MENGENAL KRAF TRADISIONAL.

PENGENALAN :
Kraf tradisional boleh didefinisikan sebagai perusahaan (kerja seni) yang
melibatkan kemahiran kerja tangan yang memerlukan daya cipta oleh masyarakat yang
diwarisi turun-temurun. Di sekolah rendah, murid diperkenalkan dengan kraf tradisional
seperti:
. !"!# D$%&'#(K
). !"!# *&+%!(,!,
-. !"!# *&+#!.!,!, D(+(
/. *&+.(!'!, D(+( ($+,!%&,#)
0. 1!#(K
2. #&K!#
3. #&,4,!,
5. 4K(+!,
6. !,7!%!,
8. #&%1(K!+
1idang ini memberi kesedaran tentang adanya beberapa jenis kraf tradisional
dalam budaya tanah air. Kegiatan kraf tradisional memperkenalkan fungsi, proses dan
teknik membuat, alat dan bahan, motif, corak dan hiasan. !spek apresiasi hasil kerja
diadakan sebagai satu proses pembelajaran yang merangkumi pengenalan, proses
pembuatan serta mengenali tokoh-tokoh bagi setiap bidang kraf yang
dinyatakan. Kegiatan ini boleh dilakukan dalam pelbagai cara seperti pernyataan, puisi,
lakonan, nyanyian dan cerita.
1. ALAT DOMESTIK :
1.1 PENGENALAN :
!lat domestik amat penting untuk digunakan di dalam kehidupan seharian. *ada
masa kini alat domestik dikomersilkan bagi tujuan pembangunan ekonomi
negara. 'elain mempunyai nilai estetika tersendiri alat domestik dapat dijadikan
barangan kegunaan harian.
1.2 DEFINISI ALAT DOMESTIK :
!lat domestik merupakan barangan keperluan harian seperti perkakasan
dapur yang digunakan bagi memudahkan urusan seharian.
1.3 CONTOH-CONTOH BARANGAN DOMESTIK :
1atu giling
1atu kisar
#udung saji
#udung rotan
#udung saji mengkuang
Kukuran duduk dan kukuran silang
Dulang paha tembaga air mawar
9erek tembaga
1.4 CONTOH-CONTOH GAMBAR BARANGAN DOMESTIK :
#4D4,: '!;(
1.5 CONTOH-CONTOH BARANGAN DOMESTIK :
1atu giling
1atu kisar
#udung saji
#udung rotan
#udung saji mengkuang
Kukuran duduk dan kukuran silang
Dulang paha tembaga air mawar
9erek tembaga
1!#4 *&,:('!+
K4K4+ D4D4K
K4K4+ 1&+'("!,:
"&'4,: 1!#4
9&+&K #&%1!:!
2. ALAT PERMAINAN :
2.1 PENGENALAN :
*ermainan tradisional berupaya membentuk sebahagian daripada kehidupan
yang dilalui oleh nenek moyang kita. *erkara utama yang menjamin kesinambungan
permainan tradisional pada masa lalu ialah keseragaman cara hidup nenek moyang
kita. *ermainan tradisional juga dikenali sebagai permainan rakyat. !da di antara
permainan ini yang sekarang tidak dimainkan lagi tetapi hanya diketahui oleh ibu bapa
dan datuk nenek kita sahaja. #etapi ada juga yang masih dimainkan lagi oleh kanak-
kanak sehingga hari ini.
Di antara permainan itu termasuklah:
9ongkak
<au
1atu seremban
'epak raga
:asing
2.2 CONGKAK :
Congkk adalah sejenis permainan tradisional %elayu yang sering dimainkan
sebagai akti=iti dalaman atau sebagai pertandingan. "a>imnya ia menggunakan papan
kayu berlubang atau lubang di atas tanah dan kebiasaannya buah congkak
menggunakan biji getah atau guli.
2.2.1 LATAR BELAKANG CONGKAK :
9ongkak yang dipercayai berasal daripada dunia !frika atau !rab, bergantung
kepada teori mana yang anda percayai. 1agaimanapun, bukti tertua yang dijumpai oleh
cari gali purba yang dibiayai oleh *ersatuan ,ational :eographic menjumpai
kepingan batu kapur yang mempunyai dua liang selari bertarikh semenjak 0888'%
hingga 3888 '% di masa kini ;ordan.
Dari #imur #engah, permainan ini tersebar ke !frika. 9ongkak tersebar ke !sia
melalui pedagang-pedagang !rab.
Di !sia #enggara, congkak mungkin berkembang dari %elaka memandangkan
negeri ini merupakan pusat perdagangan pada waktu dahulu. ,ama ?congkak?
dipercayai berasal dari perkataan 1ahasa %elayu ?congak? yang bermaksud pengiraan
mental. 'elain orang %elayu, keturunan peranakan (ndia dan 1aba %elaka turut
meminati permainan 9ongkak.
Kanak-kanak di Kepulauan 9aribbean juga bermain congkak. 9ongkak
dipercayai sampai ke sana melalui perdagangan hamba. Di sana, congkak dikenali
sebagai warri atau awari. Di (ndonesia, congkak dikenali dengan nama congklak, di
@ilipina, sungka.
*ada >aman dahulu, golongan istana bermain congkak dengan menggunakan
papan congkak yang berukir mewah, sementara di kalangan rakyat jelata, ia sekadar
dimainkan dengan mengorek lubang di dalam tanah.
9$,#$. :!%1!+ 9$,:K!K
2.3 !A" :
*ermainan wau ini juga dikenali dengan layang-layang. *ermainan wau amat
digemari oleh penduduk-penduduk kampung. *ermainan ini dimainkan
sejak kurun ke 0. <au masih digemari dan dimainkan di kawasan-kawasan
seperti Kelantan, #erengganu, Kedah dan *erlis.
2.3.1 CARA PERMAINAN !A" :
*ada kebiasaannya wau akan dimainkan oleh dua orang, iaitu seorang
akan memegang wau dan seorang lagi dipanggil juru anjung yang
memegang tali. !pabila angin bertiup maka tali akan ditarik melawan arus
angin dengan cara menghulur dan menarik talinya sehinggalah wau tersebut
tinggi di udara. Kilauan cahaya matahari akan menambah cantik lagi wau
yang dihias berwarna-warni. Di masa kini walaupun wau masih mendapat
tempat dikalangan masyarakat %elayu tetapi layang-layang juga tidak
kurangnya telah mendapat perhatian oleh masyarakat tempatan dan juga
antarabangsa. *elbagai bentuk dan corak layang- layang telah dicipta, ada layang-
layang yang berbentuk orang, kapal berangkai dan ada yang dimainkan
dengan menggunakan dua utas tali. Kebanyakkan pertunjukan wau dan layang-
layang masih mendapat tempat di %alaysia, terutama ketika hari-hari sambutan
perayaan atau pertandingan wau antarabangsa.
2.3.2 #ENIS-#ENIS !A" :
<au bulan <au barat
<au jala budi <au daun
<au kucing <au burung
<au kenyalang
BAHAGIAN BADAN !A"
2.3.3 PROSES PENGHASILAN !A" :
. %emilih buluh
). %eraut buluh
-. %embuat rangka
/. %enampal rangka
0. %embuat corak
2. %enampal corak
3. %emasang teraju
2.4 BAT" SEREMBAN :
B$% S&'&()n *%g +,k&n-, .&)g, /&'(,nn S&-()%$ $% S&'&()$.
Kanak-kanak perempuan gemar memainkannya secara indi=idu dan kebiasaannya
dimainkan secara berkumpulan seramai dua hingga empat orang atau lebih.
:uli kaca, biji getah, ketulan batu kerikil sederhana besar atau ketulan-ketulan objek
lain berbentuk bulat biasanya digunakan oleh kanak-kanak dalam permainan ini
sebanyak lima biji. $bjek-objek ini dikenali sebagai buah.
*ermainan ini sering dimainkan diwaktu lapang, di serambi rumah, di dalam
rumah atau dimana sahaja yang mereka gemari dengan memerlukan permukaan yang
rata dan bersih. *ara pemain hendaklah duduk di atas lantai, dengan cara begini
memudahkan permainan tersebut dimainkan.
2.4.1 M&n&n$%kn G,-,'n :
'ebelum permainan dimulakan, seorang demi seorang pemain dikehendaki menimbang
buah, bagi mendapatkan mata sebagai penentuan siapa yang akan bermain dahulu
sebagai pemain pertama, kedua, ketiga dan seterusnya. 9ara menimbang buah adalah
dengan kesemua buah diletakkan di atas tapak tangan dan dilambung keudara,
kemudiannya hendaklah disambut pula dengan belakang tapak tangan. ;umlah buah
yang dapat disambut itu adalah dikira sebagai mata.
2.4.2 C' B&'(,n :
Dalam bermain 1atu 'eremban ini terdapat beberapa peringkat atau cara sambutan
buah yang berlainan. 1ermula dengan peringkat pertama yang mudah dengan
menggunakan sebiji buah yang dinamakan sebagai buah satu hinggalah kepada
peringkat lebih tinggi atau peringkat yang teratas dinamakan buah tujuh.
. B%0 S$%
Kesemua buah hendaklah diselerakkan dengan cara menabur di atas lantai,
berkeadaan buah-buah itu tidak bersentuhan antara satu dengan yang lain. 'ebiji buah
diambil untuk dijadikan ibu, dan ibu hendaklah dilambungkan keudara, dalam masa
yang sama sementara buah ibu masih berada diudara, sebiji lagi buah hendaklah
dikutip. Dalam masa yang sama pemain hendaklah menyambut buah ibu, apabila telah
disambut sebiji buah hendaklah digenggam di dalam tangan yang sebelah lagi.
*erlakuan begini dibuat berterusan sehingga kesemua buah di atas lantai itu habis
dilambung dan disambut.
). B%0 D%
9ara buah dua dimainkan adalah serupa seperti buah satu, tetapi buah yang dikutip
mestilah dengan dua biji serentak, ini bermakna hanya dua kali lambungan buah ibu
dilakukan.
1. B%0 T,g
1uah tiga pula terdapat sedikit perbe>aan. "angkah pertama adalah dengan mengutip
sebiji buah dahulu, pada lambungan kali kedua pemain hendaklah mengutip tiga biji
buah serentak.
+. B%0 E(/$
*emain mengutip kesemua empat biji buah di atas lantai dan dalam masa yang sama
hendaklah menyambut buah ibu yang telah dilambungkan.
&. B%0 L,(
Diperingkat ini urutan dari memainkan buah empat, sementara di dalam tangan
tergenggam lima biji buah, sebiji dari buah hendaklah dilambungkan dan empat biji
buah baki hendaklah diletakkan di atas lantai pula serta menyambut buah ibu sahaja.
2. B%0 En(
Ditahap buah enam terdapat perbe>aan, ianya juga dinamakan buah tukar dimana dua
biji buah dijadikan buah ibu. !pabila sebiji daripadanya dilambungkan ke udara maka
sebiji lagi buah ibu itu hendaklah ditukarkan dengan buah lain yang terdapat di atas
lantai, sehingga selesai.
g. B%0 T%*%0
1uah tujuh adalah urutan dari peringkat permainan buah enam. Dua biji buah yang
masih berada di dalam tangan hendaklah dilambungkan serantak. 'ementera itu sebiji
buah hendaklah dikutip. 1uah ibu hendaklah disambut dengan kedua belah tangan,
sebiji disebelah kanan dan sebiji lagi disebelah kiri. *ada buah ibu yang terakhir
dilambungkah hendaklah juga disambut.
2.4.3 M&n,()ng :
'etelah selesai kesemua peringkat dilalui, pemain hendaklah menimbang buah
untuk mendapatkan mata. %enimbang buah diperingkat ini ada dua kaedah. 9ara
pertama sama seperti permulaan menentukan pemain, mata dikira hanya mengikut
bilangan biji buah yang dapat ditimbang. #etapi jika buah yang ditimbang itu disambut
dengan cara mencangkuk, maka mata dikira sekali ganda dari jumlah biji buah yang
dapat disambutnya.
'ekiranya pemain dapat bermain sehingga keperingkat menimbang dengan
memperolehi mata, maka pemain tersebut boleh meneruskan permainan semula, buah
satu dan seterusnya sehingga mati.
2.4.4 M$, P&'(,nn :
'ekiranya ibu tidak dapat disambut atau semasa mengutip buah di atas lantai
tangan mengenai biji buah yang lain atau tidak dapat mengutip buah sehingga ibu jatuh
atau semasa menimbang buah dan pemain tidak dapat walau sebiji buah ianya dikira
mati (permainan ditamatkan) dan permainan akan diserahkan kepada pemain
seterusnya.
2.5 SEPAK RAGA :
S&/k 'g merupakan sejenis permainan yang menggunakan bola rotan. (a
telah wujud sejak 288 tahun dahulu pada Aaman Kesultanan %elaka pada abad ke-0
%. (a bertujuan untuk menguji kecekapan permain untuk menyepak, menanduk,
mendada atau melutut bola raga dan menghalangnya daripada jatuh ke tanah.
*ada masa ini sepak raga dimainkan apabila ketiadaan jaring. 'epak raga dimainkan
dalam bulatan, manakala sepak takraw mengadukan dua pasukan yang dipisahkan
oleh jaring, menggunakan gelanggang seperti dalam permainan badminton. 'epak raga
juga telah digantikan dengan bola lain sekiranya ketiadaan bola takraw, dikenali
sebagai menimang bola dalam.
2.3 GASING :
G.,ng merupakan sejenis permainan yang boleh berputar pada paksinya,
sambil mengimbang pada satu titik. :asing merupakan permainan tradisional orang-
orang %elayu sejak dahulu lagi. 1iasanya dimainkan selepas musim menuai.
*ermainan gasing dipertandingkan antara kampung. *emenang dikira berdasarkan
tempoh masa gasing mampu berputar.
:asing dibuat daripada kayu berbaru,kemuning, merbau, rambai, durian atau
kundang Kayu tersebut akan ditakik-takik dan dikikis sehingga menjadi bentuk gasing.
#ali gasing dibuat daripada kulit pokok bebaru. #api sekarang tali gasing dibuat
daripada tali nilon. *anjang tali gasing biasanya bergantung kepada panjang tangan
seseorang. 1iasanya meter panjang. %inyak kelapa digunakan untuk melicinkan
pergerakan tali gasing.
2.3.1 CARA BERMAIN GASING :
Kaedah bermain gasing dahulu dan sekarang tidak banyak perbe>aannya.
'ebelum tahun 638, permainan gasing di %alaysia tidak teratur dan berlainan antara
satu daerah dengan daerah yang lain. *elbagai bentuk, sai> dan kegunaan gasing
membe>akan sifat gasing dan membentuk sistem permainan yang turut berbe>a.
Dalam permainan gasing, semua pemain mesti mempunyai kemahiran memusing,
memangkah, mengangkat, menegak dan membela uri gasing.
. M&-,-,$ $-, :
#erdapat ) cara untuk melilit tali iaitu dengan cara melilit di lengan atau melilit di
jari kelingking. Kedua-dua kaedah ini penting sebelum memulakan permainan kerana
tali yang kemas dan tidak terlalu panjang akan menghasilkan pusingan gasing yang
baik. 9ara yang pertama dipakai dengan memasukkan pergelangan tali ke dalam
lengan pemain dan cecincin iaitu hujung tali yang diikat membulat akan menjadi
penyimpul hidup. (ni akan memudahkan pemain kerana apabila ditarik ia tidak mudah
terurai. *usingan tali pada lengan pula bergantung kepada pemain sama ada dililit pada
tangan kanan atau tangan kiri. *usingan lilitan bergantung kepada pemain untuk
memastikan pemain selesa dengan lilitan tali tersebut. "ilitan tali biasanya dilakukan
sendiri.
Kaedah yang kedua pula dilakukan dengan membuat lilitan pada jari kelingking
pemain. *emilihan jari kelingking sama ada sebelah kanan atau kiri bergantung pemain.
9ecincin pada hujung tali akan dimasukkan pada jari kelingking oleh pemain seterusnya
tali tadi akan dililit pada tapak tangan. 1iasanya cara ini banyak dilakukan oleh pemain
yang telah berusia kerana dengan cara ini tali akan menjadi lebih panjang dan
menghasilkan cengkaman yang lebih kuat pada gasing. 4ntuk memudahkan lilitan pada
leher gasing, pemain perlu melilitkan kesemua tali di lengan dengan meninggalkan
beberapa sentimeter(cm) untuk memudahkan pemain mengesan kelembapan,
kelembutan dan ketegangan tali. 'elepas balingan gasing dibuat, tali akan dililit pada
lengan atau tapak tangan sehingga habis bagi memudahkan tugas mengangkat atau
menegak uri.
). M&-,-,$ g.,ng :
#erdapat dua cara melilit pada gasing yang biasa diamalkan, iaitu melilit pada
lengan dahulu kemudian barulah dililit di sekeliling gasing. 9ara lain adalah seperti yang
diamalkan oleh pemain gasing tradisional iaitu melilit gasing dengan mengikat pada
pokok kayu supaya lilitan menjadi lebih kemas bagi menghasilkan pusingan yang lama.
'emua gasing yang akan dililit hendaklah dipastikan bahu, labu dan pataknya supaya
dalam keadaan rata, jika keadaan labu tidak rata, kerja meratakannya haruslah
dilakukan dengan mengikir, mengetuk atau menggosok dengan kertas kaca. 1agi
menghasilakan cengkaman yang kuat biasanya pemain gasing akan menyapu kanji di
bahagian bahu gasing.
4ntuk melilit, gasing mestilah dipegang dengan tangan kiri dan tangan kanan
pula bersedia untuk melilit. (bu jari kiri digunakan untuk menekan rambu pada leher
gasing. "ilitan tali pada gasing adalah melawan arah pusingan jam dan tali hendaklah
ditarik dengan ketat dan kuat. "ilitan kedua dan ketiga hendaklah dilakukan seperti
lilitan pertama. "ilitan berikutnya pula hendaklah sentiasa mencecah ke bahu gasing
untuk mendapatkan lilitan yang kemas, padat dan sejat. 'emasa melilit, pastikan yang
tali tidak bertindih atau bersilang. ;ika ini berlaku, gasing akan borot dan
membahayakan semua orang.
1. M&(%.,ng g.,ng :
#erdapat berbagai-bagai gaya dalam memusing gasing. %emusing mengikut
cara yang betul akan menghasilkan pusingan yang tegak, kuat, ligat dan tetap. 4ntuk
menghasilkan pusingan seperti ini, langkah yang disusun hendaklah mengikut cara
yang betul supaya gasing tidak jatuh mengiring, meleret atau borot. 4mumnya terdapat
dua jenis pusingan yang biasa diamalkan, iaitu pusingan sorong tarik dan pusingan
sentap. 4ntuk pusingan sorong tarik, gasing hendaklah dipegang secara mengiring dan
dihayun ke belakang. 'erentak dengan itu mata mestilah tertumpu ke arah sasaran di
hadapan. Kedudukan gasing hendaklah sentiasa mengiring semasa gerakan ini.
'emasa menghayun, gasing mestilah dalam kedudukan mengiring sehingga gasing tiba
di hadapan, barulah gasing ditegakkan sebelum dilepaskan. Kedudukan badan mestilah
rendah dan kaki berada tidak jauh dari sasaran yang hendak dipusingkan. .ayunan
tangan pemain hendaklah mengikut hayunan gasing dan badan membongkok kira-kira
/0 darjah. *usingan gaya ini agak rendah dan dekat.
1agi pusingan sentap, gaya pusingan ini menghasilkan pusingan yang tegak,
ligat dan kuat. *emain memegang gasing dengan kedudukan tegak, iaitu kepala gasing
menghala ke atas dan diangkat tinggi. Kedudukan tangan kira-kira -8 darjah dari paras
lengan. #angan dihayunkan ke arah sasaran dengan kedudukan gasing tegak
sehinggalah tiba ke hadapan, sebelum dilepaskan. 'etelah gasing terpacak ke bumi,
sedikit sentapan dikenakan dan pastikan ia berada dalam keadaan tegak. ;ika tidak
gasing akan meliuk dan pusingan akan menjadi kurang ligat. :asing diangkat paras
bahu sebelum dilepaskan.
+. M&(ngk0 g.,ng :
%emangkah adalah satu gerakan yang penting dalam permainan gasing. #umpuan,
perhatian dan hayunan hendaklah tepat mengenai sasaran supaya gasing akan
menghasilkan uri yang ligat, tegak dan kuat. #edapat empat gaya pangkahan yang
biasa digunakan oleh pemain dalam apa juga pertandingan, iaitu pangkah totok,
pangkah hentak, pangkah layang dan pangkah tebang.
, - Pngk0 $o$ok :
*angkahan dilakukan dari jarak dekat dan pemain perlu membongkokkan badan.
Kemudian gasing mestilah di paras bahu dan siku, separas pula dengan bahu
pemangkah. 'asarannya pula ialah pada bahagian labu, kepala atau bahu gasing.
*angkahan ini bertujuan untuk menghalakan gasing lawan keluar dari gelanggang. ;ika
menggunakan gasing yang agak berat, pangkahan jenis ini kurang sesuai. :asing yang
berbentuk tinggi adalah sesuai dengan jenis pangkahan ini.
,, - Pngk0 0&n$k :
4ntuk melakukan pangkah hentak, badan pemangkah mestilah tegak. #angan
pula diletakkan tegak atas kepala dengan memegang gasing secara tegak. :asing
dihayun tegak serta kuat ke arah sasaran. .ayunan ini akan dilepaskan ke sisi kiri atau
kanan pemangkah. 'asarannya ialah pada kepala, labu atau bahu gasing. ;ika tepat
mengenai sasaran, kesannya amat ketara kerana ia boleh memecahkan gasing lawan.
'ebab itulah dalam latihan biasa pangkahan ini tidak digalakkan. ;enis gasing yang
sesuai untuk melakukan pangkah hentak ialah gasing berembang dan gasing leper.
*angkahan ini bertujuan mematikan dan merosakkan gasing lawan.
,,, - Pngk0 -4ng :
Kedudukan tubuh pemangkah mestilah tegak. #angan pula hendaklah tegak di
atas kepala dengan memegang gasing secara tegak. :asing dihayunkan ke arah
sasaran dengan kuat, cepat dan kencang. *angkahan ini selalunya menghasilkan
pusingan yang ligat dan terus keluar dari sasaran selepas memangkah. 'asaran
pangkahan jenis ini ialah bahagian bahu, labu, kepala atau tengkuk gasing.
,5 - Pngk0 $&)ng :
*angkahan ini bertujuan mengeluarkan gasing lawan jauh dari sasaran dan ia juga
merupakan pangkahan jarak jauh. 4ntuk menghasilkan pangkahan yang kuat,
kedudukan pangkah mestilah tegak. :asing pemangkah akan mengenai labu gasing
lawan serentak dengan paksinya mencecah ke bumi. :asing yang paling sesuai untuk
tujuan ini ialah gasing lipat kajang, gasing tanjung dan gasing concord kerana sifatnya
yang berat dan pepat.
&. M&ngngk$ g.,ng :
'etelah gasing dipusingkan atau dipangkah, ia perlu pula diangkat ke tapak uri
yang sesuai untuk menjamin keligatannya agar terus terpelihara. %engangkat gasing
memerlukan kemahiran, kesabaran dan kecekapan yang tinggi.
'ebelum gasing diangkat, pemain mestilah terlebih dahulu menentukan liuk arah
pusingan dan kedudukan gasing. %enentukan liuk bermakna mencari liuk atau
kedudukan pusingan terendah bahagian patak dengan bumi. 1ahagian terendah inilah
yang akan diangkat. !rah pusingan perlu ditentukan untuk disesuaikan dengan arah
pusingan badan ketika membawa gasing. %engangkat gasing dilakukan dengan
menggunakan tali dan cokok. 9okok digunakan untuk gasing yang berbentuk leper dan
berat. Kedudukan gasing semasa hendak diangkat hendaklah berada dakam keadaan
tegak kerana jika kedudukannya mengiring ia akan menjejaskan keligatan gasing. #ali
yang digunakan untuk mengangkat gasing mestilah tegang dan ketika mengangkat
patak akan dielakkan dari tersentuh tali kerana ini akan mengurangkan keligatan.
3. ALAT PERTAHANAN DIRI.
!lat pertahanan diri ialah senjata yang digunakan untuk mempertahankan diri
sendiri daripada serangan musuh, binatang liar dan sebagainya. !lat ini juga
adakalanya menjadi bahan dalam majlis-majlis yang melibatkan semangat halus serta
menjadi lambang keberanian pahlawan melayu.
3.1 CONTOH-CONTOH ALAT PERTAHANAN DIRI :
- Keris
- "embing
- *erisai
- :olok
3.2 CONTOH-CONTOH GAMBAR ALAT PERTAHANAN DIRI :
CONTOH BAHAGIAN-BAHAGIAN KERIS
4. ALAT PERHIASAN DIRI .
!lat perhiasan diri ialah alat yang menjadi pelengkap kepada pemakaian kita.
%asyarakat melayu lama mempunyai beberapa alat perhiasan diri yang sinonim dan
menjadi lambang keunikan masyarakat melayu hingga kini. "a>imnya alat perhisan diri
menjadi pelengkap pakaian di dalam majlis-majlis istiadat, majlis perkahwinan dan
sebagainya. *ada masa kini alat perhiasan diri telah diubahsuai dan dimodenkan
selaras dengan kemajuan teknologi pada masa kini.
4.1 #ENIS-#ENIS ALAT PERHIASAN DIRI :
Dokoh - ialah perhisan yang dipakai di leher mempunyai tiga atau lebih plat yang
diperbuat daripada timah, tembaga atau logam. (anya sering dipadankan dengan
pemakaian baju kebaya.
*ending- ialah perhiasan yang dipakai di bahagian pinggang. "a>imnya
diperbuat daripada logam (emas dan tembaga).
9ucuk sanggul - 9ucuk sanggul ialah hiasan yang dipakai untuk menghiasi
sanggul supaya tampak lebih menarik.
!nting-anting- !nting-anting ialah hiasan yang dipakai ditelinga. (anya dipakai
oleh kaum wanita.
cucuk sanggu
dokoh
anting-anting pending
5. BATIK.
5.1 SE#ARAH BATIK :
1atik merupakan satu bidang kraftangan yang unggul di %alaysia. 'ejak ab
ad ke 0 %asihi lagi manusia telah menemui kaedah pembuatan batik secar
a tradisional.
*ada masa dahulu, masyarakat %elayu menggunakan ubi kentang sebagai
alat pengecap tetapi kini kain batik telah diusahakan dengan menggunakan
alat-alat moden.
1atik mula diperkenalkan di negara kita khususnya di negeri Kelantan sejak
tahun 68 lagi.
1atik berasal dari (ndonesia dan terbit dari perkataan ;awa BtikB
yang bermaksud menitik atau menulis titik-titik.
!mbatik pula bermaksud melukis, menulis, mewarna atau menitik.
Di alam %elayu, sejenis batik
yang dipanggil 1atik *elangi telah diperkenalkan sejak tahun 338-an lagi.
Di
%alaysia kebanyakan kilang perusahaan batik banyak terdapat di Kelantan
dan #erengganu.
5.2 #ENIS-#ENIS BATIK :
,. BATIK L"KIS :
C !lat canting digunakan bagi melakar corak batik dengan lilin panas
di atas kain putih.
C 'etelah kerja-kerja melakar selesai, proses mewarna mengikut
kesesuaian 9orak dilakukan dengan menggunakan berus cat, dimana
bahagian bahagian yang terkena lilin itu tidak akan meninggalkan
kesan warna apabila proses mematikan warna di lakukan.
C "ilin akan cair dan tanggal menjadikan bahagian-bahagian ini berwarna
putih sebagai benteng.
,,. BATIK SKRIN :
1atik skrin ini tidak kurang hebatnya jika dibandingkan dengan batik blok d
an conteng. .anya Kaedah melakar corak dan cara menerapkan warna
sahaja yang berbe>a. 9orak batik dibentuk di atas skrin yang diperbuat
daripada kain polyster yang berpengidang. 'krin dilekapkan di atas kain
putih, proses pewarnaan dengan melalukan warna di atas corak
tadi dengan menggunakan sekuji.
9ara begini akan diulang beberapa kali dengan corak yang berlainan untuk
mendapatkan corak batik yang lengkap. (ni disebabkan satu skrin untuk
satu warna sahaja.
,,,. BATIK PELANGI :
C !lat canting digunakan bagi melakar corak batik dengan lilin panas
di atas kain putih.
C 'etelah kerja- kerja melakar selesai, proses mewarna mengikut
kesesuaian corak dilakukan dengan menggunakan berus cat, di
mana bahagian-bahagian yang terkena lilin itu tidak
akan meninggalkan kesan warna apabila
proses mematikan warna di lakukan.
C "ilin akan cair dan tanggal menjadikan bahagian-bahagian ini berwarna
putih sebagai benteng.
,5. BATIK BLOK :
Kain putih akan diterapkan dengan corak batik yang menggunakan blok
corak.
1lok corak diperbuat daripada kayu atau logam.
*roses ini dilakukan berulang-ulang dengan mengikut susunan yang
tertentu sehinggalah selesai.
Di mana blok itu telah dicelupkan terlebih dahulu ke dalam pewarna sebelu
m ditekapkan di atas kain tersebut.

5.3 ALAT DAN BAHAN :

9anting - %ecanting batik
Kain putih - %elukis batik
1erus - %enyapu warna
"ilin - 1ahan untuk mecanting batik.
Damar - 1ahan untuk mecanting batik.
'odium silikat- mematikan warna
Kuali - %erebus kain
Dye batik - mewarna batik
5.4 MOTIF BATIK :
%otif geometri
%otif flora
%otif fauna
%otif isen
5.5 BAHAGIAN BATIK :
CONTOH-CONTOH GAMBAR BATIK :
3. TEKAT.
3.1 PENGENALAN :
'eni tekat dikenali juga dengan nama bersuji. %enekat merupakan kerja
menyulam benang emas ke atas kain dasar (jenis baldu). Kerja-kerja menekat
memerlukan pemidang untuk meregangkan kain baldu, mempulur sebagai acuan motif
dan benang emas untuk membentuk bunga tekat.
3.2 SE#ARAH DAN PERKEMBANGAN :
!sal-usul dan perkembangan tekat secara langsung dikaitkan dengan kegunaan
pakaian dan kelengkapan keluarga raja-raja atau istana. *erkembangan awal seni tekat
dapat dikesan pada awal kurun ke-0, iaitu semasa >aman keagungan 'ultan %elayu
%elaka. Kesan penggunaan sulaman dapat dilihat di kalangan masyarakat 9ina yang
keturunan 1aba %elaka. %ereka menggunakan sulaman tekat untuk pakaian-pakaian
mereka.
.ingga ke hari ini seni tekat masih dihasilkan oleh rakyat negeri *erak Darul
+id>uan dan ,egeri 'embilan Darul Khusus. ,egeri *erak Darul +id>uan merupakan
negeri yang banyak sekali mengusahakan kraf seni tekat timbul benang emas. #erdapat
beberapa jenis tekat yang dikerjakan oleh pandai tukang menekat. !ntaranya ialah
tekat timbul benang emas, tekat gubah dan tekat perada.
3.3 F"NGSI TEKAT :
(a hanya digunakan untuk istiadat dan upacara tertentu. (a digunakan sebagai
kelengkapan perkahwinan, upacara peminangan, kelahiran, berkhatan, berkhatam
Duran dan seumpamanya. Di kalangan kerabat diraja, tekat merupakan pakaian
kebesaran dan hiasan seharian. *enggunaannya di kalangan masyarakat biasa agak
terbatas kerana bahan asasnya merupakan bahan mewah. *enciptaannya juga
memerlukan waktu yang lama dan hasilnya yang indah memerlukan penjagaan yang
rapi apabila digunakan.
3.4 PERANAN INSTIT"SI ISTANA :
*ada masa dahulu, istana merupakan penggerak utama pertumbuhan kraf seni
tekat. +amai pandai-pandai tukang tekat dijaga oleh pihak istana. (ni adalah kerana
kelengkapan istana memerlukan tekat benang emas. #ekat benang emas
menampakkan kemewahan dan keagungan. +amai pandai tukang pada masa itu
membuat tekat untuk kegunaan istana. 'ecara langsung istana telah menggalakkan
kraf tangan seni tekat. 'etelah wujudnya *erbadanan Kemajuan Kraftangan %alaysia,
perusahaan menekat dimajukan lagi dengan program-program latihan, promosi, ciptaan
yang baru, galakan pengeluaran dan menjual hasil ke luar negara. #ekat terus
berkembang dengan hasil mutunya yang terjamin. *romosi yang dijalankan pada masa
sekarang oleh *erbadanan Kemajuan Kraftangan %alaysia, *erbadanan Kemajuan
,egeri *erak dan industri pelancongan telah mendorong tukang sebu untuk
menghasilkan ciptaan-ciptaan yang lebih bermutu dan berterusan. 'ecara langsung,
kehalusan dan keunikan seni tekat dapat membantu memperkenalkan mutu seni
tersebut kepada masyarakat tempatan dan pelancong luar.
3.6 TOKOH TEKAT
3.6.1 A0+,*0 )$. H.,(
!hdijah b. .asim adalah seorang tokoh kraftangan tekat yang telah dipilih oleh
*erbadanan Kraftangan %alaysia. 1eliau juga dilantik sebagai !diguru kerana
kepakaran dalam bidang tekat. 1eliau mula belajar menekat daripada (bunya bernama
!natishaah bt. 1ilai Din juga seorang tokoh tekat di Kuala Kangsar, *erak. 1eliau juga
banyak menerima tempahan tekat antaranya ialah daripada 'ultan *erak, 'ultan ;ohor,
'ultan 'elangor dan 1aju penabalan 7ang Di *ertuan !gong.
3.6.2 H*0 A7,70 )$. Mo0+ 8%.o2 :
.ajah !>i>ah berasal dari Kg. *anang 9hangkat, 1ukit 9andan, Kuala Kangsar *erak.
Kemahiran menekat adalah di warisi dari ibu dan warisan keluarga sejak turun temurun.
'ekarang beliau menumpukan sepenuh masa dalam perusahaan menekat. 'ebelum ini
beliau adalah seorang jurulatih di *erbadanan Kraftangan 9awangan *erak. 1eliau
pernah mewakili negara ke ;epun, !rab saudi dan 1runei untuk membuat demontrasi
menekat.
3.9 #ENIS-#ENIS TEKAT :
3.9.1 T&k$ T,()%- B%ng E(. :
#ekat ini menggunakan mempulur sebagai awan untuk membentuk corak motif.
%empulur ialah kertas keras yang dipotong dan ditebuk mengikut corak motif.
'ulaman benang emas akan menutupi mempulur di atas kain baldu.
3.9.2 T&k$ G%)0 :
#ekat gubah tidak menggunakan mempulur sebagai corak gubahan. *andai
tukang hanya menyulam dan membentuk corak motif melalui benang merah
yang dipanggil benang untina. .iasan corak tekat gubah diiringi dengan labuci
dan manik-manik. Kain dasar tekat gubah adalah dari kain biasa. Kegunaan
gubahan tekat ialah menghiasi tudung saji, tepak sirih, kasut pengantin, sejadah,
penutup pahar, peralatan upacara perkahwinan, lemudi pintu, pakaian diraja dan
sebagainya.
3.: PROSES MENEKAT :
E 1ahan asas penting untuk mencipta tekat ialah benang emas, benang putih
dan kain dasar dari jenis kain baldu. Di samping itu terdapat juga bahan dari
rotan sega, kertas tebal dan kanji (gam) yang digunakan untuk mempulur.
*enggunaan mempulur akan menjadikan bentuk sulaman timbul.
E *roses pertama ialah membentuk empulur. 1entuk motif dilukis di atas
beberapa helai kertas yang dilekat tindih antara enam hingga lapan helai.
Kemudiannya bentuk motif ini dipotong dan diasingkan. "ebar tiap-tiap batang
mempulur kertas dibuat antara 8.0 sentimeter dan 8.)0 sentimeter. %empulur
daripada kertas digunakan untuk membentuk motif tumbuhan dengan gaya
organik. 9orak yang terhasil daripada mempulur rotan sega bercorak banji atau
corak kisi-kisi dan corak dangai atau catur.
E 'eterusnya, kain dasar yang tebal tetapi lembut daripada jenis baldu yang
berbulu halus dan berkilat ditegangkan pada pemidang kayu. Kain baldu yang
selalu digunakan daripada warna gelap seperti merah pulasan, merah tua, ungu,
hijau tua dan hitam. *emidang kayu pula ada dua jenis iaitu pemidang berkaki
dan tanpa kaki. 4kuran pemidang bergantung kepada reka bentuk yang diingini.
1aldu yang ditegangkan pada pemidang disambungkan dengan kain putih yang
diikatkan ke bingkai pemidang. $leh itu, baldu akan menjadi tegang.
E 'elepas itu, benang emas akan ditindih dan diikat jahit oleh benang putih
melalui jarum yang sedang matanya. 4kuran jarum menentukan ikatan supaya
tidak meninggalkan kesan lubang pada kain dasar. ;arum akan dicucuk agak ke
dalam dari bawah batang mempulur. (katan benang putih mestilah ketat dan
kukuh. 'etiap kali merentas, benang-benang emas haruslah disusun rapat-rapat
supaya batang mempulur tidak kelihatan dari atas. Dengan ini sulaman akan
kelihatan lebih teratur dan kemas.
E #ekatan dibuat sehingga seluruh bentuk mempulur tertutup oleh sulaman. *ada
bahagian cantuman benang ataupun pada ruang yang tertinggal kosong ditutup
dengan kertas emas atau labuci.
3.1; CONTOH-CONTOH GAMBAR TEKAT :
6. TEN"NAN.
6.1 PENGENALAN <
#enunan adalah seni tekstil yang terkenal di tanah melayu. (anya mempunyai
keunikan tersendiri kerana proses pembuatannya memakan masa. 'elain itu motif yang
digunakan juga mempunyai keunikan tersendiri dan ekslusif.
6.2 SE#ARAH SONGKET :
'ongket, lambang kehalusan seni tenunan %elayu yang diwarisi >aman
ber>aman. Kemahiran dan kreti=iti tukang tenun terserlah melalui pengolahan corak
dan hasil tenunan yang indah lagi menarik. Kedatangan pedagang-pedagang ke #anah
%elayu telah menggiatkan lagi perkembangan tenunan tempatan.#enunan songket
mula berkembang dibeberepa negeri terutama di negeri-negeri *antai #imur seperti
Kelantan, #erengganu dan *ahang. Di >aman silam, motif dan warna yang terdapat
pada tenunan songket melambangkan strata atau kedudukan seseorang. 'ecara
tradisi, songket ditenun dengan menggunakan benang sutera halus dan benang emas
serta dipakai oleh kerabat diraja %elayu dan golongan 1angsawan. Kini, songket
ditenun dengan benang kapas dan mula dipakai oleh golongan rakyat biasa sebagai
pakaian rasmi untuk majlis-majlis tertentu. Keanggunan kain songket, selain dijadikan
sebagai pakaian tradisi untuk mempermanis dan memperaga seni budaya, ia juga turut
diilhamkan pada pelbagai barangan dalam bentuk beg, bingkai gambar, hiasan dinding,
kusyen dan sebagainya. #radisi menenun masih dapat dikekalkan tidak berubah
sebagaimana seratus tahun dahulu. !lat-alat tenunan atau kek, motif dan ragamhiasnya
sera cara menenun itu sendiri memperlihatkan keindahan dan kesempurnaan hasil
ciptaan >aman silam yang masih segar hingga ke hari ini.
6.3 MOTIF :
+agam hias masih dipertahankan terutama dalam aspek pembahagian dan
penempatan beberapa bentuk bahagian kain seperti kepala, kaki dan badan
kain.*enyusunan motif pula terbahagi kepada dua susunan bunga penuh dan bunga
tabur.
%otif kain songket terdiri daripada dua unsur penting iaitu unsur alam dan
tumbuhan. %otif yang sering digunakan meliputi bentuk bunga, daun atau pucuk dan
bahagian tampuk buah-buahan.
. %otif-motif rekacorak yang menghiasi kain songket kebanyakannya berasaskan
bunga-bungaan.
). Dengan teknik menenun yang tersendiri, kesemua bentuk motif terhasil dalam
corak geometric.
-. %otif-motif pada kain songket disusun dengan susunan bunga penuh, bunga
bertabur atau susunan bercorak.
/. %otif pucuk rebung dan lawi ayam sering ditempatkan dikepala kain.
0. %anakala motif Bawan laratB pula dijadikan sebagai kaki kain (border design).
6.4 TEN"NAN B"NGA PEN"H :
9orak penuh bersulam juga dikenali songket cuban. %otif benang emas dan
perak ditenun memenuhi keseluruhan kain.
6.5 S"S"NAN B"NGA TAB"R :
9orak ditenun secara bertaburan dan tidak terikat atau berangkai antara satu
sama lain. %otif bunga yang ditenun ialah bunga tanjung, bunga buah cermai, bunga
buah kesemak dan lain-lain. #aburan pada kain songket juga dilengkapi dengan garisan
corak di kepala dan kaki kain.
6.3 S"S"NAN BERCORAK :
susunan motif dibuat secara jaluran berdiri atau melintang.
6.6 PROSES MENEN"N SONGKET :
6.6.1 ALAT DAN BAHAN :
1enang dan pewarna ialah bahannya. !latnya pula terdiri daripada kek tenunan,
kek mengarat, rahak, peleting buluh (bobbin), lidi daun kelapa, papan gulung, anak
kayu, dua belira, sikat dan jentera, jarum culik, batang anak kayu, kayu karat, benang
losen, lidi nibung atau buluh, benang batang bunga songket, darwin pakan, darwin
benang emas, cuban, torak pakan, torak benang emas dan sumbi.
6.6.2 TEKNIK DAN PROSES :
'etelah benang dibersihkan dan dimasukkan ke dalam pencelup warna, ia
dibilas dengan air dan dijemur hingga kering. "apan proses lagi yang terlibat sebelum
sesuatu tenunan boleh disiapkan ialah melerai, menganing, menggulung, menyampuk,
menghubung, mengarak, menyolek dan menenun.
. M&-&', :
1enang yang telah kering dimasukkan ke dalam sejenis alat yang bernama
rahak untuk diputarkan pada satu alat yang bernama peleting. *roses ini
dipanggil melerai. #erdapat dua jenis rahak, iaitu darwin pakan dan darwin emas.
Darwin pakan digunakan untuk benang pakan sahaja. (a diperbuat daripada
buluh dan tali atau rotan. Darwin emas pula digunakan untuk benang emas
sahaja dan diperbuat daripada kayu atau dawai kerana benang emas kasar dan
berat.
). M&ngn,ng
1enang yang telah menjalani proses melerai dimasukkan ke dalam alat
menganing untuk menentukan ukuran panjang benang yang hendak dimuatkan
pada alat ini. 1iasanya segulung benang pakan atau seloseng yang berukuran
)2 - - m boleh menghasilkan ) - / helai kain.
1. M&ngg%-%ng :
1enang yang telah dianing akan digulung pada papan gulung mengikut lebar gigi
jentera dan panjang losen pada papan gulung yang hendak dipasung. "osen
ialah benang yang memanjang pada kek. Kedudukan benang perlu diperiksa
setiap tiga kali menggulung untuk memastikan susunan kemas.
+. M&n4(/%k :
%enyampuk ialah proses memasukkan benang losen ke dalam gigi jentera atau
sikat. 1iasanya, proses ini dilakukan di dalam kek mengarak supaya senang
untuk menyampuk benang kepada jentera. 'etiap lubang sikat disusukan dua
urat benang losen. *ada kedua belah hujung sikat itu disusukkan empat urat
benang supaya tepi kain tidak terkoyak apabila disangkutkan pada kayu sumbi
kain. 'umbi kain ialah sebatang anak kayu yang mempunyai paku di kedua-dua
belah hujungnya. 'umbi kain menjaga tepi kain tenun supaya sama jarak dan
tidak berkedut.
&. M&ng0%)%ng :
%enghubung ialah proses menyambungkan benang daripada losen kepada
benang yang tertinggal pada jentera. 9ara ikatannya dipanggil ubung tindas.
*roses ini bertujuan menyambungkan benang losen untuk menenun. %eja kecil
dinamakan meja hidangan berukuran 8 cm panjang, 5 cm lebar dan )8 cm
digunakan untuk menghubung.
2. M&ng'k :
Kerja mengarak dilakukan setelah selesai proses menyampuk. %engarak
dilakukan dengan melilit benang asing atau benang karat kepada kayu karat,
termasuk benang losen. ;umlah karat yang digunakan biasanya hanya dua karat
dan setiap karat mempunyai empat batang anak kayu.
g. M&n4o-&k :
Kerja menyolek bunga merupakan kerja yang paling rumit dalam proses
menenun kain songket. 9ara menyolek reka corak adalah dengan menyusulkan
lidi-lidi buluh pada benang losen yang dikehendaki. 1iasanya kain songket
ditenun dengan teknik tekat tiga atau tekat lima. ;ika menggunakan tekat lima,
setiap lima unit benang losen, satu benang alas ditolak ke bawah dan benang-
benang alas ini disengkang pula dengan belira. 'etelah benang losen berada di
atas, barulah kamu boleh menyolek dalam pelbagai corak pada benang losen
dengan menggunakan lidi buluh. 1elira dimasukkan pada setiap lidi buluh tadi
mengikut giliran. 1elira ditegakkan untuk menyenangkan ikatan benang butang.
1utang-butang inilah yang akan menjadikan corak atau motif bunga di atas kain
songket. !pabila selesai proses menyongket, benang losen bersama karat-
karatnya ditukar ke kek tenun untuk ditenun agar menjadi kain songket.
0. M&n&n%n :
%enenun adalah proses terakhir, iaitu benang losen dipangkah oleh benang
pakan untuk dijadikan kain. 1agi kain songket bercorak penuh, benang emas
dilayarkan melalui torak benang emas untuk menghasilkan sulaman motif bunga
atau hiasan reka corak penuh. 1agi kain songket corak melintang atau corak
bunga bertabur, benang emas dilayarkan melalui cubaan untuk mendapatkan
motif-motif yang dikehendaki. "a>imnya selepas satu benang emas dilayarkan, ia
dikepuh (beat) dan diikuti pula dengan melayarkan dua benang pakan. *enenun
akan menukarkan benang butang mengikut giliran dan corak yang telah
ditentukan. *roses ini diulangi sehingga menghasilkan sehelai kain songket.
9. "KIRAN KA8".
9.1 PENGENALAN :
4kiran kayu atau di seni ukir merupakan seni pertukangan tangan yang menjadi
satu tradisi dalam masyarakat %elayu sejak turun temurun lagi. (anya dapat
dilihat dalam kehidupan masyarakat melayu terutamanya pada ukiran-ukuran yang
terdapat pada rumah-rumah tradisional. 'eni ukir akan memperkenalkan teknik dan
motif bunga ukir yang menjadi identiti ukiran %elayu tradisi. %enghasikan sebuah karya
seni ukir memerlukan kemahiran daripada memilih kayu, memproses kayu, memilih dan
melukis motif ukiran hinggalah mengukir silat dengan menggunakan pemahat dan pisau
wali.
9.2 SE#ARAH PERKEMBANGAN :
'ukar untuk melihat catatan untuk mengetahui sejarah awal ukiran kayu. ,amun
demikian catatan sejarah dari perjumpaan di >aman batu ,eolitik di !sia #enggara
menunjukkan terdapatnya pengukir-pengukir handal telah wujud di >aman dahulu. (ni
terbukti ukiran yang terdapat pada belanga, gelang, kendi dan pinggan mangkuk.
'ejarah awal mengenai ukiran kayu di negara ini boleh diketahui setelah kita membaca
buku 'ejarah %elayu atau 'ulalatus 'alatin. 1uku yang dikarang oleh #un 'ri "anang
itu ditulis pada abad ke-3. Dalam tulisan #un 'ri "anang, tercatat keindahan seni bina
istana 'ultan %ansur 'yah yang memerintah %elaka pada tahun /06 hingga tahun
/33. (stana berukir indah itu digelar oleh rakyat %elaka sebagai F(stana .awa ,afsuG.
'eni ukir di negara ini telah pun berkembang lebih awal lagi daripada catatan #un 'ri
"anang, namun tidak ada catatan mengenainya. 'atu lagi catatan silam mengenai seni
bina ialah .ikayat %isa %elayu. Dalam hikayat itu digambarkan mengenai seni ukir di
istana yang terletak di *ulau (ndera 'akti, sebuah tempat di Kuala 'ungai Kinta, *erak
Darul +id>uan semasa pemerintahan 'ultan (skandar Aulkarnain (302 - 358).
Di negeri Kelantan, #erengganu dan *ahang dan Kedah adalah negeri yang
mempunyai pengukir dari turun temurun. Dikata bahawa kebanyakan ukiran kayu
adalah terpengaruh dengan motif ukiran negara 'iam, kerana pada suatu masa dahulu
negeri ni di bawah pengaruh 'iam. (ni adalah berdasarkan corak ukiran masjid, wakaf,
istana dan rumah-rumah lama banyak persamaan dengan seni ukir negeri 'iam. #idak
menghairankan kalau dikatakan bahawa seni ukir di negara ini telah didatangi dari
selatan negeri #hailand iaitu *atani.
9.3 BENT"K-BENT"K "KIRAN :
9.3.1 "k,'n T&)%k T&()%. :
4kiran tebuk berasal dari sekeping papan atau beberapa keping papan yang
ditebuk dengan menggunakan gerudi gergaji (gergaji menggerudi) supaya
tembus bentuk-bentuk bunga atau corak. #erdapat dua jenis ukiran jenis ini, iaitu
ukiran tebuk tidak silat dan ukiran tebuk silat.
4kiran tebuk tidak silat banyak terdapat pada rumah-rumah lama iaitu bahagian
selasar, lambur, dinding, pintu, perabot dan mimbar masjid. 1entuk bunga ukir
ialah awan larat, siling, kaligrafi dan simetri. 1agi ukiran tebuk silat, bahagian
yang menindih serta melengkung keluar ditimbulkan dan bahagian yang
melengkung ke dalam serta yang tertindih ditenggelamkan. 'esungguhnya silat
ialah istilah yang menunjukkan bahagian yang timbul dan tenggelam serta papan
tebuk disobek. 1unga ukir yang terdapat pada bentuk ini ialah awan larat, silang
dan simetri.
9.3.2 "k,'n B%ng T,()%- :
4kiran ini tidak tembus. (a mengandungi bunga ukir yang disilatkan dan tidak
silat. #erdapat pada perabot, mimbar masjid, barang hiasan yang diperbuat
daripada kayu, ulu serta sampir senjata. 1unga ukirnya sama seperti ukiran
tebuk.
9.3.3 "k,'n A'1 :
4kiran ini banyak terdapat pada ulu senjata seperti ulu keris, kepala tongkat,
kukur kelapa, kotak nelayan dan sebagainya. 1unga ukirannya sama seperti
ukiran timbul tetapi lebih halus dan kecil.
9.3.4 L',k :
%elarik merupakan satu cara orang-orang %elayu mengukir kayu. 4kiran larik
berbentuk bulat dengan susunan gerlang-gerlang dan genting-gentat yang
menarik. 4kiran ini sering terdapat pada ulu senjata, perabot, tongkat, gasing,
tiang-tiang rumah dan sebagainya.
9.3.5 "k,'n K4% Hn4%$ :
4kiran ini di anggap masih baru. 4kiran idi diperkenalkan oleh *erbadanan Kraf
tangan %alaysia. 4kiran ini hanya sebagai hiasan semata-mata. 4kiran kayu
hanyut diukir pada bahagian-bahagian tertentu dan dibentuk menyelupai ikan,
burung dan sebagainya. Kayu induknya di ambil dari kayu atau akar yang
terdapat dalam sungai.
9.4 TOKOH-TOKOH "KIRAN :
9.4.1 En1,k L$,22 ),n Long :
"atiff bin "ong dilahirkan di 1esut #erengganu, 1eliau adalah seorang pengukir
ukiran kayu yang mahir. %ewarisi bakat ayahnya yang berasal daripada keluarga
yang mempunyai enam keturunan tukang kayu yang handal. 1apa "atiff juga
terkenal dengan seorang pengukir. 4kirannya masih tersimpan di istana +aja
1esut yang terdapat di mu>ium negeri #erengganu. "atiff telah menerima
pengajaran ukiran kayu dari bapanya sejak berumur lima tahun. 1eliau pernah
memenangi pertandingan Kraftangan ukiran kayu semasa bersekolah. *ada
tahun 63 beliau memenangi tempat pertama dalam pertandingan 4kiran Kayu
;enis silat dalam *ameran 4kiran Kayu berlangsung di 1alai 'eni "ukis ,egara.
Kini "atiff "ong adalah pengusaha 4kiran yang terkenal dan membuka
bengkelnya di *asir tumbuh Kelantan dan banyak menerima tempahan dari
dalam dan luar negara.
9.4.2 T%n H*, !n S% ),n O$0(n :
<an 'u juga merupakan dari keturunan pengukir terkenal di daerah 1esut
#erengganu. 4kirannya sangat halus dan mempunyai unsur tradisi. <an 'u
cukup mahir dengan motif-motif ukiran kayu. 'ehingga kini beliau telah dipilih
oleh "embaga Kraftangan %alaysia sebagai !diguru bagi ukiran kayu.
*engiktirafan ini adalah diperingkat tertinggi oleh kraftangan %alaysia. 1engkel
beliau terletak di 1esut #erengganu dan banyak menerima tempahan dari dalam
dan luar negara.
:. AN8AMAN .
:.1 PENGENALAN :
'eni anyaman ialah milik masyarakat %elayu yang masih dikagumi dan digemari
sehingga hari ini. Kegiatan seni anyaman ini telah bermula sejak >aman dahulu lagi. (ni
boleh dilihat pada rumah-rumah masyarakat >aman dahulu di mana dinding rumah
mereka dianyam dengan buluh dan kehalusan seni anyaman itu masih bertahan
sehingga ke hari ini. +umah yang berdinding dan beratapkan nipah tidak panas kerana
lapisan daun nipah yang tebal menebat pengaliran haba.
'eni anyaman dipercayai bermula dan berkembang tanpa menerima pengaruh
luar. *enggunaan tali, akar dan rotan merupakan asas pertama dalam penciptaan
kraftangan anyaman yang telah menjadi usaha tradisi sejak berabad-abad lalu. 1ahan-
bahan asas tumbuhan ini tumbuh meliar di hutan-hutan, paya-paya, kampung-kampung
dan kawasan di sekitar pasir pantai.
*elbagai rupabentuk kraftangan dapat dihasilkan melalui proses dan teknik
anyaman dari jenis tumbuhan pandanus (pandan dan mengkuang). 1entuk-bentuk
anyaman dibuat didasarkan kepada fungsinya. %isalnya bagi masyarakat petani atau
nelayan, kerja-kerja anyaman dibentuk menjadi bakul, topi, tudung saji, tikar dan aneka
rupa bentuk yang digunakan sehari-harian.
'elain daripada tumbuhan jenis pandanus, bahan asas lain yang sering
digunakan ialah daripada tumbuhan bertam, jenis palma engeissona tritis dan nipah.
1erdasarkan bahan dan rupa bentuk anyaman yang dihasilkan, seni anyaman ini
merupakan daya cipta dari kelompok masyarakat luar istana yang lebih mengutamakan
nilai gunaannya. <alau bagaimanapun pada sekitar tahun 302 hingga36/ telah
terdapat penggunaan tikar +aja yang diperbuat daripada rotan tawar dan anyaman
daripada bemban.
*roses menganyam disebut juga sebagai ?menaja?. 4ntuk memulakan satu-satu
anyaman waktu yang baik ialah pada sebelah pagi atau malam. Dalam keadaan cuaca
yang redup atau dingin, daun-daun lebih lembut dan mudah dibentuk tanpa
meninggalkan kesan-kesan pecah. 1iasanya beberapa orang melakukan anyaman ini
berkelompok di halaman rumah atau beranda rumah pada waktu malam, petang atau
waktu-waktu senggang pada sebelah pagi (jika kelapangan, kerana waktu pagi
biasanya dipenuhi dengan kerja-kerja tertentu).
+upa bentuk anyaman tradisi yang masih kekal penciptaan dan fungsinya hingga
kini ialah tikar. 'elain tikar yang datar dengan sifat dua dimensi, terdapat rupa bentuk
anyaman tiga dimensi. 1entuk-bentuk anyaman begini biasanya digunakan oleh
masyarakat pada masa dahulu untuk mengisi atau menyimpan bahan-bahan keperluan
hidup dan kegunaan seharian. 1eberapa daripada rupa bentuk ini ialah bakul, kampit
(bekas belacan), tudung saji, kembal (rombong) dan sebagainya.
#erdapat dua ciri-ciri penting dalam ragam hias anyaman, iaitu penciptaan kelarai
(motif) dan corak. (stilah kelarai dikhususkan kepada motif yang ?berbentuk? (selalunya
unsur alam) sementara corak dimaksudkan kepada susunan warna tanpa
memperlihatkan kepada susunan warna dan bentuk motif. !nyaman tanpa kelarai
disebut sebagai ?gadas?. #erdapat kira-kira 0 jenis kelarai yang berdasarkan unsur-
unsur alam semulajadi seperti unsur-unsur tumbuhan dan binatang.
Di sesetengah tempat kelarai dimaksudkan kepada anyaman yang diperbuat
daripada buluh dan digunakan sebagai dinding atau penyekat ruang rumah. 'ementara
di sesetengah tempat lain anyaman seperti ini diperbuat daripada bahan bertam yang
disebut sebagai tupas. 9iptaan kelarai atau tupas lebih kukuh, tegas dan kasar
bersesuaian dengan fungsinya sebagai penyekat ruang. #iada bukti yang jelas untuk
menetapkan tarikh bermulanya penciptaan kelarai. %elalui kajian yang dibuat dapat
dikatakan bahawa penciptaan kelarai dalam anyaman merupakan satu perlakuan yang
telah lama berlaku.
1unga sulam merupakan satu teknik yang terdapat dalam ragam hias anyaman
di mana ia akan mencantikkan lagi hasil yang telah dibentuk. #eknik sulam adalah
teknik susun susup. Kesan bentuk bunga yang dibuat lebih merupakan kesan geometri
asas seperti susunan bentuk tiga, segi empat, potong wajik dan sebagainya lagi.
'eni kerja tangan anyaman adalah sesuatu yang unik lagi rumit buatannya.
,amun begitu, usaha untuk mempertahankan keunikan seni ini haruslah diteruskan
agar tidak ditelan peredaran >aman. 1udaya negara bukan sahaja dicerminkan melalui
bahasa pertuturan dan adat resam bangsanya tetapi juga dicerminkan melalui
kehalusan kerja tangan bermutu tinggi. 'eni warisan yang unik ini wajar diberi
perhatian, sokongan dan bantuan supaya dapat terus dipelihara dan dimanfaatkan
bersama.
Aaman dahulu menganyam tikar, 'unyi menyepi desa terpinggir, 'eni anyaman
haruslah diajar, ;angan tinggal sebutan dibibir. 1uluh muda mudah dilentur, 1uat
ampaian penyidai jala, 'emangat juang belum luntur, 'eni anyaman jangan dilupa.
:.2 DEFINISI AN8AMAN :
!nyaman bermaksud proses menyilangkan bahan-bahan daripada tumbuh-tumbuhan
untuk dijadikan satu rumpun yang kuat dan boleh digunakan. 1ahan-bahan tumbuhan
yang boleh dianyam ialah lidi, rotan, akar, buluh, pandan, mengkuang, jut dan
sebagainya. 1ahan ini
biasanya mudah dikeringkan dan lembut.
:.3 ALAT DAN BAHAN :
:.3.1 ROTAN :
!ntara teknik pengeringan rotan adalah dengan menyandarkan batang rotan
pada palang jemur. +otan merupakan bahan yang paling digemari kerana rotan
tahan lama dan mudah dibentuk. +otan, buluh dan lidi sering dijadikan sebagai
bakul, lekar dan berbagai-bagai bentuk bakul atau alat-alat menangkap ikan
:.3.2 POHON MENGK"ANG :
%engkuang tumbuh subur di kawasan berair tawar. 1iasanya ia subur di lopak-
lopak belukar atau kawasan bakau dan kawasan sawah padi yang lembab.
*ohon mengkuang lebih tinggi daripada pohon pandan, tetapi mengkuang
mempunyai dahan bercabang yang sedikit jika dibandingkan dengan pohon
pandan. Daun mengkuang lebih kasar dan hasil anyamannya kelihatan lebih
kasar dan keras.
:.3.3 B"L"H :
!ntara buluh yang sering digunakan ialah buluh akan, buluh bentung, buluh
minyak dan buluh gading. 1uluh yang cukup tua dipotong mengikut ukuran yang
dikehendaki. %engikut cara tradisional buluh akan direndam di dalam air selut
(air tanah) bercampur asam selama satu minggu. #etapi kini cara yang paling
mudah, buluh direbus bersama soda bagi mengeluarkan kandungan gulanya.
,amun begitu buluh yang direndam tetap dianggap lebih cantik dan menarik.
:.4 TOKOH AN8AMAN :
*uan !minah dilahirkan pada tahun 6//. 1erasal dari +usila #erengganu Darul
(man, iaitu tempat penghasilan kraftangan anyaman yang terkenal. *uan !minah
merupakan tokoh kraf anyaman yang telah dipilih oleh "embaga Kraftangan %alaysia.
*ada tahun 65) beliau memenangi tempat pertama dalam pertandingan *ertukangan
tangan se>aman anjuran mu>ium ,egara. .ingga kini beliau masih aktif sebagai
seorang ahli kraftangan anyaman.
:.5 LAIN-LAIN TOKOH :
9ik siah ;umaat dari #erengganu (mencipta kelarai sambas).
.jh !siah 1t 'alleh (mencipta motif tapak harimau)
.jh 'emek (mencipta kelarai mak meh)
&sah bt 'aid (mencipta kelarai sisik kelah)
Dayang !isah (mencipta kelarai bunga)
:.3 CONTOH-CONTOH GAMBAR AN8AMAN :
1;. TEMBIKAR.
1;.1 PENGENALAN :
#embikar merupakan salah satu hasil kraftangan tradisional yang diperbuat
daripada tanah liat. #embikar telah digunakan sejak >aman dahulu lagi untuk tujuan
keperluan harian, upacara kematian, dan keagamaan seperti yang diamalkan oleh
masyarakat peribumi di 'arawak. Aaman ,eolitik merupakan >aman bermulanya
penggunaan dan perkembangan tembikar. 1ukti penemuan bahan-bahan artifak ini
telah dijumpai di Kedah, *erak, *ahang, 'abah dan 'arawak.
= A-$n (&(.k :
%anusia Aaman 1atu *ertengahan iaitu %esolitik atau dikenali sebagai Aaman
.oabinh wujud pada sekitar 888 tahun dahulu. %asyarakat >aman ini mula mencipta
alat tembikar daripada tanah liat.
%asyarakat Aaman %esolitik ini tinggal di gua batu kapur seperti :ua ,iah di
'arawak, :ua Kepah di Kedah dan :ua Kecil di *ahang. %asyarakat ini juga tinggal di
kawasan tepi laut seperti ;enderam .ilir di 'elangor. %asyarakat pada >aman ini
menukar barangan tembikar sebagai salah satu kegiatan harian mereka.
*ada Aaman ,eolitik yang wujud kira-kira 0 888 tahun dahulu, orang ,eolitik
mengalami cara hidup yang lebih teratur. *etempatan orang ,eolitik yang penting ialah
:ua 9ha dan :ua %enteri di Kelantan, :ua Kelawar di *erak, 1ukit #engkorak di
'abah, dan :ua 1ukit #enku "embu di *erlis. *ada >aman ini terciptanya alat-alat
tembikar seperti periuk, belanga dan bekas air yang dihiasai ukiran.
%asyarakat ,eolitik menggunakan alat-alat daripada tembikar di dalam kehidupan
seharian mereka. *enyelidikan ilmiah telah dibuat oleh ahli kaji purba di beberapa
tempat di *ahang Darul %akmur seperti Kota #ongkat di ;erantut, :ua Kecil di +aub,
'ungai 'elinsing, 'ungai #embeling dan beberapa tempat lagi di sepanjang 'ungai
*ahang.
!hli kaji purba menyatakan manusia >aman batu pertengahan mendiami negeri
*ahang Darul %akmur dan tinggal di gua batu dan gunung-ganang. %anusia >aman
batu adalah kumpulan yang mula-mula datang ke 'emenanjung #anah %elayu dan
#anah 1esar 1enua !sia.
%anusia %elayu *roto mendiami 'emenanjung %alaysia dan pulau ,usantara
dalam lingkungan - 888 atau ) 888 tahun sebelum %asehi. 'erpihan tembikar yang
dipercayai oleh ahli sejarah digunakan sebagai alatan memasak masyarakat pada
>aman itu telah ditemui di kawasan ini.
)= R,$%- $% K&g(n :
'eramik terawal yang dijumpai dan digali di bahagian barat mulut :ua ,iah.
'eramik-seramik ini berupa tempayan atau bekas yang tidak berukir, botol dan bekas
yang berbentuk bundar. Kesemua barangan tembikar ini kasar buatannya, diperbuat
menggunakan tangan, keras dan dibakar dengan api sederhana.
%enurut kajian oleh 1arbarra .arrison, kebanyakan bekas seramik ini ada kaitan
dengan upacara pengebumian ,eolitik iaitu sebagai bekas untuk pembakaran mayat
ataupun sebagai cenderamata pengebumian. !dalah menjadi tradisi lama komuniti
%elanau sekiranya salah seorang daripada mereka meninggal dunia, simati akan
diberikan pakaian dan dibaringkan di ruangan rumah. 'atu pinggan biru dan putih
diletak di bawah kepalanya, sementara pinggan seramik diletakkan di bawah kedua-dua
tangan dan kakinya. 1erhampiran dengan si mati diletakkan objek-objek tembaga dan
seutas manik purba diikat pada pergelangan tangan mayat.
1eberapa hari kemudian, mayat tersebut dibawa keluar daripada rumah itu dan
disimpan di ruang khas untuk jangkamasa yang minimum dalam tahun yang sama.
Kemudian tulang-tulangnya dikumpulkan ke dalam sebuah tempayan besar. %anakala
yang lain seperti pinggan, mangkuk dan manik dikebumikan bersama-sama dengan
tempayan tersebut. Kesemua artifak hasil penggalian merupakan sumber pembelajaran
yang amat berguna di %u>ium 'arawak. !rtifak-artifak tersebut diklasifikasikan kepada
6 kelas utama berdasarkan warna sepuhHglasir dan teksturnya.
1= Cn+, :
9andi 1ukit 1atu *ahat yang terletak di sungai %erbok Kecil di 'ungai *etani,
Kedah. 4saha cari gali iini dilakukan oleh Dr. "amb, beliau menemui enam buah cepu
batu granit. Dalam tiap-tiap cepu terdapat 6 lubang untuk mengisi benda-benda kecil.Dr.
"amb berpendapat pemujaan di situ adalah jenis pemujaan tempatan. <alaupun tidak
boleh ditentukan sama ada cembul tembaga yang terdapat dilubang tengah sebuah
cepu dari candi itu sebenarnya mengandungi sisa-sisa manusia, kesan-kesan organik
telah dijumpai melekat pada permukan bawah cembul. !da kemungkinan cepu itu
adalah bekas untuk menyimpan cepu-cepu batu granit yang ada di sana itu ada
kaitannya dengan adat istiadat pemakaman tempatan. Dari segi seni bina, granit yang
berlubang di tengah-tengahnya adalah tapak-tapak untuk meletakkan tiang-tiang kayu.
Di 9andi 1ukit 1atu *ahat tidak kurang daripada 22 tapak tiang kayu dijumpai.
<alaupun sekarang tidak dapat lihat tiang kayu serta bumbungnya tetapi susunan
tapak-tapak tiang yang terdapat memberi gambaran tentang bentuk bumbungnya. Data-
data yang kita perolehi inilah tidak boleh dibawa pulang ke mu>ium.
+= P&'0,.n +,', :
anting-anting
*ada Aaman 1atu 1aru (,eolitik) yang wujud 0 888 tahun dahulu, mereka mula
membuat alat perhiasan diri seperti gelang tangan. *etempatan orang ,eolitik yang
penting ialah :ua 9ha dan :ua %enteri di Kelantan, :ua Kelawar di *erak, 1ukit
#engkorak di 'abah, dan :ua 1ukit #enku "embu di *erlis.
1;.2 K&g%nn S&k'ng :
= Ak.&.o', 2&.4&n +n 0,.n :
*emakaian gelang tangan dan rantai manik yang diperbuat dari tanah liat. !ksesori
manik tembikar ini memberikan suatu impak menarik kepada si pemakai. +antai kunci
dan tanglung yang diperbuat dari tembikar juga menjadi pilihan menarik masa kini.
)= Ikon 0,.n +-(n :
*enggunaan tembikar sebagai salah satu ikon hiasan dalaman yang semakin digemari.
.iasan tembikar yang diubahsuai ini menghiasi sudut rumah, dinding pejabat dan
dijadikan sebagai lampu selia dan lampu tidur
1;.3 #ENIS-#ENIS TEMBIKAR :
> = G&-%k :
*ada asalnya diperbuat daripada tempurung dan berfungsi sebagai bekas air.
:eluk mempunyai hias dari motif yang kecil dan ringkas.
> ) = B%4%ng :
Dibentuk tanpa bahagian kaki.
1uyung berkaki hanya diperoleh dari 'ayong, *erak.
4munya 1uyung mempunyai bahagian leher dan badan.
*ermukaannya dibiarkan licin tanpa dihias.
'ai>nya besar dan bahagian badan berbentuk bulat penuh


> 1 = #()ngn :
1erfungsi sebagai tempat meletak bunga.
'ai>nya boleh mencapai sehingga 8.2m I 8.6m ( tinggi ).
1ahagian badannya seperti labu yang ditinggikan seperti labu.
> + = L)% :
Diilhamkan daripada buah labu.
1ahagian pucuk berbentuk seperti kubah masjid.
1erfungsi sebagai bekas untuk mengambil air atau menyimpan air.
9orak hiasan labu berkonsepkan alam sekitar dan berbentuk geometri.
> & = B&k. P&'./n ? B&k. B' :
Digunakan untuk membakar kemenyan terutamanya dalam kepercayaan magis.
Digunakan dalam upacara pengubatan dan kematian masyarakat tertentu.
1;.4 #ENIS-#ENIS MOTIF :
> = Mo$,2 Rg( H,. :
berunsurkan geometri terdiri daripada garisan, titik, bentuk yang berunsur
garis.
> ) = Mo$,2 G&o(&$', :
:arisan berselang-seli
'iku keluang
#itik tahi lalat
1entuk potong wajik
:arisan berkotak
:arisan tulang ikan
*ucuk rebung dll.
> 1 = Mo$,2 G4n O'gn,k :
'ulur kakung
1unga cengkih
1unga pecah lapan
1unga lawang
#ampuk manggis