Shri Gautam Gandhar Vani (VGM-429)

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.
429
ISBN-978-93-84003-21-0
eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlece mJeeceer eCeerle
-mebkeueve SJeb heeevegJeeopewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, efoJeMeefe,
oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe
eer %eeveceleer ceeleepeer
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele
Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :eeJeCe ke=<Cee eefleheoe (13 pegueeF& 2014) kees eer ieewlece ieCeOej mJeeceer kes 2571 JeW ieCeOej
efoJeme hej eeefj$eeefvkee hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekee efMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer
eje Ieesef<ele eer ieewleceieCeOej Je<e& (20142015) kes GodIeeve DeJemej hej ekeeefMele
hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

(oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: ceeie&oMe&ve :-
e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

(heerSe.[er. keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le)
-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-
kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer
-ekeeMeke-
-: eyebOe mecheeoke :-
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve
peerJeve ekeeMe pewve
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.heesve veb.- (01233) 280184, 280994

Website : www.jambudweep.org www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com
Facebook : jaintirthjambudweep
eLece mebmkejCe
2571 eefleeeB
eeJeCe ke=. eefleheoe Jeerj efve. meb. 2540

13 pegueeF& 2014
cetue
24/-.
meJee&eOf ekeej ekeeMekeeOeerve

kecheesepf ebie - %eeveceleer vesJeke&
pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.
(3)
(4)
efJe<eeevegeceefCekee
mecheeokeere
e.meb.
1.
2.
3.
4.
5.
emleeJevee efJe<ee meteer
he= meb.
mebheeokeere
emleeJevee
oes Meyo
eer ieewlece mJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee
cenJehetCe& esjCee
ebLe efJe<ee meteer
e.meb.
1. eer ieewlecemJeeceer hetpee
2. cebieueeejCe
3. ewleYeefe
4. ke=eflekece& efJeefOe
meeceeefeke oC[ke
Leesmmeeefce mleJe
ueIeg efmeYeefe
5. megob ces DeeGmmeblees !
(eeJeke Oece&)
6. SkeeoMe eeflecee
7. efve<eerefOekee oC[ke
8. ieCeOejJeuee ceb$e
9. megob ces DeeGmmeblees !
(cegefveOece&)
28 cetueiegCe
heeerme YeeJevee
he= meb.
1
5
6
19
20
23
26
29
35
41
46
55
56
57
e.meb.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
heef[kekeceefce Yebles !
Feefce Yebles !
JeerjYeefe
Devle eeLe&vee
eMeefmle
eer ieewlecemJeeceer heefjee
eer ieewlecemJeeceer eCeerle
eefleeceCe hee" ceW
heefjJele&veheefjJeOe&ve
Gefele veneR nw
17. hee" heefjJele&ve kee ee&
18. eer ieewlece mJeeceer keer
cebieue Deejleer
19. Yepeve
4
5
6
7
8
heer"eOeerMe mJeefmle eer jJeervkeere|le mJeeceer

cebieueb YeieJeeve Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegbokegboeeew, pewveOeceexmleg cebieueced~~
he= meb.
61
64
67
71
72
74
80
84
87
88
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer nce meYeer kee cebieue kejW~ eer ieewlece ieCeOej mJeeceer nce meYeer kee
cebieue kejW~ eer kegbokegbo Deeefo hetJee&eee& nce meYeer kee cebieue kejW Deewj pewveOece& nce meYeer kes efueS
cebieuekeejer nesJes~
Fme Ske cebieueeejCe ceW eer ceneJeerj mJeeceer mes ueskej hejchejeiele meYeer hetJee&eeeeX keer
mlegefle keer ieF& nw~ Deepe nce meYeer kee hejce meewYeeie nw efke nceW YeieJeeve ceneJeerj keer mee#eeled
JeeCeer kees he{vesmegveves kee meewYeeie eehle nes jne nw~ leerLekej keer hejcheje, ieCeOej keer hejcheje,
elege|JeOe mebIecegefveDeee|ekee, #eguueke#egefuuekee (eeJekeeeefJekee) keer hejcheje Deveeefo nw~
en Deveeefo keeue mes eueer Dee jner nw Deewj Deveblekeeue leke eueleer jnsieer~
Jele&ceeve ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee nce meYeer
hej hejce Ghekeej nQ, pees efke nceW efvele veF&veF& yeeleeW mes, eeeerve jnmeeW mes DeJeiele kejeleer nQ~
Fvekes peerJeve kee njheue veF&veF& ke=efleeeW kees, veF&veF& jeveeDeeW kees efueS jnlee nw~ efpevekeer
uesKeveer ceW, JeeCeer ceW mejmJeleer kee Jeeme nw leYeer lees <edKeC[eiece met$e ebLe keer 16 hegmlekeeW hej
mebmke=le erkee efueKekej pewvemeceepe kees Ske ceneve ke=efle eoeve keer nw~ De<meneer pewmes efkeue<
ebLe kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ 400 ebLeeW keer jevee keer nw~ efpeveceW DeYeer keF& ebLe DeekeeefMele
nQ~ Deepe meejs efJeMJe ceW efpevekes eje jefele FvOJepe, keuhegce, meJe&leesYe Deeefo efJeOeeveeW keer
Oetce ceeer nw~
efpevneWves eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve eehle kejkes pewve Yetieesuepecyeterhe, lesjnerhe
SJeb leerveueeske keer jevee kees Oejleer hej meekeej efkeee nw~ efpevekeer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceebieerlegbieer efme#es$e hej 108 heg Gegbie $e+<eYeosJe keer eeflecee kee efvecee&Ce keee& lespeer mes eue jne
nw~ YeieJeeve kee esnje (cegKe) kee keee& hetCe& nesves Jeeuee nw~
emlegle hegmleke eer ieewlece ieCeOej JeeCeer hetpe ceeleepeer keer Ske Decetueke=efle nw~ Fmekeer
Jeeevee DeYeer nefmleveehegj ceW Jeerj meb. 2540 ew$e Meg. ieejme mes eejcYe kejkes pes<" Jeoer hebeceer
kees hetCe& ngF& nw~ efpeveJeeCeerheer Dece=le kee heeve kejeves Jeeueer en eer ieewlece ieCeOej JeeCeer Deehe
meYeer kes peerJeve ceW cebieuekeejer nes, ener cebieueYeeJevee nw~ Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee efove otveer jele
eewiegveer Je=ef kejs, ener efpevesvosJe mes cebieue eeLe&vee nw~
(5)
(6)
emleeJevee
oes Meyo
e%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer
mebIemLeDeee|ekee megeleceleer
pewveOece& kes eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej eer ieewlecemJeeceer
ngS nQ~ etBefke en efveece nw efke ieCeOej kes DeYeeJe ceW leerLekej keer efoJeOJeefve veneR efKejleer Dele:
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees peye kesJeue%eeve nesves kes 66 efove leke efoJeOJeefve veneR efKejer leye
meewOece& Fv kees efevlee ngF& leye Jes JesMe yeouekej JesoJeboeieeW ceW heejieble yeeeCe eer FvYetefle
ieewlece kes heeme ieS Deewj Gvemes eMve efkeeeefke cegPes Ske Mueeske kee DeLe& mecePe ceW veneR Dee jne
nw, cesjs mJeeceer Fme mecee ceewve nQ, Dele: Deehe Gmekee DeLe& yeleeS~ leye ieewlece iees$eere FvYetefle ves
keneDeehe Dehevee Mueeske yeleeFS ceQ Gmekee DeLe& keBiee~ meewOece& Fv ves Mueeske he{e
Oece&eb ef$eefJeOekeeuemeceekece&, <e[dJekeeemeefnlee: meceewMe uesMee:~
leJeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLezjbieeJesoceefveMeb Jeo eeefmlekeeeb~~
eer FvYetefle yeeeCe kees Gmekee DeLe& mecePe ceW veneR yeleeee, leye GvneWves kene euees ceQ
legcnejs ieg kes meeceves ner Fmekee DeLe& yeleeTBiee~ Fv lees ener eenles Les GvneWves kene"erke nw Deewj
Jes GvnW YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW ues ieS peneB hej meJe&eLece ceevemlecYe kee oMe&ve kejles
ner Gvekee ceeve ieefuele nes ieee~ Gvekee efceLee%eeve mecei%eeve ceW heefjJee|lele nes ieee~ meceJemejCe
ceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee oMe&ve kejles ner Gvekes cegKe mes meJe&eLece YeieJeeve kes iegCeieeve ceW
ewleYeefe emhegefle ngF&
peeefle YeieJeeved ! nsceecYeespeeeejefJepe=eb Yf elee~
JecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew~~
Fleeefo he mes 35 MueeskeeW ceW mlegefle keer nw~ GvneWves YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes
meceJemejCe ceW oer#ee ues ueer, Gmeer mecee GvnW DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve eie nes ieee Deewj Jes
YeieJeeve kes eLece ieCeOej nes ieS~ Jen efove eeJeCe ke=<Cee Skeced kee Lee, yeme YeieJeeve keer
efoJeOJeefve efKejves ueieer efpemes eer ieewlece ieCeOej mJeeceer ves ietbLee, Gmes Devlece&gntle& DeLee&led 48 efce.
kes Devoj eoMeebiehe ceW jevee kej oer~ YeieJeeve ceneJeerj DeLe&kelee& Deewj eer ieewlece ieCeOej
mJeeceer ebLekelee& ceeves ieS nQ~ Deepe efpelevee Yeer GheueyOe Meem$e nw meye eoMeebie kee DebMehe nw~
emlegle hegmleke eer ieewlece ieCeOej JeeCeer ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer eeefj$e
eefvkee, efoJeMeefe, egieeJee|lekee, Deee|ekee efMejesceefCe hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer
ceeleepeer ves mebkeueve efkeee nw~ FmeceW heeevegJeeo hetpe ceeleepeer eje jefele nw efnvoer DevegJeeo heb. eer
heVeeueeue peer meesveer efmeevle Meem$eer JeeJej eje DevegJeeefole eefle eefleeceCe hegmleke mes efueee
nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg neW, mJemLe jnW Deewj nce meYeer kees oerIe& mecee leke Deheveer Dece=leceeer
JeeCeer mes eEmeefele kejleer jnW, ener efpevesvosJe mes cebieue eeLe&vee nw~
cebieueb meevceneJeerjes, eer ieewleceMe cebieueced~

efpeve Meemeveceeebb, mLeseeled kegee&e cebieueced~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeR meoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues
egieeJele&ke eeefj$eeeJeleea eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ngS nQ~ Gvekes 3 yeej oMe&ve
kejves Jeeueer SJeb Gvemes DevegYeJe %eeve eehle kejves Jeeueer Deewj Gvekes eLece hedefMe<e eeefj$e
et[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes Deee|ekee oer#ee kees eehle kejves
Jeeueer, pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, Jele&ceeve ceW heererOeejer meYeer meeOegDeeW ceW meyemes eeeerve
oeref#ele, hejce hetpe 105 ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer nQ, efpevneWves efpeveOece&, efpeveeiece keer
efJeMes<e eYeeJevee keer nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw efke efkeme lejn mes ceQ
Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees Deeiece kes %eeve mes, hetJee&eeeeX keer JeeCeer mes eEmeefele keB~
mees %eeve keer eeefhle Oece& iegDeeW mes menpe ner nes peeleer nw pewmee efke eer hetpeheeo mJeeceer
ves F<esheosMe ceW kene nw
De%eeveesheeefmlej%eeveb, %eeveb %eeefve meceeee:~
ooeefle eeg emeeefmle, megeefmeefceob Jee:~~
DeLee&led De%eeveer keer Gheemeveemebieefle mes eeCeer De%eeve eehle kejlee nw leLee %eeveer keer
Gheemevee mes %eeve eehle kejlee nw, keeeWefke efpemekes heeme pees keg nw Jen Jener Jemleg eoeve kejlee
nw en megeefme Jeeve nw~
efkemeer Yeer Meem$e kees he{les mecee eefo DeLe& mecePe ceW veneR Deelee nw lees hetpe ceeleepeer
kenleer nQ efke cesjs ieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kene kejles Les
heef"leJeb Keueg heef"leJeb Dees Dees mhe<b YeefJe<eefle DeLee&led ncesMee he{les jnes
he{les jnes, DeeiesDeeies efJe<ee mhe< nesiee~ pewmes eeJeke keer owefveke <ed efeeeDeeW ceW mJeeOeee
Ske efeee nw, Gmeer ekeej cegefveeeW kes 6 Deblejbie leheeW ceW mJeeOeee veece kee Ske lehe nw~ kene Yeer
nwmJeeOeee: hejceb lehe:~
en eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer jevee kejkes hetpe ceeleepeer ves pewve meceepe hej ceneve
Ghekeej efkeee nw~ YeieJeeve ceneJeerj keer mee#eeled efoJeOJeefve kes DebMe kees he{kej Gmes oebiece kej
nce Deheves meceioMe&ve kees Meg kejW Deewj hejcheje mes Ske efove cees#e heo kees eehle kejW, FvneR
cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes heeJeve ejCeeW ceW keesefMe: veceve~
(7)
eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee

ieefCeveer %eeveceleer
ewleYeefe Deeefo jeveeSB eer ieewlecemJeeceer eCeerle nQ, Fvekes eceeCe osefKeSewleYeefe kes eejbYe ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& kenles nQeer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer mlegefleceeneerJeOe&ceeve kees ele#e osKekej-Gvekee eLece oMe&ve eehlekej eer ieewlecemJeeceer
mlegefle kejles ngS kenles nQnefjCeer bo-peeefle YeieJeeved......Fleeefo~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee kejles ngS eer eYeeeveeee& kenles nQ
eer ieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme
kece&Cees efJeMegdeLe eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce<osJelee
efJeMes<eb vecemkejesefleeerceles JeOe&ceeveee vecees Fleeefo~
Fve GjCeeW mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee
mhe< nes peelee nw~
eer ieewlece mJeeceer keer cetue jeveeSB eej nQ1. eer ewleYeefe,
2. owJeefmeke eefleeceCe
3. heeef#eke eefleeceCe,
4. eeJeke eefleeceCe
FmeceW ewleYeefe mJeleb$e nw~
hegve: leerve jeveeDeeW mes 9 jeveeSB G=le keer ieF& nQ~
1. ke=eflekece& efJeefOe (efmeYeefe),
2. efve<eerefOekee oC[ke
3. heef[kekeceeefce Yebles!,
4. JeerjYeefe
es eej jeveeSB owJeefmeke eefleeceCe mes G=le nQ~
5. ieCeOejJeuee ceb$e,
6. megob ces DeeGmmeblees! (eeJekeOece&)
7. megob ces DeeGmmeblees! (cegefveOece&),
8. Feefce Yebles!
es eej jeveeSB heeef#eke eefleeceCe mes G=le nQ~
9. SkeeoMe eeflecee
en jevee eeJeke eefleeceCe mes G=le nw~
(8)
cenJehetCe& esjCee
ieefCeveerr %eeveceleer
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW eYeg kes eLece ieCeOejosJe eer
ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efvekeueer ngF& en eer ieewleceieCeOej JeeCeer
DeefleMee ceefncee hetCe& nw~ Deehe meYeer pewveOecee&vegeeeer kes efuees cesje kenvee nw
efkeDeehe meYeer YeJeelcee eefleefove Fmekee hee" kejW pewmes efkeYeeecej mlees$e,
meneveece SJeb leJeeLe&met$e kee yengle mes YeJepeve eefleefove hee" kejles jnles nQ~
JeemleJe ceW Deepe efpeleves Yeer Jee*dceepewveebLe GheueyOe nQ Jes meYeer hebecekeeueerve
ceneveceneve DeeeeeeX eje efueefKele nQ~ Ske es ner jeveeeW eer ieewlecemJeeceer keer
nesves mes elegLe&keeueerve nQ~
efJeMes<ekej Deehe oMeue#eCeheJe& ceW eLece efove YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer keer
eeflecee kee SJeb eer ieewlecemJeeceer keer eeflecee DeLeJee Gvekes ejCe kee efJeefOeJeled
DeefYe<eske kejkes eer ceneJeerjmJeeceer keer hetpee kejkes, eerieewlece mJeeceer keer hetpee
kejW, hegve: eefleefove eer ieewlecemJeeceer keer hetpee kej Fve oMeeW DeOeeeeW kees DeIe&
e{ekej ece mes SkeSke efove SkeSke DeOeee kee Jeeeve kejW leLee meb#eshe
mes SkeSke DeOeee kee DeLe& kejW, pewmee efke hejchejeiele leJeeLe&met$e keer hetpee
SJeb SkeSke DeOeee kee DeLe& kejles Dee jns nQ~ keF& Ske Je<eeX mes eee:
leJeeLe&met$e kes SkeSke DeOeee kes DeLe& keer hejbheje tleer pee jner nw~
Deye Deehe mee#eeled eerieewlecemJeeceer keer JeeCeer kees he{veshe{eves Je megveves
megveeves keer hejbheje eejbYe kejkes DemebKeeleiegCee hegCe mebheeove kejW ener cesjer
cenJehetCe& efJeMes<e esjCee nw~
en eer ieewleceieCeOej JeeCeer nceejs Deewj Deehe meYeer kes peerJeve ceW cebieuekeejer
nes, ener cebieue keecevee nw~
(1)
eer ieewlece ieCeOej hetpee

ieerlee bo
ieCeheefle ieCeerMe ieCesMe ieCeveeeke ieCeerej veece nQ~

ieCeveeLe ieCemJeeceer ieCeeefOehe Deeefo veece eOeeve nQ~~
Gve FbYetefle ieCeerv ieewlece mJeeefce ieCeOej kees pepetB~
mLeehevee kejkes eneB meye keee& ceW ceb i eue Yepet B ~ ~1~~
eR eerieewleceieCeOejhejcesefved! De$e DeJelej DeJelej mebJeew<ed Deeeveveb~
eR eerieewleceieCeOejhejcesefved! De$e efle efle " " mLeeheveb~
eR eerieewleceieCeOejhejcesef ved! De$e cece meefVeefnlees YeJe YeJe Je<ed meefVeOeerkejCeb~
DeLeekeb-vevoerej hetpeve eeue
jsJeeveefo kee Megefe veerj, yeenj ceue OeesJes~

legce ejCeve Oeeje osle, Deblece&ue KeesJes~~
eer ieewlece ieCeOej osJe, hetpetB ceve ueekes~
meye $e+ef efmeef Yejhetj, nesJeW legce Oeekes~~1~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves pevcepejece=legefJeveeMeveee peueb efveJe&heeceerefle mJeene~
ceueepe ebove Ievemeej, leve kee leehe njs~
legce heo hetpee lelkeeue, Deblelee&he njs~~eer ieewlece.~~2~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves mebmeejleeheefJeveeMeveee eboveb efveJe&heeceerefle mJeene~
lebogue efmele cegeehe, Oeeskej Yej ueerves~
legce heo Deeies Oej hegbpe, Deelece iegCe eervns~~eer ieewlece.~~3~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves De#eeheoeehlees De#eleb efveJe&heeceerefle mJeene~
(2)
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee
ebheke Jej njefmebieej, megjle megceve efueee~

legce keecepeeer heo hetpe, efvepeceve megceve efkeee~~eer ieewlece.~~4~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves keeceyeeCeefJeOJebmeveee heg<heb efveJe&heeceerefle mJeene~
uee[t yejheer hekeJeeve, megJejCe Leeue Yejs~
efvepe #egOee efveJeejCe nsleg, legce heo hetpe kejW~~
eer ieewlece ieCeOej osJe, hetpetB ceve ueekes~
meye $e+ef efmeef Yejhetj, nesJeW legce Oeekes~~5~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves #egOeejesieefJeveeMeveee vewJeseb efveJe&heeceerefle mJeene~
kehet&j efMeKee epJeeue, oerheke peesefle peues~
legce heo hetpele lelkeeue, Deblej peesefle peues~~eer ieewlece.~~6~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves ceesnevOekeejefJeveeMeveee oerheb efveJe&heeceerefle mJeene~
oMeiebOe megiebefOele Oethe, KesJele Oetce G[s~
efvepe DeMegYe kejce neW Yemce, Gmekeer Oetce G[~s ~eer ieewlece.~~7~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves Dekece&onveee Oetheb efveJe&heeceerefle mJeene~
yeeoece megheejer mesJe, Gece heue ueeTB~
ieCeveeLe ejCe egiehetpe, Jeebe
f le heue heeTB~~eer ieewlece.~~8~~
eR eer ieewleceieCeOejmJeeefceves cees#eheueeehlees heueb efveJe&heeceerefle mJeene~
peue iebOeeefoke Jemeg Je, ueskej DeIe& keB~
Deveghece efvepeheo kes nsleg, legce heo Yeefe keB~~eer ieewlece.~~9~~
eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves DeveIe&heoeehlees DeIe efveJe&heeceerefle mJeene~
ieg ejCeve peue keer Oeej, oskej Meebelf e keB~
meye peie ceW Meebleer nsleg, MeebleerOeej keB~~eer ieewlece.~~10~~
Meeblees MeebefleOeeje~
Jekegueeefoke kegmegce cebieee, heg<heebpeefue kej ceW~
meye efJeIve Decebieue oes<e, veeMetB Fke heue ceW~~eer ieewlece.~~11~~
efoJe heg<heebpeefue~
peehe- eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves vece (108 ee 9 yeej)~
peeceeuee
oesne
hejceyee hejceelcee, hejceevebo efveueerve~

ieeTB legce iegCeceeefuekee, nesJes YeJeogKe#eerCe~~1~~
jesuee bo
pee pee ieCeOej osJe, pee pee iegCe ieCe mJeeceer~

ceneJeerj efpeveosJe, meceJemejCe ceW veeceer~~
pee pee efJeIve mecetn, veeMeke efJee eefmee~
mehle$e+ef heefjhetCe&, eej efJe%eeve mece=e~~2~~
FvYetefle legce veece, ceneefJeYetefle eoelee~
yeeeCe kegue DeJelebme, ieewlece iees$e efJeKeelee~~
Meee cenesoefOe leerCe&, heebe Meleke legce e$ee~
legce mece ner oes Yeele, ieefJe&le meefnle mege$ee~~3~~
deeme" efove heele, eYeg keer efKejer ve JeeCeer~
meewOeceX Gheee, keervees Deefle megKe"eveer~~
ieewleceMeeuee ceeefnb, Je=he Oej Deeee~
legce meye efJeeeOeerMe, Fmemes legce leke Deeee~~4~~
cesjs ieg ceneJeerj, Deelece Oeeve ueieees~
Yetue ieee ceQ DeLe&, pees pees Mueeske he{ees~~
eefo oes DeLe& yeleee, lees legce efMe<e yevetB ceQ~
veefnb lees nesJees efMe<e, cegPe ieg kes es entB ceQ~~5~~
$ewkeeueb Fleeefo, peye en Mueeske he{e nw~
DeLe& yeesOe mes nerve, ceve Deeee& ye{e nw~~
euees ieg kes heeme, ceQ MeeeeLe& keBiee~
legce nes e$e Depeeve, ieg mes DeLe& kentBiee~~6~~
GYee Yeele kes meeLe, meye efMe<eeW kees ueskes~
eues Fb kes meeLe, meceJemejCe DeJeueeskes~~
(3)
(4)
ceevemlebYe efvenej, ceeve ieefuele ngDee meeje~

Jeeve peeleg YeieJeeved mlegefle he Geeje~~7~~
efvepe efceLeelJe efJeveeMe, efpeveoer#ee kees ueervee~
efoJeOJeefve lelkeeue, eieer YeefJe megKe oervee~~
eoMeebie cee ebLe, ieewlece ieg ves keerves~
ieCeOej heo kees heee, meye $e+er Oej ueerves~~8~~
Jeerj eYet efveJee&Ce, kes efove kesJeue heeees~
Fv meYeer efceue Deee, iebOekeger jeJeeees~~
kesJeue%eeve keueeCe, hetpee Fv jes nQ~
kesJeue%eeve ceneve, ue#ceer kees Yeer pepess nQ~~9~~
Fmeer nsleg meye ueesie, oerheeJeueer efveMee ceW~
ieCeheefle ue#ceer osefJe, hetpeW Oeveefe ceve ceW~~
yeejn Je<e& efJenej, YeefJe GheosMe efoee nw~
hegve DeIeeefle efJeveeMe, cees#e eJesMe efkeee nw~~10~~
ieCeOej hetpee mele, meJe&mebheoe osJeW~
Oeve Oeeveeefoke hetj, cees#e mebheoe osJeW~~
Fme nslet nce Deepe, ieCeOej ejCe pepes nQ~
kesJeue%eeve ekeeMe, nslet Deehe Yepes nQ~~11~~
oesne
eewyeermeeW efpevejepe keer, ieCeOej ieCevee peeve~

eewon meew yeeJeve kener, efleveheo pepetB ceneved~~12~~
eR eerieewleceieCeOejhejcesefves peeceeuee ceneIe efveJe&heeceerefle mJeene~
oesne
pees hetpeW ieCeOej ejCe, kejW efJeIveIeve neve~

peie kes meye megKe Yeesie kes, ece mes ueW efveJee&Ce~~
~~FleeMeerJee&o~~
(5)
(6)
ewleYeefe :
nefjCeerbo-

(1)
cebieueeejCe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
eewyeesue boheeevegJeeo
eerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieewKegj mece efoKeueeF& efoee~~
Ssmes Debeflece leerLekej eerceneJeerj kees efvele vecetb~
Jeerj cenefleceneJeerj mevceleereYeg kees keesef keesef eCecetB~~1~~
cebieueeejCe kee DeLe&
efpevekes Devevle %eeveeefo Devlejbie efJeYetefle Deewj meceJemejCe yeefnjbie efJeYetefle
efJeeceeve nw, efpeveves Ghemeie& kejves Jeeues mebieceosJe Deeefo Me$egDeeW kee efmej Deheves
ejCeeW ceW Pegkeeee nw, Ssmes Debeflece leerLekej YeieJeeve JeOe&ceeve efpevesv kees vecemkeej
nes~ efpevekes %eeve ceW leerve ueeske iees<heo kes meceeve Peuekelee nw~~1~~
peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleeJecejceg k eg eees o d i eer C e& eYeeheef j eg e f c yeleew ~

keueg<eoee ceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees~
efJeielekeueg<ee heeoew eme ehee efJeMeemeg~~1~~
leoveg peeefle eseeved Oece& eJe=cenesoe
kegieefle-efJeheLe-keuesMeeeesmeew efJeheeMeeefle epee~
heeevegJeeo
pee ns YeieJeved ! ejCe keceue leJe, keveke keceue hej kejW efJenej~
Fvcegkeg keer keebefle eYee mes, egbefyele MeesYeW Deefle megKekeej~~
peeleefJejesOeer keueg<ecevee, egOe ceeve meefnle pevletieCe Yeer~
Ssmes leJe heo kee Deeee ues, esce YeeJe kees OejW meYeer~~1~~
pee nes es emkej Oecee& c e= l e, Je= e f b i ele ceef n ceeMeeueer ~
kegieefle kegheLe mes eeCeerieCe kees, efvekeeuekej os megKe Yeejer~~
ewleYeefe kee DeLe&
DeLe&-pees megJeCe&cee keceueeW hej meeceeve ceveg<eeW ceW ve heees peeves Jeeues
Deewj ejCe ece kes mebeej mes jefnle eeej-ieceve mes MeesYeeeceeve nQ, osJeeW kes
cegkegeW ceW ueieer ngF& ceefCeeeW mes efvekeueleer ngF& eYee mes Deeefuebefiele-mheefMe&le nQ Ssmes
efpevesv YeieJeeve kes ejCeeW ceW Deekej keueg<e oe Jeeues , Denbkeej mes ege,
hejmhej Jewjer Ssmes mehe&, vesJeuee Deeefo peerJe Deheves-Deheves mJeeYeeefJeke etj mJeYeeJe
kees es[kej efJeeeme kees eehle nesles nQ Jes YeieJeeved efpevesv peeJeble jnW ~~1~~
Devevlej Gece#eceeefoue#eCe es Oece& peeJeble nes, efpememes eeefCeeeW kes mJeiee&eof heoeW
keer eeefhle Je=e
f kees eehle nesleer nw~ pees mebmeejer peerJeeW kees vejkeeefo kegieefleeeW mes,
(7)
heefjCeleveemeeer - YeeJeeefefJeeefJekeefuheleb
YeJeleg YeJeleeele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~
leoveg peeleeppewveer efJeefe eYebielejbefieCeer
eYeJeefJeieceOeewJe JemJeYeeJeefJeYeeefJeveer~
efvehecemegKemesob ejb efJeIee efvejie&ueb
efJeielejpemeb cees#eb oseeefVejleeceJeeced~~3~~
Den&eflmeeeeeex-heeOeeesYemleLee e meeOegYe~
meJe&peieodJebesYees, veceesmleg meJe&$e meJexYe~~4~~
vee kees cegKe ieewCe kejves mes, yengle Yesoegle megKeoelee~
Ssmes efpeveJeeveece=lecee, ns Oece&! kejes peie mes j#ee~~2~~
pee nes pewveer JeeCeer peie ceW, mehleYebiecee iebiee nw~
Jee Glheeo OeewJeegle JeeW, kes mJeYeeJe kees eie kejs~~
Deveghece efMeJemegKe ej Keesueleer, DeJee megKe kees osleer nw~
efJeIve jefnle De kece& Oetefue mes, jefnle cees#e kees osleer nw~~3~~
Den&le efmeeeee& GheeOeee, meJe& meeOegieCe megjJebefole~
ef$eYegJeve Jebefole hebe hejce ieg, veceesmleg legcekees cece meblele~~4~~
efceLeeoMe&ve Deeefo kegceeieeX mes Deewj Gvemes nesves Jeeues keuesMeeWs mes g[ elee nw~ leLee
JeeefLe&ke vee kees ieewCekej heee&eee|Leke vee keer eOeevelee ueskej De, hetJe& Deeefohe
mes jee ieee DeLeJee hetJee&hej oes<e jefnle jee ieee Ssmee Glheeo-Jee-OeeJw ehe mes
DeLeJee De, hetJe& Deewj Debieyeeehe mes leerve ekeej kee efpevesv kee Jeevehe
Dece=le mebmeej mes j#ee kejs~~2~~ Devevlej efpevesv kee kesJeue%eeve peeJeble nes, efpemeceW
meeoefmle, meeVeeefmle Deeefo meele Yebiehe keuueesueW nQ pees JeeW kes Glheeo, Jee,
OeeJw ehe mJeYeeJeeW kees ekeeefMele kejlee nw~ Ssmee en kesJeue%eeve DevevlemegKe kes
ceesnveerehe ej kees Deblejeehe Deie&ue (meebkeue) mes jefnle GodIeeve kej
%eeveoMe&veeJejCehe jpe mes jefnle, JeeefOe DeLeJee peje-cejCe mes jefnle DeefJeveMJej
cees#e kees osJes~~3~~ mechetCe& peieled eje Jevoveere meye DenleeW kees, meye DeeeeeeX kees,
meye GheeOeeeeW kees Deewj meye meeOegDeeW kees vecemkeej nes~~4~~
(8)
ceesneefomeJe&oes<eeefj-IeelekesYe meoe nlejpeesYe~

efJejefnlejnmke=lesYe hetpeenxYees veceesn&odYe~~5~~
#eevleepe&JeeefoiegCeieCe-megmeeOeveb mekeueueeskeefnlensleg~b
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpevesveseced~~6~~
efceLee%eeveleceesJe=le-ueeskewkepeeseflejefceleieceeesefie~
meebieesheebiecepeseb, pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
YeJeveefJeceevepeesefle-JelejvejueeskeefJeeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb, Jebos $esOee efpevesveCeeb~~8~~
ceesneefj kes Ieeleke ejpe, DeeJejCeeW mes jefnle efpevesMe~
efJeIve-jnme efJejefnle hetpee kes, eesie Den&le kees vecetB ncesMe~~5~~
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~6~~
efceLee%eeve leceesJe=le peie ceW, peeseflece&e Deveghece Yeemkej~
DebiehetJe&cee efJepeeMeerue, efpeveJeeve vecetB ceQ efMej vele kej~~7~~
YeJeveJeeefme Jevlej peesefle<e, Jewceeefveke ceW vejueeske ceW es~
efpeveYeJeveeW keer ef$eYegJeve Jebefole, efpeveeeflecee kees JebotB ceQ~~8~~
pees ceesn, jeie, s<e Deeefo mechetCe& oes<ehe Me$egDeeW kes Ieeleke nQ efpeveves
ncesMee kes efuees %eeveeJejCehe jpe kees ve kej efoee nw leLee Devlejee kece& kee
Yeer efpeveves efJeveeMe kej efoee nw Ssmes hetpee eesie DenleeW kees vecemkeej nes ~~5~~
#ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, Meewe Deeefo iegCeeW kee mecegoee efpemekeer Glheefe ceW
meeOeve nw~ pees mechetCe& ueeske kes efnle kee keejCe nw Deewj MegYe Oeece pees efveJee&Ce
GmeceW mLeeheve kejves Jeeuee nw Ssmes efpevesvese Oece& kees Jevove kejlee nBt ~~6~~ pees
efceLee%eevehe DevOekeej mes Deeeefole ueeske kee ekeeMeke nesves mes Deefleere
peesefle nw~ Deheefjefcele egle%eeve kee peveke nesves mes mebyebOeer nw~ Deeeejeefo Deesb
Deewj hetJe& Jemleg Deeefo GheebieeW mes ege nw leLee SkeevleJeeefoeeW kej Depese nw Ssmes
pewveJeeve keer meoe Jevovee kejlee ntB ~~7~~ YeJeveJeemeer osJeeW, keuheJeemeer
(9)
(10)
YegJeve$eesefhe YegJeve-$eeeefOeheeYee&-leerLe&kele=&Ceeced~
Jevos YeJeeefiveMeevlew, efJeYeJeeveeceeueeeueermlee~~9~~
Fefle hebeceneheg<ee, eCeglee efpeveOece&-Jeeve-ewleeefve~
ewleeueeee efJeceueeb, efoMevleg yeesefOeb yegOepeveseb~~10~~
egefleceb[ueYeemegjebieeer, eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~

YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee, Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve~~12~~
Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egefleceefvleegeflecelmeg ceefvojs<eg~

cevegpeecejhetefpeleeefve Jebos, eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~11~~
keLeeefvle ke<eeecegef eue#ceeR, hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~

eCeceeceefYehecetelf e&ceefvle, eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced ~~14~~
YegJeve$ee ceW efpeleves efpeveie=n,YeJeefJejefnle leerLekej kes~

YeJeeefive Meebefle nsleg vecetB ceQ, ef$eYegJeveheefle mes Deefe&le es~~9~~
Fme efJeOe eCegle hebehejceser, eer efpeveOece& efpeveeiece kees~
efJeceue ewle ewleeuee JebotB, yegOepeve F yeesefOe cece oes~~10~~
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~11~~
osJeeW,peesefle<ke osJeeW Deewj Jevlej osJeeW kes efJeceeveeW ceW leLee ceveg<e ueeske ceW leerve
peieled kej Jevoveere efpevesvosJe keer efpeleveer Yej eeflecee nQ Gve meyekees ceve, Jeeve
Deewj keee mes Jevovee kejlee ntB ~~8~~
efpevekee mebmeejheefjYeceCe efJeve nes egkee nw, leerveYegJeve kes mJeeceer osJesv,
vejsv Deewj OejCesv eje hetpe Ssmes leerLekejeW kes Deeuee-ceefvoj keer hebefeeeW kees
Yeer mebmeejhe Deefive keer Meebefle kes efuees Jevovee kejlee ntB~~9~~
Fme lejn Jebovee efkees iees Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&,
efpeveJeeve, efpeveewle Deewj efpeveewleeuee es veJeosJelee yegOepeve pees ieCeOej osJeeefo
Gvekees F Ssmeer cegPes efvece&ue yeesefOe osJeW ~~10~~
leerve peiele ceW efJeeceeve eegjeYee mes meceefvJele ceefvojeW ceW efmLele, ceveg<eeW
Deewj osJeeW eje hetpe, eegjlej eYeeegkele ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpevesv kes
eefleefyebyeeW kees eCeceve kejlee ntB ~~11~~
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee, eke=eflemLee ke=efleveeb efpevesejeCeeced~

eeflecee eefleceeie=n<s eg keeblee- eeflecee keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
eefoob cece efmeYeefeveerleb, megke=leb og<ke=leJelce&jesefOe lesve~

hegvee efpeveOece& SJe Yeefe- Ye&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~
egefleceb[ue Yeemegj leveg MeesefYele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJensleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~12~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keebleer mes Deveghece nQ keuce<e, Meebefle nsleg ceQ vecetB melele~~13~~
hejce Meebefle mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~14~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~15~~
pees leerve YegJeve ceW efJeeceeve nQ efpevekee Mejerj-eef eYeeceb[ue mes owoerheceeve
nw Ssmeer DenleeW keer Deveghece eefleceeDeeW kees Jevovee kejves Jeeuee ceQ hegCe keer eeefhle
kes efveefcee Mejerj mes Debpeefue yeebOelee nBt DeLee&led Ssmeer eefleceeDeeW kees neLe pees[kej
vecemkeej kejlee ntB ~~12~~ pees DeeegOe, efJekeej, DeeYet<eCeeW mes jefnle nQ~ Deheves ner
mJeYeeJe ceW efmLele nQ leLee keeefvle ceW Delegue nQ Ssmeer ke=leer DeLee&led ke=leke=le
efpevesejeW keer eefleceeie=neW ceW efJejepeceeve eefleceeDeeW kees heehe keer Meeefvle kes efuees
Jevove kejlee ntB~~13~~ Glke= Meevlelee ege nesves mes ke<eee kes DeYeeJehe
ue#ceer kees kenves Jeeueer, efpevesej kee pewmee he nw Jewmeer cetefle&celeer, Ssmeer mebmeej
kee veeMe kej osves Jeeues efpevesejeW keer cetefle&eeW kees DeelceheefjCeeceeW keer efvece&uelee
nesves kes efuees vecemkeej kejlee ntB~~14~~ leerve peiele ceW eefme DenleeW kes eefleefyebyeeW
(11)
Den& l eeb meJe& Y eeJeeveeb , oMe& v e%eevemecheoeced ~

keerle&efe<eeefce ewleeefve, eLeeyegef efJeMeges~~16~~
eer c eod Y eeJeveJeememLee, mJeeb Y eemeg j cet l e& e~
Jeefvolee vees efJeOeseemeg, eeflecee: hejceeb ieefleced~~17~~
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve, Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
es Jevlejef J eceeves < eg , mLes eeb m e eef l eceeie= n e~
les e mebKeeceefleeevlee, mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&le keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~16~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpevecetefle& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~17~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJensleg, meye efpeveewle efpeveeuee kees~~18~~
Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~
meb K eeleer l e kener nQ Jeb o t B , oes < e veeMe kes ns l eg meoe~~19~~
keer Yeefe kejves mes pees en hegCe cegPes eehle ngDee nw pees efke heehe kes ceeie& kees
jeskeves Jeeuee nw Gme meceLe& hegCe mes cesjer Yeefe pevce-pevce ceW efpeveOece& ceW ner efmLej
nesJes ~~15~~ mechetCe& heoeLe& efpevekes efJe<eeYetle nQ DeLeJee heefjhetCe& eLeeKeeleeeefj$e
efpevekes efJeeceeve nw, #eeefekeoMe&ve Deewj #eeefeke%eevehe mebheoe efpevekes ceewpeto nw Ssmes
DenleeW kes ewleeW kee Deheveer yegef kes Devegmeej heefjCeeceeW keer efvece&uelee kes efueS
DeLeJee kece&ceue kes e#eeueve kes efuees keerle&ve keBiee ~~16~~ cesjs eje efpevekeer
Jevovee keer ieF& nw pees YeJeveJeemeer osJeeW kes owoerheceeve YeJeveeW ceW efmLele nQ efpevekee
mJehe mJeeb Yeemegjhe nw Ssmeer eefleceeSB cegPe Jeboke kees hejceieefle DeLee&led cegef e
eoeve kejW ~~17~~ Fme eflee&iueeske ceW ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleves eegjlej eefleefyebye
nQ Gve meyekees efJeYetelf e kes efueS Jebove kejlee nBt ~~18~~ JeblejeW kes DeeJeemeeW ceW meJe&oe
DeJeefmLele pees DemebKeele eefleceeie=n nQ Jes cesjs oes<eeW keer Meeefvle kes efuees nesJeW ~~19~~
(12)
peesefle<eeceLe ueeskeme, YetleesodYeglemecheo~

ie=ne mJeebYegJe meefvle, efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~
Jevos megjeflejeree - ceefCeeeeefYe<eseveced~
ee ecesCewJe mesJebles, leoee& efmeefueyOees~~21~~
Fefle mlegefleheLeeleerle - eerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&, meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Den&vceneveome, ef$eYegJeveYeJepeveleerLe&eeef$ekeogefjlee#eeuevewkekeejCe-ceefleueewefkekekegnkeleerLe&cegeceleerLe&ced~~23~~
peesefle<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~20~~
megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~
Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~21~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
Den& s J e ceneveo Gece-leer L e& Deueew e f k eke nQ peie ceW ~
ef$eYegJeve YeefJepeve leerLe&mveeve mes, heeheeW kee #eeueve kejles~~23~~
Devevlej peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW Degle mecheefeOeejer DenleeW kes
pees Meeele ie=n nQ Gvekees ceQ efJeYetefle kes efveefcee vecemkeej kejlee ntB ~~20~~ pees
osJeeW kes cegkeg kes Dee Yeeie ceW ueieer ngF& ceefCeeeW keer keeefvle mes DeefYe<eske kees
ejCeeW eje mesJeve kejleer nQ DeLee&led efpevekes ejCeeW ceW Jewceeefveke osJe efmej
Pegkeeles nQ Gve Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeve mebyebOeer eefleceeDeeW kees cegefe keer
eeefhle kes efuees vecemkeej kejlee ntB ~~21~~ Fme ekeej mlegefle kes ceeie& kees
DeefleeceCe kejves Jeeueer DeLee&led efpemekeer mlegefle Fveefoke osJe Yeer veneR kej
mekeles, Ssmeer Deblejbie Deewj yeefnjbie ue#ceer kees OeejCe kejves Jeeues DenleeW kes
ewleeW keer mlegefle cesjs mechetCe& DeeeJeeW kees jeskeves Jeeueer nesJes ~~22~~ pees leerve
YegJeve ceW efveJeeme kejves Jeeues YeJepevehe leerLe& eeef$eeeW kes heehe kece& kes
(13)
ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb, eleMeerueeceue efJeMeeueketueefleeced~~24~~

MegkeueOeeveefmleefcele-efmLelejepeepenbmejeefpelecemeke=led~
mJeeOeeecevIees<eb, veeveeiegCemeefceefleiegehf le efmekeleemegYeieced~~25~~
#eevleeJele&meneb, meJe&oee efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekeced~
ogmenhejer<eneKe - glelejjbieejbieYebiegjefvekejced ~~26~~
Jeheieleke<eeehesveb, jeies<eeefooes<e-MewJeuejefnleced~
Delemleceesnkeo&ce-ceefleotjefvejmlecejCecekejekejced~~27~~
ueeskeeueeske megleJe ekeeMeke, efoJe%eeve peue efvele yenlee~
Meerue meodele efJeMeeue efvece&ue, oes le mes MeesefYele efoKelee~~24~~
MegkeueOeevecee jepenbme, efmLej jepele nw Fme veo ceW~
cebIees<e mJeeOeee efJeefJeOeiegCe, meefceefle iegefhle yeeuet ecekes~~25~~
#eceeefo nQ DeeJele& meneeW, meJe&oeecee kegmegce efKeues~
uelee MeesYeleer ogmen hejer<en, Yebie lejbefiele nQ uenjW~~26~~
jefnle ke<eee hesve mes jeie-s<e Deeefo MewJeeue jefnle~
jefnle ceesn keere[ mes cejCeeefoke peueej cekejeefo jefnle~~27~~
e#eeueve kejves ceW Deefleere keejCe nw, efpemeves ueewefkeke efceLee leerLeeX kee
DeefleeceCe-GuuebIeve kej efoee nw, efpemeceW ueeske Deewj Deueeske kee meee
mJehe mecePeeves ceW meceLe& Ssmes efoJe kesJeue%eeve ee ceefleegleeefo %eeve ner
eefleefove yenles nges eJeen nQ, ele Deewj Meerue ner efpemekes mJe Deewj efJeMeeue
oes le nQ, pees MegkeueOeevehe efmLele Ssmes oerhle jepenbmeeW mes MeesefYele nw, efpemeceW
efvejblej mJeeOeee hee" ner cevees%e veeo (Meyo) nQ, pees eewjemeer ueeKe iegCe, hebe
meefceefle Deewj leerve iegefhlehe efmekelee (yeeuet) mes megMeesefYele nw, efpemeceW #eceeiegCe
ner npeejeW DeeJele&-uenjW nQ, mechetCe& eeefCeeeW hej oeeYeeJe ner efKeues ngS
heg<heeW mes MeesYeeeceeve yesue nw, og:men #egOeeefo hejer<en ner MeerIe FOej-GOej
Hewueleer ngF& ebeue lejbieeW kee mecegoee nw, ke<eeehe Hesve efpemeceW ve nes ieee
nw, pees jeie-s<eeefo oes<ehe MewJeeue (kebepeer) mes jefnle nw, efpemeceW ceesnhe
(14)
$e+ef<eJe=<eYemlegelf eceves-sekf eleefveIeex<eefJeefJeOeefJenieOJeeveced~

efJeefJeOeleheesevf eefOehegeuf eveb, meeeJemebJejCeefvepe&jeefveeJeCeb~~28~~
ieCeOejeeOejsv-eYe=efleceneYeJehegb[jerkewheg<ew,
yengeYf e mveeleb Yekelee, keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ceceseced~~29~~
DeJeleerCe&Jele mveelegb, ceceeefhe ogmlejmecemleogefjleb otjb~
Jehenjleg hejceheeJeve-cevevepeemJeYeeJeYeeJeieYeerjb~~30~~
$e+ef<e eOeeve kes ceOegj mleJe neW, efJeefJeOe heef#e kes Meyo meMe~
efJeefJeOe meeOegieCe le nQ DeeeJe, jesOe efvepe&je peue efveme=le~~28~~
ieCeOej eeer Fv Deeefo pees, YeJe eJej yeng heg<e eOeeve~
keefueceue keueg<e otj kejves efnle, Yeefe mes eneB efkeee mveeve~~29~~
Fme efJeOe eer Denle ceneeYeg, ceneleerLe& ieCeOej kenles~
YeefJepeve heehe cewue #eeueve efnle, FmeceW DeJeieenve kejles~~
Deefle heeJeve en leerLe& Deve mes, Depese Deveghece nw iebYeerj~
ceQ mveeve nsleg Gleje ntB, cece og<ke=le ceue keefjes otj~~30~~
keere[ kee DeYeeJe nw, cejCehe cekejeW kee mecetn ve nes egkee nw, $e+ef<ees
ieCeOej osJeeefokeeW kej yeesueer ieF& mlegefleeeW kes ceveceesnke Glke Meyo ner veevee
ekeej kes heef#eeeW kes keuejJe nQ, veevee Yeebefle kes leheesefveefOe-cegefve ner efkeveeje
nw, pees Deeles ngS kece&he peue kes mebJejCe Deewj DeeS ngS kece&he peue kes
efve:eJeCe mes ege nw, efpemeceW ieCeOej , eeOej, Fv Deeefo YeJe-hegb[jerke
heg<eeW ves heehehe keueg<e ceue kees otj kejves kes efuees YeefehetJe&ke mveeve
efkeee nw, pees ye[e Yeejer nw, hejce heefJe$e nw, efpevekes mJehe eefleJeeefoeeW kejkes
ve peerles pee mekeW Ssmes peerJeeefo heoeLeeX mes pees DeieeOe nw, Ssmee Denlehe
ceneveo kee Gece leerLe& heeheceue kee e#eeuevehe mveeve kejves kes efuees eefJe
ngS cesjs Yeer ogmlej mecemle heeheeW kee JeJenjCe-veeMe kejs ~~23-30~~
(15)
-he=LJeer boDeleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled ,

kee#eMejcees # ener v e - ceef J ekeejlees s k ele~~
efJe<eeoceoneefvele, enefmeleeeceeveb meoe,
cegKeb keLeeleerJe les, oeMegefceeleefvlekeerced~~31~~
ef v ejeYejCeYeemeg j b ,
ef J eielejeieJes i ees o eeef V ejb y ejcevees n jb ,
eke= ef l eheef v eoex < ele~
efvejeegOemegefveYe&eb,
efJeieleefnbmeeEnmeeeceeled
efvejeefce<emegle=efhleceefefJeOeJesoveeveeb
#eeeled~~32~~
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske Dele eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~
ceo efJe<eeo mes jefnle Dele, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved ~
kenlee nw en ceboneme leJe, DeblekejCe Megef hetjCe~~31~~
jeieesske jefnle nesves mes, efyeve DeeYet<eCe MeesefYele nes~
eke=efle he efveoex<e legcneje, eYeg efveJe&m$e ceveesnj nes~~
efnbmee eEnme YeeJeefJejefnle mes, DeeegOe jefnle megefveYe&e nes~
efJeefJeOe Jesovee kes #ee mes efyeve-Yeespeve le=hle meoe eYeg nes~~32~~
ns YeieJeved efpevesv ! mechetCe& keeshehe DeefiveeeW kes #ee nes peeves mes efpemeceW
veevehe Glheuehe$e keg-keg ueeue nQ ee ueeefuecee jefnle nQ, Jeerlejeielee keer
hejce eke<e&lee kes nesves mes pees kee#ehe JeeCeeW kes es[ves mes jefnle nw, efJe<eeo
Deewj ceo keer neefve nesves mes meoe eHegefuuele nw Ssmee Deehekes eLeepeelehe ceW
Deehekee cegKe Deehekes oe keer Deelebefleke Megef kees ken jne nw~ ns YeieJeved !
Deehekee he jeie kes DeeJesie kes Goe kes ve nes peeves mes DeeYejCe jefnle nesves hej
Yeer Yeemegjhe nw, Deehekee mJeeYeeefJeke he efveoex<e nw Fmeefuees Jee jefnle veive
nessves hej Yeer ceveesnj nw, Deehekee en he ve DeewjeW kes eje efnbme nw Deewj ve DeewjeW
kee efnbmeke nw Fmeefuees DeeegOe jefnle nesves hej Yeer Delevle efveYe&e mJehe nw leLee
(16)
efceleefmLeleveKeebiepeb,
ielejpeesceuemheMe&veb
veJeeb y eg nevove - eef l eceef o JeievOees o eced ~
jJeer v og k eg ef u eMeeef o - ef o Jeyeng u e#eCeeueb k e= leb
efoJeekejmeneYeemegj - ceheer#eCeeveeb efeeced ~~33~~
ef n leeLe& h eef j heb e f L eef Y e, eyeuejeiecees n eef o ef Y e
keuebefkelecevee pevees, eoefYeJeer#e MeesMegdeles~
meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le
Mejef ceueevceb [ ue - ef c eJees e f l Leleb Meles ~ ~34~~
Je=ef jefnle veKe kesMe eYet! jpeceue mheMe& ve nes leve kees~
efJekeefmele keceue megebove mece nw, efoJe megiebefOele osn efJeYees!
jefJe MeefMe Jee efoJe ue#eCe mes, MeesefYele leJe MegYehe ceneve~
keesef mete& mes DeefOeke eceke, efhej Yeer oMe&ke kees efee megKeoeve~~33~~
ceesnjeie mes otef<ele efnleheLe-s<eerpeve kes megve GheosMe~
keueg<ecevee peve ngS peiele ceW, Megefe nesles Jes legcekees osKe~~
DeefleMee egle leJe cegKe oMe&ke, peve kees Deheves mevcegKe efoKelee~
Mejod efJeceue MeefMe ceb[ue mece, leJe Deeme ev nw Gefole ngDee~~34~~
veevee ekeej keer #egeflheheemeeefo JesoveeDeeW kes efJeveeMe nes peeves mes Deenej ve kejles
ngS Yeer le=efhleceeved nw~ Deehekes veKe Deewj kesMe veneR ye{les nQ Jes Gleves ner nj mecee
jnles nQ~ efpeleves kesJeue%eeve keer Glheefe kes mecee nesles nQ~ jpeesceue kee mheMe& Yeer
Deehekes veneR nw, Deehekes he ceW efJekeefmele keceue Deewj evove kes meMe efoJeiebOe
kee Goe nw~ Deehekee en he mete&, evcee, Jee Deeefo Ske meew Dee" eMemleefevneW mes Deuebke=le nw leLee npeejeW meteeX kes meceeve Yeemegj neskej Yeer ves$eeW kees
Delevle efee nw~ Deehekes he kees osKekej cees#e kes heefjhebLeer Me$eg Ssmes eyeue jeie,
ceesn Deeefo oes<eeW mes keuebefkele ceveJeeuee peve-mecegoee DeefleMee Meg nes peelee nw,
pees peiele ceW osKeves JeeueeW kees eejeW efoMeeDeeW ceW meoe mevcegKe ner Mejlkeeueerve
GoeeheVeGefole ngS efvece&ue evcee kes meceeve efoKelee nw, osJesveW kes vecemkeej
(17)
leosleocejsej
eeueceewefueceeueeceefCemhegjeflkejCeegcyeveere - ejCeejefJevoeced ~
hegveeleg YeieJeefppevesv! leJe hecevOeerke=leb
peieled
mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew~~35~~
Deeueesevee ee Debeefuekee-Feefce Yevles! esFeYeefekeeGmmeiiees
keDees lemmeeueesesGb, DenueeseefleefjeueeseGueeseefcce efkeefcee-efkeefceeefCe
peeefCe efpeCeesFeeefCe leeefCe meJJeeefCe eflemeg efJe ueesSmeg YeJeCeJeeefmeeJeeCeefJeblejpeesFefmeekehheJeeefmeeefe eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesCe ievOesCe,
(18)
efoJJesCe heghhesCe, efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe JeemesCe,

efoJJesCe CneCesCe, efCeekeeueb Debebefle, hegppebefle, Jebobefle, Cecebmebefle DenceefJe
Fn meblees lelLe, mebleeFb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce,
ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieFieceCeb, meceeefncejCeb,
efpeCeiegCe-mecheefe nesG cepPeb~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:~~1~~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~

efoJe iebOe megce Oethe etCe& mes, efoJe vnJeve kejles efveleeefle~~
DeeX hetpeW Jebove kejles, vecemkeej Jes kejW melele~
ceQ Yeer GvnW eneR hej Deet, hetpetB JeoBt vecetB melele~~2~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~

egefcyele ejCe mejesn YeieJeved ! leJe MegYehe ceveesnj nw~~
Deve osJe ieg leerLe& Gheemeke, mekeue YegJeve en DevOe meceeve~
Gve meyekees leJe he heefJe$e, kejs De ves$e kejs Deceueeve~~35~~
Debeefuekee (yew"kej)
YeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~

Gvekeer Deeueeseve kejves kees, Fgke ntB Oej ceve mevlees<e~~
DeOees ceOe De TOJe&ueeske ceW, Deke=ef$ece ke=ef$ece efpeveewle~
efpeleves Yeer nQ ef$eYegJeve kes, eGefJeOe megj kejW Yeefe mes mesJe~~1~~
kes mecee cegkegeW keer hebefeeeW ceW peefle ceefCeeeW keer mHegjeeceeve efkejCeeW mes
Deehekes oesveeW ejCe-keceue Deeefuebefiele nQ Ssmee Jen Deehekee he, pewvecele mes
efYeVe Deve efceLee leerLeeX mes Yeer ieghe jeie-s<e, ceesneefo oes<eeW kes eeogYee&Je mes
DevOes ngS meejs peiele kees heefJe$e kejs ~~31-35~~
Debeefuekee kee DeLe&
ns YeieJeved! ewleYeefe Deewj leled mebyebOeer keeeeslmeie& efkeee, Gmekeer Deeueesevee

kejves keer Fe kejlee ntB~ DeOeesueeske, eflee&iueeske Deewj TOJe&ueeske ceW pees ke=ef$ece
Deewj Deke=ef$ece efpeleveer eefleceeSB nQ Gve meyekees leerve ueeske ceW YeJeveJeemeer, Jevlej,
peesefle<ke Deewj keuheJeemeer es eej ekeej kes osJe Deheves-Deheves heefjJeej meefnle
efoJe iebOe mes, efoJe heg<heeW mes, efoJe Oethe mes, efoJe etCe& mes, efoJe megiebeOf e mes Deewj
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:~~1~~
efoJe DeefYe<eske mes meoe Dee&les nQ, hetpeles nQ, Jevoles nQ, vecemkeej kejles nQ, ceQ Yeer eneR
hej yew"e ngDee JeneB efmLele eefleceeDeeW kees meoe Dee&lee nt,B hetpelee nt,B Jevolee nt,B
vecemkeej kejlee nt~B cesjs og:KeeW kee #ee nes, keceeX kee #ee nes, yeeseOf e-jlve$ee kee
ueeYe nes, megieefle ceW ieceve nes, meceeefOecejCe nes SJeb efpeveiegCemebheefe eehle nes ~
Fme ekeej eer ieewlece ieCeOej JeeCeer ceW eLece DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
1.
2.
3.
4.
eR eerceneJeerjleerLekejee vece:~
eR Den eerieewlecemJeeefceves vece:~
eR eerefpevecegKeesodYetlemeeeoveeiee|YeleeoMeebieegle%eevesYees vece:~
eR Den efoJeOJeefvemJeeefceves eerceneJeerjleerLekejee vece:~
(19)
(2)ke=eflekece& efJeefOe
(meeceeefekemleJehetJe&kekeeeeslmeie&elegefJeMeeflemleJeheeleke=eflekecexlegeles1~
meeceeefeke mleJehetJe&ke keeeeslmeie& kejkes elegefJeMeeflemleJehee&vle pees efJeefOe

nw Gmes ke=eflekece& kenles nQ~
oesCeob leg peOeepeeob JeejmeeJeecesJe e~
eogefmmejb eflemegefb e efkeefoecceb heGbpeos2~~603~~
eLeepeele cegeOeejer meeOeg ceveJeevekeee keer Megef kejkes oes eCeece,
yeejn DeeJele& Deewj eej efMejesveeflehetJe&ke ke=eflekece& kee eeesie kejW~ )
efme Jebovee kes efueS ke=eflekece& eeesieefJeefOe

DeLe efmeJeboveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe
YeeJehetpee-JeboveemleJemecesleb efmeYeefekeeeeslmeie kejescenced ~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s
neskej cegkegefuele neLe pees[ kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes cegeeMegef e cege mes
neLe pees[ kej meeceeefeke oC[ke he{~W )
ke=eflekece& efJeefOe
DeLe efmeJeboveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJe
hetpeeJeboveemleJemecesleb efmeYeefekeeeeslmeie kejescenced ~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej
cegkegefuele neLe pees[kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej
meeceeefeke oC[ke he{W~)
1. cetueeeej ieeLeee 602 keer erkee~ 2. cetueeeej iee. 603~
(20)
meeceeefeke oC[ke
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe meent C eb ~ ~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue
heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng
ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
meeceeefeke oC[ke (heeevegJeeo)
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees
Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee,
kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
meeceeefeke ob[ke kee DeLe&

eej Ieeefleee keceeX mes jefnle , Devevleelege meefnle, Dee" eeeflenee& ege ,
meceJemejCeeefo efJeYeteflemeceefvJele, hejce Deewoeefjke Mejerj kes Oeejke, efnleesheosMeer,
meJe&%e, Jeerlejeie DejnbleeW kees , Dee" keceeX mes jefnle , Dee" iegCeeW meefnle efmeeW kees,
hebeeeej kee mJeeb heeueve kejves Jeeues, DeewjeW kees heeueve kejeves Jeeues eerme iegCe
meceefvJele DeeeeeeX kees, yeejn Debie Deewj eewon hetJe& kee DeOeeve Deewj DeOeeheve
kejves-kejeves Jeeues, mJeeb Meg eleeW mes ege GheeOeeeeW kees, Ded"eF&me cetueiegCeeW
mes ege, cees#e heLe kee meeOeve kejves Jeeues ueeskeJeleea mechetCe& meeOegDeeW kees
vecemkeej kejlee nBt ~
(21)
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme

mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees
mejCeb heJJeppeeefce~
DeeFppeoerJeoesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg peeJe DejnbleeCeb
YeeJebleeCeb DeeefoejeCeb eflelLeejeCeb efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb,
ef m eeCeb , yeg eCeb b , heef j ef C eJJeg o eCeb , Devlee[eCeb , heeje[eCeb ,
OecceeFefjeeCeb, OecceosefmeeeCeb, OecceCeeeieeCeb, OecceJejeeGjbie
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb
heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
{eF& erhe De oes meceg iele, hevn kece&YetefceeeW ceW~
pees Den&le YeieJeble Deeefokej, leerLekej efpeve efpeleves nQ~~1~~
leLee efpeveesece kesJeue%eeveer, efme Meg heefj efveJe=&leosJe~
hetpe Debleke=le YeJeheejbiele, Oecee&eee& Oece& osMeke~~2~~
Oece& kes veeeke Oece&es, elegjbie eeJeleea eerceeved ~
eer osJeeefOeosJe De oMe&ve, %eeve eefjle iegCe es ceneve~~3~~
Denle, efme, meeOeg Deewj kesJeueer eCeerle Oece& es eej cebieuehe nQ-heehe
keceeX kees veeMe kejves Jeeues Deewj megKe kees osves Jeeues nQ~ Denle, efme, meeOeg Deewj
kesJeueer eCeerle Oece& es eejeW ueeske ceW Gece nQ DeLee&led Gece iegCeeW mes ege nQ Deewj
YeJeeW kees Gece heo keer eeefhle kes keejCe nQ~ Denle, efme, meeOeg Deewj kesJeueer
eCeerle Oece& Fve eejeW keer MejCe kees eehle neslee ntB DeLee&led es ogpe&e kece&he
Me$egDeeW mes peeeceeveGlheVe og:Kehe meceg mes YeJe peerJeeW kees leejves Jeeues nQ
FmeefueS Fve eejeW keer MejCe enCe kejlee nBt ~
De{eF& erhe, oes meceg Deewj hevn kece&YetefceeeW ceW efpeleves YeieJeeved , DeeefoleerLe&
kes eJele&ke, leerLekej, efpeve, efpeveesece kesJeue%eeveer Denle nQ Gve meyekeer ke=eflekece&
hetJe&ke Jebovee kejlee nBt~ mechetCe& DeLeeX kees peeveles nQ FmeefueS yegOe, megKe mJehe nQ
FmeefueS heefjefveJe=&leDeMes<e kece& peefvele mebmeej kee Devle kejves Jeeues DeLeJee
(22)
ekekeJeerCeb, osJeeefnosJeeCeb, CeeCeeCeb, obmeCeeCeb, eefjeeCeb meoe kejsefce

efkeefjecceb~
kejsefce Yebles! meeceeFeb meJJemeeJeppepeesieb heekeKeeefce peeJeppeerJeb
efleefJensCe ceCemee Jeemee keeSCe Ce kejsefce Ce keejsefce keerjbleb efhe Ce
meceCegceCeeefce~ lemme Yebles! DeFeejb heekeKeeefce efCeboeefce iejneefce
DehheeCeb, peeJe DejnbleeCeb, YeeJebleeCeb, heppegJeemeb kejsefce leeJe keeueb
heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
keB Jebovee ceQ ke=eflekece&, efJeefOe mes {eF& erhe kes osJe~
efme ewle iegYeefe he"ve kej, vecetB meoe yengYeefe mecesle~~4~~
YeieJeved! meeceeefeke kejlee nt,B meye meeJee eesie lepe kej~
eeJeppeerJeve Jeeve keee ceve, ef$ekejCe mes ve keB ogKekej~~5~~
veneR kejeTB veefnb Devegceeso,Bt ns YeieJeved ! DeefleeejeW kees~
leeie keB efvebotB ient, Deheves kees cece Deelcee Megefe nes~~6~~
peye leke YeieJeled Den&Js e keer, keB Gheemevee ns efpeveosJe~
leye leke heehekece& ogeeefjle, kee ceQ leeie keB mJeecesJe~~7~~
Ske-Ske leerLekej kes keeue ceW ogOe&j Ghemeie& kees eehle kej Ske Devleceg&ntle& ceW
IeeefleeeB keceeX kees veeMe kej, kesJeue%eeve GlheVe kej Deewj mechetCe& keceeX kee #ee
kej efmeheo eehle kejves Jeeues oMe-oMe Devleke=le, mebmeej meceg kees heej kejves
Jeeues FmeefueS heejbiele Ssmes efpeleves efme nQ Gve meye keer ke=eflekece& hetJe&ke Jevovee
kejlee ntB leLee Oece& kee DeeejCe kejves Jeeues DeeeeeeX keer, Oece& kes GheosMeke
GheeOeeeeW keer Deewj Oece& kes veeeke meye meeOegDeeW keer ke=eflekece& hetJe&ke Jevovee
kejlee ntB SJeb Oece&he elegjib e mesvee kes DeefOeheefle elegeCf e&keee osJeeW eje Jevoveere
osJeeefOeosJe Ssmes Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW keer leLee %eeve, oMe&ve
Deewj eeefj$e Fve leerve cegKe iegCeeW keer ke=eflekece& hetJe&ke Jevovee kejlee ntB~
ns YeieJeved ! meeceeefeke (osJeJevovee) kejlee ntB~ mechetCe& meeJee eesiemeye heehe keceeX kee leeie kejlee ntB~ peye leke peerTB leye leke leerve ekeej-ceve
(23)
(24)
(9 yeej ceneceb$e pehe)

(cegkegefuele neLe pees[s ngS ner leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[s-Ke[s
efpevecege mes meee&Fme GdJeeme ceW veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejW~ hegve
hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej leerve
DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes LeesmmeeefcemleJe he{W~)
-Leesmmeeefce mleJeLeesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJejuees eceef n S ef J eng ejeceues cenhheCCes ~ ~1~~
uees emmeg p pees eejs Oecceb ef l elLeb k ejs ef p eCes Jeb o s ~

Dejnb l es ef k eef emmes eGJeer m eb es J e kes Jeef u eCees ~ ~2~~
Gmenceefpeeb e Jebos mebYeJeceefYeCeboCeb e megceFb e~
heGcehhenb meg h eemeb ef p eCeb e eb o hhenb Jeb o s ~ ~3~~
megefJeefnb e heghheebleb meereue meseb e Jeemeghegppeb e~
ef J eceueceCeb l eb YeeJeb Oecceb meb e f l eb e Jevoeef c e~~4~~
kegbLegb e efpeCeJeefjbob Dejb e ceefuueb e megJJeeb e Ceefceb~
Jeb o eef c e ef j Ces e f c eb len heemeb JeceeCeb e ~~5~~
(9 yeej ceneceb$e pehe)

(cegkegefuele neLe pees[ s ngS ner leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[-s Ke[s efpevecege mes
meee&Fme GdJeeme ceW veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejW~ hegve hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s
neskej cegeeMegef e cege mes neLe pees[ kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes LeesmmeeefcemleJe he{~W )
ueeskeeseesleke Oece& leerLekej, eer efpeve kee ceQ veceve keB~

efpeve eGJeerme Denle leLee, kesJeefue ieCe kee iegCeieeve keB~~2~~
(heeevegJeeo)
mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeve eYeg kee~
cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~1~~
mes, Jeeve mes Deewj keee mes meeJee eesie ve keBiee, ve kejeTBiee Deewj ve kejles ngS
kees Dee ceevetBiee ~ Denle Deeefoke kes ke=eflekece& mebyebOeer DeleereejeW kee leeie
kejlee nBt ~ Deelcemee#eerhetJe&ke efvevoe kejlee nBt leLee ieg Deeefo keer mee#eerhetJe&ke
iene& kejlee ntB ~ Flevee ner veneR efkebleg peye leke YeieJeved Denle osJeeW keer hee&gheemevee
keBiee leye leke efpevemes heehe-keceeX kee Gheepe&ve neslee nw Ssmes ogjeeejesb kee Yeer
leeie kejlee ntb ~
Leesmmeeefce mleJe kee DeLe&

pees osMe efpeve Ssmes ieCeOej Deeefo mes es nQ, Deveble mebmeej kees efpeveves peerle
efueee nw DeLeJee pees kesJeue%eeve ege Devevleefpeve nQ, ceveg<eeW ceW Glke=ueeske
ceW pees eeJeleea Deeefo kes eje hetpe nQ, efpeveves %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCehe
ceue kees ve kej efoee nw, pees hetpelee kees eehle ngS nQ DeLeJee ceneee%e nQ Ssmes
leerLekejeW kee mleJeve kejlee ntb@ ~~1~~
$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~

heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~3~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece& eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~4~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuue eYeg, cegefvemegele veefce kees OeeTB~
Deefj vesefce eYeg eer heejme, JeOe&ceeve heo efMej veeTB~~5~~
pees kesJeue%eeve eje ueeske kee ekeeMe kejves Jeeues nQ, Gece #ecee Deeefo
oMeue#eCe Oece&he leerLe& kes kelee& nQ, kece&he Me$egDeeW kees peerleves Jeeues nQ DeLeJee
kesJeue%eeve mes meceefvJele nQ Ssmes elegefJeMeefle DenleeW keer JevoveehetJe&ke efvepe-efvepe
veece meefnle keerle&veiegCeeW kee ieeve keBiee ~~2~~
$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheee& Deewj eveYe
efpeve keer Jevovee kejlee nBt ~~3~~
megefJeefOe efleere veece heg<heoble, Meerleue, eseebme, Jeemeghegpe, efJeceue, Deveble,
Oece& Deewj MeeefvleveeLe YeieJeeved keer Jevovee kejlee ntb ~~4~~
leLee kegbLeg, Dej, ceefuue, cegefvemegele, veefce, Deefjvesefce, heee& Deewj JeOe&ceeve
efpeveJejeW keer Jevovee kejlee ntB ~~5~~
(25)
SJeb ceS DeefYelLegDee efJengejeceuee henerCepejcejCee~

eGJeer m eb ef h e ef p eCeJeje ef l elLeeje ces hemeer eb l eg ~ ~6~~
efkeefee Jebefoe ceefnee Sos ueesieesecee efpeCee efmee~
Deejes i ieCeeCeueenb ef o b l eg meceeef n b e ces yees e f n b ~ ~7~~
eb o s e f n b ef C ecceueeje DeeFes e f n b Deef n ehene meee~
meeejef c eJe ieb Y eer j e ef m ee ef m eef b cece ef o meb l eg ~ ~8~~
(hegve leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Jebovee cege mes Ke[-s Ke[s ner efpeme
Yeefe keer eefle%ee keer Leer Gme Yeefe kees he{kej ieJeemeve mes yew"kej Gme Yeefe keer
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~6~~
keerefle&le Jebefole ceefnle ngS es, ueeskeesece efpeve efme ceneved ~
cegPekees oW Deejesie%eeve De, yeesefOe meceeefOe meoe iegCeKeeve~~7~~
ev efkejCe mes Yeer efvece&uelej, jefJe mes DeefOeke eYeeYeemJej~
meeiej mece iebYeerj efmeieCe, cegPekees efmeer oW megKekej~~8~~
(hegve leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Jebovee cege mes Ke[s-Ke[s ner efpeme
Yeefe keer eefle%ee keer Leer Gme Yeefe kees he{kej ieJeemeve mes yew"kej Gme Yeefe keer
Fme lejn cesjs eje mleJeve efkees iees, jpeesceue mes jefnle , peje Deewj cejCe mes nerve
leLee osMeefpeveeW ceW es eewyeerme leerLekej cegPe mlegelf ekeee& hej emeVe nesJeW ~~6~~
JeeveeW mes keerle&ve efkees iees, ceve mes Jebovee efkees iees Deewj keee mes hetpes iees Ssmes es
ueeskeesece ke=leke=le efpevesv cegPes heefjhetCe& %eeve, meceeefOe Deewj yeeseOf e eoeve kejW~~7~~
mechetCe& DeeJejCeeW kes ve nes peeves mes evcee mes Yeer DeefOeke efvece&ue, mechetCe&
ueeske kee Geesle kejves Jeeues kesJeue%eevehe eYee mes meceefvJele nesves mes mete& mes
Yeer DeefOeke eYeemeceeve leLee Deue#eceeCe iegCehe jlveeW mes heefjhetCe& nesves mes meeiej
kes meceeve iebYeerj Ssmes efme hejceelcee cegPe mleJeke kees meJe&kece&jefnleefJeecees#ehe
efmeef osJeW~~8~~
(26)
Debeefuekee he{W~ en Gheeg&e ke=eflekece& efJeefOe meYeer YeefeeeW kes he{ves ceW kejveer
eeefnS, Ssmee efJeOeeve nw~
keoeefeled Ke[s neskej ke=eflekece& veneR kejvee nes lees yew"kej ner meejer efJeefOe
kejW~ Devlej Flevee ner nw efke yew"kej ke=eflekece& kejves ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe
eesiecege mes kejvee neslee nw~)
ueIeg efmeYeefe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
Debeefuekee he{W~ en Gheeg&e ke=eflekece& efJeefOe meYeer YeefeeeW kes he{ves ceW kejveer
eeefnS, Ssmee efJeOeeve nw~
keoeefeled Ke[s neskej ke=eflekece& veneR kejvee nes lees yew"kej ner meejer efJeefOe kejW~
Devlej Flevee ner nw efke yew"kej ke=eflekece& kejves ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe eesiecege mes
kejvee neslee nw~)
-ueIeg efmeYeefe-(heeevegJeeo)
eerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~

efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieesKegj mece efoKeueeF& efoee~~1~~
ueIeg efmeYeefkele kee DeLe&
efpevekes Devevle %eeveeefo Devlejbie efJeYetefle Deewj meceJemejCe Deeefo yeefnjbie
efJeYetefle efJeeceeve nw, efpeveves Ghemeie& kejves Jeeues mebieceosJe Deeefo Me$egDeeW kee efmej
Deheves ejCeeW ceW Pegkeeee nw, Ssmes Debeflece leerLekej YeieJeeve JeOe&ceeve efpevesv kees
vecemkeej nes~ efpevekes %eeve ceW leerve ueeske iees<heo kes meceeve Peuekelee nw~~1~~
lehe mes efme, vee mes efme, mebece mes efme, eeefj$e mes efme, %eeve mes efme
Deewj oMe&ve mes efme ngS Ssmes meye efmeeW kees ceQ efMej Pegkeekej vecemkeej kejlee
ntB~~2~~
(27)
leJeefmes Ceeefmes mebpeceefmes eefjeefmes e~

CeeCeefcce obmeCeefcce e efmes efmejmee Cecebmeeefce~~2~~
Debeefuekee
Feefce Yebles! efmeYeefekeeDeesmeiiees keDees lemmeeueesesGb, mecceCeeCemecceob m eCe-mecceeeef j epeg eeCeb , Deef J enkecceef J ehhe-ceg k e k eeCeb ,
DeiegCemebheCCeeCeb, GueesecelLeeefcce heefeefeeCeb, leJeefmeeCeb,
CeeefmeeCeb, mebpeceefmeeCeb, eefjeefmeeCeb, DeleeroeCeeieoJeceeCe
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efmee~
%eeve efme oMe&ve mes efme, vecetB meye efmeeW kees efMejmee~~2~~
-Debeefuekee-
ns YeieJeved ! eer efmeYeefe kee, keeeeslmeie& efkeee Gmekee~

Deeueeseve kejvee eentB pees, meceied jlve$ee egee~~1~~
De"efJeOe kece& jefnle eYeg TOJe&-ueeske cemleke hej mebemf Lele pees~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efme pees~~2~~
Debeefuekee kee DeLe&
ns YeieJeeve! ceQves efmeYeefe mecyevOeer keeeeslmeie& efkeee Gmekeer Deeueesevee
kejves keer Fe kejlee ntB, pees mecei%eeve, meceioMe&ve Deewj mecekeeeefj$e mes ege
nQ, Dee" ekeej kes keceeX mes cege nQ, Dee" iegCeeW mes mecheVe nQ, TOJe& ueeske kes
cemleke hej eefleef<"le nQ, lehe mes efme nQ, vee mes efme nQ, mebece mes efme nQ,
eeefj$e mes efme nQ, Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceeve Fve leerveeW keeueeW mes efme nQ,
Ssmes meye efmeeW keer efvelekeeue Deee& kejlee ntB, hetpee kejlee ntB, Jevovee kejlee ntB,
vecemkeej kejlee ntB, cesjs og:KeeW kee #ee nes, keceeX kee #ee nes, yeesefOejlve$ee
(28)
keeueeeefmeeCeb, meJJeefmeeCeb, efCeekeeueb Debesefce hetpesefce Jeboeefce

Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb
efpeCeiegCemebheeer nesG cepPeb~1
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:~~2~~
Yetle YeefJe<eled
efvelekeeue ceQ
ogKeeW kee #ee
megieefleieceve nes
Jele&ceeve, keeue$ee efme meYeer efmee~

Deet hetpetB, JebotB vecetB Yeefe egee~~3~~
keceeX kee #ee, nes cece yeeseOf e ueeYe nesJes~
meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~4~~
Fefle eer ieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:~~2~~
kee ueeYe nes, megieefle ceW ieceve nes, meceeefOecejCe nes Deewj efpevesv kes iegCeeW keer
mecheefe eehle nes~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW efleere DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
Oece& Ske meJe&es meceg nw
eeiegCemeefueueheGjb mebpeceGegbieGefccemebIeeeb~
efCecceueleJeheeeeueb meefceefo cenece mebbCCe~~
peceefCeeceoerJeheGjb JejiegefeiebYeerj meerueceppeeob~
ef C eJJeeCejeCeef C eJenb Oeccemeceg b Ceceb m eeef c e~~
DeLe&-megvoj iegCeeW he peue keer eegjlee mes mebege, mebece he
GVele Tefce& mecetneW mes meefnle, efvece&ue lehehe heeleeueeW mes heefjhetCe&, meefceefleeeW
heer cenecelmeeW mes Jeehle, ece-efveece he eegj erheeW (peuepevleg efJeMes<eeW)
mes mebege, es iegehf leeeW SJeb iebYeerj Meeruehe ceee&oe mes meefnle Deewj efveJee&Cehe
jlvemecetn mes mecheVe Ssmes Oece&he meceg kees ceQ vecemkeej kejlee ntB~
-pecyeterheheCCeefe-Deeeee& heevebefo
1. owJeefmeke eefleeceCe mes G=le~
(29)
(3)megob ces DeeGmmeblees!

(eeJeke Oece&)
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefoceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCn-CeeCesCe meJJeueese-ojefmeCee meeJeeeCeb
meeefJeeeCeb KegeeCeb KegefeeCeb keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe
iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb mecceb
GJeosemf eeeefCe~ lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe he{ces DeCegJJeos Letuee[s heeCeeefoheeevegJeeo
ns Deeeg<cevleeW! henues ner eneB ceQves megvee Jeerj eYeg mes~

Gve ceneeceCe YeieJeeved cenefleceneJeerj cenekeeMehe efpevemes~~
meJe&%e%eeveegle meJe&ueeskeoMeea Gveves GheosMe efoee~
eeJeke Je eeefJekee #eguueke De #egeuf uekee FvneW kes efueS kene~~1~~
es heebe DeCegele leerve iegCeele, eG efMe#eeele yeejn efJeOe~
nQ meceked eeJeke Oece& FvneR, ceW pees es DeCegele heebe keefLele~~
henuee DeCegele mLetueleee, eeCeerJeOe mes efJejleer nesvee~
otpee DeCegele mLetueleee, DemeleJee mes efJejleer nesvee~~2~~
megob ces DeeGmmeblees ! (eeJeke Oece&) kee DeLe&
ns Deeeg<ceeveeW ! ceQves (ieewlece ves) cenekeMehe iees$eere, meJe&%e, meJe&oMeea
eceCe YeieJeeve ceneJeerj mes eeJeke, eeefJekee, #eguueke Deewj #egefuuekeeDeeW kes
efueS heebe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele en yeejn ekeej kee ie=nmLe
Oece& megvee nw~ GmeceW es heebe DeCegele nQhenues DeCegele ceW mLetue eeCeeefleheele
mes efJejceCeleeie nw, otmejs DeCegele ceW mLetue ce=<eeJeeo mes efJejceCeleeie nw,
leermejs DeCegele ceW mLetue Deoeeoeve mes efJejceCeleeie nw, eewLes DeCegele ceW
mJeoej mevlees<e nw leLee hejoej ieceve mes efJejceCeleeie nw Deewj heebeJeW DeCegele
ceW mLetue Feke=le heefjceeCe kejvee nw, es heebe DeCegele nQ~
(30)
Jeeoeoes JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, leefoS DeCegJJeos

Letuee[s Deoee-oeCeeoes JesjceCeb, eGlLes DeCegJJeos Letuee[s meoejmebleesmehejoeje-ieceCeJesjceCeb kemme e hegCeg meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos Letuee[s
Fekeo-heefjceeCeb eseof , FesoeefCe hebe DeCegJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefoefme
heekeKeeCeb, efJeefoS iegCeJJeos efJeefJeOe-DeCelLe-oC[eoes JesjceCeb, leefoS
iegCeJJeos YeesieesheYeesie-heefjmebKeeCeb esefo, FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb, efJeefoS
heesmenes-Jeemeeb, leefoS DeefleefLemebefJeYeeiees, eGlLes efmekeKeeJeos heefcemeuuesnCee-cejCeb, efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo~
leerpee DeCegele mLetueleee, efyeve oer Jemlet kees veefnb uesvee~
eew L ee DeCeg ele mLet u eleee hejoeje mes ef J ejleer nes v ee~~
efvepehelveer ceW mebleger ee meye eercee$e mes jefle lepevee~
hebece DeCegele mLetueleee Feke=le hejerceeCe Oejvee~~3~~
$ee iegCeele ceW henuee iegCeele, efoMe efJeefoMee kee eceeCe kejvee~
otpee iegCeele veevee DeveLe& oC[eW mes efvele efJejleer Oejvee~~
leerpee iegCeele YeesieesheYeesie, Jemlet keer mebKee kej uesvee~
es leerve iegCeele kens, hegve eejeW efMe#eeele kees megvevee~~4~~
GveceW es leerve iegCeele nQhenuee iegCeele efoMee Deewj efJeefoMee kee
eleeKeeveceee&oehe efveece nw, otmejs iegCeele ceW efJeefJeOe DeveLe&ob[eW mes
efJejceCeleeie nw Deewj leermejs iegCeele ceW Yeesie Deewj GheYeesie JemlegDeeW kee
heefjmebKeevemebKee nQ es leerve iegCeele nQ~
GveceW es eej efMe#eeele nQhenues ceW meeceeefeke, otmejs ceW ees<eOeesheJeeme,
leermejs ceW DeefleefLemebefJeYeeie Deewj eewLes efMe#eeele ceW Deefvlece meuuesKeveehetJe&ke
cejCe Deewj leermeje DeYeeJekeeMe kee nw~
Gheeg&e yeejn eleeW kes Oeejkeefpemeves peerJeDepeerJe leJe kees mecePe
efueee nw leLee efpemeves hegCeheehe, DeeeJemebJej, efvepe&je-yebOe Deewj cees#e Fve
(31)
mes DeefYeceo-peerJeepeerJe-GJeue-hegCCeheeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppejyebOeceeskeKe-ceefnkegmeues OecceeCeg-jeejees efheceeCeg-jeiejees (hescceeCegjeiejees)

Deef-ceppeeCegjeejees cegef os efieefnod"s efJeefnos heeefueos meseJf eos FCecesJe
efCeiiebLeheeJeeCes DeCegejs mesDes mesJeCeg-s
ef C emmeb e f k ee-ef C eke k eb ef K ee, ef C eef J Jeef o ef i eb er e Decet { ef o er e~
GJeiet n Ce ef ef o kejCeb , Jeuue-heneJeCee e les De~~1~~
henuee efMe#eeele meeceeefeke, otpee ees<eOe GheJeeme kene~
leerpee nw DeefleefLe mebefJeYeeie, eewLee meuuesKevecejCe kene~~
efMe#eeele eej kens hegvejefhe, DeYeeJekeeMe le=leereele nw~
peIeve eeJeke mes Gece leke, es yeejn ele lejlececee nQb~~5~~
FmeceW DeefYecele peerJe DepeerJe, GheueyOe hegCe De heehe kens~
DeeeJe mebJej efvepe&j Je yebOe, De cees#e kegMeue veJe leJe jnW~~
FveceW Oecee&vegjeie mes jle, esceevegjeie ceW jeieer nes~
DemLeerceppee kes meMe Oece& kes, Devegjeie ceW jeieer nes~~6~~
ceceleehetJe&ke ie=nerle Jemleg ceW, ie=nerle Jemleg De ke=leJemlet ceW~
Deheves heeueve efkees heoeLe& ceW, Deheves mesefJele megheoejLe ceW~~
efveeLeeW kes Yeer eJeeve ceW, Gece De efnlekej heoeLe& ceW~
mesJeve keer eJe=eer he efeee ceW oes<e ngS mees efceLee neW~~7~~
leJeeW kees GheueyOe kej efueee nw Ssmes veJe heoeLeeX kes efJe<ee ceW DeefYekegMeue
efvehegCe Jeefe ceW Oecee&vegjeie mes Devegje neskej Yeer ue#ceer kes Devegjeie ceW Devegje
nw~ (ie=nmLe nesves mes heefjen kee leeieer veneR nw) SJeb DeefmLeceppee kes meceeve Oece&
kes Devegjeie mes Devegje nw~ (efpeme ekeej meele OeelegDeeW ceW DeefmLener ceppee
veeceke Oeeleg mes efvejvlej mebueive jnleer nw, Gmeer lejn menOee|ceeeW kes meeLe eerefle kee
nesvee, Ssmeer meIeve eerefle kees DeefmLeceppee eerefle kenles nQ~) Ssmee ie=nmLe cete|leeLe&
ceceleehetJe&ke enCe efkees iees heoeLe& ceW, ie=nerleeLe&meeceevehe mes enCe efkees
iees heoeLe& ceW, efJeefnleeLe&Deheves eje efkees iees heoeLe& ceW, heeefueleeLe&
(32)
meJJes o eef C e heb eeCeg J Jeoeef C e ef l eef C Ce ieg C eJJeoeef C e eeeef j

efmekeKeeJeoeefCe JeejmeefJenb efienlLeOecce-ceCegheeue-Feeob m eCe Jee meeceeFe, hees m en meef ee jeFYees e~
yeb Y eejb Y e heef j iien, DeCeg c eCe-ceg e f os m eef J ejoes e~~1~~
ceng - ceb m e-ceppe-pet D ee, Jes m eeef o -ef J eJeppeCeemeer u ees ~
hebeeCegJJee-pegees, meesefnb efmekeKeeJeSefnb mebhegCCees~~2~~
pees SoeFb JeoeFb OejsF meeJeee meeefJeeeDees Jee Kege KegefeeDees Jee
Deon*-YeJeCe-Jeeefmee-JeeCeefJeblej-peesFefmee-meesncceermeeCe-osJeerDees
Jeefokeke-efceeGJeefjce-DeCCeoj-cenefeemeg osJesmeg GJJeppebelf e~
efveMebefkele efvekeebef#ele De efveefJe&efeefkelmee Decet{er nQ~
Gheietnve efmLeleerkejCe Jeelmeue eYeeJevee De" Debie kens~~
es meYeer heebe DeCegele $eeiegCeele eG efMe#eeele ceeves nQ~
yeejnefJeOe ie=nmLeOeceeX kee Devegheeueve eeJeke kejles nQ~~8~~
oMe&veele meeceeefeke ees<eOe meefeeleeie efveefMeYegefe lepeer~
yeeee& Je DeejbYe heefjen Devegceefle Gef leeie es osMeeleer~~
ceOeg ceebme cee pegDee JesMeeefoke JemeveefJeJepe&veMeerue ie=ner~
hebeeCegeleegle efMe#eeele Deeefoke meeleeW mes pees hetCe& Jener~~9~~
Deheves eje heeueve efkees iees heoeLe& ceW, mesefJeleeLe&Deheves eje mesefJele
Gheeesie ceW Deeves Jeeues heoeLe& ceW, efveeLe eJeevecegefveeeW kes eJeeve ceW,
DevegejmeJe&es<", esees keueeCekeejer heoeLe& ceW, mesefJeleeLe& mesJeve
eJe=efehe efeee ceW (eceeo mes pees ngDee nes Jen efceLee nesJes) Ssmee DeefYeeee nw~
efve:Mebefkele, efve:keebef#ele, efveefJe&efeefkelmee, Decet{ef<, Gheietnve, efmLeeflekejCe,
Jeelmeue Deewj eYeeJevee es mecekelJe kes Dee" Debie nQ~
1. he=LJeer 2. peue 3. Deefive 4. Jeeeg 5. Jevemheefle 6. oesFbefe 7. leerveFbefe 8. eejFbefe
9. efveieeso 10. Demeb%eerhebesefve 11. kegYeesieYetefce 12. cues#epe 13. hebeWefeefleee 14. veejkeer
15. vehegbmeke 16. eer 17. megYeesie Yetefce 18. Deewj ceveg<e, Fve De"ejn mLeeveeW ceW DeCegeleer veneR peeles nQ
SJeb YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer osJeeW ceW Deewj meewOece&-F&Meeve mJeie& keer osefJeeeW ceW Yeer DeCegeleer veneR pevceles
nQ~
(33)
leb pene-mees n cceer - meeCe-meCeke k eg ceej-ceeef n b o -yeb Y eyeb Y eg ejueebleJekeeefhe-megkeke-cenemegkeke-meleej-menmmeej-DeeCele-heeCeleDeejCe-Deegle-kehhesmeg GJeJeppebefle~

De[eb y ej-melLeOeje, ke[eb i eo-yeveG[-keemees n e~
Yeemegj - Jej - yeesefnOeje, osJee e cenefee neWefle~~1~~
pees eeJeke Deewj eeefJekee ee #eguueke Je #egeuf uekee Fve ele kees~
OeejCe kej De"jnmLeeve Je YeeJeve Jeblej ceW veefnb peeles Jees~
peesefleef<eeeW ceW meewOece& F&Meeve osefJeeeW ceW veefnb peeles nQ~
Gheefjce Jewceeefveke osJeeW ceW Jes cene$e+efOej nesles nQ~~10~~
Jen en meewOecezMeeve mevelkegceej ceensv yee efoJe ceW~
yeeesej ueebleJe keeefhe Mege De ceneMege efoJe ceW~~
hegefve Meleej meneej Deevele eeCele DeejCe Deegle efoJe ceW~
Fve meesuen mJeieeX ces ner es meef meesueke Ghepele nQ~~11~~
Jes keke Je yeepetyevo cegkeg mes egle Dee[byej Mee OejW~
YeemegjJej yeesefOe OejW yeng $e+er meefnle cenef&ke osJe yeveW~~
Glke=heves mes oes $ee YeJe Je peIeve mes meele Dee" YeJe ueW~
efhej ceeveJe mes osJeheo ues megosJeheo mes megceveg<e YeJe ueW~~12~~
es heebe DeCegele, leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele meye efceuekej yeejn
ekeej kes ie=nmLe Oece& kee Devegheeueve kej oMe&ve, ele, meeceeefeke, ees<eOe, meefee
efJejceCe, jeef$eYee efJejceCe, yeeee&, DeejbYe efveJe=efe, heefjen efJejefle, Devegceefleleeie
Deewj Gef<leeie es osMeele kes ieejn mLeeve nw~
ceOeg, ceebme, cee, pegDee, JesMee Deeefo Jemeve Fvekee leeieer heebe DeCegeleeW
mes Deewj meele MeerueeW mes heefjhetCe& eeJeke neslee nw~
pees eeJeke, eeefJekee, #eguueke Deewj #egeuf uekee Fve eleeW kees OeejCe kejles nQ Jes
De"ejn mLeeveeW ceW, YeJeveJeemeer, JeeCe Jevlej, peeself e<eer Deewj meewOece&F&Meeve mJeie&
keer oseJf eeeW kee Jeefleece kej Gheefjce Develej cenefk& e osJeeW ceW GlheVe nesles nQ~
(34)
GkekemmesCe oesefleefCCe-YeJe-ienCeeefCe penCCesCe meeYeJe-ienCeeefCe

leoes megceCeg-megeeoes megosJeeb megosJeeeoes megceeCegmeeb leoes meeFnlLee1 hee
efCeiiebLee nesTCe efmepPebefle yegpPebefle cegbebefle heefjefCeJJeeCeebefle meJJeogkeKeeCecebleb kejWefle~2
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb le=leereesOeee:~~3~~
efhej meodie=nmLe efveieLe cegveer nes efme-yeg nes peeles nQ~
cegeer heeles ke=leke=le yeves meye ogKeeW kee #ee kejles nQ~~
peye leke cegefveele veneR OeB, cegefveeeW kees Jevove kejlee ntB~
meJe& og:KeeW kee Deble keb, efMeJeheo keer Jee_e kejlee ntB~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb le=leereesOeee:~~3~~
ener yeleeles nQmeewOece&F&Meeve keuhe, mevelkegceejcensv, yeeyeeesej,

ueevleJekeeefhe<" keuhe, MegeceneMege keuhe, meleejmeneej, Deevele, eeCele,
DeejCe Deewj Deegle keuhe ceW GhepelesGlheVe nesles nQ~
Ssmes owoerheceeve %eeve kes Oeejke cenef&ke osJe nesles nQ~ pees Glke<e&heves mes oes,
leerve YeJe enCe kejles nQ~ peIeve mes meeleDee" YeJe enCe kejles nQ~ heMeeled Jes
megceveg<elJe mes megosJelJe Deewj megosJelJe mes megceveg<elJe kees Gmemes meeFnlLe
meeefOeleeLe& DeLeJee meodie=nmLe neskej heMeeled efvee&vLe cegefve neskej efme nesles nQ,
yeg nesles nQ, cege nesles nQ Deewj heefjefveJee&Ce kees eehle nesles nQ, meye og:KeeW kee Devle
kejles nQ~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW le=leere DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
1. meeefOeleeLee&: Fefle Jee hee": eeeeeb~ 2. eefleeefleeceCe-heeef#eke eefleeceCe mes G=le~
(35)
(4)SkeeoMe eeflecee
Feefce Yebes! osJeefmeeb DeeueesesGb~ lelLeobmeCe-Jee-meeceeFe-heesmen-meefee-jeeYees e~
yeb Y eejb Y e-heef j iien-DeCeg c eCe-ceg e f os m eef J ejos e~~
hebegbyejmeefneeFb mee efJe JemeCeeFb pees efJeJeppesF~
mecceeef J emeg ceF& mees ob m eCemeeJeDees Yeef C eees ~ ~1~~
heeevegJeeo
oesne
ns YeieJeved! efove Yej nges, oes<e efJeMeesOeve nsle~
kejlee Deeueeseve efJeOeer, ee Yeefe mecesle~~1~~
oMe&ve ele meeceeefeke ees<eOe, meefeeleeie efveefMeYegefe lepeer~
yeeee& Je DeejcYe heefjen, Devegceefle Gefleeefie es osMeeleer~~
pees hebe Gogbyegj heue lepelee, De mehle Jemeve kees lepelee nw~
mecekelJe Megceefle Jen eeJeke, oMe&veeefleceeegle neslee nw~~1~~
SkeeoMe eeflecee kes veece SJeb ue#eCe
ieejn eefleceeDeeW kes veece-(1) oMe&ve (2) ele (3) meeceeefeke
(4) ees<eOeesheJeeme (5) meefeeleeie (6) jeef$eYegefe leeie DeLee&led efoJee cewLegve
leeie (7) yeeee& (8) DeejbYe leeie (9) heefjen leeie (10) Devegceefle leeie
(11) Gef leeie~
(1) oMe&ve eeflecee-pees mebmeej, Mejerj, YeesieeW mes efJeje, Meg meceioMe&ve
kee Oeejer, hebehejceser kes ejCe keceueeW keer MejCe enCe kejves Jeeuee Deewj mees
ceeie& hej eueves Jeeuee nw, Jen oMe&ve eefleceeOeejer kenueelee nw~ Jen eeJeke hebeGogcyej Deewj mehleJemeveeW kee leLee jeef$e ceW eejeW ekeej kes Deenej kee leeieer
neslee nw~
(36)
hebe e DeCegJJeeeFb iegCeJJeeeFb nJebefle len efleefCCe~

efmekeKeeJeeeFb eeeefj peeCe efJeefoeefcce "eCeefcce~~2~~
eqpeCeJeeCeOecceesFehejcesef efpeCeeueeeCeb efCeeb efhe~
peb Jeb o Ceb ef l eeeueb keer j F meeceeFeb leb Keg ~ ~3~~
GececepPepenCCeb efleefJenb heesmenefJeneCecegefd"b~
meiemeeer S ceemeef c ce eGmeg heJJes m eg keeeJJeb ~ ~4~~
DeCegele megheeBe iegCeele $ee De, efMe#eeele eej kens peeles~
Fve yeejnele kees eleeeflecee-Oeejer eeJeke OeejCe kejles~~2~~
efpeveJeeve Oece& eeflecee efpeveie=n hejces<"er heeBe Fvekees efvele ner~
pees $ee keeefueke Jebove kejles Gvekes meeceeefeke eeflecee ner~~3~~
Gece ceOece peIeve $eeefJeOe Yeeef<ele ees<eOe efvepeMeefkele mes~
eefle ceefnves eejeW heJeeX ceW kejles Jes ees<eOe ele Oejles~~4~~
(2) ele eeflecee-pees Meuejefnle neskej efvejefleeej heeBe DeCegele, leerve
iegCeele Deewj eej efMe#eeeleeW kee heeueve kejlee nw, Jen ele eefleceeOeejer kenueelee
nw~ Fme eeflecee ceW meeceeefeke ele ceW oes mecee meeceeefeke Deewj efJeefOeJeled osJehetpeve kejvee DeeJeMeke nw~
(3) meeceeefeke eeflecee-efpeveJeeCeer, efpeveOece&, efpeveefyecye, hebehejces<"er
Deewj ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeueeeW keer eefleefove eele:, ceOeevn Deewj meeebkeeue
Fve leerveeW keeueeW ceW kece mes kece oes Ie[er leke efJeefOehetJe&ke Jevovee kejvee meeceeefeke
eeflecee kenueeleer nw~
(4) ees<eOeesheJeeme eeflecee-eleske cenerves keer oesveeW Deceer Deewj
oesveeW elego&Meer, Ssmes eejeW heJeeX ceW Deheveer Meefe kees ve efheekej Oece&Oeeve ceW ueerve
nesles ngS ees<eOe kees DeLeJee GheJeeme kees DeJeMe kejvee ees<eOe eeflecee kee ue#eCe
nw~ ees<eOe kee DeLe& Ske yeej Yeespeve kejvee neslee nw~
(37)
(38)
peb Jeefppepeefo nefjob leeheeheJeeuekeboHeueyeereb~

Dehheemegieb e meefueueb meefeeefCeJJeefeceb "eCeb~~5~~
ceCeJeeCekeeekeokeeefjoeCegceesoseEn cesngCeb CeJeOee~
efoJemeefcce pees efJeJeppeefo iegCeefcce mees meeJeDees d"es~~6~~
hegJJegeCeJeefJeneCeb efCe (efJe) cesngCeb meJJeoe efJeJeppeblees~
Fef l Lekeneef o ef C eef J eeer meeceieg C eyeb Y eeejer mees ~ ~7~~
peb eEke efhe efienejbYeb yeng LeesJeb Jee meee efJeJeppesefo~

Deejb Y eef C eef J eeceoer mees DecemeeJeDees Yeef C eDees ~ ~8~~
cees et C e JelLeef c eeb heef j iienb pees ef J eJeppeos mes m eb ~
lelLe efJe cegb Ce kejefo efJeeeCe mees meeJeDees CeJecees~~9~~
heg es Jeeheg es Jee ef C eeies e E n hejs e E n meef i ienkeppes ~
DeCegceCeCeb pees Ce kegCeefo efJeeeCe mees meeJeDees omecees~~10~~
pees nefjle eue hees keeWheue heue kebo yeerpe kees nQ lepeles~
eemegke kej nefjle Je peue uesles Jes meefee leeie eeflecee Oejles~~5~~
ceve Jeeve keee ke=le keeefjle Devegceefle veJeefJeOe mes pees cewLegve kees~
efove ceW lepeles Jes YeJe efoJeecewLegve efJejleer eefleceeOej neW~~6~~
Fve veJeefJeOe Yeer cewLegve kees pees, lepekej yeeee& hetCe& Oejles~
m$eer efJekeLeeefo jefnle neskej, Jes mehlece eefleceeOeejer yeveles~~7~~
pees Deuhe yengle ee keg Yeer ie=n, DeejcYe meoe nQ lepe osles~
DeejbYe leeie De<ceeefleceeOeejer Jes ner eeJeke nesles~~8~~
pees Jem$ecee$e heefjen jKekej DeJeMes<e heefjen lepeles nQ~
pees nw GmeceW veeEn cecele kejW, Jes veJeceer eeflecee Oejles nQ~~9~~
pees mJehej peveeW eje hets ee veeEn hets ie=n keeeeX ceW~
Devegceefle veeEn osles Jes Devegceefleleeieer eefleceeOeejer egle ceW~~10~~
Glke= ees<eOe eeflecee ceW mehleceer Deewj veJeceer kees Ske yeej Meg Yeespeve Deewj
Deceer kees GheJeeme neslee nw~ peIeve ceW Deceer kees Ske yeej Yeespeve neslee nw~
ceOece ceW keF& Yeso nes peeles nQ~
(5) meefeeleeie eeflecee-kees heue-hetue, yeerpe, hees Deeefo veneR
Keevee, FvnW efVe-efYeVe kejkes, ueJeCe Deeefo efceueekej ee iejce Deeefo kejkes eemegke
yeveekej Keevee, heeveer Yeer eemegke kejkes heervee meefeeleeie eeflecee kenueeleer nw~
(6) jeef$eYegefe leeie eeflecee-ceve, Jeeve, keee Deewj ke=le, keeefjle,
Devegceesovee, Fve veew ekeejeW mes pees eeJeke efove ceW cewLegve kee leeie kejles nQ Jes
efoJeeYege leeieer eefleceeOeejer nQ~ DeLeJee jlvekejC[ eeJekeeeej mes
jeef$eYegefe leeie eeflecee-pees oeeueg eeJeke jeef$e ceW DeVe, Keee,
uese, hese Fve eejeW DeenejeW kee leeie1 kej oslee nw, Jen jeef$eYegefe leeieer "er
eefleceeOeejer eeJeke neslee nw~
1. eeefhe henueer eeflecee ceW ner jeef$e ceW eejeW ekeej kes Deenej kee leeie nes peelee nw, efhej Yeer heg$eheew$eeefo
keggcyeerpeve DeLeJee Deve ueesieeW kes efveefcee mes keeefjle Deewj Devegceesovee mebyebOeer pees oes<e ueielee Lee, Gvekee
eneB leeie nes peelee nw~
(7) yeeee& eeflecee-pees hetJeexe veew ekeej kes cewLegve kees meJe&Lee
leeie kejlee ngDee m$eer keLee Deeefo mes Yeer efveJe=le nes peelee nw Jen meeleJeW eefleceehe
iegCe kee Oeejer yeeeejer eeJeke nw~
(8) DeejbYe leeie eeflecee-efnbmee kes keejCe veewkejer, Kesleer, Jeeheej
Deeefo ie=nkeee&mebyebOeer meye lejn keer efeeeDeeW kee leeie kejves Jeeuee eeJeke
DeejbYeleeieer eefleceeOeejer kenueelee nw~ Fme eeflecee ceW oeve, hetpeve Deeefo Oece&
keee& mebbyebOeer DeejbYe keee& kej mekeles nQ~ Iej ceW jnkej Yeer Oece& meeOeve kej
mekeles nQ, Iej es[kej Yeer kej mekeles nQ~
(9) heefjen leeie eeflecee-pees Jem$ecee$e heefjen kees jKekej Mes<e
meye heefjen kees es[ oslee nw Deewj mJeerke=le Jem$ecee$e heefjen ceW Yeer cete& veneR
kejlee nw Gmes heefjenleeie veJeceeR eefleceeOeejer eeJeke peevevee eeefnS~
(10) Devegceefle leeie eeflecee-mJepeveeW mes Deewj hejpeveeW mes hete ieee
DeLeJee veneR hete ieee pees eeJeke Deheves ie=nmecyevOeer keee& ceW Devegceesovee veneR
kejlee nw, Gmes Devegceefle leeie omeJeeR eefleceeOeejer eeJeke peevevee eeefnS~
(39)
CeJekees[ermeg efJemegb efYekeKeeejCesCe Yegbpeos Yegbpeb~

peeeCejefneb peesiieb Seejme meeJeDees mees og~~11~~
Seejmeef c ce "eCes Gef k e k ees meeJeDees nJes og e f J enes ~
JelLes eOejes he{cees kees J eer C eheef j iienes ef J eef o Dees ~ ~12~~
leJeJeeefCeeceeJeemeeueeseb keejsefo efhe efieCnsefo~
DeCegJesne OeccePeeCeb kejhees
Se"eCeefcce~~13~~
veJekeesefMeg eeevee jefnle Deenej eesie hejIej ceW pees~
efYe#eeJe=efe mes enCe kejW ieejnJeeR eefleceeOeejer Jees~~11~~
Gef<leeieeefleceeOeejer Gece eeJeke oes efJeOe peevees~
keewheerve ogheeOej #eguueke keewheervecee$e Ssueke ceevees~~12~~
lehe ele efveeceeJeMeke Je ueese kejles Ssueke efheer Oejles~
kejhee$eenejer Ske yeej Deveges#ee Oece&Oeeve kejles~~13~~
(11) Gef leeie eeflecee-pees Deheves Iej kees es[kej cegefveeeW kes
mebIe ceW peekej ieg kes heeme oer#ee ueskej leheejCe kejlee nw Deewj veJekeesef efJeMeg
efYe#eeJe=efe mes Deenej enCe kejlee nw, efveceb$eCe mes Yeespeve veneR kejlee nw, Keb[ Jee
OeejCe kejlee nw, Jen Gef leeieer eefleceeOeejer kenueelee nw~
Fme ieejnJeeR eefleceeOeejer kes oes Yeso nQ-#eguueke Deewj Ssueke~ #eguueke
Ske uebieeser Deewj Keb[ Jee (eeoj) jKeles nQ~ efmej Deewj oe{er cetB kes yeeueeW kees
keQeer mes ee Gmleje mes kee uesles nQ DeLeJee kesMeueeWe Yeer kej uesles nQ~ efheer
GhekejCe mes mLeeve Deeefo kee eefleuesKeve kejles nQ, Ske yeej yew"kej Leeueer Deeefo
ceW Yeespeve kejles nQ~ efYe#eeJe=efe mes Yeespeve kejles nQ1 DeLeJee iegDeeW kes DeenejeLe&
efvekeue peeves hej Gvekes heers-heers Deenej kes efueS eues peeles nQ~ Ssueke Ske
uebieeser cee$e jKeles nQ, efveece mes kesMeueeWe kejles nQ Deewj kejhee$e ceW Deenej uesles
nQ~ Flevee ner Fve oesveeW ceW Deblej nw~~12-13~~
1. Jemegvebefo eeJekeeeej kes DeeOeej mes~
(40)
FlLe ces pees keesF& osJeefmeDees DeFeejes DeCeeeejes lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekecebemme ces mecceecejCeb meceeefncejCeb hebef[ecejCeb
JeerefjecejCeb ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb
efpeCeiegCemebheefe nesG cepPeb~1
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb elegLeexOeee:~~4~~
FveceW pees keg Yeer efoveYej ceW Deefleeej Deveeeej oes<e nges~
(FveceW pees keg hevn efove ceW Deefleeej Deveeeej oes<e nges)
ns YeieJeved! Gmekee eefleeceCe kejlee ntB MeesOeve nsleg efuees~~1~~
eefleece kejles ngS cesje eYeg! mecekelJecejCe Je meceeefOecejCe~
nes hebef[lecejCe Je Jeere&cejCe efpememes veefnb nesJes hegvepe&vece~~2~~
og:KeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes cece yeesefOeueeYe nesJes~
nes megieefleieceve Je meceeefOecejCe, cece efpeveiegCe mebheeer nesJes~~3~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb elegLeexOeee:~~4~~
GveceW pees keesF& owJeefmeke(jeef$eke) Deefleeej, Deveeeej oes<e ueies nQ Gve

meyekee ns YeieJeved ! eefleeceCe kejlee ntBGve meye ceW ueies DeefleeceCeeefo oes<eeW
kees otj kejlee ntB~ Fme ekeej DeefleeceCeeefo oes<e ceQves otj efkeS, Gvekee MeesOeve
efkeee~ Gme cesjs oes<e MeesOeve kejves Jeeues kee mecekelJeegecejCe, meceeefOecejCe,
heefC[lecejCe, Jeere&cejCe nesJes~ og:KeeW kee #ee, keceeX kee #ee, yeesefOejlve$ee
kee ueeYe, megieefle ceW ieceve Deewj efpevesv kes iegCeeW keer mecheefe eehle nesJes~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW elegLe& DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
1. eeJeke eefleeceCe mes G=le~
(41)
(5)efve<eerefOekee oC[ke
Cecees ef p eCeeCeb 3, Cecees ef C eef m mener S 3, Cecees l Leg os 3,
Dejnble! efme! yeg! Ceerje! efCecceue! mececeCe! megYeceCe! megmecelLe!
mecepeesie! meceYeeJe! meuueIeeCeb meuueIeeeCeb! efCeyYee! Ceerjee! efCeesme!
efCecceesn! efCeccece! efCemmebie! efCemmeuue! ceeCe-ceee-ceesme-cetjCe!
heeevegJeeo
-eefleeceCeYeefe-
vecees efpevesYe 3, vecees efve<eerefOekeeew 3, veceesmleg les ~~

-eewyeesue bo-
ns Denle efme yege, veerjpe efvece&uemece ceve megcevee~

ns megmeceLe& hejce Meceeesie, MeceYeeJeer ns YeJeMecevee~~
MeueogefKele kes MeueefJeveeMeve, ns efveYe&e efvejeie efveoex<e~
ns efveceexn efJeiele cecelee efvemebie leLee efveMeue efJejes<e~~1~~
ceo ceeee Demele kes ceo&ke, lehe:eYeeJeer ns hejcesMe~
iegCe-Meerueeefojlve$eemeeiej, ns Deveble Deecese censMe~~
efve<eerefOekee oC[ke kee DeLe&
mebmeej keer eeefhle kes keejCe kece&he Me$egDeeW kees peerle uesves Jeeues efpeveosJeeW
kees vecemkeej nes, vecemkeej nes, vecemkeej nes~ efveef<eefkeeDeeW kees vecemkeej nes,
vecemkeej nes, vecemkeej nes~
ns Ieeeflekece& #eekeejke Den&vle ! ns efve:Mes<e kecee&vcetueke efme! ns nseesheeose
efJeJeske mecheVe yeg ! ns %eeveoMe&veeJejCe jpe mes jefnle veerjpe ! ns JeYeeJe
keuebke jefnle efvece&ue! ns le=Ce keebeve Deewj Me$eg efce$e legue ceve mece ceve ! ns
Deee&jew jefnle megceve! ns keee keuesMeeveg<"eve Deewj heefj<en menves ceW megmeceLe& !
ns hejceesheMece mes ege Meceeesie ! ns mebmeej kes GheMece DeLeJee jeies<e kes heefjnej
(42)
leJehheneJeCe! iegCejeCemeeruemeeej! DeCeble! Dehhecese! cenefoceneJeerjJeceeCe-yegefjefmeCees esefo CeceeslLeg S CeceeslLeg S CeceeslLeg S~

cece cebieueb Dejnblee e efmee e yege e efpeCee e kesJeefueCees
Dees e f n Ceeef C eCees ceCeheppeJeCeeef C eCees eGomeheg J Jeb i eef c eCees
megomeefceefomeefcee e leJees e JeejnefJenes leJemmeer, iegCee e iegCeJeblees e,
cenefjmeer eflelLeb eflelLebkeje e, heJeeCeb heJeeCeer e, CeeCeb CeeCeer e,
cenefle hetpe ceneJeerj Jeerj, ns JeOe&ceeve ns yegef $e+<eerMe~
vecemkeej nes vecemkeej nes, vecemkeej nes legcnW ncesMe~~2~~
cesje cebieue kejW meJe&, Denle efme yege efpevejepe~
kesJeefue efpeve DeJeefOe%eeveer, cevehee&e%eeveer $e+ef<ejepe~~
eewoMe hetJe& Debie heejbiele, Debieyeee eglemebheVee~
yeejn lehe lehemeer iegCe Deewj, iegCeeWegle cene$e+ef MejCee~~3~~
leerLe& Deewj leerLekej eJeeve, eJeeveegle Je %eeve %eeveer~
meoMe&ve meceier, mebece Je mebeceer cegefveOeeveer~~
kes efueS eoMe Deveges#ee YeeJeveehe YeeJe Jeeues MeceYeeJe ! Fme ekeej kes Deehe
pees Den&vleeefoke nQ Deehekees meyekees vecemkeej nes vecemkeej nes vecemkeej nes~ Fme
ekeej meeceevele: Den&vle DeeefokeeW keer mlegefle kej hegve: efJeMes<ehe mes Deefvlece
leerLekej keer mlegefle kejles ngS kenles nQns ceeee, efceLee Deewj efveoevehe MeueeW
mes heeref[le peerJeeW kes Gve MeueeW kes efJeveeMeke! ns mehle YeeeW mes jefnle efveYe&e ! ns
jeies<e mes efve<eevle veerjeie ! ns efve<keuebke DeLeJee De<eoMe oes<eeW mes jefnle
efveoex<e! ns De%eeve DeLeJee oMe&veceesn Deewj eeefj$eceesn mes efve<eevle efveceexn ! ns
efkemeer Yeer efJe<ee ceW cecelee jefnle efvece&ce ! ns yeee Deewj DeYevlej heefjen mes
jefnle efve:mebie ! ns ceeee Deeefo MeueeW efJejefnle efve:Meue! ns ceeve, ceeee Deewj
ce=<ee kes ceo&ke ceeve ceeee cees<e cetjCe ! ns lehe: eYeeJeke ! ns eewjemeer ueeKe
iegCehe jlveeW kes YeC[ej iegCejlve ! ns De"ejn npeej MeerueeW kes meceg Meeruemeeiej!
ns Devevle kesJeue%eeveoMe&ve Deeefo mes ege Devevle ! ns Fefve %eeve mes Deheefjse
(43)
obmeCeb obmeCeer e, mebpecees mebpeoe e, efJeCeerDees efJeCeoe e, yebYeesjJeemees

yebYeeejer e, iegeerDees esJe iegefeceblees e, cegeerDees esJe cegefeceblees e,
meefceoerDees esJe meefceefoceblees e, memeceehej-meceeefJeot, KebeflekeKeJeiee e
KebefleJeblees e, KeerCeceesne e KeerCeJeblees e, yeesefneyege e yegefceblees e,
esFekeKee e esFeeefCe~
(44)
GcenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce, efmeefCe-meerefneeDees

DeeJeeheJJeS meccesos Gppebles ebheeS heeJeeS ceefpPeceeS neflLeJeeefueemeneS
peeDees DeCCeeDees keeDees e f J e ef C emeer e f n eeDees peer J euees eef c ce,
FefmeheyYeejleueiieeeCeb efmeeCeb yegeCeb kecceekekecegkekeeCeb CeerjeeCeb
efCecceueeCeb, ieg-DeeFefje-GJepPeeeeCeb heJJeefelLesj-kegue-ejeCeb,
efJevee leLee megefJeveeegle meeOet, yeeee& ele yeeeejer~

iegehf le iegehf leOej cegef e cegef eegle, meefceefle Deewj meefceefleOeejer~~4~~
mJecele Deewj hejcele kes %eelee, #eceeMeerue De #eheke cegveer~
#eerCeceesn eefle yeesefOeleyeg, yegef$e+eregle hejcecegveer~~
ewleJe=#e efpeveefyecye Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeleves ef$eYegJeve ceW~
cesje cebieue kejW meYeer es, es cebieueeo eflengBpeie ceW~~5~~
ebhee heeJee veieefj ceOecee, nefmleyeeefuekee ceb[he ceW~

Deewj Deve Yeer cevegpe ueeske ceW, leerLe& #es$e meyekees eCeceW~~6~~
TOJe& DeOees De ceOeueeske ceW, efmeeeleve vecetB Gvekees~

efme#es$e Deeheo meccesoeeue Tpe&evle efieefj kees~~
elegJe&Ce&egle eceCe mebIe kes, meeOet efpeleves Fme peie ceW~

mebece lehemeer es meye cesjs, heeJeve cebieue nsleg yeveW~~
Deecese ! ns cenefle ceneJeerj, JeOe&ceeve ! ns eLeeJeled heefj%eeve DeMes<eeLe& mJehe

kesJeue%eeveeefo veJeueefyOe mebheVe ! yegef<e&ved! Deehekees ef$eJeej vecemkeej nes~
Den&vle, efme, efpeve, kesJeueer, DeJeefOe%eeveer, ceve:hee&e%eeveer, eewon hetJe&
Deewj eoMeebie kes %eelee, keeefueke, Glkeeefueke Deeefo YesoeW mes efJeYee, Debieyeee
eglemecetn mes mece=, yeejn lehe Deewj lehe kes Oeejke lehemJeer, eewjemeer ueeKe iegCe
Deewj Gve iegCeeW mes ege cegefve, kees<"yegef, yeerpeyegef Deeefo Glke=< $e+efeeW mes
mebheVe cene|<e, leerLe&, Deeiece Deewj leoeOeejmebIe Deewj leerLekejosJe leLee ieCeOejosJe,
hetJee&hej oes<eeW mes jefnle eJeeve Deewj eke=< JeeveeW mes ege cegefve, celeeefo heebe
ekeej kes %eeve Deewj Gme %eeve mes ege %eeveer, DeewheMeefcekeeefo leerveeW oMe&ve Deewj Gve
oMe&veeW mes ege oMe&veer, eoMe mebece Deewj mebece mes ege mebele, %eeveoMe&ve
eeefj$e Deewj Gheeej ue#eCe elege|JeOe efJevee Deewj efJevee mes ege efJeveerle yeeeee&ece
Deewj yeeeejer, iegefhleeeB Deewj iegefhleceeve yeee Deewj DeYevlej heefjen mes cege,
cegefeeeB Deewj leeve Deelcee, meefceefleeeB Deewj meefceefleeeW kes Oeejke mJemecee Deewj
hejmeceeJesee, Meeefvle#eheke (esCee{ cegefve) #eerCeceesn (#eerCeke<eee

iegCemLeeveJeleea cegefve) yeesefOele yeg (pees hej kes GheosMe mes mebmeej, Mejerj, efJe<eeeW
Deeefo mes efJeje ngS nQ) Deewj yegefeYe=efle $e+efeeW kes Oeejke leLee ewleJe=#e Deewj
ewle es meye cesjs heeheceueeW kees ieeueves Deewj megKe kes osves Jeeues nesJeW~
ceQ TOJe&ueeske, DeOeesueeske Deewj eflee&keueeskeJeleea meye efmeeeleveeW kees
vecemkeej kejlee ntB~ kewueeMeheJe&le, meccesoefMeKej, Tpe&evleheJe&le, ebheehegj, heeJeehegj,
ceOeceheeJee, nefmleyeeefuekee ceb[he, Fve hej pees efme efve<eerefOekeeSb (efveJee&Ce #es$e)
nQ Gve meyekees vecemkeej kejlee ntB~
Fvekes DeueeJee Deve {eF&erhe Deewj oes mecegeW ceW cees#eefMeuee kes GheefjYeeie ceW
DeJeefmLele meye efme, yeg, kece&eecege, veerjpe, efvece&ue, ieg, Deeeee&, GheeOeee,
eJee&ke, mLeefJej Deewj ieCeOej Fvekeer pees keesF& Yeer Deve efveef<eefkeeSb nQ Gve
meyekees vecemkeej kejlee ntB leLee heeBe Yejle, heebe SsjeJele Deewj heebe efJeosn ceW
$e+ef<e, eefle, cegefve Deewj Deveieej en pees eelegJe&Ce& eceCe mebIe nw Deewj ueeske ceW
cees#eefMeuee kees eehle efme, efpeveyeg kece& mes cege ceneve~

efJeiele kece&jpe veerjpe efJejefnle, YeeJekece&ceue mes Deceueeve~~
heebe Yejle heebe SsjeJele, heebeeW ceneefJeosneW ceW~
metejf GheeOeee ieg eJele&ke, mLeefJej Deewj keguekej efpeleves~~7~~
(45)
eeGJeCCees e meceCemebIees e YejnsjeJeSmeg omemeg hebemeg ceneefJeosnsmeg~ pes

ueesS mebefle meenJees mebpeoe leJemeer Sos cece cebieueb heefJeeb! Sosnb cebieueb
kejsefce YeeJeoes efJemeges efmejmee DeefnJebefoTCe efmes keeTCe Debpeefueb
celLeeefcce, efleefJenb efleejCemeges1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb hebeceesOeee:~~5~~
YeeJemeefnle ceQ ef$eefJeOeMege
f egle, Debpeefue cemleke hej Oejkes~
ef$eefJeOeefeee ceW MeerMe Pegkeekej, meyekees JebotB efe kejkes~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb hebeceesOeee:~~5~~
ceeveg<eesej heJe&le hee&vle #es$e ceW pees meeOeg mebele lehemJeer nQ es cesjs efueS heefJe$e
cebieue mJehe nesJeW~ efpemekes efke osJeJevovee, eefleeceCe Deewj mJeeOeee Fve leerveeW
efeeeDeeW kes Deveg<"eve mes ceve, Jeeve, keee es leerveeW kejCe Meg ngS nQ~ YeeJe mes
efJeMeg ngDee Debpeefue cemleke hej jKe kejkes efmej mes efmeeW keer Jevovee kej ceQ Fve
meyekeer mlegefle kejlee ntB~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW hebece DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
veewecf e ieewlecemJeeefceved ! lJeeb, JeerjeYeesie&CeerMJejced~
meJee|OeeefjCeb osJeb, eleg%ee&vemeceefvJeleced~~1~~
Jeerj efoJeOJevesnxlegb, ieCeeOeerMeb ieCesefMeveced~
eoMeebieme kelee&jb, mep%eeveez veceecenced~~2~~
(46)
(6) ieCeOejJeuee ceb$e

Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb, Cecees hejceesefnefpeCeeCeb, Cecees
meJJeesefnefpeCeeCeb, Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb, Cecees kees-yegerCeb, Cecees
yeerpeyegerCeb, Cecees heeoeCegmeejerCeb, Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb, Cecees
meebyegeCeb, Cecees heeseyegeCeb, Cecees yeesefneyegeCeb, Cecees GpegceoerCeb,
heeevegJeeo -MebYeg boceQ vecetb efpeveeW1 kees pees Den&ved DeJeOeerepf eve2 cegevf e kees vecetb vecet~b
hejceeJeefOeefpeve kees vecetB leLee, meJee&JeefOe efpeve kees vecetb vecetb~~
ceQ vecetb DevebleeJeefOeefpeve3 kees, De keesyege
f egle meeOeg vecet~b
ceQ vecetb yeerpeyegereglecegefve, heeoevegmeeefjegle meeOeg vecetb~~1~~
ieCeOejJeuee ceb$e kee DeLe&
efpeveeW kees vecemkeej nes~~1~~ osMeeJeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~2~~ hejceeJeefOe efpeveeW
kees vecemkeej nes~~3~~ meJee&JeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes~~4~~ DevevleeJeefOe (kesJeue%eeveer)
efpeveeW kees vecemkeej nes~~5~~ pewmes kees"s ceW kees"s kes mJeeceer eje megjef#ele Deewj pego
s pegos jKes
ngS OeeveeW kee DeJemLeeve jnlee nw Gmeer lejn efpevekeer yege
f ceW DeJeOeeefjle ebLe Deewj DeLeeX kee
lehe kes ceenelce mes pegoepegoe DeefJeve< DeJemLeeve jnlee nw, Jes kees<" kes meceeve yege
f Jeeues
efpeve nesles nQ Gve kees<"yege
f kes Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~6~~
pewmes GhepeeT #es$e ceW yeesee ieee Ske Yeer yeerpe keeueeefoke keer meneelee
heekej Deveske yeerpeeo neslee nw Gmeer lejn Ske heo kes enCe mes Deveske heoeLeeX
keer eefleheefe efpeme yegef ceW nes Jen yeerpeyegef nw~ Jen yeerpeyegef lehe kes ceenelce
mes efpevekes nes Jes yeerpeyegef efpeve nesles nQ~ Gve yeerpeyegef efpeveeW kees vecemkeej
nes~~7~~ DeeefoDevle peneBleneB kes Ske heo kes enCe mes mecemle evLeeLe& kee
1. efpeve-Denled YeieJeeve DeLeJee Dejnble, efme mekeueefpeve nQ Deewj Deeeee&, GheeOeee, meeOeg
osMeefpeve nQ (OeJeuee hegmleke 9, he=. 10)~ 2. jlve$eemeefnle DeJeefOe%eeveer cegefve DeJeefOeefpeve nQ (OeJeuee heg.
9, he=. 40)~ 3. Deble Deewj DeJeefOe mes jefnle kesJeueer YeieJeeve DevebleeJeefOe efpeve nQ (OeJeuee heg. 9, he=. 52)~
(47)
Cecees efJeGueceoerCeb, Cecees omehegJJeerCeb, Cecees eGome-hegJJeerCeb, Cecees

Debie-cene-efCeefcee-kegmeueeCeb, Cecees efJeGJJe1-Fef-heeeCeb, Cecees
efJeppeenjeCeb, Cecees eejCeeCeb, Cecees heCCemeceCeeCeb2, Cecees Deeieeme-ieeceerCeb,
Cecees DeemeerefJemeeCeb, Cecees efoefefJemeeCeb, Cecees GiieleJeeCeb, Cecees
mebefYeVeeesle=egle meeOeg vecetb, ceQ mJeebyeg cegefvejepe vecetb~
eleske yeg $e+ef<ejepe vecetb, hegefve yeesefOele yeg cegveerMe vecetb~~
$e+pegceeflecevehee&e meeOeg vecetb, ceQ efJehegueceleeregle meeOeg vecetb~
ceQ vecetb DeefYeVe1 megoMehetJeea, eewoMehetJeea cegefvejepe vecetb~~2~~
DeJeOeejCe efpeme yegef ceW nes peee Jen heoevegmeeefj yegef nw, Jen heoevegmeeefj yegef
lehe kes ceenelce mes efpevekes nesleer nw Gve heoevegmeeefj efpeveeW kees vecemkeej nes~~8~~
yeejn eespeve uebyes Deewj veJe eespeve eew[ s eeJeleea kes mkevOeeJeej kes ceveg<e,
Iees[ ,s Tb, neLeer Deeefo mes GlheVe De#ejelceke Deewj Deve#ejelceke hejmhej efJeefYeVe Yeer
Meyo mecetn kee Ske meeLe eefleYeeme efpeme $e+ef kes nesves hej neslee nw~ Jen mebeYf eVe
ees$eer $e+ef nesleer nw, Jen $e+ef lehe kes eYeeJe mes efpevekes nesleer nw Jes mebeYf eVeeeslee
$e+ef Jeeues nesles nQ Gve mebeYf eVeeeslee $e+ef kes Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~9~~
Jewjeie kee eEkeefeled keejCe osKekej Deewj hejesheosMe keer keesF& Dehes#ee ve
jKekej mJeeb ner pees Jewjeie kees eehle nesles nQ, Jes mJeebyeg kenueeles nQ~ Gve
mJeebyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~10~~ pees hejesheosMe kes efyevee efkemeer Ske
efveefcee mes Jewjeie kees eehle nesles nQ, pewmes veerueebpevee kes efJeuee mes Je=<eYeeefoke,
Gve eleskeyeg efpeveeW kees vecemkeej nes~~11~~
pees YeesieeW ceW Deemee cenevegYeeJe Deheves Mejerj Deeefo ceW DeMeeMJele he
osKekej Jewjeie kees eehle nesles nQ Jes yeesefOeleyeg kenueeles nQ~ hejesheosMe mes Yeer
pees Jewjeie kees eehle nesles nQ Jes Yeer yeesefOeleyeg kenueeles nQ, GvnW vecemkeej
nes~~12~~ $e+pegceefle ceve:hee&e%eeveer efpeveeW kees vecemkeej nes~~13~~ efJehegueceefle
ceve:hee&e%eeveer efpeveeW kees vecemkeej nes~~14~~ DeefYeVeoMehetJe&Oeejke efpeveeW kees
vecemkeej nes~~15~~ Glheeoeefo elego&Me hetJe&Oej efpeveeW kees vecemkeej nes~~16~~
1. erkee kes DeeOeej mes DeefYeVe heo nw~
(48)
efoeleJeeCeb, Cecees leeleJeeCeb, Cecees ceneleJeeCeb, Cecees IeesjleJeeCeb, Cecees

IeesjiegCeeCeb, Cecees Ieesj-hejkekeceeCeb, Cecees IeesjiegCe-yebYeeejerCeb1, Cecees
Deeceesmeefn-heeeCeb, Cecees KesuueesmeefnheeeCeb, Cecees peuueesmeefnheeeCeb,
DeebieceneefveefceekegMeueer, vecetb vecetb efJeefeee$e+ef eehle~
efJeeeOej$e+ef<e kees vecebt vecetb ceQ, mebele eejCe$e+ef3 eehle~~
ceQ e%eeeceCecegveerMe vecetb, DeekeeMeieeefce cegefvejepe vecetb~
DeeMeerefJe<eegle $e+ef<ejepe vecetb erefJe<eeglecegefvejepe vecetb~~3~~
Debie, mJej, Jebpeve, ue#eCe, efVe, Yeewce, mJehve, Devleefj#e Fve Dee" efveefceeeW kees
oe ceW jKekej pees peerJeeW kes MegYeDeMegYe kees peeveles nQ Jes De<ebieefveefceeeW ceW
kegMeue nesles nQ~ De<ebieefveefcee kegMeue efpeveeW kees vecemkeej nes~~17~~ efJekegJe&ve
$e+efeehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~18~~ Debie, hetJe&, Jemleg, eeYe=le Deeefo meye
efJeeeDeeW kes DeeOeejYetle efJeeeOej efpeveeW kees vecemkeej nes~~19~~ peue, pebIee,
lebleg, heue, hetue, yeerpe, DeekeeMe Deewj esCeer hej Deeeflenle eueves ceW kegMeue Dee"
ekeej kes eejCeef&Oeejer efpeveeW kees vecemkeej nes~~20~~
pees Deewlheefekeer, Jewveefekeer, kece&pee Deewj heeefjCeeefcekeer Fme ekeej eej
ekeej keer e%eeDeeW kes Oeejke nQ Gve e%eeeceCe efpeveeW kees vecemkeej nes~~21~~
DeefJeeceeve DeLe& kee eenvee DeeefMe<e nw~ DeeefMe<e efpevekee efJe<e nw Jes DeeMeerefJe<e
eceCe nesles nQ DeLeJee efpevekee DeeefMe<e Dece=le nw Jes Yeer DeeMeere|Je<e eceCe nesles nQ~
GvnW vecemkeej nes, Jes efkemeer kees ken oW efke cej peeDeeW lees Jen cej peeJes~ eefo Jes
efkemeer kees ken oW efke efJe<ejefnle nes peeDees lees Jen peerJe efJe<ejefnle nes peeJes~
eeefhe Jes cegefve Ssmee kejles veneR nQ hejvleg lehe kes eYeeJe mes eehle Meefe kee eoMe&ve
nw~~22~~ efpeve cegefveeeW keer ef< ner efJe<ehe nesleer nw ee efpevekeer ef< ner Dece=le
nw Jes ef<efJe<e nesles nQ~ Gve ef<eqJe<e efpeveeW kees vecemkeej nes~~23~~ pees
1. efJeGJJeieFefheeeCeb Fefle hee":~ 2. heCCeemeceCeeCeb Fefle hee":~ 3. eejCe$e+ef kes 8
Yeso nQ-peueeejCe, pebIeeeejCe, lebleg eejCe, heueeejCe, heg<heeejCe, yeerpeeejCe, DeekeeMeeejCe
Deewj esCeereejCe (erkee mes)
(49)
Cecees efJehheesmeefn-heeeCeb, Cecees meJJeesmeefnheeeCeb, Cecees ceCeyeueerCeb,

Cecees JeefeyeueerCeb, Cecees keeeyeueerCeb, Cecees KeerjmeJeerCeb, Cecees
meefhhemeJeerCeb, Cecees cengjmeJeerCeb, Cecees DeefceemeJeerCeb1, Cecees DekeKeerCeceQ
ceQ
ceQ
ceQ
GelehemJeer vecetb oerhleleefhe vecetb lehlelehemeeOeg vecetb~

vecetb ceneleheOeejer kees, De Ieesjleheesegle meeOeg vecetb~~
vecetb IeesjiegCeegle meeOeg, ceQ Ieesjhejeece meeOeg vecetb~
vecetb IeesjiegCeyeeeeefj, Deeceew<eefOeeehle cegveerMe vecetb ~~4~~
hebeceer, De<ceer Deewj elego&Meer ceW mes efkemeer Yeer efove kes GheJeeme keer eefle%ee kej
uesles nQ heMeeled oes ee leerve efove leke Deenej ve efceueves hej Yeer Gve efoveeW kee Gmeer
ekeej efveJee&n kejles nQ~ Ssmes meeOeg GeleheJeeues nesles nQ, Gve Gelehe efpeveeW kees
vecemkeej nes~~24~~ elegLe&, <e<" Deeefo GheJeemeeW kes kejves hej Yeer efpevekes Mejerj
kee lespe yeue lehepeefvele ueefyOe kes ceenelce mes eefleefove Megkeuehe#e kes evcee
keer lejn ye{lee peelee nw, Jes oerhlelehe efpeve nesles nQ Gvekees vecemkeej nes~~25~~
efpevekes Deefive mes mevlehle ueesns hej heeflele peuekeefCekee meceeve enCe efkees ngS
elege|JeOe Deenej kee Mees<eCe nes peeves kes keejCe veernej veneR neslee nw, Jes lehlelehe
nesles nQ, Gve lehlelehe efpeveeW kees vecemkeej nes~~26~~ pees he#e, ceeme GheJeemeeefoke
kes Deveg<"eve ceW lelhej nQ, cenelehe $e+ef kes Oeejke nesles nQ DeLeJee pees DeefCeceeefo
Dee"iegCeeW mes Gheslemeefnle nQ, peueeejCeeefo Dee" ekeej kes eejCe iegCeeW mes
Deuebke=le nQ, mhegjeeceeve Mejerj eYee Jeeues nQ, efefJeOe De#eerCe $e+ef mes ege nQ,
meJeez<eefOe mJehe nQ, heeefCehee$e ceW heeflele meye DeenejeW kees Deue mJehe mes
heueeves ceW meceLe& nQ, FveW mes Yeer DevevleiegCeW yeue Jeeues nQ, DeeMeere|Je<e Deewj
ef<efJe<e ueefyOeeeW mes meceefvJele nQ, lehlelehe $e+ef kes Oeejke nQ, meye efJeeeDeeW
kes Oeejke nQ leLee ceefle, egle, DeJeefOe Deewj ceve:hee&e %eeveeW mes leerve ueeske kes
Jeeheej kees peeveves Jeeues nQ, Jes cegefve cenelehe $e+ef kes Oeejke nesles nQ Gvekees
vecemkeej nes~~27~~ pees eEnmeke eEmen, Meeot&ue Deeefo mes Deekegue heJe&leeW kes ieghee
1. IeesjiegCeyebYeeejerCeb Fefle hee":~
(50)
ceneCemeeCeb, Cecees JeceeCeeCeb, Cecees efmeeeoCeeCeb, Cecees YeeJeoes

cenefo ceneJeerj-JeceeCe-yegefjmeerCees1 esefo~
#Jesueew<eefOeeehle cegveerMe vecetb, peuueew<eefOe eehle cegveerMe vecettb~
efJeheg<e Deew<eefOeegle meeOeg vecetb, meJeez<eefOeeehle cegveerMe vecetb~
ceQ vecetb ceveesyeefue cegevf eJej kees, ceQ Jeeveyeueer $e+erMe vecet~b
ceQ keeeyeueer cegefveveeLe vecetb, ceQ #eerjeeJeer meeOeg vecetb~~5~~
Deeefo ceW, eegjlej Meerle, Jeele, Deelehe, obMeceMeke Deeefo mes ege Yeeeveke MceMeeveeW
ceW peekej Oeeve Oejles nQ Deewj ogOe&j GhemeieeX kees menve kejves ceW lelhej nQ, Jes Ieesj
lehe kes Oeejke nesles nQ~ Gve Ieesj lehe kes Oeejke efpeveeW kees vecemkeej nes~~28~~
Delevle Yeebkej jesie mes heeref[le Deewj ceneYeebkej Skeevle mLeeve ceW jnles
Yeer pees cegefveieCe mJeerke=le leheeseesieeW keer Je=ef ceW ner meoe lelhej jnles nQ, Jes
Ieesjhejeece veeceke $e+ef kes Oeejke nQ~ Gvekees vecemkeej nes~~29~~ yengle keeue
mes pees DemKeefuele yeeee& kes Oeejke nQ Deewj eke=< eeefj$eceesnveere kece& kes
#eeesheMece mes efpevekes mecemle og:mJehve ve< nes iees nQ, Jes Ieesj yeeee& $e+ef kes
Oeejke nQ Gvekees vecemkeej nes~~30~~
efkevneRefkevneR ebLeeW ceW DeIeesjiegCe yeeeejer Ssmee Yeer hee" osKee peelee nw
Gme Dehes#ee JeneB en DeLe& efkeee ieee nw efke yee kee DeLe& heebe ele, heebe
meefceefle Deewj leerve iegefhle mJehe eeefj$e nw, keeeWefke Jen Meeefvle keer hegef< kee
keejCe nw~ DeIeesj DeLee&led Meevle nQ iegCe efpeveceW Jen DeIeesjiegCe nQ, DeIeesj iegCe yee
kee DeeejCe kejves Jeeues DeIeesjiegCeyeeeejer kenueeles nQ~ efpevekes lehe kes
eYeeJe mes [cejeefo-ceeefj (jesie), ogefYe&#e, Jewj, keuen, JeOe, yevOeve, jesOe Deeefo kes
eMeceve keer Meefe Glhevve ngF& nw Jes DeIeesjiegCe yeeeejer nQ~ Gve DeIeesjiegCe
yeeeejer efpeveeW kees vecemkeej nes~~31~~ Deece DeLee&led DehekeJe Deenej, Jen ner
efpevekes Deew<eOeheves kees eehle nw Gve Deeceew<eefOe eehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~32~~
#Jesue veece efve<"erJeve Deeefo kee nw Jen #Jesue ner efpevekee Deew<eefOeheves kees eehle nw
1. DeYeemeJeerCeb Fefle hee":~
(51)
pemmebefleeb Oeccehenb efCees2 lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~

keeSCe Jeeee ceCemeeefJe efCeeb, mekekeejS leb efmej-hebecesCe3~~1~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb <eesOeee:~~6~~
ceQ
ceQ
ceQ
ceQ
Ie=leeeJeer cegefvejepe vecetb, ceQ ceOegjeeJeer meeOeg vecetb~

Dece=leeeJeer meeOeg vecetb, De#eerCeceneveme meeOeg vecetb~~
JeOe&ceeve $e+erMe vecetB, ceQ efmeeeleve mecemle vecetb~
YeieJeled cenefle ceneJeerj, eer JeOe&ceeve yegef<e& vecetb~~6~~
-Mesj boefpevekes efveke ceQ Oece& heLe kees eehle efkeee nt~B
Gvekes efveke ner efJeveeJe=efe Oeej jne ntB~~
efvele keee mes Jeeve mes Deewj ceve mes GvneR kees~
hebeebie vecemkeej keb YeefeYeeJe mees~~1~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb <eesOeee:~~6~~
Jes #Jesueew<eefOe eehle nesles nQ Gve #Jesueew<eefOeeehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~33~~
meejs Mejerj kes ceue kees peuue (emJesohemeervee) kenles nQ, Jener efpevekee Deew<eefOeheves
kees eehle nes peelee nw, Gve peuueew<eefOeeehle efpeveeW kees vecemkeej nes~~34~~
efJeheg<e veece yeeefyevog DeLee&led Jeere& kee nw Jen Jeere& ner efpevekee Deew<eefOeheves
kees lehe kes eYeeJe mes eehle nes peelee nw Gve efJeheg<eew<eefOeeehle efpeveeW kees vecemkeej
nes~~35~~ meJe& DeLee&led jme, efOej, ceebme, ceso, DeefmLe, ceppee, Mege, heghehegme,
Kejer<e, keeueshe, cet$e, efhee, Deevle, Geej (hegjer<e) veKe, kesMe es meye efpevekes
Deew<eefOehe kees eehle nes iees nQ Gve meJeez<eefOeeehle eqpeveeW kees vecemkeej nes~~36~~
yeejn DebieeW ceW efvee|o< ef$ekeeueieesej Devevle DeLe&heee&eeW Je Jebpeve heee&eeW mes
egkele n JeeW kee efvejvlej efevleve kejves hej Yeer Keso kees eehle ve nesvee ceveyeue
nw, en ceveyeue efpevekes nw Gvekees ceveyeueer kenles nQ, Gve ceveyeueer efpeveeW kees
vecemkeej nes~~37~~ yeejn DebieeW kee keF& yeej heefjJele&ve (hee") kejkes Yeer pees
1. efjefmeCees Fefle hee":~ 2. efCeies Fefle hee":~ 3. heeef#eke eefleeceCe mes G=le~
(52)
Keso kees eehle veneR neslee nw, Jen Jeeve Jeeveyeue nw~ lehe kes ceenelce mes
Glheeefole Jeeveyeue Jeeues Jeeveyeueer kenueeles nQ Gve Jeeveyeueer efpeveeW kees
vecemkeej nes~~38~~
pees leerveeW YegJeveeW kees neLe keer Debiegueer mes G"ekej Deve mLeeve ceW jKeves ceW
meceLe& nQ Gvekeer keeeyeueer meb%ee nw, Gve keeeyeueer efpeveeW kees vecemkeej nes~~39~~
#eerj DeLee&led ogiOe eeJe DeLeJee mJeeo efpevekes nw, Jes #eerjeeJeer ee #eerjmJeeoer nesles
nQ~ Gvekes heeefCe ceW heeflele efJe<eeefo kegeflmele DeMeve Yeer lehe kes ceenelce mes #eerjhe
heefjCele nes peelee nw ee GmeceW #eerj pewmee mJeeo Deeves ueielee nw Jes #eerjeeJeer nesles
nQ Gve #eerjeeJeer efpeveeW kees vecemkeej nes~~40~~ mee|he kee DeLe& Ie=le nw~ Ie=leeeJeer
ee Ie=lemJeeoer efpeveeW kees vecemkeej nes~~41~~
ceOegj Meyo mes ceOegj jme kee enCe neslee nw DeLeJee ceOegeeJeer Ssmee Yeer hee"
nw, leovegmeej ceOeg Meyo mes ieg[, Keeb[, Meke&je Deeefo kee enCe neslee nw, keeeWefke
ceOegj mJeeo kes eefle Fvekes meceevelee heeF& peeleer nw~ pees neLe ceW jKes ngS meye
DeenejeW kees ieg[, Keeb[, Meke&je kes mJeeo mJehe mes heefjCeceve kejves ceW meceLe& nQ
Jes ceOegjeeJeerceOegjmJeeoer DeLeJee ceOegmJeeoer efpeve nesles nQ Gvekees vecemkeej
nes~~42~~ efpevekes neLeeW kees eehle ngDee Deenej Dece=le kes mJeeo mJehe mes
heefjCele neslee nw Jes Dece=leeeJeer ee Dece=lemJeeoer efpeve nesles nQ pees efke eneB
GheefmLele nesles ngS osJeenejYeespeer nesles nQ Gve Dece=leeeJeer ee Dece=lemJeeoer
efpeveeW kees vecemkeej nes~~43~~ efpevekee ceneveme De#eerCe nw Jes De#eerCeceneveme
nesles nQ~ efpeme Yeespeve mes Deenej efvekeeue kej GvnW efoee peelee nw, Jen Yeespeve
eeJeleea kes mkevOeeJeej kees efpecee osves hej Yeer Je=ef efJeMes<e kes keejCe Gme efove
metee&mle leke #eerCe veneR neslee nw, Jes De#eerCe ceneveme nesles nQ GvnW vecemkeej nes~
DeLeJee De#eerCe ceneveme Meyo osMeeceMe&ke nw FmeefueS Gmemes JemeefleDe#eerCe kee
Yeer enCe neslee nw~ oesveeW ner kee DeLe& kene nw efke efpemekes Yeele, Ie=le ee efYeieesee
ngDee DeVe hejesme uesves kes heMeeled eeJee|le kes mkevOeeJeej kees osves hej Yeer
meceehle veneR neslee nw, Jen De#eerCeceneveme $e+ef Oeejke kenueelee nw~ efpemekes
eej neLe eceeCe Yeer ieghee ceW jnves hej eeJeleea kee mewve Yeer Gme ieghee ceW jn
mekelee nw Jen De#eerCeeJeeme $e+ef Oeejke neslee nw~ Gve De#eerCeceneveme Je
(53)
De#eerCeeJeeme efpeveeW kees vecemkeej nes~~44~~ efmeeW kes efveJee&CemLeeveeW kees vecemkeej
nes~
DeLeJee meJe&efme Fme Jeeve mes hetJe& ceW kens ngS mecemle efpeveeW kee enCe
kejvee eeefnS, keeeWefke efpeveeW mes he=LekedYetle osMeefme Deewj meJe&efme heees veneR
peeles~ meye efmeeW kes pees Deeeleve nQ Jes meJe& efmeeeleve nQ~ Fmemes ke=ef$ece Je
Deke=ef$ece efpeveie=neW kee leLee efpeveeefleceeDeeW kes efveueeeW kee leLee F&<eleeiYeej,
Tpe&evle, ebhee, heeJeeveiejeefo meye efve<eerefOekeeDeeW kee enCe neslee nw~ Gve meye
efpeveeeleveeW kees vecemkeej nes~~45~~ menpeele efJeefMe< celeeefo %eeve$ee kes
Oeejke DeLeJee hetpee kes DeefleMee kees eehle YeieJeeved ceneJeerj, JeOe&ceeved, yeg Deewj
$e+ef<e kees vecemkeej nes~ es meye Deefvlece leerLekej YeieJeeved kes veece nQ, keeeWefke
$e+ef<e ele#eJesoer ee $e+ef Oeejke kee veece nw, YeieJeeve ceneJeerj ele#eJesoer Yeer
Les Deewj $e+efOeejke Yeer Les, FmeefueS Jes $e+ef<e Les~ nse Deewj Gheeose kes efJeJeske
mes mecheVe kees yeg kenles nQ~ YeieJeeve nseesheeose kes efJeJeske mes mecheVe nesves mes
yeg Les~ YeieJeeve kes ieYee&Jeleejeefo kes mecee FvneWves Gvekes ceeleeefhelee keer ye[er
Yeejer hetpee keer, jlveeW keer Je=ef< keer Deewj Deheveer Yeer $e+ef-Je=ef Deeefo osKekej
yevOegpeveeW ves YeieJeeve kee JeOe&ceeve en veece jKe efoee~ YeieJeeve kes pevceeefYe<eske
kes mecee YeieJeeve kee Mejerj ese Lee Gmes osKekej Fv kees DeeMebkee GlheVe nes
ieF& efke Fleves ye[sye[s keueMeeW kee peue en Mejerj kewmes menve kej mekesiee~ Gme
mecee YeieJeeve ves Fv keer DeeMebkee otj kejves kes efueS Deheveer meeceLe& (Devevle
yeueere) Keeheve kejves kes efueS Deheves hewj kes Debiet"s mes megces kees efnuee efoee~
Fme keejCe Fv ves YeieJeeve kee Jeerj en veecekejCe efoee~ kegceejkeeue ceW
Deeceueer eer[e kes mecee Kesueles ngS mebiece osJe ves Deheves efJeceeve keer ieefle kes
mKeueve nes peeves mes, Yee GlheVe kejves kes efueS ceneve heeeshe mes ege, Yeeeveke
mehe& kee he Oejkej efJeefeee mes meejs Je=#e kees Jesef<le kej efueee~ YeieJeeve
Gmemes [js veneR, Jes Gme mehe& kes cemleke hej hewj jKekej Je=#e hej mes Glej iees~ Fme
keejCe mebiece osJe ves YeieJeeve kee ceneJeerj en veece jKe efoee~ YeieJeeve peye
lehe OeejCe kej JeejeCemeer1 ceW keeeeslmeie& ceW efmLele Les, leye ves GvnW Oeeve mes
(54)
efJeeefuele kejves kes efueS ceneve Ghemeie& efkeee~ Gme Ghemeie& kees peerle uesves mes
ves Gmekee veece cenefleceneJeerj jKee~
eneB hej esefo Fme e mes YeieJeeve ceW Ge veeceeW kee mecegee efkeee ieee
nw~ Fefle Meyo eneB hej ekeej DeLe& ceW Deeee nw~ Fme ekeej Jeeues F< osJelee kes
he ceW Meem$e kes eejbYe ceW mleJeve kejves eesie nQ~ en esefo kee DeLe& nw~
meYeer elege\JeMeefle leerLekej mlegle nQ efhej Yeer ebLekelee& ieCeOejosJe ves
YeieJeeve Je&ceeve efpevesej keer ner mlegefle keeeW keer, Fmekee Gej Ssmeer DeebMekee
nesves hej kenles nQ~
efpeve YeieJeeve kes meceerhe ceQves Oece& kes ceeie& kees efveece mes eehle efkeee nw Gve
YeieJeeve kes meceerhe keee, Jeeve Deewj ceve mes meJe&keeue efJevee eege kejlee ntB~
efJevee ner eege veneR kejlee ntB efkevleg oesveeW Iegves, oesveeW neLe pees[kej efmej
Pegkeekeej hebeebie vecemkeej kejlee ntB~~1~~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW "e DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
mebece kes oes Yeso

ogeJf enb mebpeceejCeb, meeeejb len nJes efCejeeejb~
meeeejb meiiebLes, heefjiienejefne Keueg efCejeeejb~~19~~
(eer kegbokegboosJeke=le-eeefj$eheeng[ ieeLee-21)
DeLe&meeieej Deewj Deveieej kes Yeso mes mebeceejCe eeefj$e
oes ekeej kee nw~ GveceW mes meeieejeeefj$e heefjen meefnle eeJeke
kes neslee nw Deewj efvejeieej eeefj$e heefjen jefnle cegefveeeW kes
neslee nw~
1. GejhegjeCe ceW Gppeefeveer ceevee nw~
(55)
(7)megob ces DeeGmmeblees !

(cegefveOece&)
megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe
cene-kemmeJesCe meJJeCngCee meJJeueesieoefjefmeCee meosJeemegj-ceeCegmemme ueesemme
Deeieefo-ieefo-eJeCees-JeJeeob yebOeb ceeskeKeb FeE ef"efob pegeof b DeCegYeeieb lekekeb
keueb ceCees-ceeCeefmeeb Yetleb keeb heef[meseJf eeb Deeefokecceb Den-kecceb meJJeueesS
meJJepeerJes meJJeYeeJes meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee efJenjceeCesCe meceCeeCeb
hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe meYeeJeCeeefCe meceeGie-heoeefCe
meGej-heoeefCe mecceb Oecceb GJeosefmeoeefCe~
heeevegJeeo
ns Deeeg<cevleeW! Jeerj eYeg keer OJeefve mes ceQves megvee eneR~
Jes ceneeceCe YeieJeeve cenefle, ceneJeerj cenekeeMeheiees$eer~~1~~
meJe&%e meJe&ueeskeoMeea, egieheled meyekees peeveles ngS~
meye osJe Demegj ceeveJeegle Fme eflengbpeie kees Yeer osKeles ngS~~2~~
megob ces DeeGmmeblees ! kee DeLe&
(cegefveOece&)
ns Deeeg<ceeved YeJeeW ! Fme Yejle #es$e ceW osJe, Demegj Deewj ceveg<eeW meefnle
eeefCeieCe keer Deeieefle, ieefle, eJeveesheheeo, yevOe, cees#e, $e+ef, efmLeefle, egefle,
DevegYeeie, leke&, keuee, ceve, ceeveefmeke, Yetle, ke=le, eeflemesefJele, Deeefokece&, Denkece&
Fvekees leerve meew lesleeueerme jppegeceeCe Deewj ueeske ceW meye peerJeeW, meye YeeJeeW Deewj
meye heee&eeW kees Ske meeLe peeveles ngS, osKeles ngS leLee efJenej kejles ngS, keeMehe
iees$eere eceCe, YeieJeeve, meJe&%e, meJe&oMeea cenefleceneJeerj Deefvlece leerLekej osJe ves
heeerme YeeJeveeDeeW meefnle, ceele=kee heoeW meefnle Deewj GejheoeW meefnle jeef$e
Yeespeve efJejceCe nw "e DeCegele efpeveceW Ssmes heebe ceneelehe meceereerve OeceeX kee
GheosMe efoee nw, Jen ceQves Gvekeer efoJeOJeefve mes megvee nw~
(56)
(28 cetueiegCe)
Jeo-meefceefobefoe-jesOees ueesees DeeJeemee-ceesue-ceCneCeb~
ef K eef o meeCe-ceob l eJeCeb ef " ef o Yees eCe-ces eYeeb e~~1~~
Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb heCCeee~
SlLe heceeokeoeoes DeFeejeoes efCeeees nb~~2~~
soesJeeJeCeb nesog cepPeb~
meyekeer Deeieefle1 ieefle2 eJeve3 pevce4, De yebOe5 cees#e6 $e+er7 efmLeefle8~
egelf e9 DevegYeeie10 De leke&Meee11, meye keuee12 cevees13 De ceevemeerke14~~3~~
DevegYetle15 Yetle ke=le16 eeflemeseJf ele17, ke=ef<e Deeefokece&18 Deke=eflecekece&19~
mechetCe& ueeske meye peerJe meJe& YeeJeeW kees Yeer egieheled peeveved~~4~~
Jes eer efJenej kejles YeieJeved peye meceJemejCe ceW jepes nQ~
cegefveeeW kes efueS Oece& meceked Gmekees Gveves GheosMee nw~~5~~
(28 cetueiegCe)
ele meefceleer FbefeefvejesOe n, DeeJeMeke Deeesueke ueese~

YetefceMeeve Demveeve Deoble-OeeJeve efmLeefleYegeer Yekelewke~~1~~
efpeveJej keefLele cetueiegCe cegefve kes, eceeo mes FveceW Deefleeej~
Fvemes otj ngDee nttB cesje, soeshemLeeheve nes veeLe~~2~~
(28 cetueiegCe)
heebe ceneele, heebe meefceefle, heebe FefvejesOe, ueese, n DeeJeMeke, DeesuekelJe
(veivelee), mveeve leeie, ef#eefleMeeve, Deovle OeeJeve, Ke[s neskej Deenej uesvee, efove
ceW ner Ske yeej ner Deenej uesvee~ es DeeF&me cetueiegCe eceCeeW kes efpevesv YeieJeeve ves
kens nQ, FveceW eceeo mes ueies ngS oes<e efceLee nes~ soeshemLeehevee cesjs nes~
1DevemLeeve mes eneB Deevee, 2. eneB mes Deve$e peevee, 3. egle nesvee, 4. pevce uesvee, 5. keceeX
kee yevOe, 6. keceeX kee cees#e, 7. eeJeleea leLee meewOecee&efo osJeeW keer $e+ef, 8. DeeegefmLeefle, 9, egefle, 10,
keceeX kee heue osves keer meeceLe&, 11. leke& Meem$e, 12. yenejkeuee ee ieefCeleefJeee, 13. hejkeere efee,
14. ceve keer es<e, 15. hetJe& DevegYetle, 16. hetJe&ke=le, 17. hegve: mesefJele, 18. kece&Yetefce kes DevegeJesMe ceW
eLecele: eJe=e Deefme, ceefme, ke=<eeefoke kece&, 19. Deke=ef$ece erhe, mecegeefo kee eke kece&~
(57)
(heeerme YeeJevee)
etefueeb leg heJekeKeeefce YeeJeCee hebeefJebmeoer~
heb e heb e DeCeg C Ceeoe Ske k es ke k eef c n cenJJeos ~ ~1~~
ceCeiegees Jeefeiegees Fefjee - keeemebeoes~
SmeCee - meefceefo - mebpegees he{ceb Jeoceefmmeoes~~2~~
DekeesnCees Deueesnes e, Yee - nmme - efJeJeefppeoes~
DeCeg J eer e f e-Yeeme-keg meuees , ef J eef o eb Jeoceef m meoes ~ ~3~~
(heeerme YeeJevee)
heeerme YeeJevee nw efpemeceW Ssmeer etefuekee kentBiee ceQ~

ceeveer nQ heeBe heeBe es Yeer pees nQ Ske Ske ceneele ceW~~1~~
ceveiegefhle Jeeveiegefhle F&ee&meefceleer Je keeemebele jKevee~
S<eCemeefceleer es heeBe YeeJevee eLece ceneele keer Oejvee~~2~~
egOe ueesYe Deewj Yee neme leeie DevegJeereerYee<ee kegMeue kener~
Deeiece DevegketueJeeve otpes ele keer es heeBe YeeJevee ner~~3~~
heeerme YeeJevee kee DeLe&
Ge Deewj Devege DeLe& kee efevleve kejvee etefuekee nw~ Gmekee DeLe& kenlee
ntB~ GmeceW heeerme YeeJeveeSB nQ, pees efke Ske Ske ceneele ceW heeBe-heeBe mJeerkeej
keer ieF& nQ~~1~~
ceve mes ieghle, Jeeve mes ieghle, ieceve kejles mecee keee mes eeefCeeeW keer heer[e
kes heefjnej ceW lelhej leLee S<eCee meefceefle mes mebege neslee ntB~ Deve$e YeeJevee kener
ieF& nQ, eneB Gve YeeJeveeDeeW mes meefnle Jeefe kene ieee nw, pees efke DeefYeVe nesves mes
YeeJevee ner nw, keeeWefke YeeJeveeDeeW mes ege Jeefe kes ner Deefnbmee ele efvece&ue neslee
nw~~2~~
eesOe mes jefnle, ueesYe mes jefnle, Yee mes Jeefpe&le, neme mes Jeefpe&le Deewj
Deeieceevegketue yeesueves ceW kegMeue nesTB~ es heebe mele ceneele keer YeeJeveeSB nQ~
Fvemes ege kes meleceneele efvece&ue neslee nw~~3~~
(58)
Deos n Ceb YeeJeCeb eeef J e, Giienb e heef j iiens ~

mebleges YeeheeCesmeg, efleefoeb Jeoceefmmeoes~~4~~
FeflLekene FeflLemebmeiie - neme - Kes[ - heueeseCes~
efCeeceefcce efoes efCeeees e, eGlLeb Jeoceefmmeoes~~5~~
meefeeeefee - oJJesmeg, yepPebyYeblejsmeg e~
heef j iieneoes ef J ejoes , heb eceb Jeoceef m meoes ~ ~6~~
Deosnveb-en leve ner Oeve nw en osn DeMegefe Deeoer YeeJeve~
DeJeen-ieleheefjen DeMeve heeve ceW mebleger ele keer le=efleeve~~4~~
eer keer keLee Je mebmeie& De neme Je eer[e DeJeueeskeve~
Fve meyekees jeie mes veeEn kejvee eewLes ele ceW efmLejerrkejCe~~5~~
meefee Deefee Je De yeee DeYeblej Je Je heefjen mes~
efJejleer es heebe YeeJeveeSb, heeBeJeW ceneele keer ner nQ~~6~~
le=leere Deeewe& ele kes Deeefele ceQ heebe YeeJeveeDeeW ceW lelhej neslee ntB~ Jes
YeeJeveeSb es nQ Deosnve DeLee&led kece&JeMe pees ceQves osn kee Gheepe&ve efkeee nw, Jen ner
cesjs Oeve nw, Deve heefjen veneR nw~ Ssmeer YeeJevee Yeelee ntB~ eneb he=<eesojeefo Fleeefo
Jeekee mes Oe kee ueeshe neskej DeosnOeve kes mLeeve ceW Deosnve yeve ieee nw~ osn ceW
ner DeMegefelJe, DeefvelelJe Deeefo YeeJevee nw Gmekees Yeer Yeelee ntB~ heefjen ceW
DeJeen DeLee&led efveJe=efe keer YeeJevee Yeelee ntB~ Yee, heeve Deeefo elegefJe&Oe Deenej
ceW mevleg< DeLee&led ie=ef-jefnle neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes leermeje
ceneele efvece&ue neslee nw~~4~~
cewLegve mes efJejefle ue#eCe elegLe& yeeele kees ceQ Deeefele ngDee ntB ceQ m$eer keLee,
m$eer mebmeie&, efm$eeeW kes meeLe neme efJeveeso, efm$eeeW kes meeLe eer[ve Deewj Gvekes
cegKeeefo DebieeW kee jeieYeeJe mes DeJeueeskeve Fve meye yeeee& kes efJeIeelekeeW ceW
etBefke efveece mes efmLele ntB FmeefueS efveJe=e neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW mes elegLe& ele
efvece&ue neslee nw~~5~~
heefjen mes efJejefle ue#eCe hebece eleeefele ceQ oemeer, oeme Deeefo meefee Je
ceW Deewj Oeve-Oeeve Deeefo Deefee Je ceW leLee Jem$e, DeeYejCe Deeefo yeee Je
(59)
ef O eef o ceb l ees Keceepeg ees , PeeCepees i e-heef j ef oes ~

hejer m eneCeGjb oW ees , Geceb Jeoceef m meoes ~ ~7~~
pees meejes meJJemeejs m eg , mees meejes Sme iees ece~~
meejb PeeCebefle CeecesCe, meJJeb yegsefnb osefmeob~~8~~
Fes o eef C e heb ecenJJeeeef C e jeF& Y ees eCeeoes Jes j ceCeeef C e
meYeeJeCeeefCe meceeGiie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb Oecceb DeCegheeGeceele nw Jees ner pees Oewe& meefnle De #eceeege neslee~
pees Oeeve eesie ceWs efmLele heefj<en menves ceW DeefYecegKe jnlee~~7~~
meye meejeW ceW pees meej Denes ieewlece! Jen meej meJe& Gece~
pees Oeeve veece mes kene Jener nw meej meJe&kesJeefue YeefCeleb~~8~~
es heebe ceneele je$eerYeespeveefJejefle "s DeCegeleegle nQ~
YeeJeveemeefnle ceele=keeheoeW egle Gejheoegle-iegCeegle nQ~~9~~
ceW Deewj %eeveeJejCeeefo DeeYevlej Je ceW leLee ie=n #es$e Deeefo Deve meye heefjen
mes efJejle neslee ntB~ Fme ekeej keer heeBe YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes heefjen
efJejefle ele efvece&ue "njlee nw~ (es heeBeeW ele eefle%eehe nQ, keeeWefke DeefYemeefvOehetJe&ke efkeee ngDee efveece ele neslee nw Ssmee kene ieee nw)~~6~~
Gece ele (eefle%ee) Deeefele Jener neslee nw pees Oe=efleceeved, mevleg Fme ueeske
Deewj hejueeske keer Deekeeb#ee mes jefnle nw, Gece #ecee-ege nw, Oeeveeesie ceW meye
Deesj mes efmLele nw Deewj hejer<eneW kees menve kejlee nw~~7~~
peieovleJe&leea meye JemlegDeeW ceW meej ele nQ GveceW meej ns ieewlece! Oeeve nw,
keeeWefke meejb Oeeveb Fme veece mes meye yegeW (meJe&%eeW) ves Oeeve kees meej kene
nw~~8~~
Fme ekeej heeerme YeeJeveeDeeW meefnle, De eJeeveceele=keeDeeW meefnle Deewj
Gej heoeW meefnle heeBe ceneele Deewj jeef$eYeespeve efJejefle"e DeCegele es ceneve
nQ~ pees mecekedOece& nQ Gvekee Devegheeueve kej eceCe efveieLelJeheves mes efme
(60)
ueFee meceCee YeeJeblee efCeiiebLeeoesDeesCe efmepPebefle yegpPebefle cegebefle

heefjefCeebefle meJJeogkeKeeCe-cebleb kejWefle heefjefJeppeeCebefle1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb mehleceesOeee:~~7~~
Fme meceked Oece& kee Devegheeueve kejkes YeieJeeve eceCe cegevf eJej~
efveeLeefuebie mes efme yeg nesles Je cege nesles megKekej~~10~~
heefjefveJe=&le nesles meJe&ogKeeW kee Deble kejW ef$eYegJeve peeveW~
en eceCeOece& ner efMeJeeo nw Fmekees OeejW YeJe ogKe neves~~11~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb mehleceesOeee:~~7~~
mJeelceesheueefyOe kees eehle nesles nQ, nseesheeose efJeJeske mes mecheVe yeg nesles nQ, cege
nesles nQ, mebmeej mes heej nesles nQ, meye og:KeeW kee Deble kejles nQ Deewj heefjefveJee&Ce kees
eehle nesles nQ~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW mehlece DeOeee hetCe& ngDee~
N:M
efveJee&Ce eehle efmeeW keer Jebovee

DeeJeeefcce Gmenes, ebheeS JeemeghegppeefpeCeCeenes~
Gppebles Cesecf eefpeCees, heeJeeS efCeJJegoes ceneJeerjes~~5~~
(eer kegbokegboosJeke=le-efveJee&CeYeefe ieeLee-1)
DeLe&YeieJeeve $e+<eYeosJe kewueeMe heJe&le mes, YeieJeeve
Jeemeghetpe ebheehegjer mes, YeieJeeve vesefceveeLe efiejveej heJe&le mes
Deewj YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer heeJeehegjer mes efveJee&Ce kees eehle
nges nQ~
1. heeef#eke eefleeceCe mes G=le~
(61)
(8)heef[kekeceeefce Yebles!
heef[kekeceeefce Yebles! Skekes YeeJes DeCeeeejs, Jesmeg jeeoesmesmeg, leermeg
ob[smeg, leermeg iegeermeg, leermeg ieejJesmeg, eGmeg kemeeSmeg, eGmeg meCCeemeg,
hebemeg cenJJeSmeg, hebemeg meefceoermeg, meg peerJeefCekeeSmeg, meg DeeJeemeSmeg,
meemeg YeSmeg, Demeg ceSmeg, CeJemeg yebYeesjiegeermeg, omeefJensmeg meceCeOeccesmeg,
SeejmeefJensmeg GJeemeeheef[ceemeg, JeejmeefJensmeg efYekeKegheef[ceemeg, lesjmeefJensmeg
efkeefjeeeCesmeg, eGomeefJensmeg Yetoieecesmeg, heCCejmeefJensmeg heceee"eCesmeg,
meesuemeefJensmeg heJeeCesmeg, meeejmeefJensmeg Demebpecesmeg, DeejmeefJensmeg
heeevegJeeo
ns YeieJeved ! ceQ eefleeceCe keB, nw Ske YeeJe pees Deveeeej~
oes jeies<e $ee iegefhle ef$eob[, ef$eieejJe Deewj ke<eee eej~~1~~
eG meb%ee heebe ceneele heCe, meefceleer n peerJe efvekeee kens~
n DeeJeMeke Yee meele Dee"-ceo yeeee&ieghleer veJe nQ~~2~~
oMe eceCe Oece& ieejn eeflecee, yeejnefJeOe efYe#et eeflecee nQ~
lesjn efJeOe efeeemLeeve elego&Me, Yetle Je eceeo hebn nQ~~3~~
mees u en eJeeve me$eneW Demeb ece Demeb h ejee De"ejn nQ ~
GVeerme veeLe DeOeeve keLee DemeceeefOemLeeve megyeerme kenW~~4~~
heef[kekeceeefce Yebles ! kee DeLe&
ns YeieJeved! Ske Deveeeej heefjCeece, oes jeies<eheefjCeece, leerve iegefhle, leerveob[,
leerve ieejJe, eejke<eee, eejmeb%ee, heebe ceneele, heebe meefceefle, n peerJeefvekeee,
n DeeJeMeke, meele Yee, Dee" ceo, veJe yeeee&iegefhle, oMeekeej eceCeOece&,
ieejn ekeej Gheemeke eeflecee, yeejn ekeej efYe#eg eeflecee, lesjn ekeej efeeemLeeve,
eewon ekeej Yetleeece, hevn eceeomLeeve, meesuen ekeej eJeeve, me$en ekeej
Demebece, De"ejn ekeej Demebhejee, GVeerme ekeej veeLeesOeeve, yeerme
DemeceeefOemLeeve, Fkekeerme meyeueefeee, yeeF&me hejer<en, lesF&me met$eke=leeOeeve,
(62)
DemebhejeSmeg, GCeJeermeeS CeenpPeeCesmeg1, JeermeeS DemeceeefneCesmeg,

SkekeJeermeeS meyeuesmeg, yeeJeermeeS hejermensmeg, lesJeermeeS mege[pPeeCesmeg,
eGJeermeeS Deefjnblesmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg, heCeJeermeeS efkeefjeeCesmeg,
JJeer m eeS heg { Jeer m eg , meeeJeer m eeS DeCeieejieg C es m eg , DeeJeer m eeS
Deeeejkehhesmeg, SGCeleermeeS heeJemegehemebiesmeg, leermeeS ceesnCeere"eCesmeg,
SkekeeermeeS kecceefJeJeeSmeg, yeeermeeS efpeCeesJeSmesmeg, leseermeeS
DeeemeCeoeS, meb K es J es C e peer J eeCeb DeeemeCeoeS, Depeer J eeCeb
DeeemeCeoeS, CeeCemme DeeemeCeoeS, obmeCemme DeeemeCeoeS,
Fkekeerme meyeue yeeFme heefj<en lesF&me met$eke=le DeOeeve nQ~
eew e f y eme Dejnb l eos J e heeer m e YeeJevee he= L Jeer ef y yeme nQ ~ ~5~~
meeeFme efJeOe Deveieej megiegCe De cetuemegiegCe DeeFme nQ~
Gveleerme heehemet$eb emebie ceesnveere Leeve Yeer leerme kens~~6~~
Fkeleermeefnb keceexoe efJeheeke yeefeme efJeOe efpeve GheosMe kens~
lesefleme Deleemeeovee oes<e Fve meyeceW pees keg oes<e ngS~~7~~
meb # es h e mes Deemeeovee meele ceW peer J eeW kes Deemeeove mes ~
DepeerJe kes Deemeeove %eeveemeeove oMe&ve meeove mes~~8~~
eeefjle Deemeeove lehe kee Deemeeove Jeeree&meeove mes Yeer~
ceQ meyekeer iene& kejlee ntB ogeefjle efkees henues pees Yeer~~9~~
eewyeerme Den&vle, heeerme YeeJevee, heeerme efeeemLeeve, yyeerme he=efLeJeer, meeeF&me
DeveieejiegCe, DeeF&me Deeeejkeuhe, Gveleerme heehemet$e emebie, leerme ceesnveeremLeeve,
Fkeeerme kece& efJeheeke, yeeerme efpeveesheosMe, lesleerme Deemeeovee, meb#eshe mes peerJeeW keer
Deleemeeovee, DepeerJeeW keer Deleemeeovee, %eeve keer Deleemeeovee, oMe&ve keer
Deleemeeovee, Jeere& keer Deleemeeovee Fve meye ceW pees keg ceve, Jeeve Deewj keee
mes Yetlekeeue ceW og< ese ngF& DeLee&led pees heeueves eesie nQ Gvekee heeueve veneR
efkeee, pees heeueves eesie veneR Les Gvekee heeueve efkeee, Gve meye ogMeefjle keer hej
mee#eer mes ne ! ceQves og< keee& efkeee, Fleeefo heMeeeehe hetJe&ke iene& kejlee ntB,
1. eefleeceCe ebLe$eeer kes DeeOeej mes~
(63)
eefjemme DeeemeCeoeS, leJemme DeeemeCeoeS, Jeerejf emme DeeemeCeoeS,

leb meJJeb hegJJeb ogeefjeb iejneefce, DeeieecesmeerSmeg heegheCCeb Fkekebleb
heef[kekeceeefce, DeCeeieeb heekeKeeefce, Deiejefneb iejneefce, DeefCebefoeb
efCeboeefce, DeCeeueesefeeb Deeueesesefce, DeejenCeceyYegsefce, efJejenCeb
heef[kekeceeefce FlLe ces pees keesF& osJeefmeDees (jeF&Dees) DeFeejes DeCeeeejes
lemme efcee ces ogkeke[b1~~9~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb DeceesOeee:~~8~~
ceQ Jele&ceeve kes oes<eeW kees eefleeceCe efJeOeer mes otj keB~
Deeies nesves Jeeues oes<eeW kee Yeer ceQ eleeKeeve keB~~10~~
efpeve oes<eeW keer iene& veeEn keer, ceQ Gvekeer iene& kejlee nttB~
efpeve oes<eeW keer efveboe veefnb keer, Deye Gvekeer efveboe kejlee ntB~~11~~
efpevekee Deeueeseve veneR efkeee, Gvekee Deeueeseve kejlee ntB~
DeejeOeve eG mJeerkeej keB efJejeOeve kee eefleece kejlee ntB~~12~~
cegPe mes Fve meyeceW pees keg Yeer efoveYej ceW (je$eer ceW) Deleereej ngS neW~
ee Deveeeej Yeer ngS eYees! Jen og<ke=le cesje efceLee nes~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb DeceesOeee:~~
eleglheVe ogMeefj$e kees eefleeceCe eje efvejekejCe kejlee ntB, YeeJeer ogeefj$e kee
leeie kejlee ntB DeefJeJeske mes ceQves pees henues ogMeefj$e efkeee, Gmekeer iene& veneR keer
Deye Gmekeer iene& kejlee ntb, efpemekeer Deelcemee#eer mes efvevoe veneR keer Gmekeer efvevoe
kejlee nt,B efpemekeer henues Deeueesevee veneR keer, Gmekeer Deye Deeueesevee kejlee nt,B
DeejeOevee kee (jlve$ee kee) Deveg<"eve kejlee nt,B jlve$ee keer efJejeOevee kee eefleeceCe
kejlee ntB, FveceW pees keesF& owJeefmeke (jeef$eke) Deefleeej, Deveeeej ngDee nw Gmeer
Deefleeej Deeefo mecyevOeer og<ke=le cesjs efceLee neW, Fme ekeej Deveg<"eve eesie
Deeesie Ge meye ceW ueies oes<eeW kee eefleeceCe eje efvejekejCe kejlee nt~B ~9~~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW Dece DeOeee hetCe& ngDee~
(64)
(9)Feefce Yebles!
Feefce Yebles! heef[kekeceCeefceob, megemme cetueheoeCeb GejheoeCeceeemeCeoeS~ leb peneCeceeskekeejheos Dejnbleheos efmeheos DeeFefjeheos GJepPeeeheos meengheos
cebieueheos ueesieeseceheos1 mejCeheos meeceeFeheos eGJeerme-eflelLeejheos2
JeboCeheos heef[kekeceCeheos heekeKeeCeheos keeGmeiieheos Demeerefneheos
efCemeerefneheos Debiebiesmeg hegJJebiesmeg heFCCeSmeg heeng[smeg heeng[heeng[ms eg keokeccesmeg
Jee Yetokeccesmeg Jee CeeCemme DeFkekeceCeoeS obmeCemme DeFkekeceCeoeS
eef j emme DeFke k eceCeoeS leJemme DeFke k eceCeoeS Jeer e f j emme
DeFkekeceCeoeS, mes DekeKejnerCeb Jee heonerCeb Jee mejnerCeb Jee JebpeCenerCeb
heeevegJeeo
ns YeieJeved! met$e kes cetueheoeW Gejheo kes Deemeeove mes~
pees oes<e ngS Gvekee eefleeceCe keb ceQ mees Jen Fme efJeOe mes~~1~~
pees vecemkeejheo Den&led heo De efmeheoeeee&heo ceW~
GheeOeeeheo meeOetheo cebieueheo ueeskeesece heo ceW~~2~~
MejCebheo meeceeefekeheo eeweyf eme leerLekej heo Jeboveheo ceW~
eefleeceCe Je eleeKeeve keeeeslmeie& Demeefn efvemeefn heo ceW~~3~~
Feefce Yebles ! kee DeLe&
ns YeieJeved ! met$e (Deeiece) kes cetueheoeW keer Deewj Gej heoeW keer Deleemeeovelee
(DeJensuevee) nesves hej pees keesF& oes<e GlheVe ngDee nw Gme oes<e kes efvejekejCe kejves keer
Fe kejlee ntB~ leeLee Fmekes eje Jener kenles nQ
Cecees DejnbleeCeb Fleeefo hebevecemkeejheo, Denleheo, efmeheo, Deeeee&heo,
GheeOeeeheo, meeOegheo, eeeefjcebieueb Fleeefo cebieueheo, eeeefj ueesieesecee Fleeefo
ueeskeeseceheo, eeeefjmejCeb heJJeppeeefce Fleeefo MejCe heo, kejsefce Yebles! meeceeFeb Fleeefo
meeceeefekeheo, Gmenceefpeeb e Jebos Fleeefo elege\JeMeefle leerLekejheo, efmeevegtle Fleeefo
Deewj peeefle YeieJeeved Fleeefo Jevoveeheo, heef[kekeceeefce Yebles Fleeefo eefleeceCeheo, Yevles
1. ueesiegeceheos Fefle hee":~ 2. eGJeermeb eflelLe.........Fefle hee":~
(65)
Jee DelLenerCeb Jee iebLenerCeb Jee LeSmeg Jee LegF&meg1 Jee DekeKeeCesmeg Jee
DeefCeeesiesmeg2 Jee DeefCeeesieejsmeg3 Jee pes YeeJee heCCeee Dejnblesefnb YeeJeblesefnb
eflelLeejsefnb Deeefo-ejsefnb efleueesieCeensefnb efleueesie-yegsefnb efleueesie-ojmeerefnb
les meneefce les heefeeeefce les jesesefce les heemesefce, les menblemme les heeeblemme
les jeseeblemme les heemeeblemme pees ceS osJeefmeDees jeF&Dees Deefokekecees
Jeefokekecees DeFeejes DeCeeeejes DeeYeesiees DeCeeYeesiees Dekeeues mepPeeDees
DebieeW ceW hetJeeX ceW Je ekeerCe&ke eeYe=le eeYe=leeeYe=le ceW~
ke=lekeceeX4 Yetlekece&5 ceW Deemeeove mes oes<e efJeMeesOetb ceQ~~4~~
%eeve ceW pees Deemeeove keer oMe&ve eefj$e lehe Jeerjpe ceW~
Deemeeove kej pees oes<e efkees Gve meyekee MeesOeve kejlee ceQ~~5~~
FveceW De#ej mes nerve Je heo mes nerve Je mJej mes nerve he{e~
Jebpeve mes nerve Je DeLe&nerve ee ebLenerve peg DeMeg he{e~~6~~
mleJe mlegefle DeLee&KeeveeW kes DevegeesieeW kes he{ves ceW~
Devegeesieej ceW nerve Deeefo oes<eeW kee eefleeceCe kejlee ceQ~~7~~
heekeKeeefce Fleeefo eleeKeeveheo, veJemebKee eceeCe hebevecemkeej kee GeejCe ue#eCe
leLee De"ejn, meeeF&me, eerme, Skemeew Dee" Fleeefo mebKee ue#eCe keeeeslmeie&heo,
Demeefn, efvemeefnheo Fve meye heoeW ceW Deleemeeovelee nesves hej leLee Deeeejeefo Debieheo, DebieeW
kes DeefOekeejheo, mebKee Deeefo Debieebieheo Glheeo hetJee&efo hetJeeie, Jemleg eYe=efle hetJe&, hetJeeie,
ekeerCe&ke, eeYe=le, eeYe=leeeYe=le hetJe&ke=le <e[eJeMekeeefo kece& DeLeJee MegYe Deewj DeMegYe
ceve, Jeeve Deewj keee kes Jeeheej DeLeJee leefVeyevOeve hegCe heehekece&he ke=lekece&, Yetle,
DeefJeeceeve Deewj Jele&ceeve ceW Ge <e[eJeMeke kece& Fve Ge meye ceW GlheVe oes<e kee
eefleeceCe kejves keer Fe kejlee ntB leLee %eeve keer Deleemeeovelee, oMe&ve keer Deleemeeovelee,
eeefj$e keer Deleemeeovelee, lehe keer Deleemeeovelee Deewj Jeere& keer DeleemeeoveleemecyevOeer
oes<eeW kee eefleeceCe kejlee ntB leLee Deveske leerLekejeW kes iegCeeW kee JeCe&ve kejves Jeeues mleJeeW
ceW, Ske leerLekej kes iegCe JeCe&ve kejves Jeeueer mlegefleeeW ceW, eefj$ehegjeCe eefleye DeLee&KeeveeW
ceW, kejCeevegeesieeefo DevegeesieeW ceW Deewj ke=efleJesoveeefo eewyeerme DevegeesieejeW ceW De#ejnerve, heonerve,
1. LegFmeg Fefle hee"~ 2. DeefCe DeesieDeesiesmeg Fefle hee":~ 3. DeefCe Deesieoejsmeg Fefle hee":~
4. hetJe& ceW keer ieF& n DeeJeMeke Deeefo efeeeSb DeLeJee MegYe-DeMegYe ceve-Jeeve-keee keer efeeeSB
Deewj Gvekes efveefcee mes ngS hegCe-heehe kece&, FceveW pees Deemeeovee ngF& nes~ 5. Yetle-DeefJeeceeve ceW~
(66)
keDees keeues Jee heefjneefJeoes DelLeekeeefjob efceecesefueob (Deecesefueob)

Jeecesefueob DeCCeneefoCCeb DeCCeneheef[ob DeeJeemeSmeg heef[nerCeoeS lemme
efcee ces ogkeke[b1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb veJeceesOeee:~~9~~
DenleosJe YeieJeble leerLekej Deeoerkej $ewueeskeeveeLe~
ef$eYegJeve%eeveer ef$eYegJeveoMeea ves eefleheeos nQ pees heoeLe&~~8~~
Gvekeer ceQ ee kejlee ntB Gvekeer ner eehleer kejlee ntB~
GveceW ner ceQ efe jKelee ntB Gvekee ner mheMe& kejlee ntB~~9~~
Fvekeer ee kejles ngS De Fvekeer eehleer kejles ngS pees~
FveceW efe jKeles ngS leLee Fvekee mheMe& kejles ngS pees~~10~~
ceQves owJeefmeke Je jeef$eke heeef#eke Deeefoke ceW pees oes<e efkees~
Deefleece Jeefleece Deefleeej Deveeeej DeeYeesie DeveeYeesie efkees~~11~~
pees Dekeeue ceW mJeeOeee efkeee De keeue ceW mJeeOeee veneR efkeee~
menmee efkeee efyevee efJeJeske efkeee efceLee kes meeLe efceueee efoee~~12~~
DeveLee he{e DeveLee kene DeveLee enCe keeree Yeer pees~
DeeJeMeke ceW heefjneveer keer meye og<ke=le cesje efceLee nes~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb veJeceesOeee:~~9~~
mJejnerve, DeLe&nerve Deewj ebLenerve oes<e kee eefleeceCe kejves keer Fe kejlee nt~B Denle,
YeieJeeved leerLekej, ef$eueeskeveeLe ves pees peerJeeefo heoeLe& Deeiece ceW eefleheeove efkees nQ Gvekee
eeve kejlee n@,tB eehle kejlee nt,B efe jKelee nt,B efJeMJeeme kejlee nt,B Gvekee eeve kejves
Jeeues, eehle kejves Jeeues, efe jKeves Jeeues, efJeMJeeme kejves Jeeues pees cesjs owJeefmeke, jeef$eke,
heeef#eke, eelegcee&emf eke, mebJelmeefjke Deefleece, Jeefleece, Deefleeej, Deveeeej, DeeYeesie, DeveeYeesie
oes<e ueiee, Dekeeue ceW mJeeOeee efkeee, mJeeOeee keeue ceW mJeeOeee veneR efkeee, menmee
efkeee, efyevee efJeeejs peuoerpeuoer GeejCe efkeee, efceLee DeefJeeceeve kes meeLe efceueeee,
Deve DeJeeJe kees Deve DeJeeJe kes meeLe pees[ kej hee, GeOJeefveege kee veereOJeefve mes
Deewj veereOJeefveege hee" kees GeOJeefve mes he{e, DeveLee kene, DeveLee enCe efkeee eeveer
megvee, DeeJeMekeeW ceW heefjnervelee keer, Fve meye oes<eeW mes GlheVe cesje og<ke=le efceLee nesJes~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW veJeceeb DeOeee hetCe& ngDee~
1. heeef#eke eefleeceCe mes G=le~
(67)
(10)JeerjYeefe:
e meJee&efCe ejeejeefCe efJeefOeJeod-JeeefCe les<eeb iegCeeved~
heee&eeveefhe YetleYeeefJeYeJele, meJee&ved meoe meJe&oe~
peeveer l es eg i eheled eef l e#eCecele, meJe& % e Fleg eles
meJe& % eee ef p eves ejee cenles , Jeer j ee lemcew vece~~1~~
Jeer j meJe& m eg j emeg j s v ceef n lees , Jeer j b yeg O ee meb e f elee
JeerjsCeeefYenle mJekece&efveeees, Jeerjee Yekelee vece~
heeevegJeeo
-eewyeesue bo-
pees efJeefOeJeled meye ueeske ejeej, JeeW kees Gvekes iegCe kees~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, heee&eeW kees Yeer efvele meyekees~~
egiehele mecee-mecee eefle peeves, Dele ngS meJe&%e eefLele~
Gve meJe&%e efpevesej cenefle, Jeerj eYeg kees vecetB melele~~1~~
Jeerj meYeer megj Demegj Fv mes, hetpe Jeerj kees yegOe mesJeW~
efvepe keceeX kees nlee Jeerj ves, vece Jeerj eYeg kees cego mes~~
JeerjYeefkele kee DeLe&
pees mechetCe& ejDeej JeeW kees Gvekes menYeeJeer iegCeeW kees Deewj eceYeeJeer
Yetle, YeeJeer leLee Jele&ceeve meye heee&eeW kees Yeer meoe meJe&keeue DeMes<e efJeMes<eeW kees
efuees ngS egieheled keeue ece mes jefnle Ske meeLe eefle#eCe peeveles nQ, FmeefueS GvnW
meJe&%e kenles nQ, Gve meJe&%e ceneve iegCeeslke=< Deefvlece leerLekej Jeerj efpevesMJej kees
vecemkeej nes~ Jeerj efpevesMJej meye megjsveW Deewj DemegjsveW eje hetefpele nQ~ Jeerj
efpevesMJej kees ieCeOejeefo yegOepeve mebmeej meceg mes heej nesves kes efueS Deeee kejles
nQ, Jeerj efpevesMJej ves Deheves Deewj hej kes keceeX kes mecetn kees efJeve< efkeee nw~ Jeerj
YeieJeeve kees Yeefe mes efmej Pegkeekej vecemkeej kejlee ntB~ Jeerj! efpevemes YeJe
(68)
Jeer j eeer L e& e f c eob eJe= eceleg u eb , Jeer j me Jeer j b lehees

Jeerjs eer egefle-keeefvle-keerefle&-Oe=leees, ns Jeerj! Yeb lJeefe~~2~~
es Jeerjheeoew eCeceefvle efveleb, OeeveefmLelee mebeceeesieegee~
les JeerleMeeskee efn YeJeefvle ueeskes, mebmeejogie efJe<eceb lejbelf e~~3~~
elemecegoecetue mebecemkevOeyevOees,
eceefveeceheeesefYeJe&efOe&le MeerueMeeKe~
meefceeflekeefuekeYeejes iegefhleieghleeJeeuees
iegCekegmegcemegieefvOe meeheefe$ehe$e~~4~~
Delegue eJelee& leerLe& Jeerj mes, Ieesj Jeerj eYeg kee lehe nw~
Jeerj ceW eer egefle keebefle keerefle&, Oe=efle nQ ns Jeerj! Ye legceceW~~2~~
pees efvele Jeerj eYet kes ejCeeW, ceW eCeceve kejles efe mes~
mebece eesie meceeOeeregle nes, Oeeve ueerve nesles cego mes~~
Fme peie ceW Jes Meeske jefnle nes, peeles nQ efveefele YeieJeved ~
en mebmeej ogie& efJe<eceeefJe, Fmekees heej kejW lel#eCe~~3~~
ele mecegoee cetue nw efpemekee, mebececee mkebOe ceneved ~
ece De efveece veerj mes efmebef ele, ye{er megMeeKeeMeerue eOeeve~~
meeiej mes leejves Jeeuee en Delegue leerLe& eJe=e ngDee nw~ Jeerj efpevesMJej kee yeee
Deewj DeYevlej lehe Yeejer og<kej Lee pees DeewjeW ceW veneR heeee peelee Lee~ Jeerj efpeveceW
yeeeeYevlej ue#ceer, Mejerj keer peesefle, keeefvle, keerefle&, Oe=efle es meye iegCe efJeeceeve
nQ~ FmeefueS ns Jeerj ! Deehe ceW keueeCe nw~~2~~ Oeeve ceW Skeeelee kees eehle ngS,
mebece mes Gheueef#ele eesie mes ege nesles ngS pees YeJe heg<e Jeerj YeieJeeve kes ejCeeW
kees efvele eCeece kejles nQ Jes ueeske ceW Meeske mes efJecege nesles nQ Deewj efJe<ece
mebmeejheer DeJeer kes heej hengBe peeles nQ~~3~~
efpemekee eleeW kee mecegoee cetuepe[ nw, mebecemkevOeyevOe nw, pees
ece efveecehe peue mes Je=eEiele nw, De"ejn npeej Meerue efpemekeer MeeKeeSb nQ,
efpemeceW meefceefleeeBhe keefuekeeSb Yejer nQ, iegefhleeeb eJeeue (heuueJe) nw, eewjemeer
(69)
(70)
efMeJemegKeheueoeeer ees oeeeeeese (odIe)

MegYepeveheefLekeeveeb Kesoveesos meceLe&~
ogefjlejefJepeleeheb eeheeVevleYeeJeb
me YeJeefJeYeJenevew veesmleg eeefj$eJe=#e~~5~~
Oece& meJe& m eg K eekejes ef n lekejes , Oece yeg O eeef evJeles ~

Oecex C ew J e meceeheles ef M eJemeg K eb , Oecee& e lemcew vece~
Oecee& V eemlehej meg od Y eJeYe= l eeb , Oece& m e cet u eb oee,
Oecex ef eecenb oOes eef l eef o veb , ns Oece& ! ceeb heeuee~~7~~
eeef j $eb meJe& e f p evew eef j leb , ees eb e meJe& e f M e<es Y e~

eCeceeef c e
heb eYes o b ,
heb eceeeef j $eueeYeee~~6~~
Oeccees cebieuecegefb (cegefkekeb), DeeEnmee mebecees leJees~

osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees 1~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb oMeceesOeee:~~10~~
meefceefle keueer mes Yeefjle iegehf lecee, keeWheue mes megvoj le nw~
iegCe kegmegceeW mes megjefYele meehe, efe$eceeer heeeW egle nw~~4~~
efMeJemegKe heueoeeer en leJej, oeeceeer eee mes egle~
MegYepeve heefLeke peveeW kes Keso, otj kejves ceW mecejLe efvele~~
ogefjle mete& kes ngS leehe kee, Devle kejs en es ceneved ~
Jej eeefj$e Je=#e keuhegce, kejs nceejs YeJe keer neve~~5~~
meYeer efpevesej ves YeJeogKenj, eeefjle kees heeuee efe mes~
meye efMe<eeW kees Yeer GheosMee, efJeefOeJeled meceked eeefjle es~~
heeBe Yeso egle meceked eeefjle, kees eCecetB ceQ Yeeer mes~
hebece eLeeKeele eeefjle keer, eeefhle nsleg JebotB cego mes~~6~~
ueeKe iegCehe heg<heeW keer megieefvOe nw, mecekelJe efJeefe$e he$e nQ pees cees#eheer heue
kees osves Jeeuee nw, oeehe eee mes eMemle nw, YeJepevehe heefLekeeW kes mevleehe
kees otj kejves ceW meceLe& nw, Ssmee heehehe mete& kes mevleehe kee DevleveeMe kejves
Jeeuee Jen eeefj$ehe Je=#e nceejs mebmeej ceW pees ieleeefo veevee YeJe nQ Gvekes efJeveeMe
kes efueS nesJes~~4-5~~ meye leerLekejeW ves mJeeb eeefj$e kee Deveg<"eve efkeee nw Deewj
meye efMe<eeW kes efueS pewmee nw Jewmee mhe< kene nw~ Dele: meye keceeX kes #ee kes
meeOeke hebece eLeeKeeleeeefj$e keer eeefhle kes efueS meeceeefekeeefo heebe YesoeW mes
meceefvJele eeefj$e kees ceQ eCeece kejlee ntB~~6~~
Oece&he eefj$e mJeie& Deewj DeheJeie& mecyevOeer meye megKeeW kee Deekej DeLee&led
Glheefe mLeeve nw~ meye peerJeeW kes efnle kee kejves Jeeuee nw, eeefj$ehe Fme Oece& kees
Oece& meJe&megKe Keeefve efnlebkej, yegOepeve kejW Oece& mebee~

efMeJemegKeeehle Oece& mes neslee, Gmeer Oece& kes efueS veceve~~
Oece& mes Deve efce$e veefnb peie ceW, oeeOece& kee cetue kene~
ceve kees OeB Oece& ceW efvele, ns Oece&! kejes cesjer j#ee~~7~~
Oece& cene cebieuecee nw en, kene Jeerj eYeg ves peie ceW~
ecegKe DeeEnmee mebece lehe Yeer, Oece& meoe Gece meye ceW~~
efpemekes ceve ceW meoe Oece& nw, megjieCe Yeer Gmekees eCeceW~
ceQ Yeer vecetb Oece& kees meblele, Oece& yemees cesjs ceve ceW~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb oMeceesOeee:~~10~~
meYeer efJeJeskeMeerue leerLekej Deeefo mebefele kejles nQ~ Oece& mes ner cees#e megKe keer
eeefhle nesleer nw~ Gme Oece& kes efueS vecemkeej nes, Oece& kes efmeJee Deewj keesF& mebmeejer
peerJeeW kee Ghekeejke efce$e veneR nw~ Oece& kee cetue oee nw~ Fme ekeej kes Oece& ceW ceQ
eefleefove efee ueieelee ntB~ ns Oece& let cesje heeueve kej~~7~~
en eeefj$ehe Oece& Glke=< cebieue nw DeLee&led ceue kees ieeueveotj kejves Jeeuee
Deewj megKe kees osves Jeeuee nw~ Oece& ner veneR DeeEnmee, mebece Deewj lehe Yeer hejceeslke=< cebieue
nQ, keeeWekf e efpemekee ceve Oece& ceW meoe leuueerve nw Gme kees osJe Yeer vecemkeej kejles nQ~~8~~
Fme ekeej eerieewlece ieCeOej JeeCeer ceW oMeJeeb DeOeee hetCe& ngDee~
Devle eeLe&vee
Den&leYegkeefLeleeLe, eefLeleb ieCeOeejkew:~
veewefce Yekelee efMejmeenb, egle%eevecenesoefOeced~~1~~
Oece& l eer L e& m e kelee& j b , ceneJeer j ef p eveb veg c e:~
eoMeebieme kelee&jb, veewefce ieewlecemJeeefceveced~~2~~
JeerjefoJeOJeves: eehlee, JeeCeer eerieewleceme ee~
meejb meejb ie=nerlJee$e, ceveeked mebkeefueleb ceee~~3~~
eodnerveeefOeke-oes<eeefo-peeleb ceele:! mejmJeefle!~
ceeb #ecemJe ke=heeb ke=lJee, YeeJeegleb ee ces~~4~~
e: he"efle oMeeOeeeb, eerieewleceJeeesce=leced~
me: egle%eeveceleecee1, hetCe&%eeveefeeb eesled~~5~~
oesneheeevegJeeo
Den&ved Yeeef<ele DeLe&cee, ieCeOej iegbefhele ebLe~

egle%eeveeyOeer kees vecetB, Yeeer ege efMej vece~~~1~~
Oece&leerLe&
kelee& vecetb, ceneJeerj YeieJeeved~
eoMeebie kelee& vecetb, ieewlece ieCeer ceneved~~2~~
Jeerj efoJeOJeefve mes eie, eer ieewlece keer JeeefCe~
meej meej kees mebkeueve, efkeee megieCeOej JeeefCe~~3~~
nerveeefOekeeefo oes<e pees, nges mejmJeefle ceele!~~
#ecee kejes kej ke=hee cece, osJees YeeJeegle ceele!~~4~~
eerieewleceJee megOee pees, he{s oMeeOeee hetCe&~
Jes egle%eeveceleer meefnle, uenW %eeveeer hetCe&~~5~~
(71)
(72)
eMeefmle:
ceneJeerj ! vecemlegYeb, cenekeuhegceee les~
Deefevleheueoe$es vees, vecemlegYecevevleMe:~~1~~
JeerjefoJeOJeefveb eglJee, eoMeebieefJeOeeefeves~
ebLeke$ex ieCeervee, vecees ieewlecemJeeefceves~~2~~
eer JeerjMeemeves metefj:, kegvokegvoiegce&neved~
cetuemebIes e leVeecvee, kegbokegboevJeeesYeJeled~~3~~
ies mejmJeleer veeefcve, yeueelkeejieCes MegYes~
eeefj$eeeYe=lmetefj: eLece: Meebeflemeeiej:~~4~~
eerJeerjmeeiejeeee&mleme heeefOeheesYeJeled~
ceneeleeoeleejb
iegb iegjesieg&b
vegJes~~5~~
$eske<edefleces JeerjpeebleerefoJemes1 MegYes~
ew$eMegkeuee$eeesoMeeb, evLeeseb hete&les ceee~~6~~
eer ieewleceieCeervme, JeeCeer ece=leJee|<eCeer~
mebkeefueleece=leb oeeled, meeVeesce=leheoehlees~~7~~
eeJeppewveWOeceexeb, Jele&les YegefJe #esceke=led~
hetCee %eeveceleer kegee&led, leeJelmLeseeoeb ke=efle:~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeer eMeefmle meceehlee~
N:M
~~meceehleced ~~
N:M
1. %eevecelee-Decee-men~
1. Deepe Jeerjpeebleer 2613 JeeR nw~ Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2540 eue jne nw~
eEnoer hee-eMeefmle:
cenekeuhegce Jeerj eYeg, heue Deefevle oeleej~
ceneJeerj YeieJeeve kees, vecetb DevevleeW yeej~~1~~
Jeerj efoJeOJeefve eJeCe kej, eoMeebie kejleej~
ieewlece ieCeOej ebLeke=led, vecetb GvnW Mele yeej~~2~~
eer JeerjMeemeve eefLele, kegbokegbo Deeeee&~
cetuemebIe ceW veece mes, kegbokegbo Deecveee~~3~~
ie mejmJeleer ieCe kene, yeueelkeej MegYe ceeve~
eeefjleeeer eLece ieg, Meebeflemeeiejeeee&~~4~~
Gvekes heeeee& ieg, Jeerjmeeiejeeee&~
ceneele oeleeieg, vecetb GYee Deeeee&~~5~~
yyeerme meew lesjn leceer, Jeerjpeebleer Jebe~
ew$eMegkeue lesjme efleLeer, hetCe& efkeee en ebLe~~6~~
Dece= l eJe<ee& k eeef j Ceer , ieew l ecemJeeceer Jeeef C e~
Dece=leheo osJes nceW, en mebkeefuelee JeeefCe~~7~~
peye leke efpeveJej Oece& nw, peie ceW megKekej hetCe&~
leye leke ke=efle mLeeefe nes, kejs %eeveceefle hetCe&~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeer eMeefmle meceehlee~
N:M
(73)
(74)
eer ieewlece mJeeceer heefjee

ieefCeveer %eeveceleer
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj
YeeJeleesLe&kelee& efveheles-%eeveeJejCeeefo-efveee-JeJenejeheeeeefleMeepeeleevevle%eeve-oMe&ve-megKe-Jeere&-#eeefeke-mecekelJe-oeve-ueeYeYeesieesheYeesie-efveee-JeJenej-eehleefleMeeYetle-veJe-kesJeue-ueefyOeheefjCele:~
SJebefJeOees ceneJeerjesLe&kelee&~
Deye YeeJe keer Dehes#ee DeLe&kelee& kee efveheCe kejles nQ%eeveeJejCeeefo Ieeefleee keceeX kes efveee-JeJenejhe efJeveeMe keejCeeW keer
efJeMes<elee mes GlheVe ngS Devevle%eeve, oMe&ve, megKe Deewj Jeere& leLee #eeefekemecekelJe, oeve, ueeYe, Yeesie Deewj GheYeesie keer efveee-JeJenejhe eeefhle kes
DeefleMee mes eehle ngF& veew kesJeueueefyOeeeW mes heefjCele YeieJeeved ceneJeerj ves YeeJeegle
kee GheosMe efoee~ DeLee&led efveee Deewj JeJenej mes DeYeso-Yesohe veew ueefyOeeeW
mes ege neskej YeieJeeved ceneJeerj ves YeeJeegle kee GheosMe efoee~
Fme ekeej YeieJeeved ceneJeerj DeLe&kelee& nQ~ (OeJeuee hegmleke-1, he=. 64)
ebLekelee& eer ieewlece mJeeceer

lesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe
Keses KeeesJemece-peefCeo-eGjceue-yegef-mebheCCesCe yecnCesCe ieesoceieesesCe meeueogmmegefn-heejSCe peerJeepeerJe-efJemee-mebosn-efJeCeemeCecegJeieeJeceeCe-heeo-cetuesCe FboYetefoCeeJeneefjoes~
Fme ekeej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele Gve YeieJeeved ceneJeerj kes eje kens iees
DeLe& kees, Gmeer keeue ceW Deewj Gmeer #es$e ceW #eeesheMeceefJeMes<e mes GlheVe ngS eej
(75)
ekeej kes efvece&ue %eeve mes ege, JeCe& mes yeeeCe, ieesleceiees$eer, mebhetCe& og:egefle ceW
heejbiele Deewj peerJe-DepeerJeefJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eer Je&ceeve kes
heeocetue ceW GheefmLele ngS Ssmes FvYetefle ves DeJeOeejCe efkeee~
(OeJeuee hegmleke-1, he=. 65)
hegCees lesefCeboYetefoCee YeeJe-mego-heppee-heefjCeosCe yeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeeCeceskekesCe esJe cegngesCe kecesCe jeCee keoe~ leoes
YeeJe-megomme DelLe-heoeCeb e eflelLeejes keee~ eflelLeejeoes mego-heppeeSCe
ieesocees heefjCeoess efe oJJe-megomme ieesocees keee~ leees iebLe-jeCee peeosefe~
Devevlej YeeJeeglehe heee&e mes heefjCele Gve FvYetefle ves yeejn Debie Deewj
eewon hetJe&he ebLeeW keer Ske ner cegntle& ceW ece mes jevee keer nw~ Dele: YeeJeegle
Deewj DeLe&-heoeW kes kelee& leerLekej nQ leLee leerLekej kes efveefcee mes ieewlece ieCeOej
egleheee&e mes heefjCele ngS, FmeefueS Jeegle kes kelee& ieewlece ieCeOej nQ~ Fme lejn
ieewlece ieCeOej mes ebLe jevee ngF&~
DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj nQ

keeeje ogefJene-DelLekeeejes iebLekeeejes esefo~ lelLe DelLekeeejes
YeeJeb ceneJeerjes~
kelee& oes ekeej nQ-DeLe&kelee& Deewj evLekelee&~ GveceW DeLe&kelee& YeieJeeved
ceneJeerj nQ~
iebbLekelee& eer ieewlece mJeeceer nQ, Ssmes eer ieewlece mJeeceer keer ceefncee osefKeS
OeJeuee ebLe ceWmebefKeemejeCeceCeblelLeeJeiecensogYetoeCesieefuebiemebieeb yeerpeheob Ceece~
lesefmeceCeseeCeb yeerpeheoeCeb ogJeeuemebiehheeeCeceejme-mee-meeYeemekegYeememeJeeCeb heJeDees DelLekeeejes Ceece, yeerpeheoefCeueerCelLeheJeeeCeb ogJeeuemebieeCeb keejDees ieCenjYe[ejDees iebLekeeejDees efe
DeyYegJeieceeoes~ yeerpeheoeCeb JekeKeeCeDees efe Jegeb nesefo~ efkeceb lemme
heJeCee keerjos? iebLemme heceeCeeheoghheeeCeb~ Ce e jeie-oesmeceesnesJenDees pengelLeheJeDees, lelLe meeJeeCeefCeeceeYeeJeeoes~ lecne
(76)
lehheJeCee keerjos~ leb pene-hebecenJJeeOeejDees efleiegefeiegees hebemeefceoes

Ceceoes cegkekemeeYeDees yeerpe-keesheoeCegmeeefj-mebefYeCCemeesoejegJeueefkeKeDees GkekeesefnCeeCesCe DemebKesppeueesiecesekeeueefcce leeroeCeeieoJeceeCeemesmehejceeCeghesjblecegefeoJJeheppeeeeCeb e heekeKesCe peeCebleDees
leeleJeueeroes CeernejefJeJeefppeDees efoeleJeueefiegCesCe meJJekeeueesJeJeemees
efJe meblees mejerjpegppeesFeomeefomees meJJeesmeefnueefiegCesCe meJJeesmenmeJees
DeCebleyeueeoes kejbiegefueeeS eflengJeCeeeueCekeKecees DeefceeemeJeerueefyeuesCe
Debpeefueheg[efCeJeefoomeeueenejs DeefceeeCesCe heefjCeceCekeKecees ceneleJeiegCesCe
kehhekeKeesJecees ceneCemekeKeerCeueefyeuesCe meienlLeefCeJeefooenejeCecekeKeeYeeJeghheeeDees DeIeesjleJeceenhhesCe peerJeeCeb ceCe-JeeCe-keeeieeemesmeogeflLeeeefCeJeejDees meeueefJeppeeefn mesefJeeheeocetuees DeeeemeeejCeiegCesCe jefkeKeeemesmepeerJeefCeJenes JeeeeS ceCesCe e meeuelLemebheeoCekeKecees
DeefCeceeefoDeiegCesefn efpeeemesmeosJeefCeJenes eflengJeCepeCepesDees hejesJeosmesCe
efJeCee DekeKejeCekeKejmeJeemesmeYeemeblejkegmeuees meceJemejCepeCeceseJeOeeefjeCesCe DecncneCeb Yeemeeefn DecncneCeb esJe kenefo efe meJJesefmeb
heeGhheeeDees meceJemejCepeCemeesefobefoSmeg meiecegnefJeefCeiieeeCeseYeemeeCeb
mebkejsCe heJesmemme efJeefCeJeejDees ieCenjosJees iebLekeeejes, DeCCene iebLemme
heceeCeeefJejesneoes OeccejmeeeCesCe meceesmejCepeCeheesmeCeeCegJeJeeeroes~
SlLegJeJeppebleer ieeneyegef-leJe-efJeGJeCeesmen-jme-yeue-DekeKeerCe-megmmejeeoer~
Deesefn-ceCeheppeJesefn e nJebefle ieCeJeeueee meefnee~~38~~
mebheefn JeceeCeeflelLeiebLekeeejes JegeoshebesJe DeeflLekeeee ppeerJeefCekeeee cenJJeee hebe~
De e heJeeCeceeoe mensGDees yebOe-ceeskeKees e~~39~~
kees nesefo efe meesnefcceboeeueCeeoes peeomebosnsCe hebe-hebemeeblesJeeefmemeefneYeeogefeoeheefjJegosCe ceeCelLebYeobmeCesCesJe heCeceeCesCe JeceeCeefJemeesefnCee JeceeCeefpeefCeboobmeCes JeCeemebKesppeYeJeefppeeieJekeccesCe
efpeefCebomme efleheoeefnCeb keefje hebecegerS Jebefoe efneSCe efpeCeb PeeFe
(77)
heef[JeCCemebpecesCe efJemeesefnyeuesCe Debleescegngemme GhheCCeemesmeieefCebouekeKeCesCe GJeueefpeCeJeeCeefJeefCeiieeyeerpeheosCe ieesoceieesesCe

yecnCesCe FboYetefoCee Deeeej-metoeo-eCe-meceJeee-efJeeenheCCeefeCeenOeccekenesJeemeepPeeCeblee[ome-DeCegejesJeJeeefoeome-heCCeJeeejCeefJeJeeemege-efoefJeeoeCeb meeceeFe-eGJeermelLee-JeboCee-heef[kekeceCeJeFCeFe-efkeefoecce-omeJeseeefue-GejpPeeCe-kehheJeJenej-kehheekehhecenekehhe-hegb[jere-cenehegb[jere-efCeefmeefneeCeb eesmeheFCCeeeCecebieyepPeeCeb e meeJeCeceemeyenguehekeKepegieeefoheef[JeehegJJeefoJemes pesCe
jeCee keoe leseCf eboYeteof Ye[ejDees JeceeCeefpeCeeflelLeiebLekeeejes~ Geb eJeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~
heeef[JeohegJJeefoJemes eflelLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
mebef#ehle Meyo jevee mes meefnle Je Devevle DeLeeX kes %eeve kes nslegYetle Deveske
efevneW mes mebege yeerpeheo kenueelee nw~ De"ejn Yee<ee Je meele meew ueIeg Yee<ee
mJehe eoMeebieelceke Gve Deveske yeerpeheoeW kes eheke DeLe&kelee& nQ leLee yeerpeheoeW
ceW ueerve DeLe& kes eheke yeejn DebieeW kes kelee& ieCeOej Yeejke ebLekelee& nQ, Ssmee
mJeerkeej efkeee ieee nw~ DeefYeeee en nw efke yeerpeheoeW kes pees JeeKeelee nQ Jes
ebLekelee& kenueeles nQ~
Mebkee-Ge kelee& keer eheCee efkemeefueS keer peeleer nw ?
meceeOeeve-ebLe keer eceeCelee kees yeleueeves kes efueS kelee& keer eheCee
keer peeleer nw~ jeie, s<e Je ceesn mes ege peerJe eLeese DeLeeX kee eheke veneR nes
mekelee, keeeWefke GmeceW mele Jeeve kes efveece kee DeYeeJe nw~ Fmeer keejCe Gmekeer
eheCee keer peeleer nw~ Jen Fme ekeej nwheeBe ceneeleeW kes Oeejke, leerve iegefhleeeW mes jef#ele, heeBe meefceefleeeW mes ege,
Dee" ceoeW mes jefnle, meele YeeeW mes cege, yeerpe, kees, heoevegmeejer Je meefcYeVeeesle=lJe
yegefeeW mes Gheueef#ele, ele#eYetle Glke= DeJeefOe%eeve mes DemebKeele ueeske cee$e
keeue ceW Deleerle, Deveeiele SJeb Jele&ceeve hejceeCeg hee&vle mecemle cetle& Je Je
Gvekeer heee&eeW kees peeveves Jeeues, lehlelehe ueefyOe kes eYeeJe mes ceue-cet$e jefnle,
oerhlelehe ueefyOe kes yeue mes meJe&keeue GheJeeme ege neskej Yeer Mejerj kes lespe mes
(78)
oMeesW efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jeeues, meJeez<eefOe ueefyOe kes efveefcee mes mecemle
Deew<eefOeeeW mJehe, Devevle yeue ege nesves mes neLe keer keefve Debiegefue eje leerveeW
ueeskeeW kees eueeeceeve kejves ceW meceLe&, Dece=leeeJe Deeefo $e+efeeW kes yeue mes
nmleheg ceW efiejs ngS meye DeenejeW kees Dece=le mJehe mes heefjCeceeves ceW meceLe&,
cenelehe iegCe mes keuheJe=#e kes meceeve, De#eerCeceneveme ueefyOe kes yeue mes Deheves
neLeeW ceW efiejs ngS DeenejeW keer De#eelee kes Glheeoke, DeIeesjlehe $e+ef kes ceenelce
mes peerJeeW kes ceve, Jeeve SJeb keeeiele mecemle keeW kees otj kejves Jeeues, mechetCe&
efJeeeDeeW kes eje mesefJele ejCecetue mes mebege, DeekeeMeeejCe iegCe mes meye peerJemecetneW
keer j#ee kejves Jeeues, Jeeve SJeb ceve mes mecemle heoeLeeX kes mecheeove kejves ceW
meceLe&, DeefCeceeefoke Dee" iegCeeW kes eje meye osJemecetneW kees peerleves Jeeues, leerveeW
ueeskeeW kes peveeW ceW es, hejesheosMe kes efyevee De#ej Je Deve#ejhe meye Yee<eeDeeW ceW
kegMeue, meceJemejCe ceW efmLele peve cee$e kes he kes Oeejer nesves mes nceejer-nceejer
Yee<eeDeeW mes nce-ncekees ner kenles nQ Fme ekeej meyekees efJeeeme kejeves Jeeues
leLee meceJemejCemLe peveeW kes keCe& FefveeW ceW Deheves cegbn mes efvekeueer ngF& Deveske
Yee<eeDeeW kes meefcceefele eJesMe kes efveJeejke Ssmes ieCeOejosJe ebLekelee& nQ, keeeWefke
Ssmes mJehe kes efyevee ebLe keer eceeCelee kee efJejesOe nesves mes Oece&-jmeeeve eje
meceJemejCe kes peveeW kee hees<eCe yeve veneR mekelee~ eneB Gheege ieeLeeieCeOejosJe yegef, lehe, efJeefeee, Deew<eOe, jme, yeue, De#eerCe, megmJejlJeeefo
$e+efeeW leLee DeJeefOe SJeb ceve:hee&e %eeve mes meefnle nesles nQ~~38~~
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& kees kenles nQheeBe Deefmlekeee, n peerJeefvekeee, heeBe ceneele, Dee" eJeeveceelee DeLee&led
heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhle leLee menslegke yebOe Deewj cees#e~~39~~
Ge heeBe Deefmlekeeeeefoke keee nQ ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mebosn kees
eehle ngS heeBe meewheeBe meew efMe<eeW mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesefle, ceevemlebYe
kes osKeves mes ner ceeve mes jefnle ngS, Je=ef kees eehle nesves Jeeueer efJeMegef mes mebege,
JeOe&ceeve YeieJeeved kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Deefpe&le ceneved keceeX kees
ve kejves Jeeues, efpevesvosJe keer leerve eoef#eCee kejkes heeBe DebieeW eje YetefcemheMe&hetJe&ke
Jebovee kejkes SJeb oe mes efpeve YeieJeeved kee Oeeve kej mebece kees eehle ngS,
(79)
efJeMegef kes yeue mes cegntle& kes Yeerlej GlheVe ngS mecemle ieCeOej kes ue#eCeeW mes
mebege leLee efpevesvcegKe mes efvekeues ngS yeerpeheoeW kes %eeve mes meefnle Ssmes ieewlece
iees$e Jeeues FvYetefle yeeeCe eje etBefke Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie,
JeeKeee%eefhleDebie, %eele=Oece&keLeebie, GheemekeeOeeveebie, Devleke=leoMeebie,
DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie, efJeheekemet$eebie Je efJeeoebie, Fve yeejn
DebieeW keer leLee meeceeefeke, elegefJeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&,
oMeJewkeeefueke, GejeOeeve, keuheJeJenej, keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke,
cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer eeJeCe ceeme kes
ke=<Ce he#e ceW egie kes Deeefoce eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetelf e
ieCeOejosJe Yeejke JeOe&ceeve leerLekej efpevesvosJe kes leerLe& ceW ebLekelee& ngS~
kene Yeer nwJe<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Ce eefleheoe kes hetJe& efove ceW
DeefYeefpeled ve#e$e ceW leerLe& keer Glheefe ngF&1~~40~~
Fme ebLe ceW Ceceeskeejceb$e Je eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nQ Deewj meYeer
hee" eer ieewlecemJeeceer eCeerle nQ~ eer ieewlecemJeeceer 30 Je<e& leke YeieJeeve kes meceJemejCe
ceW jns nQ~ GvneWves ner Fve ewleYeefe Je eefleeceCe hee" kees jee nw~ es ner hee" eneB
efoes ieS nQ ewleYeefe hetCe& nw Je Mes<e hee" eefleeceCe hee" mes G=le nQ~
N:M
1. OeJeuee hegmleke-9, he=. 127 mes 130 leke
(80)
eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW

heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Gefele veneR nw~
(1) kejescenbDeepekeue keg meeOeg-meeefOJeeeb kegJexnb efeee kees he{ves
ueies nQ efkebleg cegPes en mebMeesOeve veneR peBee nw Dele: ceQves eneB kejescenb Ssmee Deeeee&
eCeerle eeeervehee" ner meJe&$e jKee nw~
efmeebleeeJeleea eerJeerjvebefo Deeeee& ves Deeeejmeej ebLe ceW kejescenb hee" ner
efueee nw~ eLee-efeeeeecemeeb Jeglmeie Yeesjmee: kejescenb1~
Deveieej Oecee&ce=le ceW heeef#eke eefleeceCe kes ue#eCe keer mJeeshe%eerkee ceW kejescenb
efeee kee eeesie hebn yeej Deeee nw~ GoenjCe kes efuees osefKees
meJee&elf eeejefJeMegeLe heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb....... efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenb2~ Fleeefo~
efeeekeueehe ceW osJeJebovee, owJeefmeke eefleeceCe, heeef#ekeeefleeceCe SJeb Deve efeeeDeeW
keer eeesieefJeefOe ceW kejescenb hee" ner GheueyOe nw~
eeefj$emeej ebLe ceW Yeer-ewleYeefekeeeeslmeie kejesceerefle efJe%eehe ......Fleeefo
hee"eW ceW kejesefce efeee ner nw~ Ssmee ner meeceeefeke Yee<e iebLe SJeb eefleeefleueke ebLe ceW
Yeer kejesefce, kejescenb hee" ner GheueyOe nes jns nQ~ kegue efceueekej meYeer ebLeeW ceW Fme
hejmcewheoer kejesefce efeee ner GheueyOe nes jner nw hegve: Fmes yeouekej kegJexnb hee"
keeeW jKee ieee? en efJeeejCeere nw~
(2) CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb hee" meeceeefeke oC[ke ceW nw eneB
leJeeCeb hee" ye{eee nw mees Gefele veneR nw osefKees eceeCe
CeeCeeCeefceleeefo%eeveoMe&veeeefj$eeCeeb meoe kejesefce efeeekece&~
iegCeeveeceevevlemebYeJesefhe jlve$eeme eeOeevesve cees#eesheeeYetlelJeeeosJe mlegleced~
(efeeekeueehe he=. 146)
Fmemes mhe< nw efke leJeeCeb heo cetue ceW veneR nw~ erkeekeejeW ves Yeer veneR ceevee nw~
(3) Ssmes keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" kes mLeeve hej
DeCCeb kebjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" eer ieewlecemJeeceer keer ke=efle ceW megOeejvee
meJe&Lee Devegefele nw~
1. Deeeejmeej he=. 191~
2. Deveieej Oecee&ce=le cetue mebmke=le De. 9 he=. 657~
(81)
(4) Fmeer ekeej

Jeboeefce efjCeseEce hee" ner Leesmmeeefce mleJe ceW meJe&$e ceeve nw~
eceCeeee& kes eLece mebmkejCe ceW
JeboeceefjCesefceb efkeee nw~ hegve: efleere mebmkejCe ceW Jebos DeefjCeseEce efkeee
nw~
Fme heefjJele&ve hee" kees he{vee Gefele veneR nw~
(5) meeceeefeke Yee<e ceW ewleYeefe keer Debeefuekee keer erkee ceW osefKeS
Debesefce Deee&efce~ hetpesefce hetpeeeefce~ Jeboeefce mleewefce~ Cecebmeeefce vecemeeefce
eefCeheleeefce~
(meeceeefeke Yee<e he=. 175)
erkeekeej ves Yeer eeeerve hee" ner efueee Debesefce Deeefo~ Dele:
eceCeeee& ceW he=. 102 hej
Deesefce hegppesefce Jeboeefce Cecemmeeefce~ hee" megOeejvee keneB leke Gefele nw~
(6) Fmeer lejn meuuesnCeecejCeb kes Deveblej efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo
hee" nekej FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe ye{evee Gefele veneR nw~ cetue hee"
pees efeeekeueehe Deeefo ebLeeW ceW euee Dee jne nw~ Gmes ner he{vee eeefnes~
(7) pees SoeFb JeoeFb OejsF meeJeee meeefJeeeDees Jee Kege KegefeeDees Jee
DeonYeJeCeJeeefmee-JeeCeefJeblejpeesFefmeemeesncceermeeCeosJeerDees JeefokekeefceeGJeefjceDeCCeojcenefeemeg osJesmeg GJeJeppebefle~
pees eeJeke ee eeefJekee DeLeJee #eguueke ee #egefuuekee Fve Gheeg&e yeejn eleeW kees
ee ieejn eefleceeDeeW kees OeejCe kejles nQ Jes De"ejn mLeeve kees, YeJeveJeemeer, Jeeve Jeblej,
peesefle<eer Deewj meewOece&F&Meeve mJeie& keer oseqJeeeW kees es[kej Thej kes mJeieeX ceW mes efkemeer
Yeer mJeie& ceW cenef&ke osJeeW ceW GlheVe nesles nQ~
meved 1958 ceW Ske efJeeve ves kene efke Deon hee" kee DeLe& mecePe ceW veneR
Deelee nw Dele: Fmekes mLeeve ceW Ceosne hee" nes mekelee nw~
keg hegmlekeeW ceW GvneWves Ssmee mebMeesOeve keje efoee efkevleg Gvemes kene ieee efke
hebef[le peer! eeJeke-eeefJekee Deewj #eguueke-#egefuuekee veosne:osnjefnle lees nesles veneR
nQ~ Dele: en mebMeesOeve cegPes mebiele veneR ueielee nw~ eee& kes emebie ceW Ssmeer yeele DeeF&
De"ejn mLeeve Ssmes {t{b ves eeefnes peneB eleer veneR peelee nes leLee Gve De"ejn mLeeveeW ceW
es YeJeveef$eke Deewj meewOece&-F&Meeve keer oseJf eeeB veneR Deeveer eeefnS eteB kf e FvnW he=Leked mes efueee nw~
leYeer GceemJeeceer eeJekeeeej kes oes Mueeske mce=elf eheLe ceW Dee iees, Jes es nQ
(82)
mecekelJemebegle: eeCeer, efceLeeJeemesve peeeles~

eoMes<eg e eflee&#eg, veejkes<eg vehegBmekes~~88~~
eerlJes e og<ke=leeuheeeg-oeefjeeefokeJeefpe&le:~
YeJeveef$e<eg <edYet<eg, lesJeer<eg ve peeeles~~89~~
mecekelJe mes meefnle peerJe efceLeelJe kes efvecvemLeeveeW ceW veneR peelee nw
1. he=LJeerkeeefeke 2. peuekeeefeke 3. Deefivekeeefeke 4. Jeeegkeeefeke 5. Jevemheeflekeeefeke
6. oes Fbefe 7. leerve Fbefe 8. eej Fbefe 9. efveieeso 10. Demeb%eerhebesefve 11.
kegYeesieYetefce Deewj 12. cuesKeb[, efceLeelJe kes Fve yeejn mLeeveeW ceW GlheVe veneR neslee nw~
leLee 13. eflee&eeW ceWs 14. vejkeeW ceW 15. vehegbmeke ceW Deewj 16. eerJeso ceW GlheVe veneR neslee
nw~
hegve: heeheer, Deuheeeg, oeefjeefo mes Jeefpe&le jnlee nw~ en meceier YeJeveef$ekeeW ceW,
eLece vejke mes Deefleefje n vejkeYetefceeeW ceW Je mJeie& keer osefJeeeW ceW Yeer veneR peelee nw~
eee& ceW en yeele Deewj DeeF& efke eneB eefleeceCe ceW lees eefleke eeJekeeW kes efueS
keLeve nw Dele: eleerpeve lees megYeesieYetefce Deewj ceveg<e heee&e ceW Yeer veneR peeles nQ keeeWefke ieeLee
nw efke
DeCegJeocenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb~ (ieesccemeej kece&keeb[)
DeCegeleer Deewj ceneeleer lees osJeeeg kes efmeJeee Deve efkemeer Deeeg kee yebOe ner veneR kej
mekelee nw~ Fmeefuees Gheeg&e 16 mLeeveeW ceW, 17. megYeesieYetefce Deewj 18. ceveg<e Fve oes
mLeeveeW kees efceuee osves mes De"ejn mLeeve nes peeles nQ~ eefleke Je #eguueke-#egefuuekee FveceW
veneR peeles nQ~
es De"ejn mLeeve Dee. eerefMeJemeeiejpeer cenejepe kees Yeer yengle ner mebiele eleerle nges
Les~ leye efJeeve eje mebMeesefOele hee" Ceosne ne efoee ieee Lee~
Gmekes yeeo Jen eee& JeneR meceehle nes ieF& Leer~
keg efove hetJe& eceCeeee& ceW Deon hee" kees Gue kej onDe hee" efueee
ieee efpemekee DeLe& en efvekeeuee ieee-oMe ekeej kes YeJeveJeemeer Deewj Dee" ekeej kes
JeeveJeblej~ hegve: eceCeeee& ceW hee nw-on-De-hebe efpemes YeJeveJeemeer, JeeveJeblej
Deewj peesefle<eer osJeeW kes Yesohe mes ceevee ieee~
pees Yeer nes cesjer efJeeejOeeje lees ener nw efke eefo keg hee" mebMeeseOf ele Yeer kejvee nw lees hegjeves
efJeeveeW kes meceeve Gme cetuehee" kees ve nekej efhheCe ceW mebYeeefJele nw Ssmee efueKekej Gmes
osvee eeefnS~
(83)
Ssmes ner Ske hee" heefjJele&ve Deewj nw pees efke DeleerJe efJeeejCeere nwcetue hee" nwmes
DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJe-DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues~
Deye Fmes yeoue kej Ssmee hee" jKee ieee nwmes DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJeDeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues~
cetuehee" ceW veJeleJeeW kee ece en Lee-peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej,
efvepe&je, yebOe Deewj cees#e~
heefjJeefle&le hee" kee ece Ssmee nes ieee nw peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, yebOe,
mebJej, efvepe&je Deewj cees#e~
efJeeej kejves mes en mecePe ceW Deelee nw efkeFme cetuehee" kes ece kes Devegmeej
ner kebgbokegboosJe ves meceemeej ceW ieeLee jKeer nw
YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppejyebOees ceeskeKees e mecceeb~~13~~
Deewj Fmeer ieeLee kes ece kes Devegmeej ner eerkegbokegboosJe ves meceemeej ceW DeefOekeej
efJeYee efkees nQ~ peerJeepeerJeeefOekeej kes yeeo hegCe-heeheeefOekeej nw hegve: DeeeJe DeefOekeej, mebJej
DeefOekeej, efvepe&je DeefOekeej ueskej leye yebOe DeefOekeej nw Fmekes yeeo cees#e DeefOekeej nw~
(8) efeeekeueehe
he=. eceCeeee&
he=.
osJee efJe lemme heCecebefle 66 osJee efJe leb Cecebmebefle
40
eefleeceCeebLe$eeer ceW erkeekeej ves ener efeeekeueehe Jeeuee hee" jKekej Fmeer keer
erkee keer nw~ pewmes
osJee efJe lemme heCecebefle-osJee Deefhe leme eCecebefle~ Fme ekeej Deveske
mebMeesOeve Jele&ceeve ceW efkees pee jns nQ efkevleg efJeeej kejves keer yeele nw efke Fve erkeekeej
eYeeebeeee& leke lees en eeeerve hee" ner eceeCeYetle ceevee ieee nw Deewj eererkeekeej Yeer
eeke=le-mebmke=le JeekejCe Je bo Meeeeefo kes %eelee DeJeMe Les efhej Yeer GvneWves en hee"
veneR yeouee nw~ Deepekeue Ssmes ner Deveske mebMeesOeve nges nQ pees efke nceW F veneR nQ~
(84)
eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

e. meb.
(1)
(2)
(1) efeeekeueehe
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462)
(meved 1936)
eefleeheveefmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced~ (he=. 70)
(2) Oece&Oeeve oerheke

(meved 1957)
efmeYeefekeeeeslmeie
eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

(he=. 224)
(3) efveleYeefe hee"

(meved 1962)
kejescenced (he=. 211)
eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 230)
(4) eefleefeeecebpejer
(meved 1962)

(he=. 141)
(5) cegefveeee&
(meved 1995)
kejescenb~ (he=. 246)
(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe

(e.-Jeer. efve. meb. 2506)
(meved 1980)
kegJexnb (he=. 91, 93)

(he=. 10)
(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2516)
(meved 1990)
kegJexnced (he=. 95)
eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e.....

(he=. 97)
(8) efJeceueYeefe meben

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16)
(meved 1989-90)
kegJexnb (he=. 347)

(he=. 374)
(9) eceCeeeej
(meved 1989)
kegJexnb (he=. 114)

(he=. 145)
kegJexnb (he=. 262)

kejescenb (he=. 267)
eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e

efkeefjecceb (he=. 268)
kejescenced (he=. 79)

(he=. 80)
(10) meg%eeve eceCeeee&

(meved 2012)
(11) efoveeee&
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e)
eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

(he=. 89)

(he=. 8)
veeshee"keieCe Oeeve oWefpeve hegmlekeeW ceW eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW pees heefjJee|lele, heefjJee|Oele hee" nQ ee& ceW Gvekes
veeres Deb[jueeF&ve nQ, pees Devegefele nw Dele: Deehe heefjJee|lele SJeb heefjJee|Oele hee" ve he{s~ Meg, eeeerve hee" ner he{W~
(85)

(3)
(4)
(5)
(86)

(6)
(7)
(8)
heefcemeuuesnCeecejCeb, efleefoeb
DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 107)
DeonYeJeCeJeeefmee....
(he=. 108)
osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 111)
Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 203)
DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 249)
DeonYeJeCeJeeefmee
(he=. 250)
Jeboeefce efjCesefceb (he=. 231)

heefcemeuuesnCeecejCeb,
efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof
(he=. 251)
DeonYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 252)
keerjleb efJe Ce meceCegceCeeefce (he=. 142)

heefce-meuuesnCeecejCeb,
efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo (he=. 161)
(he=. 164)
keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 298)

DeyYeesJemmeeCeb esefo (he=. 394)
DeonYeJeCeJeeefmee...
(he=. 398)
DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 116)
JeboeceefjCesefceb (he=. 11)

heefce-meuuesnCeecejCeb eseof ~
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 192)
on-De-hebeYeJeCeJeeefmee....
(he=. 193)
osJee efJe leb Cecebmebefle.... (he=. 40)

(he=. 97)
Jebos DeefjCesefceb (he=. 98)
Deesefce hegppesefce, Jeboeefce,

Cecemmeeefce (he=. 102)
heefcemeuuesnCeecejCeb eseof ,
FsoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 159)
onDehebeYeJeCeJeeefmee...
(he=. 160)
osJee efJe leb Cecemmebefle (he=. 164)

(he=. 348)

heefcemeuuesnCeecejCeb, FesoeefCe
eeeefj efmekeKeeJeoeefCe (he=. 417)
onDehebeYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 418)
osJee efJe leb Cecebmebefle (he=. 30)

(he=. 116)

heefcemeuuesnCeecejCeb, FesoeefCe
eeeefj efmekeKeeJeoeefCe (he=. 192)
onDehebeYeJeCeJeeefmee....
(he=. 193)
osJee efJe leb Cecebmebefle (he=. 40)

(he=. 250)

heefce-meuuesnCeecejCeb,
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 299)
onDehebeYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 299)
osJee efJe leb Cecebmmebefle (he=. 28)


heefce-meuuesnCeecejCeb mes .....

(he=. 104)
(he=. 105)

keerjbleb efhe, Ce meceCegceCeeefce (he=. 80)
(87)
eer ieewlece mJeeceer keer cebieue Deejleer

jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
pee ieewlece mJeeceer, mJeeceer pee ieCeOej mJeeceer~
eoMeebie kes keee&, cevehee&e%eeveer~~ pee.~~
leerLekej ceneJeerj kes, efMe<e ecegKe ieCeOej~ mJeeceer.....
FvYetefle ieewlece en, veece efceuee megKekej ~~ pee.~~1~~
eeJeCe keg<Cee Skece, ieCeOej heo heeee~ mJeeceer ......
leerLekej ceneJeerj eYet ves, legcekees Deheveeee~~ pee.~~2~~
efoJeOJeefve megve eYeg keer, egle jevee kej oer~ mJeeceer....
eoMeebie mes peie ceW, eglemeefjlee Yej oer~~ pee.~~3~~
Debie hetJe& egle DebMe Deepe Yeer, nw GheueyOe eneB~ mJeeceer....
elegjvegeesieeW ceW efveye Jen, %eeve eefme kene~~ pee.~~4~~
ieCeOej ieg keer Deejefle, $e+efefmeef osJes~ mJeeceer.....
hegve: eboveeceleer %eeveefveefOe, megKe mebheefle uesJeW~~ pee.~~5~~
N:M
(88)
Yepeve
jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
lepe&pevce ceeveJe kee heeee nw......
ieewlece ieCeOej keer JeeCeer megvees,
%eeve Dece=le kes mJeeoer yevees~
Jeerj eYeg efoJeOJeefve kees megvees,
Deheves Deelece ceW Gmekees iegCees~~ske.~~
Deepe nce meyekee en hegCe nw, heeee Oejleer hes vej pevce nw~
FmeceW efpeve Yeefe ner cegKe nw, ieg keer JeeCeer os efMeJe meewKe nw~
Jeerj JeeCeer kee Dece=le eKees,
ieg ieewlece kes egle kees megvees~~ ieewlece.~~1~~
Deeeg<cevleeW ! megvee ceQves nw, es Jeeve ieCeOej mJeeceer kenW~
cegefveeeJeke es oes Oece& nQ, Meefemece Fvekee heeueve kejW~~
megob ces DeeGmmeblees megvees,
egle kee efevleve kejes Deew iegvees~~ieewlece.~~2~~
ieefCeveer eer %eeveceleer ceelee ves, ieCeOej JeeCeer yeleeF& nceW~
Gmekees eefleefove he{W nce meYeer, eboveeceefle Decej nes ke=leer~~
Jeerj eYeg kes ejCe ceW vecees,
ieg ieewlece kes Yeer heo vecees~~ieewlece.~~3~~
N:M

Shri Gautam Gandhar Vani (VGM-429)

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Shri Gautam Gandhar Vani (VGM-429)

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer %eeveceleer ceeleepeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke:-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceerpeer

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

peerJeve ekeeMe pewve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.heesve veb.- (01233) 280184, 280994

eeJeCe ke=. eefleheoe Jeerj efve. meb. 2540

meJee&eOf ekeej ekeeMekeeOeerve

emleeJevee efJe<ee meteer

heer"eOeerMe mJeefmle eer jJeervkeere|le mJeeceer

e%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer

cebieueb meevceneJeerjes, eer ieewleceMe cebieueced~

eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlece ieCeOej hetpee

ieCeheefle ieCeerMe ieCesMe ieCeveeeke ieCeerej veece nQ~

jsJeeveefo kee Megefe veerj, yeenj ceue OeesJes~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ebheke Jej njefmebieej, megjle megceve efueee~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

hejceyee hejceelcee, hejceevebo efveueerve~

pee pee ieCeOej osJe, pee pee iegCe ieCe mJeeceer~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceevemlebYe efvenej, ceeve ieefuele ngDee meeje~

eewyeermeeW efpevejepe keer, ieCeOej ieCevee peeve~

pees hetpeW ieCeOej ejCe, kejW efJeIveIeve neve~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleeJecejceg k eg eees o d i eer C e& eYeeheef j eg e f c yeleew ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

ceesneefomeJe&oes<eeefj-IeelekesYe meoe nlejpeesYe~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

egefleceb[ueYeemegjebieeer, eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~

Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egefleceefvleegeflecelmeg ceefvojs<eg~

keLeeefvle ke<eeecegef eue#ceeR, hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~

YegJeve$ee ceW efpeleves efpeveie=n,YeJeefJejefnle leerLekej kes~

efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee, eke=eflemLee ke=efleveeb efpevesejeCeeced~

eefoob cece efmeYeefeveerleb, megke=leb og<ke=leJelce&jesefOe lesve~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Den& l eeb meJe& Y eeJeeveeb , oMe& v e%eevemecheoeced ~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

peesefle<eeceLe ueeskeme, YetleesodYeglemecheo~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb, eleMeerueeceue efJeMeeueketueefleeced~~24~~

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

$e+ef<eJe=<eYemlegelf eceves-sekf eleefveIeex<eefJeefJeOeefJenieOJeeveced~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

-he=LJeer boDeleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled ,

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

efoJJesCe heghhesCe, efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe JeemesCe,

YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~

Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~

YeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~

ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb, eleMeerueeceue efJeMeeueketueefleeced24

Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:1

Fefle eer ieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:2