. 13
pes<" ke=. eoMeer
heew<e ke=. 11
ceieefMej Meg.eefleheoe
ceeIe ke=. 12
heeuiegve ke=. 13
heeuiegve ke=. 14
ceeIe Meg. 4
pes<" ke=. 12
ceeIe Meg. 13
pes<" ke=. 13
ceieefMej Meg. 10
ceieefMej Meg. 11
yewMeeKe ke=. veJeceer
Dee<ee{ ke=. 10
eJeCe Meg. 4
heew<e ke=. 11
ceieefMej ke=. 10

kesJeue%eeve keueeCeke
heew<e Meg. elego&Meer
keee|leke ke=. hebeceer
ew$e Meg. oMeceer
ew$e Meg. oMeceer
keee|leke Meg. le=leeree
heew<e ke=. 14
ceeIe ke=. DeceeJeme
ceeIe Meg. efleeree
heew<e ke=. 10
ew$e ke=. DeceeJeme
heew<e Meg. SkeeoMeer
ew$e Meg. 3
keee|leke Meg. 12
heeuiegve ke=. 12
heeuiegve ke=. 6
ew$e Meg. 3
DeeefMJeve Meg. eefleheoe
ew$e ke=. 4
yewMeeKe Meg. 10
B:C: B:C
(117)
cees#e keueeCeke
ceeIe ke=. 14
ew$e Meg. 5
ew$e Meg. 6
yewMeeKe Meg. 7
ew$e Meg. oMeceer
heeuiegve ke=. 14
heeuiegve ke=. 7
Yeeheo Meg. mehleceer
Yeeheo Meg. De<ceer
DeeefMJeve Meg. hebeceer
eeJeCe Meg. hetefCe&cee
heeuiegve Meg. 5
Dee<ee{ ke=. 8
ew$e ke=. DeceeJeme
pes<" Meg. 4
pes<" ke=. 14
ew$e ke=. DeceeJeme
heeuiegve Meg. 5
heeuiegve ke=. 12
yewMeeKe ke=. 14
Dee<ee{ Meg. 8
eeJeCe Meg 7
keee|leke ke=. 14
(118)
efpeveeiece jnme
(32) meccesoefMeKej eWke mes cegefe eehle cegefveeeW keer mebKee

(eer meccesoefMeKej ceenelce)
(eerceod eefleJej osJeoe efJejefeleb) (eer ueesneeee&)
ket kee veece
1. efmeJej ket
leerLekej veece
eer DeefpeleveeLe
cees#e ieS cegefveeeW keer mebKee

1 Dejye 84 kejes[ 45 ueeKe cegefve
2. megeYeket
eer mebYeJeveeLe
9 kees[ekeesef[ 72 ueeKe 7 npeej 542 cegefve
3. Deeveboket
eer DeefYeveboveveeLe
73 kees[ekeesef[ 70 kejes[ 70 ueeKe 42 npeej 705 cegefve~
4. DeefJeeueket
eer megceefleveeLe
1 Dejye 84 kejes[ 14 ueeKe 781 cegefve~
5. ceesnveket
eer heoceeYeg
99 kejes[, 84 ueeKe, 42 npeej, 727 cegefve
6. eYeemeket
eer megheeMJe&veeLe
49 kees[ekeesef[, 84 kejes[, 72 ueeKe 7 npeej 742 cegefve
7. ueefueleket
eer ebeYeg
4 Dejye 72 kejes[ 80 ueeKe 84 npeej 555 cegefve
8. OeJeueoeket
eer heg<heobleveeLe
99 kejes[ 90 ueeKe, 7 npeej 480 cegefve
9. efJeegledJej ket
eer MeerleueveeLe
18 kees[ekeesef[, 42 kejes[ 32 ueeKe, 42 npeej 905 cegefve
10. mebkegue ket
eer eseebmeveeLe
96 kees[ekeesef[, 96 kejes[, 1 ueeKe 45 npeej, 542 cegefve
11. megJeerj ket
eer efJeceueveeLe
7 kejes[, 60 ueeKe, 6 npeej 742 cegefve
12. mJeebYet ket
eer DevebleveeLe
90 kees[ekeesef[ 70 kejes[ 70 ueeKe 7 npeej 700 cegefve
13. megoeket
eer Oece&veeLe
14. eYeemeket
eer MeebefleveeLe
15. %eeveOejket
eer kegbLegveeLe
16. veekeket
eer DejnveeLe
99 kejes[ 99 ueeKe 99 npeej cegefve
17. mebyeueket
eer ceefuueveeLe
99 kejes[ cegefve
18. efvejpejket
eer cegefvemegeleveeLe
19. efce$eOejket
eer veefceveeLe
1 Dejye 9 meew kees[ekeesef[ 45 ueeKe 7 npeej 942 cegefve
20. mJeCe&Ye ket
eer heeMJe&veeLe
1 kejes[ eewjemeer ueeKe cegefve
meccesoefMeKej eWke mes cegefe eehle cegefveeeW keer mebKee
(119)

(eer meccesoefMeKej Jebovee-ieefCeveer %eeveceleer ke=le1)
ket kee veece
1. efmeJej ket
leerLekej veece
eer DeefpeleveeLe YeieJeeve 1 Dejye 84 kejes[ 45 ueeKe cegefve
2. OeJeueoe ket
eer mebYeJeveeLe YeieJeeve
3. Deeveboket
73 kees[ekeesef[ 70 kejes[ 70 ueeKe 7 npeej 542
4. DeefJeeueket
eer megceefleveeLe
1 Dejye, 84 kejes[ 14 ueeKe 781 cegefve~
5. ceesnveket
eer heoceeYeg
6. eYeemeket
eer megheeMJe&veeLe
49 kees[ekeesef[, 84 kejes[, 72 ueeKe 7 npeej 742
7. ueefueleket
eer ebeYeg
84 kejes[ Dejye, 72 kejes[ 80 ueeKe 84 npeej 555 cegefve
8. megeYeket
eer heg<heobleveeLe
99 kejes[ 90 ueeKe, 7 npeej 480 cegefve
9. efJeegledJej ket
eer MeerleueveeLe
10.mebketue ket
eer eseebmeveeLe
11. megJeerj ket
eer efJeceueveeLe
12. mJeebYet ket
eer DevebleveeLe
13. megoeket
eer Oece&veeLe
14. eYeemeket
eer MeebefleveeLe
15. %eeveOejket
eer kegbLegveeLe
16. veekeket
eer DejnveeLe
17. mebyeueket
eer ceefuueveeLe
96 kejes[ cegefve
18. efvepe&jket
19. efce$eOejket
eer veefceveeLe
900 kees[ekeesef[ 1 Dejye 45 ueeKe 7 npeej 942 cegefve
20. mJeCe&Ye ket
eer heeMJe&veeLe
82 kejes[ 84 ueeKe 45 npeej 742 cegefve
1. efpevemlees$emeben he=. 189 mes 210 leke~ en Jebovee ceQves meesueehegj ceW keVe[ keer eefle mes meccesoefMeKej eWke mes cegefe eehle cegefveeeW keer
mebKee kes DeeOeej mes yeveeeer Leer~
(120)
efpeveeiece jnme

(eer meccesoefMeKej eWke hetpeve-ieefCeveer %eeveceleer ke=le1)
ket kee veece
leerLekej veece
1. efmeJej ket
eer DeefpeleveeLe
1 Dejye 80 kejes[ 54 ueeKe cegefve
2. OeJeue ket
3. Deeveboket
4. DeefJeeueket
eer mebYeJeveeLe
eer megceefleveeLe

72 kees[ekeesef[ 70 kejes[ 70 ueeKe 42 npeej 700 cegefve~
1 kees[keesef[ 84 kejes[ 72 ueeKe 81 npeej 781 cegefve~
5. ceesnveket
6. eYeemeket
eer heodceeYeg
eer megheeMJe&veeLe

49 kees[ekeesef[, 84 kejes[, 32 ueeKe 7 npeej 742 cegefve~
7. ueefueleket
8. megeYeket
9. efJeegledJej ket
eer ebeYeg
eer heg<heobleveeLe
eer MeerleueveeLe
984 Dejye 72 kejes[ 80 ueeKe 84 npeej 595 cegefve

1 kees[ekeesef[ 99 ueeKe, 7 npeej 480 cegefve
10.mebkegue ket
11. megJeerj ket
eer eseebmeveeLe
eer efJeceueveeLe

12. mJeebYet ket

13. megoeket
14. kegboeYe ket
eer DevebleveeLe
eer Oece&veeLe
eer MeebefleveeLe

15. %eeveOejket
16. veekeket
eer kegbLegveeLe
eer DejnveeLe

99 kejes[ 99 ueeKe 999 cegefve
17. mebyeueket
18. efvejpejket
eer ceefuueveeLe
96 kejes[ cegefve
99 kees[ekeesef[ 97 kejes[ 9 ueeKe 999 cegefve
19. efce$eOejket
eer veefceveeLe
20. megJeCe&Ye ket eer heeMJe&veeLe
900 kees[ekeesef[ 1 Dejye 45 ueeKe 7 npeej 942 cegefve

82 kejes[ 84 ueeKe 45 npeej 742 cegefve
1. pecyeterhe hetpeebpeefue he=. 288 mes 301 leke~

veesFmeceW eefmeef kees eehle eer meccesoefMeKej ket hetpeve kes DeeOeej mes cees#e eehle cegefveeeW keer mebKee ueer nw~
eewyeerme leerLekej kes ceelee-efhelee kes veece
(121)
(33) eewyeerme leerLekej kes ceelee-efhelee kes veece

efleueeseheCCeefe mes1
leerLekej kes veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
eer $e+<eYeosJe
eer DeefpeleveeLe
eer mebYeJeveeLe
eer megceefleveeLe
eer heeeYe
eer megheee&veeLe
eer eveYe
eer heg<heovle
eer MeerleueveeLe
eer eseebmeveeLe
eer JeemeghetpeveeLe
eer efJeceueveeLe
eer DevebleveeLe
eer Oece&veeLe
eer MeebefleveeLe
eer kegbLegveeLe
eer DejveeLe
eer ceefuueveeLe
eer veefceveeLe
eer vesefceveeLe
eer heee&veeLe
eer ceneJeerj mJeeceer
efhelee
veeefYejee
efpeleMe$eg
efpeleeefj
mebJej
cesIeeYe
OejCe
megeefle
cenemesve
megeerJe
{jLe
efJe<Ceg
Jemeghetpe
ke=leJecee&
efmebnmesve
Yeeveg
efJeemesve
Metjmesve (mete&mesve)
megoMe&ve
kegcYe
megefce$e
efJepee
mecegefJepee
Deemesve
efmeeLe&
1. efleueeseheCCeefe, he=. 1013, eewyeerme leerLekej ee& mes~
GejhegjeCe mes
ceelee
ceosJeer
efJepeee
megmesvee
efmeeLee&
cebieuee
megmeercee
he=efLeJeer
ue#ceerceleer
jecee
vevoe
JesCegosJeer
efJepeee
peeMeecee
meJe&eMee
megelee
Ssje
eerceleer
efce$ee
eYeeJeleer
heee
Jeefeuee
efMeJeosJeer
Jeefce&uee
efeekeeefjCeer
efhelee
veeefYejee
efpeleMe$eg
{jepe
mJeebJej
cesIejLe
OejCe
megeefle
cenemesve
megeerJe
{jLe
efJe<Ceg
Jemeghetpe
ke=leJecee&
efmebnmesve
Yeeveg
efJeemesve
metjmesve
megoMe&ve
kegcYe
megefce$e
efJepee
mecegefJepee
efJeemesve
efmeeLe&
ceelee
ceosJeer
efJepeemesvee
meg<esCee
efmeeLee&
ceuee
megmeercee
he=efLeJeer<esCee
ue#ceCee
peejecee
megvevoe
megvevoe
peeeJeleer
peeMeecee
peeMeecee
megeYee
Ssje
eerkeevlee
efce$emesvee
epeeJeleer
meescee
Jeefhheuee
efMeJeosJeer
yeeeer
efeekeeefjCeer
(122)
eewyeerme leerLekej kes ceelee-efhelee kes veece
ceneMeebefleOeeje mes1
leerLekej kes veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
eer $e+<eYeosJe
eer DeefpeleveeLe
eer mebYeJeveeLe
eer megceefleveeLe
eer heeeYe
eer megheee&veeLe
eer eveYe
eer heg<heovle
eer MeerleueveeLe
eer eseebmeveeLe
eer JeemeghetpeveeLe
eer efJeceueveeLe
eer DevebleveeLe
eer Oece&veeLe
eer MeebefleveeLe
eer kegbLegveeLe
eer DejveeLe
eer ceefuueveeLe
eer veefceveeLe
eer vesefceveeLe
eer heee&veeLe
eer ceneJeerj mJeeceer
efhelee
veeefYejepe
efpeleMe$eg
{jepe
mJeebJej
cesIejepe
OejCejepe
megeefle
cenemesve
megeerJe
{jLe
efJe<Cegjepe
Jemeghetpe
ke=leJece&
efmebnmesve
Yeevegjepe
efJeemesve
metjmesve
megoMe&ve
kegbYejepe
megefce$e
efJepee
mecegefJepee
efJeemesve
efmeeLe&
efpeveeiece jnme
eefleeefleueke2 (ceneeeie ceC[ueejeOevee)

ceelee
ceosJeer
efJepeee
meg<esCee
efmeeLee&
megcebieuee
megmeercee
he=LJeer
ue#ceCee
peejecee
megvevoe
veboe
peeeJeleer
Dee&Meecee
ue#ceerceleer
megeYee
SsjeosJeer
eerkeeblee
efce$emesvee
eYeeJeleer
meescee
Jeefce&uee
efMeJeeosJeer
yeeeer
efeekeeefjCeer
1. pecyeterhe hetpeebpeefue, he=. 605~ 2. eefleeefleueke, he=. 135 mes 138 leke~
ceelee
ceosJeer
efJepeee
meg<esCee
efmeeLee&
cebieuee
meg<eercee
he=efLeJeer<esCee
ue#ceCee
jecee
megveboe
efJe<Cegeer
peee
peeMeecee
megelee
megeYee
SsefjCeer
megefce$ee
eYeeJeleer
heeeJeleer
Jeee
efJevetlee
efMeJeosJeer
osJeoee
efeekeeefjCeer
eewyeerme leerLekej kes e#e-e#eer kes veece
(123)
(34) eewyeerme leerLekej kes e#e-e#eer kes veece

efleueeseheCCeefe mes1
e#e kes veece
e#eer kes veece
eefleeefleueke mes2
e#e kes veece
e#eer kes veece

(Mueeske ceW)
1.
ieesJeove
eesejer
ieescegKe
eesejer
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
24.
cenee#e
ef$ecegKe
e#esej
legcyegjJe
ceelebie
efJepee
Deefpele
yee
yeesej
kegceej
<eCcegKe
heeleeue
efkeVej
efkebheg<e
ie[
iebOeJe&
kegyesj
JeCe
Ye=kegef
ieescesOe
heee&
ceelebie (OejCesv)
iegeke
jesefnCeer
e%eefhle
Jeee=bKeuee
epeebkegMee
Deeefleeesejer
heg<eoee
ceveesJesiee
keeueer
pJeeueeceeefueveer
cenekeeueer
ieewjer
ieebOeejer
Jewjeser
meesuemee-Devebleceleer
ceevemeer
ceneceevemeer
peee
efJepeee
Dehejeefpelee
yengefheCeer
ket<ceeb[er
heeeJeleer
efmeeefeveer
cenee#e
ef$ecegKee#e
e#esej
legbyegje#e
heg<hee#e
ceelebie e#e
Meecee#e
Deefpelee#e
yeee#e
F&eje#e
kegceeje#e
<eCcegKee#e
heeleeuee#e
efkeVeje#e
ie[ e#e
iebOeJe& e#e
Kesve#e
kegyesj e#e
JeCe e#e
Ye=kegef e#e
ieescesOee#e
OejCee#e
ceelebiee#e
jesefnCeer
e%ehleer
Jeee=bKeuee
heg<eoee
ceveesJesiee
keeueerosJeer
pJeeefueveer
cenekeeueer
ceeveJeer
ieewjer osJeer
ieebOeejer
Jejesefkee
Devebleceleer
ceevemeer
ceneceevemeer
peee osJeer
leejeJeleer
Dehejeefpelee
yengefheCeer
eecegefC[kee
DeeceeosJeer
heeeJeleer
efmeeefekee
1. efleueeseheCCeefe-DeefOekeej-4, he=. 387~ 2. eefleeefleueke, he=. 152 mes 156 leke, he=. 160~
e#eer kes veece

(ceb$e ceW)
Deeefleeee
eesejer
Deefpelee
veces#eer
ogefjleeefjosJeer
mebmeejerosJeer
ceesefnveer
ceeveJeer osJeer
pJeeueeceeefueveer
Ye=keger osJeer
eecegC[er
ieescesOee#eer
efJeegvceeefueveer
efJeeeosJeer
efJepe=befYeCeer
hejYe=leeosJeer
kebohee& osJeer
ieebOeeefjCeer
keeueerosJeer
Deveelepe osJeer
megiebefOeveer
kegmegceceeefueveer
ket<ceeC[er osJeer
heeeJeleer
efmeeefeveer
(124)
eewyeerme leerLekej kes e#e-e#eer kes veece
ceneMeebefleOeeje ceW1
e#e kes veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
ieescegKe
cenee#e
ef$ecegKe
e#esej
legcye
kegmegce
Jejveefvo
efJepee
Deefpele
yeesej
kegceej
<eCcegKe
heeleeue
efkeVej
efkecheg<e
ie[
ievOeJe&
censv
kegyesj
JeCe
efJeegleYe
meJee&Cn
23. OejCesv
24. ceele
e#eer kes veece
efpeveeiece jnme
Jeemlegmeej ceW2
e#e kes veece
eesejer
jesefnCeer
e%eefhle
Jeee=BKeuee
heg<eoee
ceveesJesiee
keeueer
pJeeueeceeefueveer
cenekeeueer
ceeveJeer
ieewjer
ieevOeejer
Jewjeser
Devebleceefle
ceevemeer
ceneceevemeer
peee
efJepeee
Dehejeefpelee
yengefheCeer
eecegC[er
ket<ceeC[er
ieescegKe
cenee#e
ef$ecegKe
e#esej
legcyej
heg<he
ceelebie
Meece
Deefpele
yee
F&ej
kegceej
elegceg&Ke
heeleeue
efkeVej
ie[
iebOeJe&
Kesv
kegyesj
JeCe
Ye=kegef
ieesceso
heeeJeleer
efmeeefeveer
OejCesv
ceelebie
1. pecyeterhe hetpeebpeefue, he=. 567~ 2. Jeemlegmeej, he=. 176 mes 199 leke~
e#eer kes veece

eesejer
Deefpelee (jesefnCeer)
e%eefhle (vecee)
Jeee=BKeuee (ogefjleejer)
KeJeje (heg<eoee)
ceveesJesiee (ceesefnveer)
keeueer (ceeveJeer)
pJeeueeceeefueveer
cenekeeueer (Ye=keger)
ceeveJeer (eecegb[e)
ieewjer (ieescesOekeer)
ieebOeejer (efJeegvceeefueveer)
Jewjeser
Devevleceleer (efJepe=bYeCeer)
ceevemeer (hejYe=lee)
ceneceevemeer (kebohee&)
peee (ieebOeejer)
leejeJeleer (keeueer)
Dehejeefpelee
yengefheCeer
eecegb[e (kegmegceceeefueveer)
Deecee, Decyee osJeer
(keg<ceeefC[veer)
heeeJeleer
efmeeefekee
eMeefmle
(125)
eMeefmle
leerLe&ke=eeYe=lkeece-osJeef$eheoOeeefjCe~
MeeefvlekegbLJejleerLexMee kegJe&vleg cece cebieueced ~~1~~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeeex, pewveOeceexmleg cebieueced~~2~~
cetuemebIes eefmesefmceved kegbokegboevJeeesYeJeled~
ies mejmJeleerveeefcve, yeueelkeejs ieCes MegYes~~3~~
eeefj$eeeJeleea e metefj eer Meebeflemeeiej~
leme hedeefOehe metefj eerJeerjmeeiejes ieg~~4~~
Demceevceneeleb ueyOJee, %eeveceleeKeeeYeJeced~
eEkeefeled %eeveb ceee ueyOeb, mejmJelee emeeole~~5~~
veJeef$ehebedebkesefmceved, JeerjeJos heeuiegvesefmeles~
SkeeoMeeb 1efleLeeJee<eex, evLeeseb hee&hete&le~~6~~
eYees Je=<eYeosJeme, %eevekeueeCeceeefelee~
cebieueb mee efleefLeMeeefhe, eer $e+<eYeme Meemeveced~~7~~
MeebeflekegbLJejleerLexMeeb, elegkeueeCekewveg&leced~
nefmleveehegjb leerLe, Demceekeb cebieueb efeeeled~~8~~
ieefCeveer%eeveceleemeew, evLe mebkeefuelees ceee~
efpeveeieceece=lewJeekeew-Ye=&leeseb cebieueb efeeeled~~9~~
efpeveeiecejnmeeKees, evLe mLeseeled efejb YegefJe~
meceioMe&veMegeLe, YeJesled YeJeefnleee e~~10~~
pebyeterheeefo $ewueeskee-jevee pewveMeemeveced~
eeJeeeJeoeb evLe mLeseevceeb efeeb efeeeled~~11~~
B:C: B:C
1. efleLeew Dee<eex~
(126)
efpeveeiece jnme
eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee

1. ewleYeefkeleeerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nw~
2. efve<eerefOekee oC[keFme owJeefmeke eefleeceCe kes Devleie&le eefleeceCe Yeefe ceW efveef<eefOeke
oC[ke Deelee nw~ FmeceW eLece heo pees Cecees efCemeerefneeS nw, Gmekee DeLe& erkeekeej ves 17 ekeej mes
efkeee nw~
Fme efve<eerefOekee oC[ke ceW eerieewlecemJeeceer ves De<eheoheJe&le, meccesoefMeKej, echeehegjer, heeJeehegjer Deeefo
keer Yeer Jebovee keer nw~
peye eej%eeveOeejer meJe&$e+ef meceefvJele ieewlece ieCeOej Fve leerLe& #es$eeW keer Jebovee kejles nQ, leye Deepe
pees DeOeelce keer vekeue kejves Jeeuee keesF& en kens efke eefo meeOeg kes leerLe& Jebovee kee YeeJe nes peees lees
Gmes eeeefMee uesvee eeefnS~ Ssmee keLeve meJe&Lee Devegefele nw~
3. JeerjYeefemeJe&%e kee ue#eCe, Oece& kee ue#eCe Deeefo FmeceW yengle ner cenlJehetCe& efJe<ee nQ~
4.ieCeOejJeuee cev$eye[e eefleeceCe pees efke heeef#eke, eelegcee&efmeke Deewj Jeee|<ekehe ceW efkeee
peelee nw~ Gmekeer erkee kes eejcYe ceW erkeekeej kenles nQ
Je=nleefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&vveen Cecees
efpeCeeCeefceleeefo~~
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekelegc& eMekeeeveeb oes<eeveeb efvejekejCeeLe Je=nleefleeceCe
ue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<osJelee-efJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~
es Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb Deeefo 48 ceb$e ieCeOejJeuee cev$e kens peeles nQ~~
ye=nleefleeceCehee" ceW eefleeceCeYeefkele ceW Fvekee eeesie nw~
Fve ceb$eeW kee cebieueeejCe OeJeuee keer veJeceeR hegmleke ceW nw
SJeb oJJeefd"e peCeeCegiiend"b Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[heeng[mme Deeefoefcn
keeTCe heppeJeefd"eeCegiiend"cegej megeeefCe YeCeefo~1
otmejs met$e keer GlLeeefvekee ceW efJeMes<e mhe<erkejCe nes jne nw~
Fme ekeej JeeefLe&ke vee mes peveeW kes DevegeneLe& ieewlece Yeejke cenekece& eke=efle eeYe=le kes Deeefo
ceW vecemkeej kejkes heee&eeefLe&ke vee ege efMe<eeW kes DevegeneLe& Gej met$eeW kees kenles nQ
Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
es ceb$e Deeefo eerieewlecemJeeceer eje jefele ner nQ~ Fmekes efuees <edKeb[eiece Deeefo kes eceeCe osefKees
<edKeb[eiece ceW es ceb$e 44 nQ Deewj eefleeceCe hee" ceW 48 nQ~
(48) Cecees Je[d{ceeCeyegefjefmemme~~44~
JeOe&ceeve yeg $e+ef<e kees vecemkeej nes~~44~~
Mebkeepeyeefke JeOe&ceeve YeieJeeved kees hetJe& ceW vecemkeej efkeee pee egkee nw lees efhej eneB ogyeeje
vecemkeej efkemeefuees efkeee ieee nw ?
1. OeJeuee hegmleke 9 he=. 12~

meceeOeeve
(127)
pemmebefleeb Oeccehenb efCeies, lemmebefleeb JesCeefeeb heGbpes~

keeesCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmejhebecesCe1~~
efpevekes meceerhe Oece&heLe eehle nes, Gvekes efveke efJevee kee JeJenej kejvee eeefnes leLee Gvekee efmej
Pegkeekej heebe Debiehebeebie SJeb keee, Jeeve Deewj ceve mes efvele ner melkeej>ecemkeej kejvee eeefnes~ Fme
Deeeee& hejbhejeiele efveece kees yeleueeves kes efuees hegve: vecemkeej efkeee ieee nw~
eefleeceCeebLe$eeer ceW en ceb$e Ssmee nw
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj Je[d{ceeCeyegefjefmeCees esefo~
pees YeieJeeve menpe efJeefMe< ceefle, egle, DeJeefOe Fve leerve %eeve kes Oeejer Deewj hetpee kes DeefleMee kees
eehle nQ, cenefleceneJeerj Deewj JeOe&ceeve veece kes Oeejke Debeflece leerLekej nQ, yege|<eele#eJesoerkesJeue%eeve
kes Oeejer nQ~ kes eje efkees iees Ghemeie& kees peerleves mes cenefleceneJeerj en veece eefme ngDee nw~ Fve
Debeflece leerLekej kes JeOe&ceeve, Jeerj, ceneJeerj, mevceefle Deewj cenefleceneJeerj Ssmes heebe veece efJeKeele nQ~ Ssmes
JeOe&ceeve YeieJeeve kees vecemkeej nesJes~
5. megob ces DeeGmmeblees!FmeceW cegefveOece& SJeb eeJeke Oece& kee JeCe&ve nw~
6. eeJeke eefleeceCeFmeceW heeef#eke eeJeke mes ueskej Glke= eeJeke, #eguueke, Ssueke leke keer
ieejn eefleceeDeeW kee eefleeceCe nw~
7. owJeefmeke eefleeceCecegefveDeee|ekee Deeefo efpeme eefleeceCe kees eefleefove eele: Deewj meeebkeeue
ceW kejles nQ Jen owJeefmekejeef$eke eefleeceCe nw~
8. heeef#eke eefleeceCehevn efove ceW nesves Jeeuee ee eej cenervee ee Je<e& ceW nesves Jeeuee ye[e
eefleeceCe nw~ De<ceer efeee ceW nesves Jeeueer Deeueeseveees leerveeW eefleeceCe eer ieewlece mJeeceer eje jefele
nQ~ en jeveeeW mee#eeled Gvekes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~
Ssmes ner heeef#eke eefleeceCe ceW Ske mLeue hej mJeeb eerieewlecemJeeceer ves Deheves veece kees mebyeesefOele efkeee
nw~ eLee
pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce~
meejb PeeCeb ef e Ceeces C e, meJJeyeg s e E n os e f m eob ~ ~
eer ieewlece ! meJe&meejeW ceW Yeer pees meej nw Jen meej Oeeve Fme veece mes kene ieee nw Ssmee meYeer meJe&%e
YeieJebleeW ves kene nw~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee kejles ngS eer eYeeeveeee& kenles nQ
eer ieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegdeLe
eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce<-osJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle
eerceles JeOe&ceeveee vecees Fleeefo~
Fme GjCe mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes peelee
nw~
1. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) heg. 9 he=. 103~
(128)
efpeveeiece jnme
heb. eer ueeueejece peer kes ewleYeefe kes efJe<ee ceW Godieej1
hetpeJej Deeeee&eer 108 Meebeflemeeiej peer cenejepe ves Deheves cegefvemebIe meefnle Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2457 (meved 1931) kee eelegcee&me
osnueer veiej ceW efkeee Lee~ Gvekes hegCecee oMe&ve kejves kes efueS ceQ Yeer osnueer ieee Lee~
Gme mebIe ceW cegefvejepe eer 108 eglemeeiej peer Yeer nQ~ Fve mecemle cegefvejepeeW kees Fve YeefeeeW mes meoe keece he[lee jnlee nw efkeleveer
ner YeefeeeB lees eefleefove yeesueveer he[leer nQ leLee efkeleveer ner efJeMes<e-efJeMes<e mecee hej he{er peeleer nQ~ Fve YeefeeeW kes he{les mecee eefo Fvekee
DeLe&%eeve nes, lees efhej Deewj Yeer efJeMes<e Deevevo Deelee nw~ FmeerefueS Fvekes DeLe& peeveves keer cegefvejepe eer 108 eglemeeiej peer keer eyeue Fe
Leer~ cegefveeeW keer FeSB Deewj eJe=efeeeB meye Oeeefce&ke ner nesleer nQ FmeerefueS Fve FeDeeW keer hetefle& kejvee efJeMes<e hegCe kee keejCe mecePee
peelee nw~ ener mecePekej ceQves JeneB mes Deekej Deheveer leg yegef kes Devegmeej en efnvoer erkee efueKeer nw~
Fve YeefeeeW ceW DeefOekelej YeefeeeB hetpeheeo Deeeee&eer 108 hetpeheeo mJeeceer keer efueKeer ngF& nQ~ Deeeee& hetpeheeo mJeeceer efkeleves
eew{ Deewj eeeerve GodYe efJeeved Deeeee& Les, en yeele eee: meceepe kes mecemle pevemeeOeejCe leke peeveles nQ~
Fve YeefeeeW keer Ske mebmke=le erkee nw pees Deeeee& eYeeeb mJeeceer keer yeveeF& ngF& nw~ Gme erkee ceW ewleYeefe keer erkee kes eejbYe
ceW efueKee nw efke
eer Je&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeefle YeieJeeved Fleeefo mlegefleceen~
DeLe&ieewlece mJeeceer ves YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes ele#e oMe&ve kej peeefle YeieJeeved Fve MeyoeW mes eejbYe kejles ngS mlegelf e keer~
ye=nodJemeben keer mebmke=le erkee ceW Yeer efueKee nw :
lelee peeefle YeieJeeved Fleeefo vecemkeejb ke=lJee efpeveoer#eeb ie=nerlJee keeueeseveevevlejcesJe eleg%ee&vemehleefm& echeVeeeeesehf e (ieewlece
DeefiveYetle JeeegYetle veeceeve:) ieCeOejosJee: mebpeelee:~ ieewlecemJeeceer YeJeeshekeejeLez: eoMeebieeglejeveeb ke=leJeeved~
leovevlej ieewleceDeefiveYetelf eJeeegYetelf e Fve leerveeW efJeeveeW ves peeefle YeieJeeved Fleeefo MeyoeW mes mlegelf e kejles ngS YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer kees vecemkeej efkeee~ efpeveoer#ee enCe keer Deewj kesMeueese kejves kes Devevlej ner ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve
eejeW %eeve Gvekees eie nes iees leLee meeleeW ekeej keer $e+efeeB eie nes ieF~ Fme ekeej Jes leerveeW ner cegevf e Gmeer mecee YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer
kes ieCeOej ngS~ GveceW mes ieewlecemJeeceer ves YeJe peerJeeW kee Ghekeej kejves kes efueS eoMeebie egle%eeve keer jevee keer~
Fve oesveeW keLeveeW mes en efveefJe&Jeeo efme nes peelee nw efke Fve YeefeeeW ceW mes ewleYeefe YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes cegKe ieCeOej
YeieJeeved ieewlece mJeeceer keer yeveeF& ngF& nw~ Fmemes Fmekeer eeeervelee Deewj eew{ eceeCelee Yeer mJeeb efme nes peeleer nw~
Fme mlegefle ceW ke=ef$eceDeke=ef$ece ewleeueeeW kee Yeer JeCe&ve nw~ efpemeceW YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer, keuheJeemeer Deeefo meye osJeeW
kes ewleeueeeW kee leLee ceOeueeske kes Deke=ef$ece ewleeueeeW kee Yeer JeCe&ve nw~ Fmemes efme neslee nw efke en cetefle& hetpee pewefveeeW ves yeeeCeeW
mes veneR ueer nw efkevleg Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw~ pees ueesie cetefle&hetpee Deeefo kees yeeeCeeW mes ueer ngF& yeleueeles nQ, Gvekees Fmemes efMe#ee
enCe kejveer eeefnS~ meeLe ceW pees ueesie pewve Yetieesue kees DeeceeCe Deewj erueeW hej yew"kej efueKes ngS yeleueeles nQ, GvnW Yeer Deheves ves$e Keesue
uesvee eeefnS~
Fme Thej kes keLeve mes en Yeer efme nes peelee nw efke en ewleYeefe ceneJeerj mJeeceer kes kesJeue%eeve kes mecee keer yeveer ngF& nw,
DeLee&led elegLe&keeue ceW peye lesleerme Je<e& mee{s Dee" cenervee Mes<e jn iees Les, Gme mecee keer en jevee nw~ Ssmeer-Ssmeer elegLe&keeue keer jeveeSB
ve peeves efkeleveer nQ, pees De%eevelee kes keejCe nceW ceeuetce veneR nQ~ yengle mes ueesie kene kejles nQ efke Jele&ceeve kes mecemle Meee hebecekeeue
kes yeves ngS nQ FmeefueS GveceW kene ngDee efJe<ee YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee kene ngDee veneR ceevee pee mekelee Ssmes ueesieeW kees Yeer Deveie&ue
yeesuevee yebo kej keg efove leke peevekeej efJeeveeW mes DeOeeve kejvee eeefnS~
en efnvoer erkee ceQves mebmke=le erkee kes DeeOeej mes keer nw~ leLeeefhe eceeoJeMe ee De%eeveJeMe FmeceW pees keg mKeueve ngDee nes, Gmes
efJeeveeW kees megOeej kej yeeBe uesvee eeefnS~
-ueeueejece pewve Meeeer, ceesjsvee (ce.e.)
heeuiegve Meg. 12, Jeer. efve. meb. 2458
(meved 1932)
1. oMeYekeleeefo meben (Deeeee&Jee& eer hetpeheeo Deeefo efJejefele) keer emleeJevee mes he=. 3 mes 6~

Jinagam Rahsaya (VGM-426)

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Jinagam Rahsaya (VGM-426)

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

eer %eeveceleer ceeleepeer

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

Jeerj efve. meb. 2540

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer

peerJeve ekeeMe pewve

kecheesefpebie - %eeveceleer vesJeke&

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

ebLe efJe<ee meteer

ie=nmLe kes 6 Deee&kece&

Oece&leerLe& keer Glheefe

eer ieewlece mJeeceer eje eCeerle eefleeceCe hee" kes eceeCe

oes<ee owJeefmekeeefleeceCelees veMeefvle es vees ve=Ceeb

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 90)

(2) Oece&Oeeve oerheke

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 224)

(3) efveleYeefe hee"

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 230)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

keerjleb efJe Ce meceCegceCeeefce (he=. 142)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 298)

(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe

kegJexnb (he=. 91, 93)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

kegJexnced (he=. 95)

eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e.....

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(8) efJeceueYeefe meben

kegJexnb (he=. 347)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

kegJexnb (he=. 114)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(10) meg%eeve eceCeeee&

kegJexnb (he=. 262)

eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

keerjbleb efhe, Ce meceCegceCeeefce (he=. 80)

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 90)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

PeeCeb efJeGmmeiiees eseof ~

heesLeeb Jee keceb[uegb Jee

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 225)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

PeeCeb efJeGmmeiees esefo~ (he=. 265)

heesLeJeb Jee keceb[uegb Jee

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 231)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

PeeCeb efJeGmmeiiees eseof

heesLeeb Jee keceb[uegb Jee