Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
E.E./E.H$m./E.Egr.
(gofU Am{U Xa {ejU jomVrc)
M.A./M.Com./M.Sc. (Communication & Distance Education)
kmZJJm KamoKar
AZwH$_{UH$m
1.
2.
{ejUH$_m{df`r .........................................................................................................................................04
2.1 {ejUH$_mMr C{>o d d{eQ>o
2.2 {ejUH$_mMr Cn`wVVm
2.3 {ejUH$_mMm n[aM`
2.3 {ejUH$_mMm n[aM`
2.4 A``Z nVr
{Z{_Vr
lr. AmZX `mXd
`dWmnH$, JW[Z[_Vr H|$, `edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>, Zm{eH$ 422 222
2012, `edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>, Zm{eH$
n
n
n
n
W_ H$meZ
AjaOwiUr
_wH$
H$meH$
OmZodmar 2014
d^d S>r.Q>r.nr. g|Q>a, Zm{eH$
lr. kmZoda nmQ>rb, _o. lr. gmo_oda qQ>g, 4, AmZXHw$O AnmQ>_|Q>, OwZm JJmnya ZmH$m, Zm{eH$
lr. H$me AVH$ao, Hw$bg{Md, `edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>, Zm{eH$ 422 222
NB-13-14-115/ Vaibhav
01.
02.
03.
04.
doe gwdmV
doemMr A{V_ VmarI
A`mgH|$mda A``Z gm{h` CnbY
H${Vg H$mbmdYr
{deof gyMZm: 01. A`mgH|$mdarc H${Vgm`m doimnH$mV gJr ~Xb hmoD$ eH$Vmo. Pmbobm ~Xb `m-`m doir A`mgH|$mH$Sy>Z
{dm`mZm H$i{dbm OmVmo. VWm{n {dm`mZr A`mgH|$mer gVV gnH$mV amhmdo.
02. {dmnrR>mMo g`mMo d doimodoir ~XcUmao n[a{Z`_, A{Y{Z`_ VgoM ej{UH$ godm {d^mJmZo {ZJ{_V Ho$coco
AmXoe/gyMZm gd {dm`mda ~YZH$maH$ AgVrc.
03. narjm doen (hmc {VH$sQ>), JwUnHo$ A`mgH|$mda {dm`mZm m hmoVrc. {dm`mZr `mgmR>r A`mgH|$m`m
gnH$mV amhmdo.
04. doe AO Am{U ~H$ McZ AmgH|$mda {dH$sgmR>r CncY AmhoV. godmy .20/- (drg m).
do~gmBQ> http://ycmou.digitaluniversity.ac
H$.
nXdr
(1)
M 31
(2)
M 32
(3)
M 34
(4)
(5)
M 35
M 33
2. {ejUH$_m{df`r
2.1 {ejUH$_mMr C{>o d d{eQ>o
2.1.1 C{>o
(1) nX`wma nXdr {ejUmnmgyZ d{MV am{hco`mZm gofU
jomVrc gemoYZmda AmYm[aV nX`wma nXdr {ejUmMr gYr
CncY H$$Z XooUo.
(2) mW{_H$ d _m`{_H$ {ejH$mZm ej{UH$ UmcrVrc emr`/
_yc^yV VdmMm gImoc n[aM` H$$Z XoUo.
(3) mW{_H$, _m`{_H$ d _hm{dmc`rZ {ejH$mZm A`mnZm`m
{d{dY _mJm~m~V AdJV H$aUo.
(4) {dm`mZm `mo` d AMyH$ gemoYZ H$a`mg dm H$aUo.
(5) nH$m[aVm VgoM {d{dY H$ma`m gofU _m`_mVrc
H$_Mm`mZm gfo U, _mZdr hH$ d nmdaU `m{df`r A{YH$
kmZ m H$a`mg dm H$aUo.
(6) J{hUr, gaH$mar d {Z_gaH$mar H$_Mmar, Ammo{JH$ jomVrc
H$_Mmar `mZm Vrd {dH$mgmgmR>r `m {ejUH$_mmao
mogmhZ XoUo.
H$.
nXdr
{ejUH$_ gHo$VmH$
(Programme Code)
(1)
M 31
(2)
M 32
(3)
E_.E. (Xya{ejU)
M 33
(4)
M 34
(5)
M 35
(Subject Communication)
(Educational Communication)
2.3.3 Xya{ejU
(Distance Education)
A`V _hdmMo
_wV {dmnrR>mMm "{df`-gofU' m jomVrb nX`wma
{ejUH$_ nyU H$aUm`m _hm{dmb`rZ A`mnH$mZm Am{U
"Xya{ejU' jomVrb hm {ejUH$_ nyU H$aUm`m Xya{ejU _wV {ejU gWm_Yrb A{Y`m`m`mZm d[a> loUrgmR>r/ {ZdS>
loUrgmR>r Amd`H$ AgUm`m [a\$o ea H$mogg} _YyZ {dmnrR> AZwXmZ
Am`mooJmZo d _hmam> emgZmZo gyQ> Xo`mMm AmXoe AZwH$_o 1993
d 1998 _`o {ZJ{_V Ho$cm Amho. H$n`m, n[a{e> H$_mH$
12.4 d 12.5 nmhmdo.
VgoM nX`wma nXdr {ejUH$_ nyU H$aUm`mZm _wV
{dmnrR>mV ~r.ES>. doemg nmM JwUmMm ^mamH$ {_iob
(doemV mYm`).
darb VrZ jomnH$s H$moUVo jo {ZdS>md`mMo ho Vw_Mm
AmVmn`VMm AZw^d, AmdS>, H$mhr ZdrZ H$a`mMr BN>m d j_Vm,
gmYZmMr CnbYVm, B`mXr Jmo>tMm {dMma H$$Z R>adm Am{U
Vwhr {ZdS>bobo jo darb d{eQ>mZwgma VnmgyZ nmhm.
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
OPN 251
100
EDU 011
100
OPN 252
100
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
OPN 231
100
OPN 255
100
600
EHy$U JwU
(Environment Education)
100
OPN 230
100
OPN 254
100
600
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
OPN 251
100
EDU 011
100
OPN 253
100
100
EDU 011
100
OPN 253
100
OPN 236
100
OPN 232
100
OPN 255
100
(Instructional Systems/
Design)
(Research Methodology for
Education)
(Communication of Human
Rights)
OPN 236
(Review of Literature
Related to Education)
100
600
EHy$U JwU
E.E. (Xa{ejU)
(Instructional Systems
Design)
OPN 251
(Environment Education)
EHy$U JwU
EHy$U JwU
A`mgH$_
gHo$VmH$
(Review of Literature
Related to Humanities
and Social Sciences)
H$. A`mgH$_
df
H$. A`mgH$_
(M 32) : W
(Environment Education)
(Communication of Human
Rights)
(M 33) :
W df
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
OPN 251
100
EDU 011
100
OPN 253
100
(Environment Education)
H$. A`mgH$_
OPN 236
100
OPN 233
100
(Communication of Human
Rights)
(M 35) :
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
(1) nmdaU em
OPN 260
100
EDU 011
100
OPN 261
100
OPN 236
100
OPN 235
100
OPN 262
100
(Environment Science)
100
OPN 256
(Instructional Systems
Design)
(Review of Literature
Related to Distance
Education)
W df
(Research Methodology
for Science & Technology)
600
EHy$U JwU
(M 34) :
W df
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
OPN 257
100
(Environment
Management)
EDU 011
100
OPN 258
100
(Research Methodology
for Commerce and
Management)
OPN 236
100
OPN 234
100
OPN 259
100
(Communication of
Human Rights)
EHy$U JwU
(Recent Trends in
Science & Technology)
EHy$U JwU
(Instructional Systems
Design)
600
600
{dm`mMo A`mgdJ
`oH$ {dm`mg H${VgmVM gd ej{UH$ gm{h` Xo`mV
`oBb. dm`m` nwpVHo$V {Xbo`m ZmMr Cmao {bhZ Vr Zo_yZ
{Xbo`m dm`m` narjH$mH$S>o AmgH|$mda mMr AmhoV. dm`m`
narjH$ dm`m` VnmgyZ `mda JwU d gyMZm XoD$Z Amn`mcm naV
XoVrc.
`m {ejUH$_mgmR>r {dmnrR>mZo V`ma Ho$bobo gmame$nr gm{h`
Vwhmbm {_iobM. naVw Vwhr `m A`mgnwVH$m~amo~aM gX^
nwVH$mMohr dmMZ H$aUo Amd`H$ Amho. gX^JWmMr gyMr `m `m
nwVH$m`m eodQ>r {Xcocr Amho.
{dm`mbm gemoYZH$m` H$aVmZm _mJXeZ hmo`mgmR>r "gemoYZ
_mJXeH$ _m{bHo$Mo' {dH$gZ H$a`mV Ambobo Amho. `m _m{bHo$V
EHy$U nYam nwno AmhoV.
"nmdaU' {dfmMo AZ gm{h {dmnrR>mH$Sy>Z nwa{dco
OmUma Zmhr. Vo {dmmZr dV: m H$amdmMo Amho.
. 1500
{dmnrR> ewH$
EHy$U ewH$
. 1500
. 3000
(i)
(ii)
(iii)
(iv)
(iv)
4.1.3 emoY{Z~Y
(Term Paper)
H$.
AmgH$mMo Zmd
ej{UH$ godm
{d^mJmmao
ymnZ JwU
EHy$U JwU
40
60
100
40
60
100
gemoYZ H$mnVr
40
60
100
100
100
emoY{Z~Y
100
100
100
100
EHy$U JwU
600
JwU nmVir
nXwma nXdr {ejUH$mm W dfmgmR>r CmrU Kmo{fV
hmomgmR>r oH$ AmgH$mo 100 nH$s {H$mZ 40 JwU m
H$aUo AmdH$ Amho.
(OPN 254/
gdgmYmaU gyMZm
(i) nXwma nXdr {ejUH$mm W dfmm A{V
narjogmR>r AZwnpWV AWdm AZwmrU {dmmg XoIrc
{Vr dfmg doe KoVm oBc.
(ii) m AmgH$mH$[aVm coIr narjm Am{U dmm
m XmoZ KQ>H$mmao ymnZ hmoUma Amho Aem
AmgH$mgmR>rMo dmm {chZ gmXa H$aUo AmdH$
Amho. dmm JwUmMo aH$mmo "AZwnpWV'
(Absent) Aer Zm|X Agmg A{V {ZH$mc Omhra
hmomo AS>MU oD$ eH$Vo. mwi,o dmm {chZ
VnmgmgmR>r Om H$amMr O~m~Xmar {dmmMr
Agoc.
4.4 lomH$
nXwma nXdr {ejUH$mm W dfmgmR>r EHy$U 36 lomH$
AmhoV. mMm Vnerc ImcrcmUo :
H$.
lomH$
01
06
02
AZwXe
o Z Umcr A{^H$n (EDU 011)
06
03
06
04
06
05
emoY{Z~Y (OPN230/OPN231/
OPN232/OPN233/OPN234/
OPN235
06
06
EHy$U lomH$
06
36
(Credit Transfer)
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
EDU 008
100
EDU 010
100
M31 PRJ
200
M31 VIV
200
. 1500
. 2000
. 3500
(Communication Modes in
Education)
EHy$U JwU
600
Q>rn :
E.E. ({df gofU : {ejUem) (M 31) {Vr
dfmgmR>r darc VVm Ogmm Vgm cmJy Amho.
(M 32) :
{Vr df
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
EDU 008
100
EDU 010
100
M32 PRJ
200
M32 VIV
200
(M 33) :
{Vr df
EHy$U JwU
EDU 008
100
EDU 010
100
M34 PRJ
200
M34 VIV
200
(Viva-Voce)
600
EHy$U JwU
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
EDU 008
100
(M 35) :
{Vr df
H$. A`mgH$_
A`mgH$_
gHo$VmH$
EHy$U JwU
EDU 008
100
EDU 010
100
M35 PRJ
200
M35 VIV
200
100
(Communication Modes in
Education)
M33 PRJ
200
(Research Project/Product
Development Report)
M33 VIV
200
(Viva-Voce)
EHy$U JwU
A`mgH$_
gHo$VmH$
600
EHy$U JwU
H$. A`mgH$_
(Viva-Voce)
E.E. Xa {ejU
{Vr df
(Research Project/Product
Development Report)
(Research Project/Product
Development Report)
(M 34) :
600
EHy$U JwU
600
H$.
AmgH$mMo Zmd
ej{UH$ godm
{d^mJmmao
ymnZ JwU
EHy$U JwU
40
60
100
40
60
100
200
200
m{IH$ narjm
200
200
EHy$U JwU
600
AZwmrU
CmrU loUr
{Vr loUr
60 - 69% JwU
W loUr
9. A`mgH|$o
H$.
AmgH|$
gHo$VmH$
(1)
lr. {edmOr H$mcoO Am$ EwHo$eZ, {edmOr ZJa, S>m. nOm~amd XoewI MmH$, AamdVr
1275 E
(2)
{H$VZ Ho$gar ^mD$gmho~ eodmiH$a ~r.ES>. H$mcoO, AMcnya H$n, naVdmS>m, {O. AamdVr
12116
(3)
H$mcoO Am$ ZoO|Q>, XaXeZ H|$mOdi, dmZ ZJa, w.nmo. ImJmd, {O. ~wcT>mUm - 444303
1392 E
(4)
1403 E
(5)
H$. {daOr {^Or Koadam hm{dmc, w.nmo. Xmahm, {O. dVmi - 445202
1448 E
(6)
1451 E
(7)
dmn {dm {d^mJ, S>m. ~m~mgmho~ Am~oS>H$a amR>dmS>m {dmnrR>, AmaJm~mX - 431 004
2109 E
(8)
2203 E
(9)
(10)
AmZXamd Ym|S>o C$ ~m~mOr hm{dmc, w.nmo. H$S>m, Vm. Am>r, {O. ~rS>
2217 E
(11)
2320 E
(12)
dgVamd ZmBH$ {ejUgmaH$ S>imMo {ejUem hm{dmc, N>nVr H$mcZr, OwZm OmcZm,
OmcZm - 431 203
2321 E
(13)
2602 E
(14)
hmor ^m^m {dkmZ {ejU gWm (TIFR), hr.E. nwad mJ, AUweVrZJa ~g S>onmoOdi, mZIwX,
w~B - 400 088
3107 E
(15)
gH$ ~moYZ gK gM{cV {^amd Q>r.YmZ hm{dmc, ehmnya, {O. R>mUo-421 601
35261
(16)
dmr {ddoH$mZX H$cm d dm{U am hm{dmc, N>nVr ^dZ, Amao amoS>, Xm ZJa, S>m|{~dcr (nyd),
{O. R>mUo-421 201
35298
(17)
emgH$s AmnH$ hm{dmc, erQ> Z.5, Imocr Z.121/3, gmH${VH$ ^dZmgmoa, ZaH$mgyar dmS>,
^S>mam
4102 E
(18)
4220 E
(19)
{edmOr {ejU gmaH$ S>i, JS>{Mamocr mam gM{cV, AS>. EZ.Eg. JJwdma {ejU hm{dmc,
JS>{Mamocr
4302 E
(20)
4325 E
(21)
44203
(22)
{dm {V>mZ hmam> gM{cV {ejUem hm{dmc, 105, Ho$S>Jmd Xodr aVm, AhXZJa-414005
5116 E
21172 E
H$.
AmgH|$
gHo$VmH$
(23)
5201 E
(24)
Ywio Ew. gmogmQ>rMo {ejUem hm{dmc (nmcoem), Eg.Ama.nr. noQ>moc nnmOdi, S>m. cmo{hm mJ,
Ywio-424001
{ejUem {hcm hm{dmc, Zoh$ {dmZJa, w.$Onya, {O. OiJmd-425 503
(25)
5405 E
(26)
5419 E
(27)
54204
(28)
hmm JmYr {dmXramMo {ejUem hm{dmc, mcoJmd H$n, mcoJmd, {O. Zm{eH$
54229
(29)
(30)
(31)
(32)
(33)
5507 E
6214 E
6225 E
6262 E
62321
(34)
(35)
(36)
(37)
(38)
(39)
(40)
(41)
(42)
(43)
6401 E
6406 E
6507 E
71121
7280 E
7202 E
7301 E
7398 E
7451 E
7515 E
(44)
(45)
(46)
(47)
(48)
(49)
(50)
(51)
(52)
53138
8452 E
8467 E
8491 E
84113
8515E
8576 E
87103
8804 E
85140
(4) ZmJnya
11. gnH$mgmR>r
n
ej{UH$ ~m~t{df`r
m. S>m. _moX {~`mUr
gMmbH$, ej{UH$ godm {d^mJ
`edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>,
Zm{eH$ - 422 222
XyadZr (0253) 2230010, 2230047
\$g 091 - 0253 - 2230047
{ZH$mcm{df`H$ MmH$er
CnHw$cg{Md
narjm {d^mJ, `w{ZQ> H$. EH$
`edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>,
Zm{eH$ - 422 222
XyadZr (0253) 2230716
II
emoY{Z~Y
gX^ gm{h
AmT>mdm
OodUmMr gw>r
gemoYZ H$mnVr
emoY{Z~Y
02.30 -03.30
03.30 - 04.30
nmdaUem
mZdr hH$mMo
gfo U
gemoYZ H$n
AZwXoeZ Umcr
A{^H$n
01.30 - 02.30
gX^ gm{h
AmT>mdm
nmdaUem
nmdaUem
12.30 - 01.30
IV
AZwXoeZ Umcr
III
gU doimnH$
AZwXoeZ Umcr
A{^H$n
PGRP (FY)
nmdaU em
gemoYZ H$n
emoY{Z~Y
AZwXoeZ Umcr
A{^H$n
11.30 - 12.30
10.30 - 11.30
12. n[a{eo>
gemoYZ H$mnVr
gemoYZ H$mnVr
AZwXoeZ Umcr
A{^H$n
gemoYZ H$n
VI
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
AZwXoeZ Umcr
A{^H$n
gemoYZ H$mnVr
VII
{ejUmVrc
gkmnZ H$ma
gemoYZ H$n
{ejUmVrc gkmnZ
H$ma
gemoYZ H$n
OodUmMr gw>r
gemoYZ H$n
11.30 - 12.30
12.30 - 01.30
01.30 - 02.30
02.30 - 03.30
gemoYZ H$n
y{ZYmaU d
ymnZ
y{ZYmaU d
ymnZ
II
10.30 - 11.30
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
{ejUmVrc gkmnZ
H$ma
IV
gU doimnH$
y{ZYmaU d
ymnZ
III
PGRP (SY)
gemoYZ H$n
gemoYZ H$n
{ejUmVrc gkmnZ
H$ma
y{ZYmaU d
ymnZ
VI
gmamon
COiUr
COiUr
COiUr
VII
12.3
: University Grants Commission Resolution (2004)
ANJRJ
{dd{dmb` AZwXmZ Am`moJ
~hmXwaemh Om\$a _mJ
ZB {Xbr-110 002
UNIVERSITY GRANTS COMMISSION
BAHADURSHAH ZAFAR MARG
NEW DELHI-110002
F1-52/2000(CPP-II)
The Registrar / Director
Of all the Indian Universities
(Deemed, State, Central Universities /
Institutions of National importance)
5 MAY 2004
Encl. : As Above
Copy to :
1. The Secretary, Government of India, Ministry of Human Resource Development, Department of Secondary Education and Higher
Education, Shastri Bhavan, New Delhi-110001.
2. The Secretary, All Indian Council for Technical Education, I.G. Sports Complex, Indraprastha Estate, New Delhi
3. The Secretary, Association of Indian Universities (AIU), 16, Comrade Inderjit Gupta Marg, New Delhi -110002.
4. The Secretary, National Council for Teacher Education, I.G. Stadium, I. P. Estate, New Delhi-110002.
5. The Director of Distance Education Council, IGNOU Campus, Maidan Garhi, New Delhi-110068.
6. The Vice-Chancellor, Indira Gandhi National Open University, Maidan Garhi, New Delhi-110068.
7. The Vice-Chancellor, Dr. B. R. Ambedkar Open University, Road, No. 46, Jubilee Hills, Hyderabad (AP)
8. The Vice-Chancellor, Nalanda Open University, West Gandhi Maidan, Patna-800001 (Bihar)
9. The Vice-Chancellor, Dr. Babasaheb Ambedkar Open University, Shahigaug, Ahmedabad-380003 (Gujarat)
10. The Vice-Chancellor, Karnataka State Open University, Manasagangotri, Mysore-570006 (Karnataka)
11. The Vice-Chancellor, Yashwantrao Chavan Maharashtra Open University, Nashik-422222 (Maharashtra)
12. The Vice-Chancellor, Kota Open University, Vardhaman Mahaveer Open University, Kota-324010 (Rajasthan)
13. The Vice-Chancellor, Netaji Subhash Open University, Kolkata-700020 (West Bengal)
14. The Vice-Chancellor, Madhya Pradesh Bhoj (Open) University, Bhopal-462016 (M.P.)
(V.K. Jaiswal)
Under Secretary
(2)
(3)
(4)
(5)
- P. H. Sethumadhava Rao
gr - 5291
`edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>, Zm{eH$ `m {dmnrR>mH$Sy>Z
gofU d Xya{ejU `m {df`mVrc {Xcr OmUmar nX`wma nXdr
XmoZ COiUr {ejU dJmMr g_H$j Ya`m~m~V
_hmam> emgZ
C d V {ejU {d^mJ
emgZ {ZU` H$. `wEgOr 1298/18303/(4509)/{d{e-4
_mc` {dVma ^dZ, _w~B 400 032
{XZmH$ 18 _mM 1998
dmMm (1) emgZ {ZU`, {ejU d godm`moOZ {d^mJ H$. EZOrgr-1286/(1224)/{d{e-4, {XZmH$ 27 \o$~wdmar, 1989.
(2) ghg{Md, {dmnrR> AZwXmZ Am`moJ, Zdr {Xr `mMo n H$. S>rAmo Z. En1-6/90(EEggr), {X. gQ>|~a 1993.
(3) {ejU gMmcH$, C {ejU, _hmam> am`, nwUo `mMo n H$. EZOrgr 1997/[a\o$/g_H$j/_.e./_{d-1. {X. 6.1.1998
emgZ {ZU` emgZ {ZU` {ejU d godm`moOZ {d^mJ H$. 1286/(1224)/{d{e-4, {XZmH$ 27 \o$~wdmar, 1989 Ad`o {dmnrR>
AZwXmZ Am`moJm`m {e\$maerZwgma Mm`m doVZ Am`moJm`m doVZloUr _hmam> am`mVrc {dmnrR>o d gc{V _hm{dmc`mVrc {ejH$
H$_Mm`mZm {XZmH$ 1.1.86 nmgyZ cmJy H$a`mMo AmXoe {ZJ{_V H$a`mV Amco Amho. `mV AmR> dfm`m godoZVa 3000-5000 hr
doVZloUr d 16 dfm`m godoZVa 3700-5700 hr doVZloUr {Xcr Amho. d[a> loUr d {ZdS>loUr {_i`mH$[aVm g~{YV A{Y`m`m`mZr
COiUr {ejU H$m`H$_ A`mgH$_ nyU H$aUo Amd`H$ Amho.
2. `edVamd MhmU _hmam> _wV {dmnrR>mV\}$ gofU d Xya{ejU `m {df`mVrc {Xco`m nX`wma nXdr m `oH$s 4 AmR>dS>m`m 2
COiUr {ejU H$m`H$_mgmR>r g_H$j R>a{d`m~m~VMr ~m~ H$mhr H$mi emgZm`m {dMmamYrZ hmoVr. {dmnrR> AZwXmZ Am`moJmZo
`m~m~V VmdZoVrc AZwH$_mH$ 2 _`o {Xco`m nmZwgma emgZ AmVm Ago AmXoe XoV Amho H$s, Oo A{Y`m`mVm `edVamd
MhmU _hmam> _wV {dmnrR>mV\}$ gofU d Xya{ejU `m {df`mVrc nX`wma nXdr CmrU AmhoV, `mZm `m AmXoemd`o 4
AmR>dS>mMo 2 COiUr {ejU H$m`H$_ nyU H$a`m`m AQ>rVyZ gyQ> Xo`mV `oV Amho.
3. darc g_H$jVm A{Y`m`m`mZm d[a> doVZloUr d {ZdS> doVZloUr AZwko` hmo`mgmR>r Jm Ya`mV `mdr.
_hmam>mMo am`nmc `m`m AmXoemZwgma d ZmdmZo.
(A. _m. ^>cdma)
Ada g{Md, _hmam> emgZ
{V,
_m. Hw$cnVtMo g{Md, amO^dZ, _w~B
{ejU gMmcH$, (C {ejU), _hmam> am`, nwUo
{ejU gMmcH$, _hmam> am`, nwUo
gMmcH$, V{ejU, _hmam> am`, _w~B
{ejU ghgMmcH$, (C {ejU), gd {d^mJ
gd {dmnrR>mMo Hw$cJw$ / Hw$cg{Md
_hmcoImnmc, _hmam> 1/2, (coIm d AZwko`Vm) _w~B / ZmJnya
_hmcoImnmc, _hmam> 1/2, (coImnarjm) _w~B / ZmJnya
{Ohm H$mofmJma A{YH$mar, gd
A{YXmZ d coIm A{YH$mar, {Zdmgr coIm narjm A{YH$mar, _w~B
{dm {d^mJ, dH$s` {ejU {d^mJ, H${f d new XwY{dH$mg {d^mJ, g_mOH$`mU d gmH${VH$ H$m` d H$sS>m {d^mJ
g{Md, _mZd ggmYZ {d^mJ, Zdr {Xr (nmZo)
nX`wma nXdr {ejUH$_ : _m{hVrnwpVH$m : 25
KQ>H$ H$.05
nmdaU XfU (Environmental Pollution)
mm : XfU H$ma - XfUmMr H$maUo
(A) hdoMo XfU - mm - H$maUo-n[aUm-CnmmoOZm
(~) Oc XfU - mm - H$maUo - n[aUm - CnmmoOZm
(H$) dZr XfU - mm - H$maUo - n[aUm - CnmmoOZm
(S>) KZ H$Mam XfU - mm - H$maUo - n[aUm - CnmmoOZm
KQ>H$ H$.06
nmdaUr Amnmr (Environmental Disaster)
mm-H$maUo - n[aUm
(A) ^yH$n
(~) MH$sdmXi qH$dm AmdV
(H$) nya
(S>) AdfU
(B>) O{dH$ Amnmr - Zg{JH$ Amnmr dWmnZ
KQ>H$ H$.07
nmdaUr dWmnZ d {ZmoOZ ( Environmental
Management & Planning)
nmdaUr dWmnZ d mMr d{e>o - nmdaU - mm nmdaU {ZmoOZmMo H$ma - nmdaU dWmnZ d {ZmoOZmMr
JaO
KQ>H$ H$.08
mZdr cmoH$gm Am{U nmdaU (Human Population
& Environment)
cmoH$gm dmT> - cmoH$gm dmT>rMr H$maUo - cmoH$goMo OmJ{VH$
{dVaU - OmJ{VH$ d ^maVmVrc cmoH$gm dmT> - dmT>m
cmoH$gowio {ZmU hmoUmm gm - cmoH$gm {ZUmgmR>r
Cnm - mZdm{YH$ma - y {ejU - nmdaU y - nmdaU d
mZdmMo Amamo
KQ>H$ H$.09
mZd{Z{V nmdaUr gH$Q>o
(Man made Threats of Environment)
ndrm VmnmZmVrc dmT> - AmoPmoZ j - cmoH$gm {d$moQ> h[aVJh n[aUm - Amc nO - Zg{JH$ ggmYZmMo AgmZ
dmQ>n.
KQ>H$ H$.10
Od{d{dYVm (Biodiversity)
mm - Od{d{dYVoMo dJ qH$dm H$ma d hd - Od{d{dYVoMm
{dH$mg qH$dm CH$mVr - Od{d{dYVoMo Cn^moJ y - Od {d{dYVoMo
CnmXH$ y - Od{d{dYVoMo gmm{OH$ d gmH${VH$ y Od{d{dYVoMo Z{VH$ y - Od{d{dYVoMo gmXy - BVa $mXo
- OmJ{VH$, am > r d Wm{ZH$ nmVirda O d {d{dYVm Od{d{dYVodarc gH$Q>o - Od{d{dYVoMo gdYZ.
gX^nwVHo$ :
(1) nmdaUem: ~mnQ> gwaoIm n{S>V : OmZodmar 2009 :
H$m{eH$m : c{cVm nwam{UH$, lr gmBZmW H$meZ, 1,
^JdmKa H$mcog, YanoR>, ZmJnya - 440010, $moZ :
(0712) 2524498
(2) nmdaUem: T>mHo$ Eg.hr., nmQ>rc hr.Oo. : 2004,
emV npcHo$eZ : lr. Ho$ed AnmQ>|Q>, 498, ~r, nm
m$Vrgmoa, ZmamU noR>, nwUo - 411030, mo~mBc 9890027231
(3) nmdaUem: A{haamd dm.a., A{cPmS> gw.gw., {ga{gH$a
g. {X., d BVa : AmJQ> 1988, H$m{eH$m : gm. d^dr
A{haamd, 13, nmM nmS>d H$mcZr, OZdmS>r,
nwUo - 411 016.
(4) nmdaUem: {S>g|~a 2004: m. H$mMao {dO, m. A{hao
~r.~r., H$meH$ : gm. A{Zr ~mOramd A{hao, F$Vw H$meZ,
gwVrZJa, cmgcJmd, {O. Zm{eH$ - 422306
{deof gyMZm : nmdaU {ejU/dWmnZ/em m AmgH$mgmR>r darcmUo nmR>H$ {ZYm[aV H$amV Amcocm Amho. m
AmgH$mgmR>r {dmnrR>mH$Sy>Z H$moUVohr AZ gm{h (nwVHo$) {dmmZm XomV oUma Zmhr. m AmgH$mMr coIr narjm
VgoM m{jH$ H$m Zm|XdhrgmR>r AmdH$ Agcocr nwVHo$ {dmmZr dV: IaoXr H$amdrV. da CoI Ho$cocr gX^ nwVHo$ gyMr hr
n[anyU Zmhr. m gyMrIoarO A nwVH$mMmgwm dmna H$aVm oD$ eHo$c. nmR>H$mVrc KQ>H$mMm gmdoe Agcocr A gX^ nwVHo$
XoIrc dmnaVm oVrc. m, nwVHo$ d A gX^gm{h emoYyZ dmna H$amMr gnyU O~m~Xmar {dmmMr Agoc.
nX`wma nXdr {ejUH$_ : _m{hVrnwpVH$m : 27
H$. XmVm-m`moOH$
nm[aVmo{fH$
a$_ .
H$moUmgmR>r (nmVm)
1. _hmam> emgZ
XmXmgmho~ Jm`H$dmS>
1000
1001
3. _hmam> emgZ
4. edVamd MhmU hmam>
wV {dmnrR>
5. lr. ^maV d gm. d>
XmXmgmho~ Jm`H$dmS>
750
edVamd MhmU gwdU nXH$ -
E_.E. (amR>r) gd W
1001
12.8 :
_hmam> emgZ
gm_m` emgZ {d^mJ
emgZ {ZU` H$_mH$ AmaOrS>r-1394/.H$. 21/94/13,_mb`, _w~B
400032, {XZmH$ 8 _mM 1995
dmMm (1) gm_m` emgZ {d^mJ, emgZ {ZU` H$_mH$ AmaOrS>r-1061/18967/
114 - Oo {XZmH$ 21 AmJQ> 1969
emgZ {ZU` _hmam> bmoH$ godm Am`moJmer {dMma {d{Z_` H$$Z CnamoV
{XZmH$ 21 AmJQ> 1969 `m AmXoemmao Agm {ZU` Ko`mV Ambm hmoVm H$s,
H|$ AWdm am` {d{Y_S>im`m A{Y{Z`_mmao Wm{nV Pmbobr {dmnrR>o,
ggXo`m A{Y{Z`_mmao WmnZ Pmbo`m BVa ej{UH$ gWm, qH$dm {dmnrR>
AZwXmZ Am`moJ A{Y{Z`_, 1956 `m AVJV ^mJ 3 Ad`o Omhra Pmbobr
_mZdr {dmnrR>o `mZr XmZ Ho$bo`m nX`m / nX{dH$m VgoM ^maVr` dH$s`
_S>i A{Y{Z`_, 1956 `m n[a{e>m_`o AV^yyV Ho$bo`m dH$s` d gb
{df`m_Yrb nX`m `mZm emgH$s` _hm{dmb`mVrb A`mnH$s` nXo dJiVm,
am`mVrb godm d nXmdarb ^aVrgmR>r AmnmoAmn _m`Vm m Pmbr
Ag`mMo g_O`mV `mdo.
(2) gXa AmXoemgmo~V {dmnrR> AZwXmZ Am`moJmZo _m`Vm {Xbo`m dYm{ZH$
{dmnrR>o d gWmMr `mXr OmoS>`mV Ambr hmoVr. Am`moJ _m`Vmm {dmnrR>o
d gWm `mMr A`mdV `mXr AmVm `m AmXoemgmo~V OmoS>`mV Ambr Amho.
emgZ {ZU`, gm_m` emgZ {d^mJ, H$_mH$ AmaOrS>r - 1061/18967/
914/Oo {XZmH$ 21 AmJQ> 1969 _`o Z_yX Ho$bo`m Am{U da n[aN>X 1
_`o CXYV Ho$bo`m hoVygmR>r gXa gd {dmnrR>o/gWm `mZr XmZ Ho$bo`m
nXdr/nX{dH$mZm AmnmoAmn _m`Vm Xo`mV Am`mMo g_O`mV `mdo.
_hmam>Mo am`nmb `m`m AmXoemZwgma d ZmdmZo
Xm. a. amUo
Ada g{Md, _hmam> emgZ
{V,
(1) am`nmbmMo g{Md
(2) _w` _`mMo g{Md
(3) g{Md, _hmam> bmoH$godm Am`moJ, _w~B
(4) _hmboImnmb, _hmam>-1, _w~B
(5) _hmboImnmb, _hmam> -2, _w~B
(6) {Zdmgr boIm narjm A{YH$mar, _w~B
(7) A{^XmZ d boIm A{YH$mar, _w~B
(8) ~YH$, C `m`mb` (_yi `m` emIm), _w~B
(9) ~YH$, C `m`mb` (Anrb emIm), _w~B
(10) ~YH$, bmoH$ Am`wV d Cn bmoH$ Am`wV `mMo H$m`mb`, _w~B
(11) gd _mb`rZ {ejU
(12) _mb`rZ {d^mJm`m {Z`Um`m {Z`UmImbrb gd {d^mJ _wI d H$m`mb`
_wI
(13) Ada g{Md, ^maV gaH$ma, {ejU _mb`, Zdr {Xbr
(14) {ZdS> ZVr